Uygarlık Tarihi

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2265 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1262
UYGARLIK TARH
Yazarlar Yrd.Do.Dr. Handan AYDIN (nite 1) Do.Dr. Hakan SVAS (nite 2-4) r.Gr. Ali Fuat YILMAZEL (nite 5) Do.Dr. Elif UURLU ZER (nite 6) Do.Dr. Ahmet Tolga TEK (nite 7) r.Gr.Dr. Nilgn ELAM (nite 8,9) r.Gr.Dr. Hayrettin PINAR (nite 10) Yrd.Do.Dr. Sema ALTUNAN (nite 11,12) Yrd.Do.Dr. Sedat BNGL (nite 13) Yrd.Do.Dr. Zafer KOYLU (nite 14) Editr Prof.Dr. Taciser SVAS
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Kadriye Kobak Uzun Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Okt. Esin Grrer lme Deerlendirme Sorumlusu Uzm.r.Gr. Dilek Polat Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Uygarlk Tarihi
ISBN 978-975-06-0939-8 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 108.300 adet baslmtr. ESKEHR, Austos 2011
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ xiii
Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar.........................

EVREN, DNYA VE CANLILARIN OLUUMU............................................. Primatlar ve lk Homininler.......................................................................... A SSTEM VE TARH NCES ALAR.......................................... Tarihleme Yntemleri ................................................................................... PALEOLTK A (G. 2.500.000-12.000) .................................................. Alt Paleolitik Dnem (G. 2.500.000-200.000) ........................................... Homo Habilis .......................................................................................... Homo Erectus ........................................................................................ Homo Heidelbergensis ........................................................................... Orta Paleolitik Dnem (G. 200.000-40.000) ............................................. Homo Neanderthalensis ......................................................................... st Paleolitik Dnem (G. 40.000-12.000) ................................................. Homo Sapiens ......................................................................................... Sanatn Douu ....................................................................................... MEZOLTK (EPPALEOLTK) A (G. 12.000-10.000).......................... Mezolitik ....................................................................................................... Epipaleolitik................................................................................................... NEOLTK A (.. 10.000-5.500) ............................................................. anak mleksiz Neolitik a ..................................................................... Tarm........................................................................................................ Hayvanlarn Evcilletirilmesi ........................................................................ Dier Gelimeler ........................................................................................... anak mlekli Neolitik a ....................................................................... KALKOLTK A (. 5500/5000-3500) ................................................... UYGARLIIN DOUU................................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
2
3 5 7 7 8 8 8 9 11 11 11 12 12 13 15 15 16 16 17 17 17 18 18 19 20 21 22 23 24 24 25
1. NTE
Eski Mezopotamya Tarihi ve Uygarl ......................... ....... 26

MEZOPOTAMYANIN CORAF KOULLARI VE TARH NCES ............ ESK MEZOPOTAMYA TARH .................................................................... Smerler, Erken Hanedanlar Dnemi (.. 2900-2350).............................. Akkadlar (.. 2350-2150) ............................................................................ Yeni Smer Dnemi (III. Ur Slalesi) (.. 2112-2000) ............................. Assurlular ve Babilliler .................................................................................. Yeni Babil Devleti (.. 612-539) ................................................................ ESK MEZOPOTAMYADA DEVLET YNETM ......................................... ESK MEZOPOTAMYA HUKUKU................................................................. Urukagina Kanunu ........................................................................................ 27 29 29 30 31 31 32 33 34 34
2. NTE
iv
indekiler
Ur-Nammu Kanunlar.................................................................................... Ana-ttiu Kanunu ......................................................................................... Lipit-tar Kanunu.......................................................................................... Enunna Kanunlar ........................................................................................ Hammurabi Kanunlar................................................................................... ESK MEZOPOTAMYA DN......................................................................... ESK MEZOPOTAMYADA SANAT VE KLTR ......................................... Mezopotamyada Yaznn Geliimi............................................................... Mezopotamyada Edebiyat............................................................................ Liturjik Eserler.......................................................................................... Epik (Destani) iirler............................................................................... Bilim............................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
35 35 35 35 36 37 38 38 39 39 40 41 43 45 46 46 46 47
3. NTE
Eski Msr Tarihi ve Uygarl ................................................. 48

ESK MISIR TARHNN GENEL HATLARI VE DEVLET RGT............. Corafi Koullar............................................................................................. Msr Tarihi..................................................................................................... Erken Devir (.. 3000-2650) (1-2. Slaleler) ....................................... Eski Krallk (.. 2650-2134) (3-8. Slaleler)......................................... Orta Krallk (.. 2040-1640) (11-14. Slaleler) .................................... Yeni Krallk (.. 1550-1070) (18-20. Slaleler).................................... Ge Dnem (.. 712-332) (25-31. Slaleler) ....................................... Devlet Ynetimi ............................................................................................ ESK MISIRDA BLM VE YAZI ................................................................... Bilim............................................................................................................... Yaz ................................................................................................................ ESK MISIR MMARSNN ZELLKLER..................................................... Mezarlar ......................................................................................................... Tapnaklar ...................................................................................................... ESK MISIR DN VE L GMME GELENEKLER.................................... Din ................................................................................................................. l Gmme Gelenekleri ............................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 49 49 50 51 51 52 53 55 56 57 57 57 59 59 60 62 62 62 65 67 68 69 69 70
4. NTE
Eski Anadolu Uygarlklar ....................................................... 72

ANADOLUNUN TARH NCES (PREHSTORK)...................................... DNEMLER .................................................................................................. Corafi Mekn Olarak Anadolu ................................................................... Paleolitik a (Eski Ta a, Yontma Ta Devri)...................................... 73 73 73 73
indekiler
(G.. 600.000-12.000/11.000) ....................................................................... Mezolitik a (Epipaleolitik a, Orta Ta Devri) ..................................... (G.. 12.000-11.000) ..................................................................................... Neolitik a (Cilal Ta a, Yeni Ta a).............................................. (.. 10.000- 5.500) ....................................................................................... Kalkolitik a (Bakr Ta a) .. 5500-3200/3000 ................................ ANADOLUNUN TUN ALARI ................................................................ lk Tun a (.. 3200/3000-2000) ........................................................... Orta Tun a (.. 2000/1900 -1500/1450).............................................. Eski Hitit Devleti ........................................................................................... Son Tun a (..1500/1450-1200)........................................................... Hitit Uygarl ................................................................................................ Devlet Ynetimi ve Toplum Yaps ...................................................... Din ve l Gmme Gelenekleri .......................................................... Mimari ve Sanat....................................................................................... Yaz ve Edebiyat ..................................................................................... ANADOLUNUN DEMR AI UYGARLIKLARI.......................................... (.. 1200-547/546) ....................................................................................... Ge Hitit Kent Devletleri .............................................................................. Urartu Krall ................................................................................................ Frig Krall .................................................................................................... Lidya Krall.................................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
73 75 75 76 76 79 80 80 82 83 84 85 85 86 87 88 89 89 89 91 94 99 104 108 109 110 110 111
Orta Asya ve ran Tarihi ve Uygarlklar............................... 114

HUNLARDAN NCEK ORTA ASYA TARH VE UYGARLII................... Orta Asyadaki Kltr Merkezleri ve Blgenin Kltrel Yaps ................. Hunlardan nce Orta Asyann Kltrel Yaps ......................................... Toplayclk .............................................................................................. Hayvanclk .............................................................................................. Tarm........................................................................................................ ASYA HUN MPARATORLUU KLTR VE UYGARLII ......................... Asya Hun mparatorluunun Siyasi Tarihi.................................................. Teoman-Mete-Kiok Dnemleri............................................................... Ki-oktan Sonra Asya Hun Devletinin Sonu ......................................... Avrupa Hunlar........................................................................................ HUNLARDAN SONRAK DNEMDE ORTA ASYA ..................................... Gk-Trklere Kadar Olan Dnem ............................................................... I. Gk-Trk Devleti....................................................................................... Gk-Trklerin kiye Ayrlmas ve Yklmas ................................................ II. Gk-Trk Devleti .................................................................................... Uygurlar ......................................................................................................... Uygurlarn Ykselii ve D ................................................................... 115 116 117 117 117 117 118 118 118 120 120 121 121 121 122 122 123 123
5. NTE
vi
indekiler
Sar Uygurlar .................................................................................................. Turfan Uygurlar ............................................................................................ Asya Hun mparatorluunun Kltr ve Uygarl ...................................... Sosyal Yap .............................................................................................. Ekonomi................................................................................................... Devlet Ynetimi ...................................................................................... Ordu......................................................................................................... Hukuk ...................................................................................................... Sanat ....................................................................................................... nan ........................................................................................................ RAN TARH ................................................................................................. ran Corafyas .............................................................................................. Elamllar ......................................................................................................... Medler ............................................................................................................ Persler ............................................................................................................ RAN UYGARLIKLARI ................................................................................... Elam Uygarl .............................................................................................. Pers Uygarl ................................................................................................ Devlet rgtlenmesi ............................................................................... Ordu......................................................................................................... Din ........................................................................................................... Dil ve Yaz............................................................................................... Mimari ve Sanat....................................................................................... zet ......................................................................................................... ..... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
123 124 124 124 125 125 126 127 127 128 129 129 129 131 132 134 134 136 136 138 138 139 139 140 142 143 143 144 144
6. NTE
Eski Yunan Tarihi ve Uygarl .............................................. 146

MNOS UYGARLII ...................................................................................... MKEN UYGARLII ..................................................................................... KARANLIK A / GEOMETRK A (.. 1100-800) ............................... ARKAK A (.. 800-500) ........................................................................ KLASK A (.. 500-400) ........................................................................ HELLENSTK A (.. 330-30) ................................................................. ESK YUNAN DNYASINDA GNLK YAAM VE L GMME GELENEKLER ............................................................................. Gnlk Yaam............................................................................................... l Gmme Gelenekleri .............................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 147 149 150 153 156 159 162 162 163 165 167 169 169 170 170
indekiler
vii
Roma Tarihi ve Uygarl........................................................ 172

ROMADA KRALYET VE CUMHURYET DNEMLER .............................. Roma Kentinin Kuruluu .............................................................................. Roma Cumhuriyetinin talyada Mill Birlii Salamas .............................. Roma Cumhuriyetinin Bat Akdenizde ve Anadoluda Egemenlii Ele Geirmesi................................................................................................. Roma Cumhuriyetinde Sosyal Yap ve Devlet Ynetimi ........................... Roma Cumhuriyetinde Karklk ve Cumhuriyetin k................. ROMA MPARATORLUU ............................................................................ Julius-Claudiuslar Dnemi (.. 27-.S. 68) ................................................. Flaviuslar Dnemi (.S. 69-96)...................................................................... Antoninuslar Dnemi (.S. 98-193) .............................................................. Severuslar Dnemi (.S. 193-235)................................................................. Asker mparatorlar Dnemi (.S. 235-284)................................................... Tetrari Dnemi (.S. 284-324) ..................................................................... Constantinuslar Dnemi (.S. 324-363) ........................................................ Dier Ge Roma mparatorlar ..................................................................... ROMA KLTR VE UYGARLII ............................................................... Roma Toplumunda Din ................................................................................ Roma Mimarl ............................................................................................. Roma Heykel Sanat ...................................................................................... Roma Ordusu ................................................................................................ Roma Hukuku ............................................................................................... Roma Ekonomisi ........................................................................................... Roma Kltrnn Gnmze Etkileri ......................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 173 173 174 174 175 177 179 179 180 180 182 182 183 184 185 186 186 187 189 189 190 191 192 194 196 197 197 197 198
7. NTE
Ortaa Avrupa Tarihi ve Uygarl (5-15. Yzyl) .............. 200

ORTAA KAVRAMI .................................................................................... ERKEN ORTAA (5-11. Yzyl)................................................................. Kavimler G .............................................................................................. Kavimler Gnn Sonular ....................................................................... Frank Devleti ................................................................................................. Erken Ortaada dari Yap: Feodal Sistem ve Malikane Sistemi ............. Ekonomik Yap: Malikane Sistemi ............................................................... ASIL ORTAA (1000-1300) ........................................................................ Ulusal Devletlerin ve Kilisenin Ykselii: I. Otto ve Bat ......................... Roma imparatorluu ..................................................................................... Devlet-Kilise likileri ve Cluny Reformu .............................................. Cluny Reformu ........................................................................................ III. Innocentius Dnemi (1198-1215) ve Yeni Papalk Monarisi ........ Atama Mcadelesi ................................................................................... Hal Seferleri ................................................................................................ 201 201 201 202 203 203 204 205 205 205 205 206 206 207 207
8. NTE
viii
indekiler
ngiltere, Fransa ve Almanyadaki Politik Gelimeler ................................ ngiltere ve Norman Egemenlii (1066-1214) ....................................... Halk Ayaklanmas ve Magna Carta ........................................................ Fransada Capet Hanedan Dnemi ....................................................... Almanyada Hohenstaufen mparatorluu (1152-1272) ....................... Asl Ortaada Ekonomik Yap ................................................................... Tara: Maliknelerin zlmesi ............................................................. Kentler: Yeniden Dou ve Tacirler ..................................................... GE ORTAA (1300-1400) ....................................................................... Fransadaki Politik Gelimeler ...................................................................... ngilteredeki Politik Gelimeler ................................................................... Krsal ve Kentlerdeki Sosyoekonomik Gelimeler ...................................... Krsaldaki Gelimeler .............................................................................. Kentlerdeki Gelimeler ........................................................................... Dinsel Gelimeler .................................................................................... ORTAA KLTR VE UYGARLII ........................................................... Eitim ve retim ......................................................................................... Felsefe ve Teoloji .......................................................................................... Dil ve Edebiyat.............................................................................................. Sanat ve Mimari............................................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
208 208 209 210 210 212 212 212 213 213 214 214 214 215 215 216 216 217 217 218 222 224 225 226 226 226
9. NTE
Dou Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarl (4. -15. Yzyl)......228

BZANS KAVRAMI......................................................................................... Bizans Siyasal Dncesi .............................................................................. CONSTANTNUSUN TAHTA IKII VE .................................................... HRSTYAN OLMASI ..................................................................................... Dinsel Sapknlk Kavram ve Donatism ...................................................... Teslis (leme) kmaz ve Arianism .......................................................... 4. Yzylda Politik Durum: Haleflik (Ardllk) Sorunu................................ Kristolojik (san z ile lgili) atmalar.................................................. 5.-6. Yzyllarda Politik Durum: Halefler (Ardllar) .................................... Justinianus Dnemi ...................................................................................... Nika syan (532) ........................................................................................... Bat Avrupann Yeniden Fethi ..................................................................... 6. Yzyl Sonu: Halefler (Ardllar)................................................................ HERACLEIUS VE TEMA SSTEM ................................................................ Heracleiusun Halefleri.................................................................................. III. LEON DNEM VE KONOKLASM (TASVR KIRICILIK) ..................... I. Nikephoros ve Halefleri ........................................................................... MAKEDONYA HANEDANI DNEM (867-1056)........................................ KOMNENOS HANEDANI DNEM (1081-1185)......................................... IV. Hal Seferi ve Latin Hkimiyet Devri (1204-1261)............................... PALAIOLOGOS HANEDANI DNEM VE K (1261-1453) ................ BZANS UYGARLII VE SANATI ................................................................. 229 229 230 230 231 232 232 233 233 234 234 235 235 236 238 238 240 241 243 245 245 248
indekiler
ix
Devlet Ynetimi ............................................................................................ Hukuk ............................................................................................................ Edebiyat ......................................................................................................... Eitim ve retim ......................................................................................... Sanat............................................................................................................... Mimar ........................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
248 248 249 249 250 252 254 256 257 258 258 259
slam Tarihi ve Uygarl......................................................... 260

SLMYETTEN NCE ARABSTAN ............................................................ Yaam Koullar ve Din ................................................................................ SLMYETN ORTAYA IKII .................................................................... Hz. Muhammedin Peygamberlikten nceki Yaam ................................. Hz. Muhammedin Peygamberlii ................................................................ Hicret (622).................................................................................................... HZ. MUHAMMED DNEMNDE YAPILAN SAVALAR VE HUDEYBYE ANLAMASI............................................................................. Bedir Sava (624) ......................................................................................... Uhud Sava (625) ......................................................................................... Hendek Sava (627) ..................................................................................... Hudeybiye Anlamas (628).......................................................................... SLMYETN YEN GELME DNEM .................................................... DRT HALFE DNEM (632-661) .............................................................. Hz. Ebbekirin Halifelii (632-634)............................................................. Hz. mer Dnemi (634-644)........................................................................ Hz. Osman Dnemi (644-656) ..................................................................... Hz. Ali Dnemi (656-661)............................................................................. EMEVLER DNEM (661-750) ..................................................................... ENDLS EMEV DEVLET (756-1031) ....................................................... ABBASLER DNEM (750-1258) ................................................................. SLM KLTR VE UYGARLII .................................................................. Dil ve Edebiyat ............................................................................................ Bilim ve Felsefe ........................................................................................... Sanat ............................................................................................................. Mimar ............................................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 261 261 262 262 262 263 263 263 263 264 264 264 265 265 265 266 266 268 270 271 274 274 275 276 276 280 282 283 283 283 284
10. NTE
Yeniada Avrupa ve Osmanl (15-17. Yzyl) .................... 286

YENADA BATI AVRUPADA YAANAN EKONOMK VE SOSYAL DEM ....................................................................................................... 287 Deiime Direni: Ama Dzenin Devamll ............................................ 287 retimin Deiimi ve Burjuvazinin Ykselii.............................................. 287
11. NTE
indekiler
Deien Aristokrasi ....................................................................................... Dokuma ve Maden Sanayinin Geliimi: i Snfnn Ortaya k .......... Kapitalizm ...................................................................................................... Avrupann Smrgecilik Faaliyetleri ........................................................... Avrupann Yenia ..................................................................................... YENADA BATI AVRUPADA YAANAN DNSEL DEM ......... Bilimsel Siyasal Dn ve Yeni Dnce Yapsnn Gelime Koullar. Deien Siyasal Yap..................................................................................... SYASAL DEM: MUTLAK MONARY SAVUNAN DNRLER...... Niccola Machiavelli (1469-1527)................................................................... Jean Bodin (1530-1596) ................................................................................ Thomas Hobbes (1588-1679)........................................................................ HMANZM ................................................................................................... Gerekle dealin elikisi ............................................................................. Hmanizmin Ortaya k............................................................................ RNESANS VE REFORM............................................................................... Rnesans ........................................................................................................ Reform............................................................................................................ Reformcu Dnrler.................................................................................... Martin Luther (1483-1546) ...................................................................... John Calvin (1509-1564) ......................................................................... Thomas Mnzer ve Kyller Sava (1524-1525).................................. Reformun Sonular....................................................................................... OSMANLI VE AVRUPA EL: LETM VE ETKLEM..................... Osmanl Devletinin ada Avrupann Douundaki Rol ve Etkisi ...... Osmanl Siyasetinin Avrupadaki zleri ........................................................ DOU-BATI ARASINDA BR KPR OLARAK OSMANLI ........................ Osmanlda Bilim ve Avrupa Bilimi ile lk Temas....................................... Avrupa Biliminin Osmanl zerindeki zleri ............................................... KLTREL ETKLEM.................................................................................. Avrupa Kltrnde Osmanl Etkisi .............................................................. Avrupaya Bir Model Olarak Osmanl Siyasal Rejimi.................................. Dini Hogr Konusunda Osmanl ve Avrupa ........................................... Sanatta Osmanl-Avrupa Etkileimi .............................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
288 288 289 289 290 291 291 291 292 292 293 293 294 294 295 295 295 297 297 297 298 298 299 300 300 301 302 303 304 306 307 308 310 312 315 317 318 318 318 320
12. NTE
Aydnlanma a (18. Yzyl) ................................................ 322

AYDINLANMA AININ TEMEL ZELLKLER VE AYDINLANMA FELSEFES............................................................................. Aydnlanma Felsefesinin lkeleri .................................................................. DOA YASASI VE EKONOMK LBERALZM .......................................... AYDINLANMA AINDA EDEBYAT, SANAT VE MZK ...................... Edebiyat ......................................................................................................... Sanat ............................................................................................................. Mzik ............................................................................................................ 323 324 325 326 326 327 327
indekiler
xi
AYDINLANMA AINA ETK EDEN BAZI DNRLER ....................... J. Locke (1632-1704) ..................................................................................... Montesquieu (1699-1755) ............................................................................. J.J. Rousseau (1712-1778) ............................................................................. Voltaire (1699-1778) ...................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
328 328 329 329 330 332 333 334 334 335 336
Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi............................ 338

SANAY DEVRM.......................................................................................... Sanayi Devriminin ngilterede Dou Nedenleri....................................... ngiliz Sanayi Devrimi................................................................................... Sanayi Devriminin Sonular........................................................................ Ekonomik ................................................................................................ Toplumsal ............................................................................................... Uluslararas likiler................................................................................. AMERKAN DEVRM .................................................................................... Bamszlk Sava ......................................................................................... FRANSIZ DEVRM ........................................................................................ Fransz Devriminin Dnsel ve Sosyoekonomik Nedenleri .................... Sosyal Nedenler....................................................................................... Dnsel Nedenler.................................................................................. Ekonomik Nedenler ................................................................................ Mali Nedenler .......................................................................................... Devrimin Balangc ve Geliimi .................................................................. nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi (26 Austos 1789) .................................. 1791 Anayasas .............................................................................................. Avrupa Devletleri ve Fransann Savaa Girmeleri...................................... Konvansiyon Meclisi ..................................................................................... Direktuvar Dnemi ....................................................................................... Napolyon Dnemi (1799-1815) .................................................................... Fransz Devriminin Avrupadaki Etkileri ..................................................... 1830 DEVRMLER ......................................................................................... Kutsal ttifak (26 Eyll 1815) ........................................................................ Drtl ttifak (20 Kasm 1815)...................................................................... Fransa 1830 Devrimi ..................................................................................... 1830 Devrim Hareketlerinin Sonular......................................................... 1848 DEVRMLER ......................................................................................... 1848 Devrimi ve Avrupa Devletleri ............................................................. 1848 Devrimlerinin Sonular ....................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 339 339 340 342 342 342 343 343 344 346 347 347 347 348 349 349 350 351 351 352 352 353 353 353 354 354 355 355 356 356 357 358 360 361 361 362 362
13. NTE
xii
indekiler
14. NTE
20. Yzyldan 21. Yzyla: Savalar, Bar ve KresellemeDnemi .............................................................. 364

I. DNYA SAVAI VE SONULARI (1914-1918)......................................... Savan Balamas ve Gelimeler.................................................................. Osmanl Devletinin Savaa Girii ................................................................ Avrupa Cephelerinde Durum ....................................................................... Sava Sonunda mzalanan Atekes ve Bar Antlamalar .......................... Genel Deerlendirme.................................................................................... gallere Kar Tepkiler ve Trk Kurtulu Sava ........................................ I. DNYA SAVAI SONRASI GELMELER.................................................. ABD Bakan Wilson ve Milletler Cemiyeti ................................................. ki Sava Aras Dnem.................................................................................. Geici Bar Dnemi (1919-1929) ................................................................ Rusyada Bolevik Devrimi/arlktan Sovyet Rusyaya............................... talyada Faizm 1928-1939 ........................................................................... Almanyada Nasyonal Sosyalizm (Nazizm).................................................. Japonya .......................................................................................................... 1929 Dnya Ekonomik Bunalm ................................................................. KNC DNYA SAVAI ................................................................................ Nedenleri ....................................................................................................... Savan Balamas.......................................................................................... Uzak Dou ve Japonya................................................................................. Savan Sonucu.............................................................................................. II. Dnya Sava Sras ve Sonrasnda Yaplan Toplantlar......................... Atlantik Demeci (Bildirisi) (14 Austos 1941)....................................... Casablanca Konferans (14-24 Ocak 1943)............................................ Washington Konferans (12-16 Mays 1943).......................................... Quebec Konferans (11-12 Austos 1943) ............................................. Moskova Konferans (19 Ekim-1 Kasm 1943) ...................................... Kahire Konferans (22-26 Kasm 1943) .................................................. Tahran Konferans (28 Kasm-1 Aralk 1943) ........................................ Yalta Konferans (4-11 ubat 1945) ....................................................... Potsdam Konferans (17 Temmuz-12 Austos 1945) ............................ II. DNYA SAVAI SONRASI GENEL DURUM ........................................... Avrupa............................................................................................................ Japonya ve in .............................................................................................. Orta Dou...................................................................................................... 21. YZYIL VE KRESELLEME .................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 365 366 366 367 368 368 369 371 372 374 374 375 375 376 377 377 379 379 379 379 380 380 380 380 381 381 381 381 381 381 382 382 382 382 382 383 386 387 388 389 390 390
Szlk ................................................................................... 391 Dizin ...................................................................................... 399
nsz
xiii
nsz
Uygarlk, en genel anlamyla tarihi sre iinde insanlarn nesilden nesile aktardklar dnce, sanat, bilim, teknoloji rnlerinin tamamn ifade eder. Anadolu niversitesi Uzaktan retim kurallarna gre hazrlanan Uygarlk Tarihi kitab da balangtan bugne uygarlk srecini oluturan temel olay ve olgularn ana hatlar ile sizlere aktarmay amalamtr. nsan topluluklarnn yeryzndeki geni dalm dikkate alndnda normal bir uygarlk tarihi kitabna girmesi beklenen birok konunun kitap kapsam dnda brakldn greceksiniz. Bu kitapta Bat Uygarl olarak tanmlanan kkl uygarln siyasal ve kltrel panoramas, kronolojik bir dzen iinde ana izgileriyle sunulmaktadr. Kitabn ilk yedi nitesi Bat Uygarlnn temellerinin atld, arlkl olarak Akdeniz evresindeki Eskia kltrlerini ele almaktadr. Sekizinci ve dokuzuncu niteler Ortaa Avrupas ile ve Ge Roma (Bizans) mparatorluundaki siyasi, dini, ekonomik ve kltrel gelimeleri incelemektedir. Onuncu nite fetihlerle ran, Kuzey Afrika ve Anadoluya doru genileyen slam devletlerinin siyasi ve kltrel yapsn ana hatlar ile deerlendirmektedir. Onbirinci ve onikinci niteler Yenia Avrupasna damgasn vuran Rnesans ve Reform hareketlerini, Avrupa ile Osmanl arasndaki etkileimi ve Aydnlanma an ele almaktadr. Onnc nite modern Avrupay hazrlayan Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimini, ondrdnc nite ise 20. yzyln en nemli olaylar I. ve II. Dnya savalar ile 21. Yzyln gncel kavram olan kreselleme konularn iermektedir. Ondrt niteden oluan Uygarlk Tarihi ders kitabnda, konularn genilii dikkate alnarak, ayrntlar yerine temel olabilecek bilgilere yer verilmitir. Kitabn eki olan Uygarlk Tarihi Zaman Dizinleri kitapnda, her bir nite konusunun nemli ve belirleyici zelliklerini dnemsel bir sra iinde ele alan ondrt zaman dizini tablosu yer almaktadr. Her niteyi ilgili zaman dizini tablosu eliinde alrsanz konular daha iyi kavrayacaksnz. Metin ierisinde sra sizde bal altnda, ilenen konu ile dorudan ilgili sorularla konunun pekitirilmesi hedeflenmitir. nitelerimizde birok kavram ve terim gemektedir. Bu szckler, alarna gre anlam kazanmaktadr. Her nitede renilmesi istenen kavram ve terimlerin aklamas ilgili sayfada yana knt olarak verilmitir. Her niteyi okuduktan sonra nite sonunda verilen kendimizi snayalm sorularn zmelisiniz. zm iin gerekli abay harcadnzda baar sizinle olacaktr. Elinizdeki kitap, kalabalk bir ekibin zverili almalar sonucunda ortaya kmtr. Bu ekibin oluturulmas ve almasnda her trl destei salayan Anadolu niversitesi Rektr Sayn Prof. Dr. Davut AYDINa ve Genel Koordinatr Prof. Dr. Levend KILIn ahsnda kitabn hazrlanmasnda emei geen tm alanlara, editr ve yazarlar olarak en iten teekkrlerimizi sunarz.
Editr Prof Dr. Taciser SVAS
1
indekiler
Uygarlk Tarihi
UYGARLIK TARH
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Evren,Dnya ve canllar nasl olumutur, Tarih ncesi ve erken tarihi alar nasl ve neye gre snflandrlr, nsann atalarnn zellikleri ve Paleolitik adaki gelimeler nelerdir, Avc-toplayc gebe yaam biiminden yerleik yaama neden ve nasl geilmitir, Tarm ve hayvanlarn evcilletirilmesi nerede, nasl ve ne zaman balamtr, Ky tipi yerleimler ilk kent-devletlerine nasl dnmtr, Uygarln douunu hazrlayan koullar nelerdir? sorularna yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Evrim Teknoloji Sanat retim Uygarlk
Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar
EVREN, DNYA VE CANLILARIN OLUUMU A SSTEM VE TARH NCES ALAR PALEOLTK A MEZOLTK (EPPALEOLTK) A NEOLTK A KALKOLTK A UYGARLIIN DOUU
Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar

EVREN, DNYA VE CANLILARIN OLUUMU
A M A
Evren, Dnya ve canllarn nasl olutuunu reneceksiniz.
Tam olarak bilinmemekle birlikte, evrenin yann yaklak 15 milyar yl olduu tahmin edilmektedir. Evren, olutuundan bu yana srekli bymekte ve evrendeki yaklak 200 milyar galaksi, srekli olarak birbirlerinden uzaklamaktadr. Kantlar, evrenin saf enerjiden oluan kk, youn ve scak bir noktadan meydana geldiini iaret etmektedir. Bu saf enerji, daha sonra evrenin tm enerjisini, uzay ve maddeyi oluturmutur. Zamann balangcnda, yani 15 milyar yl nce, bu nokta bymeye balamtr. Bu olaya Big Bang yani Byk Patlama ad verilir. Big Bang, evrenin nasl olutuunu aklayan teoriler arasnda en ok kabul gren teoridir. Big Bang, aslnda gerek bir patlama deildir. Bu, daha ok hzla ien, enerji ve uzaydan oluan bir balona benzetilebilir. Big Bangin ayrntlar hl bilimin en karmak sorunlarndan biri olmaya devam etmektedir. Evren bydke soumu ve enerji younlaarak maddeye dnmtr. 12 milyar yl nce, yer ekimi gcnn younlaan maddeyi dev kmeler oluturmaya itmesinin bir sonucu olarak galaksiler olumutur. 5 milyar yl nce, bizim gne sistemimiz Samanyolu galaksisindeki orta boy bir yldzn etrafnda olumutur. Gnein yrngesindeki gezegenlerden biri olan Dnya, gne sistemimizin olumasndan 500 milyon yl sonra, yani yaklak 4.5 milyar yl nce, bir gaz ve toz bulutundan meydana gelmitir. Bu gevek gaz ve toz bulutu, gittike bzlmeye ve klmeye balam, artan basn ve radyoaktif elementlerin paralanmas scakl artrmtr. Bu snmann sonucunda i taraf akc bir hl alrken maddeler de arlklarna gre iten da doru dizilmeye balamtr. D yzey, zamanla soumu ve kabuk balamtr. Litosfer ad verilen bu d yzeyde, zamanla canllk iin gerekli uygun ortam olumutur. D yzeye kan gazlar ve volkanik patlamalar ilksel atmosferi, bu atmosferin ierdii su buhar ise zamanla souyup suya dnerek denizleri meydana getirmitir. Yaklak 4 milyar yl nce ilk organik molekller ortaya kmtr. Peki ama Dnyada canllk nasl olumutur? Bilim insanlar inorganik bileimlerden olduka basit bir laboratuar ileminin sonucunda karbon ierii bakmndan zen-
Litosfer: Yer kabuunun sert st ksmdr.
norganik: Karbon iermeyen molekllerdir.
4
Organik: Canl organizmalar oluturan molekllerdir. Bu molekller hidrojen, oksijen, karbon ve nitrojen ierir. Protein: Hcreleri meydana getiren ve yaamsal ilevler yerine getiren molekllerdir. Fosil: Eski canl formlarnn minerallemi kalntlar veya izleridir.
Uygarlk Tarihi
Evrim: Biyolojik trlerin zaman ierisinde sistematik olarak deiiklie uramasdr.
Laurasia: Bugnk Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya ktalarnn birleik bir halidir. Gondwana: Bugnk Gney Amerika, Afrika, Hindistan, Avustralya ve Antartika ktalarnn birleik halidir.
gin organik bileimler retmeyi baarmlardr. Bu sonu bize bu srecin doada da gereklemi olabileceini gstermektedir. Bu organik bileimler, protein yap talar olan aminoasitleri meydana getirebilir. Elbette bir aminoasit, bir canl formu deildir. Aminoasitlerin canl formlara dnmesi yaklak 500 milyon yl srmtr. lk basit tek hcreli canllar yaklak 3.6 milyar yl nce ortaya kmtr. Bunu biliyoruz; nk bilim insanlar Grnlandda, Afrikann gneyinde ve Avustralyada bu zamana ait fosil kalntlar bulmulardr. Bu fosiller, tek hcreli organizma ynlarnn kum ve balkla kaplanp zamanla talamasyla olumulardr. Canllarn ortaya k, grece hzl bir biimde olmusa da bundan sonra yaam formlarnn geliimi daha yava olmutur. nce tek hcreliler, daha sonra da ok hcreli canllar meydana gelmitir. ok hcreli organizmalar yaklak 1.7 milyar yl nce ortaya kmtr. Yaklak 570 milyon yl nce Birinci Zamanda (Paleozoyik) karmak ok hcreli organizmalarn saysnda byk bir art olmutur. Bu ani ve hzl art Kambriyen patlama olarak adlandrlmaktadr. Bu dnemde omurgallarn da dhil olduu ok hcreli hayvanlarn ata formlar ortaya kar. Bylece bitkiler ve hayvanlar dnyay sarmaya balamlardr. kinci zamanda (Mezozoyik) dinozorlar 230 milyon yl nce ve memeliler de 220 milyon yl nce evrimlemilerdir. Ancak dnemin sonunda dinozorlarn soyu, byk ihtimalle dnyaya den bir meteorun neden olduu iklimsel deiiklikler yznden tkenmitir. nc zamanda (Senoyozik) dinozorlarn ortadan kalkmasndan sonra, memeli hayvanlarn says ve tr eitliliinde bir artma olmutur. Drdnc Zamann (Kuvaterner) ilk evresi olan Pleistosen dnem, gnmzden 2 milyon yl ncesinden 10 bin yl ncesine kadar srmtr. Paleolitik a bu dneme rastlar. Pleistosenin ikinci evresine Holosen ad verilir. Holosen dnem, gnmzden 10 bin yl nce, yani Neolitik a ile balamtr ve hl devam etmektedir. Btn bu zaman boyunca yerkrenin kendisi de deiim geirmitir. Dnya, 200 milyon yl nce bugnknden ok farkl grnmekteydi. Geen zaman ierisinde yer hareketleri nedeniyle ktalarn yerleri ve ekilleri olduka deimitir. Bu duruma kta kaymas ad verilmektedir. Dinozorlarn ve ilk memelilerin ortaya kt dnemde tm ktalar birlikte tek para halinde dev bir ktayd. Bu ktaya btn yerler anlamna gelen Pangea denir. Yaklak 200 milyon yl nce Pangea paralanmaya balam ve biri kuzey yar krede, dieri gney yar krede yer alan iki byk ktaya blnmtr. Bunlardan kuzeydekine Laurasia ve gneydekine de Gondwana ad verilir. Ktalarn paralanmas ve birbirlerinden ayrlmasyla ktalar arasnda corafi engeller olumu ve bir evresel eitlilik ortaya kmtr. Bu durum, canllarn evrimi ve eitlenmesi bakmndan ok nemli bir itici g olmutur. lk basit tek SIRA SZDE hcreli canllar ne zaman ve nasl ortaya kmtr? lk canl formlarna ait kantlar var mdr?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
1. nite - Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar
5
Resim 1.1 Gnmzden Yaklak 200 Milyon Yl nce Laurasia ve Gondwana Ktalar
LAURASIA
Ekvator
GO
ND
AN
Primatlar ve lk Homininler
Primatlar, zoolojik snflandrmada memeliler snf ierisinde yer alan takmlardan biridir. Primatlar takmnn iki alt takm vardr: Prosimiyenler ve antropoidler. Bugn yaayan yaklak 200 tane primat tr vardr. nsan da temel biyolojik zellikleri bakmndan dier primatlarla byk benzerlikler gsterdii iin bu takmn bir yesi olarak kabul edilmektedir. nsanla dier primatlar genetik bakmdan da ok yakndrlar. Bu genetik yaknln sebebi, btn primatlarn ortak bir kkenden evrimlemi olmalardr. lk primatlar, gnmzden yaklak 55 milyon yl nce Eosen dnemde ortaya kmlardr. Bu tarihten itibaren geen milyon yllar ierisinde pek ok yeni primat tr ortaya km ve her tr, kendi evrimsel srecini izlemitir. Bu trler fiziksel ve genetik benzerliklerine gre bir sistem ierisinde snflandrlr. Eosen dnemde yaam olan ilk primatlar, bugnk prosimiyenlere benzemektedir. Oligosen dnemde ise bugnk antropoidlere benzeyen trler ortaya kmtr. Bugnk byk maymunlarla benzerlik gsteren en eski fosiller ise yaklak 25 milyon yl ncesine aittir. Fosil kantlar, orangutan ve goril gibi byk maymunlarn Miyosen dnemde evrimsel olarak dier hominidlerle yollarn ayrdklarn gstermektedir. Molekler genetik aratrmalar da homininlerle dier byk maymunlarn evrim izgisinin en azndan 6 milyon yl nce birbirinden ayrldn ve tamamen ayr ynlerde ilerlediini gstermektedir.
Prosimiyenler: Maymun benzeri ufak primatlar olan lemurlar, lorisler, galagolar ve tarsierlerden oluan primat alt takmdr. Antropoidler: Eski ve Yeni Dnya maymunlar, byk maymunlar ve insann yesi olduu primat alt takmdr. Hominidler: Primatlar takm ierisinde bir ailedir. Orangutan, goril, empanze gibi byk maymunlar ve insan, bu ailenin yeleridir. Homininler (Hominini): Piramitlar takmnn, hominidler ailesi ierisinde bir tribustur. nsan ve insann atalarn kapsar.
ekil 1.1
Orang. Goril empanze nsan
Hominidler ve Homininler
Hominini
Hominidae
6
Tribus: Biyolojik snflandrma sisteminde bir kategoridir.
Uygarlk Tarihi
Bipedalizm: ki ayak zerinde dik duru ve hareket biimidir.
Molekler dzeydeki benzerliklere dayanan bir snflandrmaya gre insann atalar ve modern insanlar Hominini ad verilen bir tribusun yeleri olup ksaca homininler olarak adlandrlmaktadrlar. Australopithecus, Homo habilis (ve Homo rudolfensis), Homo erectus (ve Homo ergaster), Homo heidelbergensis, Homo neanderthalensis ve Homo sapiens trleri homininleri oluturur. Homininleri dier primatlardan ayran en nemli zellik bipedalizmdir.
ekil 1.2 Homininler
H. neanderthalensis H. heidelbergensis
H. sapiens Milyon yl nce 500.000 1 H. ergaster ve H. erectus 1.5 2 2.5 3
H. habilis ve H. rudolfensis
ri yapl Australopithecus
3.5 Narin yapl Australopithecus 4 4.5
Beyin hacmi: Kafatasnda beynin kaplad alann llmesi yoluyla hesaplanr.
Australopithecuslar insan evrimi asndan ok nemli bir aamay temsil etmektedirler. ki ayak zerinde duru ve hareket biimine sahip olduklar tartma gtrmeyen Australopithecuslar, en eski homininlerdir. Her ne kadar son yllarda Afrikada 7 ila 5 milyon yl ncesine tarihlendirilen ve hominin benzeri zelliklere sahip baz fosiller bulunmu olsa da bu fosillerin nasl snflandrlacaklar hl tartmaldr. Australopithecus fosilleri gney, dou ve kuzey Afrikada yaplan kazlarda bulunmutur. Bu tre ait en eski fosil kalntlar, gnmzden 4.4 milyon yl ncesine ve en yeni tarihli olanlarsa yaklak 1 milyon yl ncesine aittir. Australopithecuslarn beyin hacimleri kk olup modern insanlarn beyinlerinin ancak te biri byklndedir. Dolaysyla Australopithecuslar evrimsel adan dier primatlardan ayran ey, beyinleri deildir. Australopithecuslar insan evriminin bir
paras olarak kabul etmemize neden olan tek ey, bipedalizmi iaret eden iskelet yaplardr. Australopithecuslarn ta aletler yaptklarn gsteren bir kant yoktur. Australopithecuslarn sadece doada bulunan ta, aa dal gibi nesneleri alet gibi kullandklar tahmin edilmektedir. Bu bulgu, bize iki ayak zerinde duruun, beynin geliiminden ve alet yapmnn balamasndan nce gerekletiini gstermektedir. Bipedalizmin neden ortaya kt hl tam olarak bilinmemektedir. Ancak belli bir doal evrede bir grup primata birtakm yaamsal avantajlar salad iin ortaya kt varsaylmaktadr. Bunlardan biri, ayaktayken daha uza grebilme; bylece hem besin kaynaklarn hem de tehlikeleri daha kolay fark etme avantaj olabilir.
SIRA SZDE Hominin ne demektir? lk homininler ne zaman ve nerede evrimlemilerdir?
SIRA SZDE
A SSTEM VE TARH NCES ALAR M DNEL

A M A
DNELM S O R U
Tarih ncesi ve erken tarihi alarn nasl ve neye gre snflandS O R U rldn reneceksiniz.
DKKAT
DKKAT
Tarih, yazyla balatlr. Yaz sayesinde tarihin kaydnn tutulmaya balamas, bir dnm noktas olarak kabul edilir. Buna gre yaznn kefinden sonras tarih dSIRA SZDE nemler, yaznn kefinden nceki zamanlarsa tarih ncesi (prehistorya) olarak adlandrlr. Bu snflandrmadan baka, arkeologlar ve Eskia tarihileri tarafndan kullanlan ve a Sistemi denen bir snflandrma daha vardr. a Sistemi, AMALARIMIZ tarih ncesi ve erken tarih alarn, ara gere yapmnda kullanlan ham maddeleri esas alarak evreye blnmesidir. Bu evre yle adlandrlmaktadr: Ta K T A P a, Tun a, Demir a. Danimarkal arkeolog Christian Jrgen Thomsen, 1819da Danimarka Ulusal Mzesindeki eserleri snflandrrken ilk defa bu a Sistemini kullanmtr. TELEV YON John Lubbock 1865te, Prehistorik alar adl kitabnda Ta anZ Paleolitik (Eskita) ve Neolitik (Yenita) olarak iki evreye ayrmtr. Paleolitik a: Alt, Orta ve st olarak alt evreye blnmtr. Daha sonra bu snflandrmaya Mezolitik (Ortata a) eklenmitir. Bylece tarih ncesi ve erken tarih alar, be evreye NTERNET blnm olur: Paleolitik, Mezolitik, Neolitik, Tun ve Demir alar. Baz blgelerde arkeolojik buluntular Neolitik ve Tun a arasna Kalkolitik (Bakr a) evresinin eklenmesini gerektirmitir. Paleolitik, Mezolitik, Neolitik ve Kalkolitik alar; tarih ncesi yani yazdan nceki alar temsil eder. Gnmzde teknolojiye ve kullanlan ham maddeye dayal bu snflandrmann, sadece belli toplumlarn geliim evrelerini temsil ettii ve bunlar dndaki toplumlarn kltrel evrelerini tanmlamada yetersiz kald dnlmektedir. Dnyann ou yerindeki kltrler, a Sisteminin geliim evrelerine uymamaktadrlar. rnein eski Mayalar, matematik ve astronomiyi biliyorlard; ama ta aletler yapmaya ve kullanmaya devam etmilerdi.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tarihleme Yntemleri
Tarih ncesi alara ait tarihler hakknda nasl bu kadar kesin konuabiliyoruz? Prehistorik arkeolojide eitli tarihleme yntemlerinden faydalanlmaktadr. Yaznn bulunmasndan sonraki tarih alar iin yazl kaynaklar nemli bir bilgi kayna oluturmak-
Prehistorik arkeoloji: Tarih ncesi arkeolojisidir. Yaznn bulunuundan nceki toplumlara ait, toprak altnda kalm maddi kltr unsurlarn kazlar yaparak ortaya karan, bu buluntular inceleyerek eski kltrler hakknda bilgi elde etmeye alan bilim daldr.
Uygarlk Tarihi
Arkeometri: Fizik, kimya, jeoloji gibi bilim dallarnn yntemleriyle arkeolojik buluntularn ve yerleimlerin tarihlendirilmesidir.
tadr. Bununla birlikte yazl kaynaklar her zaman yeterli olmayabilir. Bu yzden arkeolojik ve arkeometrik olarak birbirinden ayrabileceimiz eitli tarihleme yntemleri gelitirilmitir. Tabakalanma ve tipoloji arkeolojik tarihleme yntemleridir. Tabakalanma, bir yerleim yerinin uzun zaman boyunca iskan edilmesi sonucu st ste biriken katmanlarn ait olduu kltr alarnn ayrt edilmesidir. Tipoloji, pimi toprak kapkacaklar gibi maddi kltr rnlerinin teknik ve sluplarna bakarak yapldklar dnemin belirlenmesidir. Karbon 14, Potasyum-argon ve Termolminesans ise arkeometrik tarihleme yntemlerinden bazlardr. Canllarn bnyelerinde bulunan ve canlnn lmnden sonra belli bir hzla azalmaya balayan Karbon 14 izotoplarnn miktarna bakarak organik kalntlarn tarihlendirilmesine Karbon 14 (C14) yntemi denir. Volkanik kayalarda bulunan radyoaktif potasyumun argona dnme hznn llmesine ise Potasyum-argon yntemi ad verilir. Termolminesans ad verilen yntemse maddede biriken radyasyon enerjisinin miktarnn llmesine dayanr.
SIRA SZDE a Sistemi hangi lte dayal bir snflandrmadr ve bu snflandrmada evreler nasl adlandrlr?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
PALEOLTK A (G. 2.500.000-12.000)

AM A
DNELM S O R U
DKKAT
nsann atalarnn zelliklerini ve Paleolitik adaki gelimeleri reneceksiniz.

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Paleolitik (Eski Ta) a, insan elinden kan ilk rnler olan ta aletlerin yapld adr. Bu ta aletler, en eski teknolojiyi temsil eder. Paleolitik a insanlarnn SIRA SZDE teknolojileri, akmak ta ve dier ilenebilir talardan, ayrca hayvan kemikleri ve boynuzlardan yaplan aletlerden ibarettir. Bu aletler arasnda el baltalar, ta bakAMALARIMIZ lar, kazyclar, ok ve mzrak ular saylabilir. Paleolitik an sonuna doru ok daha ince iilik gsteren ve pek ok farkl i iin retilmi aletler gelimitir. Ayrca yine bu son dnemlerde ilk sanat rnleri ortaya kmtr. nsanlar maara T A P duvarlarnaK resimler izmi, kk heykelcikler ve taklar yapmlardr. Paleolitik a insanlar, avclk ve besin toplaycl ile geinen gebe topluluklardr. Bu topluluklar, sadece geici konak yerlerinde ikamet etmilerdir. Bu konak TELEV YON yerleri genellikleZdoal olarak korunakl maaralar ve kaya alt snaklardr. Paleolitik a evreye ayrlmaktadr: Alt Paleolitik, Orta Paleolitik ve st Paleolitik. Paleolitik a, ilk yerleimlerin ortaya kmaya balad Mezolitik veya Epipaleolitik an balamasyla sona erer.
NTERNET
Alt Paleolitik Dnem (G. 2.500.000-200.000)

Alt Paleolitik, gnmzden yaklak 2.5 milyon yl il 200 bin yl ncesini kapsayan dnemdir. Bu dnemde Homo habilis (ve Homo rudolfensis), Homo erectus (ve Homo ergaster) ve ilk insanlar yaamlardr.
Homo Habilis
Homo genusu: nsan trlerini kapsayan cinstir.
Gnmzden 2.5 il 1.5 milyon yl ncesinde Gney ve Dou Afrikada yaam olan Homo genusunun ilk yesi yani ilk insan trdr. Bununla beraber Homo habilisler morfolojik zellikleri bakmndan insandan ok Australopithecuslara benzerler. Homo habilisler ortalama 1.3 metre boyunda ufak canllardr, beyin hacimleriyse Australopithecuslarnkinden sadece biraz fazladr (590-650cm3).
Homo habilisler ta aletler yapmlardr ve bu nedenle ilk insan tr olarak kabul edilmektedirler. Homo habilis becerikli insan anlamna gelmektedir. nsan elinden kan en eski ta aletler, dier bir deyile insan yaratclnn en eski rnleri, yaklak olarak 2.5 milyon yllktr. Bu ta aletler Afrika ktasndaki Tanzanya, Etiyopya, Zaire ve Malawide bulunmutur. Homo habilislerin yapt ta aletler, Oldowan ta alet teknolojisi olarak adlandrlmaktadr. Bu aletler akl talarnn basit bir yntemle yontulmas esasna dayanr. 2.5 milyon il 1.8 milyon yl ncesine tarihlendirilen bir grup fosil, baz aratrmaclar tarafndan Homo rudolfensis adyla ayr bir tr olarak tanmlanmaktadr. Homo rudolfensisler, Homo habilislerden baz anatomik zellikleri bakmndan, rnein daha byk bir beyin ve dilere sahip olmalaryla ayrlmakta, ancak bunun dnda Homo habilislere benzemektedirler.
ekil 1.3 Homo Rudolfensis (solda) ve Homo Habilis. (sada)
Kaynak: Lewin, R., R. A. Foley. (2004). Principles of Human Evolution. Blackwell Publishing, Malden. s.295.
Homo Erectus
Homo erectus, gnmzden 1.9 milyon yl ncesinden 100 bin yl ncesine kadar Afrika, Asya ve Avrupada yaam bir insan trdr. Fosiller Afrikada, inde, Endonezyann Java Adasnda, Fransada ve spanyada bulunmutur. 1.9 il 1.6 milyon yl arasna tarihlenen Homo erectus fosilleri, genellikle ayr bir tr olarak tanmlanmakta ve Homo ergaster olarak adlandrlmaktadr. Homo erectuslarn beyin hacimleri, 950 ve 1100 cm3 arasndadr. Boylar uzun olup blgesel farkllklar gstermekle birlikte ortalama 1.60-1.70 m olduu sylenebilir. Homo erectus fosilleri, Afrika ktas dnda bulunan ilk insan kalntlarn temsil eder. Grcistanda bulunan erken Homo erectus (Homo ergaster) fosilleri 1.8 milyon yl ncesine tarihlenmektedir. Bu trn nce Afrikada evrimletikleri, sonra Asya ve Avrupaya doru yayldklar kabul edilmektedir.
10
Resim 1.2 Afrika Turkanada Bulunan Uzun Boylu Gen Bir Homo Ergastere Ait Fosil
Uygarlk Tarihi
Resim 1.3 Acheulean El Baltas Kaynak: Thomas, H. (1995). The First Humans. The Search for Our Origins. Thames and Hudson Ltd, London. s.79.
Homo erectuslar, Acheulean teknolojisi ad verilen ta aletler yapmlardr. Acheulean teknolojisi, gnmzden 1.4 milyon yl nce balar ve 500 bin yl nceye dek varlk gsterir. Bu teknoloji bir baltann u ksmn hatrlatt iin el baltas denen, iki yz de ilenmi, simetrik, genellikle damla biimli aletlerden olumaktadr. ok ilevli olan bu el baltalar kesmek, kazmak, paralamak gibi pek ok i iin kullanlmtr. Homo erectuslarn grup halinde rgtlenerek avclk yaptklarn gsteren kantlar vardr. Bu sayede bir avcnn tek bana avlayamayaca byk hayvanlar avlamlardr. Homo erectusun byk beyni ve gelimi alet teknolojisi, ayrca byk hayvanlar avladklar rgtl bir grup avcl teknii gelitirmi olmalar, bu insanlarn iletiim becerilerinin gelimi olduunu gstermektedir. Byk ihtimalle Homo erectuslar konuabiliyorlard. Ancak konuma dilinin ne zaman gelitiini belirlemek ok zor bir itir. Ayrca dilin geliimi, beynin geliiminde itici bir g yaratm olmaldr. Homo erectuslara zg ok nemli bir yenilik de atein insanlar tarafndan bilinli olarak kullanlmaya balanmasdr. En eski ate izleri, yaklak 1.5 milyon yllktr ve Afrikada bulunmutur.
11
Resim 1.4 Homo Erectuslar ve Ate Kaynak: Wolf, (1991). Menschen der Urzeit. Die Entwicklung des Lebens auf unserer Erde. Weltbild Verlag. s.71.
Homo Heidelbergensis
Gnmzden 500 bin il 200 bin yl ncesine tarihlendirilen Homo heidelbergensis fosilleri Avrupa, Asya ve Afrikada bulunmutur. Homo heidelbergensislerin beyin hacimleri olduka byktr. 11001400 cm3 arasndaki beyin hacmi, modern insannki ile neredeyse ayndr. Avrupada bulunan Homo heidelbergensislerin Homo neanderthalensisin atas olduu kabul edilmektedir.
Orta Paleolitik Dnem (G. 200.000-40.000)

Gnmzden yaklak 200 bin il 40 bin yl ncesinde yaanmtr. Bu dnemde Homo neanderthalensis yaamtr.
Homo Neanderthalensis
Homo neanderthalensis veya neandertal insan olarak adlandrlan bu insanlarn fosilleri, gnmzden 200 bin il 30 bin yl ncesine tarihlendirilmektedir. Neandertaller Avrupada, Yakn Douda ve Orta Asyada yaamlardr. Neandertal fosillerinin bulunduu yerler Almanya, Fransa, Hrvatistan, talya, Irak, srail ve zbekistandr. Buzul anda yaam olan Neandertallerin anatomik yaplar, souk iklime uyum saladklarn gstermektedir. rnein, ksa kaln bir vcut yaps, ksa kol, bacaklar ve byk beyin; souk iklime uygun fiziksel zelliklerdir. Bu zellikler, kutuplara yakn blgelerde yaayan gnmz insanlarnda da grlmektedir. Neandertallerin beyin hacimleri modern insanlarnki kadar byktr. Boylarysa ortalama olarak 1.55-1.60 mdir. Kemiklerindeki kas yapma yerleri, gl kaslara sahip olduklarn gstermektedir. Kafataslarnda aln blgesi basktr ve kalarn bulunduu yerdeki kemik kntl bir yapya sahiptir. Bu dnemin ta alet teknolojisine, ilk bulunduu yere atfen Mousterian ad verilmektedir. Mousterian teknolojisi, nceden hazrlanm bir tatan yonga ad verilen paralar kartlmas ve bu paralarn tekrar ekillendirilerek alet olarak kullanlmasdr.
Resim 1.5 llerini Gmen Neandertalleri Gsteren Bir Betimleme Kaynak: Wolf, J. (1991). Menschen der Urzeit. Die Entwicklung des Lebens auf unserer Erde. Weltbild Verlag. s.91.
Yonga: Bir ta parasndan baka bir ta yardmyla kopartlarak elde edilen, boyu eninin iki katndan az olan paradr.
12
Uygarlk Tarihi
DNA: Genetik kodu tayan molekldr.
Neandertaller, ilk defa llerini gmm olan insanlardr. ller, mezara anne karnndaki ceninin duruuna benzer ekilde, bacaklar karna doru ekilmi ve elleri enenin altnda birletirilmi bir biimde yerletirilmitir. lnn yanna ta aletler ve ifal bitkiler konmutur. l gmme davrannn gelimesi, Neandertallerin yaam ve lm dndkleri, lme bir anlam ykledikleri ve len soydalarna zen gsterdiklerini gstermektedir. lmle kurulan bu ba, insanlk tarihinde ilk kez Neandertallerle birlikte ortaya km ve bundan sonra da hep var olmutur. Neandertal insanlarnn soyu gnmzden yaklak 30 bin yl ncesinde tkenmitir. Neandertaller gibi yksek beyin hacimli, gerek alet teknolojileri gerekse manevi dnyalar gelimi, Buzul ann zor koullarnda hayatta kalmay baarm ve olduka yakn zamana kadar yaam olan bu trn neden ortadan kalkt tam olarak bilinmemektedir. En ok kabul gren aklamalardan bir tanesi, hem fiziksel zellikleri hem de kltrleri bakmndan souk iklim koullarna fazlasyla uyum salam olan Neandertallerin, Buzul ann bitiiyle deien yeni iklim koullarna uyum salayamamalardr. Neandertal fosillerinden elde edilen DNAnn analizi, Homo sapiens ile Neandertal insanlarnn iki ayr tr olduunu ortaya koymutur. Neandertaller ortadan kalkarken Homo sapiensler dnyadaki tek insan tr haline gelmilerdir.
st Paleolitik Dnem (G. 40.000-12.000)

Gnmzden yaklak 40 bin il 12 bin yl nceki dnemdir. Bu dnemde Homo sapiensler yaamtr. st Paleolitik dnemde Aurignacian, Gravettian, Solutrean ve Magdalanian kltrleri ve ilk sanat rnleri grlr.
Homo Sapiens
Homo sapiens son insan tr, yani modern insandr. Bugn dnya zerinde yaayan btn insanlar bu trn yesidirler. Bu nedenle Homo sapiensin kkeni en ok merak edilen ve en ok tartlan bilimsel konulardan biridir. Homo sapiensin kkenini aklayan iki ayr model bulunmaktadr: Afrikadan k modeli ve ok merkezli evrim modeli. Afrikadan k modelini savunan bilim insanlarnn banda Chris Stringer gelmektedir. Bu modele gre anatomik adan modern insanlar olan Homo sapiensler, yaklak 200 il 150 bin yl nce Afrikada ortaya km ve daha sonra Afrika dna yaylmlardr. Homo sapiensler, farkl evresel koullara gerek anatomik gerekse kltrel zellikleri sayesinde daha iyi uyum salayabildikleri iin Homo neanderthalensislerin yerini almlardr. ok merkezli evrim modeli ise en ok Milford Wolpoff tarafndan savunulmaktadr. Bu modele gre Homo sapienslerin kkeni ok daha eskiye, yaklak 2 milyon yl ncesine dayanmaktadr. 2 milyon yl nce ortaya kan Homo erectuslar; Afrika, Asya ve Avrupaya yaylmlardr. Bu tarihten itibaren insan gruplar, bulunduklar blgelerde yani birok merkezde blgesel evrimler geirmilerdir. Neandertaller ve Homo sapiensler bu srecin sonunda evrimlemilerdir. Ancak bu insan gruplar arasndaki ba, hibir zaman tam olarak kopmam, gen alverii her zaman devam etmitir. Bu iki model, iki bilgi kaynandan beslenmektedir: Genetik aratrmalar ve fosil buluntular. Son yllarda insan DNAsyla ilgili aratrmalar, insan evrimiyle ilgili ok nemli bilgiler salamtr. Btn dnyadaki insan topluluklarnn DNA rnekleri incelendiinde genetik adan en byk eitliliin Afrika ktasnda olduu anlalmtr. Bilim insanlarna gre bu bilgi, modern insann en uzun sre Afrikada yaadn yani Afrikada evrimletiini gstermektedir. Evrim, mutasyonlar sonucunda oluan genetik deiimler sayesinde gerekleir. ki tr veya ayn tr ieri-
Mutasyon: DNAda meydana gelen deiimdir.
13
Resim 1.6 st Paleolitik Dneme Ait Ta ve Kemik Alet Trleri Kaynak: Thomas, H. (1995). The First Humans. The Search for Our Origins. Thames and Hudson Ltd, London. s.81.
sindeki iki grup arasndaki genetik farkllklar, iki tr/grup birbirinden ayrldktan sonra ka mutasyonun gerekletiine baldr. Eer mutasyonlarn ne kadar srede olutuunu bilirsek bir trn/grubun dierinden ne kadar zamandr ayr olduunu da anlayabiliriz. Mutasyon hznn hesaplanmasna dayanan bu ynteme molekler saat denmektedir. Genetik eitlilik ve mutasyon hzna dayanarak Homo sapienslerin gnmzden yaklak 150200 bin yl ncesinde Afrikada evrimletii ne srlmektedir. Afrikann eitli yerlerinde bulunan en eski Homo sapiens fosilleri, yaklak olarak gnmzden 130 bin il 100 bin yl ncesine tarihlendirilmektedir. Bu buluntular Afrikadan k modelini destekler grnmektedir. Ortadoudaki fosil rnekler yaklak 90 bin yl ncesine, Avrupadakilerse 40 bin yl ncesine aittir. Homo sapiensleri dier trlerden ayran anatomik zellikleri; geni ve dik bir aln yaps, yzde kalarn bulunduu ksmn kk olmamas, yzn frlak deil yass olmas, alt enenin n ksmnda ileri doru bir kntnn bulunmas ve dilerinin de kk olmasdr. Homo sapienslerin beyin hacimleri ortalama 1350 cm3tr. Boylar uzun, vcut yaplar ise narindir. Scak iklimde yaamaya uygun bir beden yapsna sahiptirler. Homo sapiens topluluklar sadece Afrika, Asya ve Avrupaya deil Avustralya ve Amerika ktalarna kadar yaylmlardr. Homo sapiensler yaklak 50-60 bin yl nce Avustralya ktasna g etmilerdir. Amerika ktasna ulamalar ise byk ihtimalle gnmzden 20 bin il 15 bin yl ncesinde gereklemitir. Bu geiin Asyann kuzeyinden Amerikann kuzeyine, Sibirya ile Alaska arasndaki Bering Boazn aarak gerekletiini gsteren kantlar vardr. O dnemde deniz seviyesinin dk olmas bu geii kolaylatrmtr. st Paleolitik Dnemde alet eitleri artm; dilgiler, ok ve mzrak ular, olta ve zpknlar, baklar ve ineler gibi eitli aletler ortaya kmtr. Bu dnemde alet yapmnda ham madde olarak tan yan sra kemik ve fil diinden de yararlanlmtr. st Paleolitikte zellikle Avrupada blgesel olarak gelimi teknolojiler vardr. Bunlar eitli ta alet tiplerini ve tekniklerini, hatta kimi zaman sanatsal rnleri de kapsadklar iin birer teknolojiden ok kltr olarak adlandrlmaktadr.
Molekler saat: Mutasyonlarn ortaya kma ve birikme sresinin hesaplanmasdr.
Dilgi: Boyu eninin iki katndan daha uzun olan ta yongadr.
Sanatn Douu
Gnmzden yaklak 35 bin yl ncesinden itibaren Avrupada, Afrikada ve Avustralyada insanlk tarihinin ilk sanatsal rnleri ortaya kmtr. Bunlar arasnda gneybat Fransa ve kuzey spanyada bulunan maara resimleri zel bir neme sahiptir. Resimlerin bulunduu maaralardan bazlar unlardr: Lascaux (Fransa), Niaux (Fransa), Trois Freres (Fransa) ve Altamira (spanya). Bu maaralarn i
14
Uygarlk Tarihi
ksmlarnda duvarlara genellikle bizon, mamut, yabani at, geyik, aslan, ay ve yaban keisi gibi hayvan figrleri resmedilmitir. Hayvan betimlemeleri ok doal ve gerekidir. Ayrca hayvan betimlemeleri dnda sipiraller, zikzaklar, dz paralel izgiler gibi eitli geometrik ekiller de resmedilmitir. Resimler, olduka baarl bir teknikle ve eitli doal boyalar kullanlarak yaplmtr. Resimlerin maaralarn yaanan ksmlarnda deil de glkle ulalabilen derin ve karanlk ksmlarnda yaplm olmalar ilgintir. Maara resimlerinin ne amala yapld ve neyi simgeledikleri uzun yllardr tartlmaktadr. Baz aratrmaclar bu resimlerin bir tr av bys amacyla yapldn ne srmtr. st Paleolitik Dnem insanlarnn ava kmadan nce, avn iyi gemesi amacyla bu resimlerin bulunduu yerlerde bysel ayinler yaptklar tahmin edilmektedir. Baz aratrmaclar bu resimleri yapan insanlarn dnce dnyalarna dikkat ekmi ve resimlerin dorudan bu hayvanlar deil, bu hayvanlarn artrd dnceleri temsil ettiini savunmutur.
Resim 1.7 Altamira Maarasndan Bir Duvar Resmi
st Paleolitik Dnemde maara resimleri dnda tatan, fil diinden ve kilden kk heykelcikler de yaplmtr. Bu heykelcikler arasnda gsleri, kalalar ve karn ksmlar abartl bir biimde betimlenmi; ancak yzleri ilenmemi kadn heykelcikleri zel bir neme sahiptir. Vens ad verilen bu kadn heykelcikleri, gnmzden 32 bin yl ncesinden itibaren yaygn bir biimde retilmitir. Bu figrnler arasnda Almanyada bulunan Willendorf Vens ve ek Cumhuriyetinde bulunan Dolni Vestonice Vens ok nldr. Uzun sre bu figrinlerin ana tanralar veya dourganl simgeledii dnlmtr. Bununla birlikte bunlar sadece birer yorumdur ve bu yorumlar konusunda bilim dnyasnda bir fikir birlii bulunmamaktadr.
15
Resim 1.8 Vens Figrinlerinden Baz rnekler
st Paleolitik Dnemde taklar ve sslenme davran da ortaya kmtr. Kklerinden delinmi hayvan dileri; kemik, geyik boynuzu ve fil diinden yaplm dairesel, oval veya uzun delikli boncuklar sslenmek iin kullanlmtr. Paleolitik ada hangi nemli gelimeler yaanmtr?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
MEZOLTK (EPPALEOLTK) A (G. 12.000-10.000) DNELM

A M A
DNELM S O R U
Avc-toplayc gebe yaam biiminden yerleik yaama neden ve S O R U nasl geildiini reneceksiniz.
KKAT Paleolitik ve Neolitik arasnda Orta Ta a da denen bir geiDevresi yaanmtr. Avrupada yaanan Orta Ta ana Mezolitik, Ortadou ve Dou Akdenizdekine ise Epipaleolitik ad verilir. Buzul alarnn bitiiyle iklimde belirgin bir snma olSIRA SZDE mu ve bunu dier ekolojik deiimler izlemitir. Mezolitik/Epipaleolitik ada yaayan insanlar da bu yeni evresel koullara uyum salamlardr. Bu a, geici iskn yerlerindeki hayatn sona erdii ve yerleik yaama doruAMALARIMIZ gerekleynelimin tii bir gei evresidir. Bu evrenin sresi, yaand blgeye gre deiir. Avrupada Mezolitik toplumlar yaklak .. 3000lere kadar varlk gsterirken Ortadouda 10 K T A P bin yl nce Epipaleolitik kltrler sona ermi ve Neolitik a balamtr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZ ON Avrupada son Buzul ann bitiiyle buzullar kuzeye doru ekilmi,Ydeniz seviyesi ykselmi, arlkl olarak ine yaprakl ormanlar ortaya km ve sulak alanlar genilemitir. nsanlar, buzullarn erimesiyle alan yeni alanlara doru yaylmlar ve avc-toplayclk geim biimi olmaya devam etmitir. zellikle nehirlerde E T genileyen N T E R N ve sulak alanlarn kylarnda balklk gelimitir. Besin kaynaklarnn bol olduu su kenarlarnda sabit, kalc yerleimler kurulmutur; bylece bu dnemde yerleik yaam balamtr. Mezolitik a yerleimleri, daha ok nehir ve gl kenarlarnda bulunan kk kyler eklindedir. Bu aa zg alet teknolojisine mikrolit ad verilir. Bu
Mezolitik
TELEVZYON
Mikrolit: Genellikle 3 cmden daha ufak boyutlu; gen, trapez, dikdrtgen ve kare biimli olabilen kk ta aletlerdir.
NTERNET
16
Uygarlk Tarihi
aletler tahta, kemik ve boynuzlarn zerine yerletirilerek kullanlmtr. Aletlerin bazlar balklkta kullanlan olta ve zpkn ilevi grmtr.
Epipaleolitik
Gnmzden yaklak 12 bin yl nce, Ortadou ve Dou Akdeniz evresinde balayan bu kltr evresi, bu blgedeki Neolitik aa nclk etmitir. Buzul alarnn bitiini izleyen dnemde, iklim ve bitki rts Ortadou ve Dou Akdeniz blgesinde de deimi, bu deiiklikler kltre de yansmtr. Bu blgede scak ve yal iklim, bata arpa ve buday olmak zere birok yabani tahl trnn bol miktarda yetimesini salamtr. Bu yabani tahllar, insanlar iin nemli bir besin kayna haline gelmi, bunlarn toplanmas ve depolanmas ise yerleik hayata gemeyi zorunlu klmtr. nsanlarn kylerinin evresindeki yabani tahllar toplad ve depolad bu yeni yaam biimi, tarmn kefine doru giden yolda atlan en nemli adm olmutur. Epipaleolitik a yerlemelerinde yaplan kazlarda, yabani tahl toplaycln gsteren ok sayda arkeolojik buluntu ele gemitir. Bu buluntular arasnda orak benzeri kesici aletler, havan elleri ve havan talar saylabilir. Bu dnemde avcln devam ettiini gsteren ok sayda ok ve mzrak ucu da bulunmutur. Bu dnemin teknolojisini gen, trapez, dikdrtgen, kare biimli mikrolit aletler temsil etmektedir. Bunlar ok ular olarak veya yabani tahllar kesmek iin orak yapmnda kullanlmtr. Alet yapmnda kullanlan ham madde genellikle akmak ta ve obsidyendir. Natufyen, Epipaleolitikin en nemli aamasdr. Dou Akdeniz blgesinde gnmzden 12 bin il 10 bin yl ncesinde yaam olan topluluklara zg bir kltrel evredir. Natufyenin en nemli zellii, standartlam yaplardan oluan ilk dzenli ky yerleimlerinin ortaya kmasdr. Bu yerleimlerin nfusunun yaklak 200-300 kii olduu tahmin edilmektedir. Bu kylerde evler; 3 il 9 metre apnda, yuvarlak planl yaplar eklinde ve yar yarya topraa gml olarak ina edilmitir. Her evde kede yer alan bir ocak vardr. Bu kltrde insanlar llerini oturduklar evlerin tabanlarna gmmlerdir. Bu det, evle kurulan duygusal ban bir iareti olarak yorumlanabilir. Natufyen yerleimleri arasnda Suriyedeki Mureybet ve Abu Hureyra saylabilir. Bu yerleimler daha sonra Neolitik kylere dnmtr.
Obsidyen: Lav veya cam tadr. Siyah renkli volkanik tatr.
NEOLTK A (.. 10.000-5.500)

AM A
Tarmn ve hayvanlarn evcilletirilmesinin nerede, ne zaman ve nasl baladn reneceksiniz.
Ta ann sonuncusu olan Neolitik a (Yeni Ta a) bazen Cilal Ta a olarak da adlandrlmaktadr. Ancak Neolitik ada yaanan kltrel gelimeler, ta aletlerdeki yeniliklerden ok daha fazlasdr. Bu ada tarm kefedilmi ve hayvanlar evcilletirilmitir. Neolitik a, aslnda balang ve bitii kesin tarihlerle snrlanan bir dnem olmaktan ok tarmn balad ve hayvanlarn evcilletirildii bir kltr evresi olarak tanmlanabilir. Bu gelimeler, dnyann eitli yerlerinde farkl tarihlerde yaanmtr. Neolitik adaki dier bir yenilik anak mlek yapmnn balamasdr. anak mlek yapm Neolitik an ortalarnda gelitii iin Neolitik a iki evreye ayrlr: anak mleksiz Neolitik ve anak mlekli Neolitik.
17
anak mleksiz Neolitik a

anak mleksiz Neolitik yerleimleri, Epipaleolitik aa ait Natufyen yerleimlerinin devamdr. Bu yerleimlerin bazlarnda bu evrede de ksmen yabani tahl toplaycl ve avclk devam etmitir. Bu durum, bir gei dneminin yaandn gstermektedir.
Tarm
Tarmn gelitii ilk yer, Orta Douda verimli hilal ad verilen blgedir. Yeni aratrmalar, ilk defa tarma alnan budayn ana vatannn Urfa ve Diyarbakr arasndaki Karacada olduunu ortaya koymaktadr. Bununla beraber tarm, dnyann baka yerlerinde, rnein Amerika ktasnda ve Gneydou Asyada birbirinden bamsz olarak daha sonra balamtr. Tarm, Ortadouda yaklak gnmzden 10.000 yl nce, Gneydou Asyada gnmzden 8000 yl nce ve Orta Amerikada ise gnmzden 5000 yl nce balamtr. Ancak bu blgelerde tarm yaplmaya balanan bitki trleri farkldr. Ortadouda arpa, buday; Gneydou Asyada pirin ve Orta Amerikada ise msr tarma alnan ilk bitkilerdir. Tarm bu merkezlerde baladktan sonra hzla dier blgelere de yaylmtr. Bylece tarmn kefine dek tm insan topluluklarnn esas geim biimi olan avc-toplayclk, giderek azalm ve marjinal bir hale gelmitir. Dou Akdeniz, Kuzey Suriye, Kuzey Mezopotamya ve Gneydou Anadoludaki youn tahl toplayclna dayal Epipaleolitik yerleimler, yava yava tarmsal retime geerek Neolitik yerleimlerine dnmtr. Filistinde Jeriko ve Jarmo, Suriyede Mureybet, Anadoluda ayn (Diyarbakr), Hallan emi (Batman), Nevali ori (Urfa) ve Gbekli Tepe (Urfa) verimli hilal zerinde bulunan Neolitik ky yerleimlerinin en nemlileridir. Yerleik yaam, tarmn kefinden nce balamtr. Yabani tahl toplayclna dayanan geim biimi, yerleik yaam zorunlu klmtr. Yerleik yaamn balamasndan ve ilk kylerin olumasndan sonra bir nfus art olmutur. Tahl toplaycl, kylerde artan nfusu beslemekte yetersiz kalm olmaldr. Bylece insanlar, besin sorununa yeni zm yollar aramaya ynelmi ve yabani bitkileri denetim altna almay kefederek tahllarn artk kendileri retmeye balamlardr. Yabani tahllarn bol miktarda bulunmas ve insanlarn bunlar topluyor olmalar, tarmn kefinde en nemli etkendir. Bu sayede insanlar bu tahllarn doal zelliklerini gzlemleyerek bu tahllar denetim altna almann da yollarn kefetmi olmaldrlar. Buday ve arpa, Ortadouda tarm yaplan ilk bitkilerdi. Bu bitkileri mercimek, nohut, bakla ve dierleri izlemitir. Tarmla birlikte doada bulunan besinlerin tketilmesine dayanan geim biimine alternatif olarak doann denetim altna alnd yeni bir geim biimi domutur. Neolitik a, retici ekonomiye geiin adr. Gordon Childe, insanlk tarihindeki en nemli gelimenin, yiyecek retiminin balamas olduunu ne srmtr ve bu nedenle tarmn kefini bir devrim olarak nitelendirmitir. Bu yzden bu adaki gelimeler Neolitik Devrim olarak da anlr.
Verimli Hilal: Filistinden balayarak Bat ve Kuzey Suriyeyi, Kuzey Mezopotamyay, Diyarbakr, Urfa ve Dicle Nehrinin dousunda kalan Zagros Dalarnn bat eteklerini kapsayan blgedir.
Hayvanlarn Evcilletirilmesi
Neolitik ada tarmdan hemen sonra gerekleen en nemli yenilik, hayvanlarn evcilletirilmesidir. Kpek daha Mezolitik ada evcilletirilmitir. Bu nedenle kpek, evcilletirilen ilk hayvan olma zelliine sahiptir. Neolitik ada ise beslenme amal olarak koyun, kei, domuz ve sr evcilletirilmitir. nsanlar, evcilletirdikleri hayvanlarn stnden ve ynnden de faydalanmlardr. Evcilletirme sreci, daha ok st, daha kaliteli yn, daha fazla et veren ve kolay evcilleebilen uysal hayvanlarn seilmesi ve retilmesiyle gereklemitir. lk zamanlar evcil hayvan says az olduu iin avclk da
18
Uygarlk Tarihi
devam etmitir. Ancak zamanla evcil hayvanlarn says artm ve avclk giderek azalmtr. Evcilletirilen hayvan tr, blgelere gre farkllk gstermektedir. rnein Afrikada sr ve kei, Dou Asyada domuz, Gney Amerikada ise lama evcilletirilmitir. At, deve ve kmes hayvanlar ise daha ge dnemlerde evcilletirilebilmitir.
Dier Gelimeler
anak mleksiz Neolitik an balarnda, stleri dallarla veya kamlarla rtlp amurla svanan yuvarlak kulbeler yaplmtr. Bu dairesel planl barnaklar, daha sonra dikdrtgen planl, gerek evlere dnmtr. Bu evlerde mutfak ve kiler ilevi gren ayr odalar vardr. Bu evlerle birlikte, dzenli bir yerleim modeline sahip kyler ortaya kmtr. Bu yerleim yerlerinde baz yaplar, tapnak veya kutsal mekn zelliine sahiptir. Bu dnemde ller; evlerin tabanlarna, bebein ana rahmindeki pozisyonuna benzer ekilde, dizler karna ekili olarak gmlmlerdir. llerin yanna renkli talardan, deniz kabuklarndan, bakrdan, kemikten ve fil diinden yaplma ss eyalar ve boncuklar konmutur. Baz yerleimlerde ller, etleri ryene kadar bekletilip sonra kemikleri toplanarak gmlmlerdir. Diyarbakr yaknlarndaki ayn yerleiminde ise llerin kafataslar vcutlarndan ayrlarak baka bir yere, zel bir yapnn iine konmutur. Bu yap, kafatasl yap olarak adlandrlmaktadr ve bu yapnn muhtemelen inanla ilgili bir anlam vardr. Neolitik ada orak biimli aletler ve tahllar ilemede kullanlan tme talar, ta havanlar ve dibekler yaplmtr. Ayrca yzeyleri ve kenarlar srtlerek dzeltilmi ve parlatlm ta aletler de grlmektedir. En yaygn alet, yass baltadr. 1-15 cm arasnda bykle sahip gen ya da drtgen biimli bu aletler, bir sapa geirilerek kullanlmtr. Obsidyen, Neolitik dnemde alet yapmnda bir ham madde olarak youn biimde kullanlmtr. Doal kaynaklarndan elde edin obsidyenin geni bir corafyada ticaretinin yapld grlmektedir. Uzun mesafeli ticarete konu olan ilk mal, obsidyendir. zellikle Anadolu ile Dou Akdeniz ve Gneydou Toroslar ile Mezopotamya arasnda youn biimde obsidyen ticareti yaplmtr. Neolitik ada bakr da kullanlmaya balanmtr. Bakr, stlp dvlerek ekillendirilmi; tak, kk ine, olta gibi aletler yaplmtr. Neolitikte obsidyen ve bakrn yannda deniz kabuklar, kaliteli akmak ta ve deerli renkli talarn da ticareti yaplmtr.
anak mlekli Neolitik a

anak mlekli Neolitik a, sadece anak mlek yapmnn balamasndan daha fazla ey ifade eder. anak mleksiz Neolitik, besin retici yaam tarzna doru bir gei aamasdr. Ancak anak mlekli Neolitikte, artk besin retimine dayal ekonomi tamamen yerlemi, avclk ve toplayclk terkedilmitir. Bununla beraber bu dnemde yaplan tarm, sadece yamura bal olan kuru tarmdr. Sulama sistemi yoktur ve saban, dven gibi tarm aletleri bilinmemektedir. Tohumlar topraa delikler aarak ekilmekte, hasat akmak tandan yaplan oraklarla biilmekte ve tahl, ta dibeklerde tlmektedir. Bu dnemde ta temelli, kerpi duvarl, gerektiinde yeni eklemeler yaplabilen evler ortaya kmtr. Baz yerleimlerde evler birbirine bitiik olarak yaplmtr. Evlerde oturma, uyuma ve alma iin ayr yerler, kiler alanlar, ilikler, mutfaklar ve avlular bulunmaktadr. Jeriko ve Jarmo gibi yerleimlerin etrafnda sur duvarlar yaplmtr. Bu sur duvarlar, derin hendeklerle evrelenmitir. Buradaki nemli unsur, sur duvarlarnn yapmnda ortak emek gcnn kullanlmas ve ileri dzeyde bir toplumsal rgtlenmenin grlmesidir. Bu dnem yerleimlerinden bazlar 5 il 10 bin kiilik nfusa sahiptir. Neolitik an sonuna doru llerin evin tabanna gmlmesi deti ortadan kalkm ve ller yerleim yerinin dna gmlmeye balanmtr.
19
anak mlekli Neolitik; Um-Dabagiye evresi, Hassuna evresi ve Samarra evresi olarak aamaya ayrlr. Bunlar, .. 6000 ile 5000 arasnda Kuzey Mezopotamya blgesinde ortaya kan gelimi ky kltrlerini temsil eder. .. 6000lerde Kuzey Mezopotamyada grlen Um-Dabagiye kltr, Hassuna kltrne ncelik eden bir evreyi temsil eder. Hassuna yerleimleri ise kk, yaklak 100 il 200 metre apnda, tahminen birka yz kiilik nfusa sahip tarma dayal kylerdir. Hassunadan biraz daha ge ortaya kan Samarra yerleimlerinde, gelimi bir mimari ve artan bir toplumsal tabakalama grlmektedir. Samarra yerleimlerinde bulunan mezarlarda turkuaz ta, bakr, yeil ta, obsidyen ve deniz kabuundan kolyeler gibi mezar hediyeleri vardr. Bu blgede bulunmayan turkuaz ve obsidyen gibi talar ticaret yoluyla getirilmitir. Tarm ilk defa nerede ve ne zaman balamtr?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
KALKOLTK A (. 5500/5000-3500)
A M A
DNELM
DNELM S O R U
Ky tipi yerleimlerin ilk kent devletlerine nasl dntn S O R U reneceksiniz.
Kalkolitik a (Bakr a), yaklak olarak .. 5.500/5.000 yllarnda balar ve DKKAT Tun ann balamas ile birlikte, .. 3500lerde sona erer. Erken Orta ve Son Kalkolitik olarak evreye ayrlmaktadr. Bu evreler Mezopotamyada Halaf, Ubeyd SIRA SZDE ve Uruk kltrleri olarak da adlandrlmaktadr. Neolitik aa zg iftilie dayal ky yaam, birok yerde uzun sre devam etse de baz blgelerdeki kylerin byyp gelierek kentlere dntkleri grAMALARIMIZ lr. Kalkolitik an en nemli zellii, bu dnemde kylerin kentlere dnmesi ve tarmc ky toplumlarndan kent devletlerinin domasdr. Bu dnemde blgeler arasnda sosyo-ekonomik adan bir farkllama ortaya kmtr.P Dnya tariK T A hinde ilk kez ekonomik kar blgeleri olumutur. Ekonomik merkez, doal imknlarn zengin olduu blgelerden, sulamal tarm yapma imknnn bulunduu Dicle ve Frat arasndaki Mezopotamya blgesine kaymtr. Mezopotamya blTELEVZYON gesi, daha kuzeydeki Gneydou Anadolu blgesine gre daha kurak ve doal besin kaynaklar snrl bir blgedir. Ekonomisi tahl tarmna dayal toplumlarda kuraklk, byk bir risk anlamna gelmektedir. Bu nedenle ktlk riski bulunan blgelerde art rn retmek ve bunlar depolamak son derece nemlidir. Bu blgeNTERNET lerde art rne sahip olan yerleimler, avantajl duruma geerler ve bu onlara nemli bir g kazandrr. Kuraklk riskinin az olduu ve doal besin kaynaklarnn bol olduu blgelerde ise art rn bu kadar byk bir anlam ifade etmez. Bu yzden Kalkolik ada sosyal ve ekonomik gelimeler, doal koullarn insanlar zorlad yerlerde gereklemitir. Dicle ve Frat nehirleri arasndaki Mezopotamya blgesinin kurak olmas ve kuru tarmn nfusu beslemeye yetmemesi, sulamal tarm zorunlu klmtr. Bu blge, sulama kanallarnn yaplabilmesi ve sulu tarmn balayabilmesi iin uygun koullara sahiptir. Sulu tarmn balamasyla birlikte rn fazlas yani art rn de ortaya kmtr. Bu art rn, blgede byk deiimlere neden olmutur. Her eyden nce bu art rnn retimi iin byk bir organizasyon gerekmitir. retimin planlanmas, sulama kanallarnn yaplmasnda insanlarn altrlmas, elde edilen rnn bir merkezde toplanarak depolanmas ve elbette bu rnn korunmas gerekmitir. Bylece (Neolitik ada Gneydou Anadoluda yava yava olumaya balayan) tapnak ekonomisi ad verilen bir
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kent devleti: Etrafndaki daha kk yerleimlerin de bal olduu kenttipi idariP K T A merkezdir. Ekonomik kar blgesi: Bir toplumun geimini V Z Y O N TELE salayacak genilikte alan tanmlar.
NTERNET
Art rn: Geimlik retimin fazlas olan ve sahip olana ekonomik g salayan rndr.
20
Uygarlk Tarihi
sistem, Kalkolitik ada kurumsallamtr. Tapnak ekonomisinde retilen rn, din merkez olan tapnakta toplanr ve yeniden halka datlr. Tapnaa getirilen ve datlan rnn kaydn, din adamlar yani tapnan rahipleri tutar. Bu sistemde ekonomi ve din i iedir. retimi tapnaklar ve rahipler kontrol eder. Bylece toplumda net bir tabakalama ortaya kar. retenler ve retimi kontrol edenler arasndaki ayrm ok belirgindir. Tapnak rahipleri, en st tabakay oluturur. Btn bu gelimeler, toplumsal hayata bir eitlilik getirmitir. Yeni bir toplum modeli ekillenmeye balamtr. Sulu tarm, art rn ve artan sosyal dinamizmle birlikte Mezopotamyada nfus da artmtr. Bu dnemde bakr madencilii byk nem kazanmtr. zellikle teknoloji iin gerekli olan maden, deerli talar, dokuma iin gerekli yn, ya bitkileri ve eitli besin maddeleri gibi ihtiyalar baka blgelerden, en ok da Gneydou Toroslar blgesinden getirilmekteydi. Bu dnemde deniz ve akarsu yoluyla yaplan ticaret gelimitir. Mezopotamya, Anadolu, ran, Hindistan, Pakistan, ndus Vadisi ve Gney Arabistan arasnda geni bir ticaret a kurulmutur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE lk kent devletleri neden Gney Mezopotamyada ortaya kmtr?
DNELM S O R U
UYGARLIIN DOUU
DNELM
AM A
Uygarln douunu hazrlayan koullarn neler olduunu reneS O R U ceksiniz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Sulamal tarm ve art rnn ortaya kmas, art rn retiminin organize edilmesi, DKKAT art rnn buna sahip olmayan ve potansiyel bir tehlike oluturan (gebe hayvanc) topluluklara kar korunmas, reten ve retimi kontrol eden ekseninde toplumSIRA SZDE sal tabakalamann ortaya kmas, nfus art, yerleimlerin bymesi, ticaret ve mesleki uzmanlamann artmas bir devlet organizasyonunun ortaya kmasn salamtr. Sulama kanallarnn yapmnda insanlarn kitleler halinde altrlmas ve AMALARIMIZ birilerinin bu ii ynetmesi ve planlamas gerekmitir. Ayn ekilde tapnaklar ve antsal binalarn inasnda da insanlar altrlmtr. Bunun iin byk apl bir organizasyona ihtiya domutur. Bu organizasyonda liderler ve onlarn yardmclar K T A P olmaldr. Bu amala oluturulan btn kurumlar, sonuta devlet brokrasisine dnmlerdir. Toplumsal tabakalamann artmas, insanlarn kaynaklara ulamlar arasnda baz farkllklar dourmutur. Toplumun en stndeki ynetici tabaka g TELEVZYON ve zenginlie sahip olmutur. Ynetmenin yolu da yine bu g olduu iin antsal mimari araclyla bu g, zellikle vurgulanmtr. Karmak bir toplumsal yapya sahip byk lekli kent yerleimlerinde merkez bir devlet organizasyonu; ekonomik, siyasal,Nasker T yasal konularn bir sisteme oturtulmasn salamtr. Mezopo T E R N E ve tamya dnda Msr, ndus Vadisi, in, Orta ve Gney Amerika kltrlerinde de yukarda saylan benzer nedenlerle ilk devletler ortaya kmtr. lk devletlerin ortaya kmasyla birlikte uygarln da balad kabul edilmektedir. Uygarlk tarihsel olarak devlet, retim ve i gcnn denetimi, toplumsal tabakalama, mesleki uzmanlama, antsal yaplar, yaz ve byk nfuslu yerleimler gibi gelimelerle zdeletirilmektedir. Uygarln douunu hazrlayan nedenler srasyla; yerleik yaama gei, tarmn zellikle de sulu tarmn balamas, art rnn yaratlmas ve kent devletlerinin ortaya k olarak saylabilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Uygarln douunu hazrlayan koullar nelerdir?

DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
21
zet
A M A
Evren, Dnya ve canllar nasl olumutur? Evren, yaklak 15 milyar yl nce meydana gelmitir. Evrenin oluumu Big Bang (Byk Patlama) ad verilen bir teoriyle aklanmaktadr. Dnya ise yaklak 4.5 milyar yl nce, bir gaz ve toz bulutundan meydana gelmitir. Bundan 500 milyon yl sonra da ilk organik molekller gelimitir. Sonra ilk basit tek hcreli canllar ve daha sonra da ok hcreli canllar evrimlemitir. nsann yesi olduu primatlar takm ise gnmzden 55 milyon yl nce ortaya kmtr. Tarih ncesi ve erken tarih alar nasl ve neye gre snflandrlr? Tarih ncesi alar ve erken tarih alar, a Sistemi denen bir sisteme gre snflandrlr. a Sistemi, eski alarn ara gere yapmnda kullanlan ham maddeleri esas alarak Ta a, Tun a ve Demir a olmak zere ana evreye blnmesidir. Bu evrelerden Ta a ise Paleolitik (Eski Ta a), Mezolitik (Orta Ta a) ve Neolitik (Yeni Ta a) olarak tekrar e ayrlr. Neolitik a ve Tun a arasna da Kalkolitik a (Bakr a) eklenmitir. nsann atalarnn zellikleri ve Paleolitik adaki gelimeler nelerdir? Gnmzden 2.5 milyon yl nce ortaya kan ve 40 bin yl ncesine kadar yaam olan birok tr, insann atalarn oluturur. Bu insan trlerinin anatomik yaplar ve zihinsel dzeyleri bugnk insanlardan farkldr. Modern insan olan Homo sapiens tr ise yaklak 200 bin yl nce ortaya kmtr. lk ta aletler Alt Paleolitik Dnemde, l gmme davran Orta Paleolitik Dnemde ve ilk simgesel ve sanatsal rnlerse st Paleolitik Dnemde gelimitir. Avc-toplayc gebe yaam biiminden yerleik yaama neden ve nasl geilmitir? Buzul alarnn bitii, iklimde snmaya ve bu snma da baka ekolojik deiimlere neden olmutur. Mezolitik/Epipaleolitik ada yaayan insanlar, bu yeni evresel koullara uyum salamlardr. Avrupada sulak alanlarn kylarnda balklkla geinen kk yerleimler ortaya karken Ortadou ve Dou Akdenizde yabani tahl toplayclyla geinen yerleimler belirmitir.
AM A
Tarm ve hayvanlarn evcilletirilmesi nerede, nasl ve ne zaman balamtr? Ortadou ve Dou Akdenizdeki yabani tahl toplaycl, zamanla bu yabani tahllarn denetim altna alnmasn salam, bylece ilk tarm balamtr. Tarmn kefini, o blgede bulunan evcilletirmeye msait yabani hayvanlarn evcilletirilmesi izlemitir. Besin retiminin balad bu aa Neolitik a ad verilmektedir. Ky tipi yerleimler nasl ilk kent devletlerine dnmtr? Mezopotamyada ekolojik koullar, sulamal tarma geie neden olmutur. Bylece bu blgede geni apl sulamal tarm balam, bunun sonucunda da art rn ortaya kmtr. Bu art rn, blgede byk deiimlere neden olmutur. Art rnn retimi, toplanmas ve datlmas iin byk bir organizasyon gerekmitir. Bu organizasyon tapnak ekonomisi ad verilen tapnak merkezli bir sistem dourmutur. Bu sistem kent devleti modeline evrilmitir. Uygarln douunu hazrlayan koullar nelerdir? Tarihsel anlamda uygarln douu; devletin, retim ve i gcnn denetiminin, toplumsal tabakalamann, mesleki uzmanlamann, antsal yaplarn, yaznn ve byk nfuslu yerleimlerin ortaya kmas demektir. Uygarln douunu hazrlayan nedenler srasyla; yerleik yaama geilmesi, tarmn zellikle de sulu tarmn balamas, art rnn yaratlmas ve kent devletlerinin gelimesidir.
A M A
A M A
AM A
A M A
A M A
22
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. a Sistemine gre arkeologlar, eski alar hangi lte gre snflandrmaktadrlar? a. Corafi b. Teknolojik c. Kltrel d. Toplumsal e. Yaz 2. Aadakilerden hangisi arkeometrik tarihleme yntemlerinden biri deildir? a. Tipoloji b. Karbon 14 c. Aa halkalar yntemi d. Potasyum-argon e. Termolminesans 3. lk a. b. c. d. e. ta aletler ne zaman ortaya kmtr? Gnmzden 4.4 milyon yl nce Gnmzden 2.5 milyon yl nce Gnmzden 1.8 milyon yl nce Gnmzden 800 bin yl nce Gnmzden 200 bin yl nce 6. Aadakilerden hangisi Avrupadaki Mezolitik a ile Ortadou ve Dou Akdenizde yaanan Epipaleolitik a arasndaki farkllklardan biridir? a. Yabani tahl toplayclna dayal geim biimine geilmesi b. lk yerleik kylerin ortaya kmas c. klimde snmann ve bitki rtsnde deiimin meydana gelmesi d. Mikrolit aletlerin yaplmas e. Avclk yaplmas 7. Ortadouda,tarma ilk alnan tahllar aadakilerden hangisidir? a. Pirin-msr b. Msr-patates c. Arpa-buday d. Mercimek-bakla e. Pirin-patates 8. lk evcilletirilen hayvan aadakilerden hangisidir? a. Koyun b. Deve c. Domuz d. Kpek e. At 9. Sulamal tarm ilk defa nerede balamtr? a. Mezopotamya b. Afrika c. Anadolu d. Avrupa e. Orta Asya 10. Aadakilerdn hangisi uygarln douunu hazrlayan koullardan biri deildir? a. Yerleik yaama geilmesi b. Sulamal tarmn balamas c. Art rnn yaratlmas d. Kent-devletlerinin ortaya kmas e. lk sanat rnlerinin ortaya kmas
4. Bedensel zellikleriyle, Buzul a koullarna uyum salam olan insan tr aadakilerden hangisidir? a. Homo habilis b. Homo rudolfensis c. Homo erectus d. Homo sapiens e. Homo neanderthalensis 5. Aadakilerden hangisi homo sapiensin kkenini aklayan modellerden biridir? a. Asyadan k modeli b. Avrasya modeli c. Evrim zinciri modeli d. ok merkezli evrim modeli e. Avustralya ve Amerikaya gei modeli
23
Okuma Paras
Kozmik Takvim Dnya ok yal, insansa ok gentir. Kiisel yaamlarmzdaki dikkate deer olaylar; yllar veya daha kk srelerle llr; yaam sremiz onluk dnemlere sar; tm yazl tarih ise binlerce yln iindedir. Fakat bizden daha nceleri, gemiin en uzak dnemlerine uzanan, ok uzun bir zaman geti ki bunun hakknda pek az ey biliyoruz; nk hem yazl veriler yok hem de o dnemlerin akl almaz bykln kavrayabilme konusunda gerekten glk duyuyoruz. Bununla birlikte, uzak gemiteki olaylar tarihlendirebilme olanamz var. Jeolojik tabakalama sistemi ve radyoaktif metot; arkeolojik, paleontolojik ve jeolojik olaylar hakknda bilgi salamaktadr; ayrca astrofizik kuram, planetlerin yalar ve Samanyolu hakknda veriler salad gibi Byk Patlama denen, tm madde ve enerjinin imdiki evrene dnt olaanst patlama olayndan bugne kadar gemi olan sreyi de tahmini olarak vermektedir. Byk patlama ya evrenin balangc ya da evrenin daha eski gemiine ilikin tm bilginin tahrip olduu bir devamszlk devresidir. Ama kesin olan u ki hakknda hibir kaydn bulunmad en eski olaydr bu. Byk Patlama (Big Bang) Samanyolu Galaksisinin olumaya balamas Gne Sisteminin oluumu Dnyann ekillenmesi Dnyada ilk yaam belirtisi En eski fosillerin tarihi Fotosentez yapabilen en eski bitki fosillerinin tarihi Canlln evrimi nsann evrimi Bu tr tablo ve takvimler, kanlmaz olarak yetersizdir. Byle bir kozmik yl iinde, dnyann yldzlar aras maddeden skmaya balamasnn ancak eylln balarnda olduunu grmek, insan huzursuz eder; yine dinozorlarn 24 Aralkta ortaya kmalar, insann 31 Aralk gnnn gecesi belirmesi de ayn etkiyi yapar. Tm yazl tarih, 31 Aralkn son on saniyesini ierir. Fakat bu ekilde dzenlemi olduum iin, ilk kozmik yl yeni sona ermitir. Kozmik zaman iinde igal ettiimiz srenin nemsizliine karn, ikinci kozmik yln balangcnda dnya zerinde ve yaknnda olacak eylerin ok byk lde bilimsel bilgeliiBu kozmik kronolojiyi aklamak iin bildiim en retici yol, evrenin on be milyar yllk yaam sresini (ya da en azndan Byk Patlamadan bu yana srdrd somut yaam) tek bir takvim ylna sktrmaktr. Buna gre dnya tarihinin her bir milyar yl, kozmik yln yirmi drt saatine e ve bu yln her saniyesi dnyann gne etrafndaki 475 dnne karlk olacaktr. Bu blmde, kozmik kronolojiyi ekilde sunuyorum: Aralk ay ncesi baz tarihleri gsteren bir liste, aralk ay iin bir takvim ve yeni yln son akamna yakndan bir bak. Bu lye gre tarih kitaplarmzdaki olaylar (kitaplar bunlar birbirinden ayrmak iin olduka nemli abalar gstermekte olsalar bile) o kadar skk durumdadr ki kozmik yln son anlarn saniye saniye anlatmak gerekmektedir. Byle bile olsa bizlere geni aralklarla ayrldklar retilmi bulunan olaylarn, listede ada olaylar olarak yer alm olduklarn grrz. Yaam tarihi boyunca halnn tm dnemler iin ayn zenginlikte dokunmu olmas gerekir. rnein 6 Nisan veya 16 Eyll sabah saat 10:02 ve 10:03 dolaylar. Ancak detayl veriler, kozmik yln yalnzca son anlar iin mevcuttur. 1 Ocak (yaklak 15 milyar yl nce) 1 Mays (yaklak 10 milyar yl nce) 9 Eyll (yaklak 5 milyar yl nce) 14 Eyll (yaklak 4.5 milyar yl nce) 25 Eyll (yaklak 4 milyar yl nce) 9 Ekim (yaklak 3.6 milyar yl nce) 12 Kasm (yaklak 2.8 milyar yl nce) Aralk ay (yaklak 570 milyon yl ile 2 milyon yl ncesi) 31 Aralk (yaklak 2 milyon yl ncesinden gnmze kadar) ne ve insanolunun kendine zg duyarlna bal bulunaca ortadadr. Kaynak: Sagan, C. (1983). Cennetin Ejderleri. nsan Zekasnn Evrimi zerine Dnceler, (ev. Kayhan entin), E Yaynlar, stanbul. s. 23-29.
24
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. a 3. b 4. e 5. d 6. a 7. c 8. d 9. a 10. e Yantnz yanl ise a Sistemi ve Tarih ncesi alar konusunu tekrar okuyunuz, Yantnz yanl ise Tarihleme Yntemleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Alt Paleolitik Dnem konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Orta Paleolitik Dnem konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise st Paelolitik Dnem konusuna tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Mezolitik (Epipaleolitik) a konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Neolitik a konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Neolitik a konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kalkolitik a konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Uygarln Douu konusunu tekrar okuyunuz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 lk basit tek hcreli canllar yaklak 3.6 milyar yl nce ortaya kmtr. Bunlara ait kantlar vardr. Bu kantlar, Grnlandda, Afrikann gneyinde ve Avustralyada bulunan fosillerdir. Bu tek hcreli canllarn yaklak 4 milyar yl nce ortaya kan ilk organik molekllerden olutuu tahmin edilmektedir. Bilim insanlar laboratuvarda inorganik bileimlerden, karbon ierii bakmndan zengin organik bileimler retmeyi baarmlardr. Bu organik bileimler, protein yap talar olan aminoasitleri meydana getirmitir. Aminoasitlerin canl formlara dnmesi ise yaklak 500 milyon yl srmtr. Sra Sizde 2 Canllar snflandrmasnda insann atalar ve insan kapsayan Hominini tribusunun yelerine hominin denir. Homininleri dier primatlardan ayran en nemli zellik, bipedalizm yani iki ayak zerinde duru ve hareket biimidir. lk homininler Afrikada evrimlemilerdir. Tartmal fosilleri bir tarafa brakrsak ilk homininler 4.4 milyon yl nce evrimleen Australopithecuslardr. Sra Sizde 3 a sistemine gre tarih ncesi ve erken tarih alar teknolojik ya da daha dorusu teknolojide kullanlan ham maddeye gre Ta a, Tun a ve Demir a olarak snflandrlr. a Sistemi; Ta ann Eski, Orta ve Yeni Ta (Paleolitik, Mezolitik, Neolitik) olarak evreye ayrlmas ve Bakr ann (Kalkolitik) eklenmesiyle gelitirilmitir. Sra Sizde 4 Paleolitik ada ilk ta aletler ortaya km ve bu a boyunca ta alet teknolojileri ilerlemitir. Ate, insanlar tarafndan kontrol altna alnm, avclk gelimi, konuma dili ortaya km, l gmme davran balam, ilk simgesel ve sanatsal rnler verilmitir. Sra Sizde 5 Tarmn gelitii ilk yer, Orta Douda verimli hilal ad verilen blgedir. Tarm, Ortadouda gnmzden yaklak 10.000 yl nce, Gneydou Asyada gnmzden 8000 yl nce ve Orta Amerikada ise gnmzden 5000 yl nce balamtr.
25
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 6 lk kent devletlerinin Mezopotamyada ortaya kmasnn nedenleri, byk lde ekolojiktir. Mezopotamya blgesinin kurak olmas ve kuru tarmn nfusu beslemeye yetmemesi, sulamal tarm zorunlu klmtr. Bu blge, sulama kanallarnn yaplabilmesi ve sulu tarmn balayabilmesi iin uygun koullara sahiptir. Sulu tarmn balamasyla birlikte rn fazlas yani art rn de ortaya kmtr. Byk apl sulu tarm, art rn ve byk nfusun denetimi bir devlet organizasyonu gerektirmitir. Sra Sizde 7 Uygarln douunu hazrlayan nedenler srasyla; yerleik yaama gei, sulu tarmn balamas, sulu tarm sayesinde art rnn yaratlmas, toplumsal farkllamann gelimesi ve kent devletlerinin ortaya k olarak saylabilir. Arsebk, G. (1990). nsan ve Evrim, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Aydn, S. (2003). Epipaleolitik Dnem, Mezolitik a, Neolitik a, a Sistemi maddeleri. Antropoloji Szl, Suavi Aydn ve Kudret Emirolu (Ed.). Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara. Braidwood, R. J. (1995). Tarih ncesi nsan, (ev. Bilgi Altnok). Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Erdal, Y. S. (2003). Australopitekler, Homo habilis, Homo heidelbergensis, Homo erectus, Homo ergaster, Homo rudolfensis, Homo sapiens, Neandertal insan maddeleri. Antropoloji Szl, Suavi Aydn ve Kudret Emirolu (Ed.). Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara. Feder, K. L. ve M. A. Park. (1997). Human Antiquity, Mayfield Publishing Company, California. Jones, S. M. Robert ve D. Pilbeam (Ed.). (1994). The Cambridge Encyclopedia of Human Evolution, Cambridge University Press, Cambridge. Lewin, R. (1998). Modern nsann Kkeni, (ev. Nazm zaydn). Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara. Lewin, R. ve R. A. Foley. (2004). Principles of Human Evolution, Blackwell Publishing, Malden. Maisels, Charles Keith. (1999). Uygarln Douu, (ev. Aleddin enel). mge Kitabevi Yaynlar, Ankara. zbek, M. (2000). Dnden Bugne nsan, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara. zdoan, M. (2002). Tarihncesi: Topran Dili, Paleolitik a: nsann Zaferi, Mezolitik a: lk Kylere Doru, Neolitik a: Devrimlerin Atas, Kalkolitik a: Devletin kkeni. Arkeoatlas Dergisi, Say 1, s: 22-129. Thomas, H. (1995). The First Humans. The Search for Our Origins, Thames and Hudson Ltd, Londra.
2
Amalarmz
Mezopotamya Smerler Akkadlar Babilliler Assurlular
UYGARLIK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Eski Mezopotamyann corafi koullarn ve tarih ncesi dnemlerinin genel zelliklerini aklayabilecek, Eski Mezopotamya tarihini genel hatlaryla kavrayacak, Eski Mezopotamyada devlet ynetimini aklayabilecek, Eski Mezopotamya hukukunu tartabilecek, Eski Mezopotamya dinini kavrayacak, Eski Mezopotamya sanat ve kltrn tanmlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
lk ehir Devletleri Yaznn cad lk Kanunlar lk Edeb Metinler Zigguratlar
indekiler
MEZOPOTAMYANIN CORAF KOULLARI VE TARH NCES ESK MEZOPOTAMYA TARH ESK MEZOPOTAMYADA DEVLET YNETM ESK MEZOPOTAMYA HUKUKU ESK MEZOPOTAMYA DN ESK MEZOPOTAMYADA SANAT VE KLTR
Uygarlk Tarihi
Eski Mezopotamya Tarihi ve Uygarl
Eski Mezopotamya Tarihi ve Uygarl

MEZOPOTAMYANIN CORAF KOULLARI VE TARH NCES
A M A
Mezopotamyann corafi koullarn ve tarih ncesi dnemlerini reneceksiniz.
Mezopotamya, Yunanca mesos=ara/orta ve potamos=rmak kelimelerinden tretilmi iki rmak aras anlamnda bir corafi terimdir. Bu ad kuzeyde Toros Dalarndan gneyde Basra Krfezine, douda Zagros Dalarndan batda Suriye lne kadar uzanan alan iin kullanlmaktadr.
ekil 2.1 Eski Mezopotamya Haritas Kaynak: Krolu, K., Eski Mezopotamya Tarihi. Balangcndan Perslere Kadar, stanbul, 2006, s. 13.
28
Uygarlk Tarihi
Dicle (diglat) ve Frat (Purattu) nehirleri Mezopotamyaya hayat verir. Frat Nehri, Dou Anadoludan doar. ki ana kolu olan Karasu ve Murat Suyunun birlemesinden sonra Toroslar aarak gneye iner, Balih ve Habur nehirlerini alarak gneye doru devam eder. Basra Krfezine 145 km kala Dicle Nehri ile birleir ve attlarap Nehri adyla Basra Krfezine dklr. Dicle ise Toros Dalarndan doar. Diyarbakr havzasnda Pamukay ve douya doru Batman, Garzan ve Botan aylarn alr. Daha sonra Byk Zap, Kk Zap, Adhem, Diyala nehirleri ve son olarak Frat ile birleip attlarap Nehri adyla Basra Krfezine dklr. Eskiada Dicle ve Frat, bugn denize dkldkleri noktadan 200 km daha ieride birbirlerinden ayr olarak Basra Krfezine dklmekteydiler. Nehirlerin getirdii alvyon nedeniyle deniz dolmu, nehirler yatak deitirip birleerek attlarap Nehrini oluturmulardr. Kuzey Mezopotamyada Toroslar ve Zagroslarn etekleri bol ya alr. Buras dalk ve bozkr alanlar ile kapldr. yi ya almas nedeniyle Zagros etekleri Paleolitik adan itibaren insanlarn yaad bir blge olmutur. Gney Mezopotamya ise ldr. Buraya Dicle ve Frat nehirleri bereket getirir. Sulama kanallar alarak tarm arazileri sulanabilmitir. Mezopotamyada Paleolitik adan (Yontma/Eski Ta a) itibaren insanlar yaamaya balamlardr. Kuzey yarm krenin byk bir ksm buzullarla kapl olmasna ramen Mezopotamya bu souk iklimden etkilenmemi ve insanlar iin ok uygun bir yaam alan olmutur. Musul yaknlarnda Paleolitik an balarna tarihlenen ta aletler saptanmtr. Kk gruplar halinde yaayan bu ilk insanlar yaamlarn kk, brtlen tr bitkiler, yaprak toplayarak ve bazen de bunlara ek olarak byk hayvanlar avlayarak salard. Kuzey Irakta Kk Zap Blgesinde yer alan ve gnmzden yaklak 80.000 yl ncesine tarihlenen Barda-Balka kamp alan ve Byk Zap Nehri Vadisinde bulunan anidar Maaras Paleolitik a insanlarnn nemli yaam alanlardr. anidar Maarasnda homo sapiens neanderthalensis tr insana (Neandertal Adam) ait iskeletler ve kullandklar ta aletler bulunmutur. Gnmzden 12.000-11.000 yl nce buzul iklimi sona ermi ve gnmzdekine benzer lman bir iklim Mezopotamyaya hakim olmutur. Bitki ve hayvan trleri oalmtr. nsanlar hayvanlar beslemeyi kefettiler, yava yava onlar evcilletirme almalar balad, artk maaralarda deil hayvanlarn ve tarma alnacak bitkilerin, bir baka deyile besin kaynaklarnn yannda geici basit barnaklar yapmaya baladlar. Bu aa Mezolitik ya da Epipaleolitik a ad verilir. Paleolitik a ve Neolitik a arasnda yer alan Ara/Orta Ta a anlamndadr. Bu an zelliklerini gsteren kltrler Dou Akdeniz kysnda saptanan Kebara ve Natufyen kltrleridir. Paleolitik an ekonomisini oluturan avclk ve toplayclktan besin retimi evresine gei, insanlk tarihinin en nemli aamalarndan biridir. .. 10.000 yllarnda balayan bu aa, Neolitik a, Yeni Ta a ya da Cilal Ta a gibi isimler verilir. nsanolu ilk kyleri kurmaya balad. Dal ve kam zerinin amur sval ya da ta temelli kerpi duvarl ilk kalc konutlar yapld. Bunu retim izledi. Buday, arpa, bezelye ve mercimek tarm yapld, koyun, kei, sr, kpek ve domuz gibi hayvanlar evcilletirildi. Mezopotamyada bulunmayan obsidyen Dou Anadoludan ticaretle getirtildi. Ticaretle ilgili olarak ilk mhrler Neolitik ada ortaya kt. .. 7000lerde kile elle ekil verilerek ilk kez anak mlek yaplmaya ve kullanlmaya baland. Bu an nemli yerlemeleri, Kuzey Mezopotamya snrnda Diyarbakrda ayn, anl Urfada Nevali ori, Gbeklitepe ve Kuzey Iraktaki Cermo (Jarmo) dur. Nevali ori ve Gbeklitepede ilk dinsel yaplar, tapnaklar ortaya kar. ehirlerin etrafnn surla evrilmesi yine bu ada grlmeye balar.
2. nite - Eski Mezopotamya Tarihi ve Uygarl
29
.. 7. binyln sonlarndan .. 6. binyln ilk yarsna kadar yeni anak mlek tarzlar geliti ve basit desenlerin yerini daha ince boyanm bezemeli anak mlek kltrleri almaya balad. Kuzey Mezopotamyadaki yerleme yerlerinden isimlerini alan boyal anak mlek kltrleri Hassuna Kltr ve Samarra Kltr adn tar. .. 5600 de Kuzey Mezopotamyada Hassuna Kltrnn yerini Halaf Kltr (.. 5600-5000) ald. Bu kltr adn, anak mlek rneklerinin ilk buluntu yeri olan Yukar Habur Blgesindeki Tel Halaf yerlemesinden almtr. Halaf Dneminde insanlar tholos ad verilen ev tiplerini kullanmlardr. Bu tip evlerde anne, baba ve ocuklardan oluan kk bir ailenin yaad dnlmektedir. Halaf Kltrnn bir baka zellii zarif boya bezemeli anak mlekleridir. Geometrik bezemeler yannda, insan ve hayvan motifleri de kullanlmtr. Bu kltr Zagros Dalar ile Akdeniz arasnda kalan tm Kuzey Irak, Kuzey Suriye ve Gneydou Anadoluya yaylmtr. Kuzey Mezopotamyada Halaf kltryle e zamanl olarak Gney Mezopotamyada ilk buluntu yerinden dolay Uheyd olarak adlandrlan bir baka kltr gelimekteydi. Bu kltr .. 6. binyln sonlarna doru Kuzey Mezopotamyaya kadar yaylm, tholos tipi evler son bulmu ve Halaf boyal anak mleinin yerini Uheyd boyal anak mlei almtr. Uheyd kltrnn (.. 5500-4000) kuzeydeki yaylm snr Elaz-Malatya yresine kadar uzanmaktayd. Uheyd Dneminin en nemli mimari zellii Gney Mezopotamyada Ur, Uruk, Uheyd ve Eridu gibi kentlerin merkezinde bir tapnak ina edilmesi ve kentlerin bu merkez etrafnda gelimesiydi. Bu yerleim modeli daha sonraki Smer ehirlerinde grlenlerin ncs niteliindedir. Blgenin bir sonraki evresi Uruk Dnemi (.. 4000-.. 3100)dir. Bu dnemde gneydeki kentler byk oranda gelimitir. Nfuslar artm, sulu tarm ile daha fazla rn elde edilmeye balanm; maden, ta ve kereste gibi ihtiyalar uzak blgelerden ticaretle getirtilmitir. Belli bir i kolunda uzmanlam zanaatkrlar ortaya kmtr. mleki atlyelerinin seri retime getikleri ve retilen mallarn uzak lkelere pazarland grlr. Neolitik adan beri kullanlan bask mhr gelenei yerini silindir mhr tipine brakmtr. Rahipler tapnaklarnda gl idiler. Ekonomik kaytlarn tutulmas gereksinimi sonucunda .. 3200lerde yaz gelitirilmitir. Ge Uruk Dnemini Gney Mezopotamyada .. 3100lerde Cemdet Nasr Dnemi izler. Uruk ve Cemdet Nasr devirleri Mezopotamyann Protohistorik Dnemi kabul edilir. Mezopotamyada Paleolitik ada insanlarn yaad nemli merkezler SZDE SIRA nelerdir?
Tholos: ap 3 ile 7 m arasnda deien yuvarlak planl, kubbeli bir oda ile bu odaya eklenmi dikdrtgen planl bir baka odadan oluuyordu. Balk, kerpi ya da tatan yaplyorlard.
ESK MEZOPOTAMYA TARH

