Osmanlı Devleti

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2729 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1690
ATATRK LKELER VE NKILAP TARH-I
Yazarlar Prof.Dr. Sleyman BEYOLU (nite 1) Do.Dr. Kenan OLGUN (nite 2, 3) Prof.Dr. Selma YEL (nite 3) Prof.Dr. Mustafa TURAN (nite 4, 8) Prof.Dr. Nuri KSTKL (nite 5) Prof.Dr. hsan GNE (nite 6) Prof.Dr. Erdin TOKGZ (nite 7) Prof.Dr. Cezmi ERASLAN (nite 8)
Editr Prof.Dr. Cezmi ERASLAN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Okt. Kevser Candemir Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I
ISBN 978-975-06-1393-7 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 371.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ekim 2012
indekiler
iii
indekiler
Sunu ............................................................................................................ viii
Osmanl Devletinde Yenileme abalar .............................

OSMANLI DEVLETNN DURAKLAMA DEVRNE GENEL BR BAKI ...... XVII. Yzyl Buhrannn Sebepleri ............................................................. Devrin limlerinin Kaleminden Buhran ...................................................... Buhrann Sebepleri........................................................................................ OSMANLI DEVLETNDE BUHRAN, YENLEME VE EKONOMK BAIMLILIK SREC (1700- 1838)............................................................... Lale Devri (1703-1730).................................................................................. I. Mahmut Dnemi (1730-1754) ................................................................... III. Mustafa Dnemi (1757-1774) ................................................................. I. Abdlhamit Dnemi (1774-1789) ............................................................. XVIII. Yzyl Yenileme Hareketinin zellikleri......................................... OSMANLI YENLEMESNDE DNM NOKTASI III. SELM VE NZAM-I CEDT ............................................................................................. Asker Alanda Yenilikler .............................................................................. dari Alanda Yenilikler.................................................................................. Ticari ve ktisadi Alanda Yenilikler.............................................................. Osmanl-Fransz Sava.................................................................................. Osmanl-Rus-ngiliz Sava............................................................................ Kabak Mustafa syan ve III. Selim Devrinin Sonu ................................. II. MAHMUT DNEM GELMELER VE YENLKLER (1808-1839) ....... Sened-i ttifak (7 Ekim 1808)........................................................................ Msrdaki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Paa syan ......................... II. Mahmut Devri Yenilikleri ....................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Seilmi Bibliyografya ...................................................................................
2
3 4 5 5 6 6 7 9 10 10 10 12 13 13 14 14 14 15 15 17 19 21 22 23 24 24 25
1. NTE
Trkiyede Reform Araylar (1839-1908) ........................... 26

TRKYEDE REFORM ARAYILARI (1839-1908) ....................................... TANZMAT FERMANI VE GETRDKLER ................................................... Tanzimat Dnemi Meclisleri ......................................................................... Halkn Ynetime Katlm: Muhassllk Meclisleri........................................ Krm Sava ve D Borlanma .............................................................. ISLAHAT FERMANI ....................................................................................... Fermana Tepkiler .......................................................................................... Fermann Uygulanmas ................................................................................. Halkn Ynetime Katlmasnda Bir Baka Adm: Vilayet Meclisleri........... Tanzimat Devri Batllama Uygulamalar.................................................... EKONOMK KRZ VE SONULARI.............................................................. 27 27 29 30 31 32 32 33 33 34 35
2. NTE
iv
indekiler
93 Harbi (1877-1878 Osmanl - Rus Harbi) ................................................. Duyun- Umumiye daresinin Kurulmas .................................................... Yeni Osmanl Dncesi ve I. Merutiyet ................................................... ANAYASALI YNETM DENEMES: I. MERUTYET ................................. 1876 Kanun-i Esasisi (Anayasa).................................................................... 1876 Kanun-i Esasisinin zellikleri............................................................. Seimler.......................................................................................................... Merutiyetin Yeniden lan abalar............................................................. II. Merutiyetin lan ...................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Seilmi Bibliyografya ...................................................................................
36 37 37 39 40 41 42 43 45 47 48 49 50 50 52
3. NTE
Trkiyede Merutiyet Dnemleri ......................................... 54

I. MERUTYET DNEMNDE SYASET ..................................................... I. MERUTYET DNEMNDE ETM VE KLTR FAALYETLERNE GENEL BR BAKI ....................................................................................... Eitim Tekilat ve retim Kademeleri...................................................... II. MERUTYET DNEM SEMLER VE MECLS- MEBUSAN ALIMALARI ................................................................................................ 1908 Seimleri ve Meclis-i Mebusan ............................................................ 1914 Seimleri ve Meclis-i Mebusan ........................................................... II. Merutiyet Dnemi Gelimeleri ............................................................... II. Merutiyet Dzenlemelerinin Trk adalamasna Katklar.............. ADIM ADIM DNYA SAVAINA ................................................................. Afrikadan Ayrl: Trk-talyan Sava: Trablusgarp ................................... Rumeliye Veda: Balkan Savalar ................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Seilmi Bibliyografya ................................................................................... 55 60 62 65 66 68 68 71 74 74 75 78 80 81 84 85 86
4. NTE
Avrupa ve Trkiye (1838-1918) ............................................. 88

1838-1914 SMRGECLKTEN DNYA SAVAINA AVRUPA ................. Deniz Ar Smrgecilik .............................................................................. Sanayi nklab ............................................................................................... EMPERYALST REKABET VE KUVVETLER ATIMASI ............................ OSMANLI DEVLETNN K: I. DNYA SAVAI ........................... Osmanl Devletinin Savaa Girmesi ............................................................ I. DNYA SAVAINDA CEPHELER............................................................. Kafkas Cephesi ............................................................................................. Kanal Cephesi................................................................................................ anakkale Cephesi........................................................................................ 89 89 93 94 100 100 103 103 105 105
indekiler
Irak Cephesi................................................................................................... Galiya Cephesi............................................................................................. Hicaz Cephesi................................................................................................ Filistin Cephesi .............................................................................................. Osmanl Ermenilerinin Yeniden Yerletirilmeleri........................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Seilmi Bibliyografya ...................................................................................
109 109 110 111 113 116 118 119 120 120 122
Mondrostan Lozana Trkiye ................................................ 124

ARK MESELESNN UYGULAMAYA KONMASI: MONDROS MTAREKES .............................................................................................. Mtareke Hkmleri ve Uygulama: Osmanl Devletinin Fiilen Bitirilii .......................................................................................................... Siyasi ve Asker ahsiyetlerin Mtarekeye Bak........................................ TRK MLLETNN MTAREKE VE GALLERE TEPKS: MLL TEKLATLANMALAR.................................................................................... Mill Varla Dman ve Mill Mcadele Aleyhtar Faaliyetler ................... M. KEMAL PAANIN SAMSUNA IKII, TEKLATLANMA VE KONGRELER.................................................................................................. Amasya Genelgesi ......................................................................................... Erzurum Kongresi ......................................................................................... Sivas Kongresi ............................................................................................... Bat Anadolu Kongreleri ............................................................................... Son Osmanl Meclis-i Mebusannn Toplanmas ve Misak- Mill ............ Trkiye Byk Millet Meclisinin Al ....................................................... Trkiye Byk Millet Meclisine Kar Tepkiler ve Alnan Tedbirler ......... Trkiyeyi Paylama Projesi: Sevr Antlamas.............................................. ASKER GELMELER .................................................................................... Kuva-y Milliye Dnemi ................................................................................ Dou Cephesi .............................................................................................. Gney Cephesi .............................................................................................. Bat Cephesi ................................................................................................. Dzenli Ordu Dnemi .................................................................................. nn Muharebeleri ..................................................................................... Ktahya ve Eskiehir Muharebeleri.............................................................. Sakarya Meydan Muharebesi ....................................................................... Byk Taarruz ve Mudanya Mtarekesi...................................................... stiklal Savann Lojistik Kaynaklar ........................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Seilmi Bibliyografya ................................................................................... 125 125 127 128 130 130 132 133 134 135 136 138 138 139 141 141 141 142 143 144 145 146 147 149 152 155 157 159 160 160 161
5. NTE
vi
indekiler
6. NTE
Trkiye Byk Millet Meclisi ve Siyasi Yaplanma (1920-1923)............................................................................... 162

MECLS- MEBUSANDAN TRKYE BYK MLLET MECLSNE GE ............................................................................................................. TRKYE BYK MLLET MECLSNN KURULUU VE ZELLKLER.... TRKYE BYK MLLET MECLSNDE OLUAN GRUPLAR ................... Yeil Ordu...................................................................................................... Halk Zmresi ................................................................................................. Islahat Grubu................................................................................................. stiklal Grubu................................................................................................. Tesand Grubu ............................................................................................. Mdafaa-i Hukuk Gruplar ........................................................................... Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup) .............. kinci Grup .............................................................................................. CUMHURYETN LANINA KADAR TRKYEDE KURULAN SYAS PARTLER ....................................................................................................... Trkiye Halk tirakiyn Frkas ................................................................... Trkiye Komnist Frkas.............................................................................. Cumhuriyet Halk Frkas ............................................................................... Halk Frkasnn Siyaset ve Seim lkeleri..................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Seilmi Bibliyografya ................................................................................... 163 164 170 170 171 171 172 172 172 172 173 175 176 177 177 179 183 184 185 186 186 187
7. NTE
Osmanldan Cumhuriyete Ekonomik Gelimeler.............. 188

OSMANLI MPARATORLUUNUN SON YILLARINDA EKONOMK DURUM .......................................................................................................... Tarm .............................................................................................................. Sanayi............................................................................................................. Ulatrma ........................................................................................................ D Ticaret...................................................................................................... OSMANLILARDA PARA VE BANKA............................................................. Kamu Maliyesi ............................................................................................... MLL MCADELENN FNANSMANINDA KAYNAKLAR ...................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Seilmi Bibliyografya ................................................................................... 189 190 192 194 196 197 199 200 203 205 206 207 207 208
indekiler
vii
Yeni Trk Devletinin lan: Lozandan Cumhuriyete..........210

YEN TRK DEVLETNN LANI: LOZANDAN CUMHURYETE ............. Mudanya Mtarekesi ..................................................................................... LOZAN KONFERANSININ TOPLANMASI ................................................... Lozan Konferansnda Grlen Meseleler ................................................ SINIRLARIN TESPT .................................................................................... Boazlar ........................................................................................................ Adalar ............................................................................................................ AZINLIKLARLA LGL MESELELER .............................................................. KTSAD VE MAL MESELELER ................................................................... ADIM ADIM CUMHURYETE GD ........................................................... Trkiye Byk Millet Meclisinin II. Dnem almalar............................ Trk Ordusunun stanbula Girii ................................................................ Ankarann Bakent Oluu ............................................................................ CUMHURYETN LANI................................................................................. Cumhuriyetin Manas .................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Cevap Anahtar............................................................................. Seilmi Bibliyografya ................................................................................... 211 211 212 214 215 216 217 218 219 220 220 220 221 221 224 226 228 229 230 230 231
8. NTE
viii
Sunu
Sunu
Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Dersleri, belgelenen sresi drt bin yla ulaan Trk tarihindeki en nemli dnm noktalarndan birisi hakknda lke genlerini bilinlendirmek amacyla verilmektedir. Tarihinin her dneminde mutlaka bamsz bir devlete sahip olan Trk milletinin, kurduu en uzun mrl devletlerden birisi de Osmanl Devleti idi. Bnyesinde her dilden, dinden, renkten insanlar bar iinde yaatarak hakimiyetini drt ktaya genileten Osmanl Devleti dnemine damgasn vurmutu. Ancak XVII. asrdan itibaren askeri alanda balayp idari, siyasi ve sosyal alanlara yaylan alkantlar ierisinde varln devam ettirmeye almt. Osmanl Devleti XVII. ve XVIII. asrlarda gerekletirdii reform abalarna karn uluslararas alandaki muhataplarnn g ve zenginlik kayna olan smr ynteminden kkl devlet ve medeniyet anlay dolaysyla uzak kalmt. Bunun sonucunda evresinde ve kendi topraklarnda smr siyasetinin neticeleri ile kar karya gelmitir. Sadece smr siyasetine balanamayacak kadar iddetli ve kapsaml olan Osmanl kart saldrlarda sivil halk da byk aclar ekmitir. 1877-1878 Osmanl-Rus, 1897 Osmanl-Yunan Savalar, Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dnya Savalarnn hemen tamamnda byk toprak kayplarna uramtr Bu savalarda yaananlar skntlar, zorunlu gler ve gler srasnda maruz kalnan hakszlklar toplumsal travmalar oluturmutur. Uluslararas ilikiler ve tarih literatrnde ark Meselesi olarak adlandrlan Osmanl topraklarnn paylalmas srecini, Osmanl corafyasnda birlikte yaayan bir ksm Mslim ve gayrimslim vatandalarn da kendi bamszlklar iin uluslararas aktrler ile ibirlii yapmas hzlandrmtr. Gerekten de bu unsurlarn sz konusu dnemdeki faaliyetleri yeni Trk devletinin oluum ve geliim srecindeki politikalarn birinci elden etkileyen deneyimler olmutur. Nitekim Osmanl devletinin ok uluslu devlet yapsndan milli devlet olmaya adeta zorland sreci ve politikalar 19. ve 20. yzyllarda yaananlar zerinden okumak mmkndr. Birbiri ardna yaanan savalarn sonunda imzalanan Mondros Mtarekesi ve yakn gemiin tecrbeleriyle milletin dorudan kaderine sahip kmaya balad yeni bir dnem de balamtr. gal edilen lke topraklarnn kurtarlmasn hedefleyen blk prk abalar Mustafa Kemal Paann Samsuna kmasyla tek bir merkezden ynetilen ve lkenin bir btn halinde kurtuluunu hedefleyen milli mcadeleye dnmtr. Osmanl Devleti yklrken, Trk milleti, 19191922 aras verdii mcadeleyle, adeta kllerinden doan Anka Kuu misali yeni Trk Devletini kurmutur. 19. ve 20.yzyllarda yaananlarn izleri ve hatralar henz taze iken, Trk stiklal Harbinin ncesi ve sonrasndaki srecin yeni yetien nesillere de retilmesi ihtiyac hissedilmitir. 1933 ylnda stanbul niversitesine bal olarak kurulan nklap Tarihi Enstitsnde Trk stiklal Harbini yaayanlarca ilk dersler sunulmutur. Bu dersler 1981 ylndan bu yana eitimin her kademesinde verilmektedir. Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Mustafa Kemal Atatrkn altn izdii gibi Trkiye Cumhuriyeti ayn milletin yeni bir devletidir ve bu devletin temeli, Trk
Sunu
ix
milli kltrdr. Bu noktadan hareketle biz de Trk inklab srecini yeni nesillere aktarrken Osmanl Devletinin a yakalamak ve varln devam ettirmek iin giritii abalara, farkl unsurlar ile yaanm olaylara biraz daha fazla yer vermeye altk. Zira Trkiye Cumhuriyeti bilhassa son otuz yldr, Osmanl Devletinin son zamanlarnda yaanm olumsuz deneyimlerden de sorumlu tutulmakta ve mahkum edilmek istenmektedir. Bu adan bakldnda Trk nklab Tarihi aslnda Osmanl devletinin paralanmasyla ortaya kan komu lkelerin tarihini de dorudan ilgilendiren bir zellie sahiptir. Bir dnem ve blge tarihi btnl ierisinde ele alnmay hak etmektedir. Yksekretim kurumlarnda okuyan rencilerden gerek ulusal dzeyde gerekse uluslararas alanda yakn tarihimizle alakal meseleler gndeme geldiinde konulara yabanc kalmamas beklenmektedir. Kitapta, sahann uzman olan bilim insanlarmzn kaleme ald blmlerle ncelikle kendi insanmz doru bilgilendirmek hedeflenmitir. Bu yntem rencilerimize gncel bilgiyi aktarmak adna doru olduu kadar, yakn dnemde yaananlarn gnmz gelimelerine etkisini anlamak ve doru anlatmak iin de vazgeilmez bir husus olarak dikkate alnmtr. Kitapta rencilerimizin konular okurken nem vermeleri gereken ksmlara dikkat ekilmitir. Bunun yan sra mukayese yaplmas, tartlmas gerekli hususlarda sra sizde atflaryla rencilerimizin dnem olaylarn anlamalarn kolaylatracak, bir nevi empati yapmalarn salayacak dzenlemelere gidilmitir. Ders kitab hacminde ksaca deinilen hususlar iin okuma kitaplar nerildii gibi, her nite iindeki konularn anlalmasna ynelik bir okuma paras verilmeye gayret edilmitir. Yine her nite sonunda verilen 10 soru ile rencilerimize kendilerini snama imkan sunulmu, snava hazrlk yapmalar hedeflenmitir. Sra sizde konularnn aklamalar da nite sonunda verilerek konunun daha iyi anlalmas amalanmtr. nite sonlarnda yer alan seilmi bibliyografya, konu hakknda daha ayrntl bilgi almak isteyen rencilerimiz iin yol gsterici olacaktr. Takdir edilecei zere hakkndaki ariv belgeleri henz almam olan konulara dair bilgi vermekle yetinilmi, zamanda derinlik, mekanda yaygnlk zelliine sahip olaylarla ilgili ilmi yorumlar ortaya konmutur. Bylece rencilerimizin Trkiyenin modernleme srecini oluturan son yzylndaki gelimeleri kavrayc, kapsayc bir bakla okumalarna katk salanm olacan mit ediyoruz. Elinizdeki kitap ok sayda meslekta ve dostumuzun katk ve destekleriyle ortaya kmtr. Onlar tek tek vermek mmkn olmad iin birka isim saymakla yetineceim. Btn blm yazarlarmza, dzenleme ve fotoraflarn seimindeki destekleri dolaysyla deerli meslektam ve dostum Do. Dr. Kenan Olguna, Atatrk Aratrma Merkezi Uzmanlar Hseyin Tosun ve Halit Aytu Tokura, basm aamasndaki destekleri dolaysyla Prof. Dr. Aydn Ziya zgr, Do. Dr. Mjgan Bozkaya ve Do. Dr. Sinan Aydna ayr ayr teekkrler ediyorum. rencilerimize ve retim elemanlarmza faydal olmas dileiyle...
Editr stanbul 2012 Prof. Dr. Cezmi ERASLAN
1
indekiler
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Osmanl Devletinin klasik dneminin sonundaki snr genilemelerinin nasl ortaya ktn aklayabilecek, XVII. yzylda yaanan buhrann sebeplerini ve bunlarn dnemin aydnlarnca nasl deerlendirildiini aklayabilecek, XVIII. yzylda yaanan Lale Devri ve Nizam- Cedit uygulamalarn ana hatlaryla aklayabilecek, III. Selim ve II. Mahmud dnemi yenilik abalarn karlatrarak beklenti ve neticelerini deerlendirebilecek XIX yzylda Osmanl Devletinin, i isyanlarn yan sra ngiltere, Fransa ve Rusya ile asker, ekonomik ve siyasi ilikilerini analiz edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Klasik Dnem Lale Devri Ekonomik Bamllk Buhran Nizam- Cedit
Osmanl Devletinde Yenileme abalar
OSMANLI DEVLETNN DURAKLAMA DEVRNE GENEL BR BAKI OSMANLI DEVLETNDE BUHRAN, YENLEME VE EKONOMK BAIMLILIK SREC (1700-1838) OSMANLI YENLEMESNDE DNM NOKTASI III. SELM VE NZAM-I CEDT II. MAHMUT DNEM GELMELER VE YENLKLER (1808-1839)
Osmanl Devletinde Yenileme abalar

OSMANLI DEVLETNN DURAKLAMA DEVRNE GENEL BR BAKI
17. yzyldan 18. yzyln bana kadar olan dnem Osmanl Devletinin Duraklama Dnemi olarak adlandrlr. Baz tarihiler duraklama dnemini Kanuni Sultan Sleymana kadar gtrmektedir. Bazlar ise dnemin 1579da Sokullu Mehmet Paann lmnden sonra baladn ifade etmektedir. Gerekten de 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl snrlar dhilinde devlet tekilat ve sosyal hayatta birtakm aksaklklar ba gstermeye balamtr. Ancak bu aksaklklar fetihleri ve devletin genilemesini durduramamtr. Bu nedenle 17. yzyln sonuna kadar yaklak yz yl sren bu dnemin Duraklama Dnemi yerine Buhran Dnemi olarak adlandrlmas daha doru olacaktr. nk Osmanl Devletinin fetih ve zaferlerinin duraklamad, ancak i ve d nedenlerden kaynakl olarak devletin idari ve asker tekilatnda, iktisadi ve sosyal hayatta bir buhran yaand grlmektedir. Devletin en parlak yllarn yaad Kanuni Sultan Sleyman Dneminden hemen sonra Sokullunun sadrazaml ve II. Selimin padiahl srasnda, 1571de yaanan nebaht malubiyetine ramen, Kbrsn fethi tamamlanmtr. 1574te Tunus ele geirilmi, 1578de Fasta kazanlan el- Kasrl-kebir zaferiyle de Osmanllarn nfuzu Kuzey Afrikann en bat ucuna kadar genilemitir. Ayn dnemde Osmanllar dou snrlarn da geniletme abas ierisine girmiti. ah Tahmaspn lmnden sonra zayflamaya balayan Safeviler (ran) zerine 1578de yryen Osmanl ordusu, bylece 12 yl srecek olan Osmanl- Safevi savan balatm oldu. Bu sava sonunda Osmanl topraklarnn dou snr Hazar Denizine kadar geniledi. ah Abbas, 1622de Safevilerin kaybettiklerini geri almak zere on yedi yl srecek bir sava balatt. Bu sava srasnda ah Abbasn ele geirdii yerler ise lmnden sonra tahta geen ah Safi dneminde IV. Muratn bizzat idare ettii seferlerde geri alnd. 1639da imzalanan Kasr- irin Antlamas ile de bugnk Anadolu-ran snr izilmi oldu. Bu dnemde, Osmanl Devleti geleneksel Dou- Bat siyasetin yannda Kuzey siyaseti takip etmitir. Devletin buraya ynelmesine 1594ten itibaren balayan Kossak saldr ve yamalamalar neden olmutur. Kossaklar 1615, 1620 ve 1624 yllarnda stanbulun Karadeniz kylarna kadar inmeyi baarmtr. Bu aknlar Osmanl Devletini byk oranda zarara uratm, lke iinde bu dnemde ktln ba gstermesine de sebep olmutur.
Kossaklar, 1649da yar bamsz bir devlet kurmular ve 1654te Rus arlna balanmlard. Bu durum Osmanl Devleti iin Kossak tehlikesini daha da bytm, bunun zerine 1672de Osmanl ordular Lehistan seferine kmt. 1676da imzalanan Zoravna Antlamas ile Osmanllara tabi olan Kossaklara Lehistan snrlar iinde kalan topraklarnn geri verilmesi kararn ald. 1593 ylndan itibaren balayan Osmanl-Avusturya savalar, 1606da imzalanan Zitvatorok Antlamas ile sonuland. Osmanl Devleti Avusturya karsndaki stnln anlama metninde de gstermekteydi. 1618de Protestan ve Katolik pek ok Avrupal devlet arasnda balayan Otuz Yl Savalar 1648de imzalanan Vestfalya Antlamas ile sona erdi. Osmanl Devleti, Dou Akdenizde hkimiyetini salamak iin 1645te Girit Seferini balatt. Uzun muharebelerden sonra 1669da Girit fethedildi. 1656da Kprl Mehmet Paa kumandasnda Limni ve Bozcaada alnd. 1662de Osmanl ordusu Erdele (Romanya) girdi. 1663te Uyvarn (Slovakya) fethiyle batdaki en geni snrlara ulald. 17. yzyln son eyreinde batda, Katolik Habsburglarn basksndan kurtulmak amacyla Protestan Macarlar Osmanl Devletinden yardm arsnda bulundu. Bunun zerine Osmanllar, Merzifonlu Kara Mustafa Paa nderliinde 1683te Viyanaya ikinci bir sefer dzenledi. 1683 Nisannda yola kan ve Temmuz aynda Viyanay kuatma altna alan Osmanl ordusu, Leh kuvvetlerinin yardma gelmesi zerine bozguna urayarak geri ekildi. Viyana bozgunundan sorumlu tutulan Kara Mustafa Paa ise Belgratta idam edildi. Osmanllarn Viyanada bozguna uratlmas Avrupa devletlerinin moralini ykseltti. Avusturya, Lehistan ve Venedik arasnda Kutsal ttifak kurularak Osmanllara kar saldrya geti. Bu ittifaka 1686da Ruslar da katld. Osmanllar, 1697de Zenta Bozgunundan sonra bar yapmak zorunda kald. 1699da imzalanan Karlofa Antlamas ile Osmanl Devleti Macaristandan ekildi. Bu antlamayla Osmanl Devleti Balkanlarda ve Ukraynada geni apta toprak kaybna urad.
XVII. Yzyl Buhrannn Sebepleri

Duraklama ad verilen bu dnemde Osmanl Devleti, II. Viyana Bozgununa kadar fetihlerini srdrm; dou snr Hazar Denizine, bat snr Erdel (Romanya)-Uyvara (Slovakya) ulamt. Kuzey snr Bat Ukraynaya kadar dayanan, Kuzey Afrikay en bat ucuna kadar fetheden Osmanl Devleti, Tunus, Kbrs ve Giriti de hkimiyetine almtr. Ancak bu baarlarna ramen Osmanl Devleti, iktisadi ve sosyal hayatta meydana gelen dnmlerle birlikte glenen Avrupada meydana gelen bu gelimelerden kanlmaz olarak olumsuz etkilenmitir. Bu baarlara ramen Osmanlnn asker gcnn Avrupa karsnda eski ihtiamn ve kuvvetini byk oranda kaybetmi olduu anlalmtr. te yandan asker zaferler kazanmak gayesiyle devletin btn maddi kaynaklarnn seferber edilmesi, zaten Avrupada yaanan iktisadi gelimeler karsnda zayflamaya balam olan Osmanl ekonomisini ciddi bir dar boaza sokmutur. Haova, Osmanl zaferiyle sonulanmtr ancak Zitvatorok Antlamasyla Osmanllar Macaristanda Habsburg imparatorluu ile eit imparatorluklar olduu ilkesini kabul etmek zorunda kalmtr. Eri ve Kanije dnda da bu zafer ganimet getirmemitir. Safevilerle savata Osmanllar Badat almay baarmtr. Azerbaycann Safevilerde Irakn ise Osmanllarda kalmasyla bir Osmanl-Safevi dengesi salanmsa da 60 yl sren bu sava Osmanl Devletini iktisaden olduka yormutur. 25 yllk mcadelenin sonunda Girit alnmtr ancak bu savata Osmanl deniz gcnn Avrupa denizciliine gre geri kalm olduu ortaya karken uzayan sava Hazineyi tketmitir. Bat Ukrayna
1. nite - Osmanl Devletinde Yenileme abalar
Osmanllara balanm olmasna ramen ksa bir sre sonra Osmanllar buradan ekilmek zorunda kalmtr.
Devrin limlerinin Kaleminden Buhran

Osmanl Devletinin yaad buhran 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren baz Osmanl devlet adamlar ve limleri tarafndan fark edilmi ve durumun iyiletirilmesine ynelik olarak eitli tedbirler zerinde durulmutur. Dnemin aydnlar tarafndan devletin iinde bulunduu bu durum teredd ve tagayyr (yozlama ve bozulma) olarak nitelendirilmitir. Halep Defterdar Gelibolulu Mustafa li Efendi 1581de yazd Nasihats-Selatin adl eserinde buhrana sebep olarak devlet adamlarnn niteliksizlemesini gstermektedir. Bosnal Bilgin Hasan Kfi ise 1595te yazd Usll-Hikem fi Nizamil-lem adl eserinde, buhrana devlet dzeninde eski kurallarn terk ediliinin ve asker alanda teknolojik olarak geri kalmln yol atn sylemektedir. Manisal Defter Emini Ayn Ali, Risale-i SIRA SZDE Vazife-haran ve Mertib-i Bendegn- l-i Osman adl eserinde tmar sisteminin bozulmas, makam sahiplerinin gnlk kar peine dmesi, asker tekilatn bozulmas, rvetin artmas, hazinenin boalmas gibi gelimelerin Osmanl DevleDNELM tinde bir buhran yaanmasna yol atn ifade ederken devletin devamll iin art olan kurumlarn (reaya, hazine ve asker) bozulduunu yazmaktadr. 17. yzS O R U yln ilk yarsnda da limler buhrann nedenini ve zmn aramaya devam etmitir. Griceli Koi Bey IV. Murata (1623-1640) sunduu risalesinde, buhrann kklerini Kanuni Dnemine kadar gtrerek, reaya, memleket ve A T D K K hazine kaybna rvetiliin sebep olduunu ifade etmitir. Rvetiliin artmasn ise niteliksiz devlet adamlar ve yneticilerin varlna balamtr. Dnemin limlerinden SIRA SZDE Ktip elebi ise Mizanl- Hak fi htiyaril-Ehakk adl eserinde Osmanl medreselerinin bozulmu olmasn devletin bir buhran devrine girmesine sebep olarak gsterir. Ona gre medreseler taassup iine dmtr oysaAMALARIMIZ limler pozitif bilimler ve felsefeye ynelmelidir.
K T A P Osmanllarn reform nerilerinde idealize ettikleri klasik dnemin (1300-1600) idari, kltrel ve sosyal zellikleri hakknda geni kapsaml bilgi iin Halil nalckn Osmanl mparatorluu Klasik a(1300-1600), adl kitabn (Yap Kredi Yaynlar stanbul 2003) okuyabilirsiniz. TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Buhrann Sebepleri
Avrupann Roma mparatorluunun yklndan itibaren kaydetmi olduu geliNTERNET meyi incelemeden ve gz nnde bulundurmadan Osmanl Devletinin 17. yzylda yaad buhran anlamak ve kavramak mmkn deildir. Avrupa, 11. yzylda kuvvetli siyasi birliin bulunmad derebeylikler grntsnden, 14. yzyldan itiMAKALE baren hzla kurtularak merkezilemeye balamtr. Mutlak hkmdarlk rejimlerinin g kazanmasyla birlikte, 16. yzylda, Avrupada smrgecilik hareketi balam ve Osmanl ynetimince asla benimsenmeyecek olan bu yntem Avrupaya byk zenginlik getirmitir. Kilisenin birliinin sarslmasyla birlikte yaanan Reform ve Rnesans devirleri, 17. yzyldan itibaren Aydnlanma ana girilmesine; bilim, teknoloji, felsefe ve kltr alannda Avrupann byk aamalar kaydetmesine yol amtr. Teknolojik gelimelerin nimetlerini asker alanda toplayan ve smrgelerden elde edilen gelirlerle hazinelerini dolduran Avrupal devletler, 17. yzyldan itibaren Dounun byk imparatorluu Osmanllara kar byk bir avantaj elde etmitir. Osmanl Devleti ise rakiplerinin salad bu gelimeler karNTERNET
MAKALE
snda rekabet edemeyerek eski iktisadi ve asker gcn kaybetmeye balamtr. Bu durum, devlet tekilatnda ve sosyal hayatta da bozuklularn ba gstermesine yol amtr. Avrupadaki gelimelere paralel olarak yaanan bu buhrannn sebeplerini yle sralamak mmkndr: 1. Avrupann kuvvetli merkez hkmetler kurmas, smrgecilik yoluyla zenginlemesi ve bilim, teknoloji, felsefe ve kltr alannda byk gelimeler kaydetmesi. 2. Corafi Keiflerle pek Yolu gibi Osmanllarn hkimiyetindeki eski ticaret yollarnn nemini kaybetmesi. 3. Hanedan ve devlet adamlarnn iyi yetimemi olmas. 4. Merkez otoritenin zayflamas ve iltizam sistemine geile birlikte mltezimlerin (vergi tahsildarlar) kyl zerindeki basky artrmas zerine yoksulluk ve isyanlarn artmas. (Celali syanlar vb.) 5. Yenieri Ocann ve askerlik tekilatnn bozulmas, savata elde edilen ganimetlerinin azalmas. 6. Devletin snrlarnn genilemesiyle birlikte merkez otoritede yaanan sorunlar. Yzyln banda Osmanl devlet adamlarnn pek ou son 15 yl drt cephede savaldktan sonra 1699da imzalanan Karlofa Antlamasyla alnan kt sonular sebebiyle nce devletin i durumunun dzeltilmesi gerektii fikrinde birlemiti. nk ancak bu ekilde devletin kaybettii topraklarn geri alnmasnn mmkn olabileceine inanlmaktayd. te yandan Kapkulu askerleri 1703te isyan etmi ve Edirne Vakas olarak anlan bu olayda II. Mustafa tahttan indirilerek eyhlislam Feyzullah Efendi de ldrlmt. Edirne Vakas, Osmanl devlet adamlarna i meselelere eilmenin artk kanlmazln ve yaplacak ilk iin de merkez otoriteyi glendirmek olduunu aka gstermiti.
OSMANLI DEVLETNDE BUHRAN, YENLEME VE EKONOMK BAIMLILIK SREC (1700-1838)

II. Mustafadan sonra tahta kan III. Ahmet (1703-1730) i ve d siyasette bar ortamn korumaya zen gsterdi. Ancak Rusyann (bask ve tecavzleri neticesinde) Osmanl Devleti, Rusya ile savamaya mecbur kald. Rusyann Orta Asyadaki yaylma siyaseti ve Balkanlarda yrtt Slavlatrma hareketi tehlikeli boyutlara ulamas zerine 1711 Baharnda balayan Prut savayla Rus ordusu bozguna uratlarak Azak Kalesi geri alnd. Hemen ertesinde 1715te Venedik ile yaplan savatan sonra da Mora yeniden Osmanl hkimiyetine geti. Savalarda kazanlan bu baarlara ramen diplomatik grmelerde ayn baar gsterilemedii gibi 1715-1718 yllar arasnda sren Avusturya savanda ise Osmanl Devleti malup olarak 21 Temmuz 1718de Pasarofa Antlamasn imzalamak zorunda kalm ve Srbistann nemli bir ksmn kaybetmiti.
Lale Devri (1703-1730)

Osmanl Devleti, artk kaybettii topraklar geri alma umudunu tamamyla kaybetmeye balamt. Bylece mutlak bir bar siyaseti izlenerek devletin i yapsnda baz dzenlemelerin gndeme gelecei Lale Devrine girilmi oldu. 1718- 1730 yllar arasn kapsayan bu yenileme dnemine, stanbulda youn olarak lale yetitirilmesinden ve lalelerin dnyaya yaylm olmasndan dolay bu isim verilmiti. III. Ahmet dneminde devlet erkn, Pasarofa yenilgisinden sonra Avrupallarn stnlnn nedenlerinin aratrlmas gerei zerinde durarak Osmanlnn Av-
7
SIRA SZDE
SIRA SZDE rupa tarzndaki ilk yenileme hareketini balatt. Bu amala Damat brahim Paa dneminde Avrupaya gnderilen elilerin says artrld. Bu eliler diplomatik ilikileri srdrmenin yan sra Avrupann kltr, sanat, sanayi,DtarmE L M askeryesi ve N hakknda incelemeler de yaparak Saraya raporlar sunmaya balad. 1720-1721 yllar arasnda Pariste bulunan Yirmi Sekiz Mehmet elebinin raporu bu raporlar S O R U ierisinde en dikkat ekenidir.
DNELM S O R U
Lale devri sadece iek baheleri ve soanlarn yetitirme abalarnnDadKdeildir. Bu dK AT nemde Avrupaya gnderilen elilerin says artrlarak kltr, sanat, sanayi tarm ve ordu hakknda incelemeler yaptrlmtr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
Bu dnemde imalathaneler alarak Bat tarz retim biimine arlk verildi. Osmanlnn temel ihracat maddesi olan ynn yerini pamuk AMALARIMIZ almtr. thalata, Avrupaya olan bamll azaltmak iin kaliteli kumalarn stanbulda retimine geilmitir. 1709da da devlet iletmelerinde kullanlmak zere yelken bezi retimine K T alanda istenen baland. 1720de pahal ipek kuma retimine balanm, ancak bu A P baar elde edilememitir. Yine bu dnemde tercme heyetleri kurularak Arapa, Farsa ve Bat dillerinden eserler tercme edilmitir. Macar asll bir Trk olan brahimYMteferrika, TELEVZ ON Damat brahim Paann izniyle 1729da Mslmanlar arasnda ilk matbaay kurmutur. Lale Devrinde mimarlk alannda da pek ok yenilik yaanmtr. Bu dnemde zengin sslemeli ve grkemli emelerin bulunduu yeni bir mimari biNTERNET im yaygnlk kazanarak Avrupa mimarisinden etkiler tayan ok sayda kk yaplmtr. Ne var ki, bu dnemin yenilikleri buhrann almasna ynelik olarak yaplm MAKALE kkl yenilikler olamamtr. Batdaki yenilikleri inceleyen Osmanl devlet adamlar bilimsel, kltrel, asker ve teknolojik yeniliklerden daha ok Avrupann saray yaamnn gsteri ve grkemini Osmanl lkesine getirme eilimi gstermitir. Sarayn gtt bu politika halk arasnda yoksulluk ve skntlar artmtr. Damat brahim Paa halkn ykn azaltmak zere 1723te rana sefere klmasna karar vermitir. Gerekten de bu yllarda Safeviler kmek ve paralanmak zeredir ve Osmanllarn Safevi Devletinin bu zayf durumundan faydalanmas ihtimali yksektir. 1723-1725 yllar arasnda sren ran Seferinde Bat ran tamamen ele geirilmitir. Bu zafer halkn moralini ykseltmi olsa da ok gemeden 1729da, II. Tahmasb Bat rann pek ok blgesini yeniden ele geirmitir. ran Seferinin son aamas stanbulda, Lale Devrini sona erdirecek bir isyann patlak vermesine sebep olmutur. Halkn ekonomik skntsna ve yksek enflasyona ramen Saray erknnn geceli gndzl devam eden ziyafet ve elenceleri zerine fakir esnaf, (bir hamam hademesi) olan Yenieri Patrona Halil etrafnda toplanarak isyan etmitir. Artk kk ina edilmemesi talebiyle gelien isyan srasnda Sadabad Saraynn da iinde olduu 120yi akn kk gnde yaklmtr. III. Ahmet, Sadrazam Damat brahim Paay azletmi olmasna ramen isyan yatmam, padiah tahtan feragat etmek zorunda kalmtr. 1 Ekim 1730da I. Mahmut tahta gemitir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
I. Mahmut Dnemi (1730-1754)

Osmanllar III. Ahmet dneminde eliler araclyla tank olduklar Avrupa tarz yenilikleri kendi devlet adamlar eliyle yzeysel ve plansz bir ekilde uygulamaya almt. Her ne kadar bu dnemde ordunun modernizasyonu iin bir Fran-
Fotoraf 1.1 Humbarac Ahmed Paa Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi I, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, stanbul 1999.
sz subay getirtilmise de asker alandaki yeniliklerini uygulamak zere Avrupal uzmanlarn getirtilmesi dncesi I. Mahmut dneminde daha youn ve planl bir politika olarak kendini gstermitir. Bu uzmanlardan ilki Fransz soylularndan olan ve daha sonra Mslman olarak Ahmet ismini alan Humbarac Ahmet Paadr. Asl ismi Claude- Aleksandre Comte de Bonnevale olan Ahmet Paa, 1729da Avusturyadan kaarak Osmanlya snmt. Patrona Halil syanndan sonra ordu slahat hakknda Saraya bir rapor sunan Ahmet Paa, 1731de stanbula arlarak Humbarac Ocann bana getirilmiti. Burada Avrupa tarznda yenilikler yapmak isteyen Ahmet Paa maalarn dzenli denmesi, emeklilik sisteminin kurulmas ve Yenierilerin birliklere blnerek kendisinin yetitirecei subaylar komutasna girmesi gibi radikal zmler nermi, ancak faaliyetleri yalnzca Humbarac Ocann slah edilmesiyle snrl kalmt. Ocak, Avrupa tarznda dzenlenmi ilk Osmanl Kurumu olmutur. Fransa ve Avusturya asker yntemlerine gre dzenlenen Ocakn niformalar da geleneksel Osmanl giysisinden farklyd. Humbarac Ahmet Paa, dneminin ok nemli bir yeniliine daha nclk ederek 1736da topu askerlerinin eitimi iin Hendesehaneyi (Kara Mhendishanesi) kurmutu. Grld gibi I. Mahmut dneminde zellikle asker alann yenilemesinde ilk ciddi admlar atlmtr. Bunlarn yan sra I. Mahmut kltrel alanda da pek ok yenilie nclk etmitir. Bu dnem brahim Mteferrikann matbaasna Saray destei salanm, yazar ve sanatlara eitli yardmlarda bulunulmutur. I. Mahmut, stanbulda Ayasofya, Fatih ve Sleymaniye Camileri ile Topkap Saraynda ktphane atrarak lkenin drt bir yanna gnderilen grevliler araclyla nemli kitap ve el yazmalarn toplatmtr. Osmanl Devletinin ilk kt fabrikas da Polonyadan kt ustalarnn getirtilmesinden sonra 1746da Yalovada faaliyete gemitir. stanbulun su meselesinin kknden zlerek on yllarca ehrin su sknts ekmemesi de I. Mahmut dnemi icraatlarnn bir sonucudur.
9
Fotoraf 1.2 Mhendishanenin retim elemanlar toplu hlde Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi I, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, stabul 1999.
III. Mustafa Dnemi (1757-1774)

I. Mahmutun 1754te vefatndan sonra tahta 55 yandaki kardei III. Osman gemiti. Ksa sreli hkmdarlk dneminde i ve d politikada kayda deer bir gelime sergileyemeyen III. Osmann 30 Ekim 1757de lmnden sonra Osmanl tahtna 41 yandaki III. Mustafa gemiti. Sultann dnemin Sadrazam Mehmet Ragp Paa ile birlikte izlemi olduu barl, dengeli ve tutarl politika neticesinde Hazine gelirleri artrld; vakflara, tmarlara ve iltizamlara sk denetim getirildi; ticaretin gelitirilmesi yoluna gidildi; Saray masraflar ksld ve asker alanda baz yenilikler yapld. Ancak Ragp Paann 1763te lmnden sonra bar ortam 1768 Osmanl-Rus savayla sona erdi. Rusyann Lehistan igal etmesi zerine Osmanl Devleti Rusyaya sert bir nota gndermi ve Rusyann geri ekilmemesi zerine Osmanl-Rus sava balamt. Osmanl ordusunun yenilgisiyle sonulanan bu sava 1774te Kk Kaynarca Antlamas ile sona erdi. Kk Kaynarca Antlama Osmanl Devletinin Karlofadan sonra imzalad en ar ikinci antlamadr. Antlama Osmanllarn toprak kaybndan ziyade hukuk, ticaret ve diplomasi alannda ald en byk yenilgidir. Ruslar kazandklar bu zaferle Karadenize yerlemi ve Osmanlnn Ortodoks tebaasnn haklarnn koruyuculuuna soyunmutur. Ruslar antlaSIRA SZDE ma hkmlerine gre stanbulda bir Ortodoks kilisesi kurma hakk da elde etmitir. Bu antlamayla ayn zamanda stanbulda daimi bir elilik ve istedikleri ehirlerde de konsolosluk ama hakkna sahip oluyordu. Rus ticaret gemilerinin BoD NELM azlardan geii serbest hle gelirken antlama hkmlerine gre Osmanllar Rusyaya ylda 4 milyon ruble (on be bin kese) sava tazminat demeyi de kaS O R U bul ediyordu. Kk Kaynarca Antlama Osmanl Devletinin Karlofadan sonra imzalad en ar ikinDKKAT ci antlamadr. Antlama Osmanllarn toprak kaybndan ziyade hukuk, ticaret ve diplomasi alannda ald en byk yenilgidir. Ruslar kazandklar bu zaferle Karadenize yerleSIRA SZDE mi ve Osmanlnn Ortodoks tebaasnn haklarnn koruyuculuuna soyunmutur.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
10
Osmanl Devleti, Kk Kaynarca Antlamas ile Krm kaybetmekle birlikte Krm tatarlarnn din meselelerini vesile ederek blge ile ban devam ettirmeye alacakt. Kk Kaynarca Antlamas, Rus ordusunun Osmanl topraklarndan ekilmesini salamsa da Osmanl Devleti asndan bedeli ok ar olmutu. ar Petro dneminden bu yana orduyu Avrupa tarznda yenileyen Ruslar karsnda alnan bu yenilgi, Osmanl devlet adamlarna ordunun ayn ekilde bir yenilemeye kanlmaz ve hzl bir ekilde ihtiyac olduunu bir kez daha gsterdi.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Osmanl Devletinde XVIII. asrdan itibaren hemen her dneminde idari, mali, asker ve SIRA SZDE kltrel alanlarda yenilikler yaplmaya alld grlmektedir. Ancak bunlarn kalc olmam, devleti ve toplumu dntrememitir. Sebeplerini tartnz?
DNELM
I. Abdlhamid Dnemi (1774-1789)

S O R U Sultan I. Abdlhamid dneminde asker alanda hzl bir yenileme hareketi balam ve bu hareket, III. Selim ve II. Mahmut dnemlerinin yeniliklerine temel oluturmutur. Bu dnemde Humbarac Ahmet Paann asker alanda yapt dzenleDKKAT melere benzer ekilde yenilikler yapan bir baka ismin faaliyetleri ne kmtr. Aslen Macar olan Fransa doumlu Baron Franois de Tott 1755te stanbula gelSIRA SZDE mi, 1767de Parise dnerek burada eitli grevler alm ve 1769da yeniden stanbula gelerek Boaz tahkiminde grev yapmt. Srat Topular Ocan kuran Tott, 1771-76 yllar arasnda toplar dktrm, Boazda kaleler ina ettirmi ve AMALARIMIZ 1773te Mhendishaneyi kurmutu. Daha sonra Mhendishane-i Bahr-i Hmayun adn alan Hendesehane, kapsaml bir asker okula dntrld. Bu dnemde de Franszca asker ders kitaplarnn tercmesi faaliyetlerine devam edildi ve YenieK T A P ri Oca iyiletirilmeye alld. lim ve sanatseverlii bilinen Sultan I. Abdlhamid dneminde ktphanecilik faaliyetleri EartmY ve Medineye yazma eserlerden oluan byk bir ktphane T LEVZ ON yaptrlmt. Bu dnemde Avrupa mallar karsnda yerli pazarn korunmas amacyla yerli mal kullanm zorunlu tutulmutu.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERN XVIII. YzylE TYenileme Hareketinin zellikleri
MAKALE
III. Ahmet ile balayp I. Abdlhamid dnemine kadar sren 18. yzyl Osmanl yenileme hareketi, her ne kadar III. Selim, II. Mahmut ve Tanzimat Dneminin MAKALE kkl dnmlerine kaynaklk etmise de yapldklar devirde byk ilerlemeler kaydedilememiti. 18. yzyl yenilemesiyle Osmanl Devletinin gerilemeden kurtulamam olmasnn nedenleri, bu yzylda yaplan yeniliklerin nitelii ile dorudan ilikidir. Lale Devri ile Osmanl Devleti ynn Avrupadaki gelimelere dnm, yeni messeselerin kurulmasndan ziyade fonksiyonlarn tmyle kaybetmi olan eski messeselerin slahna allmtr. Bu amala Avrupadan pek ok uzman getirilmi, ancak bunlar iinde iinin ehli olduu gibi olmayanlar da yer almtr. Yaplan slahatlar kiilerle snrl kalm, kiilerin grevden ayrlmas ile bu slahatlar da sona ermitir.
OSMANLI YENLEMESNDE DNM NOKTASI III. SELM VE NZAM-I CEDT

I. Abdlhamidin saltanatnn son iki ylna 17 Austos 1787de balayan OsmanlRus sava damgasn vurmutur. Rusya ile ittifak antlamas olan Avusturya da 9 ubat 1788de Osmanlya sava ilan etmiti. 1789da, 25 bin sivil halkn zide Ruslar tarafndan katledilmesi ve savata alnan baarszlk haberleri zerine inme
11
hastal sonucunda I. Abdlhamid 7 Mays 1789da vefat etti. Osmanl-Rus ve Osmanl- Avusturya savalarnn byk bir hzla Osmanl aleyhine srd 1789 ylnda tahta III. Selim geti. III. Selim ilk olarak 31 Ocak 1790da Prusya ile bir ittifak yaparak Avusturyay zor duruma soktu. Avusturyann Osmanl ile savata galip gelerek glenmesini istemeyen Prusya, Avusturya ile bir antlama yaparak Avusturyann sava sona erdirmesini salad. Osmanllarn Avusturya ile 4 Austos 1791de yapt Zitovi Antlamas ile Osmanl-Avusturya sava sona erdi. Bu antlama ile Osmanllar Belgrat dhil sava ncesindeki snrlarna dnd. Avusturyann savatan ekilmesi mttefik Rusyay zor duruma sokmusa da Rus ordusunun en son Mainde elde ettii baar zerine Osmanl Devleti bar istemek zorunda kald. 10 Ocak 1792de imzalanan Ya Antlamas ile Osmanllar Krm ele geirme midini tamamyla yitirdi. Bu antlamayla Osmanl Devleti Kafkasyadaki nfuz blgelerinde de gerilemitir. III. Selim, Zitovi Antlamasnn imzalanmasndan hemen sonra yenileme hareketine hz verdi. Avusturyaya eli olarak gnderilen Ebubekir Ratp Efendi, 1791de Viyanadan dndkten sonra Avrupadaki asker ve sosyal hayat anlatan 500 sayfalk Sefaretnamesini Sultana sundu. III. Selim, 1791 sonbaharnda eitli kesimlerden seilmi 22 kiiden devletin zaaflar ve alnmas gereken nlemleri ieren layihalar (raporlar) istedi. Hazrlanan Bu layihalardaki grlerin ortak noktas asker alanda yenileme yaplmasnn zarureti idi. Layihalarda askerlik alannn yan sra mali, idari, toplumsal ve iktisadi meselelerden de bahsedilmekteydi. zme ynelik olarak ise Kanuni Sultan Sleyman Devrine dnme zorunluluu, eski kurumlarn tmyle tasfiye edilmesi ve Yenieri Ocann yenilenmesi gibi grler ne srlmtr. III. Selim bu grler erevesinde Nizam- Cedit (Yeni Dzen) ad verilen slahat hareketine balad. Ne var ki bu dnemki yeniliklerde zorunlu olarak asker alana arlk verilmesi, Nizam- Cedit hareketinin ordunun dzenlenmesine ynelik bir hareket olarak anlalmasna yol at. Oysa Nizami Cedit hareketi siyasi, iktisadi, sosyal ve asker alan kapsayan bir hareketti. Nitekim merkez otoritenin glendirilmesi ve devletin sarslan iktidarnn salamlatrlmas amacyla karlan birtakm kanunnamelerle idari, adli ve sosyal alanda yeni bir dzen kurulmaya alld. Bunlardan baka Nizam- Cedit hareketiyle Yenieri Ocann kaldrlmas, ulemann nfuzunun krlmas, eyhlislamlarn siyaseti ynlendiren fetvalarna son verilmesi, Avrupann ilim, sanat, askerlik, ziraat, ticaret ve medeniyet hayatnda yaptklar yeniliklerin Osmanl Devletinde de uygulanmas amaland.
Resim 1.1 Hippolite Berteauun yalboya tablosunda II. Selim III. Selim Osmanl Devletinin kurtuluunu hemen her sahada an gereklerine ayak uydurarak modernlemede gren aydn ve sanatkr bir padiahtr. Kaynak: TSM Tablo Galerisi
12
Asker Alanda Yenilikler

III. Selim dnemi, Nizam- Cedit hareketinde Avrupa tarznda bir ordunun kurulmas ve eski asker kurumlarn modernletirilmesi amaland. Eski asker kurumlarn modernletirilmesi maksadyla nce idari ve asker iler birbirinden ayrld. Askerlikle ilgisi olmayanlar Yenieri Ocandan karld. Ocaklarn klalar geniletilerek askere srekli talim yapma zorunluluu getirildi. Askerlerin cretleri artrlarak, dirliklerin saray gzdeleri yerine askere verilmesi karar alnd. Yenieri Ocann kaytl mevcudu yarya drlerek 30 bine indirildi. Yenierilere Avrupa tfekleri ve asker malzemeleri ile her birime bu tfekleri kullanabilen sekiz asker verildi. Yenileme hareketinin baarl olduu topu, humbarac, lamc, top-arabac ocaklarndaki askerlerin evlenmesi yasaklanarak bu askerlere klada kalma zorunluluu getirildi. Yenieri Ocann slah iin alnan tedbirlerden biri de ayda bir tahsil edilen ve tahvil gibi kullanlan Yenieri esamilerinin/ulufe (maa) alm satmn nleyerek Yenieri olmayanlarn bu esamilere sahip olmasn engellemekti. nk bu esamilerin siviller eline gemesi, Ocan eitli ahs ve gruplarn karlar dorultusunda ynlendirilmesini ve baz suiistimallere uratlmasn beraberinde getirmiti. Ancak ounluu zaten savaa gitmeyen, esnaflk yapan, rahata alm Yenieriler ksa bir zaman sonra talimin gavur ii olduunu syleyerek yeni usul erevesinde talim dahi yapmay reddettiler. Eski kurumlarn slah almalarndan sonra Avrupa tarzndaki yeni ordu ise Nizam- Cedit adyla 24 ubat 1793te kuruldu. Bu ordunun bana Sadaret eski Kethdas Mustafa Reit Efendi getirildi. Fransa ve sveten getirtilen subaylarn ynetimindeki Nizam- Cedit ordusunun kuruluunda 1602 er ve 27 subay mevcudu bulunmaktayd. Nizam- Cedit ordusuna bal olarak 23 Kasm 1799da farkl kyafetleri olan yeni bir birim daha eklendi. Ordunun 1802de mevcudu 9263 er ve 27 subaya ykselmiti. 1806da ise mevcut iyice artrlarak 22.685 er ve 1590 subaya karld. Bu askerlerin yars Anadoluda yars Fotoraf 1.3 da stanbulda istihdam edilNizam- Cedid Ordusu miti. Nizam- Cedit ordusutalimde. nun masraflarnn karlanLK ADIMLAR: Osmanl mas iin rad- Cedit DefterDevletinde asker yenilik darl kurulmutu. Defteralanndaki ilk atlmlar III. darla bal olarak bo kalan Selimin kurduu Nizam- Cedid ordusuyla balad. III. dirlikler, iki, ttn, kahve giSelimin amac deien bi mallara konan vergiler bu koullara uygun olarak ileri orduya tahsis edildi. asker teknikle donanm, Avrupai tarzda eitim Yeni orduyu ve eski yapan bir ordu asker kurumlar nitelikli asoluturmakt. Bunun iin Fransadan uzman istendi. kerlerle glendirmek makAyrca bu ordunun sadyla 1795te Mhendishaharcamalar iin rad- ne-i Berr-i Hmayun (Kara Cedid adnda bir vergi getirildi. Ancak bu yeni Mhendishanesi) kuruldu. ordunun kurulmas birok Mhendishanede Fransz tepkiye yol at. Nizam- hocalardan faydalanld. BuCedid ordusu ve III. Selim. rada Franszca zorunlu dil Kaynak: Tanzimattan olarak okutuldu. Ayrca MCumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim hendishanenin KtphaneYaynlar, stanbul 1985. si de ksa zamanda Franszca kitaplarla zenginletirildi.
13
Bu dnemde donanmann glendirilmesi ve yenilenmesine de byk nem verildi. Bu amala ilk olarak 1773te ina edilmi olan Mhendishane-i Bahr-i Hmayunun (Deniz Mhendishanesi) slahna baland. 1792- 1803 yllar arasnda Kaptan- Derya sfatyla donanmann banda bulunan Damat Kk Hseyin Paa, terfi ve tayin ilerini dzene sokarak yolsuzluklar engellemeye alt. Donanmaya asker salanmas amacyla Bat Anadolu Blgesinde yaayanlara zorunlu hizmet getirildi. Tersane geniletilirken Bahriye iin bir salk tekilat kuruldu. Bulac hastalklar iin karantina uygulamasna da ilk kez bu dnemde geildi.
dari Alanda Yenilikler

III. Selim devrine kadar Avrupa Devletleriyle ilikiler bu devletlerin stanbuldaki elileri araclyla srdrlmekteydi. Osmanl Devletinin Avrupa merkezlerinde daimi ikamet elileri bulunmuyordu. Devlet adamlar arasnda yabanc dil bilen ok azd. Devletin yabanc devlet merkezlerinde temsil edilmesi, Avrupal lkelerSIRA SZDE le iliki kurmak ve gvenilir bilgiler almak iin daimi eliliklerin almas gerekiyordu. Bu amala nemli merkezlerden balamak zere 1792de Londrada 1797de Paris, Viyana ve Berlinde daimi elilikler ald. Bu elilikler pek N E L Osmanl ayD ok M dnn yetimesine, yabanc dil renimlerine, Avrupa lkelerindeki fikir akmlarn tanmalarna hizmet etti. Bylece Batdan haberdar ve Batya ynelik kk bir S O R U aznlk olumaya balad. Osmanl Devletinin Avrupa merkezlerinde daimi ikamet elileri bulunmuyordu. Devlet DKKAT adamlar arasnda yabanc dil bilen ok azd. Devletin yabanc devlet merkezlerinde temsil edilmesi, Avrupal lkelerle iliki kurmak ve gvenilir bilgiler almak iin daimi elilikSIRA SZDE lerin almas gerekiyordu. Bu amala nemli merkezlerden balamak zere 1792de Londrada 1797de Paris, Viyana ve Berlinde daimi elilikler ald. Bu elilikler pek ok OsAMALARIMIZ manl aydnn yetimesine, yabanc dil renimlerine, Avrupa lkelerindeki fikir akmlarn tanmalarna hizmet etti.
K T A P Anadolunun pek ok yerinde kan isyanlar ile devletin etkili biimde ilgilenememesi sonucunda buralarda bulunan valiler (beyler/ayanlar) ve isyanclarn (mtegallibe) bir sredir gittike glenmilerdi. Bundan dolay III. Selim dneminde T L E V Z ve merkez otorite etkisini ve gcn byk oranda kaybetmiti.EAyan Y O Nmtegallibenin glenmesinde, dar boaza giren Hazineyi iyiletirmek iin baz tmarlarn iltizama verilmesi etkili olmutu. Saray bu yolla Hazineye para girii salarken ayanlarn nfuzlarnn artmasn ve tm Anadoluya yaylmalarn engelleyememiNTERNET ti. te yandan art arda alnan yenilgiler de Sarayn itibar kaybetmesine yol amt. III. Selim, eyalet idari tekilatn yeniden dzenlemek yoluyla yerel otorite yerine merkez otoriteyi glendirdi. Eyaletlere tecrbeli ve gvenilir idareciler atad. MAKALE Bylece kadlarn grevlerini yapmalar saland ve rvet almalar byk oranda engellendi. Tmar ve zeamet de yeniden dzenlenerek buradan Hazineye gelir salad.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Ticari ve ktisadi Alanda Yenilikler

III. Selime sunulan layihalarda lkenin ticaret dengesindeki bozulmaya da dikkat ekiliyordu. thalatn ihracatn nne gememesi, memleketin madenlerinin ilenmesi, ihtiya olmayan lks tketim eyalarnn ithalatnn yasaklanmas, sikkelerin deerinin drlmemesi ve halkn israftan kanmas layihalarda ne karlan belli bal ticari ve iktisadi nlemlerdi. III. Selim, iktisadi hayatn slah iin nce-
14
likle gedik (tekel, imtiyaz) usuln kaldrd. Tccar ve esnaf gediklerinin kaldrlmasyla serbest hle getirilen ticaretin gelitirilmesi yoluna gidildi. Bylece Osmanl sanayi ve ticareti Avrupada olduu gibi serbest rekabet ortamna kavuuyordu.
Osmanl-Fransz Sava
Napolyonun nderliinde Fransz ordusu 1798 ylnda Msra saldrarak Osmanlnn nemli bir vilayeti olan Msr ele geirmiti. Osmanl ordusunun alm olduu yenilgiler Fransaya yalnz bana kar koyamayacan gsterdiinden Osmanl devleti ittifak arayna girdi. Bu maksatla Fransaya kar 3 Ocak 1799da Ruslarla, 5 Ocak 1799da ngiltere ile ittifak antlamalar imzaland. Bylece yllarca kar karya gelmi olan Osmanl ile Rus ordusu tarihte ilk kez yan yana sava verecekti. ngiltere ve Rusya, Fransa ile yaplan 30 Austos 1801 tarihli antlama ile Napolyon kuvvetlerini Msrdan kard. Osmanllar Msrda Franszlardan kurtulmutu ancak bu kez de yaplan ittifakn karl olarak ngiltere ve Rusyann ar istekleriyle yz yze kalmt. ngiltere, Franszlar blgeden karmak bahanesiyle girdii Msra yerlemek niyetindeydi. Rusya ise bir yandan Ege adalar ve Moradaki Hristiyan ahaliyi Osmanl aleyhine kkrtarak buralar ele geirme hesaplar yapyordu; dier yandan da Boazlardan kalc olarak gei hakk almann peindeydi. Bu tehlikeli durumda Osmanl devlet adamlar areyi yeniden Avrupada pek ok baar kazanan Fransa ile ittifakta bularak 25 Temmuz 1802de Fransa ile Paris Antlamasn imzalamtr.
Osmanl-Rus-ngiliz Sava
Fransa ile yeniden yakn ilikiler kuran Osmanllar, ngilizlerin Msr zerindeki hesaplarn boa karmak maksadyla blgedeki otorite boluunu doldurmak iin Temmuz 1805te Mehmet Ali Paay Msra vali olarak atad. Bu arada ittifakn sona ermesi nedeniyle Boazlarn Rus sava gemilerine kapanmas iki devlet arasnda gerginlik kmasna yol amt. Osmanlnn Boazlar Rusyaya kapatmas, Rusya ile ittifak hlinde olan ngilterenin de Osmanlya kar tutum almasna neden oldu. ngiltere ayrca Osmanl-Fransz yaknlamasndan son derece rahatsz olarak Osmanl Devleti zerindeki Fransz nfuzuna son verilmesini istiyordu. III. Selim bu iki devletin isteklerini bata kabul ettiyse de Napolyonun Prusyada zafer kazanmas zerine kararndan dnd. Bu gelime zerine Rusya ngilterenin desteiyle Ekim 1806da Memleketeyni (Hotin ve Bender kaleleri) igal etti. Bunun zerine Osmanl Devleti her iki devlete kar sava at. ngiliz donanmas 20 ubat 1807de Boazdan geerek stanbul kylarna kadar geldi. Ancak 1 Martta geri dnmek zorunda kald. ngilizler skenderiyede de Mehmet Ali Paa tarafndan yenilgiye uratlarak 1807 Eyllnde blgeden ekilmeye balad.
Kabak Mustafa syan ve III. Selim Devrinin Sonu

III. Selimin Nizam- Cedit hareketi eski dzenden ahsi karlar olan kii ve gruplar tarafndan tepkiyle karlanmt. Dnyann en kuvvetli asker saylan Osmanllarn Avrupallardan asker usul renmesi ve Avrupa elbiselerini giymesi eletirilerin odana yerletirilmiti. Mevcut dzenden faydalananlar arasnda subaylar, stanbulun orta ve yksek tabakas ile merkez hkmete kafa tutmaya balam olan yerel iktidarlar (ayan, voyvoda, mtegallibe vb.), yksek memurlar ve baz din adamlar bulunuyordu. Hisse senedi durumuna gelmi olan Yenieri ulufelerini satn alan baz devlet ricali, din adam, Fenerli Rumlar ve Yahudiler ile baz stanbullular iin Yenieri Oca-
15
ayn zamanda bir gelir kaps durumuna gelmiti. Asker ocaklarnn yeni bir dzene tabi tutulmas ile bu gruplar gelirlerinden mahrum kalmlard. te yandan Nizam- Cedit ordusunun ihtiyalarnn byk oranda Avrupadan temin edilmesi de asker malzeme satan esnafn gelirini azaltmt. Merkez otoritenin zayflamasyla glerine g katan yerel iktidarlar/ayanlar da yeni dzenin gelmesiyle Anadoludaki iktidar blgelerini byk oranda kaybedeceklerdi. Yeni dzenden karlar olumsuz ynde etkilenen bu ahs ve gruplarn desteiyle Nizam- Cedit hareketine kar olanlar, Karadeniz Boaz kalelerinde topu olan Kastamonulu Kabak Mustafa nderliinde Mays 1807de isyan ederek stanbula doru yrmeye baladlar. Kabak Mustafa stanbula vardnda stanbul halkndan da byk destek grd. syanclar 28 Maysta III. Selimden Nizam- Cedit ordusunun kaldrlmasn ve 11 kiinin idamn istedi. Ertesi gn III. Selim tahtan indirildi ve yerine IV. Mustafa geirildi. 1808de de Nizam- Cedit ordusu lavedildi. Devletin yenilemesi iin her alanda dzenlemeler yapan III. SelimSIRA SZDE bastrmak isyanclar iin saylar 20.000i geen modern nizam- cedit birliklerini neden kullanmam olabilir? Tartnz
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
II. MAHMUT DNEM GELMELER VE YENLKLER S O R U (1808-1839)

IV. Mustafann (1807-1808) ksa saltanat dneminde III. Selimin balatm olduu yenilikler durdurularak ok sayda Nizam- Cedit yanls da ldrld. IV. Mustafa Yenieri Oca ile 31 Mays 1807de bir anlama yapt. Bu anlamaya gre Kabak syanndan Yenieri Oca sorumlu tutulmayacak ve buna karlk Ocak da devlet ilerine karmayacakt. Bu srada ldrlmekten kurtulmay baarm olan yenilikiler Rusuk Ayan Alemdar Mustafa Paann etrafnda toplanmt. Yenilikiler, Rusuk Ayan Alemdar Mustafa Paa nderliinde 10 bin mevcutla stanbul zerine yrd. Alemdar Mustafa Paann Saraya saldrd srada IV. Mustafa hal edilmesini nlemek amacyla III. Selimi ldrtmt. Yenilikilerin Saraya kar elde ettii baar neticesinde II. Mahmut tahta karld ve Alemdar Mustafa Paa da sadrazam oldu.
DKKAT
Resim 1.2 Alemdar Mustafa Paa

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar AMALARIMIZ Ansiklopedisi II, Yap Kredi Sanat Yaynclk, stanbul 1999.
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
MAKALE
MAKALE
Sened-i ttifak (7 Ekim 1808)

II. Mahmut tahta geer gemez ilk olarak merkez otoritenin salanmasna ynelik icraatlara arlk verdi. Sadrazam Alemdar Mustafa Paann ynlendirmesiyle merkez iktidar zayflatan yerel iktidarlar/ayanlar kontrol altna alnmak istendi.
16
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bu maksatla 29 Eyll 1808de ayanlar ile Yenieri Ocann dzenlenmesi, ayanlarn hak ve imtiyazlar ile devlete kar sorumluluk ve vazifeleri ve buna karlk devletin ayanlara kar tutumu konuuldu. Varlan mutabakat neticesinde 7 Ekim 1808de ayanlar ile Saray arasnda Sened-i ttifak belgesi imzaland. Bu senetle ayanlar Padiaha sadakatlerini ilan ederken Padiah da ayanlar koruma sz vermekteydi. Ayrca ayanlar vergileri Sarayn istei dorultusunda toplayacaklar ve kendi blgelerinin dna el uzatmayacaklar hakknda da teminat vermekteydi. Ayanlarn merkeze ballklarnn karl olarak Sadrazam, keyfi davranlarda bulunmayacan, ayanlarn etki ve ynetim alanlarna karmayacan ilan ediyordu. Bu ittifakla ayanlarn mallarnn babadan ola gemesi usulnn Saray tarafndan kabul edildii de imza altna alnyordu. Merkez otoriteyi glendirmek maksadyla yerel iktidarlarla imzalanm olan bu senet halkn genelinin karlarn ilgilendiren maddeler de iermekteydi. Sened-i ttifakta vergilerin haksz ve ezici olmamas, reayaya zulmn yasaklanmas, bir su ilenmesi durumunda soruturma yaplmadan ceza verilmemesi gibi kii haklarn korumaya ynelik hkmler bulunmaktayd. Ne var ki Sened-i ttifak uzun mrl olamam, uygulanma frsat dahi bulamadan imzalanmasndan be hafta sonra Alemdar Mustafa Paann ldrlmesiyle tamamen unutulmutur. SIRA SZDE Osmanl devlet adamlarnn devletin eski gcne ulamas iin ayanlarla merkez otorite arasndaki iktidar ilikilerini dzenlenmeye alt bu belge, ayn zamanda, Osmanl N E L M Devletindeki anayasallama srecini balatan ilk belgelerden biri olaD rak kabul edilmektedir. Tartmasz olan bir baka gerek de udur ki her ne kadar uygulanma imkn bulamam ve kt zerinde kalm olsa da Osmanl tariS O R U hinde merkez otorite ilk kez bu belgeyle snrlandrlmtr. Osmanl devlet K K A T D adamlarnn devletin eski gcne ulamas iin ayanlarla merkez otorite arasndaki iktidar ilikilerini dzenlenmeye alt bu belge, ayn zamanda, Osmanl Devletindeki anayasallama srecini balatan ilk belgelerden biri olarak kabul edilmekSIRA SZDE tedir. Tartmasz olan bir baka gerek de udur ki her ne kadar uygulanma imkn bulamam ve kt zerinde kalm olsa da Osmanl tarihinde merkez otorite ilk kez bu belgeyle snrlandrlmtr. AMALARIMIZ ngiltere ve Rusya ile likiler: Bu dnemde Avrupada yaanan olaylar neticeK A P sinde ngiltere,T Napolyon ordular karsnda yalnz kalm ve yeni ittifak araylar iine girmiti. ngiltere 1807den beri sava hlinde bulunduu Osmanl ile bara yneldi ve iki devlet arasnda 5 Ocak 1809da Kala-y Sultaniye Antlamas imzaland. T E ile Y O N Bu antlamaL E V Zngilizler daha nce itiraz ettikleri Boazlarn Ruslara kapatlmas hkmn de kabul ediyordu. 1806dan beri sren Osmanl-Rus sava ise Osmanl ordularnn yenilgisiyle sonulanmt. ki devlet arasnda 28 Mays 1812de imzalanan Bkre Antlamas ile Prut Nehri-Tuna az Osmanl-Rus snr olarak kabul ediNTERNET lirken Osmanl Devleti Srplara imtiyaz verilmesini de kabul etmek zorunda kald. Srp ve Rum syanlar: Balkanlarda ilk milliyeti isyan Srbistanda kmt. Osmanl-Rus sava srerken Ruslar Srp isyanlarn tevik etmitir. Osmanl DevleMAKALE ti Ekim 1813te Srp isyanlarn kontrol altna almay baard. Ancak Rusyann desteiyle 1815 Temmuzunda yeniden balayan isyanlar neticesinde Osmanl Devleti 1816da Srplara zerk bir prenslik stats vermek zorunda kald. Srplara verilen stat, Ruslarla 7 Ekim 1826da imzalanan Akkerman ve 14 Austos 1829da imzalanan Edirne Antlamalarnda tasdik edildi. Eyll 1830da ise zerk Srbistann kurulmu olduu ilan edildi.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
17
Ruslar yalnzca Srplar deil Rumlarn da Osmanl Devletine kar isyanlarn kkrtp destekledi. ubat 1821de Rus arnn Rum asll yeeni psilanti tarafndan ilk isyan hareketi Eflakta balatld. kinci isyan hareketi bir ay sonra Mart 1821de Morada patlak verdi. Mora syan ksa zamanda yaylarak Nisan aynda orta ve gney Yunanistana kadar geniledi. Osmanl Devletinin Mora syann bastrmakta gsterdii baarszlk zerine Avrupa devletleri harekete geerek Osmanl aleyhine propaganda faaliyeti yrtmeye balad. Osmanllar isyan bastrabilmek iin Msr Valisi Mehmet Ali Paadan yardm istemek zorunda kald. Mehmet Ali Paa kuvvetleri Morada byk baar elde ettiler. Ancak isyan bastrlmak zere iken Ruslarn sava tehdidinde bulunmalar zerine Osmanllar 7 Ekim 1826da Akkerman Antlamasn imzalamak zorunda kald. Bu srada ngiltere ve Rusya Yunanllara bamszlklarn kazandrmak zere 1827 Nisannda bir protokol imzalam, Fransa ise Temmuz aynda bu protokole itirak etmiti. Bu devletin Osmanl aleyhine imzalam olduklar protokol Osmanl Devleti i ilerine mdahale olarak deerlendirip protesto etti. Bunun zerine mttefik donanmalar 20 Kasm 1827de Navarin Limannda bulunan Osmanl donanmasna baskn yaparak donanmay yakt. Avrupal devletlerin basks neticesinde 14 Eyll 1829da imzalanan Edirne Antlamas ile Osmanl Devleti Yunanllarn bamszln kabul etmek zorunda kald. Sz konusu asker baarszlklarda Haziran 1826da kaldrlan Yenieri Oca dolaysyla ortaya kan asker zaafn etkisi aktr.
Msrdaki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Paa syan

Kavalal Mehmet Ali Paa, Padiaha bal olarak yrtt Msr idaresinde zamanla neredeyse bamsz bir iktidar oda hline geldi. 1811de Klemen beylerini ortadan kaldrarak tm Msra hakim oldu. 1818de Vahhabi syann bastrarak Basra Krfezini ele geirdi. 1820de Msrn yan sra Arabistan ve Sudana da hakim bir g durumundayd. Mehmet Ali Paann ksa bir zaman iinde asker alanda gstermi olduu bu baar Msrda balatm olduu yenilik hareketiyle dorudan ilikiliydi. Nizam- Ceditten etkilenerek Nizamiye adn verdii, Avrupa tarznda bir ordu kurmutu. Nizamiyede Napolyon ordusundan ayrlma, isiz kalm subaylardan yararland. Bu ordunun ihtiyalarn karlamak maksadyla iktisadi alanda birtakm yenilikler yapt. ltizam ve vakf arazilerinden ar vergiler yoluyla Hazineye para aktarmaya balad. 10 yl iinde bu yntemle tm Msr topraklarn devlet arazisi hline getirdi. Pamuk ekimini zendirerek Msr tarmn canlandrmay baard. Pamuk, hem nemli bir ihra rn hline geldi; hem de lkede kurulan fabrikalarda ilenmeye balanarak Msrda yerli sanayinin oluturulmasna alld. Bu yenilikler neticesinde Msrn geliri 1805te 13 bin kese iken 1809da 35 bin keseye ve ksa bir zaman sonra da 400 bin keseye ykseldi. Msr, stanbula ylda 12 bin kese vergi gnderecek kadar gl bir ekonomiye ulat. Mehmet Ali Paa bu yeniliklerden baka 1829da Vekayi-i Msriyye adyla Msrn ilk resm gazetesini kard ve Avrupaya pek ok renci gndererek bir de tp okulu at. Mehmet Ali Paa, Msrda yrtt yenilik hareketi sayesinde ekonomiyi dzeltmi, memleketin gelirlerini byk lde artrm, modern ve gl bir ordu kurarak donanmasn da gelitirmiti. Msrn ykselite olduu bu tarihlerde bal bulunduu merkez, Osmanl Devleti, yenilik abalarna ramen byk devletlerle ve i isyanlarla bouarak zayflyor, kudretini kaybediyordu. Osmanllar Mora syann bastrmak zere Mehmet Ali Paadan yardm istemi ve Mehmet Ali Paann kuvvetleri burada byk bir baar kazanmt. Mora baarsna karlk Su-
18
riyeyi isteyen Mehmet Ali Paaya sadece Girit verildi. Bu olaylar stanbul ve Msr arasnda gergin bir dnemin balamasna sebep olmutu. Osmanl ordusunun Rus seferini 12 bin kiilik bir kuvvetle takviye edecei szn veren Mehmet Ali Paa yalnzca 25 bin kese vermekle yetinince gerginlik trmanmaya balad. 20 Ekim 1831de Mehmet Ali Paann olu brahim Paa kumandasndaki 35 bin mevcutlu Msr ordusu Suriyeye doru yola kt. Hnkr skelesi Antlamas: stanbul ile anlamaya yanamayan Mehmet Ali Paa ve brahim Paa iin Saray, idam ferman kard. Ancak Suriyeyi ele geiren Msr ordusu Anadoluya doru ilerlemeye devam etti. Ktahyaya kadar ulaan brahim Paa, 2 ubat 1833te k Bursada geirmek iin II. Mahmuttan izin istedi. Ardndan Adanay isteyen brahim Paa, bu teklifin kabul edilmemesi hlinde ordusunun stanbula yryecei tehdidinde bulundu. Osmanl devlet adamlar, tehlikenin bu kadar yaklam olmas nedeniyle yardm aray iine girdiler. Fransa Mehmet Ali Paay destekliyordu; ngiltere ise o sralarda Avrupa siyasetine ve kendi i meselelerine younlamt. Rusya Osmanlnn yardm isteyebilecei tek kuvvet durumunda idi. 5 Nisan 1833te bir Rus filosu Mehmet Ali Paa kuvvetlerine kar koymak zere Beykoza asker kard. Bunun zerine Rusyann Osmanl ile yapt ittifak neticesinde elde edecekleriyle daha da glenmesini istemeyen ngiltere ve Fransa dikkatini Mehmet Ali Paaya evirdi. Mcadeleye byk devletlerin de dahil olmas neticesinde 8 Nisan 1833te brahim Paa ile Ktahyada anlamaya varld. Buna gre brahim Paaya Cidde, am, Halep valilikleri ile Adana muhassll, Mehmet Ali Paaya ise Msrdan baka Girit Valilii veriliyordu. brahim Paa ile anlama salanm olmasna ramen II. Mahmut Msrn yakn gelecekte yeni bir tehlike arz etmesi ihtimaline kar Rusya ile 8 Temmuz 1833te sekiz yllk bir ittifak ve yardm anlamas olan Hnkr skelesi Antlamasn imzalad. Bu antlamayla Ruslar yeni bir saldr durumunda Osmanlya yardma geleceklerdi. Bunun karl olarak ise Boazlar Rusyaya alyordu. ngiltere ve Fransann Boazlarn statsndeki bu deiiklii kabul etmeyeceklerini ilan etmesi yeni bir kriz yaratmt. Kriz, Rusyann antlamayla elde ettii haklar Avusturya ile paylamay kabul etmesiyle sona erdirildi. Bylece Osmanl Devleti yalnz Rusyann deil dier Avrupa lkelerinin de mdahalesine ak bir hle geliyordu. II. Mahmut Msr meselesini nihai olarak sona erdirebilmek maksadyla ngilterenin de desteini almay zorunlu grm ve bu maksatla 16 Eyll 1838de Osmanl- ngiliz Ticaret Antlamasn (Balta Liman Antlamas) imzalamt. Bu antlama ile ngilizlere kapitlasyonlar dahi aan iktisadi imtiyazlar sunuluyordu. Balta Liman Antlamas ile Osmanl Devleti kendi tccarlarna bile vermedii imtiyaz ngiliz tccarlarna veriyor, onlar i gmrklerden muaf tutuyordu. Belirli rnlerde kurulan devlet tekeli (yed-i vahit) de bu antlamayla tamamen kaldrlyordu. Geri Osmanl devlet adamlar yed-i vahit usuln kaldrmay Msr ekonomisini geriletmek maksadyla kabul etmiti; ancak bir sre sonra bu nlem bizzat Osmanl ekonomisini zarara uratacakt. Balta Liman Antlamas ile Osmanl lkesi ak bir pazar hline getirilirken devletin Avrupal devletlere iktisadi bamllk sreci de balam oldu.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ngiltereye ve takip eden yllarda dier batl lkelere verilen bu ekonomik ayrcalklarn SIRA SZDE Krm Sava sonrasnda alnan d borlar ile devletin yar smrge hline gelmesinde ve yklmasndaki etkilerini tartnz
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
19
II. Mahmut Devri Yenilikleri

III. Selimin yolundan giden II. Mahmut da yeniliklerine asker alandan balam ve 14 Ekim 1808de Sekban- Cedit Ocan kurmutu. Ocak ksa zamanda 10 bin kiilik bir kuvvete ularken II. Mahmut donanma ve dier ocaklarn slah iin de pek ok tedbir ald. Yenierilerin talimlerden kamamas iin stanbul esnafna dahi talim zorunluluu getirildi. Ancak Yenieriler yeniden ayaklanarak Alemdar Mustafa Paay ldrdler ve II. Mahmut bu olay zerine Sekban- Cedit Ocan datmak zorunda kald. Asker yetersizlik ve baarszlklarna ek olarak her frsatta Saraya kar ayaklanma tertibi iinde bulunan Yenierilerin uzun zamandr sren slah abalarna direnile karlk vermeleri, Ocakn kaldrlmasn artk zorunlu hle getirmiti. 15 Haziran 1826da Yenieriler son kez isyan ettiler; iki gn sonra 17 Haziran 1826da kkl ancak uzun zamandr devlete zarar veren bu asker kurum nihayet ortadan kaldrld. Yenieri Ocann kaldrlmas olay Vaka-i Hayriye olarak adlandrld. Ocakn kaldrlmasndan sonra Avrupa lsnde dzenlenmi, modern bir ordu olan Asakir-i Mansure-i Muhammediye kuruldu.
Fotoraf 1.4 Asakir-Mansure birlikleri talimde. Kaynak: Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, stanbul 1985.
dari ve mali alanda: II. Mahmut devrinde iktisadi alanda da pek ok yenilik yapld. Vergi sisteminde yeni dzenlemelere gidilerek vilayet vergilerinin merkeze aktarlmas saland. 1834te Evkaf Vekleti kurularak vakf gelirleri merkeze aktarld ve tm devlet gelirlerinin yzde 70i modern ordunun ihtiyalar iin tahsis edildi. Bu dnemde idari alanda yaplan yeniliklerle modern bir devlet tekilat ve brokrasisinin kurulmas yolunda nemli admlar atld. Avrupa tarznda dzenlenen yeni devlet tekilatnda eski messeseler kaldrlarak yeni messeseler oluturuldu. 30 Mart 1838de alnan kararla sadrazamlk kurumu Baveklet adn ald. Adli ileri yrtmek zere Meclis-i Ahkm- Adliye, idari ileri yrtmek zere Dar- ra-y Bb- li ve asker ileri yrtmek zere Dr- ra-y Asker kuruldu. 1838de ziraat, ticaret, sanayi ve bayndrlk ilerini yrtmek zere de yeni meclisler kuruldu.
20
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Eitim ve sosyal alanda: II. Mahmut asker ihtiyalar dorultusunda eitim alannda da pek ok yenilik yapt. 1826da ilk kez drt renci eitim grmek iin Avrupaya gnderildi. Ksa bir zaman sonra Avrupaya gnderilen renci says 300e karld. 1827 ylnda alan tp okuluyla ordu iin hekim ve cerrah yetitirilmesi saland. Avrupal eserlerin Trkeye tercmesi faaliyetleri bu dnemde de devam etti. 1831de Muzika-i Hmyn ve 1834te Mekteb-i Ulm- Harbiye adyla Fransz modelinde iki yeni okul ald. Bundan baka ilk ve orta seviyede devlet memuru yetitirmek amacyla Mekteb-i Maarif-i Adli ve Mekteb-i Ulum- Edebi ald. stanbul ile snrl olmak kaydyla bu dnem ilkretim zorunlu hle getirildi. II. Mahmutun yenilikleri sosyal alanda da kendini gstermiti. 1815te Saray Topkapdan Dolmabaheye tanarak eski saray usullerinde pek ok deiiklik yapld. Artk Avrupal gibi pantolon giymeye balayan Osmanl Sultan, Avrupal tarzda protokolleri de yerine getirerek yurt iinde inceleme gezilerine kmaya SIRA SZDE balad. 1828te askere, 3 Mart 1829da karlan kyafet nizamnamesiyle ulema dndaki tm sivillere fes giyme zorunluluu getirildi. Bu nedenle 1830da Tunustan getirtilen ustalaraL Eypte Feshane kurduruldu. lk Trke Osmanl gazetesi olan DNE M Takvim-i Vekayi 1 Kasm 1831de haftalk olarak yayn hayatna balad. lk nfus saym, ilk karantina ve posta tekilatnn kurulmas gibi yenilikler de II. Mahmut S O R U dneminde gerekletirildi.
DKKA lk Trke OsmanlTgazetesi olan Takvim-i Vekayi 1 Kasm 1831de haftalk olarak yayn hayatna balad. lk nfus saym, ilk karantina ve posta tekilatnn kurulmas gibi yenilikler de II. SIRA SZDE Mahmut dneminde gerekletirildi.
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
1828de askere 1829da sivillere getirilen Fes giyme zorunluluu toplum tepkisi bakmnSIRA SZDE AMALARIMIZ dan nklap tarihimizdeki hangi olay artryor, tartnz
D Osmanl N E L M hareketi tarihinde, en byk baarlar II. Mahmut dneminyenileme K T A P de elde edilmitir. Ancak buna ramen II. Mahmut devrinde Osmanl Devleti bS O R U yk oranda toprak kaybetmitir. Bu dnemde -zorunlu da olsa- Osmanl Devletini siyasi ve iktisadi alanda byk zaafa uratan antlamalar imzalanmtr. Hnkr sT E L E V Z ile O kelesi AntlamasY T N Rusya ve Avrupa devletlerinin Osmanl memleketine siyasi DKKA mdahalesine izin verilirken Balta Liman Antlamas ile ngiltereye iktisadi bamllk sreci balayarak Osmanl ekonomisine ar bir darbe indirilmitir. isSIRA yanlar ve dT E RSZDE ortasnda Yenieri Ocann kaldrlmas Devleti ayrca utehditler N NET ratran ve orduyu zaafa uratan bir tedbir olarak grlmtr. Islah edilemeyen, yenilenemeyen, idari ve mali problemlere sebep olan bir asker snf, asker tedbirAMALARIMIZ leri ile ortadanKkaldrlmak zorunda kalnmtr. MA ALE
K T A P
S O R U
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ MAKALE K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
MAKALE
MAKALE
21
zet
Osmanl Devletinin klasik dnemi genel anlamda Kanuni dnemi ile bitirilse de yzyln sonuna kadar fetihler devam edebilmitir. 1571de Kbrsn fethi tamamlanm, 1574te Tunus alnmtr. Douda ran ile snrlar 1639da Kasr irin anlamasyla netletirilmitir. 1656da Limni ve Bozcaada alnm, 1669da Girit fethedilerek deniz sahasnda da baarlarn devam ettii grlmtr. 1663te Uyvar fethedilerek batda bugnk Slovakya snrna ulalabilmitir. Ancak bu baarlarn Kprl Mehmet Paa, Kprl Fazl Ahmet Paa gibi kuvvetli devlet adamlarnn ynetiminde gerekletirildiine dikkat edilmelidir. Bu baarlara karn ordunun vurucu g olma zelliini nemli lde kaybettii grlmektedir. Bu seferlerin uzun srmesine paralel olarak devlet hazinesinin de kaynaklarn da son derece zayflatm olduunun alt izilmelidir. XVI. yzyln sonlarndaki Haova Savanda yenierilerin sava sahasn terk etmelerinin oku ile olaya bakarak mevcut nizama eki dzen vermek ihtiyacn dillendirmeye balayan Osmanl aydnlar durumu yozlama ve bozulma olarak tehis etmilerdir. devlet idaresinde kkl uygulamalarn terk edilmesinin yan sra asker teknolojide geri kalmla dikkat ekilmitir. Ordu mensuplarnn dorudan yararland toprak sisteminin bozulmas, brokratlarn gnlk karlarn gzetmeleri, rvetin artmas, ilerde kaliteyi gzetmekten vazgeilmesinin yan sra temel eitim kurumlar olan medreselerdeki bozulma gibi temel aksaklklara dikkat ekmilerdir. Gerekten de asrn banda bat dnyasnda grlmeye balayan corafi keifler ve bunlarn ilgili lkelere mali getirisi, bilim ve sanat alanndaki kkl anlay deiikliklerine mukabil Osmanl Devletinin bilhassa Fatih dneminden sonra iine girdii elde edilen baarlar, klan zirveyi muhafaza etmek dncesinden kaynaklanan duraanlk bir asrlk sre sonunda lkenin ekonomik, idari ve asker buhran iine dmesine yol amtr. Bu dnemde giriilen slahat abalarna mukabil devlet ynetiminin topyekn bir deiime inanarak sonuna kadar gitme noktasna gelmediklerinin alt izilmelidir. Lale iei ve soan etrafnda ekillenen zevk sefa tartmalarna mukabil bu dnemde Avrupa devletlerinin stnlnn nedenlerini aratrmak ihtiyacn hissetmilerdir. Kltr, sanat, sanayi, tarm ve ordu konusunda incelemeler yaparak Osmanl bnyesinde uygulanabilecek almlarn peine dlmtr. Dokuma sanayinde Avrupaya bamll azaltmak iin yeni imalathaneler ald gibi yerli mallarnn kullanm tevik edilmitir. Bilim ve kltr alannda tercme heyetleri kurularak yabanc eserlerin tercmeleri baslm, Sarayn matbaa ve tercme olayna destei arttrlmtr. Nizam- Cedit dnemi uygulamalar da Padiah III. Selimin problemli konularda devletin nemli brokratlarndan ald inceleme raporlar erevesinde ekillenmitir. dari, mali, asker ve sosyal problemlerin sebep ve sonularn analiz eden bu raporlarn dorultusunda yeni bir ordu kurulmasna giriilmitir. Bununla ayn zamanda Avrupa lkelerinde ikamet elilikleri ald gibi eyaletlerde devlet otoritesinin salanmasna ynelik dzenlemeler gndeme gelmitir. Madenlerin ilenmeden ihracnn yasaklanmas, lks tketimden kanlmas, illerdeki valiler ve dier brokratlarn grev srelerinin belirlenmesi, rvet ve adam kayrmann nlenmesi, toprak sisteminin slah edilmesi gibi temel sorunlara areler retilmeye alld. Her iki padiah dneminde devletin asker ve idari zaaflarnn nlenmesine ynelik abalar ortaktr. Orduda yenileme hareketlerinde yeni birimler kurulmu, hayatiyetini devam ettirebilmesi iin hazine oluturulmutur. III. Selim dnemindeki Nizam- Cedit ordusuna paralel olarak II. Mahmud Sekban- Ceditleri oluturmutur. Toprak sisteminin slah kadar bilim ve kltr sahasnda da dnyadaki gelimeleri takip etme ihtiyac hissedilerek tercme hareketlerine giriilmitir. Avrupaya renci ve brokratlar gndererek iki ynl bir fayda elde edilmeye allmtr. Mevcut beklentileri karlayamayan yaplar rahatsz etmeden yeni birimler oluturarak eskiyi bunlarla dntrmek beklentisi ise maalesef her iki deneyimde de eski messeselerin isyan sonrasnda yarm kalmtr. II. Mahmut dneminde merkez idare tekilatnda gerekletirilen reformlar etkili ve uzun mrl olacaktr. devletin farkl sahalardaki ilerini grmek iin meclisler almas, Avrupaya daha ok sayda renci gnderilmesi,klk kyafette dzenlemeler yaplmas gibi ileri hamlelerin ise ancak Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra yaplabildii unutulmamaldr. Fransz ihtilalinin sonularndan olan milliyetilik fikrinin ok dil, din ve uluslu Osmanl Devletindeki etkileri XIX. asrn gelimelerini anlamak asndan nemlidir. Kk Kaynarca Anlamas ile resm hviyet kazanan din kardelii vesilesiyle d mdahalelere bu aamada milliyet ba da katlmtr. ngiltere, Fransa ve Rusya bata olmak zere ark meselesinde kar salamak isteyen her devlet bu hususlar tahrik etmekten geri durmamtr. Rusyann destekledii Srplar 1813te giritikleri isyanlar sonucu 1830da zerk hle gelmilerdir. Ruslarn yan sra ngilizlerin ve Franszlarn da destekledii Yunanlar ise 1820-1830 dneminde ayr bir devlet olarak ortaya kmay baarmlardr. Bu ayrlklar Osmanl Devletini siyaseten ve mali adan zayflatlrken Rusya Akdenize kolayca almak, ngiltere ise hkimiyetini devam ettirerek Hindistan smrgesinin ulam emniyetini salamak hedefini takip ediyordu. 1868de Svey Kanalnn almas ngiltere iin Osmanl Devletinin hayati nemini ortadan kaldrmtr. Bir ekilde Osmanl Devletinin Rusya veya bir baka devletin kontrol altna girmemesine alan ngiltere 1877-1878 Savandan itibaren devletin yklmasna ynelik politikalar dorudan gelitirmek ve uygulamak noktasna gelmitir.
22
Kendimizi Snayalm
1. Osmanl Devletinin 16. yzyln sonundaki durumunu aadakilerden hangisi karlar? a. Zirve b. Buhran c. Duraklama d. Baarl e. Gerileme 2. Kbrsn Osmanl Devletince fethi hangi padiah dneminde gereklemitir? a. IV. Murat b. IV Mehmet c. III. Murat d. II. Ahmet e. II. Selim 3. Osmanl Devleti en parlak zamann hangi padiah dneminde yaamtr? a. Yavuz Sultan Selim b. II. Beyazt c. III. Murat d. Orhan Gazi e. Kanuni Sultan Sleyman 4. Lale Devri hangi yllar arasndadr? a. 1730-1756 b. 1718-1730 c. 1766-1774 d. 1708-1721 e. 1830-1856 5. Osmanl Devletinde ilk Mslman matbaasn kim kurmutur? a. Agah Efendi b. Damat brahim Paa c. brahim Mteferrika d. inasi e. Abdullah Efendi 6. III. Selim Dneminde kurulan ordunun ad hangisidir? a. Tmarl Sipahi b. Kapkulu Ocaklar c. Nizam- Cedid d. Yenieri Oca e. Sekban- Cedid 7. Osmanl Devletinin daimi elilikleri hangi padiah zamannda kuruldu? a. III. Selim b. II. Mahmut c. II. Ahmet d. Abdlmecid e. I. Abdlhamid 8. Balkanlarda Osmanl Devletine kar ilk milliyeti isyan hangi ulus yapmtr? a. Yunanllar b. Bulgarlar c. Rumlar d. Srplar e. Macarlar 9. ngiltereye byk ayrcalklar tanyan Osmanl-ngiliz ticaret antlamas hangi tarihte imzalanmtr? a. 1939 b. 1827 c. 1731 d. 1536 e. 1838 10. Aadakilerden hangisi II. Mahmut Dneminde alan okullardan deildir? a. Mekteb-i Ulum- Edebi b. Mekteb-i Maarif-i Adliye c. Mhendishane-i Bahri Hmayun d. Mekteb-i Ulum- Harbiye e. Tbbiye
23
Okuma Paras
OSMANLI MPARATORLUUNUN GERLEMES Kanuni Sultan Sleyman, btn dnyay kapsayan gcn, Bender kalesinde 1538 tarihli bir yaztta yle dile getirmitir: Ben, Tanrnn kulu, bu dnyann sultanym. Tanrnn inayetiyle mmet-i Muhammedin bandaym. Adna Mekke ve Medinede hutbe okunan Sleymanm ben. ben Badatta ah, Bizans diyarlarnda kayser, Msrda sultanm. donanmalarn Akdeniz, Marip ve Hinde yollayan sultanm. Macar taht ve tacn alan ve onlar bir kuluna balayan sultan benim. Voyvoda Petru bakaldrd, ancak atmn ayaklar onu toz eyledi; Bodan da fethettim. Ancak Sleymann son yllarnda uluslararas koullar Osmanllar iin elverisiz hle geldi ve Sleymann dnya hakimiyeti giriimi belirleyici ilk baarszlklarla tant. 1559da Cateau-Cambresis Bar, Avrupaya spanyol stnln getirmi, Fransa i savaa girmi olduundan bu krallk Avrupa politikasnda Osmanllarn balca mttefiki olmaktan kmt. 1565de Malta baarszl ve 1566da Sleymann son Macaristan seferi, Osmanllarn Orta Avrupa ve Akdenizde ilerlemelerinde bir duraklamann balangcn simgeler. 1570-1571de Kbrsn fethi Osmanllarn son byk asker baarsdr. Bu ok iyi tahkim edilmi adann alnmas; Akdenizdeki en gl Hristiyan donanmasnn iletiim hatlarnn kesilmesini, adaya byk bir ordunun gtrlp orada bakmnn salanmasn gerektiriyordu. Kara ordusu ve donanmann ibirlii ile kazanlan bu zafer, Osmanl silahlarnn en byk baarsyd; fakat sefer srasnda bir Hristiyan ittifaknn olumas da Osmanllarn byk korkularnn gereklemesiydi. Don Juan komutasndaki gl mttefik donanmas, Osmanl donanmasn 7 Ekim 1571de Akdenizde o zamana dek yaplm en byk deniz savanda yenilgiye uratt. Savaa 438 tekne katlm, Osmanllar iki yz otuz gemiden iki yzn kaybetmi, iki yann toplam kayplar da elli dokuz bine varmt. Btn Avrupa bu byk zaferi Trk tehlikesinin sonu olarak kutlad. yllk bir ittifakla bal olan spanya, Venedik ve Papalk stanbula dorudan doruya bir saldr bile dnr oldular. Fakat 1572de Kbrsa doru yola ktklarnda bir mevsimde ina edilmi bir Osmanl donanmas ile karlatlar. K boyunca btn Osmanl tersaneleri, nebahtda yitirilen gemileri yeniden yerlerine koymak iin dur durak bilmeden almt. Bunu gren Venedik, 7 Mart 1573te Osmanllarla bar yaparak Kbrs zerindeki btn haklarndan vazgeti ve byk bir sava tazminat dedi. 1578-1606 arasnda Osmanllar Douda ranllarla, Batda Orta Avrupada Habsburglarla bir dizi tketici sava yaptlar. 1578 ve 1590 arasnda ran savalarnda Osmanllar, Kafkaslardan Nihavende dek rann btn bat eyaletlerini ilhak ettiler. 1588de Osmanllarn Orta Asyal mttefiki zbek Han Abdullah Horasan istila etti. Bu sava srasnda Bat randa ordugahn Derbendde kuran Osmanl komutan Osman Paa, kuzey stepleri yoluyla Krmdan asker yardm alm, Hazar Denizinde de bir deniz gc oluturma giriiminde bulunmutur. Fakat rana Krmdan gnderilen takviyelere Ruslarn Kuzey Kafkaslarda saldrs ve Rus-ran diplomatik ilikilerinin yinelenmesi Osmanllar endielendirmitir. Osmanllar, Habsburglarn elinde kalan kk bir Macar topran hep sultana ait olarak grmlerdi; 1590 ran barndan sonra bu sorunu zmeye karar verdiler. Snr olaylar iki imparatorluu 1593de savaa srkledi. artc olaylarla dolu ve uzun sren bu sava, dnya koullarnn ne denli Osmanllara kar gelimi olduunu gsterdi. Papa, Avusturyallar iin douda gl mttefikler buldu. Bodan, Eflak ve haragzar Erdel Voyvodas Osmanllara kar isyan ederek Avusturya yannda savatlar. te yandan kara ve denizden geni bir cephe boyunca Dinyeper Kazaklar da saldryordu. Osmanllar byk aba gsterdiler. ve sultan III.Mehmedin kiisel komutasndaki ordular, 23-25 Ekim 1596da Haovada byk bir zafer kazand. Fakat bunun hi bir kalc sonucu olmad. mparatorun gleri saldry srdrerek gelip Budini kuatt. ran ah byk Abbas, 1599da Avrupaya eliler gndererek Osmanllara kar ekonomik ve asker grmeler balatt. mparator, eli heyetini Viyanada ok scak karlad. Onlara, douda Rus ve Grclerle Osmanl kart bir ittifak kurmak istediini ve Avrupann Hristiyan krallarn kutsal bir hal ordusunda birletirmeye altn bildirdi. ah Osmanllara yknerek ordusuna ateli silahlarla donatl yeni kul birlikleri katt. 1603te hcuma geti. Osmanllar, imparatorluu i karklklarn sarst bir zamanda, dou ve bat cephelerinde ayn anda savamak zorunda idiler. ah Abbas, Osmanl birliklerini Azerbaycan ve Kafkaslardan Anadolu ilerine srd. Osmanl hkmeti bu durumda Habsburglarla bar yapabildii iin kendini talihli sayyor ve 1606 Zsitvatorok Antlamasyla Habsburglarn elinde olan Macar topraklar zerindeki btn haklarndan vazgeiyordu. Habsburglar yllk otuz bin dukalk harac artk demeyecekti. Sava Osmanllara kendi asker zayflklarn gstermi ve 1595den sonra bir ka kez bar istemek zorunda brakmtr. Kaynak: Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600) (eviren Ruen Sezer), YKY yaynlar, stanbul 2003, s. 46-48.
24
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz yanl ise Osmanl Devletinin Duraklama Devrine Genel Bir Bak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Devletinin Duraklama Devrine Genel Bir Bak konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Osmanl Devletinin Duraklama Devrine Genel Bir Bak konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Osmanl Devletinde Buhran, Yenileme ve Ekonomik Bamllk Sreci konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Osmanl Devletinde Buhran, Yenileme ve Ekonomik Bamllk Sreci konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Osmanl Yenilemesinde Dnm Noktas III. Selim ve Nizam- Cedid konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Osmanl Yenilemesinde Dnm Noktas III. Selim ve Nizam- Cedid konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise II. Mahmud Dnemi Gelimeleri ve Yenilikleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise II. Mahmud Dnemi Gelimeleri ve Yenilikleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise II. Mahmud Dnemi Gelimeleri ve Yenilikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Osmanl Devletinde XVIII. asrdan itibaren hemen her dneminde idari, mali, asker ve kltrel alanlarda yenilikler yaplmaya alld grlmektedir. Ancak bunlarn kalc olmam, devleti ve toplumu dntrememitir. nk devlet hayatiyetini devam ettirebilmek iin yzn Avrupaya dnm ancak gerek idari yap gerekse toplumsal yap bunu bir btn hlinde kabullenmemitir. Dolaysyla giriilen yenilikler kiilere bal olmu, giriimleri yapan kiilerin grevden ayrlmas ile ortadan kalkmtr. Bununla birlikte devletin eski ve ilevini yitirmi messeseleri ve kadrolar muhafaza edilerek onlarn yannda yeni usul ve esaslara gre yeni messeseler kurulmak istenmitir. Ancak geleneksel toplum yapsna sahip toplum farkllama ve yenilemeyi kendini ve deerlerini inkr olarak alglam ve sert tepki gstermitir. Sra Sizde 2 Devletin yenilemesi iin her alanda dzenlemeler yapan III. Selim isyanclar bastrmak iin saylar 20.000i geen modern Nizam- Cedit birliklerini kullanmamtr. syanclar ve onlar destekleyenler din motifleri kullanarak toplumsal muhalefeti yanlarna almay baarmlardr. Dolaysyla yaplan yenilikleri Frenklemek, dinden kmak olarak propaganda ederek ktlemek toplumsal seviyede yank bulabilmektedir. Bunun kadar nemli bir sebep ise Osmanl padiahlarnn ordunun bir ksmn dierine kar savaa zorlamak eklindeki uygulamalara scak bakmamasdr. Kardei kardee krdrmak, karde kavgas karmak olarak grlen bu durumdan olabildiince kanlmtr. Epey zaman sonra 31 Mart Olaynda da II. Abdlhamid kendi kontrolndeki birlikleri ayn gerekelerle Hareket Ordusuna kar sevk etmeyecektir.
2. e
3. e
4. b
5. c
6. c
7. a
8. d
9. e
10. c
25
Seilmi Bibliyografya
Sra Sizde 3 1838 Balta Liman Ticaret anlamas ile ngiltereye verilen ekonomik ayrcalklar devletin kendi vatandalar olan tccarlara tanmad bir imtiyazd. lke iinde uygulanan vergi rejimi dolaysyla yerli sanayi istenilen seviyeye bir trl gelemez iken ngiltere ile balayp siyasi destee ihtiya ortaya ktnda dier yabanc devletlere de verilen bu hak devletin ekonomik ve snai yapsnn gdk kalmasna yol amtr. Unutulmamas gereken nokta bu ayrcalklarn devletin merkez siyaseten ve asker adan tehdit altnda iken verilmi olmasdr. Devlet isyan eden bir valisini cezalandramayacak kadar aresiz bir hldedir. Hanedan kendini kurtarmak adna devletin en byk rakiplerinin yardmna muhta olmutur. Bir nevi denize den ylana sarlr pozisyonu sz konusudur. lke iindeki sanayi kprdanmalarn bitiren bu anlamadan 15 yl sonra devlet d devletlerden borlanmaya balayacaktr. Bu sre yirmi yl iinde devleti bor faizlerini deyemeyecek duruma drm ve 1881de Duyun- Umumiye idaresinin kurulmas ile de ekonomik bamszln kaybettirmitir. Yerli sanayinin gelimemesi, sanayici snfn olumamas, Gmrk vergilerindeki dengesizlik dolaysyla bte aklarnn had safhaya kt XX. yzyl balarnda kanlmaz hlde giriilen savalar ykl getirmitir. Sra Sizde 4 1828de askere 1829da sivillere getirilen Fes giyme zorunluluu toplum tepkisi bakmndan nklap tarihimizdeki apka olayn hatrlatmaktadr. II. Mahmud bu ve benzeri klk kyafet dzenlemeleri dolaysyla gavur padiah olarak sulanmtr. Devletin her alanda ihtiya hissettii yenilemenin sosyal boyutunu oluturan bu dzenlemeler bir btnn olmazsa olmaz paras olarak grlmtr. Ancak toplumsal yap bunu din kimlie kar yaplm bir ihanet, bir saldr olarak eletirmitir. Artk yeni bir sistem, yeni bir anlay ve yeniden yaplanma idraki iinde eskiye dnn olamayacan gstermek amacyla giriilen ve simge vasf belirgin bir uygulamadr. Cumhuriyetin ilk yllarnda ayn ekilde lke iine yeni bir dnem ve anlay ifade eden, lke dna ise artk kendileriyle kavga etmek yerine benimsemek kararn gsteren bir simge olarak nitelenen apka giyimi de toplumun baz kesimlerince dinden kmak olarak eletirilmitir. Akyldz, Ali, Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, stanbul 2004. Berkes. Niyazi, Trkiyede adalama, stanbul, 1978. Beydilli, Kemal, Trk Bilim ve Matbaaclk Tarihinde Mhendishane, stanbul 1994. Beydilli, Kemal, Kk Kaynarcadan Tanzimata Islahat Dnceleri lmi Aratrmalar Dergisi, Say 8, (1999) s.25-64. Beydilli, Kemal, 1790 Osmanl-Prusya ttifak (Meydana Gelii-Tahlili-Tatbiki), stanbul 1984. Finkel, Caroline, Ryadan mparatorlua Osmanl, stanbul 2004. Hatipolu, Murat, Yunanistandaki Gelimeler Inda Trk-Yunan likilerinin 101 Yl (18211922), Ankara 1988. hsanolu, Ekmeleddin, (Editr): Osmanl Devleti Tarihi, C.I, stanbul 1999. nalck, Halil, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600) (eviren:Ruen Sezer), Yap Kredi Yaynlar stanbul 2003. Karal, Enver Ziya, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar Nizam Cedit-, Ankara 1988. Kreiser Klaus - Neumann Christoph H., Kk Trkiye Tarihi, stanbul 2008. Kunt, Metin, Siyasal Tarih (1600-1789), Trkiye Tarihi III, (Yayn Ynetmeni: Sina Akin), stanbul 1989. Kuran, Ercment, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin Siyasi Faaliyetleri (1793-1821), Ankara 1988. Tarih III, Devlet Matbaas, stanbul 1933. Sarcaolu, Fikret, Kendi Kaleminden Bir Padiahn Portresi Sultan I. Abdlhamid, stanbul 2001. Saryldz, Glden, Hicaz Karantina Tekilat (18651914), Ankara 1996. Tanr, Blent., Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), stanbul 2006. Yalnkaya M. Alaaddin, XVIII. Yzyl: Islahat, Deiim ve Diplomasi Dnemi (1703-1789), Trkler, Cilt 13, Ankara 2002.
2
Amalarmz
Vatanda Meclis Merutiyet
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trk modernlemesinin en nemli aamalarndan biri olan Tanzimat Ferman Dneminin getirmeye alt idari, siyasi ve sosyal yapnn esaslarn saptayabilecek, Tanzimat Meclisleri ile halkn her aamada ynetime girmeye balamas srecinin dinamiklerini deerlendirebilecek, lk defa Krm Sava srasnda balayan d borlanmann devleti nasl ekonomik bamlla ve ykma gtrdn ayrt edebilecek, Anayasal ynetim abalarnn evrelerinin yan sra devlet adamlar ve aydnlarn beklentilerini ayrt edip, sonraki dnemler ile karlatrma yapabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Ekonomik Bamllk Halkn Ynetime Katlm Anayasa
indekiler
TRKYEDE REFORM ARAYILARI (1839-1908) TANZMAT FERMANI VE GETRDKLER ISLAHAT FERMANI EKONOMK KRZ VE SONULARI ANAYASALI YNETM DENEMES: I. MERUTYET
Trkiyede Reform Araylar (1839-1908)
Trkiyede Reform Araylar (1839-1908)