A M A
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Eski Mezopotamya tarihinin genel hatlarn reneceksiniz.
Smerler, Erken Hanedanlar Dnemi (.. 2900-2350)

DKKAT Smerler, .. 4. binyln sonlarna doru Mezopotamyada grlmlerdir. Kkenleri tam olarak bilinememektedir ancak ndus kltrnde aranmaktadr. Obeyt kltr ile Smerlerin yaam ekilleri arasndaki benzerlikler nedeniyle MezopotamSIRA SZDE yann yerli halk olabilecekleri de ileri srlmektedir. Erken Hanedanlar Dneminde (.. 2900-2350) Smerler, Gney Mezopotamyada her biri bir kraln ynetimindeAMALARIMIZ ki kent devletlerinde yaadlar. Bunlarn hepsi merkez bir tapnak etrafnda kurulDKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
30
Uygarlk Tarihi
mutu ve etraflar bir sur ile evrili idi. evresinde ise kyler bulunmaktayd. Eridu, Uruk, Ur, Laga, Ki, Nippur, Umma gibi ehir devletleri arasnda Uruk lider durumdayd. Bazen kentler birbirleri ile toprak ve su anlamazlklar yznden atyorlard. Erken dneme ait yaztlar daha ok efsanevi bilgiler vermektedir. iviyazl belgelere gre .. 3. binyln ortalarnda Ki Kral Mesilim, Umma kenti ile Laga kenti arasnda kan snr anlamazlnda arabuluculuk yapmtr. Ancak Laga yneticisi Ur-Nane, Ur ve Umma kentleriyle savap onlar yendi. Ur-Nanenin torunu Eannatum, Umma ile atmay srdrerek Ummaya kar zafer kazand. Bunu kutlamak iin Akbabalar Steli olarak adlandrlan nl kabartmay yaptrd.
ekil2.2 Akbabalar Steli Kaynak:
bahumuth.chaosnet.org/apocrypha 8.html23.02.2011
Urukagina, .. 2360larda ilk yazl reformlar ile tannr. Erken Slaleler Dneminin son yllarnda Umma ile Laga ehirleri, aralarnda yer alan topraklarn hakimiyeti iin savamaya devam ediyorlard. Bu dnemde Umma ehrinin bana geen Lugalzaggezi Laga yamalad, Uruk kral oldu. Ancak Akkadlarn gelii ile Lugalzaggezi Akkadl Sargona .. 2334te yenildi ve Mezopotamyada stnlk Akkadlara geti.
Akkadlar (.. 2350-2150)

Akkadlar, Sami kkenli bir topluluktur. Smerler Dneminde Mezopotamyaya gen bu topluluk Smer kltrn benimsemitir. Smerler sonrasnda Mezopotamyann lideri konumuna gelmilerdir. Ayrca Akkadlar daha sonra Mezopotamyada gl konuma ulaacak yine Sami kkenli Assur ve Babil halklarna da nclk etmilerdir. Akkadlar, Smerlerden farkl olarak kent devletlerinden ziyade Evren veya Dnya krall kavramn Mezopotamyaya getirmitir. Akdenize kadar btn Mezopotamyaya hkim olmular ve lkeyi merkez sistem ile ynetmilerdir. Akkad Hanedannn kurucusu Kral I. Sargondur (.. 2334-2279). Agade isimli bir bakent kuran Sargon kaytlara gre 34 sava yapmtr. Douda Elama, kuzeyde Suriye, Lbnan ve Toroslara kadar yapt seferler onu ilk dnya hakimi yapmtr. I. Sargonun torunu olan Akkad Kral Naram-Sin (.. 2254-2218) de dedesinin yolundan gitmi mparatorluu Arap Yarmadasnn kuzey snrna ve Bat ran ilerine kadar geniletmitir. Fakat Naram-Sinden sonra blgedeki g dengeleri deimi ve baa geen zayf hkmdarlarla Akkadlar de gemitir. Ksa bir sre iin de Zagros Dalarndan inen ve igale balayan Gutiler Akkadlar ykm ve ynetimi ellerine geirmilerdir (.. 2150). Guti egemenliine Uruk Kral Utu-Hegal (.. 2123-2113) son vermitir. Gutiler, lkeleri olan Zagros Dalarna ekilmiler ve Smer kent devletleri bamszlklarna kavumutur.
31
Yeni Smer Dnemi (III. Ur Slalesi) (.. 2112-2000)

Gney Mezopotamyada Sami kkenli Akkadlarn Smer kentleri zerindeki basks ortadan kalknca birok Smer kentinde ynetici slaleleri egemenliklerini ilan etmilerdir. Ur-Nammu (.. 2112-2095) tarafndan kurulan III. Ur Slalesi ile Ur, Gudea ynetiminde zengin bir ticaret kenti olan Laga ve Utu-Hegal ynetimindeki Uruk bu kentlerin balcalardr. Ur Hanedan bu dnemde Akkad gibi bir merkez krallk kurmak ve tm blgeyi denetlemek istemitir. Douda Elam, kuzeyde Assur lkesi zerinde merkez ynetim kontrol salanmtr. Yaklak 100 yl kadar (.. 2100-2000) sren bir dnemde Ur kenti Mezopotamyann en byk siyasi gc olmutur. Dnemlerinin sonu, youn gler ve evre topluluklarn saldrlar ile gelmi ve ynetimleri zayflamtr. Ur Slalesinin ynetiminin sonu ayn zamanda Smerlerin Mezopotamyadaki ynetimlerinin sonu demektir. Daha sonra Mezopotamyaya Smer kkenli olmayan kavim ve slaleler egemen olmulardr.
Assurlular ve Babilliler
III. Ur Slalesinin knden sonra kuzeyde byk bir siyasi g olarak Assur, gneyde ise din ve kltr merkezi olarak Babil ne kmtr. Ayn zamanda .. 2. binyln erken dnemlerinde blgeye gelen Hurri ve Amurrular (veya Amoritler) blgenin gerek nfus gerekse kltrel yapsn byk oranda etkilemi, daha sonraki siyasi olaylara da etki etmilerdir. .. 2. binyln balarnda ykselen kavimlerden biri Assurlulardr. zellikle oluturduklar geni ticaret a onlarn Mezopotamya kltrn farkl blgelere yaymasna ve farkl kltrleri de Mezopotamyaya tamasna neden olmutur. Anadoluda .. 1950-1750 yllar arasnda yaanan Assur Ticaret Kolonileri anda Assurlu tccarlar Anadoluya ticaret yapmaya gelmilerdir. Anadoludaki ana ticaret merkezi (bugn Kayseri il snrlar iindeki Kltepe ren yerinde bulunan) Kani/Nea kenti idi. Tccarlar genellikle tun yapmnda kullanlan kalay ve eitli kumalar satyorlar, karlnda da altn ve gm alyorlard. Anadolunun yaz ile tanmas ve tarih alara girmesi de yine Assurlu tccarlar sayesinde olmutur. Assurlu tccarlar Assur kentindeki i ortaklar olan eleriyle mektuplaarak ticareti yaplacak mallarn listesini gnderiyorlar, elerinin kervanlarla gnderdikleri mallar, Anadolunun pek ok yerinde kurulan pazarlarda satyorlard. Kltepe ren yerinde yaplan kazlarda Assurlu tccarlarn evlerinin bodrum katlarnda ok sayda iviyazl tablet bulunmutur. Anadolu halk da yazy renmi ve .. 2. binyln balarnda Anadolu tarih alarna girmitir. .. 2000 yllarnda Arap Yarmadasndan kan Bat Samileri ya da Amurrular, Mezopotamyaya szarak Smer-Akkad kltrnn etkisi altnda kalp bu kltr benimsediler. nceleri eitli yeni devletlerin olutuu grlr. Gney Mezopotamyada nce ssin Slalesi (.. 1969-1732), daha sonra da Larsa Slalesi (.. 1961-1700) egemen olmutur. .. 18. yzylda ise Babil Slalesi (.. 1830-1595) egemenlik kurmutur. Babil slalesinin en nemli kral Hammurabidir. Hammurabi, lkesinin snrlarn batda Akdenize, douda rana, kuzeyde de Toroslara kadar geniletmitir. Bu sralarda Anadoluda Eski Hitit Devleti fetihlere balam ve sonunda Hitit Kral I. Murili .. 1595 ylnda Babili alarak Eski Babil Devletine son vermitir. Daha sonraki dnemlerde Babilde Kassitler etkin olmular, Anadoluda Hititler glenmi, Hurriler, Mitannilerin nderliinde yeni bir siyasi g oluturmulardr.
32
Uygarlk Tarihi
Yaklak iki yzyl sren Mitanni-Hurri egemenliinin zayflamas Assurlularn ykselmesine olanak vermi ve .. 13. yzylda Assur Kral I. Salmanassar Hurri-Mitanni Devletini ykarak, Assur egemenliini kesin olarak balatmtr. Fakat bu Assur egemenlii de youn g dalgalar sebebiyle zayflamtr. .. 9. yzyln banda kuzeyde Assurun tekrar ykselmesine kadar blge kark bir dnem geirmitir. Bu zamana kadar Mezopotamya ve evresinde birok yeni devlet ve kavim ortaya kmt. .. 10. yzyldan yaklak .. 7. yzyln sonlarna kadar sren Assur ynetimine Yeni Assur Krall denmitir. Bu dnemde youn bir yaylma politikas benimsenmitir. Yine de gney Mezopotamyada Babil, egemenliini korumutur. Babil dnda Dou Anadoluda Van Gl ve evresi merkez olmak zere gl bir krallk kuran Urartular ve randaki Medler de bamsz birer g durumundaydlar. Bir dnem Assur zayflasa da III. Tiglatpileser ile tekrar ykselmeye balam, Assurun iinde bulunduu durumdan faydalanp Toroslarn gneyine Kuzey Suriyeye inmeye alan Urartu Kral II. Sarduriyi Adyaman Glbanda 743 ylnda yenmitir. II. Sargon ve sonrasnda Assur glenmitir. Assur birok krall egemenlii altna ald gibi Msra yaplan byk seferlerle Msr da yamalamtr. Yeni Assur Krallnn en geni olduu dnemde Medler ve Babilliler, skitler ile birleerek Assura sava am ve sonunda Yeni Assur Devletinin yklmasna neden olmutur.
Yeni Babil Devleti (.. 612-539)

Yeni Assur Krallnn ortadan kalkmasyla liderlik bir kez daha Babillilerin eline gemi ve Yeni Babil Devleti (.. 612-539) olarak anlan bir dnem balamtr. .. 1000 yllarndan sonra Babile bir Arami kabilesi olan Kaldeliler gelmilerdir. Babil halk Eski Babil Devleti zamanndakinden farklyd. Bu nedenle bu son siyasi oluuma Kalde Devleti de denilmektedir. Babil, nl kral Hammurabiye de bakentlik etmesine ramen esas nn bu dnemde kazanmtr. Gnmze kadar ulaan antsal yaplarn ou bu dnemde Nabopolassar ve Nabukadnezar tarafndan yaptrlmtr. Ayrca Babil, Assurun tm topraklarna egemen olmutur. Nabukadnezzar, Babili grkemli bir kent hline getirmitir. Yeni yl enliklerinde kullanlan tren yoluna alan nl tar Kaps, Babil Kulesi ve dnyann yedi harikasndan biri olan Asma Baheleri bu dnemde son eklini almtr.
ekil 2.3 Babil tar Kaps Kaynak:
www.wayfaring.info/2008/06/12/th e-ishtar-gate/#
33
.. 6. yzyln balarnda Medler ve skitler Dou Anadoluda Urartu Devletine son vermilerdir. randaki iktidar deiiklii ile ortaya kan Persler .. 539 ylnda Babili ele geirmitir. Mezopotamya, .. 539-331 tarihleri arasnda Pers Devletinin bir paras olmutur. Daha sonra bir sre skender mparatorluunun, Byk skenderin .. 323 ylnda lmnden sonra Selevkoslarn eline gemitir. Romallar Mezopotamyann kuzeybat blmn ksa bir sre (.S. 115-117) egemenlikleri altna almlardr. .S. 226-640 tarihleri arasnda Sasaniler, son olarak da .S. 640larda Araplar Mezopotamyaya hkim olmulardr. Assurlularn Anadolu ile ticareti hakknda bilgi veriniz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
ESK MEZOPOTAMYADA DEVLET YNETM

A M A
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Eski Mezopotamyada devlet ynetimini reneceksiniz.
Erken Smerde kent devletlerinde ynetimin ve brokrasinin nasl iledii tam D KKAT olarak bilinmemektedir. Ynetimle ilgili En (Bey), Ensi (Vali) ve Lugal (Kral) gibi unvanlar karmza kmaktadr. Ensi unvan balangta bamsz yneticileri tanmlamak iin kullanlmaktayd. Ensiler yani rahip-krallar, en SIRA SZDE yksek ynetici, en yksek rahip, en yksek yarg ve en yksek komutand. Akkad egemenliinde merkez krallk ynetimi grlr. Sargon ve Naram-Sin gibi gl krallar bakentAMALARIMIZ ten uzak blgelere (Kuzey Suriye ve Anadolu gibi) yama seferleri yaparak topladklar ganimetlerle bakentin ham madde ihtiyacn karlamlardr. Daha sonralar ayn ynetim tarz ve yama seferleri yapma gelenei Yeni Assur Devleti kralK T A P larnda da grlmtr. Akkadlar, devletlerini merkez sistemle yneterek btn dnyay ynetme dncesini gelitirmilerdir. Akkad krallarndan Naram-Sin Agadenin Kral, Drt Bir Yann Hkmdar ve Evrenin Kral gibi unvanlar kullanTELEV YON mtr. Adnn bana tanrlar belirtmek iin konulan iareti ekletmi,Z kendisini Mezopotamyada sadece tanrlara zg olan ift boynuzlu bir balkla betimletmitir. Naram-Sin ile Tanr-Kral dncesi ortaya kmtr. Ancak lkelerine kattklar topraklar iyi organize olmu eyaletler eklinde ynettiklerineN dairN bir iz yoktur. TER ET Daha sonraki Yeni Assur Devleti ve Pers Dnemi krallar da lkelerini mutlak monari sistemiyle ynetmiler, lkelerinin topraklarn eyaletlere blerek balarna valiler atamlardr. Ge Smerde de Tanr-Kral anlay korunmutur. Hammurabi ise Adaletin Kral dncesini vurgulamtr. Assurda ise kral, Tanr Assurun yeryzndeki vekilidir. Mezopotamyada toplum, soylular, sradan vatandalar, yanamalar ve klelerden olumaktayd. Halkn ounluu tarm ve hayvanclkla uraan iftilerdi. Ayrca yazclar, gemiciler, balklar, mimarlar, duvarclar, marangozlar, mlekiler de zanaatkrlar oluturuyordu. Her kentte zengin tccarlar da vard. Halk deiik trde toplu ilerde altrlyor ve zorunlu askerlik yapyordu. Kleler ise evlerde ve tapnaklarda kullanlyorlard.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
34
Uygarlk Tarihi
ESK MEZOPOTAMYA HUKUKU

AM A
Eski Mezopotamya hukukunu reneceksiniz.
Hukuk, toplum dzenini salayan ve devlet gc ile glendirilmi kurallarn btndr. Hukukun bu tanm bize, insanlarn ancak toplum hlinde yaamaya baladklarndan ve en ilkel anlam ile bir devlet kurduktan sonra hukukun ortaya ktn gsterir. Tarih alardan nceki toplumlar, her trl hukuki ilerini gelenek hline gelmi kurallara gre yrtyor olmalydlar. Smerlerde gelenek hukukundan yazl hukuka ilk defa hangi kentte ve ne zaman geildii bilinmemektedir. Smerler her eit almsatm ilerini, deitoku, kira, dn verme ve faiz gibi ekonomik hayatn ilemlerini kil tabletler zerine ivi yazs ile yazdklar gibi, sosyal hayatn evlenme, boanma, miras, evlatlk alma gibi olaylarn da belgelemilerdir. Adaletin koruyucusu olarak Gne Tanrsn (UTU) kutlamaktaydlar. nk Gne, nasl karanlklar aydnlatrsa, tanrnn faili mehul gizli ileri de yle aydnlatacana inanyorlard. Adaletin yeryzndeki temsilcisi hkimlerdi. En byk hkim, bayarg ise krald. Fakat onun mahkemede bulunamad hllerde, kraln vekilleri olarak Sukkaller davalara bakarlard. Mahkemeler tapnan veya ehrin kapsnda yaplrd. Mezopotamyann eitli kentlerinde bulunan binlerce tablet arasnda kanunlarn yazl olduu tabletler veya Hammurabi Kanunlarnda olduu gibi zerine kanun maddeleri yazl steller bulunmutur. Gney Mezopotamya ehirlerinde Smerler egemen olduklar srece bu kanunlar Smerce yazlmtr. Fakat Amurru istilasndan sonra, Sam dilde yani Akkadca yazlmlardr. Mezopotamyada bugne kadar bulunan kanunlar yazl srasna gre unlardr: I. Smerce Yazl Kanunlar: a) Urukagina Kanunu b) Ur-Nammu Kanunu c) Ana ttiu Kanunu d) Lipit-star Kanunu II. Akkadca Yazl Kanunlar: a) Enunna Kanunu b) Hammurabi Kanunu c) Orta Assur Kanunlar Btn bu kanunlar standart bir kalp iinde yazlmtr. Her kanunun; 1) n sz (prolog) 2) Maddeler 3) Netice (epilog) olarak blmden olumas gerekiyordu. Smer Kanunlarnda cezalar daha ok maddi, para cezas olduu hlde, Sami kavimlerin kanunlarnda ar cezalar vard. Talion denilen Ksasa ksas cezas Smerler tarafndan bilinmez, Hammurabi Kanunlarnda ise bu prensibe geni lde yer verilir. Smerlerle balayan bu kanun forml, daha sonralar .. 2. binylda Hititler ve hatta 1. binylda braniler tarafndan da kullanlmtr.
Urukagina Kanunu
Urukagina Kanunu, Smer Kanunlarnn en eskisi olarak kabul edilir. Erken Slaleler III devri sonlarnda (.. 2375) Laga kentindeki Ur-Nane Slalesini devi-
35
rerek iktidara geen Urukagina, tabletlerinde ilkin Laga halknn eski ynetim zamanndaki durumunu gzler nne serer, Laga Ensisi ile rahiplerin i birlii yaparak halkn her trl sosyal ilerinden ar vergiler aldklarn, vergisini veremeyenlerin mallarna rahiplerin nasl el koyduunu anlatr. Sonra kendisinin ald nlemleri anlatr. Bylece, Urukagina sosyal dzeni yeniden kurmak ve sarslan adalet otoritesini kurtarmak amac ile bu reform hareketini yapmtr. Oval bir tablet zerine yazl olan Urukagina Kanunlarnn maddeleri, mlkiyet ve aile hukuku ile ilgili hkmleri ierir.
Ur-Nammu Kanunlar
Urukaginadan yzyl sonra Urda yaayan III. Ur Slalesinin kurucusu Ur-Nammu, Ur ehri halk iin yeni kanunlar karmt. Bunlar yaralama olaylarna verilen kk para cezalarn kapsar.
Ana-ttiu Kanunu
Ninive (Kuyuncuk)deki Assurbanipalin kitaplnda 11 tablet hlinde bulunan ve Assurlu katiplere Smerce retmek iin Smerce-Akkadca olarak iki dilli yazlan ve eitli konular ieren bir seri tablette, ilk kelime olan Ana-ttiu (vadesi gelene kadar) nedeniyle bu adla adlandrlmtr. Bu kanunlarn kim tarafndan, hangi ehirde ve ne zaman karld bilinmemektedir. Fakat, Ur-Nammu Kanunlar karlatrlarak Ana-lttiu serisinin de III.Ur Slalesi zamannda yazld kansna varlmtr. Bu kanunlarda aile hukukuna ait maddeler vardr.
Lipit-tar Kanunu
II. Ur Slalesini takip eden sin-Larsa Dneminde Sami Amurru gleri yznden ehirler de ok deimiti. Bundan dolay yeni devrin otoriteleri, yeni ihtiyalara gre, yeni kanunlar karmlard. sin Slalesinin 5. kral Lipit-tar, sinde baz reformlarn yaplmas gereini grm ve yeni kanunlar karmt. 7 tablet zerine yazlan bu kanunlar, Lipit-tar ve slalesi Sami olduklar halde Smerce yazlmt. nk son Smer devleti olan III. Ur Slalesi yeni km olduu iin halkn byk ounluu hl Smerli olmalyd. Lipit-tar Kanunlarnn maddelerine gelince, ilk maddesi, tabletin ba taraf krk olduu iin eksiktir. Varolan 37 madde gemi kiralama, gayrimenkul (tarla) mlkiyeti ve kiralamas, kle mlkiyeti, amme hukuku, vergi ihmali suu, aile hukuku, hayvan kiras gibi konular iermekteydi.
Enunna Kanunlar
Dicleye katlan Diyala Nehrinin dousundaki Enunna ehri yannda Tel Harmal kazlarnda iki tablet hlinde bulunan bu kanunlarn hangi Enunna kral tarafndan karld anlalamamtr. Enunna Kanunlarndaki cezalar, Smer Kanunlar gibi nakd cezalardr. Bu durum, bu kanunlarn da Smer Kanunlarndan esinlendiini dndrr. Ceza hukuku, medeni hukuk, borlar ve veraset hukuku, nakil vastalar ile ii ve hayvan kiralar tespiti, gda ve sanayi maddelerinin fiyatlar, tarla ve kle mlkiyeti, borlar hukuku, kira kanunu, yaralama cezalar gibi konular ierir.
36
Uygarlk Tarihi
Hammurabi Kanunlar
ekil 2.4 Hammurabi Steli Kaynak:
www.mccc.edu/.../TheAncientNear East508200.htm
Bir stel zerine epeevre yazlmtr. 282 maddelik Hammurabi Kanunlar, eski Smer kanun yazclna uygun bir ekilde ve Akkadca kaleme alnmtr. Stel, Louvre Mzesindedir. Hammurabi, kanunlarnn n sznde kendisinin tanr Anu ve Enlil tarafndan insanlar mutlulua kavuturmak, adaleti hakim klmak, huzursuzluu ve ktlkleri kaldrmak, cizleri zorbalardan korumak iin seildiini anlatr. Prolog ve epilog blmleri eski Babil edebiyatnn en mkemmel nesir rneini verir. Hatta bazlarna gre, eserin edeb deeri yannda hukuki deeri glgede kalmaktadr. lk defa olarak borlar hukukunu ele alarak halk korumutur. Kanunlarnda mimarn, hekimlerin ve iinin gndeliklerini ve cretlerini tespit etmesinin gerekesi yine halkn korunmas fikrinden kaynaklanr. Borlular alacakllara kar korunur, borcunu veremeyen kylnn maln ve hrriyetini elinden alma hakk, zengin tccarlarn elinden alnr, kylye faizsiz olarak borcunu gelecek ylda deme hakkn tanr. Smer Kanunlar ile karlatrldnda, baz maddelerin eski Smer Kanunlarndan alnd, hi olmazsa eski Smer Kanunlarnn gz nnde tutulduu grlr. Hammurabi Kanunlarnda ocuk almann cezas lmdr: Eer bir kimse, bir baka adamn kk olunu alarsa, ldrlecektir. denilmektedir. Hammurabi, Amurru bedevilerinin uygar ehirlerde yerlemi geleneklere uyabilmeleri iin, yeni kanunlar karmak ihtiyacn duymutu. Bu amala, Mezopotamyadaki eski kanunlarn hepsi gzden geirilmi ve ar cezalar konulmutur. Tapnaktan bir ey almann cezas lmdr. Hrsz yakalanrsa, ald mallar kat ile detilir, veremezse ldrlecektir. alnm mala yataklk eden, onu satn alan da ldrlecektir. ocuk almann, yalanc ahitlik yapmann, iftira atmann cezas lmdr. Bunlarn yannda Hammurabi Kanunlarnda sulunun bileini kesmek, hayvanla srklemek, suya atmak gibi ar ldrme ekilleri grlr. Eer bir adam kendi snfndan bir adamn diini krarsa, onun da diini kracaklardr. Eer bir adam hr bir adamn gzn kr ederse, onun da gz karlr Baarsz bir hekim hastasnn gzn kr ederse, hekimin elleri kesilecektir. rneklerde grld gibi Hammurabi Kanunlarnda ksasa ksas ya da gze gz, die di olarak adlandrlabilecek olan ar cezalar vardr. Bu ceza anlay Sami toplumlarnda gnmze kadar varln korumutur. Hammurabi Kanunlarndaki paragraflarn hepsi eer kelimesi ile balyordu. lk defa Smer Kanunlarnda grlen bu sistem, eitli sular iin dzenlenmi kalplardan oluur. Eskialarda kanun koyucular ktlk yapan, vicdansz kiilerle savamaya almlardr. Bunun iin Eski Dou kanunlarnda fyat tarifeleri grlr. Ser-
37
best meslek sahipleri olan hekim, mimar vb. kiilerin cretleri saptanr, kiralar dondurulurdu. Toplumdaki insanlarn birtakm sosyal snflara ayrlmas nedeniyle, Hammurabi kanunlarnda kiiler kanun karsnda eit deillerdir. Farkl snflara farkl cezalar ngrlmekteydi.
ESK MEZOPOTAMYA DN
A M A
Eski Mezopotamya dinini reneceksiniz.
Mezopotamyada ok tanrl bir din anlay hakimdi. Smer, Sami, Hurri, Hitit ve Elam tanrlar birbirinden farklyd. Ancak Smer din anlay her zaman baskn olmutur. Antik Mezopotamya dini, kaytlar bilinen en eski dindir. Smerlerde her ehrin bir tanrs vard: Urukta nanna, Urda Nanna, Lagata Ningirsu, Nippurda Enlil, Babilde Marduk ve Assurda Assur gibi. O ehirde yaayan insanlar da tanrnn hizmetkrlar durumundaydlar. Devlet alanlar geniledike bakentlerin tanrlar, devletin batanrs oluyordu. Tanrlarn bazlar kken olarak hayvan biimli olsalar bile tarihsel dnemde insan eklinde gsterilmilerdir. Tanrlarn saysn tam olarak saptamak mmkn deildir. 600 yeralt ve 600 gk tanrs olduuna inanlmaktayd. Bunlardan bazlar: An (Akkadca: Anu) Gk tanrs, Enki (Akkadca: Ea) Su ve yeralt tanrs; Utu (Akkadca: ama) Gne Tanrs; nanna (Akkadca: tar) Ak ve bereket tanras; Nanna (Akkadca: Sin) Ay tanrs ve Sami kkenli frtna tanrs Adad. Babilin tanrs Marduk yldzlar, burlar ve yl saptayan tanrdr; Dumuzi (Tammuz) Doa tanrsdr. Tanrlarn da insanlar gibi eleri ve ocuklarndan oluan aileleri vardr. Tanrlarn tapnak-ev anlamna gelen zigguratlarn altnda yaadna inanlrd. Zigguratlar Smerlerden itibaren belli bir geliim gstermitir ve Mezopotamyann en nemli mimari eser tiplerinden biridir. Ziggurat, Smerlerin mimariye kazandrd bir yap tipidir. Birok kentte, bir dizi platform ve zerindeki tapnaktan oluan ziggurat bulunmaktayd. Platform zerine yerletirilmi tapnak rnekleri, daha .. 5000 yllarnda Eriduda Obeyt Dneminde grlmeye balamtr. Tam olarak ziggurat denebilecek yaplar III. Ur Slalesinin ilk kral UrNammu (.. 2112-2095) tarafndan Ur, Uruk, Eridu ve Nippurda yaptrlmt. Yaplarn planlar benzerdir.
ekil 2.5 Ur Ziggurat Rekonstrksiyonu Kaynak:
www.frmartuklu.net/tarihibilgiler/181139-zig...
38
Uygarlk Tarihi
Taban dikdrtgendir ve yksek tapnaa dik ada birleen merdivenle klmaktadr. Ana tapnak odasnda tanr tasvirleri bulunmaktayd. Tanrnn evi, dan evi, gkle yer arasndaki balant olarak grlyordu. Barahibe ayinlerde 30 farkl rtbede rahip ve rahibe yardmc olmaktayd. Kurban kesme ve dua etme zel tapnm elemanlarn oluturuyordu. nsanlar tapacaklar tanry semekte zgrd. Zigguratlar tanrlarn evi olmas yannda yazc okulu, ktphane ve ariv ilevlerini de grmekteydi. En deerli metinler tapnakta saklanrd. Tapnaklara bal okullarda yetien yazmanlarn yazd ya da kopya ettii eserlerle arivler daha da zenginlemilerdir.
SIRA SZDE
Zigguratlar nerede ve ne zaman ortaya kmtr? SIRA SZDE
ESK MEZOPOTAMYADA SANAT VE KLTR

DNELM
AM A
DNELM S O R U
Eski Mezopotamya sanat ve kltrn reneceksiniz.

S O R U
Mezopotamyada Yaznn Geliimi

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Uruk DnemininA sonlarna doru .. 3200 yllarnda Uruk IV tabakasnda en erDKK T ken yazl belgeler ortaya kar. Bunlar resim eklindeki (piktografik) iaretlerden olumaktadr. Yazc avu iine sabilecek bir kil tabletin zerine kareler izer ve SIRA SZDE anlatmak istedii eyi resimlerle anlatmaya alrd. Bu yzden de erken kil tabletlerde ok fazla iaret bulunmaktayd. rnein Uruk IV tabakasndan bir tablet AMALARIMIZ zerinde 1500den fazla iaret bulunmaktayd. Yaz yaygnlatka giderek klm ve resim zelliini kaybetmi ve iaret kmeleri hline gelmitir. Bu iaretler de iviye benzetildii iin bu yazya ivi yazs denilmitir. K T A ivi iaretlerininP her biri bir szce deil, bir heceye karlk geliyor, hecelerin yan yana yazlmas ile de szckler oluturuluyordu. ivi yazs, geliimini .. 3. binyln ortalarna doru tamamlad. lk yazlan belgeler de Smerce yazlmtr. TELEV YON MezopotamyadaZ yaznn yaygnlamas sonucunda yazc okullar almtr. Okullar balangta tapnaklarda alrd. Bu okullara Tablet Evi ad verilmekteydi. Okuma yazma renmek isteyen renciler okula gelirler ve kil paralar zerine ayn heceleri tekrar tekrar yazarak yaz yazmay renmeye alrlard. rencilere ait NTERNET alma tabletleri kaz almalar srasnda ele geirilmitir. ivi yazsn ilk kez bir Alman dilbilim adam olan filolog G. Friedrich Grotefend (1775-1853) ksmen zmtr. Grotefend, rann gneybatsndaki Eski ran bakenti Persepoliste ele geen ivi yazl metinleri okumay baarmt (1802). Mezopotamya ivi yazsn, birlikte alt bilim adamlarnn da katksyla zmeyi baaran ise ngiliz subay Sir Henry C. Rawlinson (1810-1895) oldu. Rawlinson, 1833te binba rtbesindeyken ahn ordusunda kimi dzenlemeler yapmak iin bir grup ngiliz subayyla birlikte randa bulunuyordu. Hemedandan Babile giden kervan yolu zerindeki Behistunda Pers Kral I. Dariusa ait yazt ve kabartmalar ilgisini ekti. Yaztlar, ivi yazsyla dilde; Pers, Babil ve Elam dillerinde yazlmlard. Rawlinson, ulalmas ok zor olan bir yerdeki yaztlarn, nce Perse ve sonra Babilce olanlarnn kopyalarn bin bir glkle alabildi. Perse metni 1846 ylnda okumay baard. Babil dilinde yazlm metni de, teki dilbilim uzmanlaryla ibirlii yaparak 1857de zd. Elam dilindeki yazt ise Danimarkal Niels Westergaart 1854te zmt. zellikle yukardaki bilim insannn youn
39
ve yorucu almalar sayesinde, Mezopotamya ivi yazs okunmu ve dolaysyla binlerce tabletteki yazlar gn na kmtr. ivi yazs Hellenistik Selevkoslar Dnemine kadar (.. 312-64), astronomiyle ilgili metinlerde ise .S. 70 ylna kadar kullanlmtr.
Mezopotamyada Edebiyat
Smerler yazya kavutuktan sonra, hatralarndaki btn hikyeleri, masallar, gelenekleri, yazya geirmeye balamlard. Bugn dnyann eitli mzelerinde korunmakta olan Smerce belgelerin toplam 100.000leri bulmaktadr. Smerleri, Babilliler ve Assurlular da izlemi ve yazl belge brakma konusunda Smerlerden aa kalmamlardr. Smer eserlerinin isimleri incelendiinde, byk bir eitlilie sahip olduu grlr. Genellikle edeb belgeler konularn, tanrlar dnyas ile yeryzndeki insanlarn maddi dnyasndan alrlar. Smer edeb eserleri, o zamanki insanlarn felsefi dnceleri, dnya grleri, din inanlar hakknda bilgi sahibi olmamz salar. Bu eserlerde genellikle insan ve onun problemleri, yaama mcadeleleri dile getirilir. Eski Yunanllarn lyada ve Odysseiay yazmalarndan binlerce yl nce, birok mitoslar, destanlar, ilahiler ve kasideleri manzum olarak yazmlard. A.Parrot, Yaznn mucidi olan Smerler, edebiyatn da yaratcs olmulardr. demitir. Smer edebiyat gnmz edebiyatlarndaki sembolizm ve tebih gibi sanatlar binlerce sene evvel kullanmtr. Smerler konuan hayvan masallar, ifti almana gibi daha pek ok fantezi eserler yaratmlardr. Bu hayal kahramanlarn icraatn lirik bir tarzda iirle anlatyorlard. Ancak insanln bu uzak gemiinde her ey din iin yaplyordu. Sanat da edebiyat da dinin emrinde alyordu. Smer edeb belgeleri grupta incelenmektedir: I. Liturjik Eserler: Mitoslar (Adapa, Etana), kaside ve atlar. II. Epik Eserler: Destanlar: l) Yaradl, 2) Glgam 3) Lugalbanda 4) Ninurta III. Didaktik Eserler: Nesir halinde yazlm ilmi eserler. Almanak, szlk vs.
Liturjik Eserler
Bunlarn banda tanrlara veya tanrlam krallara ll ve kafiyeli olarak yazlm vg (kaside)ler gelir. Gne ve Adalet Tanrs amaa ve sin Slalesinden me-Dagana yazlm kasideler rnek olarak verilebilir. Tanrlarn insanlarla olan maceralarn anlatan edeb eserlere mitos denir.
Adapa Mitosu
Bu mitos, byk dinlerin bile kendini kurtaramad bir miran (ge kn) hikyesidir. Gneyin bataklklar yanndaki Eridu kentinde yaayan Adapa, Denizlerin ve akln tanrs Eann koruduu bir insandr. Babas gibi, o da akll bir rahiptir. Gnn birinde Adapa, tanrlarn an hazrlarken, sevgili tanrs Eaya balk kurban vermek ister ve bu amala tapnan kayna binip denize alr. Fakat birden bir lodos kar ve Adapann kayn batrr. Denize den Adapa, sularn iinde rzgrla boutuu srada rzgrn kanadn krar. 7 gn hi rzgr esmez, Gk tanr Anu vezirini ararak: Niin 7 gndr rzgr hi esmiyor?, diye sorar. Vezir de Efendim, Eann olu Adapa rzgrn kanadn krd. cevabn verir. Bunun
40
Uygarlk Tarihi
zerine Anu Hemen onu bana getirin! emrini verir. Bunu duyan Ea, Adapaya gkte verilecek lm cezasndan onu kurtarmak iin baz tavsiyelerde bulunur ve Adapaya bir matem elbisesi giydirir. Gkte seni evvela Tammuz ile Gizzida karladnda, sana: Neden matemlisin? diye soracaklar, o zaman sen onlara: Bizim lkede iki tanr (Tammuz ile Gizzida) kayboldu da onun iin yas tutuyorum. diyeceksin, onlar Anunun yannda sana yardm edecekler eklinde yol gsterdikten sonra, Sakn onlarn sana verecei yemei yeme, suyu ime! diye tembih eder. Adapa yukar, ge gtrlr ve oradaki durum ayn Eann dedii gibi olur. Eann lehinde konuan Tammuz ve Gizzidann yardm ile huzura kabul edilen Adapann safl Anunun houna gider ve ona lmszlk ekmei ve suyundan verilmesini emreder. Fakat Adapa, koruyucu tanrs Eann szn hatrlayarak, verilen yemee el srmez, suyu imez. Tanr Anu: Niin yemiyorsun? diye sorduunda, Ea yeme dedi, cevabn verir. Adapa mitosunda, Glgam destannda olduu gibi, insann lmeye mahkm bir yaratk olduu konusu ilenmektedir.
Epik (Destani) iirler

Smerler edebiyatn her dalnda lmez eserler yaratmlardr. Destani (epik) iirin mucidi de Smerlerdir. Smer destanlar Kahramanlk a (Tufan ncesi) krallarnn icraatlarn anlatrlar. Bugne kadar bu trden Smerce 7 destan bulunmutur: 1. Yaradl Destan 2. Glgam Destan 3. Lugalbanda Destan 4. Enmerkar ve Aratta Beyi Destan 5. Ninurta Destan 6. Kazma Destan
Yaradl Destan
Hammurabi Devrinin kltrel durumunu, sosyal geliimini bize en iyi anlatan Yaradl Destandr, nk bu destann kelime hazinesi ve slubuna dayanlarak Eski Babil Dneminin bir rn olduu kabul edilmektedir. Yaradl Destan bize Babil tanrlar sistemini ve dnyann nasl yaratldn gsterir. Smerlere ev yapmay, ehir kurmay vs. birok eyi Oannes isminde yars insan, yars balk eklindeki bir yaratk denizden gelerek retmi ve sonra yine denize gitmiti. Bu efsanede Smerlerin gney Mezopotamyaya deniz yolu ile geldiklerine bir ima vardr.
Glgam Destan
Glgam Smer kral listesinde II. Uruk slalesinin 5. kral olarak grlr. O, sevgili arkada yars insan, yars boa olan Enkidunun bir hastalktan lmesinden dehete kaplr ve gnn birinde kendisinin de lmesinden korkarak ebed hayat aramak zere geziye kar. Bir tanra ona bu gezinin bouna olduunu, nk imdiye kadar tanrlarn yalnz Tufan kahraman Utanapitimi ebed hayat ile dllendirdiklerini, bunun gizini ona ancak tufan kahramannn syleyebileceini aklar. Bunun zerine Glgam, byk zorluklarla bir nehirden geerek teki dnyaya ular. Utanapitim Tufan olayn btn ayrntsyla ona anlatr ve sonra da ebed hayat veren bir bitkiyi kendisine verir. Fakat Glgam, dnte yorgun ve bitkin bir hlde nehrin kenarna geldii zaman, suya girme arzusu duyar, fakat bu srada bir ylan gelerek ebed hayat otunu yer.
41
Grlyor ki, Smerli air, insanlar iin hayatn eriilmez olduunu son derecede gzel bir fantezi ile anlatmaktadr. nsanlar lmeye mahkmdular. O bunu ok iyi biliyordu. Nitekim ayn konu Lugalbanda Destannda da ilenmitir.
Bilim
En erken metinlerde kullanlan say sistemleri altm tabanl sistemi ierirdi. 60n bleni ok olduu iin sistem, birok hesaplamay basitletirmitir. Bugn de zaman ve a lmlerinde ayn sistemi kullanmaktayz. Eski Mezopotamyallar, .. 2. binyldan itibaren arpm cetvelleri, kare, karekk, kp, 2 ve 16 tabanlarnda logaritma cetvelleri ile birinci ve ikinci dereceden denklemlerin zmleri, eitli geometrik ekillerin alan ve hacim hesaplarn yapmlardr. Babil matematikileri, saysn 3 olarak hesaplamalarna karn bunun tam deerini 3 1/8 (=3.125) olarak gerek deere (3.142) ok yakn hesaplamlardr. Smerler, ayn bir hilalden teki hilale kadar geen tm evrelerini kapsayan sre ile tanmlanan ay takvimi kullanmlardr. Bu sre bazen 29, bazen de 30 gne gn oluyordu. Yl 12 aya blmlerdi. On iki ayn be ayn 29 gn, yedi ayn 30 gn, dolaysyla bir yl 355 gn sayyorlard. Gne ylna gre 10 gnlk fark nedeniyle, ylda bir ay yln 13 ay yapyorlard. Osmanllar, Trkiye Cumhuriyeti kuruluncaya kadar ay takvimini kullanmlardr. Araplar hl ay takvimini kullanmaya devam etmektedir. Smerler, zaman altm dakikalk saatlerde len ilk insanlard ve 1 hafta yedi gnd. Ayn yedisi, ondrd, yirmi biri ve yirmi sekizi hafta sonu kabul edilmiti. Dolaysyla ilk hafta sonu tatilini balatan Smerler olmutur. Gn kavramn da ilk kez Smerler gelitirmitir. Smerler ve Babilliler, gn gndz ve gece olmak zere ikiye ayryor ve 12 ift saate blyorlard. Gn gnein batmasyla balyordu. Ancak .. 300den sonra mneccim Kidannunun nerisiyle gece yars balamas kabul edildi. Bugnk takvimimizde kullandmz baz ay adlar Eski Mezopotamya ay adlarndan kalmadr. ubat ve eyll Akkad dilinde ubatu ve Elulu; nisan ve temmuz Smer dilinde Nisanu ve Dumuzi/Tammuzdur. Haziran Aramiceden gelmedir. Mart, mays ve austos aylarnn isimleri de Latincedir. Smerler ve Babilliler, gndz saatlerinde saati belirlemek iin sabit nesnelerin glgesinden yararlanarak gne saatleri yapmlardr. Ayrca yine gecenin ve gndzn blmlerinin belirlenmesinde su saatleri de kullanlmaktayd. .. 2. binyldan itibaren gksel olaylar gzlemlenir ve gelecekle ilgili kehanetlerde bulunulurdu. .. 700lerde buna dayanarak burlar belirlenmiti. Babilli astronomlar .. 500 lerde gn dnm ve tutulmalarn zamann hesaplayabiliyorlard. Gk cisimlerinin doduu zamanki konumuna gre insann geleceini tahmin eden yldz fal da ilk kez Babilde bulunmutur. Ayrca gne, ay, yldz ve gezegenlerin durumlar nceden tahmin edilerek yllklar yazlmtr. Astronominin geliimi din ve mitoloji ile i iedir nk insanlar astronominin bir amac olduuna inanyorlar ve ona baz din veya mistik unsurlar yklyorlard. rnein tutulmalar ktye iaretti. Eski Mezopotamyada hakknda en ok bilgi sahibi olunan bir baka bilim dal da tptr. Eski Mezopotamyallara gre hastalklara kt ruhlar ve kt cinler neden olmaktayd. Kt ruhlar vcuttan kovacak olan ise sihir ve iyiletirici byyd.Baz hekimler ise hastalklar sihrin yannda iksirler, lapalar, merhemler ve cerrahi mdahaleler ile iyiletirmeye almlardr. Bitki kkleri, saplar, filizleri, yapraklar, iekleri, insan ve hayvan kemikleri, eitli hayvan paralar, dklar, organlar ile arsenik, demir oksit, gherile, bakr tozu, cva, kkrt, kire, do-
42
Uygarlk Tarihi
al su ile hazrlanan ilalar ve masaj da hastalklarn tedavisinde kullanlmaktayd. Doast glere inanld iin tp bilimi geliememitir. Asu/a-zu ad verilen hekimler, eitli hastalklar iin tedaviler nerirlerdi. Aipu denilen kiiler ise by ile hastalklar iyiletirmeye alrd. Hekimlik sadece rahiplere mahsus kutsal bir meslekti. Cerrahlk ise bir zanaatt. Cerrahlar, yaralar, kk ve krk gibi hastalklar iyiletirmekle grevliydi. Hekimler gibi sihirle hastalklar iyiletirmeye almazlard. nsanlar teknolojik olarak yerleik yaama gemeden nce aletlerini krldklarnda keskin kenarlar elde edilen akmak ta ve bir tr volkanik, doal cam olan obsidyenden yapyorlard. Bu i byk bir beceriyi gerektiriyordu. Yerleik yaama geildikten sonra daha eitli teknolojik geliimler grlmeye balad. Ulam, madenlerin ilenmesi, mimarlk, mlekilik, dokumaclk, camclk, dericilik, iftilik, sulama, kanal yapm, suyun depolanmas, kanalizasyon sistemi gibi bugnk uygar yaamn temelini oluturan teknikler Mezopotamyada gelitirilmitir. Ulamda genellikle nehirler ve kanallar kullanlmtr. Gemilerle Basra Krfezi ve Akdenize seferler yaplyordu. Karadan ulamda genellikle katr ve eek kervanlar kullanlrd. .. 2000lerde at, .. 1. binylda ise develer de kullanlmtr. Mezopotamyada tekerlekli aralar .. 3500lerden itibaren kullanlmaktayd. Smerlerin drt tekerlekli ve eek koulan sava arabalar vard. Ayrca ksa yolculuklar iin de yekpare tekerlekli arabalar kullanlmtr. Mezopotamyada anak mlek .. 7000 yllarndan itibaren kullanlmaya balar. Dnya zerindeki ilk rnekler ise .. 11. binylda Japonyada yaplmtr. Mezopotamyada anak mlek yapm Japonyadan bamsz olarak kefedilmitir. Balangta elle ekillendirilen kaplar .. 4500lerden itibaren arkta yaplmaya balamtr. Kaplarn arkta yaplmas hem anak mleklerin seri olarak retilmesini hem de daha dzgn kaplarn yaplmasn salamtr. .. 2000lerden itibaren de hzl ark kullanlmtr. Neolitik Dnemde biimlendirilen en erken heykeller, kabartmalar, mcevher ve kk el sanatlar ile teknolojik gelimeyi gsteren mleki ark, araba tekerlei, saban, yelkenli tekne, yap kemeri ve tonoz, Mezopotamyal toplumlarn uygarla yaptklar katklardr. Heykeltralk Mezopotamyallar iin nemliydi. En eski insan tasvirleri kire tandan yaplmt. Mezopotamya heykeltral Yeni Smer Dnemi Gudea heykelleri ve Hammurabi ba ile stn bir noktaya ulamtr. Kabartma sanat rneklerine de erken dnemden itibaren rastlanmaktadr. Eannatumun Akbabalar Steli, Naram-Sin Kabartmas, Hammurabi Kanunlar Steli ve Yeni Assur Dnemi sava ve av kabartmalar, kabartma sanatnn en gzel rnekleridir. Mezopotamyada Smerlerle balayp Yeni Babil Dnemine kadar grlen Zigguratlar yannda saray yaplar da mimari adan gzel eserlerdir. Saraylar .. 3. binyln ortalarndan itibaren grlmeye balar. Ki Saray, avlular, holler, taht salonlar, oturma birimleri ve depolar gibi pek ok blmden oluur. Bunun yannda Enunna Saray (.. 2000), Marili Zimrilimin Saray (.. 1700), Dur-Karigalzu (.. 1380), Assur, Ninive ve Babil saraylar dikkat ekicidir.
SIRA SZDE
Eski Mezopotamyada heykel ve kabartma sanat hakknda bilgi veriniz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
43
zet
A M A
Eski Mezopotamyann corafi koullarn ve tarih ncesini aklaynz. Mezopotamya, Yunanca mesos=ara/orta ve potamos=rmak kelimelerinden tretilmi iki rmak aras anlamnda bir corafi terimdir. Dicle (diglat) ve Frat (Purattu) nehirleri Mezopotamyaya hayat verir. yi ya almas nedeniyle Zagros etekleri Paleolitik adan itibaren insanlarn yaad bir blge olmutur. Kk gruplar hlinde yaayan bu ilk insanlar yaamlarn kk, brtlen tr bitkiler, yaprak toplayarak ve bazen de bunlara ek olarak byk hayvanlar avlayarak salard. Kuzey Irakta Kk Zap Blgesinde yer alan Barda-Balka kamp alan ve Byk Zap Nehri Vadisinde bulunan anidar Maaras Paleolitik a insanlarnn nemli yaam alanlardr. Gnmzden 12.000-11.000 yl nceki aa Mezolitik ya da Epipaleolitik a denir. Bu an zelliklerini gsteren kltrler Dou Akdeniz kysnda saptanan Kebara ve Natufiyen kltrleridir. Besin retimi evresine gei, insanlk tarihinin en nemli aamalarndan biridir. .. 10.000 yllarnda balayan Neolitik ada insanolunun ilk kyleri kurulmaya; buday arpa, bezelye ve mercimek tarm yaplmaya; koyun, kei, sr, kpek ve domuz gibi hayvanlar evcilletirilmeye; ticaret yaplmaya baland. .. 7000lerde ilk defa anak mlek yaplmaya ve kullanlmaya baland. Hassuna, Samarra, Halaf ve Ubaid bu dnemde nemli kltrlerdir. Blgenin bir sonraki evresi Uruk Dnemi (.. 4000-3100) dir. .. 3200de rahipler, ekonomik kaytlarn tutulmas srasnda yazy gelitirmilerdir. Eski Mezopotamya tarihini genel hatlaryla aklaynz. Mezopotamya tarihi Smerler ile balar ve srasyla, Erken Hanedanlar Dnemi (.. 29002350), Akkadlar (.. 2350-2150), Yeni Smer Dnemi (III. Ur Slalesi) (.. 2112-2000), Assurlular ve Babilliler, Kassitler, Assur ve Urartu Krallklarnn yklmas, Yeni Babil Devleti (.. 612539) birbirini takip eder. Mezopotamya, .. 539331 tarihleri arasnda Pers Devletinin bir paras olmutur. Daha sonra bir sre skender mparatorluunun, Byk skenderin .. 323 ylnda lmnden sonra Selevkoslarn eline gemitir.
Romallar, Mezopotamyann kuzeybat blmn ksa bir sre (.S. 115-117) egemenlikleri altna almlardr. .S. 226-640 tarihleri arasnda Sasaniler, son olarak da .S. 640larda Araplar Mezopotamyaya hkim olmulardr. Eski Mezopotamyada devlet ynetimini aklaynz. Erken Smerde kent devletlerinde ynetimin ve brokrasinin nasl iledii tam olarak bilinmemektedir. Ynetimle ilgili En (Bey), Ensi (Vali) ve Lugal (Kral) gibi unvanlar karmza kmaktadr. Akkad egemenliinde merkez krallk ynetimi grlr. Akkadlar devletlerini merkez sistemle yneterek btn dnyay ynetme dncesini gelitirmilerdir. Daha sonraki Yeni Assur Devleti ve Pers Dnemi krallar da lkelerini mutlak monari sistemiyle ynetmiler, lkelerinin topraklarn eyaletlere blerek balarna valiler atamlardr. Eski Mezopotamya hukukunu aklaynz. Smerlerde gelenek hukukundan yazl hukuka ilk defa hangi kentte ve ne zaman geildii bilinmemektedir. Adaletin koruyucusu olarak gne tanrsn (UTU) kutlamaktaydlar. Adaletin yeryzndeki temsilcisi hkimlerdi. En byk hkim, bayarg ise krald. Fakat onun mahkemede bulunamad hllerde, kraln vekilleri olarak Sukkaller davalara bakarlard. Mahkemeler tapnan veya ehrin kapsnda yaplrd. Mezopotamyada bugne kadar bulunan kanunlar yazl srasna gre unlardr: I. Smerce Yazl Kanunlar: a) Urukagina Kanunu b) Ur-Nammu Kanunu c) Ana ttiu Kanunu d) Lipit-tar Kanunu II. Akkadca Yazl Kanunlar: a) Enunna Kanunu b) Hammurabi Kanunu c) Orta Assur Kanunlar Mezopotamya dinini aklaynz. Mezopotamyada ok tanrl bir din anlay hkimdi. Smer, Sami, Hurri, Hitit ve Elam tanrlar birbirinden farklyd. Ancak Smer din anlay her zaman baskn olmutur. Antik Mezopotamya
A M A
AM A
A M A
A M A
44
Uygarlk Tarihi
dini, kaytlar bilinen en eski dindir. Smerlerde her ehrin bir tanrs vard. Urukta nanna, Urda Nanna, Lagata Ningirsu, Nippurda Enlil, Babilde Marduk ve Assurda Assur gibi. Tanrlarn tapnak-ev anlamna gelen zigguratlarn altnda yaadna inanlrd. Taban dikdrtgendir ve yksek tapnaa dik ada birleen merdivenle klmaktadr. Zigguratlar tanrlarn evi olmas yannda yazc okulu, ktphane ve ariv ilevlerini de grmekteydi.
A M A
Mezopotamya sanatn ve kltrn aklaynz. Uruk Dneminin sonlarna doru .. 3200 yllarnda Uruk IV tabakasnda en erken yazl belgeler ortaya kar. Bunlar resim eklindeki (piktografik) iaretlerden olumaktadr. Yaz yaygnlatka giderek klm ve resim zelliini kaybetmi ve iaret kmeleri hline gelmitir. Bu iaretler de iviye benzetildii iin bu yazya ivi yazs denilmitir. Smerler yazya kavutuktan sonra, hatralarndaki btn hikyeleri, masallar, gelenekleri, yazya geirmeye balamlard. Bugn dnyann eitli mzelerinde korunmakta olan Smerce belgelerin toplam 100.000 leri bulmaktadr. Smerleri, Babilliler ve Assurlular da izlemi ve yazl belge brakma konusunda Smerlerden aa kalmamlardr. Smer eserlerinin isimleri incelendiinde, byk bir eitlilie sahip olduu grlr. Genellikle edeb belgeler konularn, tanrlar dnyas ile yeryzndeki insanlarn maddi dnyasndan alrlar. Smer edeb eserleri, o zamanki insanlarn felsefi dnceleri, dnya grleri, din inanlar hakknda bilgi sahibi olmamz salar. Bu eserlerde genellikle insan ve onun problemleri, yaama mcadeleleri dile getirilir. Smer edeb belgeleri grupta incelenmektedir: I. Liturjik Eserler: Mithoslar (Adapa, Etana), kaside ve atlar. II. Epik Eserler: Destanlar: l) Yaradl, 2) Glgam 3) Lugalbanda 4) Ninurta III.Didaktik Eserler: Nesir hlinde yazlm ilm eserler: Almanak, szlk vs. En erken metinlerde kullanlan say sistemleri altm tabanl sistemi ierirdi. 60n bleni ok olduu iin sistem, birok hesaplamay basitletirmitir. Bugn de zaman ve a lmlerinde ayn sistemi kullanmaktayz. Eski Mezopotamyallar, .. 2. binyldan itibaren arpm cetvelleri, kare, karekk, kp, 2 ve 16 tabanlarnda logaritma cetvelleri ile birinci ve ikinci dereceden denklemlerin zmleri, eitli geometrik ekillerin alan ve ha-
cim hesaplarn yapmlardr. Babil matematikileri, saysn 3 olarak hesaplamalarna karn bunun tam deerini 3 1/8 (=3.125) olarak gerek deere (3.142) ok yakn hesaplamlardr. Smerler, bir ay takvimi kullanmlardr. Bu sre bazen 29, bazen de 30 gne gn oluyordu. Yl 12 aya blmlerdir. Smerler, zaman altm dakikalk saatlerde len ilk insanlard ve 1 hafta yedi gnd. Gn kavramn da ilk kez Smerler gelitirmitir. Smerler ve Babilliler , gn gndz ve gece olmak zere ikiye ayryor ve 12 ift saate blyorlard. Smerler ve Babilliler, gndz saatlerinde saati belirlemek iin gne saatleri yapmlardr. Ayrca yine gecenin ve gndzn blmlerinin belirlenmesinde su saatleri de kullanlmaktaydlar. .. 2. binyldan itibaren gksel olaylar gzlemlenir ve gelecekle ilgili kehanetlerde bulunulurdu. Eski Mezopotamyada hakknda en ok bilgi sahibi olunan bir baka bilim dal da tptr. Eski Mezopotamyallara gre hastalklara kt ruhlar ve kt cinler neden olmaktayd.Kt ruhlar vcuttan kovacak olan ise sihir ve iyiletirici byyd.Baz hekimler ise hastalklar sihrin yannda iksirler, lapalar, merhemler ve cerrahi mdahaleler ile iyiletirmeye almlardr. Ulamda genellikle nehirler ve kanallar kullanlmtr. Gemilerle Basra Krfezi ve Akdenize seferler yaplyordu. Karadan ulamda genellikle katr ve eek kervanlar kullanlrd. .. 2000 lerde at, .. 1. binylda ise develer de kullanlmtr. Mezopotamyada tekerlekli aralar .. 3500 lerden itibaren kullanlmaktayd. Mezopotamyada anak mlek .. 7000 yllarndan itibaren kullanlmaya balar. Balangta elle ekillendirilen kaplar .. 4500 lerden itibaren arkta yaplmaya balamtr. Neolitik Dnemde biimlendirilen en erken heykeller, kabartmalar, mcevher ve kk el sanatlar ile teknolojik gelimeyi gsteren mleki ark, araba tekerlei, saban, yelkenli tekne, yap kemeri ve tonoz, Mezopotamyal toplumlarn uygarla yaptklar katklardr. Mezopotamyada Smerlerle balayp Yeni Babil Dnemine kadar grlen Zigguratlar yannda saray yaplar da mimari adan gzel eserlerdir. Saraylar .. 3. binyln ortalarndan itibaren grlmeye balar. Ki Saray, avlular, holler, taht salonlar, oturma birimleri ve depolar gibi pek ok blmden oluur. Bunun yannda Enunna Saray, (.. 2000), Marili Zimrilimin Saray (.. 1700), Dur-Karigalzu (.. 1380), Assur, Ninive ve Babil saraylar dikkat ekicidir.
45
Kendimizi Snayalm
1. nsanolunun ilk ky yerleimlerini kurdu, tarm yapp, hayvanlar evcilletirdii aa ne ad verilir? a. Paleolitik a b. Mezolitik a c. Tun a d. Neolitik a e. Demir a 2. Smerlerde, ilk yazl reformlar ile tannan Smer kral kimdir? a. Mesilim b. Ur-Nane c. Urukagina d. Eannatum e. Lugalzaggesi 3. Akbabalar Steli, hangi Smer kral tarafndan yaptrlmtr? a. Eannatum b. Mesilim c. Ur-Nane d. Urukagina e. Lugalzaggesi 4. Smerlerin .. 2900-2350 tarihleri arasndaki Erken Hanedanlar Dnemi, Mezopotamyaya hangi kavmin geliiyle son bulmutur? a. Babilliler b. Assurlular c. Hititler d. Akkadlar e. Gutiler 5. Assurlularn Anadoludaki ana ticaret merkezi neresiydi? a. atalhyk b. Kani/Nea c. Alacahyk d. Hattua e. Halaf 6. Assurlu tccarlarn Anadoluya getirerek sattklar maden aadakilerden hangisidir? a. Altn b. Demir c. Gm d. Bakr e. Kalay 7. tar Kaps, Babil Kulesi ve dnyann yedi harikasndan biri olan Babilin Asma Baheleri hangi krallk zamannda yaplmtr? a. Akkadlar b. Eski Babil Devleti c. Yeni Babil Devleti d. Eski Assur Devleti e. Yeni Assur Devleti 8. Aadaki kanunlardan hangisi Akkada yazlmtr? a. Urukagina Kanunu b. Ur-Nammu Kanunu c. Ana ttiu Kanunu d. Lipit-tar Kanunu e. Hammurabi Kanunlar 9. Smerlerde Su ve Yer Alt tanrs aadakilerden hangisidir? a. Utu b. Enki c. Dumuzi d. nanna e. Nanna 10. Mezopotamyada yaznn ilk defa ortaya kt kent aadakilerden hangisidir? a. Eridu b. Ur c. Laga d. Uruk e. Umma
46
Uygarlk Tarihi
Okuma Paras
Smer Okulu Uygarlk tarihi asndan baklnca, Smerin kazand en stn baarlar, iviyazsnn gelimesi ve bunun dorudan uzants olan resmi eitim sistemiydi. . nc binyln balarnda yaayan isimsiz, uygulamaya eilimli Smer bilgeleri ve retmenlerinin yaratcl ve azmi olmasayd, gnmzn entelektel ve bilimsel baarlarnn pek olanakl olamayacan sylemek bir abartma deildir. Elbette, ilk Smer iaretleri olan resimyazsn icat edenler, daha sonraki zamanlarda gelitii haliyle okul sistemini kolay kolay ngremezlerdi. Fakat ncelikle zerlerinde ekonomi ve ynetimle ilgili yazlar bulunan binden fazla resimyazl kk tabletten oluan, bilinen en eski yazyla yazlm belgeler arasnda bile okuma ve altrma yapma amal szck listeleri ieren pek ok tablet bulunmaktadr. Bu da, daha . 3000lerde bile baz yazclarn retme ve renme zerine dnm olduklarn gsterir. Bunu izleyen yllardaki ilerleme yava oldu. Fakat . nc binyln ortalarndan itibaren, btn Smerde yaz yazmann resmi olarak retildii baz okullar bulunmu olmaldr... Smer okulunun ba okul babas da denen ummiayd. rencilere okul olu, mezunlara ise eski gnlerin okul olu deniyordu. retmen yardmcs aabey olarak adlandrlyordu ve grevlerinden bazlar rencilerin kopyalamas iin yeni tabletler yazmak, rencilerin kopyalarn gzden geirmek ve ezberlerini dinlemekti. Dier retim grevlileri arasnda, rnein izimden sorumlu kii ve Smerceden sorumlu kii bulunuyordu. Ayrca rencilerin okula devamndan sorumlu gzetmenler ve disiplinden sorumlu zel grevliler vard. Okul mdrne de okul babas denirdi. Smer okullarndaki renciler byk olaslkla yalnzca erkeklerden oluuyordu. Kaynak: Kramer, S. N. (2002). Smerler. Tarihleri, Kltrleri, Karakterleri, Kabalc Yaynevi, stanbul. s. 303, 306.

1. d Yantnz yanl ise Mezopotamyann Corafi Koullar ve Tarih ncesi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Mezopotamya Tarihi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Mezopotamya Tarihi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Mezopotamya Tarihi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Mezopotamya Tarihi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Mezopotamya Tarihi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Mezopotamya Tarihi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Mezopotamya Hukuku konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Mezopotamya Dini konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Mezopotamyada Sanat ve Kltr konusunu tekrar okuyunuz.
2. c 3. a 4. d 5. b 6. e 7. c 8. e 9. b 10. d

Sra Sizde 1 Mezopotamyada Paleolitik adan (Yontma/Eski Ta a) itibaren insanlar yaamaya balamlardr. Kuzey yarm krenin byk bir ksm buzullarla kapl olmasna ramen Mezopotamya bu souk iklimden etkilenmemi ve insanlar iin ok uygun bir yaam alan olmutur. Musul yaknlarnda Paleolitik an balarna tarihlenen ta aletler saptanmtr. Kk gruplar halinde yaayan bu ilk insanlar yaamlarn kk, brtlen tr bitkiler, yaprak toplayarak ve bazen de bunlara ek olarak byk hayvanlar avlayarak salarlard. Kuzey Irakta Kk Zap Blgesinde yer alan ve gnmzden yaklak 80.000 yl ncesine tarihlenen Barda-Balka kamp alan ve Byk Zap Nehri Vadisinde bulunan anidar Maaras Paleolitik a insanlarnn nemli yaam alanlardr. anidar Maarasnda homo sapiens neanderthalensis tr insana (Neandertal Adam) ait iskeletler ve kullandklar ta aletler bulunmutur.
47
Sra Sizde 2 .. 2. binyln balarnda Anadolu ile ticaret yapmaya baladlar. Oluturduklar geni ticaret a onlarn Mezopotamya kltrn farkl blgelere yaymasna ve farkl kltrleri de Mezopotamyaya tamasna neden olmutur. Anadoluda .. 1950-1750 yllar arasnda yaanan Assur Ticaret Kolonileri anda Assurlu tccarlar Anadoluya ticaret yapmaya gelmilerdir. Tccarlar genellikle Anadoluda ihtiya duyulan tun yapmnda kullanlan kalay ve eitli kumalar satyorlar, karlnda da altn ve gm alyorlard. Anadolunun yaz ile tanmas ve tarih alara girmesi de yine Assurlu tccarlar sayesinde olmutur. Kltepe ren yerinde yaplan kazlarda Assurlu tccarlarn evlerinin bodrum katlarnda ok sayda iviyazl tablet bulunmutur. Anadolu halk da yazy renmi ve .. 2. binyln balarnda Anadolu tarihi alarna girmitir. Sra Sizde 3 Mezopotamyada tanrlarn tapnak-ev anlamna gelen zigguratlarn altnda yaadna inanlrd. Zigguratlar Smerlerden itibaren belli bir geliim gstermitir ve Mezopotamyann en nemli mimari eser tiplerinden biridir. Ziggurat, Smerlerin mimariye kazandrd bir yap tipidir. Birok kentte, bir dizi platform ve zerindeki tapnaktan oluan ziggurat bulunmaktayd. Platform zerine yerletirilmi tapnak rnekleri, daha .. 5000 yllarnda Eriduda Ubeyd Dneminde grlmeye balamtr. Tam olarak Ziggurat denebilecek yaplar III. Ur Slalesinin ilk kral Ur-Nammu (.. 2112-2095) tarafndan Ur, Uruk, Eridu ve Nippurda yaptrlmt. Yaplarn planlar benzerdir. Taban dikdrtgendir ve yksek tapnaa dik ada birleen merdivenle klmaktadr. Ana tapnak odasnda tanr tasvirleri bulunmaktayd. Tanrnn evi, dan evi, gkle yer arasndaki balant olarak grlyordu. Barahibe ayinlerde 30 farkl rtbede rahip ve rahibe yardmc olmaktayd. Kurban kesme ve dua etme zel tapnm elemanlarn oluturuyordu. nsanlar tapacaklar tanry semekte zgrd. Zigguratlar tanrlarn evi olmas yannda yazc okulu, ktphane ve ariv ilevlerini de grmekteydi. En deerli metinler tapnakta saklanrd. Tapnaklara bal okullarda yetien yazmanlarn yazd ya da kopya ettii eserlerle arivler daha da zenginlemilerdir.
Sra Sizde 4 Neolitik Dnemde biimlendirilen en erken heykeller, kabartmalar, mcevher ve kk el sanatlar ile teknolojik gelimeyi gsteren mleki ark, araba tekerlei, saban, yelkenli tekne, yap kemeri ve tonoz Mezopotamyal toplumlarn uygarla yaptklar katklardr. Heykeltralk, Mezopotamyallar iin nemliydi. En eski insan tasvirleri kire tandan yaplmt. Mezopotamya heykeltral Yeni Smer Dnemi Gudea heykelleri ve Hammurabi ba ile stn bir noktaya ulamtr. Kabartma sanat rneklerine de erken dnemden itibaren rastlanmaktadr. Eannatumun Akbabalar Steli, Naram-Sin Kabartmas, Hammurabi Kanunlar Steli ve Yeni Assur Dnemi sava ve av kabartmalar, kabartma sanatnn en gzel rnekleridir.
Bottero, J., M - J. Steve. (2002). Evvel Zaman inde Mezopotamya, (ev. A. Tatler), stanbul. Hrn, S. (1998). ivi Yazs: Ortaya k, Gelimesi, zm, stanbul. Hooke, S. H. (2002). Ortadou Mitolojisi Mezopotamya, Msr, Filistin, Hitit, Musevi, Hristiyan Mitoslar, (ev. A. enel), Ankara. Krolu, K. (2006). Eski Mezopotamya Tarihi, stanbul. Knal, F. (1983). Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara. Kramer, S. N. (2002). Smerler Tarihleri, Kltrleri, Karakterleri, Kabalc Yaynevi, (ev. . Buze), stanbul. Kramer, S. N. (1999). Tarih Smerde Balar, (ev. H. Koyukan), stanbul. Maisels, C. K. (2000). Uygarln Douu, Yakndouda Avclk ve Toplayclktan Tarma, Kentlere ve Devlete Gei, (ev. A. enel), stanbul. Nissen, H.J. (2004). Ana Hatlaryla Mezopotamya. Yakn Dou Arkeolojisinin lk Dnemleri, stanbul. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakndou, (ev. Z. Kl), stanbul. Yldrm, R. (2004). Uygarlk Tarihine Giri, Ankara.
3
Amalarmz

UYGARLIK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Eski Msr tarihinin genel hatlarn ve devlet rgtnn ileyiini aklayabilecek, Eski Msrda bilim ve yaz alannda ne gibi almalar yapldn kavrayacak, Eski Msr mimarisinin zelliklerini tanmlayacak, Eski Msr dini ve l gmme geleneklerini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Nil Nehri Antsal Tapnaklar Yukar Msr Hiyeroglif Yaz Aa Msr Krallar Vadisi Firavun Takvim Piramitler Mumyalama
indekiler
ESK MISIR TARHNN GENEL HATLARI VE DEVLET RGT ESK MISIRDA BLM VE YAZI ESK MISIR MMARSNN ZELLKLER ESK MISIR DN VE L GMME GELENEKLER
Uygarlk Tarihi
Eski Msr Tarihi ve Uygarl
Eski Msr Tarihi ve Uygarl

ESK MISIR TARHNN GENEL HATLARI VE DEVLET RGT
A M A
Eski Msr tarihinin genel hatlarn ve devlet rgtnn ileyiini reneceksiniz.
Corafi Koullar
Msr kltr, Nil Vadisinde gelimitir. Dar ve birka km genilikte olan vadi kuzeyde Delta Blgesinden gneyde Assuandaki birinci alayana kadar uzanyordu. Msr, kuzeydeki Aa Msr (Nil Deltas) ve gneyde vadi boyunca uzanan Yukar Msr olmak zere iki ayr blmden oluur. Bat ve douda llerle, douda kyya paralel uzanan sradalarla, gneyi alayanlarla kuatlmtr. Bu blgede bulunan kayalklar geii zorlatrmaktadr. alayanlarn gneyinde ise Nubya yer almaktayd. lkenin saldrya en ak blgesini kuzeyi oluturmaktadr. Libya, Sina Yarmadas ve Suriyeye Delta Blgesinden geitler vardr. lkenin bu ekilde d dnyadan soyutlanm olmas homojen bir Msr kltrnn olumasnn ana nedenidir. klim hemen hemen yasz olduu iin, topran verimlilii, tmyle Nil Nehrinin taknlarna balyd. Dnyann en uzun nehri olan Nil (6695 km), Viktorya Gl civarndan ortaya kar ve kuzeye doru akar. Uganda ve Sudan getikten sonra Msra ular. Akdeniz kylarnda bir delta oluturarak denize dklr. Nehir zerinde kuzeyden gneye doru numaralanm 6 alayan vardr. Ekvatoral yalar sonucu Nil Nehri mays aynda ykselmeye balard ve temmuzdan ekime kadar vadi zerinden akard. Bu mevsime eski Msrllarca Takn (akhet) denirdi. Kasmn banda sular ekilmeye balar, nehir yava yava yatana gerilerdi. Nehrin getirdii miller, yatann iki yanna birikir ve Msrn en verimli tarm topraklarn olutururdu. Topran yeniden ortaya kt bu mevsime Ekim (peret) denirdi ve ekim faaliyetleri yaplabilirdi. Bu topraktan normal yamurla beslenmi topraa gre drt kat fazla rn alnabilmitir. Marttan hazirana kadarki dnem ise Hasat (shemu) mevsimiydi. Herodotos, Msr Nilin bir armaandr. diyerek bu nehrin Msr iin tad hayati nemi vurgulamtr.
50
ekil 3.1 Eski Msr Haritas Kaynak: (E. Hornung, Msr Tarihi, stanbul, 2004, s. 11)
Uygarlk Tarihi
SIRA SZDE
SIRA Nehrinin taknlarna gre belirlenen ka mevsim vard? Eski Msrda Nil SZDE
DNELM S O R U
Msr Tarihi
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Msrda Paleolitik (Eski Ta a) adan beri insanlar yaamaktayd. Paleolitik kltrlerin izleri gnmzden 500.000 yl nceye kadar gitmektedir. Yaam koulS O R U lar gnmzdekinden farklyd, iklim daha nemli, gnmz ekvatoral iklimine daha yakn bir iklimdi. Bugn vadinin yarsndan fazlasn kaplayan Nil Nehri, o dnemde tm D K K A T kaplyor ve daha sonralar l hline gelecek olan yerlerde invadiyi sanlara zg yerleim alanlarn evresinde topluyordu. Gnmzden 12000 yl nce Sahrann kuraklamas ve llemesi sonucunda bu blgede avclk ve topSIRA SZDE layclkla geinen halklar Delta Blgesine ve Nil Vadisine g ettiler. Cilal Ta a da denilen Neolitik ada insanlar ilk kyleri kurmular, hayvanlar evcilletirmiler, tarm yapmaya balamlar ve anak mlek retmilerdir. Neolitik ada AMALARIMIZ ve Slaleler ncesi Dnemde Aa Msrda Merimde (.. 5. binyl) ve El-Meadi (.. 4. binyl), Yukar Msrda ise Badari Kltr (.. 4400-3800), ve Nagada (I, K A P II, III) Kltr T(.. 4000-3000) nemli kltrlerdir. Kylerin birlemesiyle kabile
DNELM
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
3. nite - Eski Msr Tarihi ve Uygarl
51
Nome: Eski Yunancada eyalet anlamna gelen nomostan tremitir. Kabile niteliindeki ynetim birimleridir.
niteliindeki ynetim birimleri olan nomeler olumutur. Her nomenin bir yerel tanr ya da tanras vard. .. 3400den sonraki yllarda nomeler aralarnda birleerek Aa Msr Krall ve Yukar Msr Krall olmak zere iki krallk oluturdular. Bu krallklarn balangtaki bakentleri Aa Msrda Buto, Yukar Msrda Hierakonpolisti; daha sonra kuzeyde Sais ve gneyde Tinis ya da Abidos bakent oldu. Bu krallklarn koruyucu tanrlar Yukar Msrda Ktlk Tanrs Seth (Set), Aa Msrda Gne Tanrs Horustu. Aa Msr krallar krmz, Yukar Msr krallar beyaz bir ta takyorlard. Yeni Krallk Dneminin banda yerlemi bir gelenee gre .. 3000 yllarnda Menes (=Aha) adl efsanevi bir kral, o zamana kadar ayr krallklar olduu dnlen Aa ve Yukar Msr birletirmeyi baarmtr. Menesin gerekten yaadna ilikin izler kesinlik kazanmamtr. lkenin birlemesinden nceki dneme ait belgeler vardr. O dnemde Gney Msrllarn bakenti olduu sanlan Hierakonpoliste Kuzey Msrllarla savarken betimlenmi Akrep adl bir kral gsteren antlar bulunmutur. lkenin gerek birletiricisinin de onun halefi Narmer olduu sanlmaktadr. Hierokonpoliste bulunmu olan, tapnaa adak olarak sunulmu Narmer Levhas ad verilen levhadaki kabartmalarda, Yukar Msrn tacn giyen Kral Narmer Delta Blgesini ele geirip, bir reisi esir alrken betimlenmitir. Kral, levhann dier tarafnda da Aa Msrn tacn giymi ekilde resmedilmitir.
ekil 3.2 Narmer Levhas
Erken Devir (.. 3000-2650) (1-2. Slaleler)

lk iki slalenin ynetime geldii bu devirde Yukar Msrdaki Abidos, Aa Msrdaki Memfis ve Orta Msrdaki Tinis kentleri slalelerin oturduu kentlerdir. Erken Devir sonlarnda Msrn snrlar gneyde Birinci alayana kadar uzanmt. Bu dnemde Msr merkez devlet ynetimi oluturulmu ve yzyllarca kullanlacak olan krallk modeli gelitirilmitir. Daha nemli bir gelime, hiyeroglif yaznn gelitirilmi olmasdr. Ayrca Msr sanat da klasik biimlerine kavumutur. Erken Devirde Eski Msrdaki nemli gelimeleri maddeler hlindeSIRA SZDE nasl yazabiliriz?
SIRA SZDE
Eski Krallk (.. 2650-2134) (3-8. Slaleler)
DNELM
3. Slalenin ikinci kral Coser (.. 2630-2611)in veziri mhotep tarafndan Sakkarada yaplan basamakl piramit firavun mezarlarnn ilk grkemli rneidir. mhoS O R U tepin birok unvan yannda ba heykeltra unvan da vard. Byk sayg gren mhotep Yunan-Roma Dneminde de ifa datan bir tanr olarak tannmt. 4. D KAT Slale byk piramitlerin dnemidir. Bu slalenin ilk kral Snefru K(.. 2575-2551)
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
52
Uygarlk Tarihi
Dahurda iki, Meidumda bir piramit yaptrmtr. Eski Krallk Dneminde ina edilen nl piramitler o aa Piramitler a adnn verilmesine neden olmutur. 4. Slale firavunlar Keops (.. 2551-2528), Kefren (.. 2520-2494) ve Mikerinos (.. 2490-2472)un Gizede yaptrdklar piramitler, Msrn en grkemli antlar olarak karmza karlar. Bu slalenin dier firavunlarndan Racedef (.. 25282520) de kendisine piramit mezar yaptrmtr. Antsal mimariye sahip olan piramitler g ve zenginliin simgesiydiler ve bugn dnyann yedi harikasndan birini olutururlar. Bu slale zamannda heykeltralk, kabartma, yazt ve mezar hediyelerinde de parlak, stn bir sanat anlay grlr. 4 ve 5. Slale tarihinin en nemli gelimelerinden birini, gne dininin ortaya kmas oluturur. Msr firavunlar, Rann Olu (Gne Tanrsnn Olu=Horus), unvann kullanmaya balamlardr. 5. Slale zamannda piramitlerin boyutlar klmtr. Bu slaleden Userkaf (.. 2465-2458) Sakkaradaki basamakl piramidinin karsnda Gne Tanrs Ra iin antsal bir tapnak yaptrm ve ondan sonra gelen be kral da bu tr tapnaklar piramit mezarlarnn yanna yaptrmaya devam etmilerdir. Bu hanedann son krallar zamannda gne dininin neminde bir azalma olmu ve gne tapnaklarnn yapm sona ermitir. Eski Krallk zamannda Msr topraklar gneyde Aa Nubya, Kuzeyde Sina Yarmadasna kadar uzanyordu. Ancak 6. Slalenin son firavunu II. Pepi Dneminde (.. 2246-2152) bir gerileme dnemi yaanm 7 ve 8. Slaleler zamannda (.. 2150-2134) baa geen firavunlar genelde otoriteyi kaybetmilerdir. Nubya zerindeki kontrol zayflamtr. Eyaletleri ynetmek iin merkezden atanan valiler, atandklar blgeyi kendi mlkleri gibi grmeye balamlar, karlar iin komularyla atmlar ve valilik babadan oula geer hle gelmitir. Bundan sonra .. 2134-2040 yllar arasnda 9, 10 ve 11. Slaleler zamannda Birinci Ara Dnem yaanmtr. Bu dnemdeki slaleleri kendilerini kral ilan eden valiler kurmular ve bunlar komularna da krallklarn kabul ettirmilerdir.
SIRA SZDE
Eski KrallkSIRA SZDE Msrda yaplan antsal yap tipleri nelerdir? Bu dnemin sonunDneminde da firavunlarn otoritelerini kaybetmelerinin ne gibi sonular olmutur?
DNELM S O R U
Orta Krallk (.. 2040-1640) (11-14. Slaleler)

11. Slalenin son iki kral ve 12. Slale zamannda lkede yeniden birlik olutuS O kenti rulmu ve Teb R U Msrn merkezi hline gelmitir. 11. Slale firavunlarndan Tebli II. Mentuhotep (.. 2061-2010) yresel beylerle anlam, onlarn destei ile lkenin birliiniK yeniden salamtr. Gebe saldrlarna kar lke snrlarn gDK AT venlik altna alm, Msrn etkisini Nubyaya kadar uzatmtr. .. 1985 civarnda I. Amenemhet (.. 1991-1962)in tahta el koymas ile 12. SIRA SZDE Slale balar. Amenemhet, Orta Msrdaki Lit kentinde yeni bir bakent kurmutur. Teb kenti de Yukar Msrn ynetim merkezi olarak kalmtr. Amenemhet, firavunun lmnden yani kendi lmnden sonra tahtn el deitirmesini kolayAMALARIMIZ latrmak iin, olunu tahta ortak ederek yeni bir gelenek balatmtr. Msr tarihinin en baarl firavunlar arasnda gsterilen bu slale zamannda merkez devletin gc daha daA artm ve yresel beyler tamamen etkisiz hle getirilmitir. FiraK T P vun III. Senusret (.. 1878-1841) Dneminde Msr o zamana kadarki en geni snrlarna ulam, bugnk Sudann kuzeyindeki Nubya ele geirilmi, Libyallarla yaplan savaEkazanlmtr. Ayrca Girit ve Suriye ile de ticaret ilikileri iine girilTEL VZYON
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
53
mitir. Mentuhoteb ve 12. Slale firavunlar, glerini gstermek iin Nilin Birinci ve kinci alayanlar arasna bir dizi kale ina etmilerdir. 13. Slale dneminde baa geen 70 kadar kral ksa srelerle tahtta kalabilmilerdir. Bu firavunlar Msrn snrlarndaki hkimiyetlerini yava yava kaybetmeye baladlar. .. 1700lerden sonra Suriye zerinden Msra giren baz gebe kavimler Dou Delta Blgesini igal ettiler. Msrllar, bu gebeleri yabanc diyarlarn efleri anlamna gelen Hiksoslar olarak adlandrdlar. Hurri kkenli Hiksoslar Delta Blgesine egemen olmular ve 15. Slaleyi kurmulardr. Memfisi ele geirerek, Dou Deltasnda Avariste kendi bakentlerini kurmulardr. 17. yzylda Hiksoslar, Nubyallarla ittifak yapmlar, Nubya snrndaki kaleler Msrllarca birdenbire terkedilmi, Orta Kralln bakenti Lit de istila edilmitir. 15 ve 17. Slaleler aras (.. 1640-1550) kinci Ara Dnem olarak adlandrlr. Hiksoslar, Msr kltrn hemen benimsediler. Msr tanrs Sethi de tapndklar dier tanrlarn arasna kattlar. Bunun yannda Msra gelirken beraberlerinde koumlu atlar ve yeni zrh eitleri getirdiler ve bunlar sayesinde Msrllar kolayca malup ettiler. Ayrca lir ve lavtay da Msrllara onlar tantmlardr. Hiksoslar Dneminde Msr bir kltrel zenginlik yaamasna ramen izole bir blgede yaayan Msrllar, dardan gelen bu istilaya alamamlar ve Hiksoslar hi benimseyememilerdi. 1550lerde Teb kentinden bir bey olan I. Ahmose (.. 1550-1525), Hiksoslarla mcadeleye giriti. nce Nubyallarla Hiksoslarn balantsn kesti, daha sonra Memfis ve Avaris kentlerini ele geirdi. Hiksoslara kar, onlardan rendikleri atl sava arabalarn kullanarak savat ve sonunda onlar yenerek Filistine srd. Nubya zerinde de Msr egemenliini tekrar kurdu.
SIRA SZDE Firavun Amenemhet krallk sisteminde ne gibi bir yenilik yapmtr? Orta Krallk Dneminin yklmasna hangi kavim neden olmutur?
SIRA SZDE
Yeni Krallk (.. 1550-1070) (18-20. Slaleler)
DNELM
DNELM S O R U
Yeni Krallk Dnemi, 18. Slaleden I. Ahmosenin Hiksoslar yenip Msrda siyasal birS O R U lii tekrar kurmasyla balar. Hiksos istilas ile sarslan Msrn, Yeni Krallk Dnemi firavunlar savaydlar, pek ok lkeyi fethederek byk bir imparatorluk kurdular. I. Tutmosis (.. 1504-1492), .. 1500lerde kuzeye doru sefer yapp K K A T ehirlerini D Filistin ele geirdi, Suriyedeki Mitanni Devletini malup ederek lkesinin snrlarn kuzeyde Frat Nehrine, gneyde ise Drdnc elaleye kadar geniletti. Hiksos sava taktikleSIRA SZDE rini kullanmaya devam eden Msrllar Suriyeye kadar dayanmlard. I. Tutmosisin kz, firavun II. Tutmosisin (.. 1492-1479) kraliesi olan Hatepsutun olu yoktu. vey olu III. Tutmosis (.. 1479-1425) tahta ktnda ok kk olduu iin, .. AMALARIMIZ 1473te I. Tutmosisin gerek vrisi olduunu iddia ederek taht ele geirdi. Bir kadn firavun Msrn bana geiyordu (..1473-1458). Onun zamannda Msr baarl ve istikrarl bir dnem yaad ve ok glendi. Orta Msr etkili bir ekilde kontrol etmi ve K T A P orada pek ok tapnak ina ettirmitir. Deir el- Bahride Hatepsutun yaptrd mezar tapna dnemin en nemli mimari yaplarndan biridir. Hatepsutun vey olu olan gl firavun III. Tutmosis yeniden Ztahta getiinTELEV YON de (.. 1458-1425), vey annesinin antlar ve dikili talar zerine hiyeroglifle yazlm olan adn sildirtmitir. Daha nce I. Tutmosis tarafndan malup edilen Suriyedeki Mitanni Krall Msra meydan okuyor ve Msr egemenliinden kurtulNTER ET mak istiyordu. III. Tutmosis Filistin ve Suriye zerine en az 17 sefer Ndzenledi. Frata kadar Suriye ve Filistini ele geirdi. Firavun kazand zaferi Karnaktaki Amon Tapnann duvarlarna yazdrd. Nubya zerinde de egemenliini kabul ettirdi.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
54
ekil 3.3 Firavun Eknaton (IV. Amenofis), kars nl kralie Nefertiti ve ocuklar
Uygarlk Tarihi
II. Amenofis Dneminde (.. 1427-1401) Mitanni egemenlii kaybedildi. IV. Tutmosis Dneminde (.. 1401-1391) Mitanni Krall Anadoluda Hititlerin glenmesinden ekindii iin Msr ile bar yapt. Filistin Msrllarda kald, Suriyede Mitanniler egemen oldu. III. Amenofis (.. 1390-1353) Dnemi Yeni Kralln en parlak dnemidir. III. Amenofis, Kas ve Mitanni prensesleriyle evlenmi ve bar glendirilmitir. Babil Akkadas diplomasi dili olarak kullanlmaya balanr. III. Amenofisin olu IV. Amenofis (.. 1352-1335), .. 1350lerde Msrn geleneksel tanrlar yerine Gne (Aton) monoteizmini (tektanrclk) yerletirerek dinde reform yapmak istemitir. Bu bir gnee tapma kltyd. IV. Amenofis olan ismini Atonun hizmetkr anlamna gelen Eknaton olarak deitirmitir. Aton iin Teb kentinde ilk tapnak yapld. Bakent Orta Msrda yeni kurulan Akhetaton (bugnk Tell el-Amarna) kentine tand. Burada yaplan Aton Tapnann zeri, dier Msr tapnaklarnn aksine gkyzne doru ak braklmt. Eknatonla ilgili resimler ve kabartmalarda firavun genellikle dorudan doruya nlarn saan gnein altnda gsterilmitir. IV. Amenofisin gnei tek tanr olarak kabul ettirmek istemesi rahiplerin tepkisini ekmitir. Bu nedenle lke karkla srklenmitir. Birok tapnak kapatlm, topraklarn btn kullanm haklar dorudan firavuna devredilmi, ekonomik yap bozulmutur. Ksacas yeni din benimsenmemitir. .. 1335te Eknatonun lmyle baa geen Tutankaton (.. 1333-1323) kk yatayd. Birka ay sonra ad Tutankamon olarak deitirildi. Eknaton ehri tamamen terkedildi ve bakent Teb ehrine tand. Tutankamon, eski Msr dini olan Amon dinini ve politeizmi (ok tanrcl) geri getirmitir. Firavun, daha 19 yanda iken hastalanarak lmtr. Krallar Vadisindeki mezar 1922 ylnda bulunana kadar bozulmadan kalmtr ve ok zengin mezar armaanlar iermektedir. Tutankamon ldnde Msr kt bir durumdayd. Bir komutan olan Horemheb taht ele geirdi. Msrn idari yapsn dzeltti. Eknatonun Aton Tapnan yktrd. Karnak Tapnan onartt. Kendisini 18. Slalenin son kral olarak tantt. Olu olmad iin krallk, arkada ve kendisi gibi bir komutan olan I. Ramsese geti. I. Ramses (.. 1307-1306) 19. Slalenin kurucusudur. Onun ardllarndan 19. Slale firavunlarnn en gls olan II. Ramses (.. 1290-1224), Msr lkesinin kuzey snr kabul edilen Suriye egemenlii iin Hititlerle mcadele etmitir. .. 1285 ylnda Suriyede Kade ehrinde Hitit Kral Muvatalli ile savamtr. Tarihe Kade Sava olarak geen bu sava sonucunda II. Ramses byk bir zafer kazandn iddia etmesine ramen, Hitit kaynaklarna gre yenilgiden ans eseri kurtulmu ve savata baar salayamamtr. .. 1270 ylnda II. Ramses ve Hitit Kral III. Hattuili arasnda yaplan Kade Bar Antlamas, tarihte iki devlet arasnda yaplan ilk yazl antlamadr. Antlamaya gre Kuzey Suriye Hititlerde kalmtr. II. Ramses ayn zamanda III. Hattuilinin iki kzyla evlenmi, akrabalk ilikileri kurulmutur. II. Ramses ayrca saltanat srasnda yapt bayndrlk faaliyetleri ile de hatrlanr. Delta Blgesinde Per Ramessuda grkemli bir bakent kurmutur. Bakentte saray ile balca tanrlar olan Amon, Ra ve Set tapnaklar vard. Ayrca Teb kentinde Nil Nehrinin bat kysnda etkileyici bir tapnak mezar olan Ramasseumu, Yukar Msrda nl Abu Simbel Tapnan da yaptrmtr.
55
.. 1200lerde Merneptah (.. 1224-1214), Libyallarla birleerek Delta Blgesine saldran Deniz Kavimlerini geri pskrtmtr. 20. Slalenin gl firavunlarndan olan III. Ramses zamannda (.. 1194-1163) kinci Deniz Kavimleri G, Msr zorlam, ancak III. Ramses karadan ve denizden saldran Deniz Kavimlerini pskrtmeyi baarmtr. III. Ramses Teb ehri yaknlarndaki Medinet Habu Tapnann duvarlarna yazdrd yaztlarda, Deniz Kavimlerine kar kazand zaferi anlatmtr. Bu baarya ramen lke karklk iine girmi, Suriye ve Filistin elden kmtr. Bu kral zamannda tarihte bilinen ilk grev yaanmtr. lkenin iinde bulunduu karklk ortamnda, devlet brokrasisinde yaanan bir aksaklk sonucunda kral mezarlarnn inasnda alan ustalara paylarna den tahl ulamaynca, ustalar greve gitmilerdir. 20. Slalenin son krallarnn hepsi Ramses adn almlar ve lkenin kt gidiini durdurmaya almlarsa da baarl olamamlardr. IV. Ramses (.. 11631156) zamannda Filistin, Suriye ve Nubya egemenlii kaybedildi. Libyallarn saldrlar durdurulamad. Kral mezarlar ve tapnak depolar halk tarafndan soyulmaya balad. Nubyadan getirilen asker birliklerle bu yamann nne geilmeye alld. Daha nceki firavunlarn mezarlarndaki mumyalar 20. Slale firavunlar tarafndan alnarak Deir el-Bahrinin arkasndaki tepelerdeki gizli mezarlara tand. .. 1070de XI. Ramsesin lmnden sonra Teb rahipleri merkez otorite karsnda glerini artrmlar ve ayrlk hareketlere girimilerdir. .. 1070712 yllar arasnda 3. Ara Dnem yaanm ve Msr kk ynetim alanlarna paralanmtr. Yeni Krallk Dneminde tahta geen kadn firavun kimdir? Suriye SIRA SZDE iin hangi egemenlii devletle, hangi sava yaplmtr?
SIRA SZDE
Ge Dnem (.. 712-332) (25-31. Slaleler)
DNELM
DNELM S O R U
Msrda firavunlarn egemenliinin son bulmas sonucunda, .. 8. yzyln ortalaS O R U rnda Gney Msr, Nubya kkenli Kuiler Hanedan tarafndan kontrol edilmeye baland. Bu hanedann krallar kendilerini firavunlarn halefi olarak grmlerdir. .. 727 ylnda en hrsl krallar, Piankhi, kuzeye doru ilerledi, Delta Blgesini DKKAT eline geirerek, 25. Msr Slalesini kurarak egemenliini ilan etti. Msr, .. 671de Assur Kral Esarhaddon tarafndan ele geirildi. .. 671de SIRA SZDE Memfis, .. 664-663 yllarnda Teb ehri igal edildi ve yamaland. Kuiler gneye ekilmek zorunda kaldlar. Assurlularn ana vatanlar uzaktayd. Bu nedenle Msrn konrtroln yerel bir ynetici ile salamak istemilerdir. Kendilerine Sais AMALARIMIZ kentine bal kk bir Delta krallndan Psammetikos adl bir ynetici setiler. Psammetikos diplomasi ve g kullanarak tm Msrda hkimiyetini kabul ettirerek 26. Slaleyi kurdu. Bu arada kuzeyden gelen Kimmer tehlikesi A P kar karK T ile ya kalan Assur Msrla ilgilenememitir. Psammetikos (.. 664-610) Msrn birliini tekrar salamtr. Soylular, grkemli mezarlara gmlmler, byk boyutlu tapnaklar ina edilmi ve ilk kez byk bir donanma oluturulmutur. Ayrca TELEVZYON Psammetikos, Yunanl kolonistlerin .. 620 ylnda Sais ehri yaknlarnda Naukratis ticaret kolonisini kurmalarna izin vermitir. Firavun Amasis (.. 570-526) zamannda ise Msr son parlak dnemini yaamtr. Amasisin lmnden hemen sonra Persler, .. 525te N T E R N E T PsammetiKral III. kos komutasndaki Msr ordusunu yenmi ve Msr bir Pers eyaleti (satraplk) olarak kendilerine balamtr. Persler 27 ve 31. Slaleleri kurmulardr. .. 332 ylnda Byk skenderin Msr ele geirmesiyle Pers egemenlii son bulmutur. lke
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
56
Uygarlk Tarihi
.. 332-323 tarihleri arasnda Byk skender mparatorluuna, skenderin lmnden sonra komutanlarndan I. Ptolemaios tarafndan kurulan Ptolemaioslar Devletine balanm, .. 30 ylnda Ptolemaioslar Devletinin Roma tarafndan ortadan kaldrlmasndan sonra bir Roma eyaleti hline (Aegyptus) gelmitir. Bizans Dneminden sonra, .S. 640larda Araplarn eline gemitir.
Devlet Ynetimi
Msr, dier n Asya krallklar gibi mutlak bir krallkt. Firavun szc byk ev anlamndadr. Bu szcn kral anlamnda kullanlmas Yeni Krallk Dneminden itibaren kabul grmtr. Firavun, tanrlarn yannda gsterilir ancak tanr deildir. Tanrnn yeryzndeki temsilcisidir. Horusu temsil eder, Gne Tanrs Ra nn oludur. Orta Krallk zamannda firavunlar tanr olarak grlmez, aksine firavunluunun tanrlar tarafndan onaylanmas gerekirdi. Yeni Krallk zamannda yaayan firavunlar ise tanrsallatrlmtr. Firavun, tanrnn temsilcisi olarak topraklarn, mallarn ve insanlarn sahibidir. Firavunun insanlarn hizmetinde besleyici olma, hak hukuk salama ve savalk gibi ilevleri olmas gerekiyordu. Hkmdar, uyruklarn beslemekle ve ihtiyalarna gre donatmak, adaleti salamak ve yasalar yapmak ile grevlidir. Ayn zamanda ordunun bakomutandr. Tanrlarn tapnaklarn ina etmek, geniletmek, ayn zamanda da kltlerine nezaret etmek zorundadr. Firavunun tanrlardan ald meruiyeti genellikle babadan oula ya da kardeten kardee geer. Erkek vris olmamas durumunda kraliyet ailesinden bir kzla evlenen erkek kralla sahip olabilirdi. Firavundan sonra en nemli kii, firavunun yardmcs olan vezirdi. Merkezden atanan eyalet valileri, kral adna lkeyi yneten vezire kar sorumluydular. Vezir, ayn zamanda bayarglk grevini yrtyordu, ekonomiden, hazineden ve btn yap ilerinin denetiminden sorumluydu. 18. Slale krallarndan II. Amenofis (.. 1427-1401) Dneminden balayarak, ynetim sorumluluunu lkenin kuzeyinde ve gneyinde iki vezir paylamtr. Yeni Krallk Dneminde gelien ordu, kraln olu olabilen bir bakomutan tarafndan ynetilmitir. Memurlar okuma yazma bilenler arasndan seiliyordu. Tarla snr lme, vergi toplama, hukuk ve ordu ile ilgili ilere bakarlard. Msr, gl dnemlerde eyaletlere blnerek idare edilmekteydi. Her eyaletin banda firavun tarafndan tayin edilmi bir vali bulunurdu. Bir baka snf olan rahipler din gcn ellerinde bulunduruyorlard. Memurlar ve rahipler devletin gcn kaybettii zamanlarda nfuz mcadelelerine girimilerdir. Memurlar ve rahiplerin altnda ok geni bir ifti tabakas vard. Mlk ve toprak daha Eski Krallk Dneminden itibaren devlet mal saylyordu. ifti tabakas ounlukla baml durumdayd. Bunlardan baka zanaatkrlar da baka bir snf oluturmaktayd. .. 2. binyldan itibaren kleler de grlmeye balar. Ancak Msrda kleliin ekonomik bakmdan zel bir nemi olmamtr.
SIRA SZDE
Eski Msrda ynetim ekli neydi? Devlet ynetiminin en stnde kimler vard? SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
57
ESK MISIRDA BLM VE YAZI

A M A
Eski Msrda bilim ve yazy reneceksiniz.
Bilim
Msrllarn matematik bilgisi Mezopotamyallarnkinden daha dk dzeyde idi. Matematik, taynlarn paylatrlmas gibi idari grevler nedeniyle gelitirilmitir. Farkl grevler yapan kiilerin, paylar da farklyd. Msrllar pay birden byk olan kesirleri hesaplarken zorluk ekiyorlard. 7/8i ifade etmek istediklerinde1/2+1/4+1/8 eklinde gsterirlerdi. Aritmetik bilgileri de basit dzeyde idi. Ancak geometri konusunda ileri dzeyde bilgiliydiler. Msr geometrisi baz problemlerin zmleriyle alan ve hacim ls eklinde karmza kmaktadr. zellikle taknlardan sonra Nil kenarndaki tarla snrlarnn saptanmasnda geometri ok nemliydi. Msrllar kenar uzunluklarnn oran 3, 4, 5 olan genin hipotensnn karsndaki ann dik a olduunu biliyorlard. Baz bilim adamlar Msrllarn Pisagor Teoremini bildiklerini dnmektedirler. Pi saysn gerek deere (3.1416) ok yakn olarak 3,16 olarak hesaplamlard. Bir genin alann da hesaplayabiliyorlard. Eski Msrda yaayan insanlar tp konusunda da baz bilgilere sahiptiler. Yaam sresi azd. ocuklarn anne stnden kesildikleri ya olan 3 yanda ocuk lmlerinin yzdesi ok yksekti. Genellikle ortalama mr 29 yld. Parazit hastalklar, verem, di eti iltihab yaygn grlen rahatszlklard. Msrl doktorlarn krklar ve ak yaralar iyiletirebildikleri saptanmtr. Ancak insan vcudunun nasl altna ilikin bilgileri gelimemitir. Kalbin vcudun merkezi olduu, kan yannda salya, idrar ve sperm gibi svlarn da kalpten kt dnlmekteydi. Msrllarn .. 3000lerde gelitirdikleri Msr takvimi, Dnya Kltr Tarihi asndan nemli olmutur. Nil Nehrinin periyodik taknlarna dayanan bir takvimdir. Bu takvime gre bir ylda drder aylk 3 mevsim (Takn, Ekin, Hasat) vard. Buna dayanarak bir yl 30 gnlk 12 aya blmler, buna 5 gn ekleyerek 365 gnlk bir gne yl gelitirmilerdir. Ancak 365 gne ilaveten altar saatten 4 ylda bir oluan artk gn olmad iin Msrllarn gne yl her drt ylda bir 1 gn geri kalyordu. Daha sonra Julius Caesar bu takvime her drt ylda bir fazla gn ekleyerek, Msr takviminin bir yldaki 6 saatlik hatasn dzeltecektir. .S. 1582de Papa XIII. Gregor tarafndan yaplan dzeltme sonucunda, bugn hl kullandmz Gregoryen takvimi ortaya kmtr. Msrllar basit gne saatleri de yapmlardr. zerlerinde saati gsteren izgiler vardr ve gnein glge uzunluuna gre saat tespit edilebiliyordu. Eski Msr takviminin Dnya Kltr Tarihi asndan nemi nedir? SIRA SZDE
NELM Eski Msrda .. 3000 yl civarnda yaz ortaya kmtr. Baz Daratrmaclar Msrllarn yazy Mezopotamyallardan rendiklerini dnmektedirler. Msrllar yazS kendilerine zg y Mezopotamyadan renmi olsalar bile, takliti olmamlar ve O R U bir yazy gelitirme baarsn gstermilerdir. Her iki yaz sistemi arasnda byk farklar olmas bunu aka kantlamaktadr. Yaz Msrda da Smerlerde olduu giDKKAT bi eyann eklini izmekle balamtr. Ancak Smer yazsndan farkl olarak Msr
Gregoryen Takvimi: Miladi takvimin yanl olduunu dnd yerlerini dzeltmek iin Papa XIII. Gregor tarafndan yaptrlan takvimdir. 1582 ylnda kabul edilmitir Julien takvimine 10 gn ilave edilmitir; 5 Ekim gn, 15 Ekim olarak kabul edilmitir. O gn cumadr ve bu deimemitir. Gne sistemi takvimler iinde yanl en az olan takvimdir. Bir senede 24 saniye hata oluur yani takvim hesaplamasnda 1 gnlk hatann ortaya kmas iin 3600 yl gemesi gerekir. Jlyen ve Gregoryen takvimlerini birbirine evirmek iin 13 gn ilave etmek ya da karmak gerekir. Bunun nedeni iki takvim arasndaki farkn her 400 ylda 1 gn artmasdr. 2100 ylndan sonra bu fark 14 gne kacaktr.
Yaz
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
58
Uygarlk Tarihi
Hiyeratik Yaz: Kutsal yaz. Hiyerogliflerin el yazs hali olarak dnlmelidir. Msr rahipleri ve katipler tarafndan kayt tutmak iin kullanlmtr. Kopt Yazs: Hristiyan Msrllarn (kpti) Yunan alfabesine yaptklar 6 harflik ilave ile oluan yaz.
hiyeroglifi temelde resim biimindedir. En basit dzeyde hiyeroglif, yazcnn ifade etmek istedii nesnenin resmedilmesi biiminde olumutur. Buna piktogram denir. Bir insan anlatlacaksa insan resmi, balk anlatlacaksa balk resmi izilirdi. Piktogramn sesi ayn zamanda uzun bir szcn iinde hece olarak da kullanlabilirdi. Piktogramlar, soyut kavramlar da temsil edilebilirdi. rnein bir papirus rulosu, yazmak anlamndadr. Hiyeroglif yaz (Eski Yunanca: hieros: kutsal, graphikos: oyma=hieroglyphikos) zellikle kutsal metinlerin taa kaznmasnda kullanlan resm bir yazyd. Msr yazl belgelerinin byk bir ksmn oluturan ynetim ve hukuk metinlerinin yazmnda gn getike en yaygn hiyeroglif iaretleri ksaltlarak kullanlmaya baland. Zamanla bu ksaltmalar oalnca hiyerogliften tmyle farkl bir yaz olan hiyeratik yaz ortaya kt. Hiyeroglif yazya gre ok daha ksa srede yazlabiliyordu. Hiyeratik yaz .. 200e kadar kullanlmtr. .. 700den sonra hiyeratik yaznn basitletirilmi hli olan demotik (Eski Yunanca: demotikos: halkla ilgili) denilen halk yazs ortaya kmtr. Bu yaz halkla ilgili hukuki metinlerde kullanlmtr. .S. 3. yzyldan itibaren demotik yaznn yerine kopt yazs denilen bir yaz tr kullanlmtr. Msr hiyeroglifleri 1822 ylnda Eski Msr Uzman ve Dilbilimci Jean-Franois Champollion tarafndan zlm ve Eski Msr tarihi ve uygarl ile ilgili pek ok gvenilir bilgiye ulalmtr. Msr yazsnn belirgin zellii, onun her zaman aslna bal kalm olmas ve basit iaretlerden olumu olsa bile Fenike, Eski Yunanca ve gnmzn modern dillerinin yazlar gibi alfabetik olmasdr. Bu yaz, daha sonra oluan komu alfabetik yazlar ve Fenike yaz sistemlerini, harf yazs fikri bakmndan etkilemitir. Eski Msrda yazc okullar da vard. nk eitli devlet kurumlarnda alacak memurlarn okuma yazma bilmesi gerekmekteydi. Saray, ordu ve tapnaklarda yazc okullar almaktayd. retmenler, ounlukla rahiplerdi. Kk kylerde ise yazclar ailelerine ve akrabalarna okuma yazma retirlerdi. rencilere ncelikle hiyeratik yaz, daha sonra daha karmak olan hiyeroglif yaz retilirdi. renme sreci uzundu. Baz Msr kaynaklarna gre bu sre 12 yla kadar kyordu. renilmesi gereken yzlerce iaret vard ve hiyeroglif yazmak bal bana bir sanat hline gelmiti. Hiyeroglif yazabilmek byk bir saygnlk kazanmak anlamna geliyordu ve yneticilik grevine doru giden yolu ayordu. Okuma yazma renen renciler corafya, matematik, edebiyat, tarih, ticaret, din ve anatomi dersleri de gryorlard. Msrllar yaz yazmak iin papirsleri kullanyorlard. Papirs, Nil Nehrinde yetien saz tr bir bitkidir. Bitkiyi kt hline getirmek iin, gvdesinden ince eritler kesilir, dz bir zemine nce yatay daha sonra dikey olarak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklak 48x43 cm boyutlarndaki her tabaka u uca eklenerek 40 m uzunlua kadar ulaan papirs rulolar yaplabilirdi. Yaz, yatay eritlerin olduu yze, siyah mrekkep kullanlarak, kolonlar hlinde yazlr, nemli szcklerin alt krmz a boyasyla izilirdi. Papirsler yazldktan sonra rulo hlinde saklanrlard. Pahal ve nadir bulunan bir malzemeydi. zerine yaz yazmak da beceri isteyen bir iti. Bu nedenle okullarda renciler kopya etmeleri iin verilen metinleri, devlerini anak mlek paralar ya da kire ta paralar zerine yazyorlard. Yeni Krallk zamannda tahta tabletler de kullanlmtr. Eski Msrda kullanlan yaz tipleri nelerdir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
59
ESK MISIR MMARSNN ZELLKLER