TRKYEDE REFORM ARAYILARI (1839-1908)
II. Mahmut tarafndan yaplmak istenen sz konusu dzenlemelerin yetersiz kalmas, gerek asker, gerekse de siyasi ve mali konularda skntlarn devam etmesi, daha ileri birtakm admlarn atlmas zorunluluunu getirmiti. Dnemin d artlar gz nnde bulundurulduunda Osmanl Devleti, varln devam ettirmek iin desteklerine ihtiya duyduu devletlere bu husustaki kararlln ve kabiliyetini gstermek mecburiyetini derinden hissetmitir. Gerekten de 1828-1829 Osmanl-Rus Sava sonras Yunanistann kurulmas, Mehmet Ali Paa isyan karsnda Osmanl Devletinin iine dt aresizlik ve Hnkar skelesi Anlamasyla Rusyann Boazlara inmesi, Osmanl Devletini Avrupann yardmna ihtiya duyar hle getirmi, bu destei salamak iin gerek ekonomik gerekse de siyasi alanda pek ok tavizler verilmesine sebep olmutu. Balta Liman Antlamas ile verilen ekonomik tavizi, 1840 ve 1841 yllarnda Londrada Msr ve Boazlar sorunu iin varlan mutabakatlar izlemiti. Karlofa Antlamasndan bu yana yaplan slahatlar Osmanl Devletini iinde bulunduu durumdan kurtarmaya yetmemiti. Bu durum Osmanl idarecilerini acil ve kkl bir slahatn gerekliliine inandrmt. Tanzimat Ferman bu gelimelerin bir sonucu olarak ilan edilmitir.
TANZMAT FERMANI VE GETRDKLER

II. Mahmut dneminde hazrlanp Sultan Abdlmecit dneminde ilan edilen Tanzimat Ferman ya da Glhane Parknda okunmasndan dolay Glhane Hatt- Hmayunu, 3 Kasm 1839 tarihi ile Osmanlda yeni bir devrin balangcn temsil etmektedir. Osmanl Devleti artk btn tebaasna vatanda stats tanmakta, herkesi can, mal ve namus noktasnda devletin korumas altna almaktadr. Devletin kuruluundan beri eri erife uyulduu, bu nedenle Devletin kudretli, halkn refah iinde olduu ifade edilerek balayan Fermanda, Devletin geri kalmasnn sebebi olarak 150 yldan beri kanunlara uyul-
Resim 2.1 Abdlmecidin Topkap Saray Mzesinde bulunan tablosu. Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi I, YKY, istanbul 1999.
28
mamas nedeniyle Devlet ve halkn kuvvet ve refahn kaybetmesi, gsz ve fakir dmesi gsterilmektedir. Devletin ve lkenin iyi idare edilmesi, eski gcne kavumas iin yeni kanunlarn yaplmas gerekli ve nemlidir. Bu cmleden anlalaca zere ihtiya duyulan kanunlarn esasn can, mal ve namusun korunmas ile vergilerin tayini ve askere alnma ve sresi oluturmaktadr. Fermanda btn bu tedbirler alnd takdirde verimli corafyas ve yetenekli halk sayesinde Osmanl Devletinin 5-10 sene zarfnda eski kudretine kavuabilecei beklentisi dile getirilmitir. Fermanla yaplmak istenen, eskiyi btn btn ortadan kaldrmak ve deitirmek olduundan bu durumun lke halkna ilannn yan sra dost devletlerin bu usuln sonsuza kadar devamna ahit tutulmalar istei ynetimin samimiyetine bir iaret olarak deer kazanmaktadr.
SIRA SZDE
Osmanl yneticilerinin uzun sren skntlar ksa srede amak ve bunun iin yaplacak SIRA SZDE yeniliklerin samimiyeti iin yabanc devlet temsilcilerini ahit tutmak istei nasl bir sebebe dayanmaktadr? Tartnz.
DNELM S O R U
DNELM
Resim 2.2
S O R U Tanzimat ok DKKAT
byk mitlerle ilan edilmiti. Kaynak: Sultan I.Abdlmecid ve SIRA SZDE Mustafa Reit Paay Tanzimat ilana giderken resmeden AMALARIMIZtablo. 21x98 cm. BB Ktphane ve Mzeler KMdrl arivi T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
MAKALE
Fermanda padiah, Tanzimatn amacnn eski dnemlerdeki anlaytan farkl olarak, yalnz din ve devleti korumak deil, lkeyi ve milleti de kalkndrmak olMAKALE duunu vurgulamtr. Bylece halka devlet iinde merkez bir yer verilmekte, modern bir devletin temel ilkesi, yani halkn devlet iin deil, devletin halk iin var olduu dncesi getirilmekteydi. Fermann getirdii yasal ynetim ve kurullara danma ilkeleri ileride hukuk devleti araylarna ve parlamentolu rejime yneliin habercileri olmalar bakmndan dikkat ekicidir. Tanzimat Fermannn yeni idare tarz bakmndan en dikkate deer zellii, yeni kanunlara ihtiya duyulduunun ifade edilmesi ile meclisler eliyle karar alma ve idare etme tercihine sahip olmasdr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
2. nite - Trkiyede Reform Araylar (1839-1908) S O R U
DNELM S O R U
29
Tanzimat Fermannn yeni idare tarz bakmndan en dikkate deer zellii, yeni kanunDKKAT lara ihtiya duyulduunun ifade edilmesi ile meclisler eliyle karar alma ve idare etme tercihine sahip olmasdr. SIRA SZDE Bylece Osmanl Devleti kanunun hakimiyeti altnda bir siyasi yap olmay hedefAMALARIMIZ lediini gstermitir. Bir dier deyile Padiah ve hkmet kendi istekleri ile kendi K T A P gcn snrlamaktadr. Snrlamay salayacak kanunlarn geerlilii Padiaha bal ise de hazrlanmasnda halkn temsilcileriTELEVZYON nin yer almas nemli bir aama olarak halk hesabna yazlacak mahiyettedir. Vatandalarn yan sra devlet adamlar iin de bir takm gvenceler konmutur ki normal vaNTERNET tandata da devlete dahil olma istei uyandrmtr. Padiahn onay ile tek tarafl olarak ilan edilen Fermann mahkemelerde MAKALE tescil edilip ruhuna aykr uygulamalarn yasaklanmas ona bir eit Anayasa havas vermektedir. Gayrimslim tebaann Tanzimatn getirmeye alt haklara sahip kma bilincinin Mslmanlardan daha fazla olduu Fermann hkmleri uygulamaya konduunda aka ortaya kmtr. Bilhassa tarada toprak sahiplerinin pek ok isteklerini Fermana dayanarak reddeden kyllerin eylemlerinin ksa zaman zarfnda mill bir nitelik kazand ifade olunmaktadr. Buna mukabil grev yerlerinde kontrolszle ve keyfilie alm idareciler arasnda ise Tanzimat Ferman olumsuz karland. Maddi adan getirilen snrlama ve dzenlemelerin rahatsz ettii evreler ise hemen muhalefete baladlar. Gerekli kadro ve iyi niyetin olmay ilk tkezlemede yeniden eskiye dnmek isteyenlere msait ortam salad. Tanzimatn en nemli hedeflerinden biri olan mali denge ve vergilerin konmas ve toplanmas hususunda vatanda ezmeyecek usullerin gelitirilmesi gerekletirilemedi. Ancak mahall dzeyde her birim iin oluturulan Meclisler halkn ynetimi anlayp tanmas ve benimsemesi yolunu at.
DKKAT
SIRA SZDE
Resim 2.3 TanzimatAMALARIMIZ Dneminin en etkili devlet adam Mustafa Reid PaaP K T A Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar L E V Z Y O N TE Ansiklopedisi II, YKY, istanbul 1999.
NTERNET
MAKALE
Tanzimat Dnemi Meclisleri

Tanzimatla birlikte devletin merkez rgtnn eitli alanlarnda ayr ayr kurullar oluturulmutur. Bu kurullar meclis adn tamakla birlikte bunlar seilmi kurullar deil, birer uzmanlk komisyonlardr. Bu kurullardan zellikle Meclis-i Ali-i Tanzimat, Meclis-i Ahkm- Adliye ve ura-y Devlet halkn ynetime katlmas asndan nemlidir. Osmanl Devletinin yeni kanun tasarlarn hazrlamak, nemli devlet memurlarn yarglamak gibi temel grevleri yerine getirmek amacyla 1838 ylnda Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye kurulmutur. Bu meclisin yasama ve yarg gibi temel grevleri stlenmesi zamanla Meclis-i Vlnn yknn iyice artmasna ve grevlerinin altndan kalkamamasna neden olmutur. Sonuta meclisin yasama ve yarg grevlerinin birbirinden ayrlmasna karar verilerek, Meclis 1854 ylnda ikiye ayrld. Yarg ilerine bakmak zere Meclis-i Ahkm- Adliye kurulurken, yasama ileri iin de Meclis-i Ali-i Tanzimat ya da ksaca Meclis-i Tanzimat kuruldu. Mec-
30
lis-i Tanzimat, halk ilgilendiren konulardaki reformlar saptamak ve devletteki refah dzeyini ykseltmek iin alacakt. Meclis-i Tanzimatn kurulmas ile Osmanl Devletinde ilk kez, yasama ile yrtme grevleri birbirinden ayrlm, yasama organna yrtme organn denetleme ve kontrol etme gc verilmitir. Meclisi Tanzimata li ve Fuat Paalarn yan sra Tanzimat Dneminin tannm, nemli devlet adamlar ye olmutur. Meclis-i Tanzimatn grevi ile Meclis-i Ahkam- Adliyenin grevleri arasnda byk bir fark yoktur. Meclis-i Ahkam- Adliye kendisini sadece yarg grevi ile snrlamam, yasama ilevine de devam etmitir. Padiah Abdlaziz tahta ktktan ksa bir sre sonra Temmuz 1861 tarihinde iki meclisi Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye ad altnda yeniden birletirmitir. Bu yeni dzenlemeyle Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye daireden olumutur. Meclis-i Tanzimatn yasama grevi Kanun ve Nizamat Dairesine devredilmi, idari iler iin Umur- dare-i Mlkiye Dairesi, yarg iin de Muhakemat Dairesi kurulmutur. Sultan Abdlaziz, meveret usulnn ifadesi olmak zere meydana getirilen bu yeni meclise sempati gstermitir. Onu deta kk bir yasama meclisi niteliinde grm, onunla olan ilikilerinde padiahla parlamento arasndaki mnasebetlerde uygulanan esaslar hakim klmaya almtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Meclis- i Vl-y Ahkm- Adliyenin daireden oluarak yasama, yrtme ve yarg meseSIRA SZDE lelerini grev olarak blmeleri kuvvetler ayrl prensibinin hayata getiini gsterir mi? Tartnz
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Dantayn balangc saylan ura-y Devlet ise 1868 ylnda kurulmutur. Meclis-i Ahkm- O R U S Adliyenin birka ii birlikte yrtmesinin zorluu bu meclisin yeniden ikiye ayrlmasna sebep olmu, 1868 tarihinde Meclis-i Ahkam- Adliye; uray Devlet ve Divan- Ahkm- Adliye olmak zere ikiye ayrlmtr. Divan- AhkmDKKAT Adliye yarg grevini yapacak ura-y Devlet, genel ynetim meselelerini tartacak ve kanunlar hazrlayacakt. Grevlerinden bazlar unlard: Her trl kanun SIRA SZDE ve tzk tasarlarn incelemek ve hazrlamak, kanun ve tzk gerei grevli olduu ileri tetkik ve karara balamak, her trl mesele hakknda istenildiinde gr bildirmek, memurlar yarglamak, devletle fertler arasndaki davalara bakmak. SulAMALARIMIZ tan Abdlaziz ura-y Devletin alnda yapt konumada devletin vatandaa hizmet etmekle ykml olduunun altn izerek nemli bir anlay deiikliine iaret etmiti. T A P K ura-y Devlet iinde dzenli bir parlamenter ileyi kurulmutu. Vilayetlerdeki seime dayal genel meclislerden gelen delegeler, meclise getirdikleri sorunlarn tartlmasnaE katlacaklard. Ancak meclisin asl yeleri seim yoluyla gelmiyor, TEL VZYON padiah tarafndan atanyordu. Ayrca kanun yapma inisiyatifi olmayp, sadece sadrazamn nerdii konular tartabilirdi. Bu nedenle ura-y Devlet, parlamentodan ziyade embriyo hlinde bir parlamento diye nitelendirilebilir.
NTERNET
NTERNET
Muhassllk Meclisleri (1840 ylnda sancak MAKALE merkezlerinde kurulan Muhassllk Meclislerinin grevi, sancaktan alnacak vergilerin miktarn saptamak ve onlarn dzenli toplanmasn salamakt.
Halkn Ynetime Katlm: Muhassllk Meclisleri

Tanzimat Dneminin en nemli katklarndan biri halkn seimi ile oluturulan MAKALE meclislerin mahall seviyede ynetime katlma ilevini gerekletirmesi olmutur. Bunun ilk rneini oluturmaktadr. 1840 ylnda sancak merkezlerinde kurulan Muhassllk Meclislerinin grevi, sancaktan alnacak vergilerin miktarn saptamak ve onlarn dzenli toplanmasn salamakt. Bu meclislere muhassln yannda yer alan memurlarndan baka, sancan hkimi, mfts, zabiti, ruhani reisleri ve san-
2. nite - Trkiyede Reform Araylar (1839-1908)
31
can ileri gelenlerinden alt kii katlacakt. Bu kiiler seimle belirlenecekti. Seimlere aday olmak iin, bulunduu yre halkndan olmak, reit olmak, devlet ve lke ilerinden anlamak gibi artlar aranyordu. Bu artlar tayan herkes mahkemeye mracaatla adayln bildirebilirdi. Semenler ise farkl yorumlara sebep olabilecek bir usulle, kazaya bal kylerden kura ile tespit edilen beer kii ve kaza merkezlerinde de yerleim yerinin byklne gre akll, sz anlar, emlak sahipleri sfatlarn haiz 20-50 kii olacakt. Grld gibi bu seim sistemi, tm halkn katlmndan uzakt. Muhassllk Meclisine seilenler genellikle, yrenin ileri gelenleri ya da mlki amirin tayin ettii kimselerdi. Seim, memleketin nde gelen nfuzlu kimselerinin meclise girmesini salamtr. Bununla beraber Osmanl Devleti tarihinde ilk defa halkn temsilcilerinin seimle belirlenmi olmas, demokrasi yolunda nemli bir admdr. Bu adm, Sultan Abdlmecitin 1845te ilan ettii bir fermanla daha da ileriye gitmitir. Sultan Abdlmecit, Meclis-i Ali-i Tanzimata vilayetlerden ikier temsilci davet etmitir. Yar mebuslar diye adlandrlan bu temsilcilerin Meclis-i Tanzimata girmeleri merutiyet yolunda ok nemli bir merhaledir. Seim usul, 1849 ylnda kurulan Eyalet Meclisinde de uygulanm, seme ve seilme haklar yeni esaslara balanmtr. Bu meclislerde seim, meclis ve mzakere usullerini tanyan Osmanl toplumu Merutiyet Meclisinin oluumu ve baarsnn zemininin salanmasnn altyapsn hazrlamtr. Burada mahall idarelerin gelitirilmesi ve halkn ynetime kademeli olarak katlmnn salanmasnn Tanzimatlarn demokratlklarndan deil, devlet ilerinin daha verimli halledilmesi iin duyulan ihtiyatan kaynaklandna ayrca dikkat ekilmitir. Zira ynetim daha nceki dnemlerde mahall temsilcilerin kontrolne verdii birtakm grevleri merkezletirmekten geri durmamtr.
Krm Sava ve D Borlanma

Tanzimat Dneminin bir ileri merhalesinde Islahat Ferman yer almaktadr. Kutsal yerler sorunu eklinde balayan Rus isteklerinin reddi zerine 1853 ylnda savaa dnmtr. Bu savata Rus istekleri ile karlar atan Avrupa devletleri Osmanl safnda yer almtr. 1853-1856 yllar arasnda yaanan Krm Sava Osmanl Devletinde birok ilkin balangcn da oluturmaktadr. lk defa geni apl Avrupa ittifakn savata yanna alan Osmanl Devleti bunun bedelini bir bakma ilk d borlanma ve Islahat Fermannn ilan ile demek zorunda kalmtr. Krm Sava esnasnda 1854 ylnda balayan d borlanmann boyutlar zamanla artarak devam etmi, 1875 ylnda devletin bir manada mali adan iflas, 1881 ylnda da Duyun- Umumiye daresinin kurulmas ile farkl bir boyut kazanmtr. D borlarn denmesinin Trkiye Cumhuriyeti Dneminde 1954 ylna kadar devam ettii dnldnde borlanmann etkilerinin ne kadar byk olduu daha iyi anlalmaktadr. te yandan sava sonras imzalanan Paris Antlamas, Rusyann gneye inmesini engelleyerek Osmanl lkesi zerindeki emellerine ksa sreli de olsa set ekilmesi bakmndan olumlu grlmekle birlikte, Karadenizin tarafszl maddesinin galip olan Osmanl Devletine de uygulanmas Avrupal Devletlerin bu anlamadan beklentilerini de gstermektedir. Osmanl Devletinin bir Avrupa devleti saylmas ve Avrupa hukukundan yararlanmas, toprak btnlnn Avrupal devletlerce garanti edilmesi anlamann bir baka olumlu yan olarak kabul edilebilir. Dier taraftan bu durum Devletin topraklarn koruyamayacak kadar gszletiinin de bir kantdr. Paris Antlamasnda Islahat Ferman ilannn yer al-
32
mas da Batl devletlerin Osmanl Devletinin i ilerine karmalarna bir dayanak tekil etmitir.
ISLAHAT FERMANI
Paris Antlamas ncesi ilan edilen Islahat Ferman, Tanzimat Ferman ile balayan yeni dnemin ileri bir merhalesinin balangcn ifade etmektedir. Neredeyse tamamen d basklar sonucu ilan edilmi olan Ferman ile Tanzimat Fermannda tannan haklarn bir hayli ilerisine gidilmitir. Osmanl toplumu bu fermanla neredeyse Mslman ve gayrimslim olmak zere iki farkl toplum olarak tanmlanmtr. nceliin gayrimslimlerde olduu Islahat Ferman, Mslman olmayanlara asker ve sivil btn okullara girme hakkn vermi, devlet memurluklarnda grev almalarnn nn amtr. Ferman, Mslman olmayan Osmanl vatandalarna da askerlik zorunluluu getirmi ancak bedel vermek kouluyla askerlikten muaf olabilme imknn da tanmtr. Mslman halka byle bir hak tanmayan Ferman, Mslman olmayan vatandalarn mlki memurluklarda grev almasn, kk drc sfatlarn yasaklanmasn ngrmektedir. Yabanc devlet vatandalarna Osmanl lkesinde gayrimenkul alma hakkn da tanyan Islahat Ferman, iltizam usulnn sona ermesi, maalarn dzgn denmesi gibi Tanzimat Fermannda belirtilen baz hkmleri de tekrarlamaktadr.
Fermana Tepkiler
Islahat Ferman Batnn zorlamasyla ilan edilmi, Paris Anlamasnda yer alarak her ne kadar i ilerine karlmayaca belirtilmesine ramen, Osmanl Devletinin i ilerine karmak iin bir bahane tekil etmitir. Islahat Fermanna tepkiler gecikmemi, bu tepkiler 1858 ylnda Ciddede yaanan olaylarla iddete dnmtr. Ciddede hac mevsiminde baz tahrikler sonras harekete geen Mslmanlar Hristiyan tccarlara saldrm, karklkta Fransz ve ngiliz konsoloslar da hayatn kaybetmitir. Bu olay zerine ngiliz ve Fransz gemileri Ciddeye asker kartm ve sulu grdklerini idam etmitir. Benzer olaylar Lbnan ve Suriyede de yaanm, bu olaylarda Fransz mdahalesi glkle nlenmitir. Sonuta Lbnan, banda Hristiyan bir yneticinin bulunduu imtiyazl bir sancak hline getirilmitir. Rumelide de huzursuzluk ba gstermi, Srbistanda, Karadada, Bosnada yer yer atmalar yaanmtr.
SIRA SZDE
Devletin Mslman olan ve olmayan tebaas arasndaki atmalarn sebebi sadece d mSIRA SZDE dahaleye tepki olarak deerlendirilebilir mi? Tartnz.
DNELM Islahat Fermanna bir tepki de 1859 yl iinde stanbulda ortaya kmtr. Tarihe Kuleli Vakas diye geen olayn balangcn tekil eden Mdafaa-i eriat cemiyeti, SultanR Abdlmecitin tahtan indirilerek eski dzenin yeniden kurulmasS O U n amalamaktayd. Gurup yeleri harekete geemeden ihbar zerine yakalanm ve yarglanmak iin Kuleli Asker Lisesine gtrlmtr. Yarglama sonucunda DKKAT baz yeleri idam cezasna arptrlmsa da Sultan Abdlmecit tarafndan cezalar mr boyu hapse evrilmitir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Fermann Uygulanmas
AMALARIMIZ
Bu olumsuz tepkilere ramen Islahat Ferman ile istenen dzenlemeler zaman AMALARIMIZ iinde hayata geirilmitir. 1858 Arazi Kanunnamesi, 1871 dare-i Umumiye-i Vilayet, 1878 Dersaadet ve Vilayet Belediye Kanunlar bu dzenlemelerden bazlardr.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
33
Arazi Kanunnamesi ile devlete ait topraklarn %70i zelletirilmi, 1867de yaplan bir dzenleme ile yabanclara ehirlerde gayrimenkul edinme hakk verilmitir. Sz konusu son dzenlemeler ise mahall temsilde Mslman-gayrimslim eitliini fiilen gerekletirmitir. Bylelikle devletin her sahadaki hkimiyetinin halk lehine kstlanmaya balandn sylemek mmkn olabilmektedir.
Halkn Ynetime Katlmasnda Bir Baka Adm: Vilayet Meclisleri

Vergi toplamak amacyla kurulan Muhassllk Meclislerinden sonra halk seime altrmak yolunda atlan bir dier adm ise 1864 Vilayet Nizamnamesidir. Bu nizamname, lke idaresini vilayet, sancak, kaza ve ky idari birimlerine ayrmakta, her aamadaki yneticilerin grev ve sorumluluklarn ayr ayr aklamaktadr. Ayrca belediye meclisi yelerinin seimle gelecekleri hkmn getirmektedir. Vilayet Meclisi yeleri, tabii yeler ile seimle belirlenen drt kiiden olumaktayd. Mlki amir ve memurlar ile ruhani reisler tabii yelerdi. Seimle belirlenen drt yenin ise ikisi Mslman ikisi de gayrimslimdi. Seimle gelen yelerin Mslmanlar ve gayrimslimler arasnda eit paylalmas Osmanl devlet geleneinde SIRA SZDE nemli bir geliim ve deiim demektir. Bu meclisler sayesinde gayrimslimler de Mslmanlar kadar yrenin ilerinde sz sahibi oluyorlard. Muhassllk Meclisleri ve devamnda Vilayet dare Meclisleri Osmanl Devletinin parlamenter hayata geDNELM iine nemli katkda bulunmutur. nsanlar seime ve meclise altrmtr. Mutlakyetle ynetilen bir lkede bu tr uygulamalar, meruti ynetime gei iin iyi bir S O R U balang olmutur. Vilayet Meclisi yeleri, tabii yeler ile seimle belirlenen drt kiiden olumaktayd. MlDKKAT ki amir ve memurlar ile ruhani reisler tabii yelerdi. Seimle belirlenen drt yenin ise ikisi Mslman ikisi de gayrimslimdi.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
1868 ylnda kurulan ura-y Devlet halkn ynetime katlmnda katk salayan dier bir meclistir. Padiahn ve hkmetin kendilerini kstlamalarna muAMALARIMIZ kabil bunu sadece yemin ile ve iyi niyetle garanti altna alan (fiiliyatta alamayan) Tanzimattan sonra ura-y Devletin kuruluu ve Sultan Abdlazizin buraK T A P da yapt konuma, devlet adamlarnn anlaylarnda meydana gelen deiim ve geliimi gstermesi bakmndan nemlidir. 11 Mays 1869 tarihli konumasnda Padiah Abdlaziz, hkmetin vazifesini halkn hukukunun korunmas ve T LEVZYON halka kt davranmama olarak gstermitir. Her ne kadar Euygulamada kalc deiimler getirememise de halkn hukukunun temini ve istisnasz her snf halktan oluan bir meclis olarak vasflandrd ura ile bir lde bir Meclis-i Mebusan ve merutiyet idaresi iin kk bir tecrbe gerekletirdiini syleNTERNET yebiliriz. Ancak urann idare aleyhine verecei kararn, Sadrazamn onay ile geerli olmas, yelerinin Padiah tarafndan atanmas demokratik deerini azaltmaktadr. MAKALE Bu yllarda Basiret Gazetesinde hkmet ekillerinin halkn eitim seviyesine gre belirleneceine dair ilgin bir yaz kmtr. Halkn cahiliyeti hlinde kat mutlakiyet, biraz bilgililer varsa lml mutlakiyet sz konusu olacan belirten gazete, Aydnlardaki anlay ve bilginin halka inmesi durumunda Merutiyet idaresinin kurulacan ifade etmitir. Basiret Gazetesi tm halkn bilgili ve cesur olmas hlinde cumhuriyetin kendiliinden kurulacana dikkat ekmektedir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
34
Tanzimat Devri Batllama Uygulamalar

1839 Tanzimat Fermannn ilan ile balayp 1876 Kanun-i Esasinin (Anayasa) ilanna kadar devam eden srete Osmanl lkesinde kii hak ve hrriyetlerinde gelime olduu gibi, asker, mali, eitim ve hukuk gibi pek ok alanda da BatllaSIRA SZDE ma abalar olmutur. Asker alanda yaplan dzenlemelerle askerlik sresi ve ya belirlenmeye allmtr. 1843ylnda ilan edilen bir yasayla askerlik ya 20, askerlik sresi de 5 D NELM yl olarak belirlenmitir. 5 yllk sreyi doldurup terhis olanlar, 7 yllk bir sre redif asker olarak yedek askerlikle ykml hle getirilmitir. 1845 ylnda ordu S O R U merkezlerinde birer asker lise, idadi almtr. 1843 ylnda D K K edilen bir yasayla askerlik ya 20, askerlik sresi de 5 yl olarak belirilan A T lenmitir. 5 yllk sreyi doldurup terhis olanlar, 7 yllk bir sre redif asker olarak yedek askerlikle ykml hle getirilmitir. 1845 ylnda ordu merkezlerinde birer asker SIRA SZDE lise, idadi almtr. Sultan AMALARIMIZ Dneminde donanma glendirilmi, Dnyann sayl doAbdlaziz nanma glerinden biri hline getirilmitir. Bahriye Nezareti kurulmu, asker yap yenilenmitir. K T A P Osmanl Devletindeki Batllama abalar asl etkisini eitim alannda gstermitir. Batllar gibi bir eitim sistemine ulalmaya allm ancak bunda istenilen baar elde edilememitir. II. Mahmut Dneminden itibaren balayan ilkretimin T E ilkesi N zorunluluuL E V Z Y Olke apnda yaygnlatrlmaya allmtr. 1846 ylnda Meclis-i Maarif-i Umumiye kurulmu, Bahriye, Harbiye ve Tbbiye dndaki okullar buraya balanmtr. 1848 ylnda stanbulda retmen yetitirmek amacyla retmen okulu Darlmuallimin almtr. Ortaretim seviyesinde olan Rtiyelerin NTERNET almasna hz verilmi, 1858 ylnda ilk kz rtiyesi almtr. 1859 ylnda Mekteb-i Mlkiye kurulmu, Franszca eitim veren Galatasaray Sultanisi 1868de eitime balamtr. Eitimde Fransa etkisi kendisini 1827 ylndan itibaren gstermeye MAKALE balam, bu yl iinde alan Tbbiyede eitim Franszca dilinde yaplmt. Bu okulda Trke eitime ancak 1870den sonra geilebilecektir. Fransz etkisi 1869 ylnda yaynlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde de grlmektedir. Bu nizamname Fransz eitim sistemini rnek alarak hazrlanmtr. Bu dnemde kz retmen okulu Darlmuallimat da almtr. Mali alanda ise kkl bir slahata gidilmitir. Tanzimat Ferman gereince iltizam usul kaldrld. Tanzimat Fermannn mimar Mustafa Reit Paa yeni vergi sisteminin takipisiydi. Ancak yeni kurulan Muhassllk Meclisleri beklenen baary salayamad. Bunda eski devrin alkanlklar etkili oldu. 1841-1842 ylnda bte hazrland, 1847 ylnda ise ilk modern bteye geildi. Krm Sava esnasnda Fransa ve ngiltereden bor para alnmas ile balayan d borlanma zamanla artarak devam etti. Devletin gelirleri harcamalara yetmedii iin Devlet, an kapatmak amacyla sk sk d borlanma yoluna gitti. Bu durum devletin mali iflasna sebep oldu. Tanzimat Fermannn ilanndan 7 ay sonra 1840 ylnda Ceza Kanunnamesi yaynland. Bu kanun 1851de Kanun- Ceditin yaynlanmasna kadar yrrlkte kald. Kanun- Cedit, 1840 kanunnamesine gre daha geni kapsaml olup, bu kanunda sarholuk, kz karma, sahtekrlk gibi yeni sular tanmlanmt. Kanun- Ceditte daha geni eri hkmlere yer verilmitir. Bu kanun da yeterli olmaynca 1810 tarihli Fransz Ceza Kanununun neredeyse tamamen tercmesi olan yeni bir
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
35
kanun hazrland, 1851de Ceza Kanunname-i Hmayunu olarak yrrle girdi. Bu kanun gayrimslim Osmanl vatandalarnn da yararlanabilmesi iin Rumca, Ermenice ve Bulgarcaya tercme edildi. 1840 ylndan itibaren ceza ve ticaret davalarna bakmak zere laik ilkelere gre alan karma Nizamiye Mahkemeleri kuruldu. Bu mahkemelerde Mslmanlarn yan sra gayrimslim hakimler de grev ald. Ticaret alannda karma muhtelit ticaret mahkemeleri kuruldu. 1807 tarihli Fransz Ticaret Kanunu 1849 ylnda tercme edilerek 1850de Kanunname-i Ticaret adyla kanunlat. Bu kanunla anonim irket, faiz ve kambiyo senedi gibi baz kavramlar Osmanl hukukunda yer almaya balad.
EKONOMK KRZ VE SONULARI

Krm Sava esnasnda balayan d borlanma zaman iinde artarak devam etmitir. Bir sre sonra Osmanl Devleti borlarn deyemez duruma gelmi, borlanma yoluyla bor denmeye allmtr. Bu durum yle bir hl almtr ki bir sre sonra Devlet, borlanma yoluyla da borcunu deyemez duruma dmtr. Alnan bor paralarn bir ksm deniz kuvvetlerinde olduu gibi faydal alanlarda harcanrken, byk bir ksm ise devlet giderlerine, saray yapmna ve saray harcamalarna kullanlmtr. 1874 ylna gelindiinde Balkanlardaki karklk dolaysyla paraya ihtiya duyulmutur. Dnemin Sadrazam Mahmut Nedim Paa, btenin gelir ve giderlerini hesap ettirmitir. Bu durumda bte a be milyon altn bulmaktadr. D bor almann zor olduu bu dnemde a kapatmak amacyla Mahmut Nedim Paa bir forml gelitirmitir. Buna gre ylda denmekte olan on drt milyon liralk faiz yarya indirilecek, geriye kalan miktarn bei bte anda ikisi ise ordunun ihtiyacnda kullanlacaktr. Bu plan kabul edilerek 6 Ekim 1875 tarihinde bir kararname ile alacakllara duyurulmutur. Plana gre be yl sreyle var olan borlarn yarsnn nakit olarak denecei geri kalan ksmn ise %15 faizli bir senet ile denecei ilan edilmitir. Mahmut Nedim Paann bu karar ou orta hlli mevduat sahipleri olan alacakllar arasnda olumsuz etki yapm, Avrupa kamuoyunun Osmanl Devletinin aleyhine dnmesine sebep olmutur. Macar mlteciler sorunu esnasnda Osmanl Devleti yannda yer alan Avrupa kamuoyu, Avrupa devletlerinin bir bakma Krm Savanda Osmanl Devletini yalnz brakmamasnda etkili olmutu. Bu defa ise durum tam tersine dnmtr. Nitekim Rusya bu durumdan yararlanacak ve tarihe 93 Harbi (Rumi 1293) diye geen 1877-1878 Osmanl-Rus Sava balayacaktr. Bu sava sonras ngiltere, Osmanl Devletine ynelik uygulad devletin varl politikasndan vazgeerek kendisi iin nemli olan blgelerin ele geirilmesi politikasna geecektir. Neticede kendisi iin hayati nem tayan Kbrs ve Msr 93 Harbi sonrasnda ngiltere tarafndan Osmanl topraklarndan kopartlacaktr. Osmanl Devleti ise ngilterenin politika deiiklii karsnda yeni bir mttefik olarak Almanyaya yaklaacaktr. Almanyann Fransa ve Avusturyay malup ederek birliini kurmas ve gler dengesinde yerini almas Osmanl Devletinin Alman asker gcnden yararlanmak amacyla Alman asker heyetlerini davet etmesinde etkili olmutur. Ayrca Alman silahlar da Osmanl ordusunda yerini alm, 1885 ylnda Goltz Paa Osmanl ordusunu slah iine girimitir.
93 Harbi (1877-1878 Osmanl - Rus Harbi)

Paris Anlamas ile Karadenize kmas engellenen Rusya, Avrupann iinde bulunduu kark durumdan yararlanarak 1871 tarihinde bu maddeyi tanmadn ilan etmitir. O esnada Avrupada gler dengesi deimektedir. Zira Prusya Alman
36
birliini kurma yolunda Avusturya ve Fransa ile girdii savalar kazanm, Fransay ar bir yenilgiye uratmtr. talyada ise talyan birlii kurma yolunda Piyemonte olduka ileri admlar atmtr. Rusya bu kark durumdan istifade ile garantr devletlere bir nota vererek Karadenizin tarafszln tanmadn bildirmi, hzla silahlanmaya balamtr. Garantr devletler iinde tek kalan ngiltere Osmanlnn toprak btnln garanti etmekle birlikte yalnz kalmann etkisiyle sorunlar bar yoldan zme abasna girmitir. Aslnda 1815 Viyana Kongresinde gndeme gelen hasta adam artk yaatlacak m yaatlmayacak m sorusu cevabn bulmak zeredir. Bu sorunun cevab 93 Harbi ile verilecektir. Rusya, Osmanl topra olan Balkanlarda ortaya kan ayrlk hareketleri desteklemi, Krm Sava sonras uygulamaya koyduu Panslavizm politikasna hz vermitir. Bu politika gerei Srbistan, Karada, Bulgaristan blgelerinde isyanlar desteklemi, Osmanl ynetimi bunlar bastrmakta sknt yaamtr. Rusyann devreye girmesi ile Balkan sorunu i sorun olmaktan km, ngilterenin de yer almasyla d sorun hline gelmitir. Sorunun bar yoldan zmlenmesini isteyen daha dorusu karlar gerei Osmanl Devletinin Rusya egemenliine girmesini istemeyen ngiltere, Almanya ve dier devletlerin desteini alarak konunun bir konferansta grlmesini salamtr. 23 Aralk 1876 tarihinde stanbulda Hali Tersanesinde toplanan Tersane Konferans Balkan sorununu bar yoldan zmeye almtr. Aslnda Konferans sonras alnan kararlara bakldnda sorunun ne kadar bar yoldan zmlendii ya da zmlenmek istendii ortaya kmaktadr. Karar gerei Srbistan, Karada ve Romanyaya bamszlk verilecek, Bulgaristan zerk hle gelecek, Osmanl bu kararlar kabul etmezse zorlamayla bu kararlar hayata geirilecektir. Osmanl Devletinin Tersane Konferans kararlarn kabul etmemesi zerine balayan 93 Harbi, ar bir yenilgiyle sonulanmtr. Rusya, Balkan ve Kafkasya zerinden harekete gemi, Balkanlardan hzla ilerleyerek stanbul-Yeilkye kadar gelmitir. Douda ise Erzurum Rus igaline uram, destanlaan Nene Hatun direnii sayesinde bu ehir Rus igalinden kurtarlmtr. Bu durum karsnda aresiz kalan Osmanl Devleti, Rusya ile Ayastefanos (Yeilky) Antlamasn imzalamak zorunda kalmtr. Anlama gereince Srbistan, Karada, Romanya ve Bulgaristan bamsz olacak; Kars, Ardahan, Artvin ve Dou Beyazt Rus egemenliinde kalacaktr. Ayrca Osmanl Devleti ar bir sava tazminat demek zorunda braklmtr. Ayastefanos Antlamas bata ngiltere olmak zere Osmanl Devletinin Avrupadaki topraklar zerinde kar olan devletleri harekete geirmi ve Berlinde yeni bir anlama imzalanmas salanmtr. Berlin Anlamas ncesi devreye giren ngiltereye iyi bir anlama imzalanmas karl olarak Kbrsa yerlemesi tavizi verilmitir. mzalanan Berlin Antlamas ile Ayastefanos Antlamas rafa kaldrlm, Bulgaristan hari, bamsz devletlerle ilgili maddeleri aynen kalmtr. Bulgaristan, Osmanlya bal bir prenslik hline getirilmi, Dou Rumeli ve Makedonya Osmanlya braklmtr. Douda ise Dou Beyazt Osmanlya verilmi, Kars, Ardahan, Artvin ve Batum Rus igalinde kalmtr. Ermeni sorununun ilk defa gndeme geldii geerli anlama olan Berlin Anlamas ile Osmanl Devleti sava tazminat olarak Ayastefanosta deyeceinin iki kat bir mebla demek zorunda braklmtr. Berlin Konferans esnasnda Osmanl Devletinin mali durumu da gndeme gelmi, Rusyann sava tazminat isteine kar klmtr. Rusya, Osmanl maliyesinin kt ynetildiinden bahisle, Osmanlnn borlarn deyecek gte olduu, yaplacak dzenlemelerle gelirinin iki katna karlabileceini belirtmi, sava taz-
37
minatndan vazgememitir. Neticede Rusyann istei kabul edilerek sava tazminat Ayastefanosa gre iki katna kartlarak 60 milyon lira olmutur. 1908 ylnda Osmanl Devletinin byk bir toprak paras olan Bulgaristann bamszln tanma karlnda Rusyaya verecei tazminatn 5 milyon lirasndan muaf tutulacak olmas tazminatn bykl konusunda net bir fikir verebilir.
Duyun- Umumiye daresinin Kurulmas

Rusyaya denecek sava tazminat zaten ekonomik sknt iinde olan Osmanl maliyesini iyice bozmu, borlarnn faizlerini dahi deyemeyecek duruma getirmitir. Bunun zerine Osmanl Devleti d mdahaleye meydan vermemek iin alacakllarn vekillerini grmeye armtr. stanbulda yaplan grmeler sonucunda alacakllar ile bir anlamaya varlmtr. Bu anlama 20 Aralk 1881 tarihli (28 Muharrem 1299) bir kararname ile ilan edilmitir. Muharrem Kararnamesi ad verilen bu anlama gereince stanbulda Duyun- Umumiye daresi kurulacaktr. Bu komisyonda alacakllar temsilen birer ngiliz, Fransz, Alman, Avusturya, talyan ve Galata bankerlerinin temsilcisi yer alacak, Osmanl temsilcisi ile birlikte 7 yeden oluacaktr. Duyun- Umumiye daresinin gelir kaynaklar, tuz, ttn, ispirto, balk, ipek, pul ve damga, Bulgaristan vergisi, Kbrs vergisi, Dou Rumeli vergisi gibi geliri ok olan vergilerdir. Bu ekilde Devletin mali gcn elinden alan Duyun- Umumiye, devlet iinde devlet durumuna gelmitir. Devlet vergi toplama yetkisinin bir ksmn hem de nemli gelir kaynaklarn alacaklarna mukabil bu komisyonun insafna terk etmitir. Faiz oranlarn ayarlayan Duyun- Umumiye daresi kendi memurlarn atama hakkna da sahiptir. 1912 ylnda Osmanl maliye memurlarnn says alt bin civarnda iken bu kurumun memur says on bine yaklamaktayd. Duyun- Umumiye memurlar kylere kadar giderek alacakllarn borlarna karn vergileri toplamakta ve bunlar Osmanl borlarna karn tahsil etmekteydi. Devlet olmann temel hususiyetlerinden biri olarak kendi topraklarnda vatandalarndan SIRA SZDE vergileri toplayamayan bir devletin mali bamszlndan sz edilebilir mi? Tartnz.
NELM Duyun- Umumiye daresi, Mill Mcadele Dneminde deDvarln devam ettirmi ancak Ankara Hkmeti egemen olduu blgelerde bu idarenin gelirlerine S O R el koymutur. Tahvilleri hi hkmne inen alacakllarn bu durumu ULozan Anlamas ile zme kavumu, Osmanl borlar yeniden yaplandrlarak 2/3lk ksm Trkiye Cumhuriyetine devredilmitir. DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE Sened-i ttifak ile balayan padiahn yetkilerini kstlama anlay Tanzimat ve Islahat Fermanlar ile devam etmitir. Ancak bu sre Sultan Abdlaziz dneminde li ve Fuat Paalarn lmleri ile birlikte bir duraklamaya girmitir. TanAMALARIMIZ zimat ve Islahat dnemlerinde gerekletirilen ve halk ksmen de olsa mahall idare ynetimlerine katlmaya altran dzenlemelerin beklenen neticeleri vermemeleri gerek aydn, gerekse de brokrat kesim zerinde olumsuz etkiler K T A P oluturmutur. Tanzimat Dneminde yetien Batc aydnlar, Bat uygarlnn stnln, halkn sahip olduu geni hrriyetlere ve parlamentolu demokratik siyasi rejime balyorlard. Tanzimatn reformcu yneticileri V Z Ytemsili sisteT E L E ise O N me inanmyor, yaptklar yeniliklerde merkez otoritenin glenmesini n planda tutuyorlard. Sultan Abdlazizin Sultan Abdlmecitten daha sert mizal olNTERNET
Yeni Osmanl Dncesi ve I. Merutiyet
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
MAKALE
38
SIRA SZDE
DNELM S O R U
mas, merkez ynetimin ve brokrasinin artan otoritesi, aydnlarn parlamentolu meruti rejime taleplerini hzlandrd. Artk yneticilerin Baty rnek alarak yaptklar yenilikler yeterli grlmyor, siyasi rejimin deimesi ve devlet otoritesinin snrlandrlmas da isteniyordu. Halkn hkimiyet hakk kavramn devreye sokan bu hareket, millet egemenlii dncesinin geliimi asndan tam bir dnm noktas oluturmaktayd. leride halk iradesinin temsilcileri olan meclis ve onun oluturaca anayasa ile snrlandrlacak bir padiah iktidar, Trk demokrasi srecinin de balangcn oluturacakSIRA SZDE t. Padiahla btnleen Tanzimat brokratlarnn otoritesine ters den Yeni Osmanl Hareketinin ncleri inasi, Namk Kemal, Ziya Paa ve Ali Suavi gibi yazar ve airlerdi.BuN E L M kiiler, ilerlemenin hr kurumlara dayandn, hr kurumlarn ise D ancak kamuoyunun destei ile ayakta kalabileceini, bu nedenle halkn eitilmesi gerektiini savunuyorlard. Halka en kolay ulamann yolunun da gazete olduu S O R bilinciyle, gazete Ukarmaya balamlard. Yeni Osmanl hareketinin ncleri, inasi, Namk Kemal, Ziya Paa ve Ali Suavi gibi yazar DKKAT ve airlerdi. Bu kiiler, ilerlemenin hr kurumlara dayandn, hr kurumlarn ise ancak kamuoyunun destei ile ayakta kalabileceini, bu nedenle halkn eitilmesi gerektiini saSIRA SZDE vunuyorlard. Halka en kolay ulamann yolunun da gazete olduu bilinciyle, gazete karmaya balamlard.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Fotoraf 2.1
K T A P
Fotoraf 2.2
K T A P
Namk Kemal
Ziya Paa Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi II, YKY, stanbul 1999.
Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar TELEVZYON Ansiklopedisi II, YKY, stanbul 1999.
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
MAKALE
Sultan Abdlazizin idaresine kar mcadele eden aydnlar gazete karmakla yetinmemiler, lkenin fena idaresine son vermek, mali zorluklar gidermek, gayrimslimlerin memnuniyetsizliklerini ortadan kaldrmak iin meruti bir ynetim kurmak amacyla gizli cemiyetler de kurmulardr. Bunlarn netice vermeden sona eren ilk rnei Kuleli Vakasdr. Mcadelede nemli aamalar kaydeden Gen Osmanllar Cemiyeti ise 1865 ylnda stanbulda kurulmu, 1867 ylnda faaliyetlerini arttrmt. Cemiyet yelerinden Mustafa Fazl Paa, Padiaha merutiyeti ilan etmesi iin bir mektup gndermiti. Mektupta en iyi idare tarznn merutiyet olduu belirtildikten sonra, merutiyet sayesinde Mslmanlar ile gayrimslimler arasndaki sorunlarn ortadan kalkaca, isyanlarn bitecei ifade edilmiti. Padiah bu mektuba aldr etmemi, Yeni Osmanllar olarak anlan muhaliflerine kar yaptrd takibatn hzlandrmt. Bu takibata ramen, merutiyet fikri aydnlar arasn-
39
da yaylmaya devam ettii gibi, devlet adamlar ve askerler arasnda da taraftar bulmutu. Sonuta Abdlaziz, Serasker Hseyin Avni Paann nderliinde bir asker darbe ile tahttan indirildi, yerine V. Murat tahta karld. 30 Mays 1876 tarihinde tahta kan yeni padiah, rahatszl nedeniyle yerini 31 Austosta II. Abdlhamide brakt.
Resim 2.4 V. Murad ve Yeni Osmanllar. Kaynak: Le Monde Illustrenin kapanda V. Murad ve Gen Osmanllar. Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi II, YKY, stanbul 1999.
ANAYASALI YNETM DENEMES: I. MERUTYET

II. Abdlhamidin tahta kmasyla, Yeni Osmanllarn drst bir padiah ile halkn temsilcilerinden oluan bir meclisin hkmet ilerini kontrol etmesi anlay baar kazanmtr. Buna ramen halkn ynetime katlmas noktasndan aydnlar ile devlet adamlar ayn fikre sahip deillerdi. Halkn hkimiyete hakk olup olmad hususu Tanzimat Dneminden beri eitli ekilde tartlmt. Devlet adamlar hakk kabul etmekle birlikte, halkn henz yeterli olgunlua erimediini iddia etmekteydiler. Buna karn fikir adamlar, dadaki obanndan, ehirdeki kalem efendisine kadar her vatandan kendini en iyi ekilde temsil edebilecek insanlar seebilecek seviyede olduunu savunmaktaydlar. Asker Okullar Mdr Sleyman Paa; Abdlazizin ve V. Muratn tahttan indirilmesinin sebebini, devlet adamlarnn geleceklerini gvence altna almak olarak aklyordu. Sleyman Paann Sadrazam Mehmet Rt Paann halkn verdike daha fazlasn isteyecei gerekesiyle Merutiyeti engellediini belirtmesi, devlet adamlarnn bir ksmnn farkl fikirlerde olduunu gstermeye yeterlidir. Bu dnemde devlet adamlarnda genel kan, halkn ancak devlet ilerinde tecrbeli, bu ii bilen devlet adamlarnca ynetilebileceidir.
40
SIRA SZDE
Padiahlar SIRA SZDE tahttan indirirken halk memnun etmediini gereke gsteren ynetici kesimin halkn hakimiyet hakkn vermemelerinin sebebi ne olabilir? Tartnz. Padiah Abdlhamid de halk meruti idare iin yeterli bulmayan devlet S O R U adamlarna hak vermekle birlikte, yine de Merutiyetin devletin kkl dertlerine deva olaca beklentisine DKKAT sahipti. Merutiyet, devleti medeni memleketler seviyesine karacak, SIRA SZDE mevcut btn idari, siyasi ve sosyal problemleri zecek adeta mucize bir ila gibi grlyordu. Fakat bunun AMALARIMIZ salanmas halkn ve hkmetin vazifelerini hakkyla yapmalarna balyd. Meclisin, vatandan grevini K T A P yapmasnda devlet ile millet arasnda bir kpr vazifesi grmesi beklentilerin en bata geleniydi. Dolaysyla TELEVZYON meclis, devletin topluma ulamasnda arac bir kurum olarak kabul edilmitir. Devletin salam bir dzene balanmas olarak anlalan Merutiyetten, Avrupa devletlerinin aznlklar nedeniyle yapt basklar hafifletmesi beklentileri bizzat NTERNE Padiah tarafndan Tda aka ifade edilmitir. Ayrca devletin deien i ve d artlara ayak uyduramamas Merutiyeti zorunlu klmaktayd. Merutiyetle Hilafet ve Saltanat makamnn haklar korunacak, Osmanl vatandalarnn hrriyet ve eitliMA i salanacakt.K A L E
DNELM
DNELM
Fotoraf 2.3
Osmanl son S O R U dneminin en ok tartlan devlet adam II. DKKAT Abdlhamid,(1876 -1909)in saltanat dneminde iki SIRA SZDE ilan merutiyet yaplmtr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
1876 Kanun-i Esasisi (Anayasa)

II. Abdlhamid, merutiyetin ilan iin hazrlklar hemen balatm, anayasann yaplmas iin 30 Eyll 1876 tarihinde bir komisyon kurulmasn emretmitir. 28 kiiden oluan bu komisyon 1831 Belika, 1859 Prusya anayasalaryla birlikte yirmiye yakn tasary incelemitir. Bu tasarlar iinde Mithat Paa ile Sait Paalarn tasarlar da vardr. Mithat Paann Kanun- Cedit denilen tasarsnda, meclisin 120 kiiden olumas ve bu saynn 1/3nn hkmet tarafndan atanmas ngrlmt. Bu 120 kiinin 80inin millet mebusu, 40nn da devlet mebusu olmas tasarlanmt. Tasaryla btn vkela-bakanlar ve mstearlar hkmet adna mebus saylacakt. Hkmet meclisten gvenoyu almak zorundayd, aksi takdirde decekti. Ayrca hkmet meclise kar sorumlu olacakt. Kanun- Cedit ancak, Meclis-i Mebusan tarafndan yrrlkten kaldrlabilecekti. Devletin resm dili Trkeydi. Kanun- Cedit gl bir hkmdarlk makamn da ieriyordu. Milleti meclis vastasyla idarede sz sahibi yaparken devletin otoritesini korumak iin padiaha da ayrcalklar veren tasar, belirli bir kaynaktan aktarlm olmaktan ok Mithat Paann devlet tecrbesinin bir rndr denilebilir.
41
Fotoraf 2.4 Midhat Paa hususi ktibi Vasf ile Viyanada bulunduu srada Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi II, YKY, stanbul 1999.
Sait Paann hazrlad taslak ise Fransz Anayasasnn Trkeye evirisi idi. 12 blmden oluan taslak Mithat Paann taslana gre daha sistemli ve geni kapsamlyd. Taslaa gre, dorudan doruya millet tarafndan seilen 750 kiilik bir meclis ngrlyordu. Ancak seimin kura usul ile yaplmas isteniyordu. Yasama yetkisi Millet Meclisi adn tayan bir meclise veriliyordu. Komisyonun 140 madde olarak hazrlad taslak Heyet-i Vkelada hararetli tartmalardan sonra 119 maddeye indirilmi ve Padiaha sunulmutur. Nihayet tarihteki ilk Trk Anayasas Kanun-i Esasi 23 Aralk 1876 tarihinde ilan edilmitir. Kanun-i Esasinin ilan Osmanl Devletinin Balkan meselelerini konumak iin toplanan uluslararas Tersane Konferansnn alna denk getirilmiti. Kanun-i Esasinin bu konferans srasnda ilan edilmesinin sebebi, yabanc gleri, reformlar takip maskesi altnda devletin i ilerine mdahaleden alkoymakt. Bu anayasa sayesinde Rusya Osmanlya kar besledii dmanlktan vazgeecek, memleketimiz tarihte okuduumuz ngiltere gibi gl olacakt! Ancak, beslenen mitler ok ksa bir sre sonra boa kt. Devletler bu abay dikkate almad gibi 1877-78 Osmanl-Rus sava, Osmanl Devletinin ar yenilgisi ile sonuland. Devlet, Balkanlardaki topraklarnn byk bir ksmn kaybederken, Ruslar stanbul nlerine kadar gelmiti. Bylesine kark bir ortamda meclis kapatld ve Anayasa da bu durumdan payn alarak rafa kaldrld.
1876 Kanun-i Esasisinin zellikleri

1876 Kanun-i Esasisi millet egemenlii anlay asndan gnmz anayasalarna gre olduka geride kalan bir anayasadr. Kanun-i Esasiye gre egemenlik padiaha aittir. Saltanat anayasann 3. maddesi gereince Halifelik de dahil olmak zere Osmanl ailesinden en byk evlada aittir. Padiah, slam dininin koruyucusu ve
42
Osmanl halknn hkmdardr. 1876 Anayasas padiaha byk yetkiler tanm olmasndan baka, ona, yaptklar ilerden sorumlu olmama hakkn vermekle de, devletin kuruluundan beri var olan gcn kanun gvencesi altna almtr. 1876 Anayasasnda padiahn stn gcn snrlayan hibir hkm yoktur. Eskiden olduu gibi Padiah; para baslmas, hutbelerde adnn okunmas, yabanc devletlerle anlamalar yaplmas, harp ve bar ilan, kara ve deniz kuvvetlerinin kumandas, asker harekt yaplmas, eri hkmlerin uygulanmas, cezalarn hafifletilmesi veya aff, memurlara rtbe ve nian verilmesi gibi yetkilere sahiptir. Padiah ayn zamanda yrtme kuvvetinin de badr. Sadrazamn, eyhlislamn ve Bakanlar Kurulunun tayini ve azli yetkisi padiaha aittir. Hkmet meclise kar deil, padiaha kar sorumludur. Padiah yarg konusunda da yetkiye sahiptir. Anayasann 113. maddesi padiaha bu konuda yetki vermitir. yle ki padiah, zabta tarafndan yaplan aratrma neticesinde hkmetin emniyetini ihlal ettikleri kesinleenleri snr d etme hakkna sahiptir. Anayasaya gre meclis, adna Meclis-i Umumi denilen Heyet-i yn ve Heyet-i Mebusan ismini tayan iki ayr meclisten olumaktayd. Heyet-i Mebusan yeleri Osmanl vatanda elli bin erkek nfusa bir mebus decek ekilde halk tarafndan gizli oyla seileceklerdi. Seimlerin sresi 4 yl olup, mebuslar tekrar seilebilirlerdi. Heyet-i yn yeleri, Padiah tarafndan atanmaktayd. Bakanlk, valilik, ordu mirlii, kazaskerlik, elilik, patriklik, hahambalk yapm olanlar ile kara ve deniz subaylarndan krk yandan byk olan ve gerekli artlar tayanlar mr boyu bu greve atanrlard.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Meclis ve seim ilerinde her elli bin erkek nfusa bir mebus dmesine mukabil kadnlaSIRA SZDE rn seme veya seilme haklarnn gndeme gelmemesini dnemin toplumsal bakn dnerek deerlendiriniz.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Mebuslarn dokunulmazl vard. Mebus, hakknda meclis tarafndan ithama sebep olduuna dair ounlukla karar verilmedike, cinayet veya su ilerken yaS O R U kalanmadka tutuklanamaz ve muhakeme edilemezdi. yeler meclisteki gr ve verdikleri oylardan dolay da sorumlu tutulamazlard. Ancak mebuslarn yeliinin DKKAT dmesi ve yarglanmalar Meclis-i Umumi azasnn verecei karara balyd. 1876 Anayasas padiahn yetkilerinde bir kstlama yapmad gibi aksine, yetSIRA SZDE kilerini kanun gvencesi altna almtr. Bu nedenle 1876 Anayasas ile kurulan siyasi sisteme, parlamentonun varl ile desteklenmi meruti monari diyebiliriz. Halkn setii temsilcilerden oluan Heyet-i Mebusann bulunmasna ramen, paAMALARIMIZ diah, yrtme ve yasama yetkilerinden hi dn vermemitir. Bununla birlikte yine de 1876 Kanun-i Esasisi, padiahn yetkilerinin kstlanmas ynnden Sened-i ttifaktan itibaren balayan gelimenin bir ileri admdr. Anayasa, ferman eklinde K T A P ilan edilmi olsa bile, halkn temsilcilerini ilk defa geni apl bir ekilde, bir araya getirecek olmas bakmndan nemlidir.
TE SeimlerL E V Z Y O N
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Anayasann ilanndan sonra sra meclisi oluturacak seimlerin yaplmasna gelmiti. Seimler srenin yetersizlii nedeniyle geici olarak kartlan Seim Talimatna greT E R N E T N yaplmtr. Talimata gre 80i Mslman, 50si gayrimslim olmak zere 130 mebusun seilmesine karar verilmiti. Ancak seimler zaman yetersizlii nedeniyle tam olarak yaplamad. 1876 ylna ait olmak zere vilayet meclisleri yeleri ikinci semen saylarak, mebuslar bunlarn belirlemesine karar verildi. MAKALE
43
Birinci mecliste 69u Mslman, 46s gayrimslim olmak zere toplam 115 mebus bulunuyordu. lk Osmanl Meclisi, 19 Mart 1877 Pazartesi gn Dolmabahe Saraynda yaplan bir trenle ald. Meclisin al gnnde tm resm daireler tatil edilmiti. Meclis-i Mebusan ilk toplantsn 20 Mart 1877 tarihinde Sultanahmetteki Darlfnun binasnda yapm, 28 Haziran 1877 tarihinde ilk toplant yln tamamlamtr. Meclis-i yn iin ise 21i Mslman, 5i gayrimslim olmak zere 26 ye seildi. Meclis-i Mebusann 13 Aralk 1877-14 ubat 1878 tarihleri arasnda geen ikinSIRA SZDE ci dneminde 106 mebus grev yapmtr. Bunlarn 59u Mslman, 47si gayrimslim idi. Mslmanlarla gayrimslim mebuslarn oranna baktmzda %56ya %44 oran ortaya kmaktadr. Bu oran Mslim ve gayrimslim mebuslarn nereD NELM deyse eit oranda temsil edildiklerini gstermektedir. O dnemde gayrimslim halkn toplam nfus iindeki oranlarnn 1/4 olduu dnldnde, mebus says S O R U ile nfuslarn arasnda bir denge olmad ortaya kmaktadr. Meclis-i Mebusann 13 Aralk 1877-14 ubat 1878 tarihleri arasnda geen ikinci dneD KKAT minde 106 mebus grev yapmtr. Bunlarn 59u Mslman, 47si gayrimslim idi. Mslmanlarla gayrimslim mebuslarn oranna baktmzda %56ya %44 oran ortaya kmakSIRA SZDE tadr. Bu oran Mslim ve gayrimslim mebuslarn neredeyse eit oranda temsil edildiklerini gstermektedir. O dnemde gayrimslim halkn toplam nfus iindeki oranlarnn 1/4 olduu dnldnde, mebus says ile nfuslarn arasnda bir AMALARIMIZ denge olmad ortaya kmaktadr.
SIRA SZDE K T fazla Baka bir ifade ile gayrimslimler mecliste nfus oranlarnn ok A P zerinde bir oranla temsil edilmilerdir. DNELM Meclisin ikinci toplant dneminde Rusya ile sava balamt. Ruslar bir tarafTELEV YON tan Tunay aarak Sofyaya doru ilerlerken, Douda da ErzurumuZkuatmlard. S O R U Mecliste ise mebuslar kanun yapma iini geri plana brakarak hkmet faaliyetlerini ve harbin ynetimini tartyordu. Mebuslar dolayl olarak Padiah Abdlhamidi savan gidiinden sorumlu tutuyorlard. Hristiyan mebuslar iseD Avrupann da etKKA N TE R N ETT kisiyle kendi topluluklarnn karlarn gzetiyorlard. Rusya ile atekes grmelerinin yapld bir srada gelen sadaret tezkiresi zerine II. Abdlhamid byle bir SIRA SZDE meclisin yararndan ok zarar olduunu syleyerek 14 ubat 1878 gn meclisi MAKALE feshetti. Her derde deva olarak grlen Merutiyet, meclisin tatil edilmesiyle sadece 1 yl 1 ay 21 gn devam edebilmi, meclisin toplant sresi de toplam 10 ay 25 AMALARIMIZ gn srmtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P

DNELM
TELEVZYON S O R U
D KKA N TE R N ETT
SIRA SZDE MAKALE AMALARIMIZ
Osmanl devlet adamlar ve aydnlarn merutiyet, anayasa ve seimKkonularndaki gr T A P leri hakknda etrafl bilgi iin Cezmi Eraslan-Kenan Olgunun Osmanl Devletinde Merutiyet ve Parlamento (3F Yaynlar stanbul 2006) kitabna bakabilirsiniz.
K T A P
Merutiyetin Yeniden lan abalar
TELEVZYON
TELEVZYON
Padiah Abdlhamidin 1878de meclisi kapatmas ile merutiyet sona ermi, yeniden mutlakiyet dnemi balamtr. Meclisin kapal olduu bu dnemde Kanun-i NTERNE Esasi ise eklen yrrlkte kalmtr. II. Abdlhamidin 30 yl srecekTolan bu yeni mutlakiyet dnemine kar zellikle ite byk mcadeleler yaplmtr. basklar, Fransz htilalinin 100. Yl Dnm olan 1889 ylnda Osmanl Terakki ve tMAKALE tihat Cemiyetinin kurulmas ile hzlanmtr. Cemiyet gizli olarak faaliyete balam, aydnlar ve ordu mensuplar arasnda geni taraftar bulmutur. II. Abdlhamidin
NTERNET
MAKALE
44
soruturmalar zerine cemiyetin nde gelenlerinden birou almalarna yurt dnda devam etmilerdir. Fransa, Msr ve svire bu anlamda ttihatlar iin nemli lkeler olmulardr. Yunanistann Girit adasn ilhak ettiini ilan etmesi zerine balayan 1897 Osmanl-Yunan Savanda, Osmanl ordusu byk baar gstermi, Dmeke Meydan Muharebesinde Yunan ordusu imha edilerek Atina yolu almtr. Ancak araya Rusya ve Batl devletlerin girmesi ile alanda kazanlan sava masada kaybedilmi, Giritte slahat yaplmasna ve buraya Hristiyan bir valinin atanmasna karar verilmitir. Daha da ilgin olan yaplan slahatlarn uygulamasn denetleme grevinin Yunan prensine verilmesiydi. Bu durum neticesidir ki Giritteki nfus dengesi on yl iinde tersine dnecek ve 1908 ylna gelindiinde Hristiyan nfus Mslman nfustan fazla olacaktr. Yunan Sava, ttihat ve Terakki Cemiyeti asndan da devletin iine dt acizlie iyi bir rnekti. Bu durumun dzeltilmesi iin lkede Merutiyetin ilan bekleniyordu. ttihat ve Terakki Cemiyeti ilk kongresini 1902 tarihinde Pariste yapmtr. Bu kongre ttihat ve Terakki tarihinde bir dnm noktasdr. Kongreye Prens Sabahattin, Ahmet Rza, smail Kemal, smail Hakk Paa, Mahir Sait, Halil Ganem, Hseyin Siret, brahim Temo ve Dr. Nazm gibi ttihat ve Terakkinin ileri gelen isimlerinin yan sra Ermeni ve Rumlardan da baz temsilciler katlmtr. ttihat ve Terakkinin 1902 kongresindeki fikir ayrlklar cemiyetin ikiye blnmesine sebep oldu. Buna gre yabanc mdahalesini isteyenler Prens Sabahattin Beyin bakanlnda Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet ad altnda birleerek almalarn srdrd. Mdahaleye kar olanlar ise Ahmet Rza Beyin bakanlnda Terakki ve ttihat ad altnda birletiler. Cemiyet yeleri yurt iinde ve dndaki eitli rgtlerle iliki kurdular ve Osmanl corafyasnda geni bir alana yayldlar. zellikle Balkanlarda byk bir g hline geldiler. Cemiyetin bu kadar glenmesine ramen II. Abdlhamid, Mslman halka cemiyetten daha yaknd. II. Abdlhamid, slam dncesinin yeniden canlandrlmasnda ve Bat hukukunun alnmas yerine, slam hukukunun yrrle konulmasndan yanayd. D ilikilerde olduu kadar memleket dhilinde slamc bir politika izlenmesine zen gsteriyor, bu da Mslman topluluklarn, merutiyet yanllarndan ok Padiaha yaklamalarn salyordu. Cemiyetin merutiyetin ilan yolundaki almalar gn getike artmaya balad. Bu arada merutiyeti kurma yolunda alan gizli cemiyetlerin says da her geen gn artyordu. Bunlardan biri olan Vatan ve Hrriyet Dernei, Mustafa Kemal Bey (Atatrk) tarafndan amda kurulmutu. Bu dernek daha sonra 1907 ylnda Ahmet Rza Beyin Terakki ve ttihat Cemiyeti ile birleti. II. Abdlhamid rejimine kar mcadele eden cemiyetlerin birou 27 Aralk 1907 tarihinde Pariste bir araya geldi. Kongreye Terakki ve ttihat, Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet, Ermeni Tanaksutyun, Msr Cemiyet-i srailiyesi, Ahd- Osmani Msr Cemiyeti ile Ermeniler ve Araplar tarafndan yaynlanmakta olan baz gazete ve dergilerin temsilcileri katldlar. Kongre sonucunda, II. Abdlhamidi tahttan inmeye zorlayarak merutiyeti yeniden kurma karar alnmtr. Bu amaca ulamak iin bir dizi faaliyet gsterilecektir. lk nce pasif direnme yaplacak, halka hkmete vergi vermemesi sylenecekti. Yaplacak propagandalarla ordunun ihtilalclara kar silah kullanmamas salanacakt. Son olarak, gerekirse sonuca ulamak iin genel ayaklanma yaplacakt. Kongre bu dorultuda almalarn srdrlebilmesi amacyla cemiyetlerin temsilcilerinden oluan gizli bir komite kurulmasna karar vermitir.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
45 AMALARIMIZ
ttihat ve Terakki Cemiyetinin kurulu ve faaliyetleri ile fikirleri hakknda A P etrafl bilK T daha gi almak iin kr Haniolunun ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (letiim yaynlar stanbul 1989) adl almasna baklabilir.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Fotoraf 2.5 Merutiyetin ilan iin daa kan NT RNE Resneli NiyaziE Bey T ve adamlar. Kaynak: Yaamlar MA ve Yaptlaryla K A L E Osmanllar Ansiklopedisi II, YKY, stanbul 1999.
NTERNET
MAKALE
II. Merutiyetin lan

Terakki ve ttihat 1907 kongresinin akabinde Makedonyada ok hzl bir ekilde rgtlenmitir. Makedonyada bu kadar hzl rgtlenmesinin sebebi burada Osmanl denetiminin yok denecek kadar az olmasdr. Makedonya 1878den beri Avrupa devletlerinin gzetimi altndayd. Burada bata Bulgarlar olmak zere, Srp ve Rum eteciler Makedonyay kendi topraklarna katmak iin urayorlard. Osmanl Devletinin iine dt acz Makedonyada daha ok hissediliyordu. ngilterenin Rusya ile Revalde grmesi, Cemiyeti harekete gemeye mecbur olduuna inandrmt. Reval Grmesi zerine cemiyetin asker kanad daa karak ayaklanmay balatmtr. II. Abdlhamidin blgeyi kontrol etmek iin gnderdii mfettilerin cemiyet fedaileri tarafndan ldrlmeleri harekt genilettii gibi Padiahn da direncinin krlmasnda etkili olmutur.
46
Fotoraf 2.6 Merutiyetin ilanndan beklentileri gsteren iki kartpostal.
Sonuta da Merutiyet 23 Temmuz 1908de ilan edilmitir. Terakki ve ttihat Cemiyeti de 23 Austos 1908 tarihinde yaynlad bir bildiri ile Prens Sabahattinin cemiyeti ile birletiini ve adn ttihat ve Terakki Cemiyeti yaptn ilan etmitir.Merutiyet 24 Temmuz 1908 tarihinde resmen ilan edilmitir. Merutiyetin ilann hafiyeliin kaldrlmas ve genel affn ilan izlemitir. 21 Austos 1909da ise Merutiyetin ilan olan 23 Temmuz tarihinden nce ilenen sularn aff hakknda kanun kmtr. Resm teblilerde 24 Temmuz olarak grlen II. Merutiyetin ilan tarihi daha sonraki dnemlerde ttihat ve Terakkinin ilan tarihi olan 23 Temmuz olarak dzeltilmitir.
Fotoraf 2.7 ttihatlarn ana kadrosu bir arada. ttihatlarn Boaziinde toplants: Sadan Cemal Paa, Sleyman Numan Paa, ? , Talat Paa, Enver Paa, Hseyin Cahit Bey, Yaver Kzm Bey (Orbay), Kar srada oturanlar Said Halim Paa, Mithat kr Bey ve ksmen grnen Ahmet Rza Bey
Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi I, YKY, stanbul 1999.
47
zet
Trk modernlemesinin en nemli aamalarndan biri olan Tanzimat Ferman daha nce yaplanlarn yeterli olmad grldkten sonra btn tebaaya vatanda stats tanyan, herkesin kanun karsnda eit, can, mal ve namusunu korumaya alan bir anlay getirmeyi hedeflemitir. Devletin hedefinin sadece dini ve devleti korumaktan karlp vatanda kalkndrmak ve lkeyi imar etmek olduunun altn izen bir ideal ortaya koymutur. Fermann kendisi devlet ve hkmet adamlarnn yetkilerini kendi istekleriyle kstladklar bir srece iaret etmektedir. Mslim, gayrimslim btn vatandalarn devletin her kademesinde yer alabilmesine olanak tanyan bu dnem anlay devletin maruz kald skntlar gidererek eski kudretine kavuturmay amalamaktayd. Tanzimat, devlet idaresine getirilen yenilikler, idari ve mali reformlar ile yeni bir adalama hamlesi olarak tanmlanabilir. Tanzimat Meclisleri ile halkn her aamada ynetime girmeye balamas srecinin dinamiklerini deerlendirebilecek, Tanzimat Dneminin deta tantc simgesi olan meclisler yoluyla devletin milletiyle btnlemesi, vatandata devlete sahip kma bilincinin uyandrlmas hedeflenmitir. Muhassllk meclislerinden balayarak her kademede temsil organlarna dahil olan vatandalarn merutiyet dnemleri iin deta staj ilevini yerine getirdii sylenebilir. Vilayet meclislerinde eit oranda yer alan vatandalarn bir btn hlinde devletin devamna hizmet edecekleri bunun da d mdahaleyi en aza indirecei mit edilmekteydi. Daha gelime alarnda olan sanayini Balta Liman Anlamas ile Batl devletlerin pazar yeri hline getirmek durumuna den Osmanl ynetimi Galata bankerlerinden bor almaktayd. Ancak Batl devletler ile birlikte giriilen Krm Savann masraflarn gidermek iin ngiltere ve Fransadan bor alnd. Bu sre ksa srede katlanarak geliti ve 1875teki isyanlar srasnda devleti skntya drd. Alnan kredilerin verimli bir ekilde kullanlamamas miktarn hzla artmasna yol at. Bor faizlerinin denememesi ve 93 Harbinde gelen yenilginin mali yk alacaklarn garantiye almak isteyen devletlerin Umumi Borlar daresini kurmalarna imkn tand. Devlet iinde devlet hline gelen Borlar daresinin sadece varl bile Osmanl ynetiminin bamszlk iddialarn boa karacak mahiyette olmutur. Devletin tekel gelirleri nemli gelir kaynaklar bu idare tarafndan kontrol edilir hle gelmitir. Tanzimat Dneminin bandan itibaren aydnlarn srarla ifade ettikleri halkn hakimiyete hakk devlet adamlar tarafndan da kabul edilmi olmakla beraber daha zamann gelmedii yorumlar ne kmaktadr. Yeni Osmanl dncesinin esaslar da vatandan her kademede kendini ynetecek kadrolar laykyla seebilecek kabiliyette olduuna dayanmaktayd. Padiahtan aydnlara, brokrasi ve halka kadar her kesim snrsz bir iyimserlik iinde anayasann kabul ve merutiyetin ilan edilmesinin devletin neredeyse btn idari, siyasi ve asker meselelerini zecei beklentisine kapldn ifade edebiliriz. Padiah vekillerden, onlar brokrasi ve vatandatan vazifelerini laykyla yerine getirmelerini bekliyorlard. Ancak unutulmamas gereken bir husus vard. Anayasa mevcut durumu yasal hle getirmi, kkl bir idari, siyasi ve sosyal deiiklik getirememiti. Ksaca, kavramn ii gerektii gibi doldurulamad iin beklentilerin gerisinde kalnmtr. Birinci Merutiyetteki skntlarn benzeri ikinci dnemde de yaanacaktr. Ancak bu defa farkl ynde siyasilerin kendi aralarndaki ekimeler ve gereki verilere dayanmayan tahminler yznden hayal krkl yaanmtr. Anayasann yeniden hayata geirilmesi ile ayrlmak isteyen aznlklarn bu beklentilerinden vazgeecekleri mit edilmitir. Ksa bir sre sonra ortaya kan ittifaklar ve savalar teori ve gerein siyasette ayn dzlemde gelimediini gsterecektir.
48
Kendimizi Snayalm
1. Osmanl Devletinde Tanzimat Ferman yeni bir devrin balangcn temsil eder. Glhane Hatt- Hmayunu da denilen bu ferman hangi tarihte ilan edilmitir? a. 8 Eyll 1808 b. 3 Kasm 1839 c. 23 Aralk 1876 d. 23 Temmuz 1908 e. 17 Aralk 1908 2. Btn tedbirler alnd takdirde verimli corafyas ve yetenekli halk sayesinde Osmanl Devletinin 5-10 sene zarfnda eski kudretine kavuabilecei beklentisinin dile getirildii Ferman aadakilerden hangisidir? a. Tanzimat Ferman b. Islahat Ferman c. Sened-i ittifak d. Kanun-i Esasi e. Merutiyetin lan 3. Tanzimat Ferman ile Islahat Ferman maddeleri arasnda aadakilerden hangisi bulunmaz ? a. Herkes kanun nnde eittir. b. Hi bir kimse yarglanmadan cezalandrlmayacaktr. c. Herkesin mal, can ve namus gvencesi devletin garantisi altndadr. d. Gayrimslimleri asker okullara girme hakk verilmitir. e. Halkn temsilcilerinden oluan bir parlamento alacaktr. 4. Osmanl Mslman halk seimlerle ilk defa hangi olayla tanmtr? a. Sened-i ttifak b. Tanzimat Ferman c. Islahat Ferman d. Muhassllk Meclisleri e. Vilayet Meclisleri 5. Aadaki bilgilerden hangisi Tanzimat dneminde asker alanda yaplan dzenlemelerden biri deildir? a. Askerlik ya 20 olmutur. b. Askerlik sresi 5 yldr. c. Yedek askerlik sresi 7 yldr. d. Ordu merkezlerinde asker idadi almtr. e. Yenieri Oca kaldrlmtr. 6. Aadakilerden hangisi Tanzimat dneminin eitim alanndaki uygulamalarndan biri deildir? a. Meclis-i Maarif-i Umumiyenin kurulmas b. lkretimin ilk defa zorunlu hle getirilmesi c. Galatasaray Sultanisinin almas d. Darlmualliminin almas e. lk kz Rtiyesinin almas 7. Aadakilerden hangisi Tanzimat dneminde grlen bir dzenleme deildir? a. Darlmuallimatn almas b. Nizamiye Mahkemelerinin kurulmas c. Meclis-i Mebusann almas d. Meclis-i Ahkam- Adliyenin kurulmas e. Askerlik sresinin 5 yl olmas 8. Osmanl Devleti Balkan sorunlar yznden tarihte 93 Harbi diye anlan 1877-78 savanda Rusya ile savamak zorunda kalmtr. Bu sava sonras ilk nce Ruslarla Ayastefanos (Yeilky) Antlamas imzalanmtr. Aadaki maddelerden hangisi bu Antlamada yer almaz? a. Kars, Ardahan, Artvin ve Dou Beyazt Rusyaya verilecek, b. Srbistan, Karada, Romanya ve Bulgaristan bamsz olacak, c. Osmanl Devleti ar bir sava tazminat deyecek, d. Bat Trakya Yunanistana verilecek, e. Byk Bulgaristan kurulacak. 9. Muharrem Kararnamesi ad verilen anlama gereince Osmanl Devletinin mali gcn elinden alan devlet iinde devlet durumuna getiren kurum aadakilerden hangisidir? a. ura-y Devlet b. Meclis-i Mebusan c. Duyun- Umumiye d. Meclis-i Has- Vkela e. Meclis-i Vl 10. 1986 Anayasas hakknda aadaki bilgilerden hangisi yanltr? a. 23 Aralk 1876 tarihinde ilan edilmitir. b. Bir komisyon tarafndan Avrupadaki pek ok Anayasa incelenerek dzenlenmitir. c. 1876 Anayasas 119 maddeden ibarettir. d. Padiahn yetkilerini ok byk oranda kstlam, meclisi n plana kartmtr. e. Tarihteki bu ilk Trk Anayasasnn ad Kanun-i Esasi dir.
49
Okuma Paras
13-27 TEMMUZDA KAYNAYAN STANBUL VE NMAYLER Her tarafta bayrak, mzka, nmayiiler(gstericiler) alay, davul ve zurna dolayor. Sokak nutukular rasgeldikleri yerde durup sylyor, sylyor, baryor! Ve halkn hakk vard, tam 33 sene kendi arzusuyla halk bayrak aamam, mzka aldramam, kii bir araya gelip gezememi. Hele umuma kar sz sylemek nutuk vermek Abdlhamid zamannda grlm ey deildi. Ehali yle cokun ve heyecanl surette sokaklara dkldke, bir araya gelen adam takibe alan polisler, unun bunun sylediini gizli dinleyip jurnallar yazan casuslar arp kalmt ve kalabaln en koyu ksm Sirkeciden Babliye doru akyordu. Babli Sadaret dairesinin tam karsnda bulunan Servetifnun matbaasnn n, balardaki festen dolay st krmz renkli ve daima dalgalanr bir adam tabakas olmutu. Arabalar adam ynlarn kesip yol aamyorlard. Pazar gn akama doru, hele Temmuzun 14 nc (bu tarih Rumidir, 27 Temmuz demektir) nmayiiler arabalara da dolmutu. O tarihte baz perembe gnleri, gelin gtren araba kafileleri grlrd; gelin arabalarnn bir fenerine arabacya hediye edilen bir iki arnlk kuma balanrd ve kadnlarn yalnz bulunarak bindikleri bu arabalar daima kupa idi. Hrriyet nmayiileri(gstericileri) ise faytonlara dolmular, arabalarnn fenerlerine Trk bayraklarn asmlar, tekerlekleri ve kr ieklerle donatmlard. Nmayiiler gslerine de hamayli(en kk boyutlarda baslm Kuran- Kerim) gibi krmz ve beyazl geni kordonlar sarp stne Hrriyet, Msavat, Uhuvvet kelimelerini ilemilerdi. Nmayii arabalar saraya kadar gidiyor, Yldz yolunu dolduruyor ve taraf taraf dolayor, cra mahallelere bile giriyor ve tekmil stanbul yerinden oynuyordu. Bizim matbaa da yerinden oynamt. Tek taraf basan iki makinemiz hi durmadan gece ve gndz mtemadiyen basyor; 24 saatte ancak 25 bin nsha karyoruz, bu kafi gelmiyordu. Matbaann kapsnda ve kapnn yanndaki tevzi odasnn pencereleri nnde mvezziler kyamet koparyordu. Tevzi(datma) odasnn demir parmaklkl penceresine trmanan gazeteciler duvar delik deik etmilerdi. Matbaadaki adamlarmz baslan gazeteleri tayp mvezzilere (gazete satclar) veriyordu. Fakat saymak, hesap etmek yoktu. Sat memurlarmzda dahi hesap ve kayt yoktu. Biz yukarda gazete yazyorduk, makineler basyordu, memurlar datyordu ve halk kapyordu. Ve herkes armt, ileden kmt; alem hrriyet sarhou olmutu. Dediim gibi herkes bu cokunlukta hakl idi, a kalanlarn bulduklar yemee sarlmas, zindanda yaayanlarn birdenbire kurtulup aydnla kmas ile stanbul halknn hrriyete kavumas arasnda fark yoktu. Bu iin dyz idi, bunun bir de iyz vard. Sarayn gazeteler verdii gayet ksa ilk resmi tebliden sonra sabrszlkla daha ak ve kati ilanlar beklerken Temmuzun 14.nc gn Beyolu mutasarrf Hamdi Beyin Zaptiye Nezaretine tayin olunduuna dair bir tevcihat(atama karar) kt ve merutiyet aklarnn srtna mthi bir buzlu du yapt! Beyolu mutasarrf Hamdi Bey sarayn en sadk bendelerindendi ve Abdlhamid tarafndan gsterilen arzu zerine Sadrazam Sait Paa tarafndan Zaptiye(Asayi) nezaretine getirilmiti ve muhakkak hrriyet hareketinin zerine bir mum sndrme klah vazifesini grmek iin geliyordu. Hamdi Beyin Zaptiye nezaretine tayinini mteakip Babli bir resmi tebli daha nereyledi. O zamanki Bablinin hlini ve sarayda hkm sren ruhu gsterdii iin resmi tebliin ba tarafn aaya aynen alyorum: Veliynnimeti biminnetimiz padiahmz efendimiz hazretlerinin tesisi celili cenab hilafetpenahileri olan Kanun-i Esasinin mevkii tatbika vazile meclisi mebusann kadn emr ferman buyurmalarndan dolay tebaai sadkai mlukanelerinin takm takm Babliye gelerek teekkrat ubudiyetkaranelerinin arz haki payi Hmayun olunmasn rica ile olbaptaki arizai teekkriyeyi tevdi eylemelerine binaen taraf Sadaretpenahiden arz u takdim klnmtr. (Padiahn anayasann yeniden yrrle konmas ve meclisin almasn emretmesinden dolay vatandalarn guruplar hlinde hkmet merkezine giderek samimi teekkrlerinin Padiaha arz edilmesi iin dileke vermilerdir. Sadaret bunu Padiaha arz etmektedir) Teblii resm dier yerinde Kanun-i Esasinin ilcaat zaman ile tatbik olunamamas esas fikir ve arzuyu Humayunu mlkane hilafnda olduundan! (Anayasann artlarn gerei olarak hayata geirilememesi padiahn isteine muhaliftir) diyordu. Kaynak: Ahmet hsan, Matbuat Hatralarm 18881923 kinci Cilt, Merutiyet lanndan Umumi Muharebeye Kadar 1908-1914, stanbul 1931, s. 6-9.
50

1. b 2. a 3. e 4. d 5. e 6. b 7. c 8. d 9. c 10. d Yantnz yanl ise Tanzimat Ferman ve Getirdikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tanzimat Ferman ve Getirdikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Islahat Ferman konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tanzimat Ferman ve Getirdikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Islahat Ferman konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Islahat Ferman konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Islahat Ferman konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekonomik Kriz ve Sonular konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekonomik Kriz ve Sonular konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anayasal Ynetim Denemesi I.Merutiyet konusunu yeniden gzden geiriniz. savunmalarna izin vermenin devlete ynelik d mdahaleleri tamamen ortadan kaldracana inanmak bu trden bir yanlgya iaret etmektedir. Sra Sizde 2 Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyenin daireleri arasnda bir kuvvetler ayrl gze arpmakla birlikte fiilen bu Meclisin yeleri Padiah tarafndan seildii ve onun beklentileri dorultusunda karar ald dikkate alndnda dzenlemenin ekilde kaldn syleyebiliriz. Zira bu tarihten itibaren kuvvet ve icra sahalarnn ayrlmasna mukabil iktidar sahiplerinin her kuvveti de kontrol etmekten geri durmadklar grlmtr. Meclisin kendi bana karar almak, kanun yapmak yetkisi olmayp sadrazamn nerdii ve havale ettii konular tartyor olmalar ilevin kavram karlama orann en aza indirecek bir eksiklik olarak grlmektedir. Sra Sizde 3 Devlet olmann temel hususiyetlerinden biri olarak kendi topraklarnda vatandalarndan vergileri toplayamayan bir devletin mali bamszlndan sz edilemeyecei aktr. Zira devlet olmann temel artlarndan birisi de devlet ihtiyalar iin vatandalar zerine vergi koymak ve adaletle tahsil etmektir. Osmanl siyasi ve idari yaps iinde kendi emniyet gleri ve vergi tahsildarlar, binalar, depolar, kasalar olan bir yap sz konusudur. Hi bir ekilde devletin kontrolne tbi olmad iin de devletin istiklalini zaafa uratmtr. Duyun Umumiye ambarlar ve kasalar mill mcadele srasnda Ankara Hkmeti tarafndan kontrol edilebilmitir. Sra Sizde 4 Devletin Mslman olan ve olmayan tebaas arasndaki atmalarn sebebi sadece d mdahaleye tepki olarak deerlendirilemez. Zira toplumun bu yndeki gelimelere tepkisi Tanzimat Fermannn ilann takiben eitli seviyelerde dile getirilmitir. Devletin asli unsuru olarak vergi veren, uzun askerlik seneleri boyunca evinden barkndan, iftinden ubuundan, iinden ayr kalan ve ekonomik olarak ykma urayan Mslman kitleler ellerindeki tek imtiyazn yani asli unsur olma hlinin sradanlamasna tepki gstermektedirler. Tanzimat ile getirildii dnlen eitliin Islahat Ferman ile Hristiyan unsurlar lehine pozitif ayrmcla dnmesi nemli bir krlma noktasdr. Zira gayrimslim vatandalar czi bir miktar vergi karl

Sra Sizde 1 Osmanl Devletinin yneticileri 17. asrn bandan itibaren bata asker alan olmak zere pek ok yenilik iin teebbs etmilerdir. Ancak geleneksel toplum yaps ve deiime kar gsterilen diren dolaysyla bunlarn ou giriimcilerinin hayatna mal olmutur. Pek ou kiiyle kaim olmu, kiinin grev yeri deitiinde yeniden baa dnlmtr. Tanzimat Dnemi yenilikleri en st dzeyde devleti ynetenlerin kendi isteiyle giritikleri slahat hareketlerinin en nemlisidir. Bu samimiyete yabanc devletlerin temsilcilerini ahit tutmak dncesi bu defa hedefi baarma azmini gstermektedir. Bunun yan sra devleti ynetenlerin ve ksmen aydnlarn kapldklar bir yanlg da sz konusu edilmelidir. Osmanl Devletinde yaplacak yeniliklerden yabanclarn memnun olacan dnmek. Onlarn nerilerinin srf devletin problemlerini zmede yardmc olarak ortaya konulduuna inanmak. Gayrimslimlere hemen her hususta verilen ayrcalklar da bu nevidendir. Anayasann ilan ve Meclis-i Umumide neredeyse yar yarya temsil hakk dnyann hi bir meruti lkesinde grlmemitir. Anayasa ile her vatanda eit kabul etmek ve her grubun haklarn mecliste
51
askere gitme hizmetinden kurtulmulardr. Buna ilaveten hemen her mezhepten misyonerlerin lkenin her yerinde din yayma giriimleri ve yoksul kesimlerde bu almalarn belli seviyelerde netice vermesi toplumu iyice germitir. Mnferit olarak Hristiyanlarn slam semeleri durumunda lkenin her tarafndaki konsolosluklar ve kiliseler devreye girmektedir. Trabzondaki ngiliz Konsolosu James Palgravein 1860l yllarn banda yapt u tespit durumu btn akl ile ortaya koymaktadr. Mslmanlar gerekten nc snf vatanda konumundadr. Zira her din inan grubunun bir hamisi var. Mslmanlar deta sahipsiz konumdalar. Kitap 3; Bu konuda geni bilgi iin Cezmi Eraslann II. Abdlhamid ve slam Birlii (tken yaynlar stanbul 1992) adl kitabna bakabilirsiniz. Sra Sizde 5 Padiahlar tahttan indirirken halk memnun etmediini gereke gsteren ynetici kesimin halkn hakimiyet hakkn vermemelerinin eitli sebepleri vardr. Zira halk ve onun hakimiyet hakk Tanzimat ile birlikte gittike artan bir hzda siyaset gndemine girmitir. Ancak aydnlar bunu savunarak hkmet ve padiahn yetkilerini kstlamak ve halk adna onlar konutuu iin bu gce ortak olmak arzusunda olmulard. st dzey brokratlar da bu hakk tanmakla birlikte halkn henz bu gc kullanmaya hazr olmadn iddia etmilerdir. Bu durumda halk gereken olgunlua gelene kadar o gc onun adna kullanacak bir vasiye ihtiya olacaktr. Aydn vesayeti kavram bu durumun sonucunda ortaya kmtr. Devlet adamlar da ellerindeki bu gc brakmak istememektedirler. Aydnlarn da bir aamadan sonra her hakk tandklar halkn okutulup yetitirilecek bir kesim olduunun altn izmeleri neticede onlarn da halk adna bu yetkiyi, gc kullanma arzularn ortaya karmaktadr. Nitekim dnemin nemli fikir ve devlet adam Said Halim Paa, Buhranlarmz adl kitabnda kendisinin de parlak rneklerinden biri olduu aydn kesimin merutiyet araylarnn temelinde halk adna o gc kullanmak arzusunun yattna iaret etmektedir. (Kitap 4) Said Halim Paa, Buhranlarmz (yayna hazrlayan M. Erturul Dzda) z yaynclk stanbul 1997).
Sra Sizde 6 Meclis ve seim ilerinde her elli bin erkek nfusa bir mebus dmesine mukabil kadnlarn seme veya seilme haklarnn gndeme gelmemesini dnemin toplumsal bak evresinde deerlendirilmelidir. ncelikle her toplumsal tavr, olay, messese ve anlay kendi dneminin artlar erevesinde ele alnmaldr. Dnyada yirminci yzyln balarnda kadnlara seme ve seilme hakk veren devletler yok gibidir. zellikle Orta alardan itibaren kadnn pek dikkate alnmad, nemsenmedii bilinmektedir. Erkek egemen topluluklarda hemen her dzenleme bu cinsi dikkate alarak yapla gelmitir. Ancak hemen iaret edelim ki kinci Merutiyet Dneminde 1908 Meclis-i Mebusannda kadnlara bu hakkn verilmesi gereklilii dncesi kabul edilmitir. Ancak kanunlatrma giriiminde bulunulmamtr. Gerekesi ise Osmanl Mebusan yelerinin mantn gstermek bakmndan ilgintir: Avrupann hibir yerinde byle bir uygulama yoktur. Yine de pederi aile tipinin hakim olduu Trk milletinin ada devleti Trkiye Cumhuriyetinde Avrupal pek ok devletten daha nce Gazi Mustafa Kemal Atatrk 1934 itibaryla bu hakk Trk kadnna vermitir.
52
Akura, Yusuf, Tarz- Siyaset, Ankara 1991. Akyldz, Ali, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform, stanbul 1993. Akyz Yahya, Trk Eitim Tarihi, Ankara 2008. Aydemir, evket Sreyya, Tek Adam Mustafa Kemal, Cilt I, 1881-1919, stanbul 1994. Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklab Tarihi, C.II, Ksm I, Ankara 1991. Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, (Yay. Haz., Ahmet Kuya), stanbul 2005. Bozkurt, Glnihal, Bat Hukukunun Trkiyede Benimsenmesi, Osmanl Devletinden Trkiye Cumhuriyetine Resepsiyon Sreci (1839-1939), Ankara 1996. Cevdet Paa, Tezkir, 40-Tetimme, (Yay. Cavit Baysun), Ankara 1986. adrc, Musa, Tanzimattan Cumhuriyete lke Ynetimi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (TCTA), C.I, stanbul 1985. Davison, Roderic H., Osmanl mparatorluunda Reform, 1856-1876, (ev. Osman Aknhay), C.II, stanbul 1997. Dstur, Birinci Tertip, C.IV. Dstur , kinci Tertip, C.I. Eraslan, Cezmi, II. Abdlhamid ve slam Birlii, stanbul 1992. Eraslan, Cezmi, II. Abdlhamidin lk Yllarnda Meclis ve Merutiyet Kavramlar zerine Baz Tespitler, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, I,s. 1-12, stanbul 2000. Erylmaz, Bilal, Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, stanbul 1996. Georgeon, Franois, Sultan Abdlhamid, stanbul, Homer Kitabevi, 2006. Hanioglu, M. kr, The Young Turks in Opposition, Oxford niv. Press, New York 1995. demir, Ulu, Kuleli Vakas Hakknda Bir Aratrma, Ankara 1942. nalck, Halil, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu, Belleten, C.XXVIII, Say 112, Ankara 1964. Kafadar, Osman, Trk Eitim Dncesinde Batllama, Vadi Yaynlar, Ankara 1997. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.VII, Ankara, 1983. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.VIII, Ankara 1988. Karatepe, kr, Darbeler, Anayasalar ve Modernleme, 2. Bask, stanbul 1997. Kayal, Hasan, Jn Trkler ve Araplar, stanbul 1998. Kaynar, Reat, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara 1985. Kili, Suna-Gzbyk, A. eref, Trk Anayasa Metinleri, Sened-i ttifaktan Gnmze, Ankara 1985. Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, (ev. Metin Kratl), 3. Bask, Ankara 1988. Mardin, erif, Trk Modernlemesi, Makaleler IV, stanbul 1991. Okandan, Recai Galip., Amme Hukukumuzun Ana Hatlar, stanbul 1968. Ortayl, lber, Tanzimattan Sonra Mahall dareler (1840-1878), Ankara 1974. Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 1983. Ortayl, lber, Tanzimat Devri ve Sonras dari Tekilat Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, (Ed., Ekmeleddin hsanolu), stanbul 1994. Ortayl, lber, Tanzimat ve Merutiyet Dnemlerinde Yerel Ynetimler, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.I, s.234-235. zgldr, Yavuz-zgldr, Serdar, 1876 Anayasasnn Hazrlanmasnda Mithat Paann Rol Ve Fonksiyonu, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrmalar Merkezi (OTAM), Say 5, Ankara 1994, s.311-348. Seyitdanlolu, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl (1838-1868), Ankara 1994. Shaw Stanford-Shaw, Ezel Kural, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harmanc), C.II, stanbul 1983. Tanr, Blent, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), stanbul 2006. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler (18591952), 2. Bask, stanbul 1995. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul 2004. Us, Hakk Tark, Meclis-i Mebusan (1293=1877), C.II, stanbul 1954. lken, Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul 1979.
3
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Birinci Merutiyet Dneminde devletin siyasi politikalarnn reel zeminini aklayabilecek, Birinci Merutiyet Dneminin simgesi hline gelen eitim ve kltr almalarnn boyutlarn saptayabilecek, kinci Merutiyet Dnemi seimlerini ve oluan Meclislerin yapsn analiz edebilecek, Trablusgarp ve Balkan Savalarn ana hatlaryla grerek adm adm Birinci Dnya Savana gidiin zeminini deerlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Merutiyet II. Abdlhamid Eitim ve Kltr slam lemi ile likiler Balkanlardan G
Trkiyede Merutiyet Dnemleri
I. MERUTYET DNEMNDE SYASET I. MERUTYET DNEMNDE ETM VE KLTR FAALYETLERNE GENEL BR BAKI II. MERUTYET DNEM SEMLER VE MECLS- MEBUSAN ALIMALARI ADIM ADIM DNYA SAVAINA
Trkiyede Merutiyet Dnemleri