A M A
Eski Msr mimarisinin zelliklerini reneceksiniz.
Eski Msr mimarisi, antsal rnekleri olan mezarlar ve tapnak yaplarnda younlamtr. Saray yaplar ise gnmze kadar korunamamtr.
Mezarlar
Msr krallar .. 3000lerde kerpiten yaplm mastaba ad verilen mezarlara gmlmlerdir. Dik bir kuyu iinde, zemin seviyesinin altnda bir mezar odas bulunur. Mezar odasnn tam zerinde zemin seviyesinde dikdrtgen planl, kerpi ya da tatan bir yap yer alr. Yapnn dou yzne lnn ruhunun (Ka) geebileceine inanlan sahte kap yaplrd. Buras aslnda kk bir odayd. Kapnn zerinde lnn unvan ve ad yazlrd. 3. Slale zamannda oda geniletilmi, 4. Slale zamannda ise oda iine bir sunak eklenmitir. Sunak zerine yiyecek maddelerini sembolize eden maddeler ya da gerek yiyecekler braklrd. Ayrca odaya lnn heykel ve heykelcikleri konulurdu. Eer lnn mumyas bozulursa, ruhun bu heykellerden birinin iine gireceine inanlrd. Oda duvarlar gnlk hayattan alnan resimlerle sslenmitir. Halk tabakas da mastabalara gmlmtr. Halka ait mastabalarda, oda duvarlarnda ekim, hasat, ba bozumu, hayvanclk, balklk, avclk, dokumaclk gibi iler batan sona kadar bir film eridi gibi her aamas (ekme, bime, balyalama) ile resmedilmitir. Bunlarn yannda oyunlar, danslar, yelkenliler gibi sahneler de vardr. Bu sahnelerde mezarda yatan kii, faaliyetleri bizzat ynetir ekilde gsterilmitir. Daha sonra 6. Slale zamannda mezar odalarnda duvar resimleri yannda lnn biyografisi de yer almtr. Mastabalar piramitlerin yaknna ina edilmilerdir. Msrda 3. Slaleden itibaren krallara byk mastabalar eklinde mezarlar yaplmaktayd. Firavun Coserin nl basamakl piramidi .. 2630larda yaplmtr ve kral mezarlarnn ilk antsal rneidir. Coserin veziri olan mimar mhotep, Sakkarada, tatan bir mastabann zerine bir dierini ina ederek basamakl piramidi yapmtr. Bu piramitte gm odas, toprak hizasnn altndadr. Msr firavunlar .. 2630 ile 1640 yllar arasnda kendilerine piramit biiminde mezarlar yaptrmlardr. Bu tipte byk mezar antlar, firavunlarn lmlerinden ok nce yaplmaya balanmaktayd. Piramitlerin iki ana tr vard: Basamakl piramitler ve Gerek piramitler. Gerek piramitler 4. Slaleden itibaren yaplmaya balanmtr. Bunlar basamakl piramitlerin gelimesi sonucu ortaya kmlardr. Basamakl piramitten, gerek piramit mezar antlarna gei, 4. Sla-
ekil 3.4 Bir mastabann kesiti Kaynak:

www.ajchs.union.k12.il.us/Dillow, %20A/40mastaba.jpg 23.02.2011
60
Uygarlk Tarihi
lenin ilk firavunu Snefrunun Memfisin 50 km kuzeyindeki Meidumda ve Dahurda yaptrd piramit mezarlarda grlebilmektedir. Ancak mimarlar henz tam bir piramit yapmay baaramyorlard. Meidumdaki piramidin st ksm eimi artrlarak bitirilebildiinden bu piramit eik olmu ve eri piramit olarak adlandrlmtr. 4. Slale firavunlarndan Snefrunun olu olan Keops, Gize platosunda tam bir piramit yaptrmay baarmtr. Bugne kadar yaplm en byk piramit olan bu piramidin yannda yer alan olu Kefren ve Mikerinosa ait piramitler daha kk boyutlardadr. Bu piramit mezarlar tatan ina edilmilerdir. Antik dnyann 7 harikasndan biri olan Keops Piramidinin kenar uzunluu 230 m, ykseklii 146 mdir. Her piramit de Eskiada soyulmutur. Piramitler tek balarna durmazlar, bir cenaze kompleksinin parasdrlar. rnein Kefrenin piramit mezarnn dou kenarnda cenaze treninin yapld bir tapnak ve tapnaa ulaan zeri kapal bir koridor bulunmaktadr. Keopsun piramidinin dousunda ve batsnda mastaba mezarlar bulunmaktayd. Kral ailesinden gelenler dou kesimindeki mezarlara, yksek grevliler ise bat kesimdeki mezarlara gmlmlerdir. 5. Slale firavunlar piramitleri daha kk lekte yaptrmlardr. Piramit yapm Orta Krallk Dnemine kadar devam etmitir. Piramitlerin her trl abaya ramen kolaylkla soyulmas, piramidin altna ya da iine ina edilen mezar odalarndaki hediyelerin, mezar soyguncular tarafndan talan edilmesi zerine, Orta ve Yeni Krallk zamanlarnda kaya mezarlarna arlk verilmitir. Orta Krallk zamannda Deir el-Bahride yaplan Mentuhotepin kaya mezar ve Yeni Krallk zamannda Haepsutun Deir el-Bahrideki kaya tapnak mezar bunlarn antsal rnekleridir. Yeni Krallk Dneminde mezar soyguncular nedeniyle kaya mezarlar ok gizli yerlere yaplmlardr. Krallar Vadisinde bulunan gizli kaya mezarlar koridorlar, gizli geitler, sahte mezar odalar ve gerek mezar odasndan oluacak ekilde karmak yapda yaplmaya balamlardr. Ge dnemde ise antsal mezarlar yerine byk lahitler kullanlmtr. Halk tabakas da krallar gibi Yeni Krallk Dneminde kayalklar iine oyulan mezar odalarna, ge dnemde de lahitlere gmlmlerdir.
Tapnaklar
Erken devirde yaplm olan tapnaklar konusunda ok az bilgimiz vardr. Hierakonpolis ehrinde yuvarlak planl bir tapnaa ait izler bulunmutur. Eski Krallk zamannda yaplm tapnaklarn en gzel rnekleri Gne Tanrs Ra iin yaplanlardr. 5. Slale krallarndan Neuserre tarafndan Abu Gurabda yaptrlan Gne Tapna en gzel rneklerden biridir. Tapnan en belirgin zellii iinde bir sunan bulunduu ak avlu ve gne tanrsnn simgesi olan kaln bir dikili tatr. Tapnak alann snrlayan duvarlarn dnda pimi topraktan bir kayk vardr. Eski Msrllar, Gne Tanrs Rann gece bu kaya binerek gece yolculuuna ktna inanyorlard. 5. Slalenin btn firavunlar bu tr gne tapnaklarn piramitlerinin yan bana yaptrmlardr. Orta Krallk zamanndan kalan tapnaklarn ou orijinal planlarn koruyamadan gnmze kadar gelmilerdir. Bunlarn bazlar Hiksoslar tarafndan tahrip edilmi, bazlar da 18. Slale krallar tarafndan gelitirilmilerdir. Deir el- Bahride bulunan Mentuhotep Tapna, Orta Krallk zamanndan gnmze kadar bozulmadan gelebilen tapnaklardan biri olarak gsterilmektedir. Kayalk bir dan yamacna yaplan tapnak, len insanlar iin yaplan ayinlerde kullanlan bir tapnaktr. Bir baka deyile tapnak, l klt ile ilgilidir.
61
ekil 3.5
Gne teknesi Maviler Odas Mabed
Abu Gurab Gne Tanrs Tapna Kaynak: Baines, J.-J. Malek, Eski Msr, stanbul, 1986, s. 150.
obelisk yukar tapnak
ak avlu koridor
rap mih rk) su (
kk kesim evi depolar yolu byk kesim evi
tula zel evler
Yeni Krallk zamannda tapnaklar, byk tanrlara adananlar ve l klt ile ilgili mezar tapnaklar olmak zere iki tiptir. Firavun Hatepsutun Deir el-Bahride Krallar Vadisinde bulunan terasl tapna ve II. Ramsesin Ramseseumu l klt ile ilgili tapnaklardr. Byk tanrlara adanan tapnaklar ise Yeni Krallk zamannda ok nem kazanmtr. lke dna sefere kan Msr krallar yaptklar savalarda baar kazandklar zaman tanrlara kranlarn sunmak iin yeni tapnaklar yaptrmlar ya da eskilerini gelitirmilerdir. Karnak ve Luksor tapnaklar bu trde tapnaklarn en gzel rnekleridir.
ekil 3.6 Luksor Tapna Kaynak: www.richardseaman.com/Wallpaper/Travel/Egyp t/index.html 23.02.2011
62
Uygarlk Tarihi
II. Ramses tarafndan byk tanrlar iin kaya tapnaklar da yaptrlmtr. Bunlarn en gzel rnei Abu Simbelde bulunan kaya tapnadr. n cephesinde 20 m yksekliinde oturur durumda II. Ramsesin 4 heykeli bulunmaktadr. Tapnan i duvarlarna Kade Savan tasvir eden renkli resimler yaplmtr. Saray yaplarnn hemen hemen hepsi kerpiten yapldklar iin gnmze kadar gelememilerdir. zellikle Yeni Krallk Dneminde Teb ehri saray yaplar nemliydi.
ESK MISIR DN VE L GMME GELENEKLER

AM A
Eski Msr dini ve l gmme geleneklerini reneceksiniz.
Din
Din, Msr kltrnn tmn kapsar. Krallar tanrlara kar dinsel grevlerin yaplmasn salar. Tanrlara duyduklar hayranl, saygy dile getirirler, onlara eitli sunular yaparlar ve niteliklerini verler. Din tapnmlar rahipler tarafndan yrtlyordu. Tanrlar da buna karlk krala ve lkenin insanlarna iyilik bahederlerdi. nemli klt merkezleri arasnda Heliopolis, Memfis, Abidos ve Teb ehirleri saylabilir. Slalelerden nceki dnemde hayvan biimli tanrlar vard. Bunlar totem din inanndan kaynaklanmaktayd. Totemler zamanla nomelerin tanrlar dzeyine ykselmilerdir. Daha sonra tanrlar insan biiminde dnlnce hayvan totemlerinin baz uzuvlar insan vcuduna eklenmitir. Bylece hayvan bal insan vcutlu tanr betimlemeleri ortaya kmtr. Belli bal Msr tanrlar yleydi: Gk Tanras Nut; Yer Tanrs Geb; Hava Tanrs u; Gkyz Tanrs ahin Bal Horus, Gne tanrlar ahin ya da ahin Bal Ra, Amon ve Aton; Ay Tanrs Hons; Timsah ya da Timsah Bal Sularn Tanrs Sobek; Apis Boas; Balkl Kuu Bal Yazma ve Sayma Tanrs Thoth; Yaban Eei Bal, Dzensizliin, llerin, Frtnalarn ve savan tanrs Set; Mumyalama ile ilgili Nekropolis Tanrs, akal Bal Anubis; lm ve br Dnya Tanrs Osiris; Osirisin Kars Koruyucu Tanra sis; Aslan ya da Kedi Bal Sava Tanras Bastet; Mumya Biimli nsan eklinde Bereket Tanrs Min; Aile Tanrs ve Gen Kzlarn Koruyucusu Bes; Su Aygr ve Hamile Kadn Vcudu Karm Olan Hamile Kadnlarn Koruyucusu Taveret, Doruluk ve Adalet Tanras Maat. IV. Amenofis (Eknaton) Gne Tanrs Aton dinini nermi ancak gnei tek tanr olarak kabul ettirmeye dayal bu dini yaymakta baarl olamamtr. Onun lmnden sonra eskiden olduu gibi Amon dinine geri dnlmtr.
l Gmme Gelenekleri
Msrda yaam sresi ksa olduu iin yirmili yalarna ulaacak kadar uzun yaayanlar mezarlarn planlamaya balarlard. len kiinin lmden sonraki yaamna karar verilen bir duruma, tanrlar katnda yaplrd. Durumaya Osiris bakanlk ederdi. Durumada ayrca lnn nnde yalvarmak zorunda olduu krk iki yarg bulunurdu. Anubis lmller lkesinde gerekletirilen kalbi teraziye koyma seromonisine de elik ederdi. lnn kalbini terazinin bir gzne koyard.
63
ekil 3.7 Osiris bakanlnda ller mahkemesi
Terazinin dier tarafna da drstl ifade eden bir ty konulurdu. Kalp tyden daha hafif gelirse kiinin iyi bir hayat geirdii kabul edilirdi ve yeni hayatna geiine izin verilirdi. Kalp tyden ar gelirse, gnahkr lnn kalbi korkun bir canavar tarafndan yutulurdu. Bu srada btn olup biteni tanrlarn ktibi tanr Thoth yazarak not alrd. Slaleler ncesi dnemde ller l kenarna alan ukurlara gmlyor ve scak kum cesedin nemini alarak, kurumasna neden oluyordu. Bunu tesadfen gren Msrllarda, ldkten sonra ruhun bedene tekrar girip br dnyada yaamaya devam edebilmesi iin, bedenin korunmas gerektii inanc geliti. Bu nedenle cesetlerin mumyalanmas gerekiyordu. Slalelerin balangcndan hemen nce cesetler sandukalara konulmaya baland ve kum ile temas kesildi. Bu nedenle de cesedi korumak iin mumyalama teknii gelitirildi. Mumyalama ileminin gerekletirildii mekn tanabilir, lnn evi yaknna kurulan bir adr veya tapnaklarla balants olan zel bir mumyalama yeriydi. ncelikle vcut ykanyordu. Daha sonra zel bir masaya yatrlyordu. Burun deliinden engele benzeyen bir alet yardm ile beyin ve i organlar dar karlrd. Vcut iindeki yumuak ksmlarn karlmasnn nedeni rmeyi nlemekti. Gz ve yanaklarn kmemesi iin bu yumuak ksmlara keten tamponlar konuluyor, lnn gz kapaklar da kapatlyordu. Karnn sol alt ksmnda kk bir yark alarak mide, karacier, akcier ve barsaklar karlyordu. Kalp vcut iinde braklyordu. Bu organlar natron ile kurutulduktan sonra kanopik ad verilen 4 adet vazo iine konulurdu. Bu vazolar Osiris ve sisin olu olan Horusun 4 olunun ban temsil eden figrler eklindeydi. akal bal Duamutef mideyi, ahin bal Kebehsenuf barsaklar, maymun bal Hapy akcieri, insan bal olan mset karacieri korurdu. Boalan yerler hurma arab ve bitkilerle ykanyordu. Bir eit tuz olan natron vcut iine ve dna konularak 40 gn bekletiliyor ve vcudun nemi alnyordu. Vcut bu ilemlerle kurutulduktan sonra, yalanr, erimi reine srlr ve keten bezlerle sarlrd.
Natron: Karbonat, bikarbonat, klorid ve sodyum slfat karm. Nil Nehrinin kenarnda doal olarak bulunuyordu.
ekil 3.8 Mumya ve Ahap Sanduka. Kaynak: Baines, J.Malek, J. (1986) Eski Msr, stanbul s. 216.
64
Uygarlk Tarihi
Sarglar arasna muska ve taklar konulurdu. Hazrlanan mumya ahap bir tabuta, ancak len kralsa biri altndan dier ikisi ahaptan 3 tabut iine konurdu ve bu tabutlarn hepsi son kez ta bir lahitin iine yerletirilirdi. Kanopik vazolar da yanna koyulurdu. Mumyalama ilemi toplam 70 gn srerdi. Mumyalama sadece insanlara deil kutsal saylan kedi, boa, timsah gibi hayvanlara da yaplrd. Mumyalama ayinlerine katlan kii says, o kiinin toplum iindeki statsn gsterirdi. Zengin kiiler para deyerek ilahi okuyan Kiten adl kadnlar tutarlard. Kurban edilecek hayvanlar tayan Saptis denilen kiiler de vard. zerine panter veya kaplan postu takan Sem adl rahip ve l yaknlar, sandala binerek Nil in dier tarafndaki mezarlar blgesine geerlerdi. Bu ayinler dizisinin en nemli ksm zel bir aletle yaplan, mumyann azn ama trenidir. Bylelikle mumya ikinci hayatnda yiyip, duyup, grebilecekti. Bu ilemden sonra mezar hazrlanr, kiinin zel eyalar, gnlk kyafetleri, yemekler, sabti, avati veya usepti ad verilen heykelcikler ve papirse yazlm ller Kitab konulurdu. Useptiler, l br dnyada angarya bir i yapmaya arldnda onun vekili olarak grev yapacak olan iilerdi. Bylelikle l br dnyadaki yaamna uurlanrd.
ekil 3.9 Firavun Tutankamonun mezarndan az ama trenini gsteren duvar resmi. Kaynak:
http://myweb.usf.edu/~ammason/M urder%20Myth.html. 16.05.2011
65
zet
AM A
Eski Msr tarihinin genel hatlarn ve devlet rgtnn ileyiini aklaynz. Eski Msr Kltr Nil Vadisinde gelimitir. Dar ve birka km genilikte olan vadi, kuzeyde Delta Blgesinden gneyde Assuandaki birinci alayana kadar uzanyordu. Msr, kuzeydeki Aa Msr (Nil Deltas) ve gneyde vadi boyunca uzanan Yukar Msr olmak zere iki ayr blmden oluur. Bat ve douda llerle evrilmi olup douda kyya paralel uzanan sradalarla Kzldenizden ayrlmtr. lkenin gneyi alayanlarla kuatlmtr. Bu blgede bulunan kayalklar geii zorlatrmaktadr. alayanlarn gneyinde ise Nubya yer almaktayd. Dnyann en uzun nehri olan Nil (6695 km), Viktorya Gl civarndan ortaya kar ve kuzeye doru akarak Akdenize dklr. Msrda Paleolitik adan beri (.. 500.000) insanlar yaamaktayd. Cilal Ta a da denilen Neolitik ada insanlar ilk kyleri kurmular, hayvanlar evcilletirmiler ve tarm yapmaya balamlardr. Yeni mparatorluk Dneminin banda yerlemi bir gelenee gre .. 3000 yllarnda Menes adl efsanevi bir kral, o zamana kadar ayr krallklar olduu dnlen Aa ve Yukar Msr birletirmeyi baarmtr. Msr Devletinin bu ekilde kuruluundan Byk skenderin .. 332 ylnda Msra geliine kadar geen sredeki Msr tarihi, Manetho tarafndan 31 slaleye ayrlmtr. Msr tarihi Erken Devir (.. 3000-2650), Eski Krallk (.. 2650-2134), Orta Krallk (.. 2040-1640), Yeni Krallk (.. 1550-1070=18-20. Slaleler) ve Ge Dnem (.. 712-332) olmak zere dnemlere ayrlr. Firavunlarn glerini kaybettii zamanlarda Msr tarihinde 3 ara devir yaanmtr. Msr da dier n Asya krallklar gibi mutlak bir krallkt. Devletin banda kral-firavun bulunur. Krallk genellikle babadan oula ya da kardeten kardee geerdi. Firavundan sonra en nemli kii, firavunun yardmcs olan vezirdi. Vezir kral adna lkeyi ynetirdi. 18. Slale krallarndan II. Amenofis (.. 1427-1401) Dneminden balayarak ynetim sorumluluunu lkenin kuzeyinde ve gneyinde iki vezir paylamtr.
Her eyaletin banda firavun tarafndan tayin edilmi bir vali bulunurdu. Bir baka snf olan rahipler din gcn ellerinde bulunduruyorlard. Memurlar ve rahiplerin altnda ok geni bir ifti tabakas vard. Bunlardan baka zanaatkrlar vardr ve .. 2. binyldan itibaren kleler de grlmeye balar.
A M A
Eski Msrda bilim ve yazy aklaynz. Msrllarn matematik bilgisi Mezopotamyallarnkinden daha dk dzeyde idi. Eski Msrda matematik, taynlarn paylatrlmas gibi idari grevler nedeniyle gelitirilmitir. Aritmetik bilgileri de basit dzeyde idi. Ancak geometri konusunda ileri dzeyde bilgiliydiler. Msr geometrisi baz problemlerin zmleriyle alan ve hacim ls eklinde karmza kmaktadr. zellikle taknlardan sonra Nil kenarndaki tarla snrlarnn saptanmasnda geometri ok nemliydi. Eski Msrda yaayan insanlar tp konusunda da baz bilgilere sahiptiler. Parazit hastalklar, verem, di eti iltihab yaygn grlen rahatszlklard. Msrl doktorlarn krklar ve ak yaralar iyiletirebildikleri saptanmtr. Msrllarn .. 3000lerde gelitirdikleri Msr takvimi Dnya Kltr Tarihi asndan nemli olmutur. Nil Nehrinin periyodik taknlarna dayanan bir takvimdir. Daha sonra nce Julius Caesar, .S. 1582de de Papa XIII. Gregor tarafndan yaplan dzeltme sonucunda, bugn hl kullandmz Gregoryen takvimi ortaya kmtr. Msrllar basit gne saatleri de yapm ve kullanmlardr. Eski Msrda yaz .. 3000 yl civarnda ortaya kmtr. Bu yaz hiyeroglif yazyd. Zamanla hiyeroglif iaretlerin ksaltlmasyla hiyeratik yaz (Kutsal Yaz) ve demotik yaz denilen yazlar kullanlmtr. Msr hiyeroglifleri 1822 ylnda Eski Msr Uzman ve Dilbilimci Jean-Franois Champollion tarafndan zlmtr.
66
Uygarlk Tarihi
A M A
Eski Msr mimarisinin zelliklerini aklaynz. Eski Msr mimarisi, antsal rnekleri olan mezarlar ve tapnak yaplarnda younlamtr. Saray yaplar ise gnmze kadar korunamamtr. Mezarlar; mastabalar, basamakl piramitler, gerek piramitler, kaya mezarlar ve lahitler olmak zere eitli tiplere sahiptir. Tapnaklarda ise balangta yuvarlak planl rnekler grlr. Eski Krallkta Gne tapnaklar, Orta Krallkta l klt ile ilgili kaya tapnaklar, Yeni Krallkta ise l klt ile ilgili kaya tapnaklar ile byk tanrlar iin ina edilen tapnaklar nemli rneklerdir. En grkemli tapnaklar Yeni Krallk zamannda grlmektedir.
A M A
Eski Msr dini ve l gmme geleneklerini aklaynz. Din, Msr kltrnn tmn kapsar. Krallar tanrlara kar dinsel grevlerin yaplmasn salar. Tanrlara duyduklar hayranl, saygy dile getirirler, onlara eitli sunular yaparlar ve niteliklerini verler. Din tapnmlar rahipler tarafndan yrtlyordu. Tanrlar da buna karlk krala ve lkenin insanlarna iyilik bahederlerdi. nemli klt merkezleri arasnda Heliopolis, Memfis, Abidos ve Teb ehirleri saylabilir. Msrllar daha hayattayken mezarlarn planlamaya balarlard. nsanlar ldkten sonra, tanrlar katnda len kiinin lmden sonraki yaamna karar verilen bir duruma yaplrd. Durumaya Osiris bakanlk ederdi. l gmlmeden nce mumyalanr ve cesedin bozulmamas salanrd. Tarih boyunca en iyi mumyalar Msrllar yapmlardr.
ekil 3.10 Gizede Mikerinos, Kefren ve Keopsun piramitleri.
67
Kendimizi Snayalm
1. Antik Yunan dnyasnn 7 harikasndan biri olarak kabul edilen piramitlerin en by hangi Msr firavunu tarafndan yaptrlmtr? a. Narmer b. Snefru c. Coser d. Keops e. Kefren 2. Eski Msr Tarihinin Piramitler a olarak da adlandrlan dnemi aadakilerden hangisidir? a. Erken Dnem b. Eski Krallk Dnemi c. Orta Krallk Dnemi d. Yeni Krallk Dnemi e. Ge Dnem 3. Gne Tanrs Ra iin yaptrlan Gne tapnaklar hangi Msr slalesi firavunlar zamanna aittir? a. 3. Slale b. 4. Slale c. 5. Slale d. 18. Slale e. 20. Slale 4. I. Firavunlarn otoritelerini kaybetmesi II. Eyalet valilerinin bamszlk hareketleri III. Hiksos istilas IV. Rahiplerin g kazanmalar Yukardakilerden hangileri, Eski Msr tarihinde yaanan ara dnemin sebeplerindendir? a. Yalnz I b. Yalnz II c. I ve II d. III ve IV e. I, II, III ve IV 5. Eski Msr tarihindeki kadn firavun aadakilerden hangisidir? a. Hatepsut b. Ahmose c. Tutmosis d. Amenofis e. Amenemhet 6. Eski Msrda Gnei tek tanr olarak kabul ettirmek isteyen firavun aadakilerden hangisidir? a. II. Mentuhotep b. I. Tutmosis c. III. Tutmosis d. Hatepsut e. IV. Amenofis 7. Mumyalama ile ilgili tanr aadakilerden hangisidir? a. Anubis b. Osiris c. Thoth d. Ra e. Horus 8. ller mahkemesine bakanlk eden tanr aadakilerden hangisidir? a. Anubis b. Osiris c. Thoth d. Ra e. Horus 9. Mumya yaplrken, i organlarn konulduu vazolara ne ad verilir? a. Habe b. Obsidien c. Kanopik d. Kiten e. Ka 10. Mumyalama ilemi srasnda vcut iinde braklan i organ aadakilerden hangisidir? a. Mide b. Barsaklar c. Akcierler d. Kalp e. Karacier
68
Uygarlk Tarihi
Okuma Paras
Deir el-Medine Kylleri Eski Msrda bir ii ky olan Deir el- Medinede Fransz Dou Arkeoloji Enstits tarafndan yaplan kazlar yoksul Msrllarn gnlk yaamlaryla ilgili ok nemli sonular vermitir. Ky Yeni Krallk Dneminde Firavun I. Tutmosis tarafndan 1500 civarnda, Teb ehrinin batsndaki Krallar Vadisi yaknlarnda kurulmutur. 500 yl boyunca kalifiye i gcn barndrm, zanaatkarlarn says 120ye kadar kmtr, aileleriyle birlikte kyn toplam nfusu 1200 bulmutur. Deir el-Medine kapal bir topluluktu. Tek amac orak Krallar Vadisindeki kral mezarlarnn kayalara oyulmas ve sslenmesiydi. Kyn iileri, adeta mezarlarn srlarymasna sahiplenilmi, geri kalan btn Msr toplumundan koparlm, vadide almadklar zamanlarda ise vadiye ok uzak olmayan duvarlarla evrilmi kylerinde tecrit edilmilerdi. Ky, yerel tapnaklarn depolarndan salanan tahl ve kyn su tayclarnn eek srtnda getirdikleri suya bamlyd. Evlilik topluluk iinde gerekleir ve maharetler aile iinde bir nesilden dierine aktarlrd. Deir el-Medine Msr zanaatkar toplumunun kk bir evreniydi. ileri arasnda kalifiye olmayanlarnn yan sra boyaclar, svaclar, ahap oymaclar, heykeltralar, duvarclar ve yaz ustalar vard. Ky, kendi polis gcne ve amarclardan, un ten kle kadnlardan, kapclardan ve habercilerden oluan bir yerel kadroya sahipti. Kyn ana caddesine alan evler bir rnek yaplmt. Evlerin arka arkaya dizilmi ya da drt odas, bir n salonu, genelde stunlar ve dam penceresi olan bir ana oturma odas, bir uyku alan ve arkada ak bir mutfa vard. Kilerde ailenin tm nevalesi saklanrd, dam ise hem oturmak hem de uyumak iin kullanlrd. Ailelerin ve lohusalarn koruyucusu Cce tanr Bes; gebeliin, doumun ve emzirmenin tanras hamile hipopotam eklindeki Taveret; hane mutluluunun ve kadnlarn koruyucusu Gne tanrs Rann kz Hathor yaygnd. Mobilyalar da gzel yaplmt ancak basitti - alak tabureler, ahap karyolalar, mlekler, hasrlar ve sazdan rlm sepetler. ilere on gnde bir izin verilirdi. Daha sonralar Yeni Krallkta iznin iki gne karld grlr. iler genellikle bu hafta sonlarnda, kendileri iin zanaat ve ina ileri yaparlard. Birounun kendi alet takm vard. Bylelikle evlerini sslemi ve genellikle duvarlara isimlerini yazmlardr. Ayn zamanda kendi aile mezarlklarnda da altlar, bunun sonucunda kyn batsndaki yamata bir mezarlk olutu. Mezarlk ok dikkatli planlanmt. Sradan iilerin mezarlarnn efleri olan iinin mezarnn etrafnda toplanmas salanm ve ilerideki vadide ina edilen kral mezarlaryla ayn hizada olmalar gzetilmiti. Defin odalar yamalarn iine ya da yeraltna kazlmt. Beyaza boyanm ve genellikle tepesinde kk bir piramit olan kerpi tapnaklar, her giriin dnda dururdu. Deir el-Medinedeki en nemli bulgular arasnda, birounun zerinde gnlk hayatn her ynn kapsayan ve alakalem tutulmu notlarn bulunduu binlerce krk anak mlek paras, mektuplar, yaplm ilerin kaytlar, tartmalarn raporlar, ilahiler ve edebi metinlerden ksa alntlar ve hastalklara kar byl szler yer alyor. Bunlarda kydeki yaamdan canl bir resim grlyor; kocalaryla birlikte gezen kadnlar, tanrlar ya da sevilen krallar iin bayram gnlerinde yaplan kutlamalar, akrepler tarafndan sokulan iiler, doum gnlerinde sarho olanlar, yitirilen bir dostun yas. Yapay bir yerleim yeri olan ky, ifti-kyl arlkl halkn yaantsna tipik bir rnek oluturmamasna ramen, Msr Yeni Krallndaki gndelik hayatn kavranabilmesine dair nemli ipular iermektedir. Kaynak: Freeman, C. (2003). Msr, Yunan ve Roma. Antik Akdeniz Uygarlklar, Dost Yaynlar, Ankara. s. 60-61.
69

1. d 2. b Yantnz yanl ise Eski Msr Mimarisinin zellikleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Msr Tarihinin Genel Hatlar ve Devlet rgt konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Msr Mimarisinin zellikleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Msr Tarihinin Genel Hatlar ve Devlet rgt konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Msr Tarihinin Genel Hatlar ve Devlet rgt konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Msr Tarihinin Genel Hatlar ve Devlet rgt konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Msr Dini ve l Gmme Gelenekleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Msr Dini ve l Gmme Gelenekleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Msr Dini ve l Gmme Gelenekleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Msr Dini ve l Gmme Gelenekleri konusunu tekrar okuyunuz.

Sra Sizde 1 Eski Msrda Nil Nehrinin taknlarna gre belirlenen 3 mevsim bulunmaktayd. Nehrin mays aynda ykselmeye balayp, temmuzdan ekime kadar vadi zerinden akt mevsime Takn (akhet) mevsimi denirdi. Kasmn banda sularn ekilmesi sonucu, nehrin yava yava yatana ekilmesiyle, nehir yatann iki yanna biriken milli toprakta ekim faaliyetlerinin yaplabildii mevsime Ekim (peret) denirdi. Marttan hazirana kadarki dnem ise Hasat (shemu) mevsimiydi. Sra Sizde 2 Erken Devirde Eski Msrdaki gelimeler: 1. Aa Msr ve Yukar Msr Krallklarnn birletirilmesi ve merkez devletin oluturulmas, 2. Msrda yzyllar boyunca kullanlacak merkezi ynetim sistemi, bir baka deyile krallk sisteminin oluturulmas, 3. Hiyeroglif yaznn gelitirilmesi, Sra Sizde 3 4. slale byk piramitlerin dnemidir. Bu slalenin krallar olan Snefru, Keops, Racedef, Kefren ve Mikerinosun yaptrdklar piramitler, Msrn en grkemli antlar olarak karmza karlar. Eski Krallk Dneminde ina edilen piramitler, o aa Piramitler a adnn verilmesine neden olmutur. Bu dnemde Msrda yaplan bir dier antsal yap tr Gne Tanrs Ra iin yaplan gne tapnaklardr. Eski Krallk Dneminin sonlarnda baa geen firavunlarn otoriteyi kaybetmesi sonucu Nubya zerindeki kontrol zayflamtr. Nomeleri ynetmek iin merkezden atanan valiler atandklar blgeyi kendi mlkleri gibi grmeye balamlar, karlar iin komularyla atmlar ve valilik babadan oula geer hle gelmitir. Sonuta .. 2134-2040 yllar arasnda Birinci Ara Dnem yaanmtr. Bu dnemdeki 9-11. Slaleleri kendilerini kral ilan eden valiler kurmulardr. Sra Sizde 4 Amenemhet, firavunlarn lmnden sonra tahtn el deitirmesini kolaylatrmak iin, olunu tahta ortak ederek yeni bir gelenek balatmtr. Doal olarak firavunun lmnden sonra ynetime ortak olan oul grevine kral-firavun olarak devam etmitir. Orta Krallk Dnemi Hurri kkenli Hiksoslarn istila hareketleri sonucunda sona ermitir.
3. c 4. e
5. a
6. e
7. a 8. b 9. c 10. d
70
Uygarlk Tarihi
Sra Sizde 5 Yeni Krallk Dneminde tahta geen kadn firavun Haepsuttur. vey olu III. Tutmosis (.. 1479-1425) tahta ktnda ok kk olduu iin, Kralie Hatepsut, I. Tutmosisin gerek vrisi olduunu iddia ederek tahta geti (..1473-1458). Onun zamannda Msr baarl ve istikrarl bir dnem yaad. 19. Slale firavunlarnn en gls olan II. Ramses (.. 1290-1224) Msr lkesinin kuzey snr kabul edilen Suriye egemenlii iin Hititlerle mcadele etmitir. .. 1285 ylnda Suriyede Kade ehrinde Hitit Kral Muvatalli ile savamtr. Tarihe Kade Sava olarak geen bu sava sonucunda II. Ramses savata baar salayamamtr. .. 1270 ylnda II. Ramses ve Hitit Kral III. Hattuili arasnda yaplan Kade Bar Antlamasna gre de Kuzey Suriye Hititlerde kalmtr. Sra Sizde 6 Eski Msrda ynetim ekli mutlak krallkt. Devlet ynetiminin en stnde firavun-kral bulunmaktayd. Kraldan sonra en yetkili grevli vezirdi. Vezir, kral adna lkenin ynetiminden sorumluydu. lke eyaletlere ayrlarak ynetiliyordu. Eyaletlerde merkezden atanan valiler grev yapyordu. Sra Sizde 7 Msr takviminin Dnya Kltr Tarihi asndan nemi, gnmzde kullandmz takvimin temelini oluturmu olmasdr. Nil Nehrinin periyodik taknlarna dayanan bir takvimdir. Bu takvime gre bir ylda, drder aylk 3 mevsim (Takn, Ekin, Hasat) vard. Buna dayanarak Msrllar, bir yl 30 gnlk 12 aya blmler, buna 5 gn ekleyerek 365 gnlk bir gne yl gelitirmilerdir. Ancak 365 gne ilaveten altar saatten 4 ylda bir oluan artk gn olmad iin Msrllarn gne yl her drt ylda bir 1 gn geri kalyordu. Daha sonra Julius Caesar bu takvime her drt ylda bir fazla gn ekleyerek, Msr takviminin bir yldaki 6 saatlik hatasn dzeltecektir. .S. 1582de Papa XIII. Gregorius tarafndan yaplan dzeltme sonucunda, bugn hl kullandmz Gregoryen takvimi ortaya kmtr. Sra Sizde 8 Hiyeroglif Yaz, Hiyeratik Yaz, Demotik Yaz ve Kopt Yazs. Baines, J. ve J. Malek. (1986). Eski Msr, (ev. Z. Aruoba-O. Aruoba), letiim Yaynlar, stanbul. Desplancques, S. (2006). Antik Msr, (ev. . Yerbuz), Dost Yaynevi, Ankara. Freeman, C. (2003). Msr, Yunan ve Roma. Antik Akdeniz Uygarlklar, (ev. S. K. Ang), Dost Kitabevi, Ankara. Gndz, A. (2002). Mezopotamya ve Eski Msr. Bilim, Teknloji, Toplumsal Yap ve Kltr, Bke Yaynlar, stanbul. Hooke, S. H. (1991). Ortadou Mitolojisi, (ev. A. enel), mge Kitabevi, Ankara. Hornung, E. (2004). Ana Hatlaryla Msr Tarihi, (ev. Z. Akarsu Ylmazer), Kabalc Yaynevi, stanbul. nan, A. (1987). Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. plikiolu, B. (1994). Eskia Tarihinin Ana Hatlar, Bilim Teknik Kitapevi, stanbul. Jean, G. (2001). Yaz. nsanln Bellei, (ev. N. Baer), Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Schulz, R.-M.Seidel (2004). Egypt. The World of the Pharaohs, stanbul. Vercoutter, J. (2003). Eski Msr, (ev. E. aykara), letiim Yaynlar, stanbul. Yldrm, R. (1996). nasya Tarih ve Uygarlklar, Meram Yaynclk, zmir.
4
Amalarmz
Tun Tablet Karum Ortostat
UYGARLIK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Anadolunun Tarih ncesi Dnemlerinin zelliklerini ve nemli merkezlerini renerek bu dnemleri kronolojik olarak birbirinden ayrt edebilecek, Anadolunun Tun alarnn siyasi ve kltrel zelliklerini ve nemli merkezlerini kronolojik bir dzen iinde tanyacak, Anadolunun Demir a Uygarlklarnn siyasi ve kltrel yapsn tartabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Hilani Tmls Megaron Sikke
indekiler
Uygarlk Tarihi
Eski Anadolu Uygarlklar
ANADOLUNUN TARH NCES (PREHSTORK) DNEMLER ANADOLUNUN TUN ALARI ANADOLUNUN DEMR AI UYGARLIKLARI
Eski Anadolu Uygarlklar

ANADOLUNUN TARH NCES (PREHSTORK) DNEMLER
A M A
Anadolunun Tarih ncesi Dnemlerinin zelliklerini ve nemli merkezlerini kronolojik bir dzen iinde reneceksiniz.
Corafi Mekn Olarak Anadolu

Anadolu, Asya ile Avrupa ktalar arasnda doal bir kpr gibi uzanan, taraf denizlerle evrili bir yarmadadr. Yarmadann fiziki olarak en dikkat ekici zellii yzey ekillerindeki eitliliktir. Dalar, platolar, ovalar ve vadilerden oluan arzal bir toporafik yaps vardr. Kuzey ve gney kylar, dou-bat dorultusunda, denize paralel uzanan sradalarla (kuzeyde Kuzey Anadolu Dalar, gneyde Toroslar) evrilidir. Bu dalar, Anadolu Blgesinde birbirlerinden geni ve yksek dzlklerle ayrlr, Dou Anadolu Blgesinde ise yaklaarak sklarlar. Bylelikle douya gidildike daha yksek ve engebeli bir grnm ortaya kar. Bununla birlikte yksek dalar arasnda sulak, yerlemelere ok elverili vadiler vardr. Batda ise denize dik olarak uzanan dalar ve bu dalarn arasnda akan nehir vadilerinde verimli ovalar meydana gelmitir. Toporafik yaps gerei farkl zelliklerde corafi birimlere ayrlan Anadolu, zengin akarsu kaynaklarna ve yerlemeye son derece uygun iklim koullarna sahiptir. Ayrca bu topraklarda ekonomik deeri yksek olan ham madde kaynaklar da vardr.
Paleolitik a (Eski Ta a, Yontma Ta Devri) (G.. 600.000-12.000/11.000)

nsan denen canlnn kltrel bir varlk olarak ortaya kt, insanlk tarihinin balang evresini oluturan Paleolitik a /Yontma Ta Devri, Besin Toplaycl Dnemi olarak da tanmlanmaktadr. Kendi iinde Alt, Orta ve st Paleolitik olmak zere evreye ayrlan bu an genel zellikeri 1. nitede ayrntl olarak incelenmitir. Anadoluda Paleolitik a ve onu takip eden Mezolitik (Epipaleolitik a, Orta Ta Devri) ile ilgili aratrmalarn balangc 100 yl ncesine dek gider. J. E. Gauter, E. Pittard, K. Bittel gibi yabanc aratrmaclarn Birecik, Adyaman, Anka-
74
Uygarlk Tarihi
ra gibi merkezlerde yaptklar n aratrmalarda bulduklar akmak ta aletler ve el baltalar Anadoludaki prehistorik dnem aratrmalarnn balangcn oluturmutur. Bu aratrmalar 1936 ylnda Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde Antropoloji Enstitsnn kurulmasyla younluk kazanmtr. evket Aziz Kansu, Kl Kkten, Enver Bostanc, Muzaffer enyrek gibi nc aratrmaclarn yaptklar bilimsel aratrmalar Anadolu Uygarlk Tarihinin ilk dnemlerine nemli lde aklk kazandrmtr. Bu almalar gnmzde Berna Alpagut, In Yalnkaya, Gven Arsebk, Erksin Gle gibi deerli aratrmaclar tarafndan baar ile yrtlmektedir. Gnmze kadar yaplan almalar, Anadoluda Paleolitik a boyunca kalabalk bir nfusun barndn ortaya koymutur. ou Alt ve Orta Paleolitik evreye ait olan maara ve ak hava trndeki yerlemelerin balcalar bulunduklar blgelere gre u ekilde gruplandrlabilir: stanbul evresi: Pendik, Gksu, Yarmburgaz, Haramidere, Aal, atalca Ankara evresi: Keiren, ubuksuyu, Etiyokuu, Uzal, Dereky-Ludumlu Antalya evresi: Karain, Beldibi, Belba, kzini, Kzlin, Gavurini, arkini Kumbuca Isparta: Kapalin Antakya-Hatay evresi: Maarack, Tkal Maara, Altndere, Kanal, azl, Merdivenli, Altnz, enky Gaziantep, Diyarbakr ve Adyaman evresi: Malaliki, kizini, Dlk vadisinde arkl Maara, Kartal, Pirun, ehramuztepe Kars evresi: Camulu, Cilavuz Elaz: Kllnnin, Karata, An Karadeniz Blgesi: Kastamonu-Glky, Samsun-Tekeky Son yllarda gerekletirilen yzey aratrmalar, zmir-Urla, anakkale, Bilecik, Balkesir, Manisa-Marmara Gl yrelerinin de Paleolitik ada yerlemelere sahne olduunu gsteren buluntular ortaya koymutur. Anadoluda Paleolitik an en eski yerlemeleri stanbulda Kk ekmece Glnn 1.5 km kadar kuzeyinde yer alan Yarmburgaz Maaras ile Antalyann 27 km kuzeybatsnda, am Dann Akdenize bakan yamalarnda bulunan Karain Maarasdr. Yarmburgaz Maaras, dik eimle ykselen bir srt zerindedir.Yaplan arkeolojik kazlar sonucunda, burada Alt Paleolitikten balayp, Bizans Dnemine kadar sreklilik gsteren yerleim tabakalar saptanmtr. Paleolitik aa ait en erken tabakalarda ok sayda hayvan kemii bulunmasna ramen, insan kemiklerine rastlanmamtr. nsanlarn bu maarada yaadklar, ele geen aletlerden anlalmaktadr. Bunlar, Afrika kkenli Homo Erectus tr fosil insanlar olmalyd. ok ilkel akmak ta ve kuvars yonga aletler, aygiller, kpekgiller ve boynuzlugiller gibi memeli hayvanlara ait kemikler bu tabakalarda ele geen buluntular oluturmaktadr. Gnmzden 300-400 bin yl kadar eskiye giden Alt Paleolitik Dnemde maarada uzun bir sre dnml ve mevsimlere bal olarak 20-25 kiilik bir topluluun barnd, k aylarnda ise maarann ay tr hayvanlar tarafndan in olarak kullanld dnlmektedir. Karain Maaras, denizden 450 m ykseklikte, birbirine dar giri ve geitlerle bal st ste 8 byk boluktan oluur. ana giri bulunan maarada Alt Paleolitik an sonlarndan Roma Dnemine kadar devam eden 8 tabaka saptanmtr. Buradaki kazlarda Anadolunun imdilik en eski fosil insanlarnn kalntlar ele geirilmitir. Homo sapiens neanderthalensis trndeki insana ait bu kalntlardan
4. nite - Eski Anadolu Uygarlklar
75
baka, antik fil, su aygr, maara ays, kz, at, geyik gibi hayvanlara ait kemikler ve akmak tandan yaplm el baltalar, kazyclar ve eitli ular da bulunmutur. Orta Paleolitik aa ait ocak ve odun kalntlar ise insanolunun atei kullanmaya baladn, byk bir olaslkla yiyecekleri piirmeyi de rendiini gstermektedir. Anadoluda Orta Paleolitik aa ait buluntular, daha ok Akdeniz ve Gneydou Anadolu blgelerinde ele geirilmitir. Yongalardan yaplm eitli trdeki kazyc ve ularn yannda kemik aletlerin bulunuu, tan yannda kemik ve ahap gibi baka ham maddelerin de kullanldn gstermektedir. Paleolitik an en gelimi ancak en ksa evresini oluturan st Paleolitik evreye ait buluntular, Yarmburgaz ve Karainin yannda Antakya yaknlarndaki azl Maara, Antalya yaknlarnda Beldibi, Belba, kzini ve Ispartada Kapalinde gerekletirilen kazlarda ele geirilmitir. Homo sapiens tr insann yapm olduu aletlerdeki byk gelime ve eitlilik bu dnemin en dikkat ekici zelliidir. Kemik ine, bz ve delici gibi aletler bu evrenin rndr. Bu evrenin zerinde durulmas gereken bir dier nemli zellii, sanatsal etkinliklerdir. Karain ve kzini maaralarnn duvarlar ile bu maaralar ve Beldibi Maarasnda bulunan yass akl talar zerine kazma, kabartma veya boya ile yaplm hayvan ve insan figrleri, birok aratrmac tarafndan av trenleriyle ilikilendirilmektedir. Bu resimler, bir av kltrnn ortaya kmaya baladn gstermektedir.
Mezolitik a (Epipaleolitik a, Orta Ta Devri) (G.. 12.000-11.000)

Mezolitik a, Paleolitik a ile yerleik dzen ve retim ekonomisinin gerekletii Neolitik a (Cilal Ta Devri) arasndaki geii hazrlayan ara evredir. Bu an genel zellikleri 1. nitede ayrntl olarak incelenmitir. Anadoluda bu aa ait yerleme yerleri Toroslarn gneyi ile Marmara Blgesi ve Orta Karadenizde saptanmtr. Bulunduklar blgelere gre bu yerlemeler u ekilde gruplandrlabilir: Antalya evresi: Karain, kzini, Beldibi, Belba, Kumbuca Burdur: Baradz Ankara: Macunay Konya: Derviin Han Samsun: Tekeky Marmara Blgesi: Aal, Byk ve Kk ekmece yresi Gaziantep ve anlurfa evresi: arkl Maara, St Tarlas ve Biris Mezarl Yaam biimi Paleolitik adan byk bir deikenlik gstermeyen Mezolitik an en zgn buluntular, mikrolit olarak tanmlanan yarm ay, gen ve yamuk biimli kk ta aletlerdir. akmak ta ve obsidyenden yaplm olan bu aletler iinde, minik sapl kazyclar, kalemler ve deliciler saylabilir. Ayrca, bu kk ta aletler, boynuz, kemik ve ahap gibi baka malzemeden yaplm bir sapa taklarak ilk kez bu dnemde birleik (kompozit) alet olarak da kullanlmtr. Bu ekilde yaplm olan oraklar bu dnemin bulular arasnda olup retimde bime ileminin ortaya ktn gstermektedir. Antalyann 50 km kadar gneybatsnda yer alan, birbirine yakn konumdaki Beldibi ve Belba maaralarnda yaplan aratrmalarda aa zg mikrolit aletlerin gzel rnekleri ele geirilmitir. kzininde ise dibek ve tme talarnn kullanm ile ilgili olarak tahl tme srecine girildii saptanmtr.
76
Uygarlk Tarihi
SIRA SZDE
SIRA SZDE Paleolitik a ekonomisinin z nedir? Anadoludaki en eski Paleolitik a yerlemesi nerededir?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Hyk: nsanolunun bin yllar boyunca ayn yerde st ste kurmu olduu yerlemelerin ykntlarnn oluturduu yapay tepe.
S O R U Neolitik an en nemli zelliini, insanolunun sadece avclk ve toplayclkla srdrd tketici yaam brakarak, retici bir yaama geii olarak tanmlayabiliriz. Var olduuKgnden bu yana doa koullarna kar mcadele eden insan, gDK AT ebe ve tketici olarak srdrd ilkel bir yaamdan sonra, ilk kez bu ada doaya egemen olmaya balam, evresindeki baz bitki ve hayvan trlerini evcilleSIRA SZDE tirerek retim aamasna ulamtr. retime Geii, baz bilim adamlar devrim, bazlar ise yz binlerce yl sren bir aamadan sonra ulalan bir evrim olarak nitelendirmitir. retim ile birlikte inAMALARIMIZ sanlarn yaam ekli de deierek topraa bal, yerleik bir hayat balam, ilk kyleri, kentlerin kurulmas izlemitir. Bu ada Gneydou Anadolu Blgesinde Diyarbakr ve Urfa evresi ile Tuz K T A P Glnn gney kesimlerinde, Isparta ve Burdur yresindeki Gller Blgesinde kltrel bir gelime ve hareketlilik balamtr. Kendi iinde uzun sreli aamalar olan bu a,Lanak N T E E V Z Y O mleksiz (Akeramik) Neolitik, Erken Neolitik ve Ge Neolitik olmak zere evreye ayrlmaktadr. anak mleksiz Neolitik a: Bugne kadar yaplan almalar Anadolunun anak mleksiz Neolitik an Gneydou Anadolu ve Orta Anadolu olNTERNET mak zere iki byk kltr grubuna ayrldn gstermitir. ki grup arasnda herhangi bir benzerlik yoktur. Yerleme dzeni, mimari gelenek, beslenme ekli, kullanlan alet ve eyalar bakmndan iki kltr blgesi arasnda en kk bir ortaklk yoktur. Birinci grup, daha ok Mezopotamya ve Dou Akdeniz gelenekleriyle iliki iindedir. kinci grup ise yerli bir karaktere sahiptir. Gneydou Anadoluda anak mleksiz (Akeramik) Neolitik a yerlemelerinin en nemlilerini Hallan emi (Batman), ayn (Diyarbakr), Nevali ori (Urfa) ve Gbekli Tepe (Urfa) yerlemeleri oluturmaktadr. Douda Tuz Gl ile batda Beyehir Gl arasnda kalan Orta Anadolu topraklarndaki nemli yerlemeler ise Akl Hyk ve Musular (Aksaray), Canhasan III (Karaman), Suberde (Konya) ve Haclar (Burdur) dr. Batman ili Kozluk ilesi yaknlarnda yer alan Hallan emi Hy, Neolitik an hi bilinmeyen en erken evreleri konusunda yeni bilgiler salayan, Anadolunun bugne kadar saptanm en eski kydr. Burada konutlar, 4-6 m apndaki, topraa alm yuvarlak ukurlar iine ina edilmitir. Yaplarn duvarlar kumta levhalarla rlm ve belirli aralklarla yerletirilen ahap dikmelerle desteklenmitir. st yap ve damn dal-amur rg tekniinde yapld dnlmektedir. Henz besin ekonomisine gemeyen halk, geimini avclk ve toplayclkla salyordu. Obsidyen ve akmak ta aletlerin yan sra ele geen havan, havan eli ve ezgi ta rnekleri tahllarn tlm olduuna iaret etmektedir. Bezemeli ta anaklar, boncuklar ve kemik olta ineleri dier nemli buluntu grubunu oluturmaktadr. Bu evrenin bir dier nemli merkezi olan ayn, Diyarbakrn Ergani ilesi yaknlarnda yer almaktadr. Neolitik an tm evrelerinin saptand bu yerlemenin sakinleri balangcndan itibaren tarm biliyor, buday ekimi yapyordu. Kazlarda, akmak tandan ve obsidyenden, tahl saplarn kesmek iin orakbaklar ve tahl tmek iin kullandklar tme talar bulunmutur. ekile-
Neolitik a (Cilal Ta a, Yeni Ta a) (.. 10.000- 5.500)
DNELM
77
me ile ekillendirilmi bakrdan ine, bz ve boncuklarn varl ise Ergani bakr madenine komu olan ayn sakinlerinin bu madenden yararlanmay bildiini gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Nevali ori ve Gbekli Tepe yerlemeleri, kabartma ve yontularla ssl trensel ve dinsel ilevli kutsal yaplaryla dikkat ekmektedir. Bu eserler, belirli zanaat ve tekniklerde uzmanlamann baladn gstermektedir.Yresel farkllklara ramen, Gneydou Anadoludaki merkezler arasnda bir kltr birliinin varl nemlidir.
ekil 4.1 Gbeklitepe stel. Kaynak:
http://www.geocities.com/izkir/gobe klitepe.html, eriim 9.08.2007
Gneydou Anadolu kltr blgesinden tamamen farkl zellikler sergileyen Orta Anadolu kltr blgesinin nemli yerlemelerinin banda, kazs halen devam etmekte olan Aklhyk gelmektedir. Aksarayn gneydousunda yer alan bu yerleme nceden tasarlanarak kurulmutur. Konutlar bitiik dzendedir ve avlularla ayrlan mahalleler eklinde ina edilmitir. Tarma gememi olan Akl sakinleri, ele geen obsidyen mikrolitlerle yaplm orak ve ta havanlardan anlalaca zere hasad bilmekteydi. n evcilletirme aamasndaki koyun ve kei ile yabani domuz ve sr eti ile besleniyordu. anak mleksiz Neolitik a kltrleri .. 7. binyl civarnda yava yava ortadan kalkmtr. Birok yerleme ya tamamen terk edilmitir ya da uzun bir sre iskna sahne olmamtr. Bu durum, Toroslarn gneyinde balayan kurak iklimle ilikilendirilmektedir. Kltrel bir kesintiden sonra, .. 7. binyln balarnda, kilin elle ekillendirilip atete piirilmesiyle elde edilen anak mlein kullanlmaya baland Erken Neolitik aa (anak mlekli Neolitik a) geilmitir. Erken Neolitik a: Bu dneme ait yerlemelerin ou Anadolunun gney kesiminde, Toroslarn gney ve kuzey eteklerinde kurulmutur. Farkl blgesel zellikler tayan bu kltrler, mimari tarz, anak mlek yapm ve bezeme teknii, beslenme alkanlklar gibi zellikleriyle birbirinden ayrlmaktadr. Konya Ovasnda atalhyk-Dou, Beyehir yaknlarnda Erbaba, Mersin ehir merkezinde Yumuktepe, Nidede Kkhyk, Burdur yaknlarnda Kuruay, Hycek, Antalyada Bademaac, ukurova ve Amik Ovas, Edirne yaknlarnda Hocaeme, Diyarbakr yaknlarnda ayn, anlurfa-Birecik yaknlarnda Mezraa Teleilat Erken
78
Uygarlk Tarihi
Neolitik an nde gelen yerlemeleridir. Bunlar iinde en nls atalhyktr. Konyann 52 km gneydousunda, umra ilesi yaknlarndaki hyk, 450 x 275 m boyutlarnda, 17 m yksekliindedir J. Mellartn 1961 ylnda balatt kazlarla ortaya kmaya balayan yerlemede, gnmzde. I. Hodder tarafndan kazlara devam edilmektedir. Buras, binden fazla konuta sahip, 5-10 bin kiinin yaad hesap edilen Yakn Dounun bilinen en byk kasabalarndan biridir. atalhyk halk, ky aamasn gemi, bir kent uygarl yaratmtr. Hyn bulunduu blgede tarm ve hayvanclk iin elverili otlaklar ve sulak arazilerin varl, obsidyen yataklarna yaknlk, evresinin ormanlarla kapl olmas gibi olumlu evresel koullar, atalhyk sakinlerinin ileri bir uygarlk yaratmalarnda ok etkili olmutur. atalhyk kazlarnda ortaya karlan yerleme dzeni, tamamen da kapal bir mimari zellik gstermektedir. Mimari sistem, avlularn evresine ina edilen dikdrtgen planl konutlardan oluan mahallelerin birbirlerine eklenmesinden oluuyordu. Kapsz olan konutlara damlardaki bir aklktan ahap merdivenler ile giriliyordu. Bir savunma dncesinden yola klarak yaratlan bu yap sistemi, bir btn olarak deerlendirildiinde tmyle nceden dnlm bir kent plannn varln akla getirmektedir. Konutlarn dnda, kutsal alan olarak nitelenen zel yaplar da vardr. Bunlar, duvarlarna yaplan av sahneleri, geometrik motifler, dans eden insanlar gibi eitli konularn ilendii duvar resimleri ve kabartmalar, eitli heykelcikler, seki altna gmlen llere braklan zengin armaanlar ile konutlardan ayrlmaktadr. Duvarlardan biri zerinde olaslkla lav pskrten Hasanda volkan nndeki atalhyk kasabasn betimleyen pano son derece nemlidir. Burada, dnyada ilk kez bir yerleme yerinin plan ile karlalmaktadr.
ekil 4.2 atalhyk duvar resmi
Konutlar ve kutsal alanlarda ele geen heykelcikler arasnda yer alan kutsal hayvanlar iki leopar arasndaki tahtnda oturan Ana Tanra heykelcikleri, elde ekillendirilmi pimi toprak anak mlekler, bakr ve kurundan boncuk, yzk gibi taklar, bitki lifi ve hayvan klndan yaplm dokumalar, atalhyk sakinlerinin bu dnemde ulatklar yksek uygarlk seviyesini gzler nne sermektedir. Ge Neolitik a: Bu dnemde Anadolunun gerek retimci kyl toplumlar ortaya kmtr. Ekonomide avclk, nemini giderek yitirirken hayvan besicilii ve zellikle tarm gelimitir. anak mlek yapm iyice yaygnlamtr. Deien yaam ekli, etkisini sanatta da gstermitir. nemini yitiren av sahnelerinin yerini, topran bereketini kadnn dourganl ile zdeletirilen Toprak Ana / Ana Tanra almtr.
79
ekil 4.3 atalhyk Ana Tanra heykelcii
Bu an en iyi temsil edildii merkezlerin banda Burdurun gneybatsnda yer alan Haclar Hy gelmektedir. Ayn blgede yer alan Kuruay, Mersinin iinde Yumuktepe, Kuzeybat Anadolu ve Trakyada Fikirtepe, Pendik ve Ilpnar dier nemli Ge Neolitik a yerlemeleridir. Bu an sonunda Konya Ovas ve Gller Yresindeki yerleme yerleri nedenleri bilinmeyen birtakm gelimeler sonucunda ya terk edilmi ya da uzun bir sre iskna uramamtr. Neolitik an en nemli zellii nedir? Anadoluda bu adaki ilkSIRA SZDE hareketlenme nerede balamtr?
SIRA SZDE
Kalkolitik a (Bakr Ta a) .. 5500-3200/3000

Ta Devrinden Maden Devrine gei dnemi olarak tanmlanan Kalkolitik an S R U en belirgin zellii, ta aletlerin giderek azalmas ve madenciliinO gelimesidir. Ergitme ssnn dk ve karlnn kolay olmas nedeniyle ilk kullanlan maden bakr olmutur. Bu a insanlarnn yaamnda tarm, avcla D K K A T ok nemli oranla bir yer kaplamaya balam, tamamen tarmc topluluklar ortaya kmtr. Neolitik kltre oranla daha geni bir alana yaylan Kalkolitik a kltr, Anadolunun toSIRA SZDE porafik yaps gerei kendi iinde farkl kltr blgelerine ayrlmtr. Bu blgeler batdan douya doru Trakya ve Kuzeybat Anadolu, Gller Blgesi, Konya Ovas, ukurova, Dou ve Gneydou Anadolu olarak sralanabilir. Uygarlk tariAMALARIMIZ hi asndan leri retimci Topluluklar Dnemi ya da Gelikin Ky Dnemi eklinde de tanmlanan bu a, Erken ve Ge olmak zere iki ana evrede incelenmektedir. K T A P Erken Kalkolitik a: Bu dnemin en nemli zellii ta aletlerin yannda Neolitik ada balayan bakr teknolojisinin geliimini artrarak bakr kullanmnn yaygnlamasdr. Dier nemli bir zellik ise zgn boya bezemeliZanak mlek TELEV YON geleneinin ortaya kmasdr. Anadoluda bu dnemde nfus artyla birlikte yerleim yerlerinde de bir art grlmektedir. nemli yerleim merkezleri arasnda Trakya ve Kuzeybat AnadoNTERNET luda Hocaeme, Aapnar, Yarmburgaz, Ilpnar ve Eskiehir Orman Fidanl; Gller Blgesinde Haclar, Kuruay, Hycek; Konya Ovasnda Can Hasan I, Kkhyk; ukurovada Yumuktepe; Dou ve Gneydou Anadoluda Tilkitepe, Tlintepe, Noruntepe, Korucutepe, Deirmentepe saylabilir. Ge Kalkolitik a: .. 4500 yllarna doru Anadoluya olaslkla kuzeybatdan, Balkanlar ve Boazlar zerinden birtakm gler olmutur. Buna bal olarak nfus artm, Anadolunun byk bir blm basit ky topluluklarnca paylalmtr. Bu nedenle Anadolunun btnnde homojen bir kltrden sz edilemez. Glerle gelen etkiler sonucu yeni anak mlek gelenekleri ortaya kmtr. Daha nceki gereki Ana Tanra heykelciklerinin aksine daha soyut, Ana Tanray simgeleyen, mermerden yaplm idoller yaygnlamtr. Maden kullanmyla ilgili
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
80
Uygarlk Tarihi
olarak ticaret olduka yaygnlamtr. Bu dnemde Bat ve Kuzeybat Anadoluda Beik-Sivritepe, Kumtepe, Beycesultan; Gller Blgesinde Kuruay; Orta ve Kuzey Anadoluda Klloba, Alacahyk, Byk Gllcek, kiztepe; Dou ve Gneydou Anadoluda Aslantepe, Altnovada Noruntepe, Korucutepe, Hassekhyk nemli yerleim merkezlerini oluturmaktadr.
SIRA SZDE
SIRA belirleyici zellikleri nelerdir? Bu ada oluan kltr blgeleri neKalkolitik anSZDE relerdir?
DNELM ANADOLUNUN TUN ALARI S O R U Anadolunun Tun alarnn siyasi ve kltrel zelliklerini ve nemli merkezlerini kronolojik bir dzen iinde tanyacaksnz. DKKAT
DNELM S O R U
AM A
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
retim ekonomisinin gelimesinde madencilik en nemli aamalardan biridir. nsan yaamnda madenin nemli yerini almas, Kalkolitik ada balayp Tun SIRA SZDE alarnn ilk evresinden itibaren giderek yaygnlamasyla kendini gsterir. aa adn veren tun, nceleri bakr ve arsenik, sonra da bakr ve kalayn belirli oranlarda birbirine kartrlmasyla elde edilen bir alamdr. Bakra gre olduka sert AMALARIMIZ olan bu alam, dvlerek ya da ergitilip kalplara dklerek istenilen biimlere sokuluyordu. Bu ada yaayan insanlarn, tuncun yan sra, aralarnda altn ve gm gibi deerli madenlerin de bulunduu hemen tm madenleri, dkme ve dvK T A P me tekniiyle istedikleri biimi vererek kullandklar grlmektedir. Madenciliin gelimesi, i blmne dayal kent yaamnn balamasn salam, bu oluum Anadoluda sosyal snflarn giderek daha belirginletii, ynetici TELEVZYON snfn grkemli bir yaam dzeyine ulat ilk bamsz beyliklerin, siyasal rgtlenmelerin ve merkez ynetime bal devletlerin ortaya kn hazrlamtr. Tun a, lk, Orta ve Son Tun olarak ana blme ayrlr. Orta Tuntan itibaren yaznn Anadoluda kullanlmasyla birlikte Anadolu, tarih alarna girer. NTERNET
lk Tun a (.. 3200/3000-2000)

lk Tun a, Ge Kalkolitik Dneminin sonlarndan Anadoluda yaznn kullanmna kadar olan ok uzun bir sreyi kapsamaktadr. Kendi iinde ana evreye ayrlan (lk Tun a I-III) bu dnemin ilk evrelerinde daha ok, Kalkolitik Dnemin tarma dayal ky kltr srdrlmektedir. zellikle verimli ovalarda kurulmu olan yerlemeler, yine birtakm kltr blgelerine ayrlmtr. Dou, Gneydou, Orta Anadolu ve Bat Anadolu olmak zere doal snrlarla belirlenmi olan bu kltr blgelerinden Dou Anadolu kendine zg ayr bir kimlik tar. Gneydou Anadolu ise byk lde Mezopotamyann etkisi altndadr. Toplumlarn daha iyi rgtlenebildii bu ada yneticiler gl bir snf olarak ortaya kmtr ve Anadolu bu yneticilerin nderliinde feodal sistemin egemen olduu irili ufakl birok beylik arasnda paylalmtr. Tapnak, saray ve idari binalara sahip, evresi surlarla tahkim edilmi antsal girili yerlemeler bu a iin karakteristiktir. anakkale yaknlarnda Hisartepede kurulmu olan Troya I-V, Malatya Aslantepe, Antalya-Elmal Karata Semayk, Elaz-Altnova Noruntepe bu tip yerlemelerin en etkileyici rnekleridir. Bu yerlemelerde ortaya karlan saray yaplar ise toplumun giderek hiyerarik bir dzenin en st kademelerine doru ulamakta olduunun ak gstergeleridir. Bu durum Alacahykteki zengin maden buluntular ihtiva eden mezarlardan da anlalmaktadr.
81
ekil 4.4 Alacahyk mezar buluntusu
Dnemin sonlarnda Orta Anadoluda etkin bir beyliin merkezi gibi grnen Alacahykn en nemli zellii Kral Mezarlar olarak adlandrlan 13 gmdr. Yerleme alan yamalarnda bulunan bu mezarlktaki gmlerin dnemin beyleri ve elerine ait olduu dnlmektedir. Gmlerin kimileri 3-8 m uzunluunda, 2-5 m geniliinde ve 1 m kadar derinliinde dikdrtgen planl ukurlara yaplmtr. evresi aa ve talarla snrlandrlan mezar ukurlarna, ayaklar karna ekik durumdaki ceset, zengin armaanlarla birlikte yerletirilmi, sonra zeri aa, amur ve toprakla rtlmtr. Gm ilemi bitirildikten sonra mezar zerinde bir l yemei yenmi; yemekten geri kalan kz kafalar ve bacak kemikleri de sralar hlinde braklmtr. Bu mezarlarda ele geen ok saydaki armaanlar, Troya II yerlemesinde ele geen Troya hazinesi olarak tanmlanan buluntular ile ada olup benzer nitelikte altn, gm, elektron, tun ve demirdendir. Bu mezar hediyelerinin en ilginlerini geyik ve boa figrl, son derece karmak ve gelimi dkme ve dvme teknikleriyle yaplm tun diskler oluturmaktadr. Daha nce de belirttiimiz gibi, nceki alarn tarm, dokumaclk, mlekilik gibi bulularna, daha etkili silah ve aletlerin, daha zarif taklarn yaplmasn salayan, aa adn veren tuncun eklenmesi dnemin en belirgin zelliidir. Dnem iinde gelien madencilik teknikleri erevesinde Anadoluda biri Troya yresinde, dieriyse Orta Anadolu ve Karadeniz blgeleri arasnda yer alan iki yerel madencilik okulunun bulunduu anlalmaktadr. Troya, Alacahyk, Hasanolan, Mahmatlar, Horoztepe, Eskiyapar, kiztepe ve Aslantepe kazlarndan kan maden buluntular, bugn Anadolu Uygarlklarnn en sekin rneklerini oluturmaktadr. Bu dneme zg bir dier nemli teknolojik gelime, ilk kez lk Tun a II evresinden itibaren Anadoluda mleki arknn kullanlmaya balam olmasdr. Troya IIb tabakasnda ortaya kan mleki arknn, Mezopotamyadan deniz yolu ile Troyaya geldii dnlmektedir. Bir baka teknolojik bulu ise kan biimindeki drt tekerlekli arabadr. Anadoluda yaplan arkeolojik kazlarda ortaya karlan en nemli lk Tun a yerlemeleri arasnda Bat Anadoluda Troya, Beycesultan, Demircihyk, Karata Semayk, Bademaac; Orta ve Kuzey Anadoluda Aliar, Alacahyk, Byk Gllcek, Ahlatlbel, Etiyokuu, Polatl, Karaolan, Kltepe, kiztepe, Maat, Horoztepe; ukurova ve Gneydou Anadoluda Tarsus Gzlkule, Gedikli, Amik Ovas; Dou Anadoluda Noruntepe, Tepecik, Aslantepe, mikua, Kkerbaba, Deirmentepe, Pulur-Sakyol ve Karaz saylabilir. lk Tun anda zengin bir uygarlk yaratan Anadolu topraklar zellikle Mezopotamyadaki g odaklarnn ilgisini ekmitir. Akkad mparatorluunun kurucusu I. Sargon ve Naram-Sine ait yazl belgelerde adnn gemesiyle birlikte Anadolu n Tarih / Protohistorik ana girmitir (.. 3 binyln ikinci yars). Bu yazl belgelerde Anadolu topraklar iin Hatti lkesi ad kullanlmtr. Bu isim Anadolunun bugn iin bilinen en eski ismidir ve Assur yllklarnda grld zere .. 7. yzyla kadar kullanlmaya devam etmitir. lkeye adn veren Hattiler, .. 3. binyln ortalarndan itibaren Orta Anadolu Blgesinde Kzlrmak yay iinde kk beylikler hlinde yaayan bir topluluktur ve daha sonra bu blgede kurulan Hitit Devletinde nfusun byk ounluunu oluturmulardr. Dilleri, bilinen dil ailelerinden hibirine dahil deildir.
Protohistorik a: Bir toplum henz kendisi ile ilgili dolaysz bilgi salayan belge yaratma aamasna gelmemise fakat evresinde bulunan ve yazy kullanmasn bilen baka toplumlarn belgeleri o toplumla ilgili bilgi veriyorsa, sz konusu insan topluluu protohistorik bir a yayor demektir.
82
Uygarlk Tarihi
Anadolunun zenginliini fark eden Assurlu tccarlar, Anadolunun altn ve gmn elde edebilmek iin Mezopotamya ile Anadolu arasnda youn bir ticaret a kurmutur. Bu ticaretin Anadoluya salad en byk kazan Assurlu tccarlardan yazy renmeleri olmutur (.. 2000/1900). Yaznn Anadoluya girmesiyle Anadolu Uygarlk Tarihinin ikinci evresi, yani Anadolunun Tarih alar balamtr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Alacahyk Kral Mezarlarna kimler gmlmtr? Mezar mimarisinin zellikleri nelerdir?
DNELM S O R U
Orta Tun a (.. 2000/1900 -1500/1450)

Mezopotamya ile balayan rgtlenmi, gl ticari ilikiler ve yaznn ortaya kmas bu dneme damga vuran en nemli gelimelerdir. Anadoluda Tarih alaS O U rn balangcn Rbelirleyen zeri ivi yazl kil levhacklar ya da dier bir tanmla tabletler orumda Boazky (Hattua) ile Ortaky (apinuva), Yozgat yaknlarnda Aliar (Ankuva), Tokatta Maathyk (Tapigga), Kayseride Kltepe (Nea) yerDKKAT lemelerinde ele gemitir. Bu tabletlerin yazlm olduu dil, Mezopotamyada uzun bir zaman kesiti iinde konuulmu olan ve gnmzdeki Arapa ve braniSIRA SZDE ce ile ayn dil ailesine giren Akkadann Eski Assur lehesidir. Tabletlerde kullanlan yaz ise .. 4. binde Smerler tarafndan resim yazs olarak icat edilen ve zaman iinde resim biimlerini kaybederek, grn bakmndan iviye benzedikleAMALARIMIZ ri iin gnmzde ivi yazs olarak tanmlanan, hece iaretlerinden kurulu bir yaz sistemidir. ivi yazsnn 19. yzyln balarnda ilk kez zlerek okunmasndan 80 yl sonraK (1881) Anadoluda bu yaz ve Akkada yazlan tabletler ortaya km T A P tr. Bu tabletler Anadolu halklar ile Assurlu tccarlar arasndaki ticari anlamalar, mahkeme kararlar, evlat edinme, evlenme, boanma, kle ticareti, miras ve tccarlarn zel Lyaamlarna ilikin konular iermektedir. TE EVZYON Saylar Kltepede 20.000e yaklaan tabletlerden renildiine gre, ynetim merkez Mezopotamyada Assur kenti olan Assur Devleti vatanda tccarlar, .. 19. ve 18. yzyllarda Kltepedeki gibi, Anadolunun farkl yerlerinde ticaret kolo N E R rgtlenmi bir ticaret a gelitirmilerdir. Kabaca .. 1950-1750 nileri kurarakT iyi N E T yllar arasnda devam eden bu rgtl ticaret dnemine Eski Assur Ticaret Kolonileri a ad verilmitir. Bu yeni ticaret dzeninde iki tip ticaret merkezi kurulmutur: Bunlardan ilki ve nemli olan Anadoluda bu dnemin siyasi erkleri olan beyliklerin yaknlarnda kurulmu olan Assurca karum denen byk pazar yerleridir. Dier merkez ise Assurca vabartum denen yerlemelerdi. Bu ticaret kolonileri hem Assurlu tccarlara hem de korumas altna girdikleri Anadoludaki beylere karlkl karlar salayan uluslararas bir yapya sahip ticaret sisteminin paralaryd. Tabletlerden renildiine gre, burada Assurlu tccarlarn yannda yerli Anadolu halkna ait kiilerin de ticaret irketleri bulunmaktayd. Ayrca Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamya kkenli tccarlar da vard. En ok yazl belge veren ve en iyi tannan karum, 1948 ylndan itibaren sistemli bir ekilde kazlan, Kayserinin 20 km kuzeydousunda, Karahyk kynn gneyinde yer alan Kltepedeki Kani (Nea)tir. Buras hem tm karumlarn merkezi durumundayd hem de gl bir Hatti beyliinin merkeziydi. Burada beyler, daha yksek eski bir hyk zerindeki saraylarda, Assurlu tccarlar ile yerli halk ise bu tepenin eteindeki aa kentte, ayr mahallelerde yayorlard. Orta Anadoluda sonradan Hititlerin bakenti olan Boazkydeki Hattu, o dnemdeki ismi bilinmeyen Yozgattaki Aliar, Aksaray yaknlarndaki Acemhyk, Konyada Karahykte de karumlar kurulmutur.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Karum: Liman ve rhtm anlamna gelen yerlemelerdir. Bu yerlemelerde Assurlu tccarlar belirli bir serbesti iinde yaayp ticaret yapmaktaydlar. Vabartum: Konuk anlamna gelen, tccarlarn ana merkezler arasnda konakladklar, belki mallarn geici olarak depoladklar bir eit kervansaraydr.
83
Assur ile Anadolu arasndaki ticaretin temelinde Assurdan Anadoluya kalay ve dokuma rnleri d satm, karlnda da Anadoludan genellikle gm, altn ve deerli ta alm bulunmaktayd. Tun silah, alet ve ss eyalarnn yapm iin gerekli olan kalay, Anadoluda fazla bulunmamaktayd. Assurlu tccarlar Uzak Dou, Pakistan ve Afganistandan bu madeni salayarak eek kervanlar ile Anadoluya getirmekteydi. Ticaret ann balangc Assur, biti noktas ise Karum Kani idi. ki ay kadar sren 700-800 kmlik yolculuk iin kervanlar Musul yaknlarndaki Assur kentinden yola kp Dicle boyunca kuzey ynde ilerleyerek Gneydou Anadoludan Kahramanmara-Elbistan ovas zerinden ya da Ergani-Maden Geidi ile Toroslar, Malatya yaknlarnda da Frat Nehrini ap Kltepeye ulamaktayd. Assurlu tccarlar, yerli Anadolu trnde dikdrtgen planl, avlulu tek ya da iki katl konutlarda yayorlar; yerli halk ile ayn tip eyalar kullanyorlard. Bununla birlikte dilleri, l gmme gelenekleri ve silindir mhr biimleri farklyd. Assur Ticaret Kolonilerinin neden ortadan kalktklar kesin olarak bilinmemektedir. Kazlar, .. 1750 ylnda Karum Kani (Nea) bata olmak zere Orta Anadolunun birok yerlemesinin byk bir yangnla ykldn gstermektedir. Yerli beyler arasndaki bir atmaya balanan bu olaydan sonra Anadolunun ilk merkez devleti olan Hitit Devleti ortaya kmaya balar. Karum ve vabartum kelimeleri ne anlama gelmektedir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Eski Hitit Devleti
Hitit Devletinin kurulu aamasnda Anadoluda beylikler hlinde yaayan, farkl diller konuan birok halk bulunmaktayd. Bunlar iinde Hattiler, Luviler, Palalar S hemen ayn blve Hurriler en nemlilerini oluturmaktadr. Hattiler ile hemen O R U gede Hititler yaamaktayd. Hint Avrupa kkenli dil konuan ve kendilerini Neallar, kullandklar dili de Nea dili olarak tanmlayan Hititlerin kkeni, Anadoluya DKKAT nereden geldikleri konusu tartmal olup bu konuda farkl grler vardr. .. 2000 dolaylarnda doudan Kafkasya Derbent kaplarndan girmi olduklar genelSIRA SZDE likle benimsenen varsaymdr. Son yllarda ileri srlen bir gre gre ise Hititler Orta Anadolu kkenli yerli Anadolulu bir topluluktur. Farkl etnik kkenli, farkl dillerin konuulduu Anadoluda ilk siyasal birlik AMALARIMIZ kurma almasnn banda, kkeni Orta Anadoluda Kuara kentine dayanan Pithana olu Anitta (.. 1750) yer almaktadr. Anitta, Nea (Kltepe), Zalpa ve HatK T A Anitta, Nea tu (Boazky)u ele geirdikten sonra Byk Kral unvann almtr. P kentini kendine bakent yapmtr. Kltepe (Nea)de bir sarayda bulunan tun mzrak ucu zerinde Kral Anittann saray yazldr. Anitta, blgede giderek glenip, Anadolu beyliklerini birer birer denetim altna alarak merkezVHitit N T E L E Z Y O Devletinin temellerini atmtr. Anittadan yaklak yz yl sonra, ayn soydan gelen Kuaral Labarna, Hattu kentini bakent yapp, kente Hattua, kendine de Hattuili (Hattual) adn verdi (.. 1650-1620). Bylece feodal ve teokratik Hitit Devleti kurulNTERNET du. I. Hattuili ve torunu I. Murili (.. 1620-1590) dneminde Eski Hitit Devleti hzl bir ekilde geliir, Kuzey Suriye blgesi ele geirilir. Halep, Hitit Devletinin snrlar iine alnr, Babil fethedilir. Bat Anadoluda Arzava lkesi zapt edilir. Ksa sre iinde Hititler Yakn Dounun etkin siyasi glerinden biri hline gelmitir. I. Murilinin lmnden Telepinu (.. 1525-1500)nun baa geiine kadar olan dnem Hitit Devletinin kargaa dnemidir. Telepinu tahta getiinde devlet zayflam, birok blge elden km, Hititler ilk kurulduklar blgeye ekilmitir. Telepinu yeni dzenlemeler ile bu kark duruma son vermitir.
DNELM
DNELM
Luviler: Hint Avrupal bir topluluktur. Anadolunun S O R U bat, gneybat ve gney blgelerine yaylmlardr. .. 2300 yllarna doru DK Balkanlar zerinden K A T Anadoluya girdikleri kabul edilir. Ancak bu g hareketi tartmaldr. SIRA SZDE Palalar: Karadeniz Blgesinde Kastamonu ve AMALARIMIZ Safranbolu evresinde yaayan ve Hint Avrupa kkenli Pala dili konuan topluluktur.
K T A P
Hurriler: .. 3. bin yln sonlarnda ivi yazl belgelerde isimlerine rastlanan ve T E L E V Z Y O N Dou Anadoluya lk Tun a kltrn getiren Kura-Aras Blgesi halklar. Hint Avrupa ve Sami gruplarndan farkl, N dil olan kendine zg bir T E R N E T Hurca konumaktadrlar. Bu dil, kuzeydou Kafkas dilleri ile akrabadr.
84
Uygarlk Tarihi
I. Hattuili ile birlikte Eski Hitit kltr de gelimeye balamtr. Bu kltrn kkleri Eski Assur Koloni ann son dnemlerine kadar geri gitmekle birlikte znde kendinden nceki btn Anadolu uygarlklarnn bir sentezi olarak yorumlanabilir. Ayrca siyasi genilemeyle paralel olarak zellikle din ve ikonografide Suriye ve Mezopotamya etkileri de kendini hissettirir. Eski Hitit kltrn iyi bir ekilde temsil eden yerlemeler arasnda Boazky, Aliar, Alacahyk, Eskiyapar, nandktepe, Afyon Yanarlar, Konya Karahyk ve mikua saylabilir. Eski Hitit Devletinin gelimeye balad dnemde Hitit etki alannn dnda kalan blgelerde yerel krallklar ya da beylikler de etkinliklerini srdrmekteydi. Hititler bunlarla bazen savaarak bazen de antlamalar yaparak blgedeki dengeyi salamaya ve glenmeye almaktayd. Bu krallklar arasnda byk lde ukurova blgesini kapsayan Kizzuvatna Krall; Fratn dousunda Elaz yresinde uva Krall; Yukar Frat ile Habur Nehri arasnda kalan topraklarda kurulan Mitanni Krall saylabilir. Bat Anadoluda ise bu dnemde g kazanan eitli beylikler vardr. ounluunu Luvilerin oluturduu bu beylikler zaman zaman Arzava ve Assuva gibi adlar altnda konfederasyonlar oluturmaktayd.
Son Tun a (..1500/1450-1200)

Telepinudan sonra Hitit tarihinde balayan Hitit mparatorluk a ya da Yeni Hitit Devleti olarak tanmlanan yeni evre ile birlikte Tun alar da sona erer. Bu dnemde Hitit Krall II. Tudhaliya (.. 1450-1420) ve I. uppiluliuma (.. 13801340)nn ynetiminde byk bir g olarak yeniden kurulur. I. uppiluliuma Dneminde lke snrlar Kuzey Suriyeye, etki alan ise Kuzey Mezopotamyaya kadar genilemitir. I. uppiluliuma veba salgnnda lnce yerine ksa sre tahtta kalan olu II. Arnuvanda (.. 1340-1339) gemi, onu da kardei II. Murili (.. 1339-1306) izlemitir. II. Murili Dneminde Bat Anadolu topraklar denetim altna alnm, imparatorluun snrlar gneyde Lbnandan, kuzeyde Karadeniz Dalarna, batda Ege Denizinden douda Bingl Dalarna kadar genilemitir. II. Muriliden sonra tahta geen olu II. Muvatalli Dneminde (.. 1306-1282), Msr tahtna da II. Ramses oturmutur. Ramsesin Suriye topraklar zerinde hak iddia etmesi zerine Hitit-Msr ilikileri gerginlemi ve Suriye egemenlii iin iki g arasnda Kade (Tel Nebimend) kenti yaknlarnda sava yaplmtr (.. 1285). Sava kimin kazand hakknda kesin bir bilgi yoktur. Bununla birlikte savatan yllar sonra .. 1270 ylnda, dnyann iki sper gc Hitit ve Msr devletleri arasnda II. Ramses ile Hitit tahtna kan III. Hattuili (.. 1275-1250), tarihin bilinen ilk byk antlamas olan Kade Antlamasn imzalamlardr. Bu antlamada III. Hattuilinin yannda kars Puduhepann da mhr bulunmaktadr. Bu durum kralienin lkenin d siyasetinde sz sahibi olduunu gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Bu antlamaya gre Msr ve Hitit lkeleri arasnda iyi bar ve iyi kardelik sonsuz olacaktr. Msr lkesinin kral, Hatti lkesine sonsuza kadar hi saldrmayacak; Hatti lkesinin kral, Msr lkesine sonsuza dein saldrmayacaktr. III. Hattuiliden sonra yerine geen olu IV. Tudhaliya (.. 1250- 1220), babasndan ald gl imparatorluu srdrmeye devam etmi; ancak onun lmnden sonraki yllarda imparatorluk hzla ke gemitir. Son imparator II. uppiluliuma (.. 1215-1200) dneminin sonlarnda bakent Hattua ar bir yangnla tahrip olmutur. Gnmzde eitli varsaymlar ileri srlyorsa da Hitit mparatorluunun sonunu getiren olaylar hakknda ayrntl bilgiler yoktur. Byle bir sonu hazrlayan etkenlerin en nemlisi olarak kuzeyde dalk Karadeniz blgesinde yaayan sava Kakalarn blgeye yaptklar yama seferleri gsterilmektedir.
Kade Antlamas: Tarihin bilinen ilk byk antlamasdr. Hitit ile Msr devletleri arasnda .. 1270 ylnda imzalanmtr. Antlama metni o zamann diplomatik yaz dili olan Akad ve Msr dillerinde hazrlanmtr. Msrdan Hattuaya yollanan ve gm bir tablet zerine kaznm olan Akadca zgn nsha bulunabilmi deildir. Ayn metnin kil tablet zerine yazlm olan kopyas Boazky arivlerinde ele gemitir.
85
Bu topluluk son kez blgeye inerek Hattuay yamalam ve yakm, geri dnmeyerek ayn blgede kalmtr. Hitit mparatorluunun sonunu getiren dier olaylar arasnda Msr firavunu III. Ramsese ait hiyeroglif yaztta anlatlan Deniz Kavimleri G ve .. 1200 yllarnda Balkanlardan Anadoluya ulaan byk g dalgalar da saylmaktadr. .. 2. binyln son yzyllarnda Anadoluyu olumsuz ynde etkileyen bu gler ve istilalar nedeniyle yaanan siyasi bunalm sonucunda Hitit mparatorluu da yklmtr. Ancak, Hititler tamamen tarih sahnesinden ekilmemi, kral ailesi ve yneticiler gneye doru ekilerek slalelerini bir sre daha devam ettirmilerdir.
Hitit Uygarl
Devlet Ynetimi ve Toplum Yaps
Hitit Devleti feodal ve teokratik bir yapya sahiptir. Devletin banda Tabarna denilen egemen bir kral, Tavananna (egemen kralie) unvann tayan byk kralie yer almaktadr. Eski Hitit Devleti kurulduunda devletin yasama gcnde kraln yannda Panku() ad verilen bir soylular meclisi bulunmaktayd. Bu meclis kraln tek bana karar verme yetkisini snrlamaktayd. Kral soyundan birine verilen lm cezas ile kraln seecei veliahdn bu meclisin onayndan gemesi gerekiyordu. Ancak, imparatorluk dneminde devletin giderek glenmesi ile ynetim ekli mutlakiyete dnm ve Panku() ortadan kalkmtr. Hitit krallar, tanrlarn yeryzndeki temsilcileriydi. Ancak, Msr ve Mezopotamya krallarndan farkl olarak Hitit krallar hibir zaman Tanr-Kral olmamlardr. Onlarn ldkten sonra tanr olduklarna inanlmaktayd. Grevlerinin banda barahiplik, bakumandanlk ve bayarglk en nde gelmektedir. Veraset yoluyla geen krallk makamnda kral yerine geecek veliahd kendisi hayatta iken belirliyordu. Sarayda kraldan sonra en nemli ahsiyet kralie idi. Hitit kralieleri, saraylardaki resmi kabullerde, tapnaklarda yaplan dini trenlerde kralla birlikte bulunur, devletin resm evraklar ve antlamalar zerine kralla beraber mhrn basard. Devlet, feodal bir yapya sahipti. Kk feodal krallklar, devlete her yl belli bir miktar vergi demek, sava zamanlarnda da asker, at ve sava arabas yardmnda bulunmakla ykmlydler. Devletin dorudan kendisine bal olan topraklar da birtakm ynetim blgelerine ayrlmt. Buralarda saraya mensup prensler vali olarak grev yapmaktayd. Hitit toplumunda halkn ounu vergi vermekle ykml hr insanlar oluturmaktayd. Bunlar arasnda soylular, tccarlar, zanaatkrlar ve kyller yer almaktadr. Sosyal tabakalamann en alt grubunu kleler oluturmaktayd. Bunlar, alnp satlabiliyor, kiralanabiliyorlar veya veraset yoluyla bakalarna geebiliyorlard. Buna karlk mlkiyet haklarna sahiptiler ve kimi haklar yasalar ile gvence altna alnmt. Bunlarn yannda savata ele geirilen lkelerden srlerek Hitit lkesine getirilen insanlardan oluan bir baka grup daha vard. Smerce NAM.RA (yar hr) olarak tanmlanan bu insanlar, ucuz i gc olarak yeni kurulan ekonomik merkezlerde topraa balanarak oturmaya zorunlu klnmaktaydlar. Tapnaa bal tarlas ve evi olan NAM.RAlar yer deitiremezlerdi. Hitit toplumunun en kk birimini aile oluturmaktayd ve aile reisi erkekti. Aile yapsn ilgilendiren evlenme, boanma, evlat edinme ve miras gibi konular yasalarn denetimi altndayd.
Panku(): Eski Hitit Devleti Dneminde kraln yannda geni yetkilere sahip meclistir. Bu meclis yksek asker ve idari grevlerde bulunan ve genellikle kral ailesinin yaknlar olan yallardan olumaktayd
86
Uygarlk Tarihi
Din ve l Gmme Gelenekleri

Hitit dini, btn Eskia toplumlarnda grld gibi ok tanrl bir dindi. ivi yazl bir belgede bu kalabalk tanrlar topluluu Hatti lkesinin bin tanrs biiminde tanmlanmtr. Bu tanrlar, Hitit Devletinin bnyesinde yer alan farkl etnik gruplar gibi deiik kkenliydiler. Bunlar; Hurri, Hatti, Hint-Avrupa, Luvi, Kuzey Mezopotamya, Kuzey Suriye hatta ndo Ari rktan olan tanrlardan olumaktayd. Burada Hitit egemenlik sahas iindeki tm halklarn tanrlar panteona dahil edilerek farkl kltrlere mensup halk tek bir din ats altnda birletirilmitir.
ekil 4.5 Yazlkaya Ak Hava Tapna Kabartmalar
Yazlkaya Ak Hava Tapna: Boazkyn 1.5 km kuzeydousunda, doal bir kayalk alanda yer alan kutsal alandr. ki galeriden olumaktadr. zeri ak doal kaya odalarnn duvarlar tanr, tanra ve barahip olan kraln kabartmalar ile bezenmitir. Giriteki A Galerisinin duvarlarnda Hurri kkenli tanr ve tanralarn batanr Teup ve ei Hepatn nderliinde Yeni Yl Bayram kutlamalar iin bir araya gelmeleri gsterilmitir. Buradaki tanr ve tanralarn says 71dir. B Galerisinde hzla koan 12 yeralt tanrs ve Kl tanr kabartmalaryla IV. Tudhaliya ve koruyucu tanrs arruma panosu yer almaktadr.
Devletin resm tanrlar, Boazky yaknlarndaki Yazlkaya Ak Hava Tapnandaki kaya kabartmalarnda betimlenmitir. Bu tanrlarn banda Hurri kkenli Gkyz ve Frtna tanrs Teup bulunmaktadr. Kars Arinna kentinin gne tanras Hepat ve olu arruma da tanrlar pantheonunun banda yer almaktadr. Gne ve Ay tanrs, da tanrlar, nehir tanrlar, yeralt dnyasnn tanr ve tanralar, eitli hastalklarn tanr ve tanralar da pantheonda yer almaktayd. Hitit inancna gre tanr ve tanralar insan biiminde dnlmekteydi. Tanrlarn heykelleri ve kabartmalar onlarn yerlerini tutard. Baz durumlarda tanrlarn kutsal hayvanlar ya da onlara ait eyalar da tanry temsil etmekteydi. Tanrlara kurbanlar kesmek, yiyecek, iecek vermek, adaklar sunmak dinin gerektirdii gndelik ilemlerdi. Bayramlar ise bunun daha yksek dzeyde, kral ve kralienin de katld kalabalk bir halk topluluuyla birlikte yaplan resm karakterli trenlerdi. Bu bayramlarn en nemlilerinden biri Yeni Yl Bayramyd. Hititlerde l gmme gelenei iki trldr: Kremasyon gmlerde ceset yakldktan sonra klleri urne olarak tanmlanan pimi toprak bir kap iinde topraa gmlmekteydi. nhumasyon gmlerde ise ounlukla l, pithos denilen byk bir kabn iine ya da talardan rlen sandk tipindeki mezarlara yerletirilerek topraa gmlyordu. Mezarlarda l armaanlar da bulunmaktayd. Farkl gm ge-
87
Yeni Yl Bayram: Tm Yakn Dou kltrlerinde grlen, baharn gelii ile birlikte kutlanan bayramdr. Bu bayramda pantheondaki btn tanrlarn, batanr Teup ve batanra Hepat nnde toplandna inanlmaktayd. Yazlkaya Ak Hava Tapnann duvarlarnda betimlenen bu trende bir resmigeit yaplyor ve tanrlara sunularda bulunuluyor, bylece yeni gelen yln bereketli olmas salanyordu. Yzlerce tapnak grevlisinin dzenledii trenlerde kral da barahip olarak grev alyordu.
leneklerinin ayn mezarlkta uygulanmas, ayr dini inanlara ve farkl br dnya grne sahip insanlarn birlikte yaadklarn gstermesi bakmndan nemlidir.
Mimari ve Sanat Mimari

Hititlerin Eski Anadolu mimarisine kazandrd en nemli yeniliklerin banda antsal mimari rnekleri gelmektedir. Kltepede ve Acemhykte bulunan 50-60 odal saray yaplar Eski Hitit evresine tarihlenen iki antsal yapdr. Mimarideki antsallk Hitit mparatorluk anda daha da byk boyutlara ulaarak grkemli kentlerin domasna neden olmutur. Bu kentlerin en gzel rneini orumun Boazkale ilesinde yer alan bakent Hattua (Boazky) oluturmaktadr. Engebeli bir arazide kurulmu olan kentte Eski Hitit evresine ait yerleme, Bykkale olarak tanmlanan kayalk alan ve kuzeybatsndaki Aa ehir diye adlandrlan blgeye yaylmtr. Bykkale, evresi ayr bir sur ile evrelenmi, iinde lkenin ynetim birimlerinin yer ald, hepsi antsal yaplardan oluan resm karakterli bir yerleim alandr. Kale grnmndeki bu alanda kraln saray, toplant salonlar, devlet arivi ve eitli ynetim yaplar bulunmaktadr. Aa ehiri de gl bir sur evrelemektedir. Bu surun altnda birok potern vardr. Buras dinsel ilevi arlkl bir alandr. Hattuann en byk tapna burada bulunmaktadr. Byk Tapnak olarak adlandrlan ve seksenden fazla odaya sahip bu yap, Hitit batanrs Frtna Tanrs Teup ile Arinna kentinin Gne tanras Hepata adanmtr. Hitit mparatorluk Dneminde ehir, gerek bir imparatorluk bakenti konumuna ykselmitir. evresi 7 km uzunluunda ift sra sur ile kuatlmtr. Kentin daha yksekteki gney kesiminde I. uppiluliumadan sonra ina edilmeye balanan Yukar ehir yer almaktadr. Bu kesime kabartmalarla bezenmi trensel antsal kapdan geilerek ulalmaktadr. Bu kaplar kabartmalarna gre Aslanl Kap, Kral Kaps ve Sfenksli Kap olarak isimlendirilmitir. Aslanl ve Sfenksli Kapda, kaplar ve kenti ktlklerden koruduuna inanlan antsal lekli iki aslan ve sfenks kabartmas yer almaktadr. Kral Kapsnda ise daha ok tanr olduu benimsenen lm bir Hitit kral betimlenmitir. Sfenksli Kapnn altnda kentin dna alan bir potern bulunmaktadr. Yukar ehir, olduka geni bir alana yaylmtr. Burada otuzu akn tapnak ile kentin su ihtiyacn karlayan byk havuzlar ortaya karlmtr. Farkl boyutlardaki tapnaklar, plan bakmndan birbirlerine benzemektedir. Bu plan bazen revakl bir orta avlunun evresine yerletirilmi olan odalardan olumaktadr. Tapnaklar, hem tanr evi olarak bir klt merkezi hem de birer ekonomik merkezdi. Bunlar, kendilerine ait atlyeleri, ekip bitikleri arazileri, ormanlar olan ve kendi gereksinimlerini karlayan zerk kurumlard. Kentin kuzeydou ucunda Bykkaya olarak tanmlanan alan, .. 13. yzyln sonlarnda sur ile evrelenerek bir kaleye dntrlmtr. Burada ok byk boyutlu tahl silolar yer almaktadr. Boazkyn yannda antsal lekli mimarisi ile ne kan dier nemli Hitit kentleri arasnda Boazkale yaknlarnda bir klt merkezi olan Alacahyk, TokatZilede bir snr beyinin yaad Maathyk (Tapigga) ve Sivas yaknlarndaki Kuakl (Sarissa) saylabilir. Yozgat yaknlarndaki Aliar, orumda Ortaky (Sapinuva) gneyde Tarsus Gzlkule (Tarzi), Mersin -Yumuktepe ve Mut yaknlarndaki Kilisetepe nde gelen dier Hitit merkezleridir.
Potern: Yeralt geidi. Ta temelli, kerpi bedenli surlarn altnda alan, bir tehlike annda veya ana kapnn almamas gerektii durumlarda, gizlice ehrin dna kmay salamak amacyla kullanlan gizli geitlerdir.
Sfenks: Genellikle kadn bal, aslan gvdeli kark bir mitolojik yaratk. Betimleri Eski Msr sanatndan Antik Yunan ve Romaya gemitir.
88
Uygarlk Tarihi
Sanat
Hitit sanat, tek bir halkn deil, devleti oluturan farkl etnik gruplarn ve devletin yakn iliki kurduu evre kltrlerin etkisi altnda olumu bir bileimdir. Yaplan almalara gre Hitit sanat, Hatti, Hurri, Luvi, Mezopotamya ve Msr sanatnn bir sentezi olarak yorumlanabilir. Hitit mimarisine damgasn vuran antsallk, Hitit sanatnda byk plastik ve kaya kabartmalarnda kendini gstermektedir. Hitit yazl belgelerinde byk boy heykellerden sz edilmektedir. Boazky ve Alacahykteki sfenks heykelleri bunlara ait gzel rneklerdir. Doal geitler ya da tatl su kaynaklarnn yaknna yaplm olan kaya antlar, Hitit sanatnn gnmze ulaan en arpc rnekleri olup Hitit mparatorluunun egemen gcn simgelemektedir. Bu antlarn en tannmlar Beyehir yaknlarndaki Eflatunpnar ve Fasllar, Adana yaknlarnda Ceyhan Irma kysnda Sirkeli, Kayseri yaknlarnda Ta, Hemite, Gezbel, Fraktin, mamkulu, Konyada Hatip, Ankara yaknlarnda Gavurkale ve zmir yaknlarnda Karabeldir. Kilden yaplm plastik eserler ise Hitit sanatnn dikkat eken kk el sanatlar rnekleridir. Bunlarn en nllerini Boazkyde bulunmu olan Frtna tanrsnn kutsal boalar oluturmaktadr. Hitit anak mleinin en nemli buluntular arasnda bibru olarak tanmlanan hayvann tm ya da yalnzca ba biimindeki iki kaplar da nemlidir. Hitit sanatnda mhrlerin de nemli bir yeri vardr. Kullanlan mhr biimlerinde Anadolu ve Mezopotamyann ustaca bileimini grmek mmkndr. Anadoluda yaygn olarak kullanlan damga mhrler, Mezopotamyada ve Kuzey Suriyede grlen silindir mhrler ayr ayr ele getii gibi, bazen iki mhr tipinin ayn mhrde birletirildii de grlmektedir.
Yaz ve Edebiyat
Hititler, ivi ve resim yazs (hiyeroglif) olmak zere iki tr yaz kullanmlardr. Mezopotamyadan alnm ivi yazs kil tabletler ve mhrler zerine, yerli Anadolu resim yazs ise antlar ve mhrler zerine yazlmtr. Bunun yannda Palaca, Luvice, Hurrice ve Hattice gibi diller de bulunuyordu. Hitit belgelerinin byk bir blm Boazky arivinde ele gemitir. Buras 25.000i akn tabletle bir devlet arivi niteliindedir. Ayrca son yllarda Ortakyde de byk bir ariv gn na karlmtr. Hitit edebiyat da din ve sanat gibi farkl kltrlerin bir bileimidir. Tarih yazcl, dualar, mitos ve destan trnden eserler Hitit edebiyatn oluturmaktadr. ou Hatti ve Hurri kkenli olan mitos ve destanlar iinde Kaybolan Tanr, lluyankas Mitosu, Telepinu Efsanesi ve Kumarbi Efsanesi en tannm eserlerdir ve ok daha sonralar yaratlan Eski Yunan mitolojisini de etkilemilerdir. Smerlerden Hurri, Hitit ve Fenikelilere, oradan da bat dnyasna aktarlm olan bu efsane ve destanlar Eski n Asya uygarlklarnn birbirlerinden soyutlanamayacaklarn, hepsinin karlkl etkileim iinde olduklarn gstermektedir.
SIRA SZDE
SIRA yazl Tarihin bilinen ilk SZDE antlamas ne zaman ve kimler arasnda yaplmtr? Sonu ne olmutur?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
89
ANADOLUNUN DEMR AI UYGARLIKLARI (.. 1200-547/546)

A M A
Anadoludaki Demir a uygarlklarnn siyasi ve kltrel yapsn reneceksiniz.
.. 12. yzyln balarnda merkez Hitit mparatorluunun yklmasyla birlikte Anadolu topraklar byk bir kargaa ve knt srecine girmitir. Bu srete blgeye eitli ynlerden farkl etnik kkenli gebe topluklar girmeye balamtr. Bu topluluklardan Mukiler, Kafkasya zerinden gelip Dou Anadolunun bat kesimine; Balkanlar zerinden boazlar yoluyla gelen Trak kkenli gmenler Bat Anadolunun kuzey kesimine; Arap llerinden gelen Sami kkenli Aramiler ise Gneydou Anadolu Blgesine yerlemilerdir. .. III. binyln sonlar ve II. binyln balarnda olduu gibi Anadolu bir kez daha ok sayda bykl kkl gler arasnda paylalmtr. Bu dnemde demir madeninin kullanm yaygnlam, ou aletler zellikle de silahlar daha etkili ve dayankl olan demirden yaplmtr. Bu gelimeler sonucunda Anadolunun Tun alar sona ermi ve yeni bir dnem olan Demir a balamtr. Anadoluda Demir anda ortaya kan yeni siyasi oluumda Ge Hitit Kent Devletleri, Urartu Krall, Frig Krall ve Lidya Krall en nemli rolleri oynamtr.
ekil 4.6 Demir anda Anadolu Kaynak: SEVN, V. Eski Anadolu ve Trakya, stanbul, 2003,s.180
Ge Hitit Kent Devletleri