I. MERUTYET DNEMNDE SYASET
Osmanl son dneminin iki merutiyetini de ilan etmi olan II. Abdlhamidin tahta k, 19.yy. sonlarna ve dolaysyla da Osmanl Devletinin k ve paralanma srecine denk gelmi olup, gerek siyasi ve asker gerekse de ekonomik problemler had safhaya ulam durumdayd. Tanzimat ve Islahat Fermanlar ile gelen uygulamalar, Batl devletler tarafndan siyasi ve din amal bask arac olarak kullanlmaya baland iin halkn byk ekseriyetini tekil etmekte olan MslmanTrk unsur aleyhine bir ekil alm ve tepki toplamaya balamtr. Buna ilaveten Tanzimatla balam olan kalknma projelerinden istenilen sonular alnamam, terakki kavram yerine ittihat kavram kabul grmeye balamtr. Avrupa endstrisinin rekabeti karsnda yerli sanayinin kmesi, ynetimde meydana gelen deiiklikler ve Osmanl corafyasnn srekli paralanmas ve igallere maruz kalmas Mslman halk arasnda ittihat kavramn terakkinin nne geiren unsur olmutur. Bunun yansmalar da farkl alanlarda ve farkl uygulamalarla tesirini gstermeye balamtr. 1876 ylnda ilan edilen Kanun-i Esasi ile Osmanl Devleti, slam Dinini resmi din olarak kabul etmitir (11. madde). Yine bu dnemde, okullara din dersleri konulurken, hkmdara da ahkm- eriyeyi yrtme grevi verilmitir (7. madde). Ayrca eyhlislam devlet rgt ierisine alnm (27. madde), Adli yasama kurumlarnn yannda eri mahkemelere de yer verilmitir (87. madde). Bunlarn yan sra Ayan Meclisine slami ilkelere aykr yasalarn reddedilecei maddesi konulmu (64. madde) ve ayrca padiah slamn koruyucusu olarak kabul edilmitir (4. madde). Ayn dnem ierisinde aydn ve devlet adamlar arasnda Osmanlcln yan sra slamclk politikasnn da taraftar bulmaya balad grlmektedir.1881in balarnda Sultan II. Abdlhamide slamclk grn savunan ok sayda rapor sunulmaya balanmtr. Bunlar arasnda dinin tm Mslman lkeler iin balayc olmas ve halifeliin yeri vurgulanmaktayd. slamclk politikasnn geliiminde, Osmanl Devletinin i bnyesinde meydana gelen bu gelimelerin yan sra Batl devletlerin takip etmi olduklar emperyalist politikalar da tesirli olmutur. Batl devletlerin smrge esasl politikalar sonucunda Cezayir, Krm, Kbrs, Tunus ve Msr gibi nemli topraklar kaybedilmitir. lkenin i bnyesinde de Devletin hakimi millet konumundan, horlanan ve aznlklardan da aa bir duruma drldne inanan Mslman halkn tepkileri,
56
basn ve aydnlarn da yardmlaryla ekillenmeye balamtr. Bu durumu glendiren bir dier unsur da ekonomik alandaki gerilemelerdir. Bu sre, 1870lerin bandan itibaren de siyasi bir fikir akm hline gelmeye balamtr. Yani II. Abdlhamidin tahta kndan itibaren slamclk politikasnn takibine imkn verecek lde psikolojik ve fikri potansiyel byk lde hazr duruma gelmitir.
SIRA SZDE
Osmanl Devlet anlaynda en geni snrlar ve nfus ile devletin devam esas fikir olduSIRA SZDE una gre II. Abdlhamid Dneminde slam unsurunun ne karlmas din temelli bir tercih midir? Tartnz.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
II. Abdlhamid Dneminde i ve d gelimelerin ynlendirdii bu politikann temelini yalnz R U S O Osmanl Devletine deil, slam dnyasnn genelinde hakim olan olumsuz artlar belirlemitir. Aslnda, Batnn ykselii, slam dnyasnn ise hissedilir bir ekilde gerilemeye balamasnn grld 19.yy. ortalarndan itibaren DKKAT Mslman lkelerde umut arayan gzler doal olarak Hilafet merkezine evrilmitir. 1882 ylnda (Hicretin 14.yy.) II. Abdlhamid, slam dnyasnn halifesi olarak SIRA tebrik birok lkeden SZDE telgraf alrken, ran, Fas ve birka kk slam devleti dnda slam dnyas Avrupa hkimiyeti altna girmi durumdadr. Yani slam birlii (ttihad- slam) duygusu bir ihtiya hline dnmtr. stelik dnya siyaseAMALARIMIZ tinde de yeni deiimler sz konusu olup Osmanl Devletini yakndan ilgilendirmektedir.1876da Kanun-i Esasinin ilan sonrasnda, Osmanl Devletini himaye edeceine K T A Pngiltere, Svey kanalna hakim olmasnn ardndan Osmanl inanlan Devletinin devamn salamak eklindeki geleneksel politikasna son vermitir. Bu da Osmanl Devletinin kaderini temelden etkilemitir. Rusya ve ngiltere arasnda bir sre bolukta kalan II. Abdlhamid, zm Avrupa Devletleri arasnda denge TELEVZYON politikas takip etmekte bulmutur. Bu politikann takip edilmesi, Osmanl halknn yan sra slam dnyasna da Osmanl Devletinin Avrupadan bamsz politika takip ettii grntsn vermitir. II. Abdlhamidin ayn zamanda hem lke iinde N ERNET hem de lkeT dnda Mslman dindar bir halife portresi izmesi, Mslman halk arasndaki sevgi ve saygsn artrrken Batl devletlerde de halifelik g ve yetkisinin Mslmanlar zerinde ok gl olduu inancnn yaygnlamasna zemin hazrlamtr. Devletin yllardr iinde bulunduu slami gelenek de bu durumu glendirip merulatrmtr. II. Abdlhamid slamclk politikasn takip ederek hem devlet iinde hem de Mslman dnyasnda saygnlk ve g kazandn dnerek, politikalarn bu zemin zerinden gelitirmeye balamtr. Hkmetin desteinde olan birok gazete ve dergi de slamc politikalarn desteklemektedir. Sz konusu basn-yayn organlarnda bu srete yer alan yazlarn amac ncelikle Araplar, Arnavutlar ve sair Trk olmayan Mslmanlarn sadakatini kazanmak ve daha sonra da bata Hindistan olmak zere Mslmanlarn youn olarak yaadklar blgelerden siyasi ve maddi destek temin ederek gelecekte de Osmanl Devleti ile birlikte hareket etmelerini salamaktr. slamclk fikrini savunan devlet adamlarnn banda ayn zamanda bir tarihi olan Cevdet Paa ve irvanzade Rt Paa bulunmaktadr. slamcl savunanlarn ortak dnceleri Osmanl Devletinin Tanzimatla birlikte kltrel benliini kaybetmeye balam olduu dncesinden hareketle, Tanzimatn gizli olarak inkr ettiini dndkleri eriatn deerlerini tekrar Osmanl toplumuna kazandrmak gerektiidir. II. Abdlhamid asndan bu politikaya bakldnda ise devletin dier unsurlarn da yok saymadan siyasi, sosyal ve ekonomik artlara uygun
3. nite - Trkiyede Merutiyet Dnemleri
57
olarak slami duygularn n plana karld ve de slami messeselerin kuvvetlenmesine ve yaygnlamasna zel bir gayret gsterilerek d siyasette slama belirleyicici bir rol vermenin amalanm olduu grlecektir. Bu srada Osmanlclk ve Trklk zeminli uygulamalar da tamamen terk edilmi deildir. Tabii ki btn bu abalarn temelinde yatan dnce, her eyden nce devletin nasl kurtarlacadr. Bu aklamalar nda II. Abdlhamidin slamclk politikasnn i politika kadar d politikaya da ynelik olduunu sylemek mmkndr. Burada Osmanl ynetiminin elindeki din makamlarn nemini ncelikle ngiltere ve Fransa gibi Batl devletlerin kullandn sylemeliyiz. Fransa Sultan Abdlmecidten Orta Afrikadaki misyonerlerinin Mslman kabileler tarafndan ldrlmemesi iin yardm istemiti. ngiltere de zellikle 1877-78 Osmanl- Rus Harbinde, II. Abdlhamide, Rusya dhilindeki Mslmanlar ve Afgan kral zerindeki halifelik nfuzunu kullanmasn telkin ve tavsiye etmitir. Ancak, 1877-78 Harbinden sonra politika deitirip Msr ve Kbrs ele geirdikten sonra din unsurlarn kendisine kar kullanlmasndan endie etmitir. Zira II. Abdlhamidin de karlk olarak ngilterenin smrgelerindeki Mslmanlar zerinde hilafet gcn kullanma ihtimalinin bulunduunu grmtr. Bu sebeple de daha nceden desteklemi olduu bu dnceden rahatsz olduu gibi kar tedbirler almaya almtr. II. Abdlhamid Devri slamclk politikasn bu bilgiler nda ana hedef etrafnda zetlemek mmkndr. Bunlardan biri, Osmanl Mslman tebaasn slam bayra altnda toplamak iken ikincisi de d lke Mslmanlarnn Halifelik makam etrafnda toplanmasn temin ederek mevcut problemlerin zmnde karlkl destek ve yardmn teminidir. Osmanl belgelerinden ortaya kan nc bir amacn daha olduu sylenebilir ki o da Snnilik ile iilik arasnda bir yaknlama ve birlik meydana getirerek yine Orta Doudaki ngiliz planlarn sonusuz brakma ve bu hususta Hindistan iilerinin de siyasi desteini temin etmektir. Ancak Snni-ii ibirlii sreci ran ahnn gelimeleri kendi aleyhine bir plan olarak alglamas ve de kar tedbir olarak Ermeni ayrlk hareketini desteklemesi sebebiyle sonusuz kalmtr. II. Abdlhamidin politikalar, bu amalar itibaryla da ne Panslavizme kar bir politikadr ne btn dnya Mslmanlarn siyasi bir iktidar erevesinde birletirmeye dnk bir hayalidir, ne de Pancermenizme benzemektedir. Son derece gereki bir politikac olan II. Abdlhamidin slamcl, o gnn artlar erevesinde Arap yarmadas, Msr, Suriye ve Yemendeki Arap milliyeti akmlarna kar gelitirilmi olan birletirici bir siyasi akmdr. Elilik ve konsolosluklaryla douda ve bilhassa Osmanl corafyasnda olup bitenleri yaSIRA SZDE kndan takip eden Batl devletler slamc politikalar neden srarla saldrgan ve yaylmac bir hareket olarak tarif etmi olabilirler? Tartnz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bu hedef dndaki blgelerde takip edilen slamclk politikasnn ana hedefi Osmanl Devleti dndaki byk slam dnyasnda Osmanl hilafetinin saygnlS O R U n glendirmeye yneliktir ki bunun sonucunda da karlkl bir ibirlii ve destek sz konusu olabilecektir. II. Abdlhamid Dneminde slamclk, politikas DKKAT erevesinde Arap eyhlerinin dllendirilmesi ve srre alaylarna eskisine oranla daha ok nem verilmesi, Afrika Tarikatlarna itibar edilmesi gibi uygulamalar, bu SIRA SZDE politika dorultusunda gerekletirilmitir. 1878 Berlin Anlamasn mteakiben Osmanl Devleti snrlar dhilinde gayrimslimlerin oran yzde yirmiye inmitir.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
58
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Balkanlar dnda, Bat Anadoluda 3 milyon kadar Rum, ounluu Dou Anadolu da dahil olmak zere btn lke genelinde 1 buuk milyon kadar Ermeni vardr; bir de az sayda Arap Hristiyanlar bulunmaktadr. Bu durumda Osmanlclk politikasnn takibinin imkn ve devlet asndan da fayda salayc zellii nemli lde azalmt. Byle bir zeminde II. Abdlhamid, devletin dier unsurlarn yok saymadan, siyasi sosyal ve ekonomik artlara uygun olarak slami duygular beslemek, n plana karmak amacna dnk politika takip etmitir. Bunu yaparken de slam messeselerinin kuvvetlenmesine ve yaygnlamasna zel bir gayret gstererek, i ve d siyasette slama belirleyici bir rol vermek amacn gerekletirmeye almtr. Elbette ki btn bu abalarn temelinde ana ama Osmanl Devletini kten kurtarabilmektir. II. Abdlhamid Dneminde gerek Osmanl gerekse de slam corafyas genelinde slamc politikalarn istenilen lde baarl olduunu sylemek mmkn olmamakla birlikte, ciddi bir Osmanl ve halife sevgisinin olumu olduu tespit edilebilmektedir. Zira bu politikann sonular daha sonra bata Balkan Sava olmak zere I. Dnya Sava ve stiklal Savanda slam dnyasnn maddi ve manevi destei olarak somut bir ekilde ortaya kmtr. Bu dnce ve duygularn toplumsal zeminde g kazanmasnda, slam corafyasnn byk ekseriyetinin smrgeletirilmesi ve de ekonomik olarak geri kalmasnn yan sra 19.yy. sonlarndan itibaren kitle iletiim ve ulam aralarnn gelimesi ciddi olarak tesirli olmutur. 19. yzyl bir iletiim ve ulam devrimi olmu, kresel bir deiim yaanmaya balanmtr. Buharl gemilerin, demiryollarnn ve telgraf hatlarnn yaygnlamasnn doal bir sonucu olan hzl bir kreselleme srecidir bu. II. Abdlhamid, iktidarnn ilk gnlerinden itibaren bu teknolojik gelimelere ciddi destek vermitir. lk telgraf hatt 1855te Krm Sava sraSIRA SZDE snda alm olmasna ramen, sadece II. Abdlhamid Dneminde 30 bin kmden fazla telgraf hatt ekilmitir. Bu hatlar, Hicazdan Yemene kadar uzanmakta olup, hilafet merkezi Ege ve Akdenizdeki adalara kadar telgraf hatlaryla balanmtr. DNELM Mors iaretleri seri bir ekilde Trkeye uygulanm, en son model telgraf makineleri getirtilerek, telgraflk renimi iin Fransaya renciler gnderilmi, kurslar almtr. S O R U II. Abdlhamid, iktidarnn ilk gnlerinden itibaren bu teknolojik gelimelere ciddi desDKKAT tek vermitir. lk telgraf hatt 1855te Krm Sava srasnda alm olmasna ramen, sadece II. Abdlhamid Dneminde 30 bin kmden fazla telgraf hatt ekilmitir. Bu hatlar, SIRA SZDE Hicazdan Yemene kadar uzanmakta olup, hilafet merkezi Ege ve Akdenizdeki adalara kadar telgraf hatlaryla balanmtr. Mors iaretleri seri bir ekilde Trkeye uygulanm, en son model telgraf makineleri getirtilerek telgraflk renimi iin Fransaya renciler AMALARIMIZ gnderilmi, kurslar almtr.
K T A P Merkez devlet gcnn temininde son derece nemli olan ulam ve haberlemenin ikinci ksmnn telgraf hatlar ile gerekletiini sylemek mmkndr. Bylece, Osmanl Devleti yol ve demir yollarnn inas ile gidemedii yerlere kaT LEVZYO dar telgraf Ehatlarn Nulatran ilk lke olmutur. Ancak II. Abdlhamid iktidarnn glenmesine vasta olarak dnlm olan telgraf, onun yklna da yardm eden ara olacaktr. II. Abdlhamid Dneminde Bombaydan ekilen telgraf stanbulda; stanNTERNET buldan ekilen telgraf Kazanda okunmaya balamtr. slamc dayanma fikirle-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
59
ri, projeler ve haberler telgraf sayesinde hzl bir ekilde takip edilmeye baland iin paralel bir ekilde slamclk politikas da giderek g kazanmaya ve kabul grmeye balamtr. Telgraf devrimi btn dnya iin, ama zellikle de slam SIRA SZDE dnyas iin bu sebeple ok nemli olmutur. Smrge hlindeki veya bamsz Mslmanlar dnyann neresinde olurlarsa olsunlar telgraf sayesinde haberleerek D N bu birbirlerinden haberdar olmulardr. O dnemin stanbul gazeteleri E L Mekilde etkili olmular, hem Londra parlamentosundaki btn tartmalar yaynlarken hem de Kagardan, Kalktadan, Bombaydan, Gney Afrikadan, Cezayirden gnderiS O R U len telgraflar yaynlayarak btn Bat, Trk ve slam dnyasndan haberdar olunmasn temin etmilerdir. K AT Kitle iletiim aralarnn yaygn olarak kullanlmasnn dier Dbir Ketkisi de dergi ve gazeteler araclyla kamuoyu denen olgunun ortaya kmasdr. 1860lardan SIRA SZDE itibaren gazeteler byk bir etkiye sahip olmulardr. Gazete be bin gibi dk bir rakamda satmasna ramen, Yemendeki bir kahvehanede de Krmda da ksa zaman farkllklar ile ayn yorum ve haberler okunmakta ve etkili olmaktadr. nsanAMALARIMIZ lar birbirinden haberdar olmaya balamlardr. Dnemin gazetelerinde o dnem itibaryla son derece ilgi ekici ve alannda ilk olan yaz dizileri yaynlanmaya balamtr ...Trkistan nasl bir yerdir, in Mslmanlar ne yapar, Japonya nasl bir K T A P yerdir, Gney Afrika Mslmanlarnn durumu nedir, Malezyada, Endonezyada o zamanki adyla Ae ve Sumatrada- Mslmanlar ne yapyor...?Bylece mthi bir haberleme a ortaya km ve Osmanl aydnlar slam dnyasn tanmaya TELEVZYON balarken slam dnyas da Osmanly tartmaya ve tanmaya balamtr. Bu durum ayn zamanda Trklk akmnn da glenmesine vesile olmaktadr. II. Abdlhamid Dneminde Osmanl Devletindeki almalar ve slam T E R N E T ile ilikile N dnyas rin boyutu hakknda Prof. Dr.Gkhan etinsaya ile yaplm olan Halen Tanzimat Yayoruz adl roprtaj okuyabilirsiniz. Roprtajn nternet balants adresi: 12 Aralk 2011, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=97909,(09-01-2012de http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=97909,(09-01-2012) slam dnyasndaki tesant duygusunun ortaya kmasnda ve slamcln geliiminde tarikatlarn da mthi bir tesiri olmutur. O dnemde ulus-devlet snrlar olmad iin Trkistandan kalkan bir dervi Anadoluda nfuz alan bulabilmektedir. Tarikatlarn alar ok geni olup stanbul mutlaka uranlan bir merkez olma zelliine sahiptir. Bu derviler stanbula bilgi getirdikleri gibi, buradan aldklar bilgiyi de slam dnyasnn her yerinde uradklar tekkelerde paylamaktadr. Bunun sonucunda da stanbulun slam dnyasnn merkezi ve Osmanl Devletinin de slam dnyasnn hamisi olduu olgusu giderek g kazanmaya balamtr. Haberlemenin kolaylamasnn sonucunda Afrikann Franszlar tarafndan igal edilmesi ve smrgecilik politikalar uygulamalar Osmanl toplumunu yakndan ilgilendirmeye balam ve bunun sonucunda da II. Abdlhamid Afrikayla ilgilenmeye balamtr. Bu sebeple gnmzde baz tarihiler bu blgede, baz yerlerde slamiyetin yaygnlamasn Abdlhamid ile ilikilendirmektedirler. Gerekten de o srete II. Abdlhamid tarafndan ad Mslmanlar arasnda Osmanl Devletinin ve de hilafetin etkisini artrc almalar yaplm, Cezayirin Franszlar tarafndan igal edilmesi, slami tepkilere sebep olmutur. 1881 ylnda Fransann Tunusu igali stanbul tarafndan tepkiyle karlanrken Kuzey Afrika Mslmanlarnn II. Abdlhamide daha fazla sempati duymasna vesile olmutur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
60
II. Abdlhamid yapt giriimlerle Avrupa devletleri nezdinde hem Fransaya kar muhalefet oluturmaya alrken, lke iinde de direnii desteklemeye devam etmitir. Kuzey Afrikadaki bu igalleri engellemek amacyla stanbulda Vakit ve Arapa el Cevaib gazeteleri karlmaya balanmtr. Bu gazetelerde sk sk Sultan, slam mdafaa etmek iin kannn son damlasna kadar ve hazinesinin son kuruuna kadar harcamaya hazrdr sz tekrarlanarak slam dnyasnda blnmelere ve guruplara ayrlmaya son verilmesi gerektii ifade edilmitir. Ancak bu abalar, Tunusun Franszlar tarafndan igalini engelleyememitir. Ayn srete ngiltere de Msra girmitir. Osmanl kamuoyunda byk tepkilerle karlanan bu igal sonucunda, Mslmanlarn Batya kar olan tepkileri artarken, slam dnyasnda Batl devletlere kar birlikte olmak ve kar koymak dncesi daha da nem kazanmaya balamtr. II. Abdlhamid sadece Mslman dnyas ile deil, iktidar sresince Batya alternatif olacak Japonya gibi lkelerle de yakn siyasi ve kltrel iliki kurmaya aba sarf etmitir. Osmanl okul gemisi Erturulun ziyaret amacyla Japonyaya gnderilmesi Mslman topluluklar iinde Japon tarz ilerleme anlayna bir ilgi olduunu gstermektedir. Erturul gemisi 1888-1889da, Svey Kanal yoluyla Aden, Bombay, Seylan, Singapur, Saigon ve Hong Konga gitmitir, Blge Mslmanlar ile gemi grevlileri ve mrettebatnn birlikte camide namaz klarak dua etmeleri ve her Cuma namaznda Sultan-Halifenin adnn zikredilmesi byk ilgi ve heyecan uyandrmtr. II. Abdlhamid Dneminde Avrupa lkeleriyle de yakn ilikiler kurulmutur. Bu sreteki Almanya-Osmanl yaknlamas dikkat ekici olup birok renci renim grmek zere Almanyaya gnderilmitir. Btn bu gelimeler Osmanl Devleti yneticilerini zelde Anadolu, genelde ise hkimiyetleri altndaki btn slam corafyas ile daha yakndan ilgilenmeye tevik etmitir. Daha nceki yllarda Balkanlara yaplan yatrmlar, Anadoluya da ynlendirilmeye balanmtr. lke nfusunun yzde 80i olan Mslman halkn, sosyal ve ekonomik olarak kalkndrmak amacyla Anadolu demir yolu, kprler, okul, ktphane, hastane vb. imar faaliyetleri ile donatlrken, dier yandan da siyasi ve de ideolojik olarak halk eitmek iin eitim almalarna hz verilmitir. 1880lerde balanan bu alma, aslnda Mslman milletin inas olup, sonular daha sonra yalnz modern Trkiyeyi deil, modern Orta Douyu da derinden etkileyecektir.
I. MERUTYET DNEMNDE ETM VE KLTR FAALYETLERNE GENEL BR BAKI

Kanun-i Esasi, Trk demokrasi tarihi asndan olduu kadar, eitim tarihi asndan da ok byk bir neme haiz olup maddesi eitim hakkndadr. Bunlardan ilk ikisi zel retime, ncs ilkretimin zorunluluuna ilikindir: 15. madde, retim iini(konusunu) herkes zgrce yapabilir; ilgili kanuna uymak artyla her Osmanl vatanda genel ve zel retim yapmaya izinlidir. 16. madde, lkedeki eitli dinsel inanlardaki toplumlarn din ve inanlarna ilikin retim yntemi ve biimine dokunulmayacaktr denilmektedir. Ayn madde lkedeki tm mekteplerin Devletin denetiminde olduunu da belirtir. 114. madde: Osmanl bireylerini tm iin ilkretim mecburi olacak ve bunun ayrntlar ayr bir dzenleme ile belirlenecektir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
3. nite - Trkiyede Merutiyet Dnemleri S O R U
DNELM S O R U
61
1876 Anayasas 114. madde: Osmanl bireylerini tm iin ilkretim mecburi olacak ve D KKAT bunun ayrntlar ayr bir dzenleme ile belirlenecektir. II. Abdlhamid gerek Kanun-i Esasinin getirmi olduu bu haklar gerekse de Mslman milletinin aydnlanmas anlay gereince dnemi iinde eitime ciddi AMALARIMIZ nem vermitir. Bu srete nasl bir eitim yaplmas gerektii hususunda ok ciddi tartmalar yaplm olup eitim-retim alannda slamclarn istedii medreselerde reform yaplmasdr. Medreselerin kaldrlmasna katiyetle kardrlar. Ancak K T A P yine de corafya ve tarih gibi ilimlerin medreselerde okutulmasnn slami kaidelere uygun olduuna dair eyhlislam Fetvas ancak 1910 tarihinde alnabilmitir. Bu sebeple de II. Abdlhamid Dnemi eitim politikalar erevesinde balangT E E V Z Y ve ta medreseler aynen korunurken, beraberinde modern usulde LeitimO N retim yaplan okullarn almasna hz verilmitir. II. Abdlhamid Dnemi eitim politikalarna bakldnda iptidai, rtiye ve de idadi gibi temel eitim ve retim kurumlarnn say ve kalitece artrld gNTERNET rlmektedir. Bu okullarn yan sra eitli dallarda ok sayda yksek okullar kurulmu, eitim ve retime zel bir ilgi gsterilmitir. II. Abdlhamid, uygulad slamc siyasete ramen okullarn ders programlarn sadece din derslerle bilinsizce iirtmemi, fen bilimlerine ve dil derslerine ayr bir nem vererek pozitif ilimlerin retimini desteklemitir. Bu zellii de onun slamclnn fanatiklikten ziyade uzak grl bir devlet adam olmasndan kaynaklandnn bir dier kantdr. Bu politika gereince batl tarzda yeni okullar alrken ders kitaplarnn ierikleri ve haritalar yeniden hazrlanm, yeni okul binalar yaptrlmtr. Eitim programlar Bat Avrupa modeline dayanan ilerici bir aydnlanma dncesiyle birlikte ekillenmise de, Batnn zararl yan etkilerini iyiletirmeye kadir olduu varsaylan yksek doz Osmanl ve slam geleri ile zayflatlmaya allmtr: Eitime dntrc bir grev verilmi olup, toplumsal deimede anahtar rol eitimde grlmektedir. Osmanl eitim politikas hem Osmanl ve slam geleneine hem de Bat eitim anlaynn modernliine dayandrlmtr Bu iki gelenei birletirme sreci ok daha fazla anlalamayan bir karm yaratarak her ikisini de bakalatrmtr. II. Abdlhamid Dneminde gerek ayrlk hareketleri engellemek gerekse de Mslman halkn eitim seviyesini ykseltme gayelerine ynelik tedbir olarak dnlen yaygn eitim seferberliinde Tanzimat Dnemine gre ok daha ciddi gelimeler olmakla birlikte, ilkretim seviyesinde istenilen dzeye eriilmesi mmkn olmamtr. Bu dnemdeki gelimeler daha ok rtiye, idadiye ve sultaniye okullarnn oalmasnda grlmektedir. lkretimin geriliiyle ortaretimin gelimesi arasndaki uurum eitim, gren kuaklar zerinde sarsc bir tesir brakmtr. lkretimde din ve geleneksel eitim anlay ile yetien ocuklarn, orta eitimde o havann kart bir eitim havasyla karlatklarnda kafalar karm, bu durum yksek eitim alanna gelindiinde ciddi elikilere sebep olmutur. Bu yzden II. Abdlhamid ve rejimine kar ilk tepkiler, Tbbiye ve Harbiyede meydana gelmitir. Zira bu okullarda okutulmakta olan Franszca, matematik, fizik, biyoloji, iktisat, tarih gibi dersler, rencilerin ufkunu aarak yeniliki ve reformist genlerin yetimesine zemin hazrlanmtr. Yani bir bakma II. Abdlhamidin kendi eliyle kurduu okullarda, tpk telgraf ve demir yollarnn geliimiyle olduu gibi, kendisi ve rejimi aleyhine dnk ciddi bir muhalefet gelimitir. Ancak stikSIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
62
lal Savan gerekletiren ve de Trkiye Cumhuriyeti Devletini kuran kadrolar da bu okullardan yetimitir.
Eitim Tekilat ve retim Kademeleri

Kanun-i Esasinin eitimle ilgili maddelerinin bir gerei olduu kadar II. Abdlhamid de ayn dncede olduu iin eitim hizmetlerinde nemli gelimeler salanmtr. Tanzimat Dneminde balayan eitimi tekilatlandrma almalar bu dnemde modern hle gelmitir. 1879 ylnda dzenlenen Maarif Nezareti tekilat, gnmzn eitim tekilatnn temelini oluturmutur. zellikle merkezde tekil edilen retim basamaklarna gre ayarlanm ilk, orta, yksekretim daireleri ile tarada gerek vilayet merkezlerinde gerekse sancak ve kaza merkezlerinde maarif mdrlkleri ve maarif meclisleri kurularak Maarif Nezaretini modern bir bakanlk tekilat hline getirme ynnde nemli iler baarlmtr. Maarif Nezaretinin bu ekilde dzenlenmesinde, Tanzimat Devrinde olduu gibi, zellikle Fransz maarif tekilat model alnmtr. II. Abdlhamidin eitim ve kltr alannda yapm olduu bu almalarla, Tanzimat Dneminde stanbul ile snrl kalan ve devlet sathna yaylmam olan eitim konusundaki almalar tm Anadolu ve hatta Orta Dou genelinde yaygnlatrlmtr. Nezaret 1879 ylnda, modern bir kurulu hline getirilmitir. Bu idareler elinde 1869 Maarif Nizamnamesinin uygulanmasyla iptidailer, rtiyeler, idadiler ve sultanilerden meydana gelen eitim sistemi tm Osmanl corafyas genelinde yaygnlatrlmtr. Maarif Nezareti tekilatnda yaplan modernleme hamleleri iinde yaplan en nemli uygulamalardan birisi de statistik Kaleminin kurulmu olmasdr. Osmanl Devletinde bugnk ilkretimin birinci aamasna denk gelen Sbyan mektepleri bulunmaktadr. II. Abdlhamid Devrinde Kanun-i Esasi ile ilkretimin mecburi olduu anayasaya konulurken, 1879da yaplan bir deiiklikle Maarif Nezareti bnyesinde Mektib-i Sbyaniye Dairesi kurulmutur. Bunlar da devletin ilkretim meselesini ne kadar ciddiye aldnn gstergesi olup ilkretim mfettileri vastasyla denetlenmitir. Bu devirde ilkretime zellikle de ilk 16 yl iinde gereken ilginin gsterildiini ortaya koyan uygulamalar u ekilde maddelendirilmektedir: a. Kanuni Tedbirler: lkretim mecburiyetinin konmas. b. dari Tedbirler: Merkez ve tarada ilkretim tekilatnn kurulmas. c. ptidai okullarnn almas ve oaltlmas. d. Sbyan okullarna yeni usul eitimin sokulmas. e. Mslman halkn kalabalk olduu yerlerde ilkretime ncelik ve arlk verilmesi. f. Halkn maarif alannda maddi yardmnn salanmas. g. Tarada Darlmullimnlerin almas Bu abalarn bir sonucu olarak bugnk Trkiye genelindeki belli bal liselerin, II. Abdlhamid Dneminde alm idadiler olduunu tespit etmek mmkndr. Bunlardan balcalar, Ankara Erkek Lisesi (Ankara dadisi), Antalya Lisesi (Antalya Lisesi), Balkesir Lisesi (Balkesir dadisi), Bursa Lisesi (Bursa dadisi), Denizli Lisesi (Denizli Rdiyesi), Diyarbakr Lisesi (Diyarbakr dadisi), Erzurum Lisesi (Erzurum dadisi), stanbul Erkek Lisesi (Numune-i Terakki), zmir Erkek Lisesi (zmir dadisi), Kabata Erkek Lisesi (Kabata dadisi), Kandilli Kz Lisesi (Binas II. Abdlhamid tarafndan verilir ancak al daha sonradr), Kastamonu Lisesi (Kastamonu Rdiyesi), Konya Lisesi (Konya dadisi), Ktahya Lisesi (Ktahya Li-
63
va dadisi), Malatya Lisesi (Malatya dadisi), Samsun Lisesi (Samsun dadisi), Seyhan-Adana Lisesi (Adana dadisi), Sivas Lisesi (Sivas Nehari dadisi), Trabzon Lisesi (Trabzon dadisi), Vefa Lisesi (Mlkiye dadisi, Vefa dadi-i Mlkisi) okullar olup hepsi de II. Abdlhamid Dneminde almlardr. Ayrca farkl ihtiyalara cevap vermek zere ilk kz idadisi ve kz retmen okulu alrken, beraberinde zrller iin ilk kez eitim balatlmtr. nceleri sar ve dilsizlere eitim vermek amalanrken, daha sonra grme zr olan renciler de okula kabul edilmeye balanmtr. II. Abdlhamid Dnemi Osmanl Devletinin ekonomik olarak ciddi skntlar yaad dnldnde, bu denli yaygn eitim ve retim seferberlii yapabilmi olmas artc gelmektedir. Tanzimat Dneminde de benzer ekilde eitim yatrmlar iin ciddi kaynak sknts ekilmitir. Bu sebeple yaplmas dnlen birok reform yaplamamtr. II. Abdlhamidin eitim reformunu ok fazla nemsemesine en bariz gsterge olarak, kaynak skntsn amak iin youn aba sarf etmesi ve de bunu baarmas gsterilebilir. II. Abdlhamid eitim seferberliine kaynak yaratmak iin 1883 ylnda, 1866dan beri Ziraat Bankalarna sermaye salamak iin aar vergisine konulmu olan onda birlik ane Vergisini, % 39a kartmtr. Bu ekilde meydana gelen fonun te ikisi tarmsal gelimeye ayrlrken geriye kalan te biri de Maarif Hisse-i anesi adyla yeni devlet okullarnn yapmna ayrlmtr. Zaman zaman farkl sebeplerle bu ekilde toplanan vergilere itiraz edilmi de olsa, idadilerin yaygnlatrlmas bu ek vergi sayesinde mmkn olabilmitir. ptidailer ve rtiyeler ise daha ok vakflar, balar ve yerel kaynaklarla kurulmaya allmtr. Bu tr kaynaklar, vilayetlerin imknlar lsnde birbirinden farkllk arz ettii iin lke genelinde bu okullarn dalm da deiiklik arz etmektedir. Alnan bu tedbirlerle, eitim hamleleri pe pee gelmeye balam ve hzl bir okullama srecine girilmitir. Devletin ekonomik olarak da baml, yar smrge olduu bir dnemde imknlar zorSIRA SZDE layarak eitim ve retimi gelitirmeye almas neyin gstergesi olarak deerlendirilebilir? Tartnz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Abdlhamid Dnemi okullamasnn stnde durulmas gereken iki boyutu vardr. Birincisi mevcut okul trlerinin ve buraya devam edenS rencilerin sayO R U larn arttrmak; ikincisi de ncelikli olarak ihtiya alanlarna gre okul eitliliini tespit ederek, saylarn arttrmaktr. Bu dnemin en byk baars hem okul DKKAT hem de renci saysn nemli lde artt iin yksekretimde grlmektedir. Bu dnemdeki okullarn artn ve II. Abdlhamidin devrald okul saysSIRA SZDE n hangi noktaya getirdiini Fransz tarihi Georgeon yle ifade etmektedir: Abdlhamidin yeniden ina dneminden balayarak maarif alannda gsterdii gayret nemlidir. statistikler, 1879da says 277 olan rtiyelerin 1888de 435e AMALARIMIZ ktn gstermektedir. Ama asl etkileyici olan idadi saysndaki arttr: 1876da tm imparatorluk sathnda sadece 6 idadi vard; 1893te saylar 55i bulmutu ve bu say 1908de 98e kacaktr. Ayn dnemde kz okullarnn says da anlaml K T A P bir biimde artmtr. Buna Hukuk Mektebi, Sanayi-i Nefise Mektebi, Ticaret Mektebi gibi yeni yksek okullarn almas ve Mlkiye Mektebinin modernletirilmesi eklenmelidir. TELEVZYON Bu maarif abasndaki en dikkat ekici zellik stanbuldan ok vilayetleri hedef almasdr. rnein imparatorluun genelinde idadi says 1876da 6 iken 1908de 98e kmtr. Ayn dnemde stanbulda 2den 9a klmtr. Bir dier unsur,
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
64
1890lardan itibaren byk kentlerde meslek okullarnn ve yksek okullarn almasdr: Her asker blgede alan asker okullar dnda, amda bir tbbiye, Selanik, Konya ve Badatta hukuk mektepleri, Selanikte bir polis mektebi alr. Demek ki Abdlhamid Devri, eitimi vilayetlere yayma ynnde bir istee iaret etmektedir; bu da sultann modernlemi tara sekinlerine dayanma ynndeki siyasi isteinin mantki sonucudur. Sultann maarif siyasetinin byk baars vilayetlerde alan idadilerdir; bu eitim kurumlar iin gzel ta binalar ina edilir; elde yeterli mimar olmad iin, Paristen planlar getirtilir, Fransz mimari modeli takip edilir. Maarifperver diye vglere boulan Abdlhamidin camiden ok okul yaptrdna kuku yoktur. Okullarn stanbulda toplanmasnn nne gemek iin ane Vergisini lke geneline yayma almalar da baarl olmutur. 1897de stanbulda ilkokullarn % 1i, Rtiyelerin % 7si ve idadilerin % 3,6s bulunmaktayd. 1897 sonunda stanbulda alt, dier vilayetlerde birer olmak zere mparatorlukta 8247 rencili 29 asker rtiye bulunmaktayd. Yksek asker okullarn 15.351 rencisinden,15.328i Mslman, 11i Yahudi, 10u Rum ve 2si de Ermeniydi. Mslman olmayan millet topluluklarnn da 1897 ylnda sahip olduklar okullarn dkm yledir: 8.025 retmen ve 317.089 rencili 5.982 ilkokul; 2.274 retmen ve 23.192 rencili 682 Rtiye; 584 retmen ve 10.720 rencili 70 idadi dzeyinde okul. Devlet okullar gibi bunlar da imparatorluun her yanna dalm durumdaydlar. stanbulda ilkokullarn % 2,4, Rtiyelerin % 14,7si ve idadilerin % 24 bulunmaktayd. Eitim istatistiklerine gre,1900 yl itibaryla btn Osmanl corafyas genelinde tm eitim kademelerinde gelinen durum yledir: 1900de mparatorluktaki 29.130 Sbyan okulu ya da iptidailerde 899.932 kz-erkek renci bulunuyordu. 1905-06 ders ylnda mparatorlukta usul-u cedite gre eitim yapan 9.347 resm ve zel iptidai okulu vard. 1906-07 renim ylnda mparatorlukta toplam 619 Rtiyede 40.000 civarnda renci okuyordu. 1906da mparatorlukta 109 dadide 20.000 civarnda renci bulunuyordu, dadilerin yaygnlamasnda 1884te dadiler iin konulan zel vergi etkili olmutur. Okul sistemindeki yaygnlamaya paralel olarak bunlarn retmen gereksinmesini karlayacak retmen okullarnn saysnn da artrlmasn gerektirmitir. 1908de Darlmualliminlerin says 31e kmt. Bu dnemde ilk ve ortaretimin yaygnlamasnn yan sra bir baka gelime ilk kez zrller iin eitimin balatlmas olmutur. 1889da, nce sarlar ve dilsizler iin iki yl sonra da krler iin eitim balatlmt. II. Abdlhamid Dnemi slamclk siyaseti ve de eitim - kltr politikalar iin sonu olarak unlar sylemek mmkndr. Osmanl Devleti siyasi artlar gereince 1517de Yavuz Sultan Selim ile elde ettii bu gc ancak XIX. asrn ikinci yarsndan itibaren tesirli bir ekilde politika arac olarak kullanmaya balamtr. Bununla birlikte Batl devletlerin korktuu gibi Pan-slamizm hareketini uygulayabilecek ekonomik, kltrel ve siyasi gc yoktur. Ancak zellikle Osmanl corafyas zerinde emperyalist emelleri olan devletlerin bu husustaki endielerini fark edince bunu bir tehdit ve yaptrm silah olarak kullanmak II. Abdlhamid tarafndan son derece aklc bir ekilde baarmtr. Bu uygulama tamamyla iinde bulunulan artlarn sevkiyle ortaya kmtr. II. Abdlhamid olmasa da devleti ynetenler o gnk artlarda, ellerindeki imknlarla ancak bu erevede bir politikay takip etme durumunda kalacaklard.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
65 AMALARIMIZ
II. Abdlhamid Dneminde uygulanan slam birlii politikas hakknda T A P bilgi almak K etrafl iin Cezmi Eraslann II. Abdlhamid ve slam Birlii (tken yaynlar, stanbul 1992) adl kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Bu husus: Trk Devlet Gelenei ve Devlet Telakkisi nda incelendiinde daha net sonulara ulalabilecektir. Osmanl Devlet yneticileri, devleti daima en geni snrlar iinde muhafaza edebilmek iin eldeki mevcut imknlar sonuna kadar NTERNET en tesirli ekliyle kullanma yolunu tercih etmilerdir. Osmanl Devletinin knn tespit edilmesiyle birlikte ilk bulunan zm yolu Mslim ve gayrimslim unsurlar bir arada yaatabilme abasdr. Osmanlclk olarak ifade edilen bu yaklam, daha ok II. Mahmut Dnemi iinde youn ekilde takip edilmiti. II. Mahmutun, Ben tebaamn Mslman olann camide, Hristiyan olann kilisede, Yahudi olann havrada fark ederim. Aralarnda baka bir gn fark yoktur. Cmlesi hakkndaki muhabbet ve adaletim kavidir ve hepsi gerek evladmdr sz bunun ak gstergesidir. Tanzimat ve Islahat Fermanlar bu siyasetin sonucu olarak gereklemitir. Ancak 1877-78 Osmanl Rus Sava akabinde aznlklarn byk ekseriyetinin Osmanl Devletinden kopmalaryla Osmanlclk politikasnn geersizlii grlmtr. Bunu takiben Osmanl Devleti nfusu iinde mevcut olan sair Mslman milletleri, Trk Milleti ile birlikte ayn devletin ats altnda yaamaya ikna edebilmek amacyla slamiyet ba glendirilmeye allmtr. slamclk politikasnn takibi esnasnda Osmanlclk politikas da tamamyla terk edilmeyerek Osmanl Devletinin Balkanlardaki hkimiyet sahas da korunmaya allmtr. Dier taraftan devletin asl kurucusu olan Trkl ihmal etmemi olmas da zellikle vurgulanmas gereken hususlardandr. Aslnda II. Abdlhamidin izledii bu politika, smail Gaspralnn Trk dnyas iin ifade etmi olduu dilde fikirde ite birlik dncesinin, slam dnyasnda ite ve fikirde birlik olarak uygulanmas abas olarak kabul edilebilir. II. Abdlhamid bir taraftan lke snrlar iindeki Mslman unsurlar birletirmek gayesi ile slamc bir siyaset takip etmeye alrken, dier taraftan da Trkeyi ve kullanmn nemseyerek kltr milliyetilii yapmaya almtr. Bu dncelerin ve ideallerin gereklemesinde eitim ve retim en nemli vastalardan birisi olarak grlmtr. Bunda da II. Abdlhamidin ciddi katklar bulunmaktadr.
NTERNET
II. MERUTYET DNEM SEMLER VE MECLS- MEBUSAN ALIMALARI

Meclislerin toplantya arlmas ile balayan II. Merutiyet Dneminde drt genel seim yaplmtr. 1908, 1912, 1914 ve 1919 yllarnda yaplan genel seimlerle oluan Meclis-i Mebusan, 1908-1912, 1912, 1914-1918 ve 1920 dneminde faaliyet gstermitir. ktidar-muhalefet ekimesinin younlat dnemlerde Meclis grev sresini tamamlamadan seime gidilerek yenilenmeye allmtr. 1920 ylnda toplanan ve Misak- Milliyi kabul eden son Osmanl Mebusan Meclisi de dier meclislerin akbetine uramtr. tilaf devletlerinin Meclisi basarak etkili milletvekillerini Maltaya srgne gndermeleri salkl bir alma ortamnn kalmadn ortaya koymutu. 1920 Meclisi 11 Nisan 1920 tarihinde Padiah Vahdettin tarafndan tilaf glerinin basks karsnda kapatlmtr. Bundan sonraki meclis dnemi TBMM dnemi olarak gemektedir.
66
1908 Seimleri ve Meclis-i Mebusan

1908 Meclisinde 157 Trk, 54 Arap, 25 Arnavut, 22 Rum, 10 Ermeni, 9 Slav (6 Srp+ 3 Bulgar) ve 4 Yahudi milletvekili grev yapmtr. Pek ok kanuna imza atan 1908 Meclis-i Mebusan, en verimli dnemini 1908-1909 yllar arasndaki birinci ylnda yaamtr. Bu devrede Cumhuriyet Dneminde de siyasi partiler kanunu olarak uygulanan Cemiyetler (Siyasi Partiler) Kanunu, Serseri Kanunu ve Toplant Kanunu kartlmtr. Ak ve kapal alanlarda yaplacak toplantlar dzenleyen Toplant Kanunu da demokratikleme ynnde nemli bir adm oluturmutur. Bu yl iinde gerekletirilen Anayasa dzenlemeleri demokrasi ynnde atlan en nemli admlar arasndadr. 1876 Kanun-i Esasinin tamamen deitirilerek yeni bir Anayasa yaplmas dncesi ile yola klm ancak, 31 Mart Vakas sonras zamann yetersizlii ve dnyaya bir an evvel meruti bir hkmet olunduunun gsterilmesi istei bu dnceden vazgeilmesine sebep olmutur. 13 Nisan 1909 SIRA SZDE tarihinde yaanan 31 Mart Vakas (Rumi 31 Mart 1325) sonras Meclis-i Mebusan toplantlarna ara vermek zorunda kalmtr. kan isyan meclise de sirayet etmi, ittihat mebuslarLmeclisi terk etmek zorunda kalmtr. Bu olayn Selanikte duyulDNE M mas zerine ilerinde Mustafa Kemal Beyin de (Atatrk) bulunduu Hareket Ordusu stanbul zerine yrmtr. Hareket ordusunun stanbul halkna hitaben S O R U yaynlad beyanname Mustafa Kemal Beyin kaleminden kmtr. Hareket ordusununTstanbul halkna hitaben yaynlad beyanname Mustafa Kemal Beyin DKKA kaleminden kmtr. II. Abdlhamid isyandan sorumlu tutularak 27 Nisanda tahttan indirilmitir. Yerine geirilmesi Mecliste oylanarak kabul edilen kardei Reat, V. Mehmet unvanyla bugnk stanbul niversitesi Rektrlnn bulunduu Harbiye NezaretinAMALARIMIZ de yaplan trenle tahta kmtr.
K T A P SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Fotoraf 3.1
K T A P
Sultan V. Mehmed Read cuma selamlnda.
TELEVZYON
Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi II, NTERNET YKY, stanbul 1999.
MAKALE
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
SIRA SZDE
Cumhuriyet,SIRAyaln hliyle devlet bakannn seimle belirlendii idare tarz olarak anen SZDE laldna gre Sultan Readn tahta k srasnda yaplan bu uygulamay Cumhuriyet olarak niteleyebilir miyiz? Tartnz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
67
ttihatlar iin bu olay sanki stanbulun yeniden fethidir. Bylece yeni padiah askerin korumas altna alnm, Merutiyetin sona erdirilme giriimlerinin eskiden olduu gibi kolay olmayaca ifade edilmeye allmtr. 21 Austos 1909 tarihinde 1876 Kanun-i Esasisinin 24 maddesi deitirilmi, yeni baz maddeler ilave edilmitir. Btn bu dzenlemelerde millet egemenliini temsil eden hkimiyet-i milliye esas sklkla vurgulanm, yaplan deiikliklerde bu kaide aranmtr. Bu erevede 1876 Anayasasnn padiahn hak ve yetkilerinin snrlandrlmas, Meclisin etkinliinin artrlmasyla, basn-yayn haklar hususlarnda ilerlemeler salayan admlar atlabilmitir. Deiikliklerle Padiahn, tahta knda Meclis-i Umumide eri erif ve Kanun-i Esasi hkmlerine uyacana, vatan ve millete sadakat edeceine dair yemin etmesi art getirilmitir. V. Mehmet Reat, Padiahl meclis tarafndan onaylanan ve mecliste yemin eden ilk padiah olmutur. Anayasann 113. maddesinde Padiahn hkmetin emniyetini ihlal ettikleri zabtann aratrmas ile sabit olanlar Osmanl lkesinden ihra ve srgn etme yetkisi kaldrlmtr. Ancak bu defa da gerek duyulursa skynetim ilan etme yetkisi hkmete braklmtr. Esas itibaryla II. Merutiyet Dneminde yaplan dzenlemelerin, hkimiyet hakkn halka vermede byk admlar tekil ettiini ifade etmemiz gereklidir. Milletin, hkimiyetini elleriyle kulland mebuslarn, Padiah tarafndan atanan hkmet yelerinden, dolaysyla yrtmeden nde gelmeleri, Meclisin sistem iindeki gerek yerini almasnda bir dnm noktasdr. Bylece Meclis, normal zamanlarda kanun tekliflerini grp karara balayan, ancak beenilmediinde srarc olamayan, etkisiz bir messese olmaktan kmtr. Meclis milleti ve memleketi ilgilendiren hemen her hususta sz hakk olan, sistemin en temel messesesi hline gelmitir. 1876 Anayasas fiili durumu kanunlatrmakla yetinip tek adam otoritesini salamlatrrken son dzenlemeler ile devlet bakan millet temsilcilerinin kararlar iin bir tasdik makam konumuna getirilmitir. Burada sz konusu edilmesi gereken ancak ayrca ve nemle sorgulanmas gereken bir dier husus ise halkn hkimiyet hakkn kullanmadaki ilgisi veya ilgisizliidir. Ynetimde sz sahibi olmas gerektii bilinci ile evreden merkeze, tabandan tavana bask oluturmas gerektii idealize edilen halkn pasiflii ileriye doru alnan mesafenin ilk muhalefet darbesinde kaybedilmesinin en temel sebeplerinden biri olmaldr.
Fotoraf 3.2 kinci Merutiyet Dnemi seimlerinde bir Sandk heyeti. 1912 Meclis-i Mebusan Seimleri Kaynak: Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi letiim Yaynlar stanbul 1985.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
68
S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
1912 seimleri gerek manada ilk ok partili seim olma zelliinin yannda, ilk erken genelD seim zelliine de sahiptir. 1912 seimlerine iki parti, ttihat ve TeKKAT rakki ile Hrriyet ve tilaf Frkas katlmtr. Partilerin seim iin ittifak yapt dier siyasi parti ve gruplar bu seimi tam anlamyla ok partili seim hline getirSIRA SZDE mitir. Genel seimler lke apnda ounlukla Ocak-Mart aylarnda yaplm, ancak baz yrelerde seim ilemleri Mays ayna kadar srmtr. Tarihe sopal seim! diye geen bu seimler sonucunda meclis, ilk almasn 18 Nisan 1912 taAMALARIMIZ rihinde yapmtr. 1908-1912 K T A P Meclislerinin oluumlar, yaplar ve Trk demokrasi tarihi iinde yerini deerlendirebilmek iin Kenan Olgunun, 1908-1912 Osmanl Meclis-i Mebusannn Faaliyetleri ve Demokrasi Tarihimizdeki Yeri, (Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar Ankara 2008) adlTkitabnYokuyabilirsiniz. ELEVZ ON
K T A P
TELEVZYON
1914 Seimleri ve Meclis-i Mebusan

Fotoraf 3.3 NTERNET Gmlcinedeki seim almalar srasnda tartaklanan Rza Tevfik dnemin mehur airi Abdulhak Hamit Tarhan ile Rza Tevfik (sada) Abdlhak Hmit (Tarhan) Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi I, YKY, stanbul 1999.
NTERNET
Ocak-Nisan aylar arasnda yaplan 1914 seimlerine tek parti olarak ttihat ve Terakki Frkas katlmtr. 14 Mays 1914 tarihinde alan Meclis-i Mebusan, kapand 21 Aralk 1918 tarihine kadar toplam 310 oturum yapmtr. II. Merutiyet Dneminin en uzun mrl meclisi olan bu meclis, be yl gibi bir sre almalarna devam etmi, ancak 1914 Meclis-i Mebusan da 1908 ve 1912 de olduu gibi feshedilmitir. 1914 Meclis-i Mebusan I. Dnya Sava nedeniyle grmelerinin byk bir ksmn bte, harp denei, askere almlar ve askerlerin durumu zerinde yapmtr. Sava dnemi olmasna ramen 1914 Meclisi dneminde batllama yolunda yeni admlar da atlmtr. Bunlar iinde en nemlisi Miladi takvimin kabuldr.
II. Merutiyet Dnemi Gelimeleri

II. Merutiyet Dneminde genellikle lke ynetiminde ttihat ve Terakki Cemiyeti egemen olmutur. Osmanl Devletinin sona erdii bu alkantlarla dolu dnemde ttihatlar, devleti devam ettirmek iin nemli giriimlerde bulunmulardr. Bat rneine uygun parlamenter bir sistem kurmak istemilerse de lkede bu sistemi yrtecek sosyal, ekonomik ve kltrel yapnn yetersizlii yznden baarsz olmulardr. Bununla birlikte ttihatlar da eitim etkinliklerine byk nem vermiler, eitim kurumlarn lkenin her yanna yaygnlatrmaya almlardr. Medreselerde slahat yapmlar, laik nitelikli yksekretim kurumlarn modern biime sokmaya almlardr. II. Merutiyeti Dneminde kadnn sosyal hayatta layk olduu yeri alabilmesi iin abalar gsterilmi, dernekler kurulmu, yasal dzenlemeler yaplmtr. Ayrca, Arap harflerinde yenilik yaplmak istenmi, Mill Ktphane, Mill Filmcilik, Mill Corafya Cemiyetleri kurulmutur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
3. nite - Trkiyede Merutiyet Dnemleri S O R U
DNELM S O R U
69
II. Merutiyeti Dneminde kadnn sosyal hayatta layk olduu yeri alabilmesi iin aDKKAT balar gsterilmi, dernekler kurulmu, yasal dzenlemeler yaplmtr. Ayrca, Arap harflerinde yenilik yaplmak istenmi, Mill Ktphane, Mill Filmcilik, Mill Corafya SIRA SZDE Cemiyetleri kurulmutur. Her alanda mill bir siyaset izlemeye alan ttihatlar, orduyu modernletirAMALARIMIZ meye byk bir nem vermiler, lke ekonomisini Batl ekonomilere bamllktan kurtarmak iin mill bir ekonomi kurmak istemilerdir. K T A P Her alanda hzl bir canlanmann yaand bu dnemde 19.yzyln ikinci yarsndan sonra devleti kmekten kurtarma amac gden fikir akmlar daha belirginlemeye balamtr. Devleti ierisine dt zor durumdan kurtarmaya alT E L E V Z Y Batclk olan bu grlerin balcalar Osmanlclk, slamclk, Trklk ve O N mutur. Osmanlclk I. Merutiyet deneyiminden sonra tekrar gndeme gelmi, milliyet isyanlarn durdurup lkenin btnln korumak iin devletin snrlar iinde NTERNET yaayan btn milletleri ayn at altnda tutmak amac tayordu. Ksa srede uygulanamayaca grld. slamclk, hangi milletten olurlarsa olsunlar btn Mslmanlarn halifenin etrafnda toplanmasn ngryordu. II. Merutiyet Dneminde grlen slamclk fikrinin alt yapsn Srat- Mstakim, Sebilrread ve Beyanl-Hak gibi dergilerin oluturduunu sylemek mmkndr. Basndaki yazlarda genel olarak slam dnyasnn dolaysyla da Osmanl Devletinin gerileme ve yklma buhranlar iinde olduunu aka ortaya koyularak, bu durumun sebepleri aratrlmtr. slamclara gre Bat ve Dou medeniyetleri ayr artlarn ve sebeplerin sonucu olumulardr. Bir medeniyet alanndan dierlerine gemeye de lzum yoktur. slamclar evvela iki medeniyet arasndaki farklarn belirtilerek, Mslmanln Bat medeniyetine nazaran stnlnde karar klmlardr. Onlara gre Bedevi bir kavmi yeryznn en ileri bir devleti hline getirmi olan slam, 20. yzylda Batnn varm olduu sosyal ve politik artlara hala sahiptir, bu adan Bat medeniyetine muhta deildir.... Hatta Bat bu bakmdan geridir de. Demokrasi slamda yzyllarca evvel kurulmutur. Bat bu alanda ge bile kalmtr. Batnn asl zayf olan taraf ahlak ve maneviyatdr. slamclk ite asl bu alanda Batdan hibir ey almaya mecbur deildir. Bat Douya nazaran srf teknik bakmdan stndr. Ekonomi ve maddi alandaki kalknmalar iin gerekli metot ve malzemeyi ve yalnz bunlar Batdan almak mmkndr ve gereklidir. Trklk, devletin ancak dili, din, soyu ve lks bir olan topluma dayanarak yaayabileceini iddia ediyordu. Batclk, ise kendi iinde ikiye ayrlmt. Bat medeniyetinin bir btn hlinde kabul edilmesiyle ykmn nlenebileceini savunanlara kar Batnn sadece bilim ve teknolojisini alp kltrel unsurlarn dlayarak devletin varln devam ettirebileceini vurgulayanlar da vard. lki dnda bu akmlar II. Merutiyet Dneminde zellikle aydnlar arasnda kurtulu areleri olarak grlmtr. Osmanl Devletinin Krm Sava srasnda darya borlanmaya balamas ile iddetini arttran ve devletin siyasi bamszlna da glge dren gelimeler bu dnemde de devam etmitir. Youn mali skntlara mukabil Maliye Bakan Cavid Beyin hazrlad program dikkatle uygulayarak % 75lik bir gelir art salayan hkmet, buna ramen bte an kapayamamtr. 1910 Hazirannda Meclis, olaan ve olaanst asker bteleri kabul edince Maliye Bakanl Avrupadan bor para alma durumu ile kar karya kalmtr. Cavit Bey Osmanl Bankas ve-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
70
Fotoraf 3.3 1877-1878 savann Dou Cephesi kahraman Ahmet Muhtar Paa kinci Merutiyet Dnemi siyasi hayatnda da hizmet etmitir. Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi I, YKY, stanbul 1999.
silesiyle bor hisselerinin yarsndan fazlasna sahip olduu iin nce Fransaya gitmi, ancak Franszlar ttihatlarn yabanc hkimiyetine kar fikirlerini rendikten sonra onlar Batya daha ok mecbur etmek iin maddi yardm en ar artlarda yapmak zere tavr almlar ve ngilizleri de ayn ekilde davranmaya ikna etmilerdir. te bu srada Almanlar devreye girmilerdir. 7 Kasm 1910da 11 milyon altnlk bor anlamas imzalanmtr. Ancak byle bir borlanma Osmanl maliyesine geici bir ferahlk salamaktan ileri gidememitir. Mali skntnn yannda gerek ideolojik gerek ahsi bir takm ayrlklarla bakentte ve mecliste ttihatlara muhalif bir grup olumaya balamtr. Byle bir ortamda Padiah V. Mehmet Reat, 5 Haziranda stanbuldan hareketle Rumeli seyahatine kmtr. Gezinin amac, son zamanlarda devaml kargaa iindeki Makedonya ve Arnavutluk halklarn devlete sndrmak, asayii salamaktr. ok mspet tesirler yaratan gezi amacna ulamsa da hkmet, merkezdeki olaylarla ilgilendiinden, bundan gerei gibi istifade edilememitir. Zaten Arnavutlar arasnda hzla yaylan milliyetilik fikirleri ve ona paralel olarak devletin zayflamas 1912 ylnda kesin ayrlk ile sonulanmtr. Trablusgarp ve Balkan Savalar srasnda ortaya kan ve ypratc sonular douran temel meselelerden biri de subaylarn aktif siyasetin iine girmeleri olmutur. Meclis d muhalefet olarak Halaskar Zabitan Gurubunun almalar zerine Padiah V. Mehmet Reat, 19 Temmuz 1912de orduya hitaben yaynlad bir bildiride subaylarn kendisine mracaat edecek kadar siyasete bulamalarn tenkit ederek askerin amirlerinden alacaklar emirlere riayet etmesini ve mesailerini vatan mdafaasna hasretmelerini istemitir. Siyasi adan da daha nceki sadrazamlarn (babakanlarn) yer ald bir uzlama teebbs; Byk Kabine oluturulmutur. Ancak huzurun salanmasnda beklenen verim alnamamtr. Uzlama yerine ekimelerin hakim olmas btn mitleri bitirmitir. Sadrazam Ahmet Muhtar Paa istifa etmi, 29 Ekim 1912de ibana getirilen Kmil Paa hkmeti de durumu deitirememitir. 8 Kasmda Selanik in igale uramasndan sonra atekes yaplmtr. Aralk 1912-Ocak 1913 tarihleri Londra Konferans grmelerine sahne olmutur. Meseleleri grmelerle zmeye alan Kmil Paann Saltanat urasndan ald destei uygulamaya koymasna frsat vermeyen Enver Paa toplant hlindeki hkmeti basarak Sadrazam zorla istifa ettirmi ve Harbiye Nazr Nazm Paay da vurdurmutur. Netice itibaryla tarihe Bb- Ali Baskn olarak geen bu olay ile idareyi fiilen ele alan l ynetim ilk olarak ordunun durumunu ele alm, 1913 yl Aralk aynda Alman Generali Liman Von Sanders bakanlnda bir asker heyeti lkeye getirmitir. Ordu ynetimi genletirilme ihtiyacndayd. 4 Ocak 1914te Enver Paa Harbiye Nazr olmu ve 1914 bt-
71
esinde asker harcamalarda %30 indirime gidilmitir. Araplara kendi lisanlarnda eitim ve mahalli devlet dairelerinde kendi dillerini kullanma hakk verilmesi yannda, vilayetlere de ksmi zerklik verilmitir. II. Merutiyet Dneminde yaplan anayasa deiikliklerinden baka hukuki birtakm dzenlemeler de yaplmtr. svire Medeni Kanunu 1912 ylnda Trkeye tercme edilerek Ceride-i Adliye dergisinde yaymlanmtr. Bunu 1916 ylnda Alman Medeni Kanununun tercmesi takip etmitir. Ayn yl iinde Mecelle Aile hukuku ve Ticaret Hukuku alanlarnda yasa tasarlar hazrlamak zere komisyon kurulmu, bu komisyon svire, Alman, Fransz, ngiltere, Amerika, Avusturya ve Macar kanunlarn da incelemitir. Komisyonlar almalar sonunda kadna erkek karsnda ve kanun nezdinde nemli bir takm haklar salayan Hukuk- Aile kararnamesini 1 Mart 1916da kartmtr. Aile hukuku alannda hukuk birlii salayamamasna ramen, ilk kez farkl dine mensup Osmanllarn evlenme ve boanmaya ilikin kurallar baz deiikliklerle bir araya getirilmitir. Bu kararname slam aile hukuku alannda yaplan ilk resm dzenleme olma zelliine de sahiptir. Kararname ile eriat mahkemelerinin yetkileri geniletilerek, gayrimslimlerin evlenme, boanma, nafaka ve eyiz davalar iin yetkili klnmtr. Bu kararname hem tutucu Mslmanlarn hem de eriat mahkemelerinde yarglamaya kar olan gayrimslimlerin cemaat reislerinin iddetli tepkileri sonucu, 19 Haziran 1919da igal kuvvetleri yksek komiserliinin istei zerine kaldrlmtr. Adli yapda yaplan bir dier dzenleme ile 25 Eyll 1916da Adliye Mahkemeleri ile Skynetim Mahkemelerinin (Divan- Harp) grev ve yetkileri ayrlmtr. Hukuki laikliin salanmasnda nemli bir adm olan eri Mahkemelerin eyhlislmlktan ayrlarak Adalet Bakanlna balanmas ise 25 Mart 1917 tarihli bir kanunla salanmtr. Siyasi plandaki bu gelimelere mukabil ekonomik hayatta da olumlu birtakm giriimler olmutur. Devaml sava ekonomisi takibine ramen, ttihatlar mill ekonomi dncesine de destek vermilerdir. 1914 Eyllnde daha sava balamadan Kapitlasyonlar kaldran hkmet, yabanc tccar ayrcalklarn iptal etmitir. Yerli sanayi ve tarm gelitirici nlemler alnmaya balanmtr. Para basm Osmanl Bankas tekelinden alnrken sanayi okullar artrlm, kooperatifilie ayr bir nem verilmitir. Ancak sava hlinin devaml olmas yaklak milyon gen i gcnn tarm ve sanayiden ayrlp tketici vaziyete dmeleri, i ve d bor hacmini olabildiince artrmtr. Gittike artan gelir dalm adaletsizlii, enflasyonun ve karaborsann artmas I. Dnya Sava ncesi genel durumu son derece ktletirmitir.
II. Merutiyet Dzenlemelerinin Trk adalamasna Katklar

Trkiye Cumhuriyetinin kurulu ve gelimesini anlamak iin bir tarih laboratuvar zelliini tayan II. Merutiyet Dnemi, gerekten de Cumhuriyet ideolojisi ve kurumlar iin en verimli kaynaklardan birisini tekil etmitir. Bu dnemin Cumhuriyete intikal eden birikimlerinin en nemlisi ve olumlusu Hkimiyet-i Milliye iin nemli bir adm saylan ok partili sistem ve seim geleneini balatmasdr. O kadar ki seimin salad meruiyet ile mill iradenin simgesi hline gelen Meclis, sistemin vazgeilmez bir unsuru olmutur. II. Merutiyet Dneminin hakim gc olan ttihat ve Terakki Cemiyeti, mecliste kendisine kar muhalefetin artmas sonucunda kontrol kaybedecek bir konuma gelmesine ramen, meclissiz ynetimi hibir zaman tercih etmemitir.
72
Gerekten de II. Merutiyetin ilanndan hemen sonra Bat rneine uygun parlamenter bir demokrasi rejimi kurmak iin harekete geen ttihatlar, bu almalarnda 1910 ylna kadar baarl olmu, Meclis-i Mebusan bu yla kadar olduka hr olarak almtr. Ancak, bu ylla birlikte ttihat ve Terakki kart muhalefetin artmas, ttihatlarn da sertlemelerine sebep olmu, bu durum Merutiyetten beklentilerin karlanamamasnda etkili olmutur. Merutiyetin ilann hrriyetin ilan olarak gren Osmanl aydn, Merutiyetin ilan ile devletin kkl dertlerinin zmlenecei, devletin byk devletler safna katlacan dnmlerdir. Artk aznlklarla Mslmanlar arasndaki mcadele bitmi, hrriyet-adalet-eitlik-kardelik balamtr. Rumelide dalarda bulunan etelerin ehirlere inip Osmanl askerleri ile kucaklamalar Merutiyetin ilan nedeniyle, ehirlerde halkn bir araya gelip kutlama trenleri dzenlemeleri bu dncenin Merutiyetin ilk gnlerindeki yansmalaryd. Hatta bu trenlerde ngiltere bir kurtarc olarak grlmtr. Merutiyet Devrinde iktidar anlay, elindeki btn imknlar yasal ya da yasal olmayan yollarla da olsa kullanarak mevkiini elinde tutma eklinde alglanmtr. Buna karn muhalefet anlay da iktidar ele geirmek iin her yolu mubah saymtr. Bu nedenle Merutiyet Dnemi iktidar-muhalefet anlay yapc olmaktan ziyade ykc yn ar basan bir mcadeledir. Merutiyet Dneminin olumsuz ynlerinden biri olan iktidar-muhalefet anlaynn sadece o dnemle snrl kalmadn sylemek yanl bir bilgi olmasa gerektir. II. Merutiyetin ilanyla birlikte siyasetin iinde yer alan askerin siyasete mdahalesi 31 Mart olayndan sonra daha da artmtr. Hareket Ordusunun banda stanbula giren Mahmut evket Paa, 1913 ylnda ldrlnceye kadar daima siyasetin iinde kalmtr. ttihatlar da hibir zaman askeri karlarna almak istememiler, onlarla birlikte hareket etmeye almlardr. Aslnda zmir Mebusu Seyit Beyin tabiri ile ttihat ve Terakki ordudan domutur. ttihat ve Terakki demek ordu demektir 31 Mart olay sonras ilan edilen skynetim eitli zamanlarda uzatlmak suretiyle 1912 ylna kadar devam etmi bu durum da askerin siyasetteki etkinliini arttrmtr. Mecliste karlan kanunlarda zellikle Anayasa, Cemiyet, Toplant ile Serseri ve Zanllar kanunlarnda bu etkinlii net bir ekilde grmek mmkndr. Mahmut evket Paann istei dorultusunda bu kanunlar meclisten hzl bir ekilde gemitir. Mehmet Reatn biat treninin Sarayda deil Harbiye Nezaretinde olmas, askerin siyasetteki etkinliine bir baka rnektir. O gne kadar padiahlara sarayda ballk yemini yaplrken imdi bir padiaha Harbiye Nezaretinde biat edilmitir. Askerlerin yardm ile tahtta ktnn farknda olan Mehmet Reat bu gerei hibir zaman unutmamtr. Bu dnemde en sk duyulan kelimelerden biri millet egemenlii Hkimiyet-i Milliye szdr. Anayasa dzenlemelerinin temel amacnn Hkimiyet-i Milliye olduu, hem komisyon almalarnda hem de meclisteki grmelerde sklkla dile getirilmitir. Yasama, yrtme ve yarg gleri arasnda denge kurmak amacyla hareket ettiini belirten komisyon, mebuslarn da kanun teklif etme haklarnn olmas gerektiini, Meclisin kanun yapamamasnn kuvvetler arasndaki dengeyi bozduunu ifade etmitir. Ayrca, bakanlarn Meclise kar sorumlu olmas gereklilii belirtilmi ve yargnn bamsz olmas istenmitir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Merutiyet Dneminde srarla vurgulanan mill egemenlik kavram Cumhuriyetin ilan nSIRA SZDE cesinde temel hareket noktas olarak alnm, Atatrk tarafndan Cumhuriyeti izah eden kavram olarak da kullanlmtr. Bu noktada II. Merutiyet ve Cumhuriyet Dnemi ilikileDNELM rini nasl deerlendirmeliyiz? Tartnz.
S O R U
DKKAT
DKKAT
73
Meclis grmelerinde mill egemenlik, kii hak ve hrriyetleri noktalarndan son derece ileri seviyede liberal yaklamlar sergileyen gayrimslim mebuslarn, padiahn meclisi feshetme yetkisi karsnda aldklar tavrn elikisine iaret etmeliyiz. Konumalarnn pek ok yerinde geen Avrupa rnei, bu isteklerin Osmanl toplumu hak ettii veya demokrasi kavram yle gerektirdii iin olmaktan ziyade Batdaki rnei aynen taklit dncesinden kaynaklandn dndrmektedir. Bunun en bariz rnei, kadnlara semen olma hakknn tannmas ile ilgili teklife kar gsterdikleri olumsuz tepkidir. Mecliste liberal fikirleri ile tannan Ltfi Fikri Beyin, 50.000 erkek nfusun 1 mebus seebileceine dair Anayasann 65. maddesindeki erkek kelimesinin kaldrlmak suretiyle kadnlara da semen olma hakknn tannmas teklifine Kozmidi Efendi itiraz etmitir. Kozmidi Efendinin ...Henz Avrupada yaplmam bir eyi, ok geri kalm olan biz imdiden yapmaya bir meyil gsterirsek zannederim bizim ahval- hazramza mtenasip bir ey yapm olmayacaz... szleri gayrimslim mebuslarn Bat rneini taklit ettiklerini gsterdii gibi Osmanl toplumunun Bat karsnda bulunduu ruh hlini yanstmaktadr. 1909 ylnda Meclis-i Mebusann kabul ettii yn Meclisi ile ilgili dzenlemelerin daha sonraki dnemlerin anayasal kurulularna rnek tekil ettiini dndren benzerliklerin oluu bu dnemin ehemmiyetini arttrmaktadr. Siyasi mstearlklar konusu buna bir rnektir. ttihatlarn ynetimi devralmak iin tecrbe ve bilgi sahibi olmalar amalanarak hazrlanan bu dzenleme ile mebuslarn bakanlarn yannda mstear olarak almalar salanacakt. Bylece ttihat ve Terakkinin nde gelen gen yeleri mstear olarak bakanlarn yannda bir sre alarak tecrbe ve bilgilerini arttracak daha sonra da ynetimi devralacakt. Bu konu Mecliste uzun tartmalarn ardndan reddedilmitir. Bu tr bir uygulama Cumhuriyet Dneminde smet nn zamannda da yaplm ancak o babakanlktan ayrlnca kaldrlmtr. 16 Austos 1909 tarihinde resmleen Cemiyetler Kanunu sayesinde, Merutiyetin ilan ile hzlanan cemiyet kurmann nne geilmi, cemiyetler zabtann denetimi altna alnmtr. Cemiyetler Kanunuyla birok eski ihtilalci ve eteci gizli komite kurumsallam, siyasi amalarn grnrde deiik amal derneklerin ardnda gizlemilerdir. Cemiyetler Kanunu Cumhuriyet Dneminde de 28 Haziran 1938 tarihine kadar yrrlkte kalmtr. II. Merutiyet Dneminde kabul edilen ya da baz deiikliklere urayan Osmanl kanunlar, Cumhuriyet Dneminde de kullanlmaya devam etmitir. Osmanl Dneminde uygulanan seim sistemi ve seim kanunu baz deiikliklerle varln uzun sre devam ettirmitir. ki dereceli seim sistemi 1946 seimlerine kadar uygulanm, bu seimlerden itibaren hl uygulanmakta olan tek dereceli seim sistemine geilmitir. 1840 ylndan itibaren balayan Ceza Kanunnamesinin serveni 1911 ylnda bu defa 1889 tarihli talyan Ceza Kanunundan byk lde etkilenmesiyle yeni eklini alm, bu kanun 1926 ylna kadar yrrlkte kalmtr. 1 Temmuz 1926 tarihli Trk Ceza Kanunu bu talyan Ceza Kanunundan yararlanlarak hazrlanmtr. Osmanl Dneminde 1912 ylnda tercme edilip dergide yaymlanan svire Medeni Kanunu, 1926 ylnda Trk Medeni Kanununun hazrlanmasnda rnek tekil etmitir. II. Merutiyet Dnemi, daha sonraki dnemlere demokrasi adna k tutmu, millet egemenliinin salanmasna temel tekil etmitir. zgrln, mill egemenliin, kii hak ve hukukunun ilk uygulamalarnn olduu II. Merutiyet Dnemi, Cumhuriyet Dnemine tecrbe ve birikim oluturmu, bu bakmdan Trk demokrasi tarihine nemli bir katk salamtr.
74
ADIM ADIM DNYA SAVAINA

1911-1914 yllar arasnda iki nemli sava yaayan Osmanl Devleti, bu savalar sonrasnda tasfiyenin eiine gelmitir. Trablusgarp Sava ile Afrikay, Balkan Savalar ile Balkanlar kaybetmitir. 1914 ylnda balayan Dnya Sava ile de tamamen yok olma noktasna gelmitir.
Afrikadan Ayrl: Trk-talyan Sava: Trablusgarp

19. sonlarnda birliini kurmu olan talya, Osmanl eyaleti olan Trablusgarp kendi ekonomik karlar dorultusunda smrgesi hline getirmek istemektedir. Bu amacna ulama yolunda Fransa ile 1900 ylnda bir anlama yapm, Fransann Fastaki nfuzuna karlk kendisinin de Trablusgarp zerindeki nfuzu tannmtr. 1901 ylnda ngiltere, 1902de Avusturya, 1909da da Rusya talyann Trablusgarp zerindeki karlarn tanmtr. Bylece talyanlar Trablusgarpa yerlemek iin gerekli altyapy oluturduklarn dnmlerdir. 23 Eyll 1911de talya tarafndan Osmanl Devletine verilen ilk ltimatomda Trk subaylarn yerli ahaliyi kkrtmalarndan dolay Trablusgarpta yaayan talyan vatandalarnn tehlikede olduu belirtilmi ve gereinin yaplmas sert bir dille istenmitir. Osmanl Hkmeti 26 Eyll tarihli cevabi notas ile bu iddiay nazike reddetmitir. Fakat 28 Eyllde talya, Bab- Aliye 24 saatlik bir ltimatom vererek talyann Trablusgarp igal edeceini bildirmi, talyan kuvvetlerine direni gsterilmemesi iin blgedeki grevlilere emir verilmesini istemitir. Btn bu gelimeler sonucunda talya 29 Eyll 1911 tarihinde Osmanlya sava atn ilan etmitir. talya Trablusgarp zerine harekete getiinde blgedeki Osmanl kuvvetlerinin durumu hi de iyi deildir. Resm belgelere gre Trablusgarptaki dzenli birliklerin miktar ancak 5.000 kadardr. Merutiyetle birlikte Trablusgarp mecburi askerlik kapsamna alnmtr. Ancak askerlik anda bulunan 16.000 kiiden 3.400 hizmete alnabilmitir. Trablusgarpta bir sava iin gerekli olan erzak, cephane, salk tesisleri vb. de yoktur. Sava esnasnda Osmanl Devleti yerli halktan 30.000 asker toplayacan ummaktadr. talya da blgede bo durmam, blgedeki kabilelerden 12 kadarn elde etmitir. Dier taraftan Trablusgarpa asker gndermek iin donanmann durumu da hi i ac deildir. 29 Eyllde Trablus nlerine gelen talyan donanmas 3 Ekimde buray bombardmana balamtr. Ky eridini kolayca ele geiren talyanlar, ierilere doru ilerlemeye balaynca ciddi bir direnile karlamlardr.
Fotoraf 3.5 Sadrazam brahim Hakk Paa Roma Sefirlii srasnda talyanlarn Trablusgarpa ynelik hazrlklarn takip etmemekle eletirilmektedir. brahim Hakk Paann dneminde yaymlanan bir karikatr. Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi I, YKY, stanbul 1999.
75
Osmanl Devletinde ise bu sralarda iktidar ve muhalefet arasnda ciddi atmalar vardr. Yemende, Makedonyada, Arnavutlukta isyanlar km, Devlet, memurlarnn maalarn dahi deyemeyecek kadar ekonomik sknt iine girmitir. Donanmann gszl ve anakkale Boaznn talyan donanmas tarafndan kapatlm olmas nedeniyle karadan asker gnderilmek istenmi, ancak ngiliz idaresindeki Msrn tarafszln ilan etmesinden dolay bundan da vazgeilmitir. te byle bir ortamda Enver Bey ile Fethi ve Mustafa Kemal Beyler, Trablusgarpn blgesel kaynaklarla savunulaca konusunda fikir birliine vardktan sonra Harbiye Nezareti nezdinde gerekli giriimlerde bulunarak Trablusgarpa gitmilerdir. Hamdi takma adn kullanan Enver Bey ilk kafile ile Trablusgarpa giderken, Mustafa Kemal, gazeteci erif takma adyla ikinci kafilede yer almtr. 8 Ekim 1911de stanbuldan yola kan Mustafa Kemal, 19 Ekimde skenderiyeye varmtr. Msrdan nce Tobruka, oradan da Derneye gemitir.
Fotoraf 3.6 Mustafa Kemal Dernede mcadele arkadalaryla birarada. Mustafa Kemalin yakn arkada ve bu esnada Paris Asker Ataesi olan Ali Fethi Bey de fedakr arkadalarm, her eyi gze alarak oraya koarken Paristeki vazifeme devam mmkn gremedim diyerek Tunus zerinden Tobruka gelmitir. Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
Dernede, Bingazide, Tobrukta talyanlara kar baarl savalar yaplm, talyan kuvvetleri i kesimlere sokulmamtr. Ancak, ne var ki o esnada Balkan Savann balamas Osmanl Devletinin bu yredeki subaylarn geri armasna sebep olmu, baarl mcadele subaylarn ayrlmasyla sekteye uramtr. Ekim 1912de imzalanan Ui Anlamasyla da Osmanl Devletinin Trablusgarp egemenlii sona ermi, Kuzey Afrikadaki siyasi varl son bulmutur. Trablusgarp Sava, gerek Enver Beyin gerekse de Mustafa Kemal ve arkadalarnn dman karsnda en etin artlar altnda yerli halkla beraber geirdikleri ilk sava staj olmutur. Bu savata Milli Mcadelenin kahramanlar, komutas altndaki askerlerle beraber bir olma, disiplin salama, otorite kurma, bakalarn ate altnda idare etme ve yokluklar iinde dayanma kabiliyetlerini denemiler ve bunu gelitirmilerdir. Mustafa Kemal Beyin binbala (14 Kasm 1911), Enver Beyin yarbayla (23 Mays 1912) terfileri bu olaylar arasnda yaplmtr.
Rumeliye Veda: Balkan Savalar

Balkan Devletleri, Rusyann tahrik ve desteiyle Bulgaristan bata olmak zere, Srbistan, Yunanistan ve Karada Osmanl Devletinin elinde olan Rumeli toprak-
76
larn paylamak iin aralarnda ittifak yapmlardr. Osmanl Devletinde i siyasette atmaya giden bir kavgann olmas, orduya siyasetin girmesi, Trablusgarp Savanda asker ynden yetersiz olduunun ortaya kmas gibi durumlar frsat bilerek 8 Ekim 1912de Karadan sava ilan ile I. Balkan Sava balamtr. Osmanl Devleti bu savaa hazrlksz yakalanm, cephede yeterli askeri olmad gibi, ikmal yollar, asker malzemeler, silah, tehizat bakmndan da noksandr.
SIRA SZDE
1877-1878 savandan beri kaynayan balkanlar corafyasndaki ittifaklara kar devletin SIRA SZDE asker, lojistik ve siyaset olarak hazrlksz olmas nasl aklanabilir? Tartnz.
DNELM Bu yetersizliklerin yannda bir de subaylarn ttihat, tilaf ve Halaskrc isimleri altnda siyaseten farkl ksma blnmesi, savan banda Osmanl ordusunun dalmasna sebep olacaktr. S O R U Balkan Sava balad srada Trablusgarpta olan Mustafa Kemal, Genelkurmayn geri armas zerine Trablusgarptan ayrlarak Balkan Savanda yer alDKKAT mak istemitir. Fethi Beyle birlikte kendisine anakkale Boaz Kuva-y Mrettep Komutanlnda grev verilmitir. Mustafa Kemal, bu yeni grevine balamadan SIRA SZDE nce Osmanl kuvvetleri Kumanovada yenilmi skp, Selanik gibi nemli ehirler sava yaplmadan dmana teslim edilmitir. Pek ok yerde silah dahi atlmadan o blge Balkan Devletlerinin eline gemitir. Bu durum karsnda Osmanl AMALARIMIZ kuvvetleri atalcaya kadar ekilmitir. Edirne, kodra ve Yanya dnda tm Rumeli elden km, Arnavutluk bamszln ilan etmitir. atalca nlerine gelen Bulgar ordularT 15-17 Kasm 1912 tarihleri arasnda saldrya gemi, ancak baarK A P l olamamlardr. ngiltere, Fransa, spanya, Hollanda ve Romanya sava gemileri Osmanl hkmetinin izni ile kendi vatandalarn korumalar iin stanbula gelmi, karayaE asker Ykarmlardr. Osmanl Devleti bu zor durumdan kurtulmak iin T LEVZ ON Bulgaristanla 3 Aralk 1912 tarihinde atekes yapmtr. Ancak anlama salanamam ve saldrya geen Bulgarlar 155 gn sonra Edirneyi ele geirmilerdir. Edirne savunmasnda yer alan Kazm NTERNET Karabekir ve Ordu Komutan kr Paa Bulgarlarn eline esir dmlerdir. I. Balkan Sava sonras imzalanan Londra Antlamas, Osmanl Devletini Balkanlardan kartm, buralarda yaayan yz binlerce Mslmann g etmelerine sebep olmutur. Tam bir facia ile sonulanan Balkan Sava, glerle yeni bir dramn balangcn oluturmutur. Bulgarlarn g eden kafilelere yaptklar zulmler, etelerin saldrlar, souk, alk gibi sebeplerle yz binlerce Mslman Anadoluya ulaamadan yollarda hayatn kaybetmitir. Balkan Devletlerinin aralarnda anlaamamalar sonucunda kan II Balkan Sava esnasnda Osmanl kuvvetleri harekete geerek Krklareli ve Edirneyi kurtarmtr. Burada Osmanl kuvvetlerinin ilerlemeye balamadan nce Avrupa Devletlerine Meriin geilmeyecei sznn verilmesi ilgintir. Zira I. Balkan Sava ncesi, Osmanl halk Tunaya ilerlemeyi hayal ederken imdi eldeki yerler kaybedil-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Fotoraf 3.7
G kafilelerinden biri Sirkecide
77
dii gibi birka ay nce Osmanlnn olan yerlere dahi gitmesine engel olunmaktadr. II. Balkan Sava esnasnda Osmanl, Meriin batsnda yer alan Dimetokay da alarak ilerlemesine son vermitir. 29 Eyll 1913 tarihli stanbul Antlamas ile Edirne, Krklareli ve Dimetoka Osmanl Devletinde kalmtr. Antlamaya gre Bulgaristanda kalan Trklere eitlik haklar verilmi ve 4 yl iinde Trkiyeye g haklar tannmtr. Bulgaristanda kalan Trklerin din ve mezhep hrriyetleri Bulgar ynetimince tannacaktr. Mslmanlar kendi aralarnda yapacaklar bir seimle mftlerini belirleyecek ve stanbuldaki eyhlislamn onaylayaca bu mft ve oluturaca kadrosu Bulgar Hkmetince kanunen tannacaktr. Mftnn Mslmanlarn din ve sosyal yaantsn belirleyici rol gz nne alnacaktr. 14 Kasm 1913 Atina Antlamas ile de Girit Yunanistana braklmtr. Osmanl Hkmeti 30 Mays 1913 tarihli Londra Antlamas ile Adalar Denizi (Ege) adalarnn geleceini byk devletlerin kararna braktn kabul etmekle beraber, adalarn Yunanistana braklmasndan endie ederek 22-23 Aralk 1913te Midilli, Sakz gibi Anadolu kylarna yakn adalar geri almak iin elinden gelen her eyi yapacan byk devletlere bildirmitir. Ancak, Fransa bata olmak zere gsterilen sert tepki zerine geri ekilmitir. Bu konudaki byk devletler karar 14 ubat 1914te bir nota ile bildirilmitir. Buna gre Meis hari 12 ada talyaya, Gkeada ve Bozcaada hari btn Adalar Denizi (Ege) adalar da Yunanistana braklmt. Osmanl Hkmeti byk bir hayal krklna uramtr. 15 ubat 1914te byk devletlere bu durumu kabullenmediini bildiren bir itiraz notas gndermitir. Ancak olumlu bir netice alamadan I. Dnya Sava kmtr. 13 Mart 1914 tarihinde Srbistanla imzalad stanbul Antlamas da tanmaz mallarn durumuna ilikindir. Trablusgarp ve Balkan Savalarnda uranlan yenilgiler Osmanl toplumunun hemen her kesiminde derin bir hayal krkl yaratmt. darecilerin kendilerine ve millete gvenlerini kaybettikleri bu dnemin etkileri I. Dnya Sava sonras ortaya kan manda ve himaye araylarna da zemin tekil etmitir. Devlet ve toplumda ortaya kan bu ylgnln giderilmesi Milli Mcadele Dneminde ve sonrasnda yeni Trk Devletini kuran kadronun urat balca meseleler arasnda ilk sralarda yer alacaktr.
78
zet
Osmanl devlet adamlarnn Tersane konferans srasnda ilan ettikleri Merutiyet ve onu anlaml klan Kanun-i Esasi Trk siyasi hayatnda nemli ve anlaml bir dnm noktasna iaret etmektedir. Devlet idaresine esas olan kurallarn ilk defa yazl hle getirildii bu dnemde uygulanan politikalar, yneticilerin kiisel tercihlerinden ok uluslararas ilikilerin artlarndan ilham almaktayd. Devlet bir anayasa erevesinde ynetilir, toplumun her kesimi kendisini temsil edecek, haklarn dile getirecek temsilcileri devletin meclisine gnderirse d mdahalelerin gerekeleri ortadan kalkacana inanlmaktayd. Osmanl devlet adamlar da kendilerinden nceki yneticiler gibi devletin mevcut btn unsurlar ve en geni snrlaryla muhafazasn esas alrlard. Bu erevede 1877-1878 sava srasndaki d politik gelimeler ve savan sonucunda ortaya kan manzara devlet yneticilerini ncelikler konusunda daha hassas bir hle getirmitir. ngiltere ve Rusyann devletin sahip olduu stratejik corafyaya hakim olmak abalarna mukabil birliini en son kuran Almanya ile ilikileri gelitirmek en emin yol olarak grlmtr. Devletin hakim olduu corafya itibaryla Mslman ounluun n plana kmas tabii bir gelimedir. politikada olduu kadar d politikada da slami unsurlarn vurgulanmas artlarn getirdii uygulamalardr. Almanyann da Orta Dou ile ilgili hazrlklar olmasna karn 19. asrn son eyrei itibaryla ngiltere ve Rusyaya kar anlaml bir denge unsuru oluturmaktayd. I. ve II. Merutiyet Dnemleri devrinde ilan edilen II. Abdlhamid tarih kitaplarnda en ok eletirilen, tartlan bir siyasi figrdr. Kzl, mstebit, baskc vs. Ancak dneminde yaplanlara bakldnda Tanzimat dneminde balayan yenileme hamlelerini bilhassa eitim ve kltr alannda ok daha ileriye tayan hamleler grlmektedir. Eitim istatistiklerine gre,1900 yl itibariyle btn Osmanl corafyas genelinde tm eitim kademelerinde gelinen durum yledir: 1900de mparatorluktaki 29.130 Sbyan okulu ya da iptidailerde 899.932 kz-erkek renci bulunuyordu. 1905-06 ders ylnda mparatorlukta usul-u cedite gre eitim yapan 9.347 resm ve zel iptidai okulu vard. 1906-07 renim ylnda mparatorlukta toplam 619 Rtiyede 40.000 civarnda renci okuyordu.1906da mparatorlukta 109 dadide 20.000 civarnda renci bulunuyordu, dadilerin yaygnlamasnda 1884te dadiler iin konulan zel vergi etkili olmutur. Okul sistemindeki yaygnlamaya paralel olarak bunlarn retmen gereksinmesini karlayacak retmen okullarnn saysnn da artrlmasn gerektirmitir. 1908de Darlmuallimin(retmen okullar)lerin says 31e kmt. Bu dnemde ilk ve orta retimin yaygnlamasnn yan sra bir baka gelime ilk kez zrller iin eitimin balatlmas olmutur. 1889da, nce sarlar ve dilsizler iin iki yl sonra da krler iin eitim balatlmt. II. Merutiyet Dnemi, yaplan seimler, katlan partiler ve vatandalarn bu srece ilgisi ve bak asndan Cumhuriyet Dneminde yaananlarn izahna yardmc olacak en byk tecrbedir. 1908 Meclisinde 157 Trk, 54 Arap, 25 Arnavut, 22 Rum, 10 Ermeni, 9 Slav (6 Srp+ 3 Bulgar) ve 4 Yahudi milletvekili grev yapmtr. Grld zere lkede mevcut her kesimi temsil eden Meclis en verimli dnemini 1908-1909 yllar arasndaki birinci ylnda yaamtr. Bu devrede Cumhuriyet Dneminde de siyasi partiler kanunu olarak uygulanan Cemiyetler (Siyasi Partiler) Kanunu, Serseri Kanunu ve Toplant Kanunu kartlmtr. Ak ve kapal alanlarda yaplacak toplantlar dzenleyen Toplant Kanunu da demokratikleme ynnde nemli bir adm oluturmutur. 1912 seimleri gerek manada ilk ok partili seim olma zelliinin yannda, ilk erken genel seim zelliine de sahiptir. 1912 seimlerine iki parti, ttihat ve Terakki ile Hrriyet ve tilaf Frkas katlmtr. Partilerin seim iin ittifak yapt dier siyasi parti ve gruplar bu seimi tam anlamyla ok partili seim hline getirmitir. Genel seimler lke apnda ounlukla Ocak-Mart aylarnda yaplm, ancak baz yrelerde seim ilemleri Mays ayna kadar srmtr. Tarihe sopal seim! diye geen bu seimler sonucunda meclis, ilk almasn 18 Nisan 1912 tarihinde yapmtr.
79
Ocak-Nisan aylar arasnda yaplan 1914 seimlerine tek parti olarak ttihat ve Terakki Frkas katlmtr. 14 Mays 1914 tarihinde alan Meclis-i Mebusan, kapand 21 Aralk 1918 tarihine kadar toplam 310 oturum yapmtr. II. Merutiyet Dneminin en uzun mrl meclisi olan bu meclis, be yl gibi bir sre almalarna devam etmi, ancak 1914 Meclis-i Mebusan da 1908 ve 1912de olduu gibi feshedilmitir. talyann smrge yarnda yer almak amacyla Fransa ve dier devletlerle anlaarak Trablusgarp zerinde hak iddia etmesi ve asker karmasna devletin yetkilileri hazrlksz yakalanmlardr. Bu blgedeki cephane ve asker yna yeterli olmad gibi diplomatik alanda da yalnz kalnarak netice alnamamtr. kinci merutiyetin ilan ile lkenin btn unsurlarnn kucaklanm olduu dncesi ve Osmanl Devletinin adalamasn isteyen batl muhataplarn da beklentilerinin karlanm olduu hayali gerekli hazrlklarn yaplmamasnda rol oynamtr. Devletin igale urayan lke topraklarna dorudan yardm yapamamas, asker ve donanma gnderememesi gibi zaaflar dier unsurlarn da farkl araylara girmesine yol am olabilir. Bir ksm ancak 1908de bamszln ilan etmi olan Balkan Devletlerinin ittifak ise Rusyann 1877-1878 Savandan beri zerinde alt bir proje olarak blge siyasetinin gndeminde yer almaktayd. Btn bunlara karn blgedeki usta askerlerin terhis edilerek ortalk st liman grnts vermeye almak devletin Rumeli topraklarnn kayb ile neticelenmitir. Bulgar, Srp ve Yunan ordularnn ok ksa srede atalcaya kadar gelmeleri ve buralardaki gayrimslim Osmanl vatandalarndan lojistik destek grmeleri toplumsal barn devamn sabote eden bir tavr olarak dikkat ekmitir. Dier taraftan sava ncesi ve srasnda can, rz, mal gvencesi ortadan kaldrlarak ge zorlanan yz binlerce vatandan ektii ile asrlar boyu unutulacak gibi deildir. Hayatn kaybeden Osmanl vatandalarnn says yz binlerle ifade edilmektedir. Bu gler Trkiyenin sosyal yapsn, nfus eklini nemli lde deitirmitir.
80
Kendimizi Snayalm
1. Osmanl Devletini iinde bulunduu durumdan kurtarmak amacyla XIX. Yzyldan itibaren eitli fikir akmlar ortaya kmtr. Aadaki fikir akmlarndan hangisi Padiah II. Abdlhamid tarafndan ncelikli olarak uygulanmtr? a. Osmanlclk, b. Trklk, c. slamclk, d. Batclk, e. Turanclk, 2. II. Abdlhamid dnemi eitim politikalarna bakldnda, aadakilerden hangisi sylenemez? a. Bat tarz eitim veren yeni okullar kurulmutur. Rtiye, dadiye ve Sultaniye okullarnn says oalmtr. b. Medreseler slah edilmi, corafya ve tarih gibi ilimlerin medreselerde okutulmas salanmtr. c. lkretimin geriliiyle ortaretimin gelimesi arasndaki uurum eitim gren kuaklar zerinde sarsc bir tesir brakmtr. d. lkretimde din ve geleneksel eitim anlay ile yetien ocuklarn, orta eitimde o havann kart bir eitim havasyla karlatklarnda kafalar karmtr. e. stiklal Savan gerekletiren ve de Trkiye Cumhuriyeti Devletini kuran kadrolar bu okullardan yetimitir. 3. Osmanl Devletinde II. Merutiyet dneminde oluan Meclisler seimler yoluyla halk tarafndan belirlenmitir. Aadaki seimlerden hangisi sopal seimler adyla da anlmaktadr? a. 1908 Seimi b. 1912 Seimi c. 1914 Seimi d. 1919 Seimi e. 1920 Seimi 4. Aadakilerden hangisi II. Merutiyet dneminde hukuk alannda grlen gelimelerden biri deildir? a. Adliye Mahkemeleri ile Skynetim Mahkemelerinin (Divan- Harp) grev ve yetkileri ayrlmtr. b. eri Mahkemeler eyhlislmlktan ayrlarak Adalet Bakanlna balanmtr. c. Divan- Ahkam- Adliye kurulmutur. d. svire Medeni Kanunu 1912 ylnda Trkeye tercme edilerek Ceride-i Adliye Dergisinde yaynlanmtr. e. Hukuk- Aile kararnamesi kartmtr. 5. 1876 Anayasasnn 1909 ylnda yaplan dzenlemelerinde Hakimiyet-i Milliye anlay n plana kmaktadr. Deiikliklerle Padiahn, tahta knda Meclis-i Umumide eri erif ve Kanun-i Esasi hkmlerine uyacana, vatan ve millete sadakat edeceine dair yemin etmesi art getirilmitir. Buna gre Padiahl meclis tarafndan onaylanan ve mecliste yemin eden ilk padiah hangisidir? a. II. Abdlhamid b. V. Mehmet Reat c. VI. Mehmet Vahdettin d. Halife Abdlmecit Efendi e. Abdlaziz 6. Osmanl Devletinde meclislerin mr ok uzun srmemi, hepsi fesihler yoluyla kapatlmtr. Aadaki meclisler iinde en uzun mrl olan Meclis hangisidir? a. 1877 Meclis-i Mebusan b. 1908 Meclis-i Mebusan c. 1912 Meclis-i Mebusan d. 1914 Meclis-i Mebusan e. 1920 Meclis-i Mebusan 7. Aadakilerden hangisi Trablusgarp Savann sonularndan biri deildir? a. Trablusgarp sava Ui Anlamas ile sona ermitir. b. Osmanl Devleti Bingazi ve Trablusgarp zerindeki egemenlik haklarndan vaz gemitir. c. Kuzey Afrikadaki son Osmanl topra elden kmtr. d. Balkan savann balamasnda etkili olmutur. e. talyanlar igal ettikleri 12 Aday geri vermitir.
81
8. Aadaki savalardan hangisi gerek Enver Beyin gerekse de Mustafa Kemal ve arkadalarnn dman karsnda en etin artlar altnda yerli halkla beraber geirdikleri ilk sava staj olarak saylabilir? a. Trablusgarp Sava b. I. Balkan Sava c. II. Balkan sava d. I. Dnya Sava e. Kurtulu Sava 9. Osmanl Devletine kar Balkan devletleri ittifak hlinde savaa girmilerdir. Aadaki devletlerden hangisi I. Balkan savanda yer almamtr? a. Romanya b. Bulgaristan c. Srbistan d. Karada e. Yunanistan 10. Balkan Savalar hakkndaki aadaki bilgilerden hangisi yanltr? a. I. Balkan Sava Londra Anlamas ile sona ermitir. b. II. Balkan Sava Bkre Anlamas ile sona ermitir. c. Osmanl Devleti Bulgaristan ile stanbul Anlamasn imzalamtr. d. Osmanl Devletinin snrlar Dimetoka hari Meri nehri olmutur. e. Yunanistan Midye-Enez hattna kadar gelmitir.
Yaamn inden
Rportaj: Baliek Pamirin Kemal Karpat ile Rportaj: 8 Temmuz 2009 Habertrk.comda Trkiyenin dnyaca tannm tarihisi Kemal Karpattan ezber bozan aklamalar geldi. Karpat, Trkiyeyi Cumhuriyete hazrlayan ismin 2. Abdlhamid olduunu vurgulad. Habertrkte Baliek Pamirin sorularn cevaplayan Karpat u aklamalar yapt: 2. Abdlhamid Cumhuriyetin hazrlaycsyd B.P: eriat gelecek, Trk toplumu eriata hazrlanyor gibi korkular ve zellikle AK Partinin evresinde gelien korkular bunlar, gerek yok diyorsunuz siz. Trk toplumu mmkn deil eriat kabul etmez. K.K: Ben bir toplumun inansz yaayacana inanmyorum. Ne kadar iptidai olursa olsun, ne kadar gelimi olursa olsun her toplumun bir inanca ihtiyac vardr. Bu inan ihtiyacn din, baz zamanlarda maalesef ideoloji besler ama sonunda daima inan ihtiyac vardr. nsanlk kurulduktan beri dinsiz yaamamtr. Dini mutlak olarak alrsanz, insandan ve dnyadan ayrrsanz, yalnz br dnyaya hazrlk olarak alrsanz ve bunun dnda baka bir dnce kabul etmezseniz, o zaman bu dindarlk olmaktan kar yobazlk olur. Byleleri de vardr. Ama bugn Trkiyede bu gibi kimseler aznlktadr. Hi bir zaman bu gibi dnceler toplumun ounluu tarafndan kabul edilmemitir. Bata insanmz toplumumuzu anlamamz gerekiyor. 3-5 kiinin hezeyanlaryla bu toplum yobazlamaz. Zaten Osmanl devrinde de grnte eriatla idare edilir gibi gzken toplum aslnda ok daha dnyevi idi, ok daha hayata, insana yaknd. B.P: Peki, Osmanl dneminde de din adna yaplan ama dinle pek badamayan hareketler yok muydu? K.K: Vard tabii. Osmanl Devletini dzenleyen 3 temel unsur vardr. eriat, kanun ve rf. Bunlarn iinden ikisi laiktir. Kanunname yani padiahn emri ve rf. rf dinlerden evvel mevcut halk arasndaki adetlerdir. 17 yy byk alimlerinden Katip elebi bu noktay ileri srmtr. Halkn rfne, adetine hrmet etmek lazmdr. Bu dinden evveldir ve dinden stndr diyor. Dini inkar etmiyor, din manevidir, ruhanidir ama dnyevi ihtiyalarmz insanlarn yapt kanunlar, ller tayin eder. Bunlar atmyor. Yani slamn zn alrsanz,
82
grrsnz ki; slam temelde ok gncel, pratik, hayata dnk bir dindir. slamn baar gsterdii 400 ksur sene slamda bu fikirlerin hakim olduu devirdir. Serbest dnce, toplumun ihtiyalarn karlamak gibi bugn normal grdmz dzenlemelerdir. Sonra bunlar kapanyor. Literatrde itihat kapsnn kapanmas gibi eyler syleniyor. 16. yzylda devlet, Osmanl dini emrine alyor. Gene dnyevi maksatlarla. Dzeni sulh hlinde tutmak, ar cereyanlar nlemek gibi birok eyler mevcuttur. Osmanlda da Kadzadeler dediimiz bir cereyan vardr. Bilhassa 16. yzylda. Ar dinci dediimiz, Vahabilik tarznda bir gruptu. Onun karsnda ve onlarn dman olduu grupta sufilerdi. Bildiimiz sufiler. Devlet onlarn ikisini bir arada yaatt. Kadzadeler ileri gidince, devlet onlarn ban ald, Kbrsa srgn etti. Fakat cereyan tamamyla yok etmedi. Osmanl Devleti bunlarn stnde, btn dinleri koruyan, onlarn zerinde bir emsiye gibiydi. Ondan sonra deimeye balad. B.P: Bitmek bilmeyen laiklik tartmalar asndan soruyorum Osmanlda ordu ile dinin ilikisi nasld? K.K: Ordu normal dindard. Ama onun tesine Yenieriye bakarsanz, Yenieriler dinin emrini dinlemekle beraber, padiahn emrini dinlemekle beraber, Yenierinin kendi hayatnda pek de dinle badamayan hareketler vardr. arap imek falan vard. Sadece Yenierilerde deil, Osmanlda bir tarafta ok dindar bir hayat grnts var, ok ey din adna yaplyor. Fakat perdenin br tarafnda nispeten hr, herkesin bildiini okuduu ekilde bir hayat var. Reformlar balayncaya kadar o kadar da byk dindarlk yoktu. 19. yzylda reformlar balaynca adeta onlara kar mdafaa eklinde bir dindarlk seferberlii oluyor. nk her aksiyonun bir karl vardr. Ordu ile din ekimesi diye bir ey yoktur. B.P: Baz nemli tarihilerimiz de Osmanlnn teokratik bir devlet olduuna dair kitaplar yazyorlar. Ne dnyorsunuz? K.K: Herhalde teokrasi tarifi farkldr onlara gre. nk her ey slam adna yaplyor. Padiah halifedir ayn zamanda ve halife olduuna gre halife dini temsil ettiine gre onun idare ettii devlet de teokratiktir. Hata batan balyor. Halifelik dini bir makam deildir, siyasi bir makamdr. Kurann hemen hi yerinde halife sz yok. Ve hibir zaman halifelik anlamna gelmez. Halifelik normal artlarn gerektirdii bir makamdr. Peygamberin lmnden sonra mmeti idare edecek kim-
senin kmasyd halifelik. Buradan teokrasi manasn karamazsnz. Teokrasi tamamyla dini kurallara gre din adamlar tarafndan idare edilen bir rejimdir. Dnyann hibir yerinde olmamtr. Belki Tibette vard. Orada da tartmaldr. Bugn bazlar ran teokrasi olarak model veriyor. ran meselesi ok karktr. ok farkl bir ekilde ele alnmas gerekiyor. B.P: zleyicilerimiz cumhuriyetin hazrlaycs 2. Abdlhamidtir dediiniz iin, Cumhuriyetin kurucusu Atatrk deil midir diye soruyorlar tam bir aklk getirir misiniz? K.K: Mesele gayet basit. Cumhuriyeti hazrlayan baz nemli temeller Abdlhamid devrinde atlmtr. Bunlarn arasnda en nemlilerinden biri ilkokul sisteminin yaygnlamas mesleki okullarn kurulmas ve orada Cumhuriyeti kuracak kimselerin eitilmesidir. Bunlarn arasnda Atatrk de vardr. Ama ayn elitler Abdlhamidin siyasi iradesine kar gelmiler. Nihayet Cumhuriyeti onlar kurmulardr. Atatrk dahil. Bu her yerde grlen bir olaydr. sterseniz Fransz htilalini alnz bu byledir. Hibir zaman Abdlhamid cumhuriyeti kurmutur diye sama bir ey olmaz. Ama baz temellerin sosyal ekonomik kltrel deerlerin o devirde atldn 500 sayfalk bir kitapta anlattk. Bunu ilk syleyen ben deilim. Bir tartmada Prof. Bernard Levis vardr benden yaldr iyi dostumdur. Bu meseleyi onunla tarttk. Bunu ben de syledim dedi. Ne var. Sen bu ii ok daha etrafl anlattn diye bana kompliman yapt. ekillere bakarak anlamak lazm. Abdlhamidin yeri ayr Atatrkn yeri ayr. Gene bazlarn fkesine yer vereceim. Dnce ekilleri memleket meseleleri ve dnyay grme anlamnda benzerlikler vardr. Devlet adaml, d dnyay grleri bu bakmdan benzerlikleri var. Bir de onlarn baz meselelerin akn grmeler ve anlamalar. Ama bazlar bu benzerlik deil, tesadf diyebilir. Ben benzerlik diyorum. Karlatklar meseleler ayn. Bir devlet siyasi eklini deitirebilir. Rejimini deitirebilir. Fakat baz temel konular ayn kalmakta devam eder. Bugn Trkiyenin dnya apnda nemini veren hazrlayan corafi konumudur. Boazlar kontrol etmesi. Bu Abdlhamid devrinde de Atatrk devrinde de bugn de vardr. Ve etkisini de devam ettirmektedir. Bu meseleler karsnda devletin varl sz konusu olduu zaman o kadar byk fikir ayrlklar gremezsiniz. Mesele Boazlarn bizim kontrolmz altnda kalmasyd. Abdlhamid devrinde bu vard. Boazlar meselesi Trkiyenin politikasn etkileyecekti.
83
B.P: Az nceki konuya gelmek istiyorum. Tarihiler niye Osmanl Devletini teokratik olarak nitelendiriyor? Yabanc kaynaklardan falan m alyorlar. K:K: Maalesef siz benim amdan ok temel bir meseleye temas ettiniz. Benim tm hayatm boyunca Trk tarihini siyasi gelimeleri, deimeleri, Trkiyenin iinden bakarak anlamak ve yle zmek. Bunun iin byk uraa ihtiya vardr. Ana kaynaklara inmek teker teker incelemek vs. Mesela ben TBMM zabtlarn okuyarak ok ey rendim. Bu aylarca almaya ihtiya gsterdi. Ve ben oradan hareket ederek Trkiyeyi kendi iinden grerek yle anlatmaya altm. Uzun sre bu yaplmamtr. Yaplan birisi yazm... Avrupa tarihisi yahut da Avrupa turisti gelmi bir ay kalm ve kitap yazm teokrasi demitir. Bunlarn arasnda salam yazarlar da var. Birou d grne bakarak, siyasi maksatlarla olduundan ok farkl gstermek iin hatta modernistlere cesaret vermek iin byle yapmt. Yani Trkiye teokrasidir bu rejim devrilsin gitsin diye bizim de onayladmz bir rejim koysun diye olabilir. Bilhassa Fransz tarihisi, ngiliz tarihisi byle derse mesele kalmyor. Bugn de bu devam ediyor Trkiyede u veya bu ekilde. Bakyorum Trkiyeye yeni yeni mallar geliyor ona bir Trk ismi bulmaktansa ona derhal Fransz, talyan yahut ngiliz ismini koyuyor ve bu artk tartlmaz bir ey oluyor. Artk bundan kurtulmamz lazm. B.P: Trk eliti, Trk aydn halkndan biraz kopuk. Yanlsam dzeltin cmleyi... K:K: Bu yine temel baz meselelere balanyor. Bir kere her yerde her toplumda en kk bir iletmede de dahil elitler nde gelir. Elitler idare eder. Bunlar elit yapan nedir? Onlarn bilgisi becerisi vs. Elitler her yerde her zaman nder olmulardr phe yok. Asl mesele elit kltrdr. Bir elit kendini idare etmek iin ebedi olarak daima stte olmak iin yaratldna inanr ve bu konu zerine bir kltr yaratrsa o zaman elitler ilerlemenin engeli hatta bir memleketi felakete gtren unsurlar olabilir. Bunu tarihte de grebiliriz. B.P: Cumhuriyet elitleri nasld? K.K: ok halktr. Halktan gelmitir. Birok cumhurbakanmz alalm bunlarn iinde aristokrasiden gelen byk aileden gelen yok. Kyden gelmi. imdi bizim bir yerde gcmz budur. Temelden halktan yorularak tepeye kyoruz ondan sonra halk unutarak halkn bize hizmet etmesini ileri srerek hakim olmaya alyoruz. Bir de bu halk cahildir diyoruz. Brakrsanz memleketi felakete gtrr. Bu tip dnceler ne halk felse-
fesine ne tecrbelere dayanmaz. ktidarda kalmak emir vermek sevdasnn parasdr. Demokrasiyle asla badamaz. B.P: Bu oyuna gelmeyen oldu mu imdiye kadar? K.K: Evet. Cevap vermek g. Mesela zal alyorum, Demireli iyi tandm. zalla da tanm bunlar halktan gelmi ve halk ruhunu muhafaza etmi. Farklar var. Ama unutmam. Ama onlar da elittir. Sleyman Bey Su leri Genel Mdr, byk iler yapm. Rahmetli zal Dnya Bankasna alm, tecrbesi olan rahat bir adamd. Ve dindard. Nakibendi olduunu aka syledi. Ama ondan kimse ekinmedi. nk rahmetli zal elitizmi, halkl, ilerlemecilii hepsini bir arada almtr. Yeni bir tip yaratm. Yeni idareci tipi yaratmtr. Kimse onun dinciliinden phe etmezdi. B.P: Halkn dini vurgulara ok nem veren partileri semesinin ardnda sen benim inancma sayg gster anlay m var K.K: Evet. Bunu ben de teden beri syledim yazdm. Mesele dindar olmak deil. Halk dindar olmay istemiyor. Benim anladm kadar halk diyor ki benim inancm budur. Bu inan benim hakkmdr. Ben bunu din adna deil demokrasi ve zgrlk adna istiyorum diyor. Fark buradadr. phesiz ki laik bir kavram adna istiyorum diyor. Din hrriyetini din adna deil zgr demokratik yaamak adna istiyorum bunu diyor. Ve bu meseleyi yeni bir kalba sokmaktadr. Bylece laikleme oluyor. B.P: Peki cumhuriyetin din kart olarak gsterilmesi zamannda halifeliin kaldrlmasna ynelik tepkilerden mi oluyor? K.K: Bu ok sylendi. ok tartld bir bakma dini reaksiyonu ynetecek glendirecek bir gc olarak grld iin halifelik kaldrld diyenler var. Mesele aslndan ok daha genitir. Trkiye bir cumhuriyet olarak kurulunca belirli snflara sahip belirli halka sahip bir lke olarak ortaya bkmtr. Bir milli devlet olmutur. O devlet iinde herkes o milli snrlar iinde yaayan kimseler adna konuabilir. Onlarn haklarn mdafaa edebilir. imdi halifelie gelince. Mslman mmetin badr. Nerede olursa olsun btn Mslmanlarn badr. Halifenin mutlaka ve mutlaka ger yerde Mslmanlar korumas onlarn adna konumas gerek. O zaman milli snrlar iinde byle bir makamn bulunmas milli karla ve milli hakimiyetle nasl badar meselesi ortaya kt. Bu milli devlet devrinde niversal mmetilikle hareket etmek byk eliki yaratyor. Bir bakma halifeliin kaldrlmas buraya dayatld. Dier yandan acaba halifelik milli snrlar iinde kalacak milli menfa-
84

at ve grler iinde dzenlenebilir miydi? Bu tartld. Evet de diyenler hayr da diyenler var. B.P: Peki halifelik kaldrlmasayd laik bir cumhuriyet olabilir miydi? K.K: talya laik midir deil midir papalk olduu hlde. Olabilir de. Yani teorik olarak olabilir. Ama bahsettiim konular gz nnde tutulursa acaba bir Trk halifesi gerek manada Mslman halifesi olabilir miydi diye de sorulabilir. Bu dorudur bu yanltr denemez. Bizim en byk zaafmz meseleleri kategorize etmek. Burada da byle. Milli halife olur mu o zaman slamn mmeti nereye kalyor. Halifelik kaldrldktan sonra Araplar denediler. Kimse nem vermedi sonra bir konferans topland. Herkes kendi devlet bakann aday gsterdi bir yerde baz eylerin zamannn getiine hkmetmek lazm. B.P: Bugne baktnzda laiklik tartmalar, meruiyet tartmalar... deien de pek bir ey yok ama AK Parti yeni bir oluumdur diyorsunuz... K.K: Yeni bir oluumdur. Ve gittike demokrasiye daha da yaklamtr. nk onun yaamasnn ana artdr. Onu anlayacak kadar pragmatiktir. Yani bir yerde AK Parti Trkiyede demokrasinin yerlemesine yardm ediyor kendisi de demokratikleiyor. Ama bu birden olmuyor. Hibir yerde demokrasi mutlak yerlemi deildir. Demokrasi durmadan gelien bir rejimdir. Onu dondurursanz o demokrasi olmaktan kar. Ama kalite bakmndan durmadan kalitesini ykseltebiliyor. ktidara getirtilen partinin szn dinlemem onun kararlarna uyma bu demokrasinin kanlmaz sonucudur. Trkiye bunlara uyamyor. En byk eksiklik salam bir muhalefet yok. Ana muhalefet partisi CHPdir ama baka parti de ana muhalefet partisi olunca aa yukar ayn tavr taknacaktr. Burada yalnz iktidar kltr deil muhalefet kltr eksik. Muhalefetini yrteceksin baz kararlara kar kacaksn. Ama temel meselelerde demokrasiyi ayakta tutan meselelerde iktidarla birlikte olacaksn. imdi Mecliste bunu grmyoruz. Hakiki demokraside salam bir muhalefetin ve salam bir iktidarn bulunduu yerlerde diktatrlk isteyenler marjinalleir. Her yerde grlen budur. Kaynak: Habertrk.com 1. c 2. b Yantnz yanl ise I.Merutiyet Dneminde Siyaset konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise I. Merutiyet Dneminde Eitim ve Kltr Politikalarna Genel Bir Bak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise II. Merutiyet Dnemi ve Meclis-i Mebusan almalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise II. Merutiyet Dnemi ve Meclis-i Mebusan almalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise II. Merutiyet Dnemi ve Meclis-i Mebusan almalar, konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise II. Merutiyet Dnemi ve Meclis-i Mebusan almalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Adm Adm Dnya Savana Gidi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Adm Adm Dnya Savana Gidi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Adm Adm Dnya Savana Gidi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Adm Adm Dnya Savana Gidi konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. c
4. b
5. c
6. d
7. e 8. a 9. a 10. e
85