Hitit mparatorluunun yklmasnn ardndan hayatta kalmay baarabilen kral ailesinin soylular, bir zamanlar egemenlikleri altndaki Gney ve Gneydou Anadolu ile Kuzey Suriye yi iine alan blgeye kaarak burada yaayan halklarla kaynap, birbirlerinden bamsz kk kent devletleri kurarak bir sre daha varlklarn srdrmlerdir. Hitit, Luvi, Arami ve bir ksm Hurri kkenli halklarca kurulmu olan Ge Hitit Kent Devletleri ya da Suriye-Hitit Beylikleri olarak tanmlanan bu devletler unlardr: Malatya evresinde Milidia; Adyaman yresinde Kummuh; Kahramanmara ve Gaziantep yresinde Gurgum ve Kargam; slahiye dolaylarnda Samal; ukurova blgesinde Que ve Hilakku; Amik Ovas dolaylarnda Pattin; Adana-Kadirli yresinde Asitavanda; Kayseri, Nide ve Nevehir civarnda Tabal.
90
Uygarlk Tarihi
Hilani: n cephesinde stnlarla tanan reva olan Kuzey Suriye mimarisine zg, dikdrtgen planl, girii uzun duvar zerinde bulunan ok katl yap. Ortostat: Duvarlarn alt ksmlarnda kullanlan, dikine yerletirilmi, bazlar kabartmalarla bezeli ta levha ya da bloklar.
Orta Anadoludan Frat Nehri kylarna kadar uzanan geni bir sahada ortaya kan ve etnik bir birlik gstermeyen kent devletleri ayr ayr hanedanlarn ynetimi altnda, Byk Kral, lke Beyi gibi nvanlar tayan bir kral tarafndan idare edilmekteydi. ou Luvice konuan ve yaz olarak resim yazsn kullanan bu devletler, .. 9. yzyln ortalarndan balayarak nce kltrel sonra da siyasi bakmdan Yeni Assur mparatorluunun etkisi altna girmiler; ..8. yzyln sonlarnda ise hepsi teker teker Assurun eyalet sistemine dahil edilmilerdir. Ge Hitit Kent Devletlerine ait nemli yerlemelerin banda Kargam, Zincirli, Malatya, Sakagz ve Karatepe yerlemeleri gelir. Bu merkezlerde yaplan arkeolojik kazlarda bu devletlerin mimarisini ve sanatn aydnlatan, dikkat ekici buluntular ele gemitir. ift sur sistemi ile kuatlm olan ehirlerde, gelimi bir mimari anlay vardr. Saraylarn, caddelerin, antsal merdivenlerin, meydanlarn dzenli konumu, nceden bir btn olarak dnlm ehir planlarnn varln akla getirmektedir. Aa ve Yukar ehir olmak zere iki ksmdan oluan kentlerde saraylar, ynetim binalar ve din yaplar, bir i sur ile evrelenmi daha yksekteki Yukar ehir iinde yer almaktadr. Hilani tipindeki saraylara kabartma bezemeli altlklar zerinde ykselen stunlar arasndan geilerek girilmekteydi. Bunun gerisinde, enlemesine yerletirilmi byk bir salon ve yan odalar bulunmaktayd. Yan odalardan birinde yer alan merdiven ile st kata klyordu. Surlara alm olan antsal kaplar, saraylarn d cepheleri ortostat olarak tanmlanan kabartmal ta bloklarla sslenmitir. Bazen girilere tanr ve krallarn antsal lekli tam plastik yontular da yerletirilmekteydi. Ge Hitit sanat ve kltr en iyi ekilde kendisini mimarinin btnleyicisi olarak yaplm kabartma sanatnda yanstr. Av, sava, saray hayatndan kesitler, kark yaratklar ve eitli hayvan figrlerinden oluan kabartmalar stil ynnden Ge Hitit I, Ge Hitit II ve Ge Hitit IIIa-b olmak zere ana evrede incelenir. lk iki grupta eski Hitit geleri, nc grupta ise gl bir Assur etkisi vardr.
ekil 4.7 Kargamtan Kabartmal Ortostat
Fil dii ve zellikle byk tun kazanlarn yer ald maden eyalar da Ge Hitit sanatnda zel bir yere sahiptir. Tabal lkesi, tun iiliinin nde gelen merkezlerindendir. Kuzey Suriye kkenli fil dii eserler ise hara ve ganimet olarak As-
91
sura gtrlmtr. Gerek fil dii, gerek maden eserler Yunanistana da gitmi, orada taklitleri de retilmitir. Bu eserler, bir yandan n Asya ile Yunanistan arasndaki ilikilerin younluunu gstermekte dier yandan Eski Yunan uygarlnn yaratlmasnda Ge Hitit Kent Devletlerinin de ok nemli bir arac rol oynadn kantlamaktadr.
Urartu Krall
Orta Anadolu Blgesinde gl Hitit mparatorluu varln srdrrken .. 13. yzyln balarnda Dou Anadolu Blgesinde, Hurri kkenli halklarn oluturduu, henz merkez bir ynetim altnda birlememi feodal beylikler bulunmaktayd. lk kez Assur Kral I. Salmanassar (.. 1274-1245) dalk blgedeki bu lkeden Uruatri olarak sz etmi ve 8 kabilenin ismini sayarak, bu lkenin birtakm krallar tarafndan ynetildiini bildirmitir. Daha sonraki Assur kaytlarnda bu krallarn says 60a kadar kmtr. Bu dnemde Dou Anadolunun sahip olduu demir ve bakr gibi ham madde kaynaklar, bunlardan ilenmi mal stoklar, toprak rnleri ve hayvan srleri .. 13. yzyldan itibaren n Asyada byk bir imparatorluk kurma ura veren Assurun asker seferlerini bu topraklar zerine younlatrmasna neden olmutur. Assurun amac, bu blgede devaml ve kalc bir egemenlik kurmak yerine, blgedeki zengin kaynaklar belirli srelerde dzenleyecei yama seferleriyle ele geirmek, bu topraklarda yaayan toplumlar bask altnda tutarak vergiler yoluyla smrmek, bylece ekonomisi iin srekli bir kaynak oluturmakt. Gneyden gelen Assur tehlikesi ve basks, birbirlerine komu ve akraba olan feodal beylikleri aralarnda Assura kar g birlii yapmaya yneltmitir. Etnik birliin de salad byk avantajla ksa srede beylikler arasnda birleme salanm, nce Uruatri daha sonra Nairi feodal beylikler konfederasyonu oluturularak Assura kar byk bir mcadele balam, sonuta .. 9. yzyln ortalarnda bakent Tupa (Van Kalesi ve Eski Van ehri) olmak zere Van ovasnda merkez Urartu Krall kurulmutur. Urartu Krall, birbirini izleyen baba-oul krallar I. Sarduri (.. 840-830), puini (.. 830-820), Minua (.. 810-785/780), I. Argiti (.. 785/780-760) ve II. Sarduri (.. 760-730) dnemlerinde byyp glenmi ve tm kurumlaryla gerek anlamda merkez, brokratik bir devlet hline ulamtr. Bu dnemde kralln snrlar kuzeyde Ermenistan ve Gney Grcistana, kuzeybatda Erzincana, gneydouda Urmiye Glnn gney kylarna, batda Frat Nehrinden douda Hazar Denizi kylarna kadar genilemitir. Urartu topraklarna katlan blgelerde asker ve ekonomik amal ou Urartu krallarnn adn tayan birok kale ile tarm glendirmek zere baraj, glet, sulama kanallar ina ettirilmitir. Blgede kazs yaplm balca Urartu merkezleri arasnda Van Kalesi (Tupa), avutepe (Sardurihinili), Ayanis (Rusahinili), Adilcevaz, Toprakkale (Rusahinili), Anzaf, ErzincanAltntepe, Karmir-Blur (Teiebani), Armavir (Argitihinili) saylabilir. .. 743 ylnda Adyaman Glba yaknlarnda Assur ordular karsnda Urartu ordularnn urad yenilgi ile birlikte Urartu Krallnn ykselii sona ermitir. Bu malubiyeti .. 714te nce Transkafkasya zerinden dalgalar hlinde inen Kimmerler, sonra da Assur Kral II. Sargon karsnda alnan yenilgiler izlemitir. Snrlar giderek daralan Urartu Krall II. Rusa Dneminde (.. 675ler) yeni bir kalknma hamlesi yapmtr. Ancak sonusuz kalan bu abalardan sonra .. 640 yllarnda Urartu Krall yok olmaya balamtr. Son kral IV. Sardurinin iktidar dnemi hakknda hemen hemen hibir bilgi olmad iin kralln hangi tarihte kesin olarak ortadan kalkt bilinmemektedir. Bununla birlikte Urartu Krallnn
92
Uygarlk Tarihi
.. 7. yzyln sonlarna doru Assur mparatorluuna son veren olaylarla birlikte tarihten silindii kabul edilir. Dou Anadolu yeniden sonun balangcna dnerek gebe airetlerin arasnda paylalmtr. Merkez ve teokratik bir sistemle ynetilen Urartu Krallnda devletin banda, tm lkeyi yneten gl ve mutlak hakim olarak kral bulunmaktadr. Tam anlam ile monarik bir dzen mevcuttur. Krallk ayn hanedan iinde babadan oula gemektedir. Kral, ayn zamanda tanrlarn en byk barahibidir ve onlarn korumas altndadr. Halk soylular, savalar, kyller ve kleler olmak zere farkl snflara ayrlmtr. Devletin egemen olduu btn topraklar stratejik nemine, retim durumuna ve dier benzer zelliklere gre daha kk birimlere blnm, bu birimler de belirli eyalet merkezlerine balanmtr. Bu merkezlere de kral tarafndan valiler atanmtr. Gcn sava bir toplum olmasna borlu olan Urartular ok iyi organize olmu bir orduya sahipti. Svari, piyade ve araballar gibi farkl snflara ayrlan orduda askerler zrh, mifer, kalkan, kl, mzrak, balta, ok, yay gibi silahlarla donatlmt. Urartu Devletinin resm dili Urartuca idi. Bu dilin temel zellii Trkenin de dahil olduu btn Asianik diller gibi bitiken oluudur. Tek akrabas Hurricedir ve her iki dil de Kuzeydou Kafkasya dil ailesindendir. n Asyadaki dier halklar gibi Urartular da ivi yazs kullanmlardr. Ayrca mhrler ve kap kacak zerinde resim yazs da kullanlmt. Urartu dini, ok tanrlyd. Kralln kuruluundan ksa bir sre sonra oluturulan devlet dini, Urartu Devletinin egemen olduu topraklarda yaayan Hurri-Urartu akraba halklar ve yabanc etnik toplumlar tarafndan kutsanmakta olan btn tanrlar ve inanlar iine alan ok geni tabanl bir panteona sahipti. Buna gre Urartu devlet dinini; Urartu lkesini, fethedilen topraklar ve iskn ettirilen yeni toplumlar birbirine balayan birletirici bir din olarak tanmlayabiliriz. Bu panteon hakknda en ayrntl bilgiyi, Van ovasndaki Meherkap Yazt vermektedir. Kayalara oyulmu dikdrtgen biimli bir tapnak kapsn temsil eden bu antn arka duvarndaki yaztta Urartu Devletinin resm tanrlar ve tanralarnn isimleri ile bunlara kurban edilecek hayvanlarn cins ve saylar verilmitir. Tanr listesinin banda Haldi, Teieba ve ivini ls yer almaktadr. Tanr Haldi, btn yerli ve yabanc tanrlarn zerinde, bunlar birletiren, kralla birlikte devleti koruyan Batanr ve sava tanrsdr. Byk bir mzrak ile simgelenen bu tanrnn savata daima ordunun nnde gittiine inanlyor, adak olarak eitli silahlar sunuluyordu. kinci sradaki Frtna ve Gk Grlts tanrs Teieba, Hurri kkenliydi. nc sradaki ivini de Hurri kkenliydi ve Gne tanrsyd. Meherkap Yaztnda bu tanrnn yannda 60 tanr ve 16 tanrann daha ad gemektedir. Ancak bunlarn ou hakknda yeterli bilgi yoktur. Tun eserler, ta kabartmalar ve duvar resimleri zerinde insan eklinde betimlenen tanrlarn balarnda boynuzlu balk vardr ve ou kez kutsal hayvanlar zerinde ayakta durmaktadrlar. Urartularn tanrlar iin ina ettikleri tapnaklar, tren salonlar, revakl avlular, depolar ve sunaklaryla birlikte bir klliye oluturmaktadr. Tanr yontusunun bulunduu en kutsal kesim (cella) kare planl yksek bir kule biimindeydi. Bunlarn d cephelerine adak olarak sunulmu tun kalkanlar aslmaktayd. Bu tip tapnaklara ait rnekler ok iyi korunmam olmakla birlikte Yukar Anzaf, Toprakkale, avutepe, Ayanis, Kayaldere, Altntepe gibi Urartu merkezlerinde gn na kartlmtr. Bunlarn yan sra Urartularn ni ve stellerin (dikilita) yer ald yar ak hava kutsal alanlar da vardr. Van Kalesindeki Anal Kz kutsal alan, Yeilal ve Altntepe kutsal alan bunlarn gzel rnekleridir.
93
Arkeolojik almalar Urartuda kremasyon ve inhumasyon olmak zere temelde iki l gmme geleneinin uygulandn gstermitir. Mezar mimarisi olarak kalelerin kayalk yamalarna oyulmu kral ve soylulara ait ok odal antsal oda mezarlar en nemli grubu oluturur. Bu tip mezarlarn en etkileyici rnekleri Van Kalesi kayalnn gney yamalarndaki Urartu krallarna ait mezarlardr. Ayrca, toprak altndaki yumuak kayalara alm ya da talarla ina edilmi giri koridoru olan (dromos) oda mezarlar da vardr. Bunun yannda llerin dorudan gmld tek kiilik basit toprak ya da ta sandk mezarlar ile yaklp kllerinin yerletirildii zel kl kaplar (urne) da bulunmaktadr.
ekil 4.8 Adilcevaz Kef kalesi tanr Haldinin betimlendii bazalt paye. Kaynak: SEVN, V., Eski Anadolu ve Trakya, stanbul, 2003, s.200.
Urartu Krallnn kurulduu blge toporafik ve corafi koullar bakmndan olduka g bir blgedir. Burada etin doa koullarnn olumsuz etkilerini zayflatmadan gl bir merkez devlet kurmak olanak d idi. Bu nedenle Urartular doaya kar giritikleri mcadelede zellikle bayndrlk alannda o dnemde mhendislik harikas olarak tanmlanabilecek birok uygulamaya imza atmtr. Yerleim alan olarak, savunma kolayl salad iin sarp kayalklar, yksek tepeleri seen Urartular, bu alanlar ana kayaya oyduklar temel yuvalarna oturttuklar gl surlarla evirip birer kale yerlemesine dntrmlerdir. eitli amalara ynelik olan bu kalelerden ynetim merkezi olanlarda daima ynetici saray, bir ya da birka tapnak, depo binalar ve atlyeler bulunmaktadr. Bu tip kalelerden gnmze en iyi durumda kalm olanlar avutepe ve Ayanis kaleleridir. Kimi kaleler ise sadece asker amalyd. Nispeten kk boyutlu olan bu trdeki tesislerde surlarn iinde nemli bir yaplamaya gidilmemitir. iftilikle uraan halk ise tarlalarn yaknlarnda savunmasz yerlemelerde oturmaktayd. lke iinde en uzak snr noktalaryla balant salayan karayollar, ksa ve yasz geen yaz aylarnda yaplacak sulu tarm iin byk nem tayan su kanallar, barajlar ve gletler bayndrlk alannda Urartulardan gnmze kadar ulam en nemli tesislerdir. Modern Van ehrinin evresindeki arazilerin sulanmasnda hl Urartu Kral Minuann yaptrtt 54 km uzunluundaki Minua(amram) kanal ile II. Rusann Erek Dann tepesine ina ettirmi olduu yapay baraj glnn (Kei gl) sularndan yararlanlmaktadr. Bugne kadar saptanan ve saylar
94
Uygarlk Tarihi
100e yaklaan sulama tesisleri Dou Anadoluyu bir barajlar blgesi durumuna getirmitir. Baka bir yerde saptanmayan bu younluk nedeniyle Urartu Krall Hidrolik Uygarlk olarak da nitelendirilmektedir. Zengin demir, gm ve bakr yataklarna sahip olan Urartular, maden ileme sanatnda ileri bir toplumdu. Dou Anadolunun ilk kuyumcular da Urartulard. Urartu kuyumcularnn altn, gm ve tuntan yapm olduklar kpe, gerdanlk, elbise ve sa inesi, dme, bilezik gibi mcevherat gnmzde bile byk bir beeni ile izlenmektedir. Tuntan dvme ve dkm tekniinde yaplan hayvan heykelcikleri, ayakl amdanlar, eitli byklkte ve formda kaplar, kalkanlar, kemerler, sadaklar, miferler, ok ular, kama ve kllar, at koum takmlar ise maden sanatnn zgn rneklerini oluturmaktadr. Urartularda gelimi ahap, kemik ve boynuz oymacl ve kakmacl, kendilerine zg mhrclk de vardr. Ayrca anak mlekilik de nemli bir endstri koludur. Daha ok madenciliin etkisinde gelimi olan anak mlek sanatnda kalelerdeki resm mleki atlyelerinde krmz renkli ve parlak grnml mallar retiliyordu. Urartu sanat farkl kaynaklardan kklenen, Suriye, Anadolu ve Assur etkileriyle beslenen birleik bir kltrdr. Bununla birlikte ait olduu blgenin corafi ve toporafik koullar sanatn gelimesinde etkili olmu, yaratlan btn eserlerde Urartulu kimlii kendini belli etmitir.
ekil 4.9 Bronz Urartu aslan
SIRA SZDE
Urartu Krallnn bayndrlk alannda en dikkat ekici ve nemli faaliyetleri hangi alanSIRA SZDE da olmutur rneklerle aklaynz.
DN Frig KrallE L M
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Antik bat kaynaklarndaki bilgilere gre Avrupada oturduklar srada Brygler ya S O U da Brigler adnRtayan Frigler, Makedonya ve Trakyadan Boazlar yolu ile Anadoluya g eden Trak boylarndan biridir. Bilim adamlarnn ou, Friglerin Trak kkenli bir halkKolduu grnde birleirler. Arkeolojik veriler, Trak kkenli g DK AT hareketinin tek bir dalga hlinde olmayp, .. 1200lerden balayarak .. 8. yzyla kadar dalgalar hlinde devam ettiine iaret etmektedir. Friglerin gleri ve
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
95
Anadoludaki ilk yzyllar arkeolojik adan hl byk oranda karanlktr. Bununla birlikte, Eskia yazarlarnn verdikleri bilgilerden onlarn, balangta Troya ve evresini ele geirdikleri, zaman iinde Askania Gl (znik Gl) kylar ile Sangarios (Sakarya) Nehri Vadisine doru yayldklar anlalmaktadr. Frigler, buradan gney ve dou ynde genileyerek Anadolu ilerine yaylmaya devam etmiler, .. 11. yzyla doru Polatl yaknlarndaki daha sonra bakentleri olacak olan Gordion (Yasshyk)a ulamlardr. Yasshykte ky dzeyinde, yerleik bir dzeni benimseyen Friglerin gebe ve ky dzeyindeki yaam biiminden siyasal rgtl bir devlet dzenine nasl getii ve bu geiteki aamalar bugn iin bilinmemektedir. Bununla birlikte, ilk aamada, merkeze bal tek bir krallktan ok, birok beyliin varln dnmek daha gereki olacaktr. Buna bal olarak, Gordionun nceleri bir beylik merkezi olduu ileri srlebilir. Nitekim, arkeolojik kazlar Yasshykn daha .. erken 9. yzylda kabartmal ortostatlarla bezeli binalara sahip, evresi sur ile tahkim edilmi bir yerleme olduunu ortaya kartmtr. Gordiondaki bu imar faaliyetleri, geliimini srdrerek .. 8. yzyln banda Orta Anadoluda kendi dnemi iin ei olmayan antsal planl krali bir yerlemeye dnmtr. Gneydoudaki ana kale kapsnn hemen ierisinde, st ak iki byk avlunun evresinde dizili dikdrtgen planl megaronlar saray alann oluturmaktadr. Megaronlarn en bynde bulunan ince dokumalar ve fil dii kakmal ahap mobilya gibi lks eyalar, bu yapnn kral ya da yneticinin kabul salonu olduunu dndrmektedir. Bu alandaki yaplardan birinde ele geen renkli akl talarndan yaplm taban demesi ise bu tip zemin demesinin Eskiadaki en eski rneini oluturmaktadr. Gneybatdaki teras zerinde ise yan yana dizili megaronlardan oluan saraya ait ilikler, mutfak ve depolar yer almaktadr. Ele geen ok miktardaki anak mlek ve demir eyalar, Friglerde bu dnemde gelimi bir seramik ve maden endstrisinin varlna iaret etmektedir. Suriye ve Filistin blgelerinden ithal edilmi lks eyalar ise Friglerin .. 800 civarnda d ticaret ilikileri hakknda ipucu vermektedir. Bu yerleme, .. 800 civarnda kent sakinlerinin btn mallarn brakarak yalnzca canlarn kurtarabildikleri byk bir yangnla tahrip olmutur. Gordion kazlar, bu felaketin ardndan krali yerlemenin eski plan zerine daha gelimi bir teknikle yeniden ina edildiini gstermitir. .. 8.yzyln sonuna doru tamamlanan kent, Anadolu kervan yollarnn dou-bat ticaretinde giderek nem kazand bu dnemde Friglerin bakenti konumuna ykselmitir. Frig Devletinin bilinen ilk kral, bakent Gordiona adn vermi olan Gordiostur. Bu kraln tarih kiilii ve yaad dnemin siyasi olaylar hakknda herhangi bir bilgi yoktur. Gordiosun baa getii dnemde Frigler arasnda bir kargaann yaand anlalmaktadr. Gordiosun, olu kral Midasn tahta gei yl (.. 742 veya 738) dikkate alndnda, .. 8. yzyln ilk yarsnda kral olmas gerekir. Kral Gordiostan sonra, Frig tahtna olu Midas gemitir. Antik bat kaynaklarnda daha ok efsanevi kiiliinden sz edilen kral Midas, .. 8. yzyln ikinci yarsnda Frig tahtnda egemen olmutur. Midas Dneminde Frig Devletinin yaylm alannn snrlar kesin olarak saptanamamakla birlikte Kzlrmak Nehrinin dousunda orum, Tokat ve Krehir; kuzeyde Samsun; gneyde Nide ve Konya; gneybatda Burdur ve Elmal Ovas; batda Eskiehir, Afyonkarahisar ve Ktahya; kuzeybatda Bandrma yrelerine kadar etki alanlarn genilettikleri anlalmaktadr. Kzlrmakn batsnda Ankara, Polatl yaknlarnda Hacturul-Yenidoan Hy, Eskiehir yaknlarnda Pessinus (Ballhisar) ve Dorylaion (arhyk); douda eski Hi-
Megaron: Bat Anadolu ve Ege dnyasnda ..3. binyldan itibaren kullanlan, nde, dar ksa taraflarnda bir giri hol ve arkada ocakl byk bir salondan oluan dikdrtgen planl yaplardr.
96
Uygarlk Tarihi
tit bakenti Hattua, orumun kuzeyinde Pazarl, Yozgat yaknlarnda Aliar ve Kerkenes, Krehir yaknlarnda Kaman Kale hyk nemli Frig merkezleridir. Bununla birlikte Friglerin siyasi ve kltrel olarak en gl olduklar kesim, Yukar Sakarya vadisinde Eskiehir, Afyonkarahisar ve Ktahya illeri arasndaki Dalk Frigya olarak tanmlanan blgedeki Frig Vadileridir. Frig Vadilerindeki zgn Frig yerlemeleri, yksek, kayalk platolar zerine kurulmu olan kale tipi yerlemelerden olumaktadr. Kalelerde olaslkla ynetici snf oturmaktayd. Halk ise kalelerin eteklerinde ky niteliindeki yerlemelerde yayor olmalyd. Frig kaleleri, hem bulunduklar vadiye hem de vadiye ulaan yollara hkim stratejik noktalarda konumlanmtr. Sarp kayalardan oluan doal savunma sistemi bu yerlemeleri evreler. Rampal bir yol ya da ana kayaya oyulmu merdivenler yardmyla ulalan yerlemelerde, ana kayadan oyulmu meknlar, antsal lekli sarnlar, silolar, merdivenli geitler, nlerinde din trenlerin yapld klt antlar ve oda mezarlar bulunmaktadr. Eskiehirin gneyinde Yazlkaya-Midas Vadisi ve Kmbet Vadisinde Yazlkaya-Midas Kenti, Pimi Kale, Kmbet Asar Kale, Frig kalelerinin en zgn rneklerini oluturur. Midas hakknda bilgi veren antik bat kaynaklar, onun egemenliinden bir ka yzyl sonrasna aittir. Bu kaynaklardan renildiine gre kral Midas, Orta Yunanistandaki Delphoi kehanet merkezine armaanlar yollayarak Kta Yunanistan ile iyi ilikiler kurmu ; Bat anadoluda bir Aiol kenti olan Kyme (Nemrut Kale)nin prensesi ile evlenerek Bat Anadolu sahillerindeki Yunanl yneticilerin gvenini kazanmtr. Gerek antik bat kaynaklar, gerekse arkeolojik buluntular, Frig-Bat ilikisinin .. 8. yzyln sonlarnda younluk kazandn aka gstermektedir. Buna gre kral Midas, bir yandan Dou ve Gneydou Anadoluda Urartu, Kuzey Suriye ve Assur ile dier yandan batda Bat Anadolu sahilleri ve Kta Yunanistan ile ilikiye giren Anadolunun ilk Demir a kral olarak hakl bir ne sahip olmutur. .. 7. yzyln ilk yarsnda Kafkasya zerinden gelen gebe Kimmerler Anadoluyu kasp kavurmutur. Frig bakenti Gordionun da bu felaketten etkilendii, antik bat kaynaklarnda kral Midasn, Kimmerli istilaclara kar ald yenilgiye dayanamayp boa kan ierek intihar ettii bildirilmektedir. En grkemli an yaad srada urad Kimmer baskn ve kral Midasn ani lm karsnda Frig Krallnn politik gc sona ermitir. Ancak, bu olay geni anlamda ele alndnda Frig egemenliinin sonu, Friglerin tamamen tarih sahnesinden ekilmesi demek deildir. Ancak, Gordion artk gl bir devletin bakenti olmayp, yalnzca blgesel bir merkez durumundadr. Frig beyleri, bu topraklarda .. 590 ylndaki Lidya Kral Alyattes (.. 610-560)in Kzlrmak seferine dein bamszca; bu tarihten .. 547/46 ylndaki Pers istilasna kadar da Lidya Krallna baml prenslikler halinde varlklarn devam ettirmilerdir. Lidya Krallnn yklndan sonra Frigya, iki yz yl akn bir sre Pers mparatorluunun bir paras olmutur. Asker ve idari planda kalan Pers egemenlii boyunca yerli halk, byk lde geleneksel yaam biimi ve kltrlerini srdrmeye devam etmi, eski Frig dili ve yazs en azndan .. 4. yzyla, hatta 3. yzyla kadar kullanlmtr. Pers egemenliini takip eden Hellenistik ada Anadoluda Yunan kltr, Yunan tarz yaam biimi yaylm, yerli diller, gelenekler yerini bu akma brakmtr. Bununla birlikte kkl Frig kltrnn etkileri, blgede Roma Dneminin sonlarna kadar devam etmitir. Antik a yazarlarndan Homeros ve Herodotos Friglerden sava bir ulus olarak sz etmitir. ok daha sonraki kaynaklarda ise Frigler iin mzik ve dansta nl, fakat cesaret ve enerjiden yoksun, kle ruhlu bir halk tanm yaplmtr. Orta
97
Anadolu Blgesi, gnmzde olduu gibi gemite de Anadolunun tahl deposuydu. Bu nedenle Frig ekonomisinin temeli ncelikli olarak tarma ve hayvancla dayanyordu ve nfusun byk bir blm ky niteliindeki yerlemelerde yayor olmalyd. Bu noktada merkeze bal soylu beylerin etrafnda toplanm, birbirinden ayr blgelerde hkm sren, feodal yapl bir Frig devlet ynetiminden sz edilebilir. iftilikle geinen kyl snfnn yannda madencilik, ahap iilii, dokumaclk gibi farkl endstri kollarnda alan zanaatkrlar, tccarlar, merkez ynetimden sorumlu brokratlar ve rahiplerden oluan, kent niteliinde byk yerlemelerde yaayan aydn bir Frig halk tabakasnn varl da aktr. Friglerin Hint-Avrupa karakterli, Trak ve Eski Yunanca ile ilikili dilleri ve Fenike alfabesinden alnm bir alfabeleri vardr. 20 kadar harften oluan Frig alfabesi ile yazlm en erken Frig yazl belgeleri .. 8. yzyln ikinci yarsnda grlr. Bunlar kaya antlar, niler, sunaklar ve anak mlekler zerine kaznm, ksa yaztlar ve kelimelerden oluur. Ayn szck ya da szck gruplarnn tekrarlanm olmas nedeniyle Frig yazs bugn okunabilmekle birlikte henz zlememi bir dildir. Frig yaztlar ve sanat eserleri, birbirini onaylar ekilde Friglerce Matar yani Ana olarak tanmlanan tanrann, Frig halknn Ana Tanras olduunu ortaya koymutur. Matar Kubileya ya da Matar Areyastin gibi sfatlar tayan bu tanraya Hitit-Luviler Kubaba, Yunanllar Meter Megale ya da Kybele, Romallar ise Manga Mater (Byk Ana) derlerdi. konografik olarak temsil edilen tek tanra olmas, Frig dininde Matarn tartmasz en byk ilahe, tek tanr olarak sayg grdn gsterir. O, insanolunun yaam kayna, doann, dourganln, bereketin kendisidir. Kutsal hayvanlar doan ya da atmaca gibi yrtc bir ku ve asland. Bir doa tanras olarak Matarn kutsal alanlar, kent dnda, su kaynaklar ve verimli tarlalarn yaknlarndaki kayalk yerlerde kurulmutur. Otantik Frig dini tapnmlarnn somut tanklarn oluturan bu yaplar, ana kayaya oyulmu fasadlar, basamakl sunaklar ve nilerden olumaktadr. Hepsi birer ak hava tapna olan bu antlar Frig Vadilerinde youndur. Fasadlar, kendilerine zg mimari karakterleri ile Frig kaya mimarlnn en zgn ve en etkileyici ant grubunu oluturmaktadr. Bu antlar, akroterli, gen alnlkl, beik atl Frig megaronlarnn kayalara oyulmu n cephesini temsil etmektedirler. Bu cephenin en nemli blm, iinde tanra heykelinin ya da kabartmasnn bulunduu kap biimindeki merkez kaya niidir.
ekil 4.10 Yazlkaya-Midas Ant
98
Uygarlk Tarihi
Tmls: Kral ve soylu kiiler iin yaplm, ou kez altnda ahap ya da tatan bir mezar odas bulunan yma toprak ya da tatan mezar ant
Fibula: Tun, altn ya da gmten yaplm, giysi ularn tutturmaya yarayan veya ss amal kullanlan bir tr engelli ine.
gen alnlk ve cephe, geometrik ve bitkisel motiflerle bezenmitir. Yazlkaya-Midas ehrinde yer alan Midas Ant, Frig fasadlarnn en by ve grkemlisidir. Ayrca, Yazlkaya-Midas Vadisinde, Areyastis Ant, Kmbet Vadisinde Bahayi Ant; Khn Vadisinde Aslankaya Ant Friglerin en nemli klt antlarn oluturur. levini ksaca tanrya dua edilen, kurbanlar kesilen, adaklar sunulan klt yaplar olarak tanmlayabileceimiz sunaklar, alak kaya ktlelerinden yontulmu boyutlu kaya yaplardr. n taraflarndaki basamaklarla tanray simgeleyen yuvarlak bal, drtgen gvdeli gizemli tanra idollerine ulalr. Bunlara ait en gzel rnekler Yazlkaya-Midas ehrinde, bulunmaktadr. Frig klt antlarnn nc grubunu oluturan niler, genellikle kayalarn dik yzlerinde, ancak kolaylkla ulalabilen yksekliklerdeki oval veya dikdrtgen s oyuklardr. Arka duvarlarnda tanra heykelciinin ya da idolnn yerletirildii yuvalar yer alr. Frigler, Matar iin kutsal kentler de kurmulardr. Eskiehirin gneyindeki Yazlkaya-Midas Kenti ve Sivrihisar yaknlarndaki Pessinus bu kentlerin en tannmlardr. Gerek klt antlarnn saysal younluu, gerekse en antsal rneklerin Midas Kentinde bulunmas, bu ehrin deta blgenin din metropol olduunu gstermektedir. Friglerde inhumasyon ve kremasyon olmak zere iki tip l gmme gelenei uygulanmtr. Frig soylular, ya tmls mezarlara ya da kayalara oyulmu oda mezarlara gmlmekteydi. Tmls mezarlar, Anadoluda daha nce grlmedii iin, bu uygulamann Frigler tarafndan Avrupadaki memleketlerinden getirildii dnlmektedir. Bu tip mezarlar, Dou Avrupa ile Karadenizin kuzey ve dousundaki topraklarda en azndan .. 2. binyldan beri ortak bir zellik olarak bilinmektedir. Tek kiilik ve bir defa kullanlan tmls mezarlarda mezar odas ahaptan bazen de basit bir ukur eklinde yaplmtr. l ve mezar hediyeleri oda iine yerletirildikten sonra odann tavan rtlp zerine toprak, nadir olarak da kk ta ylmtr. Tmls mezarlar en youn bakent Gordionda bulunmutur. Bunlar iinde en grkemlisi son yllarda ilk kral Gordiosa ait olduu dnlen, 300 m apnda 53 m yksekliindeki Byk Tmlstr. Kaya mezarlar, ounlukla Frig kalelerinin ya da yakn evresindeki kayalarn yerden ulalmas g ve dik yzeylerine oyulmutur. Aile mezar olarak kullanlan bu mezarlarda genellikle odalarn ii aynen ahap bir mimariyi andrr ekilde ilenmitir. Bunlardan bazlarnda cephe antsal lekli kabartmalarla sslenmitir. Bu tip mezarlarn en antsal rneini Khn Vadisinde bulunan Aslanta Mezar oluturmaktadr. Orman bakmndan zengin bir blgede yaayan Friglerin en zgn sanat dal mobilyaclktr. Metal ivi kullanlmakszn, aa iviler ve gemelerle birbirine tutturulmu masalar, tabureler ve servis sehpalarna ait ok gzel rnekler Gordion tmlslerinde bulunmutur. Bunlar Frig bezeme sanatna zg geometrik bezekli oyma ve kakmalarla sslenmitir. Friglerde maden endstrisi de ok gelimitir. Kazma, balta gibi demir aletlerin yannda tuntan dkm ve dvme tekniinde yaplm makaraya benzeyen kulplar olan kseler, gnmz hamam taslarnn atas olan ortas gbekli taslar, byk kazanlar, kepeler, kemerler ve fibulalar Frig maden sanatnn zgn rneklerini oluturmaktadr. Ege dnyasnda .. 2. binyldan beri bilinen fibulalar, tmls mezarlar gibi Anadoluda ilk kez Frigler tarafndan kullanlmtr. Hayvancla bal olarak Friglerde gelimi bir dokumaclk da vardr. Gordion kazlarnda yn ve moherin yannda bitki liflerinden yaplm dokuma rnekleri
99
ele geirilmitir. Tmlslerde ise duvarlara aslm hallar ile yerlere serilmi kee ve kumalara ait izler saptanmtr. Daha ok madenciliin etkisinde gelimi olan Frig anak mlekiliinde Kzlrmakn batsnda ve dousunda farkl teknikte retimde bulunan atlyeler bulunmaktayd. Batda Gordion, Ankara ve Midas Kenti gibi merkezlerde daha ok metalik parlaklkta gri ve siyah renkli kaplar retilmitir. Douda Boazky, Aliar, Pazarl gibi merkezlerde ise ok renkli bir bezeme anlay egemendir. Geometrik motiflerin arlkl olduu bezemelerde stilize geyik figrleri, konturlar belirlenmi, ileri noktalar ya da tarama izgiler ile doldurulmu aslan, da keisi, kartal ve boa figrleri yaygn olarak kullanlmtr. En belirgin motif ise kap yzeylerindeki bo alanlar dolduran pergelle izilmi tek merkezli dairelerdir. Testiler, marapalar, szgeli aktaca olan bira kaplar, hayvan biimli zel kaplar, maden kaplar taklit eden makara kulplu testiler Frig mlekiliinin belirgin kap formlardr.
ekil 4.11 Tuntan Frig Gbekli Kse ve Fibulalar
Anadoluya dardan gelen Frig kltr kendinden nce bu topraklarda yaam olan Hitit-Luvi ve Hurrilerinkinden birok ynden farkl zelliklere sahiptir. Ancak, zamanla eski Anadolu geleneklerini benimseyerek giderek yerli bir karaktere brnmtr. Bu durum en ak ekliyle Friglerin geleneksel yaam biimi olan iftilikle zdeleen ve Anadoluda Erken Neolitik adan beri tapnm gren Ana Tanra kltnde kendini gsterir.
Lidya Krall
Anadolunun gl Demir a krallklarndan biri olan Lidya Krall, tarihteki yerini zengin maden yataklar, verimli topraklar ve Kroisos gibi nl krallar ile almtr. Lidya lkesi, Ege blgesinde dalk bir alan ve aralarnda Gediz ve Kk Menderes nehirlerinin akt vadiler ierisinde konumlanmtr. Bakray ve Byk Menderes nehirleri Lidya blgesinin kuzey ve gney snrn oluturmaktadr. Blgenin en yksek ve uzun sradalar Bozda ve Bey Dadr. Lidya halknn kkeni tam olarak bilinmemektedir. Antik a yazarlarna gre gney komular Karyallar, kuzey komular Mysiallar ve dou komular Friglerle akrabadrlar. .. 2. binyldan beri blgede yaadklar dnlmektedir. Lidyada Atyadlar, Heraklid ya da Tylonidler ve Mermnadlar olmak zere kral slalesi egemen olmutur. lk iki slale ile ilgili yeterli bilgi yoktur. Bu erken dnemlerde Homeros Lidyallardan Maionlar, Bozdan eteindeki bakentlerinden de Hyde olarak bahsetmektedir.
100
Uygarlk Tarihi
Gygesten itibaren lkeye Lidya, bakente de Sardis denilmeye balanmtr. .. 687-547 yllar arasnda hkm sren Mermnad Slalesi zamannda Lidya, gl bir krallk hline gelmi ve Anadolunun Kzlrmak Nehrinin batsnda kalan ksmna hkim olmutur. Bu slalenin krallar Gyges, Ardys, Sadyattes, Alyattes ve Kroisos, Paktalos (Sart ay) aynn alvyonlarndan Sardiste elde ettikleri elektron ve altn sayesinde glenmiler, bakent Sardis, antik dnyann en gl ve en zengin bakenti olarak n kazanmtr. Mermnad Slalesinin ilk kral Gyges (.. 687-645)tir. Daha nceki slaleler zamannda siyasi bir g olarak adn duyuramayan Lidya Krall, Gyges ile parlak bir dnem yaamaya ve istilac bir siyaset izlemeye balamtr. Gyges, lkesinin topraklarn geniletme abas iine girmi, kuzeydeki Troas Blgesine ve Manyas Gl evresine kadar ilerlemiti. Bu srada Frig Kralln ykan gebe Kimmerler ve ilerinde Trerlerin de bulunduu Trak kabileleri tehlike oluturmaya balamlard. Gyges, Kimmerlere kar Assur Kral Assurbanipal (.. 668-627) ile diplomatik ilikiler kurdu. .. 657de Kimmerlere kar bir zafer kazand. Bu arada Msrda Assur boyunduruundan kurtulmak iin mcadele eden I. Psammetikhosa yonyal ve Karyal cretli askerler gnderdi. .. 645 ylnda ok gl bir Kimmer dalgas Sardis kaplarna dayand. Kimmerlerin banda Lygdamis/Dugdammi adnda bir reis bulunuyordu. Gyges Kimmerlerle yaplan savata ld, Sardis yaklp ykld (.. 645). Gyges, krall ok gl bir konuma getirmiti. Lidya, Msr, Assur ve Babil ile ayn dzeyde bir krallk olarak kabul grd. Kral ldnde Sardis yaknndaki Bintepe mezarlnda bir tmlse gmld. Gygesin olu Ardys, lkesini Kimmer saldrlarndan korumak iin Assur kral Assurbanipalden yardm istedi. Ancak .. 639 ylnda Kimmerler ve Trerler birleerek bakent Sardisi bir kez daha istila ettiler ve yamaladlar. Sardiste Aa Kent yaklp ykld. Kral Slalesi hayatta kalmay baard. Kimmerler, daha sonra batdaki yonyaya doru ilerlediler. Menderes Magnesias, Priene, Melia ve Miletos gibi kentleri ykma urattlar. Kimmerlerin bir ksm .. 630 ylnda esas yerleme yerleri olan Kapadokyaya geri dndler, bir ksm ise batda kalarak Edremit yresine yerletiler. Ardysten sonra baa geen Sadyattes hakknda yeterli bilgi yoktur. Sadyattesin olu Alyattes (.. 611-561), Lidyann en yetenekli kralyd. Miletos ile saldrmazlk anlamas yapt. Smyrna, Klazomenai, Kolophon ve Priene gibi on kentlerine seferler yapt ve ksmen baarl oldu. Lidyann kuzeyinde Edremit yresinde yerlemi olan Kimmer boylar zerine yrd ve onlar Kapadokya Blgesine srd (.. 595). lkesinin snrlarn douda Kzlrmak Nehrine kadar geniletti. Frig bakenti Gordion ele geirildi ve buraya bir Lidya garnizonu yerletirildi. Bu srada randaki Medler .. 612 ylnda skitler ve Babillilerle birleerek Assur mparatorluunu yktlar. .. 6. yzyln balarnda Med ve skit aknlar sonucu Urartu Devleti de ykld. Medler daha sonra batya doru devam ederek Kzlrmak kavsine kadar ilerlediler. Bylece Kyaksares (.. 625-585) nderliindeki Med Devleti ile Alyattes nderliindeki Lidya Devleti kar karya geliyordu. Bu iki devlet o dnemin iki sper gcyd. .. 590 ylnda iki ordu Kzlrmak kavsi iinde savamaya baladlar. ki ordu birbirine stnlk salayamad ve sava 5 yl srd. nk Eskiada yalnzca ilkbahar ve yaz aylarnda savalyordu. Savan 5. ylnda 28 Mays 585 gn bir gne tutulmas meydana geldi. ki ordu gn ortasnda birdenbire karanlk kmesini, tanrlarn bar ars eklinde yorumlayarak bar anlamas imzaladlar. Anlamaya gre Kzlrmak iki devlet arasnda snr olarak kabul edildi. Kroisos, kzlarndan birini Ephesos Tiran Melas ile dierini ise Med Kral Kyaksaresin olu Astyages ile evlendirdi. Herodotosun 57 yl saltanat
101
srdn belirttii Alyattes ldnde Lidya halk, kendilerine parlak bir dnem yaatan krallarna byk bir tmls yapmlardr. .. 560 ylnda tahta kan Alyattesin olu Kroisos (.. 560-547) Mermnad Slalesinin beinci ve son kraldr. Yunanllar, Kroisosu zengin, cmert ve gl bir kral olarak tanmlardr. Kroisosun zenginlii zamanla gnmzde de kullanlan bir deyim hline gelmitir. Eskiada ok zengin kiilere Kroisos gibi zengin denilmitir. Kraln zenginlii dou dnyasn da etkilemi ve Karun kadar zengin deyimiyle Kroisosun zenginlii ifade edilmitir. Kroisosun servetinin kaynan, kralla bal blgelerden alnan vergiler, ticaret gelirleri ve lkenin doal zenginlikleri oluturuyordu. Ancak en nemli gelir kayna Sardisteki altn artma atlyeleri idi. Paktalos ayndan kan elektron, altn artma atlyelerinde ayrtrlarak, altn ve gm elde ediliyordu. Kroisos dneminin sonlarnda n Asya Dnyas Med, Lidya, Babil ve Kilikya devletleri arasnda paylalmt. .. 559 ylnda randa Med Slalesi, Pers Slalesine yenildi ve egemenlik Perslere geti. Persler, krallar Kyros ynetiminde Byk Pers mparatorluu nu kurdular. Pers ordusu Kzlrmaka doru ilerledi. Kroisos da Pers tehlikesini hissederek Kzlrmak yresine geldi. ki ordu .. 547 yl ilkbaharnda Kzlrmak kavsi iinde kar karya geldi. Yaz aylarnda ay sren savata iki taraf da birbirini yenmeyi baaramad. Sonbahara doru Kroisos Eskiadaki sava geleneklerine uygun olarak, yaklaan k nedeniyle, ertesi yl ayn yerde savaa devam etmek zere geri ekilmeye balad. Ancak Kyros lkesine dnmek yerine gizlice Kroisosu takip ederek Sardis yaknlarna geldi. 14 gnlk bir kuatmann ardndan bakent Sardis Persler tarafndan ele geirildi. Bylelikle Kyros, .. 547 ylnda Lidya Devletine son vermi oldu. Bundan sonra Persler tm Anadoluya hkim oldular. Lidya Krall merkez sistemle ynetilmekteydi. Devletin banda kral bulunurdu. Krallk bir slaleye bal olarak babadan oula geerdi. lke eyaletlere ayrlmt ve eyaletlere gvenilir kiiler olduklar iin bazen veliahtlar da vali olarak gnderilmilerdi. Bakent Sardis, Bozdan kuzey eteindeki kayalkta yer almaktadr. evresi gl surlarla evriliydi. inde saray ve resm binalar vard. Aa kent yukar kentin kuzey ve bat eteklerinde geni bir alana kurulmutur. Kentin etraf Kimmer saldrlarna maruz kalnca .. 7 yzyln ikinci yarsnda etraf gl bir surla evrilmiti. Kent iinde baz resm binalar bulunuyordu. Altn artma atlyeleri, dkknlar ve pazar yeri bat kesimde yer almaktadr. Halka ait konutlar sadedir. Ta temel zerine kerpi duvarl, tek odadan oluan, dikdrtgen planl konutlardr. Evlerde i blmeler hal ve kilimler ile yaplmtr. Lidyallar svari olarak nlydler. Herodotos onlar Asyada yiitlikte kimsenin bileini bkemeyecei savalar olarak tanmlar. Ancak Pers istilasndan sonra onlar da Frigler gibi mzie, zevk ve sefaya dkn bir halk olarak tannmaya balamlardr. Lidyallarn insanlk tarihine ve uygarla yaptklar katklardan en nemlisi .. 7. yzyln ikinci yarsnda paray icat etmi olmalardr. Arkeolojide sikke olarak adlandrlan maden parann icat edilmesinin nedeninin, paral askerlerin alacaklarnn denmesi ile ilgili olduu sanlmaktadr. Sikkenin icad ile ticarette dei tokuun yerini para ekonomisi almtr. Herodotos ilk defa altn sikke basanlarn Lidyallar olduunu yazmaktadr. Buradaki altn elektron olmaldr. nk ilk sikkeler altn ve gm karm bir madde olan elektrondan baslmtr ve bakla eklindedirler. n yzleri nce dz, sonra izgili, daha sonra ise resimli olan sikkelerin, arka yzlerinde bir, iki ya da adet derin dikdrtgen ya da gen ukurluklar bulunmaktadr. Resimli sikkelerde n yzde Lidya Krallnn armas olan aslan ba,
102
Uygarlk Tarihi
penesi ya da karlkl iki aslann n blmleri yer alr. Kroisos Dneminde altn ve gm sikkeler de baslmaya balamtr. Bu sikkelerin n yzlerinde srt srta ya da yz yze bakan aslan ve boa betimleri vardr. Sikke basmay Lidyallardan renen yonya kentleri bu pratik deme aracn hemen benimsemiler ve ticaret faaliyetlerinde youn olarak kullanmlardr.
ekil 4.12 Lydia Altn Sikkesi
Lidyallar ok tanrl bir dine sahipti. Tanrlar iinde en byk saygy Kuvava adyla anlan Ana Tanra Kybele grmekteydi. Sardiste .. 6. yzyln ortalarnda tanrann byk bir tapna vard. Bugne kadar yeri bulunamayan bu tapnaa ait bir sunak zerinde Ana Tanray tapnak nnde ayakta dururken gsteren bir kabartma bulunmaktadr. Ana Tanray oturur durumda gsteren bir baka kabartma, Manisa yaknlarndaki Spylos Dann kuzeydou eteklerindeki kayala oyulmutur. Sardiste Lidyallarn Artimu dedikleri Artemi (Artemis Sardiene) adndaki bir baka tanraya daha tapnlyordu. Bu tanralarn yan sra Tanr Dionysos, Levs, (Zeus), Santas, Lametrus (Demeter?) ve Marvida gibi tanr ve tanralara da tapnlmaktayd. Lidya krallar ayrca Delphoi ve Didyma Apollon tapnaklar ile Ephesos Artemisine de zengin hediyeler gnderiyorlard. Lidya krallar ve aileleri llerini tmls mezarlara gmyorlard. Krallar ve kral ailesi yeleri, Sardisin 8 km kuzeyindeki Marmara Glnn kysndaki Bintepe mezarlna gmlyorlard. Mezarlktaki 100 kadar tmlsn tanesinin krallara ait olduu sanlmaktadr. Bu tmlslerden en by 355 m apnda ve 61 m boyutlaryla Anadolunun en byk tmls olan Alyattes Tmlsdr. Bu tmlsn kral Alyattese ait olduunu Herodotos bildirmektedir. Tmlsn mezar odas kire ta bloklardan 3.32x2.37x2.30 boyutlarnda yaplmtr. Mezar odas defineciler tarafndan yamalandndan gnmze ok az buluntu kalabilmitir. Lidyallar, Friglerinkinden farkl ekilde tmls mezarlar yapyorlard. Mezar odalar Friglerde ahap, Lidyallarda tatan ina ediliyordu. Frig mezarlarnda giri ya da kap yokken, Lidya mezar odalarna bir giri koridoru(dromos) ve kap eklenmiti. l, mezar odasna gmldkten sonra tmlslerin zerine ylabildii kadar toprak ylrd. Ylan topran ykseklii mezardaki kiinin nemine gre artyordu. Tmlslerin zerine dklen topran kenarlardan kaymamas iin tepenin evresi krepis ad verilen bir duvarla evrilirdi. Frig tmlslerinde ise krepis bulunmamaktadr. Lidya mezarlarnda ller ta sedirler (kline) zerine yatrlmtr. Baz kk tmlslerde mezar odas yerine ta sandk trnde mezar teknesi olu-
103
turulmutur. Ceset nce ahap bir sandukaya, ahap sanduka ise ta tekneye yerletirilirdi. Sardiste yaayan orta ve aa seviyedeki halk, Sart ay Vadisinin bat yakasndaki yamalardaki kayalara oyulmu kaya mezarlarna gmlmtr.
ekil 4.13 Alyattes Tmls
Lidyallarn dilleri Hint-Avrupa kkenlidir. Like ve Luviceye benzer. Tam olarak zmlenememitir. Alfabeleri 26 harflidir ve bu harflerden bazlar Frigce ve Yunancadaki harflerle benzerdir. Lidyada kuyumculuk, dokumaclk, fil dii ve kemik oymacl gelimiti. anak mlekilikte yonyadan etkilenilerek Yunanllara zg protogeometrik ve geometrik trde anak mlek rnekleri kullanlmtr. Ayrca yreye zg gri renkli ve krmz zerine siyah bezemeli anak mlekler de bulunmaktayd. .. 7. yzylda dou ile yaplan ticaret ve kltrel etkileim sonucunda yeni bir bezeme tr gelimitir. Ak renk zemin zerine krmz boya ile yaplm yaban domuzu, aslan, yaban keileri, sfenks ve ku gibi figrlerle bezenmi kaplar grlmtr. .. 6. yzylda zgr alan mleki ustalar rdek ve kayk eklinde anak mlekler retmilerdir. Lidyann nl kremleri ve Bakkaris ad verilen parfmleri, Lydion ad verilen kk vazolar iinde sata sunuluyordu. Ayrca yine .. 6. yzylda sar, beyaz ya da turuncu astar zerine fra oyunlar ile damarl mermer grnml kaplar yaplmaya balamtr. Lidya Devletinin ortadan kalkmasndan sonra Persler 200 yl boyunca Anadoluya hkim oldular.Pers egemenliinde Lidyann zenginlii devam etmitir. Bu durum .. ge 6. yzyla tarihlenen ok zengin buluntulara sahip Uak-Gre tmlslerinden anlalmaktadr. Buluntular arasnda ok kaliteli bir iilik gsteren gm, altn ve elektron kaplar ve mcevherat dikkat ekmektedir. Bu eserler bugn halk arasnda Karun Hazinesi olarak adlandrlan eserler olup Uak Arkeoloji mzesinde sergilenmektedir. Anadoluda Pers hkimiyeti .. 333 ylna kadar srd. Bu yllarda Anadoluda yerli kltrlerin yerine Yunan kltr yaylm ve zgn Anadolu Uygarlklar sona ermitir.
SIRA Tmls nedir? Frig ve Lidya tmlsleri arasnda ne gibi farklar vardr SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
104
Uygarlk Tarihi
zet
A M A
Anadolunun Tarih ncesi Dnemlerinin zelliklerini ve nemli merkezlerini kronolojik bir dzen iinde reneceksiniz. Toporafik yaps gerei farkl zelliklerde corafi birimlere ayrlan Anadolu, zengin akarsu kaynaklarna ve yerlemeye son derece uygun iklim koullarna sahiptir. Ayrca bu topraklarda ekonomik deeri yksek olan ham madde kaynaklar da vardr. nsan denen canlnn kltrel bir varlk olarak ortaya kt, insanlk tarihinin balang evresini oluturan Paleolitik a /Yontma Ta Devri (G.. 600.000-11.000/12.000), Besin Toplaycl Dnemi olarak da tanmlanmaktadr. Anadoluda Paleolitik a ve onu takip eden Mezolitik (Epipaleolitik a, Orta Ta Devri) a ile ilgili aratrmalarn balangc 100 yl ncesine dek gider. Gnmze kadar yaplan almalar, Anadoluda Paleolitik a boyunca kalabalk bir nfusun barndn ortaya koymu, ou Alt ve Orta Paleolitik evreye ait olan maara ve ak hava trndeki yerlemeler bulunmutur. Anadoluda Paleolitik an en eski yerlemeleri stanbulda Kk ekmece Glnn 1.5 km kadar kuzeyinde yer alan Yarmburgaz Maaras ile Antalyann 27 km kuzeybatsnda, am Dann Akdenize bakan yamalarnda bulunan Karain Maarasdr. Mezolitik a (G.. 11.000-12.000), Paleolitik a ile yerleik dzen ve retim ekonomisinin gerekletii Neolitik a (Cilal Ta Devri) arasndaki geii hazrlayan ara evredir. Anadoluda bu aa ait yerleme yerleri Toroslarn gneyi ile Marmara Blgesi ve Orta Karadenizde saptanmtr. Bu ada mikrolit olarak tanmlanan yarm ay, gen ve yamuk biimli kk ta aletler ortaya km, en azndan tme ve bime faaliyetleri balamtr. Neolitik a (.. 10.000- 5.500)da insanolu, sadece avclk ve toplayclkla srdrd tketici yaam brakarak, retici bir yaama gemitir. lk kyler kurulmu, tarm yaplmaya, hayvanlar evcilletirilmeye balanmtr. lk ticari faaliyetler ve mhrler de bu ada ortaya kar. Batman ili Kozluk ilesi yaknlarnda yer alan Hallan emi Hy, Neolitik ada Anadolunun bugne kadar saptanm en eski kydr.
Ta Devrinden Maden Devrine gei dnemi olarak tanmlanan Kalkolitik a (.. 55003200/3000)n en belirgin zellii, ta aletlerin giderek azalmas ve madenciliin gelimesidir. Ergitme ssnn dk ve karlnn kolay olmas nedeniyle ilk kullanlan maden bakr olmutur. Bu a insanlarnn yaamnda tarm, avcla oranla ok nemli bir yer kaplamaya balam, tamamen tarmc topluluklar ortaya kmtr. Anadolunun Tun alarnn siyasi ve kltrel zelliklerini ve nemli merkezlerini kronolojik bir dzen iinde tanyacaksnz. retim ekonomisinin gelimesinde madencilik en nemli aamalardan biridir. nsan yaamnda madenin nemli yerini almas, Kalkolitik ada balayp Tun alarnn ilk evresinden itibaren giderek yaygnlamasyla kendini gsterir. aa adn veren tun, nceleri bakr ve arsenik, sonra da bakr ve kalayn belirli oranlarda birbirine kartrlmasyla elde edilen bir alamdr. Bakra gre olduka sert olan bu alam, dvlerek ya da ergitilip kalplara dklerek istenilen biimlere sokuluyordu. Bu ada yaayan insanlarn, tuncun yan sra, aralarnda altn ve gm gibi deerli madenlerin de bulunduu hemen tm madenleri, dkme ve dvme tekniiyle istedikleri biimi vererek kullandklar grlmektedir. Madenciliin gelimesi, i blmne dayal kent yaamnn balamasn salam, bu oluum Anadoluda sosyal snflarn giderek daha belirginletii, ynetici snfn grkemli bir yaam dzeyine ulat ilk bamsz beyliklerin, siyasal rgtlenmelerin ve merkez ynetime bal devletlerin ortaya kn hazrlamtr. Tun a, lk, Orta ve Son Tun olarak ana blme ayrlr. Orta Tuntan itibaren yaznn Anadoluda kullanlmasyla birlikte Anadolu, tarih alarna girer. lk Tun a (.. 3200/3000-2000), Ge Kalkolitik Dnemin sonlarndan Anadoluda yaznn kullanmna kadar olan ok uzun bir sreyi kapsamaktadr. Kendi iinde ana evreye ayrlan (lk Tun a I-III) bu dnemin ilk evrelerinde daha ok, Kalkolitik Dnemin tarma dayal ky kltr srdrlmektedir. Toplumlarn daha iyi rgtlenebildii bu ada yneticiler gl bir snf olarak ortaya kmtr ve Anadolu bu yne-
A M A
105
ticilerin nderliinde feodal sistemin egemen olduu irili ufakl birok beylik arasnda paylalmtr. Troia I-V, Malatya Aslantepe, Antalya-Elmal Karata Semayk, Elaz-Altnova Noruntepe bu tip yerlemelerin en etkileyici rnekleridir. Bu yerlemelerde ortaya karlan saray yaplar ise toplumun giderek hiyerarik bir dzenin en st kademelerine doru ulamakta olduunun ak gstergeleridir. Bu durum Alacahykteki zengin maden buluntular ihtiva eden mezarlardan da anlalmaktadr. Bu mezarlarda ele geen ok saydaki armaanlar, Troya II yerlemesinde ele geen Troya hazinesi olarak tanmlanan buluntular ile ada olup benzer nitelikte altn, gm, elektron, tun ve demirdendir. Orta Tun a (.. 2000/1900 -1500/1450)nda, Assurlu tccarlar Anadoluda tun yapm iin ihtiya duyulan kalay Anadoluya getirip satarak ticaret yapmaya balamlardr. Bu ticaretin Anadoluya salad en byk kazan Assurlu tccarlardan yaznn renilmesi olmutur (.. 2000/1900). Yaznn Anadoluya girmesiyle Anadolu Uygarlk Tarihinin ikinci evresi, yani Anadolunun Tarihi alar balamtr. Assur Ticaret Kolonilerinin neden ortadan kalktklar kesin olarak bilinmemektedir. Kazlar, .. 1750 ylnda Karum Kani (Nea) bata olmak zere Orta Anadolunun birok yerlemesinin byk bir yangnla ykldn gstermektedir. Yerli beyler arasndaki bir atmaya balanan bu olaydan sonra Anadolunun ilk merkez devleti olan Hitit Devleti ortaya kmaya balar. Kkeni Orta Anadoluda Kuara kentine dayanan Pithana olu Anitta (.. 1750), Nea (Kltepe), Zalpa ve Hattu (Boazky)u ele geirdikten sonra Byk Kral nvann alm, Nea kentini kendine bakent yapmtr. Anitta, blgede giderek glenip, Anadolu beyliklerini birer birer denetim altna alarak merkez Hitit Devletinin temellerini atmtr. Anittadan yaklak yz yl sonra, ayn soydan gelen Kuaral Labarna, Hattu kentini bakent yapp, kente Hattua, kendine de Hattuili (Hattual) adn verdi (.. 16501620). Bylece feodal ve teokratik Hitit Devleti kuruldu. Son Tun a (.. 1500/1450-1200)nda, Hitit mparatorluk a ya da Yeni Hitit Devleti grlr. .. 2. binyln son yzyllarnda Anadoluyu
olumsuz ynde etkileyen bu gler ve istilalar nedeniyle yaanan siyasi bunalm sonucunda Hitit mparatorluu da yklmtr. Ancak, Hititler tamamen tarih sahnesinden ekilmemi, kral ailesi ve yneticiler gneye doru ekilerek slalelerini bir sre daha devam ettirmilerdir. Anadoludaki Demir a Uygarlklarnn siyasi ve kltrel yapsn reneceksiniz. .. 12. yzyln balarnda merkez Hitit mparatorluunun yklmasyla birlikte .. III. binyln sonlar ve II. binyln balarnda olduu gibi Anadolu bir kez daha ok sayda bykl kkl gler arasnda paylalmtr. Bu dnemde demir madeninin kullanm yaygnlam, ou aletler zellikle de silahlar daha etkili ve dayankl olan demirden yaplmtr. Bu gelimeler sonucunda Anadolunun Tun alar sona ermi ve yeni bir dnem olan Demir a balamtr. Anadoluda Demir anda Ge Hitit Kent Devletleri, Urartu Krall, Frig Krall ve Lidya Krall en nemli siyasi gler olarak karmza karlar. Ge Hitit Kent Devletleri Hitit mparatorluunun yklmasnn ardndan hayatta kalmay baarabilen kral ailesinin soylular, bir zamanlar egemenlikleri altndaki Gney ve Gneydou Anadolu ile Kuzey Suriyeyi iine alan blgeye kaarak burada yaayan halklarla kaynap, birbirlerinden bamsz kk kent devletleri kurarak bir sre daha varlklarn srdrmlerdir. Hitit, Luvi, Arami ve bir ksm Hurri kkenli halklarca kurulmu olan Ge Hitit Kent Devletleri ya da Suriye-Hitit Beylikleri olarak tanmlanan bu devletler unlardr: Malatya evresinde Milidia; Adyaman yresinde Kummuh; Kahramanmara ve Gaziantep yresinde Gurgum ve Kargam; slhiye dolaylarnda Samal; ukurova blgesinde Que ve Hilakku; Amik ovas dolaylarnda Pattin; Adana-Kadirli yresinde Asitavanda; Kayseri, Nide ve Nevehir civarnda Tabal. ou Luvice konuan ve yaz olarak resim yazsn kullanan bu devletler, .. 9. yzyln ortalarndan balayarak nce kltrel sonra da siyasi bakmdan Yeni Assur mparatorluunun etkisi altna girmiler; .. 8. yzyln sonlarnda ise hepsi teker teker Assurun eyalet sistemine dahil edilmilerdir.
AM A
106
Uygarlk Tarihi
Urartu Krall Orta Anadolu Blgesinde gl Hitit mparatorluu varln srdrrken .. 13. yzyln balarnda Dou Anadolu Blgesinde, Hurri kkenli halklarn oluturduu, henz merkez bir ynetim altnda birlememi feodal beylikler bulunmaktayd. Bu dnemde Dou Anadolunun sahip olduu demir ve bakr gibi ham madde kaynaklar, bunlardan ilenmi mal stoklar, toprak rnleri ve hayvan srleri .. 13. yzyldan itibaren n Asyada byk bir imparatorluk kurma ura veren Assurun asker seferlerini bu topraklar zerine younlatrmasna neden olmutur. Gneyden gelen Assur tehlikesi ve basks, birbirlerine komu ve akraba olan feodal beylikleri aralarnda Assura kar g birlii yapmaya yneltmitir. Etnik birliin de salad byk avantajla ksa srede beylikler arasnda birleme salanm, nce Uruatri daha sonra Nairi feodal beylikler konfederasyonu oluturularak Assura kar byk bir mcadele balam, sonuta .. 9. yzyln ortalarnda bakent Tupa (Van Kalesi ve Eski Van ehri) olmak zere Van ovasnda merkez Urartu Krall kurulmutur. Urartu Krall, birbirini izleyen baba-oul krallar I. Sarduri (.. 840-830), puini (.. 830-820), Minua (.. 810-785/780), I. Argiti (.. 785/780760) ve II. Sarduri (.. 760-730) dnemlerinde byyp glenmi ve tm kurumlaryla gerek anlamda merkez, brokratik bir devlet hline ulamtr. Bu dnemde kralln snrlar kuzeyde Ermenistan ve Gney Grcistana, kuzeybatda Erzincana, gneydouda Urmiye Glnn gney kylarna, batda Frat Nehrinden douda Hazar Denizi kylarna kadar genilemitir. Krallk, .. 7. yzyln sonlarna doru tarih sahnesinden silinmitir. Frig Krall Antik bat kaynaklarndaki bilgilere gre Frigler, Makedonya ve Trakyadan Boazlar yolu ile Anadoluya g eden Trak boylarndan biridir. Bilim adamlarnn ou, Friglerin Trak kkenli bir halk olduklar grnde birleirler. Arkeleojik veriler, Trak kkenli g hareketinin tek bir dalga hlinde olmayp, .. 1200lerden balayarak .. 8. yzyla kadar dalgalar hlinde devam ettiine iaret etmektedir. Frigler, .. 11. yzyla doru Polatl yaknlarndaki daha sonra bakentleri olacak olan Gordion (Yasshyk)a ulamlardr.
Yasshykte ky dzeyinde, yerleik bir dzeni benimseyen Friglerin gebe ve ky dzeyindeki yaam biiminden siyasal rgtl bir devlet dzenine nasl getii ve bu geiteki aamalar bugn iin bilinmemektedir. Bununla birlikte, ilk aamada, merkeze bal tek bir krallktan ok, birok beyliin varln dnmek daha gereki olacaktr. Gordionun nceleri bir beylik merkezi olduu ileri srlebilir. Gordion, .. 8. yzyln banda Orta Anadoluda kendi dnemi iin ei olmayan antsal planl krali bir yerlemeye dnmtr. Frig Devletinin bilinen ilk kral, bakent Gordiona adn vermi olan Gordiostur. Kral Gordiostan sonra, Frig tahtna olu Midas gemitir. Kral Midas, .. 8. yzyln ikinci yarsnda Frig tahtnda egemen olmutur. Midas Dneminde Frig Devletinin yaylm alannn snrlar kesin olarak saptanamamakla birlikte Kzlrmak Nehrinin dousunda orum, Tokat ve Krehir; kuzeyde Samsun; gneyde Nide ve Konya; gneybatda Burdur ve Elmal Ovas; batda Eskiehir, Afyonkarahisar ve Ktahya; kuzeybatda Bandrma yrelerine kadar etki alanlarn genilettikleri anlalmaktadr. .. 7. yzyln ilk yarsnda Kafkasya zerinden gelen gebe Kimmerler, Anadoluyu kasp kavurmutur. Frig bakenti Gordionun da bu felaketten etkilendii, antik bat kaynaklarnda kral Midasn, Kimmerli istilaclara kar ald yenilgiye dayanamayp boa kan ierek intihar ettii bildirilmektedir. En grkemli an yaad srada urad Kimmer baskn ve kral Midasn ani lm karsnda Frig Kralnn politik gc sona ermitir. Gordion artk gl bir devletin bakenti olmayp, yalnzca blgesel bir merkez durumundadr. Frig beyleri, bu topraklarda .. 590 ylndaki Lidya Kral Alyattes (.. 610-560)in Kzlrmak seferine dein bamszca; bu tarihten .. 547/46 ylndaki Pers istilasna kadar da Lidya Krallna baml prenslikler hlinde varlklarn devam ettirmilerdir. Lidya Krallnn yklndan sonra Frigya, iki yz yl akn bir sre Pers mparatorluunun bir paras olmutur. Lidya Krall Lidya Krall, tarihteki yerini zengin maden yataklar, verimli topraklar ve Kroisos gibi nl krallar ile almtr. Lidya lkesi, Ege blgesinde dalk bir alan ve aralarnda Gediz ve Kk
107
Menderes nehirlerinin akt vadiler ierisinde konumlanmtr. Lidya halknn kkeni tam olarak bilinmemektedir. Antik a yazarlarna gre gney komular Kariallar, kuzey komular Mysiallar ve dou komular Friglerle akrabadrlar. Lidyada Atyadlar, Heraklid ya da Tylonidler ve Mermnadlar olmak zere kral slalesi egemen olmutur. lk iki slale ile ilgili yeterli bilgi yoktur. Mermnad Slalesine mensup Gygesten itibaren lkeye Lidya, bakente de Sardis denilmeye balanmtr. .. 687-547 yllar arasnda hkm sren Mermnad Slalesi zamannda Lidya, gl bir krallk hline gelmi ve Anadolunun Kzlrmak Nehrinin batsnda kalan ksmna hkim olmutur. Bu slalenin krallar, Paktalos (Sart) aynn alvyonlarndan Sardiste elde ettikleri elektron ve altn sayesinde glenmiler, bakent Sardis, antik dnyann en gl ve en zengin bakenti olarak n kazanmtr. .. 560 ylnda tahta kan Alyattesin olu Kroisos (.. 560-547) Mermnad Slalesinin beinci ve son kraldr. Yunanllar, Kroisosu zengin, cmert ve gl bir kral olarak tanmlardr. Kroisos Dne-
minin sonlarnda n Asya Dnyas Med, Lidya, Babil ve Kilikya devletleri arasnda paylalmt. .. 559 ylnda randa Med Slalesi, Pers Slalesine yenildi ve egemenlik Perslere geti. Persler, krallar Kyros ynetiminde Byk Pers mparatorluu nu kurdular. Pers ordusu Kzlrmaka doru ilerledi. Kroisos da Pers tehlikesini hissederek Kzlrmak yresine geldi. ki ordu .. 547 yl ilkbaharnda Kzlrmak kavsi iinde kar karya geldiler. Yaz aylarnda ay sren savata iki taraf da birbirini yenmeyi baaramad. Sonbahara doru Kroisos Eskiadaki sava geleneklerine uygun olarak, yaklaan k nedeniyle, ertesi yl ayn yerde savaa devam etmek zere geri ekilmeye balad. Ancak Kyros lkesine dnmek yerine gizlice Kroisosu takip ederek Sardis yaknlarna geldi. 14 gnlk bir kuatmann ardndan bakent Sardis Persler tarafndan ele geirildi. Bylelikle Kyros, .. 547 ylnda Lidya Devletine son vermi oldu. Bundan sonra Persler tm Anadoluya hkim oldular.
ekil 4.14 Aslanta Frig Kaya Mezar. Afyonkarahisar Khm Vadisinde
108
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Neolitik an en erken evreleri konusunda yeni bilgiler salayan, Anadolunun bugne kadar saptanm en eski yerlemesi aadakilerden hangisidir? a. ayn b. atalhyk c. Yarmburgaz d. Hallan emi e. Aklhyk 2. Anadoluda mleki ark ilk kez hangi dnemde ve nerede kullanlmtr? a. Erken Tun a II evresinde, Troya IIb tabakasnda b. Orta Tun anda, Kltepede c. Ge Neolitik Dnemde, atalhykte d. Mezolitik ada, Beldibi maarasnda e. Erken Kalkolitik Dnemde, Kuruayda 3. Anadolunun Kalkolitik a hangi tarihler arasndadr? a. G.. 12.000-11.000 b. .. 10.000- 5.500 c. .. 3200/3000-2000 d. .. 5500-3200/3000 e. .. 1200-547/546 4. Assur Koloni anda Assur ile Anadolu arasndaki ticaretle ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Assurdan fildii ve kalay dsatm, karlnda da Anadoludan genellikle gm, altn ve deerli ta alm yaplrd. b. Assurdan hububat dsatm, karlnda da Anadoludan kalay ve dokuma rnleri alm yaplrd. c. Assurdan gm, altn ve deerli ta dsatm, karlnda da Anadoludan kalay ve dokuma rnleri alm yaplrd. d. Assurdan Anadoluya anak mlek dsatm, karlnda da Anadoludan obsidyen alm yaplrd. e. Assurdan Anadoluya kalay ve dokuma rnleri dsatm, karlnda da Anadoludan genellikle gm, altn ve deerli ta alm yaplrd. 5. Hitit krallar ve kralieleri aadaki unvanlardan hangilerini kullanmlardr? a. Rubaum ve Rubatum b. Basileus ve Tavananna c. Tabarna ve Tavananna d. Rubaum ve Tavananna e. Tavananna ve Rubatum 6. Urartu ve Friglerin bakentleri srasyla aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. Hattua-Sardis b. Tupa-Sardis c. Gordion-Hattua d. Gordion-Kane e. Tupa-Gordion 7. Fibula nedir? a. Frig mezarlarna konulan ahap masalara verilen isimdir. b. Tuntan yaplan gbekli kasedir. c. Tuntan yaplan yonca azl byk testidir. d. Tun, altn ya da gmten yaplm, giysi ularn tutturmaya yarayan veya ss amal kullanlan bir tr engelli inedir. e. Tuntan yaplan Frig kemeridir. 8. lk a. b. c. d. e. sikke/para kimler tarafndan icat edilmitir? Hititler Lidyallar Frigler Urartular onlar
9. Anadolunun en byk tmls hangi krala aittir? a. Lidya kral Gyges b. Urartu kral II. Sarduri c. Lidya kral Alyattes d. Frig kral Midas e. Lidya kral Sadyattes 10. Anadoluda kurulan ilk devlet aadakilerden hangisidir? a. Assur Devleti b. Frig Devleti c. Urartu Devleti d. Lidya Devleti e. Hitit Devleti
109
Okuma Paras
Kayplara Karan Tanr (Bir Hitit Mitosu) Kayplara Karan Tanrnn Efsanesiyle ilgili olarak birbirinden farkl eitli efsaneler vardr. Her birindeki tanr adlar ve hikyenin detay farkldr. Bu farklln sebebi, olaslkla efsanenin bir yinle balantl olduu ve bundan byle, klasik bir edeb destan olarak dnlmediidir. Dier kltrlerdeki kahramanlarn aksine, Hitit efsanelerindeki tanr veya kral lmez, sadece kaybolur. Verimlilik tanrsnn kayboluu ile yeryznn plaklk ve kurakl arasndaki balanty Babilonyann Tammuz, Suriyenin Adonis, ve Yunanistann Persefon hikyelerinde de grld gibi, eski insanlarn efsanelerinde de gryoruz. Bu yinlere dayal efsanelerde grld zere, Telipinu kaybolduu zaman, alama festivali srasnda, onun kaybolu hikyesinin szl tekrar ile matemi tutuldu. Bu tr trenlerde, yeni ziraat mevsiminde topra yeniden hayata kavuturmak iin kt ruhlar [cinler] dualarla kovuldu. Ayn ekilde, braniler in Yom Kippur festivali-rahiplerin, insanlarn ve tapnaklarn temizlendii bu festival gnah keisinin (scapegoat) kovulmasyle kutland (Levililer 16). Bu fikir gnmzde Yeni Yln lk Gn festivallerinde ve sembolik bir yolla da, evlerin bahar temizliinde yayor. Hemen hemen btn eski edebiyatlardaki bir dier balca motif, ar motifidir. Hitit hikyesinde gne tanrsnn, kaybolan Telepinuyu aramas iin gnderdii ar, inesi ile Telepinu yu uyandrr ve mumu ile de onu temizler [saflatrr]. Arnn inesinin baz hastalklar iyiletirdii ve mumunun da temizleyici bir vasta olduu inanc, gerekte, ortak bir gelenektir. Yusufun Kars Asenatn Hayat ve tiraflar (Eski Ahidde Pseudepigrapha) adl eserde balla temizlenen Msr prensesi, yine balla lmszle kavuturulur. Tanr Telipinu, yeryzndeki ktlkten tr kendini dehetli bir fkeye kaptrmt. ylesine bir kzgnlk iindeydi ki, sol ayann sandaln sa ayana, sa ayann sandaln da sol ayana geirdi. Sonra da krlara doru yrd ve kayboldu. Bylece yeryznn her taraf kuraklat. Nehirler kurudu; artk meyva, sebze, ve hububat yoktu; aalar ve otlar sarard; srlar dourmadlar. Yeryznn bir viranelie dndn gren gne tanrs, btn tanr ve tanralar huzuruna ararak Telipinunun katn ve onun kayboluu ile yeryzndeki her iyi eyin de yok olduunu anlatt. Tanrlar, Telipinuyu aramaya koyuldular. Her tarafa baktlarsa da bulamadlar. Gne tanrs bir kartal ararak Telipinuyu, yksek dalarda, derin vadilerde ve nehirlerde aramasn syledi. Kartal syleneni yapt, ama o da bulamadan dnd. Durum, artk tehlikeli olmaya balamt, nk yemsizlikten srlar lyordu. Mutlaka bir ey yaplmalyd. Rzgrlar kral, Telipinuyu arama iini yklendi. Geri dierlerinden daha geni bir sahada Telipinuyu arad ise de, o da bulamad. Telipinunun yaad ehire bakt; tanr, orada da yoktu. Nihayet, gkyznn kraliesi sz istedi. Bu akll kralie, rzgrlar tanrsnn ve teki tanrlarn yapamayacaklarn yapabilecek bir yaratn varln biliyordu. Dedi ki: Telipinuyu bulmas iin bir ar gndermemiz gerekiyor. Onun bu teklifi ile alay eden krallar dediler ki: Sen herhalde aka sylyorsun. Byk tanrlar Telipinuyu bulamazlarken, kck bir arnn minicik kanatlaryla m bulacan sanyorsun? Tanrlara bir ey sylemeyen kralie, bir ar ard ve ona u talimat verdi: Git, Telipinuyu bul ve, onu bulduun zaman da, eer uykuda ise uyandrmak iin ineni ona sok ve daha sonra mumunla da onu temizle. Ar hemen utu, gitti, dalar ve vadileri, nehirleri ve lleri dolat. Yorgunluktan artk uamayacak bir hle gelmek zere idi ki, Telipinuyu Lihzina kynde buldu. Telipinu derin bir uykuda idi. Hemen inesini tanrya bastrd. Gzlerini aan Telipinu fke iindeydi. Dinlenirken beni hangi cesaretle rahatsz ediyorsun? diye haykrd. Tanr, gerekte, nceki kzgnlndan da fazla kzgnd. Derhal ayaa kalkarak grd her eyi paralamaya, ykmaya balad. Nehirlerin akn, kaynaklarn fkrn durdurdu. Evleri paralad, insanlar ve srlar ldrd. Ar, acele kralienin yanna giderek, Telipinuyu buldum, dedi, ama onu buraya getirmesi iin bir kartala ihtiyacm var. Kralie derhal bir kartal buldu. Ar ve kartal, Telipinunun zerine utuklar zaman tanr, fkesini hl yenememi, hl saa sola saldryordu. Kartal, kendisini hemen havaya kaldrd ve ar ile birlikte kralienin yanna utu. Bu arada kralie de, bir by ile Telipinunun iindeki cinleri kovmaya hazrlanyordu. Gen kzlar nektar [balz], bal, susam ve merhemler getirdiler. Sihir tanras Kamrusepa, Telipinuya yaklat ve iyiletirme yinini tekrarlad: Ey Telipinu, bu krem senin tavrlarn yu-
110
Uygarlk Tarihi

muatsn. Bu ya, senin vcudunu temizlesin. Bu merhem senin ruhunu rahatlatrsn ve seni dnyann insanlar ve tanrlar ile ahenk iine getirsin. Bu yiyecek ve iecekler, sana eski kuvvetini kazandrsn ve senin nceki zarafet ve licenapln geri getirsin. ark, btn tanrlarca tekrarland. Telipinunun iddet ve fkesi, artk vcudunu terketmiti; o imdi, yeniden gayet sakin ve nazikti. Tanrlar, onun evresinde topland ve Telipinunun yeniden akln ve ruhunu kazanmasn kutladlar. Yeryz yeniden hayata kavutu; nehirler lke iinde akmaya baladlar; aalar canland; otlar yeillendi; hububat ve meyva bollat; puslu hava kayboldu; gne yeryzn stt; srlar ayrlarda otlad. Evlerini temizleyen halk yeni yl iin hazrlk yapt. Yeni hayat ve refah kutlamak iin tapnan avlusundaki bir diree bir koyun postu asld. Kaynak: Gladstone Bratton, F. (2000). Yakn Dou Efsaneleri. Smer-Akad, Msr, Ugarit-Kenan, Hitit Efsaneleri, (ev. N. Muallimolu), stanbul. s.154-157. Sra Sizde 1 Paleolitik a ekonomisinin z avclk ve toplayclktr. Anadoluda Paleolitik an en eski yerlemeleri stanbulda Kk ekmece Glnn 1.5 km kadar kuzeyinde yer alan Yarmburgaz Maaras ile Antalyann 27 km kuzeybatsnda, am Dann Akdenize bakan yamalarnda bulunan Karain Maarasdr. Sra Sizde 2 Neolitik an en nemli zellii, insanolunun sadece avclk ve toplayclkla srdrd tketici yaam brakarak, retici bir yaama geiidir. Bu ada Gneydou Anadolu Blgesinde Diyarbakr ve Urfa evresi ile Tuz Glnn gney kesimlerinde, Isparta ve Burdur yresindeki Gller Blgesinde kltrel bir gelime ve hareketlilik balamtr. Sra Sizde 3 Kalkolitik an en belirgin zellii, ta aletlerin giderek azalmas ve madenciliin gelimesidir. Bu a insanlarnn yaamnda tarm, avcla oranla ok nemli bir yer kaplamaya balam, tamamen tarmc topluluklar ortaya kmtr. Kalkolitik a kltr, Anadolunun toporafik yaps gerei kendi iinde farkl kltr blgelerine ayrlmtr. Bu blgeler batdan douya doru Trakya ve Kuzeybat Anadolu, Gller Blgesi, Konya Ovas, ukurova, Dou ve Gneydou Anadolu olarak sralanabilir. Sra Sizde 4 Alacahyk Mezarlarnn lk Tun ann sonlarnda Alacahykte yaayan bey ve ailelerine ait olduu dnlmektedir. Mezarlar, 3-8 m uzunluunda, 2-5 m geniliinde ve 1 m kadar derinliinde dikdrtgen planl ukurlardan olumaktadr. evresi aa ve talarla snrlandrlan mezar ukurlarna, ayaklar karna ekik durumdaki ceset, zengin armaanlarla birlikte yerletirilmi, sonra mezar ukurunun zeri aa, amur ve toprakla rtlmtr. Sra Sizde 5 Karum, Assurca liman ve rhtm anlamna gelen, pazar yerlerine verilen isimdir. Bu yerlemelerde Assurlu tccarlar belirli bir serbesti iinde yaayp ticaret yapmaktaydlar. Vabartum, Assurca konukevi anlamna gelmektedir. Assurlu tccarlarn ana merkezler arasnda konakladklar, belki mallarn geici olarak depoladklar bir eit kervansaraylardr.

1. d 2. a 3. d 4. e 5. c 6. e 7. d 8. b 9. c 10. e Yantnz yanl ise Neolitik a konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Erken Tun a konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kalkolitik a konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Orta Tun a konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Hitit Uygarl konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Urartu ve Frig Krall konularn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Frig Krall konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Lidya Krall konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Lidya Krall konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Orta Tun a konusunu tekrar okuyunuz.
111
Sra Sizde 6 Msr Firavunu II. Ramsesin, Hitit Kral II. Muvatalli Dneminde Suriye topraklar zerinde hak iddia etmesi zerine Hitit-Msr ilikileri gerginlemi ve Suriye egemenlii iin iki g arasnda Kade (Tel Nebimend) kenti yaknlarnda sava yaplmtr (.. 1285). Sava kimin kazand hakknda kesin bir bilgi yoktur. Bununla birlikte savatan yllar sonra .. 1270 ylnda, Hitit ve Msr devletleri arasnda II. Ramses ile Hitit tahtna kan III. Hattuili (.. 1275-1250), tarihin bilinen ilk byk antlamas olan Kade Antlamasn imzalamlardr. Bu antlamada III. Hattuilinin yannda kars Puduhepann da mhr bulunmaktadr. Antlamaya gre Msr ve Hitit lkeleri arasnda iyi bar ve iyi kardelik sonsuz olacaktr. Msr lkesinin kral, Hatti lkesine sonsuza kadar hi saldrmayacak, Hatti lkesinin kral Msr lkesine sonsuza dein saldrmayacaktr. Sra Sizde 7 lke iinde en uzak snr noktalaryla balant salayan karayollar, ksa ve yasz geen yaz aylarnda yaplacak sulu tarm iin byk nem tayan su kanallar, barajlar ve gletler bayndrlk alannda Urartulardan gnmze kadar ulam en nemli tesislerdir. Modern Van ehrinin evresindeki arazilerin sulanmasnda hl kullanlan Urartu Kral Minuann yaptrtt 54 km uzunluundaki Minua (amram) Kanal ile II. Rusann Erek dann tepesine ina ettirmi olduu yapay baraj gl (Kei Gl) en iyi bilinen rneklerdir. Bugne kadar saptanan ve saylar 100e yaklaan sulama tesisleri Dou Anadoluyu bir barajlar blgesi durumuna getirmitir. Baka bir yerde saptanmayan bu younluk nedeniyle Urartu Krall Hidrolik Uygarlk olarak da nitelendirilmektedir. Sra Sizde 8 Tmls, kral ve soylu kiiler iin yaplm, ou kez altnda ahap ya da tatan bir mezar odas bulunan yma toprak ya da tatan mezar antdr. Tmls mezarlar, Anadoluda Friglerden nce grlmedii iin, bu uygulamann Frigler tarafndan Avrupadaki memleketlerinden getirildii dnlmektedir. Bu tip mezarlar, Dou Avrupa ile Karadenizin kuzey ve dousundaki topraklarda en azndan .. 2. binyldan beri ortak bir zellik olarak bilinmektedir. Tmls mezar odalar Friglerde ahap, Lidyallarda tatan ina ediliyordu. Frig tmlslerinde mezar odalarna giri ya da kap yok-
ken, Lidya mezar odalarna bir giri koridoru(dromos) ve kap eklenmitir. l, mezar odasna gmldkten sonra Lidya tmlslerinin zerine dklen topran kenarlardan kaymamas iin tepenin evresi krepis ad verilen bir duvarla evrilirdi. Frig tmlslerinde ise krepis bulunmamaktadr.
Akurgal E. (1993). Anadolu Uygarlklar, Net Yaynlar, stanbul. Akurgal, E. (1998). Anadolu Kltr Tarihi, TBTAK Yaynlar, Ankara. Anonim (2002). Anadolunun Tarih ncesi, Arkeo Atlas, say: 1, stanbul. Anonim (2003). Tun Baklar. Son Kalkolitik ve lk Tun a, Arkeo Atlas, say: 2, stanbul. Anonim (2004). Anadoluda lk mparatorluk. Hititler, Arkeo Atlas, say: 3, stanbul. Anonim (2005). Dounun Demir a. Krallarn Corafyas, Arkeo Atlas, say: 4, stanbul. Anonim (2006). Demir Kayalar. Phrygia ve Lydia, Arkeo Atlas, say: 5, stanbul. Belli, O. (1982). Urartular, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt.1, Grsel Yaynlar, stanbul. s. 140-207. ilingirolu, A. (1997). Urartu Krall Tarihi ve Sanat, Yaar Eitim ve Kltr Vakf, zmir. Bilgi, . (2001). Orta Karadeniz Blgesi Madencileri, stanbul. Darga, M.(1992). Hitit Sanat, Akbank Yaynlar, stanbul. Gladstone Bratton, F. (2000). Yakn Dou Efsaneleri. Smer-Akad, Msr, Ugarit-Kenan, Hitit Efsaneleri, (ev. N. Muallimolu), stanbul. Harmankaya, S. ve O. Tannd (1996). Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri-1. Klasr: Paleolitik-Epipaleolitik, stanbul. Harmankaya, S. ve O. Tannd ve M. zbaaran (1997). Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri-2. Klasr: Neolitik, stanbul. Harmankaya, S., O. Tannd ve M. zbaaran (1998). Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri-3. Klasr: Kalkolitik, stanbul. Harmankaya, S. ve B. Erdodu (2002). Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri-.4. Klasr: lk Tun, stanbul.
112
Uygarlk Tarihi
Knal, F.(1998), Eski Anadolu Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Naumann, R. (1973). Eski Anadolu Mimarl (ev. B. Madra), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Sevin, V. (1999). Anadolu Arkeolojisi, Der Yaynlar stanbul. Sevin, V. (2001). Anadolunun Tarihi Corafyas I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Sevin, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya, letiim Yaynlar, stanbul. Tarhan, M. T. (1986). Urartu Devletinin Yapsal Karakteri, IX. Trk Tarih Kongresi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, s. 285-302. Tfeki Sivas, T. (1999). Eskiehir-AfyonkarahisarKtahya l Snrlar indeki Phryg Kaya Antlar, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir. Yldrm, R. (1996). Eskiada Anadolu, zmir. Yldrm, R. (2004). Uygarlk Tarihine Giri, Asil Yayn, Ankara.
ekil 4.15 Yazlkaya Midas ehrinden Bir Frig Kaya Mezarnn ten Grn
5
Amalarmz
Toy Kaan Gebelik Knilik amanizm
UYGARLIK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Orta Asyann corafi snrlarn tanmlayabilecek, Hunlardan nceki Orta Asya kltr merkezlerini tanyacak, Asya Hun Devletinin kurulu, geliim ve ykl srecini tartabilecek, Hunlardan sonraki dnemde Orta Asyann siyasi yapsn deerlendirebilecek, Asya Hun mparatorluunun kltr ve uygarlna ait temel kavramlar aklayabilecek, rann corafi snrlarn, Elam, Med ve Pers dnemlerindeki siyasi ve kltrel gelimeleri deerlendirebilecek, bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Satrap Medler Persler Ahuramazda Kral Yolu
indekiler
HUNLARDAN NCEK ORTA ASYA TARH VE UYGARLII ASYA HUN MPARATORLUU TARH VE UYGARLII HUNLARDAN SONRAK DNEMDE ORTA ASYA RANIN SYAS TARH ELAM VE MED UYGARLII PERS UYGARLII
Uygarlk Tarihi
Orta Asya ve ran Tarihi ve Uygarlklar
Orta Asya ve ran Tarihi ve Uygarlklar

HUNLARDAN NCEK ORTA ASYA TARH VE UYGARLII
A M A
Orta Asyann corafi snrlarn reneceksiniz.
Dnyann en byk ktas olma zellii tayan Asya, zerinde kurulan nemli uygarlklara ait tarihsel ve kltrel birikimi ile de olduka ilgi ekicidir. Bu byk kta be byk corafya ve uygarlk blmne ayrlr. Bunlardan Kuzey Asya aa yukar bugnk Sibirya topraklarn kapsarken Dou Asya olarak adlandrlan blm balca, Japonya, Japon Adalar, Kore ve Manurya y iine alr. Hindistan, in Hindi ve Dou Hint Adalar Gney Asyada yer alrken, ran, Afganistan, Ermenistan, Arabistan, Suriye ve Mezopotamya ise n Asya blounu oluturur. Bu be corafyann sonuncusu bazen i Asya olarak da adlandrlan- Orta Asyadr. Orta Asyann snrlar, ounlukla kuzeyde Ural Dalarndan balayp Altay Dalarn geerek Kingan Dalarna kadar uzanr. Gneyde Himalayalar ve Pamire kadar devam eden bu hat, nihayet Hazar Denizinin dou kysnda sona erer. Genellikle ller ve bozkrlarla kapl Orta Asyann corafi anlamda farkl iki yzn Altay Dalarnn dou ve batsna den blgeler oluturmaktadr. Doudaki Moolistandan batdaki Tarm havzas ile Krgz Stepleri olduka farkl zellikler tamaktadr. Trklerin en eski yurdu olan Orta Asyada yaplan son arkeolojik aratrmalar blgenin, tarihsel gemi ve kltr rnleri bakmndan ok zengin bir birikime sahip olduunu gstermitir. Bu birikim hi phesiz balca Hint Avrupallar (Aryan) ve Altayllarn etkisiyle ortaya kmtr. Yaklak .. 4. ve 5. binyllardan beri Gney Rusyada olduu gibi Sibiryann batsnda da zgn bir Bozkr Uygarl varln srdrmekteydi. Henz yazy kullanmayan bu uygarlk ayn zamanda atlara koum takan ilk uygarlk olmu, tahta, deri gibi dayanksz rnleri ilemesini bilmi, daha sonra metali ileyerek tarm yapmasn renmitir. Avrupal aratrmaclar tarafndan Orta Asyaya dardan ilk gelenlerin yukarda bahsedilen Aryanlar olduu kabul edilmektedir. .. 2300 - 1900 yllarnda Anadolu ve Kafkasya yoluyla balayan Aryanlarn
116
Uygarlk Tarihi
Asyay igali, bu topluluun bir sre Hazar Denizi ve evresinde kaldktan sonra .. 1700 -1500 lerde Hindistana gelip yerlemeleri ile son bulmutur.
Orta Asyadaki Kltr Merkezleri ve Blgenin Kltrel Yaps

AM A
Hunlardan nceki Orta Asya kltr merkezlerini reneceksiniz.
Orta Asyadaki ilk yerlemelerin .. 2500 lerde olduu tahmin edilmektedir. Orta Asyadaki arkeolojik aratrmalara gre Minusinsk Blgesindeki Afenesyevo Kltr (.. 2500 - 1700) ile ayn blgedeki Andronovo Kltr (.. 1700 - 1200)nn temsilcilerinin Trk soyunun prototipini (n tipi) oluturan insanlar olduu anlalmtr. n Trkler diye adlandrlan bu insanlarn bir gre gre bu blgede (Altaylar- Sayan Dalarnn gneybat blgesi) Neolitik Dnemden beri yaad kabul edilmektedir. Andronovo Kltrnden sonra ortaya kan Karasuk Kltr (.. 1200 - 700) ile zellikle Tagar Kltr (.. 700 - 300) dneminde artk blgenin adndan dolay burada yaayan insanlara Altayllar denmeye balanmtr. Bu arada kendinden nceki tm kltr dnemlerinin bir sentezi nitelii tayan Tagar Kltr, skit ve Hun sanatnda derin etkiler meydana getirmesi bakmndan da ayr bir neme sahiptir. Altay blgesinde yerleimler devam ederken, bir taraftan da in topraklarna kalabalk gruplar hlinde gler yaanmtr. Hatta .. 1050 - 256 yllar arasnda inde kurulan Chou devletinin kurucularnn Trk kkenli olduuna ilikin grler vardr. Choularn ekonomik yaplarnn, inanlarnn, ynetim ve sanat anlaylarnn Trklere olan benzerlii bu gr desteklemektedir. Orta Asyann dousunda bu gelimeler yaanrken, batsnda .. 800-700 yllarnda -Herodotosa gre Masagetlerin basksyla bulunduklar blgeden daha batya g ederek Hazar Denizinin kuzeyinden, Gney Rusyaya geen ve burada bulunan Kimmerleri Kafkaslarn gneyine doru iten-iskitler, tarih sahnesinde yer almaya balamlard. skitlerin kkeni hakknda farkl grler vardr. Slav ya da ran kkenli olduklarna ynelik yorumlar olmakla birlikte son dnemlerdeki aratrmalar Ural-Altay kkenli olduklarna iaret etmektedir. ..700 - 500 yllarnda skitlerin, burada Kimmerler ile birlikte, ranl bir kavim olan Medler ve Mezopotamyada gl bir krallk kurmu olan Assurlar ile mcadeleleri sz konusudur. ran da Medler yklnca, bu kez de onlarn yerine kurulan Persler ile savalar balayacaktr. .. 529da Perslerin Aral havzasn igale ynelik faaliyetlerine Tomris Hatun nderliindeki skitler kar koymutur. Bir sre bu corafyada etkinliklerini srdren skitler, .. 3. yzylda (270ler) Sarmatlarn basks ile Volga Nehrinin batsna kadar ekilmilerdir. Ayn dnemde Orta Asyann dousunda, inde yaklak 750 yldan beri iktidarda olan Chou Hanedannn yerini Chi Hanedan almtr. skitlerin Orta Asya tarihine ilikin en nemli ynleri bu blgeye ait kltr deerlerini daha batya tamalardr. rnein Gney Rusyada bulunan arkeolojik malzemelerin Orta Asyada bulunanlarla benzerlikler tamas Orta Asyann dier corafi alanlarla etkileim hlinde olduunu gstermektedir.
5. nite - Orta Asya ve ran Tarihi ve Uygarlklar
117
Hunlardan nce Orta Asyann Kltrel Yaps

Devlet kurmadan nceki Orta Asya Trk topluluklarna bakldnda balca aamadan getikleri grlr. Bunlar toplayclk, hayvanclk ve tarm aamalardr.
Toplayclk
Dier pekok toplum gibi Trkler de balangta toplayc yaam biimi iinde yer almlardr. Balangta nfusun az ve kaynaklarn bol olmas Trklerin hayatn devam ettirmelerine uygun bir ortam salamtr. Zamanla, artlarn olumsuz hle gelmesi, buradaki insanlar avclk ve yamaclk gibi farkl faaliyetlere ynlendirmitir. Daha az verimli blgelerde oturan kabilelerin, daha verimli blgelerde oturan ve rnlerini depolam olan dier kabileler zerine saldrarak rnlerine el koymas suretiyle gerekleen yamaclk daha sonraki dnemlerde de etkisini devam ettirmitir.
Hayvanclk
Trklerin toplayclk dnemi ayn zamanda hayvancla elverili artlar da hazrlamtr. Hayvanclk beraberinde gebe yaam tarzn getirmi, gebe yaam tarz zerinde ise corafi koullar son dercee etkili olmutur. Otlaklarn yryerek ulalamayacak kadar uzak olmas, o dneme kadar eti ve derisi ii kullanlan atn, evcilletirilip gcnden yararlanlmas gereksinimini dourmutur. Bu atlar gsterili olmadklar gibi tam tersi kk ve kaba ama bir o kadar da gl idi. Dayankl olan bu hayvan, gebenin en deerli varlyd. At olmayan bir kii gebe saylamazd. Hibir ey attan daha hzl deildi. Savamalarna, yerleiklerin lkelerine saldrmalarna olanak veren att. G srasnda atlara duyulan saygdan dolay, onlara hibir eya yklenmezdi. Atn evcilletirilmesi arabann da kullanlmasna neden olmutur. Terek ya da Kaoche denilen bu arabalar bir bakma Trkler iin gezici birer ev nitelii tamtr. Trkler at ile birlikte sr, deve, ren geyii ve kkba hayvanlar da evcilletirmilerdir. Kkba hayvan srlerine yoz ad verilirdi. Beslenmelerinde hayvansal rnlerin nemi, Trklerin, yourt, ayran gibi yeni rnleri, kurutma ve tuzlama gibi yeni saklama teknikleri bulma ve gelitirmelerine neden olmutur. Trklerin hal, kilim, kee ve deri eyalarn retimine ynelik ilerlemeleri yine bu hayvanclk dnemine rastlamtr. zellikle kkba hayvanlarn ynnden imal edilen ve batik ad verilen kumalar, temeli Asyaya dayanan ve daha sonra Avrupa tarafndan kullanlan bir kuma bask tekniiyle sslenmitir.
Terek (Kaoche) denilen arabalarn ykseklii yznden yabanc toplumlar Trklere yksek arabal kavimadn vermilerdir.
Tarm
Son aama olan tarmclk ise, balangta evcilletirilen hayvanlarn beslenmesi iin uygulanmaktayken bir sre sonra bir geim kaynana dnmtr. Trkler tarm yaptklar araziye targlak diyorlard. Targlaklarda yetitirdikleri ilk rn, hayvanlar iin kullanm olduklar yonca idi. Trklerin ilk rettikleri gda ise dar olmutur. Arkeolojik aratrmalar sonucu ortaya kan su kanallar, Trklerin sulama tekniini de bildiklerini de gsteren nemli belgelerdir. Orta Asyada Hunlardan nceki kltr dnemleri srasyla nelerdir?SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
118
Uygarlk Tarihi
ASYA HUN MPARATORLUU KLTR VE UYGARLII

AM A
Asya Hun Devletinin kurulu, geliim ve ykl srecini reneceksiniz.
skitler ve Sarmatlar Gney Rusya ve Orta Asyann batsnda etkinlik gsterirken, blgenin dousu ise Trk - Mool topluluklarnn egemenlii altna girmitir. Bu topluluk, Romallarn Huni, Hintlilerin Huna diye adlandrdklar ama ounlukla in kaynaklarnda geen adlaryla Hsing- nu ya da Hiung- nu olarak bilinen Hunlar idi. Trk glerinin douya doru devam ettii dnemlerde inde kurulan Chou Devletinin (.. 1050 - 256) Trklerle ilgisi zerine dikkat ekilmi, hkmdar slalesinde Gk Tanr dini, gne ve yldzlarn kutsal saylmas, asker alanda sava arabalarnn kullanlmas gibi zelliklerin daha ok Trk nfusun younlukla yaad yerlerde grlmesi, bu hanedann aslen Trk olabileceine ilikin dncelerin domasna sebep olmutur. Ancak bu durum kesinlik kazanncaya kadar Asya Trk tarihinin Hunlarla balatlmas doru olacaktr. in kaynaklarnda .. 4. yzyldan itibaren Trklerle birlikte Mool ve Tunguz soyundan baz gruplarn bandaki Kuzey Barbarlar Hanedann belirtmek iin kullanlan Hiung-nu diye adlandrlan kitlenin kkeninin tam olarak nereye dayand konusunda kesinlemi bir bilgi henz yoktur. Ancak, in kaynaklarnda daha sonra Orta Asyada etkinlik gsterecek olan Gktrk ve Uygurlarn atalar olarak bu topluluun gsteriliyor olmas, Hun ya da Hiung-nularn uzun sre Orta Asyann kaderine yn verdiklerini kantlamaktadr. Hunlarn .. 3. yzyln ikinci yarsnda birleerek nemli bir g haline geldiini belirten in kaynaklar, bu yzylda inlilerin ekindikleri tek gcn Hunlar olduunda birlemektedir.
Asya Hun mparatorluunun Siyasi Tarihi

Hunlarn ilk yerleim yeri, Sar Nehrin hemen kuzeyidir. Daha sonra Orhun-Selenga rmaklar ile Trklerin kutlu saydklar tgen blgesi merkez olmak zere geni bir alana yaylmlardr. Henz bir devlet olma aamasna gelmemi olmalarna ramen, .. 318de inliler, Hunlar ile tarihin bilinen ilk Trk-in antlamasn yapmlardr. Tamamen siyasal koullar tayan bu anlamann, in zerine yaplan Hun aknlarnn durdurulmasna ynelik bir anlam tad bilinmektedir. .. 3. yzyln ikinci yarsnda ise siyasallama aamasn tamamlayan Hunlar artk herhangi bir topluluk olarak deil, bir devlet olarak karmza kmaktadr.
in Seddi: inin kuzeybats boyunca uzanan dnyann en uzun savunma duvardr. Kalntlar Po Hay Krfezinde deniz kysnda balar. Pekinin kuzeyinden geerek batya ynelir ve Huang-Ho Nehrini ikiye blerek gneybatya uzanr. Gobi lnn gneyinden batya ynelerek devam eder. Seddin yklm olan ksmlaryla birlikte uzunluu 10.000 kilometreyi bulur. Bugn ayakta duran ksm Ming Hanedan devrinden kalan 3.000 kilometrelik settir. Ancak asl inaat, ..221 ile .S.608 yllar arasnda yaplmtr.
Teoman-Mete-Kiok Dnemleri
Bilinen ilk Hun hkmdar Tu-man (Teoman)dr. ince Gn Yce Olu anlamna gelen bir nvan tayan Teoman, Hun Devletinin kurucusu kabul edilir. .. 220lerde Hun Devletinin kurulduu tarihlerde inde, yaklak .. 256 ylndan beri Shih slalesi etkindi. Slalenin banda, ayn zamanda inlilerin gerek anlamda ilk imparatoru olarak kabul edilen Shih Huang Ti bulunmaktayd.Bu imparator, .. 214lerde Hun aknlarn engellemek ve in imparatorluk snrlarn belirlemek amacyla in Seddini yaptrmtr.
119
Kurulu dneminde Hunlarn evresinde inin dnda iki nemli g daha vard. Bunlar Mool Tunguzlar ve Yeiler idi. nemli topluluk arasnda gelimeyi, bymeyi salayacak gl bir lidere ihtiyac olan Hunlar, bu lideri Teomann olu Metenin (Mao-dun) ahsnda bulmutur. Babasn ldrerek .. 209da tahta kan Mete, Hun dilinde imparator anlamna gelen sonsuzluk, genilik, ululuk, ycelik ifade eden Tan-Hu (any) unvann almtr. Cesareti, tekilatl sayesinde ksa srede nemli baarlar elde eden Mete, Hunlardan toprak talep eden Tunguzlar yenmi, Tanr Dalar ve Kansu blgesindeki Yeilere nemli darbeler indirmitir (.. 203). Bu arada .. 206da in e egemen olan Han slalesi zerine yaplan aknlar, .. 201 - 199 tarihleri arasnda devam eden savalar, Hunlar in karsnda stn duruma getirmitir. Ayrca, in ile Hunlar arasnda imzalanan .. 201 tarihli PaiTeng Antlamas Dou Asya tarihinde iki byk devlet arasnda yaplan ilk antlama olma zellii tamtr. Bu antlama Hunlar ile in arasnda uzun bir sre devam edecek dostluk dneminin de balangc olmutur. Ancak, ayn tarihlerde Metenin inli bir prensesle evlenmesi, Hun saraynda yava yava bir in etkisinin domas sonucunu da getirmitir.
Resim 5.1 in Seddi
.. 2. yzyln ilk yarsnda Metenin faaliyetleri sonucunda devletin snrlar, douda Kore, kuzeyde Baykal Gl, gneyde inde Wei Irma, Tibet Yaylas, Karakurum Dalar, batda Kuzey Trkistann iine kadar uzanmtr. .. 176da ine yazd bir mektupta Hunlara bal 26 topluluun olduunu ve tm bu yay geren insanlarn Hun ats altnda tek bir aile gibi birletirildiini sylemitir. Bu topluluklar ierisinde Uygurlarn, Gktrklerin, Krgzlarn, Karluklarn atalar da yer almtr. Mete ldkten sonra yerine olu Ki-ok gemitir (.. 174 - 160). Babas Meteden devrald devleti gl tutabilmek, snrlar korumak iin youn bir abaya giren Ki-ok, ine yapm olduu bir sefer sonunda in mparatorluk sarayn yakm ancak bir inli prenses ile evlenerek in-Hun dostluk ilikilerini yeniden canlandrmak istemitir. Mete devrinde olduu gibi bu gelime de Hunlara
120
Uygarlk Tarihi
olumsuz sonular getirmi, ksa sre ierisinde in etkisi Hun Devleti ierisinde gzle grlr bir hle gelmitir. Ancak bu devirde devletin gl olmas, sz konusu etkiyi azaltmtr.
Ki-oktan Sonra Asya Hun Devletinin Sonu

Baa geen Chn-Chen devrinde (..160 - 126) in etkisi artk youn bir biimde hissedilmitir. Bu dnemde Hunlarla, kendi taktikleri ile baa kamayacaklarn anlayan inliler artk Hun tarznda tekilatlanmlar ve bu deiiklik inin Hunlar zerinde stnlk salamalarnn anahtar olmutur. in imparatorlar ierisinde nemli bir yere sahip olan Wu-ti (.. 141 - 87) zamannda Hunlarn karsnda nemli baarlar elde eden inliler, Hunlarn tekrar gl imparatorluk hline gelme mitlerini de ortadan kaldrmlardr. Zaman zaman in karsnda baarl olan Hunlar, .. 123 ve .. 99-97lerde in ordusunu yenmi ve baz nemli inli generalleri esir almlardr. Ancak, bu baarlar kalc olmam, .. 80lerden itibaren Hun topraklarnda ba gsteren alk, ktlk, iklim deiiklikleri ve buna bal ortaya kan i atmalar devletin sonunu getirmitir. Bu olumsuz koullar atlatabilmek iin .. 53te Hunlarn banda bulunan Ho-han-yeh ine balln bildirmitir. Ancak bu ballk fikrine kar kan kardei i-i, Hun Devletinin batsnda egemenliini ilan ederek harekete gemitir. Bylelikle Hun Devleti fiilen dou ve bat olarak ikiye ayrlmtr. Batda olduka nemli baarlar elde eden i-iye kar in ile ittifak yapan Ho-han-yeh nihayet, inlilerin destei ile .. 36da i-iyi ortadan kaldrm, bylece Hun Devletinin tamam in etkisi altna girmitir. Hun siyasi tarihinde nemli bir dnm noktas .S. 48 tarihinde Hunlarn bir daha birlememek zere ikiye ayrlmalardr. in egemenlii altna girdikten sonra srekli huzursuzluklar yaayan Hunlar nihayet .S. 48 ylndan itibaren Kuzey ve Gney Hunlar olarak siyasi yaamlarna devam etmilerdir. Blnm olan Hunlar bu tarihten sonra srekli in saldrlar ile uramak zorunda kalmlardr. ounlukla inlilerin birer kuklas olarak Hun ynetimine gelen Tanhular, bir daha devleti toparlayamamlardr. Tanhulara kar .S. 94, 124 ve 140 yllarnda ayaklanan Hun kabilelerinin bu giriimleri bastrlm, daha sonra .S. 153 ve 158 yllarnda isyanlar tekrar patlak vermitir. .S. 188 ylnda ine tamamen teslim olma dncesinde olan Tanhunun ldrlmesi ve yerine seilen kiinin kabul edilmemesi Hunlar basz brakm ve sonunda inin son Tanhuyu hapsederek, Hun lkesini 5 eyalete ayrmas ve bunlarn da inli valilerin ynetimine braklmas ile .S. 216da Gney Hun Devleti son bulmutur. Hunlar bu olaydan sonra dalarak, bir blm in ilerine yerlemitir. Siyasi yaamlarna bir sre burada devam eden Hunlar eitli isimler altnda 16 devletin bnyesinde yer almlar, drt tanesinin bizzat kurucusu olmulardr.
Avrupa Hunlar
Asya Hun mparatorluunun dalmasndan sonra, Asyann bat kesiminde oturan Hunlar, .S. 4. yzylda Hazar Denizi ile Aral Gl arasndaki topraklarda yaayan Hint-Avrupal bir kavim olan Alanlarn lkesini ele geirerek Avrupa ilerine doru ilerleyilerinin ilk admn atmlardr. Bu dnemde Karadenizin Kuzeyinde ve Dou Avrupada Germen kabileleri olan Gotlar, Vizigotlar, Vandallar, ran ve Slav kabileleri yaamaktayd. Hunlarn batya ilerleyerek Karadenizin kuzeyinde gzkmeleriyle blgede bir g hareketi balam, hzla yaylan Hun istilas karsnda nce Gotlar, daha sonra dier kabileler Hun egemenlii altna girmilerdir. Hunla-
121
rn Avrupa iinde hzla yaylmas, blgenin etnik yapsn deitiren bir kavimler gnn balangc olmu, Avrupann en byk gc Roma mparatorluu bu gler karsnda sarsntl gnler geirmitir. .S. 422lerde Avrupa Hunlarnn Roma mparatorluu zerindeki asker ve siyasi basklar giderek artmtr. Atillann Avrupa Hunlarnn bana gemesinden sonra, nce Dou Roma yani Bizans, Hun egemenliine girmi, .S. 452 ylnda da Bat Roma, Hun hkimiyetini tanmtr. Atillann .S. 453 ylnda lmnden sonra Avrupa Hunlar gcn yitirerek yava yava eski yurtlar olan Karadenizin kuzey blgelerine ekilmilerdir. Asya Hun Devletinin ilk hkmdar kimdir? Metenin faaliyetleri hakknda bilgi veriniz. SIRA SZDE
SIRA SZDE
HUNLARDAN SONRAK DNEMDE ORTA ASYA

DNELM
A M A
DNELM S O R U
Hunlardan sonraki dnemde Orta Asyann siyasi yapsn reneceksiniz.

S O R U
Gk-Trklere Kadar Olan Dnem

Asya Hun mparatorluunun dalmaya balad .S 1.yzyln sonu ile 2.yzyD KKAT ln ortalarna kadar devam eden dnemde Orta Asya, Mool kkenli bir topluluk olan Sien- Pi lerin aknlarna sahne olmutur. Sien-Piler .S 48 ylndan itibaren iki SIRA SZDE ayr devlet haline gelen Kuzey ve Gney Hunlar zerine yaptklar basklarla kuzeydekileri batya, gneydeki gruplar ise ine g etmeye zorlamtr. Bu glerin sonucunda batya gidenler Akhun Devleti ve Avrupa (Bat) Hun mparatorluAMALARIMIZ u gibi olduka gl devletler kurarken ine gidenler, tarihte 16 Krallk Dnemi diye adlandrlan bir sreci balatmlardr. Yaklak olarak 4. ve 5. yzyllarda aralarnda Hunlarn da bulunduu bir ok farkl kavim, blgede irili ufakl ynetimler K T A P oluturmular, ancak hibiri uzun sreli bir egemenlik elde edememilerdir. in topraklarnda bu gelimeler yaanrken Orta Asya da Sien-Pi egemenliini sarsacak bir gelime ortaya kmtr.Kaynaklarda adna ilk kez E V Z Y O N yllarnda .S. 225 TEL rastlanlan Tabgalar (Topa) ok ksa bir sre ierisinde Sien-Pilere stnlklerini kabul ettirmilerdir. zellikle 386-409 yllar arasnda hkmdar Topa Kueyi zamannda Tabgalar, Orta Asyann belki de en nemli gc haline gelmilerdir. Tabgalarn Orta Asyaya hakim olmalarnn ardndan, yeni birT Etehdit ortaya kN RNET m ve bu kez Juan Juanlar istikrar tehdit etmeye balamlardr. Juan Juanlar (Ccen-Apar ya da Avarlar) 5.yzyl boyunca Tabgalar megul etmeyi baarmlardr. Balangta Tabgalar Juan Juanlar zerinde mutlak bir hakimiyet salam olsalar bile, zamanla Tabgalarn ardndan Orta Asyaya hakim olan kavim Juan Juanlar olmutur. Uzun sre Orta Asya bozkrlarnda yamaclklar ile nlenen Juan Juanlar, zellikle 6. yzylda elde ettikleri devlet kimlii ile bir ok topluluk zerinde siyasi egemenliklerini kabul ettirmilerdir. Grlen o ki; Hunlarn .S. 3. yzylda yklmasnn ardndan, Orta Asyaya egemen olan hibir devlet, bu blgede tam bir istikrar salayamamtr. Ancak Juan Juanlara son veren Gk-Trkler yzlerce yldan beri sregelen bu istikrarszl ksa sreli de olsa ortadan kaldracaktr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
I. Gk-Trk Devleti
Gk-Trklerin tarih sahnesine klarnn ilk kez Altay Dalarnn dou eteklerinde gerekletii kabul edilmektedir. Burada Juan Juan federasyonu iinde yer alyorlar ve demircilikle urayorlard. Gk-Trklerin banda bulunan Bumin 546 ylnda Juan Juanlara kar balatlan Tles ayaklanmasn bastrm, bu baarsna karlk olarak da Juan Juan hakannn kzn e olarak istemitir. Bu istek Hakann ar tepkisi ve aalamalaryla
122
Uygarlk Tarihi
karlannca Bumin Juan Juanlara kar inin de desteini alarak bamszlk hareketine girimitir. 552 ylnda Juan Juanlar byk bir yenilgiye uratan Bumin iin bamsz devletini kurma konusunda artk hi bir engel kalmamtr. 552 ylnda devletin kurulmasndan hemen sonra Bumin Kaan, tpk Hunlarda olduu gibi lkenin batsn kardei stemi Yabgunun ynetimine brakmtr. kili Tekilat uygulamasnn Gk-Tklerin tekilatlanmada Hun modelini benimsedikleri fikrini destekledii savunulabilir. Bumin Kaan 552 de ldkten sonra olu Ko-lo, arkasndan da dier olu Mukan Kaan tahta kmtr. ktidar boyunca hemen her alanda devleti st dzeye tayan bu kaan Juan Juanlara son darbeyi indirmi, Kitanlar ve in zerinde de egemenlik kurmutur. Bu dnemde indeki baz nemli hanedanlarn Mu-kan Kaan ile ittifak yapabilmek iin youn bir aba ierisinde olduklar kaynaklardan anlalmaktadr. Gk-Trk Hakanlnn Bat kanadnda ise stemi Yabgu bulunmaktayd ki bu kii devletin snrlarn Altaylarn batsndan Issk Gl ve Tanr Dalarna kadar geniletmiti. pek Yolu egemenlii iin Akhunlara kar Sasani hkmdar Anuirvan ile anlaarak bu devletin yklmasn salam, ancak Akhun topraklarnn paylam konusunda ortaya kan anlamazlk bu sefer de GkTrkleri Sasaniler ile kar karya getirmitir. Bu durum, Gk-Trklerin Bizans ile yaknlama politikas izlemesine neden olmutur. Bizans ile yaplan anlamann ardndan balayan Bizans-Sasani savalar (571-590) sonunda Sasaniler ok ypranm ve 642 ylnda Sasanilere Hz. mer son vermitir. Douda Mu-kan Kaandan sonra Ta-po Kaan baa gemitir. Bu dneme ait bir mektupta Ta-ponun in hkmdarna evladm eklindeki hitab, ine kar bir stnlk unsuru olarak ifadelendirilebilir. Ta-po Kaan dneminin dikkat ekici bir olay inden Budist rahip istenmesidir. Ancak gelen rahipler her ne kadar Kaan tarafndan ikramlarla karlansa da halkn tepkisi zerine ksa sre sonra geri gnderilmilerdir. Gk-Trk ynetimindeki in hayranl ve baz yanl uygulamalar Kaann gzden dmesine neden olmutur.
Gk-Trklerin kiye Ayrlmas ve Yklmas

Ta-po Kaan yerini baraya braknca bu durumdan honut olmayan ve bamszlk eilimindeki Tardu (stemi Yabgunun olu) barann kaanln tanmam ve bamszln ilan etmitir. Bu gelimede inin Tarduyu baraya kar kkrtmasnn byk etkisi olmaldr. Bylelikle 582 ylnda Gk-Trkler Dou ve Bat Gk-Trkleri olarak iki ayr devlet haline gelmitir. 609-619 yllar arasnda Dounun banda bulunan Shih-Pi Kaan, Gk-Trklerin son byk kaan olarak anlmaktadr. Devletini in karsnda siyasi ve askeri anlamda tekrar glendiren bu kaandan sonra baa geen yneticiler Onun baarsn devam ettirememiler i ve d etkenler devleti srekli ypratmtr. 620630 yllar arasnda grlen Tardu, Bayrku ve Uygur ayaklanmalarnn yaratt ykm in iin bir frsat olmu ve devlet 630 ylnda in tarafndan yklmtr.
II. Gk-Trk Devleti

630-680 yllar aras Orta Asya tarihinde in Esareti Dnemi olarak adlandrlmtr. Bu dnemde Gk-Trklerin ine kar girimi olduklar bamszlk isyanlar baarsz olmutur. Ancak 681 ylndaki Kutlu ayaklanmas ncekilerden farkl olarak baarya ulamtr. Aina ailesinden gelen Kutlu ve nl komutan Tonyukuk, bu baarnn hemen sonrasnda inin kuzeyinde bulunan Trkleri birletirme faaliyetine girimiler ve bunda da baarl olup merkezi tken olan II.Gk-
123
Trk (Kutluk) Devletini kurmulardr. Byle bir dzenlemeyi baard iin Kutlua lteri Kaan (Devleti derleyip toparlayan) unvan verilmitir. lmnden sonra ocuklar Bilge ve Kl-Teginin kk yata olmas nedeniyle yerine kardei Kapgan Kaan (692-716) gemitir. Gk-Trkler Onun dneminde Orta Asyada ok nemli bir g haline gelmitir. Bir sefer dnnde Bayrkular tarafndan zehirlenen Kapgan Kaann 716 tarihinde lmnn ardndan olu nal, kaan seilse de baarszl nedeniyle tahttan indirilmitir. Tonyukukun tekrar vezir olmas, Bilgenin kaanlk, Kl-Teginin ordu komutanln stlenmesiyle Gk-Trkler iin yeni bir sre balamtr. Ancak 726 da Tonyukuk, 731 de Kl-Teginin lmleri bu baarl sreci sarsmtr. En son 734 de Bilge Kaann, bakanlarndan biri olan Buyruk or tarafndan zehirlenmesinden sonra devletin i karklklar iine girmesini frsat bilen Uygur, Basmil ve Karluklar harekete geerek II.Gk-Trk Devletini ykmlardr.
Uygurlar
Gk-Trklere bal olarak Orhun ve Selenga blgesinde dank halde yaayan Uygurlar, Basmil ve Karluklar ile birlikte Gk-Trkleri yktktan sonra kurulan Basmil Kaanlnn Dou kanadnda (yabguluk) yer almlard. Ardndan 744 ylnda Basmil kaann malup eden Uygur yabgusu Kutluk Bilge Kl Kaan unvann alarak merkezi Karabalgasun olan bamsz Uygur Devletini kurmutur. Kutluk Bilge Kl Kaann lm zerine Moyen-Chour kaan olduunda devlet ite ve dta nemli bir g haline gelmitir. Hatta Moyen-Chour dneminde in vergiye balanm, in hkmdar z kzn Kaana e olarak gndermitir. Devletin iinde bulunduu bu durum Moyen-Chourun olu Bg Kaan zamannda da devam etmitir. inde imparatora kar bir isyan hareketinin bastrlmasnda etkin rol oynayan Bg Kaana yllk vergi denmeye devam edilmitir. Bununla birlikte Bg Kaan dneminin en dikkat ekici gelimesi Uygurlarn Mani dini ile karlamasdr. Tibet isyann bastrmak zere ine yardm amal klan seferden dnerken Kaan beraberinde drt Mani rahibini lkesine gtrm, bu sayede Mani dini Uygurlar arasnda hzla yaylmaya balamtr. Mani dini Uygurlar zerinde o kadar etkili olacaktr ki askeri yapdan sanata, hukuktan ekonomiye kadar birok alanda kkl deiimler ortaya kacaktr.
Mani Dini: Pers mparatorluu iinde kurulan ve ksa srede hzla byk bir corafyaya yaylan bir dindir. En parlak dnemini 8. yzylda Uygur Devletinin milli dini olarak ilan edilmesiyle yaamtr. Mani kelimesi aatay Trkesinde Tanr demektir. Mani dininde tanrsal aydnlk ile karanlk iki rakip olarak kar karya durur. Bu ikisinin birbirleriyle mcadelesinde aydnln bir ksm karanln iinde (dnyann iinde) tutsak kalmtr. nanca gre dnyann sonunda k ile karanlk ebediyen ayrlacaktr.
Uygurlarn Ykselii ve D
779-821 yllar aras Uygurlarn in zerindeki etkilerinin daha da artt dnemdir. Bu tarihlerde kaanlk yapan, Alp Bilge Kl Kaan (Tun Baga Tarkan) To-lo-ss, Feng-Cheng kaanlarn baars 795 ylnda tahta kan Ay Tengride lg Bulm Alp Ulug Bilge Kaan ile zirveye ulamtr. Ancak 821 tarihinden sonra Uygur saraynda balayan kaotik gelimeler devleti zayflama ve sonrasnda da yklma srecine sokmutur. Nitekim Krgzlar, Uygur komutanlarndan Klg Baga ile bir ittifak yaparak kanl bir katliamn ardndan Uygur Devletine son vermitir (840).
Sar Uygurlar
Siyasi egemenlikleri sona erdikten sonra Uygurlar bulunduklar blgelerden baka yerlere g etmek zorunda kalmlar, tekilat zellikleri sayesinde gittikleri yerlerde yeni siyasi oluumlar gerekletirmilerdir. Bunlardan ilki inin kuzeyine g eden Sar (Kan-Chou) Uygurlardr. in ile iyi ilikiler gelitiren bu devletin, yaklak yz yllk bir dnemin ardndan siyasi mrn tamamlad dnlmek-
124
Uygarlk Tarihi
tedir ki, in kaynaklarnda 939 tarihinden sonra hi bir kaan ismine rastlanmamas bu varsaym glendirmektedir. Sar Uygurlar 940dan sonra Htaylara, 1028 den sonra Tangutlara, 1226 dan sonra ise Cengizhan mparatorluuna bal kaldklar ve onlarn ardllarnn bugn hala Kuzeybat inde yaamaya devam ettikleri kabul edilmektedir.
Turfan Uygurlar
840 ylnda Krgz katliamnn ardndan dalan Uygurlarn kurduklar dier bir devlet ise Turfan, Hoa ve Kagar da iine alan Turfan Uygur Devletidir. in tarafndan tannm olan bu devlet aslnda Tibete kar bir denge unsuru olarak grlmekteydi. Ticaret yollar zerinde bulunmas sebebiyle ok zenginleen Turfan Uygurlar bu zenginlii kltr ve sanat alannda da gstermilerdir. 13.yzyl balarndan itibaren nce Karahtaylar, ardndan Cengizhan mparatorluuna balanarak bamszlklarn yitiren Turfan Uygurlar 1368 ylna kadar Mool hakimiyeti altnda bulunmulardr. Bugn de ine bal Dou Trkistan Uygur zerk Blgesinde yaamaktadrlar.
Asya Hun mparatorluunun Kltr ve Uygarl

AM A
Asya Hun mparatorluunun kltr ve uygarlna ait temel kavramlarn reneceksiniz.
Sosyal Yap
Hunlar, yalnzca gebe gruplarn bir araya geldii dzensiz bir topluluk olmayp aksine en kk birim olan ailede bile dzenin ve rgtlenmenin gze arpt bir sosyal yapya sahiptir. Aile bu sosyal dzenin ekirdei durumundayd. Temel esas kan akrabalna dayanyordu. Trklerin dnyann drt bir yanna dalm olduklar hlde kimliklerini korumu olmalar Hunlardan bu yana aile yapsna verdikleri nemden kaynaklanmaktadr. Bu durumun en iyi kant ise Trk dilindeki akrabalk ifadelerinin okluudur. Sanldnn aksine geni aile tipinde deil, ekirdek aile tipinde bir rgtlenme sz konusudur. Dardan evlenme (exogami)nin esas olduu ve evlenen oullarn hisselerini alp yeni aile kurmak zere baba evinden ktklar, baba evinin ise en kk oula kald bir yap bulunmaktadr. Esas olarak toplumda kadn ile erkek arasnda eit kurallarn uyguland, ancak zamanla ve belli bir lde tabakalamann ortaya kt grlmtr. Ancak bu durumun yalnzca ynetim gcnn kullanlmasyla ilikili olarak ortaya kt bilinmektedir. Bu durum topluluun eitliki, ortak, dayanmac ve hogrl bir yaam tarz bulunduunu gstermektedir. Asya Hunlarnda, ata binen, ok atan, spor faaliyetlerine ve savalarna katlabilen zgr bir kadn tipi bulunmaktadr. Ailelerin ve uruglarn (slale) bir araya gelmesiyle oymaklar oluurdu. Daha sonra oymaklarn birlemesiyle siyasi ierikli boylar meydana gelirdi. Boy beyleri, ekonomik, siyasi gleri ve doruluklar ile tannm kimseler arasndan seimle i bana gelirlerdi. Bu durum kurultaylarn (Toy) kk aptaki ilk rnekleri olarak grnmektedir. Boylar birliine ise budun deniyordu. Bunlarn banda yabgu, ad veya ilteber gibi baz unvanlar tayan idareciler bulunuyordu. Budunlar ise bir araya gelerek banda hakan, kaan ya da any unvanlarn tayan bir hkmdarn bulunduu l (devlet)i meydana getirirlerdi.
125
Gebelikten aamal olarak yar gebelie geen ve yaam dzeyi ykselen Hunlarda yerleik tarm kltrndeki gibi kleci sosyal anlay bulunmamaktadr. Hunlar, youn aba gerektiren ilerde, at bata olmak zere hayvan gcnden yararlanyordu. Kar altnda bile yiyecek ot bulabilen, dayankl ve hzl olan at, Hun sosyal yaamnda olduka zel bir yere sahiptir. Hunlarn ve dier Trk devletlerinin, duyduklar saygdan tr atlarna eya ykletmemeleri de bu duruma bir kant oluturmaktadr. Tama ilerinde ise develer, arabalar ya da kn buz tutan zeminde kzaklar kullanlyordu. Otlaklar ve suyu takip ederek g eden Hunlar, iskeleti keeyle kapl, birbirine eklenebilir, esnek tahtalardan yaplan ve adeta bir an eklini andran, tepesinde gk penceresi adn verdikleri bir kapan bulunduu adrlarda yaarlard. Bu adrlarn kaplar ise gnein doduu yne yani douya alrd. Hunlarda topraa bal klecilik anlay olmad gibi ynetim alan hari, sosyal snf ayrm da sz konusu deildir. rnein, Hunlarda askerlik ve din adaml ayrcalkl bir sosyal snf ifade etmiyordu Hunlarda sosyal yaam dzenleyen, hukuki-sosyal bir deer kazanm evresel koullara bal olarak deitirilebilen, uyulmas mecburi kurallar btnne ise tre ad verilmekteydi. enlikler ve yu ad verilen cenaze trenleri de sosyal yaamn nemli bir parasyd.
Tre: Yazsz hukuk kurallardr. Zamann koullarna gre kaan tarafndan,ancak Toydan alnan onay ile deitirilebilirdi.
Ekonomi
Hunlar temel geim kayna olarak hayvanclkla beraber tarm, avclk, balklk, madencilik, dericilik ve ticaretle de ciddi anlamda uramlardr. Sava zellikleri dnldnde yamann ve ganimetin de nemli bir kaynak olduu sylenebilir. Madencilik konusunda demiri, altn ve gm karp ileyebilmilerdir. Bata in olmak zere yerleik krallklarn halklarna krk, at, et, deri, silah satmlar, karlnda ise ipek, ay ve arap almlardr. Gl olduklar dnemlerde ise ipek yolunun uluslararas ticaretine katlmlar ya da bu yolu kontrol altna almlardr. Madencilik, ekonomik bir faaliyet olmann yan sra, dnemin sava sanayiinde de Hunlarn stn olmalarn salyordu. Hunlar ayn zamanda her biri sanat eseri deerinde olan kalkan, zrh, kl, mzrak, maden tabak, heykel, kazan, ibrik, eyer ve koum takmlar retmilerdir. Orta Asyadaki kurganlarda yaplan arkeolojik aratrmalar sonucunda ortaya kan bu belgeler, aslnda Trk bozkr topluluunda ne kadar kalabalk bir esnaf ve zanaatkr kitlesinin de bulunduunu kantlamaktadr.
Kurgan: Eski Trk mezarlar. Genelde devlet yneticileri iin yaplan bu mezarlar, bazen ta bazen tahtalarla evrili mezar odasnn zerine toprak ylmas ile oluturulurdu.
Devlet Ynetimi
Trk devletlerinde hkmdarlar eitli unvanlar tamlardr. Bunlar; any, tanhu, han, yabgu, ilteber, erkin ve kaandr. Bunlar arasnda kaan, Trk tarihinde en yaygn olarak kullanlan unvand. Hunlardan itibaren Trklerde baz hkmdarlk sembolleri de grlmektedir: Bunlar taht, davul, ota, kotuz ve yay idi. Bunlarn yan sra, kaanlarn tahta klarnda onun keeden yaplma bir halya oturtularak havaya kaldrlmas resm tren gereiydi. Hun hkmdarlarna devleti idare etme yetkisi olan Kutun Gk Tanr tarafndan verildiine inanlrd. Bu durumla balantl olarak ilk bilgilerimiz Mao-dun (Metehan) dnemiyle ilgilidir. Mao-dun in mparatoruna .. 174 ylnda gnderdii
Kotuz: Sorgu da denilen, hkmdarlk sembol olarak bala taklan bir tutam yabani sr ya da at kl.
126
Kut: Gk Tanr tarafndan kaana verildiine inanlan, ans, baht akl talih, devleti ynetme yetkisi olup kan yoluyla, kaann ocuklarna getii dnlrd. kili tekilat: Eski Trklerde devletin, ynetimi konusunda kolaylk salasn diye ounlukla dou ve bat olarak ayrlmas idi. Kaan douda otururken, batnn ynetimi hkmdar ailesinden nde gelen bir kiiye -genelde kaann kardei- braklrd. Toy (Kurultay): Boy beylerinden oluan bir meclis idi. Ylda genellikle kez toplanr, bu toplantlarda devlet ileri grlrd. Yeni kaann belirlenmesinde sz sahibi olmas, Toyun nemini daha da arttrmaktayd.
Uygarlk Tarihi
mektupta Gk Tanr tarafndan tahta kartlm Hunlarn byk anys ifadesini kullanmtr. Hkmdarlar trenle devletin bana geerler ve hkmdarn ei de katun (hatun) unvann alrd. Hatunlar da devlet ilerinde sz sahibi idiler. Hunlar, Orta Asyadaki tm Trk boylarn ilk defa siyasal bir birlik etrafnda toplamlardr. Ynetim esas anlamnda ise tm boylarn birleiminden oluan federatif bir yaplanma ve de ikili bir ynetim anlay sz konusuydu. Hunlarda ve dier Trk devletlerinde de grlen bu ikili tekilat baz aratrmaclarn Hunlarda ifte kraln olduu tezini ortaya atmalarna yol amtr. Fakat bu tezi savunanlarn belirttii gibi egemenlik anlaynda bir eitlik deil mutlaka bir tarafn stnl sz konusudur. Hunlarda bir eit sekinler meclisi diyebileceimiz Toy (Kurultay) ad verilen, tm boy beylerinin katlmyla oluan bir meclis bulunmaktayd. Boy beylerinin bu meclise katlm sadakat iareti saylyor aksi bir durum sz konusu olduunda bu bir isyan olarak alglanyordu. Mao-dunun ilk anylk ylnda komularyla olan siyasi ilikilerini bu mecliste grt kabul edilmektedir. .. 55 ylnda ise Hohan-yeh ile kardei i-i taraftarlar arasnda iddetli tartmalara yol aan ve Hun birliinin blnmesiyle sonulanan grmelerin de bu mecliste gerekletii kesin olarak bilinmektedir. Belirli yer ve tarihlerde hkmdarn al konumasnn ardndan kurbanlarn kesilmesi gibi din-mill trenlerle balayan Toy, devlet ve millet sorunlarn uzun uzun tartarak karara balard. Trk anys Toyun doal bakanyd. O olmad zamanlarda Ayguc ad verilen (bugnk babakan) yetkili Toya bakanlk ederdi. Trk devlet tekilatnda Toy, siyasi, kltrel ve ekonomik konularda genel kararlar alan en yksek kurulu idi. Fakat Toyun her zaman toplanmas, boy beylerinin hzla bir araya getirilmesi mmkn deildi. Bu yzden Toy kararlarnn uygulanmasn salamak ve takip etmek iin ayr bir kuruma gereksinim vard. Bu kurum bir eit hkmettir. in kaynaklarnda da Hunlardan beri Trk devletlerinde grlen bu hkmetten ska bahsedilmitir. Grld gibi Hun devlet tekilatnda, devlet bakanl, yasama kurumu (Toy) ve hkmet birbirlerinden ayr kurumlard. Fakat halktan ve ynetimden birinci derecede sorumlu olan any idi. Toyu toplantya arma, tre deiikliini teklif etme, babakanlar tayin etme, yargya bakanlk etme grevleri anyye aitti. nk Gk Tanrnn siyasal iktidar (Kut) ile donatt kii oydu. Hunlarda sistemli bir veraset anlay olmamakla birlikte hkmdarn kardeleri deil oullar taht iin n planda tutulmulard. Fakat hangi olun tahta geeceine dair net kurallarn olmamas da Trk devletlerinin ksa srede dalmalarna yol amtr.
Ordu
Hunlarn ordu tekilatlanmalar da tam bir bozkr devleti zellii tamaktadr. Hunlarda eli silah tutan hemen herkes savaa hazr durumda olduundan askerlie zel bir meslek olarak baklmazd. S ya da br denilen Hun ordusu ile dier yerleik toplumlarn ordular arasnda temel fark grlmektedir: Bunlardan birincisi, ordunun cretli askerlerden olumamas; ikincisi, ordunun srekli olmasyd. Kadn, erkek, gen, yal hemen herkes her an savaa hazr durumdayd. yle ki yaplan elenceler, sporlar ve avlanmalar bile asker bir egzersiz olarak grlrd. ncs ise ordunun tamamna yakn bir ksmnn svarilerden olumasyd. Orduda en byk asker birlik 10.000 kiiden oluan ve adna tmen denilen kuvvetti. Tmenler, binlere, yzlere ve onlara ayrlm ve balarna ayr ayr komu-
Br: Svari arlkl Trk ordusu.
127
Onluk Tekilat: Trklerin dnya asker tarihine katm olduklar en nemli kavramdr. Gnmzde ordularn hemen tamam bu sistem ile dzenlenmektedir.
tanlar atanmt. Onluk Tekilat olarak adlandrlan bu sistemi ise ilk olarak, Asya Hun mparatoru Mao-dun (Mete) ortaya koymutur. Btn yerleik devletlerde grlen ar donanml ve hareket ans kstl ordularn aksine, bozkrl Trk ordular hafif silahl olan ve hzl hcum yapabilen svarilerden oluuyordu. Hunlar bata olmak zere Trklerin eskiden beri uyguladklar sava stratejisi iki temele dayanyordu: Keif Seferleri ve Ypratma Savalar. Fethedilmesi dnlen bir lkeye ncelikle keif iin aknclar gnderilir, daha sonra kalabalk veya seri hareket edebilen glerle dmann ynak merkezlerine, yol kavaklarna, yiyecek ve malzeme depolarna imha hareketleri dzenlenirdi.
Hukuk
Hunlarda kamu hukukunun temelini, kaynan geleneklerden alan szl hukuk kurallar diyebileceimiz tre olutururdu. Sulular iddetli ekilde cezalandrlrd. Adam ldrmenin, hrszln ve zinann cezas idamd. Hayvan almak kesinlikle yasakt. Ordudan kaan ve vatana ihanet edenlerin cezas da lmd. Hafif sulular ise ksa bir sre hapsedilirdi. Hukuk sisteminin banda kaan adna yasalar uygulanmakla grevli olan yarganlar (yarguc) bulunmaktayd. Adalet, Knilik denilen bir tekilatlanma ile salanmt.
Knilik: Adaletin karl olarak kullanlr. Hkmdarn ve dolaysyla devletin adil olmas, adalet datmas arttr.
Sanat
Hunlarn edeb kltr anlamnda bilinen en nemli eseri, bir szl halk edebiyat rn olan Ouz Kaan Destandr. Trk devlet gelenekleri ve sosyal yaamn yanstan destanda, bozkurt, gksel bir k ve geyik bir arada grlmektedir. Trke, Hunlardan itibaren aralksz belki iki bin yl boyunca kuzeybat inden Avrupa ortalarna kadar uzanan alanda konuulan bir dnya dili konumundayd. Bizansl tarihi Priskos (.S. 5. yzyl), Attillann verdii bir ziyafette Hun mzisyenleri tarafndan Hun halk trklerinin sylendiini yazmaktadr. in kaynaklar ise, 28 eit Hun halk trksnn olduundan ve bunlarn telli, nefesli ve vurmal alglar ile alnp sylendiinden bahsetmektedir. Asya Hunlarndan itibaren Trklerde en ok kullanlan mzik aletinin ise kopuz olduu bilinmektedir. Eski Trklerde mzik ayn zamanda hem asker mzkada Resim 5.2 hem de dinsel trenlerde kullaKl-Tegin nlmtr. Yas trenlerinin lirik Yazt. matem iirleri olan sagular da Moolistan. yine Trk halk edebiyatnn Bilge Kaan nemli bir koludur. in yllklatarafndan rnda Asya Hunlarna ait iki mskardei ralk bir Trke iir bulunmu Kl-Tegin iin 732de olsa da, Hunlarn kendilerine dikilmitir ait bir yazlar olup olmad konusu tartmaldr. Kendilerine ait yazlar olduunu kesinlikle bildiimiz ilk Trk topluluu ise Gktrklerdir. Orhun - Yenisey kitabeleri Gktrkler tarafndan Trklerin bilinen ilk alfabesi olan Orhun abecesi ile yazlm ilk yaztlar oluturmaktadr.
Ouz Kaan Destan: Trk destanlarndan, Hun-Ouz destanlar grubundadr. Ouz Kaan Destannn be ayr yazmas vardr. aatayca, Farsa ve Uygurca yazmalardaki Ouz Kaan Destan; Ouz boylar, Trk dili, edebiyat, folkloru, tarihi ve kltr hakknda bilgi verir. Gnmz Trkesine Reid Rahmeti Arat tarafndan evrilerek 1936 ylnda yaynlanmtr.
II. Gk-Trk Devletinin nl hkmdar Bilge Kaan devrinden kalma alt adet yazl dikili tatr. Moolistann kuzeyinde, Baykal Glnn gneyinde, Orhun Irma vadisindeki Koo Saydam Gl yaknlarnda yer almaktadrlar. 8. yzyla aittirler. 18. yzylda Strahlenberger adl bir sveli subay tarafndan bulunmu, 19. yzyln sonlarnda Danimarkal Thomsen tarafndan okunmutur.
128
Uygarlk Tarihi
Balbal: len savalarn kurgan denilen mezarlarnn etrafna dikilmi, savann ldrd dmanlar simgeleyen, genellikle bir ta parasnn zerine yontulmu bir elinde kl, dier elinde arap kadehi tutan sava figrlerinden oluan heykellere verilen ad. Eski Trklerde kiinin anlmas iin mezarnn veya baz kurganlarn etrafna dikilen ta.
Eski Trklerde zamann hesaplanmas ii de doal Ta Balbal olarak bozkr kltrnn izlerini tamaktadr. Eski Trk takvimi, gne yln esas olarak alm olup, her biri bir hayvan adyla anlan 12 yllk devreden olumaktayd. Bozkr kltrndeki sanat anlay da yaam artlarna uygun olarak hayvan motifleri ile gelitirilmitir. Kemer tokalar, kl, haner kabzas, koum takmlar vb. gibi pek ok eyaya eitli hayvan motifleri ilenmitir. Renkli ta ve gm kakmaclk, kuyumculuk, hal ve kilim dokumacl, gergef iilii de olduka ileri dzeye erimitir. Ayrca lenin yeri belli olsun diye kurganlar ina ederler ve zerine de balballar dikerlerdi.
Resim 5.3
nan
Totemcilik: Bir kabilenin atas olarak kabul edilen bir hayvana ya da bir bitkiye tapnma, onu kutsal sayma biiminde beliren ilkel inantr. amanizm: lkel kavimlerde grlen, ruhlarla insanlar arasnda araclk yapt ve hastalar iyiletirme gcne sahip olduu kabul edilen amanlar evresinde younlaan inan sistemi. aman / Kam: aman, ruhlarla insanlar arasnda iletiimi transa geerek salayan kii, bir baka deyile byc rahip demektir. amanizmde aman, babadan oula gemek suretiyle din adam olur. Meslei ile ilgili bilgileri, yal amandan ders almak suretiyle elde eder. amanlar, genellikle gelecekten haber vermek, by=efsn yapmak, ruhlara kurban sunmak gibi iler yaparlar. lk olarak 13. yzylda kullanlm olan aman szc eski Trkler tarafndan kullanlmamtr. Eski in kaynaklarndan renildiine gre Eski Trklerde aman szc yerine Kam szc kullanlmtr ve din trenleri yneten kiiye Kam denilmektedir.
Eski Trklerde totemciliin olduu ileri srlm, kant olarak da kurdun ata olarak tannmas, kartal ve kurt gibi hayvanlara sayg duyulmas ve put-fetilerin varl gsterilmitir. Fakat totemcilik yalnzca bir hayvan ata saymaktan ve ona sayg duymaktan ibaret deildir. Bir inan sistemi olarak onun sosyal ve hukuki yanlar da vardr. Totemcilikte anaerkil bir yap, Trklerde ataerkil bir aile tipi bulunmaktadr. Bir klan dini olan totemcilikte ortak mlkiyet olduu hlde, Trklerde zel mlkiyete de yer verilmitir. Totemcilikte ayn toteme bal olanlar akraba saylrken, Trklerde kan akrabal sz konusudur. Totemci toplumlar daha ok tketici yapya sahipken Trkler retici zelliklere de sahip olmulardr. Trklerde kurt ve kartal gibi hayvanlarn sayg grmelerini, srlerini otlatt bozkrlarn en korkulan hayvanlar olmalarndan kaynakland dnlebilir. Totemci toplumlar totemlerine taptklar halde Trkler kurda veya kartala tapnmazlard. Din konusunda Trkler ile balant kurulan dier bir inan ise amanizmdir. Yakut ve Altayllarn bu inanca ballklar bilinmekle beraber, Hunlarn bu inanca bal olup olmadklar ak deildir. Hunlardaki kam ile amann ayn olmad da aratrmalarla ortaya kartlmtr. Hunlarn inanlar ile amanlk arasnda baz benzerlikler bulunmakla birlikte, Hunlar esas olarak inan tipini benimsemilerdir. Bunlar; doa glerine inanma, atalar klt ve Gk Tanr inancdr. Tm bu inanlarn temelinde ise Gk Tanr inanc yer almaktadr. Hunlardan itibaren Trkler Tengriyi evrenin yaratcs olarak grmler ve kaanlarnn da Gk Tengri tarafndan kendilerine ynetici olarak gnderildiine inanmlardr. Trklerde tanr dncesinin, maddi gkyznden ibaret deil, dnyadaki her trl olayn ahenkle olumasn salayan g olarak deerlendirilmesi dikkati ekmektedir. lah dinlerde Allah ile beraber, meleklere, peygamberlere, kitaplara ve azizlere de iman edilmesi gibi Hunlarda da gne, ay ve yldzlar gibi ikincil derecede yan varlklara inanma grlmtr. Ayn zamanda Trkler, da, tepe, kaya, su, r-
129
mak, aa, deniz gibi doa kuvvetlerine de inanyor ve her birinin iinde iyi ve kt ruhlar olduunu dnyorlard. Bunlardan baka Trklerde lm byklere sayg yani Atalar Klt de nemli bir yer almaktadr. Asya Hunlar ve daha sonraki dier Trk devletleri kutsal maaralar nnde atalarnn ruhlarna kurbanlar sunmulardr. Orta Asya kurganlarnda yaplan kazlarda bol miktarda at iskeletinin bulunmu olmas Trklerin atalarna en deer verdikleri hayvanlarn kurban ettiklerinin bir gstergesidir. Asya Hun Devletinin kltr ve uygarlna ilikin temel kavramlar nelerdir? SIRA SZDE
Tengri: Eski Trkede gk veya gk tanrs anlamlarna gelmektedir.
RAN TARH
A M A
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
rann corafi snrlarn Elam, Med ve Pers dnemlerindeki siyaS O R U si ve kltrel gelimeleri reneceksiniz.
DKKAT
ran Corafyas
ran, Dicle Irmann dousundaki dalardan Afganistana kadar uzanan, kuzeyde Hazar Gl ve Harezm Blgesi, gneyde Umman Denizi, gneybatda ise Basra SIRA bitki Krfezi ile evrili olan alanda yer almaktadr. Genel anlamda orak,SZDE trleri bakmndan zayf ve olduka yksek bir platoda yer alan rann kuzeyi daima karlarla kapl Elburz Dalar, bats ise Zagros Dalar ile evirilidir. rann i taraflaAMALARIMIZ rna gidildike tamamyla bir l ile karlalmaktadr. Yerleime uygun yreler, ncelikle bat ve kuzeydeki dalarn i kenarlar ile yaylalardr. Mezopotamyaya yakn olan gneybat ksm da iklim olarak yerleik hayat iinKelverilidir. T A P ran platosunda Baktaran Vadisi ve Bat randa Zagros Dalarnda yaplan arkeolojik almalar, blge tarihinin Paleolitik aa (G.. 800.000-10.000) kadar geri gittiini gstermitir. Tepe Guran, Hac Firuz, Tepe Sarab,L Tepe O N Ko gibi T E E V Z Y Ali yerlemeler ise .. 8000-5500 arasna tarihlenen en nemli Neolitik a yerlemeleridir. Yaplan kazlar, ky niteliindeki bu yerlemelerde 50-100 kiiden oluan kk halk topluluklarnn kerpi evlerde yaadklarn, hayvanlar evcilletirmeyi, NTE NET arpa, buday gibi tahl rnlerini ekip bimeyi bildiklerini, kildenRanak mlekler yaptklarn ortaya koymutur. .. 4. binyln ortalarndan itibaren Bat ran dzlklerinde ilk kent merkezleri ortaya kmaya balar. Sonradan Elam Devletinin nl bakenti olacak Susa, bu dnemde nemli bir merkez durumundadr. Savunma duvarlar, idari binalar ve endstri alanlar bu yerlemelerin kent karakterini vurgulamaktadr. .. 3200 yllarndan itibaren Gneybat ran blgesinde Elamllar glenerek iki bin yl akn bir sre blgede egemen g olmulardr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Elamllar
Elam ad verilen blge, ran platosunun Dicle Nehrine yakn olan gneybat ksmdr. Akkadlar buraya yksek blge anlamna gelen Elamtu adn vermiler, sonradan braniler bu ad Elama evirmi ve burada yaayanlara da Elamllar demilerdir. Elam kronolojisi, Proto Elam Dnemini (.. 3200-2700) takiben Eski Elam Dnemi (.. 2700-1600), Orta Elam Dnemi (.. 1500-1100) ve Yeni Elam Dnemi (.. 1100-539) olmak zere ana devreye ayrlmaktadr. Elam yerlemelerinin en nemlisi ran platosunun gneybat eteinde ve Kerha Irmann sol kysndaki tepede kurulmu olan Susa ehridir.
130
Uygarlk Tarihi
Susada yaplan arkeolojik kazlar, bu blgenin tarih ncesi hakknda nemli ipular vermektedir. .. 3. binyln balarnda Elam Blgesinde eitli prensliklerin kurulduu grlmektedir. Bu dnemde Susann asker, siyasi ve ekonomik alardan n planda olduu anlalmaktadr. Bu prensliklerin her birinin banda ayn zamanda hem prens hem de barahip roln stlenen bir hkmdar bulunuyordu. Elamda ilk kez .. 2700de tm prenslikleri birletirerek siyasi btnl salayanlar Avanlar olmutur. Kurulan Elam Devletinin bakenti Susa ehri olmutur. Bu dnemde Elamllarn kltrel, asker ve siyasi adan en fazla iliki ve mcadele iinde bulunduklar halk ise Smerler olmutur. Fakat her iki lke arasndaki bu mcadelelerin yan sra bar ierisinde yaadklar ve birbirlerini kltrel anlamda etkiledikleri dnemin daha fazla olduu belirtilmelidir. yle ki, Susadaki din anlay ve kltr eserleriyle Smer halknn din ve uygarlk anlaylar arasnda ok byk benzerlik bulunmaktadr. Akkadlar Mezopotamyada gl bir devlet kurduklar dnemde Elamda kurucu Peli slalesi hkm srmekteydi. Akkad Kral Sargon, Smer zerinde egemenliini kurduktan sonra Elamllar zerine sefere km, yaplan savata Elam kral lm ve Akkadlar Zagros Dann bat eteklerine kadar olan blgeyi, Susa dahil, ele geirmilerdir. Elam halk ise yabanc bir devlete bal kalarak ehirlerinde oturmak yerine dalara ekilmeyi tercih etmilerdir. Bu dnemle ilgili kaynaklar baarszlkla sonulanan bir Elam ayaklanmasndan da bahsetmektedirler. Ksa bir sre sonra Akkadlar, tm Elam kesin olarak egemenlikleri altna almay baarmlar ve bata Susa olmak zere tm Elam corafyasn Akkadlatrmlardr. Akkad Kral Naram-Sinin lmnden sonra Elamllar birleerek Akkadlara kar baarl olmular ve bamszlklarn ilan etmilerdir. .. 1750 tarihlerine doru Zagros dalarndan inen Kaslar, Elamdaki son hanedan olan Silhaha Hanedanna son vermilerdir. .. 1310 tarihlerinde Assur Kralnn Kaslar ar bir ekilde yenilgiye uratmasndan Elamllar yararlanmlar ve bamsz bir devlet kurmay baarmlardr. Tabletlerde Susa ve Anzan Kral unvann tayan Hubenimena zamannda glerini artrmlardr. Bu baarlarndan dolay da Hubenimenaya mparatorluun Ykselticisi lakabnn verildii grlmektedir. Bu dnemle ilgili elde edilen buluntulardan lkenin fetihlerle geniledii, gvenlik ve refah ierisinde yaad anlalmaktadr. Bu dnemde her trl yaztta Elam dilinin kullanlmas da Elam kltrnn geliimi bakmndan olduka nemlidir. Yine bu dnemde Elamllarn birok sanat eserini bakentleri Susaya tadklar grlmektedir. .. 12. yzylda Elamda baz i karklklar yaand dnemde, Babilde I. Nabukadnezar gibi gl bir kraln ortaya kmas Elam iin bir ansszlk olmutur. .. 1140 ylnda Babilin gl kral Elam tamamen ele geirmi ve Elam iin yzyldan fazla srecek bir karanlk dnem balamtr. Bu karanlk dnemde baz kk Elam beyliklerinin dalara ekilip yaadklar ve .. 8. yzyln ortalarnda yeniden beliren Susa Krallnn ekirdeini oluturduklar sylenebilir. .. 8. yzyln ilk yarsnda, ileride Ahamenid Devletini kuracak olan Parsua kabilelerinin kuzeyden Elamn gneydousu boyunca yaylmalar, Elamllarn beyliklerinin birleerek tekrar siyasal bir birlik kurmalarna ortam hazrlamtr. Fakat Assurlular, .. 745 - 727 yllar arasnda Suriye ve Gneydou Anadoluyu fethettikten sonra yzlerini Elama evirmilerdir. II. Sargon, yapt seferlerle Elamllar nfuzu altna alarak kk beyliklere blmtr. Assurbanipal ise .. 653 ylndaki savata Elamllar tamamen egemenlik altna almay baarmtr.
131
Resim 5.4 .. 6. yzylda Yakn Dou Kaynak: Mieroop, M.van de (2006). Antik Yakndounun Tarihi .. 3000323, (ev. S. Gl) Dost Kitapevi, Ankara. s. 311, harita 14.1
Medler
Medler rann bat, kuzey ve kuzeybatsnda bugnk Tahran, Hemedan, Isfahann kuzeyi ve Zencan evresinde yaam eski bir ran halkdr. Bu blge eski Yunancada Media olarak tanmlanmtr. Medlerin tarihi ve kkeni ok belirsizdir. Bugnk Hemedann kuzeyinde Ekbatanada Elamllarn Madapi dedikleri, ileride kurulacak olan Med Krallnn ekirdei olan Madalar yayorlard. Herodotosun rk, det ve kyafete Perslerden ayrt ettii Madalar, ahlaki esaslara ballklar ve din duygularnn gl olmas bakmndan kendilerini Ariler yani asiller diye Perslerden ayryorlar ve onlar snt olarak gryorlard. Fakat buradan da anlalaca gibi Medler daha sonra n Asya tarihinde olduka nemli bir rol oynayacak olan Perslerle etnolojik ve kltrel bakmlardan akrabaydlar. Medlere ilk kez Yeni Assur Kral III. Salmanassarn yaztlarnda rastlanmaktadr (.. 835). Assur Kral V. Samsi-Adad (.. 823-811)a ait bir yaztta ise Medlerle olan asker anlamazlklardan ve ilk kez Hanasiruka adnda tarih bir kiilikten sz edilir. Yazta gre Hanasiruka, Sagbita adnda bir kral ehrinde oturmaktadr ve 1200den fazla ehre hkmetmektedir. Bu ksa tanmdan Medlerin yerleik bir topluluk olduu, gebe olmadklar anlalmaktadr. Son yllarda arlk kazanan gr Medlerin Assur Krallnn kne kadar blgede bir krallktan ziyade, ok sayda kk blml ynetim birimleri ve derebeylikleri eklinde bir idari yaplanma sergiledikleridir.Buna gre Medler, Zagros Dalarndan Hazar Denizine uzanan geni bir idari blgede, krallar tarafndan deil, ehir Derebeyleri tarafndan ynetilmektedir. Medlerin yaad blge Assur Krallnn yklmasna kadar daima Assur krallarnn ilgi odanda olmutur. Balangta Assur, eitli kereler dzenledii asker seferler ile blgenin doal zenginliklerini -zellikle atlarele geirirken, .. 8. yzyln ikinci yarsndan itibaren eyaletler kurarak blgeyi srekli olarak kontrol altnda tutmaya almtr. .. 7. yzyln son eyreinde Yeni Assur Krallnn knde Medler etkin bir rol oynamtr. Bu dnemin politik olaylar ile ilgili nemli bilgiler veren Ninive Kronii olarak adlandrlan yazl kaynaktan renildiine gre, .. 615 ylnda Medler ve Babilliler Assura kar birlikte hareket etmeye balamtr. .. 614te Medler, tek balarna Kyaksares (Umakistar) nderliinde en nemli Assur ynetim merkezi olan Assuru feth etmilerdir. .. 612 ylnda ise ehir Derebeyi yerine Kral olarak hitap edilen Kyaksares nderliindeki Med ordular ile Babil ordular birleerek Assur bakenti Niniveyi ele geirmi ve Yeni Assur Kralln ykmlardr. Mevcut yazl kaynaklarn ayrntl incelenmesi, Medlerin n Asya tarihinde sadece Yeni Assur Krallnn ykl srasnda politik adan etkili bir g olduunu ortaya koymaktadr. Ancak kazanlan baarlara ve siyasi gce ramen Medler salam ynetim yapsna sahip bir imparatorlua dnmemitir. Gl bir brokrasileri de olumamtr.Kyaksaresin ynetimi, ksa bir sre iin Bat randaki halk topluluunu egemenlik altna alan bir tr konfederasyon eklinde tanmlanabilir.Bu
132
Uygarlk Tarihi
konfederasyonun devamll birlikte yaplan yama seferleriyle salanmtr. Assur Krallnn topraklarnn byk bir blm Babile kalrken Medler Orta ve Dou Anadolu topraklarnda etkili olmutur. Kyaksares, Kzlrmaka kadar Anadolu topraklarn egemenlii altna almtr. Lidya Kral Alyattes de kendisini Anadolunun tek hkimi olarak grdnden Kzlrmaka kadar gelen Med kral ile aralarnda 5 yl srecek bir sava balar. Bu savata her iki taraf da kesin bir baar elde edemez. Savan 6. ylnda gerekleen tam gne tutulmas ile birdenbire gndzn gece olmas her iki taraf da aknlk ierisinde brak. (28 Mays 585). Bu durumu tanrlarn savatan honut olmadna dair bir iaret sayan taraflar Kzlrmak snr olarak kabul eden bir antlama imzalayarak sava bitirdiler ve Alyattesin kz ile Kyaksaresin olu Astyages evlendirilir (.. 585). Fakat ayn yl iinde Kyaksares lr ve yerine olu Astyages geer. Astyages, kzndan doacak bir ocuun kendi egemenliine son vereceinden endie ederek, kz Mendaneyi rakip olabilecek bir Med prensi yerine, Medlerin aa grdkleri Perslerin prensi Kambyses ile evlendirir. Bu evlilikten ran tarihinin en nemli karakterlerinden olan II. Kyros doar. II. Kyrosun .. 559 tarihinde yaptrd antlar zerindeki kabartmalarda kendisini Byk Akamenid Kral unvanyla anm olmas, Medlere olan balln kopardn ve bamsz bir hkmdar olarak hareket ettiini gstermektedir. Ksa bir sre sonra II. Kyros Babillerle i birlii yaparak Med bakenti Ekbatanay ve btn Med egemenlik alanlarn ele geir. Bylece Medler, kendileriyle kltr ve dil akrabal olan Perslere .. 550 ylnda boyun emek zorunda kalyordu. Artk kle Persler efendi, egemen Medler ise baml duruma dmlerdi. Bu tarihten sonra Medler yava yava Persletirildi. Mada dili yerine Pers dili yerlemeye balad. Fakat btn bunlara ramen ran Uygarlnn eski Elam ve Med Kltr zerine ekillendii gz ard edilmemelidir. Persopolis Sarayna Ekbatana Sarayndan, Pers dinine ise Med dininden pek ok unsur girmitir. Perslerin blgede n plana gemesiyle, lkenin Aryanam (Arilerin lkesi, Farsada ran) adn aldn grmekteyiz.
Persler
Farkl dillerde Parsalar, Furslar veya Persler olarak adlandrlan Parsualar, Pasargad boyunun Akamenid kolundan gelmektedir. ..2. binylda Hazar Glnn dousundan gneye doru akan g hareketiyle rana gelmilerdir. Ana yerleme yerleri ran yksek yaylasnn gneybatsnda Parsa adn tayan ve gnmzde Fars eyaletine kalk gelen blgedir. Balangta Assura bal ve ayr ayr reislerin idaresi altnda kabile hayat yaayan Parsualar, daha sonra doudan gelen basklar sonucunda Susa ehrinin kuzeydousuna yerleip, Assur basksndan kurtulmu da olsalar ok gemeden Medlerin egemenliini kabul etmilerdir. .. 700 yllarnda Parsualarn banda Akamenid Hanedanna ismini veren Akamenes adnda bir prens bulunuyordu. Pers mparatorluu kurulduktan sonra bile hkmdarlar Ahamenesi hanedanlarnn atas olarak anmlardr. Pers mparatorluunun kurucusu olan kii II. Kyros (.. 559-530)tur. II. Kyros, Pasargadda babas Pers Prensi Kambysesin yerine geip Anan prensi ilan edildi. Bu dnemde Yakn Dou byk g arasnda blnm durumdayd. Bunlar Med, Babil ve Lidya devletleriydi. II. Kyrosun baa getii srada anne tarafndan dedesi olan Med Kral Astyages halkn ve ordunun kendisine olan balln yitirmiti. Bu durumdan yararlanan II.
Satraplk: Perslerde eyalet sistemini ifade etmektedir. Eyaletin banda bulunan satraplar, merkezden gnderilen denetleyici memurlar tarafndan kontrol altnda tutulurdu.
133
Kyros Astyagesin veziri ve Babil hkmdar ile anlatktan sonra Medlerle yapt sava kazand. Bylece randa Med Hanedanlna son vererek Pers Hanedanln kuran kii oldu. Baarl bir komutan, ileri grl, enerjik bir devlet adam olan Kyros, ksa sre iinde geni topraklar fethetmeye giriti ve sonunda tek bir kraln hkimiyeti altnda, eitli halklarn oluturduu ve gnmzde tarihin ilk dnya imparatorluu olarak tanmladmz hkmdarl kurdu. Kyros, yalnzca Med egemenlik alann ele geirmekle kalmam, .. 546 ylnda Lidyay ve General Harpagos araclyla da Anadolunun Ege kylarndaki Yunan ehirlerini ele geirmitir. .. 539 ylnda ise n Asyann son byk devleti olan Babili almtr. Bu zaferler II. Kyrosu tarihte rneine pek az rastladmz bir adalet anlayna yneltmitir. Kyros Assurlular tarafndan zulm grm, yurtlarndan kartlm tm kavimlerin, yurtlarna dnmelerine izin vermitir. Bu kavimlerin banda Assurlularn ve Babillerin Kudsten ve Filistinden srgn ettikleri Yahudiler bulunuyordu. II. Kyros ldnde douda Seyhun Irma, batda Akdeniz, gneyde Basra Krfezi ve gneybatda ise Msra kadar uzanan bir imparatorluk brakmt. Vasiyeti gerei yerine byk olu II. Kambyses (.. 530-522) geti. II.Kambysesin asl hedefi, tarmsal retimin ve ticaret gelirlerinin fazlalyla nl olan Msrd. .. 525 ylnda II. Kambyses Msr Pers mparatorluuna kazandrd. Lidyallar da vergi gndererek ballklarn bildirdiler. Fakat ok sayda rkn bir arada bulunduu bu geni corafyay tek bir bayrak altnda uzun sre yaatabilmek olduka zordu. Pers (Ahamenid) mparatorluu ne kadar hzla kurulduysa, bir o kadar da hzla dalacaktr. Bu durumu dikkate alan II. Kambyses, Msrn yerel detlerine, protokolne, dinine ve tanrlarna sayg gsterdi. Kartacay da fethetmek istediyse de baarsz oldu. II. Kambyses .. 522 ylnda lnce I.Darius tahta kt. I. Dariusun hkmdarl (.. 522-486) zellikle elde edilen yerlerin gvenlik altnda tutulmasna ve devletin i rgtlenmesine ynelik olmutur. Elde edilen yerlerin korunmas konusunda skitlere kar baarsz bir sefer yaplm, Ege Denizinin Trakya ve Makedonya kylar ele geirilmi, Bat Anadoluda zellikle Milet ve Efeste Perslere kar kan isyanlar iddetle bastrlm ve Hindistan zerine sefer dzenlenerek ndus blgesi egemenlik altna alnmtr. Devletin i rgtlenmesi konusunda ise, lke 23 satrapla ayrlm, yollar gelitirilmi, Nil Irmandan Kzldenize alan kanal tamamlanm, vergi sistemi ve maliye dzenlenmi, tek bir para sistemi kurulmu ve sanat tevik edilmitir. Dariusun kendinden sonraki krallara da miras brakaca baty fethetme istei belki de imparatorluun sonunu hazrlayan en nemli faktrlerden biri olmutur. Bu balamda gerekleen en nemli olaylardan biri .. 490 ylndaki Maraton Savadr. Pers ordusu bu savata sayca kendinden olduka az olan Atinallara yenilmi ve bu yenilginin etkisi tm imparatorlukta hissedilmitir. Dariusun lmnden ksa bir sre nce Msrda isyan patlak vermi ve bu isyan drt yl uralarak olu Kserkses zamannda zorlukla bastrlabilmitir (.. 484). Kserkses (.. 486-465), isyanlar bastrdktan hemen sonra .. 481 ylnda lkenin drt bir yanndan askerleri Kapadokyada toplayarak Eski Yunan Tarihine Pers Savalar olarak geen Yunanistana sefer hazrl yapmaya balamtr. Toplanan bu ordunun tarihin o dneme kadar grd en byk ordu olduu bilinmektedir. Ordu anakkaleye geldiinde gemilerden bir kpr oluturularak askerler karya geirilmitir. Termopilai ve Salamis savalarndan sonra Plataya galibiyeti ile Yunanistan Pers istilasndan kesin olarak kurtulur (.. 479).
Satraplk: Perslerde eyalet sistemini ifade etmektedir. Eyaletin banda bulunan satraplar, merkezden gnderilen denetleyici memurlar tarafndan kontrol altnda tutulurdu.
134
Uygarlk Tarihi
Kserkses halefine, Avrupadan umudunu kesmi, dnya imparatorluu kurma planlar baarsz olmu, darda ve ieride eski gc kalmam olan bir imparatorluk brakmt. Kserksesin yerine geen I. Artakserkses (.. 466-424/423), dneminde .. 449 ylnda yaplan Kallias Anlamas ile Bat Anadoludaki kentler Perslere kar bamszlklarn kazandlar. II. Darius (.. 423- 405/404) ve II. Artakserkses (.. 404-359) dnemlerinde diplomasi ve byk parasal olanaklar sayesinde Pers Devletinin Yunan dnyasndaki koullar zerindeki etkisi byk olmutur. Bu srada Yunanllar ikiye ayran ve uzun zaman uratran Peleponnes Savalar ad verilen bir i sava balam olmasayd, Pers mparatorluu satraplarn birbirini takip eden isyanlaryla daha bu dnemde paralanabilirdi. Pers hkmdarlar, giderek artan bir dizi isyanla mcadele etmek zorunda kalmlardr. Pers Devletinin batsnn btnnde II. Dariusa kar satraplar isyan; Gen Kyrosun II. Artakserksese kar giritii devlet ynetimini ele geirme giriimi; III.Artekserkses (.. 359-338)e kar Anadolu ve Fenike blgelerinde giriilen byk isyanlar devleti temellerinden sarst. Ayrca Pers slalesinin de kendi iinde giderek zayflad grlyordu. III. Darius (.. 336-330), Bat Anadoluda baz baarlar kazandysa da, Pers Devletine kar byk bir fetih hareketine girien Byk skendere kar Granikos (.. 334), ssos (.. 333) ve Gaugamela (.. 331)da yenilmi ve .. 330 ylnda ldrlmtr. Pers mparatorluu bunun zerine tamamyla Byk skenderin eline gemitir. Bununla birlikte bu devletin ynetim mekanizmasn, d politikada sert fakat ite toleransl ve hibir ekilde totaliter olmayan sistemi Byk skender de benimsemitir. Bu durum Pers sisteminin nemini gstermektedir. Tm n Asya ve Msr kapsayan ok geni bir alann uygarlk asndan birletirilmesi, bu alan iindeki ilikilerin gelitirilmesi, bireylere ve topluluklara verilen zgrlk daha sonraki Hellenistik sistem iin uygun ortam hazrlayan Pers Dnemi koullar olmutur.
RAN UYGARLIKLARI
Arkeoloji ve tarih aratrmalarnn bugnk verilerine gre Avrupa henz Paleolitik a yaarken ran, bakr kullanmasn, hayvanlar evcilletirmesini, topraktan faydalanmasn biliyordu.
Elam Uygarl
randaki ilk devlet olarak bahsettiimiz Elamllarda uygarlk Mezopotamya ile paralel olarak gelimitir. Elamllar, Akkadlarla ilikilerinin artt dnemde bile Sami rkn zelliklerini ok fazla benimsememilerdir. Samiler kadna herhangi bir hak tanmadklar hlde, Elamllar kadn erkek kadar ve hatta ondan stn haklara sahip olarak grmlerdir. .. 2. binyln banda Elam lkesinde Silhaha Hanedan feodalite temeline dayal bir devlet ekli kurmutur. Buna gre hanedann en byk kiisi kral olarak tannyor, dier merkezlerin banda da yine bu hanedana bal prensler bulunuyordu. Ba kral Sukkalmah unvanyla anlyor, dier prenslere ise Sukkal unvan veriliyordu. Elamda kutsallk bireylere deil hanedana ait saylyordu. Krallar ve prensler hem din adam hem de ynetici olarak kabul ediliyordu ve krallara tanrnn vekili gzyle baklyordu.
135
Elamda asker ve mlki idare birbirinden ayryd. Ama kral her iki idarenin de ba durumundayd. Kraln yannda Drtler Kurulu ad verilen bir danma meclisi vard. nemli devlet ileri grlrken kral da bu kuruma bakanlk ederdi. Elamllarda hanedan kutsal sayldndan tahta vris olabilmek iin baba gibi annenin de hanedandan olmas gerekiyordu. Bu nedenle tahta kacak prensler, birbirleriyle evlenen iki kardein ocuklar oluyordu. Elamllarda kadn erkek eit pozisyondayd ve sosyal yaamlar evle snrlandrlmamt. Ortaklk yapar, antlamalar, szlemeler yapar, hkimlik eder, kle ve cariye satn alabilirlerdi. En eski Elam belgelerinde hkmdarn adyla birlikte, annelerinin, kzlarnn ve kz kardelerinin adlar da grlmektedir. Dncelerin ve duygularn birtakm iaretlerle belirtilmesi Elamda olduka erken bir dnemde balamtr. Elam ve Smer yazlarnn ayn kkenden kt sanlmakla birlikte farkl ekillerde gelitii bilinmektedir. Sonralar Elamllar Smer yazsn benimsediklerinden, doal olarak kendi yazlar ok fazla geliememitir. Proto-Elamit yaztlarnn incelenmesiyle ortaya kan verilere gre Elam dili bitiken bir dildi ve bu adan Hint-Avrupa dillerinden ayrlyordu. Elamda olduu gibi rann farkl yerlerinde yaplan kazlarda ortaya kan buluntulara gre, baz aalarn, bitkilerin ve hayvanlarn kutsal sayld ve bunlardan baka aya, gnee ve yldzlara da tanr gzyle bakld kabul edilmektedir. Natrizm olarak adlandrlan bu aama randaki dinsel dnn ilk aamasdr. randaki dinsel dnn ikinci aamas olarak karmza yar insan yar hayvan eklinde betimlenen tanrlar kmaktadr. zellikle insan bal aslan vcutlu tanrlar buna rnek gsterilebilir.nc aamada ise, tanrlar artk insan eklinde dnlmeye ve onlara zelliklerine, rollerine gre isimler verilmeye balanmtr. ok tanrl dinsel inanca sahip olan Elamllarda en stn durumda olan iki tanr vard. Bunlar, Humban ve nuinakt. Bir de Ana Tanra olarak kabul edilen Kiriria adl bir tanra bulunmaktayd. Kiriria, Babil byk tanrs Mardukla bir tutulan tanr Humbann karsyd. Elamllarn ayn zamanda Smerlerin tanrlarna da sayg gsterip, tapndklar bilinmektedir. Elamllar her tanrnn adna bykl kkl pek ok tapnak ina etmiler ve krallar da bunu en nemli grevleri saymlardr. Elam corafyasnda yaplan kazlarda ortaya kan buluntular, bize Elamllarn sanat ve ticarette ne kadar ileri gittiklerini de gstermektedir. Altndan, gmten, kurundan yaplm gerdanlklar, heykeller, bilezikler, tun ineler, madalyonlar, sanattaki ilerlemenin gstergeleridir. Fil dii eyalarn varl o tarihlerde Hindistan ile olan ticaretin gelimi olduunu, sedeften eyalar Basra Krfezi evresiyle ilikilerin ilerlemi olduunu, kabartmalar ise sanatkrln geldii dzeyi gstermektedir. Susa kazlarnn ortaya kard bu sanat eserlerinin yan sra, tanrlar iin yaplan tapnaklar ise mimarlktaki ilerlemeyi belirtmektedir.
Resim 5.5 Elamllara Ait Gm Kap
136
Resim 5.6 Persepolis Saray Kabartmalar
Uygarlk Tarihi
Pers Uygarl
Devlet rgtlenmesi
Pers mparatorluunun mr ksa olmakla beraber, geni bir alanda, ok sayda halk ynetmek iin otoriter ama adaletli bir ynetim sistemi kurduklar bilinmektedir. Bakent Persepoliste bulunan binlerce tablet, Pers mparatorluunun ok ayrntl brokratik ve merkez bir yaplanmaya sahip olduunu gsterir. Eskia dnyasnn o gne kadar grd en dzenli ve byk imparatorluunu kurup eitli rklar, dinleri ve dilleri bir arada toplayabilmelerinde, ortaya koymu olduklar ynetim tarznn olduka byk etkisi olduu aktr. Persler her ulusu kendi iinde serbest brakarak bir konfederasyon yaratmlardr. Konfederasyonda tm imparatorluk tek bir temele dayanyordu. Bu temel, banda tanr Ahuramazdann vekili olan byk bir krala ve hanedanna duyulan ballkt. Pers kral, Msr firavunlar gibi yeryzndeki bir tanr deildi. Fakat Ahuramazdann yeryzndeki temsilcisi olarak mutlak otoriteye sahip bir hkmdard. Bata satraplar, komutanlar ve tm memurlar olmak zere imparatorluun tm halk, kraln kuluydular. Pers Hanedannda krallk babadan byk oula geiyordu. Ama byk olun annesinin asil olmasna ve ocuun babasnn krall dneminde domu olmasna dikkat ediliyordu. Kraln yetkileri snrsz olmakla birlikte, devlet ilerinde sz sahibi olan yedi byk Pers ailesinin reislerinden oluan bir danma kurulu bulunmaktayd. Gerekli grlen durumlarda bu kurula satraplar da arlyordu. Kral, eyaletlere blnen imparatorluu, tayin ettii genel valilerle ynetiyordu. Srekli olarak kontrol etmek artyla, eyaletlerdeki ynetimi satrap ad verilen bu kiilere brakm olan kral, bakentte (Persepolis) bulunmaktayd. Adalet ilerinin yrtlmesiyle ilgilenmek ve para basmak gibi yetkiler de kraln elindeydi. Bal olan krallar da Pers kral adna para bastryorlard. Ahuramazdann adaletini uygulamakla grevli olduundan en yksek hkim konumunda yine kral bulunuyordu. Devlet ve kendisine kar ilenen sulara o bakar, geri kalan davalara bakmalar iin ise setii yarglar grevlendirirdi. Eyaletlerde ise bu konuda kral satraplar temsil eder fakat o blgenin yerel gelenekleri-
137
ne de nem verirlerdi. Satraplar ayn zamanda o blgenin gvenliini salama ve yllk vergileri toplama ilemini de yrtyorlard. Ynetim ve adalet tekilatnn ba olan kral, ordularn da bakomutanyd. Savalarda ordunun merkezinde bulunur ve bu grevi fiilen yerine getirirdi. Fakat devletin gerilemeye balad dnemde krallar bu grevi generallerine brakmaya balamlardr. Medlerin saray tekilatlarn Assur ve Babilden, Perslerin de Medlerden aldklar kabul edilmektedir. Dolaysyla Persepolis Saray, Nineve, Babilonya ve Ekbatana saraylarna olduka benzerlik gstermektedir. Fakat Pers saraylarnn byklk ve ihtiam bakmndan daha stn olduu aratrmalarla ortaya karlmtr. Pers saraynda kraln hizmetinde birok memur bulunmaktadr. Bunlardan en nemlileri, muhafz ktalarnn komutan ve hadm aas idi. Bunlardan sonra gelen saray memurlar, baktip, sofracba, erbettar, kapcba gibi krallarn zel hizmetlerini yapan grevlilerdir. Grld zere Persler, pek ok konuda olduu gibi saray tekilatnda da bata Trk-slam dnyas olmak zere dnyann eitli devletlerini etkileyeceklerdir. mparatorluk snrlar iindeki halk, snfa ayrlyordu. Bunlar; egemen olan halk, fethedilen lkelerdeki halk ve snr boylarndaki halkt. Egemen halk, kendilerini tm kavimlerin efendisi olarak gryor ve idare organizasyonunu da ellerinde tutuyordu. Medlerin vrisi olan Persler ilk balarda onlar rnek almlarsa da imparatorluk snrlar geniledikten sonra daha dzenli ve geni bir idare organizasyonu oluturmulardr. Satraplk sisteminin Byk Kyros Dnemindeki durumu konusunda fazla bir ey bilinmemektedir. I. Darius dneminde imparatorluk, satraplklara gre yirmi mali blgeye ayrlm, her birine yerel glerine gre vergi konulmutur. Yalnz, Perslerin yaad blgeler ve zellikle yedi byk Pers ailesi vergiden muaf tutulmulard. Alverite ve vergilerin toplanmasnda para birimine duyulan gereksinim ilk balarda buday, arpa taneleri veya altn, bakr, gm gibi maden kleleri ile karlanmtr. Lidya Kral Kroisosun ilk kez kendi adna maden para bastrmasn Darius da rnek alarak, kendi adna dareikos ad verilen altn paralar, siglos medikos denen gm paralar bastrm ve btn imparatorlua yaymtr. Darius, satraplklar da yeniden dzenlemitir. Bu dzenlemede satraplarn zamanla bamszla ynelmeleri olasln nlemek amacyla mlki idare ile asker komutanlk tek kiinin yetkisinden alnmtr. Buna gre her satraplkta birbirinden bamsz, her biri saraydan atanan ve genellikle Pers ya da Med soylular arasndan seilen 3 byk memur bulunuyordu. Satraplarn yannda bir genel yazman, karanos ad verilen bir komutan ve her yl satraplklar denetleyerek rapor veren memur bulunmaktayd. Satraplarn en nemli grevlerinin banda vergileri zamannda toplamak gelmektedir. dzenin korunmas, gvenli bir ulamn salanmas, tarmn korunmas ve glendirilmesi de satraplarn grevleri arasndadr.
Resim 5.7 Altn Dareikos
138
Uygarlk Tarihi
Ordu
En st kademesinde bakomutanlk sfatyla kraln bulunduu gl Pers ordusunun temelini Persler, Medler ve Susallardan oluan muhafz ordusu oluturmaktayd. Bu ordu 2000 svari, 2000 piyade ve 10.000 sekin askerden oluuyordu. Bunlardan baka satraplarn da kendi eyaletlerinde ayr birer ordular bulunuyordu. ranllar denizci bir kavim deildirler. Fakat Persler, tm Anadoluya, Mezopotamyaya ve Msra egemen olunca gl bir donanmaya gereksinim duymulardr. Persler ilk deniz glerini Fenike blgesini fethettiklerinde elde etmilerdir. Daha sonra Msrn da fethedilmesiyle Perslerin donanma gc daha da artmtr. Persler, Egelilerden ve Yunanllardan yetenekli baz denizcileri hizmetlerine alarak, Boazlar, Karya ve yonya tersanelerinde gemiler yaptrmlardr. Persler asker bir devlet olduklarndan yollara ok byk nem vermilerdir. Bu yollardan en uzunu ve nemlisi Herodotosun Kral Yolu adn verdii, Bat Anadolu ilerinden ran a kadar uzanan yoldu. I. Darius tarafndan kurulan yol, Lidya bakenti Sardisten balayarak Frigya zerinden Kzlrmaka, oradan Tokat, Sivas ve Malatya yoluyla Frata oradan da rana doru uzanmaktayd. Herodotosun verdii llere gre Kral Yolu yaklak 2.500 km uzunluunda olup 90 gnlk bir yolculukla alnabilmekteydi. Yol boyunca kervansaray niteliinde konaklama yerleri bulunmaktayd. Bu yol ticaret yaamn canlandrm ve Anadolu karayolu ticareti nem kazanmtr. Kara ve deniz ticareti imparatorlukta olduka nemli bir yere sahipti. Kafkasya blgesi kle ve cariye deposu grevi grmekteydi. Babil ve Assur blgelerine kuma, silah, hal, kilim, altn ve gm eyalar ihra ettikleri gibi yonya ve Lidyadan demir aletler, Fenikeden boya, Msrdan keten, Habeistandan fil dii, Arabistandan ise baharat ithal ediliyordu. Mezopotamya, Msr ve Anadolu ise imparatorluun tahl ambarlarydlar.
Resim 5.8 Persepolis Saray Tanr Ahuramazda Kabartmas
139
Din
Pers krallar, egemen olduklar toplumlarn dinine byk bir tolerans tanm, her ulus kendi dininde ve ibadetinde serbest braklmtr. Bununla birlikte Perslerin esas dinsel inanlar konusu pek iyi bilinmemektedir. I. Darius ile balayan Pers dini ile ilgili kaytlara gre, Perslerin devletlerine verdikleri yeni dzen Zoroaster ya da Zerdt adn tayan bir dnrn etkisi altnda bulunmaktadr. Zerdt dini de denen bu dinde Ahuramazda tek tanrdr. smi tam olarak evrildiinde Ahuramazda, bilgeliin hkmdar anlamna gelmektedir. Olaslkla .. 6. yzylda ortaya kan bu din, herkesi yalana kar savamaya aryordu. Persler, gzle grlmeyen bir varlk olan Ahuramazda iin tapnak ya da heykeller yapmamlardr. Tapnm bir rahibin ynetiminde yksek da balarndaki ate sunaklar nnde gerekletirilirdi. Bu dinde ate temizliin temsilcisi idi. Ate klt, Pers etkisi ile Anadoluya da girmitir. Pers dininde Ahuramazdann yannda iki tanr daha onurlandrlmaktadr: Anahita (Anaitis) ve Mithra. Anahita, ak, dourganlk ve bereket tanrasdr ve Anadolu Ana Tanras ile akraba saylr. Mithra ise her eyden nce k tanrsdr, ayrca bereket tanrs ve sava tanrs olarak da nemli bir etkiye sahiptir. Seferleri korur ve krallk anlamalarna kefil olurdu.
Dil ve Yaz
Akamenidler Dnemindeki dil, bugn eski Pers dili denilen lehedir. Bu lehenin Sanskrit yani Rid-veda ve Auseta dilleriyle beraber proarien denilen ortak bir kaynaa bal olduu ileri srlmektedir. Bu dilin yalnzca resm yaz dilinde kullanld, halk arasnda kullanlan dilin daha sade olduu kabul edilmektedir. Persler n Asyada ivi yazsn kullanan uluslarn sonuncusudur. Pers ivi yazs, Babil, Assur ve Elam yazlarndan alnm olan 41 hece iaretinden oluur.
Mimari ve Sanat
Geni bir hkimiyet alanna sahip olan Pers mparatorluunda be resm bakent vard. Bunlardan , Byk Kyros tarafndan fethedilen, daha nceki krallarn himayesindeki kentlerdi. Bunlar Med Krall kral kenti Ekbatana, Elam Krall bakenti Susa ve Babil mparatorluu bakenti Babildi. Dier bakentler ise Pasargad ve Persopolis idi. Pers krallar bu ehirlere ok nem vermi ve byk apl imar faaliyetleri gerekletirerek her birini imparatorlua yakr ihtiaml yerleim merkezlerine dntrmlerdir. zellikle Pers dininde tapnak olmamas, ehirlerde mimari geliimi saray yapmna yneltmitir. mparatorluun zenginlii, Perslerin ynettii dnyann her kesinden getirilen malzemeler ile yaplan heybetli ve gsterili saraylardan da anlalr. Bu saraylar, antsal lekli birka girii olan, geni i avlular ve apadana olarak tanmlanan iten ve dtan stunlarla evrili resm kabul salonlarna sahip byk komplekslerdi. Giriler, avlular ve kabul salonlar antsal lekli kabartma ve heykeller ile sslenmekteydi. Bu sslemelerde koruyucu yar tanrsal figrlerin yan sra kraln kendi simgeleri de kullanlmtr. Krallarn mezarlar da bu resm saray alanlarna yaplmaktayd. Pers mimarisinin Msrdan youn bir ekilde etkilendii ve onlarn tapnaklarda uyguladklar stunlu mimariyi saraylarnda uyguladklar bilinmektedir. Pers sanatnn orijinal yan, yabanc sanatlardan alnan unsurlarn birletirilerek ahenkli bir ekilde uygulanmas ve eserlerin olaanst byk olmasdr. Pers dinindeki balca tanrlar kimlerdir ve zellikleri nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
140
Uygarlk Tarihi
zet
A M A
Orta Asyann corafi snrlarn tanmlaynz. Kuzeyde Ural Dalarndan balayp Altay Dalarn geerek, Kingan Dalarna kadar uzanan hat ile, gneyde Himalayalar ve Pamir Yaylas zerinde Hazar Denizine ulaan hat arasnda kalan blge Orta Asyann snrlarn oluturmaktadr. Hunlardan nceki Orta Asya kltr merkezlerini aklaynz. Afenesyevo-Andronovo-Karasuk ve Tagar ilk Orta Asya kltr merkezleri olarak kabul edilmektedir. Asya Hun Devletinin kurulu, geliim ve ykl srecini aklaynz. Asya Hun Devleti, Teoman tarafndan kurulmu; ancak gerek devlet kimliine Mete Han zamannda ulamtr. Metenin olu Ki-ok zamannda gl devlet imajn korumu; ancak .. 51de i-i ve Ho-han-yeh kardeler zamannda blnme tehlikesi geirmi, bu olumsuz gidi .S. 48de resm blnmeyle ve .S. 216da devletin yklmas ile sonulanmtr. Hunlardan sonraki dnemde Orta Asyann siyasi yapsn deerlendiriniz. Hunlarn .. 3 yzylda yklmasndan sonra, Orta Asyaya egemen olan hibir devlet bu blge de tam bir istikrar salayamamtr. 552de Gk-Trk Devleti kurulduktan sonra ksa sreli de olsa blgedeki istikrarszl ortadan kaldrmtr. 582 ylnda Gk-Trkler Dou ve bat GkTrkleri olarak iki ayr devlet haline gelmitir. 630-680 yllar in Esareti Dnemi olarak adlandrlr. 681 ylnda II. Gk-Trk devleti kurulmutur. Kapgan Kaan (692-716) dneminde Gk-Trkler Orta Asyada ok nemli bir g haline gelmitir. 744 ylnda Uygur Devleti kurulmutur ve blgede nemli bir g haline gelmitir. 821 tarihinden sonra Uygur Devleti zayflayarak yklma srecine girmitir.
A M A
A M A
A M A
AM A
Asya Hun mparatorluunun kltr ve uygarlna ait temel kavramlar aklaynz. Orta Asyada toplumsal temel aileye dayanmaktayd. Ailelerin birlemesiyle uruglar, bunlarn birlemesi ile de boylar oluurdu. Boylarn banda boy beyleri bulunurdu. Boylarn bir araya gelmesi budunu olutururdu ki bunlarn da banda ad, Yabgu ve lteber gibi unvanlara sahip yneticiler grev alrd. En son aamay ise banda Kaan, Han ya da Hakan unvan tayan hkmdarlarn bulunduu il (devlet) olutururdu. Asya Hun Devleti temel geim kayna olarak hayvancl benimsemi olmasna ramen ayn zamanda tarm, avclk,balklk,madencilik ve dericilik ile ticaret alannda da ekonomik faaliyetlerde bulunulmutur. Byk ve kkba hayvan yetitiren Trkler, madencilik konusunda da zellikle demir ilemeciliinde ileri dzeye ulamlardr.Devlet ynetiminde, egemenliin kaynan Gk Tanr oluturmaktayd ve onun Kut verdiine inanlan kii kaan olurdu. Yannda Hatun ve Toy Meclisi ile devlet ynetimini salard. Ordu genellikle atllardan oluurdu. Srekli ordu bulunduran Hunlarda paral askerlik grlmezdi. Asya Hun Devletinde tip inan benimsenmitir. Bunlar, Doa glerine inanma, Atalar klt ve dier ikisinde temel oluturan Gk Tanr inancdr. rann corafi snrlarn Elam, Med ve Pers dnemlerindeki siyasi ve kltrel gelimeleri reneceksiniz. ran, Dicle Irmann dousundaki dalardan Afganistana kadar uzanan, kuzeyde Hazar Gl ve Harezm Blgesi, gneyde Umman Denizi, gney batda Basra Krfezi ile evrili bir corafya zerinde yer almtr. ran topraklarnda tarih boyunca, Elamlar, Medler ve Persler egemenlik kurmutur. Perslere son veren Byk skenderin bir sre egemenliinde kalan randa daha sonra Hellenistik krallklardan Selevkos Krall kurulmutur. Elamlarn zellikle .. 3. binylda Avar adyla kurulan yerlemeden itibaren siyasal bir birlik meydana getirmeye baladklar grlmektedir. Sonraki devirlerde Akkadlarla siyasal mcadeleye girimiler, bir sre Akkad egemenliinde kalp daha son-
AM A
141
ra bamszlklarna kavumulardr. Ancak .. 653te Assurlular Elamllar ykmlardr. Medler bugnk ve Tahran, Hemedan, Isfahann kuzeyi, Zencan evresinde yaam eski bir ran halkdr. zellikle Assurlular ile yaptklar mcadeleler, onlarn uzun sre bamsz bir devlet olmasn engellemitir. Assurlulara kar stnlk kuran Medler, bu devleti yktktan sonra genileme alan olarak kendisine Anadoluyu semi, .. 591-585 yllar arasnda Lidyallar ile savamtr. Ancak .. 550 de randa egemenlik Perslere gemitir. Persler, Pasargad boyunun Akamenid kolundan gelmektedir. Balangta Elam Assur savalarnda Elamllarn yannda olan Persler, daha sonra Elamllar ile siyasi mcadeleye girmilerdir. Bir sre Med hkimiyeti altnda yaadklarn bildiimiz Persler, imparatorluun gerek kurucusu kabul edilen II. Kyros ile ykselie gemitir. Med Hanedanna son veren II. Kyros ayn zamanda Anadoluda Ege kylarna kadar ulaarak imparatorluun snrlarn geniletmitir. II. Kambyses zamannda Msr, I. Darius zamannda Makedonya kylar ele geirilmi, Hindistana sefer dzenlenmitir. Ancak III. Darius Dneminde, Byk skender ile yaplan sava Pers mparatorluunun sonu olmutur.
142
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, Asya Hun Devleti ncesi Orta Asya kltr merkezleri ierisinde yer almaz? a. Karasuk b. Tagar c. Afenesyevo d. Tel-Amarna e. Andronovo 2. Aadakilerden hangisi Orta Asyada ekonomik faaliyetlerin ekillenmesinde dierlerine gre daha etkili olmutur? a. Hukuk b. Corafya c. Din d. Siyasal Yap e. Snfl Toplum Anlay 3. Aadakilerden hangisi Hunlardan nceki Orta Asya tarihi ve kltrne ait deildir? a. Terek b. Kaoche c. Batik d. Targlak e. Kmbet 4. Aadakilerden hangisi, Trk Devletlerinde hkmdarlarn kullandklar nvanlar arasnda yer almaz? a. Yabgu b. lteber c. Ilmga d. any e. Kaan 5. 630-680 yllar aras Orta Asya tarihinde ne dnemi olarak adlandrlmtr? a. in Esareti Dnemi b. I. Gk-Trk Devleti Dnemi c. Uygur Dnemi d. II. Gk-Trk Devleti Dnemi e. Sar Uygurlar Dnemi 6. I. Kaan bakanlnda toplanan, boy beylerinden oluan meclistir. II. Gktanr tarafndan Kaana verildiine inanlan, devleti ynetme yetkisidir. III. Asya Hunlarnda ordu ile e anlamda kullanlan kavramdr. IV. Kaan adna yasalar uygulamakla grevli memurdur. Orta Asya kltr tarihine ilikin, yukarda tanmlar verilen kavramlar ierisinde aadakilerden hangisi yer almaz? a. Br b. Kut c. Yu d. Yargan e. Toy 7. .. 6. yzylda Medlerin Anadoluda egemenlik kurmak iin, Kzlrmak Savan yapt devlet aadakilerden hangisidir? a. Hititler b. Lidya c. yonya d. Frigya e. Urartu 8. Aadakilerden hangisi Elamllara ait bir zellik deildir? a. Zhre yldznn hareketine gre bir takvim dzenlemi olmas b. randa tarih alarn balatan toplum olmas c. Kral ile birlikte drtler kurulu denilen danma meclislerinin olmas d. Kadn ile erkek ayrmnn kesin izgilerle belirlenmi olmas e. Huban ve nuinakn en byk tanrlar olmas 9. I. ssos II. Granikos III. Gaugamela Yukardaki savalarn kronolojik sralamas aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. I-II-III b. I-III-II c. II-I-III d. II-III-I e. III-II-I 10. Elam, Med ve Pers uygarlklarnn oluumunda aadakilerden hangisinin katks yoktur? a. Lidya b. Assur c. Yunan d. Smer e. Asya Hun Devleti
143
Okuma Paras
Ouz Kaan Destanndan Bir Kesit Ay Kaann yz gk, az ate, gzleri el, salar ve kalar kara perilerden daha gzel bir olu oldu. Bu ocuk annesinden ilk st emdikten sonra konutu ve i et, orba ve arap istedi. Krk gn sonra byd ve yrd. Ayaklar kz aya, beli kurt beli, omuzlar samur omzu, gs ay gs gibiydi. Vcudu batan aa tylyd. At srleri gder ve avlanrd. Ouzun yaad yerde ok byk bir orman vard. Bu ormanda ok byk ve gl bir gergedan yayordu. Bir canavar gibi olan bu gergedan at srlerini ve insanlar yiyordu. Ouz cesur bir adamd. Gnlerden bir gn bu gergedan avlamaa karar verdi. Karg, yay, ok, kl ve kalkann ald ve ormana gitti. Bir geyik avlad ve onu st dal ile aaca balad ve gitti. Tan aarrken geldiinde gergedann geyii alm olduunu grd. Daha sonra Ouz, avlad bir ayy altn kua ile aaca balad ve gitti. Tan aarrken geldiinde gergedann ayy da aldn grd. Bu sefer kendisi aacn altnda bekledi. Gergedan geldi ve ba ile Ouzun kalkanna vurdu. Ouz karg ile gergedan ldrd. Klc ile ban kesti. Gergedann barsaklarn yiyen ala doan da oku ile ldrd ve ban kesti. Gnlerden bir gn Ouz Kaan Tanrya yalvarrken karanlk bast. Gkten bir gk k indi. Gneten ve aydan daha parlakt. Bu n iinde alnnda kutup yldz gibi parlak bir ben bulunan ok gzel bir kz duruyordu. Bu kz glnce gk tanr da glyor, kz alaynca gk tanr da alyordu. Ouz bu kz sevdi ve bu kzla evlendi. Gnler ve gecelerden sonra bu kz olan ocuk dourdu. ocuklara Gn, Ay ve Yldz isimlerini verdiler. Ouz ormanda ava kt gnlerden birinde gl ortasnda bir aa grd. Aacn kovuunda gz gkten daha gk, sa rmak gibi dalgal, inci gibi dili bir kz oturuyordu. Yeryz halk bu kzn gzelliini grse dayanamaz lyoruz derlerdi. Ouz bu kz sevdi ve onunla evlendi. Gnlerden gecelerden sonra Ouzun bu kzdan da olu oldu. Bu ocuklara Gk, Da ve Deniz isimlerini koydular. Ouz Kaan byk bir toy (enlik) verdi. Krk masa ve krk sra yaptrd. eit eit yemekler, araplar, tatllar, kmzlar yediler ve itiler. Toydan sonra beylere ve halka Ouz Kaan unlar syledi: Ben sizlere kaan oldum Alalm yay ile kalkan Nian olsun bize buyan Bozkurt olsun bize uran Av yerinde yrsn kulan Daha deniz, daha mren Gne bayrak gk kurkan Ouz Kaan bu toydan sonra dnyann drt bir tarafna elilerle u mektubu gnderdi: Ben Uygurlarn kaanym ve yeryznn drt kesinin kaan olmam gerekir. Sizden itaat dilerim. Kim benim emirlerime ba eerse, hediyelerini kabul eder ve onu dost edinirim. Kim ba emezse, gazaba gelirim. Onu dman sayarm. Onunla savar ve yok ettiririm. Kaynak: www.ekitap.kulturturizm.gov.tr

1. d Yantnz yanl ise, Orta Asyadaki Kltr Merkezleri ve Blgenin Kltrel Yaps konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Hunlardan nce Orta Asyann Kltrel Yaps konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Hunlardan nce Orta Asyann Kltrel Yaps konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Asya Hun mparatorluunun Kltr ve Uygarl konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Hunlardan Sonraki Dnemde Orta Asya konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Asya Hun mparatorluunun Kltr ve Uygarl konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Medler konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Elamllar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Persler konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Persler konusunu tekrar okuyunuz.
2. b
3. e
4. c
5. a
6. c
7. b 8. d 9. c 10. e
144
Uygarlk Tarihi

Sra Sizde 1 Orta Asyada ilk yerleimin .. 2500lerde olduu tahmin edilmektedir. .. 2500-1700 Afenesyevo, .. 17001200 Andronovo, .. 1200-700 Karasuk, .. 700-300 Tagar kltrleri, Orta Asyann en eski kltr dnemleri olarak kabul edilmektedir. Sra Sizde 2 Asya Hun Devletinin bilinen ilk hkmdar Teomandr. .. 220lerde devleti kuran Teoman, in ile birlikte Tunguz ve Yueiler ile mcadele etmitir. Ancak gerek kurucu, devleti ok daha gl bir yere tayan Mete olmutur. Mete Han babasn ldrerek tahta km, Tunguzlar ve Yueileri yenmitir. .. 201de inlilerle Pei Tang Anlamasn imzalayarak ini vergiye balamtr. Metenin dnya tarihindeki byk nemi, asker tekilatlanmada onlu sistemi getirmi olmasdr. Sra Sizde 3 Asya Hunlarnda toplumsal temeli oluturan unsur ailedir. Aileler uruu, urular oyma, oymaklar boylar, onlar da budunu meydana getirirdi; son aama devletti. Devletin banda Kaan, yannda boy beylerinden oluan Toy ve ei olan hatun bulunurdu. Hukukun temeli treye dayanr, yazsz olan bu kurallar kaan da dahil olmak zere herkesi balar. Deien koullara bal olarak trenin kurallar toplumsal kabul artyla deiebilir. Devleti yneten kaandr, Gktanrdan kut alan kaan ile birlikte ei olan hatun ve toy ynetimde sz sahibidir. Kut kan yoluyla hanedan yelerine geer, kutu kesilen kaan, toy karar ile tahttan indirilebilirdi. nan hayatnda temel Gk Tanr inandr. Gk Tanr inannn dnda doadaki kutsal ruhlara inanan Trkler iin atalar klt de ok nemlidir. Sanat anlay bozkr yaamna uygun bir geliim gstermitir. Tanabilir sanat eserleri meydana getiren Trkler, zelikle dokumaclk ve madencilik (demir) alannda nemli eserler vermilerdir. Eserlerinde kullanlan motifler ise genellikle hayvansal figrler olmutur. Topraa bal bir yaamn olmamas Trklerde kle snfnn douunu engellemi, toprak sahibi zengin bir snf yerine, sr sahibi kiiler n plana kmtr. Sra Sizde 4 Pers dini ile ilgili kaytlara gre, Perslerin devletlerine verdikleri yeni dzen Zoroaster ya da Zerdt adn tayan bir dnrn etkisi altnda bulunmaktadr. Zerdt dini de denen bu dinde Ahuramazda (bilgeliin hkmdar) tek tanrdr. Olaslkla .. 6. yzylda ortaya kan bu din, herkesi yalana kar savamaya aryordu. Tapnm bir rahibin ynetiminde yksek da balarndaki ate sunaklar nnde gerekletirilirdi. Bu dinde ate temizliin temsilcisi idi. Ahuramazdann yannda iki tanr daha onurlandrlmaktadr: Anahita (Anaitis) ve Mithra. Anahita, ak, dourganlk ve bereket tanrasdr ve Anadolu Ana Tanras ile akraba saylr. Mithra ise her eyden nce k tanrsdr, ayrca bereket tanrs ve sava tanrs olarak da nemli bir etkiye sahiptir. Seferleri korur ve krallk anlamalarna kefil olurdu.
Anonim (1997). Trkiye Tarihi I, (ed. S. Akin), Cem Yaynlar, stanbul. Anonim (2007). Perslerin Dn, ArkeoAtlas, say: 6, stanbul. Grausset, R. (1996). Bozkr mparatorluu, (ev. Reat Uzmen), tken Yaynlar, stanbul. Gnaltay, . (1948). ran Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. plikiolu, B. (1994). Eskia Tarihinin Ana Hatlar, (2. bask), Bilim Teknik Yaynevi, stanbul. Kafesolu, . (1988). Trk Milli Kltr, Boazii Yaynlar, stanbul. Komisyon (1995). Tarih 1, Milli Eitim Bakanl Ders Kitab, lke Yaynlar, stanbul. Mieroop, M. van de (2004). Antik Yakndounun Tarihi, (ev. S. Gl), Dost Kitabevi, stanbul. Roux, J.P. (2001). Orta Asya Kltr ve Uygarl, (ev. Lale Arslan), Kabalc Yaynlar, stanbul. Sevin, V. (1982). Anadoluda Pers Egemenlii, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, c. 2, Grsel Yaynlar, stanbul, s. 268-277. Tarhan, T. (1976). Eskiada Kimmerler Problemi, VIII. Trk Tarih Kongresi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, s. 355-369. Wiesehfer, J. (2003). Antik Pers Tarihi, (ev. M. Ali nci), Telos Yaynclk, stanbul.
6
Amalarmz

UYGARLIK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Minos Uygarln genel hatlaryla tanyacak, Miken Uygarlnn karakteristik zelliklerini aklayabilecek, Geometrik ada Yunanistandaki siyasi ve toplumsal yaam, sanattaki deiikler ile Yunan tanrlar dnyasn kavrayacak, Arkaik ada Yunan dnyasndaki siyasi ve sosyal deiimleri, sanattaki byk gelimeleri deerlendirebilecek, Klasik ada Yunan dnyasndaki siyasi ve sosyal yaam, felsefe ve sanattaki byk ilerlemeleri aklayabilecek, Hellenistik an kozmopolit yapsn ve sanatn deerlendirebilecek, Antik Yunan dnyasnn gnlk yaamn ve l gmme geleneklerini, tanyacak bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Minos Miken Karanlk a (Geometrik a) Arkaik a Tyranlk Demokrasi Solon Kanunlar Klasik a Perikles Hellenistik a Byk skender
indekiler
MNOS UYGARLII MKEN UYGARLII KARANLIK A / GEOMETRK A (.. 1100-800) ARKAK A (.. 800-500) KLASK A (.. 500-400) HELLENSTK A (.. 330-30) ESK YUNAN DNYASINDA GNLK YAAM VE L GMME GELENEKLER
Uygarlk Tarihi
Eski Yunan Uygarl
Sayfa Tasarm: Ersin
Eski Yunan Tarihi ve Uygarl

MNOS UYGARLII
A M A
Minos Uygarln genel hatlar ile reneceksiniz.
Adn Giritin efsanevi kral Minostan alan Minos Uygarlnn merkezi Girit Adasdr. Efsaneye gre, Europa ve Zeusun olu Minos, Knossos ehrinin ve Kiklad Adalarnn kraldr. Minos, tanr Poseidona kurban sunmay unuttuu iin Poseidon onu cezalandrm ve bir boay bana musallat etmitir. Ancak kars Pasiphae boaya k olmu ve bu ilikiden ba boa, vcudu insan biiminde olan Minatauros adnda bir yaratk dnyaya gelmitir. Minos, Minatauros iin dnemin byk sanats Daidalosa Labiranthos ad verilen ve gnmzdeki labirent kelimesinin de buradan tredii bir yap ina ettirerek hapsetmitir. Girit, Yunanllarn ba tanrs Zeusun da doum yeri olarak bilindii iin Yunanllarn tm tarihi boyunca nemli olmutur. Efsaneye gre, Zeus Giritteki da Danda domu ve burada Nymphe ad verilen su perileri tarafndan bytlmtr. Eski Yunan Uygarlnn ncs niteliindeki Minos Uygarl, ngiliz Arkeolog Sir Arthur Evansn 1900 ylnda Knossos Sarayn kefetmesiyle tm dnyann ilgisini ekmitir. .. 2600lerde Girit Adasnda gelimeye balayan Minos Uygarl, zellikle .. 2.binde sanat ve kltr dzeyi yksek, bar ve refah iinde bir dnemi simgeler. Sona erdii dnem .. 1450 civardr; ancak .. 1000 ylna kadar etkileri devam etmitir. Minoslular esas olarak deniz ticareti ile uraan bir ticaret toplumudur. Uygarln kyle ilgili iki sebep ne srlmtr: Birincisi, Thera (bugnk Santorini Adas) yanardann patlamas; ikincisi .. 1380 civarnda Yunanistanda Miken Uygarlnn giderek ykselmesi ve Minos Uygarlna son vermesidir.
Resim 6.1 Girit-Knossos Sarayndan Zambaklar le Bir Prensin Tasvir Edildii Fresko
148
Uygarlk Tarihi
Minos Uygarlnn sanatnda ahap ve tekstil rnleri ok poplerdir. Bununla birlikte seramii, duvarlar freskolar ile ssl saraylar, ta iilii ve mhrleri de dikkat ekicidir. Bu eserler dnemin resim sanatn anlatan ve slubun zirveye kt rnekleridir. Arkeologlar, seramiklerini inceleyerek Minos Uygarlnn kronolojisini evreye ayrmlardr:
Tablo 6.1 Minos Uygarlnn, Seramiklerine Gre Kronolojisi Erken Minos Dnemi Orta Minos Dnemi Ge Minos Dnemi .. 3000-2200 .. 2200-1500 .. 1500-1000
Resim 6.2 Phaistos Diski (.. 1850-1400)
Teokrasi: Yunanca Teo tanr demektir, Kratia/Krasia ise ynetme anlamna gelir. Yani ynetimin tanrnn temsilcileri olduklarna inanlan din adamlarnn elinde bulunduu, din kkenli toplumsal, siyasi dzen demektir.
Erken Minos Dnemi seramikleri spiraller, genler, dalgal izgiler, balk kl gibi motiflerle karakterize edilebilir. Orta Minos dneminde balk, ku, mrekkep bal ve leylaklar poplerdir. Ge Minos Dneminde ise iekler, hayvanlar hl devam eder ama eitleri artmtr. Saray slubu denen stil hkimdir. Natralist motifler sadeletirilmi ve geometrik formlar balamtr. Ge Minos Dneminde Miken sanat ile benzerlikler artmtr. Minoslularn yaz dili Linear A olarak bilinmektedir; ancak tam zlememitir. Kazlarda yaklak 3000 tablet ortaya karlmtr. Akalarn Giriti zapt etmesinden sonra ise Linear B yazs kullanlmtr. Linear B yazs, Michael Ventris tarafndan 1950li yllarda zlmtr. Hiyeroglif karakteri ile bir ksm Linear A, bir ksm Linear Bye yakn olan Phaistos Diski, arkeoloji dnyasnn gizemini koruyan en nemli eserlerindendir. Girit halk, kral ve soylular tarafndan ynetilmitir ve bu insanlar din, ticaret ve sanat olmak zere her konuda egemen snf temsil etmitir. Ynetim biimi teokratiktir. Minos freskolarnda erkek ve kadnlar bir arada ayn sporu yaparken betimlenmitir. Buna dayanarak baz arkeologlar erkek ve kadnn eit sosyal statlere sahip olduunu ve hatta anaerkil sistem olduunu nermitir. Minos sanatnda kadn daha baskndr ve erkeklerden daha sk tasvir edilmitir. Baz erkek tanrlarn betimleri olmasna ramen, tanra betimleri daha oktur: Dourganln Ana Tanras, Hayvanlarn Sahibesi, ehirlerin Koruyucusu, Evin Koruyucu Tanras, Ormann Tanras ve Yeraltnn Tanras. Bu tanralar genelde ylanlar ve kularla bir arada gsterilmitir. Tanr ve tanralara dzenlenen klt trenleri doadaki kutsal alanlarda, maaralarda, da doruklarnda,ev ve saray apellerinde gerekletirilmitir. Minos kltrnn karakteristik objelerinden biri olan ta mhrlerde merkezde hep tanra ve ona hizmet eden figrler bulunur. Kutsal semboller ise, boa ve onun takdis boynuzlar, ift yzl balta, ylan, gne diski ve aatr. Homeros, Girit halknn pek ok kabileden olutuunu syleyerek bunlardan be tanesinin adn vermitir. Yine Homerosta 90 ehir ad verilmekle birlikte en nemli ehir merkezi Knossos olarak gemektedir. Knossos dnda Phaistos, Kydonia, Gortyna da nemli yerlemeler arasndadr. Kefala Tepesinin stnde kurulan Knossos ehrinde Knossos Saray, Minoslular Evi, Kk Saray, Kral Villas, Diony-
6. nite - Eski Yunan Trk ve Uygarl
149
sos Villas, Gney Kral Tapna ve mezar bulunur. Sarayda 1500n zerinde oda vardr. Merkez avlu dou ve bat olmak zere ikiye blnmtr. Bat kanadna din ve resm devlet odalar yaplmtr. Dou kanadna zel odalar ve atlyeler ina edilmitir. Gelimi bir kanalizasyon sistemi tespit edilmitir. Knossos Saray 22.000 metrekarelik bir alan kaplamtr. Minoslular bakr, kalay, altn ve gmten lks tketim rnleri ve seramik ticaretiyle uramtr. Yunanistan, Kbrs, Suriye, Anadolu, Msr, Mezopotamya ve spanya ile ticaret yapmlardr. Girit Adasndaki Minos Uygarl ne zaman kurulmu ve hangi sebeplerden SZDE kmtr? SIRA tr
SIRA SZDE
MKEN UYGARLII
A M A
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Miken Uygarlnn karakteristik zelliklerini reneceksiniz.
.. 1600-1100 yllar arasndaki dnemde Yunanistanda Aka / Miken Uygarl ile DKKA karlarz. Akalarn yaratt uygarlk, en nemli Aka merkezlerininT banda gelen Mikenai kentine gre yaygn ekliyle Miken Uygarl olarak adlandrlmtr. SIRA SZDE Linear B yazsn kullanan Aka/Miken Uygarlnn kronolojisi, Minos Uygarlndaki gibi, seramiklerin geliimine gre yaplmtr ve drt evreye ayrlmtr:
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Erken Miken Orta Miken Ge Miken Sub-Miken
.. 1675-1470 .. 1470-1370 .. 1370-1200 .. 1200-1050

TELEVZYON K T A P
Tablo 6.2 Miken Uygarlnn, Seramiklere Gre K T A P Kronolojisi
Minos Uygarlnn k ile Akalar zellikle deniz ticaret yollarna hkim olmaya balam; Kbrs, Msr ve Anadolu ile ticareti ilerletmitir. Ticaret mallar; parfm yalar, zeytinya, arap, baharat, seramik, bronz objeler, altn, bakr, kalay, fildii ve boyadr. Ticaretin canlanmas ile Atina, Tebai, Mikenai, E R N E T gibi ehir N T Tyrins ler giderek gelimi ve etraflar grkemli surlarla evrilmitir. Bu ehirlerde krallklar biiminde ve feodal sisteme dayal bir ynetim biimi vardr. Akalarn en nemli kenti olan Mikenaide yerleimin kurulduu tepeninin en stne kraln saray ina edilmitir. Saraya Aslanl Kap olarak bilinen byk ve antsal bir kapdan girilir. Miken mimarisinin en karakteristik yaplarndan biri Tholos mezarlardr. Bu mezarlarn, yer altnda gm odas ve dromos denilen bir girii bulunur. Mikenai kentinde .. 1525-1275 arasna tarihlendirilen 9 adet Tholos mezar ortaya karlmtr. Bu mezarlara Mikenai kentinin efsanevi yneticileri ile ailelerinin ad verilmitir. Miken kral Agamemnonun mask ad verilen altndan yaplm olan bir mask, Miken Uygarlnn en gzel eserlerinden biridir.
TELEVZYON
NTERNET
Resim 6.3 Mikenai Saraynn Aslanl Kaps
150
Homeros: .. 8. yzylda yaamtr. yonya blgesinde ve byk olaslkla Smyrna (zmir)da domutur. Homeros hakkndaki bilgilerimiz ok azdr. Eserlerinde sz ettiklerinin byk blm ise kazs yaplan yerlemelerdeki arkeolojik buluntularla dorulanmaktadr.
Uygarlk Tarihi
Resim 6.4 Mikenai Tholos Mezarlarndan Birinde Bulunan Altn Mask. Agamemnonun Mask
Miken Uygarlnn efsanevi kral ve kahramanlar, nl ozan Homerosun lyada ve Odysseus isimli eserlerinde anlatlmtr. lyadann konusu Tun ann sonlarnda Akalar ile Troyallar arasnda geen ve 9 yl sren byk savatr. Sava, Troyal Parisin Mikenai kral Agamennonun kardei Sparta kral Menelaosun kars ve dnyann en gzel kadn Helenaya k olup, onu Troyaya karmas yznden kmtr. Bunun zerine Menelaos ve Akalarn ba kral olan Agamemnon ile dier Akalar Troyaya sefere karlar. Sava bir trl sonulanmaynca Akalar bir hileye bavururlar. Byk tahta bir at hazrlayp, iine askerlerini yerletirir ve Troyallara, savatan geri ekildiklerini bildirerek bu hediyeyi kabul etmelerini rica ederler. Kale kapsn aarak tahta at kabul eden Troyallar gece kt bir srpriz beklemektedir. Tahta attan kan Akal askerler tm kenti yerle bir eder, erkekleri ldrr ve kadnlar esir alrlar. Bu, savan mitolojik hikyesidir. in gereini, Boazlar geerek Karadenizdeki maden yataklarna ve buradaki ticarete egemen olmak isteyen Akalar ile Boaza hkim Troya arasnda ticaret yznden kan bir savata aramak daha doru olacaktr. Odysseus ise adeta fantastik bir roman formatnda olup, Odysseus isimli Akal kahramann Troya Savann ardndan eve dnte bandan geen maceralar anlatlmtr. Miken Uygarl .. 1100 civarnda kmtr. Bu kn en byk sebebi olarak krallklar arasnda kan i savalar gsterilmitir. Bu kten sonra Yunanistanda Karanlk a ad verilen dnem balamtr. Miken Uygarlnn kyle birlikte Ege dnyasnda ekonomik ve kltrel adan skntl bir dnem ba gstermitir. .. yaklak 1100-1050 yllar arasndaki bu dnem Miken Uygarlnda Sub-Miken ad ile bilinmektedir. Miken Uygarlnn en nemli ehri hangisidir ve Troya Savann mitolojik k sebebi SIRA SZDE nedir?
D N A / GEOMETRK A (.. 1100-800) KARANLIKE L M
SIRA SZDE
DNELM S O R U
AM A
Geometrik a boyunca Yunanistandaki siyasi ve toplumsal yaam, S O R U sanattaki deiiklikleri ve Yunan tanrlar dnyasn reneceksiniz.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
Peloponnes: Yunanistann
AMALARIMIZ gney ucu, gnmzde Mora

Yarmadas olarak bilinen yerin antik adaki ismidir.
K T A P
Miken Uygarlnn k ok hzl ve eitli nedenlere bal olarak gereklemitir. Dorlar olarak adlandrlan topluluk, Demir ann balad bu dnemde kuSIRA .. zeyden gelerek SZDE1200-1100 yllarnda Yunanistan igal etmitir. Dorlar, Kuzeybat Yunanistan, Makedonya ve Epirustan gelmi, buralardan Yunanistann merkezine doru kayarak sonra, Peloponnes ile gneydeki Ege adalarna gemitir. YuAMALARIMIZ nanistann Karanlk a olarak bilinen bu dnem, .. 800 civarnda sona ermitir. Karanlk a sresince daha nceden bilinen pek ok kltrel ge kaybolmu, Yunanistann Anadolu, Yakn Dou ve Msr ile olan ticari ilikileri sona ermitir. K T A P anak mleklerin stndeki geometrik bezemelerden tr bu tarihsel srece Geometrik a ad da verilmitir.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
151
Polis: Antik Yunanda polis hem ehir hem ehir devleti demektir. ehir ve devlet birbiri iine girmi bir kavramd. Polis, evre kyleri iine alan ve genellikle doal snrlara dayanan siyasi bir topluluktur.
Dorlarn Yunanistan igali ile balayan bu dnemde en byk gelime, polis ad verilen kent devletlerinin ortaya kmasdr. Bu ehir devletlerinin en nemlileri Atina, Sparta, Thebai, Megara ve Korinthosdur. Daha nceki dnemlerde kabileye dayal, bir basileus (kral) ynetiminde kent devletleri vard. Bu dnemde, gnden gne ilerleyen sosyal ve siyasal yaam sonucunda kral, yanna kendisine yardm edecek memurlar almak zorunda kalmtr. Bu memurlara rnek olarak Atinada tesmotetler (hukuk koruyucular), Spartada eforoslar (denetiler) gsterilebilir. Dier taraftan kraln hak ve yetkileri birtakm danma meclisleri tarafndan daraltlmtr. Bu meclislere balangta yalnz kral tarafndan seilen tecrbe sahibi ihtiyarlar seilirken zaman iinde ya snrlamas ortadan kaldrlmtr. Kraln gcnn srekli olarak azalmasna karlk memurlarn, danma ve denetleme kurullarnn gc artmtr. Bunun sonucunda da krallk babadan oula geen bir makam olmaktan karak krallar belirli bir sre iin seilmeye balanm, sonunda da g ve yetkilerini aristokratik ynetimlere brakmak zorunda kalmtr. Dorlarn blgeyi igali sonrasnda baz topluluklar .. 11. yzylda Bat Anadolu kylarna g etmeye balamtr. lk gler Kuzey Yunanistandan gelmi olan ve Yunancann farkl bir lehesini konuan Aioller tarafndan gerekletirilmitir. Aioller, Lesbos (Midilli) Adasna, Troas (Biga Yarmadas) blgesi ile zmir Krfezi arasndaki blgeye yerlemilerdir. Bu blge Aiolya blgesi olarak bilinmektedir. Aiollerin ardndan .. 11. yzyln sonlar, .. 10. yzyln balarnda Orta Yunanistandan g eden yonlar, Kios (Sakz) ve Samos (Sisam) adalar ile Ege kylarnda zmir Krfezinin gneyi ile Byk Menderes rma arasna yerlemilerdir. Bu blge yonya olarak adlandrlmtr. .. 800 civarnda yonya blgesinde Panionion Birlii kurulmu ve 12 byk yon kenti birlie katlmtr. Birliin dinsel toplanma merkezi Priene (Gllbahe) topraklarnda bulunan Panioniondur. Bu 12 byk kent ise: Miletos (Milet), Myus (Avar Kalesi), Priene (Gllbahe), Ephesos (Efes), Kolophon (Deirmendere), Lebedos (Ksk Yarmadas), Teos (Seferhisar/Sack), Klazomenai (Urla), Erythrai (Ildr), Phokaia (Foa), Samos (Sisam) ve Kios (Sakz) Adasdr. Gnmz Bat Uygarlnn temelinde yer alan yonya Uygarl bu topraklarda kurulmutur. Bununla birlikte, sz konusu blgelerde yaayan ok daha eski Anadolu toplumlar bulunmaktayd. Bu balamda Yunan Uygarlnn kkenini sadece antik Yunanistana dayandrmak yerine, en erken dnemlerden balayarak antik a boyunca Anadolu ve Yunanistan arasnda devam eden karlkl bir etkileimin varln kabul etmek daha doru bir yaklam olacaktr. .. 6. yzyldan itibaren yonyallar felsefe, tarih yazm, biyoloji ve mimari olmak zere pek ok alanda kendini gelitirmi ve Yunanistan etkilemitir. yonya blgesinde byk bir uygarlk gelimitir. .. 900 yllarna doru Peloponnes Yarmadasnda oturan Dorlar, adalar ve Gneybat Anadolu kylarna kollar halinde gmeye balamtr. Dorlar, Giriti igal ettikten sonra Kythera, Thera ve Melosu ele geirmilerdir. Buradan dou ynne ilerleyerek Rodos ve Kos (stanky) adalarna ve bu adalarn karsnda Data ve Bodrum yarmadalarna yerlemilerdir. Tm Yunanllar Hellen isimli bir atadan geldiklerine inanr ve kendilerini Hellen, Yunanistan da Hellas olarak adlandrrlar. Konutuklar dil ayn olmakla birlikte diyalekt farklar vardr. Geometrik a boyunca Yunanistanda ekonominin temelinde tarm ve hayvanclk nemli bir rol oynam, dnem iinde nfus giderek artm ve ehir hayat yeniden ortaya kmtr. Zaman iinde gelien kltr hayat, i blm yaplmasn zorunlu klm, baz meslek gruplarnn belirmesine, usta ve
152
Hesiodos: Boiotial bir ifti olup, evrenin oluumu ve tanrlarn soy aacyla ilgili grlerini mitolojik kavrayta gsteren bir eser yazmtr. Mitoloji: Yunanca mitos (mythos) masal, efsane; logos sz ve bilgi anlamna gelip, ok tanrl dinlerde tanrlarn yaants ile onlarn insanlar ve dier efsanevi yaratklarla ilikileri hakkndaki ykleri kapsayan efsaneler bilgisi demektir. Ambrosia: Eski Yunanllara gre Olympos Tanrlarnn yiyecei. Mitolojiye gre, baldan tatl ve gzel kokulu olan bu gdadan yiyenler lmszlk kazanyorlard. Nektar: Tanrlarn ikisi. Onlara lmszlk kazandrr. Homerosa gre nektar krmz arab andrr. Tatl bir tad ve ho kokusu vardr.
Uygarlk Tarihi
ii gibi cret karl alanlarn ortaya kmasna neden olmutur. Bu zanaatkrlar arasnda bakr ve demir ustalar, marangozlar, mlekiler, dlgerler saylabilir. Dnem iinde ulamn ilerlemesine bal olarak eitli blgeler arasnda ilikiler artm ve ticaret gelimitir. zellikle krekli gemiler ile deniz ticaretinde sz sahibi olan Yunanllar, Fenikeliler ile sk ticaret ilikilerine girmilerdir. Bu durum Yunan kltrnn gelimesinde byk bir rol oynam, Miken Uygarlnn kyle kaybolan yaz dilini Yunanllar Fenikelilerden renmilerdir. Bu yaz Yunanistana .. 8. yzyln balarndan itibaren girmitir. Yunanllar, Dou alfabesindeki kendi dillerine uymayan baz sessiz harflere ses deerleri vermek suretiyle 24 harften oluan bir alfabe oluturmulardr. Yaz, ilk zamanlar ticari alanda kullanlm, daha sonralar ise gnlk yaama ve devlet ilerine geirilmitir. .. 8. yzylda yaayan Hesiodos Yunanllar iin bir Teogonia (Tanrlar Sistemi) yaratm, tanrlara adlar vermi, bunlarn grev ve yetkilerini belirlemitir. Bu tanrlarn bir ksm Ege blgesinde eskiden beri kendilerine tapnlan tanrlardr. Baz tanrlar ise Dorlar tarafndan Yunanistana getirilmitir. Yunan mitolojisi, .. 700 civarnda tam olarak gelimitir. Yunan tanrlar hem grn hem karakter olarak insanlar gibidir. nsanlardan farklar lmsz olmalar, ambrosia ve nektarla beslenmeleridir. Yunanllar, tanrlarnn Yunanistann en yksek da olan Olympos Dann zirvesinde yaadna inanmlardr. Esas olarak 12 Yunan tanrs vardr. Bunlarn yan sra ikincil derecede nemli daha pek ok tanr bulunur.
12 YUNAN TANRISI Yunanca Ad Zeus Hera Athena Apollon Artemis Ares Poseidon Hephaistos Aphrodite Hestia Hermes Demeter Temsil ettii doal g ve dnceler Sembolleri Latince Ad Jpiter Juno Minerva Phoibus Diana Mars Neptn Volkanus Vens Vesta Merkr Ceres
Tablo 6.3 12 Yunan Tanrsnn simleri, Sembolleri ve Roma andaki Adlar
Tm tanrlarn ba ve gk tanrs Kartal, asa ve imek Evlilik ve doum tanras Akl, bilgelik ve sava tanras Mzik, iir ve k tanrs Avclk, namus ve ay tanras Sava tanrs Deniz tanrs Ate ve zanaatkrlarn tanrs Ak ve gzellik tanras Aile ocann koruyucu tanras Haber tanrs Bereket tanras Tavus kuu, zambak ve nar Zeytin dal, bayku ve kalkandr Ok, yay ve Lir Ok, yay, geyik ve hilal Mifer, mzrak atall asa eki, rs Gvercin Kutsal ate Kerykaion, kanatl sandaletler Bereket boynuzu, buday demeti, orak
Tanrlarn insan eklinde dnlmeye ve tanmlanmaya balamas bunlarn heykellerini iine alabilecek ve koruyabilecek tapnaklarn yaplmasn salamtr. Naos olarak tanmlanan ve tanrnn heykelinden baka kutsal eyalarn da koruyan ilk tapnaklar megaron eklindedir. Daha sonralar megaronlarn evresi bir stun sras ile evrilerek daha grkemli bir grnm kazandrlmtr. Dini trenler tapnaklarn nndeki sunan nnde yaplrd. Trenleri ynetmek, tanrnn heykeline ve kutsal eyalarna bakmak halk tarafndan seilerek greve getirilen
153
Resim 6.5 Geometrik Dnem Kab
rahiplerin iiydi. Rahiplerin yannda gelecekten haber veren, tanrlarn isteklerini renen khinler yer almaktayd. Geometrik Dnemi en iyi seramiklerde izleyebilmekteyiz. mlekler dama tahtas, i ie daireler, meander, gamal ha gibi geometrik motiflerle sslenmitir. nsan ve hayvan figrleri de kullanlm; ancak bunlar keli ve geometrik formlar biiminde, siluet hlinde yaplp, yatay bantlardan oluan panellerin arasna yerletirilmitir. .. 8. yzyldan balayarak Yunan mitolojisindeki hikyeler geometrik sluptaki vazolarda betimlenmitir. Geometrik Dnem heykeltralnda tun, pimi toprak ve eitli talardan yaplm kk ebatl heykelciklerle karlarz. Bu heykelcikler eitli tanr, tanra ve kahramanlar betimledii gibi lmller de tasvir edilmitir. .. 8. yzylda Yunanistan yeni bir dneme girer ve pek ok ehir devleti Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz kylarnda koloniler kurmaya balar. .. 6. yzyln ortalarna kadar devam eden kolonizasyon hareketinin en nemli nedeni tarma elverili topraklarn yetersizliidir. Gelien ticaret ve sanayi, Yunanllar iin bir ham madde sorunu ortaya karm, ayn zamanda, retilen mallara pazar bulma kaygsn dourmutur. Sadece Yunanistan deil, yonya blgesindeki baz kentler de bu koloni hareketine katlmtr. talyann gneyi ve gneybats ile Sicilyada kurulan koloniler Magna Graecia (Byk Yunanistan) adyla tannmtr. Neapolis (Napoli), Taras (Toronto), Fransann gneyinde Massilia (Marsilya), Anadoluda anakkale Boaznn evresinde Abydos (Aydos), Ainos (Enez), stanbul Boaznda Byzantion (stanbul), Karadeniz kylarnda Sinope (Sinop), Amisos (Samsun), Trapezus (Trabzon), Akdeniz sahilinde Side, Aspendos (Belks), Kuzey Suriyede Al-Mina, Msrda Naukratis nemli koloni kentleridir. Bu dnemde Dou Akdeniz kylarndaki toplumlarla daha yakn ticari ilikiler balam ve bu lkelerle her adan byk bir etkileim olmutur. Dou ile etkileimin izleri ksa sre iinde kendini Yunan sanatnda da gstermitir. zellikle vazo sanatnda daha sert ve keskin geometrik hatlarn yerini, dou sanatna zg daha yumuak hatl oryantalizan motif ve figrler almtr. Aslan, panter, grifon, sfenks gibi doudan alnan eitli hayvan ve yaratklar kullanlmaya balamtr. Yunanistanda Karanlk a ad verilen dnemi balatan sebep nedir? SZDE SIRA
Meander: Kelimenin kkeni Menderes nehrine dayanr. Geometrik kvrmlar yapan erit biiminde bir bezeme motifidir. Mimari sslemeler ve seramik sanatnda uygulanmtr.
Demokrasi: Yunanca demos halk, kratein/krasia ise ynetmek anlamna gelir. Halkn egemenlii temeline dayanan ynetim biimidir.
ARKAK A (.. 800-500)

A M A
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
Arkaik ada Yunan dnyasndaki siyasi ve sosyal deiimleri, S O R U sanattaki byk gelimeleri reneceksiniz.
.. 8-6. yzyllar Yunanistanda Arkaik a ad ile bilinmektedir. Demokrasinin DKKAT geliimi Arkaik ada olmutur. Atinallar, .. 594te aristokratlar ile alt tabaka arasnda arabuluculuk yapmas ve ynetim biimini dzenlemesi iin Solona snrSIRA SZDE sz yetki vererek iktidarn bana getirmitir. Solon, pek ok konuda deta devrim niteliinde olan yenilikler yapmtr. Kyllerin tm borlarn balam, buday
AMALARIMIZ
DKKAT
Solon: .. 638-558 yllar arasnda yaam Atinal SIRA SZDE nl bir kanun yapc, ayn zamanda bir air.
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
154
Uygarlk Tarihi
Tyran: Bazen halk bazen aristokrat kesimin desteini alarak bir darbeyle iktidara gelen kii.
Resim 6.6 Tyran ldrenler Heykel Grubu
Thales: Antik dnyann 7 bilgesinden biri olan filozof, .. 624-548 yllar arasnda yaamtr. Lidyallar ile Persler arasndaki Kzlrmak Sava esnasnda; .. 28 Mays 585deki gne tutulmasn nceden hesaplamtr. Taraflara, savarlarsa gnn kararacan syleyerek kazand saygnlk sayesinde sava durdurduu sylenir. Pythagoras/Pisagor: .. yaklak 582-500 yllarnda yaamtr. Samos (Sisam) Adasnda domutur. Pythagoras retisinde, evrende her eyin bir say ile (zellikle tam say) zletii ne srlmtr. rnein: 5 rengin, 6 souun, 7 saln, 8 akn nedenidir. Akropolis: Yukar ehir. Antik Yunanda ehrin en yksek ve savunmaya en msait yerine kurulan i kale. Genellikle sarp bir tepe zerine ina edilmitir.
ihracn yasaklam ve yeni bir sosyal dzen yaratmtr. Kiileri mal, mlk ve gelirlerine gre drt snfa ayrm ve ait olduklar snfa gre siyasal hak ile askerlik grevlerini tespit etmitir. Oy verme hakk fakir vatandalara da verilmitir. Nomos ad verilen Solon Kanunlarnn tam metni dner tahta levhalara ve zetleri konik ta steller stne yazlarak her yere datlmtr. Bu dnemde aristokratik rejimle demokratik rejim arasnda bir ynetim biimi olan tyranlk karmza kar. .. 6. yzyln ikinci yarsnda hkm sren Tyran Peisistratos Dneminde Atinada zellikle kyller altn an yaamtr. Ancak oullar Hippias ve Hipparkhos babalarnn baarl ynetimini srdrememilerdir. Hipparkhosun iki aristokrat tarafndan ldrlmesi ile tyranla son verilmitir. Sonrasnda Atinallar bu iki kiiyi tyranl yktklar iin kahraman ilan etmi ve heykellerini yaptrmtr. Bunlar dikilen ilk kamu heykelleri olmas bakmndan son derece nemlidir ve Tyran ldrenler ad verilmitir. Tyranlktan sonra kurulan yeni ynetim biimine .. 508/507 ylnda halkn destei ile iktidara gelen Kleisthenesin reformlar yn vermitir. En kk ayrntsna kadar dnlm olan bu reform hareketinin temelinde aristokratik tekilatn gcn tamamen ortadan kaldrmak, tam anlamyla dzenli bir hkmet ekli kurmak ve tm yurttalarn ynetime katlmasn salamak amac yatyordu. Eski Yunan Uygarlnn yaratc dnemleri Arkaik a ile balam ve bilim alannda byk ilerlemeler kaydedilmitir. Bu dnemde yonyadaki Miletos kenti felsefenin beii olmutur. 2006 ylnda bir kez daha grdmz gne tutulmasn ilk hesaplayan kii Miletoslu Thalesdir. Bu an bir dier nemli kiisi, matematii bir bilim hline getiren Pythagorastr. Arkaik ada Yunanistann en nemli ehir devleti Atinadr. Yerleme, Akropolis olarak bilinen kayalk bir tepe stne kurulmu ve zamanla kent gneye doru genilemitir. .. 600den itibaren Atina Akropolisinin her yeri yaplar ve heykellerle donatlmtr. Kentin Resim 6.8 Resim 6.7 gelimesi .. 480 ylna Peploslu Kore Naxos Kurosu kadar devam etmi ancak, bu tarihte Perslerin Akropolise kadar girerek kenti tahrip etmesiyle bu parlak dnem bitmitir. Arkaik ada Yunan sanatnda ilk kez doal llerde heykeller yaplmaya balamtr. Heykel sanatnn balca temalar Kuros ve Kore heykelleridir.
155
Kuros: plak, gen erkek heykellerine verilen isimdir. Giysili Kuros heykelleri ok azdr. Bu heykellerin balangta tanr Apollonu betimledii dnlm ancak, sonra sadece Apollon deil, dier tanr ve kahramanlar ayrca insanlar da tasvir ettii anlalmtr. Kore: Giysili gen kz heykellerine verilen isimdir. Agora: Ticari, resm, adli ve din fonksiyonlar olan alan ve en basit tanmyla pazar yeri demektir. Antik ada Dnyann 7 Harikas: Byk Gize Piramidi, Babilin Asma Baheleri, Olympiadaki Zeus Heykeli, Ephesostaki Artemis Tapna, Halikarnassostaki Mauosoleum, Rodos Heykeli, skenderiye Feneri. Ekhinos: Dor dzeninde abakusun altnda kalan d bkey kesitli silme. Abakus: Stun balklarnn en stnde yer alan ta levha.
Heykeltralar, Kuros heykellerinde insan anatomisini ett etmi, Korelerde ise giysi ve giysi kvrmlarnn verili biimini incelemitir. lk heykellerde kullanlan malzeme kire ta olup, .. 6. yzyln ortalarndan itibaren mermer n plana kmtr. zellikle Egedeki Paros ve Naksos adalarnn mermeri poplerdir. Bu dnemde Yunan sanatnn gelimesindeki balca faktrler, gelien ticaret hayat ve ekonominin giderek glenmesidir. Heykel sanatnda izlenen bu byk deiiklikler kendini mimaride de gstermekte ge kalmam, tanrlar iin kerpi, ahap ve en nemlisi tatan tapnaklar ina edilmitir. Sadece tapnaklarda deil, dier kamu yaplarnda da ta kullanlmtr. Bir Yunan kentini, ehir yapan balca alanlardan biri akropolis ise, dieri agoradr. Arkaik adan itibaren agorann nemi giderek artmtr. nemli din yaplar ve kamu yaplar agorann evresinde ina edilmitir. Bir Yunan polisinde bulunan ya da bulunmas gereken dier bir nemli yap tr tapnaklardr. Bu tapnaklarn iine tanrnn, insan biiminde yaplm ve klt heykeli denilen kutsal heykeli yerletirilmitir. Ebatlar olduka byk tutulan heykellerin yapmnda altn, fil dii, mermer gibi deerli malzemeler kullanlm ve nl heykeltralar almtr. Devasa lleri ile tanrsallklar vurgulanmak istenen bu klt heykelleri arasnda en mehuru, Antik ada dnyann yedi harikasndan biri kabul edilen ve nl heykeltra Phediasa yaptrlan Olympia Zeus Tapnann Zeus heykelidir. Bu eserin ykseklii yaklak 13 metredir. Basamakl bir podyum stnde ykselen tapnaklarn n ksmnda stunlu bir giri bulunur. Tapnak mimarisinde Dor dzeni ad verilen dzenleme ilk kez .. 6. yzylda balamtr. Stun gvdeleri genelde kasnaklarn st ste konmasyla meydana getirilmitir. Stunlar kaide stne oturmaz. Ekhinos ve abakustan oluan stun bal tek cephelidir.
Resim 6.9 Dor, yon ve Korinth Dzeni
Dor
yon
Korinth
156
Uygarlk Tarihi
Resim 6.10 Krmz Figr slubunda Boyanm Kap
Arkaik ada balam olan dier bir nemli dzen yon dzenidir. lk olarak yonya blgesinde ortaya km daha sonra tm Yunan dnyasna yaylmtr. yon dzeninde ina edilmi bir tapnak ok basamakl podyum stnde ykselir. Stunlar bir kaide stne yerletirilmitir. Stun gvdeleri derin yivler biiminde oyulmutur. En dikkat ekici gesi stun baldr. Stun balnn her iki yanndan voltler sarkar ve iki cephelidir. Dor tapna yaln ve sert erkek gzelliine, yon dzeni ise salar omuzlarna dklm zarif, ince bir gen kzn gzelliine benzetilmitir. nc mimari dzen, Klasik ada balayp esas olarak .. 4. yzylda gelien Korinth dzenidir. Pek ok adan yon dzeni ile benzerlik gstermekle birlikte stun bal farkldr. Sepet biiminde yukar doru ykselen bir balk olup, etrafndan kenger yapraklar karlmtr. Yunan polislerinde kent planlamacl Arkaik an sonlarnda (.. 6.yy.) gelimi ve Klasik ada tam olarak kendini bulmutur. ehir planlamaclnn ilk tohumlarnn atld yer ise yonya blgesidir. Dik a ile kesien dzgn sokaklaryla zgara plan denilen ok basit bir plan yaplm ve ilerleyen dnemlerde bu plan tipi gelitirilmitir. Izgara plann tasarmcs ve esas ekline sokan kii Miletoslu Hippodamostur ve tasarmcsnn adyla yani Hippodamik plan tipi olarak bilinmektedir. Arkaik ada vazo resim sanatnda da yeniliklerle karlarz. Dounun etkisiyle retilen vazolar ve bezeme geleri deierek yerini siyah figr ad verilen seramik sanatna brakmtr. Bu teknikte yaplm vazolarda sslemeler krmz renkli hamur stne siyah glge olarak ilenmi ve kazma izgilerle detaylandrlmtr. Konular ise mitolojiden seilmitir. Arkaik an sonlarna doru .. 530 civarnda siyah figrl vazolarn yerine krmz figrl vazolar gemitir. Bunlarda siyah bir zemin zerinde krmz renkte figrler yer almaktadr. Figrlerin i ayrntlar ise fra ile yaplm izgilerle belirtilmitir. Solon, ynetim biimine ne tr yenilikler getirmitir ve yapt kanunlarn ad nedir? SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
KLASK A (.. 500-400)