Sra Sizde 1 Gerekten de Osmanl devlet anlaynda esas devletin en geni snrlaryla ve nfusuyla birlikte yaatlmasdr. Bu zeminde II. Abdlhamid de slam birlii politikasn kendi din hassasiyetinden dolay deil, mevcut artlarda devleti yaatabilmek iin en uygun yol olarak grd iin uygulamaya almtr. Metinde de ifade edildii zere, devletin dier unsurlarn yok saymadan, gerektiinde Trklk, gerektiinde Osmanllk vurgusu yaparak ama dnemin genelinde i politikada olduu kadar d politikada da slami hassasiyeti ne karacak politikalar yrtlmtr. Bu politikalarn kendi iinde tutarl ve dnemi iin de etkili ve geerli olduunu gelimeler gstermitir. Sra Sizde 2 Elilik ve konsolosluklaryla douda ve bilhassa Osmanl corafyasnda olup bitenleri yakndan takip eden Batl devletler slamc politikalar srarla saldrgan ve yaylmac bir hareket olarak tarif etmilerdi. nk Osmanl Devletine dayattklar Islahat Ferman ile lke genelindeki gayrimslimleri koruyan ancak Mslmanlar dlayan bir ilikiler srecini balatmlard. Bu durumun slam lkelerinde sebep olabilecei rahatszlklar nceden tespit iin de d temsilciliklerini uyarmlard. Bununla birlikte byle geni apl bir reaksiyonun olmad grldkten sonra dahi slam lkelerinde grlecek en ufak bir kprdanmay, Bat ve Hristiyanlar aleyhinde bir hareketi Osmanl Devleti kaynakl, halifenin Panislamizm politikasnn sonucu olarak isimlendirmilerdir. Potansiyel tehlike olarak grdkleri Osmanl Devletine kar kendi brokratik yaplarn hazr durumda tutmay amalayan bir yaklam olduunu syleyebiliriz. Sra Sizde 3 Birinci Merutiyet Dnemi btn hlinde ekonomik skntlar, d bor basks sava ve isyanlar ile gemitir. Buna mukabil Tanzimat Dneminde balayan eitim hamlelerini eldeki btn imknlar zorlayarak srdrmek her eyden nce bilime, renmeye ve gelimeye verilen nemi gstermektedir. lkretim mecburiyetinin konmas, merkez ve tarada ilkretim tekilatnn kurulmas, iptidai okullarnn almas ve oaltlmas, Sbyan okullarna yeni usul eitimin sokulmas dnemin btnnde takip edilen ncelikler olarak gze arpmaktadr. Mslman halkn kalabalk olduu yerlerde ilkretime ncelik ve arlk verilmesi lke sathnda okur yazarln, eitim ve retimin yaylmas hedefine ulamak iindir. Giriilen eitim seferberliine halkn maddi yardmnn salanmas kadar stanbul dnda retmen okullarnn almas geni apl ve uzun vadeli bir eitim programna iaret etmektedir. I. Merutiyet Dnemi, bilgi ve eitimin neminin anlald, eitimin btn vatandalarnn temel hakk olarak grld ve imknlar lsnde salanmaya alld bir dnem olarak nitelememizi gerektirmektedir. Sra Sizde 4 Osmanl dnemi szlklerinde cumhuriyet, seilmi bir bakann idaresi altndaki topluluk olarak da nitelenmekteydi. Cumhuriyetlerde devlet bakannn seimle belirlenmesi esas ise de daha nemlisi bu seimin niteliidir. Tabii bir de aday olan ya da olabilenlerin zellikleri. Bu noktada Sultan V. Mehmed Readn tahta knn Meclis-i Mebusanda oylanm olmas ekil olarak bizi dndrse de cumhuriyet uygulamas olarak deer kazanmayacaktr. Bununla birlikte artk hanedan mensubunun tahta knda bile halkn temsilcilerinin oluturduu Meclisin sz sahibi olmas adm adm hedefe gidildiini gsteren bir iarettir. Sra Sizde 5 Merutiyet Dneminde srarla vurgulanan mill egemenlik kavram Cumhuriyetin ilan ncesinde temel hareket noktas olarak alnm, Atatrk tarafndan Cumhuriyeti izah eden kavram olarak ta kullanlmtr. Bu noktada II. Merutiyet ve Cumhuriyet Dnemi ilikilerini millet adna birikimleri st ste koyarak birbirini destekleyen tamamlayan dnemler olarak deerlendirmeliyiz. Gerekten de Tanzimat Dnemi ile balayan ve bilhassa aydnlarn ne kard milletin hkimiyete hakk kavram daha sonra devlet adamlarnca da kabul edilmiti. Ancak onlar bu hakkn kullanm iin milletin yeterince olgunlamadn ona vasi tayin etmek gerektiini sylyorlard. Merutiyet ilan edildii dnemde aydnlar da ayn ekilde milletin eitilip retilip hakimiyetini kullanacak hle getirilmesi gerektiini yazmlard. Birinci dnya savandan sonra esir edilmeye allan milletin Mustafa Kemal Paa nderliindeki m-
86
cadelesi hkimiyetin sahibinin ksa srede yaad ok ynl ve retici deneyimleri iyi kullanarak hkimiyetini kendi eline alabileceini dosta dmana gstermitir. Btn bu olumlu gelimelere mukabil toplumun geleneksel anlay dolaysyla kkl deiim ve dnmlerde yaplmak istenenlerin ak, sade ve samimi bir ekilde topluma anlatlmasna ihtiya olduunu gelimeler ortaya koymutur. Sra Sizde 6 1877-1878 savandan beri kaynayan Balkanlar corafyasndaki ittifaklara kar devletin asker, lojistik ve siyaset olarak hazrlksz yakalanmas devleti ynetenlerin blgedeki gelimeleri takip edememesi, anlayamamas ile aklanabilir. Hakikaten Balkanlar ve Orta Dou blgesinde yaylmac emelleri olan devletlerin buraya hakim olma planlar XIX.asrn ortalarndan itibaren belirgin bir ekilde ortaya kmtr. ngilterenin Arap yarmadas ve Basra Krfezinde adm adm ilikilerini gelitirmesi, Rusyann desteiyle Balkan milletlerinin nce tek tek bamszlklarn kazanmalar devleti yneten kadroyu yeterince uyaracak gelimelerdir. Trablusgarp Sava ktnda sadrazam olan brahim Hakk Paann bir nceki grevinin Roma Sefirlii olduunu hatrlarsak talyan bakentinde siyasi gelimeleri takip etmekten baka iler ile megul olduunu dnebiliriz. Ayn ekilde Balkan milletlerinin Rusya ile yapt grmeler ve varlan anlamalardan Osmanl d ilerinin habersiz olmas en basit hliyle gaflet olarak nitelenebilir. Trablusgarptan II. Abdlhamid Dneminde ylan silah ve kuvvetleri baka yerlere kaydrmak kadar Balkanlarda asayi var diyerek buradaki birliklerin tecrbeli askerlerini toptan terhis etmek devletin bekas adna anlalr ilerden deildir. Ksaca devletin, yneticileri elinde zamann gelimelerini anlama, gereken tedbirleri alma ve yaama kabiliyetini byk oranda kaybettiini gsteren gelimeler sz konusudur. Akyz Yahya, Trk Eitim Tarihi, Ankara 2008. Aslan, Taner, Osmanl Devletinin Siyasi ve dari Tarihinde Adalet ve Msavat Meselesi, Akademik Bak Dergisi, Say 21, Temmuz - Austos - Eyll 2010. Aydemir, evket Sreyya, Tek Adam Mustafa Kemal, Cilt I, 1881-1919, stanbul 1994. Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklab Tarihi, C.II, Ksm I, Ankara 1991. Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, (Yayna Hazrlayan, Ahmet Kuya), stanbul 2005. Bozkurt, Glnihal, Bat Hukukunun Trkiyede Benimsenmesi, Osmanl Devletinden Trkiye Cumhuriyetine Resepsiyon Sreci (1839-1939), Ankara 1996. Cevdet Paa, Tezakir, 40-Tetimme, (Yay. Cavit Baysun), Ankara 1986. adrc, Musa, Tanzimattan Cumhuriyete lke Ynetimi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (TCTA), C.I, stanbul 1985. Davison, Roderic H., Osmanl mparatorluunda Reform, 1856-1876, (ev. Osman Aknhay), C.II, stanbul 1997. Dstur, Birinci Tertip, C.IV. Dstur , kinci Tertip, C.I. Eraslan, Cezmi, II. Abdlhamid ve slam Birlii, stanbul 1992. Eraslan, Cezmi, II. Abdlhamidin lk Yllarnda Meclis ve Merutiyet Kavramlar zerine Baz Tespitler, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, I, stanbul 2000. Eraslan, Cezmi,-Olgun, Kenan, Osmanl Devletinde Merutiyet ve Parlamento, stanbul 2006. Erdoan, Aynur, Prof. etinsaya: Halen Tanzimat yayoruz, Dnya Blteni, 12 Aralk 2011 Pazartesi, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=97909,(09- 01-2012de indirildi) Erylmaz, Bilal, Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, stanbul 1996. Fortna, Benjamin C. Mektebi Hmayun: Osmanl mparatorluunun Son Dneminde slam, Devlet ve Eitim, stanbul, letiim Yaynlar, 2005. Georgeon, Franois, Sultan Abdlhamid, stanbul, Homer Kitabevi, 2006. Hanioglu, M. kr, The Young Turks in Opposition, Oxford niv. Pres, New York 1995.
87
demir, Ulu, Kuleli Vakas Haknda Bir Aratrma, Ankara 1942. Kafadar, Osman, Trk Eitim Dncesinde Batllama, Ankara, Vadi, 1997. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.VIII, Ankara 1988. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.IX, Ankara 1996. Karatepe, kr, Darbeler, Anayasalar ve Modernleme, 2. Bask, stanbul 1997. Kayal, Hasan, Jn Trkler ve Araplar, stanbul 1998. Krzolu, M. Fahrettin, Kazm Karabekir, Ankara 1991. Kzltan, Ylmaz, Birinci Merutiyetin lan ve lk Osmanl Meclis-i Mebusan, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 1994. Kili, Suna-Gzbyk, A. eref, Trk Anayasa Metinleri, Sened-i ttifaktan Gnmze, Ankara 1985. Kodaman, Bayram, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara 1991. Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, (ev. Metin Kratl), 3. Bask, Ankara 1988. Mardin, erif, Trk Modernlemesi, Makaleler IV, stanbul 1991. Okandan, Recai Galip., Amme Hukukumuzun Ana Hatlar, stanbul 1968. Okyar, Fethi, Devirde Bir Adam, (Yayna Hazrlayan: Cemal Kutay), stanbul 1980. Olgun, Kenan, 1908-1912 Osmanl Meclis-i Mebusannn Faaliyetleri ve Demokrasi Tarihimizdeki Yeri, Ankara 2008. Olgun, Kenan, Asker-Siyaset likilerinde Bir Dnm Noktas: Halaskar Zabitan Grubu ve Faaliyetleri, lmi Aratrmalar, Say 7, stanbul 1999. Olgun, Kenan, II. Merutiyet Dnemi Seim Sistemi ve 1912 Seimlerinde zmit Sancanda Uygulan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Dergisi, Say 39, stanbul 2004. Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 1983. Ortayl, lber, Tanzimat Devri ve Sonras dari Tekilat Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, (Ed., Ekmeleddin hsanolu), stanbul 1994. Ortayl, lber, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler (1840-1878), Ankara 1974. Ortayl, lber, Tanzimat ve Merutiyet Dnemlerinde Yerel Ynetimler, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.I, s.234- 235.
zgldr, Yavuz-zgldr, Serdar, 1876 Anayasasnn Hazrlanmasnda Mithat Paann Rol Ve Fonksiyonu, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrmalar Merkezi (OTAM), Say 5, Ankara 1994, s.311-348. Pamir, Baliek, Kemal Karpat ile Rportaj; 8 Temmuz 2009, Habertrk.com. Sevil, Hlya K., ttihat ve Terakki Dneminde slamclk Hareketi (1908-1914), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2005. Shaw Stanford-Shaw, Ezel Kural, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harmanc), C.II, stanbul 1983. Tanr, Blent, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), stanbul 2006. Tekeli, -lkin, S., Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim Sisteminin Oluumu ve Dnm, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1999. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler 18591952, 2. Bask, stanbul 1995. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul 2004, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, Osmanl Devri, 19111912 Osmanl talyan Harbi Deniz Harekt, C.III, Ankara 1980. Us Hakk Tark, Meclis-i Mebusan (1293=1877), C.II, stanbul 1954. lken, Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul 1979. Yel, Selma, Kendi Eserleri Inda brahim Temonun Atatrk ve Milli Kimlik Hakkndaki Duygu ve Dnceleri, 7. Uluslararas Atatrk Kongresi, Makedonya, 17-22 Ekim 2011 Manu, Baslacak tebli Yelkenci, mer Faruk, Trk Modernlemesi ve II. Abdlhamidin Eitim Hamlesi, Kakns Yaynlar, stanbul 2011. Yerlikaya, lhan, XIX. Yzyl Osmanl Siyasi Hayatnda Basiret Gazetesi ve (Pancermenizm - Panislamizm - Panslavizm - Osmanlclk Fikirleri), Yznc Yl niversitesi Yaynlar, Van 1994.
4
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Avrupann byk devletlerinde XIX. yzylda hakim olan zihniyeti ve bunun uluslararas ilikilere yansmasn aklayabilecek, Sanayi nklabnn deniz ar smrgecilik faaliyetlerini nasl hzlandrdn ve dnyay ekillendirdiini aklayabilecek, Avrupal byk devletler arasndaki smrge rekabeti ve kar atmalarnn Osmanl Devletine etkilerini deerlendirebilecek, Birinci Dnya Sava yllarnda cephelerde Osmanl varlnn nasl eridiini analiz edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Sanayi nklab Deniz Ar Smrgecilik Mill Devletlerin Oluumu Misyoner Faaliyetleri I. Dnya Sava Ermeni Meselesi
Avrupa ve Trkiye (1838-1918)
1838-1914 SMRGECLKTEN DNYA SAVAINA AVRUPA EMPERYALST REKABET VE KUVVETLER ATIMASI OSMANLI DEVLETNN K: I. DNYA SAVAI I. DNYA SAVAINDA CEPHELER
Avrupa ve Trkiye (1838-1918)

1838-1914 SMRGECLKTEN DNYA SAVAINA AVRUPA
Corafi keifler, dnya ticaret yollarnn deimesi, Avrupadaki sosyal ve ekonomik alanlarda meydana gelen gelimeler, Osmanl Devletinde yapsal deiikliklere yol aan ve devleti kknden sarsan temel etkenler olarak karmza kmaktadr. Batl devletlerde gerekleen Sanayi nklab, Fransz htilali ve 1815 Viyana Kongresiyle Avrupa var olan durumun belirlenmesi smrgecilie hz kazandrm ve Osmanl Devletinin yklmas ynnde tarih dnce ve misyonu alevlendirerek daha sistematik bir hle getirmitir. Sz konusu etkileri ana balk altnda inceleyebiliriz.
Fotoraf 4.1 Buhar ve hayvan gcnn yar; Sanayi nklabnn simgesi.
Deniz Ar Smrgecilik
Corafi keiflerin etkisiyle Yeni Dnyadan gelen deerli madenler Dou Akdenize ulanca Amerika altn ve gm nce spanyada fiyatlar altst etmitir. Corafi keiflerden sonra smrgeciliin ilk aamada etkileri iktisadi alanda grlmtr. Corafi keiflerle geleneksel ktalar aras ticaret yollar deitii gibi Hindistan-Avrupa deniz yolu da Avrupal devletlerin kontrolne gemitir. Avrupann ekonomik, kltrel, sosyal, din ve dnce hayatnda byk deiikliklere neden olan keifler Avrupann siyasi yapsn da deitirmi, ayn zamanda, dnce dnyasndaki gelimelerle Rnesans ve Reform hareketlerine zemin hazrlamtr. Kefedilen blgelerdeki deerli eya ve madenlerin Avrupaya tanmas, o zamana kadar zenginlik kayna olan topran yerini altn ve gmn almasn salamtr. Akdeniz kysndaki limanlarn nemini kaybetmesine karlk
90
Burjuva: Ticaret yaparak bu deerleri kazanan ve ehirlerde yaayan tccarlar zmresi
Atlas Okyanusu kysndaki limanlarn nem kazanmas, Avrupann Osmanl Devletine bamlln azaltmtr. Avrupa dndaki dnya zayflarken Avrupa, her alanda g kazanmtr. zellikle spanyol ve Portekizliler geni topraklar elde ederek ilk smrge imparatorluklarnn temellerini bu yzylda atmlardr. Bu dnemde Avrupal devletlerde zenginlik anlay, toprak sahibi olmak dncesinden, deerli madenlere sahip olmak dncesine dnmtr. Bu dnce, ticaret yaparak bu deerleri kazanan ve ehirlerde yaayan bir tccarlar zmresinin, burjuvazinin ortaya kmasn salamtr. Avrupa toplumlarnda meydana gelen deiiklikler, byk devletler arasnda rekabetin domasna yol am ve bunlarn daha zengin olma arzularn da kamlamtr. Ayrca, ticari hayatn gelimesi deerli madenlere olan ihtiyac da arttrmtr. Avrupa devletlerinde grlen gelimeler, devletin siyasi olduu kadar ekonomik bir ynnn olduunu da gstermitir. Artk btn iktisadi gler milliletirilecek; i ticaret ve yerli endstri gelitirilecek; d ticaret lkenin karlarna uygun olarak yaplacak hatta eliler yalnz siyasi deil, iktisadi ve ticari ilikileri de ustalkla yrtecek kiilerden seilecektir. Bylece devletin varlnn devamnn yalnz asker gce deil, ekonomik salamla da bal olduu gr kabul grecektir. Bu gre bal olarak Avrupada yeni pazar ve ham madde kaynaklarna duyulan ihtiya sebebiyle daha fazla kazanmak ve bunun iin her trl yola bavurmak dncesi ekonomik hayata hakim olmutur. Yeni zenginlik kaynaklar arayan bu dncedeki Avrupal devletlerin, dnya ticaretinde tarih transit yollar dnda yeni yollar aramalar, corafi keiflerin yaplmasn da salamtr. Osmanl Devleti iktisadi ve siyasi hayatn birbiriyle kaynat bu anlay deiimi srecinSIRA SZDE de yer alabilmi midir? Tartnz.
D N E L corafi keifler, sadece Avrupada deil btn dnyada nemGerekletirilenM li sosyal, siyasi ve ekonomik deiikliklere yol amtr. Bu deiikliklerin en nemlilerinden R U phesiz ticaret yollarnn deimesidir. S O birisi Deniz yollarnn birden bire nem kazanmasnda gemi yapm tekniindeki gelimelerin byk etkisi olmutur. Modern aralar deniz yolunun hem gvenliini hem DKKAT de hzn artrmtr. Osmanl Devletinin hakimiyetindeki tarih ticaret yollar ise kanlmaz olarak eski nemini yava yava kaybedecektir. Tabiatyla tarih kara yollaSIRA SZDE rnn gzden dmesiyle Osmanl iin ok deerli bir kaynak da kurumaya balamtr. Bununla birlikte corafi keiflerle birlikte zellikle Hindistana giden yeni yollar bulunmu ise de bu yollarn uzun ve tehlikeli olmalar sebebiyle Akdenizden geAMALARIMIZ en yol eskisi kadar olmasa bile nemini hibir zaman kaybetmeyecektir. 1815ten sonra devletler aras mcadelelerde, sanayileme temeline dayal politikalarn hakim A P K T olduu grlmektedir. Sanayilemenin gereklerinin karlanabilmesi iin siyasi denetimin salanmas gerekmekteydi. Siyasi denetimin salanabilmesi de ekonomik yatrmda bulunulacak olan yerlerde toplumsal sistem ve ynetim biimininEkontrol edilmesiyle mmknd. Bunun yan sra yatrmda bulunaTEL VZYON bilmek ve teki devletlerin irketlerinin rekabetinden kurtulabilmek ancak asker g ile salanabilirdi. Ekonomik bakmdan geri kalm lkelerde rahat alabilmek iin de o lke ynetimine baskda bulunmak kanlmazd. NTERNET Sanayileememi ve siyasi gcn yitirmi olan devletlerin, emperyalist devletlerin basklarna boyun emekten baka yapabilecei bir ey kalmyordu. Bu sebeple artk kaba bir yamalama yerine koloni olarak ele geirilen yerler, ham mad-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
MAKALE
4. nite - Avrupa ve Trkiye (1838-1918)
91
de kayna ve pazar olarak kullanlan, ucuz i gcnden yararlanlan blgeler haline gelmilerdir. 19. yzyln sonlarndan itibaren douda zengin petrol, kmr ve sanayi iin gerekli dier ham madde kaynaklarnn bulunmas, sanayilemi devletlerin politikalarn bu ynde ekillendirmitir. Avrupal devletler, ham maddelere sahip olan Dou milletlerini sanayiden mahrum brakacak politikalarn srdrrken dounun bakir sahalarn ayn zamanda rettiklerini satacak iyi bir pazar olarak grmlerdir. Bata petrol olmak zere zengin madenlerin yer ald corafyalar ele geirmek isteyen devletler arasndaki mcadele 20. yzylda douya kaymtr. Hem pazar hem de ham madde kaynaklarna sahip corafyann en nemli devleti ise Osmanl Devleti idi. Dolaysyla Batl devletler politikalarn bu ekilde sistematik hale getirirken Osmanl Devleti, sanayilemi gl devletler iin verimli bir yatrm blgesi, zengin ham madde kayna ve iyi bir pazar durumunda idi. Venedik, Portekiz ve Fransadan sonra ngilizler de ham madde temini ve mamul madde ihrac iin nemli grdkleri Yakn Dou corafyasna ynelmilerdir. 19. yzyln balarndan itibaren savalar sebebiyle tketim maddelerine olan talep azalrken bir taraftan da isizliin artmas, Fransa, Almanya ve Rusya gibi devletlerin gmrklerini yksek tarifelerle korumalar ngilterenin yeni sahalara ynelmesine sebep olmutur. ngiltere, yalnz retilmi madde sat bakmndan deil, ham madde bakmndan da nemli grd Osmanl Devletine ynelmitir. Avrupa pazarlar kendilerine kapanm olan ngilizlerin Osmanl lkesinde serbest ticaret yapabilmeleri ise ticareti kstlayc nizamlarn kaldrlmasna bal idi. Venedik ve zellikle Franszlarn muafiyetlerine ramen Osmanl lkesinde kendi bayraklar altnda ticaret yapmak isteyen ngilizler, 1580 tarihnde ilk ticaret imtiyazn almlard. Bu imtiyazla ngilizler, balangta dier milletler gibi gmrk vergisini % 5 orannda derlerken ok gemeden bunu % 3e indirmeyi baarmlard. Zamanla fiyatlarda grlen ykseliler dolaysyla gmrk vergileri bir hayli azalm %11,5e kadar dmtr. 1834 tarihnde sresi sona erecek olan gmrk tarifelerinin yenilenmesi iin teebbste bulunmutur. Bu tarihlerde Avrupal devletler, yksek gmrk vergileri koyup eitli mallar yasaklarken ngiltere, tarifenin yenilenmesi yoluna gidilmeyeceini aklamtr. Balangta ngiliz teklifleri kabul edilmek istenmemise de bir taraftan hazinenin urad zararn artmas, dier taraftan da Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paann isyan sebebiyle dm olduu siyasi buhran, Osmanl Devletini serbest ticaret prensiplerini ieren Balta Liman Antlamasn imzalamak zorunda brakmtr. 1838 ylnda imzalanan bu antlama ile ngiliz tccar en imtiyazl millet olduu gibi dier lkelerden getirilen mallarn da serbeste ticaretini yapma imtiyaz elde etmitir. Anlamaya gre vergi ihracatta % 9 olurken ithalatta % 2 olarak belirlenmitir.
SIRA SZDE Byle bir ticaret ilikileri zemininde Osmanl Devletinde sanayinin gelimesi, lke ekonomisine katk salamas mmkn olabilir mi? Devleti ynetenlerin ncelii ekonomik mi yoksa siyasi mi tartnz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Batl devletler; ithalat kstlamak, gmrk vergilerini ykseltmek, hatta yasakS O R U lamak ve buna kar ihracat tevik edip gelitirmek iin urarken; Osmanl Devletinin tam zdd denilebilecek bir politika ile ithalat serbest brakp ihracat zerinde kstlamalar getirmesi, hatta yasaklamalara varan dzenlemeler yapmas, DKKAT aklamas kolay grnmeyen bir tavrdr. Antlamay hazrlayan mzakerelere
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
92
dikkatle bakld zaman aka grlen odur ki Osmanllar az olan pazarlk gcn ithalat deil ihracat snrlandrmak ve vergilendirmek iin kullanmlardr. Osmanl ticari ve iktisadi hayatnda nemli deiikliklere yol aacak olan bu antlama, Osmanl Devletinin ykln hazrlayan sebeplerden birisi olacaktr. Bu arada hangi din ve mezhepten olurlarsa olsunlar aznlklarn iktisadi alana ynelmeleri ve burada baarl olmalar 18. yzyldan itibaren tedricen byyen aznlk sermayesini ortaya karmtr ki bu husus, zaaflar iinde bulunan Osmanl Devletinde iktisadi yapnn siyasi gce dorudan etki etmesine yol amtr. 1838 ticaret szlemesi ve bunu takip eden baz Avrupa devletleriyle yaplan ticaret szlemelerinden sonra Osmanl sanayi ve ticareti hzla kmeye balamtr. Bu tarihlere kadar sanayilemi Batl devletlerin stn rekabet gcne ramen ayakta durabilen Osmanl Devleti, kendi ticareti adna her trl korumay kaldrnca mevcut sanayi ve ticareti btnyle kmtr. ngiltere karsnda yeterli pazarlk gcne sahip olmayan Osmanl Devleti ekonomik karlarndan ziyade asker ve siyasi karlarn gerekletirmek istemitir. Msr meselesi halledilmi ise de devletin gelirleri giderlerini karlayamaz bir hale geldii iin 1854 tarihnde d borlanma balamtr. Bundan sonra yeni borlanmalar yaplm ve ok ksa bir sre sonra devlet borlarn deyemez bir duruma gelmitir. 1881 tarihnde yaymlanan Muharrem Kararnamesi ile Duyun- Umumiye daresi (Genel Borlar daresi) kurulmu ve alacaklarn tahsili iin Osmanl maliyesi byk devletlerin kontrol altna girmitir. Burada Osmanl Devletince Batl devletlere verilen kapitlasyonlardan da ksaca bahsetmekte yarar vardr. Bilindii gibi daha 1507de Sultan II. Bayezit tarafndan Fransaya ticari kapitlasyon bahedilmi, 1536da Kanuni Sultan Sleyman tarafndan da I. Fransoisya ncekinden daha geni kapitlasyon verilmiti. Bylece Fransz tccar, zgrce can ve mal gvenlii iinde ticaret yapabiliyordu. Dier Avrupal tccar ise gemilerinde Fransz bayra ile ticaret yapabiliyordu. Osmanl Devleti, Karlofa Antlamasndan (1699) sonra Avusturya, Venedik, Leh ve Macar vatanda olan tccarn; Kk Kaynarca Antlamas (1774) ile de Rus tccarn kapitlasyonlardan yararlanmalarna izin vermek zorunda kalmtr. Anlamalarn bir paras hline gelen kapitlasyonlar yabanc devletlerin himayesindeki Osmanl tebaasnn haklarn koruyan bir yasaya dnmtr. Anlalaca gibi Osmanl Devletini zor duruma sokmak isteyen devletlerin kapitlasyonlar ile tannm olan haklar istismar etmelerine bir engel yoktu. Nitekim himaye altndaki kii olarak tannma yetkisi verilen konsoloslar sayesinde Osmanl tebaas olan Hristiyanlar da kapitlasyonlar ile tannm olan ayrcalklardan yararlanabiliyorlard. Tabiatyla Osmanl hukuku karsnda Hristiyan tccar dokunulmazlk elde etmi oluyordu. Osmanl Devletinde ticaretin gayrimslimlerin (Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler) elinde bulunmas ve bu unsurlarn kapitlasyonlardan da yararlanmalar, devletin ekonomideki gcn iyice krmtr. Devletin gl olduu dnemlerde bata Fransa olmak zere dier Avrupa devletlerine balangta ticari alanda verilen imtiyazlar (Kapitlasyonlar) zaman ierisinde siyasi, idari, din, adli, eitim vb. alanlarda genilemiler ve devletin aleyhinde bir g hline gelmilerdir. Bu bilgilerden anlalaca gibi Balta Liman Antlamasndan sonra ithalat ve ihracat dengesini kaybeden Osmanl Devletinde gerek i ve d borlar gerekse kapitlasyonlar smrgeci devletlerin ok rahat hareket etmelerine salam zemin hazrlamtr.
93
Sanayi nklab
18. yzyldan itibaren tekniin, snai retimin ve ulatrma imknlarnn gelimesi ile ada dnyada ortaya kan deiimi ifade eden kavram Sanayi nklbdr. 1815ten sonra devletler arasnda meydana gelen mcadelelerde, sanayileme temeline dayal politikalarn hakim olduu grlmektedir. Bu itibarla Sanayi nklabn, salt bir teknik olarak deil bir ilikiler dizisi olarak ele almak gerekmektedir. Zira teknik alandan balayarak ekonomik ve sosyal alanlar da etkileyen deiiklikler sonucu statik bnyeli tarm toplumundan, bymeye yetenekli, dinamik sanayi toplumuna dnm sz konusudur. Tabiatyla 19. ve 20. yzyllarda Sanayi nklabn gerekletiren devletlerin takip ettikleri politikalar, sanayinin ihtiyalar ve ekonomik byme ekseninde geliecektir. Avrupadaki denge ve ittifak abalar, aslnda dnya zerindeki asker ve ekonomik savan arka planndan baka bir ey deildir. Ancak politik abalar sonu getirmeyecek ve bir paylam sava olarak nitelenen I. Dnya Sava kanlmaz bir hle gelecektir.
Fotoraf 4.2 Sanayileme beraberinde yeni i alanlarnn almas, ocuk iiler ve alma saatleri gibi pek ok sosyal sorunu da getirmitir.
Sanayi nklab: 18. yzyldan itibaren tekniin, snai retimin ve ulatrma imknlarnn gelimesi ile ada dnyada ortaya kan deiimi ifade etmektedir.
Fotoraf 4.3 Sanayileme beraberinde yeni i alanlarnn almas, ocuk iiler ve alma saatleri gibi pek ok sosyal sorunu da getirmitir.
Sanayilemeye paralel olarak kk iletmeler, yerlerini byk iletmelere brakmtr. Avrupa ktas, gelimi endstri iletmelerinin ihtiyalarn karlayacak ham madde imknlarna sahip olmadndan, stelik gerekli ham maddeyi daha ucuza temin etmek mmkn olacandan sanayileen lkeler darya ynelmilerdir. Ayrca gitgide byyen iletmelerin rettikleri mallar i pazarlarnn taleplerini amtr. Dolaysyla iletmelerin kapasitelerini drmeden retilen sanayi rnleri d pazarlarda tketilebilirdi. Sanayilemi lkelerin gerek ham madde ihtiyacnn karlanmas gerekse yeni pazarlara almak gerei dnya zerinde siyasi ve asker mcadeleyi daha da kztracaktr. Emperyalizmin g kazanmasnda ekonomik faktrlerin etkin olduu bir gerektir. Sanayileen Avrupal byk devletler, teki ktalar zerinde gerek egemenliklerini kurarken gerekse daha sonra uyguladklar politikalarda ekonomik artlar ve istekler her zaman n planda olmutur. Baka bir ifade ile Avrupada biriken sermaye fazlasna yeni yatrm alanlar bulma isteinin yannda ham madde ihtiyacn karlama istei kadar retim fazlasna yeni pazarlar bulma istei de yeni politikalarn temelini tekil etmeye balamtr.
94
SIRA SZDE
DNELM S O R U
19. yzyln balarnda ngiltere, dnya ticaretinin % 50sini elinde tutarken, Fransann pay ise sadece % 8 kadardr. ngilterenin bu tartmasz stnl I. Dnya Savann balad tarihlerde de sz konusudur. 19. yzylda bilim ve retim tekniklerindeki gelimeler endstri retimini daha da hzlandrarak arttrmtr. Siyasi birliini 1870de kurmas dolaysyla sanayilemesini ge gerekletirmi olan Almanyann da ekonomik-siyasi mcadeleye katld bu dnemde dnya ticaret hacmi bu tarihlere kadar dnlemeyecek boyutlara ulamtr. Bunda demir yolu ulam kadar yelkenli gemilerin yerini alan buharl gemilerin pay byk olmutur. Svey ve Panama Kanallarnn almas da dnya ticaretine nemli bir ivme kazandrmtr. Bu gelimeler d yatrmlarn da hzl bir art gstermesine yol amtr. Avrupann endstrilemi lkeleri, kendi nfus ve toprak byklyle orantlanamayacak kadar byk topraklar smrge ynetimleri altna sokmak suretiyle sanayilemenin gereini yerine getirmilerdir. ngilterenin smrge toprakSIRA SZDE lar, anavatan topraklarnn 94 kat idi. Fransann % 5i; Almanyann % 16s anavatan topraklaryken geri kalan koloni topraklardr. 1914te smrgeci lkeler dnda kalan dnyann % 68i smrge; % 11i yar smrge topra iken bamDNELM sz devletlerin topraklar ise sadece % 21dir. Yine smrgelerde yaayan nfus % 60, yar smrgelerde yaayan nfus % 22, bamsz devletlerde yaayan nS O R fus da % 18dir. U Avrupann endstrilemi lkeleri, kendi nfus ve toprak byklyle orantlanamayaDKKAT cak kadar byk topraklar smrge ynetimleri altna sokmak suretiyle sanayilemenin gereini yerine getirmilerdir. ngilterenin smrge topraklar, anavatan topraklarnn SIRA SZDE 94 kat idi. Fransann % 5i; Almanyann % 16s anavatan topraklaryken geri kalan koloni topraklardr. 1914te smrgeci lkeler dnda kalan dnyann % 68i smrge; % 11i yar smrge topra iken bamsz devletlerin topraklar ise sadece % 21dir. Yine AMALARIMIZ smrgelerde yaayan nfus % 60, yar smrgelerde yaayan nfus % 22, bamsz devletlerde yaayan nfus da % 18dir.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Btn bu gelimeler gstermektedir ki artk kaba bir yamalama yerine koloni olarak ele geirilen yerler, ham madde kayna ve pazar olarak kullanlan ucuz i gcnden E V Z Y O N T E L yararlanlan yerler hline gelmilerdir. Ekonomik bakmdan geri kalm olan Osmanl Devleti ise sanayilemi gl devletler iin yatrm, ham madde ve pazar durumundayd. Siyasi gcn de byk lde yitirmi olduundan emperyalist devletlerin basklarna boyun emekten baka yapabilecei bir ey NTERNET gzkmyordu.
MAKALE
EMPERYALST REKABET VE KUVVETLER ATIMASI

Batnn byk glerinin XIX. asrn ikinci yarsndaki pozisyonlarn incelediimizde Osmanl topraklarnda gerekleen hemen her olayda, Akdenizde egemenlik kurmak isteyen sanayilemi dier devletler ile mcadele hlinde bulunan ngilterenin politikalar, arlkla hissedildiini syleyebiliriz. ngiltere: Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda olduka ge balayan ilikiler, kimi zaman canlanm kimi zaman da gerilemise de hzla gelimitir. Osmanl Devletinin geni snrlar ierisindeki ticari imknlardan faydalanmak isteyen ngiltere, Franszlara verilen kapitlasyonlar gibi ticari baz ayrcalklar elde etmeyi baardktan sonra Orta Douyla balantsn glendirmeye alm ve Hindistana
MAKALE
95
giden ticaret gzerghnn gvenlii ngiliz politikasnn temelini oluturmutur. Orta Doudaki krl ticareti nedeniyle ngiltere, spanya, Fransa, Portekizle smrgecilik rekabetinde Osmanlyla iyi ilikiler kurmaya zen gstermitir. 18. yzyl balarnda Osmanl-ngiliz ticari ilikileri gerileme dnemine girerken siyasi ilikiler etkili bir gelime gstermitir. 19. yzylda ngilterenin Osmanl Devletinin toprak btnln savunur bir politika izlediini grmekteyiz. Bununla birlikte ngiltere bu politikasn srdrrken Osmanl Devletinin aleyhinde bulunan dier devletlerle birlikte hareket etmekten de geri durmamtr. Mesela, 1827 ylnda Navarinde Trk donanmasnn yaklmasnda Fransa ve Rusya ile birlikte hareket eden ngiltere, Osmanl topraklar zerinde Rus nfuzunun artaca endiesi ile 1853-1856 Osmanl-Rus Harbi srasnda bu kez Osmanl Devletinin yannda yer almtr. Orta Douda zengin petrol yataklarnn bulunmasyla birlikte Osmanl hakimiyetindeki bu yerlerde etkisini artrmak ve hatta buralarda egemenlik kurmak ngiliz politikasnn ana stratejisini oluturmutur. Bu ayn zamanda geleneksel ngiliz politikas olan Hindistan yolunun gvenlii iin de gerekli idi. Usta ngiliz politikas bunun iin kendi smrgelerinde asla msaade etmedii milliyetilik fikrini Osmanl lkesinde yaayan gayr Trk unsurlar arasnda yaymaya almtr. Btn Orta Douyu iine alan blgede byk bir Arap devletinin kurulmas fikrini Araplara alayan ngilizler, Rusyann Akdenize inmesi ihtimaline kar da Ermenileri Osmanl Devletine kar tahrik etmilerdir. Grld gibi ngilterenin Osmanl toprak btnln savunur olmasnn asl sebebi Hindistan ve Uzak Doudaki smrgelerine giden yolun Osmanl Devletinin elinde olmas ve zengin Orta Dou corafyasn ele geirmek istemesine dayanmakta idi. Osmanl Devletinin ngiltere iin geni bir pazar olmas da ngiliz politikasna yn veren dier bir husustur. Anlalaca gibi ngiltere, Rusya ve Fransann Osmanl Devletini paylaarak glenmeleri yerine, szn geirebilecei zayf bir Osmanlnn yaamasn istemitir. ngiltere bu politikasn 1877-78 Osmanl-Rus Savana kadar srdrmtr. Bu savatan sonra ngiltere, Osmanl toprak btnln korumaktan vazgemi, kendi gl donanmasn kullanarak blgedeki karlarn korumay tercih etmitir. ngilterenin takip ettii bu politika 20. yzyl balarndan itibaren deimitir. ngiliz politikasndaki bu deiikliin temel sebebi yine emperyalist devletler arasndaki kar atmalardr. Rusya, boazlara hakim olmak ve Akdenize inmek istemekteydi. Avusturya-Macaristan mparatorluunun Balkanlarda hakimiyet tesis etmek istemesi, yeni bir g olarak kendisini gsteren Almanyann Osmanl Devletindeki nfuzunun artmas ve zellikle Berlin-Badat demir yollar projesi ile Basra Krfezine inmek istemesi gibi sebeplerden dolay Osmanl Devletinin btnln muhafaza etmek, ngiliz menfaatleri asndan artk anlamsz grnyordu. 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi srasnda Ruslarn skenderun Krfezine kadar inmelerini nlemek gerekesiyle Kbrsa yerleen ngiltereyi buradan karmak mmkn olamamtr. ngiltere benzer bir ekilde 1882 ylnda geici kaydyla igal ettii Msrdan da kmamtr. Osmanl Devletine kar takip ettii ikiyzl politika, ngilterenin muhtemel bir dnya savanda Osmanl Devletinin karsnda yer alacan gsteriyordu. Fransa: htilaldan sonra sanayilemesini de tamamlayan Fransann ngiltereden sonra smrgeci bir devlet olarak dnyada kendisini hissettirdiini grmek-
96
teyiz. Bata Orta Dou olmak zere Osmanl topraklar zerinde ngilizlerin takip ettikleri politikalar da Fransay yakndan ilgilendirmekte idi. Bu sebeple Osmanl topraklar, Fransa ve ngiltere gibi gl emperyalist devletlerin kar atmalarna sahne olacaktr. Yaanan baz olumsuzluklara ramen Osmanl Devletinin Fransadaki ihtilal ile sonrasnda ortaya kan fikir ve gelimelerden etkilendii grlmektedir. Napolyonun Msr seferine kadar sren bar dneminde Fransa ile i birlii iinde nemli slahatlar yaplmtr. Bu dnemde Fransann zellikle hukuk, eitim ve politik alanda etkili olduu grlmektedir. Alan yeni okullarda Franszca dersler okutulmu ve Fransaya renciler gnderilmitir. Bu dnemde Fransz dncesinin Osmanl Devleti ve toplumu zerindeki etkilerini grmek mmkndr. Bununla birlikte nemli bir g hline gelen Fransann da Osmanl topraklar zerindeki emellerini asker g ile halletmekten ekinmedii grlmektedir. III. Selim Dneminde Fransa ile dostane ilikiler devam ederken Napolyon Bonaparte, 1 Temmuz 1798de Msr igal etmitir. Akka Kalesini kuatan ancak Cezzar Ahmet Paa karsnda yenilen Fransa, Rusya ile ittifak oluturmutur. 1827 ylnda Navarinde Osmanl donanmasnn yaklmasnda ngiltere ve Rusya ile birlikte hareket eden Fransa, Yunanistana bamszlk verilmesi ynndeki Londra Antlamasn da imzalamtr. Osmanl donanmasnn Navarinde yaklmasndan da istifade ile 1830da Cezayiri igal eden Fransa, Msr Valisi Mehmet Ali Paann isyann da desteklemekten ekinmemitir. Bu olaylar Fransann hi de iyi niyetli olmadn ve Osmanl lkesi zerinde emperyalist emelleri olduunu gstermekteydi. Almanya: 1870-1871 Savanda Fransay yenen Almanya, 1871de birliini tamamlayarak bir g olarak ortaya ktktan sonra Avrupada gler dengesi de deimitir. 1871 ylnda Alman, Avusturya-Macaristan ve Rus mparatorlar bir araya gelerek mparatorlar Ligi olarak bilinen bir toplant yapmlar ve szl olarak devletin Avrupada ortak politika takip etmeleri karar almlardr. Ancak 18771878 Osmanl-Rus Sava geliirken Osmanl Devletinin Balkan topraklarnn paylalmas konusunda Avusturya ile Rusyann anlaamamalar zerine mparatorlar Ligi dalmtr. 1879 ylnda Almanya ile Avusturya-Macaristan ittifak kurulurken Rusyann bavurmas zerine 1881 ylnda kinci mparatorlar Ligi gereklemitir. Muhtar bir eyalet hline gelen Bulgaristan kendi kontrolleri altna almak isteyen Avusturya ile Rusyann aras yine alm ve bu Lig de dalmtr. Byk devlet olmann artn smrgecilikte gren talyann teebbsyle 1882 tarihnde Almanya, Avusturya ve talya arasnda bir ittifak anlamas yaplmtr. 1887 tarihnde Rusya ile yeniden bir ittifak anlamas yapan Almanya, Avrupada kesin bir stnlk kurmu oluyordu. Bismarckn Alman Babakanlndan ayrlmasndan sonra Alman mparatoru II. Wilhelm, ngiltereyi yanna ekemedii gibi 1890 ylnda sresi biten 1887 Rus-Alman Anlamasn da yenilememitir. Yalnz kalan Rusya ile 1894 ylnda Almanyaya kar resm ve asker bir ittifak antlamas imzalayan Fransa, 1904 ylnda Msr tamamen ngiltereye brakmak, buna karlk Fas almak zere bir anlama yapmay baarmtr. Bu anlama, iki devletin smrgelerde meydana gelen atmalarn sona erdiriyor ve iki devlet arasnda yakn ilikilerin kurulmasn salam oluyordu. Anlalaca gibi hakimiyet sahasn glendirip dnyada sz sahibi bir devlet hline gelen ngiltereden sonra Fransa da Trk topraklar zerindeki emperyalist atmada yerini almtr. Osmanl siyasetinde Fransz dostluunun tarih ve deerli bir gelenek olarak grlmesi, Fransann asl niyetinin anlalmasn geciktirmi-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
97
tir. Fransann gayr Mslim unsurlarn hamiliini salamak suretiyle Osmanl Devleti zerindeki siyasi basklarn artrmak istedii hemen herAMALARIMIZ mnasediplomatik bette grlecektir.
T A P Batnn byk glerinin asker ve ekonomik glerindeki deiimKve yzyln gelimelerine etkisini rakamlar eliinde okumak isterseniz P. Kennedynin Byk Glerin Ykseli ve Dleri (ev. Birtane Karanak, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 1996) adl kitabndan yararlanabilirsiniz. TELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Rusya: 18. yzylda hzla modernleen ve Avrupa tekniini ordularnda baaryla uygulayan Rusya, Yakn ada gl bir devlet olarak ortaya kmtr. stanNTERNET bulu ele geirmek ve scak denizlere inmek isteyen Rusyann bu dnemde, Osmanl Devletinde yaayan Ortodoks Hristiyanlar zerinde de etkisi artrmtr. Rusyann boazlarda hakimiyet kurmasndan ekinen ngiltere ve Fransann OsmanMAKALE l Devletine destek olmalar kanlmazd. Osmanl lkesini bu iki devletle savamadan paylalmasn dnen Rusyann politikas, btn Slavlar Osmanl Devleti ve Habsburg mparatorluunun harabeleri zerinde birletirmekti. Bu politika merkezi stanbul (3. Roma) olacak bir Slav devleti kurmak eklinde tanmlayabileceimiz Pan-Slavizm ekseninde ekillenecektir Balkanlardaki Slavlar Osmanl Devletine kar kkrtmak isteyen Rusya iin esasen Balkan Slavlarnda Fransz htilalndan ok nceleri mevcut olan Panslavizm dncesi nemli bir gereke olmutur. ar II. Aleksandr Dneminden itibaren Rus siyasetinde etkili olmaya balayan Panslavizmin siyasi alandaki en nemli temsilcisi, stanbulda eli olarak greve 1864 ylnda balayan General Nikolay Pavlovi gnatiyevdir. gnatievin daha stanbula gelmeden nce ark Masas Mdrl yapt dnemde balca amac vard. Bunlar, 1856 Paris Antlamasnda yer alan Rusyann Karadenizde donanma bulundurma yasann kaldrlmas, stanbul ve Boazlarda Rus nfuzunun salanmas ve Balkanlardaki btn Slavlarn Rusyann nfuzuna sokulmasdr. Bu amalar dorultusunda almalarna balayan gnatiyev, stanbuldaki elilii, Panslavizmin propaganda ve casusluk merkezi olarak kullanmtr. Trklerin Avrupa ve Asyadan atlmas dncesini hakim klmak amacyla yrtlen Panslavist propaganda gerekten de ie yaram, Balkan milletlerinin isyanlarnn (Hersek ve Bulgar isyanlar gibi) hazrlanmasnda olduu gibi Balkan Savalarnn kmasnda da nemli bir etken olmutur. Rusyann faaliyetleri propaganda ile snrl kalmam, Balkanlara, Rusyadan ok sayda subay, silah ve para gnderilmitir. Ayrca eitli Rus ehirlerinde Bulgar, Srp ve Karadallar Trklere kar eitilmeye balanmtr. Balkan Savalarnda Bulgar ordusuna Ruslarn yan sra Bulgar ve Rum gnlllerin de katld ve Marmara kylarna kadar ilerleyen, baz iskele ve limanlar igal eden Bulgar ordusuna blgede yaayan gayrimslim halkn yardm ettii grlmtr. Osmanl Devleti, birok nlem almasna ramen bu durumun nne geememitir. Osmanl ordularnn Balkan Savalarnda yenilmeleri ve bu sava srasnda Osmanl vatanda olan bir ksm gayrimslimin devletin aleyhinde aktif olarak dman devletlerin saflarnda yer almas Trk aydnnda ve halknda millileme abalarna zemin hazrlayacak bir etki yaratmtr. Avusturya-Macaristan: Yakn ada byk devletlerle, zellikle Rusya ile ittifaklar oluturarak topraklarn Balkanlarda genileten Avusturya ise Balkanlarda hakimiyet kurarak Selanike ulamak ve Adalar Denizine kmak istiyordu. Ancak rki ve din birlikten uzak heterojen yaps sebebiyle Fransz htilalinden ksa sre-
NTERNET
MAKALE
98
de etkilenen Avusturyada ynetimi eline geiren nl devlet adam Metternichin, lkede yaayan unsurlar Alman kltr iinde eriterek devlete ball salamak dncesi, imparatorluk yapsna sahip dier devletlerde olduu gibi uzun vadede baarl olamamt. Nitekim Avrupay derinden sarsan 1848 ihtilal srasnda Macarlar ve ekler ayaklanmlardr. Bu gelimeler esnasnda Gney Slavlarnn Srbistan ve onun hamisi durumundaki Rusyaya ynelmeleri bu imparatorluun da dalacan gstermekteydi. Macarlarn basklaryla Hrvatlarn geleneksel ballklar bile zayflamt. Avusturya her ne kadar sanayilemi ise de byk devletler iinde bir varlk gsterecek duruma gelememitir. mparatorluun savunma denekleri dier byk devletlerle karlatrlnca ok az bir miktar oluturmaktayd. Orduya ayrlan bte Rusya ve Prusya ordularna gre yeterli olmayp bunun sonucu olarak ordudaki silahlar da eskimi ve yetersizdi. Bu durumda Avusturya-Macaristan, zellikle Rusyann destekledii Srbistandan gelebilecek bir saldr karsnda Almanyann desteine muhta bir duruma dmtr. Avusturya-Macaristan mparatorluu da yukarda iaret edildii gibi dalma srecine girmesine ramen mevcut siyasi gelimeleri deerlendirmeye alm, Osmanl Devletinden Bosna-Hersek gibi baz toprak paralarn elde etmekten geri kalmamtr. Burada Yakn ada ngiltere, Fransa, Avusturya ve Rusyann takip ettikleri politikalar dorudan etkileyecek olan talya ve Alman mill birliklerinin kurulmas zerinde ksaca da olsa durmakta fayda vardr. talya Parlamentosunun 14 Mart 1861de Birleik talya Kralln dnyaya aklamas ve Piyomente Kral Viktor Emanuellei talya Kral olarak semesiyle talya birlii kurulmutur. 1866da Venedik ve 1871de Romann katlmasyla glenen talya, Avrupadaki g dengesini bozmutur. Gl bir ordu oluturmak ve kk prenslikleri yutarak topraklarn geniletmek isteyen Prusya, Avusturya ile girimi olduu savatan galip ktktan sonra (1867) Kuzey Almanya Birliini kurmutur. 1867de Berlinde toplanacak olan bu birlik sayesinde 25 milyon nfuslu bir Alman devleti ortaya karyordu. Prusya Babakan Otto Von Bismarck tarafndan yrtlen politika baarl olmu; Avusturya ve Fransaya kar kazand zaferler sonunda 1871 ylnda Almanya birlii kurulmutur. Birliini kurarak gl bir devlet hlinde sahneye kan Almanyann, yaama alan olarak dousunda bulunan Rusyann denetimindeki topraklar grmesi Rusyay; gl bir donanma kurarak ngiltere smrgelerine gz dikmesi de ngiltereyi tedirgin etmi ve bu iki devletin yaknlamasna yol amtr. Hl byle olunca bu zamana kadar Rusyann Gneye inmesini engellemek iin Osmanl Devletinin toprak btnln isteyen ngiltere, bu politikasndan vazgemi, Rusyay safna ekebilmek iin Osmanl topraklar zerinde tavizler vermekten ekinmemitir. Artk ngiltere Osmanl topraklar zerinde oluturaca kk devletleri daha kolay denetleyebileceini dnmeye balayacaktr. Osmanl Devletinin yklmasna kadar gidecek olan tarih srecin balamasn Avrupa siyasi corafyasndaki bu ciddi gelimeler tetiklemitir. ngiltere-FransaRusya-Avusturya-talya-Almanya arasnda gelien olaylar ve siyasi hesaplar, dorudan deilse de dolayl olarak Osmanl Devletinin yaayaca badirelerin balangc saylabilir. 19. yzyln sonlarndaki bu gelimeler adeta I. Dnya Savandaki bloklamay haber vermektedir. Alman ve talyan birliklerinin kurulmas sonucu Avrupann en gl devletlerinden Fransa ve Avusturya ktadaki hareket alanlarn kaybetmilerdir. Avrupada
99
genileme umudunu yitiren Fransa denizar faaliyetleri hzlandrarak Avrupa dndaki corafyalara alacak, Orta Avrupada iddias kalmayan Avusturya ise tabii yaylma alan olarak grd Balkanlara ynelecektir. Rusyann da Panslavizm yoluyla Balkanlarda yaylmay tercih etmesi, Osmanl Devletinin Avrupa topraklarndan ekilmesini kanlmaz hle getireceini gsteriyordu. Fransa ve ngilterenin politikalar da gz nnde bulundurulduunda Osmanl Devletinin Avrupa dndaki topraklarnda da tutunabilecei pheli grnmekteydi. Amerika Birleik Devletleri de bamszln kazandktan hemen sonra dnyann her yerinde ticari ve iktisadi ilikiler kurmaya almtr. 18. yzyln sonlarnda ABDnin irtibat kurmak istedii devletler listesinde Osmanl Devleti de yer almtr. I. Dnya Savana kadar gelien asker ve siyasi olaylarda yer almayan Amerika, politikasn ticaretini gelitirmek zerine kurmutur. ABD, Osmanl lkesine nfuz edebilmek iin misyonerlik faaliyetlerine girimitir. 19. yzyl balarndan itibaren gelien misyonerlik faaliyetlerinin dorua ulat 20. yzyl balar, ayn zamanda kapitalizmin gelitii, Sanayi Devrimlerini tamamlayan lkelerin dnya ham madde kaynaklar ile pazarlarn paylatklar bir tarihtir. Bu dnemin en dinamik ve en baarl misyonerleri bata ABD ve ngiltere olmak zere Almanya ve Hollanda gibi lkelerin Protestan misyonerleriydi. 1886 ylnda dnyada 80in zerinde Protestan misyoner rgtnn 32si Amerika, 24 ngiltere, 24 de Kta Avrupas devletlerinin kurduklar rgtlerdi. Dnyadaki misyoner rgtleri iinde gelir ve misyoner says itibaryla ABDnin yaklak te birlik bir paya sahip olduu bu ynde en nemli gelimeyi ABDnin gstermi olduu dikkat ekmekteydi. ABDde takriben 5000 Protestan kilisesinin fanatik mensuplarnn balaryla desteklenen ve asl amalarnn Hristiyanl yaymak olduu aklanan misyonerler Osmanl Devletinde bu amac aan faaliyetlerde bulunuyordu. Amerikan misyonerlerinin Osmanl Devletindeki faaliyetlerinin ilk aamas yreyi, halk, devleti tanma; yerel dilleri, adetleri ve deerleri renmekle gemitir. 1831de stanbulda Amerikan diplomatik temsilcilii aldktan hemen sonra biri stanbuldan ynetilen Trkiye Misyonu, dieri Beyruttan ynetilen Suriye Misyonu olarak faaliyetlerini hzlandrmlardr. Hedef kitle olarak Ermenilerin belirlenmesinden sonra Trkiye Misyonu; Bat Trkiye, Merkez Trkiye ve Dou Trkiye olmak zere ayr blgeye ayrlm, 1871 ylnda da Osmanl Devletinin Avrupa ktasndaki topraklarnda faaliyet gsterecek olan yeni bir misyon daha kurulmutur. Bu rgtler 40-50 yl gibi bir srede Osmanl Devletinde son derece sistemli bir ekilde rgtlenmi, faaliyetlerini okul, hastane, matbaa gibi messeseler marifetiyle yrtmtr. 1850 ylnda Protestan Ermenilere ayr bir millet stats verilmesinin perde arkasnda da Amerikan misyonerleri yer almtr. Amerika, misyonerlerin atklar, gerek okullar gerekse dier kurumlar marifetiyle Osmanl Devletinde varlk alan yaratm, bylece ksa srede siyasi ve ekonomik nfuz etme imkn bulmutur. Batl devletlerin ark meselesi temelinde yrttkleri politikalar Osmanl Devletini 20. yzyln balarnda iyice yalnzlatrmtr. Yeni ham madde kaynaklar salayacak topraklar elde etmek isteyen sanayilemi Avrupa devletleri 19. yzyln sonlarnda Afrika topraklarnn neredeyse tamamn smrgeletirmilerdi. 1830da Cezayiri igal eden Fransa, 1881 ylnda da Tunusu igal etmitir. Fransann Tunusu igalinden bir yl sonra 1882 ylnda ngilterenin de Msr igal etmesi talyay da harekete geirmitir. Trablusgarp ve Bingaziye gz diken talya, emeline ulaabilmek iin nce 1887den 1909 ylna kadar ngiltere, Avusturya, Almanya, Fransa ve Rusya ile bir dizi gizli anlama yapmtr.
100
OSMANLI DEVLETNN K: I. DNYA SAVAI

Atatrk, Sava, hayati ve zaruri olmaldr. Milletin hayat tehlikeye dmedike, sava bir cinayettir. demitir. 20. yzyln balarnda artk yklmak zere olan Osmanl Devletinin girdii savalar nceki savalara gre farkl bir karakter gstermekte ve Trk milletinin hayatnn tehlikeye dt anlalmaktadr. 1815 ylnda toplanan Viyana Kongresi, Avrupada mevcut durumun yerlemesini salad iin Batl devletlerin, smrgecilik faaliyetleri erevesinde yneldikleri yer Osmanl Devletinin hakim olduu corafya olmutur. 17. yzyl sonlarndan itibaren gerilemeye balayan Osmanl Devletinin kayplar giderek artm ve I. Dnya Sava balamadan nce Avrupa ve Afrikadaki topraklarnn hemen hemen hepsini kaybetmitir. Bu srete menfaatleri atan emperyalist devletlerin arzular, gleri ve politikalar ok yakn bir gelecekte kanlmaz olarak byk bir savan kacan gsteriyordu. Bu devletlerin karlar ve gleri dorultusunda ittifaklar oluturmalar da kanlmazd. Almanyann yaylmasnda ayn endieleri tayan Fransa ve ngiltere, Rusya ile ok nceleri ayr ayr ittifaklar oluturmulard. Bu ittifaklar esasen dorudan Almanyaya kar yrtlecek bir sava iin oluturulan ittifaklar olmayp smrge alanlar zerinde yaplan uzlamalard. I. Dnya Savandan nce Avrupann byk devletlerinin oluturduklar ittifaklar genilemi, Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya l ttifak; ngiltere, Fransa ve Rusya l tilaf oluturmulardr. 28 Haziran 1914 tarihnde Saray-Bosnada Avusturya-Macaristan mparatorluunun veliahd Aridk Fransuva Ferdinandn Gabriel Princip adl Srp asll bir renci tarafndan ldrlmesini bahane eden Avusturya-Macaristan mparatorluunun Srbistana harp ilan etmesiyle Birinci Dnya Sava balamtr. Bu tarihten hemen sonra Almanya, Rusyaya; Fransa da Belikaya harp ilan etmilerdir.
Osmanl Devletinin Savaa Girmesi

1914 ylna gelindiinde Osmanl Devleti iin ngiltere veya Almanyann yannda savaa girmekten baka bir kar yol gzkmyordu. Silahl ve tarafsz kalmak, en makul bir fikir olarak ileri srlm ise de bu fikrin kabul ve uygulanmas pheli, hatta imknsz grnyordu. Avrupadaki dengeyi temin eden btn devletler, areyi silaha sarlmakta bulduklar bir zamanda Osmanl Devleti, harbin neticesinde ortaya kacak olan dengenin, mmkn mertebe kendi aleyhinde olmamas iin tarafsz ve hareketsiz kalamazd. Bundan baka, Devlet, bilhassa corafi mevkiinin bu savata tad nem dolaysyla ve asrlardan beri kendisi hakknda beslenen ihtiraslar sebebiyle, Avrupa dengesinin bozulmas yznden gelecei en fazla kararan ve tehdit altnda kalan bir memleket hline gelmiti. ttihat ve Terakki liderlerine gre: ngiltere ile Rusyann yaylmac emellerine set ekmek iin savaa girilmelidir. tilaf Devletlerine nispetle iktisadi ve snai stnle sahip Almanya, savatan ancak zaferle kabilir. Tabiatyla, zafer gn de Trkiye mkfatlandrlacaktr. stelik 1912-1913 Balkan Harbinde baarsz olan Osmanl ordusu slah edilmi, dzen ve disiplin kazanmt. Almanyann sava kaybedebilecei ihtimalini hi kimse dnmyordu. Sadece Trklerin son asrda kaybettii topraklar geri almak deil, ayn zamanda Rus mparatorluunu paralamak ve byk bir Trk devleti kurmak midi hakimdi. Bununla birlikte ttihat ve Terakki liderleri, Osmanl Devletinin acilen Avrupal gl bir mttefik
101
bulmas gerektii konusunda birleiyorlar; ngiltere, Fransa veya Almanyann, devleti daha fazla toprak kaybna kar koruyabileceine inanyorlard.
Osmanl Devletinin ttifak Araylar

zellikle Trablusgarp ve Balkan Savalarnda Almanyadan ciddi bir yardm grmeyen ve Almanyann ilgisini ar iktisadi bulan ttihatlar Rusyaya kar ngiltere ve Fransa ile ittifak etmenin zeminini hazrlamaya almlardr. Bunun iin bir yandan siyasi grmelerde bulunurken bir yandan da ticari ve iktisadi imtiyazlar vermeye balamlardr. Btn bu tavizlere ramen mit edilen ittifaklar ortaya kmayacaktr. 1914 yl Haziran aynda Cemal Paa vastasyla yaplan ittifak teklifi, Ruslarn olur demeleri artna balanmtr. Anlalan odur ki Osmanlnn, Rusyann penesinden kurtulamayaca kanaatinde olan Fransa, her ne karlnda olursa olsun yardm etmek istememitir. Zira daha Trablusgarp Sava srasnda gayrresm olarak Rusyaya kar ittifak teklifinde bulunulmutu. 12 Haziran 1913 tarihnde Londradaki Osmanl Bykelisi Tevfik Paa vastasyla ngiliz Dileri Bakan Grey nezdinde resmen yaplan ittifak teklifi, Osmanl Devletinin l tilafa girebilmesi iin Rusya ve Fransann dncelerinin alnmas gerektii, bu yaknlamann ise l ttifak Devletlerince kendilerine bir meydan okuma eklinde anlalabilecei gerekesiyle reddedilmitir. Ayrca daha az tehlikeli bir yol olarak da btn byk devletlerin, Osmanl Devletinin tarafszlnn kabuln salayacak bir biimde bamszlna ve btnlne sayg gsterecekleri bir anlama yaplmas tavsiye edilmitir. 1914 yl Mays aynda Talat Paa, Krmda Rus arn ziyaret ederek ittifak teklifinde bulunmutur. Osmanl Devletince byle bir teklifte bulunulmas Ruslarn gururunu okamsa da stanbul ve Boazlar ele geirmek hususunda mttefiklerini raz etmi olan Rusya, Alman asker heyetlerinin Trkiyede olmalarn bahane ederek ittifak teklifini geri evrilmitir. ttifak teebbslerinden bir netice alnamaynca Enver Paa, ngilizlerin Sultan Osman zrhlsn vermemek iin bahaneler icat ettiklerini de gz nnde bulundurarak harekete gemitir. Boazlarn ve dolaysyla devletin geleceinin tehlikeye decei kanaatiyle Said Halim Paa ve Dhiliye Nazr Talat Beyi de ikna ederek l ttifaka girmeye karar vermiler ve Berlinde grev yapm olan Enver Paann Almanyaya mracaatn kararlatrmlardr. 22 Temmuz 1914 tarihnde Enver Paann mracaat da Almanyann stanbul Bykelisi Hans Von Wangenheim tarafndan reddedilmitir. Bylece Osmanl Devletinin diplomatik yalnzl kesinleiyor, hibir byk g Osmanl Devletini mttefik olarak kabul etmiyordu. Enver Paann 22 Temmuz 1914 tarihndeki ittifak talebinden bir gn sonra Avusturyann Srbistana bir ltimatom vermesi zerine Kayzer II. Wilhelm, Enver Paann talebinin aratrlmasn istemitir. II. Wilhelm, Osmanl Devletinin Almanyann mttefiki olarak savaa girmesini istemekle birlikte Trklerin Ruslara kar ciddi olarak savaa giriebilecekleri konusunda tereddt ediyordu. Baz Alman yetkililer Boazlara sahip ve Hint yolunu tehdit edebilecek konumu itibaryla Osmanl Devletinin Almanyay glendireceini dnrken bazlar Kafkaslardan gelmesi muhtemel Rus taarruzuna kar Osmanlnn dalp yardm isteyeceini ileri sryorlard. Bu tereddtler sebebiyle Almanyann, Trkiyenin savata Rusyaya kar ciddi surette harekete geebileceinden emin olmadan anlamay imzalamak istemedii anlalmaktadr. Bu hususta son sz Trkiyedeki Alman Asker Heyetinin bakan Liman Von Sanderse brakmtr.
102
SIRA SZDE
DNELM S O R U
stanbulda Sadrazam Said Halim Paa, Dhiliye Nazr Talat Bey ve Harbiye Nazr Enver Paa ile Alman Bykelisinin katld gizli bir toplant yaplm ve 28 Temmuzda ittifak tasla Berline gnderilmitir. Neticede 1 Austos 1914 gn yaplan gizli anlama ile Osmanl ynetimi kendisine bir mttefik bulmu oluyordu. Anlamaya gre Almanya, Osmanl topraklar tehdit edildii takdirde gerekirse silahla savunma ykmln kabul ediyordu. Buna karlk Osmanl Devleti, Srbistan ile Avusturya-Macaristan arasndaki atmada tarafsz kalacak; Osmanl Devleti savaa, Rusyann Avusturya-Macaristan aleyhine asker mdahalesi zerine Almanyann savaa girmesi hlinde katlacak ve stanbuldaki Alman Asker Islah Heyetinin ordunun sevk ve idaresinde fiili yetkisine izin verilecekti. Bu bilgilerden de anlalaca gibi tarafsz kalma imkn ve ihtimali kalmayan Osmanl Devleti, tilaf Devletleri blokuna katlmak iin yapt teebbsler de gereklemeyince, Almanyann safnda yer almak zorunda kalyordu. Birbiriyle savaan rakiplerin artk, Trkiyenin paylalmas meselesini anlaaSIRA SZDE rak hep birlikte halletmek istedikleri anlalmaktadr. Zira l tilaf, ta Gney Amerika hkmetlerine varncaya kadar her tarafta kendine mttefikler ararken DNELM Trkiyeyi ittifak dairesine sokmak iin herhangi bir teebbste bile bulunmamt. Aksine tilaf Devletleri bu savan, Trkiye ile olan derin ve hayati alakasn gizleS O R U mek ve Trkleri yalnz ve aresiz brakabilmek iin her eyi yapmlard. Birbiriyle savaan A T D K K rakiplerin artk, Trkiyenin paylalmas meselesini anlaarak hep birlikte halletmek istedikleri anlalmaktadr. Zira l tilaf, ta Gney Amerika hkmetlerine varncaya kadar her tarafta kendine mttefikler ararken Trkiyeyi ittifak dairesine SIRA SZDE sokmak iin herhangi bir teebbste bile bulunmamt. Aksine tilaf Devletleri bu savan, Trkiye ile olan derin ve hayati alakasn gizlemek ve Trkleri yalnz ve aresiz brakabilAMALARIMIZ mek iin her eyi yapmlard. Osmanl Devletinin Almanya ile yapt ittifak, kendisini savaa girmeye mecK T A bur etmiyor olarakP deerlendirilmitir. Osmanl Devleti, her ne kadar sava karsnda tarafszln ilan etmi ise de Akdenizde ngiliz donanmas tarafndan takip edilen Goben ve Breslav adl iki Alman sava gemisinin, takipten kurtularak aTELEVZYON nakkale Boazndan ieri girmesi Almanya yannda savaa girilmesi mizansenini tamamlyordu. Yavuz ve Midilli adlar verilen bu gemilere, Trk bayra ekilip Enver Paann emriyle Amiral Souchon komutas altna verilmiti. Kamuoyuna ngilNTERNET terenin el koyduu Osmanl sava gemilerinin yerine Almanyann hediyesi eklinde sunulan bu gemiler 29 Ekim 1914te Karadenizde Odesa, Sivastopol ve Novorosisk limanlarn bombalamlar, Rus donanmasyla savamlardr. Bu savaa HaM A ile E midiye gemisi K A L baz Trk sava gemileri de katlmt. Bu olay Osmanl Devletinin fiilen harbe giriinin tarihdir. Bu gemilerin Osmanl Hkmetince satn alnd, isimlerinin Yavuz ve Midilli olarak deitirildii ilan edilmi ise de bu karar Osmanl Devletinin tarafsz kald eklinde deerlendirilmeyecektir. 5 Kasm 1914 tarihnde tilaf Devletleri, Osmanl Devletine resmen harp ilan etmilerdir. 11 Kasm 1914te de Osmanl Devleti ayn devletlere resmen harp ilannda bulunmu, 14 Kasmda ise btn slam lemine hitaben tilaf Devletlerine kar cihad- ekber ars yaplmtr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
103
I. DNYA SAVAINDA CEPHELER

Taraflarn stratejilerine gre savan, jeopolitik konumu sebebiyle Osmanl topraklarnda younlamas kanlmaz grnyordu. Bu itibarla her iki blokun da sava planlar Boazlar, anakkale, Irak (Musul-Kerkk) ve Svey zerine yaplacaktr. ngiltere, mttefiki Rusyaya gerekli yardm ulatrabilmesi ve Osmanl Devletinin saf d edilebilmesi iin boazlara hakim olmak zorunda olduu gibi Musul topraklarndaki petroln de kontroln elinde bulundurmak istiyordu. Bu corafya ayn zamanda ngilterenin Hindistan yolunun kontrol asndan da nem arz ediyordu. Yine Orta Dounun kilit noktasn tekil eden Svey Kanal ve Msr zerinde ngiliz hakimiyeti savan sonular bakmndan son derece nem tayordu. Almanya ise giritii iki cepheli savata mttefik devletlerin irtibatn ve yardmlamasn mmkn olduunca kesmek mecburiyetinde olup Fransay bir an evvel saf d etmek ve Rusyann dou cephesinde megul edilmesini istiyordu. Osmanl devlet yneticileri de bir yandan kta zerinde yaylm olan devleti korumak isterlerken bir yandan da mttefiklerinin ykn hafifletmek iin ttifak bloku iinde yer aldklarnn farknda idiler. Dolaysyla Mehmetik kendi topraklarnda cereyan edecek olan savata kahramanca yer alaca gibi kaybedilmesi muhtemel corafyalar iin de mcadele mecburiyetinde kalacaktr.
Kafkas Cephesi
1 Kasm 1914te Ruslarn Dou Beyazttan saldrya gemeleri ile Kafkas Cephesi almtr. Osmanl ordular Rus saldrsn baaryla durdurmu ve kar harekta gemilerdir. Harbiye Nazr ve Bakomutan Vekili Enver Paa Kafkasyay zapt ederek Ruslar bu blgede kertmeyi dnmtr. Bylece Orta Asya Trk dnyas ile dorudan temasa gemek ve hatta Hindistana kadar ilerlemek mmkn olacakt. Bu dncelerle Boazlar ve Trakyada tutulmas gereken kuvvetlerin bir ksm Kafkas Cephesine kaydrlmtr. Enver Paa Erzuruma gelerek 3. Ordu Komutan Hasan zzet Paadan askerlerine taarruz emri vermesini istemitir. Hasan zzet Paa, k mevsiminde giriilecek olan taarruzun doru olmayacan ve ilkbaharn beklenmesi gerektiini bildirmesi zerine grevinden alnmtr. Ordunun komutasn bizzat eline alan Enver Paa ani basknlarla Rus ordusunu datmay planlamt. Ancak Trk ordusunun bir k boyu yetecek yiyecek, giyecek malzemesi ve asker mhimmat yoktu. Buna ramen 22 Aralkta giriilen Sarkam Harektnda Allahuekber Dalar geilmi ise de 9. Kolordu Ruslara esir dmtr. Ayrca Kafkas Cephesine gnderilmek zere yolda bulunan 3. Ordu birliklerinin bir ksmnn Irak Cephesine sevk edilmesi Kafkas Cephesini iyice zayflatmtr. Enver Paa komutasndaki ordu birliklerinin giritii bu harekt 25-26 Aralk 1914de durdurulmu ve byk kayplar verilmi ise de 28 Aralk 1914te Sarkam kuatlabilmitir. Askerlerin yetersiz bir sayya dmesi zerine harekttan bir netice alnamam ve Enver Paa 2 Ocak 1915 tarihnde cepheyi terk etmitir. 17 Ocaka kadar mcadele devam edecekse de byk mitlerle giriilen Sarkam Harekt, Trk ordusunun yenilgisiyle sonulanm oldu. Btn glklere ramen hibir zaman ylgnlk gstermeyen 3. Ordunun kayplar byk olmutur. Kuatmay gerekletiren 9. ve 10. Kolordularn 55 000 kiilik mevcudundan geriye sadece 3000 kii kalmtr. 11. Kolordunun kayplar ile birlikte toplam zayiat 75.000 kii kadardr.
104
Fotoraf 4.4 Sarkam dalarnda ehit olan askerleri simgeleyen bir alma: Karda Aan iekler. Kaynak: Cezmi Eraslan, 2009.
SIRA SZDE
Sarkam dalarna kardan yaplm bu heykeller sizce neyi artrmaktadr? Tartnz. SIRA SZDE Bu harekt srasnda 3. Ordunun neredeyse tamamnn kaybedilmesi AnadoD N E L kar savunmasz brakmtr. Ayrca Sarkam yenilgisini frsat luyu Rus istilasna M bilen Ermeni eteleri taknlklarn artrmlar ve Rus ordusunu Anadoluya girmeye tevik etmilerdir. zellikle 1915 Nisannda Van vilayetinde balayan isyann S O R U bymesi zerine bu uygun ortamdan yararlanmak isteyen Ruslar gnll Ermeni birliklerinin nclnde Van blgesini igal etmilerdir. Ruslarn Vann ynetimiDKKAT ni Ermenilere brakmas zerine Van merkezli devlet ilanna kalkan Ermeni eteleri de kaamayan Mslman halk katletmeye balamlardr. Osmanl ynetimiSIRA Ermeni etelerine ve onlar destekleyen vatandalarna kar aldnin bu aamadaSZDE tedbirleri ayr bir balk altnda inceleyeceiz. Rus igalleri Van ile snrl kalmam, Dou Anadoluda hzla ilerleyen Ruslar, AMALARIMIZ 16 ubat 1916da Erzurumu, 18 Nisanda Trabzonu, 16 ubatta Muu, 3 Martta Bitlisi, 15 Temmuzda Bayburtu, 25 Temmuzda Erzincan igal etmilerdir. Bu cephede Miralay Mustafa Kemal Bey komutasndaki 16. Kolordu, Mu ve Bitlisi K T A P Rus igalinden kurtarmtr. 1917 ylnda Rusyada Bolevik htilalinin kmas zerine Rusya ile 3 Mart 1918 tarihnde Brest-Litovsk Antlamas imzalanmtr. Anlama gerei geri ekilen Rus kuvvetleri ar silahlar ve malzemelerini i birlii yapTELEVZYON tklar Ermeni etelerine brakacaklardr. Ruslarn yerini alan Ermenilerin katliam tehditlerine kar 1918 Martnda Kzm Karabekir Paann kumandasndaki Kafkas Kolordular tarafndan Erzincan ve Erzurum kurtarlmtr (12 Mart 1918). Ayastefanos Antlamas ile Ruslarn eline geNTERNET mi olan Elviye-i Selase ( Vilyet: Kars, Ardahan, Batum) kurtarld gibi Ruslar, Dou Anadoluda igal ettikleri topraklardan ekilmeyi de kabul etmilerdir. Bundan sonra Azerbaycandaki kardelerinin yardm isteini karlamak zere KafkasMAKALE ya ilerinde ilerleyerek geici bir sre iin de olsa Baky alan Osmanl ordusu Hazar kylarna ulamtr. Henz savan balarnda giriilen Sarkam Harekt, Osmanl ordusunun bir dnya savanda etkin bir varlk gsteremeyeceini ortaya kard gibi iyi planlanmadan ve zamansz giriilen bir harektn verdii kayplar gstermesi bakmn-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
105
dan nemli olmutur. Kafkas Cephesinde Ruslara kar mcadele verilirken, Ermenilerin de Rus ordusunda savamalarnn yan sra Trklere kar giritikleri katliamlar burada belirtilmelidir. Byle bir zamanda Ermenilerin taknlklar Osmanl Devletini Ermeni vatandalarn lkenin baka yerlerine nakletme (tehcir) karar almaya zorlayacak ve Rus tehlikesi ortadan kalktktan sonra da Ermeni etelerinin terr, devleti bir hayli uratracaktr.
Kanal Cephesi
1 Kasm 1914te ngilizlerin Svey Kanalnda Akabe Limann bombardman etmeleri ile Filistin-Suriye cephesi almtr. Akabenin bombalanmasndan hemen sonra Enver Paa, Miralay Cemal Beyden 8. Kolordu Kumandanl grevini kabul ederek Kanal Seferi iin hazrlklar tamamlamasn istemitir. Esasen Almanlar tarafndan planlanan ve tatbiki istenen Kanal Seferi iin Cemal Paa, 21 Kasm 1914 tarihnde trenle stanbuldan yola kmtr. Cemal Paa, Sina ln byk zorluklarla gemi ve 2-3 ubat 1915te Svey Kanalna ulalmtr. ngilizlerin blgeye yd 150.000 kiilik kuvvetine kar 35.000 kiilik bir Trk kuvveti vardr. Ayn gece taarruz edilmitir. Osmanl kuvvetlerinin bir ksm kanal gemeyi baarm ise de ngiliz birlikleri kanaln bat yakasna gemi olan Trk kuvvetlerini tesirsiz hle getirmiler, kanalda bulunan tombaz ve sallar batrmlardr. Kanaln geilerek burada hakimiyet kurmann eldeki imknlar lsnde mmkn olmayaca grlm ve 3-4 ubat 1915 gn ekilme karar alnmtr. Bylece baarszlkla sonulanan Birinci Kanal Harektna neden giriilmi olduu ve neden baarsz olunduu konusuna 4. Ordu Kurmay Bakan Frankenbergin u szleri aklk getirmektedir. Frankenberg 1923 ylnda yapm olduu aklamada, Bu taarruzun Trk-Alman karlarna fazla bir yarar salamam olmasnn nedeni bence harektn bandan sonuna kadar iin yarm yamalak yaplm olmasdr. Neyin elde edilmek istendii aka bilinmiyordu ve bu yzden de amala ara hi bir zaman birbirine uymad. ngiliz lemini en duyarl yerinden ar ekilde yaralamak istiyorduk ama azck gdklamakla yetinmek zorunda kaldk. ngiliz mparatorluunun Hindistana giden ana damar kesilmek isteniyordu ve harektn politik hedefi Hindistan-Msr-Malta balants yerine Hamburg-stanbul-Kuveyt yolunu kurmak suretiyle Svey Kanaln devreden karmakt. Ama kimse bu giriimin bedelini demek istemiyordu. 16 Temmuz 1916 tarihnde ok sayda Alman askernin de itirak ettii ikinci Kanal harektnda da Trk ordusu byk zayiatlar verip ekilmek zorunda kalmtr. Daha sonra 4-5 Austosta Romani ve Katya blgelerinde ngilizlerle yeniden kar karya gelinmise de sonu yine ayn olmutur. Almanlarn sava planlarna uygun olarak yaplan bu harekttan da bir netice alnamamas Msrn tamamen kaybedildii anlamn tayordu. Nitekim 1916 ylnn sonunda kuvvetlerini takviye etmi olan ngilizler kar harekete geerek Sina yarmadasn ele geirip Suriye snrna dayanacaklardr.
anakkale Cephesi
ngiliz Bahriye Nazr Winston Churchill, stanbulun ele geirilip Osmanl Devletinin sava d braklmasn savunuyordu. anakkale Savalarnda alnacak sonularn uranlacak kayplar gze aldracak kadar nemli olduunu dnen Churchille gre, Boazlara giriilecek bir harektla, stanbul Mttefiklerin kontrol altna girecek, Asya Trkiyesindeki kuvvetlerin Avrupa Cephesinde faaliyet gsteren kuvvetlerle balants kesilecek ve bylece Kafkas Cephesinde bulunan Rus kuvvetlerinin yk hafifletilerek Osmanl Devleti bar yapmaya mecbur edilecekti. Ayrca, henz savaa girmemi Balkan Devletleri de Mttefik Devletler safna ekilebilecekti. Osmanl Devletinin Almanya yannda savaa katlmasyla zor
106
durumda kalan ngiltere ve Fransa, Rusya ile dorudan temasa geip sava glerini artrmak, Osmanl Devletinin Svey Kanal ve Hint Yolu zerindeki basksn kaldrmak, ayrca Orta Avrupaya szan Alman-Avusturya ordularn arkadan evirebilmek iin bu harekt gerekli grmlerdi. Dolaysyla, Almanya karsnda bunalan arlk Rusyasnn sava gcn takviye etmek amacyla ulatrlmak istenen yardm yine boazlardan yaplabilecekti. Mttefik Devletler, Boazlardan rahatlkla geebileceklerinden o kadar emindiler ki Alman Asker Heyetinin yaveri, ngiliz birliklerinin muzafferane stanbula girmelerini bekleyenlerin Beyolunda hazrlklar yaptklarn ve yollar grecek pencerelerin imdiden kiralandn, ngiliz sefaret binasnn da imdiden tanzim edilip yataklarn bile hazrlandn bildiriyordu. anakkale zerindeki mcadele, Dvel-i Muazzama kuvvetlerinin 3 Kasm 1915te Seddlbahir ve Kumkale istihkmlarnn bombalanmas ile balamtr. Bu kuvvetler iinde ngiliz ve Fransz birlikleri ile birlikte Rum ve Yahudi gnlller, Anzaklar (Avustralyal, Yeni Zelandal askerler), Sihler, Gurkalar, Sudanl zenciler, Senegalli, Fasl askerler de bulunuyorlard. eitli dil, din ve rklardan oluan bu insanlar, kendilerinin olmayan bir savata bir araya gelmilerdi. Anlalan odur ki emperyalist devletler Mehmetike kar dnya savana yakr bir biimde (!) btn akvam- beeri Geliboluda toplamlard. Asl anakkale Muharebeleri 19 ve 25 ubat 1915 tarihnden itibaren balam ve 8,5 ay srmtr. 18 Mart 1915 tarihnde 18 Mttefik gemisi boazlar zorlam ve geebileceklerini dnmlerdi. Mttefiklerin 6 gemisi batrlm ve anakkale geilmez hkm ile geri dnmek zorunda kalmlardr. Bu olaydan sonra karaya asker karmak suretiyle hedeflerine ulamaya alacaklardr. anakkale Muharebelerinin ikinci safhas, dmann karaya asker karp karadan stanbula ulamak istemesiyle balar. 25 Nisanda Sarosa, 26 Nisanda Kumkaleye, 27 Nisanda Seddlbahir ile Tekeburnu arasna karma yapmlardr. anakkale Muharebelerinde Kitre Muharebeleri diye isimlendirilen bu savalar destanlarla doludur. Dier bir Seddlbahir Muharebesi de Zndere Muharebesidir ki 6 Temmuza kadar srmtr. 8 Austosta Anafartalar Grup Komutan olan Miralay (Albay) Mustafa Kemal ile 9 Austosta Kocaimen, Conkbayr, Kanlsrtta cereyan eden muharebelerde I. Anafartalar Zaferi kazanlmtr. 10 Austosta Conkbayr Muharebelerinde Mustafa Kemalin gsne bir arapnel paras isabet etmi ancak gsndeki saat onu korumutur.
Fotoraf 4.5 Mustafa Kemal cepheyi ziyarete gelen Meclis yelerine siperleri gsterirken Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
107
14-21 Austosta Kiretepe, Aslantepe Muharebeleri yaplm, 21 Austosta II. Anafartalar Zaferi kazanlmtr. Burada baarl olamayacan anlayan dman, 20 Aralk 1915ten itibaren gizlice ekilmeye balam, 10 Ocak 1916da tamamen anakkaleden ekip gitmitir.
SIRA SZDE tilaf Devletlerinin hedeflerini dikkate alarak anakkale Cephesindeki Trk kahramanl ne salamtr? Tartnz. SIRA SZDE
Bir Fransz tarihisiyle bir Rus liderinin ifade ettikleri gibi, Trklerin Anadoluya ayak bastklar, hele Avrupaya getikleri andan itibaren onlar buradan uzaklatrS O U mak ve Osmanl Devletinin gerilemeye balad andan itibaren deR onun mirasna konma faaliyetlerine giriilmi ancak hemen her seferinde konu stanbul ve Boazlara geldiinde, paylama ekli zerinde anlamaya varlamamt. K K A T D Boazlar zerinde emelleri olan devletler bu kez birlikte hareket etmilerdi. Ancak, Liman Von Sandersin dedii gibi dman, Trk birliklerinin iddetli kar SIRA SZDE nceden koymasn hesap edememiti. Bu hususta Churchill, Trkler yle bir savunmaya girimilerdi ki canlarn veriyorlar ama vatan topraklarndan bir kar yer bile vermiyorlard AMALARIMIZ demitir. anakkalede kazanlan zafer ile Mttefiklerin btn hesaplar bozulmutur. anakkale Zaferi zerine Rusyaya giden yolu aamadklar gibi, Balkan devletleK T A P rini de yanlarna ekememilerdir. Henz tarafsz durumda bulunan Bulgaristan, Osmanl Devletinin yannda savaa katlmtr. Gelibolu Muharebeleri baladnda, Yunanistan ve Romanya, Mttefikler tarafna meyletmilerse de muharebelerin TELEVZYON Mttefikler lehine gelimediini grnce tarafsz kalmlardr. anakkalede 200.000-250.000 Trk ehit, yaral ve kayp vardr. Bu rakamlardan da anlalaca gibi insanlk tarihnde hi bir zafer bu kadar pahalya mal NTERNET olmamtr. Liman Von Sanders, anakkalede Trk askernin tkenmez azmini, vatan sevgisinin derecesini, cesaret ve fedakrlklarn u ekilde anlatmaktadr: AKAL ou yar plak, yar atlar. Haftada bir n kemikli birMparaE et verilebiliyordu. Nebat yanda halanm buday kr yiyorlar, shhi vasflardan mahrum su iiyorlar, ta zerinde yatyorlar, gnee, frtnalara, soua, yamura kar korunmam siperlerde, amur ve toz iinde gnler geiriyorlar. Fakat dnyann btn vasta ve imknlarna sahip dmanlarn bulduklar zaman aslanlar gibi dvyorlard. Bu ne gsterisiz, nmayisiz bir yurt sevgisiydi. Arkalarnda fakir bir vatan topra duran bu insanlar sava boyunca birer kahramandlar. lme glerek giden bir baka millet yoktur. Bu hasletleri sebebiyledir ki hrriyetlerini en ar bedelle dyorlar, esaret bilmiyorlard. stila ordusunun gerisinde btn dnya kaynaklar ak bulunduu hlde Trkler harp malzemesi bulabilmek iin ngilizlerden ganimet almay bekliyorlard. Kum torbalar ok azd. Ktalara bu amala uval gnderildii zaman askerler bunu elbiselerini yamamak iin kullanyorlard. Pek ok Batl gibi Amerikal gazeteci Schrinerin de raporunda Trk askerlerinin iyi ve haysiyetli savalar olduklarn yazyordu. Mttefikimiz olmasna ramen anakkale Muharebelerine hi bir Alman birliinin katlmam olmas da dnlrse bu mcadelenin zorluu ve bykl daha iyi anlalr.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
108
Fotoraf 4.6 Trk askeri Birinci Dnya Savanda dayanma ve fedakarln canl simgesi olmutur. Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
Mustafa Kemal de bu muharebede Trk askernin hlet-i rhiyesini de yle ifade eder: Biz kiilerin kahramanlk sahneleriyle ilgilenmiyoruz. Yalnz size bomba srt hadisesini anlatmadan geemeyeceim. Karlkl siperler arasnda mesafemiz 8 metre, yani lm muhakkak... Birinci siperdekiler, hi biri kurtulamamacasna kmilen dyor. kinciler onlarn yerine geiyor. Fakat ne kadar gptaya ayan bir soukkanllk ve tevekkl biliyor musunuz? leni gryor, dakikaya kadar leceini biliyor, hi ufak bir korku ve endie bile gstermiyor. Sarslmak yok. Okumak bilenler ellerinde Kuran- Kerim, Cennete girmee hazrlanyorlar. Bilmeyenler kelime-i ahadet getirerek yryorlar. Bu Trk askerndeki ruh kudretini gsteren hayrete deer ve tebrike yarar bir misaldir. Emin olmalsnz ki anakkale Muharebesini kazanan bu yksek ruhtur.
Fotoraf 4.7 Anafartalar kahraman karargahtaki alma arkadalaryla. Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
Mustafa Kemalin asker dehsnn gzler nne serilmesi anakkale Savalarnn en nemli sonularndan biridir. ngiliz yazar Alan Moorehead Mustafa Kemal iin O gen ve dhi Trk efinin o esnada orada bulunmas, mttefikler bakmndan, talihin en ac darbelerinden biridir demek suretiyle bir komutan olarak Mustafa Kemalin anakkaledeki roln vurgulamtr. Onun bu dehs ile sevk ve idare kabiliyeti Mill Mcadelenin hemen her safhasnda kendini gsterecektir. General Sir John Smyth, Mustafa Kemalin nderliinin Anzak saldrlarn atmakla kalmayp Gelibolu Seferinin kaderini tayin ettiini yazar. Ksaca anakkale Muharebeleri, Mustafa Kemal gibi bir dhiyi karm, savan bitiminde balayacak olan stiklal Harbinin liderini Trk milletine kazandrmtr.
109
Irak Cephesi
ngiltere, Basra Krfezinden kuzeye doru kp Rusya ile irtibat kurmak, Trk kuvvetlerinin rana girip Hindistan yolunu tehdit etmesini nlemek istiyordu. Ayrca Orta Dounun zengin petrol kaynaklarna sahip olan bu blgede hakimiyet kurmak dncesinde olan ngilizler, harekete geerek 1 Kasm 1914te Basra Krfezine asker karmlar, 22 Kasmda da Basra ehrini ele geirmilerdir. Aralk ay balarnda tekrar ileri harekta kalkan ngilizler, Kurna mevkiini ele geirmiler, burada 38. Frka Komutan Albay Suphi Bey ile ok sayda subay ve asker esir almlardr. Bunun zerine Basra Valisi ve kumandan olarak Basrann geri alnmas iin grevlendirilen Kurmay Binba Sleyman Asker Bey, ksa bir sre sonra yarbayla ykselmi ve Irak ve Havalisi Komutanlna atanmtr. Mahalli gnll kuvvetlerle hareket etmek zorunda kalan Sleyman Asker Bey, 11 Nisan 1915 gn balayan ve gn sren taarruzda baarl olamaynca intihar etmitir. ngilizler, bir yla yakn bir sre blgeyi kontrol altna almlarsa da Ruslarla birlemeleri mmkn olmamtr. 1915 yl Kasm ay sonlarnda ngilizleri yenen Trk kuvvetleri Selman-Pakta kuvvetli bir savunma hatt oluturmulardr. 29 Nisan 1916 tarihnde Kutl-Ammarede, ngiliz kuvvetlerini kuatan Trk birlikleri ngilizlere ar kayplar verdirmilerdir. Kuvvetlerinin te birini kaybeden ngilizler ekilmek zorunda kalmlardr. Bu kuatmada ngiliz komutan General Tawnshend ile 20.000e yakn ngiliz asker esir alnmtr. Ancak bu baar uzun srmemi, takviye birlikler getiren ngilizler 1917 yl balarnda kar taarruza gemilerdir. Badat Muharebesinde Trk kuvvetlerinin yenilmesi zerine 11 Mart 1917de Badat da ngilizlerin eline gemitir. Kafkaslarda souktan krlan Trk asker, Irak cephesinde ise scaktan, kolera ve alktan krlmtr. la ve cephane yokluu Trk kuvvetlerinin azmini krarken ngiliz altnlarna ve bamszlk vaatlerine kanan pek ok Arap kabilesinin tutumu cephenin kaderini belirlemitir. Badatn dmesinden sonra 1917 yl iinde baka ciddi bir saldrda bulunmayan ngilizler, 30 Ekim 1918de mtareke imzalandktan sonra 8 Kasmda Musulu igal edeceklerdir.
Galiya Cephesi
Rusya ve Avusturya cephesinin nemli ve stratejik bir noktasnda bulunan Romanya dier Balkan Devletleri gibi tarafsz kalmak istiyordu. Rusya ise Balkanlarda etkin bir stnlk salamay dnyor ve Romanyann kendi yannda savaa katlmas iin alyordu. Romanyann anakkalede devam eden savan sonulanmasn beklemekten baka aresi yoktu. Zira boazlar alrsa sava iin kendisine gerekli olan silah ve cephane kolayca salanabilirdi. Bu arada Rusya, Bukovina ile Galiyay ele geirerek nemli bir etki salamtr. Avusturya ise Romanyann tilaf Devletleri safnda yer almasn istemiyordu. Bu kararszlk ierisinde tilaf blokuna meylettii anlalan Romanya ile Rusya ve Fransa arasnda grmeler balam ve 17 Austos 1916 tarihnde tilf Devletleri ile Romanya arasnda bir antlama imzalanmtr. Romenler sava ilan eder etmez Avusturya-Macaristan snrn geerek Transilvanyann bir blmn ele geirmilerdir. 1917 yl balarnda ise Avusturya, savan banda ele geirdii Belgrad koruyamam ve Srplara kaptrd gibi Galiya Cephesinde de Ruslara kar beklenen baary gsterememitir. te bu zamanda Alman ve Trk birlikleri Avusturyaya yardm etmek amacyla Galiya Cephesine gnderilmilerdir. 33.000 kiilik Trk kuvveti burada etin savalar yapmlar, ar kayplar vermilerdir.
110
Alman ve Trk yardmna ramen Rus taarruzlar, Galiya ve Bukovina cephesinde Avusturyallarn 100 km gerilemesine sebep olmutur. Sonunda Avusturya Galiyadan ekilmek zorunda kalmtr.
Hicaz Cephesi
Osmanl Devleti dnya savana girdikten ksa bir sre sonra eyhlislm Mustafa Hayri Efendinin hazrlad Cihad- Mukaddes fetvas ilan edilerek Krm, Trkistan, Hindistan, Afganistan ve Afrika Mslmanlarn ngiltere, Fransa ve Rusyaya kar savaa davet edilmiti. Cihad ilan edilince zellikle ngiliz mparatorluu ve Rusyada yaayan Mslmanlarn ayaklanacaklar, tilaf Devletlerinin bana gaileler karacaklar dnlmt. Osmanl padiahnn, ayn zamanda halife olmas, bu devletlerin egemenliinde yaayan Mslmanlarn ilan edilen cihada uymalarn mmkn klabilirdi. Oysa Sultan II. Abdlhamid Dneminde messir hle gelen halifelie kar ngilizlerin 20-30 yldr yaptklar propagandalar ile Balkan ve Trablusgarp Savalarnda devletin yenilgilere uramas, Mslman topluluklarn cihada beklenen ilgiyi gstermeleri ihtimalini ortadan kaldryordu. Balkanlarda ve Anadoludaki gayr Mslim unsurlarda olduu gibi Araplar da Osmanl Devletine kar bakaldrmann zamannn geldiini dnmlerdir. Dolaysyla mukaddes Cihad arsndan beklenen sonu alnamamtr. ngilterenin grne gre: stanbul tehdit altnda tutulduu ve Trk ordusunun ana ksm bu sebeple megul edildii takdirde Araplar, ngilizler aleyhinde olmayacaklardr. Trklerin ana kuvvetleri serbest kalrsa veya ngilterenin Mezopotamyadaki gc azalrsa Araplarn byk bir ksm ngilizlerin aleyhine dnebilir. Byle bir durumda ise Trablusgarpta ayaklanmalar balar ve btn Afrikaya yaylabilir. Bu da yalnz Msr deil, Tunus ve Cezayiri de tehlikeye sokar. Oysa Araplar Trklere kar bamszlk ilanna imdiden tevik edilirlerse hem Msr ve Mezopotamyadaki ciddi tehdit ortadan kalkar hem de Trkler Mslman dnyasnda itibar kaybederler. Ayrca Hindistan, Avusturya, Dou Afrika ve Uzak Dou yolunun gvenlii teminat altna alnm ve Trk kuvveti hissedilir bir ekilde zayflatlm olurdu. ngilizlerin bu politikas erevesinde gelien ngiliz-Arap ilikileri 23 Mays 1915 tarihli am Protokol ile i birlii eklinde sonulanmtr. am Protokolyle gelecekteki Arap Krallnn snrlar belirlendii gibi 7 Haziran 1916da ngilterenin istekleri dorultusunda yaplan anlama ile de ngilterenin destekleriyle Arap Devletinin kurulmas planlanmtr. Hicaz Valisi Galip Paann, Araplarn isyana kalkabileceine ihtimal vermedii iin ar hareket etmesinden yararlanan erif Hseyin, ngilizlerin de yardmyla hazrlklarn tamamlayarak 9 Haziran 1916 tarihnde Cidde, Mekke ve Taifte isyan balatmtr. syan karsnda Trk kuvvetleri nemli baarlar gstermise de Hicazdaki bu yerlerin erif Hseyinin eline gemesine mani olamamlardr. ngiliz Kraliyet donanmasnn salad destekle Cidde bir hafta iinde Araplarn eline gemitir. Mekkenin btn mahallelerine hakim bir tepede bulunan Ecyad Kalesi 25 gn sren muhasara ve muharebeden sonra dmtr. Haziran aynn ortalarnda ngiliz donanmasnn yardmyla Ciddeyi, bir mddet sonra (19 Eyll) Taifi ele geiren erif Hseyin, Lavrensin yardmlaryla Kzldeniz kysndaki limanlar da ele geirince Medineye sahip olmann artk zor olmayacana inanmtr. 27 Haziran 1916 tarihnde yaymlad bildiri ile Osmanl Devletine kar bir ihtilal yapacaklarn ilan eden erif Hseyin bildirisinin sonunda unlar sylemekte idi: Biz imdi hl ttihat ve Terakki Hkmetinin boyunduruu altnda inleyen topraklardan tamamen ayrlm durumdayz. stiklalimiz mkemmel ve kelimenin
111
tam manasyla tamamlanm olup her trl yabanc mdahale veya kontrolnden tmyle masun durumdayz. Bu bildiri ile Osmanl Devletine sava ilan eden erif Hseyin, Ekim aynda da kendisini Arabistan Kral ilan etmi, ngiltere de bunu hemen kabul etmitir. Osmanl Devleti, Padiah ve Halifeye kar balatlan bu isyan ngilterenin desteinde giriilmi bir hareket olarak slam dnyasna duyurmaya almtr. Esasen bu, ngilterenin bekledii ve korktuu bir gelimeydi. Bu itibarla ngiltere propaganda faaliyetleri iin kendini hazrlamt. Nitekim Arap Ayaklanmasndan sonra, hatta savan sonuna kadar Osmanl Devleti ile ngiltere arasndaki propaganda sava srp gidecektir. Gerekten de erif Hseyinin bildirisindeki ttihat Terakki kartl ngiliz propagandasnn da temel arac olarak Hindistan Mslmanlarn bu savaa dahil etmek iin kullanlmtr. Dinsiz ittihatlarn elinde esir olan Halife-Padiah kurtarmak iin savayoruz propagandas olduka etkili olmutur. Cephede Trk tarafnda ezan okunduunu duyan baz smrge askerlerinin Trk tarafna getii bilinmektedir. Mekke, Cidde ve Taifin dmesinden sonra mcadele Medine evresinde cereyan etmitir. syanclarn hedefi Medinenin bir an nce ele geirilmesi olduundan ehrin etraf kuatlmtr. ngilizler ise Trk kuvvetlerini bulunduklar yerde tutmak ve Medinenin can damar olan demir yoluna saldrmak istiyorlard. Trk kuvvetlerinden nemli bir ksm Hicaza gnderilmi olduundan asl cephe olan Sina cephesinde etkili olmay hesap ediyorlard. Medineyi sonuna kadar savunmay dnen Fahrettin Paann grne kar Almanlar ise Medinenin elde tutulmasnn anlamsz ve gereksiz olduunu dnyorlard. Her trl imknszlk ve olumsuzluklara ramen l ortasnda Plevne kahramanlar olarak tarihe geen Medine mdafileri byk bir ecaatle Medineyi savunmulardr. Mondros Mtarekesi imzalannca mtareke namenin 16. maddesine uyularak Haimi Hkmeti adna Emir Ali, tilaf Devletleri adna ngiliz Yzba Gerland ile Trk heyeti arasnda Medinenin boaltlmas ve teslimine dair bir artname imzalanmtr. Mondros Mtarekesinden sonra imzalanan byle bir artnamenin hkmlerini tahmin etmek hi de zor deildir. artnamenin daha ilk cmlesinde Osmanl askerlerinin memleketlerine gnderilmeleri kararlatrlm olduu hlde askerlerden hi biri memleketlerine gnderilmemi, hepsi Msrdaki ngiliz esir kampna gtrlmlerdir. Buradaki Sidi Beir kampnda tutulan Trk esirlerine yaplan her trl insanlk d muamele TBMMde knanmtr.
Filistin Cephesi
Mekke Emiri erif Hseyinin isyan ve ngiliz desteiyle Hicazda nemli baarlar elde etmesi ile Kanal Harektndan istenen neticenin alnamamas ngilizlere Orta Douda istedikleri stratejiyi uygulama imkn vermitir. 1916 yl sonunda ngilizlerin Svey Kanalndan Suriyeye kadar olan blgede taarruza kalkmalar zerine Trk cephesi 17-18 Mart 1917 tarihnde Gazze-Birssebi hattna alnmtr. 26 Martta Birinci Gazze ve 17-20 Nisanda kinci Gazze muharebelerinde ok stn kuvvetlere ramen ngilizler pskrtlmlerdir. Bu arada Badatn geri alnmas iin Suriye blgesinden dnlen harekt iin Yldrm Ordular Grubu adnda bir kuvvet oluturulmu ve bu ordunun bana Alman Genel Kurmay Bakan General Falkenhayn getirilmitir. Yldrm Ordusunun henz tekil edildii bir zamanda, 31 Ekimde, ngilizler, stn kuvvetlerle Gazze-Birssebi cephesine kar nc saldry balatmtr. Zaten ngilizler hcuma kalkarsa Trk mevzilerini yarp Filistin ve Suriyeyi geerek Badatla btn ulatrma yollarn kese-
112
bilirdi. Bu muharebe sonrasnda 7 Kasm 1917 tarihnde Gazze dt gibi Trk kuvvetlerinin boaltt Kuds de 9 Aralk 1917 tarihnde ngilizlerin eline gemitir. Kudsn dmesi Hristiyan dnyasnda, hatta Osmanl Devletinin mttefiki olan Avusturya-Macaristan mparatorluunun bakenti Viyanada bile bir hal zaferi gibi kutlanmtr.
Fotoraf 4.8 Mustafa Kemal II.ordu komutanlna atand zaman ark Ordusu komutan Ahmet zzet Paay ziyaret etmiti. ubat 1917 Halep. Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
ngilizler, k gelmeden Osmanl Devletini saf d etmek istedikleri iin esas saldrnn Filistinden balatlmasn planlamlard. Buradan Suriyeye yryerek Anadoluya girilebilecei dnlyordu. Eyll aynda balayan ngiliz saldrs gelimi ve Trk kuvvetleri geri ekilmek zorunda kalmtr. stn ngiliz kuvvetleri karsnda blgede bulunan iki Osmanl ordusu yenilmitir. Blgede bulunan 7. Ordu komutan Mustafa Kemal Paa ise savan artk uzun sre devam edebileceine inanmyor ama gerek Trk vatan olan yerleri istiladan dman igalinden ve paralanmaktan kurtarmak istiyordu. te bunun iin ngiliz kuvvetleri 18 Eyllde Yafa kysndan ilerlemeye baladklarnda 7. Ordu bu saldrya kar koymutur. Mevcut asker kuvvetlerin gerekte grndnden zayf bir durumda olmas uzun sreli ve geni bir cephede savan baarl olmasna imkn vermeyecekti. Filistin Cephesi Komutan Cemal Paa ile Mustafa Kemal Paa Badat projesine kar kmlar, eldeki kuvvetleri Haleple am arasnda toplamak ve duruma gre nereye gerekirse oraya gndermek istiyorlard. Bu gr kabullenmeyen Enver Paa ise Sina l zerinden bir saldrya giriilirse ngilizlerin Sveye kadar srlmelerinin mmkn olabileceini dnyordu. Mustafa Kemal Paa, 1917 yl Eyll aynda Talat ve Enver Paalara ayrntl bir rapor gndererek mevcut artlarn bir deerlendirmesini yapmtr. Genelkurmaya hakim olan anlaya ve hazrlanan planlara katlmayan Paa, 7. Ordu Komutanlndan istifa etmitir. Filistin Cephesindeki gelimeler Mustafa Kemal Paann grlerini dorular mahiyette olmutur. Blgedeki muharebelerde 1 Ekimde am, 27 Ekimde de Halep ngilizlerin eline gemitir. Ancak amn dmesi ve bir gn sonra da Beyruta girmelerinden hemen sonraki gnlerde Talat Paa Hkmeti istifa etmitir. Bu arada ngiliz-Hindistan birlikleri Mezopotamyada Dicle boyunca ilerlemeye devam etmilerdir. Osmanl askerleri I. Dnya Sava sresince sadece bu cephelerde savamam, 1916 ylnda Ruslarn Alman kuvvetlerine kar yaptklar taarruzlardan skntya
113
den Almanlarn istei zerine 15. Trk Kolordusu 535 subay ve 32.018 askerle Galiyaya gnderilmitir. Bir ylsonunda bu cephedeki Trk askernin says 12.000e dmtr. Galiya Cephesinden baka Romanyann savaa girmesi ve Avusturya-Macaristan snrna saldrmas zerine General Falkenhayn komutasnda oluturulan mttefik orduya katlmak zere 6. Trk Kolordusu Dobruca blgesine gnderilmitir. Gerek Galiya gerekse Dobruca cephelerinde cereyan eden savalarda Trk askerleri imknlarnn ok ilerisinde baarl olmutur. Bununla birlikte I. Dnya Sava sresince Osmanl Devletinde silahaltna alnan milyondan fazla Trk askernden 550.000i cephelerde ehit dmtr. 2.167.841 yaralnn, yarya yakn sakat kalmtr. 103.731 kayp ve 129.644 esir olmutur. Esaret altnda lenlerle birlikte ehit says 600.000 civarndadr.
Osmanl Ermenilerinin Yeniden Yerletirilmeleri