DNELM
AM A
Klasik ada Yunan dnyasndaki siyasi ve sosyal yaam, felsefe, bilimUve sanattaki byk ilerlemeleri reneceksiniz. S O R
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
.. 5.- 4. yzyllar kapsayan dnem Yunan Klasik a olarak bilinmektedir. KlaDKKAT sik an balar (.. 490-479) siyasi anlamda alkantl bir dnem olup Yunanllar ile Persler arasndaki savalarla gemitir. SIRA Anadoluyu igal etmi (.. 547/546), sonra Yunanistana gelerek Persler nceSZDE pek ok yeri tahrip etmitir. Yunanllar ile Persler arasnda yaplan ve Yunanllarn lehine sonulanan en nemli sava Yunanistanda Maraton Ovasnda olmutur. AMALARIMIZ Perslerin karsnda az saydaki asker glerine ramen sava Yunanllar kazanmtr. Maraton zaferi (.. 490), Yunan sanatn da etkilemi ve zellikle heykeltK T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
157
ralk alannda bu savaa sembolik gndermeler yaplarak zafer lmszletirilmek istenmitir. Maraton Ovasndan, Atinaya 42 kilometrelik mesafeyi koarak gelip, zaferi haber veren mehul Yunanl gencin ansn sonsuza kadar tamak iin, olimpiyatlara 42 kmlik maraton kousu eklenmitir. Bu savan ansna yaplm ve gnmze kadar gelmi nl bir eser Yasl Athena Stelidir. Burada tanra dikdrtgen bir stele mzrayla yaslanm ve zgn ekilde betimlenmitir. Pek ok aratrmacya gre bu stel savata len askerlerin ansna dikilmitir ve Atina kentinin koruyucu tanras onlar iin yas tutmaktadr. Yunanllar iin Maraton Sava byk bir neme sahiptir ve her frsatta sanatta bunu vurgulamak istemilerdir. .. 480 ylnda Persler Atina Akropolisine kadar girmi ve Yunanllarn tapnaklarn, kutsal heykellerini tahrip etmi, beendiklerini ganimet olarak kendi lkelerine tamlardr. .. 479da Yunanistanda Plataya ve Anadolunun Ege kylarnda Ephesosun gneyinde Mykale (Samsun) burnu zerinde Yunanllarn Pers ordularn geri pskrtmesi ile Pers tehlikesi Yunanistandan uzaklatrlmtr. Bununla birlikte adalar ve Anadoludaki kentler iin Pers tehlikesi hlen mevcuttur. .. 478/477de Sparta dndaki Yunan ehir devletleri Atinann liderliinde Attika-Delos Deniz Birlii ad verilen asker ve siyasi bir birlik kurmutur. Pers tehlikesini ortadan kaldrmak ve onlarn Yunanistanda yaptklar tahribatn cn almak iin kurulan birliin merkezi olarak Ege Denizindeki Delos Adas seilmitir. Saylar 300 bulan birlik yesi kentler, ekonomik glerine gre birlie para, gemi ve asker g vermek zorundadr. Toplanan yllk aidatlar birlik hazinesinin bulunduu Apollon Tapnanda korunmutur. Delostaki Apollon Tapna, tapnaklarn dinsel fonksiyonunun yan sra bu tr fonksiyonlara da sahip olduunun nemli bir gstergesidir. .. 461 ylnda Perikles, Atina kentinin yneticisi ve bakumandan olmu, onunla birlikte Atina ve tm Yunan dnyas altn an yaamtr. Perikles, .. 449 ylnda Perslerle Kallias Barn imzalamtr. Bu anlamaya gre Pers donanmasnn Antalyadan daha batya gemesi nlendii gibi Bat Anadoluda da Pers ordularnn sahile gnlk uzaklkta bulunmalar garanti altna alnm oluyordu. Sonuta Bat Anadolu kylarndaki kentler de Perslere kar bamszlklarna kavuuyorlard. Perikles nderliinde Yunan dnyasnn lideri olan Atina, .. 431 ylnda Peloponnes Savalarnn balamasyla stnln giderek kaybetmitir. Atina ile Sparta arasnda .. 431-404 yllar arasnda, 27 yl sren savan k sebebi ekonomik nedenlerdir. Sava Atina kaybetmitir. Bu savatan sonra Atina asla eski siyasi gcn kazanamamtr. Klasik a, yaanan byk savalar ve mcadelelere ramen kltr ve uygarlkta en byk gelimelerin gerekletirildii bir adr. Bu dnemde mimari, heykeltralk ve resim sanat en yksek dzeyine ulam; felsefe, tp ve edebiyat alannda byk ilerlemeler kaydedilmitir. Klasik Uygarlk adn tayan .. 5. yzyl Yunan Uygarl esas olarak Atinada merkezlenmitir. Atina, .. 5. yzyln sonlarna doru tm Yunanistan, .. 4. yzylda ise Yunanistan snrlarn aarak batda talya ve spanyaya, kuzeyde Makedonya ve Trakyaya, douda Anadolu, Kbrs, Msr ve rana kadar etkisini genileterek uluslararas bir nitelik kazanmtr. Perikles, birlik yelerine sormadan Attik-Delos Deniz Birliinin hazinesi ile Pers savalarnda tahrip olan Atina Akropolisini yeni batan ina etmitir. Kent yeni tapnak, kamu yaplar ve heykellerle donatlmtr. Atina kentinin koruyucu tanrs Athenadr. Bu dnemde Akropoliste nl Athena Parthenos Tapna ina edilmitir. Tapnak, Yunan heykel sanatna damgasn vurmu ve ilerleyen dnem-
158
Uygarlk Tarihi
lerde de etkisini hissettirmitir. Tapnan alnlklarnda Athenann babas Zeusun bandan zanaatkrlarn tanrs Hephaistosun yardm ile doumu ve Athena ile Poseidonun mcadelesi gsterilmitir. Frizlerde, daha erken dnem tapnaklarnda srekli mitolojiden hikyeler bulunurken, bu sefer yaamdan bir tema seilmi ve Athena iin drt ylda bir dzenlenen Panathenai Festivali ilenmitir. Tapnan heykeltra, Periklesin yakn arkada Phediastr. Klasik an dier nl heykeltralar Myron ve Polykleitostur. Myron zellikle Diskobolos (disk atan atlet) heykeli ile nldr. Bu heykelin ne yazk ki orijinali elimize gememi ama Roma Dneminde kopyalar yaplmtr. Polykleitos ise, zellikle insan anatomisi zerine alm ve gymnasiumlara giderek idman yapan atletleri ett etmitir. En nl eseri Doryphoros (mzrak tayan atlet)tur. Sanat bu eserde 1/8 orann kullanm ve dier heykeltralar da bu oran kullanmaya balamtr. Romann ilk imparatoru Agustus tarafndan bu heykel ok sevilmi ve bu ekilde bir heykelini yaptrmtr. Yunanl genlerin dnsel ve bedensel ynden eitilip, renim grdkleri ve spor etkinliklerinde bulunduklar nemli bir sosyalleme mekn gymnasiumdur. inde hamam, giyinme odalar, derslikler ve benzeri meknlar bulunur. Paleastra ise genelde gymnasiuma bal ve grelerin yapld alandr. Stadyum, sporla balant bir dier nemli mekndr. 183 metrelik bir uzunluk birimine ve bu uzunlukta kou yaplan yere stadyum denir. Yunan toplum yaamnda son derece nemli rol olan yaplardan bir dieri tiyatrodur. Mimari olarak orkestra, theatron (oturma sralar) ve skene (sahne)den oluur. Yunan tiyatrosu yamaca ina edilmi ve oturma sralar yamacn eimine oturtulmutur. Gnmzde herhangi bir antik tiyatroyu gezen kii genelde yanl olarak yapya amfitiyatro demektedir. Oysa amfitiyatrolarda oturma sralar tam bir daire oluturacak biimde orkestray evreler. Anadoludaki tiyatrolarn byk blmnde oturma sralar yarm daire biimindeki alana yerletirilmitir. Yunanllarn siyaset yaamnda nemli rol olan ve gnmzdeki meclis binalaryla ayn ileve sahip kamu yapsna Bouleuterion ad verilir. Boule ise, Danma Meclisi grevinin yan sra parasal konularla, sava ve d siyaset sorunlaryla uraan, halk meclisinde grlecek maddeleri hazrlayan etkin bir hkmet organdr. Priene (Gllbahe) ve Termessos (Antalya Korkuteli yaknlarnda) antik kentlerindeki Bouleuterionlar gnmze kadar byk blm salam kalm iyi rneklerdir. Klasik ada Yunan dnyasnda mitolojiden ya da ok tanrl dinden kopu ve doal olaylarn yine doal nedenlerle aklanmas gerektii inanc hkim olmaya balamtr. Bu dnemde bilimle felsefe hep bir arada olmu, balangta doa felsefesi n plandayken, sonlara doru pratik felsefe arlk kazanmtr. Bu felsefe sistemlerinde tanr, insan ve doa, bir dnce balants iinde kavranmaya balamtr. nanca ve sezgiye deil, akla dayal bir sistem ortaya kmtr. Klasik ada yaam ve dneme damgasn vurmu en nl filozof, Periklesin de yakn arkada olan Sokrates (.. 469-399)tir. Atinal bir heykeltran olu olan Sokratesin yazl hibir eseri yoktur. Kendisi ve felsefesi hakkndaki tm bilgileri rencileri olan Platon ile Ksenophondan reniriz. Sokrates daima gerek hakikati aramann peinde gitmitir, nl sz; Tek bildiim hibir ey bilmediimdir., onun felsefesini zetler. Sokratesin en byk dman dnemin nl komedya yazar Aristophanestir. Eserlerinde Sokratesi srekli yermitir. Aristophanes (.. 448380) oyunlarnda, Sokrates dndaki dier filozoflarn ve politikaclarn yanl ve sama bulduu yanlarn da gstermeye almtr. Kular, Kadnlarn Sava, Bu-
159
lutlar en nemli eserleridir. Sokratesin en nl rencisi Platon (.. 427-347)dur. Kurduu okula Akademia adn vermitir. Bu kurum gnmzdeki niversitelerin temelini oluturur. Felsefesinin temelini dealar Kuram ve insan ruhunun lmszl zerine kurmutur. Devlet ynetim ekillerinin deimesi gerekliliini savunmu ve ideal bir devleti anlatan Politeia (Devlet) isimli kitab yazmtr. Klasik ada yaam Ephesoslu Herakleitos (.. 535?-475) ise felsefe tarihinde dinamik bir felsefi sistemi ortaya koyan ilk kiidir ve doadaki her eyin srekli deiim iinde olduunu ne srmtr. Dnemin en nl doa bilimcisi ise Anaksagoras (.. 500-420)tr. Astronomiye byk katklar olmutur. Tp alannda da bu dnemde byk ilerlemeler kaydedilmitir. Hipokrat (.. 460-377), klinik gzlemi balatan ilk kiidir ve bugn modern tbbn kurucusu olarak bilinir. Babas bir hekim olan Hipokratn lmnden sonra Kos Adasnda (stanky) bir hekimlik okulu kurulmu ve bulular gelitirilerek srdrlmtr. Corpus Hippocraticum (Hipokrat Yazlar) isimli kitabnda batl inanlar ve by ile iyiletirme metotlarn reddetmitir. Hekimlerin meslee balarken insanlk yararna alacaklar konusunda ettikleri yemin yani Hipokrat Yemini onun kurallarna dayanr. Yine Klasik ada yaam Herodotos (.. 485-425) ise modern tarihin babas olarak kabul edilir. Anadolu topraklarnda Halikarnasos (Bodrum)ta domutur. Historiai (Herodot Tarihi) isimli eseri dokuz blmden olumu ve bunlara iir ve mziin ilham perileri olan 9 Mzn adn vermitir. .. 5. yzyln sonlarna doru Yunanllar sofizm akmyla megul olmaya balamtr. nsanlarn halk meclislerinde, mahkemelerde haklarn savunmas iin gzel szler sylemesi ve karsndakini kandrabilecek kadar dzgn konumas gerekirdi. Sonuta, bu eitim tarznn yaycs olan gzel sz syleme ustalar, ehirleri gezerek, genlere para karlnda ders vermeye balarlar. Bu insanlara sofist (bilgi ustalar) ve bu akma sofizm denilmitir. Sofistlerden zellikle Protogoras nldr. Devletleri, toplumlarn kkenlerini incelemitir. Onun iin, insann dnda bir eyin var olup olmamasnn nemi yoktur, her ey insann grd, kavradna gredir. Kesin bir gerek yoktur. nsanlara gre deien nispi gerekler vardr. Periklesin Atinaya en byk katks ne olmutur?
SIRA SZDE SIRA SZDE
HELLENSTK A (.. 330-30)

A M A
DNELM
DNELM S O R U
Hellenistik an kozmopolit yapsn ve sanatn zelliklerini S O R U reneceksiniz.
.. 330-30 yllar arasn kapsayan yz yllk dnemi aratrmaclar Hellenistik DKKAT a olarak adlandrmtr. Makedonya Kral Byk skender ile balayan bu dnem, onun .. 323 ylnda lmnden sonra komutanlar tarafndan kurulan kralSIRA SZDE lklar ile .. 31 ylna kadar devam etmitir. .. 4. yzyln balarnda Yunan ehir devletlerinin arasndaki ekimeler, Makedonya Kral II. Philippos (.. 359-336)un, .. 338de kurulan Hellen Birliinin AMALARIMIZ lideri olmasn salad. Siyasi ve asker nitelikli bu birlik, toplantnn yapld yere gre Korinthos Birlii olarak anlmaktadr. Bu toplantda II. Philippos ve olu III. Aleksandros (Byk skender) Perslere kar byk bir sefer yaplacan ilan K T A P ederler. Ancak II. Philipposun .. 336 ylnda ldrlmesi sonucunda olu Byk skender tahta kar. Byk skender, Hellen Birliinin lideri ve Pers seferinin
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
160
Uygarlk Tarihi
Hellenizm: Byk skenderin Asya seferi ile Yunan kltrnn Yunanistan snrlarndan karak Dou Akdeniz ve n Asyann eski ve kkl kltrleri ile karmas ve kaynamas sonucunda oluan evrensel kltr.
Pseudodipteros: ki stun ekseni geniliinde bir stun emberi ile evrelenmi tapnak plan.
de komutan seilerek nce Anadoluyu (.. 334/333), buradan da btn Pers mparatorluunun topraklarn fethederek (.. 330), Asya Ktasnda Hindistann Pencap havzasna kadar ilerlemitir (.. 334-327). Yunanllar, kalabalk kitleler halinde Dou lkelerine girerek bir yandan kendi kltr ve uygarlklarn bu lkelere yayarken dier yandan Dounun yksek kltrnden etkilenmilerdir. Bylece, Yunan kltr ile Anadolu, Msr, Pers ve dier kltrlerin gemiten itibaren var olan ilikileri iyice birbiriyle kaynaarak kozmopolit bir kltr ortaya kmtr. Yunan dili dier toplumlarda da yaylm ve ortak resm bir dil olmutur. Bununla birlikte yerli halklar kendi dillerini kullanmaya devam etmitir. Yunan tanrlaryla Dounun gizemli tanrlar birbirinden etkilenmi, pek ok farkl inan domutur. Byk skender de Dounun gizemli dinlerinden etkilenmi ve Msrda Amon-Ra rahipleri tarafndan tanr-kral ilan edilmitir. Yunan kltrnn Dou kltr ile karp kaynamasndan oluan bu yeni kltre Hellenizm denmitir. Byk skenderin .. 323 ylnda Babilde vris brakmadan ani lm, kurduu imparatorluun ksa zamanda paralanmasna neden olmutur. skenderin Diadokhlar (halefler) olarak tarihe geen, kendisine yakn komutanlar, imparatorluun bana gemek ya da belirli blgelerde ynetimi ele alabilmek iin .. 323281 yllar arasnda kanl savalar yapmlardr. Bu savalar ve karklklar sonunda imparatorluk topraklar zerinde Msrda Ptolemaioslar Krall (.. 321-30); Trakya ve Bat Anadoludan Hindistana kadar uzanan geni topraklarda Selevkoslar Krall (.. 312-64); Makedonyada da Antigonoslar Krall (.. 276-168) kurulmutur. Bunlardan sadece Makedonya ulus devletti. Msr ve Selevkos topraklar zerinde rk ve gelenek bakmndan farkl birok ulus yaamaktayd. Selevkosun lm (.. 280) ile bu kralln topraklar zerinde Anadoluda Bergama (Pergamon), Bitinya (Bithynia), Pontus ve Kapadokya (Kappadokia), Hindistanda Baktria gibi birok bamsz krallk kurulmutur. Bu krallklar da varlklarn srdrebilmek iin ayn mcadele ortam iine girmilerdir. .. 215 yllndan itibaren Romallar ile mcadeleye balayan Makedonyallar, hemen sonra Selevkoslar ve Pontuslular Roma karsnda baarl olamazlar. Roma gleri .. 146da Makedonya, .. 133de Bergama, .. 74te Bitinya, .. 64te Pontus ve Selevkoslar ve son olarak .. 31 ylnda Aktium Savanda Ptolemaioslar Krallnn topraklarn ele geirmilerdir. Hellenistik ada Yunan kltr ile birlikte Yunan mimarisi ve sanat da Ege hatta Akdeniz lkelerinin dna karak ok geni bir alana yaylmtr. Bunun sonucunda Yunan ve Dou elemanlarnn karmas ve kaynamasyla meydana gelen karma bir sanat ortaya kmtr. Hellenistik a mimarisi genel karakteri bakmndan klasik Yunan mimarlnn devam eklindedir. Dor, yon ve Korinth dzenleri bu dnemde de kullanlmtr. Bununla birlikte baz yenilikler de kendini gstermitir. Bu dnemde stunlar daha yksek ve ince, balklar daha kk yaplmaya balanmtr. Ayrca cephe bezemesinde tata k glge oyunlar uygulanarak gzde hareketli, ho bir etki brakmas salanmtr. Bu an en nl mimar Anadolulu Hermogenesdir. .. 2. yzylda yaam olan Hermogenes, yon mimarisinde ok nemli bir uygulama olan pseudodipteros tapnak plannn yaratcsdr. Mimarn en nl yaptlar Menderes Magnesias (Ortaklar-Tekke ky)ndaki Artemis Leukophryene Tapna ve Teos (Sack)taki Dionysos Tapnadr. Heykel sanatnda ise, konularda eitlilik balamtr. Klasik a sanatnda gerek tanrlar gerek lmller ideal gzellik anlayna gre tasvir edilmitir. Asla irkin, yal, zrl insanlar konu edilmemitir. Tanrlar dingin ve ar durulu
161
Resim 6.11 Knidoslu Afrodite Heykeli.
gsterilmitir. .. 4. yzyldan itibaren heykeltra Praksiteles ile beraber tanrlar Olympos Dandan inerek insanlarn arasna karm ve tpk insanlar gibi gnlk ileriyle urarken betimlenmitir. Bunun en gzel rneklerinden biri sanatnn Knidos kenti iin yapt Aphrodite heykelidir. Gzellik ve ak tanras ilk kez bu dnemde tamamen plak biimde gsterilmitir. Yallar, genler, irkinler, cceler, ocuklar, kleler, iiler yani her snftan insan sanatn konusu olmutur. Bergamada yaayan Attaloslar slalesi de sanat politik bir ara gibi kullanarak kendi glerini gstermek istemi ve son derece gzel antlar yaptrmtr. Bergamada ok nl bir heykeltralk okulu vardr. Bu okul hem Bergama hem dier kentlere heykel retmitir. Bunun en iyi rnei bugn Berlinde bulunan Zeus Sunak/Altardr. .. 2. yzylda yaplmtr. Alt ksmndaki uzun frizde tanrlar ve gigantlarn (devlerin) sava tasvir edilmitir.
Resim 6.12 Bergama Zeus Altar.
ksmndaki frizde ise, Bergama kentinin efsanevi kurucusu Telephosun doumundan lmne kadar tm hayat hikyesi konu edilmitir. Telephos, Yunanllarn bakahraman Heraklesin oludur. Mimaride yukarda sz ettiimiz mimar Hermogenesin uygulad k-glge oyunlar burada da youn ekilde kullanlmtr. Kabartmalar barok bir slupla yaplmtr. Ac ekme, abartl hatlar, ak gzler ve azlar tata ok gzel ifade edilmitir. .. 3. yzylda Avrupann bat ksmlarnda yaayan Galat boylar Yunanistan geerek Anadoluya gelmi ve Sakarya ile Kzlrmak arasndaki blgeye yerlemitir. Attaloslar, Galatlar ile savam ve zaferlerini yaptrdklar Zeus Altar ve Galatlar betimleyen heykel gruplar ile tm dnyaya gstermek istemilerdir. Altardaki tanrlar ve gigantlarn (devlerin) sava tasvirinde aslnda gigantlar Galatlardr. Sembolik bir anlatma bavurulmutur.
Sunak/Altar: zerinde kurban kesilen ve tanrya sunu yaplan, masaya benzer, ykseke, genellikle tatan, yuvarlak veya drtgen eklinde yaplan ve kurban kanlarnn akmas iin bir delii bulunan mimari ge. Genelde tapnaklarda veya yaknnda bulunur. Tapnak dnda, tiyatrolarn orkestras iine ve agoralara yerletirilmitir. Bazen Pergamon Altar gibi ssl ve antsal bir yap biiminde yaplmtr.
162
Herakles: Babas Zeus, annesi lml olan Herakles, Yunan mitolojisinin en gl kahramandr. Roma Dnemindeki ad Herkldr.
Uygarlk Tarihi
Bu ada Arkaik ve Klasik ada kullanlan siyah ve krmz figr vazo sanatnn yerine baka teknikler moda olmutur. Sanatlar genelde boya ile yaplan motifleri terk etmi ve kabartmalar hlinde yaplan sslemeleri tercih etmitir. Metal sanatnn etkisiyle metal vazolarn taklidi olan pimi toprak kaplar da bu ada ok fazla yaplmtr. Kaplarn yzeyleri siyah astarla kaplanarak parlak bir grnm kazandrlmtr. Siyasi ve kltrel gelimeler bakmndan ok hareketli bir dnemi temsil eden Hellenistik ada tarihilik, bilim ve felsefe alanlarnda da byk gelimeler olmutur. Bu dnemin siyasi olaylar krallarn yannda bizzat sefere katlan tarihiler tarafndan kaleme alnmtr. Bu tarihilerden en tannmlar arasnda Kallisthenes, Msr Kral I. Ptolemaios ve Aristobulos saylabilir. Byk skenderin seferleri ile snrlar genileyen antik dnyada, bu seferlere katlan birok bilim adamnn balatt aratrmalar, Hellenistik a krallar tarafndan da byk destek grm, krallarn bilim adamlarn, sanatkrlar korumalar sonucunda srekli bilimsel aratrma yapan kurumlar ortaya kmtr. Aleksandria (skenderiye), Pergamon (Bergama) ve Ephesos (Efes)ta kurulan akademilerde, ktphanelerde corafya, tp, botanik, zooloji, matematik ve astronomi alannda nemli almalar ortaya konmutur. Felsefe alannda .. 4. yzyln en byk filozoflarndan biri olan, Byk skendere de hocalk yapan Aristoteles bu aa kadar felsefe ile i ie olan bilimlerin felsefeden ayrlmasn salamtr. Hellenistik ada balayan ve uzun sre varln koruyan iki nemli gr vardr: Samoslu (Sisam) Epikuros (.. 342-270) tarafndan kurulan Epikrc felsefede ama, kiinin mutluluunu ve i huzurunu salamaktr. Mutluluk, Epikrc felsefeye gre bilimle, laik aydnlanma ile elde edilir. Kader, ksmet ve lmszlk gibi kavramlar bu felsefenin dndadr. Kbrsl Zenon (.. 330-260) tarafndan kurulan Stoa felsefesinde ise, ideal bir dnya devleti ve bu devlet iinde insanlarn dmanlktan uzak olarak kardelik iinde yaamas gerektiine inanlmtr. Stoa felsefesine gre: Tm evren birbirine kat kurallar ve kanunlarla bal bir makineye benzer, tanr evrenin tmdr, yaamn amac maddi zevk deil, erdem ve akln verdii manevi tatmindir. Ksaca stoa felsefesi determinist, kaderci ve uyumcu bir nitelik tamaktadr. Her iki gr de Hellenistik a boyunca ok taraftar bulmu ve fikirleri Roma anda da gncelliini korumutur.
ESK YUNAN DNYASINDA GNLK YAAM VE L GMME GELENEKLER

AM A
Eski Yunan dnyasnn gnlk yaamn ve l gmme geleneklerini reneceksiniz.
Gnlk Yaam
Khiton: Dikdrtgen bir kuman karlkl iki kenarnn birbirine dikilmesi ya da inelerle tutturulmasyla yaplan ve deta alt ksm olmayan bir uval gibi grnen hem erkek hem kadnlarn giydii bir giysidir. Hymation: Kadnlar ve erkeklerin kulland uzun ve pelerine benzeyen bir elbisedir.
Yunanllar Antik ada tpk gnmzde olduu gibi gne kahvalt ile balamtr. Kahvaltda incir, zm gibi meyveler yenmitir. Esas n ikindi vaktidir. kisinin arasnda ikinci bir kahvalt yaplmtr. Esas yemekte et, balk ve kabuklu deniz rnleri ile sebze (lahana, fasulye, mercimek) tercih edilmitir. Kahvaltdan sonra alt tabakalara mensup kiiler gnlk ileriyle uramaya balarken, dierleri gymnasium ve agoraya gitmitir. Akamlar evin erkei ile olunun evde misafirlerini arlad symposiumlar (len) dzenlenmitir. Evin kadnlarnn ise symposiumlara katlmas yasaktr. Yunanllar gnlk yaamlarnda khiton ve hymation ad verilen elbiseler giyinmitir. Kadnlar hyma-
163
Resim 6.13 Khiton ve Hymation Giymi Yunanl Bir Kadn
tionu, khitonun stne giyerken erkekler vcuda sararak kullanmtr. Giysiler keten ya da ynden yaplmtr. Bu giysiler evin sahibesi, varsa kzlar ve kadn kleler tarafndan dikilmitir. Petasos ad verilen geni kenarl apkalar ise zellikle yolculuklarda gneten korunmak iin taklmtr. Dans, Yunan toplum hayatnda nemli bir role sahiptir. Dansn hem ruh hem fiziksel salk yapsn koruduuna inanmlardr. ok nadir olarak erkek ve kadnlar bir arada dans etmitir. Komik danslar, sava danslar, dinsel ritellere bal danslar, evlilik, cenaze ve festivallerde yaplan 200 civarnda Yunan dans vardr. Evlilik treni eski Yunan dnyasnda karanlk ktkten sonra balamtr. Gelinin ba rtldr ve kendi evinden alnarak damadn evine arabayla gtrlr. Ailesi, ellerinde hediyelerle arabay yryerek takip eder. Gelin ve damadn arkadalar mealeler ile yolu aydnlatr ve kt ruhlar korkutup karmak iin mzik alar. Trende geline bir elma ya da bir meyve paras yedirilir. ifte, sepet ve sandklarn ilerinde taklar, aynalar ve parfmler hediye edilir. .. 7. yzyldan itibaren kolonizasyon hareketi ile kleler de Yunan toplum yaamnda hayli kalabalk bir nfus olarak yer edinmitir. Yunanca doulos, Romada servus ad verilen kle, eski Yunan dnyasnda istenildiinde alnp satlan ve mrnn sonuna kadar hizmet vermek zorunda olan bir mal gibi grlmtr. Klelerin hibir politik haklar yoktur. Byk skenderin hocas olan Aristoteles, Politika adl kitabnda klelii zorunlu bir kurum olarak tanmlam ve onlarn birer alet olduunu sylemitir. Eski Yunanda hem kadn hem erkeklerin giydii giysinin ad nedir?SIRA SZDE
DN LM Antik Yunan dnyasnda lmden sonra yaamn devam edecei Einanc vardr. lenlerin yeralt dnyasnn batanrs olan Hadesin yanna gideceine inanlmS O R U tr. Ruhlar, Hadese gitmek iin Styks Nehrini gemek zorundadr. Ruhlar bu nehre kadar getiren tanr, Hermes Psykhepompos (ruhlar tayan Hermes)tur. ller, nehirde bekleyen kayk Kharona bir obol vermek zorundadr. Bu cret verilDKKAT mezse ruhlar sonsuza kadar orada bekleyecektir. lmn ardndan, o evde yas olduunun iaretlerinden biri olarak sokak kapsnn nne su dolu bir testi koSIRA SZDE nulur ve lm sessizce ilan edilir. Mezar tipleri eitlilik gsterir: En basit mezar tipi topraa alm basit dikdrtgen ukurdur. Bu ukura l yerletirilip st toprakla rtldkten sonra zerine AMALARIMIZ stel denilen dikdrtgen, kare bir ta ya da bazen bir kap yerletirilmi ve mezar sahibinin kimlik bilgileri ile onun gnlk yaamn gsteren sahneler bunun stne ilenmitir. K T A P Yunanca ad sarkophagus olan lahit bir dier mezar tipidir. Sarkophagus, kelime anlam olarak et yiyici demektir. Anadoluda son derece gzel lahitler retilmi ve antik a dnyasnn her yerine ihra edilmitir. Afyon Eyaknlarndaki DoT LEVZYON
l Gmme Gelenekleri
SIRA SZDE
NEL Hades: YeraltDtanrsdr. M Ayn zamanda antik Yunan dnyasnda lmden sonra S O R U gidilen yeralt dnyasna bu isim verilmitir. DKKAT Obol: Sikkenin en kk birimidir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
164
Resim 6.14 Halikarnassos Mauosoleumu Modeli
Uygarlk Tarihi
kimeion (scehisar) kenti, mermer oca ve lahit imalat ile antik ada ok nldr. Bugn Antalya ile Fethiye arasnda kalan ve antik ada Likya blgesi olarak bilinen blgenin lahitleri de kendine zg semerdam biimli kapaklar ile deiik bir mezar tipini sergilemektedir. Antik Yunan dnyasnn 7 harikasndan biri kabul edilen ve gnmzde de ant mezarlara adn veren Mauosoleum (gnmzde Mozole olarak gemektedir) Halikarnasos (Bodrum) kentinin yneticisi Mausolos iin, kars Artemisia tarafndan yaptrlm bir ant mezardr. Antik Yunanda, lenin br dnyada yaamna devam edeceine inanld iin yaarken sevdii zel eyalar, yiyecek ve iecekler kaplar iinde mezara yerletirilmitir. Gm tipi olarak inhumasyon ve kremasyon uygulanmtr.
165
zet
AM A
Minos Uygarln genel hatlaryla aklaynz. Merkezi Girit Adas ve bakenti Knossos ehri olan Minoslular .. yaklak olarak 3000-1300 arasnda yaamtr. Ynetim biimi teokratik olup, krallar ve soylular tarafndan ynetilmilerdir. Linear A ad verilen yazy kullanm, Akalarn Giriti zapt etmesinden sonra Linear B yazsna gemilerdir. Minosta ahap ve tekstil rnleri ok popler olmakla birlikte seramik, freskolar ile kapl saraylar, ta iilii ve mhrler de dikkat ekicidir. Minoslular bakr, seramik, kalay, altn ve gm gibi lks tketim rnlerinin ticaretiyle uram ve Yunanistan, Kbrs, Suriye Anadolu, Msr, Mezopotamya, batda spanya ile ticaret yapmlardr. Minos kltrnn kutsal sembolleri boa, takdis boynuzlar, ift yzl balta, ylan, gne diski ve aatr. Miken Uygarlnn karakteristik zelliklerini aklaynz. Mikenler .. 1600-1100 yllar arasnda Yunanistanda yaamtr. Homerosun lyadasnda anlatlan Yunanllar aslnda bu ada yaam Akalardr. Ynetim biimi krallklar biiminde olup, feodal sisteme dayanr. Linear B yazsn kullanmlardr. Minos Uygarlnn kmesinden sonra Mikenler ticaret yollarna hkim olmu, Kbrs, Msr ve Anadolu ile ticareti ilerletmilerdir. Balca ticaret mallar; parfm yalar, zeytinya, arap, fil dii plakalar, seramik, bronz objeler, altn, bakr, kalay, baharat, fil dii ve boyadr. En nemli kentleri Mikenai, Tebai, Tyrins, Pilos ve Atinadr. Bu ehirler giderek gelimi ve etraflar bugn hl bazlar grlebilen Kiklop duvarlar ad verilen grkemli surlarla evrilmitir. Miken Uygarlnn ilk izlerinin ortaya k Mikenai yerleiminde 1876 ylnda Alman H. Schilemannn yapt kaz sayesinde olmutur. Miken Uygarlnn k .. 1100 civarnda olup, kn en byk sebebi olarak kendi krallklar arasnda kan i savalar gsterilmektedir. Karanlk a/Geometrik an genel zelliklerini aklaynz. Karanlk a/Geometrik a .. 1100-900 yllar arasnda Yunanistana kuzeyden gelen Dor istilas ile balam, toplumsal ve sanat yaamnda byk deiiklikler meydana gelmitir. Dorlar
.. 1200-1100 yllarnda Yunanistan igal etmitir. Karanlk a sresince daha nceden bilinen pek ok kltrel ge kaybolmu, Yunanistann Anadolu, Orta Dou ve Msr ile olan ticari ilikileri sona ermitir. Daha erken aa ait mleklerin doal ve canl motifleri yerine keskin, geometrik desenler tercih edilmeye balamtr. Geometrik bezemelerden tr bu tarihsel srece Geometrik a ad da verilmektedir. Yunanllar bu an sonlarna doru hem dou hem batda koloni ehirler kurmu ve ticari ilikileri arttrmtr. Arkaik ada Yunan dnyasndaki siyasi ve sosyal deiimleri, sanattaki byk gelimeleri aklaynz. Yunan uygarlk tarihinin yaratc dnemleri Arkaik a (.. 650-490/480) ile balam ve her alanda byk ilerlemeler olmutur. Bu ada tyranlk yani aristokratik rejimle demokratik rejim arasnda bir ynetim biimiyle karlarz. Atinallar, .. 594te aristokratlar ile alt tabaka arasnda arabuluculuk yapmas ve ynetim biimini dzenlemesi iin Solona snrsz yetki vererek iktidarn bana getirmitir. yonyadaki Miletos kenti felsefenin oda olmutur. .. 600den itibaren Yunanistan hzla gelimi ve Atina Akropolisinin her yeri yaplar ve heykellerle donatlmtr. Kentin bu parlak dnemi .. 480 ylna kadar devam etmi; ancak bu tarihte Perslerin kenti tahrip etmesiyle bu parlak dnem bitmitir. Arkaik ada Yunan sanatnda ilk kez doal llerde heykeller yaplmtr. Dou toplumlar ile daha yakn ticari ve kltrel ilikilere girilmitir. Yunanllar onlarn sanatndan etkilenmi ancak kendilerine uygun biimde adapte etmilerdir. Arkaik ada vazo resim sanatnda da yeniliklerle karlarz. Dounun etkisiyle retilen vazolar ve bezeme geleri deierek yerini siyah figr ve krmz figr uslubu ad verilen seramik sanatna brakmtr.
A M A
A M A
A M A
166
AM A
Uygarlk Tarihi
Klasik ada Yunan dnyasndaki siyasi ve sosyal yaam, felsefe, bilim ve sanattaki byk ilerlemeleri aklaynz. .. 5. ve 4. yzyllar kapsayan dnem Klasik a ad ile bilinmektedir. Klasik an banda Yunanllar ve Persler arasnda savalar olmu ve Persler nce Anadoluyu igal ederek ardndan Yunanistana gelmi ve pek ok yeri tahrip etmitir. Yunanllar ve Persler arasnda yaplan ve Yunanllarn lehine sonulanan en nemli sava Maraton Savadr (.. 490). .. 478de Sparta dndaki Yunan ehir devletleri Atinann liderliinde, Perslere kar kendilerini korumak iin, Attika-Delos Deniz Birlii ad verilen asker ve siyasi bir birlik kurmutur. .. 461de Perikles, Atinann yneticisi ve bakumandan olmu, onunla birlikte Atina ve tm Yunan dnyas altn an yaamtr. Perikles, Atinada byk bir imar faaliyetine girimi ve kent batan aa yeni tapnak, kamu yaplar ve heykellerle donatlmtr. Bu dnemde Akropoliste nl Athena Parthenos Tapna ina edilmitir. Tapnan heykeltra, Phediastr. an dier nl heykeltralar Myron ve Polykleitostur. Klasik ada yaam ve dneme damgasn vurmu en nl filozof Sokrates (.. 469-399)tir. Halikarnassos (Bodrum)lu Herodotos (.. 485-425) da bu ada yaam ve modern tarihin babas olarak tarihe gemitir. Hellenistik an kozmopolit yapsn ve sanatn zelliklerini aklaynz. .. 330-30 arasn kapsayan dnem Hellenistik a olarak bilinmektedir. Makedonya Kral Byk skender ile balayan Hellenistik a, onun lmnden sonra komutanlar tarafndan kurulan krallklar ile .. 31e kadar devam etmitir. Hellenistik ada Yunan kltr ile Anadolu, Msr, Pers ve dier kltrlerin gemiten itibaren var olan ilikileri iyice birbiriyle kaynaarak kozmopolit bir kltr ortaya kmtr. Yunan tanrlaryla Dounun gizemli tanrlar birbirinden etkilenmitir. Byk skenderin generalleri arasnda ekimeler olmu ve Msrda Ptolemaioslar, Anadolunun gneyinde Seleukoslar, Makedonyada Antigonas slalesi krallklar kurmutur. Bu ada mimari ve heykel sanatnda da yenilikler olmutur. Anadolulu mimar Hermogenes, Menderes Magnesia kentindeki Artemis Tapnan ina etmi ve i mekn sorunlarnn zmne almtr. Hellenistik a mimarisinin dikkat ekici zelliklerden biri, tata k-glge
oyunlarnn uygulanarak gzde ho, hareketli bir etki brakmasdr. Heykel sanatnda konularda eitlilik balamtr. .. 4. yzyldan itibaren heykeltra Praksiteles ile beraber tanrlar tpk insanlar gibi gnlk ileri iinde tasvir edilmitir. Ge Klasik ada balayan bu yenilik Hellenistik ada iyice kendini gstermi ve her snftan insan sanata konu edilmitir. Eski Yunan dnyasnn gnlk yaamn ve l gmme geleneklerini aklaynz. Eski Yunan dnyasnda gnlk yaam gnmz ile baz bakmlardan benzerlikler gsterir. Yunanllar gnmzdeki gibi gne kahvalt ile balamtr. Kahvaltdan sonra alt tabakalara mensup kiiler gnlk ileriyle uramaya balarken, dierleri gymnasium ve agoraya gitmitir. Akamlar evin erkei ile olunun evde misafirlerini arlad symposiumlar (len) dzenlenmitir. Evlilik treni, eski Yunan dnyasnda karanlk ktkten sonra balamtr. Gelinin ba rtldr ve kendi evinden alnarak damadn evine arabayla gtrlmtr. Ailesi, ellerinde hediyelerle arabay yryerek takip etmitir. ifte, sepet ve sandklarn ilerinde taklar, aynalar ve parfmler hediye edilir. Eski Yunan dnyasnda lmden sonra yaamn devam edeceine inanlmtr. lenler yeralt dnyasnn batanrs Hadesin yanna giderler. eitli mezar tipleri vardr: En basit mezar tipi topraa alm, yaklak 2 metre ebatlarndaki dikdrtgen ukurdur. st toprakla rtldkten sonra stel denilen dikdrtgen, kare bir ta ya da bazen bir kap dikilmi ve mezar sahibinin kimlik bilgileri ile gnlk yaamndan sahneler tan stne ilenmitir. br dnyada yaamn devam edeceine inanld iin len kiinin yaarken sevdii zel eyalar, yiyecek ve iecekler kaplar iinde mezara yerletirilmitir. Gm tipi olarak inhumasyon ve kremasyon uygulanmtr.
AM A
AM A
167
Kendimizi Snayalm
1. Minos Uygarlnn merkezi, bakenti ve dnemi aadakilerin hangisinde srasyla ve doru olarak verilmitir? a. Girit Adas, Phaistos, .. 3000-1450/1100 b. Girit Adas, Knossos, .. 3000-1450/1100 c. Knossos Blgesi, Atina, Karanlk a d. Yunanistan, Miletos, .. 5. ve 4. yzyl e. yonya Blgesi, Priene, .. 330-30 2. Yunanistanda yaanan Kolonizasyon hareketi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Klasik ada, topraklarn yetersizlii, daha fazla kle temini ve Karadenizdeki maden yataklarna sahip olmak iin balamtr. b. Miken Dneminde, Msr ile artan ilikiler, Minoslular ile srekli sava ve ticari nedenlerden tr balamtr. c. .. 3. yzylda, Byk skender Dneminde Yunanistandaki topraklarn yetersizlii ve sikkenin Lidyallar tarafndan icad ile balamtr. d. .. 8. yzylda, Yunanistanda tarma elverili topraklarn yetersiz olmas, ayrca ticari ve ekonomik sebeplerden tr balamtr. e. .. 6. yzylda, Atina tarafndan ynetime Solonun getirilmesi ve Solonun, halk mal, mlk ve gelirlerine gre drt snfa ayrmasyla balamtr. 3. Minos Uygarlnn k sebepleri aadakilerden hangisidir? a. Dorlarn Peloponnes blgesine gelerek buradaki halk yonya blgesine ge zorlamas ve Naksos Adasndaki volkanik patlama b. Msr ile Minoslular arasnda kan Peloponnes Sava ve byk veba salgn c. .. 1380 civarnda Miken Uygarlnn giderek ykselmesi ve Thera (bugnk Santorini Adas) yanardann patlamas d. Troya Sava ve Akalarn zafer kazanmas e. yonya Uygarlnn ykselii ve Dorlarn Yunanistan igal etmesi 4. Antik Yunan dnyasnn 7 harikasndan biri kabul edilen ve gnmzde de ant mezarlara adn veren Mauosoleum ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Halikarnassos (Bodrum) kentinin yneticisi Mausolos iin, .. 350 ylnda kars Artemisia tarafndan Halikarnassos (Bodrum)da yaptrlmtr. b. Priene (Gllbahe) kentinin yneticisi olan Mausolos iin .. 550 ylnda kars Arsinoe tarafndan Prienede yaptrlmtr. c. Atina kentinin yneticisi Perikles iin .. 429 ylnda sevgilisi Aspasia iin Atinada yaptrlmtr. d. Byk skender iin .. 336 ylnda generalleri tarafndan Persepoliste yaptrlmtr. e. Solon iin, .. 650 ylnda Atinallar tarafndan Atinada yaptrlmtr. 5. Hellenistik ada nasl bir kltr ortaya kmtr? a. Msr, Mezopotamya ve Pers kltrlerinin i ie gemesiyle Dou zelliklerinin hkim olduu bir kltr ortaya kmtr. b. Yunan ve Anadolu kltrlerinin gemiten itibaren zaten var olan ilikileri artm ve Anadolu etkisinin ar bast bir kltr ortaya kmtr. c. Anadolu, Smer, Yunan ve Pers kltrlerinin ilikileri giderek artm ve sonucunda kozmopolit bir kltr ortaya kmtr. d. Yunan kltr ile Anadolu, Msr, Pers ve dier kltrlerin gemiten itibaren var olan ilikileri iyice birbiriyle kaynaarak kozmopolit bir kltr ortaya kmtr. e. Makedonya ve Yunan kltrnn gemiten itibaren var olan ilikileri artm ve saf Yunan arlkl bir kltr ortaya kmtr. 6. Miken Uygarl ne zaman ve nerede kurulmutur? a. .. 1600-1100 arasndaki dnemde Yunanistanda kurulmutur. b. .. 2500-1800 arasndaki dnemde yonyada kurulmutur. c. .. 8. yzylda Atinada kurulmutur. d. .. 1100-950 arasndaki dnemde Troyada kurulmutur. e. .. 1300-850 arasndaki dnemde Yunanistanda kurulmutur.
168
Uygarlk Tarihi
7. Khiton nedir? a. Sikkenin en kk birimidir. b. Evin erkei ile olunun evde misafirlerini arlad symposizyumlara (len) verilen isimdir. c. .. 384-322 yllar arasnda yaam ve Byk skendere hocalk yapm olan Aristo/Aristotelesin nl kitabnn ismidir. d. Yakarak gmme demektir. Kii yakldktan sonra kller ve kemikleri genelde bir mlek iine yerletirilerek ve az lenin ruhunun kmamas iin bir ta ya da kk bir kapla kapatlarak mezara konmutur. e. Dikdrtgen bir kuman karlkl iki kenarnn birbirine dikilmesi ya da inelerle tutturulmasyla yaplan ve deta alt ksm olmayan bir uval gibi grnen hem erkek hem kadnlarn giydii bir giysidir. 8. Hellenistik a hangi zaman dilimini kapsar? a. .. 1100-800 b. .. 800-500 c. .. 330-30 d. .. 400-330 e. .. 500-400 9. Olimpiyatlara 42 km. Maraton kousunun eklenmesine vesile olan nl Maraton Sava hangi tarihte, nerede ve kimler arasnda yaplmtr? a. .. 330 ylnda Anadoluda Ephesos antik kentinde Akallar ve Persliler arasnda yaplmtr. b. .. 1100 ylnda Anadoluda Troya yerleiminde Troyallar ile Akallar arasnda yaplmtr. c. .. 490 ylnda Yunanistanda Maraton Ovasnda Yunanllar ve Persliler arasnda yaplmtr. d. .. 31 ylnda ssosta Byk skender ve Persliler arasnda yaplmtr. e. .. 600 ylnda Atinada Tyran Peisistratos ve kyller arasnda yaplmtr.
10. Antik dnyann 7 bilgesinden biri olan Miletoslu Thales hangi ada yaamtr ve bilime yapt en nemli katk nedir? a. Arkaik ada, .. 624-548 yllar arasnda yaamtr. .. 28 Mays 585teki gne tutulmasn nceden hesaplamtr. b. Klasik ada, .. 500-420 yllar arasnda yaamtr. Sikkeyi icat etmitir. c. Arkaik ada, .. 638-558 yllar arasnda yaamtr. Nomos ad verilen kanunlar kartm ve bunlarn tam metnini dner tahta levhalara yazdrmtr. Ayrca zetlerini konik ta steller stne yazdrarak her yere dattrmtr. d. Arkaik ada, .. yaklak 582-500 yllar arasnda yaamtr. Matematii bir bilim haline getirmitir. e. Klasik ada, .. 427-347 yllar arasnda yaamtr. Hocas olan Sokratesin teorilerini yazd kitapta anlatarak bilime byk katkda bulunmutur.
169
Okuma Paras
Byk skenderin Hayatndan Bir Kesit VII skenderin etin, azimli, sarslmaz bir yaradl vard. Hibir eyde zorlanmaya gelemez, hibir eyi bakasnn emri zerine yapmak istemezdi. Yalnz, devi, grevi neyse, onun kendi akl, mant ile idrak eder, o zaman seve seve yapard. Babas bunu ok iyi anlamt. Onun iin oluna emir buyurmaktan kanr, ona bir eyi ancak ikna yolu ile yaptrabileceini bilirdi. te yandan, olunun ok akll, zeki, yetenekli olduunu da gryordu. Bunun iin, yalnz gzel sanatlar, bilim dallar zerine ders veren retmenlerle yetinemeyeceini anlamt. Bu delikanlnn yetitirilmesi yle pek basit bir i deildi. Sophoklesin deyimiyle, Ar gidii nlemek, doru yola yneltmek isterdi. Philippos, bu dnceyle, olunu yetitirmesi iin, filozoflarn en nlsn, en bilginini Aristotelesi ard. Ona byk paye verdi, el stnde tuttu. Bu arada byk filozofun doduu yer olan Stagira ehrini yeniden kurdurdu. Philippos bu ehri bir savata yakp, ykm, ta, ta stnde brakmamt. Stagira yeniden kurulduktan sonra oraya kaaklar, kleler yerletirdi. Kral oluyla retmenine alma merkezi olarak Stagira yaknlarnda Nymphaionu ayrmt. Filozofla rencisi orada bir sarayda kalyorlar, ak havada dolaarak ders gryorlard. Aristotelesle skenderin oturduklar ta sralar, filozofun gezine gezine ders verdii st kapal gezi yerlerini bugn bile gsterirler. Anlaldna gre, skender retmeninden yalnz ahlak, politika dersleri almakla kalmamt. Bilginlerin, kitaplara bal kalmadan azdan anlattklar baz bilgiler, srlar da vard ki bu bilgiler gizli kalr, ok kiiye retilmezdi. te, Aristoteles skendere bunlar da retmiti. Bunu, skenderin Asyaya getikten sonra filozofa yazd bir mektuptan anlyoruz. yle diyor: skenderden Aristotelese selam! Bana azdan rettiklerini yaynlamakla iyi yapmadn. nk bizim edindiimiz bilgiler herkesin mal olursa bakalarndan ne farkmz kalr? Gcmden ok yksek bilgimle stn gelmek isterim. Allahasmarladk. Aristoteles, verdii karlkta, bir yandan ihtiras tedirgin olmu bu delikanly avutmak, te yandan kendini savunmak iin, o bilgileri aklam olmakla birlikte hi de aa vurmam olduunu belirtmitir. Gerekten, yazd metafizik kitabnn hibir retici, bilgi verici yan yoktu; esas bakmndan, ancak bilgili kimselerin iine yarayacak, onlarn bildiklerini hatrlatmaktan ileriye gitmeyecek bir eserdi. Kaynak: Plutarkhos. (1980). Byk skender (Hayat ve Savalar), (ev. Vahdet Gltekin), Rado Yaynlar, stanbul.

1. b 2. d 3. c 4. a 5. d 6. a 7. e 8. a 9. c 10. a Yantnz yanl ise Minos Uygarl konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Karanlk a konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Minos Uygarl konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise l Gmme Gelenekleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Hellenistik a konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Miken Uygarl konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Gnlk Yaam konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Miken Uygarl konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Klasik a konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Arkaik a konusunu tekrar okuyunuz.
170
Uygarlk Tarihi

Sra Sizde 1 Minos Uygarl.. 2600lerde balam ve .. 1450 civarnda sona ermitir. Ancak, .. 1000 ylna kadar etkileri devam etmitir. Uygarln kyle ilgili iki sebep ne srlmtr: Birincisi, Thera (bugnk Santorini Adas) yanardann patlamas; ikincisi .. 1380 civarnda Miken Uygarlnn giderek ykselmesi ve Minos Uygarlna son vermesidir. Sra Sizde 2 Miken Uygarlnn en nemli ehri Mikenaidir. Yerleimin kurulduu tepeninin en stne kraln saray ina edilmitir. Troya Savann mitolojik hikyesine gre sava, Troyal Parisin Akal Menelaosun kars ve dnyann en gzel kadn Helenaya k olup, onu Troyaya karmas yznden kmtr. Sra Sizde 3 Dorlar olarak adlandrlan topluluun Demir ann balad bu dnemde kuzeyden gelerek .. 1200-1100 yllarnda Yunanistan igal etmesiyle Karanlk a ad verilen dnem balamtr. Sra Sizde 4 Solon, pek ok konuda deta devrim niteliinde olan yenilikler yapmtr. Kyllerin tm borlarn balam, buday ihracn yasaklam ve yeni bir sosyal dzen yaratmtr. Kiileri mal, mlk ve gelirlerine gre drt snfa ayrm ve ait olduklar snfa gre siyasal hak ile askerlik grevlerini tespit etmitir. Oy verme hakk fakir vatandalara da verilmitir. Nomos ad verilen Solon kanunlarnn tam metni dner tahta levhalara ve zetleri konik ta steller stne yazlarak her yere datlmtr. Sra Sizde 5 .. 461 ylnda Perikles, Atina kentinin yneticisi ve bakumandan olmu, onunla birlikte Atina ve tm Yunan dnyas altn an yaamtr. Perikles, Atinada byk bir imar faaliyetine girimi, kenti batan aa yeni tapnak, kamu yaplar ve heykellerle donatmtr. Sra Sizde 6 Antik Yunanda hem kadn hem erkeklerin giydii giysinin ad klitondur. Dikdrtgen bir kuman karlkl iki kenarnn birbirine dikilmesi ya da ineler ile tutturulmasyla yaplan ve deta alt ksm olmayan bir uval gibi grnen giysidir.
Alexiou, S. (1991). Minos Uygarl, (ev: E. Tl Tulunay), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Blunt, A. W. F. (1979). Bat Uygarlnn Temelleri, (ev. Mzehher Erim), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul. Boysal, Y. (1967). Grek Klasik Devir Heykeltral, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Boysal, Y. (1979). Arkaik Devir Heykeltral, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Gkat, M.A. (2001). Geographika, Yeniden Kefedilen Yunanistan, letiim Yaynlar, stanbul. Llyod, S. (1997). Trkiyenin Tarihi, Bir Gezginin Gzyle Anadolu Uygarlklar, (ev: E. Varinliolu), Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara. Malay, H. (1990). alar Boyu Klelik, Gndoan Yaynlar, Ankara. Mansel, A. M. (1988). Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Plutarkhos (1980). Byk skender (Hayat ve Savalar), (ev. V. Gltekin), Rado Yaynlar, stanbul. Saltuk, S. (1989). Arkeoloji Szl, nklap Kitapevi, stanbul. Swaddling, J. (1999). Antik Olimpiyat Oyunlar, (ev: B. Grn), Homer Kitabevi, stanbul. Tekin, O. (1995). Eski Yunan Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul. Wicherley, R.E. (1993). Antik ada Kentler Nasl Kuruldu?, (ev: N.Nirven- N. Bagelen), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.
7
Amalarmz
Plep Patricius Diktatr mparator
UYGARLIK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Roma kentinin kuruluunu, Romann Kraliyet ve Cumhuriyet dnemlerini ve btn Akdeniz ile yakn evresini ele geirmesini deerlendirebilecek, Romann nemli bir imparatorlua dnm srecini kavrayacak, Romallarn kurduu uygarln zelliklerini ve gnmze etkilerini tartabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Tetrari Sebasteion Basilika Aquadukt
indekiler
ROMADA KRALYET VE CUMHURYET DNEMLER ROMA MPARATORLUU ROMA KLTR VE UYGARLII
Uygarlk Tarihi
Roma Tarihi ve Uygarl
Roma Tarihi ve Uygarl

ROMADA KRALYET VE CUMHURYET DNEMLER
A M A
Roma kentinin kuruluunu, Romann Kraliyet ve Cumhuriyet dnemlerini, btn Akdeniz ile yakn evresini nasl ele geirdiini reneceksiniz.
Romallar cumhuriyet ynetimi altnda nce Anadolunun batsn; mparatorluk Dneminde ise Trakya ve Anadolunun dousunu ele geirmilerdir. Roma mparatorluunun doudaki geleneksel snr Euphrates (Frat) Irmadr. .S. 330 ylnda Constantinopolis (Sarayburnu/stanbul) kentinin kurulmasyla, Roma mparatorluunun bakenti de douya tanmtr. .S. 5. yy.da Roma mparatorluu, bat yars kavimler g basks ile yklm, dousunda ise halk ve devlet ynetimi Hristiyanlap Bizans mparatorluuna dnerek varln srdrmtr.
Aeneas: Bat Anadoludaki Troya Savann kaybedilmesinden sonra, ykmdan kurtulabilen Troyal kahramandr. Efsanesi Romal yazar Vergilius tarafndan Aeneas adyla kaleme alnmtr. Bu efsanede Troya Savandan kurtulanlar yneten Aeneas, pek ok maceradan sonra talyaya ulamtr.
Resim 7.1 Bir Julius Caesar Dnemi Roma Sikkesi zerinde Aeneasn Omzunda Babasn Tayarak Troyadan Ka
Roma Kentinin Kuruluu

Efsanelere gre Roma kenti, Troyal Aeneasn soyundan gelen torunlar Romulus ve Remus tarafndan .. 753 ylnda kurulmutur. Ancak arkeolojik buluntular ehrin .. 1000 yllarndan itibaren iskn edildiini gstermektedir. Roma kenti halk arlkl olarak Latinlerden olumusa da, buras Etrsk egemenlii altndayd ve Etrsk kkenli krallar tarafndan ynetilen bir ehir devletiydi. .. 509 ylnda Latinler, Etrsk idaresine isyan ederek kraliyet ailesini Roma ehrinden kovmu ve Roma Cumhuriyetini kurmulardr. Romallarn Kraliyet Dnemi hakknda bilinenler daha sonra yaam Romal tarihilerin anlattklar efsanelerle karm bilgilere dayanr. Arkeolojik veriler Roma ehrinin bu dnemdeki grnmnn byk lde talyadaki dier Et-
Resim 7.2 Roma mparatorluk anda Pisidia Antiokhias (Yalva, Isparta) Kenti Tarafndan Bastrlan Bir Sikke zerinde Remus ve Romulusu Emziren Dii Kurt
174
Latinler: talyann kuzeyindeki Latium blgesinin yerli halkdr. Etrskler: Kuzey talyada Demir anda kurulan bir kltr. Etrsklerin muhtemelen Anadolu kkenli olduu da ne srlmtr. Roma Koloni Kentleri: Yeni ele geirilen topraklarda stratejik noktalarda yeni bir kent kurarak veya nfusu yabanc olan mevcut kentlere Roma vatandalar yerletirilerek, blgenin etnik adan Romallatrlmas ve idare altna alnmas amal kentlerdir.
Uygarlk Tarihi
rsk ehirlerine benzediini gstermektedir. Romallarn zellikle mimari, el sanatlar ve din konusunda Etrsk kltrnden pek ok geyi kendilerine kattklar aktr.
Roma Cumhuriyetinin talyada Mill Birlii Salamas

Roma Cumhuriyeti kurulur kurulmaz Romallar, hlen evrelerinde srmekte olan Etrsk egemenliine kar, .. 5. yy. boyunca yakn komular olan Latin kentleriyle ortak asker ittifaklar yapmaya baladlar. Bylelikle iyice zayflamaya balam olan Etrsk ehir devletleri birer birer ele geirilir. Ele geirilen veya asker ittifaklarla sk iliki kurulan kentlerde yaayanlara vatandalk haklar tanyan Romallar blgede mill bir birlik oluturmaya baladlar. Ayrca bu blgelerde Roma koloni kentleri kurularak birlik pekitirilir. Romallar, .. 275 yllarna gelindiinde mttefiklerini ve arazilerini gney talyadaki Yunan kentlerine de yaymaya baladlar. Sadece Tarentum kenti bu ittifaka katlmayarak artan Roma basksna kar savat. Ancak sonuta Tarentum kenti de Romallara teslim oldu. Bylece Roma Cumhuriyeti talya Yarmadasnn tamamn ele geirmi oldu.
Roma Cumhuriyetinin Bat Akdenizde ve Anadoluda Egemenlii Ele Geirmesi

.. 264 ylndan itibaren Romallar Bat Akdenizdeki en nemli g olan Kartacallarla kar karya geldiler. Pn savalar olarak bilinen ve birbirini takip eden 3 savata Romallar galip gelerek Bat Akdenizde geni topraklar ele geirmilerdir. Romallar 1. Pn Savanda (.. 264-241) ilk defa dzenli bir donanma kurarak, gcn deniz hakimiyetinden alan Kartaca Devletinin donanmasn yendiler. 17 yl sren sava sonunda Kartaca bar istemek zorunda kald ve Sicilya Adasn Romallara brakt. Romallar ele geirilen bu yeni blgeyi, Roma Devletine vergi deyen ve bir vali tarafndan ynetilen bir provincia (eyalet) hline getirdiler. Bundan sonra Roma Devletine balanacak btn denizar topraklar bu yntemle ynetilecektir. Ksa bir zaman sonra Kartaca Devletinde kan i karklklardan faydalanan Romallar, bu krizi bahane ederek Sardinya Adasndaki Kartaca varlna son verdiler. Kuzeye doru da saldrgan bir siyaset izleyen Romallar, Cisalpine Galyas (Po vadisi)nn tamamn ele geirdiler ve llyria (Adriyatik denizinin dousu) ya doru yayldlar. Romallarn yaylmac politikas, Kartacallar, .. 219 ylnda balayan 2. Pn Sava (.. 219-201) ile tekrar Romallarla kar karya getirdi. Bu savata Kartaca Generali Hannibal, sava sanatnn en nl taktik hamlelerinden birini gerekletirdi. Filleri de ieren byk bir orduyla spanyadan Fransaya geip, Alp Dalarn aarak talyaya girdi. .. 216da gerekleen Cannae Meydan Savanda, Roma ordusunu yendi. Hannibal bu zaferle talyada Romallarla ittifak yapan kentlerin teslim olmasn amalyordu. Ancak ikmal yollar kesilen ve iyi savunulan ehirler karsnda baarl olamayan Hannibal, Gney talya zerinden Kartacaya dnmek zorunda kald. Bu olaanst kriz boyunca diktatr seilen Roma Generali Scipio .. 210 ylnda spanyadaki Kartaca topraklarn ele geirdi ve Hannibalin ordusunun arkasndan Kuzey Afrikaya geerek burada Hannibali yendi. .. 202de bar istemek zorunda kalan Kartaca, btn denizar topraklarn Romaya terk ederek, ykl bir sava tazminat demi ve donanmasn feshetmiti. Bylece Kartaca nemli bir g olmaktan kt. Hannibal, Kartacadan kamak zo-
Kartaca Devleti: Fenikeli kolonistlerce Kuzey Afrikada kurulmutu. Bakenti bugnk Tunusta bulunan Kartaca Devleti, Kuzey Afrikann batsna, spanya ve Fransann deniz kys blgelerine ve adalara sahip gl bir devletti.
Diktatr: Olaanst durumlarda, kriz sonulanana kadar senato tarafndan btn yetkilerin devredildii ve kararlarnn sorgulanamad, genellikle o senenin konsl olan lider.
7. nite - Roma Tarihi ve Uygarl
175
Makedonya Krall: Balkanlarn kuzeyinde, bugnk Yunanistann kuzeyi ile Bulgaristan kapsayan Hellenistik dnem krall. Pergamon (Bergama) Krall: Bat Anadoluda kurulan ve bakentinden ismini alan Hellenistik krallk. Seleukos Krall: Anadolunun gneyi ve modern Suriye topraklar ile evresini yneten bakenti Antiokhia (Antakya) olan Hellenistik Krallk. Rodos Cumhuriyeti: Rodos Adas ve Anadolunun gneybat sahil eridinde baz yerleri yneten Hellenistik dnem devleti.
runda kalarak, kendisine yeni mttefikler bulmak zere Anadoluya geti. Bu amacnda baarl olamayan Hannibal, Nikomedia (zmit) kenti yaknndaki Dakibyza (Gebze) yaknlarnda lmtr ve mezar buradadr. .. 149da kan 3. Pn Sava sonunda Kartaca Devleti tamamen yklmtr ve topraklar Roma Cumhuriyetine Afrika Eyaleti adyla katlmtr. 2. Pn Sava srasnda Makedonya Krall da Romallara kar sava at. Srmekte olan savaa Seleukos Kral III. Antiokhos Makedonlarn yannda katld. Varlklar Dou Akdenizdeki iki nemli kralln mttefik olmasyla tehlikeye den Rodos Cumhuriyeti, Pergamon (Bergama) Krall gibi kk devletler Romallar yardma ardlar. Yunanistana geen Roma ordular .. 197de Kynoskephalai Savanda Makedonyallar yendiler. Makedonya Kral V. Philippos, Yunanistan ve Ege Denizi ile Anadoludaki btn kolonilerini terk ediyor, haklarndan vazgeiyordu. Bylece Makedonya Krall da nemli bir devlet olmaktan kt. Romallar btn Yunanistann ehir devletleri hlinde bamszln ilan ettiler, ancak bu kent devletleri bundan byle kalc olarak Roma hegemonyas altna giriyorlard. .. 168 ylnda Makedonya Krallnn tekrar sava hazrlnda olduunu iddia eden Romallar bu kralla tamamen son verdiler. .. 147 ylnda Makedonya bir Roma eyaleti olarak Roma topraklarna katld. Bylece Roma Devleti Balkanlarda byk bir blgeye sahip oldu. Bu arada Anadolunun batsn byk lde ele geiren ve Yunanistana gemi olan Seleukos Kral III. Antiokhos burada Romallara yenilerek Anadoluya ekilmek zorunda kald. Onu izleyen Roma ordular, .. 190 ylnda Magnesia (Manisa) Savanda III. Antiokhosun ordusunu yenerek Seleukos Kralln da yksek bir tazminat demek ve Toros Dalar kuzeyindeki btn topraklarndan vazgemek zorunda braktlar. Bu topraklar Romann mttefikleri Pergamon Krall ve Rodos Cumhuriyeti arasnda blld. Bylece Romallar Anadoluda toprak almasalar da, kendilerine bal devletler aracl ile etki alanlarn geniletmi oldular. Artk Roma Cumhuriyeti, Dou Akdenizde de kalc bir ekilde, nemli bir g olarak ortaya km oluyordu. .. 133 ylnda Pergamon Krallnn son kral III. Attalos ldnde, kralln vasiyet yoluyla Roma Devletine brakt. Bylece Bat Anadoluyu ele geiren Romallar burada da Asia (Asya) Eyaletini kurdular. Btn bu gelimeler sonucunda spanyadan Dou Akdenize uzanan geni bir alan Roma Devletine baland, bir ksm ise gene Romann mttefikleri olan kk devletlerin kontrolne geti.
SIRA SZDE Roma kenti halk kimlerden olumaktadr ve Romada Cumhuriyet Dnemi ne zaman balamtr?
D NELM Roma Cumhuriyetinde Sosyal Yap ve DevletYnetimi
SIRA SZDE
DNELM
Patricius, (oulu Patricii): Roma kentinin yerel R U S O aristokrasisi. Comitia Curiata: yelerini DKKAT patriciuslarn oluturduu meclis. Konsl: Devleti ynetmek iin Comitia Curiata yeleri arasndan her yl seilen iki ye. AMALARIMIZ
Roma kentinde kraliyet ynetimi ykldktan sonra yeni kurulan devlet ynetim sisS O R U temi bir cumhuriyetti. Bu cumhuriyetin en nemli kurumu, yeleri patriciuslar tarafndan oluturulan Comitia Curiata idi. Bu meclis btn devlet grevlilerinin atamalarn yapmakta ve kanunlar karmaktayd. Devlet ynetimi Kmeclis iinden DK AT seilen 2 adet konsle braklmt. Bu konsller imperiuma (en yksek yetki) sahip olmakla beraber, aslnda grevleri paylamaktaydlar. ki adet seilmelerinin SIRA SZDE herhangi birinin tek bana glenerek bir krala dnmesini engelleyecei dnlmt. Ayrca meclisin sk denetimi altndaydlar. Aldklar kararlar meclisin onaylamas gerekiyordu. Ancak kentin geirdii nemli tehlike anlarnda bu konAMALARIMIZ sllerden bir tanesi meclis tarafndan diktatr seilirdi. Diktatr btn devlet yK T A P
SIRA SZDE
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
176
Senatus (Senato): yeleri patriciuslar arasndan konsller tarafndan seilen meclis. Plep: Kken olarak aa tabakadan gelen veya sonradan Roma vatandalna alnan yurttalar. Comitia Tributa: Delegelerin Roma kenti evresindeki yerleim birimlerinden seilerek gelmelerini esas alan ve plepler tarafndan kurulan meclis.
Uygarlk Tarihi
Proletaria: ehirlerde yaayan yersiz, yurtsuz ve ou zaman isiz insan kitlelerinden oluan snf.
Optimatlar: Kan ba, memuriyet veya byk toprak sahiplii vasflaryla, g ve sonrasnda asalet unvanlar kazanan eski patricius ve plepler ile memurlardan oluan snf.
Atllar (Equestrii): Para zenginlii ile asil unvan kazanan snf.
Prokonsl veya Propraetor: Bir provinciay ynetmek iin gnderilen vali.
netimini ve ordu ynetimini tek elde toplayan ve meclis kontrolnde olmayan bir makamd; ama bu olaanst yetkiler tehlike getikten sonra tekrar meclise devredilirdi. Ayrca ikinci bir meclis olan Senatus da devlet ynetiminde bulunmaktayd. Grevi sadece hkmete, yani konsllere tavsiyeler vermekti, kararlar kanun hkm tamyordu. Roma Cumhuriyetinin tarihi patriciuslar ve plepler arasnda sren snf mcadeleleri ile doludur. Plepler ilk bata devlet memurluklarna alnmadklarndan, devlet ynetiminin herhangi bir kademesinde sz sahibi olamyorlard. Bu nedenle kendi meclisleri olan Comitia Tributay kurdular. Bu meclisin ilk grevi plepleri, patricilerin haksz muamelesine kar korumakt. Bununla beraber, Roma kanunlarnn yazl hle gelmesini salamakta anahtar rol oynamtr. .. 450 ylnda pleplerin basksyla 12 levha kanunu kartlm ve Roma hukukunun temel ta olacak aile, bor, ceza ve miras hukuklar dzenlemitir. .. 3. yy. boyunca sren savalar, Romallarn talyada yaayan kylleri silah altna almasna neden olmutu. Yeni ele geirilen topraklarn vergi olarak Romaya tahl gndermeye balamalar, bu kyllerin terhis edildikten sonra rnlerini eskisi kadar krla satamamalarna ve giderek artan borlar altna girmelerine neden oldu. Bylece kk arazi sahipleri, topraklarn giderek zenginleen byk toprak sahiplerine ucuza satarak daha iyi imknlar bulabileceklerini umduklar ehirlere g etmeye baladlar. Emekli edilen askerlere yeni eyaletlerde toprak datlmas veya koloni ehirleri kurulmaya balamas bu sorunu zmeye yetmedi. ehirlerde proletaria ad verilen yeni bir sosyal snf ortaya kmaya balad. Daha zengin bir snf oluturan optimatlar ile proletaria arasnda artan huzursuzluklar zaman zaman i savalara dnebiliyordu. .. 133te politikada aktif olan Gracchus kardelerin yeni toprak reformu bu sorunu zmek iin kabul edildi. Buna gre ar toprak sahibi olan zenginler bu topraklar devlete iade edecek ve elde edilen araziler kk meblalar karl, kyllere, tekrar satlamayacak eit parseller eklinde datlacakt. Uygulama bir anlamda baarlsa da, Gracchus kardelerin optimatlar tarafndan siyasi suikastlarla ldrlmesi sonras, datlan bu topraklarn tekrar satlamamas kaidesi kaldrld. Bylece bu araziler yeniden byk toprak sahiplerinin eline gemeye balad. Ancak bu arada proletaria elindeki politik gc anlamaya balamt. Atllar snf ile birleerek bu snftan General Mariusu Halk Partinin bana ve seimle konsl pozisyonuna getirdiler. Marius, (.. 105-101), Fransa, spanya, Galya ve Germen kabileleri ile savaarak asker nfusunu geniletti ve orduda reform yaparak her snftan kiinin orduya alnabilmesini salad. Bylece proleteria kkenli kiiler de ordu kariyeri sonras devlet memurluklarna ulaabilmeye baladlar. Romallar yeni ele geirdikleri denizar topraklarda eyaletler (Provincia) kurmulardr. Bu eyaletlerin hukuksal stats savala ele geirilen bir lkenin hukuken Roma Devletinin mal olduu temeline dayaldr. Dolaysyla bu yerlerde yaayan yerli halk, Roma vatandalk hakk olmadan yaamna devam etmekle beraber, Roma Devletine vergi demek zorundadr. Roma tarafndan gnderilen prokonsl veya propraetorlar bu topraklarda sivil ve asker idareyi elinde toplamaktadr. Bu nedenle eyaletler aslnda bu grevlilerin insafna kalmt ve Romal valiler tarafndan abuk zenginlemek ve politik nfuz elde etmek iin smrlen blgelere dnmlerdi. Bu durum ancak Roma mparatorluk anda dzelecektir.
177
Roma Cumhuriyetinde Karklk ve Cumhuriyetin k

Daha az vergi deme ve devlet tarafndan cretsiz buday datmndan pay alma gibi avantajlar ieren Roma vatandalk hakkndan mahrum kalan talyadaki Roma ittifak ye kentleri, .. 90da isyan ettiler. Bu isyan ancak talyada yaayan her hr kiiye Roma vatandalk hakknn verilmesi ile durdurulabildi. Bylece talyada mill bir birlik tamamyla salanm oldu. Romadaki bu i karklklar, Pontus Krallnn, Romann Anadoludaki mttefiklerinin topraklarn ele geirebilmesine imkn tand. .. 88 ylnda Roma Devletine sava aan Pontus Kral VI. Mithridates, bu srada ar vergiler ve valilerin basksyla iyice ezilmi olan Bat Anadoludaki kentlerin de desteiyle Asia eyaletini tamamen ele geirdi. VI. Mithridates Anadoluda yaayan btn Roma vatandalarn idam ettirdi (yaklak 80.000 kii), ardndan Yunanistana geerek buradaki Roma etki alann krmaya balad. Bu gelimeler i savan eiinde bulunan talyada byk bir panie yol at. Mithridatese kar sefere gnderilmek istenen Halk Parti lideri Marius tam sefer hazrlklarna balarken, aristokrasi taraftar General Sulla, ordusu ile Romaya yryerek Marius hkmetini devirdi. Sulla, senatoya aristokratlar arlkl yeni senatrler setirerek, proleteria lehine alnm btn kararlar aristokratlar lehine evirtti. Daha sonra Yunanistanda ve Anadoluda kral VI. Mithridatesle savaarak Asia eyaletini tekrar ele geirdi. Ancak kesin zm salamadan Pontus Kral ile (.. 85/84) bar yaparak talyaya dnd. Bu arada senatoya tekrar girmeye alan Marius taraftarlar isyan ettiler. Sulla tekrar Romaya orduyla yryerek idareyi ele geirdi ve kendisini sresiz olarak diktatr ilan etti. Bylece iktidar iyice glenen Sulla ve aristokratlar bir dizi kanunla Halk Partinin tekrar glenmesine engel olacak nlemler aldlar. .. 79 ylnda Sullann lm, Marius taraftarlarnn tekrar ayaklanmasna neden oldu. Hatta spanyay Roma Devletinden kopararak burada yeni bir devlet kurdular. Sullann yerine geen ve kendisini diktatr ilan eden General Pompeius .. 72de bu isyan bastrd ve spanyay geri kazand. Bu arada talyada ayaklanan kleleri de yenerek kahraman olarak Romaya geri dnd. Ancak .. 70 ylnda Pompeius tekrar glenmeye balayan Halk Partinin tarafna geti ve senatoda Sulla Dneminde gemi olan kanunlar yrrlkten kaldrd. Bu arada Roma donanmasna nem verilmemesi, talyadaki karklklar ve Dou Akdenizde kylar kontrol altnda tutabilecek Seleukos Krall gibi devletlerin zayflam olmas bu blgede korsanln hzla yaylmasna neden oldu. Korsanlk talyaya tahl sevkiyatn engeller hle geldi. lk olarak .. 79 ylnda Anadoluya gnderilen ordu ve donanma, korsanlara kar birtakm baarlar gsterdi. Likyada korsanlarn eline gemi Olympos (Antalya, Kumluca, Delikta-ral Kyleri) gibi kentler tahrip edilerek korsanlk ksmen zayflatld. Korsanlk buna ramen .. 67de Pompeiusun Anadoluya yeni bir sefer dzenlemesine kadar devam etti. Bu arada Pontus Krall tekrar Romaya sava at. Pompeius, Pontus Kral VI. Mithridatesi de yendi (.. 64). Ardndan Anadoluda iyice zayflam Seleukos Krall gibi kk devletleri de ortadan kaldrarak geni bir blgeyi Roma topraklarna katt. Bylece Marmara Denizi gneyinde Bithynia Eyaleti, Karadenizde Pontus Eyaleti, ukurovada Kilikia Eyaleti ve daha gneyde Suriye Eyaleti kurularak Anadolunun ve yakn evresinin byk bir ksm Roma devletine katlm oldu.
Pontus Krall: Anadolunun Orta ve Dou Karadeniz blgelerinde kurulan Hellenistik dnem krall.
178
Uygarlk Tarihi
Triumvirlik: Devlet ynetimin kii arasnda paylalmas.
Cicero: Yazd pek ok kitab gnmze ulam nl Romal hatip, avukat ve devlet adam.
Pompeius, Romaya dndkten sonra, artan i sava tehlikesine kar, kendisini kral ilan etmesinden korkan rakiplerini yattrmak iin, ordusunu terhis etti ve yetkilerini senatoya devretti. Ancak askerlerine verdii cretsiz toprak datma sz ve Anadoluda kurduu yeni eyalet sistemi, ounluu aristokratlardan oluan senato tarafndan onaylanmad. Bu arada Mariusun yeeni olan Julius Caesar, Halk Partinin bana gemiti. Preoleteria temsilcisi Crassus, Caesar ve Pompeius glerini birletirerek devlet ynetimini ele geirdiler. Bu kurulan ittifaka triumvirlik adn verdiler. Triumvirler senatoya kendi taraftarlarn yerletirerek Cicero gibi aristokratlar srgne gnderdiler. Daha sonra asker ve siyasal konumlarn glendirmek iin, Crassus Suriye Valiliine, Pompeius ise spanya Valiliine getiler. Caesar ise gl bir ordunun banda Galya blgesini (yaklak bugnk Fransa) ele geirerek (.. 58) burada valililie balad. Crassusun douda randaki Part Krallna kar savarken lmesi, Caesar ile Pompeiusun birbirlerinden kukulanmaya balamalar zerine triumvirlik dald. Pompeiusun konsl olarak talyaya dnmesi ile onun etkisine giren senato, Caesara, i sava riskini azaltmak iin ordularn terhis etmesini ve Romaya dnmesini emretti. Bu karara uymayan Caesar, ordusuyla .. 49da Romaya yrd. Bunun zerine yeni bir i sava balad. Caesar yenemeyen Pompeius talyadan Balkanlara ekilmek zorunda kald. Caesar nce Pompeius taraftarlarnn bulunduu spanyay ele geirdi. Sonra Pompeiusu Yunanistanda Pharsalus Savanda (.. 48) yendi. Pompeius, Msra kat ve burada ldrld. Msra kadar Pompeiusu kovalayan Caesar, burada tahta Kralie VII. Kleopatray geirdi. Anadoluya geerek Pontus ordusunu Zela (Tokat/Zile)da yendi. nl veni, vidi, vici (geldim, grdm, yendim) szn bu savatan sonra sylemitir. .. 45te Pompeius taraftarlarnn en sonuncularn da Afrikada ve spanyada yenerek Romann mutlak hkimi olarak talyaya dnd. Kendisini sresiz diktatr setiren Caesar, ordusunu terhis etmeyerek bakomutanlk grevini de srdrmeye devam etti ve senatonun yetkilerini ksarak btn nemli kararlarn kendi onayndan gemesini salayacak yeni dzenlemeler yapt. Bu sayede bir yandan denizar topraklarda emekli edilen askerleri ve akrabalarn yerletirdii koloniler kurmak, vergi indirimleri salamak, aristokrasiyi oluturan byk toprak sahiplerinin talyadaki etkisini krmak, dier yandan eyaletlerde valilerin yetkilerini ksmak ve yerli halklara yeni haklar tanmak gibi bir dizi reformlar yaparak, hem talyadaki i sorunlar azaltm, hem de Akdeniz evresinde Roma egemenliini pekitirmitir. Ancak hem senatodan dlanan hem de yeni reformlar sonras maddi kayplara urayan aristokrasi, Romann yava yava bir tek kiinin kontrol altnda bir imparatorlua dntn sezinledi. Bunun zerine aristokratlar diktatrden Romay kurtararak cumhuriyeti yeniden kurmay amalayanlarla bir araya gelerek Caesara suikast dzenledi. Julius Caesar, .. 44 ylnda Brutus ve Cassiusun ban ektii bir grup tarafndan Roma senatosunda ldrld. Her ne kadar suikastiler ve destekileri, yeni bir cumhuriyet kurmak iin hazrlk yapm olsalar da, Caesarn yardmcs ve o srada konsl makamnda bulunan Marcus Antonius ordu destei ile Romada ynetimi ele geirdi. Julius Caesarn yeeni Octavianus ve Caesarn dier bir yardmcs General Lepidus glerini birletirerek .. 43te II. Triumvirlii kurdular. Caesar suikastine karm kiilerden balayarak, cumhuriyet ynetimini savunan btn senatrlerin ve atl snfnn yasal haklarn ve mlklerini ele geirdiler. Cicero gibi nl kiiler de dahil
179
olmak zere muhaliflerini idam ettirerek, hapsederek veya srgne gndererek dattlar. talyadan kam bulunan Brutus ve Crassusun Anadolu dahil olmak zere doudan topladklar ordular .. 42de Trakyadaki Philippi (Kavala yaknlar)de yenerek, cumhuriyeti savunan son gleri de yok ettiler. Sava sonunda triumvirler Roma topraklarnn ynetimini paylatlar: Lepidus spanya ve Afrikadaki, Octavianus, talya ve Avrupann geri kalan ksmndaki ve Marcus Antonius doudaki eyaletleri ynetmeye balad. Octavianus, politik bir hamle ile, Lepidusun .. 33te yetkilerine el koyarak, onun topraklarnn da ynetimini ele geirdi. Bu srada Marcus Antonius, Msr Kraliesi VII. Kleopatra ile evlenmi ve Douyu bir kral gibi ynetmeye balamt. Octavianus, Romann dou eyaletlerini Kleopatraya vereceini bahane ederek Antoniusa sava at. .. 31de Yunanistann gneybatsnda Aktium Krfezinde yaplan deniz savan kazand. Octavianus, Antonius ve Kleopatray sndklar Msra kadar kovalayarak, bu blgeyi ele geirdi. Zaferi kesinleince Antonius ve Kleopatra intihar etti. Bylece Octavianus, Roma topraklarnn tek hkimi oldu.
SIRA SZDE Roma kentinde kraliyet ykldktan sonra yeni kurulan devlet ynetimi nedir ? Bu ynetimin en nemli kurumu ve grevleri nelerdir? SIRA SZDE
ROMA MPARATORLUU
A M A
DNELM
DNELM S O R U
S O R U Romann nemli bir imparatorlua dnm srecini reneceksiniz. DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE Octavianusa, .. 27 ylnda senato tarafndan Augustus (yce) unvan verildi ve bu tarihten itibaren bu unvanla anlmaya balad. Ayn yl kendisine gene senato tarafndan prokonsl yetkilerinin en geni ekli (imperium)AMALARIMIZordularnn ve Roma bakumandanl verildi. Bundan byle bu yetkilerini de ifade etmek iin imparator unvann da kullanmaya balad. Roma mparatorluu, Augustusun imparator K T A P unvann kullanmas ile .. 27 ylndan itibaren balatlr. Bu dnemde senato tavsiye kararlar vermekle beraber asl yetki bata bulunan impaTELEVZYON ratordadr. Senato hl talyay ve iinde ordu bulunmayan eyaletleri ynetmek iin memurlar tayin etmektedir; ancak Augustusun reformlar NTERNET ile bata Msr olmak zere ok sayda zengin eyalet dorudan imparatorun ahsna baldr. Ayrca imparatorun emir ve kararlar dorudan kanun yetkisi tamaktadr. Augustus, talya ve eyaletlerde nfus ve servet kaytlarn yenileyen saymlar yaptrarak vergi sistemini yeniledi ve vergilerin dorudan Roma imparatorluk memurlar tarafndan toplanmasn salad. Augustus, i savalar nedeniyle ok ypranm Roma topraklarn reformlarla tekrar dzene sokarken, asker anlamda da byk lde barl
Julius-Claudiuslar Dnemi (.. 27-.S. 68)
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ResimK7.3 T A P
Roma mparatoru Augustusun TELEVZYON Vatikanda Sergilenmekte Olan Mermer Heykeli

NTERNET
180
Uygarlk Tarihi
bir siyaset izlemitir. mparatorluk snrlarn Ren, Tuna, Frat Irmaklarna genileterek muhafaza etmitir. Augustus, btn icraatlarn en salam kopyas Ankyra(Ankara)daki Augustus Tapnann duvarlarnda korunmu olarak gnmze gelen vasiyetnamesinde anlatmaktadr. Augustustan sonra tahta kendi ailesinden gelen imparatorlar gemeye balamt. Bunlardan bazlar Augustusun barl siyasetini srdrse de mparator Claudius (.S. 41-54), Britanyann gneyi, Trakya, Mouretania (Fas ve Cezayirin bir ksm) gibi blgeleri de Roma mparatorluuna balayarak Roma topraklarn biraz daha geniletmitir. mparator Caligula (.S. 37-41) ve mparator Nero (.S. 5468) ise zorba davranlar ve dikkatsiz harcamalar ile halk isyana yneltmilerdir. lki ldrlm, dieri ise intihara zorlanmtr. Bunlardan sonra yeni seilecek imparatorun saptanmasnda Praetoria sz sahibi olmu, bundan byle ordunun imparator seiminde dorudan mdahaleleri ska grlmeye balanmtr. Julius-Claudiuslar Dnemi, olumsuz baz olaylara karn, Roma imparatorluk tarihi ve uygarl iin altn bir adr. Roma edebiyatndan, mimarisine pek ok konuda nemli gelimeler kaydedilmitir. zellikle eyaletler, rnein Anadoluda bulunan blgeler ve kentler, bar ortam sayesinde artan bir refah seviyesine kavumulardr. zellikle ehirlerde yaayan zengin kesim, Roma ordusundan terhis olan eyalet kkenli askerler kanun yolu ile Roma vatandalk haklar kazanmaya balam ve daha st seviyelerde grevlere gelerek Roma devletinin idaresinde rol oynamlardr. Gerek artan refah, gerekse Roma mparatorluunda ykselen eyalet kkenlilerin geldikleri ehirlere yaptklar yardmlar Ephesus (Efes), Aphrodisias (Geyre), Perge (Aksu) gibi Anadolu kentlerinde ve dier yerlerde gzlemlenebilecek M.S. 1. yy. ile artan mimari faaliyetlerde kendisini gstermektedir.
Flaviuslar Dnemi (.S. 69-96)

mparator Neronun lm zerine snrlardaki ordularn pek ou kendi generallerini imparator yapmak istedii iin i sava balad. Vespasianus, dou ordularnn destei ile dierlerini yenerek imparator oldu. Vespasianus ve ondan sonra tahta geen oullar dneminde Roma vatandal eyaletlerde iyice yaylmtr. zellikle atllar snfna katlarak Roma mparatorluunun asil kesimine katlan ve memuriyetlerde ykselen bu kiiler arasndan imparatorluk makamna bile ulaanlar olacaktr. Flaviuslar Dneminde Anadolu kentlerinde refahsal ykselii devam etmitir.
Resim 7.4 Roma Kentinin Antik adaki Hlini Gsteren Bir Maket. n planda Flaviuslar Dneminde Tamamlanan Colosseum (amfitiyatro) grlmektedir
Antoninuslar Dnemi (.S. 98-193)

Flaviuslar Hanedannn son yesi mparator Domitianus (.S. 81-96)un ldrlmesinden sonra, saygn bir senatr olan Nerva (.S. 96-98) tahta geti. Nerva, kendisine veliaht olarak o sralar Roma mparatorluunun en gl kiilerinden birisi
181
olan General Traianusu gsterdi. Bylelikle i savalara engel olmak iin devlet ynetimine en uygun kiinin, akrabalk ilikileri olmasa da, bir nceki imparator tarafndan veliaht ilan edilmesi gelenei balam oldu. Traianus (.S. 98-117) imparator olunca tekrar fetih politikas izledi. Bu dnemde Dakia (bugnk Romanya) blgesi ele geirilerek yeni bir eyalet yaplmtr. Traianusun dier asker harektlar douda gereklemitir. zellikle i karklklarla bouan Parthia zerine dzenlenen seferlerle Dou Anadolunun byk bir ksm ele geirilmi, Frat ve Dicle Irmaklar arasndaki blgeden Basra Krfezine kadar olan kesim ile Arabistann, muhtelif blgeleri de Roma mparatorluuna katlmtr. Ancak Traianusun .S. 117 ylnda Selinus (Gazipaa)da lmesi nedeniyle bu fetihler kalc olmam; sonraki mparator Hadrianus (.S. 117-138) zamannda snr tekrar Frat Irmana geri ekilmitir. Hadrianus Dnemi Roma mparatorluunun her taraf iin en grkemli dnemdir. Hadrianus, ynetimi srasnda uzun gezilere karak pek ok sorunu yerinde incelemi ve zmtr. Bu gezilerin iki tanesi Anadolu ilerine kadar uzanr. Bu sayede pek ok Anadolu kenti gerek imparatoru karlamak, gerekse belli imtiyazlar salamak sayesinde byk imar hareketlerine girimitir. Hadrianus kendisi de bu faaliyetlere katklarda bulunmutur; rnein Karadenizin dalgalar ile bouan Trapezos (Trabzon)a bir dalgakran yaptrm, yakn zamanda deprem geirmi Nikaia (znik) ve Nikomedia (zmit) gibi kentlerin tekrar imar iin byk miktarlarda para balamtr. Hadrianusun evlat edinerek yerine veliaht gsterdii Antonius Pius (.S. 138161) Dneminde zellikle bat snrlarnda Germen kabileleri ile savalar yaplmtr. Ayn dnemde Anadoluda meydana gelen iki ayr deprem Bithynia ve KariaLykia kentlerine zarar vermi, imparator yklan kentlere para yardmlarnda bulunmutur. Sonraki imparator Marcus Aurelius (.S. 161-180) ise bir filozoftu. zellikle onun zamannda memurlarn asalete gre deil, yaptklar iin deerine gre deerlendirilmesine nem vermitir. Ancak lmnden sonra tahta kendi olu Commodus (.S. 180-193)un gemesi ile devlet ynetimindeki becerikli evlatlklarla imparatorlarn getirdii Altn a sona ermitir. Commodusun bir suikast ile ldrlmesi ile Antoninuslar devri sona ermitir. Antoninuslar devri imparatorlarnn byk ksm eyaletlerden gelen ve Roma vatandalk hakkn sonradan elde etmi ailelerden gelmekteydi. Belki de bu dnemde Romal olma fikri, Latin kkenli eski ailelerin soyundan gelmekten te, kken nemsenmeden bir devlete ait vatanda olmaya doru dnm; artan saylarda halk kitleleri Roma vatandalk hakk kazanmlardr. zellikle memuriyetlerde ykselen ve ou yoksul veya eyalet kkenli ailelerden gelen bu yeni zmre sayesinde yetenekli olanlar st makamlara ulaabilmitir. Bu sayede Roma mparatorluu edebiyat, hukuk, bilim, mimari, sanat gibi dallarda da en st seviyesine ulamtr.
Resim 7.5 Roma mparatoru Marcus Aureliusun Mermer bst. stanbul Arkeoloji Mzeleri (Foto: Ahmet Tolga Tek)
182
Uygarlk Tarihi
Severuslar Dnemi (.S. 193-235)

mparator Commodusun ldrlmesinden sonra gene tahta kendi adaylarn geirmek zere hareket eden farkl asker birlikler arasnda balayan i sava, Pannonia Valisi iken kendisini imparator ilan eden Septimius Severus (.S. 193-211)un zaferi ile sonulanarak bu imparatordan ismini alan Severuslar Hanedan baa gemitir. Severuslar Dneminin en nemli icraat, Caracalla (.S. 211-217) Dneminde kaleme alnan bir emirname ile Roma mparatorluu snrlar iinde yaayan herkesin Roma vatanda yaplmasdr. Bylece Romal ve vatandalk hakk olmayan eyaletli arasndaki farklar ortadan kaldrlmtr. Severuslar Hanedanndan gelen son imparator olan Severus Alexander (.S. 222-235)in ldrlmesi ile Severuslar Hanedan sona ermitir.
Asker mparatorlar Dnemi (.S. 235-284)

Lejyon: Roma ordusundaki ana birlik. Her lejyona bir numara, kartel eklinde bir standart ve bir eref nvan verilirdi.
Limes: Snr boyunda kurulan kaleler ve surlardan oluan savunma sistemi.
Bu dnem btn Roma mparatorluunun karklklara boulduu bir sretir. mparatorlarn seilmesinde Romadaki Praetoria birlii ile eyaletlerdeki lejyonlarn pek ou sz sahibi olmaya alm ve lke srekli i sava durumunda kalmtr. Bu durum snrlarn gvenliini de azaltarak imparatorluu yklma noktasna getirmitir. Yaklak 50 yl sren bu srete 40a yakn kii imparator ilan edilmi, kimi zaman farkl yerlerde kendilerini imparator ilan eden 4-5 general arasnda savalar srmtr. .S. 2.yy.n ortasndan balayarak Tuna ve Ren Irmaklar civarnda yaayan barbar kabileleri, doudan gelen glerle yerlerinden edilerek, Roma topraklarna gemeye balamlardr. ou zaman limesler sayesinde pskrtlen bu aknlarn bazlar i blgelere szmakta baarl olmu, ancak Romallar her seferinde stn gelmeyi baarmlardr. Ancak Severuslar Dneminden balayarak baz kuzeyli kabilelerin barl yntemlerle Roma topraklarna gemesine izin verilmitir. zellikle tarmsal blgelere yerletirilen bu gmenler ayn zamanda asker birliklere katlyorlard, dolaysyla .S. 3. yy.da Roma lejyonlarnda etnik kken olarak Roma topraklar dna ait olan ok sayda asker bulunmaktayd. .S. 3. yy.n ortasnda Roma mparatorluundaki i karklklar snr gvenliini azaltnca Got kabileleri ve dier Germen kkenli halklar Tuna ve Ren Irmaklarn byk kitleler hlinde aarak Roma topraklarn yamalamaya baladlar. nceleri snrlarda etkili olan bu aknlar, .S. 250-260l yllara gelindiinde gittike i blgelere ulamaya balamtr. Got kabileleri Anadoluya da gemi, Ephesus, Nikomedia, Nikaia gibi Bat Anadolunun nemli kentlerini ele geirerek yamalamlardr. Got aknlar Side (Selimiye)ye kadar ulamtr. mparator II. Claudius (M.S. 268-270) tarafndan byk bir yenilgiye uratlmalar ile Got tehdidi byk lde giderilse de, zellikle tarm arazilerinin savala tahrip olduu blgelerde Roma topraklarna esirler kalabalk gruplar hlinde yerletirilmitir. Bu halk topluluklar ileride Roma mparatorluunun yklmasnda etkili olacaklardr. randa Part Hanedann ykarak gl bir devlet kuran Sasaniler de Romallarn zayflamas ile Roma topraklarn ele geirmeye balamlardr. zellikle 240l yllardan balayarak Frat Irman defalarca aan Sasani birlikleri baz savalarda geri pskrtldyse de, .S. 260 ylnda Edessa (Urfa) yaknlarnda yaplan bir savata mparator Valerianus (.S. 253-260) esir edilmitir. Sasaniler, Tarsus ve Caesaria (Kayseri) gibi nemli kentleri ele geirerek yamalamlardr. Romaya bal vasal bir devlet olan Palmyra Krall (bugnk rdn), Sasanileri yenerek geri pskrttyse de, bu kralln kendisi, Kralie Zenobia Dneminde Msr, Suriye ve
183
Ankyra (Ankara)ya kadar Anadoludaki Roma topraklarn ele geirmitir. Bu tehdit ancak mparator Aurelianus (.S. 270-275) zamannda sona erdirilebilmitir. Hi kukusuz Roma mparatorluunu bu dnemde en ok etkileyen dier bir olay byk veba salgndr. Got gleri ile Roma topraklarna ulaan bu salgn zellikle metropollerde yaayan halk etkilemiti. mparator II. Claudiusun kendisi de dahil olmak zere Roma mparatorluunda yaayan nfusun neredeyse 1/4 veba salgn sonucu hayatlarn kaybetmitir. Kendisini imparator ilan eden generaller arasnda sren i savalar, barbar kabilelerin ve Romann komularnn lke iine aknlar, yerel lekli isyanlar, ekyalk, korsanlk ve byk veba salgn btn Roma mparatorluunda sosyal yapy ve ehirlerin grnmn deitirmitir. rnein uzun bir sredir refah ve bar iinde yaayan Anadolu kentleri tekrar sur inaatlarna balamlardr. Bunun iin kimi zaman ehirlerdeki kamu yaplar sklerek acil ina edilmesi gereken surlara ta salanmtr. Artk pek ok yerde ssl kamu yaplarnn yapm durmu, ehirlerdeki mevcut kamu yaplar da bakmlar yaplamaz ve iletilemez hle gelmeye balamtr. Sava ve saldrlar zellikle korunmasz kylere zarar vermitir. Bu dnemde tarmsal retimin dmesi nedeniyle srekli ktlklar yaanmaya balanmtr. Ticaretin durma noktasna gelmesi, ehirlerin ihtiyalarn karlayamaz hle gelmesine neden olmuur. Vergi toplanmasnn zaman zaman imknsz hle gelmesi nedeniyle, merkez hazine boalm, parada maden ayarlarnn azaltlmas zorunlu bir hle gelmitir. Bu da yksek bir enflasyona neden olmu, meta fiyatlar hzla ykselie gemitir. Roma mparatoluu yklmak zereyken, mparator II. Claudius ve Aurelianusun asker zaferleri ile d tehditler ve i isyanlar sona erdirilmitir. Asker alanda yaptklar yenilikler Ge Roma dnyasn ekillendirecektir. ncelikle her iki imparator da ehirlerin savunulmas iin sur inaatlarna destek vererek, savunmay artk birer kale grnm alm geni corafi alanlara yaymlardr. Hantal kalan ve snrlar aan barbar kabilelerine kar koyamayan lejyonlar yava yava yerlerini ar zrhl svari birliklerine brakmaya balamlardr. Bu birlikler hzl bir ekilde, snrlardan ieri szan saldrganlara ulaarak, tehditleri engellemeye balamlardr. Savunmal kentler ve onlar koruyan svari birlikleri Ortaa dnyasnn temellerini atmaya balayacaktr.
Tetrari Dnemi (.S. 284-324)

mparator Diocletianus (.S. 284-305) ynetimi ele aldktan sonra temelleri kendisinden nce atlmaya balanm yapsal reformlara nem vermitir. Diocletianus artk doal snrlarna ulam ve ok geni bir corafyaya yaylm olan Roma mparatorluunun tek bir kii tarafndan, tek bir merkezden idare edilemeyeceini kavram durumdayd. Bu nedenle Antoninuslar devrindeki gibi, yetenekli bir kumandan olan Maximianusu Caesar ilan ederek kendisine veliaht yapt. Sonra Augustus payesi vererek kendisi ile ortak imparator ilan etti. Bylece Maximianus kuzey snrna mdahale edebilecei Mediolanum (Milano, talya)dan Bat Roma topraklarn, Diocletianus ise Balkanlar ve Dou Anadoluya rahata ulaabilecei Nikomedia (zmit)dan Dou Roma topraklarn ynetecekti. Bylece Roma mparatorluu resm olarak ikiye blnmese de, idari anlamda Dou ve Bat olarak blnm oluyordu.
184
Resim 7.6 Roma mparatoru Diocletianusun Mermer Bir Bst. stanbul Arkeoloji Mzeleri (Foto: Ahmet Tolga Tek)
Uygarlk Tarihi
Dioecesis: Eyaletlerin topland byk idari blge.
.S. 293 ylnda snr gvenlii iin bu ynetim tarz biraz daha gelitirilerek iki yeni Caesar tayin edilmitir. Konstantius, Galya ve Britanyay, Galerius ise Suriye ve Msr idare etmekle grevlendirildiler. Bylece 4l ynetim tarz, yani tetrari kurulmu oldu. dari reformun en nemli zelliklerinden biri, Diocletianus tahta getiinde 48 adet olan eyaletlerin tamamnn blnerek, daha kk yeni eyaletler oluturulmas ve saylarnn 104 gemi olmasdr. Burada ama zengin eyaletlerde glenerek imparator olmak zere isyan edecek valilerin nnn kesilmesidir. Ayrca senato ve imparator eyaletleri arasndaki farkllklar kaldrlm; btn eyaletler 12 adet dioecesis altnda gruplandrlmtr. Bylece idare rahatlatlarak belirgin bir dzen iine sokulmutur. Ayrca asker ve sivil ynetim tamamen birbirinden ayrlmtr. Enflasyona kar mali reformlar da yaplmtr. rnein; Aizanoi (avdarhisar/ Ktahya), Aphrodisias ve dier kopyalarndan tannan ve .S. 301 ylnda kaleme alnan Narh Emirnamesi ile imparatorluk apnda varolan her trl meta ve hizmet iin denecek en yksek fiyatlarn sabitlenmesi denenmi; yeni tip ve birimlerde sikkeler baslarak paraya duyulan gvensizlik sona erdirilmeye allmtr. Mali durumdaki reformlar baarl olamam, enflasyon ve paradaki bozulma Ge Roma Dneminde de devam etmitir. Diocletianus ve Maximianus .S. 305 ylnda kendilerini emekli ederek yerlerini Konstantius ve Galeriusa brakmlardr. Her iki imparator da kendilerine yeni Caesarlar atayarak olaysz bir ekilde baa geseler de, Constantiusun lm ile tekrar i savalar patlak vermitir. Constantiusun olu olan ve bat ordularnn desteini alan I. Constantinus (.S. 306-337)un, son rakibi Liciniusu, .S. 324te nce Hadrianopolis (Edirne), sonra da Krysopolis (skdar, stanbul)te yenerek ortadan kaldrmas ile Roma mparatorluu tekrar tek bir kiinin ynetimi altna girmitir.
Constantinuslar Dnemi (.S. 324-363)

I. Constantinus, Diocletianusun balatt reformlar srdrmtr. En nemli icraat, imparatorluun tek bir bakentten idare edilmesinin mmkn olmamas nedeniyle yeni bir bakent kurmas olmutur. Bu amala, corafi bakmdan olduka elverili bir yerde olan kk Byzantion (stanbul/Sarayburnu) kenti yeni imar faaliyetleri ile geniletilerek .S. 330da Constantinopolis adyla Roma mparatorluunun ikinci bakenti ilan edildi. Roma kentinden pek ok kamu kurumu ve memurlar buraya tand, ksa srede yeni bakent, eskisini glgede brakacak kadar nem kazand. I. Constantinus dier yandan i sava srasnda, Roma mparatorluunda iyice yaylm olan Hristiyanlara kar toleransl davranarak onlarn desteini ald. Ynetimi sresince, zellikle din konusunda farkl dinlere inananlarn kiisel tercihlerinde hr olduklar ve birbirlerine saygl davranmalar gerektiini bildiren pek ok emirname yaynlad. Bylece imparatorlukta artmakta olan pagan dinleri ve Hristiyanlk arasndaki ekimelerin yaratt gerilimi azaltmay amalyordu. I. Constantinus, Roma mparatorluunun idaresini Caesar ilan ettii olu ve iki yeeni arasnda blmtr. lmnden sonra, bunlar arasnda tekrar atma-
Pagan: Hristiyanlk dini Roma mparatorluunun resmi dini olarak kabul edildikten sonra Yunan ve Roma tanrlarna ve kltlerine tapnmay srdrenler, Roma devleti tarafndan dinsiz olarak grlp pagan olarak bilindiler.
185
lar meydana gelmi, dier yeenleri ve kardelerini yenen Constans (.S. 337-350) ldrlene kadar Bat Romann, II. Constantius (.S. 337-361) ise Dou Romann hkmdar olmutur. II. Constantius kardeinin ldrlmesi zerine Bat Roma topraklarn da ele geirmi, ailesinden fertleri Caesar ilan ederek idareyi ok elden srdrmeye almtr. I. Constantinusun oullar vaftiz olarak Hristiyan olduklarn aka ilan etmiler ve kilise idaresini desteklemilerdir. Bu dnemde Hristiyanlk hzla gelimitir. Constantinus slalesinin son imparatoru Julianus (.S. 361-363) ise pagan idi ve tapnaklara eski onurlarn iade etmek iin aba gstermiti. Ancak Sasanilerle yaplan bir savata lmesi zerine Roma mparatorluunda pagan gelenek kendisi ile son bulmutur. Roma mparatorluu ne zaman kurulmutur? lk imparator hanedan hangisidir ve bu haSIRA SZDE nedann dnemi neden nemlidir?
SIRA SZDE
Dier Ge Roma mparatorlar
DNELM
DNELM S O R U
Julianusun lm zerine ordunun mdahaleleri ile bir dizi general imparator olS Orta mutur. Ancak bu dnemde Hunlarn batya doru ilerlemesi ile O R U Avrupadaki kavimler yerlerinden edilerek Roma snrlarna yklenmeye balamtr. mparator I. Valentinianus, Tuna Irman aan kabilelere kar baarl bir dizi sava yapsa da, DKKAT sefer srasnda M.S. 375 ylnda lmtr. Olu Valens, Visigot ve Ostrogotlarla Trakyada karlam, ancak M.S. 378 ylnda Hadrianopolis (Edirne) yaknlarndaSIRA SZDE ki savata yenilerek ldrlmtr. Ordunun istei ile Augustus ilan edilen I. Theodosius, bu artan tehditlere kar baarl savalar yaparak imparatorluun kurtarcs olmutur. Theodosius .S. 395 ylnda Roma mparatorluunu Bat ve Dou olaAMALARIMIZ rak kalc bir ekilde oullar arasnda blmtr. Bat Roma mparatorluu, halk arlkl olarak Latince konuan blgelerde kurulmutu. Ancak kavimler gnn etkisi ile Germen kabileleri .S. 2.yy. ortalarnK T A P dan balayarak bu blgelere yerlemeye balamtr. Bu blgenin idari olarak ayrlmas .S. 286 ylnda Diocletianus tarafndan gerekletirilmiti. Blgenin ayrlmas .S. 395 ylndaki blnme ile kesinlemitir. Bakenti RomadanLdahaYkorunakl ve TE EVZ ON kuzey snrna daha yakn bulunan Mediolanum (Milano) idi ama .S. 402de bakent Ravennaya tanmtr. Bat Roma mparatorluu .S. 476 ylnda son imparatoru Romulus Augustusun taht Visigot Kral Odoacere terk etmesi ile yklmtr. NT RNET Bu tarihten itibaren Germen kabileleri kendi devletlerini kurarakE modern Avrupa devletlerinin temellerini atmlardr. Dou Roma mparatorluu ise bakenti Constantinopolis olmak zere, imparatorluun Yunanca konuulan blgelerinde kurulmutur. Latince, hukuk ve kanun metinlerinde resm dil olarak kullanlmaya devam etse de, .S. 6. yzylda resm dokmanlardan karak yerini tamamen Yunancaya brakmtr. Dou Roma mparatorluu varln, stanbulun 1453 ylnda Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethedilmesine kadar srdrmtr. Bu devlete verilen Bizans ad, tarihiler tarafndan eski Roma mparatorluu ile kartrlmamas iin bir ayrm meydana getirmek amac ile taklm modern bir yaktrmadr. Bizans imparatorlar ve halk devletin yklna dek kendilerini Romal olarak grmlerdir. Dilimize de geen Rum kelimesi aslnda Romal demektir. Roma mparatorluu hangi imparator tarafndan ve ne zaman ikiye SIRA SZDE blnmtr?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
186
Uygarlk Tarihi
ROMA KLTR VE UYGARLII

AM A
Romallarn kurduu uygarln zelliklerini ve gnmze yansyan etkilerini reneceksiniz.
Roma Toplumunda Din

Romallar ok tanrl yani paganistikti. Romallarn ilk kltleri Etrsk etkileri tamayan Latium blgesinin yerel tanrlaryd. Her aile kendi koruyucu kltne zel nem vermekle beraber dier tanrlara da tapyordu. Latin tanrlar grnleriyle Yunan tanrlarn andrmaktaydlar. Fakat Yunan mitlerinin Roma mitlerine dnmesi ancak mparatorluk Dnemine doru gerekleecektir. Erken Roma dininin bir zellii, sava veya dier resmi ilerde mutlaka ncesinde tanrlar tarafndan bu iin kutsanp kutsanmadn lmek iin kehanetlerde bulunulmasdr. Bu amala kesilen kurban hayvanlarnn i organlar incelenmekte, gkyzndeki kularn uular yorumlanmaktayd. mparatorluk Dneminde Roma imparatorlarnn bazlar yaarken, bazlar ise ldkten sonra tanrlatrlmtr. Bu klt Tanra Roma kltyle birletirilmi ve zellikle eyaletlerde geliimi tevik edilmiti. rnein Ephesosda (Efes) drt ayr imparator adna Sebasteionlar ina edilmiti. Ankyra (Ankara)daki Augustus Tapna da bu amala yaplan bir yapdr. Romallar, kendi inanlaryla elikiye dmedii ve toplumsal sorunlara yol amad srece ele geirdikleri yeni blgelerdeki yerel dinlere kar toleransl davranmlardr. Dolaysyla eyaletlerdeki mevcut kltler gelierek ve bakent Roma veya dier metropollere de yaylarak varlklarn srdrmlerdir. rnein Anadoluda Tun andaki kkenlerini hlen koruyan pek ok yerel klt Roma Dneminde mevcut olmay srdryordu. Ancak rnein Galyada Romallara kar politik rgtlenmeyi salayan Kelt dinleri sert bir biimde yok edilmitir. Ayn ekilde tek tanr inancn savunan, dolaysyla Romann kendi kltlerini tanmayan Yahudilik ve daha sonrasnda Hristiyanlk iddetli bir biimde cezalandrlmaya ve bastrlmaya allmtr. rnein Kuds kenti, Hz. Sleyman tarafndan ina ettirilen Yahudilerin kutsal tapnann bir sebasteiona dntrlmesini, iine tapnlmak zere bir Roma imparator heykeli yerletirilmesini Yahudilerin kabul etmemesi zerine kan isyan sonrasnda (.S. 70) Romallar tarafndan yklmtr. Yamalanan ve yklan yaplardan bir tanesi tapnan kendisidir. Bugn bu yapdan geriye kalan tek para Alama Duvardr ve bu gelenein de doma sebebi bu olaydr. .. 2. yzyldan balayarak Romallarn kendi tanrlar ile yabanc tanrlar arasndaki fark ortadan kalkmaya balamtr. zellikle Dou dinleri ve Yunan tanrlar Roma pantheonunda yerlemitir. rnein Anadoludaki Frigya blgesinin nemli klt Kybele de Romada Magna Mater (Byk Ana) adyla tapnm grmeye balamtr. Tanrann Pessinus (Ballhisar, Eskiehir)da bulunan tapnanda yer alan klt imgesi (siyah bir meteor ta) Romaya tanarak buradaki yeni tapnaa yerletirilmitir.
Sebasteion: Tanra Roma ve tanrlam Roma imparatoruna tapmak iin ina edilen tapnak.
Resim 7.7 Ktahyadan Ele Geen Roma Dnemine Ait Mermer Bir Stel zerinde Frigya Blgesinin Yerel Tanrlar stanbul Arkeoloji Mzeleri (Foto: A. Tolga Tek)
187
zellikle .S. 2 ve 3. yzyllardaki veba salgnlar, politik ve ekonomik sorunlar ve savalar, halk topluluklarnn dnya zerindeki hayatn niteliklerini aa grmelerine yol amtr. nsann kendi zek ve abasyla iyi bir hayat srebileceini savunan klasik dnem dnce tarz terk edilmeye bunun yerine ancak bir ilahn yardm ile baka bir dnyada daha iyi bir hayatn onlar bekledii dncesi yaylmaya balamtr. zellikle parlak trenleri ve gizemli karakterleri ile insanlara ekici gelen Dou dinleri, lmden sonra baka bir dnyada ikinci bir hayat mjdeledikleri iin olduka popler olmulardr. Bu sorunlara cevap veremeyen klasik tanrlar ise yava yava terk edilmitir. Bu nedenle klasik pagan kltleri de deiime giderek, synkretik tanrlar oluturmulard. Bylece bu kltlerin mistik zellikleri glendirilerek dier kltlerle rekabet etmeleri amalanyordu. Msrdan gelen sis ve Serapis klt, veya ran ve Dou Anadolu zerinden gelen Mithraizm ve Hristiyanlk .S. 2 ve 3. yzyllarda olduka yaylmlardr. Mithraizm Roma ordusunda popler olarak Ren ve Tuna Irmaklar evresi, ngiltere gibi blgelerde gelimitir. Msr kltleri Dou Akdeniz ve zellikle Anadoluda yaygnca tapnm grmlerdir. Hristiyanlk, mparator Augustus zamannda Hz. sa tarafndan kurulmutur. .S. 1. ve 2. yzyllarda zellikle fakir halk arasnda gizlice btn Roma mparatorluu snrlar ierisinde hzla yaylmtr. Ancak Hristiyanlar Romann dier kltlerine ve zellikle tanrlatrlm Roma imparatorlarna inanmadklar iin Roma devletinin dman saylarak iddetli bir bask altna alnmlardr. Buna ramen bu dinin poplerlii sonucu .S. 4. yzylda I. Constantinus zamannda Hristiyanlk nce serbest brakld, sonra da Roma mparatorluunun resm dini oldu. Hatta .S. 4. yzyl sonu - .S. 5. yzyl banda paganizm yasaklanm, pagan tapnaklar ve dier mlkleri kiliseye devredilmitir. Bu nedenle pek ok antik tapnak kiliseye dntrlmtr. rnein Ankyra (Ankara)daki Augustus Tapna ve Pergamon (Bergama)daki Msr kltlerine tapnlan Kzl Avlu kiliseye dntrlen Anadoludaki Roma tapnaklarnn gzel rnekleridir.
Synkretik: Pek ok deiik pagan tanrsnn kltleri ve dolaysyla zelliklerinin birletirilmesi ile ortaya kan kark kltler.
Roma Mimarl
Roma mimarlnn ana hatlar Yunan ve Etrsk mimari temellerini alarak gelimitir. Mimarlar genellikle kamu hizmetine veya orduya alnyor, bylelikle Roma mimarlnn zellikleri bakent Roma dnda, eyaletlerdeki dier kamu projelerinde de uygulanabiliyordu. zellikle Britanya (ngiltere) gibi daha nce barbar olan blgelerde yeni ele geirilen eyaletlerde Roma ordusu yollar ina etmi, ehirlemenin balamasn tevik etmitir. Londinium (Londra), Colonia Agrippina (Kln) gibi pek ok Avrupa kenti Roma Dneminde kurulmu ve gelimitir. Anadoluda ise ehircilik Roma ncesi dnemde balad iin zaten bu tarz yerleimler mevcuttu, ancak Romallar eitli blgelerde mevcut kentleri gelitirerek yeni metropoller yaratmlardr. Ankyra (Ankara) ve Caesaria (Kayseri) bunlara rnek olarak saylabilir. Romallar mevcut kentlerin yeni yap tipleri ile gelimesini salamlardr. Bugn Trkiyedeki antik kentlerde grlen antsal mimari eserlerinin byk ksm Roma Dnemine aittir: rnein Side, Perge, Aspendos ( de Antalya ilinde), Ephesos (Efes), Pergamon (Bergama)dakiler gibi. Roma Dneminde yeni kurulan kentlerin birounda Yunanllar tarafndan kefedilen zgara tipi planlama kullanlmtr. Modern ehirciliin atas olan bu uygulamann Roma Dneminden kalan gzel bir rnei Nikaia (znik) kentinde hl grlebilir.
188
Uygarlk Tarihi
Zafer Tak: Bir zaferi kutlamak iin ina edilen antsal kap. Roma Hamamlar: Sadece ykanma amacyla snrl kalmayan, eitim, spor ve kltrel faaliyetler iin de kullanlan ok meknl ve ok amal byk yaplar.
Resim 7.8 Ankyra (Ankara)da Bulunan Roma Hamamnn Plan ve Canlandrma izimi
Basilika: Mahkeme ve borsa binas. Amfitiyatro: Plan tam daire eklinde olan tiyatro yaps, Trkiyede bu form nadir olarak kullanlmtr, yarm daire planl tiyatrolarn bu kelime ile adlandrlmas yanltr. Aquadukt: Suyun arazideki eimleri ve ukur yerleri amas iin ina edilen kemerler zerinde ykselen su kprleri. Atriumlu ev: Odalar merkezi ve tepesi ak bir avlunun etrafnda yer alan ev plan tipi.
Antsal yaplarda Romallar zellikle yksek yap formlarn uygulamlardr. Dolaysyla Yunan veya Etrsk tarz yekpare tatan yaplar hl yaplmakla beraber, tula ve imento gibi malzemeler daha youn kullanlm, kemer, tonoz ve kubbe gibi mimari formlar yaygnlamtr. Pergamon (Bergama)daki Kzl Avlu tamam tuladan yaplan bir Roma tapnadr. Tulalarn zerleri ince mermer levhalarla kaplanarak, tatan antsal mimari izlenimi verilmitir. Romadaki Pantheon yapsnn kubbesi, ina edilmi ilk kubbeler arasndadr ve imento kullanlarak ina edilmitir. Romallar zellikle Roma kentinde zafer taklar ina etmilerdir. Anadoluda bu form, zafer amal olmayan antsal kaplar iin kullanlmtr. Zafer taklarnn ge dnemden bir rnei ise Constantinopolis (stanbul, Sarayburnu)de ina edilen Theodosius Takdr. Beyaztta stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi nnde temelleri bulunmaktadr, bir sava tasvir eden kabartmalar ise Beyazt Hamamnn d cephesinde grlebilir. Aphrodisiasta (Geyre) bulunan Tetrapylon ise, alnl kemerler zerinde tanan bir yapdr. Bu ehirdeki Aphrodite Tapnann kutsal alannn giri kaps olarak ina edilmitir. Romallarn mimariye soktuklar yeni yap tipleri arasnda en nemlisi hamamlardr. Tonozlar kullanlarak ina edilen bu yksek yaplar pek ok antik kentin en byk yaplaryd. Ankyra ve Ephesostaki hamam yaplar bu tre iyi rneklerdir. Dier bir yeni yap tipi basilikadr. Kalabalk insan kitlelerini ierisine alabilen bu yap tipinin mimari formu Ge Roma Dneminden itibaren ilk Hristiyan kiliseleri iin de model olarak kullanlmtr. Romallar Yunan tarz at nal biimindeki tiyatro yapsnn plan tipini deitirerek yarm daire hle getirmiler ve sahne binasn tatan ina etmeye balamlardr. Aspendos (Belks, Antalya) tiyatrosu btn Akdenizde bu trn en iyi rneidir. Daha ok bat eyaletlerinde yaygn olan amfitiyatro ise tam daire veya elips planldr. En nemli rnei Romadaki Colloseumdur. nemli bir baka yap tipi aquadukttr. Suyun ehirlere uzak mesafelerden tanabilmesi iin kaynaktan gelen su ok dk bir eimle su yollarna verilmi, ova ve vadi gibi derin noktalar bu su yollarnn aabilmesi iin su kemerleri ina edilmitir. Bu kemerlerin gzel bir rnei Aspendosta ve Ge Roma Dneminden bir rnei ise stanbulda Valens Aquaduktnde (Bozdoan Kemeri) grlebilir. Suyun ehir iinde eme ve evlere taksimat veya yksek noktalara kartlabilmesi iin su kuleleri ina edilmi; bunlara su, sifon yntemi kullanlarak sevk edilmitir. zel konutlarda Romallar Akdeniz etrafnda ele geirdikleri blgelerin yerel mimarisini devam ettirmilerdir. Dolaysyla rnein Orta Anadoluda bulunan hyklerde kerpi konut mimarisi veya Likyada ta temelli ahap yaplar devam etmitir. Atriumlu evler en yaygn konut trleri arasndadr. Ephesostaki Yama Evler bu trn gzel rnekleri arasndadr. Roma gibi byk kentlerde ise tula
189
Resim 7.9 Romann liman kenti Ostiada bulunan ok katl bir apartmann maketi. Bina tula, imento, kemer ve tonoz kullanlarak ina edilmitir.
kullanlarak ina edilen apartmanlar zellikle daha fakir insanlarn konutlarn oluturmaktadr. Roma konutlarnn duvarlar, sahiplerinin gelir dzeylerine gre deien kalitede boya ile yaplm duvar resimleri, zeminleri ise kk ta taneleri ile yaplm mozaiklerle kaplanyordu. rnein Zeugmadan bulunan ve Gaziantep Arkeoloji Mzesinde sergilenen mozaikler ve duvar resimleri bu tarz konutlarn sslemeleridir.
Roma Heykel Sanat

Romallar Yunan heykeltraln temel olarak alp gelitirmilerdir. Buna karlk zellikle mitolojik konularda kullanlan modeller Yunan bayaptlardr. Roma kentleri ve resm yaplar bunlarn kopyalar ile sslenmitir. Gerek Roma heykeltralnn zellikleri portre heykellerinde grlebilir. Olduka realist bir slup izleyen bu sanatta sadece nemli kiiler deil, normal halk da tasvir edilmitir. Roma antlar Romallarn zaferlerini vurgulayabilecekleri nemli kamusal alanlar oluturuyordu; bu nedenle politik propaganda amal pek ok ant dikilmitir. rnein Roma kentinde Traianus Forumunu ssleyen antsal stun, mparator Traianusun Dacia (bugnk Romanya) blgesine yapt seferin tasvirleriyle ssldr. Her Roma ehrinde bulunan ok saydaki imparator heykelleri gene bu kategoride ele alnabilir. Anadoluda Roma mparatorluk anda pek ok heykel atlyesi kurulmutur. zellikle Aphrodisias veya Pamphylia heykeltralk okullar bunlar arasnda saylabilir. Roma rlyef sanatnn ok gzel rnekleri lahitler zerinde de grlmektedir. Anadoluda retilen kabartmal lahitler Roma mparatorluunun her tarafna satlmtr. rnein Dokimaion (sehisar, Afyonkarahisar); Prokonnessos (Marmara Adas) ve Aphrodisias mermer yataklarndan elde edilen kaliteli mermer hem mimari bezemeli paralar hem de heykel ve lahitlerin retiminde kullanlmtr.
Resim 7.10 Roma mparatorluk Dneminden Mermer Bir Lahit. stanbul Arkeoloji Mzeleri (Foto. A. Tolga Tek)
Roma Ordusu
Roma Ordusu Cumhuriyet Dneminde Yunan modeli (phalanks) terk edilerek tekrar dzenlendi. Lejyon ad verilen dzenli birlikler oluturuldu. lk Roma ordular tamamen patriciuslardan olumaktayd. Fakat zamanla plepler de orduya alnmlardr. Buna ramen Roma Cumhuriyet Dneminin sonlarna kadar ordu etnik kken olarak Romallardan oluan mill bir karakterdeydi. Ancak Cumhuriyet Dneminin sonundan itibaren asker ihtiyacn karlamak iin yaban-
190
Uygarlk Tarihi
clar da lejyonlara alnmaya ve belirli srelerle orduda hizmet vererek Roma vatandalk hakk kazanmaya balamlardr. Bu nedenle Roma ordusu, Romal olma fikrinin ele geirilen topraklarda yaylmas iin anahtar bir rol stlenmitir. Roma ordusu sadece asker birliklerden olumaz. Roma lejyonlarnda mhendisler, mimarlar, doktorlar, zanaatkrlar ve dier mesleklerde uzmanlam kiiler de bulunmaktayd. Bu nedenle Roma ordusu grev yapt blgelerde yol, kpr, su kemerleri gibi kamu inaatlarn gerekletirmi, bu blgelerin ekonomik olarak kalknmasnda nemli rol oynamtr. Ordu ayn zamanda madencilik ve maden ileme yntemleri, seramik ve cam retimi gibi zanaatlarn yaygnlamasnda nemli rol oynamtr. Ayn ekilde yiyecek ve erzak ihtiyac iin pek ok rnn de en byk alcs olarak ordu nemli bir ekonomik pazar yaratyordu. Roma ordusu ayn zamanda yollar zerinde istasyonlar kurarak posta hizmetlerini gerekletirmitir. eitli kentlere yerletirilen kk asker birlikler, vergilerin toplanmas ve polislik grevlerini de yerine getirmitir. Roma Cumhuriyet Dneminin sonlarndan itibaren emekli askerlerin devlet tarafndan toprak verilerek yeni kurulan kolonilere yerletirilmesi sayesinde, emekli olduktan sonra da problemli blgelerde huzurun korunmasnda anahtar rol oynamlardr. Anadoluda da rnein Pisidia (Isparta-Burdur illeri ve civar) blgesinin dalk alanlarn kontrol altnda tutmak iin bu blgede kurulan ve emekli askerlerden oluan koloniler, bu blgenin huzurunun salanmasnda nemli olmulardr. Roma ordusu Cumhuriyet Dneminden itibaren siyasette nemli rol oynamtr. Roma tarihi, bazen iki veya daha fazla generalin devlet ynetimini ele geirmek iin savamalaryla kan i savalarla doludur. zellikle .S. 3. yzylda younlaan bu gelime nedeniyle, orduda disiplin azalm, askerler imparatorlar istedikleri gibi ynlendirmeye, semeye veya tahtan indirmeye balamlardr. .S. 2 ve 3. yzyllarda giderek artan sayda yabanc, Roma ordularna alnmaya baland. Bylece Roma snrlarnn korunmas Romal olmayan unsurlarn orduda ykselmeleri ile onlarn eline geti. zellikle .S. 3. yzylda Roma askerleri evlenme hakk kazanarak, kendilerine ekonomik zorluklar nedeniyle denemeyen maalarna karlk olarak henz emekli olmadan nce datlan topraklara yerlemeye baladlar. Bu durum ilenemeyen geni arazilerin tarma almasn salamakla ve Ortaan tmar sistemini oluturmakla beraber, Roma ordusunun hareket kabiliyetini azaltm; zellikle svari birlikleriyle Roma snrlarna gemeye balayan kabilelerin zapt edilmesini imknsz hle getirmitir.
Roma Hukuku
lk Roma kanunlar krallk dneminde ortaya kmtr. Cumhuriyet Dneminde Roma hukukunun temel ta olarak aile, bor, ceza, miras hukuklarn dzenleyen ve .. 450 ylnda kartlan 12 levha kanunu ile yazl hle gelmeye balayan Roma kanunlar, Roma Cumhuriyetinin son yllarnda farkl kategorilerde konulara cevap verebilecek geni bir hle ulamtr. Bu dnemde kanun koyma yetkisi senatoda idi. Konsl yardmcs olan praetorlar yarglk grevini stlenerek kanunlarda belirtilen hukukun yorumlanmasn ve uygulanmasn salamlardr. Zanllarn kendilerini savunabilmesi iin avukatlk meslei ortaya kmtr. nl hatip Cicero, devlette eitli kademelerde hizmet vermi olsa da ana meslei avukatlkt. eitli davalarda yapt savunma konumalar gnmze ulamtr. mparatorluk Dneminde senato kanun kartmaya devam etmitir. Ancak imparator emirleri (Constitutio) de kanun hkmnde saylmtr. mparator Diocletianus dneminden itibaren btn kanun yapma yetkisi imparatorda toplanmtr. m-
191
paratorlarn emirnameleri Ge Roma Dneminde bir araya getirilerek kodexler hlinde yaynlanmtr. Bugn Batl devletler ve Trkiyenin kulland kanunlar, eski Roma hukukunun gnmz artlarna gre uyarlanmas ile kaleme alnmtr.
Roma Ekonomisi
Roma Cumhuriyet Dneminde patricius kesiminin talya ve eyaletlerde byk topraklar ele geirmesi, krsal alanlardan ehirlere g eden, topraksz, isiz ve vasfsz proleteria snfn oluturmutu. mparatorluk Dneminde zellikle Augustusun reformlar bu sosyal rahatszlk yaratan durumun zmn hedeflemitir. Yeni kurulan koloni kentleri ile emekli askerler ve topraksz vatandalarn eyaletlere yerletirilmesi tevik edilmi, borlarn affedilmesi ile zor durumdaki fakir halk rahatlatlm, yeni i sahalar alarak bunlara i bulma yollar denenmitir. Diocletianusun reformlarna kadar olan srete, ierisinde asker bulunan eyaletler ve Msr gibi zengin baz blgelerin vergileri imparator hazinesine gidiyordu. talya ve asker bulunmayan eyaletlerin gelirleri ise senato kasasnda toplanmaktayd. mparator gelirleri ayrca tahl satlarndan alnan yzdeler ve madencilik haklarnn ak artrmayla verilmesi gibi yntemlerle gelitirilmiti. mparatorluk kasas ncelikle ordunun gereksinimlerini karlamakta, ama dier yandan pek ok kamu harcamasnn finansmannda da kullanlmaktayd. rnein eitli depremlerde zarar gren Anadolu kentlerinin tekrar inas iin imparatorluk kasasndan balarda bulunulmutur. Senato kasas ise memur maalarnn denmesi ve senato eyaletlerindeki kamu harcamalarnn finansman iin kullanlmaktayd. Zaman iinde btn maalar imparatorluk kasasndan denmeye balanmtr. Roma mparatorluunun tccarlar, arlkl olarak Akdeniz ve Bat Avrupadaki Roma topraklarnda oluan bar ortamndan faydalanarak uzun mesafeli ticaret yapar duruma gelmilerdir. Arkeolojik kazlarda ayn retimhanelerde retilmi benzer metalarn birbirlerinden binlerce kilometre uzaklktaki noktalarda ele gemeleri hi artc deildir. Ancak ticaretin dier bir yn snrlar dna uzanmaktadr. Baltk Denizi kysnda retilen amber ve krkler imparatorlua tanm, bunlar karlnda cam, metal ve para denmitir. Ayn ekilde kervan yollar yardm ile dounun ipei ve baharat batya tanmtr. Bugn bu ticaretin izlerini in gibi yerlerde ele geen Roma sikkelerinde grebilmekteyiz. Asya ticareti Kzldenizden balayarak deniz zerinden de srdrlmtr. Hindistan kylarnda Romallarn kurduu pek ok ticaret istasyonu saptanmtr. Msr zerinden ve kylardan kle, egzotik hayvan ve deerli eya ticareti iin Afrika ilerine kadar uzanan ticaret rotalar kurulmutur. Roma Dneminde parann dzenli ve kaliteli baslmas, vergilerin toplanabilmesi, imparatorlua gelir getiren sektrlere yatrmlar yaplmas sayesinde, cumhuriyetin zenginlemesi ile .. 2. yy.da artan fiyatlar, .S. 3. yy. ortas krizine kadar hemen hemen sabit kalmtr. .S. 3. yy.da yaanan siyasal kriz ve ekonomik sonular, parann maden ayarlarnn drlmesi gibi nedenler yksek bir enflasyona neden olmutur. Ge Roma Dnemi boyunca bu buhran srmtr.
Resim 7.11 Roma Dnemine Ait Bir Kaptann Mezar Steli stanbul Arkeoloji Mzeleri (Foto. Ahmet Tolga Tek)
192
Uygarlk Tarihi
Romallar ak artrmalar, hisse senetleri, bonolar ve bankalar, devlet gvenceli krediler, ipotek gibi gnmz ekonomisinde yer alan faaliyetlerin hepsini kullanmlardr. Bunlarn hepsi daha nceki devirlerde ortaya kmakla beraber, Roma Dneminde her yerde yaygnca kullanlan sistemlerdir. Roma Dneminde byk teknolojik icatlar yaplmam olsa da mevcut bilgilerin endstriyel uygulamas yaygnlamtr. rnein Ge Hellenistik Dnemde Lbnan kylarnda kefedilen camn flenerek hzl retimi teknii, Augustus zamannda hzla btn Roma topraklarna yaylm ve kolaylaan retim sayesinde cam yaygn ve ucuz bir meta hline gelmitir. Roma Dneminde ortaya kan pencere camlarnn mimariye etkisi bile bu tek daldaki retim kolaylamasnn gstergesidir. Bir baka rnee bakacak olursak, Klasik Dnemden beri varl bilinen sifonlarn Roma Dneminde yaygn kullanm sayesinde, yksek noktalara su tamak kolaylamtr. Sifonlar maden iletmelerinde su tahliyesini kolaylatrm ve daha derin madencilik yaplmas mmkn hle gelmitir. Her ne kadar asl ama asker olsa da, Romallar her gittikleri yerde yollar ina etmilerdir. Bu yollar asker birliklerin ve tehizatlarnn sevkiyatn kolaylatrmakta, ayn zamanda blgedeki yerleimlerin ekonomik olarak Roma topraklarndaki dier yerlere balanmasn da salamakta idi. Yollar zerinde kurulan hanlar ve polis karakollar sayesinde uzun mesafelerde gvenli yolculuklar mmkn olmutur. Romallarn gene bu yollar kullanarak ilettii olduka dzgn bir posta sistemleri de bulunmakta idi.
Roma Kltrnn Gnmze Etkileri

Romallarn gnmze etkisi pek ok alanda hissedilebilir. zellikle Bat kltr temellerini Roma Dnemine balamaktadr. Bunda ana neden kukusuz corafi olarak Romallarla ayn topraklar paylamaktan ok, ngilizce, Franszca, Almanca gibi pek ok Avrupa dilinin Latinceden gelimi olmasdr. Latince, Batda Orta alarda din, edebiyat, kltr ve bilim dili olarak kullanlmaya devam etmi, bu nedenle Roma Dneminden kalan pek ok yazl eser muhafaza edilerek, ada bilim ve Bat Edebiyat bu temeller zerinde ekillenmitir. Romallar bilim tarihinde nemli keiflere imza atmam olsalar da, mevcut bilginin, zellikle kendilerinden nceki Yunan kltrnn keiflerinin pratie geirilmesi ve yaylmasnda byk rol oynamlardr. Bu nedenle gnmzde zellikle fen bilimlerinde pek ok bilimsel terim hl Latincedir. rnein tp gibi dallarda Roma Dneminin bilimsel eserlerinin slam dnyasna da byk etkileri olmu, baz Roma Dnemi yazl eserleri sadece Arapa evirileri ile gnmze ulaabilmi, Arapa nshalar sonradan Avrupa dillerine evrilmitir. Pek ok Ortaa devleti kendisini Romann devam ilan etmitir. Bu nedenle Roma kanunlar, Roma Dneminde temelleri bulunan devlet kurumlar ve devlet ynetim modelleri, Avrupa tarihinde pek ok kere denenmitir. Trkiye Cumhuriyeti de, Batl devlet ynetim eklini esas ald iin bizim kanunlarmz ve devlet kurumlarmz da Roma modelinde ina edilmitir. Roma sanatnn nemli eserleri, Roma Dnemi kentleri, gnmze pek ok rnei ile ulamtr. Bu eserler, gnmze ulaan edebiyat rnleri ile beraber Rnesans gibi fikir ve sanat akmlarnn domasna neden olmulardr. rnein Roma Dneminden kalan resim ve heykel rnekleri, talyadaki Rnesans sanatlar iin modeller olmulardr. Rahatlkla denilebilir ki Bat sanat Roma Dnemi mirasn temel alarak, bunun zerine ina edilmitir.
193
Resim 7.12 Roma Kentindeki Pantheonun Ksmn ve Kubbesini Gsteren Yalboya Tablo. G. P. Panini tarafndan 1734 yl civarnda yaplmtr ve Washingtonda Ulusal Sanat Galerisinde (National Gallery of Art) sergilenmektedir.
Mimaride pek ok form Roma Dnemi temellerinden gelimitir. rnein malzeme olarak imento ve tula daha nceden bilinse de, bunlarn yaygn kullanm ilk kez Roma Dneminde denenmi ve gnmzde de devam etmektedir. Dolaysyla ok katl yaplarn yaygnlamas Roma Dneminde balam ve srmtr. Vitrivius gibi Roma Dnemi mimarlarnn yazl eserleri ve Pantheon gibi gnmze ulaan Roma Dnemi binalarnn kendileri Ortaalarda ve gnmzde mimariye ilham vermitir. Grld gibi Romallarn etkisi gnmzde sadece geriye braktklar arkeolojik kalntlar ve mzeleri ssleyen eserler ile deil, ayn zamanda kltrel ve bilimsel etkileri ve devlet ynetimi ve kurumlar vastasyla da srmektedir.
SIRA SZDE Romallarn mimariye kazandrdklar yeni yap tipleri ve ilevleri nelerdir?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
194
Uygarlk Tarihi
zet
AM A
Roma kentinin kuruluunu, Romann Kraliyet ve Cumhuriyet dnemlerini ve btn Akdeniz ile yakn evresini ele geirmesini reneceksiniz. Roma kenti efsanelere gre Remus ve Romulus tarafndan kurulmutur. Halk talyadaki Latium Blgesinin yerli halk olan Latinlerdir. Ancak kent bir sre sonra Etrskllerin kontrolne geerek Etrsk kkenli krallarn ynettii kk bir kraliyetin merkezi olmutur. Romallar .. 509da Roma Cumhuriyetini kurdular. Roma Cumhuriyeti evredeki kentlerde ittifaklar yaparak ksa bir srede talyann tamamn ele geirdi. Sonra Kartacallar yenerek Bat Akdeniz ve Kuzey Afrikada geni blgelere hakim oldu. Ayn zamanda Balkanlarda da topraklarn geniletti. .. 1. yzyla kadar olan srete Romallar Dou Akdenizde de topraklar elde ettiler. Roma Cumhuriyeti politik ekimeler sonucunda kan i savalar nedeniyle ykldnda Akdenizin neredeyse tamamna hkimdi. Romann nemli bir imparatorlua dnm srecini reneceksiniz. savalardan galip kan Octavianus, Augustus adyla ilk Roma imparatoru olmutur. Roma imparatorlar senato ve halkn politik gcn kstlayarak mutlak bir ynetime getiler. Genellikle ordunun etkisiyle veya ordu ierisinden seilen Roma imparatorlarnn hkimiyetinde, .S. 1 ve 2. yzyllarda Romallar egemenliklerini Avrupa ilerine ve Akdenize komu geri kalan yerlere yayarak Roma mparatorluunun en geni snrlarna ulatlar. Kimin imparator olacann saptanmas iin zaman zaman kan ksa sreli i savalara ramen lke iinde genel bir bar havas hakimdi. Bu nedenle bu dnemde imparatorluk genelinde yaanan ekonomik refah sayesinde ehirler geliti, grkemli eserlerle donatld. .S. 3.yy.dan balayarak imparatorlarn tayininde ordunun farkl birimlerinin sz sahibi olmak istemesi Roma mparatorluundaki huzuru bozdu. Tekrar youn i savalar yaanmaya balad, imparatorluk ayn anda hkm sren farkl imparatorlarn elinde blnmeye balad. Bununla birlikte Kavimler Gnn basklar Roma snrlarnda hissedilmeye balad. Snrlar aan kabi-
A M A
leler ve dier dmanlar i sava nedeniyle zayflam Romallara kar baarl olmaya baladlar. .S. 3. yzyln sonunda yaplan idari reformlarla lke iindeki karklk azaltld. Buna karlk Roma imparatorlarnn mutlak gc iyice pekiti. .S. 4 ve 5. yzyllarda Roma mparatorluu lke iinde byk sosyal deiiklikler yaad. Hristiyanlk hzla yaygnlaarak devlet dini haline dnt. Ancak Kavimler G zellikle imparatorluun Bat yarsnda iyice yayld. Giderek Germen kkenli halklarla mevcut Latince konuan halk topluluklarndan oluan imparatorluun Bat yars ile, arlkl olarak Yunan kkenli ve Yunanca konuan Dou yars arasndaki farklar oalmaya balad. nce Constantinopolisin ikinci bir bakent ilan edilmesi ile, .S. 395te de kesin olarak mparatorluun ikiye blnmesi ile bu farkllklar keskinleti. Artk devlet dini olan Hristiyanlktaki mezhep ayrlklar bu politik ve corafi blnmeyi izledi. Bat Roma mparatorluu .S. 476da ykld. Dou Roma mparatorluu ise Ortaalarda varln srdrd. Bu devlet, tarihiler tarafndan Bizans adyla adlandrlmtr. Romallarn kurduu uygarln zelliklerini ve gnmze yansyan etkilerini reneceksiniz. Din: Romallar ok tanrl dinlere tapyorlard. Buna karlk ele geirdikleri topraklarda Roma politikasyla elimedii srece yerli halkn dinsel tercihlerine karmamlardr. Roma mparatorluk ann banda ortaya kan Hristiyanlk ilk balarda yadrganm ve zaman zaman yasaklanmtr. Ancak halk arasnda hzla yaylan bu din, Ge Roma Dneminde devletin resm dini olmu, gene ayn dnemde ok tanrl dinlere tapnmann yasaklanmasyla Roma mparatorluunda izin verilen tek din haline dnmtr. Mimarlk: Romallar ynettikleri yerlerde yollar ve ticaret rotalar oluturarak ehirlerin gelimesini salamlardr. Asker veya ekonomik anlamda stratejik yerlerde yeni ehirler de kurmulardr. zellikle tula, imento gibi ucuz ve hafif yap malzemelerini, kemer, tonoz gibi tayc yntemlerle beraber kullanarak ok katl
A M A
195
yksek yaplar yapabilmilerdir. zellikle imparatorluun refahnn yksek olduu dnemlerde kamu harcamalarnn dikkatli kontrol ve doru planlanmasyla Roma mparatorluunun btn ehirleri grkemli, antsal kamu yaplarna kavumulardr. Heykel: Romallar Dneminde Yunan heykeltralnn ba yaptlarnn kopyalar pek ok yerde retilmi olsa da, zellikle portre heykelciliinde Romallar ok stn yaptlar meydana getirmilerdir. Heykeltralk ve dier sanatlar zaman zaman imparatorluk politikalarna uygun olarak, politik mesajlar veren eserler de retmilerdir. Ordu: Lejyonlar eklinde rgtlenen Roma ordular, disiplin ve iyi bir eitime sahip olarak ilk balarda girdikleri hemen hemen btn savalar kazanmlardr. Bar zamanlarnda ordu, vergilerin toplanmas, yollar ve kamu yaplarnn inaatlar gibi kamu projelerinde altrlarak Roma uygarlnn hzla yaylmasnda ana ara olmutur. Dier yandan Roma ordusu Cumhuriyetin sonunda ve mparatorluk Dnemi boyunca politikaya karm; zaman zaman Roma mparatorlarn belirler veya kendi ierisinden kartr hle gelmi ve bu nedenle i savalarn kmasna neden olmutur. Ge Roma Dneminde orduya alnan askerlerin arlkl olarak yabanc kkenli olmaya balamalar ve svari saldrlarna kar Roma asker birliklerinin hantal kalmas nedeniyle Kavimler G srasnda ok sayda kabile Roma topraklarna g ederek kendi devletlerini kurmular ve Bat Roma mparatorluunu ele geirmilerdir. Hukuk: Cumhuriyet Dneminde senato kararlar ve mparatorluk Dneminde imparator emirleri kanun olarak saylm ve yazl hle geirilmitir. Bu kanunlar gnmzde Batl devletlerin kulland kanunlarn temelini oluturmaktadrlar. Ekonomi: Roma Cumhuriyet Dnemi, savalarn maliyeti ve toplumsal ekimeler nedeniyle ekonomik anlamda alkantl gemitir. Roma mparatorluk Dneminin balarnda salanan bar ortam ve yollar ile ticaret rotalarna verilen nem sayesinde ekonomi hzla gelimi, serbest ticaret ortam, ehirlerin ve dier yerleimlerin refah iinde yaamasn salamtr. Ge Roma Dneminin siyasal ve asker sorunlar ekonominin ciddi skntlar iine dmesine neden olmu,
para deer kaybederek enflasyon ortaya kmtr. Roma mparatorluunun son dnemindeki asker dzenlemeler, Ortaalarn feodal ekonomik sistemine geilmesine neden olmutur. Roma kltrnn gnmze etkileri: Grsel sanatlar, mimari, edebiyat, bilim ve dier pek ok dalda Roma Dneminden kalan eserler gnmz uygarlnn temellerini oluturmakta ve etkileri srmektedir. Devlet ynetimi, idare, kanunlar, ekonomi ve dier konularda da Roma temelleri zerine ina edilmi sistemler bugn varlklarn srdrmektedirler.
196
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, Roma Cumhuriyetinin talyadaki egemenlii ele geirirken kulland yntemlerden biri deildir? a. Komu kentlerle ittifaklar oluturmak b. Ele geirilen kentlerde yaayanlara vatandalk haklar tanmak c. Stratejik noktalara, emekli askerler ve Roma vatandalarn yerletirek koloniler kurmak d. Dzenli ordu ve askeri seferlerle toprak ele geirmek e. Komu devletlerden parayla toprak satn almak 2. Aadakilerden hangisi Pn Savalar srasnda Romallar tarafndan Kartacallardan alnan topraklar arasnda yer almaz? a. Sicilya b. Sardinya c. spanya d. ngiltere e. Kuzey Afrika 3. Aadakilerden hangisi Romallarn gnmze olan etkilerinden biri deildir? a. Batl kanunlarn temellerinin atlmas b. Kadn erkek eitliinin salanmas c. Tek tanrl dinlere gei d. Roma Dnemi sanatnn gnmzdeki etkileri e. Mimaride tula, imento gibi malzemelerin yaygn olarak kullanlmas 4. Aadakilerden hangisi Roma Cumhuriyetinin sonunu getiren i savalarda etkin rol oynamtr? a. Romulus b. Diocletianus c. Julius Caesar d. I. Constantinus e. Hadrianus 5. Aadakilerden hangisi Roma mparatorluunda .S. 3. yzylda yaanan buhrann nedenlerinden biri deildir? a. Constantinopolisin ikinci bakent ilan edilmesi b. Gotlarn Tuna Nehrini aarak Roma topraklarna girmeleri c. Enflasyon ve ekonomik k d. Byk veba salgn e. Asker kkenli imparatorlarn seilmeleri srasnda kan i savalar 6. Aadakilerden hangisi Roma Dneminin tipik yaplarndan biri deildir? a. Basilikalar (Mahkeme ve borsa binalar) b. Hamamlar c. Tiyatrolar ve amfitiyatrolar d. Aquaduktler (su kprleri) e. Piramitler 7. Aadaki Roma eyaletlerinden hangisi Anadoluda yer alr? a. Britanya b. Sicilya c. Bithynia d. Mouritania e. Galya 8. Aadakilerden hangisi Roma mparatorlarndan biri deildir? a. Cicero b. Augustus c. Hadrianus d. Traianus e. Valens 9. Aadaki antik kentlerinden hangisi Trkiyede deildir? a. Pergamon b. Attaleia c. Side d. Mediolanum e. Ephesos 10. Proletaria ne demektir? a. Toprak sahiplerin oluturdu sosyal snftr. b. Roma ordusunun sekin bir birliidir. c. ehirlerde yaayan yersiz, yurtsuz ve vasfsz kiilerden oluan sosyal snftr. d. Para gcyle soyluluk sanlar elde eden sosyal snftr. e. Devleti ynetmek iin seilen kiidir.
197
Okuma Paras
Pliniusun Mektuplarndan Semeler: Gen Plinius, devlet grevlilii srasnda yazd veya kendisine gelen eitli mektuplar 10 kitap halinde Epistulae (Mektuplar) adyla kitaplatrmtr. Bunlardan 10. kitap Pliniusun Anadoluda grev yapt sreye ait mektuplardan oluur. Gen Plinius .S. 111-113 yllar arasnda Bithynia Eyaletinde (Sakarya Irmann batsndan Marmara ve Karadeniz kylarna uzanan, yaklak Bursa, zmit illeri ve yakn evresini kapsayan blge) valilik yapmtr. Bu mektuplar bize Anadoluda Prusias (Bursa), Nikaia (znik), Nikomedia (zmit) gibi Roma Dnemi ehirlerinde yaanan eitli sorunlar gsterdii gibi, Roma tarihi asndan da imparatorun artk mutlak bir gce kavumu olduunu, ve valilerin en basit olaylarda bile kendisine danmadan karar vermeye ekindiklerine iaret etmektedir. Dier yandan bu mektuplar sayesinde byk kamu projelerinin finansmann mmkn olduunca merkezi hkmet tarafndan deil, bizzat yerli halkn katklaryla gerekletirildiini gryoruz. Ayrca Mektup 34den de grlecei gibi, Romallar yerli halkn siyasal gruplamalara girmeleri ve i huzursuzluklar kmasn kesin bir ekilde istemiyorlar. Aadaki mektup rnekleri, Gen Pliniusun Anadolu Mektuplar, (ev. idem Drken ve Erendiz zbayolu), Yap Kredi Yaynlar, 1999, stanbul isimli yayndan ksaltlarak kullanlmtr. Mektup 23: Pliniusdan mparator Traianusa, Efendim, Prusiasllarn (Bursa) harabeye dnm eski bir hamamlar var. Buray hogrnze snp onarmak istemilerdi. Ancak ben bir yenisinin yaplmas gerektiini dnyorum. Bu i iin elimize u kaynaklardan para geecek: ilk olarak zel ahslardan imdiden ba toplamaya baladm. kincisi burann halk hazineden zeytinya masraflar iin kulland paray hamamn yapmna harcamaya raz. Her eyden te kentin saygnl ve senin ann grkemi byle bir yap gerektirir. Mektup 24: mparator Traianusdan, Pliniusa, Yeni bir hamamn yapm Prusiasllarn gcn aacak bir yk olmayacaksa, onlarn bu arzusunu yerine getirebiliriz, ama bu yzden yeni bir vergi ykmllne girmemeleri ve zorunlu amalar iin ayrlan gelirden daha fazla harcamamalar kouluyla. Kaynak: Plinius (1999). Gen Pliniusun Anadolu Mektuplar, (ev. idem Drken ve Erendiz zbayolu), Yap Kredi Yaynlar, stanbul.

1. e Yantnz yanl ise Roma Cumhuriyetinin talyada Milli Birlii Salamas konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Roma Cumhuriyetinin Bat Akdenizde Egemenlii Ele Geirmesi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Roma Kltrnn Gnmze Etkileri konusunu tekrar okuyunuz Yantnz yanl ise Roma Cumhuriyetinde Karklk ve Cumhuriyetin k konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Asker mparatorlar Dnemi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Roma Mimarl konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Roma mparatorluu konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Roma mparatorluu konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Roma mparatorluu konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Roma Cumhuriyetinde Sosyal Yap ve Devlet Ynetimi konusunu tekrar okuyunuz.
2. d
3. b 4. c
5. a 6. e 7. c 8. a 9. d 10. c

Sra Sizde 1 Roma kenti halk arlkl olarak Latinlerden ve Etrsklerden olumaktadr. .. 509 ylnda Latinler, Etrsk idaresine isyan ederek kraliyet ailesini Roma ehrinden kovmu ve Roma Cumhuriyetini kurmulardr. Sra Sizde 2 Roma kentinde kraliyet ynetimi ykldktan sonra yeni kurulan devlet ynetim sistemi bir cumhuriyetti. Bu cumhuriyetin en nemli kurumu, yeleri patriciuslardan tarafndan oluturulan Comitia Curiata idi. Bu meclis btn devlet grevlilerin atamalarn yapmakta ve kanunlar kartmaktayd.
198
Uygarlk Tarihi
Sra Sizde 3 Roma mparatorluu Augustusun imparator unvann kullanmas ile .. 27 ylndan itibaren balatlr. lk imparatorluk hanedan Julius Cladiuslardr ve .. 27 - .S. 68 yllar arasnda egemen olmulardr. Bu hanedann dnemi Roma imparatorluk tarihi ve uygarl iin altn bir adr. Roma edebiyatndan mimarisine pek ok konuda nemli gelimeler kaydedilmitir. zellikle eyaletler, rnein Anadoluda bulunan blgeler ve kentler, bar ortam sayesinde artan bir refah seviyesine kavumulardr. zellikle ehirlerde yaayan zengin kesim valilerin tavsiyesiyle, Roma ordusundan terhis olan eyalet kkenli askerler ise kanun yolu ile Roma vatandalk haklar kazanmaya balam ve daha st seviyelerde grevlere gelerek Roma Devletinin idaresinde rol oynamaya balamlardr. Sra Sizde 4 Roma mparatorluu, I. Theodosius tarafndan .S. 395 ylnda Bat ve Dou olarak kalc bir ekilde oullar arasnda blnmtr. Sra Sizde 5 Romallarn mimariye soktuklar yeni yap tipleri arasnda en nemlisi hamamlardr. Hamamlar, sadece ykanma amacyla snrl kalmayan, eitim, spor ve kltrel faaliyetler iin de kullanlan ok meknl ve ok amal byk yaplardr. Dier bir yeni yap tipi basilikadr. Bunlar, mahkeme ve borsa binas olarak hizmet vermektedirler. Kalabalk insan kitlelerini ierisine alabilen bu yap tipinin mimari formu Ge Roma Dneminden itibaren ilk Hristiyan kiliseleri iin de model olarak kullanlmtr. Daha ok bat eyaletlerinde yaygn olan amfitiyatrolar, plan tam daire veya elips eklinde olan tiyatro yaplardr. Dier bir nemli yap tipi aquadukttr. Suyla ilgili bu yaplar, suyun arazideki eimleri ve ukur yerleri amas iin ina edilen kemerler zerinde ykselen su kprleridir. Romallar zellikle Roma kentinde zafer taklar ina etmilerdir. Bu yaplar, bir zaferi kutlamak iin ina edilen tek ya da kemerli antsal kaplardr. Akit, O. (1985). Roma mparatorluk Tarihi, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul. Deighton, Hillary J. (1999). Eski Roma Yaantsnda Bir Gn, (ev. Hande Kkten Ersoy), Homer Kitapevi, stanbul. Demirciolu, H. (1987). Roma Tarihi-I Cilt: Cumhuriyet, (2. Bask) Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Plinius (1999). Gen Pliniusun Anadolu Mektuplar, (ev. idem Drken ve Erendiz zbayolu), Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Price, S.R.F. (2004). Ritel ve ktidar, Kk Asyada Roma mparatorluk Klt, (ev. Taylan Esin), mge Kitapevi Yaynlar, Ankara. Strabon (1987). Corafya-Anadolu (Kitap XII, XIII, XIV), (ev. Adnan Pekman), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Thorpe, M. (2002). Roma Mimarl, (ev. Rfat Akbulut), Homer Kitapevi, stanbul. Wheeler, M. (2004). Roma Sanat ve Mimarl, (ev. Zeynep Koel Erdem), Homer Yaynevi, stanbul.
8
Amalarmz

UYGARLIK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bat Roma mparatorluunun yklmasndan sonra Erken Ortaada Avrupada ortaya kan siyasi ve kltrel dnmler nelerdir, Feodal sistemin ve malikne sisteminin ileyii nasldr, Papalk gcnn imparatorluk makamnca snrlandrlmas hangi nedenle i atmalara sebep olmutur, 11-12. yzyllarda Fransa, ngiltere ve Almanyadaki politik gelimeler nelerdir, Yzyl Savalarnn ve byk Veba Salgnnn Fransa ve ngilteredeki siyasi ve ekonomik etkileri nelerdir, Ortaa kltr ve uygarlnn genel zellikleri nelerdir, sorularna yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Cluny Reformu Etat Generaux Fief Kardinaller Kurulu Serf Magna Carta Missi dominici Simoni
indekiler
Ortaa Avrupa Tarihi ve Uygarl (5-15. Yzyl) ERKEN ORTAA (5-11. YY.) ASIL ORTAA (11-14.YY) GE ORTAA (14-15.YY) ORTAA KLTR VE UYGARLII
Uygarlk Tarihi
Ortaa Avrupa Tarihi ve Uygarl (5-15. Yzyl)

ORTAA KAVRAMI
Ortaa kavram ilk olarak Rnesans Dnemi tarihilerince kullanlmtr. Bat Roma mparatorluunun knden (.S. 476) Batnn yzyllar boyunca unuttuu antik deerlerle yeniden tanabildii Yeniden Dou anlamna gelen Renaisance (Rnesans) Dnemine kadar srd genel olarak kabul edilir. Batl tarihilerin 18. yzyln ortalarna kadar kardklar bu dnemin biti tarihi, Trk tarihiler tarafndan Bizans Konstantinopolisi (stanbul)nin fethedildii 1453 yl kabul edilir. Bu dnemin ne zaman balad ve sona erdii konusunda gr ayrlklar olmasnn dnda, Ortaalar Avrupasnda ortaya kan sosyopolitik ve sosyoekonomik kurumlarnn genel karakteristiinde de blgeden blgeye farkllklar gsterdii unutulmamaldr. Bin yllk bir dnemi kapsayan Ortaan ara dneminin siyasi ve ekonomik kurumlar balamnda birbirinden farkl zellikler tad gerei gz nnde tutularak Erken Ortaa (5-11. yzyllar), Asl Ortaa (11-14. yzyllar) ve Ge Ortaa (14-15. yzyllar) olarak e ayrlmas mmkndr.
ERKEN ORTAA (5-11. Yzyl)

A M A
Bat Roma mparatorluunun yklmasndan sonra Erken Ortaada Avrupada ortaya kan siyasi ve kltrel dnmleri reneceksiniz.
Kavimler G
.S. 4. yzyln balarnda Roma imparatorluk snrlarnn dnda skandinavyada yaayan Germen kavimleri, nfus artyla balantl olarak kaynaklarn yetersiz kal yznden daha gneye Roma mparatorluunun Ren-Tuna hattndaki snrlarna yldlar. Orta Asyal Hun Trkleri batya doru yrye getiklerinde Germenlerden Ostrogotlar (Dou Gotlar) ve Visigotlar (Bat Gotlar) ile karlatlar. Hunlardan kaan Gotlar, Roma snrlarna ilerlerken karlatklar dier Germen kabilelerini domino ta etkisiyle batya doru ittiler. Visigotlar .S. 376 ylnda kitleler hlinde Roma mparatorluk topraklarna girdiler. ok gemeden Hristiyanlaan Visigotlar, Dou Roma mparatoru Valensten (.S. 364-378) imparatorluk topraklarnda iskn ve maddi yardm hakk kazandlar. Karlnda imparatorluun dou snrn savunmak zere Romann zel mttefik gleri oldular. Ancak sz
202
Uygarlk Tarihi
Ariusuluk: Hristiyan inancnda bir akm olup, skenderiyeli (Msr) rahip Ariustan adn almaktadr. Bu akm temel olarak Oulun, Babann tanrsallna katlmayp, Babaya baml olduunu ileri sryordu. Buna gre Oul, Babann sadece ilk ve en yce yaratdr, nk var olmad bir zamanda olmutur.
verdikleri hizmeti yapmak yerine, imparatorluk topraklarn yamalamay tercih ettiler. Bir sre sonra gney Galyaya ve spanyaya ilerlediler. (.S.) 4. yzylnn sonlar ve 5. yzyln balarnda baka Germen kavimleri de ortaya kt. Vandallar (.S.) 406da Ren snrn geip Avrupay katederek spanya zerinden Kuzeybat Afrikaya geerek bir krallk kurdular. Vandallarn pei sra Burgundlar gelerek Roma Galya (bugnk Fransa)snn gneyine yerletiler. Sal ve Ripuart Franklar iki koldan gelerek Romann Galya valisini yenerek orta ve kuzey Galyaya yerletiler ve Frank Kralln kurdular. .S. 410da Visigotlar, Alaric (.S. 370-410)in komutasnda Roma idaresine kar ayaklanarak Roma kentini yamaladlar. .S. 451 ile 453 yllar arasnda talya, adalarnca Tanrnn Krbac olarak nitelenen Atilla nderliinde (l. 453) Hunlarn istilalarna urad. . S. 455te Vandallar gneye doru ilerlerken yarmaday istila ettiler. .S. 5. yzyln ortalarnda Bat Roma mparatorluunda g, barbar kkenli liderlerin eline geti. .S. 476da Ostrogot efi Odovacer (.S. 434-493) Roma mparatoru Romulus Augustulusu resmen tahttan indirdi. Dou Roma mparatoru Zenon (.S. 474-491) onun kralln tanm grnd. Odovacer, imparatorluk sembollerini Zenona gndererek onu tek imparator olarak tand. Ancak .S. 493te Zenonun douda taknlk kard iin kurtulmak istedii ve batya gnderdii baka bir Germen efi Theodoric (.S. 454-526), Odovacer yenerek yerine geti. Theodoric, talyada Roma imparatorunun tam onayyla ve hem Romal hem de Germen halkn tam desteiyle hkm srd. Ostrogotlar talyada yerletiler, Franklar kuzey Galyada, Burgundiyallar Provenceta, Visigotlar gney Galya ve spanyada, Vandallar kuzeybat Afrika ve bat Akdeniz kylarnda, Angel ve Saxonlar Britanyada yerletiler ve Bat Avrupann yeni efendileri oldular. Britanya ve Afrika dnda tm Kta Avrupasnda Latince, Roma hukuku, ve ynetim biimi Germen kurumlaryla yan yana yaamaya devam etti. Teodoricin ynetemi altnda Germen hukuku Roma Hukukunun yerini ald. Sadece Vandallar ve Anglosaksonlar Konstantinopolisteki Roma imparatorunun stnln tanmay reddettiler. Visigotlar, Ostrogotlar ve Vandallar Bat dnyasna Hristiyanlam olarak girdiler. Bununla birlikte benimsedikleri mezhep Ariusuluk idi.
Kavimler Gnn Sonular

Kavimler G sonrasnda Bat Avrupa bir dnme urad, Romallar ve Germenler karp kaynatlar. dari stnlk Germenlerde, ancak kltrel stnlk her zaman Romallarda kald. Gotlar ve Franklar, Romallatlar. Latin dili, Nikaia Hristiyan dogmas ile Roma hukuku ve ynetim tarz Ortaalar boyunca Bat dnyasnda az veya ok hkim olmaya devam etti. Ortaalarn bu karanlk dneminde, Avrupa, devlet otoritesinden yoksun kald ve byk bir karmaaya srklendi. Batnn o zamana kadar bildii devlet anlayyla ilgili olmayan birok Barbar krallk kuruldu. Siyasi dzeydeki bu kkl deiiklik, ekonomik ve sosyal yapy da deitirdi: Ortaa Avrupasna damgasn vuran ve Ge Ortaa Dnemine kadar ktann siyasi yapsn ekillendiren feodalizm ortaya kt. Otorite boluunun neden olduu iddet ortam tamamen yok edilemediyse de bu sistemin grece salad asayi sayesinde belli oranda dzen saland. Feodalizm, teoride siyasi erkin feodal piramidin en yukarsndaki kralda topland ve onun, gcn mutlak sadakat kouluyla ve kontroll olarak yerel derebeyleriyle paylat bir idare tarzdr. ronik olarak Avrupadaki birok siyasi bunalmn nedeni de bu sistemdir.
8. nite - Ortaa Avrupa Tarihi ve Uygarl (5-15. Yzyl)
203
Frank Devleti
Erken Ortaada Avrupa ana karasnda oynad siyasi rolle Frank Devleti ne kar. Barbar devletleri arasnda en uzun mrl olan budur. Kaplad alan Roma mparatorluunun mirasna sahip kmasn salad. Galyaya hkim olan Frank seferi bandaki Childeric .S. 470de ylnda blgenin Romal eflerini ortadan kaldrarak Frank kontroln kurdu. Olu Clovis .S. 486da egemenliini pekitirdi. lk Frank hanedan olan Merovenjlerin idare dnemi balad. Clovis bu nedenle Fransann kurucusu ve Fransz krallarnn atas kabul edilir. Kral Dagobertin lm ile (639) krallk eyalete (Neustria, Austrasia ve Burgundiya) blnd. Gen yataki dirayetsiz krallara kar asillerin isyan major domuslarn (saray nazr) idaresini balatt. 751de saray nazr Pepin aristokrasinin desteiyle papann elinden ta giydi. Bylece Merovenj Hanedan sona erdi ve Karolenj Hanedan kuruldu. Bu hanedann en nl yneticisi Byk Karl (Charlemagne) olmutur (747-814). Karolenj Rnesans olarak da tanmlanan bu dnemde lke, idari ve yarg yetkileriyle donatlm kontlarn i banda olduu kontluklara ve askeriyeden sorumlu dklerin bulunduu dkalklara blnd. lkedeki idarecileri kontrol etmek iin bir idari mfettie ruhbandan bir papazn elik ettii tefti heyetleri (missi dominici) gnderilmeye baland. Byk Kral, spanya, ngiltere ve kuzey talyadaki eitim aktiviteleri ile ilgilendi. Bu dnemde manastr okullar ve scriptoriumlarn says artt. Buralardaki almalar sayesinde Latin edebiyat eserlerinin ou bugne ulaabildi. Karolens Dneminin en nemli siyasi olay Byk Karln Papa III. Leonun elinden Bat Roma mparatoru olarak ta giymesidir (800 yl, Noel gn). Dou Roma imparatorluu bu gerei kabul etmi grnd. Bu olayn tarihi nemi. 1453e dek srecek olan Dou ve Bat mparatorluklar arasndaki siyasi atmay balatmasdr. Byk Karl, Dou Roma (Bizans) mparatorlar gibi caeseropapistik (Tevrattaki Davut gibi rahip-kral) bir hkmdard. Byk Karl, lmnden nce kralln olu arasnda paylatrd. Kk oullar iman Ludwig Dou kralln (yani bugnk Almanyay), Kel Charles (arl) Bat kralln (bugnk Fransay) ald. Byk oul Lothar, imparator unvanyla talya ve Alsace-Lorraini ald. Kardeler arasndaki toprak paylamn karara balayan Verdn Antlamas (843)nn Almanca ve Franszcann o dnemin erken formlarnda kaleme alnmas iki ayr milliyetin ve dilin o tarihlerdeki oluumunu belgelemesi bakmndan nemlidir. Hanedann 987de politik arenadan ekiliiyle birlikte Roma mparatorluu ideali Bat Avrupada bir sreliine kayboldu.
Scriptorum: Manastrlarda el yazmalarnn kopya edildii blm.
Caesoropapistik: Tevrattaki David (Davud) gibi rahip-kral ynetici modelidir.
Erken Ortaada dari Yap: Feodal Sistem ve Malikane Sistemi

A M A
Feodal sistemin ve malikne sisteminin ileyiini reneceksiniz.
Ortaalar betimleyen en nemli zellikler etkili bir merkez idarenin olmay, her an patlak verebilecek bir sava durumu ve ktlktr. Karolenj Hanedannn tarih sahnesinden ekilmesinden sonra balayan Karanlk Dnemde (9. yzyln son eyrei - 10. yzyln ilk eyrei) Avrupa, yeniden otorite boluuna dt. Avrupa, skandinavyada ortaya kan ktlk yznden Normanlar ve Vikinglerin, doudan Macarlarn ve gneyden Araplarn dzenledii yeni istilalara maruz kald.
204
Uygarlk Tarihi
Beneficium: Lord tarafndan vassala verilen topran addr. Fief elde eden vassal, Kendi fiefi zerinde bakalarna fief tanyabiliyordu.
Avrupa 4. yzyldaki ilk barbar istilalarndan sonra ikinci kez ayn tehditle karlat ve savunma pozisyonunu ald. Barbarlar, gm para deyerek ya da toprak balayarak satn alnmaya alld. Fransann kuzeyi Normanlara verildi. Ancak savan kanlmaz olduu durumlarda halk gruplarnn can ve mal gvenlii iin yaadklar blgelerin kodamanlarna snmaktan baka aresi kalmyordu. Bylelikle yaama igds, daha sonraki zamanlarda olgunlaacak olan feodal toplumun n koullarn hazrlam oldu. Feodal toplum, zayfn daha gl kiilerden koruma talep ettii ve bunun iin onun himayesine girdii bir dzeni betimleyen terimdir. Bu terim, istilalar srasnda toplumun savunmasz kalan fertlerine gereksinim duyduklar acil korumay salayabilecek ve takip eden dnemlerde ortaya kan ktlkta onlar gzetebilecek gl lordlarn yani efendilerin hkim olduu politik, sosyal ve ekonomik bir sistemdir. Ksaca, gl sava lordlarnn daha gsz kiilerce egemen g olarak kabul edildii zayflarn kendilerini bu efendilere emanet ederek karlnda sadakatle hizmet sz verdikleri bir toplum yapsdr. Karlkl sadakate dayal bu ilikiler anda sava lordlarnn sadk bir orduya sahip olabilmesi ve belli bir blgedeki egemenliklerini meru klabilmeleri iin bir asalet unvanna ya da o blgenin mlkiyetine sahip olmas her zaman iin bir gereklilik deildi. Bylece Avrupann her yerinde bu gl asker eflere ballk yemini etmi sava vassallar (balaklar) ortaya kt. Bunlar Ortaalarn profesyonel savalar olan valye snfn oluturdular. Gcn topran byklyle doru orantl olduu Ortaalarda, aristokrasi asker gcn arttrmak iin olabildiince ok sayda vassala sahip olmak istiyordu. Saylar giderek artan bu balaklarn balardaki gibi lordun maliknesinde barnmas ya da maa denerek desteklemesi imknsz hle gelince uygulama bunlara geimlerini salayacaklar bir toprak paras verilmesi ynnde deiti. Bu toprak parasna beneficium (fief) denirdi. Balaklar efendilerin kendilerine balad toprakta yaar, onun atlarna bakar ve her an kabilecek bir savata efendisinin yannda arpmaya hazr beklerdi. Zorunlu hizmetlerin sreleri blgeden blgeye deiirdi. Vassal bu hizmetlerden uygun bir paray deyerek de kurtulabilirdi. Lord ise bu paray ordusunu glendirmek iin paral askerlere yatrabilirdi. Vassal temelde belli aralklarla lordunun kurultayna katlarak ona tavsiyelerde bulunmak ve gerektiinde maddi yardm etmek zorundayd. Kraliyetin vassal olmak Karolenj Dneminde en yksek aristokrat snfa dahil olmak demekti. Vassallar zaman iinde kendi vassallarn yarattlar. Toprakla otoritenin de bltrld bu sistemde bir lorddan toprak alan bir vassal, kendisi de benzer bir bata bulunduu iin baka birinin lordu olabiliyordu. Bylece en tepedeki kraldan en aadaki vassala kadar genileyen feodal bir piramit olutu.
Ekonomik Yap: Malikane Sistemi

Ortaa toplumundaki en geni ve en dk sosyal grubu ifti kyller oluturuyordu. st snflarn refah onun emeine balyd. Pek ok kyl, soylu snfn krsaldaki maliknelerinde (manor), ilkel kulbelerde yayor ve alyordu. Topran sahibi olan lord, maliknede yaayan kyl ve ailesinin de sahibiydi. Her maliknede tm ihtiyalarn kendi kendine karlayabilecek yeterlikte bir ky cemaati mevcuttu. Malikneler, lordun ve ailesinin yaad binalardan, alan kyllerin kulbelerinden, tarmsal rnlerin sakland depolardan, tarlalardan ve meradan oluuyordu. Gl bir lordun bir ok maliknesi olabilirdi. Kral, vassallarndan malikne says orannda asker ve vergi toplard. ki tr malikne vard; zgr
205
Serf: Kle ile zgr kyl arasnda bir stats olan; hi bir hakk olmayan, bir eya gibi alnp satlabilen, seyehat zgrl olmayan, topraa bal ve maliknede boaz tokluuna alma zorunluluu olan kyl.
kyllerin ve serflerin alt malikaneler. Maliknelerde yaayan kyllerin ykmllk ve statlerini gelenekler belirlerdi. Birok blgede zgr kyl gruplar lordlarn egemenlii dnda yayordu. Kyllerin bir toprak paras zerinde hak iddia edemedii malikane tr ise serf malikneleri idi. Lordlarn keyfi isteklerine ak olan serflerin deeri tanabilir eyadan biraz daha fazla idi. Kylnn seyahat zgrl yoktu. Malikne papaz, onlarn d dnyaya alan penceresiydi. Kilise festivalleri balca ortak elenceydi. Kyllerin ar dindarl byk oranda kilisenin tek gsteri merkezi olmasndand. 5-9. yzyllar Avrupasn sosyopolitik ve sosyoekonomik anlamda alaca SZDE SIRA karanla srkleyen krlma noktalar -gelimeler- nelerdir?
SIRA SZDE
ASIL ORTAA (1000-1300)

A M A
DNELM
DNELM S O R U
Papalk gcnn imparatorluk makamnca snrlandrlmasS O R U nn hangi nedenle yzyllar boyu sren bir atmaya yol atn reneceksiniz.
DKKAT
DKKAT
Ulusal Devletlerin ve Kilisenin Ykselii: I. Otto ve Bat Roma imparatorluu SIRA SZDE
Roma mparatorluu fikri Almanyada yeniden canlandrld. 918de Alman dklerinin en gls olan Saksonya dk kkenli I. Heinrich (l. 936) Almanyann Frank AMALARIMIZ kkenden olmayan ilk kral oldu. Bu olay yalnz ok gemeden kurulacak olan Bat Roma mparatorluunun deil, papaln da kaderini deitiren bir olayd. Heinrich, Almanyadaki Swabia (Sebia), Bavaria (Bavyera), Saxonia, GaskoK T A P nia ve Lotharingia dkalklarn zorla birletirerek gl bir krallk kurdu. Almanyann toprak birliini saland. Yeni Roma-Germen mparatorluu Byk Karln mparatorluuyla karlatrldnda iyice klmse de Heinrichin krall oTELEVZYON lu ve halefi I. Ottonun (936-973) kuraca imparatorluk iin bir dayanak salad. Otto, Roma mparatorluunu yeniden kurma programnn nemli bir paras olarak selefleri gibi Kilisenin desteini salad. Bunun nedeni piskopos ve bakeilerin hem eski Romann evrensel imparatorluk duygusuna sahipNolmalar, hem NTER ET de bal olduklar kurallar ya da Kilise Kanonu gerei evlenmeyerek dnyevi iktidara rakip hanedanlar kurmamalaryd. Ayrca bunlar, toplumun en eitimli snf olarak kraliyete sadk birer memur da yaplabilirlerdi. Alman Kral Ottonun bir sonraki adm mparatorluk tacn giymekti. Papa XII. Jean, ona mparatorluk tacn giydirdi (962) ve Bat Roma mparatorluu yeniden kuruldu.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kilise Kanonu: Roma kilisesinin kendi iindeki dzenlenmeleri yrtmek zere oluturmu olduu kanunlar anlatmak iin kullanlan bir terimdir. Genelde bu kanunlar ara ara toplanan kilise meclislerinde grlen sorunlar zmek amacyla alnan kararlar ya da nlemlerdir.
Devlet-Kilise likileri ve Cluny Reformu

Otto, imparator olur olmaz Papalk Devletini resmen tand ve kendisini kilisenin koruyucusu ilan etti. Bylece Kilise onun kontrolne girdi; kilise hiyerarisi iinde yer alan piskopos ve bakeiler Ottonun atanm memurlar ve brokratlar oldular; baka bir deyile papalar, Roma kentinde ancak imparatorun klcnn glgesinde hkm srebildiler. Kilisenin dnyevi otoriteye yant Fransann Cluny manastrndaki reform hareketidir. Cluny tarikati, Papalk dzeyinde Kiliseyi adm adm zerindeki politik glere meydan okuyabilecek bir pozisyona ykseltti. Cluny reformcular, bunu
206
Uygarlk Tarihi
yaparken halkn Kiliseye duyduu byk saygdan destek ald. Kilise, o dnemde bu dnyann zorluklarndan ve tehlikelerinden umutsuzlua dm insanlara br dnyada daha iyi bir yaam sz veren tek kurumdu. Bat Avrupann Roma mparatorluunun knden sonra dt kark ortamda Roma papalar zaten kendi etki alanlarndaki sivil otoriteyi ellerine geirmiler ve devletin yokluundan kaynaklanan otorite boluunu doldurmulard.
Cluny Reformu
Reform hareketinin kayna olan Cluny Manastr, 10. yzylnn balarnda kuzey Fransada kurulmutu. Clunyli reformcu keilerin grne gre, ruhban snfnn kraliyet otoritesine itaat etmesi yanlt. nk Papa tm ruhban snf zerindeki tek egemen g idi. Bu kesilere gre hi bir dnyevi iktidar Clunyyi kontrol edemezdi. Kilisenin ruhban snfnn tek efendisi ve hayat arkada olduunu savunan Cluny reformcular, ruhban snfn hem krallardan ve hem de elerinden zgrletirmeye ve iffetli klmaya karar verdiler. Bylece baz rahip ve rahibeler zel bir hukuka tabi olarak dnyadan ellerini eteklerini ektiler. Kilise ve Devlet ayrm ve Katolik ruhbann evlenmemesi ilkesinin mutlak kkleri Cluny reform hareketindedir. Cluny Manastr, Fransa ve talyada kurulan yeni ubeleriyle reformist keilerin yetitii bir eitim merkezi hline geldi. 9. yzyln sonunda Papalk reform programn onayladnda Cluny tarikat gcnn zirvesine ulat. Bu reform hareketinin etkisi 10. ve 11. yzyln sonunda Tanr Barnn ilanyla grlr. Ruhban ve aristokrat snfnn ortak giriimi olan bu hareket Kilisenin bir dizi bildiriyi yaynlamasyla balad. Ortaa toplumundaki kadn, kyl, tccar ve ruhban gibi saldrya ak gruplara herhangi bir zamanda ve ekilde zarar veren herkes aforozla tehdit edilerek ktlklerle mcadele edilmeye allyordu. Tanr barn; Tanr Mtarekesinin ilan izledi. Bu kilise kurallar, tm Hristiyan erkeklerin haftann belli gnlerinde ve kutsal dnemlerde iddetin ve savan her trlsnden saknmaya aryordu. Papa IX. Leonun, Clunydekileri Romadaki balca idari grevlere getirmesinin ardndan, reformcu papalar, Alman mparatoru III. Heinrichin halefi, ocuk yataki IV. Heinrich (1056-1106)in alkantl saltanat yllarnda otoritelerini iyice hissettirdiler. Papa IX. Stefan (1057-1058), I. Ottonun kurduu gelenee aykr olarak imparatorluk onay almadan hkm srd. Papa II. Nicholas (1059-1061), 1059da papay kardinallerin seeceini ilan etti. Onun bu hareketi, bugn dahi papay seen Kardinaller Kurulunun temelini att. Bu kurulun oluturulmasyla papalk talyadaki yerel glerin ve imparatorluk gcnn mdahalelelerinden bamsz hle geldi. Bununla birlikte, Avrupal hkmdarlar papa seiminde nemli ve dolayl etkiye sahip olmaya devam ettiler.
Ruhban Snf: Hristiyanlkta Tanr ile kul arasnda kendilerine yine Tanr tarafndan yetki verildiine inanlan, bu yetkilere dayanarak standartlar koyan, bu standartlara uyulmasnn Tanrya ulatn ne sren snftr.
III. Innocentius Dnemi (1198-1215) ve Yeni Papalk Monarisi

Papann gcyle ilgili doktrini daha nce kimsenin yapamad lde ilan eden ve uygulayan Papa III. Innocentius, papaln dnyevi otoriteden bamszln salayan Gregoryen gelenee balyd. Papa ile imparatorun ilikisini gnein ayla olan ilikisine benzeten Innocentiusun dncesine gre ayn n gneten ald gibi imparator da tacnn parlakln papadan alrd. Her ne kadar bu iddial teorinin her ynyle hayata geirilmesi Innocentiusun yeteneini asa da, o ve halefleri bunu gerekletirme hrslarn tamaya ve bu ynde hareket etmeye devam ettiler.
207
Innocentius, papal finansal kaynaklar ve brokrasisiyle ada olduu glere eit byk bir dnyevi g hline getirdi. Bu gelime, papal Ge Ortaalar boyunca din reformcularnn saldrd etkili bir ticari-kilise kompleksine dntrd. Innocentius, kilisenin halktan toplad vergilerin saysn ve miktarn artrd. Kilisenin vergi gelirlerini toplama iinde Lombardiyal tacir ve bankerleri kullanmaya balad.
Atama Mcadelesi
Bu mcadele, Cluny reformlarn destekleyen Papa VII. Gregorius (1073-1085)un Kilisenin dnyevi otoriteden zgr olmas gerektii iddiasn hayata geirmesiyle patlak verdi. Cluny taraftarlarn harekete geiren ey imparatorlarn ruhbandan olmayan ve tercihen uygun grdkleri kiileri din makamlara atamalarna yani simoniye kar kmalaryd. 1075te Papa Gregorius bu tartmalar kabul etti ve ruhban snfndan olmayan kiilerin kilise hiyerarisi iindeki herhangi bir dzeyde dinsel grevlere atanmas durumunda aforoz edilme cezasna arptrlmas kararn hayata geirdi. Gregoriusdan sonra papalar ve dier ruhban snf artk imparatorlar tarafndan makamlarna atanan kraliyet memurlar olmaktan ktlar; Papa, Kardinaller Kurulu tarafndan seilerek bu makama getirilmeye balad. Piskoposlar da bundan byle papann yetkilendirdii yksek kilise otoritelerince atanr hle geldiler. Piskoposluk makamnn ruhani kkenleri ve kime sadk kalaca konusu da bylelikle akla kavuturulmu oldu.
SIRA SZDE Papaln XI. yzyldaki durumu Clunyli keilerin reform hareketinin baarsn nasl etkilemitir?
Simoni: Kilise makamlarnn para ile satn alnmas uygulamasdr.
SIRA SZDE
Hal Seferleri
DNELM
DNELM S O R U
Asl Ortaada halk dindarlnn, papala verdii destein ve krallar ile papalaS O R U rn karlar gerektirdii zaman iyi birer dost olabildiklerinin en nemli gstergesi Hal Seferleridir. Cluny reformu, ruhban snfn Birinci Hal Seferine manevi destek vermeye, ruhbandan olmayan snf da Mslmanlarn elinden kurtarlmak DKKAT istenen Kutsal Topraklara ynlendirdi. Papa II. Urbanus, Bizans mparatorunun Mslman Trklere kar Batllara SIRA SZDE yardm arsn frsat bilerek 1095te Clermont Konsilinde tm Hristiyanlar sefere davet etti. Bu tarihlerde, Bat Avrupada yeni nfus artnn sonucu olarak aylak ve huzursuz bir gen nfus bulunmaktayd. Bu gruplar yznden her kede AMALARIMIZ iddet kol gezmekteydi. Papa, Hristiyan lkelerdeki bar ve dzeni salayabilmek iin srekli huzursuzluk yaratan aristokrat snf sava donanmyla birlikte darya gnderme yolunu seti. Dier yandan aristokrasi de baka lkelerde ynetecei K T A P savalarda kazan elde etmeyi umuyordu. Papa Urbanus, Dou Kilisesi ile uzlaarak Ortodoks ve Katolik kiliselerini yeniden birletirebilmeyi umuyordu. Hallarn kazan hrslar dinsel fanatizm kadar etkiliydi. lkEHal Y O N kazan T L E V Z seferi, ve kar peinde koan insanlarca stlenilmiti. Geirdii reformasyon sonucu yeniden glenen papalk bunda ok byk rol oynad. Papalar, ilk Hal Seferine katlanlara sava meydannda lrlerse endljans sz verdi. Hristiyanlarn gzyle N Kutsal imanszlara kar yaplacak Kutsal Savaa katlma dncesi ve T E R N E T Topraklara giderek hac olma istei de Hallar harekete geiren unsurlar arasndayd. lk Hal seferinde (1096-1099; 1147-1149; 1189-1192) Avrupallar Antakya, Kuds, Akka, Urfa gibi nemli topraklar elde ettiler. Ancak egemenlikleri uzun
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Endljans: Tam kurtulu iin affedilmeyen gnahlarn T NTERNE cezasnn balanmas.
208
Uygarlk Tarihi
srmedi. Verilen byk kayplar ve baarlarn uzun sreli olmamas kutsal topraklar Mslmanlardan kurtaran Hal romantizminin etkisini yitirmesine neden oldu. Innocentiusun dnemine rastlayan drdnc Hal seferi kutsal topraklara (1202) doru yola kmt. Ancak rotasn deitirerek Konstantinopolisi ele geirmesi (1203), Dou Roma mparatorluunda Latin Dnemini balatt. Bu Sefer, 7. yzyldan itibaren younlaan Arap fetihleri yznden Akdenizin Bat dnyasna kapanmas nedeniyle Dou dnyasyla olan balar zayflayan Bat Avrupallar iin bu dnyay ve zenginlik kaynaklarn yeniden kefetme ve gelecekte yrtecekleri ticari faaliyetleri kolaylatran ticari sler edinme ans yaratt. Bizans Hanedan ve ynetici snf, Seluklu Trklerinden geri alnm olan Nikaia (znik)ya kaarak burada 57 yllk bir srgn hayatna balad. mparator VIII. Michael Palaiologos, bakent Konstantinopolisi Doudaki Venedik mlklerini kskanan Cenevizlilerden ald yardm sayesinde 1261te yeniden ele geirdi. Innocentiusun umduu gibi Ortodoks Dou Kilisesinin Katolik Bat Kilisesiyle birlemesi gereklemedi. Papann Ortodoks Grekleri ve Slavlar kazanmak iin bir elilik heyeti gndermesi, Konstantinopolisin igalinin derinletirdii Dou ve Bat arasndaki politik ve din ayrl yok edemedi. Aksine Doulu Hristiyanlarn Batllara olan dmanln daha da artrd.
ngiltere, Fransa ve Almanyadaki Politik Gelimeler

AM A
Feodal sistemin monarik dzenden fark olup olmadn ve bu balamda 11-12. yzyllarda Fransa, ngiltere ve Almanyadaki politik gelimeleri reneceksiniz.
ngiltere ve Norman Egemenlii (1066-1214)

1066 ylnda Anglosakson kral tiraf Edwardn da ocuksuz lm, ngiliz politik yaamnda nemli deiikliklere yol at. Edwardn annesinin Norman olmas Fransann kuzeyinde hkim olan Normandiya dkne ngiliz taht zerinde irs hak iddia etme frsatn verdi. Edward, lmeden nce bu hakk tanyp tahtnn Normandiyal Guillaume (William) (l. 1087)a verilmesini emretti. Kraliyet gcnn kayna olan Anglosakson aristokrasisi buna kar kt ve kendi kraln seti. Bu meydan okuyu, ngilterenin gl Normanlarca fethine neden oldu. Guillaumen gleri Hastings savanda Anglosaksonlar yendi (1066). Guillaume, ngiliz kral olarak ta giydi. Franszca konuan yeni Norman efendilerin egemenlii sresince ngilterede sadece yeni bir hanedan i bana gelmiyor ayn zamanda Anglosakson ve Norman kkenli demografik unsurlarn karp kaynamasnn bir sonucu olarak Orta ngilizce denilen yeni bir dil ortaya kyordu. Bugn de ngilizcedeki Latince kkenli Franszca kelimelerin varl bu kltrel kaynamann bir sonucudur. Guillaume, ngilterenin tamamna boyun edirmek iin yirmi yl sren bir harekat balatt. Bu harekat kk ya da byk tm toprak sahiplerini kraldan toprak (fief) alm vassallar konumuna getirdi. Guillaume gl bir monarinin temellerini att. Onun en gze arpan reformu, Anglosakson kral Byk Alfred (871899)in gelitirdii ve daha demokratik bir idari uygulama olan kraln aristokratlar ska bir kurultayda toplayarak onlara danmas geleneini ykmasyd. Guillaume asil vassallarn kraliyete skca balayarak devlet kararlar hakknda dzenli olarak onlara danmakla birlikte sonuta son sz kendisi sylemekte srar etti. Nadiren de olsa kraln ayrcalkl vassallaryla bir araya gelmesi, ngiliz ynetimini karakte-
209
rize eden ve en eski zamanlardan beri var olan monarik ve parlamenter unsurlar arasnda bir denge olmaya devam etti. Dier yandan Guillaume, ynetim ve vergi konusunda kararlar alrken lkesinin kaynaklar hakknda bir fikir sahibi olabilmek amacyla kraliyet topraklarnda detayl bir mal ve nfus saym yaptrd. 10801086 yllar arasnda yaplan bu saymn sonularnn kaydna Domesday Book (Kyamet Kitab) ad verildi. Norman Hanedannn 1154 ylnda siyasi arenadan ekilmesinden sonra ngilterenin ynetimi Fransz Anjou dk Henrynin, II. Henry olarak ngiliz kraliyet tacn giymesiyle (1154-1189) Angevin Hanedanna geti. Bu dnemde ngiliz monarisi ezici bir g kazand. II. Henry yalnzca ngiltere deil, Fransann pek ok sahilini de kontrol altna ald. Henry, ayrca rlandann bir ksmn fethetti ve skoya kraln vassal yapt. Fransz Kral VII. Louis, bu ngiliz istilasnda Fransa adna ar bir darbe ald ve ngilizleri Avrupa ana karasndan kovmak zere harekete geti. Sonuta iki lke arasndaki Yzyl Savalarna kadar (15. yzyl) baarl olamadlar.
Domesday Book: Kyamet Kitab. Guillaume dneminde ngilterede yaplan mal ve nfus saym sonucunda ortaya kan kitaba verilen ad. Bu adn verilmesinin nedeni ise Tanrnn sorgusundan kalamayaca gibi Guillaumeun vergi memurlarndan da kalamayaca gereinin vurgulanmak istenmesidir.
Halk Ayaklanmas ve Magna Carta

II. Henry, darda yeni topraklar elde ederken lke iinde daha otokratik bir hkmdar oldu. Clarendon Nizamnamesi ile ruhban snfn sivil mahkemelere tabi kld (1164). Piskoposlarn seiminde kontrol ele geirdi. Aristokrasi ve ruhban snf buna iddetle direndi. ngilizlerin krala kar tutumu Henrynin halefleri Arslan Yrekli Richard (1118-1199) ve John (1199-1216)un dneminde isyana dnt. ngiliz halk aristokrasinin, ruhbann ve ehirli adamlarn tam desteiyle kral Johna kar ayakland. fkeli halkn isyan, 1215te kraln Magna Carta (Byk Szleme)y onayyla sona erdi. Kral ve haleflerini sonsuza dek balayarak belgede sz edilen hak ve zgrlkleri baladn ilan etti. Kral John, Magna Carta ile kraliyeti kanunlara dayal bir idari sistemin iine ekti. Bu belge, Norman otokrasisini ve onlarn halefleri Angevin otokrasisini kanunen ve yeniden snrlad. Bu belge, aristokrat, ruhban ve kentlilerden oluan ayrcalkl ounluun haklarn monariye kar korudu. Magna Carta, bu ounluun vergi gibi nemli konularda ynetimin yksek dzeylerinde temsil edilebilmelerini salad. Dier yandan, monari eski gcn kaybetti. ngilizler aristokrat snfn mdahalesiyle monarinin zlmesini, monari sayesinde de asalet snfnn haklarnn kstlanmasn nlemi oldular. Kral John ve halefleri her frsatta Magna Carta yokmu gibi davransa da, bu belge modern ngiliz hukukunun temeli oldu. Bu belge, kanunlarn kraln da zerinde olduunu ve kraln gerektii zamanlarda bunlara uymaya zorlanabileceini kabul ettirdi. Modern devletteki hukukun her eyin zerinde olduu ilkesi geliti. I. Edward (1271-1307) dneminde, o zamana kadar hkimlerin kararlarna dayal olan yazl olmayan kanunlar, maddeler hlinde yazya geirildi. Bu, hukuk alannda hzl bir gelimeye yol at. Edward, Parla-
Resim 8.1 Magna Cartann imzalan
210
Uygarlk Tarihi
mentodan mlkiyet konusundaki uygulamalar dzenleyen ve ruhbanla aristokrasinin gcn snrlayan baz kanunlar kartt. Bu olay kanunlarn onlar uygulamaktan sorumlu mercilerce deil tek yasama organ olan Parlamento kurumunca karlp deitirilmesi ilkesini oluturdu. O zamana dek aristokratlardan oluan Kraliyet Konseyi tek yasama ve yrtme organ iken I. Edward, 1295te ilk defa kasaba ve kentlerin szclerini toplad ve Model Parlamento denilen geniletilmi bir parlamento oluturdu. Aristokratlarn yannda valye ve kent soylular bu parlamentoya girdi. Edward, oy hakk olmayan halk meclislerine bu hakk tand. Vergilendirme konusunda sz sahibi olmalarn salad. Bu gelenek krallarn savalarn finansmann salamak iin parlamentoyu toplantya ararak halkn da onayn almasyla demokratik bir zellik kazanacaktr.
Fransada Capet Hanedan Dnemi

ngilterede Magna Carta ilan edilirken bu dnemde Fransaya gl feodal prensler egemendi. Bu durum, Karolenj Hanedanndan sonraki Capet Hanedannn balangcndan (987) II. Philip Augustus (Ogst) dnemine (987-1223) kadar devam etti. Capet krallar, Paris civarndaki kraliyet topraklarn korudular. zellikle iman VI. Louis (1108-1137) dneminde bu blgedeki aristokrasiye feodal haklarn zorla kabul ettirdiler. Bu grubun mutlak itaatini kazanarak lkedeki tek egemen g hline geldiler. II. Philip Augustus dneminde Paris kenti Fransz ynetiminin ve kltrnn merkezi oldu. Normanlarn ngiltereyi istilas, kark durumdaki Fransann birlemesine dolayl yoldan yardm etti. Krallarn ulusal Fransz monarisini kurmalarna olanak salad. Philip Augustusun byk olu IX. Louis (1226-1270), birleik ve mutlak bir krall devrald. Atalarnn balaklarn smrdkleri etkili Fransz brokrasisi, Louisnin ellerinde dzeni ve yerel ynetimde adaleti salama arac hline geldi. Kraliyet, Byk Karln missi dominicisini hatrlatan komisyon yelerini taraya gndermeye balad. Komisyonlarn grevi yerel idarecileri denetlemek ve adaleti salamakt. Bu kurum sradan insanlarn seslerini duyurabildikleri bir krs oldu. Louis, hanedana ait topraklarda serflii lavetti. Uyruklarna st mahkemelere adli bavuru hakkn verdi. Ortaa llerine gre eitliki bir vergi sistemi oluturdu. Bu reformlar, Franszlarn krallarn adalet kavramyla zdeletirmeye balamalarnda ve ulusal duygunun olumasnda etkili oldular. Bu dnemde Fransz toplumu, dili ve kltryle modern zamanlara dek tm Avrupa nn taklit ettii bir model hline geldi. Kuzey Fransa, monastik (manastrla ilgili) reformun, valyeliin ve Gotik sanat ve mimarinin vitrini oldu. Louis devri, Skolastik dncenin Altn a idi.
Almanyada Hohenstaufen mparatorluu (1152-1272)

12. ve 13. yzyllarda Fransada ve ngilterede istikrarl ynetimler geliirken; 13. yzyl ortasnda Almanyay, Burgundiyay ve kuzey talyay kapsayan Roma-Germen/ Alman mparatorluundaki gelimeler ok farklyd. Magna Carta ile ngiliz aristokrasisinin haklar krallarn otoritesine kar dengelenirken, Fransada II. Philip Augustusun dneminde kraln otoritesi aristokrasisinin aksi yndeki iddialarna kar korundu. IX. Louis gibi krallar sayesinde Franszlar merkez idareyi glendirip uluslararas politikaya ve kltre yn verir konuma geldiler. Alman hkmdarlarnn gney talyay imparatorlua katma abalar, Almanyay iki yzyl sren kanl savalara srkledi. lkenin 19. yzyl sonlarna kadar paralanm hlde kalmasna yol at.
211
Ruhban snfn atama yetkisi konusundaki mcadele, imparatorluk otoritesini olduka zayflatmt. I. Friedrich Barbarossa (1152-1190)nn tahta k Otto soyundan sonra gelen en gl Alman hanedan olan yeni Hohenstaufen ailesinin dnemini balatt. Hohenstaufenlar, imparatorluk otoritesini yeniden kurmann yannda, papa-imparator rekabetine yeni bir boyut kattlar. I. Friedrich, gzn Almanya ve Lombardiyadaki gl feodal prensliklere ve Romadaki Papala dikti. Dier yandan, mparator, talyann Bologna kentinde canlanan kltr ve eitim faaliyetleri erevesinde yeniden hayat bulan Roma hukuku almalarna destek verdi. Bunun nedeni, Roma hukukunun ierik bakmndan Friedrichin aristokrat snfa kar merkez otoriteyi artrma ve papaln imparatoru talandrmas geleneine kar dnyevi imparatorluk gcnn temellerini vurgulama planlarna hizmet etmesiydi. mparator vassallaryla olan feodal balarna dayanarak imparatorlua tek bana hkmetmeye kalkt. Friedrichin, talyann imparatorluk snrlarna dahil edilmesi ynndeki giriimleri, talyadaki gler tarafndan geri pskrtld. Friedrich, 1190da ldnde, itibarn yitirmi bir hkmdard. 1183teki Constance Barndan sonra mparatorluk, Almanyann feodal prensleri arasndaki blnm durumunu da kabul etmi grnyordu. VI. Heinrich, 1190da tahta ktnda evresi dmanlarla evriliydi. mparatorlarn Papalk devletleri zerindeki territoryal hak iddialarn reddeden Papalk gc, Cologne (bugnk Kln) bapiskoposunun ynlendirdii bamsz Alman prenslerini ve Arslan Yrekli Richard ngilteresini ve srgndeki Saksonya dk Arslan Heinrichi destekliyordu. Tahtn gelecei iin tek bir hanedann gerekliliine inanan mparator VI. Heinrich, birok Alman Prensini yanna ekmeyi baard. Ancak, Papa, imparatorun otoritesinin prensler arasnda datlm olduu 1152 yl ncesindeki statkoyu tercih ettiinden mutlak Alman monarisi fikrine muhalif Alman prenslerinin cephesine katld. VI. Heinrich, 1197de ldnde, Almanya anari ve i savan iine srklendi. Bu arada, ngiliz Kral I. Richard, Hohenstaufen kart cepheye finansal destek veriyordu. Bylece tahta aday olan rakip Welf Hanedanndan Arslan Heinrichnin olu Brunswickli Otto, 1198de IV. Otto olarak ta giydi. Hkmranl Almanyann genelinde kabul grd. Ancak iki hanedann savandan kar olan ngiltere ve Fransa bu kez Hohenstaufen Hanedann desteklemeye balad. Bu olay, Franszlarn tarih boyunca sk sk Almanyann i ilerine karmalarnn balangcn oluturmaktadr. Alman halknn Hohenstaufenlere olan destei hep canl kald. Otto, bu nedenle paralanm bir kralla hkmedebildi. Papa Innocentius, Hohenstaufenlarn gcn ngiliz-Welf ittifakna sadk kalan Franszlara katlarak ve talyada gz olan Ottoya kar cephe alarak dengelemek istedi. Bu olaydan bir sre sonra Fransz kral Philip Augustus, IV. Otto ynetimine son verdi (1215). Son Hohenstaufen mparatoru VI. Heinrichin olu II. Friedrich Papaln, Fransz ve Almanlarn desteiyle Romallarn imparatoru olarak ta giydi. zledii politikalar, Almanyann paralanmlna katkda bulundu: Alman prenslerinden istedii tek ey halefleri iin imparatorluk unvan idi. Karlnda; prensleri imparatorluk otoritesine vassallktan azat etti. Ancak onun bu hareketi, Almanyay alt yzyl boyunca blnm hlde brakt. Friedrichin verdii bu ayrcalk Almanyadaki imparatorluk sorumluluundan feragat etmesi anlamna geliyordu. Bu durum, Alman asalet snfnn haklarnn korunmas demek olduundan ngiliz Magna Cartasna eit bir szlemenin Almanyada da tekrarlandn gryoruz. Ancak tek bir farkla: Magna Carta atanm bir kral ve uzun mrl bir
212
Uygarlk Tarihi
parlamento yaratmsa Friedrichin Alman prenslerine verdii onama, onlar krallnn kk imparatorlar yapmtr. II. Friedrich 1250 de ldnde Alman monarisi tarihe kart.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
13. yzyl Avrupasnda kraliyet ile feodal gler arasndaki mcadeleler erevesinde nSIRA SZDE giltere, Fransa ve Almanya arasnda bir karlatrma yapsanz hangi lkedeki gelimeleri parlamenter monarik devletin oluum srecine yerletirirsiniz?
DNELM S O R U
Asl Ortaada Ekonomik Yap

Tara: Maliknelerin zlmesi
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Erken OrtaadanT Ge Ortaaa kadarki dnemde maliknenin evriminde iki teDKKA mel oldu: lki maliknenin paralanmas ve tek-aile mlknn ykseliiydi. Bu gelime, tasma eklindeki koum takm, at nal ve rn dnml tarla sistemi SIRA SZDE gibi teknolojik ilerlemelerle oldu. Lordlarn topraklarn yeni kiraclara bltrmesi, kendi arazi paralarn kltt. Kiraclarn saysndaki art ve lordun arazilerindekiAMALARIMIZ d, kiraclardan salanan emei de azaltt. Yeni tarlalarn retime kazandrlmas kiisel mlkleri artrd ve angaryalar azaltt. Klann yerini tek-aile birlii alnca, madde ve hizmetler cinsinden denen vergiler maliknelerinPzerinden kalkarak ev halknn zerine kt. Aile iftlikleri K T A malikne birliklerinin yerini ald. Kyllerin iyi organize edilmi ortak yaam, ailenin toprann korunmasn ve evin reisinin lmnden sonra burada ikamet edebilmesini Esalad. Bu yolla toprak ve mlkiyet hakk nesilden nesile ailenin TEL VZYON elinde kalm oldu. Maliknenin evrimindeki ikinci deiiklik, serfin ykml olduu hizmetleri para cinsinden deyebilmesi idi. Bu dnm, Hal Seferleri sonrasnda ticaretin NTERNET canlanmas ve ehirlerin ykselmesiyle oldu. Bu gelime serflerin topraklarn kira deyen kiraclar gibi ellerinde tutmalarn ve statlerini deitirmelerini salad. Kiraclar, daha zgr olsalar da, maddeten daha iyi koullara kavuamamlard. Klevari alanlar ve kira deyenler g zamanlarda kendi hllerine braklyorlar ve toprak lordlarnn insafna kalyorlard. Kyl soyundan gelenlerin igal ettii ve onlara ait olarak kabul edilen topraklar, her zaman lordun eski miras hakk ve hatta zorla el koyma hakknn glgesindeydi. Kendi topraklar azalan lordlar maliknelerdeki mera gibi kamu topraklarna tecavz etmeye altlar. Kyl snf bu abalara iddetle kar koydu. Pek ok blgede kyller krsal memurlarn seiminde rol oynamak iin kendi aralarnda organize oldular.
Kentler: Yeniden Dou ve Tacirler

11. ve 12. yzyllarda kentler, Bat Avrupa nfusunun sadece yzde beini oluturuyordu. Almanyann 3000 kentinden 38inin nfusu 1000in altndayd. Sadece 50 Alman kentinin nfusu 100.000i geiyordu. ngilterede sadece Londrann 10.000den fazla nfusu vard. Paris, Londradan daha bykse de nfusu daha azd. En byk Avrupa kentleri talyadayd; Floransa 100.000e yaklayordu. Avrupann en hareketli yerleri olan kentler, Ortaa toplumunun en yaratc ksmlarn barndryorlard. Kentlere feodal lordlar hkmediyordu. Lordlar, kentleri bizzat kendileri yaratyorlard. Bunu da kentlerde yaamay ve almay kabul edenlere ayrcalklar ba-
213
layarak yapyorlard. Aristokratlarn bu gnlllere verdikleri ayrcalklar gvenliklerini de garanti ediyordu. Asl ama, lordlar ve piskoposlarn istedikleri maddeleri retecek emekileri bir araya toplamakt. Bu yolla aristokratlarn kendi snflarn zayflattklar dnlebilir. Ancak, soylu adamlarn tketim maddelerine ve uzak lkelerden getirilen lks mallara talepleri arttndan serfleri bu ilerle megul olmaya ynlendirdiler. Bu durum, serflere yeni bir nem ve g bahetti. 11. yzylda serfler sabit bir kira ve uygun bir bamllk karlnda kentlerde yaamaya ve almaya ynlendirdiler. Bu sayede, serfler aristokratlardan baz haklar kopardlar. Kentler geliirken pek ok kalifiye serf, kaarak ya da lordlarnn zendirmesiyle yeni kent merkezlerine g ettiler. Bylece zgr bir ortam bulduklar ehirlerde daha yksek bir sosyal tabakaya trmanma ansn elde ettiler. Serf g hzlanrken, krsal daki lordlar bunlar toprakta tutabilmek iin daha uygun kira koullar ne srdler. Fakat kent yaamnn frsatlarn kefeden serfler artk kolayca iftliklerde tutulamyordu. Bu ekilde, kentlerin geliimi pek ok serfin durumunu iyiletirdi. Krsaldaki serf snf, kentlere zanaatkrlar ve ilk giriimci tacirleri kazandrd. Serf soyundan gelen uzun mesafe tacirleri, kaybedecek bir eyi olmayan ve uzak lkelerle ticaretin risklerinden byk krlar elde ettiler. Bu hrsl ve kaba yaratll cesur adamlarn Ortaa Uygarlna en byk hizmetleri bugnk Bat Avrupa kentlerini yaratm olmalardr. Asl Ortaa Avrupasnn tarma dayal ekonomik dzenine ticaret olgusunu yeniden kataSIRA SZDE rak bu dzenin deimesi srecini balatan olay nedir?
SIRA SZDE
GE ORTAA (1300-1400)
A M A
DNELM
DNELM S O R U
S O R U Yzyl Savalarnn ve byk Veba Salgnnn Fransa ve ngilteredeki siyasi ve ekonomik etkilerini reneceksiniz. DKKAT
Ge Ortaalarda siyasi, sosyal ve dinsel alanda yaanan gelimeler Avrupay bir kez daha sarst. ngiltere ve Fransa arasnda yz yllk bir dneme yaylan Yzyl SIRA SZDE Savalar (1337-1453) iki ulus iin de bir intihar denemesinden farkszd. Bu savalar barut ve ar topun icad yznden ar kayplara neden oldu. adalarnn Kara lm dedikleri, gelen ticari yollar izleyerek Doudan Avrupa ana karasna AMALARIMIZ giren veba, 1348-1350 arasnda Avrupann birok blgesini etkisi altna ald ve nfusun bete ikisini yok etti. talyadaki kalabalk liman kentlerinden girerek kuzeye doru yaylan bu hastalk kentlerde daha ok kayplara nedenT oldu. K A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Fransadaki Politik Gelimeler

Fransa krallarnn 13. yzyldaki abalar merkez otoriteyi glendirmek ynnTELEVZYON deydi. Krallar ngilteredeki uygulamaya benzer ekilde vergi koymadan nce aristokratlardan oluan bir kraliyet konseyine danyordu. Ancak bu konseyden kan kararlar vergi toplanmasnda yetersiz kalnca kral Gzel Philip, Yzyl Savalarnn TERNET finansmannda kendisine destek olan bir ara olarak, ruhban, Naristokrasi ve kent soylulardan oluan Etat Generaux (Etajenero) meclisini oluturdu ve 1355te bu meclisi toplantya davet etti. Bu meclisin yeleri, vergileri kraln ricas zerine toplamasna ramen onun kt durumunu kendi mahalli haklarn ve ayrcalklarn arttrma ynnde kullandlar. Fransz etajenerosu, ngiliz soylu snfnn karlarn temsil eden birleik ngiliz Parlamentosunun tersine, her kafadan bir sesin kt heterojen yapsyla etkili bir ynetim arac olamayacan gsterdi. Parisli gl taTELEVZYON
NTERNET
214
Uygarlk Tarihi
cirlerin ynetimindeki Etat Generaux , kraldan Magna Cartann ayrcalkl ngiliz snfna baladna benzer haklar aldlar. ngilterenin tersine Fransa, 14. yzylda hl feodal sistemden merkez modern devlete geiin sanclarn yayordu. Bu meclis, 1614 ylna kadar toplanmaya devam etti ve bu tarihten Fransz Devrimine kadar da toplanmad.
ngilteredeki Politik Gelimeler

ngiliz krallar Yzyl Savalarnn harcamalarn karlamak iin halka yeni vergiler yklediler. Kral her vergi istediinde parlamento da bundan yararlanarak yeni dayatmalarda bulununca yeni kanun maddeleri ortaya kt. Orta snftan halkn temsilcilerinin dahil olmasyla parlamentoda yapsal deiiklikler meydana geldi. Bylece I. Edward (1272-1307)n ynetiminde parlamentoya dayal ynetim tarz, ngilterenin deimez bir idari kurumu olarak yerleik hle geldi.
Krsal ve Kentlerdeki Sosyoekonomik Gelimeler

Krsaldaki Gelimeler
Veba salgn Avrupa nfusunun 2/5ini yok ettiinden bu hastala halk arasnda Kara lm ad verilmitir.
Bu dnemde sosyoekonomik yapy etkileyen en nemli olaylardan biri vebann Avrupada yaylmasdr. 1347nin sonunda Sicilyada grlen hastalk, Avrupaya 1348de, Venedik, Cenova, ve Pisa gibi liman kentleri zerinden girdi. Veba emek gcn azaltt ve soylu snfn mlklerinin deerini drd. iftlik alanlarnn says derken, emek deer kazandndan kyllerin ve kalifiye zanaatkrlarn cretleri artt. Pek ok serf, angaryalardan para deyerek kurtuluyordu. iftlikleri terkederek kentlerde daha ilgin ve kazanl i olanaklar aryorlard. Tarmsal rnlere olan talebin azalmas bunlarn fiyatlarn drd. Lks tketim mallarnn ve mamllerinin fiyatlar ykseldi. Soylu toprak sahipleri, bu yeni i ortamnda en ok kan kaybeden snf oldu. Baz toprak sahipleri kayplarn telafi etmek iin ekilebilir topraklar daha krl yn retimi iin koyun otlaklarna dntrdler. Dierleri, topraklarn en yksek mebla veren iftilere kiraladlar. Yrrlkteki yasalar, kylleri iftliklerinde ve cretlerini dk seviyelerde tutmaya alarak demografik krizin kyl snf iin yaratt yeni ekonomik frsatlar engellemeyi umuyordu. 14. yzyln ortalarnda ngiltere ve Fransada kmekte olan aristokrasi, byk Veba Salgnnn ve Yzyl Savalarnn kt etkilerinden kyl snf zerindeki vergileri artrarak ve kentlere g snrlayan kanunlar kararak kurtulmaya alt. Kyl snf, bu abalara isyanlarla cevap verdi. Fransada patlak veren kyl isyan, aristokratlarn dorudan vergiyi arttrmalar yzndendi. ngiliz Parlamentosu, 1351de kyllerin cretini veba ncesi dzeylere eken ve onlar lordlarnn topranda kalmaya zorlayan Emekilerin Stats adl kanunu karnca 1381de genel bir isyan kt. Aristokrasi, kyl isyanlarn kanl ekilde bastrd. Bu durum, Ortaan sonunda toplumun bozulmaya baladnn bir gstergesidir. Yzyl Savalar sonunda her iki tarafta gelien ulusal duygu, Ortaa toplumunun politik birliini kracakt. Hem ngiltereye hem de Fransann bir ksmna hkmeden ngiliz krallar Fransadaki haklarndan vazgetiler. Roma kilisesinin sapkn ilan ettii yeni dinsel tarikatlerin ortaya kmas da Ortaa toplumunun o zamana kadarki szde din birliine son verdi.
215
Kentlerdeki Gelimeler
Kent endstrileri vebann ar etkilerine ramen krl kt. Kent meclisleri, krsaldan gelen gmenlerle rekabeti dzenlemek ve g kontrol altna almak iin yasalar koydular. Kanunlar giderek feodal lordlarn krsaldaki topraklarna kadar yayld. Lks tketime artan dknlk zanaatkrlarn nemini artrd. Zanaatkrlarn ve loncalarn ekonomik ve politik gc, bunlarn rettikleri mal ve hizmetlere olan taleplerle orantl olarak artt. Tccar snf, zenginlik ve say bakmndan trmana geti. Kendi loncalarn kurarak aristokrasinin otoritesine meydan okumaya balamalar (kentli ve taral) eski soylu snf ile mcadele yaratt. Kentler, soylu snfa kar kralla ittifak yapt. Bu gelime Ortaa Avrupasndaki feodal ynetimleri ortadan kaldrd. Aristokrasi, geleneksel stnln korumada zorland. stemeden zanaatkr lonca liderlerine kent ynetiminde temsil hakk verdiler. Loncalar politik g kazannca, yerel endstrileri koruyan yasalar koydular. 1350den sonra aristokratlar ve Kilise- vebadan sonra savunmada kald. Krallar, kendi ynetimlerini ve ekonomilerini merkezletirmeye ynelik ulusal bilinci gelitirmeye alrlarken bu yeni durumdan fazlasyla istifade ettiler. Aristokratlara kar yldz parlayan bu kentsoylu adamlarn mttefiki oldular. Kentler, krallara destek vererek feodal toplumlardan ulusal monarik ynetimlere geite nemli rol oynadlar. Kentler, krallar aristokratlar karsnda gl klacak insani, finansal, ve teknolojik kaynaklara sahipti. Kentli burjuvalarla ittifakn krallara ve imparatorlara bu derece cazip gelmesinin nedeni ise kentlerin krallklar ve imparatorluklar ynetmede etkin bir ara olan Roma hukukunu bilen eitimli brokratlar ve hukukular yetitiren niversiteleri barndrmas idi. Geleneksel aristokratlarn tehditkr asker glerine kar kendi cretli ordularn kiralamak isteyen krallar gerekli paray kentlerde bulabiliyordu. Kentliler topraklarna kentleri de katmak isteyen despotik yerel lordlara kar gl krallarn sunaca himayeye muhtat. nk krallar kentlilere otonomi veriyor ve i ilerine karmyordu. Bir kent iin, gl bir kraln bayra altnda uzun mesafede ticaret yapmak avantajl idi. 11-14. yzyllar arasnda kentler zgrlk ve otonomi elde ederek Eski adaki gibi Bat Uygarlnn kltr merkezleri oldular.
Dinsel Gelimeler
Ruhban snf da veba salgnndan etkilendi. Hastalkla savaan yelerinden pek ounu bu hastala kurban veren ruhban snf azald. Kardinaller kurulu, 1409da farkl papay setii iin kilise otuz alt yllk (1378-1415) bir kriz yaad. Vebann neden olduu byk boyutlardaki nfus kayb Avrupallar kaderci yapt. Avrupal entelekteller Padual Marcilius, Ockhaml William ve Lorenzo Valla gibi bilim adamlarnn nclnde Tanr, insanolu ve toplumun yaps gibi kavramlar sorgulamaya baladlar.
216
Uygarlk Tarihi
ORTAA KLTR VE UYGARLII