XX. yzyl balarna kadar Osmanl toplumu iinde imtiyazl bir hayat sren Ermeniler Tebaa-i sadka olarak anlmlar ve devletin nemli grevlerinde bulunmulardr. Birinci Dnya Sava srasnda Osmanl Devletindeki Ermenilerin cephede ve cephe gerisinde dmanla i birlii yapmalar, isyanlar karmalar, eteler oluturarak ekyalk yapmalar ve Trk halkna akla gelmedik zulmlerde bulunmalar devleti olduka zor duruma sokmu ve tedbirler alnmasn gerektirmitir. Esasen Rusya ile i birlii iinde olan Ermenilerin devlete kar faaliyetleri, Osmanl Devleti I. Dnya Savana girmeden nce kontrol edilemez bir biimde gelime iindeydi. Bu dnemde bile Ermenilerin her trl faaliyetlerine ve taknlklarna ramen Trk makamlarnn serinkanl ve sabrl davrandklar grlmektedir. Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesiyle birlikte Ermeni eteleri, savaa giden ordularn bo brakt Dou Anadoluda Mslman ahaliye saldrmaya, kylerini yakp-ykmaa ve insanlar ldrmeye balamlardr. Ermenilerin 1915 ubatnda Sleymanl (Zeytun) kasabasn igal ederek Mslman halka soykrmda bulunmalar sadece bir rnektir. Trk ordusu anakkalede savarken ok sayda gnll Ermeni, Rus ordusunun yannda yer alm ve Trk askerlerine arkadan saldrmtr. Osmanl Devleti savaa girdikten sonra 1914 yl sonlar ile 1915 yl balarnda alnan tedbirlerin yeterli olmad ve istenen tedbirlerin uygulanamad anlalmaktadr. Osmanl Hkmeti, Ermenileri silahlandrp devlet aleyhinde kkrtan ve tekilatlandran komiteleri datmak amacyla 24 Nisan 1915 tarihnde vilayetlere ve mutasarrflklara gizli bir tamim gndermi ve Ermeni komite merkezlerinin kapatlmas, evrakna el konulmas ve komite elebalarnn tutuklanmasn istemitir. Bu tamim zerine 235 kii tutuklanmtr. Ermenilerin her yl katliam gn olarak kutladklar, gnmzde de Ermeni soykrmnn yldnm olarak kabul ettirmek istedikleri 24 Nisann zellii bu tutuklamalardan dolaydr. Bir ka cephede birden sava hlinde olan bir devletin rakipleriyle SIRA SZDEyapan kendi i birlii vatandalarn ikaz etmesi nasl bir dnce tarznn rn olabilir? Tartnz. Bu srada 3. Ordu Kumandan olan Mahmut Kamil Paa, olaylarn nlenebilmesi iin Ermenilerin baka yerlere nakledilmelerini teklif etmitir. Devlet her cepheS O R U de sava hlinde bulunduu iin vuku bulacak bir ayaklanma herhangi bir savunma cephesinin gvenliini ihlal edebilirdi. Bu konuda Ahmet zzet Paa da Ermenilerin ayaklanma ve isyanda devam edecekleri ortaya ktndan, Ahkmet iin DKK T ge teebbs zorunluydu. Bu tedbirin byk bir araziye yaylmasnda, epeevre tehdit altnda bulunan bir memleket iin mecburiyet vard demektedir.
SIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
114
Bakumandan Vekili Enver Paa 2 Mays 1915 tarihnde Dhiliye Nazr Talat Paaya gnderdii yazda Ermenilerin isyan karamayacak ekilde datlmalarn, uygulamann yalnz isyan karlan blgelerdeki Ermenilere uygulanmasn istemitir. Bu yazda Enver Paann Ermenilerin isyanlarn srdrebilmek iin toplu ve hazr bir hlde bulunduklarn sylemesi tehcirin kanlmaz olduunu gstermektedir. 27 Mays 1915 tarihnde karlan geici bir kanunla asayii bozan silahl saldrgan ve direniilerin tecavz ve direnileri srasnda imha, casusluk ve vatana ihanet eden ky ve kasaba halkn baka yerlere sevk ve iskan etme yetkileri orduya devredilmitir. maddeden oluan kanun yledir: 1. Seferde ordu, kolordu, frka kumandanlar, bunlarn yardmclar ve bamsz blge komutanlar halk tarafndan herhangi bir surette hkmetin emirlerine ve lkenin savunmasna, gvenlii korumaya ilikin uygulamalara kar koymak, silahla saldr ve direnme grlrse hemen asker kuvvetle iddetli biimde cezalandrmaya ve saldry btnyle yok etmeye yetkili ve zorunludur. 2. Ordu ve bamsz kolordu ve frka kumandanlar asker kurallara aykr veya casusluk ve ihanetlerini hissettikleri ky ve kasabalar halkn ayr veya topluca dier yerlere sevk edilebilir ve yerletirebilirler. 3. Bu kanun yayn tarihnden itibaren geerlidir. Ermeniler, kendilerine yaplan uyarlara ramen Van, Bitlis vilayetleriyle arkikarahisar (ebinkarahisar) ve Amasya ehirlerinde ayaklanmlardr. Bu ayaklanma hkmet ve ordu aleyhinde olmakla kalmayp ayn zamanda Trk ve Mslman ahaliye ynelikti. Askerlik andaki Ermenilerin ou davete uymayarak saklanm, bir ksm da orduya gittikten sonra silahlaryla kaarak kylerine dnmler ve btn eli silah tutanlarn orduya katlmasyla savunmasz kalan halka saldrarak rz, can ve mallarna tecavz etmiler, ky ve mahalleleri yakp ykmlardr. Devlet sava artlarna ramen sevkiyatn dzen ve emniyet iinde yrmesi ve kafilelerin herhangi bir zarara uramamas iin elindeki btn imknlar kullanmtr. Ermeni vatandalarn baka yerlere nakledilmesi (tehcir), cephelerin gvenini sarsacak blgelerde uygulanmtr. Bunlar, Kafkas ve ran Cephesinin gerisinde bulunan Erzurum, Bitlis ve Van blgeleri ile Sina Cephesi gerisinde bulunan Mersin ve skenderun blgeleridir. Daha sonra isyan karan ve Ermeni komitecilerine yataklk yapan dier vilayetlerdeki Ermeniler de tehcire tabi tutulmulardr. Kanunun ve daha sonrasndaki talimatnamelerin uygulanmasyla ilgili olarak Osmanl Devleti, Dhiliye, Hariciye, Harbiye, Maliye ve Adalet Bakanlklar grevlendirmitir. Muhacirin Komisyonu, skn- Air ve Muhacirin Mdriyeti ve Emval-i Metruke Komisyonlar ile baz mahall komisyonlar oluturulmutur. G eden Ermenilerin geride braktklar eyalarn deeri hkmete sahiplerine deneceinden Emval-i Metrukenin korunmas ve sahipleri adna satlmas ve yoksul kadnlarla asker imalathanede alanlarn sevklerinin ertelenmesi hususunda, 10 Haziran 1915te, 34 maddelik ikinci bir talimatname daha yaymlanmtr. Ayrca, bu talimatname ile tehcire tabii tutulanlara ait iinde eya bulunan binalar mhrlenip koruma altna alnm, satlmas gerekli eya ve hayvanlar satlarak bedeli hak sahibine denmi, g edenlere ait emlak ve arazinin cinsi, miktar ve kymeti belirlenerek kayt altna alnmtr. Yrtlen tm nakil olaylarnda devlet 115 milyon kuru harcam ayrca iae bedeli olarak da 150 milyon kuru harcanmas ngrlmtr. Bu srada tm Ermenilerin sevk edilmedii grlmek-
DNELM S O R U SIRA SZDE

4. nite - Avrupa D K K A T (1838-1918) ve Trkiye DNELM
DNELM S O R U SIRA SZDE D K K A 115 T DNELM
tedir. 4 Austos 1915 tarihnde eitli mutasarrflklara gnderilen SZDE ile geride karar SIRA kalan Katolik nfus sevk edilmeyerek nfuslarnn tespit edilmesi O R U S istenmitir. syan karan Ermenilerin ou Gregoryen mezhebinden olduundan Osmanl Devleti isyan karmayanlar tehcire tabi tutmamtr. Bunun yan sraAMALARIMIZErmenilerProtestan le, hasta ve kr olan Ermeniler de tehcire dahil edilmemitir. D K K A T
KSIRA SZDE A P Osmanl Ermeni vatandalarnn yeniden yerletirilmeleriyle ilgili sreThakknda ayrntl bilgi iin Blent Bakarn Ermeni Tehciri (Atatrk Aratrma Merkez Yayn Ankara 2009) adl bilimsel almasn okuyabilirsiniz. AMALARIMIZ TELEVZYON
SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT SIRA A P K T SZDE
AMALARIMIZ TELEVZYON
Ge tabi tutulan Ermenileri gerek nakilleri srasnda gerekse konaklama yerlerinde taciz etmeye kalkanlarn divan- harbe (skynetim mahkemesi) verilmeleK T A P ri ve grevlerini suiistimal edenlerin hemen mahkemeye sevk edilmeleri kararlaNTERNET trlmtr. Nitekim g srasnda insanlara kt davranan ve kafilelere saldranlar hakknda takibatta bulunulmutur. Skynetim mahkemelerinde yarglanan yaklaTELEVZYON k 1400 kiiden bir ksmnn bata idam olmak zere eitli cezalara arptrlm MAKALE olmalar bu kararn uygulandn gstermektedir.
NTERNE Ermeni vatandalarn yeniden yerletirilmeleri srasnda ihmali grlenlerinTyarglanmalaryla ilgili ayrntl bilgi iin Ferudun Atann, Tehcir Yarglamalarna statistiksel Bir Bak (Atatrk Aratrma Merkez Dergisi, XXI, Say 62, 521-543 Ankara 2005) adl makalesini okuyabilirsiniz. Makaleye www.atam.gov.tr/dergi adresindenMulaabilirsiniz. AKALE
K T A P NTERNET TELEVZYON MAKALE
NTERNET
MAKALE
Alnan nlemler dorultusunda 700.000 civarnda Ermeni, Suriye blgesinde iskn edilmitir. G srasnda asker ve ekonomik bakmdan imknszlklar, iklim artlar, salgn hastalklar nedeniyle ok sayda Ermeni hayatn kaybetmitir. Ermeni etelerinin g kafilelerine saldrdklar da grlmtr. Ermenilerin katliama tabi tutulduklar ynndeki iddialar karsnda stanbulun igalinden sonra Batl devletler de btn gayretlerine ramen byle bir iddiay dorulayacak bir belgeyi ortaya koyamamlardr. Hlbuki Ruslarla birlikte hareket eden Ermenilerin 19141919 tarihlerinde bir milyondan fazla Trk ldrdkleri ve trl zulmlerde bulunduklar belgelerde sabittir.
116
zet
Bu dnemde Avrupal devletlerde zenginlik anlay, toprak sahibi olmak dncesinden, deerli madenlere sahip olmak dncesine dnmtr. Bu dnce, ticaret yaparak bu deerleri kazanan ve ehirlerde yaayan bir tccarlar zmresinin, burjuvazinin ortaya kmasn salamtr. Avrupa toplumlarnda meydana gelen deiiklikler, byk devletler arasnda rekabetin domasna yol am ve bunlarn daha zengin olma arzularn da kamlamtr. Ayrca, ticari hayatn gelimesi deerli madenlere olan ihtiyac da arttrmtr. Avrupa devletlerinde grlen gelimeler, devletin siyasi olduu kadar ekonomik bir ynnn olduunu da gstermitir. Artk btn iktisadi gler milliletirilecek; i ticaret ve yerli endstri gelitirilecek; d ticaret lkenin karlarna uygun olarak yaplacak; hatta eliler yalnz siyasi deil, iktisadi ve ticari ilikileri de ustalkla yrtecek kiilerden seilecektir. Bylece devletin varlnn devamnn yalnz asker gce deil, ekonomik salamla da bal olduu gr kabul grecektir. Bu gre bal olarak Avrupada yeni pazar ve ham madde kaynaklarna duyulan ihtiya sebebiyle daha fazla kazanmak ve bunun iin her trl yola bavurmak dncesi ekonomik hayata hakim olmutur. Yeni zenginlik kaynaklar arayan bu dncedeki Avrupal devletlerin, dnya ticaretinde tarih transit yollar dnda yeni yollar aramalar, corafi keiflerin yaplmasn da salamtr. Devletler aras ilikilerde temel hareket noktas ticari kazan ve ham madde ve pazar temini hline gelmitir. Klasik devlet anlaylar bu deiime ayak uydurabildikleri lde yaamay baarmlardr. Deiime uyum salayamayan toplumlar ve devletler nce smrge olmu, akabinde yok olup gitmilerdir. Sanayileen Avrupal byk devletlerin, teki ktalar zerinde gerek egemenliklerini kurarken ekonomik artlar ve istekler her zaman n planda olmutur. Baka bir ifade ile Avrupada biriken sermaye fazlasna yeni yatrm alanlar bulma isteinin yannda ham madde ihtiyacn karlama istei kadar retim fazlasna yeni pazarlar bulma isteiyle oluturulan byk deniz gleriyle yeni smrgeler oluturulmutur. 19. yzyln balarnda ngiltere, dnya ticaretinin % 50sini elinde tutarken Fransann pay ise sadece % 8 kadardr. ngilterenin bu tartmasz stnl I. Dnya Savann balad tarihlerde de sz konusudur. 19. yzylda bilim ve retim tekniklerindeki gelimeler endstri retimini daha da hzlandrarak arttrmtr. Siyasi birliini 1870de kurmas dolaysyla sanayilemesini ge gerekletirmi olan Almanyann da ekonomik-siyasi mcadeleye katld bu dnemde dnya ticaret hacmi bu tarihlere kadar dnlemeyecek boyutlara ulamtr. Bunda demir yolu ulam kadar yelkenli gemilerin yerini alan buharl gemilerin pay byk olmutur. Svey ve Panama Kanallarnn almas da dnya ticaretine nemli bir ivme kazandrmtr. Bu gelimeler d yatrmlarn da hzl bir art gstermesine yol amtr. Avrupann endstrilemi lkeleri, kendi nfus ve toprak byklyle orantlanamayacak kadar byk topraklar smrge ynetimleri altna sokmak suretiyle sanayilemenin gereini yerine getirmilerdir. ngilterenin smrge topraklar, anavatan topraklarnn 94 kat idi. Fransann % 5i; Almanyann % 16s anavatan topraklaryken geri kalan koloni topraklardr. 1914te smrgeci lkeler dnda kalan dnyann % 68i smrge; % 11i yar smrge topra iken bamsz devletlerin topraklar ise sadece % 21dir. Yine smrgelerde yaayan nfus % 60, yar smrgelerde yaayan nfus % 22, bamsz devletlerde yaayan nfusun da % 18lerde kalmas dnyann yardan fazlasnn smrlmekte olduunu gzler nne sermektedir. Orta Douda zengin petrol yataklarnn bulunmasyla birlikte Osmanl hakimiyetindeki bu yerlerde etkisini artrmak ve hatta buralarda egemenlik kurmak ngiliz politikasnn ana stratejisini oluturmutur. Bu ayn zamanda geleneksel ngiliz politikas olan Hindistan yolunun gvenlii iin de gerekli idi. Btn Orta Douyu iine alan blgede byk bir Arap Devletinin kurulmas fikrini Araplara alayan ngilizler, Rusyann Akdenize inmesi ihtimaline kar da Ermenileri Osmanl Devletine kar tahrik etmilerdir. Grld gibi ngilterenin Osmanl toprak btnln savunur olmasnn asl sebebi Hindistan ve Uzak Doudaki smrgelerine giden yolun Osmanl Devletinin elinde olmas ve zengin Orta Dou corafyasn ele geirmek istemesine dayanmakta idi. Osmanl Devletinin ngiltere iin geni bir pazar olmas da ngiliz politikasna yn veren dier bir husustur. ngilterenin takip ettii bu politika 20. yzyl balarndan itibaren deimitir. ngiliz politikasndaki bu deiikliin temel sebebi yine emperyalist devletler arasndaki kar at-
117
malardr. Rusya boazlara hakim olmak ve Akdenize inmek istemekteydi. Avusturya-Macaristan mparatorluunun Balkanlarda hakimiyet tesis etmek istemesi, yeni bir g olarak kendisini gsteren Almanyann Osmanl Devletindeki nfuzunun artmas ve zellikle Berlin-Badat demir yollar projesi ile Basra Krfezine inmek istemesi gibi sebeplerden dolay Osmanl Devletinin btnln muhafaza etmek, ngiliz menfaatleri asndan artk anlamsz grnyordu. 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi srasnda Ruslarn skenderun Krfezine kadar inmelerini nlemek gerekesiyle Kbrsa yerleen ngiltereyi buradan karmak mmkn olamamtr. ngiltere benzer bir ekilde 1882 ylnda geici kaydyla igal ettii Msrdan da kmamtr. Osmanl askerleri I. Dnya Sava sresince sadece anakkale, Kafkasya, Irak ve Arabistan Cephelerinde savamam, 1916 ylnda Ruslarn Alman kuvvetlerine kar yaptklar taarruzlardan skntya den Almanlarn istei zerine 15. Trk Kolordusu 535 subay ve 32.018 askerle Galiyaya gnderilmitir. Bir yl sonunda bu cephedeki Trk askernin says 12.000e dmtr. Galiya cephesinden baka Romanyann savaa girmesi ve Avusturya-Macaristan snrna saldrmas zerine General Falkenhayn komutasnda oluturulan mttefik orduya katlmak zere 6. Trk Kolordusu, Dobruca blgesine gnderilmitir. Gerek Galiya gerekse Dobruca Cephelerinde cereyan eden savalarda Trk askerleri imknlarnn ok ilerisinde baarl olmutur. Bununla birlikte I. Dnya Sava sresince Osmanl Devletinde silahaltna alnan milyondan fazla Trk askernden 550.000i cephelerde ehit dmtr. 2.167.841 yaralnn, yarya yakn sakat kalmtr. 103.731 kayp ve 129.644 esir olmutur. Esaret altnda lenlerle birlikte ehit says 600.000 civarndadr. 1927 nfus saymlarnda Trkiye Cumhuriyetinin nfusunun 13 milyon civarnda olduunu dikkate alrsanz Birinci Dnya Sava srasndaki kaybn bykl kendiliinden ortaya kacaktr.
118
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Sanayi nklabnn sonularndan deildir? a. Gelimi lkelerin ham madde ihtiyac artmtr, b. Gelimi lkelerin pazar ihtiyac artmtr c. Gelimi lkelerin azgelimi lkelere demokrasi gtrme d. uluslararas ilikilerin temelini ticari ilikiler oluturmutur e. Smrgecilik faaliyetleri byk oranda azalmtr. 2. Corafi keifler aadakilerden hangisi ile ilikili deildir? a. Amerikann altn ve gmnn Avrupaya getirilmesi b. Dnya ticaretinin gei yollar deimitir, c. Akdeniz dnya ticareti ve siyasetindeki belirleyiciliini kaybetmitir d. Osmanl devletinin hakimiyet alan dnya ticaretindeki nemini arttrmtr. e. Uzak dounun ham madde kaynaklarnn gelimi lkelerce smrs mmkn hale gelmitir. 3. Ermeni Tehciri karar hangi tarihte alnmtr? a. 24 Nisan 1915 b. 30 Ekim 1918 c. 15 Mays 1919 d. 18 Mart 1915 e. 27 Mays 1915 4. Osmanl Devleti I. Dnya Savanda aadaki Cephelerden hangisinde Rusyaya kar savamtr? a. Filistin Cephesi b. Galiya Cephesi c. Irak Cephesi d. Kafkas Cephesi e. anakkale Cephesi 5. I- Yunanistan II- Bulgaristan III- Almanya IV- Avusturya-Macaristan V- Fransa Yukardaki Devletlerden hangileri I. Dnya Savanda Osmanl Devletinin mttefikidir? a. I ve II b. I, III ve V c. Yalnzca III d. II ve V e. II, III ve IV 6. Aadakilerden hangisi smrgecilik yarna en son katlmtr? a. ngiltere b. Fransa, c. Almanya d. Hollanda e. Rusya. 7. Osmanl Devleti Aadaki yerlerden hangisini I. Dnya Savanda kaybetmitir? a. Kars b. Ardahan c. Batum d. Arnavutluk e. Irak 8. Ermeni Tehciri kararnn alnmasn gerektiren koullar aadaki cephelerden hangisinde yaananlardan sonra olumutur? a. Kafkas b. anakkale c. Suriye-Filistin d. Yemen-Hicaz e. Irak 9. I- Orta Asya Trkleri ile birlemek II- Turan idealini gerekletirmek III- Ortadou petrollerini ele geirmek IV- Trkistana ulap byk bir Trk Devleti kurmak V- Ruslar Kafkaslardan atmak Yukardakilerden hangisi Osmanl Devletinin Kafkas Cephesini ama nedenlerinden biri deildir? a. I b. II c. III d. IV e. V 10. Mustafa Kemal Paa aadaki cephelerden hangisinde savamamtr? a. Kafkas cephesi b. Suriye-Filistin cephesi c. Kanal cephesi d. anakkale cephesi e. Sakarya muharebesi
119
Okuma Paras
anakkale ehitlerine u Boaz harbi nedir? Var m ki dnyada ei? En kesif ordularn ykleniyor drd bei. -Tepeden yol bularak gemek iin MarmarayaKa donanmayla sarlm ufack bir karaya. Ne hayszca tehad ki ufuklar kapal! Nerde-gsterdii vahetle bu: bir Avrupal Dedirir-Yrtc, his yoksulu, srtlan kmesi, Varsa gelmi, alp mahbesi, yhud kafesi! Eski Dnya, yeni Dnya, btn akvam- beer, Kaynyor kum gibi, maher mi, hakikat maher. Yedi iklimi cihann duruyor karna da, Avustralyayla beraber bakyorsun: Kanada! ehreler baka, lisanlar, deriler rengrenk: Sade bir hdise var ortada: Vahetler denk. Kimi Hind, kimi yamyam, kimi bilmem ne bel... Hani, tuna da zldr bu rezil istil! Ah o yirminci asr yok mu, o mahlk-i asil, Ne kadar gzdesi mevcd ise hakkyle, sefil, Kustu Mehmedciin aylarca durup karsna; Dkt karnndaki esrr hayszcasna. Maske yrtlmasa hl bize fetti o yz... Medeniyyet denilen kahbe, hakikat, yzsz. Sonra melundaki tahribe mvekkel esbb, yle mdhi ki: Eder her biri bir mlk harb. teden sikalar paralyor fk; Beriden zelzeleler kaldryor amk; Bomba imekleri beyninden inip her siperin; Snyor gsnn stnde o arslan neferin. Yerin altnda cehennem gibi binlerce laam, Atlan her laamn yakt: Yzlerce adam. lm indirmede gkler, l pskrmede yer; O ne mdhi tipidir: Savrulur enkaz- beer... Kafa, gz, gvde, bacak, kol, ene, parmak, el, ayak, Boanr srtlara vdilere, sanak sanak. Sayor zrha brnm de o nmerd eller, Yldrm yaylm tfanlar, alevden seller. Veriyor yangn, durmu da ak sinelere, Sr hlinde gezerken saysz teyyre. Top tfekten daha sk, glle yaan mermiler... Kahraman orduyu seyret ki bu tehdide gler! Ne elik tabyalar ister, ne siner hasmndan; Alnr kal m gsndeki kat kat iman? Hangi kuvvet onu, h, edecek kahrna rm? nk tesis-i lahi o metin istihkm. Sarlr, indirilir mevki-i mstahkemler, Beerin azmini tevkif edemez sun-i beer; Bu gslerse Hudnn ebedi serhaddi; O benim sun-i bediim, onu inetme dedi. Asmn nesli...diyordum ya...nesilmi gerek: te inetmedi nmusunu, inetmiyecek. hed gvdesi, bir baksana, dalar, talar... O, rk olmasa, dnyda eilmez balar, Vurulup tertemiz alnndan, uzanm yatyor, Bir hill uruna, y Rab, ne gneler batyor! Ey, bu topraklar iin topraa dm asker! Gkten ecdd inerek pse o pk aln deer. Ne byksn ki kann kurtaryor tevhidi... Bedrin arslanlar ancak, bu kadar anl idi. Sana dar gelmiyecek makberi kimler kazsn? Gmelim gel seni tarihe desem, smazsn. Herc merc ettiin edvra da yetmez o kitb... Seni ancak ebediyyetler eder istib. Bu, tandr diyerek Kbeyi diksem bana; Ruhumun vahyini duysam da geirsem tana; Sonra gk kubbeyi alsam da, rid namyle, Kanayan lhdine eksem btn ecrmyle; Mor bulutlarla ak trbene atsam da tavan, Yedi kandilli Sreyyy uzatsam oradan; Sen bu vizenin altnda, brnm kanna, Uzanrken, gece mehtb getirsem yanna, Trbedrn gibi t fecre kadar bekletsem; Gndzn fecr ile vizeni lebriz etsem; Tllenen maribi, akamlar sarsam yarana... Yine bir ey yapabildim diyemem htrana. Sen ki, son ehl-i salibin krarak savletini, arkn en sevgili sultn Salhaddini, Kl Arslan gibi iclline ettin hayran... Sen ki, slam kuatm, bouyorken hsran, O demir enberi gsnde krp paraladn; Sen ki, rhunla beraber gezer ecrm adn; Sen ki, asra gmlsen taacaksn...Heyht, Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu ciht... Ey ehid olu ehid, isteme benden makber, Sana unu am duruyor Peygamber. Mehmed Akif Ersoy. Kaynak: Mehmed Erturul Dzdan Mehmed kif Hakknda Aratrmalar, (Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf-Mehmed kif Aratrmalar Merkez Yayn, stanbul 1987) adl kitabndan alnmtr.
120

1. e Yantnz yanl ise Smrgecilikten Dnya Savana Avrupa konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Smrgecilikten Dnya Savana Avrupa konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Osmanl Devletinin k: I. Dnya Sava konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Osmanl Devletinin k: I. Dnya Sava konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Emperyalist Rekabet Ve kar atmalar I. Dnya Savanda Cepheler konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Emperyalist Rekabet Ve kar atmalar konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise I. Dnya Savanda Cepheler konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise I. Dnya Savanda Cepheler konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise I. Dnya Savanda Cepheler konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise I. Dnya Savanda Cepheler konusunu yeniden gzden geiriniz

Sra Sizde 1 Osmanl Devleti iktisadi ve siyasi hayatn birbiriyle kaynat bu anlay deiimi srecinde yer alamamtr. Zira felsefesinin temelinde insan yaat ki devlet yaasn ilkesini koyan bir devletin gndeminde srf ekonomik gelime adna baka insanlarn emeini, deerini smrmek yer alamazd. Osmanl Devleti kurulu gnlerinden itibaren idaresi altna ald her yerde toplad vergi gelirinden daha fazla yatrm yapmasyla gndem olmu bir siyasi yapdr. daresi altna ald topraklardaki insanlarn dinine, diline/kltrne, yaam biimine mdahale etmeden, farkllklar zenginlik olarak deerlendiren bir anlay srdrmtr. Ekonomiyi her eyin temeline koyan bir anlaya sahip olmad iin nce ekonomik olarak k yaam, d borlarn zorlamasyla ekonomik bamszln kaybetmitir. Birinci Dnya Savann sonunda da siyasi mrn tamamlayarak tarih sahnesindeki yerini almtr. Sra Sizde 2 Byle bir ticaret ilikileri zemininde Osmanl Devletinde sanayinin gelimesi, lke ekonomisine katk salamas mmkn olamaz. Devleti ynetenlerin ncelii ekonomik olmaktan ok siyasidir. Osmanl yneticileri XIX. asrn ilk yarsnda nceki asker baarszlklarn sonucunda Rusya ve ngiltere gibi iki nemli rakibinin karsnda zor durumdayd. Ancak Msr Valisi Mehmet Ali Paann isyan srasnda aresiz kalp Rusya ve ngiltereden yardm istemek durumunda kalacaktr. Ekonomik kapitlasyonlar verilmitir. Ancak bunun karlnda devletin kurtarldna inanlmaktadr. ngiltereye verilen tavizler karsnda Trkiyede sanayinin geliebilmesi, tccar kesimi olumas ve ayakta kalmas mmkn grnmemektedir.
2. d
3. e
4. d
5. e
6. c
7. e 8. a 9. c 10. a
121
Sra Sizde 3 Sarkam dalarna kardan yaplm bu heykeller Karda Aan iekler ad verilen bu alma Sarkamta hayatn kaybeden Osmanl askerlerini simgelemektedir. Sarkam Harektnda olumsuz iklim artlarnn yan sra yetersiz gda, giyim artlar ve zamana uymayan planlar dolaysyla Osmanl askerlerinin ou silah atmadan donarak lmlerdi. Enver Paa cephe komutannn olumsuz tavrna karn onu azlederek harekt kendisi ynetmi, komuta ettii birliklerin bir ksm Sarkam nlerine kadar ulaabilmise de Ruslar iki taraftan kuatacak harekat yapmak mmkn olmamtr. Blgedeki asker varln bu ok riskli plan erevesinde erimesi baharda Rus kuvvetlerinin hemen hibir engelle karlamadan Anadolu ilerine ilerlemesine sebep olacaktr. Sra Sizde 4 Churchille gre, boazlara giriilecek bir harektla, stanbul Mttefiklerin kontrol altna girecek, Asya Trkiyesindeki kuvvetlerin Avrupa cephesinde faaliyet gsteren kuvvetlerle balants kesilecek ve bylece Kafkas Cephesinde bulunan Rus kuvvetlerinin yk hafifletilerek Osmanl Devleti bar yapmaya mecbur edilecekti. Ayrca, henz savaa girmemi Balkan Devletleri de Mttefik Devletler safna ekilebilecekti. Osmanl Devletinin Almanya yannda savaa katlmasyla zor durumda kalan ngiltere ve Fransa, Rusya ile dorudan temasa geip sava glerini artrmak, Osmanl Devletinin Svey Kanal ve Hint Yolu zerindeki basksn kaldrmak, ayrca Orta Avrupaya szan AlmanAvusturya ordularn arkadan evirebilmek iin bu harekt gerekli grmlerdi. Dolaysyla, Almanya karsnda bunalan arlk Rusyasnn sava gcn takviye etmek amacyla ulatrlmak istenen yardm yine boazlardan yaplabilecekti. Boazlardan geecek itilaf gleri dorudan Osmanl Devletinin bakenti olan stanbula ulaarak ele geireceklerdir. Bylece Osmanl Devleti savatan ekilmi olacak, iki ate arasnda kalacak Almanyada ksa srede teslim olacakt. Dolaysyla tilaf Devletlerinin ok ynl planlarnn daha batan yarm kalmasna sebep olan anakkale Cephesi savan uzamasna ve kaybn artmasna yol at iin bar grmeleri srasnda Trkler ayrca cezalandrlmak istenmitir.
Sra Sizde 5 Yirminci yzyln banda byle bir durumda yaplan uygulamalarn en hafifi bu unsurlar toplama kamplarna almaktr. Osmanl Devleti, anakkale Kara Muharebeleri srasnda douda Ruslara yol gstericilik yapan, komitalaryla savunmasz halka iddet uygulayan Ermeni vatandalar ve etelerinin saldrsna da maruz kalmtr. etelere destek olmamalar iin bu vatandalar lkenin cephelerden uzak baka bir vilayetine gnderip orada iskan etmek son derece insani bir yaklamdr. Braktklar eyalarn gvence altna alnmas, gittikleri yerlerde temel ihtiyalarnn yine devlet tarafndan karlanmas nemli bir husustur. Sz konusu nakil srasnda grevini ihmal edenlerin cezalandrlm olmas devletin yapt ilemin doruluuna inandn ve samimiyetini gsterir mahiyettedir. Elbette ki nakil vastalar yetersizdir. Sava artlar dolaysyla emniyet her yerde yeterli deildir. Yiyecek, iecek imknlar kstldr. Byle bir zamanda bu ilem yaplmasa iyi olurdu denilebilir. Ancak devleti o uygulamaya mecbur eden davranlar da dikkate alarak deerlendirme yapmak gerekir.
122
Akda, Mustafa Trkiyenin ktisadi ve timai Tarih, C. II, (1453-1559), Ankara 1999. Armaolu, Fahir 19. Yzyl Siyasi Tarih, (17891914), Ankara, 1997. Armaolu, Fahir 20. Yzyl Siyasi Tarih (1914-1980) Ankara 1992. Armaolu, Fahir anakkale Muharebelerinin Rusya zerindeki Etkileri, anakkale Muharebeleri Sebep ve Sonular Uluslararas Sempozyumu, anakkale, 14-17 Mart, 1990, Ankara 1993. Ate, Toktam Siyasal Tarih, stanbul 1994. Aydemir, evket Sreyya Tek Adam, Mustafa Kemal, C. I, 1881-1919, stanbul 1976. Bayur Hikmet, XX. Yzylda Trkln Acun Siyasas zerindeki Etkileri, Ankara 1989. (Bilsel), M.Cemil, Lozan, C. I, stanbul 1933. Cem smail, Trkiyede Geri Kalmln Tarih, 5.Bask. stanbul 1975. Collas, Bernard Camille 1864te Trkiye Tanzimat Sonras Dzenlemeler ve Kapitlasyonlarn Tam Metni, (ev. Teoman Tundoan), Ankara 2005. elik Hacer, Ermeni Tehciri ve Tehcirden Dnen Ermenilerin skn Sorunu, ada Trkiye Tarih Aratrmalar Dergisi, VII/16-17, Bahar-Gz 2008. Darkot Besim, anakkale Muharebeleri, slm Ansiklopedisi, C. III, stanbul, MEB, 1988. Dumont, Paul, Mustafa Kemal Atatrk, (ev. Zeki elikkol), Ankara 1993. Eraslan, Cezmi I. Dnya Sava ve Trkiye, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, C. XIII, Ankara 2002, s. 339360. Ercan, Yavuz Bloklar aras atmalarda Osmanl Devleti Topraklarnn Stratejik nemi, Beinci Asker Tarih Semineri Bildirileri I, Deien Dnya Dengeleri inde Asker ve Stratejik Adan Trkiye (2325 Ekim 1995-stanbul), Ankara, Gn. Kur. Bk. Yay. 1996, Fromkn Davd, Bara Son Veren Bar, Modern Ortadou Nasl Yaratld?, 1914-1922, (eviren: Mehmet Harmanc), stanbul 1989. Gen, Mehmet Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul 2000. Kabacal Alpay, Yakn Tarihmizden Byk Dnemeler, stanbul 1995. Kandemir, Feridun, Medine Mdafaas, Peygamberimizin Glgesinde Son Trkler, stanbul 1991. Karabekir Kzm, Birinci Cihan Harbine Neden Girdik ? C.I, stanbul 1994. Karabekir, Kzm, Birinci Cihan Harbini Nasl dare Ettik, C. III-IV, stanbul 1994. Keleylmaz Vahdet, anakkale Muharebeleri Hakknda Bir Rapor ve Bir Deerlendirme, Atatrk Aratrma Merkez Dergisi, C. XV, S. 43 (Mart, 1999). Kennedy Paul, Byk Glerin Ykseli ve kleri, (eviren Birtane Karanak) Ankara, 1990. Kcman, N. Kif Medine Mdafaas, stanbul 1972. Kocabaolu, Uygur Dou Sorunu evresinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri, Tarih Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu (DnBugn-Yarn), Hacettepe niversitesi, Ankara, 8-9 Mart, 1990, Ankara, 1992. Kocatrk Utkan, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara, 1999. Kodaman Bayram, 1876-1920 Aras Osmanl Siyasi Tarih, Doutan Gnmze Byk slm Tarih, C. XII, stanbul, 1993. Kohn, Hans Panislavizm ve Rus Milliyetilii, (eviren. Aah Oktay Gner), Ankara, 1991. Kressenstein Kres Von, Sina lnde Trkler, (eviren. Osman nde), Hayat Tarih Mecmuas, C. IX, S. 9 (Ekim, 1966). Ktkolu, Mbahat S. Osmanl-ngiliz ktisadi Mnasebetleri, C. II, (1838-1850), stanbul, 1976. Kurat, Akdes Nimet Trk-ngiliz Mnasebetlerinin Balangc ve Gelimesi (1553-1610), Ankara 1953. Kurat, Akdes Nimet, Trkiye ve Rusya, Ankara, 1990. Kurun, Zekeriya, anakkale Muharebeleri, TDV slm Ansiklopedisi, C. VIII, stanbul, 1993. Klnk, Mehmet Emin, Kapitlasyonlarn Kaldrlmas (1914), stanbul, 2011. Krkolu, mer, Trk-ngiliz likileri (19191926) Ankara, 1978, Krkolu, mer, Osmanl Devletine Kar Arap Bamszlk Hareketi (1908-1918), Ankara, 1982. Lord Knross, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu, (Terc. Necdet Sander), stanbul, 1990. Mevlanzade Rfat, Trkiye nklbnn yz, (Hazrlayan Metin Hasrc), stanbul, 1993.
123
Onay, Yaar, Batya Direnen Devlet Rusya, Rus Devlet Gelenei ve Kutsal Devletin Meruiyeti, 1. Bask, stanbul, 2008. Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, 2006. n, Tuncay, Kafkas Cephesinde Kader An. Sarkam Harekt ve Sonular, Trkler, C. XIII, Ankara, 2002, s.401-406. zkan Salih, Tehcir Harici Tutulan Ermeniler, Perspectives on Ottoman Studies, (Ed. Ekrem Causevic ve dierleri), Berlin 2008, s. 189-207. Palmer, Alan, Osmanl mparatorluu Son Yz Yl Bir kn Yeni Tarih, (ev. Belks orak Dibudak), 2. Bask, Ankara, 1992. Soy, H.Bayram, II. Wilhelm, Weltpolitik ve II. Abdlhamid, Trkler, C. XIII, Ankara, 2002. Sabis, Ali hsan, Birinci Dnya Harbi, C. II, Ankara, 1951. Said Halim Paa, Buhranlarmz ve Son Eserleri, (Hazrlayan. M. Erturul Dzda), stanbul, 1991. Sander, Oral, Siyasi Tarih, lkalardan 1918e, Ankara, 1997. Sanders Liman Von, Trkiyede Be Yl, (eviren. M. evki Yazman), stanbul, 1968. Sarnay, Yusuf 24 Nisan 1915 Ermeni Tutuklamalar, Cumhuriyet Tarih Aratrmalar Dergisi, Yl: 2, S. 4, Gz 2006, s. 23-38. Seluk, Mustafa anakkale Savalar Srasnda Osmanl Hkmetini Ve Padiah stanbuldan Tama Planlar, Atatrk Aratrma Merkez Dergisi, Say 70, Cilt: XXIV, Mart, 2008. Ssl, Azmi anakkale Savalar Ve nemi, Atatrk Aratrma Merkez Dergisi, C. VII, S. 20, (Mart, 1991). akir Ziya, Yakn Tarihn Byk Adam: Talat, Enver, Cemal Paalar, stanbul, 1943. Tansel, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. I, Ankara, 1993. Turan, Mustafa, Birinci Dnya Savana Giden Yolda Osmanl Devletinin Tasfiyesi. G.. Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, C. XXIX/zel Say-II, Turan, Mustafa 18 Mart anakkale Zaferi ve Trk stiklal Harbi, Trk Tarihilii ve Prof. Dr. Aydn Taneri Armaan, Ankara, 1998. Turan, Mustafa 20. Yzyl Balarnda Osmanl D Politikasnda Orta Dounun nemi ve Hicaz Demir yoluna Dair Bir Belge, Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, 1997, S. 3.
Ttnc, Mehmet anakkale Muharebelerinin Osmanl Devleti Ve D Dnya Bakmndan Sonular, Milli Kltr, S. 82, (Mart, 1991). Uzman, Nasrullah I. Dnya Sava ncesinde Osmanl Devleti ve Rusyann Yaknlama abalar, II. Uluslararas Kafkasya Tarih Sempozyumu, Kars 2009, s. 391-400. Wallach, Jehuda L Bir Asker Yardmn Anatomisi, (eviren. Fahri eliker) Ankara 1985. Ylmaz Veli, 1. Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak ve Asker Yardmlar, stanbul 1993.
5
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Mondros Mtarekesinin Osmanl Devleti ve Trk milletinin varl iin nasl bir tehlike oluturduunu aklayabilecek, Asker ve sivil Trk milletinin lkenin drt bir yannda bu tehlikeye kar ne tr tedbirler aldn aklayabilecek, Mustafa Kemal Paa ve Mill Mcadele nderlerinin Mcadeleyi dnyaya duyururken hangi demokratik esaslardan hareket ettiini aklayabilecek, Trk stiklal Harbinin safhalarn takip edecek ve verdii lojistik destek ile milletin fedakarlnn snrlarn ayrt edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
stiklal Harbi Muhafaza-i Hukuk Kongre dareleri Kuva-y Milliye Tekalif-i Milliye
Mondrostan Lozana Trkiye
ARK MESELESNN UYGULAMAYA KONMASI:MONDROS MTAREKES TRK MLLETNN MTAREKE VE GALLERE TEPKS: MLL TEKLATLANMALAR M. KEMAL PAANIN SAMSUNA IKII, TEKLATLANMA VE KONGRELER ASKER GELMELER
Mondrostan Lozana Trkiye

ARK MESELESNN UYGULAMAYA KONMASI: MONDROS MTAREKES
nceki blmlerde anlatld zere, I. Dnya Sava, emperyalist glerin nfuz mcadelesi olduu kadar, hedefteki lkelerin de adeta var olma veya yok olmama mcadelesi idi. Var olma mcadelesi iinde bulunanlarn banda ise phesiz Osmanl Devleti geliyordu. Ancak Osmanl Devleti hakkndaki hkm bir asr nce 1815te verilmi ve Osmanlya Hasta Adam! tehisi konmutu. Byk devletler tarafndan Hasta Adamn mirasn paylamak konusu ise ark Meselesi olarak adlandrlmt. Osmanl asndan I. Dnya Savan sonlandran Mondros Mtarekesi (Atekes antlamas) bir nevi ark Meselesinin gereklemesi anlamna geliyordu.
Mtareke Hkmleri ve Uygulama: Osmanl Devletinin Fiilen Bitirilii

Mondros Mtarekesi, Rauf Bey (Orbay) bakanlndaki Osmanl heyeti ile tilaf Devletleri adna Akdeniz Filosu Komutan ngiliz Amiral Calthorphe arasnda 30 Ekim 1918de imzaland. Atekes metni, 25 maddeden ibaret olup ok ar artlar tayordu. Buna gre; tilaf Devletleri, anakkale ve stanbul Boazlaryla Toros tnellerini igal edecekti (md:1,10). Osmanl sular ve Karadenizde bulunan torpiller gsterilecek ve temizlenecekti (md:2,3). tilaf Devletlerine mensup sava esirleri ve Ermeni esir ve tutuklular derhal teslim edilecek (md:4), Osmanl Ordusu terhis edilecek, eldeki silah ve mhimmat teslim edilecek, kk gemiler dnda donanma tilaf Devletleri gzetimine braklacakt (md:5,6). Kuzeybat ran ve Kafkasyadaki Osmanl kuvvetleri savatan nceki snrlara ekilecek, gneydeki atekes snrlar dndaki Osmanl kuvvetleri derhal tilaf kuvvetlerine teslim edilecek (md:11,16, 17) ve btn haberleme a tilaf memurlarnn kontrolne braklacakt (md:12). Antlamann en ar maddesi ise tilaf Devletlerine gvenlii tehdit edecek bir durum ortaya ktnda lkenin diledii yrelerini igal imkn tanyan ve Osmanl Devletinin hkmranlk hakkn fiilen bitiren yedinci maddesi idi. te yandan, 24. maddeye gre; 6 vilayette karklk kt takdirde bu vilayetlerin herhangi bir ksm igal edilebilecekti. Aslnda bu maddenin arkasnda ark Meselesinin hedeflerinden biri olarak tilaf Devletlerinin Dou Anadolu blgesin-
Vilayat- Sitte: Osmanl dnemi idari taksimatnda Van, Elaz, Diyarbakr, Erzurum, Sivas ve Bitlis, vilayetleri;gnmzde Dou ve Gneydou Anadolunun hemen tamamn iine alan ksm.
126
de bir Ermeni Devleti kurma niyetleri sakl bulunuyordu. Nitekim atekesin ngilizce metninde sz konusu 6 vilayetten alt Ermeni Vilayeti olarak bahsedilmiti.
SIRA SZDE
Sz konusu SIRA SZDE oluan bir duruma raz olan bir devletin fiilen var olduu dmaddelerden nlebilir mi? tartnz. Aka D N E L M anlalaca zere, Osmanl Devleti sava sonrasnda bir taraf ve bir devlet olarak grnmesine ramen Mtareke hkmlerine gre, fiilen devlet olS O R U ma zelliklerini kaybetmi yani yok saylm durumdadr. Eer tilaf Devletleri gerekli grdkleri vakit, istedikleri yerleri igal edebilme hakkna sahip ise o devletin elinden Aordusu yani kendini savunma kudreti alnm, haberlemesine DKK T el konulmu, ekonomisi denetim altna alnm ise artk o devletin hkmranlk hakkndan yani bir devlet olmasndan bahsedilemez. te Mtareke ile Osmanl SIRA SZDE Devletinin hukuki durumu ve iinde bulunduu fiil durum bu idi. Trk milleti imdiye kadar tarihinde grmedii ekilde devletsiz ve vatansz braklma ile AMALARIMIZ kar karyayd. Nitekim mtareke sonras igaller balad. Aslnda bu igaller daha nce de bahsedildii gibi, sava srasnda yaplan gizli antlamalarn da bir bakma uygulaK A P maya konmasT anlam tayordu. 400.000 kiilik Osmanl Ordusu, bata Mustafa Kemal Paa olmak zere baz paalarn kar kmasna ramen 50.000e indirildi. nce ngilizler, Musul ve skenderunu igal ettiler, Boazlar ve stanbula tilaf doELEV YON nanmalar TdemirZatt. Ksa srede igaller geniledi. ngilizler; Batum, Kars, Antep, Mara, Hatay ve Konyay, Franszlar; Drtyol, Adana, Mersin ve Afyonkarahisar istasyonunu, talyanlar ise; Antalya, Burdur, Mula, Marmaris, Bodrum, Fethiye ve Konya istasyonunuT igal ettiler. NTERNE Daha nce 1915 Londra ve 1917 St. Jean de Maurienne gizli antlamalaryla talyanlara vaat edilen zmir ve Menderesin kuzey ksmlarna Yunanlarn karlma hesaplar balad. Yunan Babakan Venizelos da 18 Ocak 1919da Pariste toplanan Bar Konferansnda Wilson Prensiplerine dayanarak Bat Anadolunun Yunanistana verilmesini istedi. Amerika, ngiltere ve Fransa 6 Maysta Yunanistann bu isteini kabul ettiler. yle anlalyor ki, o gnlerde tilaf politikasna yn veren ngiltere, kendi menfaatinin de bir gerei olarak Dou Akdenizde gl bir talya istemediinden Yunanlar tercih ediyordu. talyann kar kmas sonucu deitirmedi ve 15 Mays 1919da arkalarnda ngiliz ve Fransz destei olduu hlde Yunan kuvvetleri zmire kt. zmir Metropoliti Hrisostomos elinde byk bir hala Yunan komutan ve askerlerini kutsad ve onlar Trk kan dkmeye ard. Ancak Trk halk bu igale byk tepki gsterdi. Gazeteci Osman Nevres (Hasan Tahsin) tarafndan sklan ilk kurundan sonra benzer direniler devam etti. Bu direniler karsnda panik yaayan Yunan igal kuvvetleri zmirde asker- sivil, oluk ocuk demeden katliama giriti. Osmanl vatanda Rum ve Ermenilerin byk bir blm de igallere alk tuttu. Daha dne kadar, asrlar sren Osmanl-Trk idaresinde varlklarn ve kimliklerini koruyagelen Yunanlarn Anadoludaki Trk varlna kast eden ve gnden gne i ksmlara yaylarak katliama dnen igal hareketleri btn yurtta byk bir znt ve infial yaratt. tilaf Devletleri szde atekes antlamasnn hkmlerini uyguladklarn syleseler de aslnda gerek hedef, ark meselesi yani Anadoluda Trk siya-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
5. nite - Mondrostan Lozana Trkiye
127
si hkimiyetine son vermek idi. zmirin igali bu gerei btn plakl ile ortaya seriyordu. Mtareke ve sonras balayan igaller zellikle zmirin igali, Trk dmanlarn mitlendirirken, Trk milletinin bamsz yaama ve mill mcadele azmini kamlad.
Fotoraf 5.1 Mtareke dneminin padiah ve sadrazam da mtareke sonrasnda elde edilecek ngiliz dostluundan mitliydiler. S. Mehmed Vahidddin H.1341 M. 1918-1922 55x65 Tuval/Yal Boya Ahmet zzet Furga
Siyasi ve Asker ahsiyetlerin Mtarekeye Bak

Mondros Mtarekesi, aslnda bir aresizlik ve teslimiyetin ifadesi idi. Osmanl devlet adamlar mtareke artlarn ok ar bulsalar da kendilerine gre baz teselliler aryorlard. Osmanl Devleti adna antlamay imzalayan Rauf Bey (Orbay), antlama srasnda ve sonraki gelimeler iin ngiliz Amiraline ok fazla gvenmiti. Sadrazam zzet Paa, mtarekenin imzalanmasndan sonra memnuniyet ifadelerini hem delegelere hem de Amiral Calthorpea gnderdii telgrafta bildirdi. Nitekim Padiah Vahdettin de mtarekenin metnini rendii zaman: artlarn ok ar olmasna ramen kabul edelim, biz sonra ngilizlerin hogrsne nail olacaz diyebilmekte idi. Saray ve Osmanl hkmet evresinde mtarekeye kar benzer yaklamlar arlk kazanrken pek ok komutan mtareke hkmlerinin Trkn lm ferman niteliinde olduunun kesinlikle farkndayd. Bu gnlerde Yldrm Ordular Grup Komutanlna atanan Mustafa Kemal Paaya gre; Osmanl Devleti bu mtareke ile kendisini kaytsz ve artsz dmanlara teslim etmeye raz olmutu.
128
Fotoraf 5.2 Mustafa Kemal Paann Ruen Erefe imzalad; gelecee mitle baktn gsteren fotoraf. (her eye ramen muhakkak bir nura doru yrmekteyiz...) Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
Ama Mustafa Kemal Paa hibir zaman mitsizlie dmedi ve srekli milleti istiklal yolunda motive etti. 13 Kasm 1918de tilaf Devletlerinin sava gemileriyle stanbul sularna demir attklar gn Mustafa Kemal, geldikleri gibi giderler tarih ifadesi ile Trklerin muhakkak istiklalini koruyaca ve zafere ulaacaklar mjdesini vermiti. 6. Ordu Komutan Ali hsan Paa (Sabis), mtareke hkmlerini uygulamaktan kanm ve durumu protesto etmi idi. 9. Ordu Komutan Yakup evki Paann da mtarekeye muhalif mill tekilatlanma faaliyetleri, ngilizleri rahatsz etmi ve hkmet tarafndan stanbula arlmak durumunda kalmt. Bunun gibi, Fevzi Paa, Kzm Karabekir Paa, Ali Fuad Paa, smet Paa gibi ahsiyetlerin, Mustafa Kemal Paa ile birlikte ilideki bugn mze olan evde toplantlar yaparak Mondros Mtarekesi sonras Trk milletinin iine dt durum karsnda mill kurtulu areleri aradklarn biliyoruz. Asker ve siyasi alanda bu tr gelimeler olurken Trk halk da Mondros ve sonrasnda balayan igaller karsnda olduka tedirgin ve muhakkak bir eyler yapmak gerektiine inanyordu. zellikle zmirin igali, gaflette olan baz insanlar da uyarmaya yetmiti. Bir taraftan mill tekilatlanmalarla vatan savunmasna hazrlanlrken bir taraftan da miting ve protestolar ile kamuoyu oluturulmaya ve Trk milletinin hakszla uratld anlatlmaya allyordu. imdi, Mondros Mtarekesi ve igaller karsnda mill tekilatlanma faaliyetleri ile, mill varla kast eden siyasi yaplanmalara ana hatlaryla baktktan sonra Trk halknn igallere gsterdii tepkilere temas etmek istiyoruz.
TRK MLLETNN MTAREKE VE GALLERE TEPKS: MLL TEKLATLANMALAR

Mtarekenin neler getireceinin farknda olan ve Osmanl Hkmetinin sessiz ve pasif kaldn gren Trk halk, tekilatlanmada gecikmedi. Hemen her tarafta zellikle igal tehlikesi bulunan yrelerde, genel ad Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri olan mill tekilatlar kurulmaya baland. Mill Mcadele hareketinin zeminini oluturacak olan ve zaman iinde hemen her il ve ilede bazen farkl isimlerle kurulan bu cemiyetler mahalle ve kylere varncaya kadar tekilatlanm idiler. Mdafaa-i Hukuk kavramndan da aka anlalaca zere, bu tekilatlanma hareketi, savunma amal olup her eyin banda hr ve bamsz yaama hakkn, vatan koruma gayesini tayordu. nk mtareke sonras igallerle birlikte, vatan corafyasnn Bats Yunana peke ekilmeye, Douda Ermeni devleti oluturulmaya allyor, ksacas ark Meselesi uygulamaya konuyordu. Bu tehlike karsnda nceleri, mahall nitelikli olup, byk bir ksm Sivas Kongresinden sonra tek bir at altna alnacak olan mill cemiyetlerin belli ballarna ksaca deinelim;
129
Kars Milli slam uras; 9. Ordu Komutan Yakup evki Paann destek ve yardm ile 5 Kasm 1918de kurulmu ve yaplan kongreler sonrasnda 17 Ocak 1919da Cenub Garb Kafkas Hkmet-i Muvakkatesi adyla geici bir hkmet oluturulmu ise de bu hkmet, Nisanda Kars igal eden ngilizler tarafndan datlmtr. Yine Dou Anadoluyu savunma amal olarak 4 Aralk 1918de Vilayat- arkyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti kurulmutur. Merkezi stanbulda olan bu cemiyet Erzurum ve dier dou illerinde ubeler amtr. Trakyada Yunan igal hazrlklar ve Mavri Miraclarn iddialarna kar Cafer Tayyar Beyin yardm ve destei ile 1 Aralk 1918de Trakya Paaeli Mdafaa-i Heyet-i Osmaniye Cemiyeti kuruldu. zmirin Yunana verilme tehlikesine kar, 17. Kolordu Komutan Nurettin Paann yardm ve destei ile Trk aydnlar tarafndan 1 Aralk 1918de zmir Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti kuruldu. Bu cemiyet, zmirin Trkl konusunda dnya kamuoyunu aydnlatma gayreti iinde olmutur. Mart 1919da dzenledii kongre ile zmir ve vatan zerinde oynanan oyunlara kar gerekirse silahl mcadeleye gireceklerini tilaf Devletlerine ve kamuoyuna duyurmutur. Bu cemiyetle i birlii hlinde Redd-i lhak prensibini savunan zmir Mdafaa-i Vatan Heyeti de kurulmutu. zmirin igalinden nce byk bir miting dzenleyen bu cemiyet Bat Anadoluda mill direni ruhunun olumasnda nclk etmitir. Yunan igaline kar Bat Anadoluda bu tekilatlanmalar olurken, Trabzon merkezli bir Rum Pontus devleti tehlikesine kar Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti, ukurova blgesinin Franszlara verilecei tehlikesine kar bu blgenin haklarn savunmak amacyla Adana Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti kurulmutu. Mtareke sonras igal veya igal tehlikesi karsnda oluan hareketleri bir araya getirmek amacyla 29 Kasm 1918de Mill Kongre adyla yeni bir tekilatlanma ortaya kmtr. 6 Aralk 1918 ve Ocak 1919da geni katlml kongreler dzenleyen ve yayn faaliyetlerine nem veren Mill Kongre, zmirin igaline ynelik yaplan protesto ve mitinglerin organizasyonunda rol almtr. Atatrkn Nutukta bahsettii bu cemiyetlerin yan sra, igaller ve zellikle zmirin igalini mteakip, igal tehlikesine yakn yerlerden balamak zere, Anadolunun hemen her il ve ilesinde Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri kurulmutur. Sivas Kongresi kararlar erevesinde tek bir at altnda toplanan bu cemiyetler iinde Anadolu kadnlar da tekilatlanmaya gitmilerdi. Trk tarihinin btnl iinde baktmzda, Bacyn- Rum Anadolunun vatan olmasnda ne yapmsa Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin de Anadolunun vatan kalmasnda ayn eyi yaptn rahatlkla ifade edebiliriz. Trk milleti bir taraftan tekilatlanrken bir taraftan da igallere kar fiil olarak tepkisini gstermekte gecikmedi. Mtareke sonras balayan igaller, igal blgelerinde tabi ki kayg ve endie yaratt. Yukarda bahsi geen cemiyetler vastasyla tepkiler ortaya konmaya baland. Ancak zmirin igali atelenmeyi bekleyen fitili hemen atelemi oldu. zmirin igal edilecei haberi bile byk infiale yol am ve her taraftan tepkiler gelmeye balamt. Bu tepkileri, Yzb. Smith raporunda u ifadelerle dile getiriyor; Sabah saat iki, Mays 15te Yunanlarn karaya asker karacaklar haberi Trkler arasnda duyuldu. Haber kudurmu bir alev gibi yayld. galle birlikte bata zmire yakn ve haberi erken renen Bat Anadoludaki ehir ve kasabalar olmak zere Dou ve Gneydou Anadoluya varncaya kadar miting ve protesto-
130
lar ile tepkiler gibi artarak devam etti. galden henz 4 saat sonra Denizli sanca topyekn ayaa kalkm idi. Denizli mfts Ahmed Hulusi Efendinin cihat ilan etmesi Anadolu aydnnn artk stanbuldan pek bir ey beklemediinin de iareti olmutur. Bu tepkilerle bir taraftan, Mondros mtarekesi ve igallerin Trkleri vatansz brakmay amalad hususu vurgulanarak Trk milleti Mill Mcadele ynnde uurlanrken bir taraftan da tilaf Devletlerine ve dnyaya Trklerin urad hakszlk duyurularak kamuoyu oluturulmaya allyordu.
Mill Varla Dman ve Mill Mcadele Aleyhtar Faaliyetler

Mtareke sonrasnda Trk milleti istiklalini koruma ve var olma mcadelesine girdiinde, baz aznlklar da o zamana kadar ekmeini yedii suyunu itii, kimliini muhafaza edegeldii vatanda bulunduu devleti aleyhine tavr almaktan ve igalcilerle i birlii iine girmekten kendilerini alkoyamadlar. Hatta bu konuda tekilatlanmaya bile gittiler. Rumlar, Patrikhanenin ban ektii Etnik-i Eterya ve Mavri Mira rgtleri ile Dou Trakya, Bat Anadolu ve stanbulu Yunanistanla birletirmek istiyor, te yandan Karadeniz blgesinde bir Rum Pontus Devleti kurmay amalayan Pontus adl rgtle silahl propaganda yapp terr estiriyorlard. Tabii ki esas hedef Megali deay gerekletirmeye ynelik idi. Millet-i sadka olarak bilinen Ermeniler de bulank suda balk avlamak misali, emperyalistlerin maas olarak Dou Anadolu ve ukurova blgesinde igalcilerle i birlii yapmlardr. Ermeniler vatanda bulunduu devletine ve o zamana kadar huzur ve bar iinde yaad Mslman komularna kar silahl ete faaliyetlerine girebilmilerdi. Hnak ve Tanak adl Ermeni silahl rgtleri Dou Anadoluyu Ermenistana katmak istiyor ve hatta ileriki hedefleri olarak Hazardan Antalyaya uzanan ve bakentinin Erzurum olaca Byk Ermenistan hayal ediyorlard. teden beri Filistinde bir devlet kurma niyetlerini ortaya koyan Yahudiler de Alyans-srailit adl silahl bir izci tekilat oluturmular, Trkiyedeki imtiyazlarn koruyabilmek amacyla da ayrca Makabi Cemiyeti adnda bir dernek kurmulard. Aznlklarn bu tr faaliyetlerinin yan sra gaflet, ileriyi grememek veya emperyalistlerin tesirinde kalmak gibi baz sebeplerden dolay baz Trk ve Mslmanlarn da Mill Mcadeleye zarar verici tutum ve davranta bulunduklar ve bu maksatla dernek kurduklar grlebilmitir. Bu cmleden olmak zere, Krdistan Teali Cemiyeti, ngiliz Muhipler Cemiyeti ve Wilson Prensipleri Cemiyetini rnek verebiliriz.
M. KEMAL PAANIN SAMSUNA IKII, TEKLATLANMA VE KONGRELER

Daha nce de bahsedildii zere, Mustafa Kemal Paa, stanbulda bulunduu srede dier silah arkadalar Kzm Karabekir, Ali Fuad, Rauf ve smet Beylerle birlikte ilide yaptklar toplantlarda vatann iinde bulunduu durum karsnda Trk milletinin kurtulu arelerini aryorlard. Vatann kurtuluunun ancak Anadoludan balatlacak bir hareketle mmkn olaca kanaatine varan bu kadro frsatn bulup tayinlerini Anadoluya yaptrtmann yollarn aradlar. Mustafa Kemal ve arkadalarnn Anadoluya geme hazrlklar srasnda istenilen frsat domu, Samsun ve evresindeki asayii salamak iin Mustafa Kemal Paa, 30 Nisan 1919da asker ve sivil yetkilerle Dokuzuncu Ordu Mfettiliine tayin olunmutur. Bunun gibi, Kzm Karabekir Paa da Tekirdadaki 14. Kolordu Komutanlndan Doudaki 15. Kolorduya atanmasn salam ve 3 Mays 1919da Erzuruma gelmi, 20. Kolordu Komutan Ali Fuat Paa da Anadoluya gemiti.
131
Mustafa Kemal Paann bu tayini mfettilik blgesindeki asayii salamak olarak grnse de esas amac Mill Mcadeleyi balatmak idi. Bata Ali Fuat (Cebesoy), Fevzi (akmak) ve Cevat (obanl) olmak zere Genelkurmaydaki vatansever subaylarn da katklar ile tayin hazrlklar tamamlayan Mustafa Kemal, stanbuldan ayrlmadan Hkmet ve Sarayla grmeler yapt. Padiahla yaplan son grmeyi Mustafa Kemal Paa yle dile getirmektedir; Yldz Saraynn ufak bir salonunda Vahdettinle adeta diz dize denecek kadar yakn oturduk. Sanda dirseini dayam olduu bir masa ve stnde bir kitap var. Salonun Boaziine doru alan penceresinden grdmz manzara u: Birbirine paralel hatlar zerine dman zrhllar ...toplar sanki Yldz Sarayna dorulmu!... Vahdettin hi unutmayacam u szlerle konumaya balad: Paa, Paa, imdiye kadar devlete ok hizmet ettin, bunlarn hepsi artk bu kitaba girmitir (elini demin bahsettiim kitabn stne bast ve ilave etti) tarihe gemitir. O zaman bunun bir tarih kitab olduunu anladm. Dikkatle ve sknla dinliyordum: Bunlar unutun dedi. asl imdi yapacan hizmet hepsinden mhim olabilir. Paa, paa, devleti kurtarabilirsin!. Mustafa Kemal bu grmenin akam 16 Maysta yannda karargh heyeti olduu hlde Bandrma vapuru ile Samsuna hareket etti. Burada, Mustafa Kemal Paann Samsuna tayinindeki sebepleri yalnzca Ordu Mfettii grevi ile snrlamak, herhlde doru olmayacaktr. Mill Mcadele Dneminde de ad geecek baz vatansever ahsiyetlerin bu tayin iinde yardmc olmalar ve zellikle Padiahn Paa, paa, devleti kurtarabilirsin ifadeleri gz ard edilecek hususlar deildir. Tabii ki Mustafa Kemal Paadaki devlet kavram, Padiahn kastettii mevcut devlet anlayn ve dzeni kurtarmak deil, mill iradeye dayal yeni bir devlet kurma idi. Ondaki bu dnce ok eskiden beri var olan ve bu gnlerde zaman ve mekn uygun olduu takdirde ortaya kacak bir sr gibi sakl bulunuyordu. Mustafa Kemal, bu dncelerle Anadolu vatan corafyasnda Trk milletini tekilatlandrarak, Trk istiklalini korumak ve yeniden dou iin Mill Mcadeleyi balatmak zere 19 Maysta Samsuna kt. Tabi ki yaplacak iler kolay deildi. ok byk zorluklar bulunuyordu. Byk Nutukta da belirttikleri zere; Osmanl Devletinin iinde bulunduu grup I. Dnya Savanda yenilmi, Osmanl ordusu her tarafta zedelenmi, artlar ar bir Mtareke imzalanm, ordunun elinden silah ve cephaneleri alnm, millet yorgun ve fakir durumda. Milleti savaa srkleyenler kendi hayatlarn kurtarma kaygsna derek memleketten kamlar, Padiah ve hkmet ise aciz ve korkak idi. Mustafa Kemal Paa, Samsuna kar kmaz lkenin her tarafndaki asker ve mlk erkn ile irtibata geerek halk Mill Mcadele fikri etrafnda birletirmeye alt. Bu arada yapt incelemelerde, blgedeki asayii Trkler deil, Rumlarn bozduu, zellikle ngiliz destekli Pontusularn niyetlerinden ve terr faaliyetlerinden vazgetikleri takdirde blgede asayiin dzeleceini ilgililere rapor etmiti. Bugnlerdeki artlar erevesinde Mustafa Kemal Paann Samsunda kalmas uygun olmadndan, Anadolunun daha i ksmlarna gitmek ve milletle daha yakn temasta bulunabilmek iin 25 Maysta kararghyla Havzaya geldi. Burada konutuu Havzallara memleketin iinde bulunduu durumdan kurtarlacana dair mit verdi. Havzadan sivil ve asker yneticilere gnderdii bildiride devam etmekte olan igallere kar miting ve protestolarn srdrlmesini istedi.
132
Fotoraf 5.3 Genelgenin hazrland Amasya Saraydz klas.
Amasya Genelgesi
Havzadan sonra Mustafa Kemal Paa 12 Haziranda, 18 arkadayla birlikte Amasyaya geldi ve almalarna burada devam etti. Bu sralarda toplanmakta olan Balkesir ve Erzurum Kongrelerinin mahall zellik tamasndan dolay btn milleti iine alacak mill bir kongrenin toplanmasn gerekli gren Mustafa Kemal, 21-22 Haziran gecesi bir genelge hazrlad. Yannda bulunan Ali Fuad, Refet ve Rauf Beylerle birlikte karargh heyetinin de imzalad ve Erzurumda bulunan Kzm Karabekir ve Konyada Mersinli Cemal Paann da telgrafla onaylad genelge, 22 Haziran gn asker ve sivil makamlara gnderildi. Amasya Genelgesi u esaslar tayor idi; 1. Vatann ve milletin istiklali tehlikededir. 2. stanbul Hkmeti zerine ald sorumluluun gereklerini gerei gibi yerine getirememektedir, bu durum milletimizi yok olmu gstermektedir. 3. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. 4. Milletin iinde bulunduu durum ve artlara gre harekete gemek ve haklarn yksek sesle cihana duyurmak iin her trl etki ve denetimden uzak mill bir kurulun varl zarurdir. 5. Anadolunun her bakmdan en gvenli yeri olan Sivasta mill bir kongrenin acele toplanmas kararlatrlmtr. 6. Bunun iin btn illerin her sancandan milletin gvenini kazanm temsilcinin mmkn olduu kadar abuk yetimek zere yola karlmas gerekmektedir. 7. Her ihtimale kar bu meselenin mill bir sr hlinde tutulmas ve temsilcilerin lzum grlen yerlerde seyahatlerini kendilerini tantmadan yapmalar lazmdr. 8. Dou illeri adna 10 Temmuzda Erzurumda bir kongre toplanacaktr. Bu tarihe kadar dier illerin temsilcileri de Sivasa gelebilirlerse Erzurum Kongresi yeleri de Sivas Kongresine katlmak zere hareket edecektir. Devlet merkezinde bir hkmet varken byle bir beyanname ne ifade eder? tartnz. SIRA SZDE Trk stiklal Savann ve inklap tarihinin ok nemli bir belgesi saylan AmasDNE M ya Genelgesinde,Lstiklal Savann gerekeleri ve yntemi ortaya konmutur. Milletin istiklalini yine milletin azim ve kararnn kurtaraca, mill heyet, mill bir kongreden S O R U bahsedilmesi, Trk tarihinde ilk defa mill iradeye yani demokrasiye dayal yeni bir yaplanmann ve gelimelerin habercisi olarak da karmza kyor. Bu bakmdan, sz konusu belge, Mill Mcadele tarihinin nemli bir belgesi olmakDKKAT la birlikte Trk Demokrasi Tarihi asndan da ayr bir deer tamaktadr. Tabii ki bu genelge stanbul Hkmetini, olduka rahatsz etmiti. Mustafa KeSIRA SZDE mal Paa yetkilerini at dncesi ile stanbula geri arld. Mustafa Kemal ve kadrosu bu srada toplanacak Kongre iin Erzuruma gelmi bulunuyorlard. 7-8 Temmuz gecesi Saray tarafndan makine banda resm grevinden azledilmesi AMALARIMIZ zerine Mustafa Kemal Paa askerlikten de istifasn bildirdi. Mustafa Kemal Paa aslnda zgnd. nk balam olduu mcadele yarda kalabilir miydi? Acaba komutanlarK ve Tarkadalar kendisinden ayrlabilirler mi idi? Nitekim kararghnn A P
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
133
Kurmay bakan Kzm (Dirik) Bey, koltuu altndaki dosya ile odaya girerek Paam, askerlikten istifa ettiinize gre, bundan sonra benim greve devam etme imknm kalmad evrak kime teslim etmemi emir buyurursunuz diyerek ilk rneini vermiti. Ama bu rnek iki olmad. Aksine, arkadalar ona ballklarn ortaya koydular. 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa, Mustafa Kemal Paay ziyarete geldi. Hazr ol durumunda selam verdikten sonra Kolordum ve ben emrinizdeyim Paam diyerek yksek bir karakter rnei sergiledi.
Fotoraf 5.4 Mustafa Kemal Paa, zmire geliinde 1923, Yannda Kazm ve Fevzi Paalar ile. Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
Mustafa Kemal Paa, niformasndan ve resm grevinden ayrlm milletin bir ferdi olarak mcadeleye devam edecekti. Bu srada Erzurum Kongresinin hazrlklar devam ediyordu.
Erzurum Kongresi
Erzurum Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti Mustafa Kemal Paay Heyet-i Faale Bakanlna getirdi. Bu durum Mustafa Kemal Paay ok duygulandrd. nk bu cemiyet Onu barna basan belki de ilk sivil kurulu idi. Bundan sonra, Kongreye katlma problemi yaand. Cevat Dursunolu ve Kzm (Yurdalan)Beyler merkez delegeliinden istifa ederek yerlerini Mustafa Kemal Paa ve Rauf (Orbay) Beye braktlar.
Fotoraf 5.5 Cevat Dursunolu Kazm Yurdalan
134
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Baz muhalif abalara ramen Kongre, Mustafa Kemal Paay bakan seti. 23 Temmuz gn bir okul binasnda toplanan Kongre, almalarn 7 Austosta tamamlad ve ok nemli kararlar ald. Bu kararlar, lkenin her tarafna ve stanbuldaki igal kuvvetlerine gnderildi. Alnan temel kararlar zetle yle idi; 1. Mevcut snrlar ile vatan bir btndr, hibir sebep ve bahane ile birbirinden ayrlamaz. 2. Vatan btnlnn, mill istiklalin, hilafet ve saltanatn korunmas iin Kuva-y milliyeyi mil, mill iradeyi hakim klmak esastr. 3. Hristiyan unsurlara mill birlik ve beraberliimizi ve sosyal dengemizi bozacak ayrcalklar verilemez. Ancak kazanlm haklara da sayg duyulacaktr. 4. tilaf Devletlerinin, 30 Ekim 1918de imzalanan mtareke tarihindeki sSIRA SZDE nrlarmz iinde kalan topraklar blmeye almalarna kar klacaktr. 5. Memleketimize kar igal emeli beslemeyen herhangi bir devletin fenni, snai ve ekonomik yardm memnuniyetle karlanacaktr. DNELM 6. Milletlerin kendi kaderini tayin ettii bu tarihi devirde, merkez hkmetin de mill iradeye tabi olmas zaruridir. Hkmet, derhal Meclis-i Mebusan S O R toplayarakUhkmet ilerinin meclisin denetimine alnmasna allacaktr. Erzurum Kongresi T D K K A bilhassa kararlarn son maddesi ile saltanat hkmetini mill iradeye tabi olmaya armtr. Kongrece, alnan kararlarn son maddesi gereince ayrca bir temsil heyeti oluturulmu ve bakanlna da Mustafa Kemal Paa seilmiti. Kongre, amac ve toplan ekli mahall olmakla birlikte ald kararlar asnAMALARIMIZ dan mill zellik tamaktayd. Alnan kararlar, stiklal Mcadelesinin amac ve ynteminin ana hatlaryla ortaya konduu ve zellikle Misak- Millnin ekillendii bir K A P program ifadeT ediyordu. Bunun da tesinde, metin iinde zaman ve artlarn gerei olarak saltanat ve hilafet kavramlar gemekle birlikte, metnin btnne bakldnda mill iradenin hakim olaca yeni bir ynetim ve gelecein arzu edildii aka grlmektedir. TELEVZYON
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Sivas Kongresi
NTERNET
Amasya Genelgesinde, Sivasta mill bir kongrenin yaplaca bildirilmiti. Mustafa NTERNET Kemal yannda Temsil Heyetinden de baz yeler olduu hlde 2 Eyllde Sivasa geldi. Kongre, 38 delege ile 4 Eyll 1919 gn Mekteb-i Sultan binasnda ald. Yaplan oylama sonucu Mustafa Kemal Paa, kongre bakanlna seildi. Al konumasnda Mondros Mtarekesi sonras lkenin iinde bulunduu durumu ve muhtemel tehlikeleri dile getiren Mustafa Kemal Paa, vatann ve milletin blnmez btnl zerinde durdu. nk baz aydnlarda bile mitsizlik hakim olmaya balamt. Hatta bu yzden manda meselesi kongrenin en nemli tartma konusu haline gelmiti. leride Ankara Hkmetinin ve Milli Mcadelenin nemli isimleri arasnda yer alacak baz ahsiyetler bile bu gnlerde ehven-i er olarak Amerikan mandasna taraftar grnmlerdi. Kongre yeleri arasnda uzun sre tartlan manda konusu hakknda Mustafa Kemalin dncesi ise ak ve kesin idi. Erzurum Kongresinde de dile getirildii zere, manda asla kabul edilemezdi. Uzun tartmalardan sonra, Mustafa Kemal Paa, gerektiinde Kongre yeleriyle tek tek grerek, istiklalin bakasna emanet edilemeyeceini anlatt ve delegeleri ikna etmeyi baard. Sonuta Sivas Kongresi manda rejimini reddetti.
135
Dnemin asker ve sivil nemli bir ksm ahsiyetlerinin baka bir devletin himayesine girSIRA SZDE me isteini tartnz
D gibi kabul Bu Kongrede Erzurum Kongresinde alnan kararlar olduu N E L M edilerek SIRA SZDE genelletirilmi oldu. Buna gre; Mtarekenin imzaland tarihteki snrlarmz savunuluyor, Mebusn Meclisinin bir an nce toplanarak mill iradeRynnde alS O U mas isteniyor, Temsil Heyetinin geniletilerek, btn lkeyi D N E L M temsil etmesi amalanyordu. Ayrca kongre kararlar gereince, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, AnaDKKAT dolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri adyla tek bir atda toplanyordu. S O R U Kongre rade-i Milliye adyla bir de gazete kard.
SIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE
S O R U DNELM DKKAT S O R U
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DKKAT
Sivas Kongresi lke sathndaki btn mill kurulular tek bir at altnda Ave tek bir lk DKK T etrafnda toplamaktadr.
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P
AMALARIMIZ SIRA SZDE Fotoraf 5.6
Mustafa Kemal K Paa kongre T A P AMALARIMIZ gnlerinde yakn alma arkadalaryla. Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
TELEVZYON K T A P
T EN T E R Z Y O N LEV NET
N TE LTEEVR N Y O N ZET
NTERNET
NTERNET
Sivas Kongresi, her eyden nce katlan delegeler ve btn lkeyi kapsayan kararlaryla, mill bir nitelik tamaktadr. Amasya Tamimi ve Erzurum Kongresinde alnan kararlar burada geniletilmi ve Mill Mcadelenin program niteliinde olan Misak- Mill ana hatlaryla burada ekillenmitir. Mill Mcadelenin ama ve hedeflerinin ortaya konduu Kongrede, mill iradeye ska yaplan atflar, rade-i Milliye adl gazetenin karlmas, Temsil Heyetinin geniletilmesi uygulamalar, Trk Demokrasi tarihinde nemli bir gelimeyi de ifade etmektedir.
Bat Anadolu Kongreleri

Mustafa Kemal Paann nderliinde, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde vatann kurtuluu areleri aranrken, Bat Anadolunun baz yerlerinde de eitli toplantlar yaplyor, Yunan igallerine kar kararlar ve tedbirler alnyordu. Bu cmleden olmak zere, Yunana kar mcadele eden Kuva-y Milliyenin sevk ve idaresiyle iaesi iin 28 Haziran 1919da Balkesirde bir kongre topland. Balkesir ve komu ilelerden katlmn olduu bu kongrede Bursa eski valisi Hacim Muhiddin (arkl) Beyin bakanlnda bir heyet seildi ve cephenin takviyesi hususunda baz kararlar alnd.
136
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
26-31 Temmuzda daha geni katlml ikinci bir kongre dzenlendi. Baz tilaf temsilcilerine igalleri knayan telgraflar ekildi. Mill direni ruhunu blgede yayD ELM mak iin 16-25NAustos tarihlerinde Alaehirde de bir kongre dzenlendi. Bu faaliyetler Mustafa Kemal Paa tarafndan da memnuniyetle karland. 13 Eyllde Balkesirde S O R U bir kongre daha topland. Balkesir ve Alaehir Kongreleri olanc rak tarihe geen bu tekilatlanma faaliyetlerinde Hacim Muhiddin (arkl) Beyin nc roln ifadeTetmeliyiz. DKKA te yandan, Yunan kuvvetlerinin ilerledii Aydn istikametinde de tekilatlanmalar hemen balamt. 7-8 Temmuzda (1919) Nazillide bir kongre topland. Bu SIRA SZDE kongre cephenin iaesi ve lojistik destek konularnda almak zere bir heyet seti. 23 Eyllde Nazillide ikinci bir kongre daha topland. Civar sancak, kaza ve nahiyelerden delegelerin katld bu kongrede 45 kiilik bir heyet oluturularak cepAMALARIMIZ henin lojistik ileriyle ilgili grev taksimi yapld. Balkesir kongreleri P K T A hakknda geni bilgi iin Mcteba lgrelin Mill Mcadelede Balkesir Kongreleri (Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1999) adl kitabna bakabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
Son Osmanl Meclis-i Mebusannn Toplanmas ve Misak- Mill

Sivas Kongresi kararlarnn lkede byk etkisi oldu. Halkn ve aydnlarn byk bNTERNET lm gerekleri grrken, Damat Ferit Hkmeti itibar kaybetti ve sonuta hkmet dt. Yerine Ali Rza Paa kabinesi kuruldu. Ali Rza Paa, lke menfaati iin Heyet-i Temsiliye ile temasa gemenin gerekliliine inanyordu. Bu maksatla hkmet yesi Salih Paay Mustafa Kemal Paa ile grmek zere Amasyaya gnderdi. 2022 Ekim tarihlerinde yaplan grmeler sonunda bir protokol imzaland.
TELEVZYON
NTERNET
Fotoraf 5.7 Mtareke dneminde Anadolu hareketiyle yakn ilikiler kuran babakan Ali Rza Paa ve Salih Paa Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi I-II, YKY, stanbul 1999.
Tarihe Amasya Protokol olarak geen bu kararlarn en bata gelen neticesi, stanbul Hkmetinin Heyet-i Temsiliyeyi resmen tanm ve kararlarn dikkate al-
137
m olmasdr. Protokole gre, Paris Bar Konferansna gidecek heyetin seiminde Heyet-i Temsiliyenin tercihleri dikkate alnacak, Meclis-i Mebusann bir an nce toplanmas salanacak, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri stanbul Hkmetince hukuken tannacak idi. Bu kararlar erevesinde hemen uygulamaya geildi. Seimler yapld ve Meclis-i Mebusan 12 Ocak 1920de stanbulda topland. Mustafa Kemalin direktifi ile hareket eden Mill Mcadele yanls milletvekilleri Felah- Vatan grubunu kurdular. Bu grubun da gayretleri ile son Osmanl Meclisinin en nemli icraat 28 Ocak 1920de Misak- Millyi kabul etmesi olmutur. Bilindii zere, Misak- Mill Erzurum ve Sivas Kongrelerinde ekillenmi idi. Mill Mcadelenin hedeflerini ortaya koyan 6 maddelik bu fevkalde nemli belgede zetle yle deniliyordu; Madde 1: Osmanl slam ounluu ile meskn yerler bir btn tekil etmektedir. Bu hattn dnda kalan ve Mtareke srasnda dman ordularnn igali altnda bulunan ksmlarn aln yazs (gelecei) yine halknn serbest oyu ile tespit edilecektir. Madde 2: Daha nce halkn serbest oyu ile anavatana katlmay kabul etmi bulunan Elviye-i Selase (Kars, Ardahan, Batum) iin gerekirse tekrar halkn oylarna bavurulmas kabul edilecektir. Madde 3: Bat Trakya(Paaeli)nn, hukuki stats de blge halknn oyu ile tespit edilmelidir. Madde 4: Hkmet ve Hilafet merkezi olan stanbul ehri ile Marmara Denizinin gvenlii her trl tehlikeden korunmu olmaldr. Bu esas sakl kalmak kaydyla Boazlarn dnya ticaret ve ulatrmasna almas hakknda bizimle teki btn ilgili devletlerin ortaklaa verecekleri karar muteber saylacaktr. Madde 5: Mttefik devletler ile dmanlar arasnda yaplan antlamalar gereince aznlklarn haklar civar lkelerde bulunan Mslman halkn da ayn haklardan faydalanmas artyla tarafmzdan korunacaktr. Madde 6: Siyasi, adli ve mali alanda gelimemizi nleyecek btn snrlamalar (kapitlasyonlar) kaldrlmaldr. lkenin varlna, snrlarna sahip kmakla birlikte tartma olacak yerlerde halkoyunu SIRA SZDE belirleyici kabul eden bu yaklam nasl deerlendirmeliyiz? Tartnz stiklal Savann da gerekelerini ortaya koyan bu hkmleri analiz ettiimizde temel noktada toplandn gryoruz. Birincisi; snrlar, stanbul ve MarmaS O U rann gvenlii meselesi. kincisi; Aznlklar ve buna bal olarakRAnadolu dndaki Trk ve Mslmanlarn haklarnn korunmas meselesi. ncs ise; Ekonomik hedefler yani kapitlasyonlarn asla kabul edilemeyecei konusu. Mill McaDKKAT delenin hakl gerekelerini ve amacn ortaya koyan bu program, ayn zamanda Lozan Antlamasnda da temel mzakere konularn oluturacaktr.
SIRA SZDE
DNELM
Fotoraf 5.8 Yadigar- Misak- Milli, Milli mcadelenin nc simalarnn fotoraflaryla ssl o gnlerde karlan bir kartpostal Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
138
Bu kararlar tabii ki bata ngilizler olmak zere tilaf Devletlerini olduka rahatsz etti. Yaplan basklar sonucu Ali Rza Paa Hkmeti istifa etti. Yerine 8 Martta, yine ngilizlerin ho karlamad Salih Paa kabinesi kuruldu. Bunun zerine, 16 Mart 1920 sabah stanbul resmen igal edildi. Yama ve soygunlarn yan sra ehzadebanda karakolda uyuyan 15 silahsz Trk askeri ehit edildi. Milliyeti mebuslar tutuklanarak Maltaya srld. Baz mebuslar kaarak Ankaraya geldiler. stanbulun igali btn vatan sathnda znt ve tepkilerle karland, lke apnda yaplan mitinglerle igal protesto edildi.
Trkiye Byk Millet Meclisinin Al

stanbulun igali, Meclis-i Mebusann datlmas, daha nce meclisin Ankarada toplanmasn savunan Mustafa Kemal Paay hakl karmt. Mevcut durumu deerlendiren Mustafa Kemal Paa, vakit kaybetmeden Temsil Heyeti adna 19 Mart 1920de ilgili idari ve asker makamlara gnderdii tamimde olaanst yetkilere sahip bir meclisin Ankarada toplanmas iin gerekli hazrlklarn yaplmasn istedi. Usulne uygun yaplan seimler ve stanbuldan katlan mevcut mebuslarn oluturduu yelerle Byk Millet Meclisi 23 Nisan 1920 Cuma gn, Ulus meydan altnda imdi mze olarak kullanlan binada dualarla ald. Meclisin faaliyetlerini ayr bir balk altnda inceleyeceimizden burada bu gelimelere kar ortaya kan tepkileri ele alacaz.
Fotoraf 5.9 Byk Millet Meclisi binas, o gnlerde
Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
Trkiye Byk Millet Meclisine Kar Tepkiler ve Alnan Tedbirler

Yukardan beri anlatld zere, Kongrelerden balayan mill tekilatlanma sreci TBMMnin almasyla yeni bir yaplanmaya brnm, bir taraftan igallere kar savunma tedbirleri alnrken bir taraftan da tarih, yeni Trk devletinin doumuna ahit oluyordu. Tabii ki, bu durum bata igalci devletler olmak zere, stanbul Hkmetini ve dier er odaklarn olduka rahatsz ediyordu. Onun iin, bala-
139
Fotoraf 5.10 Trkiye Cumhuriyetinin ilk diyanet ileri bakan da olan Rfat Breki. Anadolu fetvasnn hazrlanmasna nclk etti.
yan mill hareketi bymeden bomann yollarn aradlar. ngiliz gizli servisi, deiik yol ve yntemlerle Mill Mcadele hareketini krmaya alyor, igalci Yunan kuvvetleri, hazrladklar brorler ve dier yollarla Mustafa Kemal Paa ve Kuva-y Milliye aleyhinde propaganda yapyordu. Damat Ferit hkmetleri ise bu aleyhte faaliyetlerin neredeyse merkez durumuna gelmiti. stanbul Hkmeti, eyhlislam Drrizade Abdullah tarafndan hazrlanan fetvaya dayanarak, Mill Mcadeleyi balatanlar si ilan etmi, bilerek veya bilmeyerek bu propagandalarn etkisi altnda kalan yerlerde isyanlar grlmeye balanmt. Dzce Hendek- Adapazar, Yenihan, Yozgat Boazlyan, Afyon, Konya yrelerinde baz ahslarn ban ektii isyanlar kt. Kogiri ve Milli Aireti ve Anzavur ayaklanmalar da bunlara eklendi. Tamamen stanbul Hkmeti ve tilaf Devletlerinin tahriki ile ortaya kan bu ayaklanmalar, Ankara Hkmeti tarafndan sistemli bir ekilde bastrld. Drrizadenin fetvasna kar, Ankara Mfts Rfat Efendinin nclnde 153 din grevlisinin imzasn tayan fetva, Mill Mcadelenin haklln ortaya koyma ve halk aydnlatma asndan ok etkili oldu. Hyanet-i Vataniye Kanunu yrrle girdi. Asker kaaklarn nleme kanununu uygulamak iin stiklal Mahkemeleri kuruldu. Alnan tedbirlerle ayaklanmalar bastrld ve uzun sren karde kavgas sona erdi. TBMMnin otoritesi artt. Bu gelimeler stanbul ynetiminin gerek yzn ortaya karrken, Trk milleti dman karsnda btn gcn seferber edebilme imknna kavutu.
Trkiyeyi Paylama Projesi: Sevr Antlamas

Trk milleti, Mondros Mtarekesi sonucu kendisine biilen kefeni giymemek ve yeniden dirilmenin mcadelesi iinde bulunurken, tilaf Devletleri de bir an nce, sava kaybeden devletlerle antlamalar yaparak emperyalist niyetlerini gerekletirmek istiyorlard. Bunun iin 18 Ocak 1919da Pariste toplanmlar ve takip eden aylarda, Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve Macaristan ile antlamalar imzalamlar sra Trkiyeye gelmiti. Osmanl Devleti, geni topraklar ve bata petrol olmak zere ekonomik kaynaklar ile smrgeci lkelerin itahn kabartyordu. tilaf Devletleri, deiik zamanlarda Trkiyeyi paylama tasarlarn grmler, 19-26 Nisan 1920de talyann San Remo kasabasnda taslaa son eklini vermiler ve bu kararlarn da 11 Maysta Osmanl heyetine iletmilerdi. Tevfik Paann banda bulunduu heyet, teklif edilen bar artlarnn bamsz bir devletin kabul edebilecei trden olmadn syleyerek itirazlarda bulunmusa da Saltanat uras hkmleri uygun bulmak mecburiyetinde kald. Damat Ferit her ne olursa olsun antlamay imzalamak niyetinde idi. Ankara Hkmeti ise bu antlama taslana kesinlikle kar olduunu bildirmesi zerine, tilaf Devletleri, Ankaray sz konusu antlamay kabule zorlamak iin 22 Haziranda Yunan kuvvetlerini harekete geirdiler. te yandan, Damat Ferit Hkmetinin gnderdii temsilciler 10 Austos 1920de Parisin Sevr semtinde antlamay imzaladlar.
140
Fotoraf 5.11 Sevr Anlamasna Osmanl Devleti adna imza koyan heyette Rza Tevfik(ura-y devlet reisi), Damat Ferit Paa(Sadrazam), Hadi Paa (Maarif nazr), Reat Halis bey (Bern sefiri) yer almaktayd.
ark Meselesini gerekletirmeyi yani Anadoluda Trk siyasi hkimiyetine son vermeyi amalayan bir baka ifade ile Trk milletinin lm ferman anlamna gelen bu szde bar antlamas, meclis ve padiah tarafndan onaylanmadndan, sadece bir proje olarak kalmtr. 1815te ad konan ve o tarihten itibaren, emperyalizmin Trkiye zerindeki niyetlerini sergileyen bu projeye gre, kt zerinde Orta Anadoluda kk bir Trkiyeden sz ediliyorsa da aslnda, pratikte byle bir devletin yaama imkn bulunmadndan Anadoluda Trk varlna son verilmi olacakt. 433 maddelik olan bu antlamann temel hkmleri yle idi; Trkiyeye stanbul ile Orta Anadoluda Ankara ve Kastamonu vilayetlerini kapsayan kk bir corafya braklyordu. stanbul bakent kalacak ancak uluslararas bir stats bulunacakt. Boazlar uluslararas bir komisyonun tasarrufunda olacak. Bat Anadolunun byk ksm ile Dou Trakya Yunanistana verilecek. Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan ve onun gneyinde zerk bir Krdistan kurulacak. ukurova blgesi Sivas ve Malatya Fransz, Akdeniz blgesi ve Konya civar talyan nfuz blgesine ayrlacak. Ordu sadece i gvenlii salayacak lde olacak. Kapitlasyonlar geniletilerek yeniden yrrle konacak. lkeden ayrlm gayrimslimler dnebilecek ve Osmanl Hkmeti bunlarn zararlarn deyecek. Osmanl Hkmeti tilaf Devletlerinin onay dnda ekonomik kararlar alamayacakt.
Harita 5.1 Sevr taslana gre Orta Anadoluda kk bir blge Trklere braklmaktayd.
141
Szde bar antlamas ad altnda yer alan btn bu hkmler, Trk milleti iin bir lm fermanndan baka bir anlam ifade etmiyor idi. Bu yzden, Ankara Hkmeti, stanbul Hkmetinin imzalayaca hibir antlamay kabul etmeyeceini ilan etmiti. Ankara Hkmetinin Misak- Mill dnda bir zm kabul etmesi mmkn deildi. Aslnda Misak- Mill, o zamann artlarnda kolu kanad budana budana, yalnzca gvdesi kalm ve gvdesinin de paralanmasyla yok olacak bir milletin feryad ve hakl direniinden baka bir ey deildi. Sevr Antlamasnn yaral ve mazlum bir milleti lme mahkm etmekten baka bir anlam yoktu.
ASKER GELMELER
Amasyadan balayp TBMMnin almasyla sonulanan lkeyi kurtarmaya ynelik siyasi gelimeler ve bunun karsnda tilaf Devletlerinin ve stanbul Hkmetinin eitli siyasi manevralar srerken, Mondros Mtarekesi sonras balayan igaller de genileyerek devam ediyordu. Aada ayrntl olarak ele alnaca zere, Douda Ermeni, Gneyde Fransz, Batda da Yunan igallerine kar mcadele veriliyordu. te yandan talyan ve ngiliz igalleri de yaylyordu. Bilindii zere, Trk ordusu I. Dnya Savanda epey kayplara uramt ve geride kalan kadro da Mtareke gereince terhis edilecek idi. Yani bu gnlerde igallere kar koyabilecek gl bir ordu ve Mtareke artlarndan dolay hukuki zemin de bulunmuyordu. Geri baz komutanlar, gelecek tehlikeyi fark edip, mtareke hkmlerini mmkn olduunca uygulamay erteleyip baz tedbirler almlard. Ancak, eldeki kuvvetlerle yeterince savunma yaplamayaca ortada idi. te Trk milleti aresiz kald byle bir ortamda, lkenin hemen her yerinde kendiliinden gnll milis kuvvetler oluturarak silahl savunma iradesini ortaya koydu. Mill Mcadele tarihimizde Kuv-y Milliye olarak adlandrlan bu silahl gnll kuvvetlerin teekklnde, baz yneticilerin ve subaylarn nemli rolleri oldu. Osmanl Genelkurmaynn da desteiyle Dzenli Orduya gei zamanna kadar yani Ekim-Kasm 1920ye kadar aa-yukar 1,5 yllk srede, igallere kar koyan belki de tek g Kuv-y Milliye idi.
Kuva-y Milliye Dnemi

ncelikle igal tehlikesine yakn yerler olmak zere hemen lkenin her tarafndan teekkl eden bu kuvvetlere; kuv-y milliye, mfreze, mcahidn, gnll, alay, mill tabur, mill blk gibi isimler verilmitir. Dzenli orduya geile birlikte bu kuvvetlerin bir ksm dzenli ordu iine alnrken, bazlar da kendiliinden dalmtr.
Dou Cephesi
Mondros Mtarekesinin ilgili hkmlerine gre dalmayan tek ordu, Kzm Karabekir Paann komutasndaki 15. Kolordu idi. Karabekir Paa, blge zerinde Erivan merkezli Ermenistann emellerini bildiinden askerlerini terhis etmemi ve savunma tedbirleri almaya balamt. Bilindii zere, ark meselesi erevesinde tilaf Devletlerinden destek gren Ermeniler, I. Dnya Sava srasnda Ruslarla i birlii iinde Dou Anadoluda baz yerleri igal etmi, Trk-Mslman ky ve kasabalarn yakp ykmlard. Bunun da tesinde Paris Bar Konferansna bavurarak Giresun-Mersin izgisinin dousunda kalan Anadolu corafyasnn neredeyse tamamnn kendilerine verilmesini istemilerdi. Ermenilerin bu emelleri dorultusunda, saldrlarnn ve basklarnn artmas zerine 9 Haziran 1920de TBMM seferberlik ilan etmi ve 15. Kolordu, ark Cephesi Komutanlna evrilmitir. Ol-
142
tuyu igal edip saldrlarna artran Ermenilere kar Kzm Karabekir Paa komutasnda taarruza geen Trk ordusu 28 Eyllde Sarkam, 30 Ekimde Kars igalden kurtarp 7 Kasmda Gmrye girmitir. Trk ordusundan byk darbe yiyen Ermeniler atekes istemek mecburiyetinde kalm ve 3 Aralk 1920de yaplan Gmr Antlamasyla, Trkiyenin isteklerini kabul etmek durumunda kalmlardr. Trkiye asndan Ermeni meselesini kapatan ve TBMMnin ilk asker baars olan Gmr Antlamas ile 1878den itibaren Rus igalinde kalan Kars ve havalisi geri alnarak Trkiyenin Dou snrlar gvenlik altna alnm oldu. Bylece, Doudaki kuvvetlerimizin Yunan kuvvetlerine kar kaydrlma imkn da domu oldu. Bu antlamadan hemen sonra TBMM Grcistana bir nota vererek, bir Trk yurdu olan sancan (Kars, Ardahan, Batum) Trkiyeye iadesini istedi. Grmeler sonunda Grc hkmeti bu sancaklar Trkiyeye brakmak zorunda kald. Ancak ksa bir sre sonra Bolevik Rusyann Grcistan ve Ermenistan igal etmesi zerine durum deimi ve 16 Mart 1921 Moskova, 13 Kasm 1921 Kars Antlamalaryla, Batum dndaki yerler Trkiyeye katlm oldu. Dou Cephesinde bu asker faaliyetler devam ederken ayn zamanda Trk eitim tarihinde iz brakacak derecede youn bir eitim-kltr faaliyeti de yrtlmtr. TBMMne ilk zaferleri hediye eden ve Dou Anadoluda ark Fatihi olarak anlan Kzm Karabekir Paa, cephe komutan olarak asker faaliyetlerinin yan sra blgenin eitim ve kltr alannda kalknmas iin de fevkalade hizmetlerde bulunmutur. Sava ve Ermeni terr sonucu yetim-ksz kalm binlerce Trk-Mslman ocuunun eitimini salayarak onlar hayata kazandrm idi.
Gney Cephesi
Mtareke sonras, 1919 Ocak ayndan itibaren Franszlar ukurova blgesini, ngilizler ise Antep, Urfa, Mara igale baladlar. 15 Eyll 1919 tarihinde vardklar anlamaya gre ngilizler Filistin ve Iraka, Franszlar da Suriye ve Lbnana mandater devlet olarak yerleme karar alnca ngilizler igal ettikleri yukardaki Trk ehirlerini Franszlara braktlar. Ekim sonu ve Kasmn banda Mara, Urfa ve Antepte Fransz igali balad. Franszlar igal ettikleri yerlerde halka grlmedik zulm yapyordu. zellikle yerli Ermenilerin frsat ganimet bilip, silahl etelerle Trklere ynelik katliamlarna Franszlarn gz yummas hatta el altndan tevik etmesi, Trkleri nefs-i mdafaaya mecbur etti. Ksa srede Ermeni ve Franszlara kar Kuva-y Milliye teekkl etti, mill cepheler kuruldu. Ermeni etelerine ve Fransz igaline kar halk yediden yetmiine mcadeleye balad. Adanada Tufan Bey unvanyla Yzba Osman, mill kuvvetleriyle Franszlara kar nemli baarlar kazand. Marata St mam, Trk kadnlarna sarkntlk etmeye kalkan Fransz askerlerine silahla karlk vererek Marallarn mcadele bayran at. Antepte ahin Bey takma adl temen Said ve daha sonra Kl Ali Bey komutasndaki Kuva-y milliye kahramanlklar sergiledi. Franszlarca 10 ay akn sre kuatma altnda tutulan Antep deta destan yazd. 11-12 yandaki ocuklar bile vatan savunmasnda fiilen grev aldlar. Bu mcadelede 6000 evladn kaybeden Antep, 9 ubat 1921de aresizlikten teslim oldu. Anteplilerin gsterdii tarihte rnei az bulunan bu direnii TBMM 6 ubat 1921de kard kanun ile Gazi unvan vererek takdir etti. Urfallarn da Yzba Ali Saib Beyin komutasnda verdikleri mcadele Franszlara bu topraklarn sahipsiz olmadn gsterdi. Franszlar 10 Nisan 1920de Urfay boaltmak mecburiyetinde kaldlar. Gazi Antepin yan sra Mara ve Urfann kahramanlklar da Cumhuriyet Trkiyesinde, Maraa Kahraman, Urfaya anl sfatlar takdir edilerek tarihe gemi oldu.
143
Gneydouda Franszlara kar kazanlan bu baarlar, TBMMye byk bir manevi g verdi. ngilizlerin oyununa geldiklerini anlayan Franszlar da Trkn vatann elinden almann mmkn olamayacan kavradklarndan Sakarya zaferini mteakip TBMM Hkmetiyle Ankara Antlamasn (20 Ekim 1921) imzalayarak, Hatay dnda igal ettii yerleri boaltm ve mttefiklerinden ayrlmtr.
Bat Cephesi
Yukarda bahsedildii zere, tilaf Devletlerinin himayesinde zmire kan Yunan kuvvetleri bu hattan Anadolu ilerine doru igallerini geniletirken, 29 Mays 1919da da Ayvalk igal ederek Bat Anadolunun kuzeyinden ikinci bir kol ile ilerlemeyi planladlar. 18 Mays akamna kadar zmir ve Urla yarmadasna hakim olan Yunanlar 26 Maysta Manisay igal edip Gediz vadisi istikametinde igallerini geniletmeye baladlar. Takip eden gnlerde Turgutlu, Tire, Saruhanl Yunanlarn eline geti. Hedef Aydn ehri idi. ngilizlerin de onay ile 27 Maysta Aydn igal edildi. 4 Haziranda da Yunan kuvvetleri Nazilliye girdi. Nazillideki yerli Rumlar, Yunanlar karladlar ve Kahrolsun Trkler diye sokak sokak bardlar. Zaten zmirin igalinden itibaren, zmir, Aydn ve dier igal edilen yerlerde yerli Rumlarn byk blm Yunanlarla i birlii iindeydi. Yunan kuvvetleri bu igallerinde, gl bir direnile karlaacaklarn tahmin etmiyorlard. Fakat daha zmire ayak bastklarndan itibaren silahl direnile karlamlar, Trk milletinin hemen tekilatlanarak vcuda getirdii gnll mill kuvvetler ve saylar ok azalm elde mevcut baz asker birlikler Yunan hesaplarn altst etmiti. Ayvalkta 172. Alay Komutan Ali Bey (etinkaya) komutasndaki Trk kuvvetleri byk direni gsterdiler. Bu direni, stiklal Savanda bir ordu birliinin ilk silahl mukavemeti olarak kabul edilir. Bergamada Albay Kazm Bey (zalp) Yunan kuvvetlerini uzun sre oyalad.
Fotoraf 5.12 Kazm zalp Atatrk, Latife Hanm, Kazm Karabekir ve smet nn ile birlikte Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
Saraykyl Molla Bekir etrafna toplad vatanperver kyl genlerle ileride Sarayky Mfrezesi olarak geliecek milis kuvvetin temelini att. Korkuteli, Hafzpaa, Bucak kaza ve nahiyelerinden cepheye gnlller kotu. Mulallar da Mutasarrf Hilmi Beyin desteiyle gnll birlik oluturarak Aydn cephesine gnderdiler. Denizli Mfts Ahmet Hulusi Efendi, Mutasarrf Faik Bey ve 57. Tmen Komutan M.
144
efik Beyin (Aker) blgede ok nemli hizmetleri oldu. Ispartallar da Hafz brahimin (Demiralay) nclnde oluturduklar Isparta Mcahitleriyle Aydn cephesine kotular. 27 Haziran (1919) gn Umurluda toplanan mill kuvvetlerin says 2500 bulmutu. Saylar 5000 civarnda olan ve silah ynnden de stn bulunan Aydndaki Yunan igal kuvvetlerine kar 29 Haziranda balatlan taarruz 30 Haziranda Aydnn geri alnmasyla sonuland. Bu baar modern silah ve techizata sahip stn sayl Yunan igal kuvvetlerine kar Bat Anadoluda Kuva-y Milliyenin ilk zaferi olmas dolaysyla fevkalade nemlidir. Fakat takviye birlikler getiren Yunanlar daha sonra Aydn tekrar igal ettiler. Btn bu gelimelerden sonra, Kuva-y Milliye Nazilli istikametine ekildi. Yunanlarn Buldana kadar ilerlemeleri Kuva-y Milliye ruhunu iyice alevlendirdi. Umurluda yeni bir cephe oluturuldu. Demirci Mehmet Efe ve dier baz efeler vatan savunmas iin cepheye kotular. Temmuz ortalarnda Yunan ilerleyii durduruldu. Austos ortalarnda Denizlinin batsnda Yunana kar gl bir cephe kuruldu. Buradaki Trk kuvvetlerinin says 2900 bulmutur. Bunun %80inden fazlasn gnlller oluturuyordu. Bu gnlller; Tavas, Arpaz, al, Nazilli, Yenipazar, Karacasu, Honaz, Koarl, Karahayt, Buldan, Kuyucak, Ortak, Pirlibey, Bademiye, Mendegme ve civardan gelen gnlller idi. Ayrca Yrk Ali Efe, Skeli Ali Efe, smail Efe, Mestan Efeler de kzanlaryla mcadeleye katlmlard. Yunanlarn Denizliyi tehdit etmeye balamasyla Anadolunun daha i ksmlarndan gnlller akn akn cepheye komaya balad. Bunlardan Isparta, Burdur, Afyon mntkalarndan gelen Isparta Mcahitleri, Demiralay, elikalay gnllleri, Emirda civarnda teekkl eden Elmas Pehlivan Mfrezesi, adndan cephede ska bahsedilenlerdir. Tabi ki burada gnll milis kuvvetlerin isimlerini tek tek verme imkn yoktur. Ancak unu rahatlkla ifade edebiliriz ki cephe gerisindeki hemen btn il ve ilelerde, mill tabur, mill blk ve baka adlarla mill kuvvetler kurulmutur. Aydn-Denizli istikametinde bu gelimeler olurken bir baka igal kolu AyvalkBergama-Soma istikametinde geliiyordu. 5 Haziranda Akhisarn, 13 Haziranda Bergamann igal edilmesi zerine, bu mntkada da yeni bir cephe olutu. Bata Balkesir Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yeleri olmak zere 61. Tmen Komutan Albay Kazm (zalp), Akhisarl Parti Pehlivan, Hafz Hseyin ve yredeki dier nizami birlik komutanlarnn bu blgede mill direni ruhunun olumasnda fevkalade hizmetleri oldu. Temmuz 1919dan sonra Soma-Bergama ve Akhisar cephelerinde Kuva-y Milliyenin etkisi gittike artmaya balad. Kuva-y Milliye Yunan kuvvetlerine byk darbeler vurdu. Ancak u bir gerek idi ki dzensiz kuvvetlerle, nizami bir birlik karsnda uzun sre mcadeleyi srdrmek pek mmkn deildi. Nitekim 1920 ortalarna gelindiinde Yunan igalleri Bursa-Uak-Denizli hattna kadar ilerlemi bulunuyorlard.
Dzenli Ordu Dnemi

Bu durumda, dzenli orduya geme almalar balad. Kuva-y Milliyenin tasfiyesi mevcut asker gelimelerin bir mecburiyeti ise de aslnda siyasi artlar da dzenli ordunun kurulmasn gerekli klyordu. nk yeni bir devlete doru gidiin ilk ve nemli adm olarak TBMM kurulmutu. Meclisin siyasi varln kabul ettirebilmesi ve otoritesini tesis edebilmesi ayn zamanda asker gcnn varlyla alakal idi. Bir baka ifade ile hkmet olabilmek, emniyeti ve gveni salayabilmek ve hkmetin gereklerini yerine getirebilmek iin kuvvete sahip olmak gerekiyordu. Bu husus Mecliste de ska dile getirilmitir. Milletvekili Hamdullah Suphi Bey Meclisteki bir konumasnda; Hakikaten bir orduya malik olduktan sonra,
145
hkmeti kurdum demeye TBMMnin hakk olacaktr diyerek, hkmet olmakla dzenli orduya sahip olmak arasndaki balanty dile getirmitir. Yaplan hazrlklar sonunda 1920 Ekim ayndan itibaren Kuv-y Milliyenin tasfiyesi balad. 9 Kasmda Bat Cephesi; Bat ve Gney Cephesi olmak zere ikiye ayrld. 10 Kasmda Albay smet (nn) Bat Cephesi, 11 Kasmda Albay Refet (Bele) Gney Cephesi komutanlna atandlar.
Fotoraf 5.13 ki cephe komutan, bakomutann iki yannda Kaynak: ATAM Arivi.
Mustafa Kemal, her iki cephe komutanna sratle muntazam ordu ve byk svari ktlesi vcuda getirmek iin kesin emirler verdi. Takip eden gnlerde, Ethem Bey gibi baz direniler olmakla beraber Kuva-y Milliye tasfiye edilip dzenli ordu gelimeye balad. Dzenli ordu ile Yunan kuvvetlerine kar Bat Cephesinde baarlar gittike artt. imdi, henz yeni kurulan ordunun muharebelerini ksaca ele alalm.
nn Muharebeleri
Ethem Bey ayaklanmasn frsat bilen Yunan kuvvetleri, tilaf Devletlerinin dayattklar Sevri kabul ettirebilmek ve bu antlamadan paylarna deni alabilmek iin 6 Ocakta (1921) Bursa-Uak blgelerinden Eskiehir-Afyon istikametine harekete geti. Trk kuvvetleri kendisinin kat civarnda olan Yunan birliklerini 9 Ocakta nn civarnda karlad. Yunan kuvvetleri burada etin Trk direnii karsnda duramam ve zayiat vererek 11 Ocakta eski mevzilerine geri ekilmek mecburiyetinde kalmtr. Bu baar, TBMMde ve bata Nutuk olmak zere dnemin kaynaklarnda I. nn Zaferi olarak adlandrlmtr. Yunanlar ise bunu bir yenilgi olarak kabul etmeyip, bu harekta taaruzi keif adn vermilerdir. Fakat ortada, inkr edilemeyecek bir gerek vard ki o da bu harektta Yunanlarn 8 subay ve 49 eri lm, 9 subay ve 145 eri de kaybolmutu. Dzenli Trk ordusunun Bat Cephesinde ilk baars olarak kabul edilen bu muharebe ve zaferin Trk ve dnya kamuoyunda fevkalade etkisi oldu. Bu zaferle 2. Viyana yenilgisinden itibaren srekli geri ekilen bir milletin ve ordusunun asla hak etmedii bir eziklik psikolojisini zerinden atma frsat domutu. Anadoluda cokulu kutlamalar oldu, lkenin her tarafndan TBMMne tebrik telgraflar yamaya balad. Moral ve psikolojik getirilerinin yan sra bu baar ile TBMM Hkmetinin Londra Konferansna daveti salanmtr.
146
Yunan kuvvetleri, bu bozgunun etkisini zerlerinden atmak iin Londra Konferansnn sonucunu beklemeden tekrar saldrya getiler. 23 Marttan itibaren Bursadan nn ve Uaktan Afyon istikametine harekete getiler. Trk kuvvetleri byle bir saldr olacan daha nce bildiinden hazrlklyd. Bat Cephesi Komutan smet Bey, Yunan kuvvetlerini nnde karlamay planlad. 30 Marta kadar Yunanlar stnlklerini srdrm ve Yeniehir, Bozyk, Bilecik ve Dumlupnar dman eline gemitir. Bu arada, Refet Beyin komuta ettii Gney Cephesinde Dumlupnar ve Aslhanlar mevzilerinde Trk kuvvetleri geri ekilmek durumunda kalmt. Yaplan hazrlklar sonucu Trk ordusu 31 Martta kar saldrya geti ve Yunanlar o gece bozguna urayarak geri ekilmek zorunda kaldlar. smet Beyin ifadesiyle Yunan kuvvetleri binlerce l vererek muharebe meydannn Trk ordusuna terk etmi idi. Geri ekilen Yunan birlikleri Trk kuvvetlerince Bursaya kadar srld. Ama bu ekili srasnda Yunanlar, Trk ehir ve kylerini atee verdiler, Bilecik, Bozyk ve St kl yn hline geldi. Bu blgedeki camilerin hemen tamam yakld. Ne gariptir ki, bu Yunan harekt srasnda, gayrimslimlerin zellikle Rum ve Ermenilerin ounluu igalci Yunan kuvvetleriyle i birlii yapmaktan geri durmadlar. Bu muharebede Trk ordusu da ok sayda ehit verdi. Mustafa Kemal Paann nklap tarihimizin bir sayfas kinci nn Zaferi ile yazld dedii bu baarnn Trk ve dnya kamuoyunda fevkalade etkileri oldu ve bu zafer; siyasi, asker ve psikolojik adan stiklal Savann bundan sonraki seyrini olumlu ynde etkiledi.
Ktahya ve Eskiehir Muharebeleri

Dumlupnar ve Aslhanlar muharebeleri sonrasnda Yunan kuvvetleri yeni bir harektn hazrlna girdiler. Yunanlar, nn-Ktahya-Der mevziini tutmu olan Trk kuvvetlerini gneyden kuatmak zere 8 Temmuzda ileri harekta getiler. 14-18 Temmuzda Ktahya-Nasuhal mevzilerinde iddetli arpmalar oldu. Ancak say ve silah bakmndan ok stn olan Yunan kuvvetleri karsnda Trk kuvvetleri geri ekilmenin doru olacan dnerek 18 Temmuzda Eskiehirin dousunda Seyitgazi hattna ekildi. 21 Temmuzda Yunanlar Eskiehir istikametine taarruza geti. Bu blgede ok iddetli arpmalar oldu sonuta Trk kuvvetleri 25 Temmuzda Sakarya gerisine ekilmek durumunda kald. Bu harekt sonunda Eskiehir, Ktahya, Afyonkarahisar Yunanlarn eline geti. Tabii ki bu gelimeler yurtta ve Mecliste byk moral krklna ve tepkilere yol at. Hatta, Meclisin Ankaradan Kayseriye tanmas bile dile getirildi. Bakomutanlk zerine yneltilen eletiriler karsnda Mustafa Kemal, kararl ve makul aklamalar ile moralleri ve gven duygusunu gl tutmay baard. Meclis, 5 Austosta kabul ettii kanunla Mustafa Kemal Paaya ay sreyle Bakomutanlk yetkilerini verdi. Mustafa Kemal, ilk ii olarak Teklif-i Milliye emirlerini yaynlad. Bu emirlere gre, her kazada birer komisyon kuruldu. Bedeli daha sonra denmek zere, ordunun ihtiyac olan iae ve giyim malzemelerinin %40na, nakliye vastalarnn %20sine ve savaa elverili aralara el konuldu. Aslnda Teklif-i Milliye, zaten 10 yldr srekli sava hlinde olan bir milletin, var olabilmek iin artk en son imknlarn seferber etme anlamna geliyordu. Bu hazrlklarn yan sra, Dou Cephesinden ve Merkez Ordusundan sekin baz birlikler de Bat Cephesine kaydrlmaya baland. Btn bu hazrlklar, Ankara istikametinde ilerlemekte olan Yunan igal kuvvetlerine kar savunmay kuvvetlendirip arkasndan taarruz iin idi. Yani, ban kemie dayand noktada yeniden diriliin destan olacak Sakarya Meydan Muharebesine hazrlkt.
147
Sakarya Meydan Muharebesi

Yaplan hazrlklardan sonra Bakomutan Mustafa Kemal Paa, Genel Kurmay Bakan Fevzi Paa (akmak) ile Polatldaki Bat Cephesi kararghna gitti. Bu gnlerde kendisini Bizansn varisi kabul eden Yunan Kral XIII. Konstantin zmire gelerek bakomutan sfatyla ordusuna Ankaray hedef gsterdi. Eskiehir- Seyitgazi istikametinde harekete geen Yunan ordusu 23 Austosta Sakaryada Trk ordusuyla temasa geti. Bu tarihten sonra 22 gn 23 gece srecek olan Sakarya Meydan Muharebesini 3 aamada ele almak doru olur. 23-31 Austos arasnda Yunanlar srekli taarruzda bulunup Trk kuvvetlerinin gl bir direnile karlk verdii arpmalar. kinci aama 1-5 Eyll arasdr ki bu srete Yunanlar baz tepeleri ele geirmi ve Trkler aleyhine baz gelimeler olmutur. Bu gnlerde Mutafa Kemal Paann askerlik literatrne giren; Hatt- Mdafaa yoktur sath mdafaa vardr. O sath btn vatandr. Vatann her kar topra vatandan kanyla slanmadka terk edilemez sz Trk ordusunun temel stratejisi olmutur. Son aama olarak grebileceimiz 6 -12 Eyll, artk Trk kuvvetlerinin stnl ele alp taarruza getii gnlerdir. 10 Eyllde balayan Trk taarruzuna dayanamayan, Yunan ordusu perian bir ekilde dalm ve 13 Eyllde Sakaryann dousunu tamamen boaltmtr. 13 Eyll gn Muharebe meydann drbnyle gzetleyen Kazm Beyin (zalp) u deerlendirmeleri dmann iinde bulunduu durumu aka gzler nne sermektedir; Tarassut drbnnden son durumu tetkike koyuldum. Sakaryann batsnda dere kenarnda ve bilhassa Kavuncu kprsnn batsnda, gece parlak grlen dmann ordugah ateleri iyice azalmt. Anadolunun ortasna kadar gururla ilerlemi ve byk mit ve hayallerinin tahakkuk edeceine tam inanmken, Yunanlar iin beklenmedik elim bir durum ortaya kmt: Yunan esirleri, ceplerinden toz ve toprakla karm arpa ve buday karp alklarn belli edecek ekilde yiyorlard. Bizim askerlerimizin merhameten uzattklar kuru ekmek ve peksimet krklarn, minnet ve kranla kapyorlard. Birka ay evvel Bursadan Bilecike geen ve bizim basknmza urayan dman kamyonlarnda bulunan, yerli Rumlarn hediye olarak gnderdikleri ikolata ve biskviler imdi bu esirler iin bir rya idi. 13 Eyll sabah, dmann bir ksm perian bir hlde Sakaryann batsna gemi, geemeyenler Sakaryada boulmu, lleri yarallar ve hastalar da muharebe meydannda ve gerilerinde dklm bulunuyordu... Dman yarallar kollarnda Kzlay amblemi tayan shhiye askerlerimizin insanca yardmlaryla sedyelerle sarg yerlerine gtrlyorlard. Muharebe meydannda l ve yarallardan baka, kamas alnm veya alnmam, tekerlekleri krk veya salam toplar... Dklm hlde piyade ve topu cephaneleri, gazeteler, mektuplar, elbiseler... zetle birok silah, cephane, eya ve malzeme braklmt. Asl bozgun manzaras Sakaryann batsnda grlyordu. Mustafa Kemal Paann ifadesiyle Sakarya Melhame-i Kbras yeni Trk devletinin tarihine, cihan tarihinde ender olan byk bir meydan muharebesi olarak gemitir. Kazm Beyin yukardaki tespitlerinden de aka anlalaca zere, Trk askeri yaral Yunan askerlerine insani yardm yapmaktan geri durmazken, bozguna urayp Afyon istikametine kaan Yunan ordusu, yenilgisinin acsn sivil halktan karrcasna getii kyleri atee vermi ve halk katletmekten geri durmamtr.
148
Fotoraf 5.14
Trk askeri savan her aamasnda byk fedakrlklar gstererek yurdunu dman igalinden kurtarmay baarmtr.
Bu savata Trk ordusu 7si tmen komutan olmak zere 3282 ehit, 13.618 yaral ve 415 esir; Yunanlar ise subay ve er 15.000 l ve 25.000 civarnda yaral vermilerdir. Trk ordusunun ehitleri arasnda ok sayda subay ve zellikle yedek subay bulunuyordu. Sakarya Zaferinin Trk ve dnya kamuoyunda fevkalade yanklar oldu. Zafer Anadolunun her tarafnda cokularla kutland. Milletin ve ordunun sarslm olan morali yerine geldi. Bu aslnda 1683ten beri hallar karsnda yaanan geri ekilmenin durmas anlamna geliyordu. Tabii ki bu tablo, Sevri gerekletirmek isteyenlerin mitlerinin de krlmas demekti. Bu yzden Fransa, tilaf devletleri iinde ilk nce Ankara Hkmetinin baarlarn kabul eden lke oldu ve 20 Ekim 1921de imzalanan Ankara Antlamas ile savatan ekildi. Franszlarla imzalanan bu antlama ile Hatay meselesi hari aa-yukar bugnk Suriye snrlar izilmi oldu. ngilterenin 22 Ekim 1921de esirlerin mbadelesi antlamasn imzalamas, Ankara Hkmetini resmen tanmas anlamna geliyordu. te yandan Sakarya Zaferi ile Trklerin son zaferi kazanacaklar hakknda kukular kalmayan Sovyet urasna bal Kafkas Devletleri (Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan), Sovyet Rusyann aracl ile 13 Ekimde Kars Antlamasn imzaladlar. Zaferin bir sonucu olarak Mustafa Kemal Paaya 19 Eyll 1921de Gazi unvan ve Mareal rtbeleri verildi.
149
Fotoraf 5.15
Sakarya Zaferi, btn vatan sathnda zafer enlikleriyle kutland ve kazanlan bu moral ile dmann Anadoludan atlmas iin topyekn maddi-manevi seferberlik balad. Aa yukar bir yllk hazrlk neticesinde emperyalizmin destek verdii Yunan igal kuvvetlerine son darbeyi vurmak iin Byk Taarruzun arifesine gelindi.
Mustafa Kemal Mareal niformas ve istiklal madalyasyla.
Byk Taarruz ve Mudanya Mtarekesi

Sakaryada byk bozguna urayan Yunan kuvvetleri, Eskiehir-Afyon hattna kadar takip edilebilmiti. nk bugnlerdeki Trk ordusu gerek say gerekse lojistik imknlar itibaryla Yunan ordusuna kesin darbeyi vurmak iin hemen taarruza geecek durumda deildi. Zaten mevsim de ka yaklayordu. Bu yzden ciddi bir hazrlk yapldktan sonra taarruzun yaplmas uygun grlmt. Asker gelimeleri yeterince bilmeyen ama hisleriyle hareket eden baz evreler bu durumu eletirirken, Mustafa Kemal Paa, bir taraftan eletirilere cevap veriyor, bir taraftan da gizlilik iinde orduyu ileride dnlen taarruza hazrlyordu. te yandan, Sevri gerekletirmek iin Yunandan midini kesen
Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi. Fotoraf 5.16
Bakomutan, Byk Taarruz ncesinde svari kolordusunu ziyaretinde(At stnde kolordu komutan Fahrettin Altay)
150
tilaf Devletleri zararn neresinden dnlrse kr misali bir an nce szde bar planlar ile Trkiyeyi anlama zeminine ekmek istiyorlard. Bu maksatla 22 ve 26 Mart 1922de her iki tarafa da mtareke teklifinde bulundular. Kendilerine toparlanma imkn verecek bu teklifi Yunanlar hemen kabul etmi, Trkiye ise prensip olarak bartan yana olduunu belirtmekle birlikte, mtareke iin hakl olarak Anadolunun boaltlmasn art komutur. uur altna Sevr hedefi yerlemi olan tilaf Devletleri ise bu art kabul etmemilerdir.
Fotoraf 5.17 Mustafa Kemal Paa ve smet Paa Akehirde Rus ve Azerbaycan elileriyle birlikte Kaynak: ATAM Arivi.
Trk ordusunun taarruz iin hazrlklar btn hzyla devam ediyordu. Yunan kuvvetlerinin nemli bir blm Afyonkarahisar-Dumlupnar arasnda bulunuyordu. Bir dier kuvveti ise Eskiehir blgesindeydi. Bunun dnda Menderes blgesinde ve znik Gl civarnda kuvvetleri vard. Yani dman kuvvetleri Marmaradan Menderese kadar uzanyordu. Mustafa Kemal Paa, daha nce arm olduu Genelkurmay Bakan Fevzi Paa ile 27 Temmuz akam Akehirde bulutu. Yaplan grmede hazrlanan plan gereince 15 Austosa kadar taarruz hazrlklarnn tamamlanmas kararlatrld. Ama dikkat ekmemek iin 28 Temmuz gn yaplacak bir futbol ma vesilesiyle dier komutanlar da Akehire arld. Taarruzun btn ayrntlar grlerek karara baland.
Fotoraf 5.18 Bakomutan ve Komutanlar Akehirde kararghta 28 Temmuz 1922 Kaynak: ATAM Arivi.
151
Byk bir gizlilik iinde Trk ordusu hazrlklarn tamamlyordu. Yunanlarn fark etmemesi iin at ve katrlarn ayaklarna keeler balanmt. Ordunun btn yorgunluuna ve imknszlklara ramen ksa srede o blgenin en yksek tepesi olan Kocatepeye intikali ve arkasndan taarruza gemesi bugn bile anlalmas g olan byk bir baar olarak gzkmektedir. Byk Taarruz, 26 Austos 1922 sabah Trk ordusunun topu ateiyle balad. Yunan kuvvetleri, top, ar makineli tfek ve uak bakmndan stn durumda idi. Cephane, tat ve salk malzemeleri asndan da stnlkleri vard. Mustafa Kemal Paa, Genelkurmay Bakan Fevzi, Bat Cephesi Komutan smet, I. Ordu Komutan Nurettin, 2. Ordu Komutan Yakup evki Paalarla birlikte sava ynetmek zere Kocatepedeydi. Gazinin ynettii taarruzun ilk gn Yunan cephesi yarld ve ertesi gn Afyon kurtarld. Malup dman kuvvetlerinin byk blm 30 Austosta Aslhanlar civarnda kuatlm ve Gazinin idare ettii Dumlupnar Meydan Muharebesinde dmann ana kuvvetleri imha edilerek pek ok esir alnmtr. ok gemeden Yunan Bakomutan Trikopis esir alnd. Trikopisin, Gazi Paann huzurunda bir misafir gibi kabul edilii, bize 1071de Alparslann Romen Diyojene kar tavrn hatrlatmaktadr.
Fotoraf 5.19 Byk Taarruzda ordunun btn komuta kademesi bir arada. Kaynak: ATAM Arivi.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Yunan ordusu 5 gn gibi ksa srede bozguna urad. Perian olan dmann durmasna ve toparlanmasna frsat vermemek iin BakomutanMustafa Kemal PaD NELM a, 1 Eyll 1922de herkese bilinen o mehur emrini verdi: Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir, leri!. Trk ordusu, zmire doru hzla ekilen Yunan ordusunu taS O R U kip etmeye balad. Bugn bu corafyann Ege olarak isimlendirilmesi sizi artmasn. Osmanl Dneminde DKKAT bu corafya bir btn olarak Akdeniz olarak adlandrlmaktayd. Buradaki adalar da Akdeniz adalar olarak biliniyordu. SIRA SZDE Yunan kuvvetleri bu ekili srasnda, getii btn yerleri yakp ykyor ve oAMALARIMIZ luk ocuk demeden sivil halk katlediyordu. Hatta srf bu maksatla yerli Rum ve Ermenilerden oluan ve says 3000i bulan tahrip taburlar oluturmulard. Yunan ordusunu takip eden Trk kuvvetleri 1 Eyll 1922de Uaka girdi. ArkaK T A sndan Eskiehir (2 Eyll), Nazilli, Simav, Salihli, Alaehir, Grdes (3 PEyll), Kula (4 Eyll), Balkesir, Bilecik (6 Eyll), Aydn (7 Eyll), ve Manisa (8 Eyll) Yunan igalinden kurtarld. Nihayet Trk svarileri 9 Eyll leden nce zmire girdi. Bir
TELEVZYON
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
152
gn sonra 10 Eyllde Bursa Trk kuvvetlerinin eline geti. Takip eden gnlerde Bursa civar ve Marmara Blgesindeki Yunan igal kuvvetleri Trk kuvvetleri karsnda geri ekilmek ve igal ettikleri yerleri boaltmak mecburiyetinde kaldlar. Anadoluda hi midi kalmayan ve bir an nce kamann hesabn yapan Yunanlar bu srada ekildikleri yerleri atee vermekten de geri durmadlar. Manisada 18.000 yapdan ancak 500 ayakta kalabildi, gerisi kl oldu. zmirde atee verilmiti. Trk milletinin olaanst fedakrl ve Bakomutann stn baarsyla kazanlan bu Trk zaferinin insan mantn zorlayan ynleri vardr. Bugn Afyonkarahisar-zmir karayolu 325 km. kadardr. Taarruz istikameti dere-tepe hesaplandnda zmire olan uzaklk 350 km.yi geer. Trk ordusu bu yolu aa-yukar 11-12 gnde kat etmitir. Bu da gnde ortalama 30 km. yol alndn gsterir. stelik asla yeterli gdas ve giyecei olmadan, Yunan ordusuyla savaa savaa. Doal olarak insan mant bu sratin ve baarnn srrn zmekte zorlanmaktadr. Tek bir izah yolu olabilir o da Trk askerinin vatann ve istiklalini koruma akyla neleri yapmaya muktedir olduudur. Byk Taarruzun baaryla sonulanmasndan sonra, Anadoluda Yunan askeri kalmamt. Ancak, Trakya hlen igal altndayd. tilaf Devletlerinin araya girmesi ile atekes grmeleri 3 Ekim 1922de Mudanyada balad. Sert tartmalar ile geen grmelerden sonra 11 Ekim gn Mudanya Mtarekesi imzaland. Buna gre; 15 Ekimden itibaren atmalar duracak, Yunanlar 15 gn iinde Dou Trakyay boaltacaklar ve 30 gn zarfnda Trakya Trk memurlarna devredilecekti. Bar antlamas imzalanncaya kadar tilaf kuvvetleri miktarlarn artrmamak artyla bulunduklar yerlerde kalabileceklerdir. Mudanya Mtarekesi, Trk stiklal Savann Trk zaferiyle sonulandn gsteren ilk diplomatik ve siyasi belge olmas bakmndan fevkalade nemlidir. Mtareke yurt iinde byk coku ile karlanmtr.
stiklal Savann Lojistik Kaynaklar

Yukardan beri ana hatlaryla ele aldmz stiklal Sava fevkalade zor artlarda verildi. Bu zorluk, iki temel noktada toplanyor idi. Birincisi; nfus meselesi, kincisi; ekonomik durum. Bu iki meseleyi doru anlamadan veya verilen mcadelenin zeminine, bu konular koymadan, stiklal Savan doru anlayabilmek pek mmkn gzkmemektedir. Bilindii zere, 1911 Trablusgarp ve arkasndan Balkan Savandan itibaren Trkiye neredeyse kesintisiz olarak 10-11 yl srekli sava hlindeydi. Tabii ki, bu savalar insan kaynaklarn neredeyse tkenme noktasna getirdi. I.Dnya Savanda, zellikle anakkalede 16-17 yandaki ocuklar cepheye koma durumunda kald. Bu ya snr stiklal Savanda 12-13e kadar indi. Antep savunmasnda fiilen grev alan Antepli Mehmet, smail henz 12-13 yanda idiler. Bat Cephesinde elinde silah atn stnde cepheden cepheye koan ve TBMMnin 30 Ocak 1921 tarihli oturumunda kahramanl konu edinilen Nezahat Hanm (Baysel) da henz 12 yanda idi. Daha bunun gibi pek ok Ayeler, Mehmetler rnek gsterilebilir. Dou Cephesinde, Kazm Karabekir Paann sahip kt; deiik alardan mcadelenin iinde hizmet veren ocuk saysnn haddi hesab yoktu. stiklal Savanda ehit olanlarn ya analizini yaptmzda, muvazzaf askerlik yann stnde olanlarn says oktur. nsan kaynaklarmzn gittike eridii bu dnemde, cephe gerisinde tarlada ekini kaldracak veya len kiinin cenaze namazn klacak erkek nfus bulmakta bile zorluklar yaand. Firar sebeplerini rapor eden baz asker-
153
lik ube bakanlarnn firarn en bata gelen sebebinin kimsesizliinden mahsultn orak edememesi olarak gsterilmesi olduka dndrcdr. nk eli silah tutabilenler cepheye kotuundan; cephe gerisinde, yal, hasta, oluk- ocuk kalm ve tarlasn hasat edebilecek karnn doyurabilecek, retim yapabilecek insan gc ok yetersizdi veya neredeyse kalmamt. te stiklal Sava bu artlarda verilmitir. nsan kaynaklar asndan artk en son imknlar deerlendirilmekte idi. Cumhuriyet kurulduktan sonra 10. Yl Marnda; 10 ylda 15 milyon gen yarattk her yatan diye vnlmesinin tarih sebeplerini de bu gereklerde aramak gerekiyor. nsan kaynaklar yeterli dzeyde olmayan ve yllardr sava hlinde alk ve sefaletin iinde bulunan bir milletin tabii olarak ekonomisi de km idi. TBMMnin alndan itibaren en nemli meselesi, savunmay yapabilecek maddi kaynaklar bulabilmek olmutu. Bu kaynaklarn banda phesiz halkn balar geliyordu. Zaten imknlar azalm olan bir millet bu sefer vatan iin elinde avucunda ne varsa vermeye alyordu. Genellikle o blgede bulunan Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri vastasyla yardmlar toplanyor, bunlar ilgili makamlara ulatrlyordu. Balarn yan sra, kaynaklar artrabilmek iin eitli uygulamalara girildi. Mevcut baz vergiler artrld ve oktruva vergisi (kontrol) gibi yeni vergiler ihdas edildi. 1920 Eyll ve Kasm aylarnda karlan Men-i mskirat, Men-i israfat kanunlar ile keyif ve israfn nne geilerek tasarruf yaplmaya alld. Duyun- Umumiye ve Reji Ambarlarndan istifade edilmeye alld. gal altndaki stanbuldan gizli yollarla Anadoluya silah ve malzeme temini yollar arand. Daha nce bahsedilen Teklif-i Milliye Emirleri ile ihtiya duyulan halkn elindeki malzemelerin %40na el konulmutu. Tabii ki btn bunlara ramen, aklarn kapatlabilmesi, savunma ihtiyalarnn karlanabilmesi mmkn deildi. Trkiyenin kendi kaynaklarnn tesinde dardan yaplacak yardmlara da iddetle ihtiyac vard. D yardmlar hususunda o zamann siyasi artlar iinde Sovyetler Birliinden yardm imknlar aratrld. Mustafa Kemal Paa, bu maksatla Halil Paay Moskovaya gnderdi. Ancak, henz ihtilaldan km, ktlk ve aln hat safhaya ulat Sovyetlerin yardm yapacak durumu da yoktu. Bu gnlerde, Sovyetlere bal muhtar bir cumhuriyet olan Buhara Cumhuriyetinin Cumhurbakan Osman Bey (Kocaolu), yardm yapabileceklerini Lenine bildirmi ve Osman Beyin ifadesine gre 100 milyon altn ruble Trkiyeye gnderilmek zere Moskovaya teslim edilmiti. Bu miktar, o zamann rayicine gre 59 milyon tutuyordu. 1920den 1922ye kadar deiik zamanlarda Moskovadan peyderpey gnderilen yardmlarn toplam 11.028.012 civarnda olup, geri kalan 47.971.988nin akbeti bilinmemektedir. Sovyetlerden gelen asker yardmlarn balcalar ise unlardr: eitli tarihlerde salanan toplam 10 milyon ruble para, 39275 adet tfek, 327 adet makineli tfek, 62.986.000 tfek mermisi, 54 top, 1000 atmlk top barutu, 4000 adet el bombas, 4000 arapnel mermisi, 1500 kl ve 20000 gaz maskesi... gibi. Milli Mcadele yllarnda Ankara Hkmetine dardan gelen yardmlarn en anlamls Hint kkenli Mslmanlara aittir. Bugnk Pakistan oluturan Hindistan Mslmanlar Trkiyenin emperyalizme kar verdii mcadeleye kaytsz kalmam, 1921 sonundan 1923 Ekimine kadar, deiik zamanlarda Trkiyeye yardm gndermilerdir. 1924 ylnda da savazedeler iin Gney Asya Mslmanlarndan 7000 ngiliz lirasna yakn para gnderildiini biliyoruz. Bu blgeden ve Hint Mslmanlarndan gnderilen yardmlarn toplam 1.035.608 ve 130.250 ngiliz liras-
154
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
na ulamtr. Byk Taarruzdan hemen nce gelen bu parann ok az bir miktarn kullanan Mustafa Kemal, geri kalann Cumhuriyetin ilanndan sonra kurulan ilk mill banka olan Trkiye Bankasna sermaye olarak tahsis etmitir. nc nemli d yardm ayn zamanda Ankara Hkmetini ilk tanyan galip devlet olan Fransadan gelmitir. Mtareke dneminde igal etmi olduklar Antep, Urfa, Mara, Adana ve Mersinde Mslman-Trk halkn mill direnii ile karlaarak byk kayplar veren Franszlar, ngiltere ile nfuz blgelerinin paylamndan da zararl kt iin sava durdurup bar grmelerinin balatlmasn istemilerdi. Sakarya Zaferinden sonra Franszlar ile 20 Ekim 1921de Ankara Antlamas imzaland. Franszlar Anadoludan ekilirken nemli miktarlarda silah ve cephaneyi Ankara Hkmetine teslim etti. Bunlar arasnda 10089 tfek, 1505 sandk tfek SIRA adet mermisi ve 10 SZDE uak vard. Daha sonra Fransa, Ankarann piyasa koullar iinde her trl silah ve malzemeyi satn almasna kolaylk gsterdi. Trk dnyasndan Azerbaycan ve Kbrs Trkleri de ellerinden gelen yardm DNELM yapmaya altlar. Bamszln elde eden Azerbaycan Cumhuriyeti 2 yla yaklaan bamszlk sresince ve daha sonra Sovyetlere balandktan sonra, deiik zaS O R U manlarda yardmlar gnderdi. 2 Ekim 1920de toplam deeri 1.500.000 Fransz frang civarnda bir yardmn Ankaraya ulatrldn biliyoruz. Bunun dnda Azerbaycan,DErzurumda yetim Trk ocuklarna harcanmak zere 500 adet yzlk KKAT Osmanl altn daha gnderdi. Bu gnlerde, kendileri de ate hattnda olmalarna ramen Kbrs Trkleri de karnca kararnca topladklar yardmlar Hilal-i Ahmer SIRA SZDE vastasyla Ankaraya ulatrdlar. Btn bunlarn tesinde, Ankara Antlamas ile savatan ekilen Fransa ve Yunanlarla menfaat atmasna giren talya, deiik zamanlarda Ankara Hkmetine AMALARIMIZ asker ara-gere ve malzeme yardmlarnda bulunmulardr. Trk stiklal Harbi srecinde gerek i gerekse d kaynaklardan salanan yardmlar hakK T A P knda toplu bilgi iin Alptekin Mderrisolunun Kurtulu Savann Mali Kaynaklar (Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar Ankara 1990) adl kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
155
zet
Mtareke hkmlerine gre; tilaf devletleri, anakkale ve stanbul Boazlaryla Toros tnellerini igal edecekti (md:1,10). Osmanl sular ve Karadenizde bulunan torpiller gsterilecek ve temizlenecekti (md:2,3). tilaf Devletlerine mensup sava esirleri ve Ermeni esir ve tutuklular derhal teslim edilecek (md:4), Osmanl Ordusu terhis edilecek, eldeki silah ve mhimmat teslim edilecek, kk gemiler dnda donanma tilaf Devletleri gzetimine braklacakt (md:5,6). Kuzeybat ran ve Kafkasyadaki Osmanl kuvvetleri savatan nceki snrlara ekilecek, gneydeki atekes snrlar dndaki Osmanl kuvvetleri derhal tilaf kuvvetlerine teslim edilecek (md:11,16, 17) ve btn haberleme a tilaf memurlarnn kontrolne braklacakt (md:12). Antlamann en ar maddesi ise tilaf Devletlerine gvenlii tehdit edecek bir durum ortaya ktnda lkenin diledii yrelerini igal imkn tanyan ve Osmanl Devletinin hkmranlk hakkn fiilen bitiren yedinci maddesi idi. te yandan, 24. maddeye gre; 6 vilayette (Vilayt- sitte: Osmanl dnemi idari taksimatnda Van, Elaz, Diyarbakr, Erzurum, Sivas ve Bitlis, vilayetleri;gnmzde Dou ve Gneydou Anadolunun hemen tamamn iine alan corafya) karklk kt takdirde bu vilayetlerin herhangi bir ksm igal edilebilecekti. Aslnda bu maddenin arkasnda ark Meselesinin hedeflerinden biri olarak tilaf Devletlerinin Dou Anadolu Blgesinde bir Ermeni Devleti kurma niyetleri sakl bulunuyordu. Nitekim atekesin ngilizce metninde sz konusu 6 vilayetten alt Ermeni Vilayeti olarak bahsedilmiti. Dolaysyla Mondros mtarekesi Trklerin Avrupa yakasna gemelerinden itibaren balayan ve son dnemde ark meselesi olarak adlandrlan Trkleri Asyann ilerine geri gndermek projesinin uygulamaya konmu olmas demektir. Mtarekenin imzalanmasn takiben hemen her tarafta zellikle igal tehlikesi bulunan yrelerde, genel ad Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri olan mill tekilatlar kurulmaya baland. Mill Mcadele hareketinin zeminini oluturacak olan ve zaman iinde hemen her il ve ilede bazen farkl isimlerle kurulan bu cemiyetler mahalle ve kylere varncaya kadar tekilatlanm idiler. Mdafaa-i Hukuk kavramndan da aka anlalaca zere, bu tekilatlanma hareketi, savunma amal olup her eyin banda hr ve bamsz yaama hakkn, vatan koruma gayesini tayordu. Atatrkn Nutukta bahsettii bu cemiyetlerin yan sra, igaller ve zellikle zmirin igalini mteakip, igal tehlikesine yakn yerlerden balamak zere, Anadolunun hemen her il ve ilesinde Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri kurulmutur. Sivas Kongresi kararlar erevesinde tek bir at altnda toplanan bu cemiyetler iinde Anadolu kadnlar da tekilatlanmaya gitmilerdi. Trk tarihinin btnl iinde baktmzda, Bacyn- Rum Anadolunun vatan olmasnda ne yapmsa, Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin de Anadolunun vatan kalmasnda ayn eyi yaptn rahatlkla ifade edebiliriz. abalar hem lkeye hem de dnyaya duyurmak gerekliliinden hareketle btn milleti iine alacak mill bir kongrenin toplanmasn gerekli gren Mustafa Kemal, 21-22 Haziran gecesi bir genelge hazrlad. Amasya Genelgesi u esaslar tayor idi; 1. Vatann ve milletin istiklali tehlikededir. 2. stanbul Hkmeti zerine ald sorumluluun gereklerini gerei gibi yerine getirememektedir, bu durum milletimizi yok olmu gstermektedir. 3. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. 4. Milletin iinde bulunduu durum ve artlara gre harekete gemek ve haklarn yksek sesle cihana duyurmak iin her trl etki ve denetimden uzak mill bir kurulun varl zarurdir. 5. Anadolunun her bakmdan en gvenli yeri olan Sivasta mill bir kongrenin acele toplanmas kararlatrlmtr. 6. Bunun iin btn illerin her sancandan milletin gvenini kazanm temsilcinin mmkn olduu kadar abuk yetimek zere yola karlmas gerekmektedir. 7. Her ihtimale kar bu meselenin mill bir sr halinde tutulmas ve temsilcilerin lzum grlen yerlerde seyahatlerini kendilerini tantmadan yapmalar lazmdr. 8. Dou lleri adna 10 Temmuzda Erzurumda bir kongre toplanacaktr. Bu tarihe kadar dier illerin temsilcileri de Sivasa gelebilirlerse, Erzurum Kongresi yeleri de Sivas Kongresine katlmak zere hareket edecektir. Trk stiklal Savann ve inklap tarihinin ok nemli bir belgesi saylan Amasya Genelgesinde, stiklal Savann gerekeleri ve yntemi ortaya konmutur. Mille-
156
tin istiklalini yine milletin azim ve kararnn kurtaraca, mill heyet, mill bir kongreden bahsedilmesi, Trk tarihinde ilk defa, mill iradeye yani demokrasiye dayal yeni bir yaplanmann ve gelimelerin habercisi olarak da karmza kyor. Bu bakmdan, sz konusu belge, Mill Mcadele tarihinin nemli bir belgesi olmakla birlikte Trk Demokrasi Tarihi asndan da ayr bir deer tamaktadr. Trk Milleti aresiz kald byle bir ortamda, lkenin hemen her yerinde kendiliinden gnll milis kuvvetler oluturarak silahl savunma iradesini ortaya koydu. Mill Mcadele tarihimizde Kuv-y Milliye olarak adlandrlan bu silahl gnll kuvvetlerin teekklnde, baz yneticilerin ve subaylarn nemli rolleri oldu. Osmanl Genelkurmaynn da desteiyle Dzenli Orduya gei zamanna kadar yani Ekim-Kasm 1920ye kadar aa-yukar 1,5 yllk srede, igallere kar koyan belki de tek g Kuv-y Milliye idi. ncelikle igal tehlikesine yakn yerler olmak zere hemen lkenin her tarafndan teekkl eden bu kuvvetlere; kuv-y milliye, mfreze, mcahidn, gnll, alay, mill tabur, mill blk gibi isimler verilmitir. Dzenli orduya geile birlikte bu kuvvetlerin bir ksm dzenli ordu iine alnrken bazlar da kendiliinden dalmtr. Mondros Mtarekesinin ilgili hkmlerine gre dalmayan tek ordu, Kzm Karabekir Paann komutasndaki 15. Kolordu idi. Karabekir Paa, blge zerinde Erivan merkezli Ermenistann emellerini bildiinden askerlerini terhis etmemi ve savunma tedbirleri almaya balamt. Bilindii zere, ark meselesi erevesinde tilaf devletlerinden destek gren Ermeniler, I. Dnya Sava srasnda Ruslarla i birlii iinde Dou Anadoluda baz yerleri igal etmi, Trk-Mslman ky ve kasabalarn yakp ykmlard. Ermenilerin bu emelleri dorultusunda, saldrlarnn ve basklarnn artmas zerine 9 Haziran 1920de TBMM seferberlik ilan etmi ve 15. Kolordu, ark Cephesi Komutanlna evrilmitir. Oltuyu igal edip saldrlarna artran Ermenilere kar Kzm Karabekir Paa komutasnda taarruza geen Trk ordusu 28 Eyllde Sarkam, 30 Ekimde Kars igalden kurtarp 7 Kasmda Gmrye girmitir. Trkiye asndan Ermeni meselesini kapatan ve TBMMnin ilk asker baars olan Gmr Antlamas ile 1878den itibaren Rus igalinde kalan Kars ve havalisi geri alnarak Trkiyenin Dou snrlar gvenlik altna alnm oldu. Bylece, Doudaki kuvvetlerimizin Yunan kuvvetlerine kar kaydrlma imkn da domu oldu. Bu antlamadan hemen sonra TBMM Grcistana
bir nota vererek bir Trk yurdu olan sancan (Kars, Ardahan, Batum) Trkiyeye iadesini istedi. Grmeler sonunda Grc hkmeti bu sancaklar Trkiyeye brakmak zorunda kald. Ancak ksa bir sre sonra Bolevik Rusyann Grcistan ve Ermenistan igal etmesi zerine durum deimi ve 16 Mart 1921 Moskova, 13 Kasm 1921 Kars Antlamalaryla Batum dndaki yerler Trkiyeye katlm oldu. Dou snrndan sonra btn gcn batya ynelten Trkiye, nn Savalaryla balatt dzenli ordu dneminin sonunda Sakarya ve Bakomutanlk meydan muharebeleriyle igal kuvvetlerini denize dkerek mcadelenin asker ksmn baaryla sona erdirmitir.
157
Kendimizi Snayalm
1. zmir daha nce gizli antlamalarla talyaya braklmasna ramen, Paris Bar Konferansnda ngilterenin abalar sonucu Yunanistana verilmitir. ngilterenin byle bir politika izlemesi, aadakilerden hangisinin bir gstergesidir? a. zmirin stratejik neminin azaldnn b. Gl bir talya yerine kolayca ynlendirebilecei bir devletin zmiri almasn istemesinin c. talyann tilaf Devletlerinden ayrlmasnn d. Yunanistan korumak istediinin e. Mondros Mtarekesine gre hareket ettiinin 2. Trk stiklal Savann ve inklap tarihinin ok nemli bir belgesi saylan Amasya Genelgesinde, stiklal Savann yntemi aadakilerden hangisinde doru olarak ifade edilmitir? a. stanbul hkmeti zerine ald vazifeyi yerine getirememektedir. b. Vatann ve milletin istiklali tehlikededir. c. Hristiyan aznla milli varlmz bozacak ayrcalklar verilemez d. Yaplacak her trl faaliyette Mondros Mtarekesine bal kalnmaldr. e. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. 3. stiklal Sava yllarnn olumsuz ve ar artlarnda baz vatanperver aydnlar bir baka gce dayanarak lkeyi kurtarmay amalamlardr. Ancak Sivas Kongresinde Manda ve himaye kesinlikle kabul edilemez. maddesi ile bu durumla ilgili olarak son karar verilmitir. Buna gre, manda ve himaye fikrinin kesin dille reddi aadaki yarglardan hangisine ulatrr? a. Blgesel kurtuluun b. Toprak btnlnn c. Milli birlik ve beraberliin d. Tam bamszln e. Uluslar aras bar 4. - TBMMnin stnde hibir g ve makam yoktur. - TBMM kanun yapma ve yrtme yetkisine sahiptir. Bu bilgilere bakarak aadakilerden hangisi sylenemez? a. Kabine sistemine geildii b. Saltanatn yok sayld c. Yasama, yrtmenin TBMM ye ait olduu d. Halifenin yok sayld e. stanbul hkmetinin yok sayld 5. Son Osmanl Mebusan Meclisi 28 Ocak 1920de Misak- Millyi kabul etmitir. Alnan kararlar I. Snrlar, stanbul ve Marmarann gvenlii II. Aznlklar, Anadolu dndaki Trk ve Mslmanlarn durumu III. Ekonomik hedefler eklinde gruplandrdmzda aadakilerden hangisi ekonomik hedefler arasnda gsterilebilir? a. Siyasi, adli ve mali alanda gelimemizi nleyecek btn snrlamalar kaldrlmaldr. b. Bat Trakyann, Paaelinin hukuki stats de blge halknn oyu ile tespit edilmelidir. c. Elviye-i Selase (Kars, Ardahan, Batum)de tekrar halk oyuna bavurulabilir. d. Mtareke srasnda dman ordularnn igali altnda bulunan ksmlarn gelecei halknn serbest oyu ile tespit edilecektir. e. Aznlklarn haklar civar lkelerde bulunan Mslman halkn da ayn haklardan faydalanmas artyla tarafmzdan korunacaktr 6.
Son Osmanl Mebusan Meclisinin Almas
Misak- Milli Kararlarnn Kabul Edilmesi
TBMMnin almas
Yukarda verilen olaylarn akna gre ? iareti olan blme aadakilerden hangisi getirilmelidir? a. stanbulun igal edilmesi b. Kuva-y Millyenin kurulmas c. zmirin igal edilmesi d. Amasya Grmelerinin yaplmas e. Sevr Antlamasnn imzalanmas
158
7. 23 Nisan 1920 de alan TBMMde u temel ilkeler benimsenmitir: Mecliste toplanan milli iradenin vatann geleceine hakim olmas esastr. Trkiye Byk Millet Meclisinin stnde bir kuvvet yoktur. Bu durum stanbul Hkmeti ve Padiah asndan dnldnde ne anlama gelmektedir? a. Yeni Meclis Padiaha sadakatle baldr. b. Artk stanbul, Anadoluya hakim deil tbi olmak durumundadr. c. Saltanat idaresiyle Meclisin beraber alaca vurgulanmak istenmitir. d. Anadoluda yaplacak faaliyetlerde sz hakk stanbul Hkmetinindir. e. Yeni bir Padiah seilmesi iin allmaya balanacaktr. 8.
9. - I. nn Savandan sonra Moskova Antlamas, - Sakarya Meydan Savandan sonra Ankara Antlamas, - Bakomutanlk Meydan Savandan sonra Mudanya Atekes Antlamas, imzalanmtr. Bu gelimelerin tm birlikte dnldnde aadaki yarglardan hangisine varlabilir? a. Ankara Antlamas Fransa ile imzalanmtr. b. Her antlamadan sonra bir sava yaplmtr. c. TBMM hkmeti bar devaml n planda tutmutur. d. Sava alannda kazanlan zaferler siyasi baarlarla tamamlanmtr. e. Yeni bir devlet kurulmutur. 10. Trk stiklal Harbi yalnzca Anadolu Trklnn deil tm Trk leminin, mukaddesatnn ortak bir mdafaasdr diyen bir tarihi bu dncesini desteklemek iin aadakilerden hangisini ne srebilir? a. Anadolu ve Rumeli Mdafa-y Hukuk Cemiyetinin kurulmas b. Buhara, Azerbaycan ve Kbrs Trklerinin maddi destekleri c. Tevik-i sanayi kanununun karlmas d. Dzenli orduya geilmesi e. 1921 Anayasasnn kabul edilmesi
? ?
Gney Cephesi
?
Yukardaki diyagram Milli Mcadele dnemindeki Gney Cephesini temsil etmektedir. Bu diyagramn ? ile belirtilen yerlerine bu cephenin zellikleri ile ilgili aadaki bilgilerden hangisi getirilemez? a. Franszlarla mcadele edilmitir. b. Kuva-y Milliye birlikleri kurulmutur. c. Antep, Urfa, Mara kurtarlmtr. d. Ankara Antlamas ile kapanmtr. e. Sava sonunda Londra Konferans toplanmtr.
159
Okuma Paras
YEN GN, ESK GN Mvezziin, keskin ve tannan sesi baryordu: - Yeni Gn, Yeni Gn!.. Pek yaknmda oturan tanmad iki kiiden biri, be kuru verip bir Yeni Gn ald. teki arkada galiba nkte(aka) yapmay seven bir zatt: - Be kurua bir Yeni Gn ! Ah, bana bir Eski gn veriniz, size be yz kuru vereyim! Gazeteyi alan zat arkadann bu nktesini ikmal etti: - Abdlhamid dirilmez ki o eski gnleri grelim! te bir kahvehane nnde geen, fincan ii kadar kk bir muhavere(sohbet) ki, iinde ufuksuz bir deniz kadar geni bir facia sakl! Ah, o eski gnler, Merutiyetten evvelki o Abdlhamid zaman, o ne sakin, ne asude(mutlu) bir devirdi: Hayat ucuz, yaamak kolay, ortalk skunetti. Ne frka(parti) mcadeleleri, ne mebusan(meclis) grltleri, ne matbuat(basn) amatalar vard. Siyaset yapamayaca iin herkes iiyle megul, frka mcadelat olmad iin herkes yekdieriyle(birbiriyle) bark, memleket ileriyle kafa yormak kimsenin salahiyetinde(yetkisinde) olmad iin herkes kendi zevkinde idi. Ne harplerin hezimetleri, ne hezimetlerin muhaceretleri(g), ne muhaceretlerin sefaletleri vard. Uzun bir sulh, kolay bir maiet, sakin bir yaay, ite on be sene evvelki devir! Halbuki bir de Merutiyetten sonraki devri dnnz: Sra sra tnele rast gelmi bir tren gibi bir harpten karken dierine tutulduk. Her harpten kurtulunca Oh, biraz ziya(k) ve biraz hava derken, baktk ki etrafmz yine duman ve yine barut sarm. Frka kavgalar kardeleri yekdierine muarz(muhalif), gazete mnakaalar dostlar birbirine dman yapt. Artk ne zevklerde eski halavet(incelik), ne insanlarda eski etaret(nee, mutluluk) kald. Mideler bol gdalara, kulaklar sesli paralara hasret ekiyor. Elence bir efsane, kahkaha bir srtma, hayat bir yk oldu. te on be senedir yaadmz devir! Evet, tasdik ederim. insan ruhu elbette grlty skuta, pahall ucuzlua, mtevali(devam edip giden) harpleri mtemadi(devaml) sulha tercih edecek deildir. Yalnz hissiyle, yalnz asabyla, yalnz midesiyle dnenler Ah eski gnler demekte hakldrlar. Fakat idrakiniz yalnz midenizde, aklnz yalnz asabnzda, vicdannz yalnz etinizde deilse dudanzdan dklecek kran cmlesi, eminim ki; u kelimelerdir. Oh yeni gnler O eski gnlerin btn siyaseti yaamak imkann bizim kuvvetlenmemizde deil, bizden kuvvetlilerin bizi ezmemesinde grmekti. O zaman Aman yaayalm yerine Aman ldrmesinler diyen bir siyasetimiz vard. Bir siyaset ki itimad(gvenini) nefsinden(kendinden) deil, midi hariten alyordu. Halbuki yeni gnlerin siyasetini grdk: Bu Aman ldrmesinler diye korkacana, Mutlaka yaayacaz diyen bir haykrt. Kuvveti hariten deil kendi ruhumuzda aradk ve kendi ruhumuzda bulduk. Eski gnlerde nmzde kara ve mitsiz bir ati(gelecek), iimizde lm hissi veren bir tarih, vatanmzda bataklk taaffnyle(bozulmu, kt kokan) esen bir hava vard. Halbuki imdi, nmzde ak ve nihayetsiz bir ati, vatanmzda hr ve mstakil bir hava, iimizde, etrafmzdaki bodur tepelere bakarak Ben ykseim diyen, ba bulutlara karm bir ahikann(zirvenin) gururu var! Yeni Gn: (Her gn bir dnce): 4 Ocak 1922, No: 662. Kaynak: smail Habib Sevk, O Zamanlar (19201923), Kltr Bakanl yaynlar, Ankara 2001, s. 155157.
160

1. b Yantnz yanl ise ark Meselesinin Uygulamaya Konmas: Mondros Mtarekesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise M. Kemal Paann Samsuna k, Tekilatlanma ve Kongreler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise M. Kemal Paann Samsuna k, Tekilatlanma ve Kongreler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise M. Kemal Paann Samsuna k, Tekilatlanma ve Kongreler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise M. Kemal Paann Samsuna k, Tekilatlanma ve Kongreler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise M. Kemal Paann Samsuna k, Tekilatlanma ve Kongreler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise M. Kemal Paann Samsuna k, Tekilatlanma ve Kongreler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Askeri Gelimeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Askeri Gelimeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Askeri Gelimeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Bakentte hkmet ettiini iddia eden bir siyasi yapya kar ortaya konulan bu ilkeler aslnda byle bir yap ve otoritenin fiilen olmadn dosta dmana ilan eder mahiyettedir. Merkezde bir idarenin olmad gereinden hareketle millete lkenin gerek sahibi olduun hatrlatp, kendi kaderine sahip kmaya davet eden bir ar sz konusudur. Sra Sizde 3 Mtareke imzalandnda hkmet ve padiahn ngilizlerin ho grsne snma beklentisi vard. Aydnlarn ve bir ksm subaylarn da Sivas Kongresi srasnda iyice netleen manda veya himaye istei son derece dikkat ekici bir durumu iaret etmektedir. lkenin geleceinden, milletin bamsz yaama isteinden mit kesmi nemli bir kitle sz konusu demektir. Asrlardr devam eden yenileme abalarna mukabil gelinen noktann mitleri krm olduu anlalmaktadr. Tarihi boyunca mutlaka bamsz devletler idaresinde yaam bir millet iin son derece zc bir durumdur. Mustafa Kemal Paann Amasya tamiminden itibaren iradeyi millette var saymas ve onu topyekn bamszlk iin harekete gemeye armasnn nemi ok byktr. Blgesel kurtulu abalarndan lkenin ve milletin bir btn hlinde bamszl ilkesine ulamak ve bunu baarm olmak Trk milletine unutulmaz bir hizmet, lmez bir armaandr. Sra Sizde 4 lkenin varlna, snrlarna sahip kmakla birlikte tartma olacak yerlerde halkoyunu belirleyici kabul eden yaklam son derece demokratiktir, adatr. Misak- Mill Trk milletinin vermekte olduu var olu mcadelesindeki krmz izgilerini ifade etmektedir. stiklal Harbinin sonuna kadar da srarla takip edilmitir. Trk milliyetileri lkenin btnln koruma adna son derece hassas olduklar kadar dnyann geerli sayd evrensel kavramlara da son derece aina olduklarn gstermektedirler. Self determinasyon ilkesi gerei milletlerin kendi kaderleri ile ilgili kararlar kendi verecekleri anlayna uygun olarak nfus bakmndan homojen olmayan yerlerde oluturulacak yap ile ilgili karar orada yaayan insanlarn verecek olmas gnmzde dahi son derece demokratik bir davrantr.
2. e
3. d
4. a
5. a
6. a
7. b
8. c 9. d 10. b

Sra Sizde 1 Mondros Mtarekesinin artlar galip devletlerin fiilen Osmanl Devletini yok saydklarnn ak gstergesidir. Ancak devleti ynetenlerin bunu dnecek durumda olmadklar da aikrdr. Ne olursa olsun kendi pozisyonlarn devam ettirmek iin bu artlar kabul etmek ve sonrasnda galiplerin hogrsne snmak amacnda olduklar grlmektedir. Bu anlayta bir siyasi idarenin de bamsz yaama gibi bir probleminin olmayaca kolaylkla anlalr. Devletin bir ekilde adnn devam mevcut idareciler iin yeterli grlmtr. Dolaysyla Mondros Mtarekesi Osmanl Devletinin eklen mevcudiyeti zerinde uygulanacaktr. Devlet fiilen bitmitir.
161
Akbyk, Yaar Milli Mcadelede Gney Cephesi (Mara), Ankara 1990. Atatrk, Kemal Nutuk, (Haz. Zeynep Korkmaz), Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2000. Atay, Falih Rfk Hkimiyeti Milliye, 5 Nisan 1926. Baykal, Bekir Stk zmirin Yunanllar Tarafndan gali ve Bu Olayn Dou Anadoludaki Tepkileri, Belleten, C:XXXIII, Say 129-132, Cebesoy, Ali Fuad, Milli Mcadele Hatralar, stanbul 1953. Gaulis, Berthe George, Kurtulu Sava Srasnda Trk Milliyetilii, (ev. C. Yazansoy), stanbul 1981. Gkdemir, Ender Cenub Garb Kafkas Hkmeti, Ankara 1989. Jaeschke, Gotthard Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl), Ankara 1991. Karabekir, Kazm, stiklal Harbimiz, stanbul 1960. Krzolu, Fahrettin (yay. Haz.), Btnyle Erzurum Kongresi, Ankara 1993. Koca, Salim Mustafa Kemalin 9.Ordu Mfettiliine Tayininde Vahideddinin Rol Var myd?, Milli Kltr, Say:50, Ankara 1985. Kocaolu, Osman, Rus Yardmnn yz, Yakn Tarihimiz, C.1, Say 10, (3 Mays 1972). Kstkl, Nuri, Yeni ve Yaknada Kurulan Trk Devletleri, Konya 2011. Kstkl, Nuri, Milli Mcadelede Denizli Isparta ve Burdur Sancaklar, Ankara, Kltr Bakanl Yay., 1990; ikinci bask Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 1999. Kstkl, Nuri Kazm Karabekir ve Eitim, 5. Bask, Konya, izgi Kitabevi Yay., 2009. Kstkl, Nuri Milli Mcadelede Manisa- Uak- Afyonkarahisar-Konya Hatt, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2009. Kstkl, Nuri, Byk Nutukta Atatrkn Kuv-y Milliyeye Bak, Yetmi beinci Ylnda Byk Nutuku Anlayarak Okumak Sempozyumu, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 2003, s. 15- 29. Kstkl, Nuri, Birinci nn Muharebesi ve Siyasi Sonular zerine Baz Dnceler, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Temmuz 1991, Say21, s.603608. Kstkl, Nuri Milli Mcadelede Akehir, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Temmuz 2008, Say 71, s.299-318. Kstkl, Nuri Bat Cephesi Mntkasnda Milli Mcadele Kart Ermeni-Rum Faaliyetleri, Ermeni Aratrmalar I.Trkiye Kongresi Bildirileri, C.I, Ankara 2003, s.529- 542. Kstkl, Nuri, Milli Mcadelede Trk ocuklar ve Bir Destan, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Mart 1997, Say 37, s.249-264. Kstkl, Nuri Kbrs Trklerinin Milli Mcadeleye Katklar, II. Uluslar aras Kbrs Aratrmalar Kongresi 24-27 Kasm 1998, Gazimagusa, KKTC., Bildiriler Kitab. Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, 17 ubat 1336 inikad; ATASE Arivi; Klasr:21, Dosya:1336/6, Fihrist:2, 2-5:9; zalp, Kazm, Milli Mcadele (1919- 1922), C.I, Ankara 1985. ahingz, Mehmet, Milli Mcadele Esnasnda Gneydou Anadolu Blgesinde Yaplan Milli Birlik ve Beraberlik Mitingleri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Temmuz 1995, Say 32. Tansel, Selahattin Mondrostan Mudanyaya Kadar, C.I, stanbul 1991. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C.1, Ankara 1999. Trk stiklal Harbi, (Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi Yay.), C.2, Ksm:1-3, Ankara 1963. Trk stiklal Harbi- dari Faaliyetler-, (Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi yay.,) C.7, Ankara 1975. Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Komisyon, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2000.
6
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Osmanl Meclisi Mebusanndan Byk Millet Meclisine gei srecindeki gelimeleri aklayabilecek, Trkiye Byk Millet Meclisinin yelerinin sosyal ve eitsel yapsn deerlendirebilecek, Trkiye Byk Millet Meclisinde ortaya kan gruplar hakknda fikir sahibi olabilecek, Trkiye Byk Millet Meclisinin ilk dneminde kurulan siyasi partileri tanmlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Trkiye Byk Millet Meclisi Siyasi Guruplar ve Partiler Bolevizm Anayasa Mill rade Kuvvetler Birlii
Trkiye Byk Millet Meclisi ve Siyasi Yaplanma (1920-1923)
MECLS- MEBUSANDAN TRKYE BYK MLLET MECLSNE GE TRKYE BYK MLLET MECLSNN KURULUU VE ZELLKLER TRKYE BYK MLLET MECLSNDE OLUAN GRUPLAR CUMHURYETN LANINA KADAR TRKYEDE KURULAN SYASAL PARTLER
Trkiye Byk Millet Meclisi ve Siyasi Yaplanma (1920-1923)

MECLS- MEBUSANDAN TRKYE BYK MLLET MECLSNE GE
Osmanl mparatorluu byk umutlarla girdii I. Dnya Savandan 30 Ekim 1918de imzalad Mondros Mtarekesi ile ayrlmak zorunda kalmt. ttihat ve Terakki Partisi kendi kendini feshetmi, ttihat nderler yurt dna kamt. Tek ayakta kalan g ise Meclis-i Mebusand. Zira 1914te yaplan seimlerde, seime ttihat ve Terakki Partisinden baka parti girmedii iin Meclis-i Mebusan yeleri de ttihatlardan oluuyordu. 21 Aralk 1918de padiah iradesi ile Meclis-i Mebusan da kapatld. Bylece siyasi iktidarn uygulamalarna kar duracak, onu eletirecek bir g kalmad. Ancak bu durum tepki dourmakta gecikmedi. zellikle basn organlarnda Meclis-i Mebusann almasn isteyen yazlar kmaya balad. Hatta zmirin igali sonrasnda toplanan Saltanat urasnda da Meclisi Mebusann toplanmas istendi. Tevfik Paa ve Damat Ferit Paa hkmetleri igallerin srdn bahane ederek meclisin toplanmasn hep savsaklad. Bunlar aslnda meruti sistemi istemiyorlard. Mecliste eletiriye tahammlleri yoktu. Ancak lke topraklarnn smrgeletirilmesine Trk halknn esir edilmesine kar kan bir avu asker ve sivil aydnn nclnde Trk halk Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ad altnda nce blgelerini daha sonra da tm lkenin kurtarlmasn kapsayan bir hareketi balatt. Mustafa Kemal Paann 9. Ordu Mfettii olarak Anadoluya gemesinden sonra bu hareketin ivmesi de artt. Erzurumda ve Sivasta yaplan Kongrelerde mill snrlar iinde vatann blnmez bir btn olduu belirtilerek seimlerin yaplarak halkn temsilcilerinden oluan Meclis-i Mebusann toplanmas ve lke sorunlarnn burada grlmesi, hkmetlerin de meclisten g almas istenmiti. Damat Ferit Paa bu sese kulak tkaynca stanbul ile Anadolu arasndaki iletiim koptu. lke deta ikiye ayrld. Bunun zerine Damat Ferit Paa istifa etmek zorunda kald. Yerine Ali Rza Paa Sadrazamla atanarak yeni bir hkmet kuruldu (2 Ekim 1919). Yeni hkmet o gne kadar asi olarak adlandrlan mill glerle yz yze grp dncelerini renmek amacyla Anadoluya bir heyet gnderdi. Amasyada yaplan grmeler sonunda pek ok hususla birlikte kapal bulunan Meclisi Mebusan yeniden amak iin seimlerin yaplmasna da karar verildi. Bylece stanbul ile Anadolu arasnda kopmu olan iletiim yeniden kuruldu, lkedeki birlik saland ve seim almalar balad.
164
stanbul igal altnda olduu iin meclisin toplanaca yer bata olmak zere mill tekilatn durumu ve Paris Bar Konferansndan kacak kararn olumlu ya da olumsuz olmasna kar alnacak tedbirlerin grld Heyet-i Temsiliye ile komutanlar arasndaki Sivas Toplants (16-29 Kasm)nda nemli kararlar alnmt. Bu toplantda Kongrelerde ortaya konan temel ilkelerin korunmas, ordunun mill iradenin emrinde olmas, mali sorunlarn mill mcadeleyi engellemeyecei konularnda gr birlii salanmtr. lkenin kaderini belirleyecek bu seim karar balangta olumlu bir yank yaratt. Ancak yzlerce yldan beri Trklerle birlikte yaayan Mslman olmayan kesimler farkl amalar peinde olduklar iin bu seimlere katlmayacaklarn belirttiler. Hrriyet ve tilaf Partisi ile onun yannda yer alan baz partiler de Kuva-y Millye glerinin seimlere mdahale edeceini dolaysyla serbest bir seimin yaplamayacan ne srerek seimlere souk durdular. Bunlara ramen seimler yapld. Mustafa Kemal Paa da Erzurumdan mebus seildi. Seim sonular bata padiah ve hkmet olmak zere milliyeti glere kar olanlar memnun etmedi. Meclisin almas engellenmeye alld ise de baarl olunmad. 12 Ocak 1920de Meclis-i Mebusan stanbulda ald. Padiah al trenine katlmad. Ksa sre alm olan Meclis-i Mebusann yapt en nemli i 28 Ocak 1920de kabul ettii ve 17 ubat 1920de Meclis krssnden aka okunup oylayarak tm dnyaya aklanan ve tarihe Misak- Mill (Mill Ant) olarak geen belgeyi kabul etmesidir. Kar harekete geen ngilizler 15 Martta 150 kiiyi tutukladlar. 16 Mart 1920de de fiilen stanbulu igal ettiler. Tm devlet kurumlarn denetim altna aldlar. Meclisi basarak bata Rauf Bey, Kara Vasf Bey olmak zere baz mebuslar tutukladlar. Bylece devletin bamszlna byk bir darbe vurdular. Bir bildiri yaynlayarak szde igalin geici olduunu, amalarnn Saltanatn etkinliini krmak olmayp, Osmanl idaresinde kalacak yerlerde glendirmek olduunu, tarada isyan kt ya da katliamlar yapld takdirde stanbulun Trklerden alnacan, herkesin saltanat merkezi olan stanbuldan verilecek emirlere uymas gerektiini belirttiler. Mustafa Kemal Paa;bu gelimeler zerine stanbul ile iletiimin kesilmesini, igalci glerin Anadoluya asker gndermesini salayacak stratejik noktalarn tutulmasn, belirli noktalarda demiryollarnn bozulmasn, Anadoludaki tilaf Devletleri subaylarnn tutuklanmasn, stanbula para ve kymetli eya aknn durdurulmasn istedi. galin protesto edilmesini istedi. stanbuldaki ngiliz, Fransz, talyan, Amerikan temsilcilerine, tarafsz devletlerin Dileri Bakanlklarna, ngiltere, Fransa ve talya parlamentolarna igali protesto eden birer telgraf gnderdi. Ayrca 19 Mart 1920de Ankarada bir meclisin toplanacan belirten bir de genelge yaynlad.
TRKYE BYK MLLET MECLSNN KURULUU VE ZELLKLER

Mustafa Kemal Paa 19 Mart 1920 tarihli genelgede Ankarada memleket ilerini idare etmek ve denetlemek zere olaanst yetkilere sahip bir meclisin toplanacan duyurdu. Milletvekili olmak isteyenlerin de milletvekili seimi yasas hkmlerine bal olacaklarn, her sancaktan 5 milletvekilinin seileceini duyurdu. Milletvekillerinin ikinci semenler yannda, sancak idare ve belediye meclisleriyle Mdafaa-i Hukuk ynetim kurulu yeleri tarafndan seileceini, her parti, dernek
6. nite - Trkiye Byk Millet Meclisi ve Siyasi Yaplanma (1920-1923)
165
ve zmrenin aday gsterebileceini, bamsz milletvekili olmak isteyenlerin de aday olabileceklerini, seimin gizli oy ve salt ounluk esasna gre yaplacan, seimlerin en st dzeydeki kamu yneticisinin denetiminde gerekletirileceini belirtti. lkenin kaderini izecek bu seim genelgesinin uygulamaya konulmas baz glkleri de beraberinde getirdi. Bata Padiah olmak zere Osmanl Hkmeti ve onun emrinden kamayan brokratlar, toplum zerinde etkin olan kimi kiiler iktidarn izni olmadan alnan bu seim kararna kar ktlar. Bunlar, Ankarann bu tavrn bir isyan olarak deerlendirdiler. Ayrca lkenin eitli yerlerini igal etmi bulunan tilaf Devletleri de igal altnda bulundurduklar yerlerde seimlerin yaplmasna izin vermediler. atalca, Gelibolu, Krklareli ve Tekirdada seim yaplamad. Adana, zmir, zmit, Mersin, stanbul gibi igal altnda bulunan yerlerin ise sadece belirli yrelerinde seim yaplabildi. Tm glkleri gsleyerek, vatannn smrgeletirilmesine, milletinin klelemesine kar kan kellesini koltuuna alarak Ankaraya gelmek isteyen milliyeti milletvekillerinin seilmeleri nlenemedi. stanbuldan da kimi vatanperver mebuslar kaarak Ankaraya geldi. Meclis; 23 Nisan 1920 Cuma gn byk bir trenle saat 13.45te en yal milletvekili, Maarif Mdrlnden emekli Sinop Milletvekili erif Beyin konumasyla ald. erif Beyin bu konumasnda kulland Byk Millet Meclisi ibaresi dikkati ekti.
Fotoraf 6.1 Mustafa Kemal Paa, Rauf Bey ve Fevzi Paa Meclis nnde Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
Mustafa Kemal Paa 24 Nisan 1920de Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan 23 Nisana kadarki gelimeleri ve yaplan almalar anlatan uzun bir konuma yapt. Mill snrlar iinde her eyden nce kendi kuvvetimize dayanarak varlmz koruyarak millet ve memleketin gerek saadet ve refahna almay ngren bir siyasetin yani mill bir siyasetin uygulanmasn istedi. Arkasndan da yeni bir hkmetin kurulmasn ngren u teklifi sundu. 1-Hkmetin kurulmas zorunludur. 2- Geici olarak bir hkmet bakan semek veya Padiaha bir vekil tanmak doru deildir. 3-Mecliste younlaan mill iradenin dorudan doruya va-
166
tann yazgsna el koymu olduunu kabul etmek temel ilkedir. Trkiye Byk Millet Meclisinin stnde bir kuvvet yoktur. 4- Trkiye Byk Millet Meclisi yasama ve yrtme yetkilerini kendisinde toplar. Meclisten seilecek ve vekil olarak grevlendirilecek bir heyet hkmet ilerine bakar. Meclis bakan bu heyetin de bakandr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Byk Millet Meclisinin toplanmasnda davet sahibi konumunda olan Mustafa Kemal PaSIRA SZDE ann Mondros Mtarekesinden sonraki gelimeleri bilhassa kendi faaliyetleri asndan son derece ayrntl ve belgeli bir ekilde aktarmasn nasl deerlendirebiliriz? Tartnz.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Mustafa Kemal Paa bu konumada Padiah ve Halifenin bask ve zorlamadan S O R U kurtulduu zaman Meclisin dzenleyecei kanuni esaslar erevesinde durumunu alacan da belirtti. Byle bir hkmetin mill hkimiyet esasna dayanan halk hkmeti olduuTdikkati ekmektedir. DKKA Ayn gn yaplan gizli oturumdan sonra bakanlk divan seimine geildi. Mustafa Kemal Paa birinci bakanla (Meclis Bakanlna), Celalettin Arif Bey ikinci bakanla,SIRA SZDE Abdulhalim elebi Efendi de birinci bakan vekilliine seildi. kinci bakanvekilliine ise 25 Nisanda Cemalettin Efendi seilecekti. Daha sonra ktip yeler seilerek bakanlk divan oluturuldu. AMALARIMIZ
Fotoraf 6.3
K T A P
Fotoraf 6.2
KAbdulhalim Efendi T A P
(TBMM Birinci Bakan vekili)
Celaleddin Arif Bey (TBMM kinci Bakan)
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
MAKALE
MAKALE
Yeni bir hkmetin kurulmas konusu, 25 Nisanda meclisin gndemini doldurdu. Bunun iin ncelikle 15 kiiden oluan bir Layiha Encmeni, ardndan da geici bir cra Encmeni oluturuldu. 1 Mays 1920de cra Vekilleri Heyetinin oluum biimini belirleyen yasa tasars Meclise sunuldu ve uzun tartmalardan sonra 2 Mays 1920de kabul edildi. 3-4 Maysta seimler yaplarak 11 kiiden oluan cra Vekilleri Heyeti belirlendi. Her vekil tek tek dorudan doruya milletvekilleri tarafndan seildi. Dolaysyla da hkmet yeleri dorudan doruya Meclise kar sorumlu oldular. Hkmet bakanln Meclis Bakan yrtt. Hkmete de cra Vekilleri Heyeti ad verildi. Bylece mparatorluktan Mill Devlete geii salayacak icra organ oluturulmu oldu. Meclis, otoritesini yurt yzeyinde kurabilmek iin yasal dzenlemeler yapt, stiklal Mahkemeleri gibi olaanst mahkemeler kurdu, i isyanlar bastrmak mal ve can gvenliini salayabilmek iin Seyyar Jandarma Birlikleri oluturdu, kamuoyu oluturabilmek iin yazl szl propagandaya byk bir nem verdi. Ana-
167
dolu Ajansn destekledi, Matbuat ve stihbarat Mdrln kurdu. Bata Hkimiyet-i Milliye olmak zere milliyeti izgide yayn yapan gazeteleri destekledi, milletvekillerinden, aydnlardan heyetler oluturarak ky ky, kasaba kasaba meclisin amalar halka anlatld. Bylece Trk halknn meclisin etrafnda toplanmas saland. Dalm ordunun yerine yeni bir ordu kurdu.
Fotoraf 6.4 kinci nn Zaferi mnasebetiyle yaplan trende Meclis balkonunda. Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
Trkiye Byk Millet Meclisi bir de Tekilat- Esasiye Kanunu (Anayasa) yaparak kurulacak devletin dayanaca temel ilkeleri belirledi. Anayasa bir devletin temel yapsn, devlet rgtlerinin birbirleriyle olan ilikilerini, bireyin temel hak ve zgrlklerini belirleyen pozitif hukuk metinleridir. Trk toplumu Anayasa kavramyla 1876da Kanun-i Esasi adyla tant. Mill Mcadele balad srada da II. Merutiyet Dneminde yaplan deiikliklerle bu anayasa yrrlkte idi. Ancak 16 Mart 1920de stanbulun igalinden sonra bu anayasann pek de ilevi kalmamt. Zira 23 Nisan 1920de Ankarada almalarna balayan Trkiye Byk Millet Meclisi, olaanst yetkilerle donatld iin kendi kurallarn kendisi koymaya balad.
Fotoraf 6.5 Mustafa Kemal Paa ve vekiller Meclis nnde 23 Nisan Bayram kutlamasnda Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
SIRA 168 SZDE
Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Trkiye Byk Millet Meclisi yasama, yrtme zaman zaman da yarg grevleDNELM rini stlenerek gler birlii ilkesini benimsemiti. Misak- Mill ile belirlenen vatan topraklarn tilaf Devletlerinin igalinden kurtarmay, Trk milletini bamszla S kavuturmay amalyordu. Bu amaca ulamak iin, bir yandan igalve zgrle O R U ci glere kar verilen sava ynlendirirken te yandan da adm adm yeni devleti oluturacak Kdzenlemeleri yapyordu. DK AT Yeni devletin dayanmas gereken temel unsurlar konusunda gerek Meclis iinde gerekse Meclis dnda kimi almalarn yapld, programlarn hazrland SIRA SZDE gzden kamyordu. Bu programlarn hazrlanmasnda yurt dndan esen ideolojik rzgrlarn da etkisi vard. Mustafa Kemal Paa (Atatrk) Mecliste yapt konumalarda yeni devletin dayanaca temel dncenin halklk olduunu belirteAMALARIMIZ rek yeni araylarda bulunanlar uyaryordu. Halklk kavramnn fikr geliimi ve Atatrkteki anlam hakknda geni bilgi iin Cezmi K T A P Eraslann Yakn Dnem Trk Dncesinde Halklk ve Atatrk (stanbul 2003) adl almasna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Nitekim 13 Eyll 1920de kendi imzas ile Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna 31 maddeden oluan ve Vekiller Heyetinin siyasi, toplumsal, idari ve asker grlerini zetleyen ve idare tekilat hakkndaki kararlarn yanstan bir neriyi sunNTERNET du. Bu belge 18 Eyll 1920de Meclis gndemine alnm ve uzun uzun tartlmtr. Tartmalar sonunda tasar kimi ufak deiikliklerle 20 Ocak 1921de kabul edilmitir. 24 maddeden oluan bu anayasa siyasi yap ve idari yapy belirlemek zere iki MAKALE ana blmden oluuyordu. Siyasi yap blmnde (1-10. madde) egemenliin kaytsz artsz millette olduu dncesi anayasal hkm hline getirilmiti. Yrtme gc ve yasama yetkisinin milletin tek ve gerek temsilcisi olan Byk Millet Meclisinde topland kabul edilmiti. Bylece Byk Millet Meclisi ald andan o gne kadar yaptklarn yasal bir ereve iine oturtarak egemenlik anlaynda kkl bir dnm gerekletirmiti. Osmanl mparatorluunun Mutlak/Meruti Monari anlay yerine demokrasinin temel gesi olan millet egemenlii anlayn oturtmutu. Anayasa Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur ve hkmeti Byk Millet Meclisi hkmeti unvann tar hkmn getirerek Osmanl Devletinin artk tarihe kartn onun yerine Trkiye Devletinin getiini belirtmitir. Trkiye Devleti Hkmetinin de Byk Millet Meclisi Hkmeti adn tayacan vurgulayarak Osmanl Hkmetinin yok olduuna dikkati ekmitir. Anayasa Byk Millet Meclisi yelerinin vilayet halknca seileceini seimin iki ylda bir yaplacan seilen milletvekillerinin seildii ili deil tm milleti temsil edeceini, hkmet yelerinin kendi ilerinden birini cra Vekilleri Reisi olarak seeceini, cra Vekillerinin grev ve yetkilerinin bir yasa ile belirleneceini, Meclis Bakannn cra Vekillerinin kararlarn onaylayacan belirtiyordu. Anayasa eriat hkmlerinin yrtlmesi, genel yasalarn deitirilmesi, kaldrlmas, anlama ve bar yaplmas, yurt savunmas gibi grevlerin de Byk Millet Meclisine ait olduunu vurguluyordu. Tm bu hkmler Meclis Bakann devlet bakan konumuna getiriyor ve yeni devlet de padiahn yerinin olmadn rtl bir ekilde benimsemi oluyordu. dari yap blmnde ise (11-23.madde); Anayasa lkeyi vilayetlere, vilayetleri kazalara, kazalar da nahiyelere ayryordu. Vilayetlere ve Nahiyelere Muhtariyet veriyordu. Ancak d ve i politika, eri, adli ve asker konularda, uluslararas iktisadi ilikiler dnda karlacak yasalar erevesinde vakflar, medreseler, eitim, salk, iktisat, ziraat, bayndrlk ve sosyal yardm ilerinin dzenlenmesinde Vila-
169
yet uralarna yetki veriliyordu. Vilayet uralar seimle oluacakt. Vali, Byk Millet Meclisinin temsilcisi olarak vilayette bulunacak ve devletin genel ve ortak ilerini yerine getirecekti. Kazalar valinin emri altnda kaymakamlarca ynetilecekti. Nahiyeler nahiye mdrlerince ynetilecek. Nahiye Mdrn Nahiye uras seecekti, Nahiye uras da dorudan doruya nahiye halknca seilecekti. Nahiyenin idare heyetini de Nahiye uras seecekti. Nahiye uras ve idare heyetinin yargsal, iktisadi ve mali yetkileri olacak bunlarn snrlar yasalarda belirlenecekti. 1921 Anayasasnn ngrd devlet dzeni, yerel ynetimlere ve yerinden ynetim ilkesine byk bir nem veren ad konmam bir cumhuriyetti. Meclise verilecek ad konusu daha Meclis almadan 11 Nisan 1920 gn Vilayette yaplan toplantda gndeme getirildi. slamclar meclisin adnn Meclis-i Kebir veya Meclis-i Kebir-i Milli, Trk Oca yanllar Kurultay Osmanlclar ise Meclis-i Mebusan olmasn istiyordu. Milliyeti ve inklp milletvekilleri ise Meclisin adnn Byk Millet Meclisi olmasn istiyorlard. erif Bey de Meclisi a konumasnda Byk Millet Meclisini ayorum cmlesini kullanmt. Bununla birlikte, Meclis Hukuk-u Esasiye Encmeni, hazrlad raporda, Meclisin tanmn yapt ve Byk Millet Meclisi adn benimsedi (15 Austos 1920). Daha sonra da buna Trkiye eklenerek meclisin ad Trkiye Byk Millet Meclisi oldu. Trkiye Byk Millet Meclisine katlan yelerin; %34,2si sivil brokrasiden, %24 serbest meslek sahiplerinden, %13,2si askerlerden, %8,6 din adamlarndan, %12,7i yerel ynetimlerde grev alm yelerden, %4 doktor ve eczaclardan, %1,2si airet reislerinden, %1i teknik elemandan oluuyordu. Bu da TBMMnin tm halk kesimini temsil ettiini gsteriyordu. Trkiye Byk Millet Meclisi gen ve eitim dzeyi yksek bir meclisti. yelerinin %39,4 yksekretim, %27si ortaretim ve %22si medrese, %3,8i meslek okulu mezunudur. Milletvekillerinin %45i fesli, %22si kalpakl, %18i sarkl, %12,5inin ba ak, %1,2si yresel balklyd. Trkiye Byk Millet Meclisine katlan milletvekillerinin %50.1i Trke dnda bir yabanc dil biliyordu. 30 ya grubunda Franszcann, 40 ve 50 ya grubunda ise Arapa ve Farsann belirleyici olduu dikkati ekiyordu. lke genelindeki okuma yazma orann dikkate aldmzda Byk Millet Meclisindeki meSIRA SZDE buslarn eitim durumlarn nasl yorumlayabiliriz? Tartnz.
Trkiye Byk Millet Meclisinin en belirgin zelliklerindenDbiri N E L M olmasihtilalci dr. Zira yeler kellelerini koltuklarna alarak Ankaraya geldiklerini ifade etmiS R U lerdir. Daha ilk gnlerde benimsedikleri Meclisin stnde bir gOolmad dncesini 20 Ocak 1921de kard Anayasada egemenlii kaytsz artsz millete veren hkm benimseyerek, Hilafetle Saltanat birbirinden ayrp alt yz yllk OsDKKAT manl Saltanatn 2 Kasm 1922de kaldrarak bu zelliini aka gstermitir. Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi kendinden ncekilerle ve kendinden sonSIRA SZDE rakilerle karlatrlamayacak kadar demokrat bir zellik sergilemitir. Zira deiik siyasi dncelere sahip olan milletvekilleri lkenin ve ulusun kurtuluu iin ngrdkleri tm dnceleri meclis krssnden aka savunabilmilerdir. AMALARIMIZ Trkiye Byk Millet Meclisinde etkili siyasal partiler olumamtr. Kk kk gruplar olumutur. Trkiye Byk Millet Meclisine Trk ve Mslman olmayanlarn dnda kimse katlmamtr. Bu nedenle gerek oluumT biimi gerekse K A P amalar bakmndan tam bir Mill Meclistir. Trkiye Byk Millet Meclisinin yeleri, Meclisten izin alarak Mdafaa-i Hukuk derneklerinde alm, elde silah cepheye koup askerlerle birlikte vurumu, ky TELEV ZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
170
ky, kasaba kasaba dolaarak meclisin amalarn halkna anlatm, kyllerin ler mahkemesi olarak adlandrd stiklal Mahkemelerinde grev alarak halkn huzurunu bozmaya kalkanlar cezalandrmtr. Milletvekilleri gaz lambasyla aydnlanan, sa sobayla stlan, evredeki okullardan getirilen tahta sralarla donatlan, gaz tenekesini masa olarak kullanan bir Mecliste almlar, 100 lira maa almlardr. Milletvekillerinin bir blm retmen okulunda yatm, bir blm de otel odalarnda, hanlarda kalmlar, sabah, le, akam tabldottan yemek yemilerdir. Farkl toplum kesimlerinden, farkl kkenden, farkl dnya grne sahip insanlardan oluan Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, farkllklar derinletirmeden Mustafa Kemal Paann etrafnda toplanarak igalci gleri yurttan kovmu, mrn tketmi Saltanat kaldrarak cumhuriyete giden yolu ksaltmtr. Millet egemenliine dayanan yeni bir devlet kurmutur. 1 Nisan 1923te yeniden seimlerin yaplmas kararn alarak 16 Nisan 1923te almalarn bitirmitir.
TRKYE BYK MLLET MECLSNDE OLUAN GRUPLAR Yeil Ordu

tilaf Devletlerinin Osmanl topraklarn adm adm igal etmeleri, bir ksm Osmanl aydnn, Bat emperyalizmine kar savaan Bolevizme (sosyalizme) yneltmitir. Sivas Kongresine katlan yelerden bazlar gelecein arkta olduunu dnerek, Anadoluda Rusyann yardmyla bir devrim yapmay tasarlamlard. Bunlarn ncln de Hakk Behi Bey yapyordu. Sivas Kongresi sonrasnda gizli rgtlenmeye geen bu kiiler, Millet Meclisi aldktan sonra Yeil Ordu adn almlardr. On drt merkez yesi milletvekili olan bu rgt ksa srede bymtr. Milletvekillii ve cra Vekillii yetkilerinden yararlanarak rahata alan rgt yeleri, rgtlerini daha da gelitirmek iin, Mustafa Kemal Paann ismini de kullanmaktan ekinmemilerdir. rgtlerinin kuruluunu gsterir resm bir belgeyi hkmete vermedikleri iin Yeil Ordu Cemiyeti gizli rgt olarak nitelenmitir. Yeil Ordu Cemiyetinin Ankara ve Eskiehirde de birer merkezi vard. slamc sosyalizmi savunan Yeil Ordu Cemiyeti, Haziran ortalarnda Nizamnamesini yaynlamtr. III. Enternasyonale bavurmu fakat olumlu-olumsuz yant alamamtr. Haziran ayndan itibaren komnizm cereyan Anadoluya yaylmtr. Yeil Orducular, Ethem Beyle (erkez Ethem) iliki kurmulardr. Bu durum Mustafa Kemal Paa tarafndan ho karlanmamtr. Mustafa Kemal Paa cemiyetten eylemlerini durdurmasn istemitir. Sosyalizmi tek kurtulu yolu olarak grdn syleyen Ethem Bey, bu dorultuda kamuoyu oluturmak iin Austos sonlarnda Seyyare-Yeni Dnya adl bir slam Bolevik Gazetesi kararak Yeil Ordu Cemiyetinin propagandasn srdrmeye devam etmitir. Mustafa Kemal Paann 14 Austosta Mecliste yapt konumadan sonra, sol kesim arasnda bir ayrlk balamtr. Bu ayrlk, Yeil Orduya da sram, bir ksm Sovyet Devrimine benzer bir devrim modeli gelitirmeye alrken bir ksm da ulusu-halk bir dzen kurma modeli oluturmaya ynelmitir. 1920 Eyllne gelindiinde gizlilik temeli stne kurulan Yeil Ordu Cemiyeti tmyle paralanmtr. Genel merkezi oluturan bir iki ye dnda yelerin ou hkmete kurulan Trkiye Komnist Frkasna (T.K.F.) girmitir. Mustafa Kemal Paa, Ethem Beye de mektup yazarak, hem onun bu frkaya girmesini hem de denetiminde kan Yeni Dnya gazetesini Ankaraya tayarak, frkann yayn organ yapmasn istemitir.
171
Yeil Ordunun sol kanadn oluturanlardan Nazm Bey (Tokat) ise Yeil Ordunun Trkiye Komnist Frkaya dnmesine kar km ve bu konuda eitli bildiriler yaynlamtr. Nazm Bey ve baz arkadalar Yeil Ordunun Trkiye Halk tirakiyun Frkasna dntn belirtmilerdir.
Halk Zmresi
Trkiye Byk Millet Meclisi toplannca kimi milletvekilleri Rusyada olduu gibi Anadoluda da bir Bolevik devrim gerekletirmek iin almalara balad. 1920 Austosundan balayarak ortalkta eitli programlar dolamaya balad. Mustafa Kemal Paann sosyalizme kar fakat kuvvetin, kudretin, hkimiyetin, idarenin dorudan doruya halka verilmesini ngren halklk yanls olmas ve bizim nokta-i nazarmz halklktr diyerek TBMM Hkmetinin ideolojisini Mecliste aka ortaya koymas bu milletvekillerinin halklk dncesi erevesinde rgtlenmelerini gndeme getirdi. TBMMde 60-70 kiiden oluan bir grup milletvekili Halk Zmresi adyla ortaya kt(Eyll 1920). Yunus Nadi, Hakk Behi, Muhittin Baha, Dr. Adnan Bey gibi tannan isimler de bu zmre iinde yer ald. Yeil Ordunun milliyetilere ters dmeye balad ve Trkiye sosyalizminden sz edildii bir srada ortaya kan Halk Zmresi; bir de siyasi program yaynlad (8 Eyll 1920). Bu programa gre Halk Zmresinin amac; lkede kaytsz koulsuz halk egemen klmak, an koullarna ve halkn ihtiyalarna gre gerekli olan yenilikleri yapmak ve gerekli kurumlar oluturmak, slamiyetin kutsal esaslarna dayanarak halk asrsaadetteki mutlulua ulatrmakt. Halk Zmresi; yrtme gcn ve yasama yetkisini halkn byk urasnda toplayacak, Byk ura 18 yan bitirmi Liva halknca genel oy ile seilecekti. Programa gre lke; corafi durumu ve iktisadi konumu itibaryla nahiye, kaza ve livalar marifetiyle idare olunacakt. Halk Zmresi; eitimin parasz olmasn, ktphanelerin ve okullarn yaygnlatrlmasn, lkede okumam kimsenin kalmamasn hedefliyordu. Vergi oranlarnn adalet lsnde belirlenmesini, ii ve kyllerin vergi yknden kurtarlmasn istiyordu. Topran denetiminin devlete ait olmasn, topra olmayanlara hkmete yeterince toprak verilmesini savunuyordu. Emekilerin evlerinin salk koullarna uygun hle getirilmesini, eczane ve hastanelerin hkmetin idaresi altnda bulundurulmasn, fakir ocuklarn 16 yana kadar hkmetin denetimi altnda tutulmasn ngryordu. Adaletin; yeleri halk tarafndan seilecek Halk Mahkemeleri tarafndan yerine getirilmesini istiyordu. Halk Zmresi ttihat-slamc-Sosyalist grleri birletirmeye alan siyasi bir oluum olarak grlyordu.
Islahat Grubu
Islahat (Reform) Grubu, egemenliin kaytsz artsz millete verilmesini, halkn kendi ilerini dorudan doruya kendisinin yrtmesini amalamaktadr. Yasama ile yrtme yetkisinin Byk Millet Meclisinde toplanmasn, Trkiye devletinin, Byk Millet Meclisince ynetilmesini, Byk Millet Meclisinin de iller halknca dorudan doruya seilmesini, yasalarn konulmas, deitirilmesi, kaldrlmas, antlama ve barn yaplmas ve vatan savunmas gibi temel yetkilerin Trkiye Byk Millet Meclisine verilmesini istemektedir. Bu grup Trkiyenin corafi ve iktisadi ilikilerini gz nne alarak lkenin illere, illerin ilelere, ilelerin de bucaklara ayrlmasn, vergilerin, olanak lsnde azaltlmasn, tutumlulua (tasarrufa) en geni lde zen gsterilmesini ve btenin denk olmasn istiyordu. En ksa srede ulusun btn bireylerini okuryazar duruma getirmeyi, her ilde bir retmen okulu amay, ivedi olarak kylere retmen gndermeyi tasarlyorlard. Kzlarn renimine slam gelenekleri erevesinde, erkeklerinki kadar zen gsterileceini belirten
172
Islahat Grubu, Sultan okullar kaldrp il merkezlerinde yedier yllk idadi okullar amak ve bu idadilerin son iki ylnda meslek okullarna ilikin program uygulamak istiyordu. llerin elverili grlenlerinde, uygulamal tarm okullar ile ebe ve dii ve kk salk memuru okullar alacakt. Ky ulam ve bu ulam gvenli bir duruma getirmeye, madenlerden gerei gibi yararlanmak iin ii rgtlenmesine ilikin yasalar karlacakt. Mlkiyet ve tasarruf hakkn her trl saldrdan koruyacan, genel ihtiyalar yerli sermayelerle karlamak iin her trl ortaklklar koruyacan, gerek retim, gerek tketim iin kooperatifler kurulmasna yardm edeceini sylyordu. Barta askerlik hizmeti olanak lsnde az bir zamana sdrlacaktr. Sava durumunda halkn btn bireyleri vatan savunmasyla ilgili devleri en byk bir zveriyle yerine getirmeye arlacaktr.
stiklal Grubu
Mecliste Mustafa Kemal Paaya hayranlk duyan, ileri grl 30-40 kadar milletvekili bir araya gelerek stiklal Grubunu kurdular. Bunlar Mecliste TerakkiperverMilliyetperver akm temsil edeceklerini akladr.
Tesand Grubu
Mazhar Mfid (Hakkri), Ferid (orum), smail Suphi (Burdur), Mustafa (Dersim), Rasim (Sivas), Yusuf zzet Paa (Bolu), Dr. Suat (Kastamonu), Tahsin (Mara), evket (Sinop), Abdulkadir Kemali (Kastamonu), Yusuf Ziya (Bitlis) beylerin dare Heyetini oluturduu Tesand Grubu Mutedil milliyetperver milletvekilleri tarafndan kurulmutu. Amalar; adndan da anlalaca gibi mecliste milletvekilleri arasnda dayanmay salamay amalamtr. Mecliste en rgtl grup olarak tannm, partilemeyi dnmemitir. Bu nedenle de siyasi program yapmamlardr.
Mdafaa-i Hukuk Gruplar

Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup)
Trkiye Byk Millet Meclisinde lkede kurulacak yeni dzen iin yasalar Meclis gndemine geldike milletvekilleri birbirlerini daha iyi tanmaya baladlar. Ancak bu tanma 1920 yazndan itibaren ayrmalara yol amt. Mustafa Kemal Paann hazrlad Halklk Programnn Tekilat- Esasiye Kanunu olarak Meclisce benimsenmesinden sonra, Meclisteki hiziplemeler daha da oald. Bu gelime; yasama, yrtme ve zaman zaman da yarg grevini stlenen TBMMnin alma dzenini olumsuz ynde etkiledi. Meclis almalarnn mecliste oluan gruplara dayanlarak daha dzenli bir hale gelecei sanld ise de bu beklenti gereklemedi. Gruplarn olumsuz tavrndan rahatsz olan milletvekilleri de kendi aralarnda toplanp yeni bir grup kurarak, meclis almalarn daha dzenli bir ekle sokmaya yneldiler. Bu yeni geliimi, Refet Bey araclyla Mustafa Kemal Paaya yansttlar. Mustafa Kemal Paa Meclisin temelini oluturan ve tm yurt yzeyine yaylm bulunan, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin Meclis Bakanl ile ilikilerini daha dzenli bir hle getirmelerini istedi. Ardndan da Meclisteki inklap zihniyete sahip milletvekilleriyle gruplar hlinde vilayet konanda grt. Onlarn da dncelerini aldktan sonra, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu ad altnda meclis iinde byk bir grup kurmaya karar verdi. Nitekim 10 Mays 1921de TBMMde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu kuruldu. Erkek retmen Okulu konferans salonunda 133
173
milletvekilinin katlm ile ilk toplantsn yapt. Mustafa Kemal Paa Grup bakanlna seildi. Gruba katlanlarn says giderek artt. Grubun bir bakan, iki bakan yardmcs ve on iki yeden oluan bir idare heyeti olacakt. Bunlar grup genel kurulunca gizli oy ile seilecekti. dare heyeti grupta grlecek konular belirleyecek, yeleri toplantya aracak ve toplant zabtlarn tutacakt. Bunlar alt ayda bir yinelenecekti. Grup, masraflarn karlamak zere her yeden iki lira denti alacak, grup yelerinin yardan bir fazlas mevcut olmadka grmelere balanlmayacakt. Aznlk, ounluun kararna uyacakt. Gruba girmek isteyenlerin bavurusu idare heyetinde grlecekti. Grup genel kurulu en az on be gnde bir kez toplanacakt. Grubun iki maddeden oluan bir program vard: 1. Byk Millet Meclisinde oluan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun temel amac mill mcadelenin bandan beri Erzurum, Sivas Kongrelerinde saptanan ve son Osmanl Meclis-i Mebusan ile Byk Millet Meclisi tarafndan kabul edilen Misak- Mill esaslar iinde vatann tamamn ve milletin bamszln salayacak bar elde etmektir. Grup bu amaca ulaabilmek iin milletin tm maddi ve manevi gcn gerek grlen hedeflere yneltecek ve kullanacak, lkedeki resm ve zel tm rgtleri ve kurulular bu ama dorultusunda kullanmaya alacaktr. 2. Grup, bu amac gerekletirmeye almakla beraber devlet ve milletin tekilatn, Tekilat- Esasiye Kanunu dairesinde blm blm tespit edecek ve hazrlamaya alacaktr. Byle bir grubun kurulmas ve baz kiilerin grup dnda braklmas Gruba kar tepkilere yol at. Hseyin Avni Bey (Erzurum), Grubun benimsedii programa kar kt. 1922 yl ortalarnda Mecliste olduu gibi Mdafaa-i Hukuk Grubu iinde de tam bir dayanma yoktur. Grup ileri gelenleri Gruptaki dankl giderebilmek iin; Grupta kararlarn oy okluu ile alnmasn, herkesin dncesini aka sylemesini, yaplacak oylamada oy okluu ile benimsenen kararn meclisteki tartma ve oylamalarda da geerli klnmasn, hkmet yelerinin tmnn de Gruba katlmasn zorunlu grdler. Bu da baz hkmet yelerinin tepkisine yol at. rnein eriye Vekili bu karara uymad. Mecliste deta bir siyasal parti ilevini gren Birinci Grup, 1923 seimlerinden sonra siyasal parti biimine dnt ve Halk Frkas olarak ada Trkiyenin oluumuna damgasn vurdu.
kinci Grup
Trkiye Byk Millet Meclisinde Mustafa Kemal Paa liderliinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu (10 Mays 1921) kurulduktan sonra meclisteki milletvekilleri e blnmt. Hkmete yaknlklaryla tannan milletvekilleri sa tarafta, hkmete kar olanlar sol tarafta, yal ve tarafsz gzkenler de ortada oturmaya balamt. Sa yanda oturanlar Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubuna bal olan milletvekilleri olduklar iin rgtl hareket ediyorlard. Sol yanda oturanlar ise rgtsz olduklarndan 1921 ortalarnda mecliste fazla bir etkinlik gsteremiyorlard. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu iinde yer alamayan kimi milletvekilleri Erzurum Milletvekili Hseyin Avni ve Necati Bey, Samsun Milletvekili Emin Bey, Kastamonu Milletvekili Besim Bey, Kayseri Milletvekili Rfat Bey, Mersin Milletvekili Selahattin Bey, Sivas Milletvekili Vasf Bey, bir araya gelerek Mecliste yeni bir grup oluturmaya alt. Bu aba sonu verdi ve 1921 sonlar 1922 balarnda muhalefet daha rgtl bir ekil ald. Bylece Mecliste bir muhalefet grubu dodu.
174
Fotoraf 6.6 kinci grubun en nemli isimlerinden Hseyin Avni (Ula) Bey
Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinde hkmete kar muhalefet grevini yapan bu grup, bir sre isimsiz olarak altktan sonra; biz de Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetine mensubuz. Biz de o cemiyet tarafndan seildik. Bizim de ismimiz ayn fakat iki numaral grubuz diyerek, kendilerine kinci Grup adn taktlar. Balangta 120 milletvekiline sahip olan kinci Grupun daha sonra giderek ye saysnn azald, hatta Saltanatn kaldrlmasndan sonra dald ileri srlmtr. Bu iddiann ortaya atlmasnda kinci Grupun kendine gl ve tutarl bir bakan bulamamasnn etkisi olmutur. Zaman zaman Mersinli Cemal Paann, Hseyin Avni Beyin, Hakk Hami Beyin ve Basri Beyin bakanlklarndan sz edilmi ise de bunlar aka bakanlk grevini stlendiklerini aklayamamlardr. Byle olunca da insanlar birer birer gruptan kopmulardr. kinci Grupular, Millet Meclisinin hakkn ve hkimiyetini savunmak, otokratik ef usul bir idareye kar meru ve yasal yant vermek, yasal kurallara aykr millet egemenlii ile rtmeyen ayrcalklar, rgtleri ve uygulamalar ortadan kaldrmak iin bu grubu kurduklarn belirtmilerdir. Ancak Grup, yelpazesini olduka geni tutmutur. yeleri arasnda tutarl bir gr birlii yoktur. Eski ttihatlardan, tilaflardan, Saltanatlardan, slamclardan, Boleviklerden yesi vardr. Ortak noktalar; bata Mustafa Kemal Paa olmak zere hkmete muhalefet etmektir. Zira hkmette yer alamayanlar, yer aldklar hlde bu yeri koruyamayanlar, kart olmay bir meziyet sayanlarn bu grupta toplanm olduklar sylenebilir. Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin demokratik bir nitelik kazanmasnda nemli bir grev yapm olan kinci Grup, Birinci Grup yeleri tarafndan srekli olarak programszlkla, itihadszlkla sulanmtr. Ancak bunun doru olduunu sylemek pek de mmkn deildir. Zira kinci Grup; lkenin yeniletirilmesi ve diriltilmesi iin kendi iinden ayrd milletvekillerinden oluan bir zel komisyon kurarak programn hazrlamtr. Bu komisyonun hazrlad program Grup genel kuruluna sunulmu ve 27 maddesi 9 Kasm 1922ye kadar grerek benimsemitir. Grubun nde gelen kiilerinden Hseyin Avni Bey sava durumu bitmedii iin, Misak-i Millde gedikler almasna neden olmamak amacyla bu program aklamadklarn belirtmitir. kinci Grubun programnda; Trkiyenin, mill snrlar iinde zgr ve bamsz bir devlet olduu, ynetimin millet egemenliine dayand, Trkiye topraklarnn bir btn olduu ayrlk kabul etmeyecei vurgulanmtr. Her bireyin din ve mezhep zgrl de iinde olmak zere tm zgrlklerinin korunacann alt izilmitir. Yasal snrlar iinde basnn, eitimin, irket kurmann, toplantlarn serbest olaca belirtilmitir. Her bireyin yasalar karsnda eit olduu, snf, aile ayrcalklarnn olmayaca, siyasi sulardan dolay idam cezasnn verilmeyecei, ikence, angarya gibi her eit basknn yasaklanaca ilan edilmitir. Devletin yasama ve yrtme yetkisinin Mecliste toplanaca, bu yetkinin hibir ekilde pay-
175
lalmayaca, vazgeilemeyecei, seim yasasnn mill egemenlii yanstacak ekilde deitirilecei vaat edilmitir. lkretimin zorunlu olaca, mill eitimin yresel ihtiyalar karlayacak ekilde ve uygulamal olaca, Trkeyi dounun zellikle de slam dnyasnn bilim dili hline getirmek iin allaca, vergilerin Millet Meclisi kararyla salnaca, iktisadi kurulularn korunaca, bir devlet bankasnn kurulaca, bamsz bir demiryolu politikas izlenecei gibi konular zerinde durulmutur. kinci Grup, 1923 seimlerine kendi iradesiyle katlmam bunun sonucu olarak da siyasal yaamdan silinip gitmitir.
CUMHURYETN LANINA KADAR TRKYEDE KURULAN SYAS PARTLER

Siyasal partilerin ortaya kmas egemenlik anlayndaki gelimenin sonucudur. Halkn egemenliinin kullanmna izin verilmedii yerde siyasal partiden sz etmek de zordur. Halkn ynetime katlmaya balad, ynetenlerin gcn grnmez ilahi glerden deil, ynettii halktan ald dncesinin yerletii yerde iktidar elde etme mcadeleleri de balam, bu da siyasal partilerin oluumuna yol amtr. Parlamentonun yetkilerinin artmas ve bamszlklarnn glenmesi, temel hak ve zgrlk alannn genilemesi, eit ve genel oy ilkesinin yaygnlamas, demokrasi kltrnn gelimesi siyasal partileme hareketinin de ivmesini artrmtr. Dnya tarihine baktmzda siyasal partiler Amerikan Bamszlk Savandan sonra ortaya km, Fransz htilalinden sonra yaygnlk kazanmtr. Partilerin egemen olduu demokratik sistemler tek partili, ift partili ve ok partili sistemler olarak ayrlr. ok partili sistem; gleri birbirine yakn ikiden ok partinin siyasal iktidar ele geirmek iin zgrce birbiriyle mcadele ettii sistemdir. Bu sistemde her gr kendini zgrce ifade edebilir. ki partili sistem; bir lkede iktidar ele geirmek iin birbirine yakn iki byk partinin olduu sistemdir. Bunlardan biri iktidar dieri muhalefet olur. Bu sistemde kk partilerin pek etkisi olmaz. Tek parti sistemi, iktidara uzun sre tek partinin egemen olduu sistemdir. Bu sistemde parti resm bir gr yerletirmenin arac durumundadr. Parti ile devlet btnlemitir. Bu nedenle de muhalefetin domasna izin verilmez. Bunlar genellikle faist ve komnist sistemler gibi demokrasi kart sistemlerde bulunurlar. Bunun yannda demokrasiye gemek amac gden kimi lkelerde de ortaya karlar. Osmanl Devletinde siyasal partili hayat 23 Temmuz 1908de Meruti sisteme yeniden geildikten sonra balad. 1 Eyll 1324 (14 Eyll 1908) kurulan Osmanl Ahrar Frkas, Trk tarihinde parti adyla kurulan ilk siyasal parti oldu. 1908-1918 arasnda eitli siyasal partiler kuruldu ise de dneme damgasn ttihat ve Terakki Partisi ile Hrriyet ve tilaf Partisi vurdu. Mondros Mtarekesinden sonra Hrriyet ve tilaf Partisi yeniden siyaset sahnesine dnerek lke ynetiminde etkin olmaya balad. Ancak lkenin igale uramasna kar etkili bir direni gstermemesi lkede Mdafaa-i Hukuk hareketi denilen yeni bir hareketi dourdu. Mdafaa-i Hukuk Hareketi, Anadoluda giderek glenirken stanbulda da ynetim boluundan yararlanan kiiler, gruplar, her trl siyasal partilerini kurarak aktan aa lkenin btnln, halkn birliini paralayc eylemlere girimekten ekinmediler. Mustafa Kemal Paann nderliinde, Mdafaa-i Hukuk Hareketi Sivas Kongresi srasnda Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirildi. Atatrkn liderliini yapt bu cemiyet, Trkiye halknn Misak- Mill ile saptanan
176
snrlar iinde bamsz bir devlet olarak varln srdrebilmesini salamak iin Mill Kurtulu Savan balatt. Bunun iin Ankarada 23 Nisan 1920de Trkiye Byk Millet Meclisini kurarak yeni bir devletin temelini att. Trkiye Byk Millet Meclisinde Trkiye Komnist Frkas (Partisi) Trkiye Halk tirakiyun Frkas (Partisi) gibi etkisiz ksa sreli baz partiler kuruldu. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine bal milletvekillerinden oluan bu mecliste; zaman iinde eitli hizipler olutu. Bu gelimenin, amacn gerekletirilmesini engelleyeceini dnen Mustafa Kemal Paa, kendi liderliinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu adyla Meclis iinde yeni bir siyasi rgt kurdu. Birinci Grup olarak adlandrlan bu rgte kar, Meclisteki iktidar kart milletvekilleri kinci adyla yeni bir siyasi rgt oluturdular. Bunlardan Birinci Grup iktidar, kinci Grup muhalefeti temsil etti. Kurtulu Sava baarya ulatktan sonra Mustafa Kemal Paann, 6 Aralk 1922de lkenin ada dnyada saygn bir yere ulaacak atlmlar yapabilmesi iin Halk Frkas adyla bir parti kuracan belirtmesi, bir sreden beri geri plana itilmi parti tartmasn yeniden alevlendirdi. 1 Nisan 1923te Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerin yenilenmesi kararn alnca Mustafa Kemal Paa 8 Nisan 1923te bir seim bildirisi yaynlad. Bu bildiride lideri olduu Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunu (Birinci Grubu) Halk Frkasna (Partisine) dntreceini belirtti. Nitekim 9 Eyll 1923te Halk Frkas kuruldu.
Trkiye Halk tirakiyn Frkas

Yeil Ordu hareketinin durdurulmasna karar verilince Yeil Ordunun sol kanadn oluturan baz kiiler Trkiye Komnist Partisine gemedi. Bir sre gizli Trkiye Komnist Partisi ad altnda almalarn srdrdler. 7 Aralk 1920de Tokat Milletvekili Nazm, Bursa Milletvekili eyh Servet ve Afyon Milletvekili Mehmet kr, Baytar Binba Hacolu Salih, Ziynetullah Nuirevan emei temel ilke alarak Trkiye Halk tirakiyn Partisini kurdular. Emek gazetesini kardlar. Yeil Ordunun tabann kendi yanlarna ekmek iin, Yeil Ordunun, Trkiye Halk tirakiyn Partisine dnt propagandasn yaptlar. Parti; Afyonda, Yozgatta Sivasta, orumda, Akdamadeninde aktivitesini artrd. ileri Vekili, memurlardan bu partiye girenlerin grevlerine son verdi. Maarif Vekili, maarif mdrlerine bir genelge gndererek maarif mensuplarnn bu partiye girmelerine izin verilmemesini istedi. Trkiye Halk tirakiyn Partisinin saltanatn babadan ola gemesine, din esaslara dayanan tasarruf hakkna; kiralama gibi lkeyi berbat eden ve bir avu aznln ounlua egemen olmasna yol aan haklara kar kmas slamc milletvekillerinin ve halkn tepkisine yol at. erkez Ethem isyann destekledikleri gerekesiyle Salih Hacolu, Ziynetullah Nuirevan ve baz parti yeleri tutukland. erkez Ethem isyanndan sonra Mecliste, hkmetin sol anlaynn ilerisinde olanlara kar, hem Trkiye Komnist Partisi hem de slamc milletvekilleri deta ortak bir davran iine girdiler. Gafil ve hain olarak niteledikleri Trkiye Halk tirakiyn Partisi yelerini dardan para almakla suladlar ve partinin kapatlmasn, yelerinin milletvekilliinden karlmasn istediler. Bu basklar karsnda Trkiye Halk tirakiyn Partisi yneticileri 1 ubat 1921den itibaren almalarn durdurduklarn bir bildiri ile akladlar. Nzm, eyh Servet ve Mehmet kr Beyler, hkmeti yasa d yollardan devirmeyi amaladklar gerekesiyle stiklal Mahkemesine verildiler. Tokat Milletvekili Nzm Bey, Hyanet-i Vataniye Yasasnn 2. maddesi uyarnca 15 yl hapse mahkm edildi (9 Mays 1921).
177
Sakarya Savann zaferle bitmesinden sonra lke iinde ve dnda gcn iyice pekitirmi olan TBMM Hkmeti, Mays aynda hkmeti devirmek suuyla tutuklanan sol dnceli kiiler iin bir af kard. Hapisten kurtulan bu kiiler ksa sre sonra tekrar rgtlenmeye yneldiler. 18 Mart 1922de karmaya baladklar Yeni Hayat Dergisi ile kamuoyu oluturmaya altlar. III. Enternasyonale bal olduklarn akladlarsa da partiyi canlandramadlar. Hkmet bakan olan Rauf Bey 21 Temmuzdan itibaren sosyalistlerin almalarn yasaklad. 2 Ekim 1922de de cra Vekilleri Heyeti kararyla Trkiye Halk tirakiyn Partisi tmyle kapatld.
Trkiye Komnist Frkas

Rusyada Bolevik htilal sonunda Sosyalist temellere dayanan yeni bir dzen kurulmutu. Trkiye Byk Millet Meclisi alnca ilk iliki Sovyet Rusya ile kurulmaya alld. Sovyet Rusyada emperyalizme sava aan Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetiyle iyi iliki kurmay karlarna uygun buldu. ki lke arasnda kurulan iyi ilikiler Sosyalist dncenin Anadoluda yaylmasna yol at. 1920 sonbaharnda Anadoluda gz ard edilemeyecek kadar gelimi bir Bolevik kitle olutu. Hkmet bu kitleyi denetimi altna almak istedi. Zira bu srada bazlar komnist bir parti kurarak Anadoluda sosyalist bir dzene gemenin mcadelesini veriyorlard. Oysa millet, meclis ve hkmet byle bir dzen yanls olarak gzkmyordu. Hkmet, d etkilerle lkenin kimi yerlerinde hissedilen sosyalist hareketlenmeleri nlemek, hkmete muhalif sol gleri denetim altna almak, emperyalist dmana kar verilecek savata Sovyetlerin yardmn daha da artrabilmek iin, 18 Ekim 1920de Trkiye Komnist Partisi ad altnda bir parti kurdu. 9 kiilik kurucu heyeti, 30 kiilik Merkez-i Umumisi olan partinin yeleri arasnda Hakk Behi Bey, hsan Bey (Cebelibereket), Refik Bey (Konya), Eyp Bey (Eskiehir), Tevfik Rd Bey, Mahmut Esat Bey, Yunus Nadi Bey, Kl Ali Bey, Sreyya Bey gibi Trkiye Byk Millet Meclisinin aktif yeleri vard. Kurtulu Savann asker kadrosunda nemli yerleri bulunan Fevzi Paa, Kzm Karabekir Paa, Ali Fuat Paa, Refet ve smet Beyler de Partiye dhil olmulard. te bu nedenle Mustafa Kemal Paa, partiyi kuran kiileri en kymetli, en namuslu, en vatanperver kimseler olarak nitelemiti. Trkiye Komnist Partisi, Rusyada olduu gibi Anadoluda da iinin nderliinde proletarya diktatrlne dayanan bir komnizm kurmay amalamamaktadr. Trkiye Komnist Partisi, Anadolunun ve Trk milletinin koullar farkl olduu iin Trkiyeye zg yukardan gelen kanl olmayan bir komnizmi benimsemitir. III. Enternasyonale bal olduu ilan edilen bu partiyi, Hkimiyet-i Milliye ve Anadoluda Yeni Gn gazeteleri desteklemitir. Parti 1921 yl ortalarnda kapatlmtr. Byk Millet Meclisindeki baz milletvekillerinin Boleviklik ve slam esaslar arlkl guSIRA SZDE ruplar oluturmasnn zeminini deerlendiriniz.
SIRA SZDE
Cumhuriyet Halk Frkas
DNELM
DNELM S O R U
Kurtulu Savann baaryla bitirilmesinden sonra sra Yeni Trkiye Devletinin S O R U adalatrlmasna gelmiti. lkeyi ve milleti ada uygarln ilerisine tayabilmek iin ada siyasal rgtlere ihtiya vard. Sava srasnda Trkiye Byk Millet Meclisinde oluturulan Mdafaa-i Hukuk DKKAT Grubu, Mudanya Mtarekesinden sonra artk ilevini tamamlamt. Bunun bir siyasal partiye dntrlmesi zaman gelmiti. Zira mecliste yaanan kimi olaylar
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
178
da bunu zorunlu klyordu. Nitekim Mustafa Kemal Paa, 6 Aralk 1922de Halk Frkas adyla bir parti kuracan aklad. Atatrk byle bir parti kurmaktaki amacn u noktalar zerine oturtmutu: Kurtulu Sava baarsn siyaset, ynetim ve ekonomi alannda yaplmas gereken inklaplarla tamamlamak, yaplacak inklaplar bir programa dayandrmak, bu programa halk da katmak, kurulacak partiyi halklk esasna gre yaplandrmak. Mustafa Kemal Paann parti kuracan aklamas eitli tepkiler dourdu. zellikle Halklk dncesine farkl anlamlar yklenmeye alld. Mustafa Kemal Paa lkenin dnen kiilerini kurulacak partinin altyapsn hazrlamaya ard. Onlarn dncelerinden yararlanacan aklad. Bunun yannda kendisi de yurt gezisine kt. Eskiehirde, zmitte, Bursada, Balkesirde ve zmirde halkla grerek bu konuda grlerini aklad. Balkesirde Paa Camiinde, kurulacak parti hakknda unlar syledi: Bu milletin siyasi partilerden ok can yanmtr. unu aklayaym ki baka lkelerde siyasi partiler ekonomik amalarla kurulmu ve kurulmaktadr. nk o memleketlerde farkl snflar vardr. Bir snfn karlarn korumak iin kurulan siyasi partiye karlk teki snfn karlarn korumak iin bir baka parti kuruluyor. Bu da doaldr. Bizim lkemizde de ayr ayr snf varm gibi kurulan siyasi partiler yznden karlatmz olaylar bilinmektedir. Halk Frkas dediimiz zaman bunun iinde bir ksm deil, btn millet dhildir. Bir defa halkmz gzden geirelim. Memleketimiz ifti memleketidir. O hlde milletimizin byk ounluu ifti ve obandr. Bu byle olunca buna kar byk arazi ve iftlik sahipleri akla gelir. Bizde byk araziye ka kii sahiptir? Bu arazinin miktar nedir? ncelenirse grlr ki memleketimizin byklne nazaran hi kimse byk araziye sahip deildir. Bu arazi sahipleri korunacak insanlardr. Sonra sanat sahipleriyle kasabalarda ticaretle uraan kk tccarlar gelir. Kukusuz bunlarn karlarn, geleceklerini korumak zorundayz. iftilerin karsnda olduunu dndmz byk arazi sahipleri gibi bu ticaretle uraanlarn karsnda da byk sermaye sahibi insanlar yoktur. Ka milyonerimiz var? Hi. Biraz paras olanlara da dman olacak deiliz. Tam aksine memleketimizde birok milyonerlerin hatta milyarderlerin yetimesine alacaz. Sonra amele(ii) gelir. Bugn memleketimizde fabrika, imalthane vesaire gibi kurulular ok azdr. i saymz yirmi bini gemez. Hlbuki lkeyi kalkndrmak iin daha ok fabrikaya ihtiyacmz var. Bunun iin de ii lzmdr. O nedenle iiyi de korumamz gerekir. Bundan sonra aydn ve ulema denilen kiiler gelir. Bu aydn ve ulema kendi kendilerine toplanp halka dman olabilir mi? Bunlara den grev halkn iine girerek onlar aydnlatmak ve onlara ilerleme ve uygarlamada nder olmaktr. Farkl meslek gruplarnn karlar birbiriyle i ie girmi olduundan onlar snflara ayrmak olas deildir. Onlarn tm de halktr. Halk Partisi halkmza siyasi eitim vermek iin bir okul olacaktr. Atatrk yurt gezilerini tamamladktan sonra Meclisin yenilenmesi konusundaki dncelerini hkmet yeleriyle de paylat. Ancak bu konuda karar Meclisin vermesi gerekiyordu. Nitekim 1 Nisan 1923te Aydn milletvekili Esat Efendi ve 120 arkadann verdii seimlerin yenilenmesini ngren bir yasa teklifi, uzun ve iddetli tartmalardan sonra Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan kabul edildi ve seimlerin yenilenmesi kararlatrld.
179
Halk Frkasnn Siyaset ve Seim lkeleri

Seim karar alnnca siyasal rgtlerin seim meydanlarna inmesi ve adaylarn ve seim bildirilerini yaynlamas beklendi. Ancak Mustafa Kemal Paann liderliini yapt Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu dnda hibir siyasi rgt seim alanna inmedi. Mustafa Kemal Paa, 8 Nisan 1923te ivedi olarak zlmesi gereken lke sorunlarnn neler olduunu halka aklayan ve 9 maddeden oluan u seim bildirisini hazrlad. lkeyi ve milleti dalmaktan ve yok olmaktan kurtarmak iin milletten ald mutlak yetki ile toplanan Trkiye Byk Millet Meclisi millet egemenliine dayanarak bir halk devleti kurdu. slendii grevin nemli bir blmn yerine getirdii iin 1 Nisan 1923te seimlerin yenilenmesi kararn ald. nmzdeki dnemde bar salamak, iktisadi gelimeyi temin etmek ve her trl rgtlenmeyi tamamlayarak lkeyi ve milleti refaha kavuturmak amacmz olacaktr. Yeni alma srecinde Meclisin ounluunu bu ama etrafnda toplayabilmek ve lkeyi millet egemenlii erevesinde siyasi rgtlenmeye kavuturabilmek iin bir Halk Partisi kurulacaktr. Mecliste bulunan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu, Halk Partisine dntrlecektir. Ad geen partinin halk egemenliini, yenilemeyi, maddi ve manevi alanda gelimeyi esas alan geni ve gelimi bir program tm yelerin gr ve onayna sunacaktr. Grubumuz aadaki umdelerle (ilkelerle) yeni seime katlmaya karar vermitir. Bu umdeler lkenin ivedi ihtiyalarn karlamak zere birok uzmann gr ve zmirde toplanan ktisat Kongresi sonularna gre belirlenmitir. Umde 1. Egemenlik kaytsz artsz milletindir. dare yntemi halkn dorudan doruya kendi kaderini belirlemesi esasna dayanr. Milletin gerek temsilcisi Trkiye Byk Millet Meclisidir. Trkiye Byk Millet Meclisi dnda hibir kii, hibir makam, hibir g milletin yazgsna egemen olamaz. Umde 2. Egemenlik ve hkmetme yetkisi Trkiye halknn gerek temsilcisi olan Trkiye Byk Millet Meclisinin manevi ahsnda toplanm olduu iin, Trkiye Byk Millet Meclisinin 1 Kasm 1922de verdii Saltanatn kaldrlmasna ilikin karar deitirilmez ilkedir. Umde 3. lkede i gvenliin kesin olarak salanmas en nemli grevlerden biridir. Umde 4. Mahkemelerin hzl bir ekilde adalet databilmeleri salanacak, yasal mevzuat mill ihtiyalarmza, bilimsel hukuk anlayna gre yeni batan iyiletirilecek ve tamamlanacaktr. Umde 5. Aar ynteminde halkn ikyetine ve maduriyetine yol aan ksmlar iyiletirilecek, ttn ekimi ve ticaretini milletin yararna dntrecek nlemler alnacaktr. Mali kurumlar iftilere, sanayicilere ve ticaretle uraanlara kolayca bor verecek bir ekle getirilecek, ivedi ihtiyacmz olan demiryollar iin vakit geirilmeden giriimde bulunulacak, ilk eitim birletirilecek, tm okullarmz ihtiyacmza ve ada esaslara uygun hale getirilecek, salk ve sosyal yardm kurulular iyiletirilecektir. Umde 6. Askerlik sresi ksaltlacaktr. Umde 7. Milletin bamszl ve vatann savunulmas urunda sakat kalan kiilerin, ordu emeklilerinin, dul ve yetimlerinin sefaletine meydan vermeyecek nlemler alnacaktr. Umde 8. Memurlarn atanma, grevden karlma, ykseltilme, dllendirme, emekli edilme koullar belirlenecektir.
180
Umde 9. lkenin hzl bir ekilde onarlmas iin zel irketlerin kurulmas da zendirilecektir. Mali, iktisadi, idari bamszlmz salamak kouluyla bir bar ortamnn oluturulmasna allacaktr. Bu koullar salamayan bar antlamasn kabul etmeyeceiz. Seimler bittikten sonra Mustafa Kemal Paa, 4 Austos 1923te Austosun yedinci Sal gn Halk Frkasna mensup yeni yelerin baz konularn mzakeresi iin Meclis binasnda leden sonra saat te hazr bulunmalarn isteyen bir duyuru yaynlad. 7 Austos 1923te Mdafaa-i Hukuk Grubuna bal milletvekilleriyle yapt toplantda uzun bir konuma yaparak ulusal mcadelenin balangcndan Millet Meclisinin kuruluuna kadar Mdafaa-i Hukukun ve Halk Partisinin kurulma hazrlklarn anlatt. Hazrlanan 106 madde ile bir ekten oluan tzk tasarsn tartmak zere milletvekillerine datt. Bu tasarnn ilk maddelerinde yle deniyordu: Madde l. Halk Frkas (Partisi); Cemiyetler Kanununa gre kurulmu siyasi bir cemiyettir. Amac, mill egemenliin halk tarafndan ve halk iin icrasna klavuzluk etmek ve Trkiyeyi ada bir devlet hline ykseltmektir. Madde 2. Halk Partisi bir ihtilal partisi deil bir inklap partisidir. Tm siyasal mcadelesini yasalar erevesinde yapacaktr. Trkiyede tm yasalarn stnde yasann otoritesini egemen klmaya alacaktr. Madde 3. Halk Partisine gre halk kavram, herhangi bir snfa zg deildir. Hibir imtiyaz iddiasnda bulunmayan ve genellikle yasa karsnda mutlak eitlii benimseyen tm bireyler halktandr. Halklar, hibir ailenin, hibir snfn, hibir cemaatin, hibir ferdin imtiyazlarn kabul etmeyen ve yasalardaki mutlak hrriyet ve bamszl tanyan bireylerdir. Madde 4. Halk Partisine her Trk ve dardan gelip Trk vatandaln ve uygarln kabul eden her birey girebilir. Madde 5. Halk Partisi Genel Bakann Byk Kongre seer. Bu tasary incelemek zere bir komisyon kuruldu. Tasarnn incelenmesi 9 Eylle kadar srd ve 9 Eyll 1923te Parti kuruldu. 11 Eyll 1923te toplanan Halk Partisi yeleri Mustafa Kemal Paay Parti Bakanlna, Bavekil Ali Fethi Beyi Parti Grup Bakanlna, Recep Beyi de (Pekeri) Genel Sekreterlie seti.
Fotoraf 6.7 Mustafa Kemal Paa hkmet yeleriyle (F.akmak,R.Peker, K.zalp) bir arada. Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
181
29 Ekim 1923te Cumhuriyet ilan edilince Mustafa Kemal Paa(Atatrk) Cumhurbakan olarak fiilen Parti Bakanln srdrmeyi uygun grmedi ve 19 Kasm 1923te smet Paay Parti Bakan vekilliine atad. smet Paa da 20 Kasmda yaynlad bildiri ile Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin ubelerini Halk Partisine balad. Bylece Halk Partisi ksa sre iinde yurdun drt bir yannda rgtlenmi oldu. Halk Partisi (Frkas), 10 Kasm 1924te alnan grup karar dorultusunda adnn bana Cumhuriyeti ekleyerek Cumhuriyet Halk Partisi adn ald. Cumhuriyetin ilanndan ve Hilafetin kaldrlmasndan sonraki gelimeler Halk Partisi yeleri arasnda paralanmaya yol at. Mustafa Kemalin listesinden seime girerek milletvekili seilen ve daha sonra da Halk Partisinin yesi olan baz milletvekilleri partinin izledii politikaya ters derek Partiden istifa ettiler. Bunlar yeni bir parti kurarak meclisteki almalarn srdrdler. Cumhuriyet Halk Partisi, tek parti olarak 1927 ylna kadar almalarn ilk tzk dorultusunda srdrd. 15-20 Ekim 1927deki ikinci kongrede (birinci kongre olarak Sivas Kongresini benimsemilerdir) tzn daha da gelitirdi. lkede yaplan inklaplara paralel olarak ideolojik dorultusunu da belirledi. Tzn ilk 7 maddesinde u ilkelere yer verdi: Madde 1. Cumhuriyet Halk Partisi, Cemiyetler Kanununa uygun olarak kurulmu cumhuriyeti, halk, milliyeti, siyasi bir cemiyettir ve merkezi Ankaradadr. Madde 2. Parti; Trk Milletinin konumunu ve refahn srekli ykseltmekte olan ve her trl bask zorbalk ynetimine izin vermeyen tek devlet eklinin Cumhuriyet olduunu belirtir. Cumhuriyetin bugn ve gelecekte her trl tehlike ve taarruzlardan korunmasnn en nemli bir vatan ve millet grevi olduunu en temel dnce ve siyasi ama saydn aklar. Madde 3. Parti; din ve inanc siyasetten ve siyasetin karmasndan kurtararak milletin, siyasi, itimai, iktisadi tm yasalarn, tekilat ve gereksinimlerini pozitif bilim ve teknolojinin ada uygarla armaan ettii esaslara uygun olarak dzenler, devlet ve millet ilerinde din ile dnyay tamamen birbirinden ayrmay en nemli grev sayar. Madde 4. Parti; ulus egemenlii ve idareyi ilgilendiren tm almalarda halk tarafndan ve halk iin ilkesini hkim klmay ama edinmitir. Yasa karsnda mutlak bir eitlii kabul eden ve hibir ailenin ve hibir snfn, hibir cemaatin, hibir bireyin imtiyazlarn tanmayan bireyleri halktan ve halk olarak kabul eyler. Madde 5. Parti; vatandalar arasnda en salam ban dil birlii, his birlii, fikir birlii olduuna inanarak Trk dilini ve Trk kltrn gelitirmeyi ve karlacak yasalarn vazedilecek kanunlarn velyet-i ammesini ve her bireye eit olarak uygulanmasn ana ama sayar. Madde 6. Cumhuriyet Halk Partisinin Genel Bakan: Partinin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Hazretleridir. Madde 7. Bu genel esaslar, hibir ekilde deitirilemez. Halk partisi tznn genel esaslarnda bilhassa vurgulanan cumhuriyetilik, laiklik, SIRA SZDE halklk ve milliyetilik ilkelerini ve partiye atfedilen siyasi eitim vermek iin bir okul olma vasfn birlikte dnerek iaret ettii siyasi kltr birikimini deerlendiriniz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
182
Cumhuriyet Halk Partisinin 1927 Kongresinde Cumhuriyetilik, Halklk, Milliyetilik ve Laiklik ilkelerini benimsedii dikkati ekmektedir. Parti, Trkiyeyi bu ilkeler dorultusunda ada uygarla tayc dzenlemeleri yapmtr. Ayrca ada Trk Devletinin nasl kurulduunun belgesi olan Atatrkn byk eseri Nutuk da bu kongrede okunmutur. 1930da Cumhuriyet Halk Partisinde yeni bir ayrma yaanmtr. Serbest Cumhuriyet Frkas adyla yeni bir parti kurulmu ise de bu da uzun mrl olmamtr. Serbest Cumhuriyet Frkasnn feshinden sonra seimler yaplm, ardndan da 10 Mays 1931de Cumhuriyet Halk Frkasnn nc kongresi toplanmtr. Bu kongrede Cumhuriyet Halk Partisinin ilk kez program tartlarak kabul edilmi ve 1927 tznde de baz deiiklikler yaplmtr. Partinin programndaki Cumhuriyetilik, Halklk, Milliyetilik, Laiklik ilkelerine Devletilik ve nklplk ilkeleri de eklenmi ve bunlarn tanmlar yaplmtr. 9 Mays 1935te yaplan Drdnc Kurultayda ise dildeki sadelemeye uygun olarak Frka ad Partiye dntrlm ve Partinin benimsedii ilkeler Kamalizm (Kemalizm) olarak adlandrlm ve bu ilkelerden bazlarnn tanmlar yeniden yaplmtr. Bu ilkeler 5 ubat 1937de Anayasaya eklenmitir. Cumhuriyet Halk Partisi 1950ye kadar iktidar partisi ve halka siyasi eitim veren okul olarak lkenin adalamasnda belirleyici rol oynamtr. Kuruluundan balayarak 10 Kasm 1938e kadar Partinin Genel Bakanln Mustafa Kemal Paa (Atatrk) yapmtr. Onun vefat zerine ise Genel Bakanl smet nn srdrmtr. 1923 tznde Genel Bakann Byk Kongrece seilecei belirtilirken, 1927 kongresinde bu hkm deitirilmitir. Cumhuriyet Halk Partisinin Genel Bakannn Frkann kurucusu Gazi Mustafa Kemal olduu belirtilmitir. Bu hkm Atatrkn vefatna kadar srmtr. Onun lm zerine toplanan kurultayda Atatrk ebedi bakan olarak kabul edilirken smet nn de deimez genel bakan olmutur. Genel Bakann deimesi lm, grev yapamayacak kadar hastalk ve istifa gibi unsura balanmtr.
Fotoraf 6.8 Gazi, onuncu yl nutkunu verirken hemen yannda smet nn Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
Trkiyede Cumhuriyet Dneminde 1946da ok partili siyasi hayata geilene kadar Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Serbest Cumhuriyet Frkas bata olmak zere birtakm partiler kurulmusa da onlar kitabmzn ikinci cildinde ele alacamzdan burada yer verilmemitir.
183
zet
Osmanl Meclisi Mebusanndan Byk Millet Meclisine gei srecindeki gelimelere ana hatlaryla bakldnda Osmanl toplumunun demokratik bilin seviyesini giderek artrdn gstermektedir. Gerekten de Birinci ve kinci Merutiyet Dnemlerinde edinilen tecrbe birinci dnem Byk Millet Meclisinde net bir biimde kendini gstermektedir. Mebusan Meclisinin mutlaka toplanarak milletin meseleleri hakknda karar vermesi konusundaki srar Osmanl Hkmetini ve Padiah seimleri yaparak meclisi toplamak hususunda harekete geirmitir. Bu seimlerde oluan son Osmanl Meclisi Mebusan da milletin bamszlk arzusunu ortaya koyan Misak- Millyi kabul ederek btn dnyaya ilan etmitir. Meclis bylece temel sorumluluunu yerine getirmi saylmaldr. stanbulun fiilen ve resmen igalinden ve Meclisin feshinden sonra Erzurum milletvekili sfatyla Mustafa Kemal Paann yapt arya uyan milletin temsilcileri Ankarada Byk Millet Meclisini oluturmulardr. Bu esnada stanbuldaki meclisten gelen vekillerin katlm ve stanbuldaki son gndemi de dikkate alarak almalar yapmas bu fikri devamlln ve tecrbe birikiminin en ak gstergesidir. Osmanl Devletinin sonunda 1920li yllar itibaryla okur yazar orannn %6-10 aras olduunu dikkate almalyz. Bu durumda Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin %39,4 yksekretim, %27si orta retim ve %22si medrese, %3,8i meslek okulu mezunu olmas dikkat ekicidir. Trkiye Byk Millet Meclisine katlan milletvekillerinin %50.1i Trke dnda bir yabanc dil biliyordu. 30 ya grubunda Franszcann, 40 ve 50 ya grubunda ise Arapa ve Farsann belirleyici olduu dikkati ekiyordu. 3-Trkiye Byk Millet Meclisine katlan yelerin; %34,2si sivil brokrasiden, %24 serbest meslek sahiplerinden, %13,2si askerlerden, %8,6 din adamlarndan, %12,7i yerel ynetimlerde grev alm yelerden, %4 doktor ve eczaclardan, %1,2si airet reislerinden, %1i teknik elemandan oluuyordu. Bu da TBMMnin tm halk kesimini temsil ettiini gsteriyordu. Meslek ve eitim asndan bakldnda lkenin alt yz yllk bir dnya devletinin ortaya karabildii bir elit tabaka olduunu gstermektedir. Trkiye Byk Millet Meclisinde ortaya kan gruplara bakldnda hemen pek ounda Osmanl Devletinin son yzylnda ortaya kan meselelerin zmne odaklanm olduklar dikkat ekmektedir. Adli meselelerde, toprak rejiminde, eitimde, idari yapda reformlar yaparak lkeyi adalatrmak, bunun yan sra gruplarn nemli bir ksmnn Rusyada ortaya kan Bolevik devriminden etkilendiklerini grmekteyiz. Bu adan milletvekilleri arasndaki guruplamalarn keskinletiini sylemek mmkn olmakla beraber, srecin gelimelerini mutlaka kontrol etmek mevkiinde olan Mustafa Kemal Paann jeopolitik, stratejik ve uluslararas dengeleri dikkate alarak komnist partisini bile arkadalarna kurdurarak kontrol etmeye altn sylemek mmkn grnmektedir. Trkiye Byk Millet Meclisinin ilk dneminde kurulan siyasi partileri tanyacaksnz. Cumhuriyetin ilanna kadar olan dnem ierisinde Trkiye Halk tirakiyyun Frkas, Trkiye Komnist Partisi ve Halk Frkas faaliyet gstermitir. lk ikisi Boleviklik fikri etrafnda toplanan partiler dnemin artlar erevesinde belli bir sre faal olmu, bilahare kapatlmlardr. Halk frkas ise Gazi Mustafa Kemal idaresinde Merutiyet Dnemlerinin de birikimine sahip olarak snf fark gzetmeden, tamamen mill dnceler ile Trk milletinin siyasi kltrne katk salayacak bir okul olarak deerlendirilmitir. Dikkat edildiinde Halk Frkasnda ve zaman zaman Mustafa Kemal Paann sylemlerinde de Rusya deneyiminin etkileri grlecektir. Arada kurulan ve ksa mrl olan iki parti dnda Halk Frkas toplam 27 yl iktidarda kalarak stlendii grevi yerine getirmeye almtr.
184
Kendimizi Snayalm
1. Byk Millet Meclisinin kabul ettii anayasal sistem aadakilerden hangisidir? a. Kuvvetler ayrl, b. Parlamenter Sistem, c. Kuvvetler Birlii, d. Meclis hkmeti sistemi, e. Meruti Monari, 2. Byk Millet Meclisinin yapt ilk anayasa hangisidir? a. Kanun-i Esasi, b. Tekilat- Esasiye Kanunu, c. Sened-i ttifak, d. Misak- Milli, e. Misak- ktisadi, 3. Tekilat- Esasiye Kanununun temelinde aadakilerden hangisi yer almaktadr? a. Mustafa Kemal Paann hazrlad halklk program, b. Misak- Milli, c. Kanun-i Esasi, d. Bolevik ura Sistemi, e. Erzurum Kongresi Kararlar. 4. Aadakilerden hangisi yasama, yrtme ve yargnn Mecliste toplanmasnn sebeplerinden olamaz. a. Sava hali dolaysyla millet ilerinin sratli grlme ihtiyac b. Millet iradesini temsil eden Meclisin millet ilerini de kendi grmesi gerektii anlay c. Mustafa Kemal Paann mill mcadele gelimelerinin meru messeseler eliyle ynetilmesi gerektii inanc d. stanbuldaki hkmetlerin mill mcadeleyi engelleme giriimlerine kar koymak e. Cumhuriyet kuramna gre bunun bir zorunluluk olmas 5. Trkiye Byk Millet Meclisini oluturan milletvekillerinin ounluu hangi meslek gurubundandr? a. Din adamlar, b. Serbest meslek sahipleri c. Askerler d. Salk grevlileri e. Sivil brokrasi. 6. Osmanl toplumunda okur yazar orannn dk olmasna karn Byk Millet Meclisi yelerinin eitim seviyesinin yksek oluu neleri mmkn klmtr? a. Toplumun her kesiminden aydnlarn Millet Meclisi fikrine sahip kmalarn, b. stiklal mcadelesini toplumun her kesiminin benimsenmesini c. Milletin iradesine sahip km bilincine ulamasn, d. Milletvekillerinin hem Mecliste hem cephede hem de halk arasnda almasyla Meclis-halk btnlemesinin fiilen gereklemesini, e. Hepsini. 7. Aadakilerden hangisi Trkiye Cumhuriyetinin ilk partisidir? a. ttihat ve Terakki b. Halk Frkas, c. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas d. Serbest Cumhuriyet Frkas e. Demokrat Parti, 8. Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi dneminde bolevizme ynelen gurup aadakilerden hangisidir? a. Halk Zmresi, b. Yeil Ordu, c. Islahat Grubu, d. Tesant Grubu, e. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu. 9. kinci dnem TBMMde kurulan Halk Frkasnn kkeni meclisteki hangi guruba dayanmaktadr? a. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Gurubu (Birinci gurup) b. kinci Gurup, c. Halk Zmresi, d. stiklal Gurubu e. Yeil Ordu. 10. Mustafa Kemal Paa, Halk Frkasn kurarken toplumun hangi kesimin temsilcisi olmay hedeflemitir? a. iftiler, b. iler c. Askerler d. Trk halknn tamam e. Byk sermaye sahipleri.
185
Okuma Paras
MECLSN KIYMET Bu gnlerde tarihi kararn verecek olan meclis hakknda dahil ve harite tarihi talit edecek(yanltacak) mtalaalar serdedildiini(dnceler ifade edildiini) gryoruz. stanbulda meclisi iinde ve ruhundan tanmayan baz kalemler meclis iin ineli stunlar, ecnebi(yabanc) memleketlerinde meclisi iine geldii gibi tanmak, tantmak isteyen baz gazeteler de meclis hakknda mugalatal(yanltc) makaleler yazdlar. kinciler iin reddiyelere ihtiya yoktur: Meclisteki iki gurubu mecliste ikilik zanneden, istiklal karsnda mecliste iki grup deil iki mebus bile olmadn bilmeyen baz ecnebi mehafil(evreler) ve ceraid(gazeteler), cehillerinin(bilgisizliklerinin) cevabn bu gnlerde meclisten fiilen alacaklardr! Bizi ecnebilerin cehlinden ziyade kendi iimizdekilerin aldan mteessir ediyor (zyor). Meclisi kendimiz iyi bilmezsek harice nasl bildireceiz. Yedi tepenin stnden baz sadalar iitiyoruz: Diyorlar ki, meclisin ilmi seviyesi yksek deilmi, cahiller alimlerden daha ok ve mnevverler(aydnlar) ehliyetsizlerden daha azm. Hayata giden cehil hayat gtren ilimden hayrldr. Allahtan ki, meclis yreksiz limlerle dolu olmad, iimiz byle limlere kalayd bugn elimizde vatan kalmayacakt! Diyorlar ki, meclis alelcele topland ve her yer o buhranl devrede en akll adamn gndermedi. yi amma biz ne akll adamlar biliriz ki, akllarna o zaman bu davann baarlacan sdramamlard: ok ince dndkleri iin meclis azaln kabul etmeyenlerin durendi zekalarndaki hotkmlk (bencillik), atinin (gelecein) makus (olumsuz) ihtimallerini dnmeyerek byk sadaya(arya) koanlarn tecelldndeki feragatten daha kymetli midir? Diyorlar ki, vatann mnevverlerinden byk bir ksmnn ecnebi igaliyle vatann haricinde kal vatann dahilindeki ehliyetsizleri ikbal sahibi yapt ve bu hl ancak yeni intihabat yaplnca mndefi olacaktr (ortadan kalkacaktr). Vatann dahilindeki ehliyetsizlerin vatanla beraber vatan haricindeki o byk bir ksm mnevverleri de kurtar ehliyetsizlikse kurtarlan mnevverlerin kurtaran ehliyetsizlere bu suretle kran kendi ehliyetlerine bir niane midir? Ehliyetsizlerin ikbali yeni intihab(seim)la kalkacakm, demek ki o ikbal en ziyade mecliste gze batyor. Fakat imdi, davann sonunda pek cazibeli grnen bu ikbal, davann banda herkesin gemek istemedii tehlikeli bir sratt. bu gnn ikbal cennetine girenler o kldan ince ve kltan keskin yoldan getiler, o cennete girenlere gpta ederken o yoldan geenlere hrmet edelim. Demiyoruz ki, meclisimiz hataszdr, meclisin btn azas kemale ermitir. Fakat unu diyoruz ki, bu meclisin btn noksanlarn rtecek ve btn aksaklklarn unutturacak byk bir meziyeti vardr. O meziyet bu meclisin ruhundaki muhasaladan (bileke)douyor, o ruh hamasetten(yiitlik) bir elale gibi cokundur, o ruh Sakaryann kara gnlerinde fennin teredddn yendi ve hesabn sesini bodu. Sakaryann kara gnlerinden eref gnlerine geerken dehann kumandas, zabitin kan, Mehmetin kahramanl kadar o ruhun da hizmetini grdk. stilann ordusu galip ve marur Ankaraya ilerlerken ille burada mdafaa edeceiz diye ayak depreyen(direyen) mebuslarn hamaseti yannda Mirabonun mehur celadeti fanus karsnda gece kandili gibi snk kalyor. Meclisteki bu ruhu ve bu ruhtaki kurtarc hamaseti grmemek iin insanda mutlaka o ruhun zdd bir ruh olmak lazm gelir! Kymetine emin olduumuz kalemlerden rica ederiz; yaz yazmadan evvel dnmyorlarsa, bari yazlarn basmadan evvel dnsnler! Yeni Gn: (Hergn bir dnce): 1 Mart 1923. smail Habib. Kaynak: smail Habib Sevk, O Zamanlar, 1920-/1923 Ankara 2001, s. 229-231den alnmtr.
186

1. c Yantnz Yanl ise Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu Ve zellikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz Yanl ise Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu Ve zellikleri konusunu gzden geiriniz Yantnz Yanl ise Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu Ve zellikleri konusunu gzden geiriniz Yantnz Yanl ise Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu Ve zellikleri konusunu gzden geiriniz Yantnz Yanl ise Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu Ve zellikleri konusunu gzden geiriniz Yantnz Yanl ise Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu Ve zellikleri konusunu gzden geiriniz Yantnz Yanl ise Cumhuriyetin lanna Kadar Trkiyede Kurulan Siyasi Partiler konusunu gzden geiriniz Yantnz Yanl ise Trkiye Byk Millet Meclisinde Oluan Gruplar konusunu gzden geiriniz Yantnz Yanl ise Trkiye Byk Millet Meclisinde Oluan Gruplar konusunu gzden geiriniz Yantnz Yanl ise Cumhuriyetin lanna Kadar Trkiyede Kurulan Siyasal Partiler konusunu gzden geiriniz

Sra Sizde 1 Byk Millet Meclisinin toplanmasnda davet sahibi konumunda olan Mustafa Kemal Paann Mondros Mtarekesinden sonraki gelimeleri bilhassa kendi faaliyetleri asndan son derece ayrntl ve belgeli bir ekilde aktarmas millete kar bir sorumluluk hissinin gereidir. Mtarekenin imzalanmasndan itibaren milletin geleceini ilgilendiren kararlarn milletin temsilcileri tarafndan verilmesi gerektiini savunarak Meclisin toplanmasn isteyen Mustafa Kemal Paa, uzun uralardan sonra bunu gerekletirdiinde ilk i olarak sz konusu srecin btn ayrntlarn milletin temsilcileri ile paylat bir konuma yapmtr. Bu konumada davet sahibi olarak srecin nasl gelimesi gerektii ve mill hakimiyet dncesi etrafnda mcadelenin nasl rgtlenmesi gerektiini ortaya koymutur. Bu yaklam bugn iin mill iradeye saygnn, demokratik anlayn bir gereidir. radenin sahibi millettir, meclis onun temsilcisidir dolaysyla onun adna hareket edenlerin neler yaptn da milletin bilmesi gerekir. O gnlerde de hakimiyeti milliye inancnn bir gerei olarak bu tr bilgilendirmeler yaplmtr. Mustafa Kemal Paa 1927 ylnda da 19 Mays 1919da Samsuna k srecinden ikinci kongrenin yapld gnlere kadar geen sreci kendi gr ve anlay erevesinde milletiyle paylamtr. Sra Sizde 2 Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin eitim dzeyi son derece yksektir. Hele imparatorluun sonunda okur yazar orannn %6 larda dolat bir ortam iin meclisin seviyesi ortalamann ok zerindedir. Mebuslarn %39,4 yksekretim, %27si ortaretim ve %22si medrese, %3,8i meslek okulu mezunudur. Trkiye Byk Millet Meclisine katlan milletvekillerinin %50.1i Trke dnda bir yabanc dil biliyordu. 30 ya grubunda Franszcann, 40 ve 50 ya grubunda ise Arapa ve Farsann belirleyici olduu dikkati ekiyordu. Bu manzara gerek bat gerekse dou kltrn bilen bir kadronun sz konusu olduuna iaret etmektedir. Yine yelerin; %34,2sinin sivil brokrasiden, %24nn serbest meslek sahiplerinden, %13,2si askerlerden, %8,6 din adamlarndan, %12,7i yerel ynetimlerde grev alm yelerden, %4 doktor ve eczaclardan, %1,2si airet reislerinden, %1i teknik elemandan olumas devlet ve toplum sosyolojisinden haberdar bir kadro ile ilerin yrtldn gstermektedir. Bir manada toplumun en eitimli, dnya gelimelerinden ve lke gereklerin-
2. b
3. a
4. e
5. e
6. e
7. b
8. b
9. a
10. d
187
den haberdar insanlarn bir arada olduu meclisin neden Trk demokrasi tarihinin en demokrat meclisi olarak adlandrldn da izah etmektedir. Sra Sizde 3 Mecliste oluan gruplarn Boleviklik ve slam esaslar arlkl guruplar oluturmas tamamen mcadelenin gelitii artlarla ilgilidir. ngiliz emperyalizmine kar ortak g olarak ortaya kan Rusyadaki bolevik devrimi ilan ettii esaslar dolaysyla tabii bir sempati ile karlanmt. Buna ilaveten Nisan 1920 itibaryla balatlan grmeler sonunda kt imknlara karn salanan para, silah ve cephane yardm kendi lkesinde baarya ulaan Bolevik rejimine yknmeyi artrmtr. Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetinin de Bolevik ynetimi ile iyi geinmeyi politikalarna uygun grmesi bu sreci desteklemitir. Buna ilaveten lkedeki toplumun en temel ortak paydas slam dinidir. Daha 1880li yllardan balayarak gelien bu eilimin de siyasi programlarda yer almas son derece anlalr bir durumdur. Sra Sizde 4 Halk partisi tznn genel esaslarnda bilhassa vurgulanan cumhuriyetilik, laiklik, halklk ve milliyetilik ilkeleri ekonomik ihtiyalardan da beslenerek parti hayatnn tamamnda belirleyici olan hususlardr. Halk Frkasnn tzk esaslar olarak ifade edilen ilkeler aslnda Trkiyenin son yzylna etki eden kavramlarn birikimi olarak grlebilir. Zira 1860l yllardan beri tartlan cumhuriyet kavramnn aydnlar arasnda edindii yer kadar slamclk politikalar da 1880li yllardan itibaren toplumda nemli yer edinmiti. stiklal Harbinin verildii yllarda toplumun artlarn ve anlayn dikkate alarak belirlenen ilkeler bir btn hlinde elde edilen kazanmlarn muhafazasn hedeflemitir. Sreci toplumla beraber yaayarak renen Halk Frkas yneticilerinin de bu birikimi toplumun her kesimine uygulamal olarak retmeyi onlara okul olmay hedeflemesi iddial olmakla birlikte pragmatik bir yaklam olarak grlebilir. Zira son otuz yln gelimeleri sadece aydn kesim arasndaki tartmalar erevesinde oluan afaki fikir tartmalaryla deil toplumun her kesiminin yllar sren savalar ile birlikte arts ve eksisine katlanarak idrak ettii bir zaman diliminde olmutur. Yaayanlar yeni yetienlere bu birikimi aktararak vatandalk grevini de yerine getirmi olacaklardr. Aaolu, Samet, Kuva-y Milliye Ruhu, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi, stanbul 1973. Arar, smail, Atatrkn Halklk Program, stanbul 1963. Atay, Falih Rfk, ankaya, stanbul 1969. Balkanl, Remzi., Mukayeseli Basn ve Propaganda, Ankara, 1961. Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hatralar, stanbul 1955 Cebesoy, Ali Fuat, Mill Mcadele Hatralar, stanbul 1968. Demirel, Ahmet, Birinci Mecliste Muhalefet: kinci Gurup, stanbul 1994. Dumont Paul., Revolution Imposible les Counants dopposition en Anatolie 1920-1921, Cabiers du Monde Russe et Sovietique, VoL XIX, 1-2. Eraslan, Cezmi, Yakn Dnem Trk Dncesinde Halklk ve Atatrk, stanbul 2003. Gne, hsan., Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Dnsel Yaps (1920-1923), Eskiehir, 1985. Hkimiyet-i Milliye, 3 Austos 1336. Kandemir, Feridun, Atatrkn Kurduu Trkiye Komnist Frkas ve Sonras, stanbul 1966. Kansu, Mazhar Mfit, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, c.1-2, Ankara 1968. Karabekir, Kazm, stiklal Harbimizin Esaslar, stanbul 1969. Karal, Enver Ziya, Atatrkten Dnceler, Ankara 1982. Karpat Kemal, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul 1967. Sonyel, Salahi.R. Trk Kurtulu Sava ve D Politika I, Ankara 1973. Toprak, Zafer, II. Merutiyette Solidarist Dnce: Halklk, Toplum ve Bilim, 1977. Say 1, s. 92123. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler (18591952), stanbul 1952. Tuncay, Mete, Trkiyede Sol Akmlar, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1978. Yunus Nadi, Byk Millet Meclisinin Al ve syanlar, stanbul 1955.
7
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Osmanl Devletinin son dneminde tarm, sanayi ve ulam sektrnn durumunu aklayabilecek, Osmanl ynetiminin d ticaret durumunu, para ve bankaclk sistemine bakn analiz edebilecek, Yirminci yzyln balarndaki durumu ile Osmanl toplumunun Mill Mcadeleyi nasl finanse ettiini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Tarm Toplumu Sanayileme D Borlar Mill Banka Tekalif-i Milliye Emirleri
Osmanldan Cumhuriyete Ekonomik Gelimeler
OSMANLI MPARATORLUUNUN SON YILLARINDA EKONOMK DURUM OSMANLILARDA PARA VE BANKA MLL MCADELENN FNANSMANINDA KAYNAKLAR
Osmanldan Cumhuriyete Ekonomik Gelimeler

OSMANLI MPARATORLUUNUN SON YILLARINDA EKONOMK DURUM
Osmanl toplumu XIX. yzyln ikinci yarsna dek iktisat bilimine ve an gelimelerine uzak kalmtr. Aznlklardan Sehak Efendi 1859 ylnda hediye olarak, litografya ile baslm kitab lm-i Tedbir-i Menzili, devrin padiah Abdlmecide vermitir. Kitap Fransz iktisat J.B.SAY (1767-1832)n grlerini iermekteydi. 1879 ylnda Ahmet Mithat, iktisadi konularda yazd yazlarn Ekonomi Politik bal altnda toplam ve kitap hlinde yaymlamtr. Yazlarnda aznlklarn denetiminde Osmanl ekonomisinin nasl yama edildiini, Mslmanlarn nasl ekonomi ynetimi dna itildiini anlatmaya almtr. Bu gelimeler dnda Osmanl Devletinde ilk iktisat kitabnn yazlmas ve baslmas 1881de Ohannes Efendi tarafndan gerekletirildi. Yazar bu kitabn hocalk yapt Mekteb-i Mlkiyede okutmutur. Kitap byk lde Adam Smithin grlerini tekrarlayan ve savunan bir nitelik tayordu. Sakzl Ohannes Efendi ve Portakal Mikail Paa, Mekteb-i Mlkiyede verdikleri derslerde Osmanl Devleti iin sanayilemeyi kaynak israf sayyorlard. Yzyln sonuna gelindiinde ise M. Cavit Bey ktisat ilkelerine ters den bir sanayileme lkeyi yoksullatracaktr diyordu. Gayrimslimlerin Osmanl Devleti iin sanayilemeyi elverisiz bularak kaynak israf saySIRA SZDE malar ile kinci Dnya Sava sonras Batllarn Trkiye iin tarm toplumu olarak kalmay tavsiye etmelerindeki amalar arasnda bir paralellik olabilir mi? Tartnz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
V. Eldemin deerlendirmelerine gre 20. yzyln balarnda, Bat Avrupada S O R U kii bana ortalama gelir 170 dolar iken Osmanl mparatorluunda yaklak 44 dolar idi. Ancak bu miktar stanbulda 66 dolara ykselirken Irakta 35 dolara dyordu. DKKAT Cumhuriyet ncesi Osmanl mparatorluunun sosyoekonomik yaps hakknda elimizde tutarl ve yeterli bilgiler yoktur. Bunun balca nedeni bu dneme ait devlet arivlerinin tasnifinin bitmemi olmasdr. Eldeki bilgiler dank ve snrldr. rnein Osmanl mparatorluunun son yllarnda toplam nfus ve nfusun dier zellikleri hakknda elimizde gvenilir veriler yoktur. Kullanacamz veriler AMALARIMIZ genellikle baz aratrclarn yapt tahminlerdir. 1919 ylnda Mill Misakn izdii snrlar iinde kalan Osmanl Devletinin nfusu iin elimizde gvenilir bir kaynak vardr. Bu kaynak 14 Nisan 1919 ylnda yaymlanm bir belgedir.P Bu kaynakK T A
DKKAT
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
190
tan elde edilen bilgilerle eitli dzeltmeler yapldktan sonra mparatorlukun byk kentlerinin nfuslarn hesaplamak mmkn olmutur. 1914 yl sonuna gre balca byk kentlerin nfuslar yledir: stanbul 1.122.000, zmir 198.000, Bursa 76.000, Adana 64.000, Konya 49.000 ve Ankara 27.000. Grlyor ki mparatorlukun bugnk anlamda tek byk kenti vard o da stanbul idi. Bu kentin zellii devletin bakenti olmas yannda d ticaretin de merkezi olmas idi. kinci srada yer alan zmir de daha kk apta olmak zere ithalat ve ihracatn yapld ikinci byk liman kent zelliini tamaktayd. Dier bir deyile lkenin Avrupaya alan kylar kentlemi ve gelimi iken Anadolu ve Dou Anadolu btnleme dnda kalmt. Bat Avrupada kentlemeyi belirleyen olgu sanayi yatrmlarnn balamas ile ortaya kan i gc talebidir. Oysa Osmanl Devleti ada sanayi sreci dnda kaldndan stanbul ve zmirde grlen kentleme i ve d ticaret yannda kamu hizmetlerinin younlamas ile olumutur. I. Dnya Sava sonrasnda bu kentlerin nfuslar tahmin edebileceimiz nedenlerle ok azalmt.
Tarm
stiklal Harbi ncesi Osmanl Devletinde zellikle Dou ve Gney Dou Anadoluda toprak - insan ilikileri feodal dzen iindeydi. Aar Vergisi ve bu uygulamann ortaya kard mltezimlik tarmda modernlemeyi engellemiti. Ulam ve haberleme yetersizlii iftinin ie dnk retimle yetinmesine yol amt. Bitlis ve Diyarbakrda 51 ve daha byk dnm topra ileyenler egemen iken Bat Anadolu da ise iletme byklkleri klmekte ve piyasaya ynelik retimde art grlmektedir. Miras yoluyla topran paylalmas nedeniyle ekilebilir topraklar klmekteydi. Hemen her blgede tahl ekimi bitkisel retimde belirleyici durumdayd. Ekilebilir alanlarn bir ksm mera, bir ksm da bakmszlktan bataklk hldeydi. Mera alannn geni olmas hayvancl kolay ve yaygn hle getirmiti. Doal gbre byk apta yakt olarak kullanld hlde, ekim alanlar snrl olduundan gbreleme yeterli dzeydeydi. Muhtemelen bu yzden, hektar bana verim yksek gzkyordu. Geleneksel Osmanl toprak dzeni Devletin kmesiyle ilemez hle gelmiti. Bu boluktan yararlanan derebeyleri, aalar, tefeciler zellikle Dou ve Gney Dou Anadoluda, kyly zerinde alt toprakla birlikte sahiplenmitir. Kyl maraba, yani yetitirdii rnn toplam zerinden pay alan retici durumundayd. Toprak mlkiyetini dzenleyen sistem karmakarkt. Bu karklktan dolay kendini gl hisseden her kii ve grup Hazinenin topraklarna el koyabiliyordu. Merkez idare aciz kalnca valiler, mutasarrflar, kaymakamlar, jandarma gibi devlet memurlar da topraa el koyarak toprak aas hline gelebiliyorlard. 20. yzyln banda Osmanl mparatorluu iinde yaayan insanlarn ounluu krsal alanlarda tarmla urarken kentlerde yaayanlar memuriyet, askerlik ve ticaret yapmaktayd. Ticaret ile ounlukla aznlklar uramaktayd. Ancak kentlerle krsal alan arasnda iktisadi, sosyal ve kltrel iletiim ve etkileim yoktu. rnein byk kentlerin tahl ihtiyac i piyasa olumad iin ithalatla karlanyordu. 1838 Ticaret Anlamas sonrasnda bata ngiliz mallar olmak zere her trl tarmsal rn kentlerde yerli rnlerin yerini almt. Zira Hkmet tarm kesimini veya iftiyi koruyacak nlemler alamyordu. Kapitlasyon rejimi altnda olan l-
7. nite - Osmanldan Cumhuriyete Ekonomik Gelimeler
191
ke, 1878-1913 dneminde her yl ortalama 75 bin ton un, 65 bin ton pirin ve 10 bin ton buday ithal etmek zorunda kalmtr. Bu yzden her yl yaklak 12 milyon altn lira darya denmitir. Devletin koruyuculuundan ve kentlerin olanaklarndan uzak yoksul Anadolu halk tarmda kuraklk ve ktlk yaand yllarda alkla savamak ve lm kabullenmek zorunda kalmtr.
Fotoraf 7.1 Tarma elverili topraklar artrmak iin millete nderlik gerekiyordu. Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
Nfusun %80den fazlasnn tarm ile urat bir lkenin nemli SIRA SZDEtarm rn miktarda ithal etmek zorunda kalmas ne ile aklanabilir? Tartnz I. Dnya Sava yllarnda tarm kesiminde retime katkda bulunan insanlar askere alnrken bykba hayvanlar da asker birliklerin emrine verilmiti. Bu olgu S O R U tarmsal retimin anlan yllarda azalmasna yol anca devlet tarmda alma, ekme ykmll getirmiti. Bu uygulama Kurtulu Sava yllarnda da nemini korumutur.K zellikle AnaDK AT doluda hayvan ve orman varl sava yllarnda byk tahrip grmtr. Henz kmr ve petrol tanmam olan krsal kesim insan enerji retmek iin ormanlar bilinsiz biimde kesmi, yama etmitir. lkel tarm teknolojisi kullanarak ve hava koullar uygun gittii yllarda retilen pamuk, ttn, afyon, tiftik, fndk, zm, incir gibi geleneksel tarm rnleri ihAMALARIMIZ ra edilmekteydi. zellikle pamuk ekim ve retiminde miktar ve kalitenin arttrlmasnda nce ngilizler sonra Almanlar etkili olmulardr. Fakat yabanclar smrge tipi iftlikler kurmaya gitmemi ticaret ve ulatrmay elde tutmakla yetinmiK T A P lerdir. Toprak alm satmnn serbest olmasndan ve Trklerin yoksullamasndan yararlanan Rum ve Ermeni cemaati geni topraklar satn almlardr. Bylece Mslman Osmanl, aznlklarn iisi durumuna gelmitir. Kurtulu VSava ncesine TELE ZYON kadar Trk kyls devletin sadece vergi ver asker ver ynndeki isteklerine muhatap olmutur. Bu yzden kyl, devlet yerine, ayan veya aann himayesine snmtr.
NTERNET
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
MAKALE
192
Sanayi
Osmanl mparatorluunun 20. yzyln banda bile henz sanayileme yolunda ciddi kararlar almad bilinmektedir. Devletin zellikle Sarayn ve Ordunun ihtiyalarn karlamak iin kurduu birka fabrikadan ve lkede yabanc sermayenin kurduu kk lekli ve az sayda sanayi tesislerden baka snai faaliyet yoktu. Devlet sermayesiyle 1810 ylnda kurulan ve asker kundura, izme, palaska, fieklik gibi mallar imal eden Beykoz tesislerinden sonra, 1835 de uha, fes, battaniye imal etmek zere stanbulda Feshane Tesisleri kuruldu. Kadife, ipekli kuma, saten ve tafta retmek iin 1845te Hereke Fabrikas tesis edildi. Yine devlet eliyle 1850de pamuklu dokuma rnleri imal etmek zere stanbul Bakrky Bez Fabrikas faaliyete geti. Son olarak 1892de Yldz ini Fabrikas kuruldu. Bu byk tesisler Cumhuriyetten sonra da faaliyetlerine devam ettiler. Ancak lkenin her kasabasnda kk atlyelerin, sanatkrlarn var olduunu belirtmek gerekir. Fakat bu konuda resm, ayrntl ve yeterli bilgi retilmi deildir. lke iinde gmrk birlii olumas ve ulusal dzeyde pazar genilemesi, 1873 ylnda ancak mmkn olabilmitir. Parasal olanaklar elverili ve tasarruf edebilen kesim genellikle asker ve sivil brokratlard. Bu yksek memurlar, o zamanki lke koullarna gre aldklar cretler nedeniyle bugnn byk zenginleri gibi grmek mmkndr. Gnmze dek gelen ve hepimizin gzelliini kabul ettiimiz stanbul yallar zamann byk asker-sivil brokratlar tarafndan yaptrlmt. Bu yzden Mslman-Trk aydnlar, genellikle devlet memuru veya asker olmay tercih etmilerdi. Ayrca ada gelimelerin dnda kalm olan eitim sistemi retime ynelik i gcnn oluturulmasna olanak vermemitir. Byk kentlerdeki az sayda snai faaliyetler yabanclarn ya da lkede yaayan aznlklarn elindeydi. Mslman Trkler, gerek anlamda ekonomik faaliyetlerle ancak II. Merutiyetten (1908den) sonra ilgilenmeye balamlard. Hristiyanlar askere alnmazlar bedel derlerdi. Bylece yerleme, i kurma veya meslek sahibi olma zaman bulurlard. Oysa Mslmanlar seneler sren askerlik hizmeti veya savalar nedeniyle srekli ve dzenli i g sahibi olma ansna sahip deillerdi. Frsat bulanlar genellikle bakkallkla ie balard. 1913 ve 1915 yllarnda dzenlenen sanayi saymlar sonularna gre bugnk Trkiye snrlar iinde kalan snai tesislerinin dalm faaliyet alanna gre yleydi: 20 un deirmeni, 2 makarna fabrikas, 1 bira fabrikas, 6 konserve fabrikas, 1 buz imalathanesi, 3 kire-3 tula imalathanesi, 7 kutu imalat, 2 ya imalat, 2 sabun imalat, 2 porselen imalat, 11 tabakhane, 7 marangoz ve dorama atlyesi, 7 ynl dokuma fabrikas, 2 pamuk iplik ve dokuma fabrikas, 30 ham ipek atlyesi, 1 ipekli dokuma fabrikas, 5 eitli dokuma fabrikas, 35 matbaa, 8 sigara kd fabrikas, 5 madeni eya fabrikas ve 1 kimyasal rn fabrikas gibi... Tm snai faaliyetlerin stanbulda toplanmasn byk lde Sarayn ve yksek memurlarn stanbulda uygun bir piyasa yaratmasyla aklamak mmkndr. Ayrca kamunun ihtiyalarnn karlanmasnn temel hedef alndn da unutmamak gerekir. stanbul dnda hzl byme ve ehirleme, ticari faaliyetlerin younluk derecesine gre zmir, Selanik ve Beyrutta olmutur. Osmanl mparatorluu imzalad uluslararas antlamalar ve kapitlasyonlar nedeniyle, Bat Avrupa lkelerinin tarmsal ve snai rnlerinin tam bir pazar hline dnmt. Eskiden lke ihtiyalarnn karlanmasnda byk pay sahibi olan kk aile iletmeleri ortadan kalkmt. Yine de ykc rekabete dayanarak halclk, bakrclk, silah imalat, saralk ve dokumaclk gibi alanlarda ayakta kalmay baaran kk iletmeler vard.
193
Fotoraf 7.2 Zaten ok az sayda olan fabrikalarn artmas iin devletin nderliine ihtiya vard. (Nazilli dokuma Fabrikasnda 1937) Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Kk sanayi tevik ve yerli maln koruma amacyla 1913de KGeici Sanayi DK AT Kanunu karld. Bu kanunla en az be beygirlik g kullanan ve 1000 Osmanl liralk retim aracna sahip olan ve bir yl boyunca 750 i gn yevmiyeli ii altran i yerleri bu kanunun getirdii kolaylklardan yararlanyordu. Kanun vergi muafiyeti, bedava arazi, geici gmrk muafiyeti, kamunun ncelikle bu tesislerin rnlerini satn alma zorunluluu gibi hkmler getirmitir. Ancak bu yasadan oAMALARIMIZ unlukla aznlklar ve yabanclar yararlanmtr. kinci Merutiyet Dneminde ttihat ve Terakki yneticilerinin hayata geirmeye altkK T A P lar mill iktisat politikalar hakknda geni bilgi edinmek isterseniz Zafer Toprakn Mill ktisat (Tarih Vakf yaynlar, stanbul 1995) adl kitabn okuyabilirsiniz. 1913 ylna gre yabanc sermayenin toplam yatrmlarnn dalm yleydi: Madencilik : 123 Milyon kuru Elektrik, havagaz, su : 343 Milyon kuru Ttn, tekel : 265 Milyon kuru N T E R N E T malat Sanayi : 265 Milyon kuru zellikle byk ehirlerdeki su, elektrik, havagaz, telefon, tramvay gibi altyap teMAKAL sislerinin iletilmesi imtiyazna sahip yabanc irketler tekel durumundaE olmann tatl krlarn elde etmilerdi. Bat sermayesinin Osmanl mparatorluu iindeki ortaklar veya yardmclar olan aznlklar da uygun pay almay baarm ve zengin olmulard. Grlyor ki yabanc sermaye ar sanayi yerine kolay ve ksa vadede gelir getiren alanlara girmitir. Ayrca gmrk duvarlarnn son derecede dk olmas, yabanc rnlerin i piyasaya kolaylkla girmesine olanak vermitir. Kurtulu Sava srasnda lke, igal altnda bulunan stanbul, zmir gibi ehirlerdeki tm snai faaliyetlerden yoksun idi. 1913-1915 sanayi saymna gre tm iyerlerinin %50 den fazlas stanbulda toplanmt. Kurtulu Sava srasnda Ankarada kurulan el tezghlarnda imal ve tamir ilerini Asker Sanayi Okulunda yetimi birka usta yrtmtr.
TELEVZYON
DKKAT
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
194
lk elektrik enerjisi istasyonu 1902de Adanada kuruldu. 1913 ylnda benzer bir istasyon stanbulda faaliyete geti. Cumhuriyet Dneminde ilk elektrik santrali 1948de Etibank tarafndan kuruldu. Bamszlk Sava balarken lkenin her kesinde maden arama ve iletme imtiyaz yabanclara verilmi durumdayd. Kmr iletmelerinin %50den fazlas Fransz ve talyanlarn kontrolndeydi. Ergani bakr madeni de yabanclarn elindeydi ve imalatn tamam ham olarak ihra ediliyordu. mparatorluun ihtiyac olan bakr, levha hlinde ngiltereden ithal ediliyordu. 1921 ylna gre toplam 1298 maden iletme imtiyaznn sadece 259u devlete aitti.
Ulatrma
Avrupada Sanayi Devrimi 1750- 1820 arasnda ulam sektrnde de byk yenilikler getirmitir. 19. yzyln birinci yarsnda buharl gemiler ve lokomotiflerle insan ve yk tayan ve lkeleri yaknlatran yeni bir ulam sistemi egemen olmutu. Ancak Osmanl Devletinin a izleyen bir sanayileme politikas olmad iin ulatrma sektrn yenileme ihtiyac ne kmamt. Mill Mcadelenin balad gnlerde Anadoluda ulam yolu vard: Demir yolu, kara yolu, deniz yolu. Her de ok ilkel ve ihtiyac karlamaz durumdayd. lke zellikle ada anlamda kara yolu ve deniz yolu tatlarna sahip deildi. Deve, katr, at ve merkep tamaclkta belirleyici aralard. Bamszlk Sava srasnda kullanlabilir tek ulam arac demir yoluydu. Bunlarn yapm ise yabanc sermayenin denetiminde ve kendi karlarna gre olmutur. rnein demir yolu hatlar kurulurken hep kylar yani Akdeniz ve Ege tercih edilmi ve buradaki hatlar bakent stanbula balanmamtr. Bylece merkez ynetimin lkenin tmne ulamas ve glenmesi nlenmitir. Osmanl Dneminin sonunda mevcut balca demir yolu hatlar yleydi: 1. Anadolu demir yolu (stanbul, zmit, Eskiehir, Ankara), 2. Badat hatt (Eskiehir, Afyon, Konya, Adana, Halep), 3 Mersin, Tarsus, Adana, 4. zmir, Bandrma, 5. Bandrma, Bursa, 6. zmir, Aydn, Afyon. Bu hatlarn tamam yabanc irketlerce iletilmekteydi. lk demir yolu imtiyaz 1856da ngiltereye zmir-Aydn hatt iin verildi. Kmr salanamadndan odun
Fotoraf 7.3 Mustafa Kemal Paann Mersin ziyaretinde Tarsus istasyonunda Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
7. nite - Osmanldan Cumhuriyete Ekonomik Gelimeler SIRA SZDE
SIRA SZDE 195
kullanlyordu, ok ilkel bir dzen iindeydi. ngiliz irketleri 1866 ylna gelindiDNELM inde 608 kilometre demir yolu hattnn ynetimini ellerine almt. Bir Avusturya irketi ark Demir yolu hattnn yapmna 1871de giriti. AlO R U manlara ilk demir yolu imtiyaz 1888de verildi. II. AbdlhamidSKonya, Badat ve Basra Krfezi arasnda demir yolu yaplmasna ilikin imtiyaz 27 Kasm 1899da Deutsche Banka vermiti. Bu imtiyaz ksa bir sre sonra 1902de K K A T Anadolu DemirD yollar Osmanl irketi devralmt. Bu irket yine ayn bankann denetimindeydi ve o tarihte Haydarpaa-Eskiehir-Ankara ve Eskiehir-Konya hatlarn iletmekteydi. Demir yolu ann denetimi ancak Mill Mcadele Dneminde Ankara Hkmetince salanmtr. Bu kapsamda 19.7.1920 tarihinde Ankara Hkmetince bir letme Umum Mdrl kurulmutur. Daha sonra cumhuriyet idaresi bir yaAMALARIMIZ sayla demir yolu iletmelerini devlet tekeline almtr. Cumhuriyet hkmetlerinin devrald demir yolu miras ve uyguladklar politikalar hakK T A P knda ayrntl bilgi iin Atatrk Aratrma Merkezinin hazrlad Cumhuriyetin Demir yolu Politikalar (Ankara 2010) adl sempozyum kitabn okuyabilirsiniz. Anadoluda yerleme yerleri arasnda dzenli ve drt mevsim ak kara yolu yoktu. Yol yapmnda mkellefiyet olmas, merkez bir rgtn bulunmamas yol yapmn kaba ve geliigzel inaatlar ekline dntrmt. 1919-1920 dneminNTERNET de be ana kara yolu vard: 1. Badat kara yolu (Samsun, Amasya, Sivas, Harput, Musul), 2. Ereli (Konya), Kayseri, Malatya, Harput, Diyarbakr, MAKALE 3. Kayseri, Sivas, 4. Halep, Urfa, Diyarbakr, 5. Trabzon, Bayburt, Erzurum, ran yolu.
TELEVZYON
DNELM S O R U
DKKAT
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Fotoraf 7.4 Anadoluda mevcut yollarn ou ham halde olup ou kn geit vermezdi. Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
Dier yollar iklim artlarnn msaadesine gre geit veren ilkel yollard. 1919da Trkiyede 1000 civarnda otomobil vard. Bunlarn 800 tanesi stanbuldayd. Dnya deniz tamaclnda kullanlan buharl gemileri, Osmanl mparatorluu ilk kez 1826da ngiltereden satn ald gemiyle tanmt. Padiaha Boazda
196
gezmesi iin alnmt. ngiliz ve Ruslarn Boaz iinde ilettikleri vapurlar vard. Osmanllar 1844 ylnda iki vapuru Boazda sefere koydu. Fevaid-i Osmaniye ad verilen deniz yolu iletmesinin ynetimi Mustafa Fazl Paa ile Bogos Beye verilmiti. 1851 ylnda skdara gnde drt sefer yapan Vesile-i Ticaret ve Girit vapurlar sefere balad. Yolculardan 25 para cret alnyordu. 1849 ylna kadar stanbul ehir hatt vapurlarna kadn yolcu alnmazd. Trk bayrakl gemilere de bu tarihten sonra alnmaya baland. irket-i Hayriye kurulduktan sonra ngiltereye 6 gemi sipari edildi ve bu gemiler 1854den itibaren sefere balad. Kabotaj hakkna sahip olmayan Osmanllarda dolaysyla deniz ticaret filosu gelimedi. Sahip olunan mevcut clz filoyu ise I. Dnya Sava olumsuz etkiledi. Deniz ulam taka ve kk motorlarla yaplyordu. Sava sonunda sadece 6 gemi kalmt. 1920lerde ithal mallar genellikle deniz yoluyla ve yabanc gemilerle stanbul, Mersin ve Trabzon limanlarna gelirdi. Trk tersaneleri gemi yapmna balaynca Boaziinde yabanc bayrakl gemilerin almas sona erdi. 1923 ylnda lkede 35 DW ton gibi kk bir deniz ticaret filosu vard. stanbul iinde ulam salayan temel tesislerden biri olan Galata Kprs demir kpr olarak 1878 ylnda II. Abdlhamid zamannda yaptrlmt. Bugnk Galata Kprs hline gelmesi 1912 ylnda bir Alman irketi tarafndan gerekletirilmitir. Hl stanbul halkna hizmet veren Karaky-Tnel arasnda ileyen yeralt treni 1874 ylnda hizmete girmitir. Trkiyede ilk dzenli posta tekilat Ekim 1840da kuruldu. Bir kamu hizmeti olarak devlete yrtlmeye baland. 1840da posta, 1855te telgraf ve 1908de de telefon hizmetleri balatld.
D Ticaret
Osmanl mparatorluu ynetimi kapitlasyonlar nedeniyle serbest d ticaret rejimini benimsemek zorunda kalmtr. Bu durum d ekonomik ilikilerde olduu kadar siyasette de lkenin gl devletlerin denetimine girmesine yol amtr. 19.yzylda imzalanan ticaret anlamalaryla durum daha da ktlemitir. rnein lkede zaten son derece yetersiz olan yerli sanayii gmrk vergileriyle korumak mmkn deildi. Zira devlet 1838 anlamalarndan balayarak ithal mallar iin gmrk vergilerini %3 den yukar karma hakkna sahip deildi. Buna mukabil ihra mallar iin gmrk bu miktarn kat idi. Bunalmn giderek byd yllar olan, Dyunu Umumiye daresinin kurulduu yl ile I. Dnya Savann balad yl arasnda (1881-1914), lkenin d ticaret gstergeleri yledir:
Tablo 7.1 D Ticaret (Milyon Osmanl Liras) Yllar 1880 1890 1900 1911 1913 thalat 17,847 22,914 23,841 45,063 41,842 hracat 8,467 12,836 14,905 24,909 21,600 Ak -9,350 -10,077 -8,936 -20,154 -19,242
Osmanl d ticaret istatistikleri 1878 ylndan itibaren yaymlanmaya baland. Bu istatistiklerin mal guruplarna gre sistematik tasnifi de 1907 ylndan itibaren mmkn oldu. Ayrca snrl sayda lkeyle ilgili d ticaret istatistikleri belirlenmekteydi. lke 1830-1913 arasnda srekli toprak kaybettiinden d ticaretin hangi blgeleri kapsad sorusu akla gelmektedir.
197
Ele alnan dnemde d ticaret a sreklidir ve ihracatn ithalat karlama oran yaklak %55 dzeyindedir. D ticaretin dier ynne, ithalat ve ihracatn lkelere gre dalmna bakldnda, anlan dnemde siyasi gelimelere paralel olarak ortaya kan ilgin bir gelimeyle karlayoruz. 1890 yl sonuna gre Almanyann gerek ithalat ve gerekse ihracat iindeki pay yaklak %2 civarnda olduu hlde; 1913 ylna gelindiinde bu oranlar bym; ithalatta %17,6 ve ihracatta %8,3 dzeyine kmtr. Buna karlk ngilterenin pay her iki ynde de azalm; ithalatta %50,6dan %33,6ya, ihracatta da %49,7den %31,6ya dmtr. Bir baka deyile 1900-1913 yllar arasnda Osmanl d ticareti iinde ngiltere ve Fransann paylar derken; Avusturya-Macaristan, Almanya ve talyann paylar ykselmitir. Zira ngiltere ve Fransa anlan dnemde Rusyay da itilaflarna dahil ederek Osmanl Devleti zerindeki paylam anlamalarn ekillendirmilerdi. Bu gelimeye karn II.Abdlhamid de mill birliini yeni salam olan Almanyay bir denge unsuru olarak d ilikilerinde nemli bir noktaya getirmitir. Osmanl Devleti tarm rnleri ve baz madenler ihra eden; temel tketim mallar, dier sanayi mallar ile demir yolu malzemesi ve silah-cephane ithal eden bir d ticaret yaps iindeydi. thalat ve ihracat byk apta deniz tamacl ile gerekletiriliyordu. Deniz ticareti ise ngiliz ve Franszlarn elindeydi. Anadolu d ticareti stanbul dnda zmir, Mersin, skenderun, Samsun ve Trabzon limanlarndan gerekleiyordu. Osmanl-Alman ticari ilikilerinde dnm noktas saylacak olay, 1898 sonbaharnda II. Wilhelmin II. Abdlhamidi stanbulda ziyaret etmesidir. Bu grmelerde Alman mparatoru iki lke arasnda ortak giriimler nerirken d almlarda Alman mallarnn tercih edilmesini istemitir. Bu ziyaretten sonra Alman giriimcilerine verilen yatrm ve iletme imtiyazlar, zellikle demir yolu alannda, byk boyutlara ulamtr. Alman sermayesi, demir yolu dnda Konya ve Adana ovalarnn sulama projeleriyle ilgilenmitir. zellikle tahl ve pamuk retiminde verimi arttrmay ngren projeler, I. Dnya Sava nedeniyle uygulanamamtr. Sava sonras dnemde Ankara Hkmeti, emekli amiral Colby M. Chesterin banda bulunduu bir Amerikan irketine, Nisan 1923te be bin kmlik demir yolu ve maden imtiyaz verdi. Cumhuriyet ynetimine hazrlanan Ankara Hkmeti ABD ile yaknlamay asker ve siyasi ynden uygun grmtr.
OSMANLILARDA PARA VE BANKA

Osmanllarda ilk para 1327de Orhan Bey zamannda kestirilen gm akedir. Bu para Fatih Dnemine kadar (1479) kullanlmtr. Fatih Sultan Mehmet, dneminin ihtiamn yanstan kararlardan biri olarak, ilk Osmanl altn liras olan Sultanileri bastrtmtr. Bylece o tarihten itibaren piyasada ift metal para sistemine geilmitir. 9 Ocak 1881 tarihli yasayla Osmanl liras para birimi olmu ve bylece altn esas yasallamtr. Avrupada devlet desteiyle retilmi mallarn, Osmanl piyasalarn igal etmesiyle d ticaret a hzla byynce, 17. yzyldan itibaren parann ayarnn drlmesi uygulamasna gidilmitir. Temel deme arac durumunda olan akelerin deerlerine bal olarak, zaman zaman tedavlden ekilmesi karsnda, para arzn arttrmak iin piyasaya yeni bir ara para karlmtr. Osmanl-Rus Savann finansmannda kullanlmak zere 1809 ylnda, Belik ve Altlk diye adlandrlan yeni para eitleri piyasaya srlmtr.
198
Osmanl Devletinde ilk kt para uygulamas, yani Kaime, 1840 ylnda gerekleti. Devletin piyasaya sunduu bu Kaimeler geri demeli ve %8 faizliydi. Bir eit borlanma arac durumundayd. Kaimeler altn veya gm paralara irtibatl deildi. lk on yl iinde miktar snrl tutulduu hlde, daha sonra miktar nemli oranda artt. Art arda gelen savalar nedeniyle Osmanl mparatorluunun byk mali sknt iine girmesiyle, kt para iyi paray kovar kuralna uygun olarak Akeler piyasadan ekildi yerine Kaimeler egemen oldu. lke I. Dnya Savana girdiinde tedavlde egemen para kaime idi. Sava yllarnda Almanya ve Macaristandan salanan altn karl kredi Dyunu Umumiye daresine devredilmi ve darenin garantisi altnda 6,5 milyon liralk kaime piyasaya srlmtr. Sava yllar boyunca altn sikkeler piyasaya kmad. Toplam para hacmi 5-6 milyar kuru civarndayd. Ayrca depo edilmi altn 2-3 milyon kuru deerindeydi. 1 Altn lira 100 kuru, 4,3 dolar, 18 mark idi. stanbuldan uzak illerde ulusal para yannda yabanc paralar da kullanlyordu. rnein Hicazda Riyal, Trabzonda Ruble, Dou illerinde ran paras tedavl ediyordu. I. Dnya Sava ncesinde Osmanl mparatorluunun para sistemi farkl para biriminden oluuyordu. Altn ve gm sikkeler ile konvertibl banknotlar dolamdayd. Osmanl Bankasnn kard banknotlar yardmc para niteliindeydi. lk kt para 1915te tedavle kt. 1918de mtareke imzalandnda 1 altn lira, 333 kuru idi. Bamszlk Sava sonunda 625 kuru oldu. 1930 ylnda 1567 sayl Yasa yrrle girdiinde kur 930 kuru civarndayd. Osmanl Devleti, Bat Avrupada yaanan gelime, sanayileme ve da alma srecini yaamad iin, benzer bir bankaclk sistemine ihtiya duymam ve tevik de etmemitir. Sadece Hazinenin i ve d borlanmasn kolaylatrmak ve srdrmek ynnde, zellikle yabanc bankalarn hizmetine ihtiya duyulmutur. Krm Savandan sonra Tanzimat Fermanna ek olarak karlan 18 ubat 1856 tarihli Hatt Hmayunda, ekonomik ve mali sistemi ynlendirmek ve canlandrmak iin bir banka kurulmasnn nemine iaret edilmitir. Bu kararn ilanndan ok ksa bir sre sonra bir ngiliz sermaye grubuna 500 bin ngiliz liras sermayeli ve Bank- Osman (Ottoman Bank) adn tayan bir banka kurma izni verildi. Kuruluundan 7 yl sonra 1863 ylnda Banka, Bank- Osman-i ahaneye katlarak faaliyetine son verdi. Gnmze Osmanl Bankas olarak gelen bu Banka, Franszngiliz ortak sermayesiyle ve 30 yl sreyle imtiyaz almt. Ancak bu imtiyaz sresi dnem dnem uzatlmtr. Bankaya Hazine ilemleri yapma ve banknot karma yetkisi verildi. Ayrca tm ticari bankaclk ilemleri yapma hakk verilirken her trl vergi ve resimden muaf tutuldu. Banka 1863-1914 arasnda altn karlkl konvertibl banknotlar karmt. kinci yabanc banka, merkezi Pariste olan Kredi Lyonedir. Bu banka faaliyetlerine 1933 ylna kadar devam etti. 19. yzyln sonuna doru ve 20. yzyln banda Osmanl mparatorluunun ngiliz ve Franszlarla ekonomik ve mali ilikileri bozulurken Alman ve talyanlarla hzla gelimiti. Bu erevede Alman sermayeli iki banka; Deutsche Orient Bank 1906da, Deutsche Bank 1909da lkeye geldiler ve II. Dnya Sava sonuna kadar da kaldlar. Alman bankalarn iki talyan bankas, 1911de Banco Di Roma ve 1919da Banco Commerciale taliana izledi. Birincisi halen faaliyetini srdrmekte olup, dieri 1977de Trkiyedeki ubelerini tasfiye etmitir. Daha baka yabanc bankalar da gelmi fakat uzun mrl olamamlardr. Gelen yabanc bankalar, lkeleriyle Osmanl Devleti arasnda zellikle ticari ilikileri gelitirmeye almlardr. Ayrca madencilik ve ulatrma alanna yatrm yapmay tercih etmilerdir.
199
Osmanllarn ulusal bankaclk giriimi Mithat Paa nderliinde 1863de Ziraat Bankas ve 1868de stanbul Emniyet Sand ile balamtr. Mithat Paa Ni Valilii srasnda Ruscuk-Pirot yresinde kurduu Memleket Sand ile Ziraat Bankasnn temelini atmtr. Bu sandklar bugnk anlamda bir tarm-kredi kooperatifi olarak faaliyet gstermeye almlardr. Yaklak 20 yllk bir deneyimden sonra Memleket Sandklar, Austos 1888 tarihli bir Nizamname ile sermayesi 10 Milyon Osmanl liras olan ve merkezi stanbulda bulunan Ziraat Bankasna dnt. Bu aamada Bankann sadece tarm sektrne kredi vermesi istendi. stanbul Emniyet Sand, Mithat Paa tarafndan Rusukta halkn tasarruflarn toplamak ve saklamak zere faaliyete geirilen Emniyet Sandndan domutur. 1868 ylnda Sandn merkezi stanbula tanmtr. Bir eit tasarruf bankas gibi alan Sandk 1984 ylnda Ziraat Bankasna katlarak faaliyetine son vermitir. Yerli sermayeyle ilk banka tibar- Mill Bankas adyla 1917de kurulmutu. lk ylda personelin %90n Trkler dndaki kiiler oluturuyordu. Banka kaytlar Franszca tutuluyordu ve ilk genel mdr Avusturyal idi. Bu banka 1924 ylnda Trkiye Bankas ile birleti. 1908-1923 yllar arasnda, 11i stanbulda, 13 Anadoluda olmak zere, 24 yerli banka kurulmutur. Genellikle il merkezi veya ile dzeyinde faaliyet gsteren bu bankalardan 14 Cumhuriyetin ilanndan sonra da ayakta kalmlarsa da bunlarn sadece ikisi gnmze gelebilmitir. Bunlar, Trk Ticaret Bankas (Adapazar slam Ticaret Bankas) ve Mill Aydn Bankas (Tari Bank)dr.
Kamu Maliyesi
Osmanl Devleti bir slam devleti olarak kurulduundan, devletin ynetiminde din kurum ve kurallar egemendi. Bu zellie uygun olarak devletin temel gelir kayna eri vergilerdi. Ancak zaman iinde rfi vergilere de yer verilmitir. lkede Tek Hazine, Tek Bte ilkeleri 1856 ylndan itibaren yrrle kondu. 1876 Merutiyet Anayasas ile vergilemenin kanuna dayal olmas ilkesi getirildi. Osmanllarda devletin Bat anlamnda bte hazrlamas 1909dan sonra olmutur. Gelir-gider tahminlerinde byk yanlmalar olduundan devlet ynetimi byk zorluklarla hatta krizle kar karya kalyordu. rnein, I. Dnya Sava yllarnda bu tahminlerdeki byk dalgalanmalar ve byk bte aklar devleti borlanmaya zorlamt. Osmanl maliyesi 1881 ylnda yrrle giren Muharrem Kararnamesi ile Dyun-u Umumiye daresinin denetimine girmiti. 1876-1909 yllar arasnda Osmanl Devletini yneten II. Abdlhamidin bu kararnameyi imzalamasyla lke resmen yar smrge hline gelmi oldu. Dyun-u Umumiye daresi yabanc alacakllar temsil eden be lke temsilcisi ile yerli alacakllar ve Galata bankerlerini temsil eden 2 temsilcinin katlmasyla 7 yeden meydana geliyordu. Tarihiler bu idareyi ikinci bir Maliye Bakanl olarak dnyada benzeri az grlebilecek bir uygulama biiminde nitelemektedirler. Osmanl Devletinin ekonomik ve mali kaynaklarn denetim altna alan idare, gerek grdnde haciz yoluyla tahsilat yapabiliyordu. Bylece bamsz devlet olmann belki de en nemli unsuru olan vergileme hakk devletin elinden alnmt. On civarnda vergi eidinin gelirlerini dorudan Dyun-u Umumiye daresi topluyordu. Birinci Dnya Sava ncesinde vergilerin %5i devlete dorudan toplanrken %95i mltezim (vergi gelirlerini devlet iin toplayan memurlar)ler araclyla toplanmaktayd. I. Dnya Sava sonrasnda galip devletlerin igaline urayan Osmanl Devleti ikinci bir yabanc ynetimin denetimine girmiti. Buna kar balatlan Mill Mca-
200
dele ile Osmanl topraklar zerinde siyasi ve iktisadi ynden ayr karar merkezi dodu; Anadoluda Byk Millet Meclisi Hkmeti, stanbulda Padiah Hkmeti ve gal Kuvvetleri. Osmanl Devleti ekonomik olarak an gerisinde kalm, borlarnn taksit ve faizlerini deyemeyen, ekonomik bamszln kaybetmi, topraklar paylalm bir devlet durumundayd. 1919 Yl Btesi, Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclisi toplanamad iin onaylanamamt. Bu yzden 1918 yl Bte Kanununun 1919 ylnda da uygulanmas kararlatrld. 1920 yl banda toplanan Mebusan ve Ayan Meclisi bte almalarn yapmadan ngiliz igal kuvvetlerince datld. Ortaya kan yasal ve mali boluk avans kanunlar yoluyla doldurulmaya alld. Meclis onay grevini ancak 28 ubat 192lde yapabildi. Onaylanan 1920 yl btesi 11,6 milyon lira akla kapanmt. Ak Osmanl Bankasndan alnan avanslar ve Hazineye ait tanmaz mallarn satyla kapatlmt. 1920 yl Bte gelirlerinin dalm; %30 Aar, %23 gmrk, %11 anam, %9 tuz vb. vergi gelirleri biimindeydi. Osmanl Devleti borlanarak yaamaya alm bir idareye sahipti. Birinci Dnya Sava ncesinde devletin birikmi bor miktar 180 Milyon Osmanl liras kadard. Bu borcun en nemli ksm d borlard. 6 Austos 1924de yrrle giren Lozan Antlamas ile toplam d bor miktar 161,3 milyon lira olarak belirlendi. Ancak borcun Osmanl mparatorluu snrlar iinde olup da Lozan Antlamas ile ayrlan ve bamsz hle gelen lkelerce de denmesi kararlatrld. Sonunda Osmanl borcu olarak Trkiye Cumhuriyetine den pay 85 milyon lira oldu. Buna ek olarak 30 milyon kadar faiz hesap edildi, yani toplam 115 milyon lira bor ortaya kt. Cumhuriyet Hkmetleri borcu demeyi kabul etmilerse de zaman ve taksitleri zerinde alacakllarla uzun grmeler olmutur. Kesin zme 193lde Pariste varlmtr. Bu antlamaya uygun olarak yaplan demeler 1954 ylnda sona ermitir.
MLL MCADELENN FNANSMANINDA KAYNAKLAR

Sava yllarnda 3 milyona yakn insan silah altna alnm, bunun yaklak bir milyonu ehit veya esir dm, kaybolmu veya sakat kalmtr. Sava sonrasnda toplumun 18-35 ya arasndaki erkek nfusunda byk azalma olmutu. Mustafa Kemal Paa igal altndaki stanbuldan ayrlp Anadoluya getiinde karsnda, Balkan ve Birinci Dnya Sava nedeniyle alma yandaki gen nfusu krlm, yoksul ve aresiz bir halk bulmutur. Anadolu byk apta z tketime dayal ve kk aile iletmelerinden oluan ilkel bir tarm toplumu zelliklerini tamaktayd. l, ile ve kyler arasnda iletiim ve ulatrma a bulunmad iin i ticaret henz ok ilkel dzeyde ve snrlyd. stiklal Sava balangta Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin halktan toplad ayni ve nakdi yardmlarla finanse edilmitir. Zaman iinde hzla byyen gnll milis tekilatnn iae, ibate ve silahlandrma giderlerinin karlanmasnn bir esasa balanmas Erzurum ve Sivas Kongrelerinde grlm ve u kararlar alnmtr: Kazalarda maliye tekilat ve levazm kurulacak ve milis kuvvetlerinin giderleri bu rgtlerce karlanacak, ahs ve ailelerden alnacak yardm miktarlar mahalle muhtar ve ihtiyar heyeti tarafndan verilecek mali belgelere dayandrlacak, Yardm yapmaktan kanacak kiilere verilecek cezay ilgili milis komutan belirleyecek, Yz lira nakdi bedel deyenler 3 ay askerlikten muaf tutulacakt.
201
Ankarada Byk Millet Meclisi Hkmeti kurulduktan sonra, ilk mali karar olarak, Anadolu halknn Osmanl Hkmetine dedii vergilere el konulmutur. zellikle Dyun-u Umumiye ve Ttn Rejisi daresi gibi rgtlerin toplad devlet gelirlerinin Ankara Hkmeti Hazinesine nakli salanmtr. Bu aamada, anlan hkmetin henz bir devlet btesi yoktur. Yaanan olaanst koullar iinde gelir ve giderleri tahmin etmek mmkn deildi. Kurtulu Savayla dzenli bir ordunun gn gnne ihtiyalarn karlamak durumunda olan Ankara Hkmeti, ayn zamanda rgtlenme ve yerleme giderleri iin de kaynak bulmak zorunda kalmt. 5 Austos 1921de Byk Millet Meclisinin kard olaanst bir yasayla Mustafa Kemal Paaya bakomutanlk grevi verilmitir. Bu amala Mustafa Kemal Paa 7-8 Austos 1921 tarihinde yaynlad Teklifi Milliye Emirleri ile savan gerektirdii mal ve hizmetlerin teminine almtr. Bu emirler; 1. Her ilede birer ulusal vergi kurulu kurulacak, bu kurullarca toplanan eyler ordunun eitli blmlerine datlacaktr. 2. Yurtta her ev, birer kat amar, birer ift orap ve ark hazrlayp Vergi Kuruluna verecektir. 3. Tccar ve halk elinde bulunan amarlk, bez, kaput bezi, patiska, pamuk, ykanm ve ykanmam yn ve tiftik, erkek elbisesi, dikmeye elverili her trl yazlk ve klk kuma, kaln bez, ksele, vaketa, taban astarl, sar ve siyah mein, sahtiyan, dikilmi ve dikilmemi ark, potin, demir, kundura ivisi, tel ivi, kundura ve sara iplii, nallk demir ve yaplm nal, mh, yem torbas, yular, belleme, kolan, kaa, gebre, semer ve urganlardan %40na paras sonra denmek zere el konulacaktr. 4. Eldeki buday, saman, un, arpa, fasulye, bulgur, nohut, mercimek, kasaplk hayvanlar, eker, gaz, pirin, sabun, ya, tuz, zeytinya ay ve mumlarnda yine %40na, paras sonra denmek zere teslim alnacaktr. 5. Ordu iin halktan alman tatlardan geriye kalanlarn da ayda bir kez ve parasz olarak 100 kmlik bir uzakla dek asker ulatrma ilerinde altrlacaktr. 6. Ordunun yedirilip giydirilmesine yarayacak btn sahipsiz mallara el konulacaktr. 7. Halkn elinde bulunan savaa elverili btn silah ve cephane gn iinde hkmete verilecektir. 8. Benzin, vakum, gres ya, makine ya, don ya, saati ve taban yalar, vazelin otomobil ve kamyon lastii, lastik yaptrc, buji, souk tutkal, Fransz tutkal, telefon makinesi, kablo, pil, plak tel, yaltkan ve bunlara benzer gerelerin ve gaz yann %40na el konulacaktr. 9. Demirci, marangoz, dokumac, tesviyeci, sara ve arabaclarla bunlarn iliklerinin i karma giderinin; kasatura, kl, mzrak ve eer yapabilecek ustalarn adlaryla saylarnn ve durumlar tespit edilecektir. 10. Halkn elinde bulunan drt tekerlekli yayl araba, drt tekerlekli at ve kz arabasyla kan arabalarnn btn donatm ve hayvanlaryla birlikte, binek hayvanlar, topeker hayvanlar, katrlar, yk hayvanlarnn, deve ve eeklerin %20sine el konulacaktr. Bakomutan Mustafa Kemal Paann yaymlad bu emirlerin kanun kuvvetinde olduu hususu, Ankarada 9 Ocak 1920den itibaren kan Hkimiyet-i Milliye gazetesi aracl ile halka duyuruldu. Oysa 28 ubat 1921de yrrle konan
202
Osmanl Hkmeti bte kanununun 8. maddesi, Ankara Hkmetinin halktan her ne adla olursa olsun vergi toplayamayacan ngrmekteydi.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
lke iinde kendi vatandalarnn mali skntlar, dardan alnan borlar dolaysyla maSIRA SZDE li bamszln ortadan kalkm olmasna karn milletin elindeki malzemenin % 20 ila %40n devlete ve orduya tahsis etmeyi kabullenmesini nasl yorumlayabiliriz? Tartnz.
DNELM
DKKAT
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Kurtulu Sava enflasyonsuz ald. Sava yllarnda Anadoluda kullanlan paS O R U ra Osmanl Kaimeleriydi. Kuvay Milliye para basma yoluna gitmedi. Parann sahib-i mlk saylan Padiaha ait olduu halk arasnda kabul gryordu. Siyasal ve asker egemenlik alanlar farkl olmasna karn ayn para piyasada dolayordu. DKKAT Sonu olarak, Kurtulu Savann finansman vergileme, el koyma, borlanma ve d kredi gibi balca kaynaklarla gerekletirilmitir. Bunlarla birlikte en byk destek, bamszlk iin her eyi feda etmeyi bir vatan grevi sayan Anadolu insannn gnll katklarndan ve yardmlarndan salanmtr. Anadolu halk ard ardna gelen Balkan Sava, Birinci Dnya Sava ve KurtuAMALARIMIZ lu Sava nedeniyle insann, hayvann ve maln kaybetmi, yoksul ve aresizdi. Halkn %80den fazlas geimini tarma dayal faaliyetlerden salamaktayd. lkede yetimiK i gc, deneyimli giriimci, sermaye ve altyap olmad gibi, yol gsT A P terecek dzenli alan kamu kurum ve kurulular da yoktu. 17 ubat - 4 Mart 1923 tarihlerinde zmirde toplanan Trkiye ktisat Kongresinde alnan E V Z Y O N uygun olarak, hkmet ilk ulusal ticaret bankamz olan TrT E L kararlara kiye Bankasnn 1924te faaliyete gemesini salamtr. Ardndan sanayi alannda kredi vermek zere 1925 ylnda Sanayi ve Maadin Bankas kurulmutur. ifti kesiminin isteine uyularak, yaklak devlet gelirlerinin %30unu salayan Aar NTERNET Vergisi yrrlkten kaldrld. 1927 ylnda Tevik-i Sanayi Kanunu ile snai yatrmlar zendirilmeye allmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda yani ulusal ekonomiye gei sreci iinde Hkmet MAKALE demir yolu yapmn ncellikle ele almt. Kamu kaynaklar ok yetersiz olmakla birlikte yabanc irketlerin milliletirilmesi balatlmt. Devlet d ekonomik ilikileri denetim altna almaktan uzakt. Birinci nedeni lkenin bir merkez bankas yoktu. leri yabanc bir banka olan Osmanl Bankas yrtyordu. Ayrca Lozan Antlamasna bal Ticaret Szlemesine gre 1929 ylna dek Trkiye gmrk tarifelerini deitirme hakkndan yoksundu. Ana hatlaryla belirlemeye altmz bu olumsuz koullar, ulusal ekonomiye gei dnemi diye nitelediimiz (1923-1930) dnemde atlm yapmay engellemitir. Gazi Mustafa Kemal ve arkadalar Modern Trk Devleti Projesine uygun olarak laik Trkiye Cumhuriyetinin yaamasn salayacak kurum ve kurulularn yasalarn yrrle koydular. Ana hedef halk egemenliine dayanan, ada ve bilimi rehber alan yeni bir devlet dzeni kurmakt. lke iinde siyasal, sosyal, kltrel ve ekonomik sorunlar almaya allrken 1929 Byk Buhran patlak verdi. Dnyay sarsan bu ekonomik kriz zellikle tarm rnleri piyasalarnda fiyatlarn hzla dmesine neden oldu. Geleneksel tarm rnleri ihracats olan Trkiyenin dviz gelirleri hzla dt. Dolaysyla tarmsal rnlerin reticileri byk bir yoksullama sreciyle kar karya kaldlar. Ulusal ekonomik dzenini kurmaya alan gen Trkiye Cumhuriyeti ekonomik seferberlik ilan etmek zorunda kald. Atatrkn nderliinde baaryla yrtlen siyasal, toplumsal ve kltrel reformlar yannda, bu kez hzl ve kkl iktisadi reformlar balatld.
203
zet
Osmanl Devletinin son dnemine ait ok gvenilir istatistiki verilerin olmamas dnemi deerlendirmede bir eksikliktir. Osmanl Devletinin son dneminde tarm, sanayi ve ulam sektrlerinin durumu hi de i ac bir durumda deildi. Ancak genele bakld zaman zellikle Dou ve Gney Dou Anadoluda toprak - insan ilikilerinin feodal dzen iinde olduunu sylemek mmkndr. Aar Vergisi ve bu uygulamann ortaya kard mltezimlik tarmda modernlemeyi engellemiti. Ulam ve haberleme yetersizlii iftinin ie dnk retimle yetinmesine yol amt. Devletin dousunda 50 ve daha byk dnm topra ileyenler egemen iken Bat Anadolu da ise iletme byklkleri klmekte ve piyasaya ynelik retimde art grlmektedir. Miras yoluyla topran paylalmas nedeniyle ekilebilir topraklar klmekteydi. Hemen her blgede tahl ekimi bitkisel retimde belirleyici durumdayd. Ekilebilir alanlarn bir ksm mera, bir ksm da bakmszlktan bataklk hldeydi. Mera alannn geni olmas hayvancl kolay ve yaygn hle getirmiti. Nfusun %80-85 i tarm alannda almakta ve geimini salamaktayd. Devletin zellikle Sarayn ve Ordunun ihtiyalarn karlamak iin kurduu bir ka fabrikadan ve lkede yabanc sermayenin kurduu kk lekli ve az sayda sanayi tesislerden baka snai faaliyet yoktu. Devlet sermayesiyle XIX. asrda kurulan tekstil ve ordu ihtiyacn karlamaya ynelik byk tesisler Cumhuriyetten sonra da faaliyetlerine devam ettiler. Ancak lkenin her kasabasnda kk atlyelerin, sanatkrlarn var olduunu, belirtmek gerekir. lke iinde gmrk birlii olumas ve ulusal dzeyde pazar genilemesi, 1873 ylnda ancak mmkn olabilmitir. Byk kentlerdeki az sayda snai faaliyetler yabanclarn ya da lkede yaayan aznlklarn elindeydi. Mslman Trkler, gerek anlamda ekonomik faaliyetlerle ancak II. Merutiyetten (1908den) sonra ilgilenmeye balamlard. Hristiyanlar askere alnmazlar bedel derlerdi. Bylece yerleme, i kurma veya meslek sahibi olma zaman bulurlard. Oysa Mslmanlar seneler sren askerlik hizmeti veya savalar nedeniyle srekli ve dzenli i g sahibi olma ansna sahip deillerdi. Frsat bulanlar genellikle bakkallkla ie balard. Ulama gelince Osmanl Devletinin a izleyen bir sanayileme politikas olmad iin ulatrma sektrn yenileme ihtiyac ne kmamt. Mill Mcadelenin balad gnlerde Anadoluda ulam yolu vard: Demir yolu, kara yolu, deniz yolu. Her de ok ilkel ve ihtiyac karlamaz durumdayd. lke zellikle ada anlamda kara yolu ve deniz yolu tatlarna sahip deildi. Deve, katr, at ve merkep tamaclkta belirleyici aralard. Bamszlk Sava srasnda kullanlabilir tek ulam arac demir yoluydu. Bunlarn yapm ise yabanc sermayenin denetiminde ve kendi karlarna gre olmutur. rnein demir yolu hatlar kurulurken hep kylar yani Akdeniz ve Ege tercih edilmi ve buradaki hatlar bakent stanbula balanmamtr. Bylece merkez ynetimin lkenin tmne ulamas ve glenmesi nlenmitir. Ele alnan dnemde d ticaret a sreklidir ve ihracatn ithalat karlama oran yaklak %55 dzeyindedir. D ticaretin dier ynne, ithalat ve ihracatn lkelere gre dalmna bakldnda, anlan dnemde siyasi gelimelere paralel olarak ortaya kan ilgin bir gelimeyle karlayoruz. 1890 yl sonuna gre Almanyann gerek ithalat ve gerekse ihracat iindeki pay yaklak %2 civarnda olduu hlde: 1913 ylna gelindiinde bu oranlar bym; ithalatta %17,6 ve ihracatta %8,3 dzeyine kmtr. Buna karlk ngilterenin pay her iki ynde de azalm; ithalatta %50,6dan %33,6ya, ihracatta da %49,7den %31,6ya dmtr. Bir baka deyile 1900-1913 yllar arasnda Osmanl d ticareti iinde ngiltere ve Fransann paylar derken; Avusturya-Macaristan, Almanya ve talyann paylar ykselmitir. Osmanl Devleti, Bat Avrupada yaanan gelime, sanayileme ve da alma srecini yaamad iin, benzer bir bankaclk sistemine ihtiya duymam ve tevik de etmemitir. Sadece Hazinenin i ve d borlanmasn kolaylatrmak ve srdrmek ynnde, zellikle yabanc bankalarn hizmetine ihtiya duyulmutur. I. Dnya Sava ncesinde Osmanl mparatorluunun para sistemi farkl para biriminden oluuyordu. Altn ve gm sikkeler ile konvertibl banknotlar dolamdayd. Osmanl Bankasnn kard banknotlar yardmc para niteliindeydi. lk kt para 1915te tedavle kmt. Osmanllarn ulusal bankaclk giriimi Mithat Paa Dneminde 1863de Ziraat Bankas ve 1868de stanbul Emniyet Sand ile balamtr. Mithat Paa Ni Valilii srasnda Ruscuk-Pirot yresinde kurduu Memleket Sand ile Ziraat Bankasnn temelini atmtr. Bu san-
204
dklar bugnk anlamda bir tarm-kredi kooperatifi olarak faaliyet gstermeye almlardr. Yaklak 20 yllk bir deneyimden sonra Memleket Sandklar, Austos 1888 tarihli bir Nizamname ile sermayesi 10 Milyon Osmanl liras olan ve merkezi stanbulda bulunan Ziraat Bankasna dnmtr. Bu aamada Bankann sadece tarm sektrne kredi vermesi isteniyordu. stanbul Emniyet Sand, Mithat Paa tarafndan Rusukta halkn tasarruflarn toplamak ve saklamak zere faaliyete geirilen Emniyet Sandndan domutur. 1868 ylnda Sandn merkezi stanbula tanmtr. Bir eit tasarruf bankas gibi alan Sandk 1984 ylnda Ziraat Bankasna katlarak faaliyetine son vermitir. stiklal Sava balangta Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin halktan toplad ihtiya malzemeleri ve nakdi yardmlarla finanse edilmitir. Zaman iinde hzla byyen gnll milis tekilatnn iae, ibate ve silahlandrma giderlerinin karlanmasnn Erzurum ve Sivas Kongrelerinde bir esasa balanmtr. Ankarada Byk Millet Meclisi Hkmeti kurulduktan sonra, ilk mali karar olarak, Anadolu halknn Osmanl Hkmetine dedii vergilere el konulmutur. zellikle Dyun-u Umumiye ve Ttn Rejisi daresi gibi rgtlerin toplad devlet gelirlerinin Ankara Hkmeti Hazinesine nakli salanmtr. Bu aamada, Meclis hkmetinin henz bir devlet btesi yoktu. Yaanan olaanst koullar iinde gelir ve giderleri tahmin etmek mmkn deildi. Normal vatandalar ise zaten 1911den beri sava hlinde olduundan elinde avucunda olan da tketmi durumdayd. Btn bunlara ramen slam aleminden ve Rusyadan silah, Rusyadaki Mslmanlardan para yardmlar ile stiklal Savann giderleri karlanmaya allmtr. Mustafa Kemal Paann bakomutanla atandktan sonra yaymlad tekalif-i milliye emirleri ise Trk milletinin bamsz yaama azmini gerekletirmek zere katland fedakrln ahikasn; zirvesini oluturmaktadr. stisnasz her evin gc lsnde katk salad bu sava ayn zamanda toplumu milletletiren bir srece de iaret etmektedir.
205
Kendimizi Snayalm
1. Birinci Dnya Sava yllarnda tarm kesiminde retime katkda bulunan insanlar askere alnrken, bykba hayvanlar da asker birliklerin emrine verilmiti. Bu olgu tarmsal retimin anlan yllarda azalmasna yol anca, devlet; a. Tarmda alma, ekme ykmll getirdi b. Vergileri artrd c. Toprak alm satmn serbest brakt d. Her trl tarmsal rnn ithalatn serbest brakt e. Tarm rnlerine el koydu 2. Osmanl Devletinde lke iinde gmrk birlii olumas ve ulusal dzeyde pazar genilemesi hangi tarihte mmkn olabilmitir? a. 1850 ylnda b. 1835 ylnda c. 1845 ylnda d. 1873 ylnda e. 1892 ylnda 3. Osmanl Devletinde byk kentlerdeki az sayda snai faaliyetler yabanclarn ya da lkede yaayan aznlklarn elindeydi. Mslman Trkler, gerek anlamda ekonomik faaliyetlerle ancak ne zaman ilgilenmeye balamlard? a. Tanzimat Dneminde b. Birinci Merutiyet Dneminde c. II. Merutiyetten (1908den) sonra d. Balkan Savalarndan sonra e. Birinci Dnya Savandan sonra 4. Kk sanayii tevik ve yerli maln koruma amacyla 1913 ylnda karlan Geici Sanayi Kanunu nda aadaki hkmlerden hangisi yer almyordu? a. Vergi muafiyeti, b. Bedava arazi, c. Geici gmrk muafiyeti, d. Kamunun ncelikle bu tesislerin rnlerini satn alma zorunluluu e. Aznlklar ve yabanclar ngrlen yeni ayrcalklardan yararlanmaz 5. Osmanl Devletinde lk elektrik enerjisi istasyonu 1902de nerede kuruldu? a. Adanada b. zmirde c. stanbulda d. Mersinde e. Tarsusda 6. lk demir yolu imtiyaz 1856da zmir-Aydn hatt iin hangi lkeye verildi? a. ngiltereye b. Almanyaya c. Fransaya d. Rusyaya e. talyaya 7. Osmanl Devletinde ilk kat para uygulamas, Kaime hangi yl gerekletirildi.? a. 1453 b. 1801 c. 1840 d. 1856 e. 1876 8. Osmanl Devletinde 1917 ylnda yerli sermayeyle kurulan ilk banka aadakilerden hangisidir? a. tibar- Milli Bankas b. Bank- Osmani c. Bank- Osmani-i ahane d. Milli Aydn Bankas (Tari Bank) e. Trk Ticaret Bankas 9. Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclisinin toplanamamas nedeniyle hangi yln btesi onaylanamamtr? a. 1916 b. 1917 c. 1918 d. 1919 e. 1920 10. Lozan Antlamas ile Osmanl borcu olarak Trkiye Cumhuriyetine den pay ne kadardr? a. 55 Milyon lira b. 75 Milyon lira c. 95 Milyon lira d. 115 Milyon lira e. 145 Milyon lira
206
Okuma Paras
Milliyet Fikrinin Douu, Uykusu, 1898de Gz A, Merutiyetin ilan da Trklerin iktisat gzlerini kapayan kaln perde tam kaldrmam ise de o karanlk perdenin arasn 1908 inklab amtr ve Cumhuriyet devri bu perdeyi syrmtr. Perde syrlnca etrafmz saran atei ok iyi grdk, anladk. Tehlike anlaldktan sonra aresini bulmak mmkndr. Uraa uraa, skntlar eke eke mutlaka bu frtnadan kurtulacaz, benim itikadm budur. imdi gelelim eski halimize ve eski duygumuza: stanbul Badefterdarlnda bulunmu olan byk babam Muhtar Efendiden kalma Vanikyndeki yalmzda ben dnyay ilk grp anlamaya baladm vakit aile doktorumuzun ad Andonaki, eczacmzn ismi Petraki idi. Babamn sarraf Artin di. Bakkalmz Bodosaki , terzimiz Karnik, kuyumcumuz Garpis, berberimiz Yani idi. Yalnn nnden kaykla geen tefeci Mion, gevreki Yanko, yemii Vasil bize her gn mal satard. Yalda sandalcmz Dimitri idi. Ayvazn ad stipan idi; eve gelen bohac kadn Mannik dudu idi. Biz, bu bir sr yabanclarn alveriini ok tabii buluyorduk. Paralarmz onlara dnmeden verirdik. nk stanbulun Trkleri ya Mevleviyet tahsisat veya Arpalk paras alan ba sarkllardan, yahut maal olarak kalemlerdeki memurlardan ve zabitlerden ibaret idi ve ticarete, sanayie esnafla hakaretle bakardk. Bu ileri stanbullu beyler kendilerine layk grmezdi. stanbul Trkleri hemen hep hazr yiyici idi. Anadoludan ve Rumeliden ehre gelen Trkler ise hamal, kfeci ve renberlikten ileri gemezlerdi ve bu zavalllara kaba Trk, Leblebici Trk derlerdi. Boaziinden stanbula bizi indiren vapurlarn kaptanlarnn hi birisi Trk deildi. imendifer idarelerinde, bankalarda, karantina ve fener idarelerinde tek bir Trk grlm deildi. Kitabmn birinci cildinde yazdm zre gazetecilik ve kitaplk ve matbaaclk dahi her ey gibi Trk olmayanlarn elinde idi. Gnlk gazetelerin sahipleri ril, Filip, Mihran, Nikolaidi adl idi. Mecmualar Karabetler ve Gasparlar, Ohannesler karrd. Trk tebaas olduu halde Trklk ile alakas hi mesabesinde olan bu gruhun yannda daha ackl bir gruh daha vard. Bu da stanbul veya zmirde belki yz seneden beri yerletikleri ve iler tuttuklar halde ceplerinde, belki hi tanmadklar bir memleketin, ecnebi pasaportunu tayan Levantenler idi. Kapitlasyon rejiminden istifade eden levantenler cennette imi gibi vergisiz, kontrolsz Trkiyede yaarlard. Ve bunlarn her birinin o zamanki hayat ve imtiyaz bugnk ecnebi elileri mertebesindeydi. Onlara Firenk derlerdi. zmirde Firenk mahallesi bile vardr. Beyolu onlarn saltanat srdkleri muhitti. Hara veren sade Trklerdi. ve biz bu hali tabii bulurduk. Bizi smrp yiyen hastaln hi farknda deildik. Hazr yiyicilikte devam eder giderdik. te dediimiz gibi bu iktisadi krlmzn ilk 1855te parlam 1897de Ermeni isyannda ilk eserini vermitir. O tarihte Saray bile rkt, Mihrann Sabah gazetesini muvakkaten kapad. Bu sayede kdam iinde rpnd skntdan kurtulmutu. Halk artk bir Trkn kard gazeteye heves eyledii iin Sabahn kapal kald gnlerde kdama alverdi ve kdam yaatt. Gene 1897de ilk Trk eczanesi ald. ehzadebanda idi. Hamdi isminde idi. imdi burada bir mhim noktaya temas edeceim: Ben bu hali genlere, eski iktisadi krlmz anlatmak iin yazyorum. Asrlarca iktisat hayatnda kr yaayanlar gzlerini aar amaz derhal tacir, esnaf ve sanatkr oluvermezler ve byle zanne dp reaksiyona kalkmak daha tehlikelidir. Ve i venlik ekline dner. Genler hazr yiyiciliimizi gz nnde tutup iktisat hayatnda milliyet ruhunu ve alkanln yedire yedire getirmek gibi ok zor bir vazife bana geliyorlar. Bunu unutmasnlar. Kaynak: Ahmet hsan (Tokgz), Matbuat Hatralarm (1888-1923) kinci cilt Merutiyet lanndan Umumi Muharebeye Kadar 1908-1914, Ahmet hsan Matbaas, stanbul 1931, s. 111-114.
207

1. a Yantnz yanl ise Osmanl mparatorluunun Son Yllarnda Ekonomik Durum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl mparatorluunun Son Yllarnda Ekonomik Durum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl mparatorluunun Son Yllarnda Ekonomik Durum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl mparatorluunun Son Yllarnda Ekonomik Durum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl mparatorluunun Son Yllarnda Ekonomik Durum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl mparatorluunun Son Yllarnda Ekonomik Durum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanllarda Para ve Banka konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanllarda Para ve Banka konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanllarda Para ve Banka konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanllarda Para ve Banka konusunu yeniden gzden geiriniz. sintiye urasa da sabrla devam ettirilmitir. kinci Dnya Savandan sonra Bat dnyas ile birlikte olmak ihtiyacn duyan Trkiyeye muhataplar yine tarm toplumu olarak gelimesini tavsiye ederek mamul madde ve sanayi rnlerini kendileri temin etmeyi dayatmlardr. Sra Sizde 2 Nfusun %80den fazlasnn tarm ile urat bir lkenin nemli miktarda tarm rn ihra etmesi ancak ilgili sahalarda koordinasyonun olmamas ile aklanabilir. Tarm ile uraanlar mahall piyasa ve ahsi ihtiyalar iin retim yapmay esas alarak almaktadrlar. lke iindeki ulam a yeterli olmad iin hi olmazsa ehirler aras nakliye ile evre illerin pazarlarna ynelik retim yapma ihtiyac da hissedilmemitir. lkenin tarm alanndaki ithalat verilerine bakldnda Osmanl Devletinin son dneminde her alanda dnya sanayi ve tarmnn rnlerine ihtiya duyan bir ak pazar hline dnm bulunduunu sylemek mmkn grnmektedir. Sra Sizde 3 lke iinde kendi vatandalarnn mali skntlar, dardan alnan borlar dolaysyla mali bamszln ortadan kalkm olmasna karn milletin elindeki malzemenin % 20 ila %40n devlete ve orduya tahsis etmesi tek kelime ile fedakrln zirve yapmasdr. Gerek insan gc gerekse ekonomik g olarak sona gelinmesine karn mevcut olann da byk oranda mcadele emrine tahsisi ancak Trk milletindeki bitmek tkenmek bilmeyen bamsz yaama arzusu ile aklanabilir. Dnyann hibir yerinde bu kadar uzun bir savalar dneminden sonra stelik ortada geleneksel manada bir iktidar mercii var iken balatlan stiklal Mcadelesine bylesine destek salayan bir millet yoktur.
2. d
3. c
4. e
5. a
6. a
7. c 8. a 9. d 10. d

Sra Sizde 1 Gayrimslimlerin Osmanl Devleti iin sanayilemeyi elverisiz bularak kaynak israf saymalar ile kinci Dnya Sava sonras Batllarn Trkiye iin tarm toplumu olarak kalmay tavsiye etmelerindeki amalar arasnda grnr bir paralellik vardr. Gayrimslimler sanayilemeye kar kmaktadrlar. Zira yurt dndan gelen fabrikasyon mallar iin kendileri araclk etmekte ve geliri paylamaktadrlar. Eer devlet sanayileirse darya dviz deyerek ald pek ok mal lke iinde yapacaktr. Bu da d ticareti adeta tekellerinde bulunduran gayrimslim Osmanl vatandalarnn istemedii bir eydir. Osmanl corafyas Batnn sanayilemi lkeleri iin hem ham madde kayna hem de nemli bir pazardr. Tarm lkesi olarak kalmaya devam ettii srece bu vasfn srdrecektir. Cumhuriyetle birlikte giriilen sanayileme hamlesi 1929 dnya iktisadi buhran ile ke-
208
Aysan, Mustafa, Atatrkn Ekonomi Politikas, stanbul, 1980. Berkes, Niyazi, Trkiye ktisat Tarihi I, II, Gerek Yaynlar, stanbul. avdar, Tevfik, Milli Mcadele Balarken Saylarla Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, Milliyet Yaynlar, 1971. Eldem, Vedat, Osmanl mparatorluu Ekonomisi, Trk Tarih Kurumu Yayn, 1994. Fndkolu, Z.F., Trkiyede ktisat Tedrisat Tarihesi, ktisat Fakltesi Yaynlar, 1946. Kuru, Bilsay, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, SBF Yaynlar, Ankara, 1988. kn, Gndz, Osmanl Sanayii 1913,1915, SBF Yaynlar, 1970. Pamuk, evket, Osmanl D Ticaret statistikleri, DE Yaynlar, 1995 Toprak, Zafer, Trkiyede Milli ktisat (1900-1918), Yurt Yaynlar, 1982. Tezel, S. Yahya, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Yurt Yaynlar Ankara, 1986. lken, Yksel, Atatrk ve ktisat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1982 Yeniay, .Hakk, Yeni Osmanl Borlar, ktisat Fakltesi Yayn, 1964.
8
Amalarmz indekiler
Atatrk lkeleri ve nkilap Tarihi-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Asker gelimelerden sonra Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin diplomatik grmeleri nasl idare ettiini aklayabilecek, Lozan Bar Konferansnda Trk heyetinin hangi konularda byk tartmalar yaayarak Trk tezini kabul ettirmeye altn aklayabilecek, kinci dnem Trkiye Byk Millet Meclisinin yeni devletin oluumunu tamamlayan kanunlatrma faaliyetlerinin gerekelerini aklayabilecek, Mustafa Kemal Paann ynetiminde Cumhuriyetin ilanna nasl adm adm gidildiini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Tam Bamszlk Aznlklar Meselesi Snrlarn Belirlenmesi Mill Devletin Oluumu Cumhuriyetin lan
Yeni Trk Devletinin lan: Lozandan Cumhuriyete
YEN TRK DEVLETNN LANI: LOZANDAN CUMHURYETE LOZAN KONFERANSININ TOPLANMASI SINIRLARIN TESPT AZINLIKLAR LE LGL MESELELER KTSAD VE MAL MESELELER ADIM ADIM CUMHURYETE GD CUMHURYETN LANI
Yeni Trk Devletinin lan: Lozandan Cumhuriyete

YEN TRK DEVLETNN LANI: LOZANDAN CUMHURYETE Mudanya Mtarekesi
26 Austos 1922 tarihinde Byk Taarruz balam, 30 Austosta Yunan ordusu tamamen kuatlm ve byk bir ksm imha edilmitir. Yunan Bakomutan General Trikopis de esir alnmtr. Mustafa Kemal Paann Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri! emriyle ilerleyen Trk kuvvetleri 9 Eyllde zmire girmitir. zmirin kurtarlmasndan sonra Trk kuvvetleri, stanbul ve anakkale ynnde ilerlemeye balamtr. ngiltere, bu blgenin Mttefikler tarafndan beraberce korunmas istemise de Fransa ve talya buna itibar etmemilerdir. 19 Eyllde Franszlar askerlerini blgeden ektikleri gibi ngiltere Babakan Lloyd Georgeun, dominyonlarndan yardm kuvveti getirmek teebbs de sonusuz kalmtr. tilaf Devletleri, 23 Eyll 1922 tariFotoraf 8.1 hinde verdikleri nota ile zmit veya smet Paa stanbul Basnnn nemli simlerinden Tevhid-i Efkr Mudanyada bir toplant yaplmasn Bayazar Velid Ebuzziya ile Mudanyada teklif etmilerdir. tilaf Devletlerine verilen cevabi notada, Mttefiklerin verdikleri gvence karsnda Trk Ordusunun stanbul ve anakkale ynnde ilerlemeyecekleri belirtilmitir. Ayrca, Edirne dahil olmak zere, Trakyann Meri Nehrinin batsna kadar derhl boaltlmas art koularak mtareke grmelerine 3 Ekimde Mudanyada balanaca ifade edilmitir. Mudanya Konferansnda Trkiyeyi smet Paa, ngiltereyi General Harrington, Fransay General Charpy, talyay General Mombelli temsil etmitir. Konferansa Yunanllar katlmamlardr. Yunan delegeleri General Mazarakis ile Albay Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi I, YKY, Saryanis de Mudanyaya gelmiler, stanbul 1999. ancak limanda bir Yunan gemisinde kalmay tercih etmilerdir.
212
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ngiltereninSIRA SZDE smrgelerinden asker getirmek abasnda olduu grlyor, Zaten Birinci Dnya Sava srasnda da Avustralya, Yeni Zelanda ve Hindistan smrgelerinden askerleri cepheye srmt. Afrika kkenli smrge askerlerini cepheye sren ve ayrlk OsD NELM manl vatandaErmenilerle i birlii yapan Franszlarn da onlardan geri kalr yannn olmad anlalmaktadr. Anadoluya istilac g olarak kartlan Yunanlar da Mudanya grmelerindeSyerRalmamlardr. yleyse bu sava meydanda kimler arasnda, sahne geriO U sinde kimler arasnda verilmitir? Tartnz. Mtareke grmeleri 3 Ekimde Mudanyada balam ve 11 Ekime kadar devam etmitir. lk toplantda General Harrington Konferansn balca amacnn, aSIRA SZDE tmalarn durdurulmas, Dou Trakyann Yunan kuvvetleri tarafndan boaltlarak Trklere teslimi ve yaplacak bar antlamas iin zemin hazrlanmas olduunu ifade etmitir. Mttefik devletlerin temsilcileri, smet Paann Dou Trakyann YunanAMALARIMIZ llar tarafndan terk edilmesi isteini de kabul etmek zorunda kalmlardr. 10 SIRA SZDE Ekimde btn konularda anlamaya varlm, 11 Ekim 1922 gn mtareke imza edilmitir. mza edilen protokole gre Dou Trakyann tahliyesine, szlemenin K T A P yrrle DgirdiiL tarihten itibaren balanacak ve 15 gn iinde tamamlanacaktr. NE M Yunanllar ekildike idareyi Mttefiklere, onlar da Trklere brakacaklardr. Yunan ktalarnn Tekilmelerinden sonra 30 gn iinde Mttefikler de Trakyay tamamen ESL O VR Z Y O N E U boaltacaklardr. Mtareke 15 Ekim 1922 tarihinden itibaren yrrle girecektir.
DKKAT Mudanya Mtarekesi ile Dou Trakya sava yaplmadan ve Yunan kuvvetlerince tahrip edil N T E R N olmaktadr. meden kurtarlm E T DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P DNELM T ESL O VR Z Y O N E U
DKKAT NTERNET
SIRA SZDE MAKALE AMALARIMIZ
K T A P
Mudanya Mtarekesinin yaplm olmas ile BMM tilaf Devletlerince resmen MAKALE tannm oluyordu. Trakyann bar antlamasna braklmadan hemen boaltlmaAMALARIMIZ s ile hukuken de facto (fiil) bir durum nlenmi olduu gibi bu sre zarfnda Trakyann da Yunanllar tarafndan tahrip edilmesinin ve Yunan mezaliminin nne geilmi oluyordu. Kkl bir bar yaplabilmesi iin gereken zemin de MudanK ile P ya Mtarekesi T A hazrlanm oluyordu.
SIRA SZDE
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
TELEV ZYON Milli Mcadele Dneminde elde edilen asker baarlar, siyasi baarlar da beraberinde getirmi, Mudanya Mtarekesi imzalanm ve taraflar arasnda ksmen salanan uzlamann hukuki bir statye dntrlebilmesi iin bir konferans toplanmas kararlatrlmtr. TBMM Hkmeti konferansn zmirde toplanmasn isteNTERNET diyse de bu istek, Trk tarafnn itibarnn artraca ve Yunanistann incinebilecei nedeniyle tilaf Devletleri tarafndan kabul grmemi, Konferansn tarafsz olan svirenin LozanL ehrinde toplanmas kararlatrlmtr. Bununla birlikte Trk taMAKA E rafnn istei ve srar zerine Boazlarla ilgili grmelere katlmak zere Rusya, Ukrayna ve Grcistan da Konferansa davet edilmitir. 13 Kasm 1922de Bar grmelerini Lozanda balatmay kararlatran Mttefik Devletler, 27 Ekim 1922de konferansa Trk tarafnda ikilik karmak amacyla Ankara Hkmeti ile birlikte stanbul Hkmetini de davet etmilerdir. 29 Ekim 1922de Tevfik Paa TBMMye gnderdii bir telgrafla konferansa birlikte katlmay teklif etmitir. Tevfik Paann bu teklifi TBMMde iddetli tartmalara yol am, yaanan tartmalar neticesinde Saltanatn kaldrlmas meselesini gndeme gelmi ve 1 Kasm 1922de Saltanat kaldrlmtr. Saltanatn kaldrlmas ile Trk Milletinin yegne ve
LOZAN KONFERANSININ TOPLANMASI
8. nite - Yeni Trk Devletinin lan: Lozandan Cumhuriyete
213
Fotoraf 8.2 Son Osmanl Sadrazam Ahmed Tevfik Paa. Kaynak: Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi I, YKY, stanbul 1999.
meru temsil hakkn eline alm olan Ankara Hkmeti, bar grmelerinde daha rahat hareket imkn bulacaktr. Baka bir ifade ile tilaf Devletleri bundan byle Ankara ynetimi dnda stanbulda muhatap alaca hibir makam ve merci bulamayacaktr. Saltanatn kaldrlmasn takip eden gnlerde Vahidettin aleyhinde stanbulda gsteri yryleri yaplmtr. Son Osmanl hkmetinin de 4 Kasm tarihinde topluca istifa etmesi zerine dayanacak bir gc kalmadn dnen Vahidettin 16/17 Kasm 1922 gecesi ngilizlerin Malaya Zrhls ile sessiz sedasz stanbuldan ayrlarak ngilterenin himayesine gemitir. General Harrington bu durumu yaymlam olduu bir beyanname ile duyurmu ve beyannamenin bir nshasn da Ankara Hkmetinin stanbuldaki temsilcisi Refet Paaya gndermitir. Lozan grmeleri iin grevlendirilecek heyet de Ankarada tartma konusu olmutur. Mustafa Kemal Paa, Lozan Konferansnda Trkiyeyi, Mudanya Mtrekesinde de grmeleri baaryla yrttn dnd smet Paann temsil etmesini istiyordu. Dileri Bakan Yusuf Kemal Beyin istifas zerine nce bu greve getirilen smet Paa daha sonra Trk delegasyonu bakan olmutur. Heyet u kiilerden olumutur: Hariciye Vekili smet Paa I. Delege, Salk Vekili Dr. Rza Nur II. Delege olarak tayin edilirken mali mavir olarak Hasan Saka ve Celal Bayar grevlendirilmilerdir. Bu isimlere ek olarak adli, siyasi, asker, ticari ve bahri mavirler de tayin edilerek geni bir danmanlar grubu oluturulmutur.
Fotoraf 8.3 Lozandaki Trk Heyeti Toplu Hlde. Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
214
Lozan Konferans grmelerine ngilteredeki Hkmet deiiklii sebebiyle planlanandan bir hafta sonra 20 Kasm 1922de, saat 15.30da Lozanda, Casino de Montbenonda balanmtr. Konferansa Trkiye ile birlikte ngiltere, Fransa, talya, Yunanistan, Japonya, Romanya ve Yugoslavya (Eski Srp-Karada, Hrvat, Makedon) btn maddeler zerinde sz sahibi olarak Sovyet Rusya ve Bulgaristan ise yalnzca Boazlar grmelerine katlmak zere ABD de gzlemci sfatyla katlmtr.
Lozan Konferansnda Grlen Meseleler

Lord Curzonun bakanlnda 20 Kasm 1922de toplanan Lozan Konferansnda meseleleri incelemek zere komisyon kurulmutur. I. Komisyon, topraklara, askerlie, boazlara; II. Komisyon Trkiyede yabanclarn tabi olaca rejime; III. komisyon ise iktisadi ve mali meselelere ait konulara bakacakt. Komisyon bakanlklarnn dalmndan da anlalaca gibi ngiltere, Fransa ve talya kendilerini en ok ilgilendiren konularn ele alnaca komisyonlarn bakanlklarn almlardr. tilaf Devletlerinin eski dzenin bir ekilde devam ettirilmesini istemeleri, Trkiyenin ise kaytsz artsz bamsz bir devlet olarak yaamak istemesi zerine uzlama salamak kolay olmayacak ve konferans, tilaf Devletleri temsilcilerinin beklentilerinin aksine sekiz ay kadar srecektir. Konferansta Trk heyeti Misak- Millnin gerekletirilmesi iin gayret gsterirken tilaf temsilcileri Yunanistana kar kazanlan zaferi pek de hesaba katmadan Sevri esas alarak Trkiyeyi yenik bir devlet olarak grmek istiyorlard. Trklerle yaplacak bar antlamasnn esaslarnn tespit edilecei konferansta esasen Osmanl Devletinin yklmasyla ortaya kan asrlk meseleler grlecekti. I. Dnya Savandan Avrupann en gl devleti olarak km olan ngiltere, Lozan grmeleri sresince Trkiyeyi yalnz brakmaya azami gayret gsterecektir. Byle bir anlay ve politik bir tavr karsnda Lozandan beklenen neticenin kmayaca da tabii idi. Nitekim antlama tasarsnda Ermenilere toprak verilmesi, kapitlasyonlarn devam ettirilmesi, Osmanl d borlarnn tamamnn Trkiyeye detilmek istenmesi, sava tazminat ve tamirat bedeli, boazlarn stats gibi meselelerde anlamaya varlamayacaktr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE Trkiye Anadolu topraklar zerinde yaplan savatan galip kmasna karn Lozanda her bakmdan bask altna alnarak btn mali ykler zerine yklmak istenmitir. Sebepleri neler olabilir? Tartnz.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
31 Ocak 1923te komisyonlarla mterek bir oturum yaplm ve o gne kadar O R U KonferanstaS grlen btn konular yeniden gzden geirilmitir. Bylece son ekli verilen 161 madde ve 7 ekten oluan antlama metni Trk heyetine verilmitir. Ancak Lord K A T D K Curzon tarafndan kaleme alnan antlama tasarsn ierik itibaryle Trk tarafnn kabul etmesi mmkn deildi. Hl byle olunca Ankara Hkmetinin de isteiyle 4 ubat 1923te Trk heyeti, antlama tasarsn imzalamay redSIRA SZDE dederek toplanty terk etmi ve Trkiyeye dnmtr. Lozandan dnen Trk heyeti Trkiye Byk Millet Meclisinde ar eletirilere muhatap olmutur. Olumsuz sonulanan grmelerle ilgili TBMMde Misak- milAMALARIMIZ lden tavizler verildii ve smet Paann Konferansn ykn kaldramad noktalarnda younlaan tartmalar yaanmtr. Dier taraftan mevcut durumda dayatmalar kabulT etmeyecei anlalan Meclis iinde de farkl yaklamlar ortaya kK A P mtr. Yurdun dmandan temizlenmesi ile Meclisin asli grevini tamamlad beTELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
215
lirtilerek bara karar verecek Meclis iin millet iradesine bavurulmas istenmitir. Bu esnada Meclisteki muhalif gurubun nemli ismi Ali kr Beyin bir cinayete kurban gitmesi byk tepki dourmutur. Yaplan grmelerden sonra 1 Nisan 1923 tarihinde Byk Millet Meclisi byk bir ounluk ile seimlerin yaplmas kararn almtr. Konferansn ilk dneminde en ciddi tartmalar ngiliz donanmasnn stanbulda ve ngiliz kuvvetlerinin Musulda bulunmas nedeniyle ngiltere ile yaanmtr. Konferansn ilk ksmnda ngiltere ile olan anlamazlklar zerinde durulmu ve bu meseleler ksmen de olsa zlmtr. Fransay ilgilendiren mali ve iktisadi meseleler zmlenememitir. talyaya On ki Ada verilmek suretiyle Trkiye zerindeki istekleri itibaryla tatmin edilmitir. smet Paa, taraf devletlerin Dileri Bakanlarna, 8 Mart 1923 tarihli bir mektupla mracaat etmi ve antlama zerinde Trk Hkmetince yaplmas istenen deiiklikleri bildirmitir. Devletler bu notaya 28 Mart 1923 tarihli bir nota ile cevap vermiler ve 4 ubatta kabul edilen baz eylerin tekrar ele alnmasndan ikyet etmekle beraber bar elde edebilmek iin grmelere hazr olduklarn bildirmilerdir. Bu gelimelerden sonra heyetlerin Lozana gelmesi ile 23 Nisan 1923te Konferansn ikinci dnemi balamtr. Bu grmelerde Trkiyeyi yine smet Paa temsil etmitir. ngiltereyi Sir Horace Rumbold, Fransay General Pelle, talyay ise Montagna temsil etmilerdir.
SINIRLARIN TESPT
Trkiyenin snrlar meselesinin grlmesine 22 Kasm 1922de Lord Curzonun bakanlndaki Arazi ve Askerlik Komisyonunda balanmtr. Suriye snrnn, 20 Ekim 1921de Fransa ile imzalanan Ankara tilafnamesinde belirlenen haliyle aynen kabul edilmesi ve skenderun ve Antakyadaki Trklerin kendi kltrlerini korumalar konusunda Ankara tilafnamesinin hkmlerine uyulmas kararlatrlmtr. skenderun Sanca, Misak- Mill snrlar iinde mtalaa edilmesine ramen Ankara tilfnamesinde mill snrlar dnda kalmt. Ankara tilafnamesi ile Fransa, her ne kadar skenderun Sancann Misak- Mill snrlar iine alnmasn kabul etmemi ise de zel bir staty kabul etmekle ileride Trk vatanna ilhakna zemin hazrlamtr. Bylece skenderun Sanca, Suriye ile birlikte Fransz mandas altna girmitir. Fransa daha sonra Suriye iinde Sancak blgesi iin zerk bir ynetim tesis etmi, skenderun Sancan da Halepe balamtr. Bu arada 1923 ylnda Tayfur Skmenin bakanlk ettii Antakya-skenderun ve Havalisi Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmu ve kurulan bu cemiyet, blgenin Trkiyeye katlmas ynnde faaliyetlerini srdrmtr. Karadenizde Rezve deresi snrna kadar gelen 1913 snr aynen kabul edilmek suretiyle Bulgaristan snr belirlenmitir. Dou Trakya snrn, Mudanya Mtarekesinde tespit edildii ekilde Meri Nehrinin tekil etmesi ve Edirne ile birlikte (Harp tazminat olarak) Karaaan da Trkiyede kalmas kararlatrlmtr. Msr ve Sudanda ngiliz hkimiyeti kabul edilmi, Trablusgarp zerindeki haklardan da vaz geilmitir. Konferansta Trkiye-Irak snrnnda zm mmkn olamam ve meselenin Lozandan sonra dokuz ay iinde Trkiye ile ngiltere arasnda dosta belirlenmesi kararlatrlmtr. Bylece Musul meselesi Konferansta zlememi ve ileriye braklmtr. Konferanstan sonraki srete 1926da imzalanan Ankara Antlamas ile Musulun ngilizlerin manda ynetimi altnda Iraka braklmasna karar verilecektir.
216
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Trkiye iin hayati bir neme sahip olan ve asgari vatan snrlarn ifade eden Misk- Millnin vazgeilmez bir paras Musul, ngiltere iin de gerek zengin petrol kaynaklar gerekse Hindistan yolunun emniyeti bakmndan ele geirilmesi zorunlu grlen stratejik ve iktisadi neme sahip bir blgeydi. Musul Meselesinde Trkiye, Musulun bir Trk topra olduu tezini siyasi, tarih, etnografik, corafi, ekonomik ve asker gerekelere dayandrlarak ngilterenin ortaya koymaya alt iddialar rtlmtr. Ortaya koyulan siyasi, tarihi, etnografik, corafi, ekonomik ve asker gerekelere delillere ve smet Paann blgede plebisit yaplmas ynndeki teklifine ramen Lord Curzon Musul meselesinin Milletler Cemiyetine havalesi ve kararn cemiyet tarafndan verilmesini teklif etmitir. smet Paa bu teklifi kabul etmemi ve yazl bir teklif yaparak MuSIRA SZDE sul meselesini Trkiye ile ngiltere arasnda bir yl iinde ortak bir anlamayla zmlemek zere Konferans programndan karlmasn istemitir. Lozanda halledilemeyen Musul meselesinin, Lozan sonrasndaki dokuz ay zarDNELM fnda Trkiye ile ngiltere arasnda grmeler yoluyla halledilmesi, bu mmkn olmad takdirde meselenin Milletler Cemiyetine havale edilmesi kararlatrlmS R U tr. Lozandan Osonra 19 Mays 1924 tarihinde stanbulda balayan ikili grmelerde ngilterenin Hakkari zerinde de hak iddia etmesi zerine bir sonu alnamam ve ngiltere Kmeseleyi 6 Austos 1924te Milletler Cemiyetine gtrmtr. Trk DK AT taraf burada da plebisit teklifinde bulunmu ancak ngiltere bu teklifi blgede yaayan halkn cahil olduu ve snr ilerinden anlamad gerekesiyle reddetmitir. SIRA SZDE Musul meselesinin Milletler Cemiyetinde grld bir zamanda Trkiyede kan eyh Sait isyan Musulun Trkiyeye verilmesi tezini zayflatmtr. 5 Haziran 1926da imzalanan Ankara Antlamas ile Musulun ngilizlerin manda ynetimi alAMALARIMIZ tnda Iraka braklmasna karar verilecektir. Trk stiklal Harbinin temel belgelerinden biri olan Misak- Mill Lozanda da Trk taraK T A P fnn baarsnn lt olarak deerlendirilmitir. Belgenin ortaya kndan temel meselelerinin zmlenmesine kadar geirdii safhalar hakknda ayrntl bilgi iin Mustafa Budakn T E L E V Z Y Geree Misak- Milliden Lozana D Politika, (Kre yaynlar standealden O N bul 2002) adl almasn okuyabilirsiniz.
NTERNET Lozan Konferansnn en zor geen grmelerinden biri Boazlar meselesi zerinde olmutur. Ruslarn Boazlarla ilgili grmelere katlmalar ve Trk grne yakn bir tavr izlemelerine karlk ngilizler, kendi isteklerini mttefiklerin isteiyAKALE mi gibi ileriMsrmlerdir. Anlalaca gibi Boazlarla meselesinde sert tartmalarn yaanmasnn asl nedeni Boazlara, Karadenize komu olmayan devletlerin de meseleye karmalardr. Konferansta boazlarla ilgili farkl gr ortaya kmtr: 1. tilaf Devletlerinin gr: stanbul ve anakkale Boazlarnn, hem ticaret hem de harp gemileri iin kesin olarak ak olmas; bu akln gvencesi olarak Boazlarn iki tarafnn askersizletirilmesi ve milletleraras bir idare kurularak bu idarenin kontrolnde ynetilmesi. ABD temsilcisi de hibir millet iin zel ayrcalk olmakszn tam bir serbestlik olmasn ve dnya ticaretini hibir milletin engellememesi gerektiini savunmutur. 2. Rusyann gr: Boazlar, ticaret gemilerine ve bar gemilere daima ak bulundurulmal, stanbulun gvenlii Karadenizin bar ve kylarnn gvenlii srekli gvence altna alnmal, Boazlar gerek savata gerekse
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Boazlar
MAKALE
217
barta btn harp gemilerine kapal bulundurulmal; Trkiye, Boazlar tahkim edebilmeli ve bir sava filosuna sahip olmaldr. 3. Trkiyenin gr: Misak- Millye uygun olarak, stanbul ve Marmarann gvenlii art ile Boazlardan geiin serbest olmas. Lozanda Boazlarla ilgili ortaya konulan bu grler dorultusunda gerekleen grmelerde Trk hkimiyetine zarar verebilecek olan boazlarn askerden arndrlmas meselesi tartlmtr. Sonunda Trk devletinin hkimiyeti altndaki topraklarda bulunan ve Trkiye iin zel bir neme sahip olan anakkale ve Karadeniz Boazlarndan yabanc gemilerin serbeste gemesi prensip olarak kabul edilmitir. Bar zamannda yabanc ticaret gemilerine gndz ve gece tam gei serbestlii tannm; sava zamannda Trkiye tarafsz ise bar zamanndaki rejimin uygulanmas; Trkiye savata ise tarafsz gemilerin dmana yardm etmemek artyla baz snrlamalarla Boazlardan serbeste geebilmeleri kararlatrlmtr. Boazlardan geecek yabanc gemilere nezaret etmek zere bir Trk temsilcisinin bakanlnda anlamaya katlan devletlerinin temsilcilerindenSIRA SZDE Boazlar oluan bir Komisyonu kurulmas ve bu komisyonun grevini Milletler Cemiyetinin himayesinde yapmas kabul edilmitir. Bu komisyonda Trk temsilcinin N E L M Fransa, yan sra D ngiltere, talya, Japonya, Rusya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya ve Srbistann temsilcileri bulunacakt. Ayrca anakkale mntkasnda sahilden 20 kilometrelik O R U bir blge ile stanbul Boaznn her iki tarafnn 15 kilometrelikS mntkas asker ve silahtan arndrlacakt. Lozanda Boazlar meselesi her ne kadar zlm ise de Boazlarn ve MarDKKAT mara Denizindeki adalarn askersizletirilmesi Trkiyenin egemenlik haklarn snrlandryordu. Bir sre sonra Lozan Antlamasnda ngrlen garanti ile haklarSIRA SZDE nn korunamayacan anlayan Trkiye, artlarn deitiinden bahisle Boazlarla ilgili statnn deimesi ynnde birtakm teebbslerde bulunmu ve 20 Temmuz 1936 ylnda Montreux Boazlar Szlemesi imzalamak suretiyle Boazlar meAMALARIMIZ selesini istei dorultusunda zlecektir.
K A P Dnyada deien dengelere karn Cumhuriyet Dneminde Karadeniz veT boazlar hakknda ayrntl bilgi iin Selma Yelin Deien Dnya artlarnda Karadeniz ve Boazlar Meselesi (Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2009) adl kitabna bakabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Adalar
TELEVZYON
TELEVZYON
Trk karasular iinde bulunan irili ufakl Akdeniz ve Ege adalar Anadolunun huzuru ve gvenlii iin byk nem tayan Anadoluya bal paralard. Ancak LoNTERNET zanda grlen Adalar meselesinde Trkiye isteklerinin ancak ok azn alabilmitir. Trkiyenin tarih ve hukiki durumu gzard edilmitir. Lozanda mroz, Bozcaada ve Tavan adalar Trkiyeye braklmtr. Bu adalar dndaki Sisam, Sakz, MiMAKALE dilli, Limni ve Semadirek adalar askersiz olmalar artyla Yunanistana braklmtr. Yunan birliklerinin igal ettikleri mroz ve Bozcaadadan ekildikten sonra Trkiyenin buralarda yerli halkn da sz sahibi olaca bir ynetim uygulamas ve Limni, Midilli, Sakz, Sisam ile Nikarya (Lemnos, Mitylne, Chio, Samos et Nikaria) adalarnda hibir deniz ss ve asker istihkm kurmamas kararlatrlmtr. 1912den beri igal altndaki Rodos ve on iki ada ile yanlarndaki adacklar ve karasularmzdaki Meis Adasnn talyanlara verilmesi kabul edilmitir. Kbrs adas 5 Kasm 1914ten beri ngiltereye terk edilmi saylacaktr. Bununla birlikte Kbrstaki Trklerin iki yl iinde Trk vatandalna geebilme imkn garanti altna alnmtr.
NTERNET
MAKALE
218
Konferansta alnan kararlar gerei: Msr ve Sudan zerindeki Trk haklarndan 5 Kasm 1914 tarihinden geerli olmak zere vazgeilmi ve buralar ngilizlere verilmitir. Filistin, Sina, Yemen, Asir, Hicaz ve Irak lkeleri zerinde de artk Trkiyenin hibir hakknn olmad kabul edilerek buralar ngilizlere verilmitir. Ancak Misak- Millnin birinci maddesine giren Musul-Kerkk ve Sleymaniye ile Erbil zerindeki Trk iddialar barn tasdikinden sonra Milletler Cemiyetinin kararna gre Trkiye-Irak snr izilirken gz nne alnacaktr. Trkiyenin Tunus ve Fas zerinde artk hibir hakk kalmamtr. Bu lkeler Fransaya verilmitir. Trkiyenin Trablusgarp ve Bingazi (bugnk Libya) zerinde artk hibir hakk kalmad ve buralarn talyanlara verilmesi kabul edilmitir.
AZINLIKLARLA LGL MESELELER

Byk devletlerin Osmanl Devletinin i ilerine karmak iin sk sk gereke olarak kullandklar aznlklarla ilgili meselelerin Lozanda hassasiyetle ele alnmas tabii grnyordu. Lord Curzon iin aznlklar meselesi ok iyi bir propaganda malzemesi idi. Lord Curzon, bir yandan aznlklar meselesini kendi isteklerini elde edebilmek iin bir bask arac kullanmak isterken dier taraftan da Konferansn kesintiye uramas hlinde bunun sorumluluunu Trk tarafna yklemek iin mkemmel bir frsat olarak kullanmak istemitir. 14 Aralk 1922 tarihinde toplanan Aznlklar Alt-komisyonu bakanlna seilen talyan Montagna, komisyonda incelenmesi gereken konularla ilgili hazrlad plannda yer alan Ermeniler iin ulusal yurt maddesini Trk heyetinin reddetmesi zerine 18 Aralk 1922 tarihinde yaplan oturumda sunulan tasarda Ermeni yurdu ve Ermeniler konusu yer almamtr. 9 Ocak 1923 tarihinde Mttefikler, gayrimslim aznlklarn korunmas konusundaki isteklerini snrlamlardr. te yandan Trk taraf geni kapsaml bir genel affn ilan ve aznlklar asker grevden muaf tutmay reddetmitir. Trk heyetinin bu konudaki kararl tutumu sayesinde aznlklar meselesi Trk tarafnn istei dorultusunda hlledilmitir. Lozanda aznlklar meselesi kapsamnda Trkiyede yerlemi Ortodoks Rumlar ile Yunanistanda yaayan Mslman Trklerin mbadelesi (nfus deiimi) konusu grlmtr. Alnan karara gre, Trkiye iinde yaayan Mslman olmayan aznlklar hukuken ve fiilen Trk uyruklu saylacaklar ve kendileri iin her trl hayr kurumu ve okul aabileceklerdir. Trkiyede yaayan Rumlarla Yunanistanda yaayan Trkler karlkl olarak deitirilecekler, stanbulda yaayan Rumlarla, Bat Trakyada yaayan Trkler bu dei tokuun dnda tutulacaklardr. stanbul Rumlar yayn, okul ama, hastane ve vakf ilerinde serbest olacaklar, Trk mahkemelerinde kendi dilleri ile ifade vermelerine engel olunmayacak, din tatillerinde mahkemeye arlmayacaklardr. Bu haklarn hepsi Bat Trakyadaki Trkler iin de geerlidir.Ayrca her iki tarafta kalm olan harp esirleriyle sivil tutuklularn derhl memleketlerine iade edilmeleri kabul edilmitir. Trk tarafnn, Patrikhanenin de mbadele kapsamnda deerlendirilerek Trkiyeden karlmas istei kabul grmedii gibi yabanc okullarn da Trk kanunlarna tabi olmak kaydyla Trkiyede kalmas kararlatrlmtr. Alnan karara gre stanbuldaki Rum-Ortodoks patrikhanesi yine stanbulda kalacak ve dokunulmazl olacaktr. Yabanc okullar, Trk Maarif Vekleti mfettileri tarafndan tefti edilebilecekler ve mdr muavinlerinden birisi Trk olacaktr. Yabanc hastaneler ise Salk Bakanlnca kontrol edilebilecektir.
219
Lozanda taraflarn Trkiyedeki Rum asll vatandalarn deiimini kabul etmelerine karn SIRA SZDE patrikhane ve okullarn kalmasndaki srarn yakn gemite yaananlar ile balants var mdr? Tartnz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
KTSAD VE MAL MESELELER

Osmanl borlar, igal masraflarn denmesi, sava tazminat veStamirat borlar giO R U bi genel mali meseleler Maliye Alt Komisyonuda ele alnmtr. Komisyonun 2 Aralk 1922 gnk oturumunda Trk taraf, igal masraflarnn Trkiye tarafndan DKKAT denmesinin hibir ekilde mmkn olmadn ve tamir masraflarnn ancak mtekabiliyet (karlkllk) esasna dayanmas gerektiini savunmutur. Yunanlar taSIRA edilmesi husurafndan Trklere ve mallarna verilen zararlarn tmnn tazmin SZDE sunda srar etmitir. ngiltere ve Yunanistan Musul, stanbulun boaltlmas, Osmanl borlar ve kaAMALARIMIZ pitlasyonlar meselelerinde Trk heyetine ok zorluk karmlardr. ki hafta dosta sren grmeler, ikinci haftadan itibaren kmaza girmeye balam, anlamazlk had safhaya gelince Trk heyeti 4 ubat 1923te Ankaraya dnmtr. K T A P 20 Kasm 1922- 4 ubat 1923 arasndaki Lozan Konferansndan ngilizlerin Yunanistan aka himaye etmesi ve Trkiye zerindeki basks, Bat Trakyann Yunanistana kalmasna ve milyarlarca lira maddi ve ondan daha ac manevi zararlar TELEV YON vererek Bat Anadolu, Marmara ve Dou Trakyay harabeye evirenZYunanllardan harp tazminat alnmasn imknsz hle getirmitir. Konferans srasnda btn Osmanl borlarn Trkiyeye detmek isteyen mttefiklere kar srlen teze kar Osmanllar bu borlar ald zamanki Etopraklarnn NTERN T tamam Trkiyede olmadna gre Trkiye de btn borlardan mesul olamazd. Trk tezi Ya o topraklar bize verin bizde btn borlar kabullenelim veya o borlardan bugn elimizde kalan topraklara gre hissemize deni deriz eklinde olMAKALE mutu. Mttefiklerin sz konusu topraklar Trkiyeye vermeye yanamalar mmkn deildi. O zaman da ikinci kk kabul etmek zorunda kaldlar. Fakat eski Osmanl topraklar zerinde kurulan yeni devletler bunu kabul etmediler. Zaten Batllarn onlara byle bir konuda srar da beklenemezdi. Antlamada alnan karara gre Osmanl Borlar, Osmanl Devletinden ayrlan lkeler arasnda paylalacak ve Trkiyenin payna den borlarn denmesi belirli taksitlere balanacaktr. Lozanda Osmanl d borlar dnda tilaf Devletlerinin devamnda ok srarc olduklar Kapitlasyonlarn btn sonularyla kaldrlmas mmkn olmutur. Ancak baz Batl uzmanlar Trk adliyesini dzenlemek iin 5 yl sreyle Trkiyede danmanlk grevi yapacaklardr. 143 maddeden oluan Lozan Bar Anlamas, 24 Temmuz 1923te Trkiye, ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Portekiz, Belika devletleri arasnda imzalanarak yrrle girmitir. Boazlara ait blmn ise Sovyet Rusya temsilcisi stanbulda imzalamtr. ABD Lozana gzlemci olarak katlm, bu nedenle Antlamay imzalamamtr. Antlama 23 Austos 1923 tarihinde TBMMde onaylanm ve 6 Haziran 1924 tarihinde yrrle girmitir. Trkiyenin istiklal harbini kazanmasna karn grme masasnda bu baarnn grmezden gelinmeye allmas ve Misak- Millde ortaya konan esaslardan baz noktalarda tavizler vermek zorunda kalmas hi phesiz i ekonomik, sosyal ve asker artlardan kaynaklanmtr. Trkiyenin istediklerinin hepsini alamamas durumunda savaa devam edebilme gibi bir seeneinin olmamas kazanmlarn belli bir dzeyde kalmasna ve II. Dnya Savana giden yllarn uygun uluslararas ortamlarnda tamamlanabilmesine yol amtr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
220
Sonu olarak; Trk milleti I. Dnya Savandan sonra kendisine hayat hakk tanmayan Sevres Bar Anlamasn kabul etmemi, igallere kar stiklal mcadelesine girmiti. Kazand asker zaferler sonunda imzalad Lozan Bar Antlamas ile de bamszln tm dnyaya ilan etmi oluyordu. Misak- Millnin gerekletirilmesi ve tam bamszln salanmas yolunda byk bir kararllkla yrtlen mill hareketin siyasi ve hukuki alanda bir baars olarak kabul edilmesi gereken Lozan Bar Antlamas yeni, bamsz ve gl bir Trk devletinin kurulmasn salayan bir antlama olmutur.
ADIM ADIM CUMHURYETE GD Trkiye Byk Millet Meclisinin II. Dnem almalar
Trkiye Cumhuriyetini ilan etmenin yannda yeni devletin esaslarn belirleyecek kkl dzenlemeleri yapacak olan ikinci Trkiye Byk Millet Meclisi 11 Austos 1923 Cumartesi gn almalarna balamtr. Toplam ye says 278 olan Mecliste 13 Austosta yaplan bakan seiminde mevcut 197 milletvekilinden 196 snn oyunu alan Gazi Mustafa Kemal meclis bakan olmutur. Meclis hkmeti esasna gre teekkl eden kabine 14 Austos gn belirlenmi, mevcut 190 yenin katlm ile yaplan seimde vekiller heyeti bakanlna 183 oyla Fethi (Okyar) Bey getirilmitir. Bakanlar Kurulu yelerinin hepsi de 180 oyun zerinde alarak Meclisin itimadn kazanmlardr. Yeni meclis ilk olarak eski meclisin almalarn takdir etmitir. 23 Austosta da Lozan Bar Antlamasn onaylamtr.
Trk Ordusunun stanbula Girii

stanbul aslnda daha Mudanya Mtarekesi sonrasnda Trakyay teslim almak zere Ankara Hkmeti tarafndan grevlendirilen Refet Paann geliiyle 19 Ekim 1922 tarihinde Trk askerne almt. 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Antlamas hkmleri gerei Antlama Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan tasdik olunduktan sonraki alt hafta iinde stanbuldaki tilaf askerleri boaltlacakt.
Fotoraf 8.4 tilaf Kuvvetleri subaylarnn Trk Sancan Selamlayarak stanbuldan Ayrl 5 Ekim 1922 Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
Ankarada meclisin hkmet bata olmak zere alma organlarn tekil ettii 14 Austosta Salahaddin dil Paa da stanbul komutanlna atand. 23 Austos 1923te ise Trkiye Byk Millet Meclisinin Lozan Antlamasn tasdik etmesiyle
221
stanbulun boaltlmas sreci resmen balatld. 29 Eyll tarihinde nce yabanc askerler ehri terk ettiler, ardndan 1 Ekim de Boazlar blgesinin boaltlmasna dair protokol stanbul komutan S. dil Paa ile Mttefik Kuvvetlerin bakomutanlar tarafndan imzaland. Komutanlar ertesi gn Dolmabahe Saray nnde Trk bayran selamladktan sonra dil Paaya veda etmilerdi. 6 Ekim 1923 tarihinde kr Naili Paa komutasndaki Trk askerleri stanbul halknn byk sevgi gsterileri arasnda stanbula girdiler. Bylelikle 13 Kasm 1918de fiilen ve 16 Mart 1920de resmen balayan igal her manada sona ermi oluyordu. Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti de stanbul halknn yapt kutlamalara katlmak zere bir heyet gndermiti.
Ankarann Bakent Oluu

Bundan sonra sra yeni devletin merkezinin belirlenmesine gelmiti. Yeni devletin merkezi iin aslnda Mustafa Kemal daha Eyll sonlarnda gereken iareti vermiti. Gazeteci Hans Lazara verdii 23 Eyll 1923 tarihli demecinde Ankarann Trkiye Cumhuriyetinin Bakenti olacan kesin bir dille ifade etmiti. Mustafa Kemalin bu direktifi smet Paa tarafndan uygulamaya kondu. 9 Ekim 1923 tarihinde Malatya Mebusu smet Paa ile 14 arkadann imzalar ile hldeki gelimeler ile gelecee ynelik dncelerin merkezin Ankara ehri olmasn mecburiyet hline koyduu yolundaki teklifi Meclise verildi. Hilafetin merkez olmas sebebiyle stanbulun da neminin daima korunacan ifade eden teklifte devletin esasl tarzda tekiline balamak lzumuyla i ve d tereddtleri ortadan kaldrma gereklilii de zikredilmitir. Lozanda elde edilebilen artlarn lke emniyeti asndan yeterli bulunamamasnn da Ankarann jeopolitik konumunu glendirdiine iaret etmeliyiz. Byle bir teklif ile dman igalinden kurtulmu dahi olsa stanbulun merkez olarak kabul edilemeyecei tarafl tarafsz herkese gsterilmiti. Merkez ve yrtme organlar ile her eyden nemlisi eskisinden tamamen farkl esaslara dayanan milli hkimiyet anlay ile yeni bir devlet, btn kurumlar ile ekilleniyordu. Nitekim 13 Ekim 1923te Mecliste grlerek kabul edilen ve Anayasaya dahil edilen madde ile Trkiye Devletinin baehri Ankara ehri olarak belirlenmitir. Ekonomik ve sosyal yatrmlarn merkezi stanbul olmasna ramen Ankarann bakent SIRA SZDE seilmesinin nedeni sadece emniyet artlar olabilir mi? Tartnz.
SIRA SZDE
CUMHURYETN LANI
DNELM
DNELM S O R U
Yeni devletin her eyi ile stanbuldaki ynetimden farkl bir noktaya doru gittiini aka gsteren bu gelime Mecliste Hkmete kar muhalefetiUhzla artrmaS O R ya balamtr. Bu muhalefete karlk Hkmet Reisi ve ileri Bakan Fethi Bey daha etkili olabilmek iin ileri Bakanl grevinden ayrlmtr. Ayn srada Ali DKKAT Fuat Paa da meclis ikinci reisliinden istifa etmitir. Muhalifler, Fethi Beyden boalan ileri Bakanlna Erzincan Mebusu Sabit Beyin, meclis ikinci bakanlna SIRA SZDE Rauf Beyin seimini karar altna aldrmlard. Sabit Beyin ittihatl ile mehur olmasnn Mustafa Kemal Paay rahatsz ettii ifade olunmaktadr. Bu durumda Mustafa Kemalin daha seimlerin hemen ertesinde hazrln AMALARIMIZ yapt projeyi uygulamaya koyduunu gryoruz: Cumhuriyeti ilan etmek. 25 ve 26 Ekim gnlerinde Hkmeti ankayada toplayarak son gelimeler zerine Hkmetin istifa etmesi gerektiini belirten Mustafa Kemal Paa, mevcut Hkmet K T A P yelerinden hi kimsenin yeni kurulacak kabinede grev kabul etmemesini istemitir. Bylece Meclisteki muhalefet grubuna bir Hkmet kurma imkn tanmakTELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
222
tayd. Aslnda bu ayn zamanda bir iktidar mcadelesi, aktan aa bir g gsterisiydi. O zaman dier Hkmet yeleri gibi Meclis tarafndan seilen Genelkurmay Bakan dnda btn Hkmetin istifas ile muhalefet, kendi dnceleri erevesinde bir Hkmet kurmak ve memleketi ynetmek ansna kavuuyordu. Bununla birlikte Mustafa Kemal Paa, onlarn uyumlu bir hkmet kuramayacaklarna, kursalar bile memleketi idare edemeyeceklerine inanyordu. Burada Mustafa Kemal Paann hazrlklarn ok ynl gerekletirdiine iaret etmeliyiz. 27 Ekim 1923 tarihli istifa yazsnda Hkmet, Trkiye Devletinin kar karya bulunduu mhim i ve d meselelerin kolayca hlli iin Meclisin tam desteine sahip, gayet kuvvetli bir hkmetin kurulmasna hizmetin amalandn belirtmekteydi. Bu gelime zerine Mecliste eitli hkmet listeleri oluturulmaya balanm, ancak muhalefet grubu bir trl tek bir liste zerinde birleememiti. Yaplan listelerde muhakkak Mustafa Kemal Paann ekibinden bir veya birka bakan yer ald ve bunlar da yeni kabinede grev almay reddettikleri iin netice alnamyordu. Dier yandan stanbuldaki muhalif basn organlar da Rauf, Kazm ve Ali Fuat Paalar ile Dr. Adnan Beyi n plana karan yayn yapmaktayd. 28 Ekim akamna kadar bir netice alnamaynca Mustafa Kemal Paa, ankaya da toplad arkadalarna yarn Cumhuriyeti ilan edeceklerini bildirmi ve meselenin hlli iin kendisinin Meclise arlmas talimatn vermitir. Mustafa Kemal, kendisiyle zaten ve tabiaten hemfikir olduklarna phe etmedii Ankaradaki btn arkadalarna danmak lzumunu hissetmediini belirtirken smet Paa ile birlikte daha Temmuz aynda hazrlatt metni yeniden gzden geirmitir. Buna gre, Tekilat Esasiye Kanunu(Anayasa)nun birinci maddesine Trkiye Devletinin idare ekli cumhuriyettir cmlesi ilave edilmi ve drdnc madde Trkiye Devleti TBMM tarafndan idare olunur, Meclis, Hkmetin ykmllndeki grevleri Bakanlar Kurulu vastasyla yerine getirir ekline getirilmiti. Onuncu ve on birinci maddeler Cumhurbakannn konumunu belirlerken mevcut krizin hlline ynelik dzenleme 12. maddede grlmektedir: Babakan, Cumhurbakan tarafndan ve Meclis yeleri arasndan seilir. Dier bakanlar babakan tarafndan yine Meclis yeleri arasndan seildikten sonra tamam Cumhurbakan tarafndan Meclisin tasvibine arz olunur. Meclis, toplant hlinde deil ise onay iin Meclisin toplanmasna braklr. Kabine sistemine geii salayan bu dzenlemelere Meclis Anayasa Komisyonunda Trkiye Devletinin dini slam, resm lisan Trkedir maddesi de ilave olunmutur. Bu madde Anayasann ikinci maddesi olarak kanunlaacaktr. 29 Ekim gn Meclis yine eski hkmetin yerine daha kuvvetli bir hkmet kurmaya aba harcamtr. Ancak btn giriimlerin sonusuz kalmas zerine ankayada alnan karar gerei Meclis Bakannn bu konuda kendilerini aydnlatmak ve yol gstermek zere arlmas teklifi yaplmtr. Davet zerine Meclise gelen Mustafa Kemal Paa, Anayasann baz maddelerinin aklama ve dzeltilmesi iin hazrlad metnini vermi ve Anayasa Komisyonunda mzakere edilmesini istemitir. Burada Anayasa deiiklikleri yerine dzeltmeleri tabirinin kullanlmas olaya nasl bakldn gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Kanun deiikliklerinin tamam hakknda konuulmaya balandnda sz alan Anayasa Komisyonu Bakan Yunus Nadi Bey Mustafa Kemalden gelen teklifleri kk dzenlemelerle Meclise arz ettiklerini belirterek ekl deiiklik isteklerinin zaten var olan durumun ilan olacana dikkat ekmitir. Yunus Nadi Bey, en ok tepki eken maddenin; Trkiye cumhurbakan Devletin de bakandr. Bu sfatla lzum grdke Meclise ve Bakanlar Kuruluna bakanlk eder eklinin aslnda tadil dahi olmadn, zira aslda da bu yetkinin Meclis Bakanna verilmi olduunu belirtmitir.
223
Bu dzenlemede etkili olan gerekenin mill meselelerin daha kolay ve hzl bir ekilde hlli olduuna iaret eden Yunus Nadi Bey, Meclis tatilde iken memleket meselelerinin sahipsiz kalmamas gerektiini ve bunun bir zaruret olduunu Meclis yelerine anlatmtr. Daha sonra sz alan Vasf Bey (Saruhan/Manisa) milletvekili), Cumhuriyet idaresini kabul etmenin aslnda Meclisin ald gnden itibaren zaten var olan bir durumu yasallatrmaktan baka bir ey yapmadn belirtmitir. Bu konumalardan sonra mzakere kfi grlerek oylamaya geilmi, Cumhuriyeti ilan eden madde alklar arasnda aynen kabul edilmitir. kinci maddenin oylanmasndan nce sz alan Urfa milletvekili eyh Saffet Efendi, devletin dili ve dinine ynelik maddenin Anayasann ilk oluturulduu sradaki artlarn gerei unutulduu iin ilave edildiini, Cumhuriyetin ilan ile Hlef-i Raidin dnemine dnldn ifade etmitir. Bu srada Yunus Nadi Bey komisyonu adna, dinlerin serbestsi ve kanun dairesinde korunacana dair hkmlerin bundan sonra da devam edecek dzenlemelerde yer alacan bildirerek domas muhtemel phelerin nne gemitir. Cumhurbakannn sresinin bir seim devresi yerine seim dnemi iin seilmesi gerektii tartlmtr. Daha sonra btn siyasi partilerin deitirilmesini isteyecei bir husus olan Cumhurbakannn iktidar partisine bal deil bilakis btn milletin mal olmas gerektii savunulmutur. Bu szlerden sonra madde aynen kabul edilmitir. Son olarak on ikinci madde ile Cumhurbakannn yetkilerine dair olan husus aynen kabul edilerek kanunlamtr. Bylece Cumhuriyetin ilan gerekletirildikten sonra hemen Cumhurbakan seimi yaplmas teklif edilmi ve bu oturumda 158 azann oy birliiyle Ankara Mebusu Gazi Mustafa Kemal Paay Cumhurbakanlna setikleri ilan olunmutur. Babakanla getirilen smet Paa hkmeti gvenoyu alm, ayn gn Fethi Bey Meclis Bakanlna seilmitir.
Fotoraf 8.5 Atatrk, Cumhuriyet Bayramnda Meclisten karken smet nn ve Kazm zalp le Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Arivi.
Yukarda ksaca izah edilen gelimelerin seyrinden de anlalaca zere Cumhuriyetin ilann salayan Anayasa dzenlemeleri kendine has artlar ve mlahazalar ile gerekletirilmitir. Muhaliflerin kendilerini en kuvvetli hissettikleri srada hazrlkszlklarn ve fikr uyumlarnn tam olmadn fark eden Mustafa Kemal Paa harekete gemitir. Cumhuriyetin ilannn meclis vastasyla halk bilgilendirildikten
224
sonra yaplmas gerektii iddiasyla muhalefet edenlere kar yine Mustafa Kemal Paa, bir toplumda bir inklap yapld zaman elbette onun sebepleri vardr. Ancak o inklab yapanlar, inanmak istemeyen anut (inat)hasmlarn iknaya mecbur mudur? diye sormakla olaya nasl yaklatn ak bir biimde ortaya koymutur.
Cumhuriyetin Manas
Trkiye Cumhuriyeti Devletinin 29 Ekim 1923 tarihinde ilan ile alt asrlk bir dnya devleti resmen yklm; ayn millete dayanmakla birlikte anlay, sistemi ve idealleri farkl yeni bir kadronun idaresinde yeni bir devlet domutur. Cumhuriyetin ilanndan ama, medeni ve modern dnya ile Trkiye arasnda alan boluu bir an evvel kapatmak, hatta muasr medeniyet seviyesinin zerine kmaktr. Hemen iaret edelim ki kavram ve sistem olarak Cumhuriyet gerek son asr Trk dncesinde gerekse Atatrkn dncesinde yeni ortaya km bir ey deildi. Cumhuriyet Yeni Osmanl dncesinde 1860l yllardan itibaren tartld gibi Atatrkn de 1923ten ok daha nceleri Trkiyenin kurtuluu iin meruti-monari tarz bir ynetimin yeterli olmayaca eklindeki dnceleri bilinmekteydi. Daha Erzurum Kongresi toplanmadan evvel mcadele baarya ulatnda devlet eklinin cumhuriyet olacan yakn arkadalar kadar o srete temas ettii Erzurum genleriyle de paylatn biliyoruz. Mill Mcadeleyi yrten Trkiye Byk Millet Meclisinin alndan itibaren btn gelimelerin bu hedefe yneltildii anlalmaktadr. Bununla beraber toplumdaki genel kanaat ve mcadelenin baars garantilenene kadar cumhuriyetin ilan hakkndaki dnceler aka dile getirilmemiti. Bu, Mustafa Kemal Atatrkn her eyi yeri ve zaman geldiinde uygulamaya koyma tarzndaki nklaplk anlaynn da bir gerei idi. stanbulda igal kuvvetlerinin kontrolndeki Halife-Padiahn mill mcadeleyi baltalayc mahiyetteki faaliyetlere ramen halk gerek durumu bilmedii iin eski sistem ve messeseler hakkndaki kesin hkmleri tam olarak aklamak faydal grnmyordu. Her trl iyi niyet ve samimiyetlerine mukabil Meclisteki milletvekilleri arasnda da birbirinden ok farkl dnceler ve beklentiler hakim durumdayd. Memleketin dman igalinden, halife-padiahn esaretten kurtarlmas herkesin birletii ana hedefti. Bununla birlikte Mondros Mtarekesi ile deta idam ferman imzalanan Osmanl Devletinden yeni bir devlet karmak srecinin nderleri arasnda da fikir ayrlklar daha mcadele tamamen sona erdirilmeden nce ortaya kmaya balamtr. Gerekten de Mill Mcadeleyi baarya ulatran Trkiye Byk Millet Meclisinde halk hkimiyetine dayanan yeni bir devlet kurmay hedefleyen ve Mustafa Kemalin etrafnda toplanan milletvekillerine mukabil mcadelenin baarlmasndan sonra Halife-Padiahn yeniden millet ve memleketin kaderine hakim olaca eski ekle dnlmesini savunanlar da vard. 20 Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Tekilat- Esasiye Kanununun birinci maddesiyle hkimiyetin kaytsz artsz millete verilmi olmas eski rejim taraftarlarn rahatsz etmiti. Mill Mcadelenin nemli isimlerinden Kazm Karabekir de bu kesimin cumhuriyet aleyhtar birtakm tahriklerine maruz kalarak Mustafa Kemalden izahat istemiti. Kazm Karabekire verilen cevapta amacn cumhuriyet deil, padiahn yetkilerini kstlayarak milletin haklarnn salama alnmas olduu belirtilmiti. Hlbuki hkimiyetin kaytsz ve artsz millete verildiinin belirtilmesi o gnlerin anlay ile zaten cumhuriyet demekti. Meclisin en yal ve hatr saylr yelerinden Abdurrahman eref Efendi de cumhuriyetin ilan gn bu maddeye temasla gsterdii manaya iaret etmiti.
225
Bununla birlikte Mustafa Kemal Paann 24 Nisan konumasnda Halife-Padiahn konumunun mcadele baarya ulatktan sonra Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan belirleneceini ifade etmesi de aslnda devlet eklinin ve anlaynn ne yne gitmekte olduunu hibir pheye yer vermeyecek ekilde gstermekteydi. Hkimiyet milletin temsilcilerinden oluan Byk Millet Meclisinin elinde olacakt. Btn bu gstergeler msait ilk frsatta cumhuriyet idaresinin ilan edileceinin delili idi. Bu srada Meclisteki muhalefetin durumu Falih Rfk Atayn u tarifine byk lde uymaktadr; 1923 ylnn o haftalarnda Byk Millet Meclisinde Cumhuriyetilik akm var myd? Hayr. Mustafa Kemal ne yapsa ona itirazsz raz olacaklar dahi, ilerinden - keke bunu yapmasa...- diyorlard. Mustafa Kemal o mecliste fikir tartmalar ile tabii bir ekseriyet elde edemezdi. nce politika taktikleri ile bir teslimiyet havas yaratmal idi. Burada zerinde nemle durmamz gereken husus Mustafa Kemalin durumudur. Byk lde Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kontrolnde geen bir seimle oluturulan ikinci Meclise birinci dnemden muhaliflikleri bilinen milletvekillerinden girebilenler yok denecek kadar azd. Mustafa Kemal Paa, Mdafaa- Hukuk Grubu adna adaylar tespit ve ilan ederek dhil olduklar seimden baarl ktklarn dnmektedir. Mustafa Kemal Paa seim sonularn milletin kendisi tarafndan ilan edilen esaslar tamamen benimsediinin gstergesi olarak deerlendirmitir. Ancak gelimeler yakn evresi iinde dahi cumhuriyetin ilan hususunda onunla ayn fikirde olmayan milletvekillerinin olduunu gsterecektir. Mcadeleye atld ilk gnden itibaren Meclisi n plna karan ve her hususta tam bir fikir birlii ile netice almaya alan Mustafa Kemal Paann bu tavr cumhuriyet konusunda o srada tarafl tarafsz her milletvekilini ikna etmenin mmkn olmamasn bilmekten kaynaklanyor olmaldr. Btn yelerin tek tek ikna edilmesi gibi bir aba elbette daha demokratik olurdu. Ancak demokrat davranmak uruna hedeften saplmas ve neticenin bilinmeyen bir gelecee braklmas pek makul bir hareket tarz olamazd. Zira hedef, her eyden nce memleketi dman igalinden kurtarmak idi. Evet, asker harekt bitmiti. Ancak bu baar siyasi dzenlemeler ile pekitirilmedii takdirde milleti uurumun kenarna getiren ynetim anlaynn yeniden hakim duruma gelmesi, mevcut ortamda ok kolaylkla gerekletirilebilecek bir olayd. nceki dnemlerde devleti kurtarmak ve dzeni slah etmek amacyla yaplanlarn hep ksr, yarm iler olduunun bilinci ile Mustafa Kemal Paa, bir daha ayn skntlar yaamamak iin gerekli grd btn kkl deiiklikleri birbiri ardna hayata geirmitir. Cumhuriyetin ilan anlay deiimi gibi son derece g ve zahmetli bir sosyal inklb gerekletirmenin ilk admn tekil etmitir. Cumhuriyeti Atatrkn en byk baars ve Trk milletinin onun nderliinde gerekletirdii en byk inklp olarak anlamak ve iaret ettii halkn ynetimde etkinliini btn unsurlar ile hayata aktarmak Onu ve Trkiye Cumhuriyetini anlamann temel artdr.
226
zet
26 Austos 1922 tarihinde balayan Byk Taarruz ile 30 Austosta Yunan ordusu tamamen kuatlm ve byk bir ksm imha edilmitir. Trk kuvvetleri 9 Eyllde zmire girmitir. zmirin kurtarlmasndan sonra Trk kuvvetleri, stanbul ve anakkale ynnde ilerlemeye balamtr. ngiltere, bu blgenin Mttefikler tarafndan beraberce korunmas istemise de mtareke srecinde yaanan gerginlikler dolaysyla Fransa ve talya bu arya itibar etmemilerdir. 19 Eyllde Franszlar askerlerini blgeden ektikleri gibi ngiltere Babakan Lloyd Georgeun, dominyonlarndan yardm kuvveti getirmek teebbs de sonusuz kalmtr. Artk diplomasi sahne alacaktr. Nitekim, tilaf Devletleri, 23 Eyll 1922 tarihinde verdikleri nota ile zmit veya Mudanyada bir toplant yaplmasn teklif etmilerdir. tilaf Devletlerine verilen cevabi notada, Mttefiklerin verdikleri gvence karsnda Trk Ordusunun stanbul ve anakkale ynnde ilerlemeyecekleri belirtilmitir. Ayrca, Edirne dahil olmak zere, Trakyann Meri Nehrinin Batsna kadar derhl boaltlmas art koularak, mtareke grmelerine 3 Ekimde Mudanyada balanaca ifade edilmitir. Mudanya Konferansnda Trkiyeyi smet Paa, ngiltereyi General Harrington, Fransay General Charpy, talyay General Mombelli temsil etmitir. Konferansa Yunanlar katlmamlardr. Yunan delegeleri General Mazarakis ile Albay Saryannis de Mudanyaya gelmiler, ancak limanda bir Yunan gemisinde kalmay tercih etmilerdir. Sava alannda galip olmann ilk neticesi olarak Trkiye Dou Trakyann hemen boaltlmasn muhataplarna kabul ettirmitir. tilaf Devletlerinin eski dzenin bir ekilde devam ettirilmesini istemeleri, Trkiyenin ise kaytsz artsz bamsz bir devlet olarak yaamakta srarl olmas zerine konferans kesintilere urayacak tilaf Devletleri temsilcilerinin beklentilerinin aksine sekiz ay kadar srecektir. Konferansta Trk heyeti Misak- Millnin gerekletirilmesi iin gayret gsterirken tilaf temsilcileri Yunanistana kar kazanlan zaferi pek de hesaba katmadan Sevri esas alarak Trkiyeyi yenik bir devlet olarak grmek istiyorlard. Trklerle yaplacak bar antlamasnn esaslarnn tespit edilecei konferansta esasen Osmanl Devletinin yklmasyla ortaya kan asrlk meseleler grlecekti. I. Dnya Savandan Avrupann en gl devleti olarak km olan ngiltere, Lozan grmeleri sresince Trkiyeyi yalnz brakmaya azami gayret gsterecektir. Byle bir anlay ve politik bir tavr karsnda Lozandan beklenen neticenin kmayaca da tabii idi. Nitekim antlama tasarsnda, Ermenilere toprak verilmesi, kapitlasyonlarn devam ettirilmesi, Osmanl d borlarnn tamamnn Trkiyeye detilmek istenmesi, sava tazminat ve tamirat bedeli, boazlarn stats gibi meselelerde anlamaya varlamayacaktr. Trk heyeti grmeleri terk ederek lkeye dnecektir. Yeni dnem almalarna balayan Meclis bar anlamasn tasdik ettikten sonra ilk i olarak yeni devletin merkezini belirlemekle ie balamtr. stanbulda henz Halifenin olmas ve Lozanda elde edilebilen artlarn lke emniyeti asndan yeterli bulunamamas bakent seiminde Ankarann jeopolitik konumunu glendirmitir. Byle bir teklif ile dman igalinden kurtulmu dahi olsa stanbulun merkez olarak kabul edilemeyecei tarafl tarafsz herkese gsterilmiti. Zira merkez ve yrtme organlar ile her eyden nemlisi eskisinden tamamen farkl esaslara dayanan mill hkimiyet anlay ile yeni bir devlet, btn kurumlar ile ekilleniyordu. Nitekim 13 Ekim 1923te Mecliste grlerek kabul edilen ve Anayasaya dahil edilen madde ile Trkiye Devletinin baehri Ankara ehri olarak belirlenmitir. Cumhuriyetin ilann salayan Anayasa dzenlemeleri kendine has artlar ve mlahazalar ile gerekletirilmitir. Muhaliflerin kendilerini en kuvvetli hissettikleri srada hazrlkszlklarn ve fikr uyumlarnn tam olmadn fark eden Mustafa Kemal Paa harekete gemitir. Mustafa Kemal Paa Erzurum Kongresi toplanmadan evvel mcadele baarya ulatnda devlet eklinin Cumhuriyet olacan yakn arkadalar kadar o srete temas ettii Erzurum genleriyle de paylamtr. Mill Mcadeleyi yrten Trkiye Byk Millet Meclisini de alndan itibaren bu hedefe yneltmiti. Bununla beraber toplumdaki genel kanaat ve mcadelenin baars garantilenene kadar Cumhuriyetin ilan hakkndaki dnceler aka dile getirilmemiti. Bu, Mustafa Kemal Atatrkn her eyi yeri ve zaman geldiinde uygulamaya koyma tarzndaki nklaplk anlaynn da bir gerei idi. Her trl iyi niyet ve samimiyetlerine mukabil Meclisteki milletvekilleri arasnda da birbirinden ok farkl dnceler ve beklentiler hakim durumdayd. Memleketin
227
dman igalinden, Halife-Padiahn esaretten kurtarlmas herkesin birletii ana hedefti. Bununla birlikte Mondros Mtarekesi ile deta idam ferman imzalanan Osmanl Devletinden yeni bir devlet karmak srecinin nderleri arasnda da fikir ayrlklar daha mcadele tamamen sona erdirilmeden nce ortaya kmaya balamtr. Gerekten de Mill Mcadeleyi baarya ulatran Trkiye Byk Millet Meclisinde halk hkimiyetine dayanan yeni bir devlet kurmay hedefleyen ve Mustafa Kemalin etrafnda toplanan milletvekillerine mukabil mcadelenin baarlmasndan sonra Halife-Padiahn yeniden millet ve memleketin kaderine hakim olaca eski ekle dnlmesini savunanlar da vard. 20 Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Tekilat- Esasiye Kanununun birinci maddesiyle hkimiyetin kaytsz artsz millete verilmi olmas eski rejim taraftarlarn rahatsz etmiti. Milli Mcadelenin nemli isimlerinden Kazm Karabekir de bu kesimin cumhuriyet aleyhtar birtakm tahriklerine maruz kalarak Mustafa Kemalden izahat istemiti. Kazm Karabekire verilen cevapta amacn Cumhuriyet deil, padiahn yetkilerini kstlayarak milletin haklarnn salama alnmas olduu belirtilmiti. Hlbuki hkimiyetin kaytsz ve artsz millete verildiinin belirtilmesi o gnlerin anlay ile zaten cumhuriyet demekti.. Bununla birlikte Mustafa Kemal Paann 24 Nisan konumasnda Halife-Padiahn konumunun mcadele baarya ulatktan sonra Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan belirleneceini ifade etmesi de aslnda devlet eklinin ve anlaynn ne yne gitmekte olduunu hibir pheye yer vermeyecek ekilde gstermekteydi. Hkimiyet milletin temsilcilerinden oluan Byk Millet Meclisinin elinde olacakt. Btn bu gstergeler msait ilk frsatta Cumhuriyet idaresinin ilan edileceinin delili idi. Mustafa Kemal Paa, meclisteki muhalefetin artmas zerine muhalifleri en kuvvetli olduklar srada harekete gemitir. Muhalefet gl olduu dnemde Hkmetin almalarn engellerken O, bu sreci mcadelenin baarya ulamas yolunda deerlendirmeye alt.
228
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki devletlerden hangisi Lozana sadece Boazlar konusunu grmek iin katlmtr? a. ngiltere b. Fransa c. Sovyet Rusya d. Yunanistan e. Amerika 2. I. Patrikhane II. Sava tamirat III. D borlar IV. Nfus Mbadelesi Lozanda grlen yukardaki meselelerden hangileri yalnzca Trkiye ve Yunanistan ilgilendiren konulardr? a. Yalnz I b. II-III c. II-IV d. I-II-IV e. I-IV 3. Aadaki antlamalardan hangisi, Trkiyenin, Lozan Antlamasnn egemenlik haklarn snrlandran hkmlerden kurtulmasn salamtr? a. Trk - Rum nfus mbadelesi b. Balkan Antant c. 1926 Ankara Antlamas d. Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesi e. Montr Szlemesi 4. Aadaki Devletlerden hangisi Lozan Konferansna katlm ancak Lozan Bar Antlamasn imzalamamtr? a. Fransa b. ngiltere c. Almanya d. Yunanistan e. Amerika 5. I. Suriye snr II. Kapitlasyonlar III. Boazlar IV. Bat Trakya V. Irak snr Yukardaki meselelerden hangisi Lozanda Misak- Milliye uygun olarak zmlenmitir? a. I b. II c. III d. IV e. V 6. Aadaki devletlerden hangisi Mudanya Konferansna katlmamtr? a. Fransa b. talya c. Yunanistan d. ngiltere e. Amerika 7. Aadaki ahsiyetlerden hangisi Trkiye Byk Millet Meclisinin stanbuldaki temsilcisidir. a. Refet Paa, b. Adnan Advar, c. Rauf Bey, d. Ali Fuat Cebesoy e. smet Paa 8. Ankarann bakent seildii tarih aadakilerden hangisidir? a. 23 Eyll 1923 b. 9 Ekim 1923 c. 23 Nisan 1923 d. 13 Ekim 1923 e. 29 Ekim 1923 9. Trkiye Cumhuriyeti hangi tarihte ilan edilmitir? a. 23 Nisan 1920 b. 29 Ekim 1923 c. 24 Temmuz 1923 d. 30 Austos 1922 e. 6 Ekim 1922 10. Trkiye Byk Millet Meclisi Saltanat hangi tarihte kaldrmtr? a. 23 Nisan 1920 b. 29 Ekim 1923 c. 13 Ekim 1923 d. 1 Kasm 1922 e. 9 Eyll 1922
229
Okuma Paras
KNC STD Gazi Paa Hazretlerine Sen deyince Sulhtan sonra isterim; Herkes gibi bir fert olmak, hr olmak Hepimizde dodu byk bir vehim; Gerekten mi bu kyamet kopacak? Yeniden mi balayacak felket? Decek mi yine derde memleket? Hayr, asla! Yoktur buna bir imkan; Fert olamaz bir milletin beri, Hrdr belki mefkuresiz bir insan, Hr olamaz vazifenin esiri... Kimse yarm brakamaz bir ii, Eserinin borlusudur her kii... Gazi Paa! Geri fazla yoruldun, htimal ki rahata da muhtasn, Lakin Trkn tlsmn sen buldun ksir gibi bu millete ilasn... Trk ocuktur yaayamaz babasz, Karanlkta klavuzsuz lambasz... Artk iftlik deil bir hr memleket, Malikane yazlamaz tanda... Kahramanlar soyu olan bu millet, Arslanlar grmek ister banda... Tehlikeli anda o kim himmet Eylemise odur ancak mutemet... Tepesinde kahramanlar olunca, Bu memleket daim gitmi ileri...i lk sraya hars fertler dolun, Pasl kalm kalbindeki cevheri... Bu milletin hali olur pek yaman, Klavuzu olmazsa bir kahraman... Gazi Paa! Ulu Tanr akna Elinden bu mlk rk brakma! Ac kurtardn yurdun halkna, ksz gibi boynu bkk brakma! Mektebinde onu okut, altr... Yava yava halkla altr... Neticeden anlalr isabet; Yoktur senin gibi Trk anlayan... Bilen, ancak yapabilir bir hizmet, Sensin asr bilen, mlk anlayan. Bu milletin sen tutmazsan elinden, Yanl yola gidebilir cehlinden... Sen yalnz bir byk insan deilsin; Sende sakl nice mehul kuvvetler... Yalnz dhi ve kahraman deilsin; Hep sendedir bize mevhub nusretler; Trk feyzinin kaynasn, ta durma! ten gelen hamleleri durdurma! Tekmln zemberei dehandr, Taliimiz sende etmi tecelli... Bizi mevud terakkiye ulatr; Bu da senin vazifendir besbelli... Trk, harsn Garptan dn alamaz; Nurlanrken cihan nursuz kalamaz. Ziya Gkalp (Kk Mecmua, Diyarbakr, nr.21, 30 Terin-i evvel 1338/1922, s. 14) Kaynak: Atatrk Devri Fikir Hayat I, Hazrlayanlar Mehmet Kaplan ve dierleri, Ankara 1992, s. 36-38
230

1. c 2. e 3. e 4. e 5. b 6. c 7. a 8. d 9. b 10. d Yantnz yanl ise Lozan Konferansnn Toplanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Lozanda Grlen Konular konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Snrlarn Tespiti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ktisadi ve Mali Meseleler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ktisadi ve Mali Meseleler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mudanya Mtarekesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cumhuriyetin lan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cumhuriyetin lan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cumhuriyetin lan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cumhuriyetin lan konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Trklerin Anadoluya gelmesiyle balayan mcadele son dnemde Osmanl Devletinin topraklarn paylamaya dnmt. ark meselesi olarak isimlendirilen beklenti Balkanlardan, Anadoludan karmak ve geldii yere geri gndermekti. On dokuzuncu yzyln sonunda ngiltere, Rusya ve Fransa bunu baarmak zere kendi aralarnda anlamlardr. Emperyalist devletler Osmanl Devletinin Trablusgarp ve Balkan Savalarnda yenilmesiyle mitlenmelerine karn I. Dnya Savanda Trk milletinin gsterdii diren karsnda akna dnmlerdir. Bilhassa anakkale sularna gmd yenilmez armada ile savan yl daha uzamasna vesile olan Osmanl Devletini en ar ekilde cezalandrmak istiyorlard. Dolaysyla grmek istedikleri hesap sadece savan deil asrlarn biriktirdii hesap olduu iin Trk milletini bir daha kendine gelip bamsz yaama mcadelesi veremeyecek hle getirmek istiyorlard. Bu sebeple Trk milletinin bamsz yaama hakkn sava sahasnda elde ettiini gz ard ederek yenik devlet muamelesi yapmaya alyorlard. Sra Sizde 3 tilaf Devletleri temsilcilerinin Trkiyedeki Ortodoks Rum vatandalarn deiimini kabul etmelerine karn patrikhane ve okullarn kalmasndaki srarn yakn gemite yaananlar ile dorudan ilgilidir. Zira Osmanl devletinde yaayan gayrimslimleri devlete kar kkrtmak ve isyanlarn organize etmek iin Batl devletlerin en byk ibirlikileri kilise ve okullar olmutur. Siyasi ve ekonomik ynden zayf Osmanl devletinin topraklar zerindeki bu messeseleri denetleyememesi byk bir zaaf oluturuyordu. Lozanda da Trkiye bilhassa Patrikhanenin lke dna karlmasnda srarc olmasna karn bir btn hlinde direnerek daima lke aleyhinde bir ortal kartrma aleti olmu bu messeselerin kalmasn kabul ettirmilerdir. Sra Sizde 4 Ekonomik ve sosyal yatrmlarn merkezi olmas, dnyaca bilinirlii, mevcut en byk ehir stanbul olmasna ramen sadece emniyet artlar dolaysyla Ankarann bakent seilmesinin baka sebepleri vardr. Her eyden nemlisi, artk eskiye dnn olamayacann simgesi hline gelen, deta mill mcadelenin dnyaya tantt ehri bakent yapmakt. Ankara artk hibir eyin eski manada devam etmeyeceini btn millete gstermek iin en gzel vesile kabul edilmitir. D devletlere de artk tamamen farkl dnya grne, anlayna sahip bir kadro ile muhatap olduklar mesaj verilmek istenmitir.
Sra Sizde Cevap Anahtar

Sra Sizde 1 ngilterenin emperyalist yaylma politikalarnn temel hususlardan biri kendi insan kaynaklarn muhafaza etmek ve baz kk karlar karlnda bakalarn kullanmak olarak ekillenmiti. I. Dnya Savanda da smrgelerinden getirdii askerlerin hayatlar zerinden hkimiyet mcadelesi yapmtr. Sava srasnda talya ile imzalanan St. Jean Du Maurienne anlamasyla Bat Anadoluda talyan hkimiyetini kabul etmesine karn uzun vadede karlarna ters dt iin Yunanlar devreye sokarak gelimeleri kontrol etmeye almtr. Ancak Trkiye Byk Millet Meclisi ordularnn byk fedakrlklarla gerekletirdii istiklal harbi karsnda aresiz kalmtr. Franszlarn da Ermenileri kullanarak Anadolunun kaynaklarn smrme abas mtareke dneminde Adana, Urfa, Mara ve Antepin yiit insanlarnn anl ve kahraman direnileriyle engellenmitir. Yunan delegeler Mudanya grmelerine bile alnmamken Ermeniler de bar grmeleri srasnda devre d kalmaktan kurtulamamlardr. Btn bunlar stiklal Harbi srecinde Yunanlar ve Ermeni ibirlikilerle savamasna karn Trk milletinin asl mcadeleyi perde arkasnda bu piyonlar kullanan emperyalist glere kar verdiini ortaya koymaktadr.
231
Akora, Ergnz, Hatayn Anavatana lhaknn Trk D Politikasndaki Yeri, Atatrk AratrmaMerkezi Dergisi, C. XI, S. 32, (Temmuz, 1995), s. 379404. Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, 1914-1980, Trkiye Bankas yayn, Ankara, 1984. Atatrk, Kemal Nutuk,1919-1927, Atatrk Aratrma Merkezi yayn, Ankara, 1989. Atatrkn Sylev ve Demeleri III, Ankara, 1997. Atay, Falih Rfk., ankaya, stanbul, 1969. Byklolu, Tevfik Trakyada Milli Mcadele, C. I, TTK yayn, Ankara, 1987. Bilsel, M. Cemil, Lozan, C. I-II, stanbul, 1933. Demirel, Ahmet., Birinci TBMMde Muhalefet, stanbul, 1994. Dumont, Paul, Mustafa Kemal, (eviren. Zeki elikkol), Ankara, 1993. Eraslan, Cezmi, Atatrk ve Cumhuriyetin lan zerine Dnceler Yeni Trkiye, Cumhuriyet zel Says I, say 23-24 Ankara 1998, s.278-283. Erkin, Feridun Cemal, Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara, 1968. Erolu, Hamza., Trkiye Cumhuriyetinin lan, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, VI, say 16, s.7-26. Gazi Mustafa Kemal, Nutuk II (1920- 1927), Devlet Matbaas, stanbul, 1934. Gnlbol, Mehmet - Sar Cem, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas, (1919-1938), AAM yayn, Ankara, 1990. Gztepe,Tark Mmtaz Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet Cehenneminde, stanbul, 1978. Gneri, Sleyman Necati., Hatra Defteri (yayna hazrlayan Ali Birinci) stanbul 1999. Gne, hsan., Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Dnsel Yaps (1920-1923), Eskiehir, 1985 Jaeschke, Gotthard Trk Kurtulu Sava Kronolojisi II, (Mudanya Mtarekesinden 1923 Sonuna Kadar), Ankara, 1989. Kansu , Mazhar Mfit., Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber I, Ankara 1966. Karacan Ali Naci, Lozan, stanbul, 1971. Kili, Suna- Gzbyk, eref, Trk Anayasa Metinleri, Ankara 1985. Melek Abdurrahman, Hatay Nasl Kurtuldu?, TTK yayn, Ankara, 1986. Meray Seha, L., (eviren) Lozan Bar Konferans, Tutanaklar, Belgeler, C. I, stanbul, 1993. Orbay, Rauf, Cehennem Deirmeni, Siyasi Hatralarm, C. II, stanbul, 1993. zalp, Kazm, - zalp, Teoman., Atatrkten Anlar, Ankara, 1992. Sarnay, Yusuf, Atatrkn Hatay Politikas-II- (19381939), Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XII, S. 35 (Temmuz, 1996). Shaw, Stanford J. - Shaw, Ezel Kural, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey II, Cambridge 1985. Sonyel, Salahi R. Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C. II, Ankara, 1986, s. 317 Sonyel Salhi R., Lozanda Trk Diplomasisi Belleten, C. XXXVIII, S. 149, (Ocak 1974). Soyak, Hasan Rza., Atatrkten Hatralar I, stanbul 1973. imir, Bilal N. Lozan Telgraflar I (1922-1923), TTK yayn, Ankara, 1990. Turan, mer Lozan Bar Grmelerinde Ermeni Sorunu, Osmanlnn Son Dneminde Ermeniler, Ankara, 2002. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, devre 2, itima senesi 1, cilt 1-3. Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar, C. III, Trk stiklal Harbi II. cilt, Bat Cephesi, 6. Ksm IV. Kitap stiklal Harbinin Son Safhas (18 Eyll 1922-1Kasm 1923), Ankara 1969. Uarol, Rfat, Siyasi Tarih, 1789-1999, stanbul, 2000.

Osmanlı Devleti

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanlı Devleti

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ATATRK LKELER VE NKILAP TARH-I

Editr Prof.Dr. Cezmi ERASLAN

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I

Osmanl Devletinde Yenileme abalar .............................

Trkiyede Reform Araylar (1839-1908) ........................... 26

Trkiyede Merutiyet Dnemleri ......................................... 54

Avrupa ve Trkiye (1838-1918) ............................................. 88

Mondrostan Lozana Trkiye ................................................ 124

Trkiye Byk Millet Meclisi ve Siyasi Yaplanma (1920-1923)............................................................................... 162

Osmanldan Cumhuriyete Ekonomik Gelimeler.............. 188

Yeni Trk Devletinin lan: Lozandan Cumhuriyete..........210

Editr stanbul 2012 Prof. Dr. Cezmi ERASLAN

ATATRK LKELER VE NKILAP TARH-I

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I

Osmanl Devletinde Yenileme abalar

Osmanl Devletinde Yenileme abalar

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I

XVII. Yzyl Buhrannn Sebepleri

1. nite - Osmanl Devletinde Yenileme abalar

Devrin limlerinin Kaleminden Buhran

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I

OSMANLI DEVLETNDE BUHRAN, YENLEME VE EKONOMK BAIMLILIK SREC (1700-1838)

Lale Devri (1703-1730)

1. nite - Osmanl Devletinde Yenileme abalar

I. Mahmut Dnemi (1730-1754)

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I

1. nite - Osmanl Devletinde Yenileme abalar

III. Mustafa Dnemi (1757-1774)

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I

I. Abdlhamid Dnemi (1774-1789)

NTERN XVIII. YzylE TYenileme Hareketinin zellikleri

OSMANLI YENLEMESNDE DNM NOKTASI III. SELM VE NZAM-I CEDT

1. nite - Osmanl Devletinde Yenileme abalar

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I

Asker Alanda Yenilikler

1. nite - Osmanl Devletinde Yenileme abalar

dari Alanda Yenilikler

Ticari ve ktisadi Alanda Yenilikler

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I

Kabak Mustafa syan ve III. Selim Devrinin Sonu

1. nite - Osmanl Devletinde Yenileme abalar

II. MAHMUT DNEM GELMELER VE YENLKLER S O R U (1808-1839)

Resim 1.2 Alemdar Mustafa Paa

Sened-i ttifak (7 Ekim 1808)

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I

1. nite - Osmanl Devletinde Yenileme abalar

Msrdaki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Paa syan

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I

1. nite - Osmanl Devletinde Yenileme abalar

II. Mahmut Devri Yenilikleri

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ MAKALE K T A P

1. nite - Osmanl Devletinde Yenileme abalar

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I

1. nite - Osmanl Devletinde Yenileme abalar

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Osmanl Devletinde Yenileme abalar

ATATRK LKELER VE NKILAP TARH-I

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I