AM A
Ortaa Avrupasnn kltr ve uygarlnn en nemli yaratmlar hakknda fikir sahibi olacaksnz.
Eitim ve retim
Ortaa Avrupa dnyasndaki bilim ve felsefenin gelimesinde, Bizans mparatorluunun bakenti Konstantinopolisin Osmanl Trkleri tarafndan kuatld yllarda Batya geden Bizansl limlerin byk katks vardr. Bizans hanedan yelerinin zel hocaln ya da eliliini yapan bu kiilerin arasnda Demetrios Cydones, Demetrios Chrysoloras ve Demetrios Chalcocondyles gibi limler saylabilir. Bu aydnlar, Avrupada 11. yzyldan itibaren kurulan niversitelerde Eski Yunanca gramer, retorik, cebir, astronomi, corafya, fizik, kimya, tp ve matematik dersleri verdiler. Dier bir nemli katk da spanyadaki Endls Emev medreseleri araclyla antik bilimin slam limleri tarafndan yorumlanarak Arapaya evrilmesi ve Bat niversitelerinde Latinceye aktarlmasyla oldu. Bat Avrupann ilk yksek renim kurumu olan Bologna niversitesi (kurulu 1088) 1158de Alman imparatoru Friedrich Barbarossadan ayrcalklar kazand. Modern niversitenin temel talar olan renci ve hocalarn ilk resmi organizasyonlar ve ilk lisans programlar bu niversitede oluturuldu. niversite, yasalar gerei niversiteyi denetim altnda tutan piskoposlarn ve kentlilerin otoritesinden korunmak iin birleen renci ve hocalar loncas olarak ortaya kt. Kentliler rencileri vatandalk haklar olmayan yabanclar olarak grdnden byle bir himaye birliinin kurulmas gerekliydi. Bolognal renciler, gnlsz ev sahiplerinin istedii yksek kira ve fiyat politikalarna kar birletiler. Dzenli ve yksek kalitede bir retim istediler. cret karlnda hocalarna almak istedikleri dersleri sraladlar. Szlerini tutmayan hocalar boykot ettiler. Kentlilerin fiyat politikalar niversitenin srekli baka bir ehre tanmasna neden oldu. Bu dnemde niversite henz sabit bir fizik yapya sahip deildi. renci ve hocalarn bu gezgin hayat onlara kent ve kanunlarndan bamsz olma ayrcaln veriyordu. Bu arada hocalar da kendi himaye birliklerini kurdular. Eitim retim yapabilmek iin gerekli meslek yeterlilik standartlarn belirlediler. lk akademik derece olan lisans derecesi (a licentia docendi) birine eitim verebilme hak ve yeterliliini belirliyordu. Bu derece bugnk doentlik nvanna karlk gelir. Bu dereceye sahip olabilmek iin liberal sanatlar programndan mezun olmak gerekiyordu. Temel yksek renim bu ekildeydi. Bologna niversitesi, Roma hukuku almalarn canlandrmasyla nldr. 7.11. yzyllarda Roma hukukunun ilk el kitaplar Avrupada biliniyordu. Batl limler, 11. yzylda ticaret ve kentlerin gelimesiyle Bizans imparatoru I. Justinianus (527-565)un yzyllardr Bat Avrupada unutulmu olan Corpus Iuris (Juris) Civilisinin daha byk ve nemli paralarna ulatlar. 12. yzyl banda Bologna niversitesinde stad Irnerius ve rencileri bu kanun metinleri zerinde gvenilir yorumlar ve aklamalar yaparak Corpus Iuris (Juris) bilgisini gelitirdiler ve tm Avrupaya yaydlar. 1140larda Bolognada yaayan kei Gratianus da Concordance of Discordant Canonsu kaleme alarak Kilisenin standart kanun metnini ortaya koydu. Bologna, gney Avrupa (spanya, talya, ve gney Fransa) niversitelerindeki hukuk almalar iin bir model oldu. Paris de kuzey Avrupa niversiteleri ve teoloji almalar iin bir esin kayna oldu. ngilteredeki Oxford ve Cambridge niversiteleri ile daha sonralar Almanyada kurulan Heidelberg niversitesi bu
Corpus Iuris Civilis: 529534 yllar arasnda Dou Roma mparatoru I. Justianuos tarafndan hazrlatlan, Roma Hukuku konusunda en geni ve derinlemesine bilgi veren, sonradan bu ismiyle anlan hukuk klliyatdr.
217
niversitelerin taklitleridir. Tm bu niversiteler, yksek tp, teoloji ve hukuk bilimlerindeki ileri dzey almalar bakmndan liberal bilimlerde temel bir eitim gerektiriyordu. Liberal Sanat programlar trivium (gramer, retorik ve mantk) ve quadrivium (aritmetik, geometri, astronomi ve mzik) yani szel ve saysal dallardan olumaktayd. Erasmus, Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Thomas Becket, Albrecht Drer ve Papa V. Niccol, Bologna niversitesinin dokuz asrlk tarihi boyunca mezun ettii nemli ahsiyetlerden sadece bazlardr.
Felsefe ve Teoloji
Avrupal skolastikler iki ana problem zerinde tartyorlard: felsefe ve teoloji arasndaki iliki. lk problem, Hristiyanlarn gznde Aristotelesin retilerini ieren el yazmalarnn baz slami yorumlarla Arapaya yaplan tercmelerinde pek ok sapknlk olduu dncesinden ortaya kt. Avrupal skolastiklerin gznde Araplarn Aristotelesin almas zerindeki yorumlar Hristiyanla hizmet etmiyordu. Aristoteles, dnyann ezeli ve ebedi olduuna inanyordu. Bu gr, ncilin Genesis (Dnyann Yaratl) blmnde vurguland zere, Dnyann zaman iinde yaratld ynndeki Yahudi-Hristiyan retisiyle eliiyordu. Avrupal teologlar Aristotelesin mantk ve matematiini kendi teolojileri iine aldlar, bazlar bunun ncil retisi ve geleneksel kilise otoritesi iin bir tehdit oluturduuna inanyordu. rnein, Tourslu Berengar (l. 1088), kilise ayinlerinde yaplan Eucharist (ekmek arap) ayini konusunda mantk bilimini devreye sokarak henz kilisenin resmi bir dogma haline getirmedii transsubstantiation (yerine geerek mevcut olma) retisini ok nceden ortaya koydu. Peter Abelardus (1079-1142) Teslis (leme: Baba-Oul-Kutsal Ruh) konusunu mantksal bir sorgulamaya tabi klmaya alt. Aristotelesin mantyla Baba, Oul ve Kutsal Ruhun Tek olanla ve Tek olann da Baba, Oul ve Kutsal Ruhla ayn olamayacan ne srd. Bylelikle kilisenin retilerine ters dm oldu. Bu yeni mantklarn cesareti muhafazakrlar artt. Manastr liderleri, zellikle Aristotelesin yazmalarnn damgasn vurduu zgr sanatlar zerinde yaplan almalarn teoloji almalarnn dman olup olmadn merak ediyorlard. Skolastiklere gre renim Tanr yolunda olurdu. Paris piskoposu, 219 felsefi nermeyi mahkm ettii zaman Aristotelesin Hristiyan teolojisinin temelini kazd ynndeki eletiri ve pheler dorua kt. Felsefeye kilisenin gerek kabul ettii Hristiyan dogmasndan daha fazla ilgi gsterenler mahkm edildi. Bu durum felsefe ile teoloji arasndaki ilikiyi souttu. Bundan sonra mantk ve revelasyon (vahiy/amlama), ok farkl iki bilgi alan haline geldi. Dahas bu srada Avrupada kilise ve devlet de politik arenada birbirinden ayrlyordu. Bu dnmede ngiliz Ockhaml William (l. 1349) muhafazakar bir dnce ortaya att. Teolojinin temel konularyla ilgili olarak Tanrnn aklna girmeye dnk abalarn bir kenara braklmas ve Hristiyanlarn ncildeki bilgilerle yetinmeleri gerektiini sylerken tartmalarn gelecekteki ynn de iaret ediyordu.
Skolastik: nan ve bilgiyi kiliseyle, zellikle Aristo dncesiyle birletirmeye alan Ortaa Avrupasnn felsefe anlay.
Dil ve Edebiyat
Hmanizmin babas kabul edilen Francesco Petrarca (1307-1374), tm mesaisini edeb mektup ve iirlere hasretmitir. Yaamnn ounu Avignon (Fransadaki Papalk merkezi) civarnda geiren yazar Cola di Rienzo halk ayaklanmasnda yakalanm ve Romada halkn iki yllk tribunusu (koruyucusu, hakimi) olarak grev yapmtr. Ayn zamanda, sonraki yllarda Milanoda sanatkarlarn hamisi olan Visconti ailesine hizmet etmitir.
218
Uygarlk Tarihi
Sone: Belli bir uyak ve l kalbna dayal, on drt dizelik iirdir.
Petrarca, eski Romay vd (Eski) Romal lye Mektuplar adl eserinde nl Romal hatip Ciceroya, Titus Livius, Vergilius, ve Horacius gibi Romal yazarlara hayali mektuplar yazmtr. Latince epik iirler de kaleme alan Petrarca, Afrika adl eserini nl Romal General Scipio Africanusa ithaf etmitir. nl Adamlarn Yaamlar adl eseri nl Romallara atfettii bir dzine biyografiden olumaktadr. Petrarcann en nl almas, platonik bir akla sevdii Laura adl evli bir kadn iin yazd kendi duygularn inceleyen ak soneleridir. Onun eletirel metin almalar, sekincilii (elitizmi) ve yararsz skolstik renimi iddial bir ekilde kmsemesi, sonraki hmanistlerin pek ounu etkiledi. Petrarcann Aziz Augustinus ile hayali diyaloglarnda ve Aristotelesilere kar ruhun lmszln savunmak iin yazlm risalelerde Ortaa Hristiyan deerleri gzlemlenebilir. Petrarca, ada olan nl Dante Alighieriden ok daha laik bir yazardr. Dantenin Vita Nuova (Yeni Hayat)s ve Divina Komedia (lahi Komedya)s Petrarcann soneleriyle birlikte modern talyan dili ve edebiyatnn temelini oluturur. Petrarcann rencisi ve arkada Giovanni Boccaccio (1313-1375) da Hmanist almalarn ncs kabul edilir. Boccaccionun Dekameron Hikayeleri 1348de Floransay sarsan mthi veba salgnndan kurtulmu bir lkedeki adam ve yedi kadn konu alan yz hikayeden oluur. talyancann babas saylan ve gayretli bir el yazmalar koleksiyoncusu olan Boccaccio, Yunan ve Roma mitolojileriyle ilgili bir ansiklopedinin de yazardr.
Sanat ve Mimari
Roma mparatorluu .S. 395 ylnda ikiye ayrlnca, Ortaa sanat da Batl ve Doulu Hristiyan Sanat olarak ikiye ayrld. Ortodoks mezhebine bal olan Dou Hristiyan Sanat, Katolik Romadan farkllaarak Bizansa zg bir sanat anlay gelitirdi. Ortaa sanat, Hristiyanln etkisi altnda kalm dini nitelikli bir sanattr. Erken Hristiyanlk, balangta pagan Romann basks yznden rahat yaylma olana bulamad. Ancak resm din olarak kabul edildikten sonra gelime gsterebildi. Bat Roma mparatorluundaki Hristiyan cemaatin kaderi 4. yzyldaki imparator Konstantinosun tahta kyla deiti. O zamana kadar llerini gmerken gsterili ayinler yaptklar iin tutuklanan Hristiyanlar mezarlklarn yer altnda yapmak zorunda kalyordu. Uzun ve usuz bucaksz dehlizlerden oluan katakomblarda llerini duvarlara oyduklar mezarlara gmyorlar ve giri ksmna ina ettikleri salonda ibadet ediyorlard.
Katakomb: lk Hristiyanlarn llerini gmmek amacyla yeraltna oyduklar mezarlara verilen addr. Gmme ilemi genellikle dinsel trenler eliinde yapldndan, katakomplara kutsal yer gzyle baklrd.
Resim 8.2 Roma Priscilla Katakombu
219
Yahudiliin etkisi altndaki erken Hristiyanlk, balarda tasviri yasaklad iin ilk resim rnekleri ancak .S. 3. yzyldaki katakomp duvarlarnda grlebilir. Genellikle ok basit ve ematik olan bu resimler okuma yazma bilmeyen Hristiyanlarn vaazlarda anlatlan dinsel olaylar gzlerinde canlandrabilmeleri iin yaplm ilevsel rneklerdir. Bu resimlerdeki semboller, o dnemde inanl kiilerin zihinlerinde bir takm dinsel imgeler uyandrmay amalyordu. rnein, Romadaki Priscilla Katakombundaki resimle ncildeki sann on iki havarisiyle birlikte yedii Son Akam Yemei betimlenmitir. .S. 370lerde balayan ve en ok Bat Romay etkisi altna alan Kuzeyli Germen kavimlerin g Bat Avrupaya kendine has bir sanat anlayn getirmitir. Bu kavimler, Hristiyanl benimseyerek yerletikleri lkelerin kltrn de zmsemiler ve 11. yzyln ortalarna kadar gl bir sanatsal etkinlik yaratmlardr. Bugn Oslo Gemi Mzesinde bulunan 9. yzyla tarihlenen bir Viking gemisinin burnu, Vikinglerin tahta oymaclndaki ustaln gsteren tipik bir rnektir. Erken Hristiyan sanatnda Helen-Latin kltr kadar kuzey kavimlerinin de katks byktr. Bu dnemin sanat pagan inanlarn izlerini tasa da gerekte Hristiyanln hizmetindeydi. Bu dnemde dinsel olmayan tek sanat eseri Normanlarn ngiltereyi istilasn anlatan 70 metre boyundaki Bayeux Halsdr.
Resim 8.3 Bayeux Halsndan Detay. Bayeux MzesiNormandiya/ Fransa
6. yzylda talyann Ravenna kentinde yaplan Ostrogot kral Byk Thedoricin antsal mezar Avrupa mimarsinin erken rneklerindendir. Bu grkemli antta merkezi planl, d cephesi mermer kaplamal Roma yaplarnn etkileri grlr. Kuzey talyay istila eden Lombardlarn 7. yzylda Perugia kentinde ina ettikleri kilise de eski Yunan ve Roma tapnaklarn artrr. zellikle da ak stunlu cephe ve gen alnlkl at rtsndeki benzerlik dikkat ekicidir. 8. yzylda Franklar, Byk Karl dneminde Bat Roma imparatorluunu yeniden kurdular. Avrupay tek bir idare altnda birletirdii ve Bat kltrnn temellerinin atlmasnda nemli rol oynad iin bu dnem Karolenj Rnesans olarak adlandrlr. Bu dnemin en tipik mimar eseri bakent Aachendaki mparatorluk Kilisesidir. Normanlar, 1066 ylnda Britanyay igal ettiklerinde yeni bir mimar slup getirdiler. Bu slup, Britanyada Norman
Resim 8.4 Ostrogot kral Byk Thedoricin antsal mezar. Ravenna/ talya
220
Uygarlk Tarihi
slubu, kta Avrupasnda ise Roman slubu (Romanesk) olarak adlandrlr. Balangc 1050lere tarihlenen Romanesk, Avrupann yeni bir canlan dnemi olarak kabul edilir. Hal seferleri, farkl sosyal snflardan gelen kiilerin kaynamasn salarken kilise de her tr sanatn hamiliini yapabilecek bir dzeye geldi. Romanesk sanatn en nemli rnekleri Ortaan byk manastrlardr. Bunlar, yalnz dinsel deil, sosyal ve kltrel etkinliklere de ev sahiplii yapan yaplar topluluudur. Romanesk kiliseler ise kaln ta duvarlar, masif kuleleri ve heybetli grnmleriyle Ortaa atolarna benzerler. Romanesk mimar slubu Avrupann deiik yrelerinde grlebilir. En tipik ve antsal rnekler daha ok Almanya, Fransa ve ngilterede bulunmaktadr.
Resim 8.5 Rheims Katedrali
Resim 8.6 Notre-Dame Katedrali, Paris
221
Resim 8.7 Aachendaki mparatorluk Saray Kilisesi
Ortaa mimarisinin son byk aamas olan Gotik dnem, Romanesk dnemi izlemitir. Balangc 12. yzyl ortalarna tarihlenen Gotik sanat, Rnesans dnemine kadar srmtr. Gotik sanat denildiinde akla gelen sivri at ve kuleleriyle ge (Tanrya) doru ykselen, dev boyutlu katedral yaplardr. Gotik mimarinin balangc Paris yaknlarndaki St. Denis Manastr Kilisesinin ina edildii 1122 ylna tarihlenir. Bakei Sugerin tasarlad bu yapnn temsil ettii Gotik sanatn en baarl ve artk klasik rnekleri Fransann Ile de France (Paris ve evresi) blgesindedir. Yapmlarna 13. yzylda balanan bu yaplar Lyon, Chartres, Rheims, Amiens ile Paris Notre-Dame Katedralleridir. Romanesk ve Gotik sanatn en nemli mimari yaplar nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
222
Uygarlk Tarihi
zet
A M A
Bat Roma mparatorluunun yklmasndan sonra Erken Ortaada Kta Avrupasnda ortaya kan siyasi ve kltrel dnmleri reneceksiniz. Kavimler G bu dnmn ana nedenlerindendir. Kltrel dnm iki demografik unsurun Romallar ve Germenlerin uzun bir srete karp kaynamasyla oldu. Romallar idari stnl Germenlere kaptrsa da kltrel stnlk hep onlarda kald. Gotlar ve Franklar Galyada Romallatlar. Erken Ortaada en nemli siyasi deiiklik Bat Roma mparatorluunun kdr. dare, barbar Germen eflerinin eline geti. Eski Roma eyaletlerinde Germen krallklar kuruldu. Roma idaresinin kyle yeni devlet kadrolarnda Roma hukukunu kavrayp uygulayabilecek personelin bulunmay ilkel Germen hukukunun egemenliini getirdi. Avrupa, devlet otoritesinin yokluunda kaosa srklendi. Siyasi deiiklikler Avrupann ekonomik ve sosyal yapsn da etkiledi.: Ortaa Avrupasna damgasn vuran feodalizm ortaya kt. Feodal sistemi ve malikne sisteminin ileyiini reneceksiniz. Feodalizm, siyasi erkin feodal piramidin en yukarsndaki kralda topland; onun gcn -mutlak sadakat kouluyla- ve kontroll olarak yerel derebeyleriyle paylat bir idare tarzdr. Bu sistemde kraln vassallar olduu gibi vassallarn da vassallar olabiliyordu. Kral, vassallarnn vassallarna hkmedemiyordu. Bu sistemde bir asilin daha gl asil efendisinden ordusunda sunaca asker hizmet karlnda bir fief almas detti. Feodal soylu snfn geimini salad ve ifti kyllerin omurgasn oluturduu Malikne Sistemi, dnemin sosyoekonomik yapsyla ilgilidir. Erken Ortaada bu tr malikneler lordun ve ailesinin oturduu binalardan, kyllerin kulbelerinden, rnlerin sakland depolardan ve tarlalardan ibaretti. Maliknede almakla ykml olan kyller lorda bamlydlar. Bunlar stat bakmndan iki gruptular: Yarkle serfler ve g zamanlarda toprann bir ksmn istilaclara kar korunma karlnda gl lordlara terk etmi zgr kyller. lk grup maliknedeki bir eya-
dan farkszken ikinci grup lorda yarg konusunda bamlyd ve rn cinsinden vergi derdi. Papalk gcnn imparatorluk makamnca snrlandrlmasnn hangi nedenle yzyllar boyu sren bir atmaya yol atn reneceksiniz. Byk Karl ve Otto, kendilerini kilisenin zel koruyucusu ilan etmilerdi. Bu durum kiliseyi dorudan kraliyet kontrolne sokmu; kilise hiyerarisinde yer alan piskopos ve bakeiler atanm imparatorluk brokratlarna dnmlerdir. Hatta hibir papa imparatora sadakat yemini etmeden makamna kamaz hle geldi. Fransada kurulan Cluny manastrnn reformcu keileri kilisenin ruhban snfnn tek efendisi ve hayat arkada olduunu savunarak bu snf krallardan ve elerinden zgrletirmeyi istiyordu. Papa IX. Leo, Cluny keilerini Romadaki balca idari grevlere getirince papalk, 11. yzyln ikinci yarsnda iyice glendi. Papa II. Nicholas, 1059da papann kardinallerce seileceini ilan etti. Bu kurulun oluturulmasyla papalar talyadaki yerel glerinden ve Alman kraliyet imparatorlardan bamszlklarn elde ettiler. Papa VII. Gregorius (1073-1085) dneminde kilisenin dnyevi otoriteden zgr olma iddias daha da iddetlendi. Cluny taraftarlarnn amac, imparatorlarn ruhbandan olmayan yaknlarn din makamlara atamalarna son vermek ve bu yetkiyi papann tasarrufuna sokmakt. 1075te Papa Gregorius, ruhbandan olmayanlarn kilise hiyerarisi iindeki herhangi bir greve atanmas hlinde aforozla cezalandrlmasna karar verdi. Bu dnemden sonra papa ve ruhban snf imparatorlarn atanm memurlar olmaktan ktlar; papalar Kardinaller Kurulunca seilmeye balad. Piskoposlar, papann yetkilendirdii kilise otoritelerince atanmaya balad. Bat Kilisesi dnyevi monarilerden ilke ve hukuk baznda bamsz bir g hline geldi.
AM A
AM A
223
AM A
11-12. yzyllarda Fransa, ngiltere ve Almanyadaki politik gelimeleri reneceksiniz. 11-12. yzyllarda ulusal monarilerin doduu Avrupada zellikle feodal ynetimlerin olduu ngiltere ve Fransada otoritenin merkezde odakland yeni monarik krallklar ortaya kt. Parlamentolar ve halk meclisleri, kraln keyf idaresine kar, ayrcalkl ounluun haklarn korudu. Srete modern Avrupa devletleri ortaya kt. Bu gelimenin dnda kalan tek devlet Kutsal Roma-Germen/Alman mparatorluu idi. Otto soyunun idaresinde bir toparlanma olmusa da imparatorlarn talya egemenlii uruna Almanyadaki haklarndan vazgemesi ngiltere ve Fransadakinden ok farkl bir siyasi yapya yol at. mparatorlarn, atalarnn taraya birer memur olarak atad Alman prenslerini bu topraklarn mutlak efendileri olarak tanmas lkeyi Alman Birliinin kuruluuna kadar (1871) paralanm ve gsz brakt. Yzyl Savalarnn ve byk Veba Salgnnn Fransa ve ngilteredeki siyasi ve ekonomik etkilerini reneceksiniz. Yzyl Savalar iki lkeye demografik ve ekonomik adan byk kayplar verdirdi. Fransz krallar, sava finanse etmek iin ngiliz krallar gibi vergi koymadan nce aristokratik Kraliyet Konseyine danrken kan kararlar yetersiz kalnca kral Philip, bir finansman arac olarak Etat Generaux meclisini kurdu (1355). Ruhban, aristokrasi ve kent soylulardan oluan bu meclis kraln skk durumundan kendi karlar dorultusunda yararland. Bu bakmdan bu meclis, ngiliz Birleik Parlamentosunun tersine, etkin bir ynetim arac olamad. 14. yzylda Fransa, ngilterenin tersine birliini salayamam ve feodal yapdan merkez devlete geememiti. ngilizler ise Yzyl Savalarnn ar mali ykn halka yeni vergiler koyarak hafifletmeye altlar. Kraln vergi taleplerine parlamentonun yeni dayatmalar eklenince yeni kanun maddeleri karld. Orta snfn temsilcileri parlamentoya girdi. Bylece I. Edward (1272-1307)n ynetiminde parlamentoya dayal ynetim tarz yerleik hle geldi. Yzyl Savalar, her iki tarafta da halk kraln etrafnda birletirdi. Ulusal duyguyu glendirdi. ki devleti siyasi ve ekonomik olarak etkileyen dier olay Veba Salgndr. Serf nfusunda yol
at byk kayplar emek gcn azaltt ve aristokratlarn mlklerindeki retimi drd. Bu olay, emee deer kazandrd. Kyl ve kalifiye zanaatkr cretleri artt. Angaryalar parasal dentilere dntrld. Serfler, daha kazanl i olanaklar sunan ehirlere akn ettiler. Tarmsal rne azalan talep fiyatlar drd ve lks tketim rnlerinin fiyatlar artt. Tm bu gelimeler geleneksel gl aristokrasiyi olumsuz etkiledi. 14. yzylda ngiltere ve Fransa ynetimleri, yasalar, kyllerin dolamn snrlamaya ve vergilerini artrp cretlerini dk tutarak eski dengeleri korumaya altlar. Her iki lkede kanl kyl isyanlar kt. Aristokrasi, isyanlar iddetle bastrd. Lks dknl retici zanaatkr snfnn nemini artrd. Ge Ortaada zenginleen zanaatkr ve tacirler geleneksel g odaklarna kar kendi loncalarn oluturdular. Bylece yeni siyasi mcadelelere girebildiler. Sonunda aristokrasi, tccar snfna ehir meclislerine girme hakk vermek zorunda kald. Ortaa Avrupasnn kltr ve uygarlnn en nemli yaratmlar hakknda fikir sahibi olacaksnz. 8. yzylda Bat ve Orta Avrupaya hkim olan Franklar, Byk Karl dneminde topraklarn talya ve bugnk Almanya ynnde genileterek Avrupann en gl devletini kurdular. Bu sayede devletin egemenlik emsiyesi altnda siyas olarak birletirdii bu blgelerdeki (Roma+Germen) kltrel birikim harmanland, ortak bir potada eriyerek Avrupa uygarln meydana getirdi. Bu uygarlk, Ge Ortaa Dneminde doulu Arap ve Bizansl limlerin antik Yunan bilgi ve kltrn transferiyle mayalanarak Hmanizm fikirlerini ortaya koyacak ve Rnesans hareketinin n koullarn hazrlayacaktr.
A M A
A M A
224
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Ortaa Bat Avrupa Uygarlnn kltr bileenleri aadakilerin hangisinde tam ve doru olarak verilmitir? a. Hristiyanlk-Roma devlet gelenei-Antik Yunan Uygarl b. Roma devlet gelenei-Hristiyanlk-Bizans Uygarl c. Hristiyanlk-Roma Uygarl-Germen kltr d. Hristiyanlk-Roma Uygarl-Pagan kltr e. Hristiyanlk- Antik Yunan Uygarl-Pagan kltr 2. Ortaa denilen tarihsel sre ierisinde kta Avrupasna bakldnda Erken Ortaa ile Asl Ortaa dnemlerinin birbirinden ok farkl olduu grlr. Bu anlaya gre, aadaki ifadelerden hangisi Avrupadaki gelimeleri tam olarak yanstmaz? a. Avrupa politik anlamda genel bir istikrara kavutu. b. Bat Avrupa corafi snrlar yabanc istilaclara kar korunabildi. c. 7. yy.daki Arap saldrlarna ramen 11.-12. yy. daki Hal Seferleri sayesinde Dou dnyasyla d ticarete nem verilmeye baland. d. Feodal ynetim prensiplerinin geerli olduu ngiltere ve Fransada ulusal monariler dodu. e. Bat Avrupa parlamentolar ve halk meclisleri, kraln keyfi idaresine kar ounluun haklarn korumaya balad. 3. Aadakilerden hangisi, Alman imparatoru Byk Ottonun Roma mparatorluunu yeniden kurma program erevesinde Roma kilisesine destek salama nedenlerinden biri deildir? a. Ruhban snfnn, eski Romann evrensel mparatorluk duygusuna sahip olmas b. Ruhbann, Kilise Kanonu gerei evlenmeyerek imparatora rakip hanedan kurmamas c. Ruhbann, toplumun en eitimli snf olmas d. Ruhbann, kraliyete en sadk memurlar karmas e. Ruhbann, kraliyete sasallk statsnn maddi getirilerini cazip bulmamas 4. Cluny reform hareketinin en nemli nedeni aadakilerden hangisidir? a. Papalarn, Ottonun ok sadk birer mttefiki olmalar b. Papalarn, imparatora sadakat yemini etmeden Pontiflik tahtna kamamalar c. Papa Jeann Otto tarafndan tahtndan edilmesi d. Papalarn, dnyevi meselelere fazlaca mdahale etmeleri e. Papann ahsnda Roma Kilisesinin halkn gznde prestijini yitirmesi 5. Papa VII. Gregoriusun ruhban snfndan olmayanlarn herhangi bir kilise makamna atanmas durumunda karar alanlar aforoz ederek cezalandrmas gibi nlemler almasnn en nemli sonucu aadakilerden hangisidir? a. Ruhban snfnn en nemli yelerinin dnyevi otoriteyle uzlamas b. Papalarn dnyevi ilerden ellerini ekmeleri c. Cluny reformcularnn memnun edilerek kraliyetle barmalar d. Papalarn bundan byle Kardinaller Kurulunca seilecek olmas e. Ruhbann, yaam tarz olarak Hristiyanln kklerine geri dnmesi 6. Aadakilerden hangisi Papaln halk Hal Seferlerine zendirme politikasnn arka plannda yer alan nedenlerden biri deildir? a. Nfus art sonucu Avrupada iddetin kol gezmesi b. Bat Avrupada aylak ve huzursuz gen bir nfusun bulunmas c. Ktadaki bar ve skunu bozan aristokrat snfn yararl bir amaca kanalize etme istei d. Aristokrat snfn sava donanmlarnn, darda denenmesi gereksinimi e. Kutsal Topraklar kurtarma istei 7. Aadakilerden hangisi Ortaa Avrupa edebiyatnn rnlerinden biri deildir? a. Petrarca-(Eski) Romal lye Mektuplar b. Cicero-Mektuplar c. Petrarca-nl Adamlarn Yaamlar d. Dante-lahi Komedya e. Boccaccio-Dekameron Hikayeleri
225
Okuma Paras
8. 1215te ngiliz kralnn onaylad Magna Cartann en nemli politik sonucu aadakilerden hangisidir? a. ngilteredeki ounluun haklarn korudu b. Aristokrasi burjuvazinin politik hak taleplerine ket vurdu c. ngiliz asalet snf bu sayede monariyi iyice zayflatt d. ngiliz aristokrat snf krala danmadan keyfi vergilendirme hakkn elde etti e. ngilteredeki kraliyet otokrasisini yasal olarak azaltt. 9. Aadakilerden hangisi Ortaa Avrupa mimar rneklerinden biri deildir? a. Paris, Notre-Dame Katedrali b. St. Denis Manastr Kilisesi c. Roma, Maxentius Bazilikas d. Ravenna, San Vitalius Kilisesi e. Saint Rheims Katedrali 10. Avrupal krallarla kentli adamlar ittifak etmeye ynelten en nemli neden aadakilerden hangisidir? a. Aristokrasinin monariye ve kentlere olan hasmane tavr b. Aristokrasinin kentleri kontrol etmeye almas c. Ruhban snf ile kentli snf arasndaki husumet d. Kentlerin krallarn ihtiya duyduu sermayeyi krallarn da kentlerin ihtiya duyduu himayeyi sunmas e. Aristokrasi ile yksek ruhban snfnn kendi karlarn kraliyetin karlarnn stnde tutmas Ortaa dnce sistemini belirleyen tek etken yalnzca Hristiyanlk dininin dogmalar deildir. Ortaa dncesi incelenmek istendiinde bu dnemdeki bilimsel almalarn siyasi, toplumsal olaylarn teknolojik gelimelerin ve Antika dncesiyle slam Dnyasnda yaplm almalarn da birer faktr olarak ele alnmas gerekir. Bat Dnyasnda 17. yzylda gereklemi olan bilimsel devrimi, 12. ve 16. yzyllar arasnda ortaya km olan bilimsel, toplumsal ve siyasi olaylar hazrlamtr. Bu olaylar ekillendiren ve Bat Dnyasnda bilimsel devrimin ortaya kmasnda etkili olan temel etmen vardr. Bu etmenlerden birincisi 12. ve 13. yzyllar boyunca Yunan ve slam bilimsel eserlerinin Latinceye evrilmesidir. Bu etmen, bilimsel devrimin olumas srecinde dier iki etmene gre daha temel ve zorunlu bir ileve sahiptir. nk, Ortaa biliminin ekillenmesi byk lde, daha nce retilmi bilginin Batya aktarlmas ile gereklemitir. Bu aktarlma ileminde, savalarn ve ticari ilikilerin de nemli rol olmutur. Emeviler Dneminde (661-750) Mslmanlarn spanyay fethetmeleri ile birlikte, slam Dnyasnda retilen bilimsel kaynaklarn Avrupaya aktarlm olmas, bu durumun belirgin ve bilinen kantdr. Bu etkileim ve kltr alverii, 431 ylnda Efes konsilinden sonra srgne gnderilen Nesturius ve yandalarnn Antik Yunan ve Roma eserlerini de beraberlerinde getirerek Urfa-Harran civarlarna yerlemeleri ve burada Arap ve Fars toplumlaryla etkileime girmeleriyle balamtr. Bylece bu eserler Sryanice, Sanskrite, Yunanca, Latince ve Pehleviceden evrilerek dnemin bilimsel altyapsn oluturmutur. Bu ekilde gerekleen eviri faaliyetleri Avrupada Skolastik Dnemin glenmesini ve bunun sonucu olarak bilimsel almalarn ve eitim sisteminin yeniden yaplanmasn da beraberinde getirmitir. Bu bakmdan 11. yzyln sonlar Ortaa dnce tarihinde nemli bir dnm noktasdr. nk bu dnemde slam Dnyas, hem bilimsel almalar hem de yetimi bilim adamlar asndan Avrupadan daha ileri dzeydi. Yunanca, Arapa ve Farsa eserlerin Latinceye kazandrlmas iin spanyada Tuleylule (Toledo)de bapiskopos Raymond de Sauvetat tarafndan bir eviri okulu kurulmu olmas bu durumun ak bir kantdr. Bilimsel devrimin oluumunu salayan ikinci etmen ise, Ortaada niversitelerin ortaya kmas ve kurumsallamalardr. Kaynak: http://www.populertarih.com/ortacagda-ilkuniversiteler-studium-generale/ (eriim: 27.03.2011)
226
Uygarlk Tarihi

1. c 2. e 3. e 4. b 5. d 6. c 7. d 8. b 9. e 10. d Yantnz yanl ise Erken Ortaa, Asl Ortaa ve Ge Ortaa konularn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Erken Ortaa ve Asl Ortaa konularn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Ulusal Devletlerin ve Kilisenin Ykselii konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Cluny Reformu konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Atama Mcadelesi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Atama Mcadelesi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Hal Seferleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Ortaa Kltr ve Uygarl konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Halk Ayaklanmas ve Magna Carta konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Ortaa Kltr ve Uygarl konusunu tekrar okuyunuz. Sra Sizde 3 13. yzyl Avrupasnda kraliyet ile feodal gler arasndaki mcadelelerde sadece ngilteredeki siyasi kurumlarn parlamenter monarik sisteme doru bir geliim srecine girdiklerini syleyebiliriz. Sra Sizde 4 Bu olay Hal Seferleridir. Bu seferler sonucunda Bat Avrupa insan Bat Roma mparatorluunun knden sonra (476) ve 7. yzyldan itibaren Akdenizde etkin olan Arap fetihleri nedeniyle adm adm uzaklat Dou dnyasn yeniden tanma olana buldu. Bu tanklk ona Batda ticari deeri olan Douya has maddelerin bulunduu blgeleri belirleme olanan verdi. Aslnda Avrupada yaadklar ekonomik skntlarn bu uzak lkelere srkledii insanlar alternatif bir yaam idame ettirme aracn kullanma yolunu setiler. Bu ara ticarettir. Avrupa kentlerinin ykselie gemesi ticari faaliyetlerin ivme kazanmasn tetikleyen bir etkendi. Bu nedenle tccar snfnn bugnn Bat Avrupa kentlerini yaratarak Ortaa uygarlna en byk hizmeti yapt belirtilmelidir. Sra Sizde 5 Romanesk sanatn en nemli rnekleri Ortaan byk manastr yaplardr. Bunlar, yalnz dinsel deil, sosyal ve kltrel etkinliklere de ev sahiplii yapan yaplar topluluudur. Gotik sanat denildiinde akla gelen sivri at ve kuleleriyle ge (Tanrya) doru ykselen, dev boyutlu katedral yaplardr.

Sra Sizde 1 5. yzyl Avrupasn sosyopolitik anlamda dnme srkleyen en nemli olay iteki politik karklklar (i savalar) ve ekonomik bunalmlarla zaten sarslm durumda olan Roma mparatorluunun Germen kavimler Gnn vurduu son darbeyle kmesidir. Bu olay Bat Avrupa topraklarnda bir otorite boluunu ve anari ortamn beraberinde getirmitir. Romann tm imparatorluu saran memur a artk yoktur. Avrupa genel olarak Germenler arasnda u ekilde paylalmt: talyada Ostrogot Krall (476), spanyada Visigot Krall (475), Kuzey Afrikada Vandal Krall (429). Bu krallk Doudaki Roma imparatorunun onayn almay da ihmal etmemilerdir. Dnemi sosyoekonomik adan deerlendirirsek; feodal soylu snfn geimini salad ve iine sadece emeki g olan ifti kylleri koyabileceimiz Malikne Sistemi bu dneme damgasn vurmutur. Sra Sizde 2 Cluny tarikati, 10. yzyln balarnda kurulmutur. Clunyli reformcu keilerin asl amalar o dneme kadar kraliyet otoritesinin mutlak egemenlii altnda kalm olan ruhban snfn zgrletirerek Romadaki Papay tm ruhbann zerindeki egemen g yapmakt.
Akyrek, E. (1997). Sanatn Ortaa, Trk, Bizans ve Bat Sanat zerine Yazlar, stanbul. Bloch, M. (1983). Feodal Toplum, Sava Yaynlar, Ankara. Duby, G. (1990). Ortaa nsanlar ve Kltr, (ev. M.A.Klbay), stanbul. Kagan, D., S. zment et al. (1991). The Western Heritage, vol. I, New York, s. 203-342. Hollister, W.C. (1994). Medieval Europe: A Short History, (7th Edition). New York. Le Golf J. (1994). Ortaada Entelekteller, (ev. M.A.Klbay), stanbul. Le Goff, J. (1999). Ortaa Bat Uygarl, (ev. H. Gven-U. Gven), (1. Bask), zmir. Tanilli, S. (1995). Yzyllarn Gerei ve Miras. nsanlk Tarihine Giri, Ortaa, c. II, (4. Bask), stanbul.
9
Amalarmz

UYGARLIK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; mparator Constantinusun tahta k srecinde ve sonrasnda imparatorluun iinde bulunduu politik ve dinsel koullar, Bizans imparatoru Herakleiusun imparatorluun Sasani, Arap ve Slav istilalar yznden girdii varolu savan nasl kazandn, konoklasm hareketinin politik sonularn, Makedonya, Komnenos ve Palaiologos Hanedan dnemelerinde Bizans mparatoluundaki siyasi yapy, Bizans uygarl ve sanatnn belirleyici zelliklerini deerlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz
Anahtar Kavramlar
Milano Ferman Konsil Donatism-Arianism Ortodoksi, Heretik Eksarhlk Thema konoklasm
indekiler
BZANS KAVRAMI CONSTANTNUSUN TAHTA IKII VE HRSTYAN OLMASI HERACLIUS VE TEMA SSTEM III. LEON DNEM VE KONOKLASM (TASVR KIRICILIK) MAKEDONYA HANEDANI DNEM (867-1056) KOMNENOS HANEDANI DNEM (1081-1185) PALAIOLOGOS HANEDANI DNEM VE K (1261-1453) BZANS UYGARLII VE SANATI
Uygarlk Tarihi
Dou Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarl (4.-15. Yzyl)
Dou Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarl (4. -15. Yzyl)

BZANS KAVRAMI
Bizans terimi ilk olarak Rnesans dneminde Bat Avrupal tarihilerce kullanld. Bu terim, Bizans Dneminde yalnzca bakent Constantinopolis (stanbul)de doup bym kiiler iin kullanlrd. Bizansllar kendilerini daima Romal olarak saym ve devletlerini de Roma mparatorluu olarak tanmlayarak Roma geleneini takip etmilerdir. Byk Constantinusun bakenti dou snrndaki ran tehlikesine kar idar-asker bir tedbir olarak uzaktaki Roma kentinden dou snrna yakn Byzantiona tamasyla yeni bakent kuruldu (.S. 324-330): Constantinopolis yani Constantinusun kenti. Byzantion, .. 7. yzyln ilk yarsnda Yunanistann Megara kentinden gelenlerce kurulmu olan bir koloni kenti idi. Megarallarca, krallar Byzasa ithafen buraya Byzantion (Byzasn) ad verilmiti. Siyasi ve kltrel olarak Anadolu, Balkanlar, Msr, Suriye, Filistin, Kuzey-Afrika corafyasna etki eden Dou Roma Uygarl, Roma mparatorluunun batsnn barbar kavimlerce istilasndan sonra Bat Romadan giderek yabanclamtr. mparatorluun doulu zellikleri, Rnesans tarihilerinin bu uygarl Bat hristiyan uygarlndan ayrmak iin yeni bakentin eski ismi Byzantiona bal olarak Bizans terimini yaratmalarna neden olmutur. Onlarn dncesine gre Roma ve Romallk ancak Papa ve Bat hristiyanlarna zg terimler olabilirdi. Bylelikle Bizans terimi bilim evrelerinde yaygnlat. Bizans uygarln .S. 4.yzyln sonlarndan itibaren Germenleen Bat Avrupadan farkllatran kltr bileenleri LatinRoma devlet gelenei, Roma hukuku, Grek kltr (Hellenizm) ve Hristiyanlk (Dou Kilisesinin Katolik Roma Kilisesiyle ilikilerinin koptuu 1054 sonras Ortodoksluk) idi. Bizans tarihi ve uygarl Erken Bizans Dnemi (5- 6. yzyllar), Orta Bizans Dnemi 7- 9. yzyl) , Ge Bizans Dnemi (11-15. yzyllar) olmak zere zamansal olarak evreye ayrlr.
Bizans Siyasal Dncesi

Bizans doal olarak idari gelenekleri bakmndan Latin-Roma rneini izlemiti. Roma teorik olarak bir eit cumhuriyet idi, fakat Octavianus (Augustus)un idareyi tek elde toplamasndan sonra imparatorluk olarak gelimiti (..27) ; bu sistemde Bizans imparatoru sadece tanrsal destee baml olan ama kimseye baml olmayan bir otokratt. Bu siyasi anlay Yakn Dou, zellikle Sasani ve Hellenistik dnem monarilerinden etkilenmiti. Bu eilim, Constantinusun selefi Diocle-
230
Uygarlk Tarihi
tianus dneminde kabul edilmiti. Hristiyan olan Constantinusun bu siyasi anlay yeni dinle harmanlamas doal bir gelimeydi: Constantinus ve onun halefleri, sann yeryzndeki vekiliydi, seilmiti ve sadece saya kar sorumluydu. Hristiyan Tanr, mparatorluun gerek yneticisiydi. Bu anlay ilk kimin ortaya att kesin olarak bilinmemekle birlikte Constantinus ya da onun Caesareal (Filistin Caesareas) Eusebius (.S.263-339) gibi danmanlarnn etkili olduu sylenebilir.
CONSTANTNUSUN TAHTA IKII VE HRSTYAN OLMASI

AM A
mparator Constantinusun tahta k srecinde ve sonrasnda imparatorluun iinde bulunduu politik ve dinsel koullar reneceksiniz.
Constantinus, taht mcadelesine girdiinde Roma mparatorluunda tetrari idar sistemi yrrlkteydi. Constantinus, Caesar Constantius Chlorusun oluydu. Constantius Chlorus, Batdaki Augustus Maximianusa bal idi. Diocletianus .S. 305de tahttan feragat ettiinde yeni Caesarlar seilirken Constantinus gzard edilmiti. lk nce Galya (bugnk Fransa)y kontrol eden Constantinus, Britanyaya geti. Babas Constantius .S. 306da ldnde ona bal birliklerce Britanyann York kentinde imparator ilan edildi. .S. 312de talyay elinde tutan Maxentius (Maximianusun olu)a kar yrye geti.
Resim 9.1 York (ngiltere) katedralinin bahesinde bulunan Byk Constantinus Heykeli
ada olan dier politikaclar gibi Constantinus da mcadelesinde dinin yardmna bavurmakta bir saknca grmedi: Galyada Apolloya ve babasnn tapt tanr olan Sol Invictus (Yenilmez Gne)a taparken; Maximianusun ailesinin tapnd Hercules (Herkl) kltnn desteine de bavurdu. Constantinus da bu tanrlarn ve bunlara bal cemaatlerin kendisine politik mcadelesinde yardm edeceini dnmtr. Constantinus, Galyadan talyaya yry srasnda baz
9. nite - Dou Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarl (4. -15. Yzyllar)
231
dinsel deneyimler yaar. Tarihi kaynaklar gkyznde aniden bir ha grntsnn belirdiini yazarlar. Constantinus, bu deneyimi nereye kanalize etmesi gerektiini henz tam olarak anlamasa da askerlerinin sava donanmlarnn zerine ha iaretini koydurur. Bu iaret daha sonralar sann sembol olarak kabul edilecektir. Constantinus, beklenenin tersine Romann hemen kndaki Milvia kprs zerinde meydana gelen savata rakibi Maxentiusu yenilgiye uratr. mparatorluk iinde yeniden balayan i atmalardan Constantinus galip kar ve btn rakiplerini ortadan kaldrarak .S. 324de Roma mparatorluunun tek imparatoru olur. Constantinus dneminde hristiyanln kabul ve imparatorluk merkezinin Romadan Constantinopolise tanmas, daha sonraki tarihi gelimeler zerinde nemli olaylara ortam hazrlamtr. Constantinusun din deitirmesi Bat uygarl iin ok nemli bir olayd. .S. 312de tam olarak ne oldu? Constantinus gerekten hristiyan oldu mu? mparator hristiyanlkla ilgili ne dnyordu? Roma Devleti ve Hristiyan kilisesi arasndaki ilikiler asndan bu dini nasl deerlendiriyordu? gibi sorular aratrmaclar hep megul etmitir. mparator gerekten Hristiyan olmamsa bile kilisenin desteini almak iin bu dinle yakndan ilgilendi. .S. 313de Licinius ile birlikte Milano Ferman olarak bilinen belgeyi yaynlayarak hristiyanlara ynelik nicedir sren adli kovuturmaya son verdi. Kiliseleri onartt ve Hristiyan piskoposlar maddi olarak destekledi. Constantinus, artk Hristiyan Tanrnn seilmi hkmdardr. Bundan sonra sra yeni dini desteklemeye, onu yaymaya ve inan birliini korumaya gelmitir. Constantinusun hristiyanla geii Roma mparatorluunun politik anlayna kesin eklini vermitir. Bu anlay, Roma mparatorluu ve Tanr Krallna paralel ve bu ikisi zerine temellenmi bir oluumdu.
Milano Ferman: Din zgrl tanyan ferman. zellikle hristiyanlar iin yaymlanan bu ferman, hristiyanlara ve dier din mensuplarna, setikleri bir dine ve mezhebe girme zgrl veriyor, daha nce bu gibi kimseler hakknda alnm olan btn zorlayc ve nleyici nlemleri kaldryordu.
Dinsel Sapknlk Kavram ve Donatism

Dinsel sapknlk ve Kilise tarafndan doru kabul edilen inanca bakaldr Bizans uygarlnn en nemli zelliklerindendir. Zaman iinde Hristiyanlk iinde pek ok aykr dnceler olumu ve taraftarlar arasnda atmalar meydana gelmitir. Hristiyanlk, retilerinin mutlak doruluuna inanlan bir din olarak dnce farkllklarn sapkn (heretik) olarak grd. Tarihiler heretik ile ortodoks (doru inan)u ayrrlar. atmalarn olduu dnemde taraflarn her biri kendisinin ortodoks, hasmnn heretik olduunu iddia ederdi. Kimin heretik ve kimin ortodoks olduunu mcadeleyi kazanan taraf belirliyordu. Roma Devletinin mdahalesi meseleye yeni bir nem ve siyas bir boyut kazandrd. Donatus, .S. 4.yy balarnda yaayan ve ile ekerken din inancndan vazgeenleri Hristiyan saymayan Kuzey Afrikal (Casae/Numidia) bir keiti. Tarihte Donatistler olarak bilinen bu grubun gelitirdii ve Donatism olarak tanmlanan retiye gore, ikence altnda dini reddedenlerin yeniden vaftiz olmas gerekiyordu. Bilmeden sapm bir din adami tarafindan vaftiz edilerek Hiristiyan olanlarn dine dnleri geerli saylmayacak, yeniden vaftiz olmalar gerekecekti. Donatusun grleri, kilisenin yapsna dair ciddi tartmalar dourdu. Bylece en hakiki Hristiyan Kuzey Afrika katolikleri ile Donatistler karya geldiler ve yerel lekte zemedikleri sorunda hakemlik etmesi iin .S 313 ylnda Constantinusa bavurdular. Constantinus, ok ak bir ekilde din konulardaki anlamazlklara karmak istemiyordu. Bununla birlikte, piskoposlar, ona doru inanc korumasnn Tanrya kar yerine getirmek zorunda olduu bir grev olduunu sylediklerinde Constantinus bunu ciddiye almak zorunda kald. mparator, anlamann kendi payna
232
Uygarlk Tarihi
ortodoks (katolik): Hristiyanln erken zamanlarnda ortodoks ve katolik kelimeleri ayn anlama gelir ve doru inanc temsil ederdi. Bizim bugn anladmz Dou-Bat kiliseleri arasndaki ayrlk ok sonralar yani 1054de gerekleecek ve anlamazlk iindeki her iki taraf da doru inanc temsil ettiini savunacaktr. Teslis: Kutsal leme: Baba, Oul ve Kutsal Ruh
den ksmn yerine getiremezse Tanr (gerekte Hristiyanlarn)nn onu terk etmesinden korkuyordu. Bylece, Roma Devletini kilisenin ilerine kartrarak bir ilke imza atm oldu. Constantinus, ilk olarak iki tarafa atmay brakmalarn, hepsinin Hristiyan olduunu ve yaptklarnn uygunsuz olduunu syledi. Sonuta, Ortodoks (Katolik) taraf destekledi. Donatistlerden kilisenin geri kalanyla yeniden birlemelerini istedi. Ancak hakl olduklarn dnen Donatistler bunu reddettiler. Bunun zerine askerler, birlii salamak iin g kullandlar. Fakat bu tam bir baar salamad ve as Donatist kilise, kuzey Afrikann 7. yzylda Araplarca fethine kadar varln srdrd.
Teslis (leme) kmaz ve Arianism

Erken Hristiyanlkta Tanrnn tek olduu dnlse de birok Hristiyan Teslis kavramna da inanyordu. Bu iki dncenin bir trl uzlaamamas bir ok teolojik atmaya neden oldu. Teologlar bu soruna bir zm bulmak zere Grek felsefesine bavurdular. Bizansl Hristiyanlar, bireysel kurtulularnn doru inanca bal olduuna inanyordu, bu yzden doru cevab bulmak son derece nemliydi. Sadece tek bir doru cevap olabilirdi. Arius, sann Tanryla eit kabul edilemeyeceini dnen skenderiye (Alexandria)li bir keiti. Bu dnce, Teslis kavramn politeizmle zdeletiren Hristiyanlarn desteini kazand: Teslis, Oulu Babadan daha az tanrsal grmyordu. Ariusun retileri Babann dnyaya getiren Tanrdan ziyade yaratan Tanr olduunu savunuyordu. Bu retiler Aristocu felsefeyle uyuuyordu. Ariusun retileri, Douda byk kargaaya neden oldu. Constantinus, sonunda tm piskoposlar konuyu grmek zere toplantya armaya ikna edildi. Constantinus, konsili idari bir kurul olarak grd. Roma Senatosunu alglad gibi alglad. Hristiyanlk tarihinin ilk konsili .S. 325de Nikaia (znik)da topland. Konsilin sonunda sann Baba ile ayn zden olduuna karar verildi. Arius, bu retiyi reddetti. O ve taraftarlar devlet ve kilise tarafndan mahkm edildi. Arianism olarak tanmlanan retisi sapkn ilan edildi. Bununla birlikte, Arianism uzun yllar boyunca etkili olmaya devam etti. Srete yar Ariusu gruplar ortaya kt, durum daha da kart.
Konsil: Kilisenin hristiyan inan esaslarn tespit ve tahkm etmek, yinlerin icrs konusunda kararlar almak, Hristiyanlk ahlki ve disiplininin esaslarn belirlemek ve onaylamak zere kiliseye bal btn piskoposlarn katlmyla yapt toplant.
4. Yzylda Politik Durum: Haleflik (Ardllk) Sorunu

Constantinus, 337de ld. olu onun yerine tahta geti. mparatorluun Constantinusun oullar arasnda blm Tetrari idare prensibinin hala ilediini gstermektedir. II. Constantinus ve Constans, II. Constantinusun lmne kadar (.S.340) Batda idareyi paylatlar. II. Constantius, Constantinusun oullarnn en glsyd ve Douya hkmediyordu. Constansn .S. 350de lmnden sonra II. Constantius lnceye kadar (.S.361) tek bana Dounun ve Batnn imparatoru oldu. rana yapt bir sefer srasnda lm zerine yerine yeeni Julianus geti (361-363). Julianus, Constantinus ailesinin son yesiydi Eski dine dnerek paganismi canlandrmaya alt. Hristiyanlara birok snrlamalar getirdi. Pagan dinini iyi rgtlenmi Hristiyan kilisesiyle rekabet edebilmesi iin organize etti. mparatorluk ehirlerini diriltmeye ve eskisi gibi Romann sosyoekonomik merkezleri yapmaya alt. Julianus, Hristiyan st tabakaya kar tepkili eitimli aristokrasi snfnca desteklendi. ran a kar kt seferde lmnden sonra Hristiyan Jovianus (.S. 363-64) baa geti. Onun lmnden sonra, imparatorluun idaresi iki kardei Valens ve I. Valentinianus arasnda blnd. Ariusu Valens (.S.364-378), Douya, Ortodoks Valentinianus (.S. 364-375) ise Batya egemen oldu. .S. 378de Va-
233
lensin ordular Adrianopolis (Edirne) savanda tarihin en nemli yenilgilerinden birini yaad. Mttefik Visigotlara yenildii bu savata Valens ldrld. Batdaki I. Valentinianus lnce, yerine olu Gratianus (.S. 375-383) geti. Gratianus, Theodosiusu Dou imparatoru seti; Theodosius (.S. 379-395), yetenekli bir asker ve yetkin bir yneticiydi. Gratianusun lmnden sonra, Theodosius, Bat Romann ilerine karmaya balad ve lmne kadar Roma mparatorluuna tek bana hkmetti. Bu anlamda, Theodosius, antik Roma imparatorlarnn son temsilcisidir. Vasiyeti gerei imparatorluun Dou yarsnn idaresini byk olu Arcadiusa, Bat yarsn (Roma kenti merkez olmak zere) kk olu Honoriusa brakt. Ancak bu blnme geni snrlara ulaan imparatorluun idari ykn hafifletme ve kolaylatrmaya yneliktir. Bu bir Quasi Partitito dur. Gerek bir blnme kastedilmemitir. Nitekim yaynlanacak bir yasann iki tarafta da geerli olduu, imparatorluun tek olduu ilkesi kabul edilmitir. Bununla birlikte imparatorluk bir daha fiilen hibir zaman birlemeyecektir. Bylece Dou Roma yani Bizans mparatorluu ortaya km oluyordu.
Quasi Partitito: Roma imparatorluu nun szde ikiye blnmesi.
Kristolojik (san z ile lgili) atmalar

mparator Theodosius, ortodoks doktrine inanyordu. .S. 381de toplad Constantinopolis konsilinde Dou eyaletlerine yaylan Ariusuluu yasaklad. Paganlara ve heretiklere kar mcadele etti. Hristiyanln devlet dini olmasnda tarih rol oynad. Ancak, sann insan ve tanrsal z arasndaki iliki sorunu devam etti. mparator Marcianusun .S.451de toplad Khalkedon (Kadky) konsili monofizitlii mahkm etti. Papa I. Leonun sann insan ve tanrsal z olduunu savunan Duofizit retisi kabul edildi. En byk tepki Msrdan geldi. mparatorluk kartlar monofizitlerin etrafnda kenetlendi. Monofizitlik, Msrn yan sra Suriyede de glendi. Msrn monofizit Koptlar (Kptler) ve Suriyenin Jacobitleri bu blgelerin kilise rgtne egemen oldular. Ortodokslar aznlkta kald. Bakent ve imparatorluun Bat kesimi Khalkedon konsili kararlarna sadk kald. mparatorlar uzlamay salayamadlar. 482de imparator Zenon, Henotikan (birletirici) adl bir uzlama ferman yaynlayarak birlii salamaya alt. mparator Anastasius, monofizitti. Justianianus ortodokstu. Ei imparatorie Theodora, monofizitleri destekledi. Zamanla ve birlik salamaya alldka monofizit eyaletler bakentten uzaklat. Hibir zaman uzlaamayacak iki dini grup ortaya kt. mparatorluk blnd. Bunda bakent ile skenderiye (Alexandria) piskoposlarnn rekabeti de rol oynad. 381e kadar skenderiye piskoposu Dounun en nemli kilise adam idi. Constantinopolis piskoposunun otoritesinin artmasn, stnlne meydan okuma olarak grd. Bu tartmalarda ekonomik, sosyal ve politik nedenler kadar merkezi ynetime tepkisel gelien nasyonalizm de etkili oldu. Hristiyanl kabul eden Bizans imparatorlarnn konumu ve imajnda nasl deiiklikler SIRA SZDE olmutur?
DNEL 5.-6. Yzyllarda Politik Durum: Halefler (Ardllar)M
Monofizitlik: sada var olduuna inanlan insani ve tanrsal zelliklerin katma ve deime olmakszn tek bir tabiatta birlemesi, tek tabiata dnmesi grdr. Buna gre Kelam sa ile birlemeden nce de sa Tanr idi ve Meryemden doan ocuk (sa) tam bir insan ve tam bir tanrdr. Dolaysyla da Meryem Tanrnn annesidir. sada bulunan tanrlk ve insanlk zellikleri deimeksizin birlemilerdir ve birbirinden ayrlamazlar. Duofizit: Monofizit kavramnn zttr. Bu gre gre saya 30 yandayken Kelamn indii, o zamana kadar Meryemden doan sann saf ve gnahsz bir insan olduu, tanrlk vasfnn ancak Kelam geldikten sonra meydana geldii ve ancak o zamandan sonra hem insan hem de tanr karakterlerinin her ikisini de tad, Meryemin, Tanr olan sann deil, insan olan sann annesi olduu kabul edilir. sa Kelamn gelmesinden sonra bu iki tabiat da tar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bizansn ilk imparatoru Arcadius (395-408) ile onun olu II. Theodosius (408-450) dnemi Gotlar sorunu, Hun tehlikesi ve dini mcadeleler ile geti.RII. Theodosius S O U 450 ylnda ocuk brakmadan lnce imparatorluun ynetimini kzkardei Pulcheriann kocas, ordu komutan Marcianus (450-457) devrald. Onun ve halefi I. DKKAT Leonun (457-474) dneminde ordu iindeki Gotlar byk huzursuzluk kayna oldular. I. Leonun yerine geen torunu II. Leon ayn yl iinde (474) 6 yanda
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
234
Uygarlk Tarihi
lnce babas Zenon Bizans tahtna geti (474-491). Zenon zamannda talyada barbar eflerinden Odoakr 476da Bat Roma imparatorunu tahtndan indirerek kendisi baa geti. Bylece Bat Roma mparatorluu tarihe karm oldu. Zenonun lmnden sonra kars Ariadne Anastasius ile evlendi ve Anastasius imparator oldu. Bir senatr ve yksek mahkeme grevlisi olan Anastasius (491-518), tahta ktnda monofizitlii destekledi ve zellikle hazineyi dzene sokarak ekonomiyi byk lde dzeltti. Anastasiusun lmyle birlikte Bizans tarihinde yeni bir dnme balar. Anastasiusun erkek ocuu olmad iin ksmen Romallam bir asker olan ve kyl snfndan gelmesine ramen orduda ykselerek muhafz kuvvetleri komutan olan I. Justinus imparator seildi (518-527).
Justinianus Dnemi
Justinianusun dnemi (527-565), Erken Bizans Dneminin altn a olarak tanmlanmaktadr. lk yllardaki belirsizliklerin yerini antik ve Hristiyan toplumun yeni bir sentezinin beraberinde getirdii istikrar ald. Justinianus, imparator I. Justinusun yeeniydi. Amcas tarafndan idarenin bana getirildiinde gen yatayd. Justinianus, amcasnn tersine dirayetli bir kii olmasna yetecek lde makul bir eitim almt. Teoloji, politika, askeri strateji, sanat, mimari ve bilimden anlard. Basit bir kylyken bakentin ortam ve yetenekleri sayesinde sivrilebilmiti. Gen yata kendi gibi dk bir soydan gelen Theodora ile evlendi. Dnem tarihisi Prokopiusun Anekdotlar (Gizli Tarih) adl eseri Theodora ile ilgili ilgin anlatmlarla doludur. Amcas tarafndan 527de ortak imparator ilan edilen Justinianus, o ldnde imparator oldu. Tanr ynetiminin arac olarak seildiine inanan imparator tm muhalefet unsurlarn grmezden gelerek holanmad hi bir gelenei izlemedi. Aa tabakadan kiileri danman seerek geleneksel aristokrasiyi gcendirdi. Totaliter rejimi ar ulara tad. Roma papasyla bozulan ilikilerin dzeltilmesi onun eseridir. Justinianus, 553te monofizitlere kar Constantinopoliste V. kmenik konsili toplantya ard. Bu da beyhude bir aba oldu. Justinianusun en uzun soluklu eserlerinden biri Corpus Juris Civilisdir: Roma hukukunun en yksek dzeydeki terkibi olan bu eser, Bat Avrupann medeni hukukunun temelini oluturdu.
Nika syan (532)

Nika syan bir bakma Justinianusun baskc idaresine bir bakaldryd. Justinianusun vergi tahsildar Kapadokyal Ioannesin suistimalleri birok aristokrat kzdrarak tepki toplamt. syann dorudan nedeni bakent hipodromundaki atl araba yar takmnn tutuklanarak idam edilmesiydi. Yakn gemiteki imparatorlarn tersine, Justinianus takmlarla taraftarlar arasndaki iddeti durdurmaya alm ve bir takm desteklememiti. mparatora kar birleen taraftarlarn Nika (Yen !) slogan, isyann patlak verdii hipodromda yankland. kan olaylarda bakent tahrip edildi. Darbeci aristokratlar, Justinianusun selefi Anastasiusun yeeni Hypatiusu imparator yapt. Kamay dnen Justinianus, Theodorann giriimleriyle vazgeti. Komutanlar Belisarius ve Narsese isyan bastrma emrini verdi. 40,000den fazla kii ldrld. Justinianusun otokrasisi daha salam temeller zerine oturtuldu. Constantinopolisin en nemli ksmlarnn bir harabeye dnmesi kenti yeniden ve antsal boyutlarda ina etmek isteyen Justinianus tarafndan bir frsat olarak kullanld. Constantinopolisin Byk Kilisesi Constantinus zamannda Hristiyanln ngrd Hagia Sophia =Ayasofya (Kutsal Bilgelik) kavramna adanarak ina edilmiti. Nika ayaklanmasnda tahrip edilince tamirat grd. Bizans uygarlnn
235
en byk ve en nemli antlarndan olan bu kilisenin dnda Hagia Irini (Kutsal Bar) kilisesi yeniden ina edildi. Justinianus, eyaletlerde istihkm yapmna arlk verdi. Prokopiusun Binalar Hakknda (De Aedificiis) adl eseri bu konuda nemli bilgiler vermektedir.
Resim 9.2 Hagia Sophia (Ayasofya )Kilisesi, stanbul
Bat Avrupann Yeniden Fethi

Prokopiusun Savalar Hakknda (De Bellis Libris) adl eseri Justinianusun askeri baarlarndan bahseder. mparator, Barbarlarn eline den ve hukuken hala Roma topra olan eski Roma eyaletlerini yeniden fethetmek istiyordu. Justinianus, selefi Anastasiusun brakt gl hazine ve glenen konumuna gvenerek harekete geti. Papalk, Justinianusu destekledi. Justinianus da Ariusu Germenlere kar papal savundu. 532de yksek bir mebla deyerek Sasanilerle Ebedi Bar garantiledi. Komutan Belisarius, 533te Afrikaya yelken at ve Vandal filosunu yendi. 534te Vandal kral Gelimeri esir etti. talya seferi daha zordu. Ostrogotlar daha salam bir ynetim kurmutu. Belisarius, 535te Sicilyay ve Romay ele geirdi. 537-538deki Got kuatmas srasnda Romay baaryla savundu. Gotlar, silah braktlar. Belisarius, bakente geri arlnca Ostrogotlar birleti. 549da talyaya gnderildiinde tahsisat yetersizliinden baar gsteremedi. Justinianus, 550de komutan Narsesi gnderdi. Yirmi yllk fetih tamamland. spanyann ve Galyann baz blgeleri gvenceye alnd. Ravenna ve Kartacada Roma eksarhlklar kuruldu. Eksarhlar sivil ve askeri yetkileri olan liderlerdi. Bu oluumla gler ayrl ilkesini getiren Diocletianusun politikalarndan uzaklald.
Eksarhlk: Askeri ve sivil yetkileri olan valilerin grev yapt Bizans eyalet idari birimleri
6. Yzyl Sonu: Halefler (Ardllar)

6. yzyln karakteristii politik, ekonomik ve askeri kt. Justinianusun idaresinin arlklar felaketin boyutlarn belirlemitir. Justinianusun ardllar II. Justinus (565-578), Tiberius Constantinus (578-582), Maurikios (582-602) ve Phokas (602-610)dr. Justinianusun lmnden yl sonra (568) Lombardlar talyay fet-
236
Uygarlk Tarihi
Foederati: Roma ordusunda askeri hizmet etme taahhd karlnda imparatorluk topraklarna yerletirilen yabanc balak gler
he balad. Bizansllar gneyde (Calabria-Apulia) ve kuzeyde (Ravenna) tutundular. spanyadaki Roma sleri 584de Visigotlarn eline geti. Kuzey Afrika, 7. yzyldaki Arap fetihlerine kadar Bizansn elinde kald. Justinianusun Sasaniler ile yapt bar II. Justinus dneminde bozuldu. ki ordu Armeniada savat. Justinianusun Batdaki savalar srasnda Balkan snr kaderine terkedilmiti. Blgede ina edilen kaleler ar barbar basksna dayanamad. 6. yzyln balarnda bu tehdit azalmt. Ancak, Justinus dneminde Slav kitleleri snr gemeye balad. Baz Slavlar, foederati statsnde Roma ordusuna girdiler. Yzyln son eyreinde Avarlarn idaresi altnda birleen Slavlar Bizansa saldrmaya balad. Douda Sasanilere kar savatndan ciddi bir direni gsteremeyen Bizans, Balkanlardaki siyasi kontrol kaybetti. mparator Maurikios, 582de dikkatini kuzey snrna evirdi. Slavlara kar ilerleme kaydetti. 602de asi askerleri tarafndan ldrlnce kuzey snr savunmasz kald. Phokas, kuzey snrna nem vermedi. mparatorlar blgeye baarl bir sefer yapana dek iki yzyl geti. Bu arada Sasaniler doudan saldrarak Khalkedona kadar ilerlediler. 619da Antiokhiay (Antakya), Kuds ve Msrn ounu fethettiler. Msrn kayb, bakentte tahl skntsna yol at. Artk neredeyse tm n Asya Sasanilerin hkimiyetindeydi. mparatorluk iinde yaanan i karklklar, anarik ortam karsnda 610 ylnda Kartaca eksarhnn olu Heracleius ayakland, Msr da ona katld. Bir donanma ile Constantinopolise gelen Heracleiusu halk destekledi. Phokas tahtan indirilerek idam edildi. Heracleius tahta kt (610). I. Theodosius ve I. Justinianus dnemlerini, Dou Roma imparatorluunun Ortaa Bizans SIRA SZDE Devletine dnm ve geliim sreci balamnda deerlendiriniz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
AM A
HERACLEIUS VE TEMA SSTEM

S O R U
DKKAT
Bizans imparatoru Heracleiusun imparatorluun Sasani, Arap ve Slav istilalar yznden girdii varolu savan nasl kazandDKKAT n reneceksiniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Heracleius SIRA SZDE Bizans tarihinin en byk imparatorlarndan biriydi. Tahta (610-641), ktnda lke ekonomik ve mali bakmdan mahvolmu, bir harabeye dnmt. dare mekanizmas km haldeydi. cretli asker sistemi artk ilemiyordu; nAMALARIMIZ k hazinede para yoktu ve asker kaynaklar da kurumutu. Devletin ekirdek arazisi Anadolu igal altndayd. Balkan yarmadasnda Avarlar ve Slavlar tehdit oluturuyordu; K T istila dalgas Anadolu ilerine girmilerdi. Devleti bu genel kran A P ten sadece bir iten yenilenme kurtarabilirdi. Bu kritik dnemde Bizans ordu ve idare dzeni kkl deiiklie urad. Thema Sistemi EdenilenO yeni bir idari-askeri dzene geildi. Ortaa Bizans Devletinin T LEVZY N eyalet idaresine damgasn vuran sistemin temelleri atld. Bizansn hakimiyetindeki Anadolu topraklar askeri blgelere (themalara) ayrld. Thema szc aslnda ordu demektir. Anadolu themalar da eksarhlklar gibi asker nitelikte idari bir N birinin liklerdi. Her T E R N E T banda askeri ve sivil yetkilere sahip bir komutan (strategos) bulunurdu. Bir thema eski eyaletleri de kapsadndan, komutanlar eski valilerden de stnd. Themalar ayn zamanda asker birliklerin iskn blgeleriydi. Kyllere orduda hizmet karlnda evlatlarna miras brakabilecekleri (mlkiyetinin dev-
237
lete ait olduu) arazilerin gelirlerinin tasarruf hakk baland. Thema sistemi ve ordusu, topraa yerleik snr birliklerinin sistemine baland. stilalar yznden Anadolu ilerine ekilen eski snr birlikleri ve ordunun seme birlikleri Anadoluya yerletirildi. Heracleius, Opsikion, Armeniakon ve Anatolikon themalarn kurdu; Anadolunun gneyinde Kibyraioton themas da bu devirde kuruldu.
Resim 9.3 Anadoludaki Bizans Themalar
Thema sistemi, igal altndaki Balkanlarda ok sonra kurulabildi. Bu sistem, kuvvetli ve yerli bir ordu yaratt. Devlet, gven vermeyen, yetersiz ve pahal yabanc cretli askerlere bavurmaktan kurtuldu. Anadolu ve Kafkas halklaryla Bizans kylleri de bu sisteme katld. Bu birliklere Anadoluya g ettirilen Slavlar da eklendi. Bu birlikler iaesini topraktan salayan kyllerden oluuyordu. ar halinde, sava donanmlar ve atl olarak orduya katlan askerlere kk bir (rn cinsinden) cret de deniyordu. Yeni sistem devlet giderlerini byk lde azaltt. Asker mlkleri zgr kk arazi sahiplii kurumunu kuvvetlendirdi. Thema sistemi daha sonraki dnemlerde gelitirilmi ve Bizans mparatorluunun askeri bakmdan belkemiini oluturmutur Bu sistem yaad srece Bizans askeri bakmdan gl olmutur. Asker ve idar reformlarn sonular hemen alnd. Sasani-Bizans mcadelesi Bizans lehine deiti. Heracleius savaa komuta etti. 627de Sasani ordusunu Musul yaknlarnda imha etti. Armenia, Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Msr, Bizans idaresine geti. ran tehlikesinin bertaraf edilmesine ramen Bizans imparatorunu yeni bir tehlike bekliyordu: Mslmanlar. Halife Ebu Bekir ve mer dneminde Suriye ve Filistinin tamam Mslmanlarn eline geer (639). Bizans Msrn byk bir ksmn ebediyen kaybeder. Heracleius dnemi, siyasal ve kltrel bakmdan Bizans tarihinin bir dnm noktasdr. Heracleius ile Ge Roma Dnemi sona ermi ve asl Bizans Devleti balamtr. Heracleius dnemine kadar devlet dini olarak kabul edilen Latince yerini Grekeye (Eski Yunanca) brakm, bylece devlet batdan koparak doululamtr. Kilisenin kulland dil, resmi devlet dili olmutur Ayrca Roma imparatorlarna verilen imparator, caesar, augustus nvanlar yerini Greke basileos nvanna brakmtr.
238
Uygarlk Tarihi
Heracleiusun Halefleri
Heracleius 641de lnce, yerine olu III. Constantinusgeti. Ayn yl iinde len III. Constantinustan sonra taht, Heracleiusun ikinci kars Martinadan olan olu Heraclonas (Heracleon) tarafndan igal edildi. Bu imparator 641 yl sonlarnda tahttan indirilerek srgne gnderildi ve III. Constantinusun kk yataki olu II. Constans imparator ilan edildi. Senato, bu dnemde allmadk bir idari otorite kulland. II. Constans dneminde (641-668), slam ilerleyii devam ediyordu. 642de skenderiye zapt edilerek Msr egemenliine kesin olarak son verildi. Suriye valisi Muaviye, Anadoluya saldrlar dzenledi. 649da ilk Arap donanmasn ina ettirdi. Bu durum Romallarn denizlerdeki stnlne meydan okumayd. Muaviye, Kbrs (649), Rodos (654) ve Kos (654)u fethetti. 655te Constans Finikede yendi. Muaviyenin Ali ile mcadelesi onu 659da Constans ile bara zorlad. Constans, geici olarak dikkatini Balkanlara evirebildi. 658de Slavlara kar savat ve onlardan tutsak ettiklerini Anadoluya yerletirdi. Constans 663de bakenti terk ederek Sicilyada Syrakusaya yerleti. Bylece hem Afrikada ilerlemekte olan Mslmanlar hem de talyadaki Lombardlar kontrol altnda tutacan dnyordu. ok dman edindiinden 668de ldrld. Taht olu IV. Constantinos (668-685) devrald. Bu arada Muaviye kontrol ele geirmiti. slam ordular, 663ten sonra Anadoluyu her yl istila ettilerse de Suriyeye geri dndler. 674te deniz yoluyla gelen slam ordusu karadan ve denizden Constantinopolisi kuatt. 680 ylna kadar devam eden kuatmay gl surlar, souk ve hastaln neden olduu ar kayplar ve Suriyeli mimar Kallinikosun bulduu suda bile yanan Grek Atei kurtard. Mslmanlar kuatmay kaldrarak geri ekildiler. Constantinos 685de ld. Yerine geen Heracleius slalesinin son temsilcisi olan II. Justinianus ( 685-695, 705-711)un kt ynetimi imparatorluu g durumlara soktu. II. Jusinianusun sert ve zalimce tutumu komutanlardan Leontios ynetiminde bir ayaklanmann kmasna neden oldu. mparator tahttan indirildi ve burnu kesilerek Krma srld. Bu nedenle ona Rhinometos (burnu kesik) lakab verilmiti. Bundan sonra Leontios (695-698), II. Tiberius (698-705), II. Justinianus Rhinometos (705711), Philippikus (711-713), II. Anastasius (713-715) ve III. Theodosius (715717)dan oluan bir dizi zayf imparatorun tahta kmas imparatorluu yeniden Heracleiustan nceki kt duruma drd. Bu durumdan kurtulmak iin ordu, kilise ve halk kuvvetli bir komutan olan Leonu imparator ilan etti (717).
Grek Atei: Bizans gemilerinde dman donanmasna saldr iin ve mancnklar vastasyla dman zerine atlarak kullanlm, Bizans savunma sisteminin yzyllar boyu gurur duyduu gizli silah
III. LEON DNEM VE KONOKLASM (TASVR KIRICILIK)

AM A
konoklasm hareketinin politik sonularn neceksiniz.
Ecloga: Hakim ve dindar imparatorlar Leon ve Contantinusun emriyle, Byk Justinianusun nstitute, Digeste ve Nuvellelerine gre yaplm ve daha geni insancl amalara gre dzeltilmi, ksaltlm kanunlar semesi
III. Leon (711-741)un Bizans tahtna gemesiyle imparatorluun tarihinde yeni bir dnem balamtr. III. Leon i karklklara son vererek devleti gl bir asker ve siyas temele oturttu. Leonun imparator olmasndan ok ksa bir sre sonra bakent Constantinopolis slam ordusu tarafndan hem karadan hem denizden kuatld. lk kez Haliin azna gemilerin girmemesi iin zincir gerildi ve Leon Mslmanlara kar bakenti baarl bir ekilde savundu. Bir yl kadar devam eden kuatma Mslmanlarn byk kayplar vermesi sonucunda kaldrld (718). III. Leon devleti tehdit eden d dmanlara kar kazand askeri baarlarn yannda devletin gelecei iin nemli reformlar da gerekletirdi. Bunlar iinde Ecloga olarak bilinen kanun derlemesi ve ikonoklasm politikas ok nemlidir.,
239
Ecloga 726da yrrle girdi ve kanunlardaki mevcut karklklar gidermek, daha ak ve basit hale getirmek iin planland. Greke yazlan Eclogada medeni hukuka ceza yasasndan daha ok yer verilmitir. Ceza hkmleri olduka serttir. Bu yasalarla askeri disiplin salanyor, devlet hazinesine yeni kaynaklar bulunuyor, kyllere daha gvenli bir gelecek ve deniz ticaretinin gelimesi salanyordu.
Resim 9.4 Kutsal Bakire Meryem (Maria) ve sa ikonas
Hristiyanln resmen devlet dini olmasndan sonra 4. ve 5. yzyllarda tasvirler klt Hristiyan kilisesinde ok gelimiti. Aziz ve Meryem tasvirlerine (ikona) adeta taparcasna ballk baz tepkilere neden olmu ancak fazla etkili olamamt. III. Leon 726 ylnda kard bir emirle Aziz ve Meryem tasvirlerini tahrip etme (konokalsm) hareketini balatt. Saraynn kapsnda asl olan sa tasvirinin indirilmesini ve yerine bir han aslmasn emretti. III. Leonun ikonoklast politikasnn kaynann Bizans ile sk ilii iinde olan slamn ve Museviliin olduu genel olarak kabul edilir. Bu olay, Constantinopoliste ve Bat dnyasnda byk muhalefete yol at. konalar ho gren Roma Papalarna gre okuma yazma orannn ok dk olduu ve eitimin sadece ruhban snfyla snrl olduu bir ada sann hayatn ve havarilerinin yolculuklarn tasvir eden ikonalar byk kolaylkt. III. Leon, 730da huzuru salamak iin bir sinod organize etti. konalara tapmay yasad ilan ederek el konulmalarn emretti. Constantinopolis Patrii Germanos, emre itaat etmeyince azledildi. konoklasm hareketi, tasviri yasaklayan Musevi ya
Sinod: Konsil gibi tm Hristiyan cemaati balamayp yerel dzeydeki din konularn tartld meclis.
240
Uygarlk Tarihi
da slam etkisiyle mi ortaya kt? Yoksa buna Hristiyanln kendi iindeki baz hareketler mi neden oldu? III. Leon, ikonalarn destekileri manastr keilerine kar bir harekt m planlyordu? Yoksa, Hristiyanl hurafelerden ve putperest eilimlerden arndrmaya m alyordu? Bu sorular tarihileri hep megul etti. III. Leon 741de ld. Oullar dneminde Suriye kkenli sauriya hanedan gcnn zirvesine ulat. zlenen ikona kart politika ile ikona taraftarlarna basklar sertleti. V. Constantinus (741-775), babasnn askeri politikasn srdrd. Araplar, o srada Emevilerin dmesi ve 750de Abbasilerin idareyi ele almas gibi politik problemlerle zayflamt. Bakent, Suriyedeki Damascus (am)dan Badada tanm ve Abbasilerin bat snrna ilgileri azalmt. Arap tehdidinin zayflad dnmede, batda Bulgar tehdidi balad. V. Constantinus Bizansn kuzey snrna yerleen Bulgarlara kar saldrgan bir politika izledi. 763de onlar Ankhialosda yendi. Baty ihmal etmesi devletin talyadaki varlna glge drd. Eskiden Bizans imparatorunu asker hmi olarak grrken, ikonoklast imparatorlarn Batya ilgisizlii aradaki ba kopard. talyadaki Bizans kenti Ravenna, 751de Lombardlarn eline dnce buradaki eksarhlk ortadan kalkt. Papa II. Stephen, Batda baka bir askeri hmi buldu. Bu Frank major domusu Ksa Pepindi. V. Constantinus, ikonoklast imparatorlarn en gaddaryd. 754de Constantinopoliste Hiera (Fenerbahe) saraynda toplad konsil, ikonoklasm Ortodoks inan ilan etti. kona taraftarlarna eziyet etti. kona tapnm merkezi olan manastrlara darbe vurdu. Azizler kltn din d ilan ederek yasaklad. IV. Leon (775-780), V. Constantinusun oluydu. Babas gibi ikonoklast olsa da zalim deildi. Bunda ikona taraftar ei imparatorie Irene de etkiliydi. Isauriya hanedan dneminde blnmemi ve rsiyete dayal idare prensibi gelimeye devam etti. IV. Leon, taht salnda ta giydirdii kk yataki olu VI.Constantinusa brakt. IV. Leonnun lmnden sonra ei Irene, olu adna ortak-imparator oldu (780802). Irene, ikona taraftar eski sekreteri Tarasiusu patrik yapt (784). 786da bakentte bir konsil toplad. Fakat katlan piskoposlar ikonoklast askerlerce datld. Konsil 787de Nikaiada toplanarak 754te kabul edilen ikonoklast retiyi yasaklad. VI. Constantinus, reit yaa gelince idareyi ele almak isteyince annesiyle att. mparator, bir sre idareyi ele geirse de mcadeleyi kaybetti. ldrldnde Isauriya hanedan sona erdi. Annesi Irene (802) de yksek brokratlarn darbesiyle tahttan indirildi. Yerine maliyenin banda yer alan brokrat Nikephoros karld.
I. Nikephoros ve Halefleri
I. Nikephoros (802-811) ile yine iktidar sahibi bir hkmdar tahta kmt. Bir maliyeci olan imparator ekonomik durumu ve bozulan maliyeyi dzeltmeyi grev bildi. rene zamannn vergi indirimlerini kaldrd. Vergileri ykseltti ve tebaay yeniden vergilendirdi. Irenenin Abbasi halifesine demekte olduu yllk vergiyi kesti. Bunun zerine bizzat Halife Harunur Reidin komutasndaki ordu 806 ylnda Anadoluya girdi. I. Nikephoros daha ar koullarda bar yapmak zorunda kald. Nikephoros, kilisenin adam deildi; ruhani snftan tam sadakat beklemiti. Ama Ortodoks idi ve prensip olarak ikonalara balyd. nceki idarenin ikona dostu tutumunu korudu. Fakat bilgin Nikephorosu patrik tayin edince kiliseyle ilikileri bozuldu. Studios manastrnn ba rahibi Theodorosun patrik olmasn uman keiler ruhbandan olmayan birinin atanmasna kar ktlar. Keiler resmi kiliseden yeniden koptular. mparator, Bulgarlarla savarken ld (811). I. Nikephoros, Valensten sonra sava meydannda ldrlen ikinci imparatordur.
241
Yerine geen olu Staurakiosun imparatorluu ancak bir ka ay devam etmitir. Aralarnda patrik Nikephorosun da bulunduu devlet ileri gelenleri Staurakiosun kz ile evli olan I. Mihail Rhangabeyi imparator ilan ettiler (811-813). Onun tahta kyla ikona kavgas yatt. ekilci ve korkak imparator srgndeki keileri geri ard. konalar serbest brakld. I. Mihail, yerini general (Ermeni) Leona (V. Leon) (813-820) brakt. Bu arada Bulgarlar, Adrianopolisde byk bir zafer kazanarak Constantinopolise yrdler. V. Leon, 813de Bulgarlar kltan geirdi. Peloponnesde yerleen Slavlarn isyanlarn iki ylda bastrd. V. Leon, ikonalara tapnmay Tanrya hakaret kabul ediyordu. 815de Ayasofyada toplad konsilde 754 yl konsilinin hkmlerini onaylatt. konoklasm yeniden resmileti. Buna kar kan Constantinopolis patrii Nikephoros grevden alnd, Studios manastr ba rahibi Theodoros ise srgne gnderildi. 818de, ikona tapan keiler pes edip ikonoklastlarla birletiler. 820de silah arkada Mihail tarafndan ayin srasnda kilisede ldrlmeseydi, V. Leon tam bir zafer salayacakt. V. Leonu bir suikastla ldren Mihail (820-829) imparator ilan edildi. II.Mihail, Anadoluda Frigya Blgesinin nemli kentlerinden Amorium (Emirda-Hisarky)lu olduu iin kurduu slaleye Amorium veya Frigya slalesi denmitir. Bu slale 867e kadar iktidarda kalmtr. II. Mihailin ikonoklasma kiisel sempatisi vard. Halefi, olu Theophilos (829-842) idi. Theophilos, iyi bir eitim grm bilgili ve aydn bir kiiydi. Sanat ve bilime kar zel bir ilgi gstermiti. Ayn zamanda dindar bir ikonoklastt. konalar aratp yok ettirdi. Tapanlar ar cezalara arptrd. Ancak, halk devlet zoruyla ikonoklast grnyordu. mparatorun iddeti ciddi muhalefet dourdu. Theophilos, 843de ld. Olu III. Mihail yandayd. Reit yaa gelene kadar iktidar ikonoklasm dman annesi Theodoraya geti. Theodorann patrik atad Methodius, bir konsil toplayarak ikonoklasm yasaklad (843). Kilise din konusunda zafer kazanmt. Ancak sivil idareden bamszln elde edemedi. Bu andan itibaren imparator, kilisenin de lideriydi. III. Mihail, reit olunca Batl ruhanilerden Bizans ile Dou Kilisesinin meselelerine karmamalarn istedi. Bu olayla, Papa ile Patrik birbirlerini aforoz etti. Dou ve Bat kiliseleri resmen ayrld. Gen imparator gzdesi Maedonyal Basiliosu 866da evlat edindi ve tahtna ortak etti. 867de Basilios, Mihaili ldrtt. ktidar ele geirdi. Makedonya Hanedann kurdu. konoklast hareketin Bizans Devletini ve uluslararas ilikileri nasl etkilediini deerSIRA SZDE lendiriniz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
MAKEDONYA HANEDANI DNEM (867-1056)

S O R U
A M A
Makedonya, Komnenos, Palaiologos Hanedan dnemlerindeki siyasi yapy reneceksiniz. DKKAT
DKKAT
Makedonya Hanedan ile birlikte Bizansta yeni bir refah dnemi balad. Bizans SIRA SZDE imparatorluu dier uluslarnn rnek, ilham ve destek ald itibarl bir noktaya kt. I. Basilios (867-886), Araplara kar bir dizi askeri operasyon balatt. O srada, i blnmeler ve isyanlar hilafeti zayf drmt. I. Basilios, bundan faydaAMALARIMIZ land. 870den sonra ordularn douya gnderdi. mparatorluk kuzeydou, dou, gneydou ynlerinde geniledi. Ksmen Sicilyaya hkim olan Araplar, Gney
K T A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
242
Uygarlk Tarihi
talya ehirlerini ve Maltay ele geirmiti. Bizans ordular talyada yeni sler ele geirerek Bizansn Akdenizdeki gcn perinledi. Basileios, fakirlere kar merhametliydi, zengin, aristokrat ve servetini kyl ya da kk zanaatkrlarn sefaleti zerine kuran byk arazi sahiplerine kar ise ok sertti. Grevini suistimal eden memurlar affetmeyerek brokratlar skca denetledi. Hukukulara eski kanunlar inceletti ve sadeletirtti. Hazrlanan Prokiron (Hukuk Elkitab) isimli eser medeni hukukun esas kurallarn ve eitli sulara verilecek cezalarn tam bir listesini iermekteydi. O dneme dek bir prens ancak babasnn salnda imparator ilan edilirse tahta kabiliyordu. Basileios, toprak gibi hanedann mlk olan tahtn sahibinin bunu ocuklarna aktarma hakk olduunu kabul ettirdi. Toplumsal dzen ve barn teminat olan bu anlay hemen kabul edildi. Basilios, bir av kazasnda lnce olu VI. Leon 29 Austos 886da imparator oldu. VI. Leon (886-912), babas gibi tahtn babadan oula gemesine inanyordu. ynetimde babasnn hukuk eserini tamamlad. Justinianusun hukuk itihatlarnn Greke zetlerini yaptrd. Bundan Basiliki (mparatorluk Kanunlar) ad verilen yeni bir kanun klliyat dodu. Bu eser, ad uygulamalara son verdi. Birok yeni emirnameler yaynland. mparatorluk otoritesinin bir danma kurulu olan senato ve hkmdara boyun emek zorunda kalan patriklik makamna stnlk salanmaya alld. Themalar yeni bir dzene konuldu. Araplar, Giritten kovuldu. Bulgar ar Simeon Trakyay istila etti. Bar gney Makedonyann teslimiyle salanabildi (897). Leondan sonra taht nce kardei ortak imparator Alexandrosun eline geti (912-913). Onun lmnden sonra VI. Leonun ocuk yataki olu VII. Constantinus Porfirogennitos (911-959) imparator oldu. Annesi Zoe (913-919) ve amiral Romanos Lekapinos (919-944) idareyi ele ald. Kzn Constantinus ile evlendiren Lekapinos, ortak imparator oldu. Bulgarlarla sava kt. ar Simeon, 914de Adrianopolisi ald. Bizans ordular, Srp ittifakna ramen Bulgarlar durduramad. ar, 924te Constantinopolis surlarna ilerledi. Kenti denizden abluka edecek donanmas yoktu. Arap yardmn da salayamaynca bara raz oldu. Bizans arn lm kurtard. Lekapinos, Arap tehdidiyle urat. O srada Halifelik zlyordu ve Bizans ordular nl general Kurkuasn komutasnda Mezopotamya ve Suriyede zaferler kazand (922-924). Araplar Armeniadan srd. mparator ldnde (959) Bizans Devleti Hristiyanln lideriydi. VII. Constantinusun olu II. Romanos (959-963) ksa bir sre tahtta kalabildi. ldnde ei Theophano, tehdit altndaki imparatorluu kurtarmak iin general Nikephoros Phokas (963-969) ile evlendi. Phokas ldrlnce, VII. Constantinusun damad oannis imiskis (969-976) tahta kt. Onun ksa idaresinden sonra II. Romanosun oullar II. Basilios (976-1025) ve VIII. Constantinus (976-1028) tahta kt. Constantinus lnce, yal Romanos Argiros tahta geti. O lnce dul kars Zoe, Paflagonyal Mihail ile evlendi ve onu imparator ilan ettirdi. IV. Mihail de taht sadece bir yllna yeeni V. Mihaile brakt. Bir isyan onu da devirdi. Prenses Zoe, birka ay iin kz kardei Theodora ile hkm srd. nc kocas IX. Constantinus Monomakhos (1042-1055) imparator oldu. O lnce Theodora kendini imparator ilan ettirdi. Bir yl sonra ldnde VI. Mihail Stratiotikos tahta geti (1056-1057). Makedonya hanedan Theodora ile sona erdi. VI. Mihail, ordunun tepkisini ekince tahttan indirildi. Askerler Isaakios Komnenosu imparator setiler. O da sert ekonomik nlemleriyle asker aristokrasiyi kzdrnca taht Constantinus Dukas (1059-1067)a brakt. Bylece ksa sreli Du-
243
kas hanedan dnemi balad. VIII. Constantinus Dukas da sivil memurlarn ve bakent halknn desteini salamak iin vaatlerde bulunup, unvanlar satp askeri harcamalar ksarak sivil memur snfn destekledi. Ne var ki bu nlemler devletin savunma gcn snrlad. 1061de Normanlar talyada Brindisiyi, 1064de Hunlar Belgrad istila etti. Peenekler ve Uzlar aknlar sklat. Seluklu Trkleri Orta Asyadan rana ilerleyerek lkeye hkmeden Araplar dize getirdi. Nihayet Bizansn Armenia themasna ulatklarnda Constantinus, para bulmak iin masumlar ar para cezalarna arptrp vergileri arlatrd. Ekya askerden usanan Anadolu ahalisi merkez idareden uzaklat ve Trklerle kaynat. Mays 1067de imparator ar bir hastalktan ld. Yerine baarl general Romanos Diogenes (1068-1071) seildi. mparator, sadece iki ayda tm orduyu disipline etti. Trklerle arparak zaferler kazand. 1071 baharnda Malazgird (Manzikert)i ele geirdi. Burada Sultan Alparslan komutasndaki Trklerle savat. Yaral imparator yenilerek esir dt. Sonuta sava ncesi statkoyu koruyan ve Bizans iin tatmin edici bir antlama yapld. Ancak, ordu komutan Ioannes Dukas, yenilgi zerine imparatorie Eudokiay tutuklatp manastra gndermi ve prens Mihaili tahta karmt. Ordu da Diogenese cephe almt. Birka adamyla salverilen imparator asilerce tutukland ve kr edildi. lm toparlanan devletin kurtulu mitlerini yok etti. Tahta kan VII. Mihail Dukas, yeteneksiz bir adamd. Devletin kt durumu Trklerin iine yarad. Hzla Anadolunun ilerine ilerlediler. Ekonomik kriz kt. Mihail, tahttan indirildi ve Nikephoros Botaniates (1078-1081) imparator oldu. Birok darbe giriimini general Aleksios Komnenos engelledi. Darbeci Nikephoros Melissenos, Trk yardmyla Anadolu ehirlerini yanna ekti. ehirlerin savunmasn emrindeki Trklere emanet etti. Nikaiay (znik) ele geirdi ve 1080de orada imparator ilan edildi. Ancak geri ekilince Trk muhafzlar bu ehirleri sahiplendiler. O srada Seluklu prenslerinden Sleyman ah Nikaiay fethederek Anadolu (Rum) Seluklu Devletini kurdu. Anadolunun Trklerce fethi, Balkanlarn aknlara uramas ve Botaniates idaresi ekonomiyi ke sarst. Develasyona gidildi. Dnya piyasasna hkim olan Bizans altn parasnn deeri dnce yerini Venedik dukatas ve Floransa florini ald. Aleksios Komnenos, Bizans sarayndaki entrikalardan birine kurban gitmemek iin Botaniatesi tahttan indirdi. 4 Nisan 1081de Ayasofyada ta giydi. Makedonya Hanedan Dnemini Bizans imparatorunun otoritesinin tartlmazl ve arSIRA SZDE dllk ilkesi asndan deerlendiriniz.
DNE KOMNENOS HANEDANI DNEM (1081-1185)L M
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Aleksios Komnenos, tahta ktnda imparatorluk kt ynetim yznden dalS O R U maya balamt. Peenekler, Seluklu Trkleri ve Normanlar saldrya hazrd. Yeni imparator masrafl sava finansmann salayp ok cepheli savatan kanmak zorundayd. Kiliselerdeki altn ve gm eya zorla dn alnp ergitilerek altn ve DKKAT gm para bastrld. znik sultan Sleyman ile bir bar yapld (Haziran 1081). Bithynia daki Drakon (Yalakdere) nehri Bizans-Seluklu snr oldu. Aleksios, BaSIRA SZDE tda Alman imparatoru IV. Heinrich ve Papa VII. Gregoriosu Normanlara kar kkrtmaya alt. 1081de Venedik, ticari kapitlasyonlar karlnda denizden Bizansa yardm etmeyi kabul etti. Aleksios, orduyu glendirdi ve en iyi adamlarn AMALARIMIZ komutan atad. 1081 yaznda Gney talyadaki Normanlar, Dalmayadaki Dra kenti zerinden Makedonyaya ilerleyerek Kuzey Yunanistan ele geirdiler. Aleksios, kuvvetlerini Thessaloniki (Selanik) de toplamt. Bizans diplomasisi, NorK T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
244
Uygarlk Tarihi
Pronoia: 1108den sonra vergiden muaf topraklarn devlete askeri ykmllk karlnda zel ahslara balanmas.
man eflerini bldnden talyaya geri ekildiler. Diplomat imparator kaybedilen tm ehirleri geri ald. 1086da sorun karan Peeneklerden Kumanlarla ittifak ederek kurtuldu. Bizansllar, znik sultannn ibirliiyle zmirdeki aka Beyi altetti (1093). Aleksios, 1094de Srplar ve Kumanlar durdurdu. gal altndaki Anadoluyu Trklerden kurtarmak iin harekete geti. I. Hal Seferi planlar bozdu. Disiplinsiz Hal birlikleri Bizans bakentine vardklarnda Aleksios olas bir yamadan korkarak ilk Hallar Anadoluya geirdi. Profesyonel Hal birlikleri 1096 sonunda Constantinopolise vard. Aleksios, seferi amalarna uydurmak istedi: anlamayla Hallara ele geirecekleri blgeleri Bizansa teslim edeceklerine sz verdirdi. Bizans gemileriyle Anadoluya geirilen (1097 bahar) Hallar zniki ele geirdiler. Frigyaya ynelerek Dorylaion (Eskiehir), Philomilion (Akehir) ve konio (Konya) zerinden Antiokhia (Antakya)ya ilerlediler. Kent gl surlarna ramen dt. Zaptettikleri yerleri Aleksiosa veren Hallar sayesinde Bat Anadolu kys Bizans idaresine girdi. Ancak dini adan nemli bir kent olan Antiokhiay fetheden Hallar szlerini unuttu. Norman efi Bohemund buray bir Hal prenslii yapt. I. Hal Seferi Aleksiosun umutlarn boa kard. Onun tek hatas 1082de Venedik ile 1111de Pisa ile kapitlasyon antlamalar yapmasyd. Bizans kleletiren ve talyan devletlerine Bizans sularnda ticaret serbestsi salayan bu antlamalar devlet ekonomisinin kontroln yabanc ellere geirdi. erde ynetim iyice merkezleti. Thema sistemi ilemez hale geldi. Bizans ordusu yabanc paral askerlerin eline dt. Yanl harcama ve srekli savalar Bizans altn parasnn devalasyonunu ve halka ar vergiler yklenmesini getirdi. Pronoia kurumu ve balar gl snflar daha da zenginletirdi. Hazine ve manastrlarn ise aleyhinde iledi. I. Aleksiosun halefi olu II. Ioannes (1118-1143), babasnn politikasn srdrd. yi bir asker ve siyaseti olan Ioannes, Peenekleri yendi (1122). 1125den sonra Seluklu Trklerine seferler dzenledi. mparator yaralanp 1143de lnce yerine olu I. Manuel geti. Bu dnemde II. Hal seferi gerekleti. Sefer Alman-Fransz ekimesi, seferin kt idaresi, zor yol koullar yznden baarsz oldu. Bizansllar, Venediklilerin kendi topraklarndaki ekonomik ayrcalklar suistimal etmesinden bkmt. Manuel, Venedik tekelini krmak iin rakip Cenovaya (1169) ve Pisaya (1170) da ekonomik ayrcalklar verdi. Ancak Bizans ekonomisi iyice ktleti. Bu arada, Manuelin dman Alman imparatoru I. Friedrich, Seluklu Sultan I. Klarslan (1156-1193) Bizansa kar kkrtmt. Manuel, gl bir orduyla Anadoluya geti. Doruca Frigyaya ilerledi. Ancak orada 17 Eyll 1176da Trklerin Myriakephalonun dar geitlerinde kurduu pusuya dt. Byk bir bozguna urad. Bu sava Bizansda asker ve toprak kayplar bir yana byk moral bozukluu yaratt. Devlet, eski karizmasn bir daha kazanamad. mparator, politikasnn ve yenilgisinin zntsnden 1180de ld. I. Manuelin halefi oniki yandaki olu II. Aleksios Komnenos (1180-1183) idi. Asl iktidar Manuelin yeeni Aleksios ile Fransz imparatorie Marideydi. Mari, yabanc Latinleri kayryor ve nemli konumlara getiriyordu. Kentin bir mahallesi Ceneviz, Pisa, Venedikli tccarlarnd. Darbeci Andronikos Komnenos halkn antipatisini ustaca kulland (Eyll 1183). Andronikos, iki yllk idaresinde i tekilat byk bir ustalk ve hzla dzene soktu. Merkezin aleyhindeki ve halk ezen aristokrasiyi ezdi. retici snf ezen vergileri hafifletti. Grevini suistimal eden memurlar lm cezalarna arptrd. Maliye ve ticaret dzeldi. Tam bir refah devri yaand. Andronikosun lmyle Komnenos hanedan sona erdi.
245
IV. Hal Seferi ve Latin Hkimiyet Devri (1204-1261)

Bizans imparatorlar, Komnenos dneminden sonra tehditlerle baa kamadlar. Genel kaos iinde malikne sahibi soylular taht iin savayordu. 1203deki IV. Hal seferinden sonraki dnemde lke bu snfn lehinde paraland. 14. yzylda bu ayrcalkl snfn iktidar ve zenginlii halkn tepkisine ve sosyal kargaaya neden oldu. Zayflayan imparatorluun dalmas hzland. mparatorluk ekonomisi de srekli olarak bozuldu. Devlet, 7. yzylda Suriye ve Msr Araplara kaptrmaktan pek etkilenmemiti. 11. yzylda Anadolunun Seluklulara kayb onu derinden sarst. Ticaret, Thessaloniki (Selanik) gibi liman kentiyle snrl kald. Dier devletlerle Akdeniz ve Dou denizlerinde gl bir donanmayla rekabet edilebileceklerini anlamayan imparatorlar, Venedik donanmasnn hizmetini yelediler. Bakent halk 1185te aristokratlarn desteiyle isyan etti. mparator II. saakios Angelos (1185-1195), hazine an kapatmak iin yeni vergiler koydu. Genel honutsuzluk yeni taht kavgalar kard. Trklerin Anadoludaki ilerleyii srmekteydi. Yeni bir darbeyle saakiosun kardei III. Aleksios tahta kt. Ancak tahtta fazla kalamad ve kat. IV. Aleksios, Hal desteiyle babas II. saakios ile tahta kt (1203). Hal donanmas 1203 Hazirannda bakent nndeydi. Btn Dou pazarlarn ele geirip Ceneviz rekabetini krmak isteyen Venedikliler hedefi Msr olan Hal seferinin ynn deitirdi. Bizansl halk, 1204 bandaki isyanda imparatorlar ldrd. Dukas Muruflos, V. Aleksios adyla tahta kt. Latinlere kafa tutunca bakent Latinlerce istila edildi. Kent ve evresinde bir Latin devleti kuruldu. Venedikli ve Franszlar Dounun ilk Batl imparatorunu seti. Flandre kontu Baudouin, Ayasofya kilisesinde ta giydi. Hallar halka ok byk zulmlerle ikence ettiler. ehri yakp yktlar ve yamaladlar. Bizans yazarlar Mslmanlarn bile Bizansllara szde din kardeleri Batl Latinler kadar eziyet etmediini yazar. Bizans idaresi Nikaiada 57 yllk bir srgne gitti. mparatorluk paraland. Komnenos hanedan Trabzonda bir prenslik kurdu. Angelos hanedan kuzeybat Yunanistan (Epiros)da bir despotluk kurdu. Hal Seferini din nedenlerle yapan Batllar yzyllardr madd egemenlii elinde tutan Bizans yama derdine dtler. Bakentin blgelerini paylatlar. Latin imparator yarsndan fazlasn; Venedik Ayasofya kilisesiyle kalann ald. Latin bir rahip Bizans patrii oldu. mparatorluk, Batdaki gibi feodal devletiklere blnd. Bizansllar, Constantinopolise dnebilmek iin 57 yl bekledi. 1262de Mihail Palaiologosun birlikleri kenti ele geirdi. Mihail (1261-1282) de Austosda trenle ehre girerek patrik Arseniosun elinden ta giydi. Olu Andronikosu ortak imparator ilan etti ve Palaiologos hanedann kurdu.
PALAIOLOGOS HANEDANI DNEM VE K (1261-1453)

Palaiologos Hanedan Dnemi, edebiyat ve sanatn ykselii yannda ierde ve darda savalarla dolu son bir rpnn hikyesidir. VIII. Mihail Palaiologos (12611282), boyutlar iyice ufalm yeni bir devlet kurmutu. Devlet arazisi, Anadolunun kuzeybats, Trakya, Makedonyann bir blm, Thessaloniki ve kuzey Ege adalaryla anakkale ve Karadeniz Boazlar ile snrlanmt. Bizans devleti, Epiros Despotluunu ele geirmiti. Ksmen Moraya sahipti. Anadoluda Trkler, Balkanlarda Bulgarlar ve Srplar kuvvetlenirken Bizansllar birleemiyordu: Trabzon Rum devleti hl merkezden bamszd. Egede Venedik, Karadenizde Cenova egemenlii sryordu. mparatorluun sonunu bakentin Osmanl Trklerinin eline
246
Uygarlk Tarihi
d deil, a gzl Latinler hazrlad. VIII. Mihailin cesareti ve diplomatik dehas byk bir tehlikeyi nledi. Sicilyann Norman kral Manfredin Bizansa dnk hrslar vard. Manfred, 1266da, Papa VI. Clementin Sicilya Kral ilan ettii Charles dAnjou tarafndan ldrld. Charles, Manfredin politikasn srdrd. VIII. Mihail, Papaya destei karlnda Kiliselerin birlemesi iin grmeyi teklif etti. Bu teklif Papaya ok cazip grnd. 1274de Mihail, Bizans kart koalisyona ramen Anjounun ordularn bozguna uratt. Mihail Palaiologos, Trk istilasn grmedi. Trkler geici seferlerle yetinse de Bizans snrlarnn zayfln anlamlard. Bizansn dier dman Srplard. VIII. Mihailin halefi olu IX. Mihail (1284-1329) idi. Onun lmnden sonra imparator olan II. Andronikos, oannis Kantakuzinosun desteiyle bakenti zapt ederek ta giyen asi torunu III. Andronikos ile mcadele etti (1328). III. Andronikos ta giydiinde devlet ilerini dostu Kantakuzinosa emanet etti. 1341de len III. Andronikos veliaht belirlememiti. Yeni varis, dokuz yandaki V. oannis Palaiologos idi. Kantakuzinos, niyabeti imparatorie Annaya braksa da i sava kt. Sonunda taraflar anlap idareyi ortaklaa devraldlar. Bu arada Srp kral Stefan Duan Thessalonikiye yrm, Bulgarlar kuzey snrna asker ymt. Arada bir Rumeliye geen Trk aknclar Trakyaya saldryordu. Kantakuzinosun Srplara kar mttefiki Aydnolu Umur Bey idi. Ama bu kk ordu Trakyay yamalamak isteyen disiplinsiz askerlerden oluuyordu. Kantakuzinos, 1345de Orhan Bey ile ittifak yaparak kz Theodoray gelin verdi. 1347de bakente girerek ta giydi. Taht naibesi Anna ile anlat. Bu anlamayla i sava sona erdi. Bizansdaki i savatan en krl kan Osmanllard. Kantakuzinos, deme yapmak iin kiliselerden deerli eya toplad Osmanl birliklerine paras yetmeyince onlara Geliboluda bir s salad. Sleyman Paa, ykk impe kalesini onarmak iin askerleriyle Kallipolis (Gelibolu) yarmadasna geti. 1354de tm Trakyada ok iddetli bir deprem oldu. ehir, kasaba ve kyler ykld. Sleyman Paa, yeni yerleim alanlar arayan Trkmen gruplarn Rumeliye geirdi. Sakinlerinin terk ettii Kallipolis ehrine yerletirdi. VI. Ioannis, 15 Haziran 1383de lnce V. Ioannis Palaiologos imparator oldu. Bu arada Sleyman Paann ordular Trakyada ilerledi. V. Ioannis, Batdan yardm alabilmek iin Papaya Ortodoks ve Katolik Kiliselerini birletirmeyi vaadetti. Bunun iin talyaya giden imparator, irmen savann (1371) malup Srp prensleri gibi sultan I. Muradn vassal oldu.Ioannes, 1376da olu IV. Andronikos tarafndan tahttan indirildiinde sultann yardmyla tahtn geri ald (1379). Vassallk stats gerei olu Manueli I. Bayezidin sarayna rehin gnderdi. Bu itaatkr tavr, Bizansn Osmanl politikasnn mihenk tan oluturdu. V. Ioannis, 1391de ld. Ayn yl Manuel ta giydi. lk yllarndaki uysal politikas sonra deiti. Manuel, Osmanllara kar Avrupal hkmdarlara yaklat. I. Bayezidin tepkisi Constantinopolisi, 1394de ablukaya almak oldu. Manuel, 1399da taht VII. Ioannise emanet edip asker yardm iin Bat Avrupaya gitti. 1402de Osmanl kuvvetleri Ankara Savanda Timura yenildiinde artlar aniden deiti. Bayezidin oullar durumlarn glendirmek iin Venedik ve Bizanstan yardm istediler. En byk ehzade Sleyman elebi (1403-1411) Venedik, Ceneviz, Rodos valyeleri ve Bizansa birok toprak ba yapt bir bar antlamas imzalad. VII. Ioannis bundan faydalanarak Marmara Denizinin Avrupa kysyla Thessalonikiyi tekrar Bizans topraklarna katt. II. Manuel, 1403de Batdan dnnce I. Mehmet elebi (1413-1421) Bizans ile dostane ilikiler kurdu. Bu ilikiler II. Murad (1421-1451) dneminde bozuldu. II. Manuel, idareyi olu VIII. Ioannise devretmiti. VIII. Ioannisin iinde bulunduu Osmanl kart sava yanllar I. Ba-
247
yezidin Bizansda rehin tutulan olu Dzmece Mustafay serbest brakt. II. Murad, amcasn g bela saf d etti. 1422de Constantinopolisi kuatt ancak baarl olamad. 1424de yeni bir bar anlamas imzaland. Bizans tekrar tazminat deyen vassal devlet oldu. Filozof imparator olarak tannan II. Manuel, 1425de ld. II. Manuelin yerine olu VIII. Ioannis geti ve 1448e kadar tahtta kald. 1423den beri Osmanl kuatmas altndaki Thessaloniki dt (1430). Bylece Bizans mparatorluu, Constantinopolis ve civaryla Moraya skp kald. mparatorluun varl bakentin kara surlarna ve Morann korunmasna balyd. VIII. Ioannis ve Moradaki kardeleri Korinth geidindeki Heksamilion (Germehisar) surunu glendirdi. mparator, Dou-Bat kiliselerinin Papann otoritesi altnda yeniden birlemesini (union) savunuyordu. Papa IV. Eugenius, Ferrarrada bir konsil toplaynca bizzat katld. Ortodoks ve Katolik mezhepleri Ortodoks temsilcilerin tavizleriyle 1439da uzlat. Birlik gya yeniden saland. mparator, bakentteki ruhban snfnca protesto edildi. Bu arada Macar ve Srplarn idaresindeki Hal ordusu Balkanlar geerek Ni nnde Osmanl ordularn yenerek Varnaya ulamt. II. Murad, 1444de Varna Savanda Hallar yenince VIII. Ioannisin kurtulu umutlar yok oldu. Sultan, Varnadan Moraya yrd. Bizans ordusunu Heksamilion surunun gneyine pskrtt. 1448de Osmanllar II. Kosova savanda Hallar yenince Bizans aresiz kald. Ioannis, ksa sre sonra ld. Union kartlar kardei Demetriosu destekliyordu. Naibe imparatorie Helena Constantinusu tutuyordu. ki karde anneleri Helenann gayretiyle sultann arabuluculuuna bavurdu. Sultan, Konstantinosun tahta gemesini onaylad (1449). Kaderin garip bir cilvesidir ki son imparator ilk imparatorla ayn ad tayordu. XI. Konstantinos, II. Muradn 1451de lmnden ve II. Mehmedin tecrbesizliinden yararlanmak istedi. II. Mehmedi Bizans bakentinde rehin olan ehzade Orhan serbest brakmakla tehdit etti. II. Mehmed, Bizans bakentine yrd. Elilerle hediyeler gnderen imparator kuatmay engelleyemedi. Nisan 1453de balayan son kuatmada kentin savunmasna Batnn desteini salamak iin Bizans kilisesinin Romaya balln ilan ettiyse de sonu alamad. Savan akbeti belliydi. Teslimiyeti halinde sayg grebilecekken direnmeyi seti.
Resim 9.5 Bizans bakenti Osmanl kuatmas altnda
248
Uygarlk Tarihi
Teslime yanamayan son Bizans imparatoru, 29 Mays 1453te surlar aan Osmanl askerleriyle arprken ldrld. Cesedinin bulunup bulunmad hala tartlmaktadr. Kaynaklar sadece imparatorlarn giyebildii krmz izmelerinden tannan cesedinin l askerlerin arasnda bulunduunu yazar. Ortodoks kilisesi Constantinusu ehit ve aziz ilan etti. Yunanllar ve Rumlar onu mermerlemi imparator olarak anar. Bir gn canlanarak imparatorluu yeniden kurup Trkleri stanbuldan atacana inanrlar. Bizans bakentinin fethi Batl tarihilerce bir felaket olarak nitelendirilse de IV. Hal seferinde tahrip edilen kent fetihten sonra yeniden dodu. yice azalan nfusu yznden dul bir kralieye benzetilen eski Bizans bakenti, II. Mehmedin emriyle yeniden imar edildi. Anadoludan getirilen halk ve dnmesine izin verilen bir ksm eski ahaliyle yeniden canland.
SIRA SZDE
Bizans mparatorluunun knn Osmanl ilerleyii dndaki politik, ekonomik neSIRA SZDE denlerini deerlendiriniz.
D UYGARLII VE SANATI BZANS N E L M
AM A
DNELM S O R U
S O R U Bizans uygarlnn ve sanatnn genel zelliklerini reneceksiniz.
DKKAT
SIRA SZDE
K AT 4. yzyldanD15.K yzyla kadar Dou Hristiyanlnn kutbu olan Bizans kltr ve uygarl, imparatorluun bakentinin Byzantiona tanmasyla birlikte zengin ve kkl n Asya SZDE SIRA ve Anadolu kltrlerinden etkilenmitir. Bizans sanat ise, byk lde Roma ve Yunan sanat ile ilikili bir sanattr. Ancak bu sanat hristiyanln hizmetinde olmu ve bu dinin beeni ve tercihlerinin izlerini tamtr.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Devlet Ynetimi
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bizans mparatorluu, fiilen ve hukuken btn iktidarn kayna ve oda imparaK T A P tor olan monarik bir idari yapya sahipti. mparatorun Tanrnn iradesiyle bu makama seilmi bir kii olduuna inanlrd. Hristiyanln resmi din olarak kabul edilmesinden sonra Constantinopolis patrii imparatora ounlukla Ayasofyada ta T E L mparator giydiriyordu. E V Z Y O N kilisenin koruyucusu ve ortodoksluun savunucusuydu. mparatorlukta idari rgt merkez ve eyaletler olmak zere ikiye ayrlmtr. Merkez rgt, saray memurlar ile sivil ve askeri memurlardan meydana gelen bir memurlar aristokrasisinin elinde bulunuyordu. Merkez rgtnde en nemli kuruNTERNET luu, Roma senatosu rnek alarak kurulmu olan senato oluturmaktayd. Ayrca, imparatora daha yakn olan Hagion Konsistorion (Kutsal ura) bir eit saray uras grevini yrtyordu. Tara rgt Heracleius ve halefleri zamannda nemli deiikliklere uram ve thema ad verilen askeri idare blgeleri kurulmutur. Her themann banda strategos ad verilen bir eit askeri valiler bulunmaktayd.
Hukuk
Adalet rgtnn ba imparatordu ve yalnz onun adna adalet datlabilirdi. 14. yzyln balarna kadar en yksek mahkeme imparatorun bakanlk ettii mahkemeydi. yeleri yksek memurlardan seilirdi. Bunun dnda yksek daire bakanlarnn ynettikleri mahkemeler ve kentlerde ilk mahkemeler bulunuyordu.
249
Edebiyat
Bizans edebiyat, ilk zamanlar Antik edebiyatn devam niteliindedir. Hristiyanln devlet dini olarak kabul edilmesinden sonra bile eski pagan edebiyat devam etmitir. Ancak Hristiyan dncesi hemen sonra edebiyatta da arln hissettirmitir. eklen eskiye bal kalnsa da ruhen Hristiyan bir edebiyat idi. Bizans yazarlarnn ounda Kutsal Kitap (Kitab- Mukaddes) n bilinmesi, Antik eserlerin bilinmesi kadar nemli saylrd. I. Justinianus devri, Bizans edebiyatnn en parlak dnemidir. Bakent Constantinopolis bata olmak zere Anadolu, Suriye, Filistin ve Msrdaki kentlerde de edebi bir canllk vard. Tarih, hukuk, bilim ve teknoloji Bizans iirine konu oluyor ve her tr nesir iire evriliyordu. nemli Bizans airleri arasnda Nannos, Romanos, Musaios, Patrik Sergios saylabilir. 7. Yzyln ortalarndan itibaren Bizans edebiyat bir duraklamaya girmitir. zellikle ikonoklasm hareketi kutsal resimlerin yan sra bilimsel ve edebi faaliyetlerin durmasna neden olmutur. Bu dnemin zellii ounlukla din adamlarnn yazm olduu iirlerde din temalarn ilenmesidir. Ayrca paganlarca ehit edilmi azizlerin biyografileri de bu dnemde olduka youn ilenen konular arasndadr. Bizansn ilk kadn airi Kasia bu dnemde yaamtr. Constantinopolis niversitesinin yeniden kurulmas (863) iki yzyllk bir duraklama devresini bitirerek yeni ve parlak dnemi balatmtr. Antik dnem ve Bizans devri eserleri toplanarak incelenmi ve zetlerinden oluan ansiklopediler hazrlanmtr. Bunun en nemli rnei Suidasdr. Bu dnemde ayrca milli destanlar, epigramlar, ilahiler, manzum eserler kaleme alnmtr. 12. yzyla gelindiinde halk dilinde yazlm didaktik, satirik, lirik iirlerin yan sra ataszleri ve hikayeler yazlmaya balanmtr. Dier yandan antik Grek mitolojisi halk edebiyatna hakim olmutur.
Eitim ve retim
Daha ok erkek ocuklarn okula gnderildii Bizans mparatorluunda eitim yaygn deildi. Sivil, asker, din grevlileri ile byk toprak sahipleri ve zengin tccarlarn ocuklarnn tercih edildii ortaretimde antik Yunan yazarlarnn metinleri okutuluyordu. Constantinopolisin yeni bakent olmasndan sonra imparatorluun eitli blgelerinden, zellikle Atina, Msr ve Suriyeden gelen bilginler bakenti bir bilim merkezi haline getirmilerdi. Bakentteki ilk yksekokul veya niversite II. Theodosius tarafndan kurulmutu. mparator Justinianus dneminde niversite eitimine nem verilmi, ancak ondan sonra niversite zayflamaya balam ve Phokas tarafndan da kapatlmtr. 9. yzylda Bizans uygarl byk bir dnsel ve sanatsal bir hamle yapmtr. mparator III. Mihail ve days Bardas, Constantinopolis niversitesini yeniden am (863), krslerini nl bilginlere teslim ederek bu kurumun tm dou dnyasnn ok nemli bir kltr merkez haline gelmesini salamlardr. Magnaura saraynn ats altnda bulunan bu niversite, din banazla kar zgr dncenin yuvas oldu. Dini inanlarla ilgili bir ama gzetmedii gibi retimini dinsel-bilimsel tartmalara da endekslemeyen niversite laik, din d ve hatta putperest olarak nitelendirilebilir. Bu kurumda inceleme ve aklamalarda bulunan limler kilise mensuplar deil, antik dnce statlar, Yunanistandan gelen filozof ve airlerdi. Hellenizm, niversite ats altnda yeniden douyor ve gleniyordu. Bilgilerinin derinlii ve alma alanlarnn genilii ile herkesi hayran brakan limler, sonralar talya ve Fransadaki Rnesans yaratacak olan byk hmanistlerin
250
Studion Manastr: (780802) stanbul`da kalntlar bugne ulaan nadide kiliselerden biridir (mrahor Camii). Bugn yalnzca d duvarlar ayaktadr. 463 ylnda Roma Patrii Studius tarafndan yaptrlmtr. 15. yzylda kilise, cami ve medrese olarak kullanlmaya baland. Bazilika tarzndaki bu yap, 1894`teki depremde byk hasar grnce boaltld.
Uygarlk Tarihi
nclleridir. Constantinopolis, bilimsel olarak barbar Batdan be yzyl ilerdeydi. Grek kltrnn bu gelimesi, kiliseyi rahatsz ediyor ve ortodoks kilise, filozof Leon, Fotios ya da Patrik oannis gibi derin bilginlere eytann uaklar gzyle bakyordu. Kilise bilginleri de Studion manastrnda toplanarak Magnaura okulununkine taban tabana zt ideallerden ilham alan ikinci bir niversite kurdular. Bu niversite, insan bilgi dallarn Hristiyan bir grle gelitirerek rencilerine doktrinlerini retiyordu. Azizlerin yaam yklerini konu alan byk eserler (Hagiografi) bu devirde bu manastrda yazld. Bu arada Kasia adnda gzelliiyle n salm gen bir kadn, din d iirleriyle herkesi bylerken Studionlu keiler, baarl dini iirler yazyorlard. Bizansl bilginlerin ve sanatlarn merak, anlama ve sempati duygusu, komu uygarlklar da incelemeye yneltiyordu. Badat halifesinin saray Bizansl sanatlara esin kayna olan ve zaman zaman rekabet ettikleri bir merkezdi. mparatorlukla hilafetin kar karya geldii savalarn nemi yoktu. ki uygarlk, birbirlerine gsterebilecekleri en orijinal yaratmlar paylayor ve karlkl hayranlk duygusu, geni ve yce bir hogr havas oluturuyordu.
Sanat
Bizans sanat, Dou Akdeniz evresinde yer alan topluluklarn, hristiyan inanc iinde meydana getirdikleri bir sanattr ve ana kayna Anadolu topraklardr. Bu sanatn z Anadolu sanatdr. Makedonya, Yunanistan, Suriye Msr ve Kuzey Afrikadaki Bizans eserleri, eyalet sanat rnekleridir. 4. yzyln ilk yarsnda Hristiyanln serbest bir din olmasyla 4. ve 5. yzyllarda Bizans sanat bir gei sreci yaam ve Yunan -Roma dnyasnn geleneklerini yeni inanca uyarlamaya almtr. Bu dnemin eserleri biim ve ssleme bakmndan Eskia Roma sanatna baldr. Bu nedenle Bizans sanatnn balangc kesin bir izgi ile ayrlamaz ilk yzyllarn sanatna Erken Hristiyan Sanat da denir. Bizans sanat birbirinden farkl zellikleri olan dnemlere ayrlr: 1. Erken Bizans Dnemi Sanat: 5. yzyln sonlarndan ikonoklasm hareketinin balad 726 ylna kadar devam eder. Bu dnemde Hellenistik ve Roma sanat zellikleri Bizans sanat zerinde etkili olmutur. Ayrca Yakndounun sanat ve estetik zevkleri de sanata szmtr. 2. konoklasm Dnemi Sanat: Bu dnemde (726-842) tasvir yasa vardr. Dini resimler yasaklanm ve tahrip edilmitir. Tamamen bezemeye dayanan ve dini olmayan sanat anlay hakimdir. 3. Orta Bizans Dnemi Sanat: Bizans sanatnn kendine zg karakterini bulduu dnemdir (842-1204). slam uygarl ile beraber, lkan bilgi ve Dounun sanat zevkini egemen kldklar bir dnemdir. 4. Son Dnem Bizans Sanat: 1261den 1453e kadarki son eserlerin verildii dnemdir. Erken Hristiyan sanat sa ve azizlerin tasvirinden saknmt. Bu sanat kendini sembolik temsil ile snrlamt. Bunun nedeni muhtemelen putlara tapnmay yasak eden Musa peygamberin retisinden kaynaklanmaktayd. Ancak yava yava ve zellikle imparator I. Constantinus ile birlikte dini resimler kabul edilmeye balamtr. konalarn aziz ve rlik kltlerini tevik eden eski gelenekten kaynakland grlmektedir. Hristiyan inancnda azizler, insanlarla tanr arasnda bir arac ilevi grmeye balamtr: Azizler, koruyup gzeten olarak ilev grmtr. Hristiyanln ilk zamanlarnda bile insanlarn her an gl bir azizin yannda olmasnn imknszl dnlrse aziz tasvirlerinin neden nem kazand kendiliinden anlalr. Azizle badatrlan rlikler ve onlar betimleyen resimler, azizle irtibata
Rlik: Hazreti sa ve azizlerle ilikili ya da onlardan artakalan kutsal eya veya paralar.
251
gemeyi salayan bir ara olarak grlmtr. konalarn yceltilmesi Neoplatonist dnceden de beslenmitir. Bu felsefi sisteme gre evremizde grdmz dnya gerein bir kopyas ve yansmasdr. Tanrnn ya da bir azizin resmi orijinal deildir, ancak orijinal olann bir yansmasdr ve bu nedenle grdmz herhangi bir ey kadar da gerektir. Bylece, inananlarn gznde bir ikona kendine ait glere sahip olmu olmaldr. konalara tapnmak balarda bireysel dzeydeyken ok gemeden cemaatin ortak tapnmnn bir paras haline geldi. Bu adetler en ok Suriye ve Msrn sanatsal geleneklerine benzemekteydi. zellikle 6. ve 7. yzyllarda ikona tapnm yaygn bir hal ald. II. Justinianus, bastrd sikkelerde ilk kez sa figrne yer veren imparator oldu. Quinisextum konsili (691-92) sann sembolik tasvirini yasaklamt ve asl gibi resmedilmesini istemiti. kona kltlerinin geliimine kar duranlar hep olmutu, fakat bu kartlk konsilin topland dneme kadar hep suskun kalmt. konoklast hkmdarlar barbar saymak yanl olur. Bununla birlikte, kendilerini hayranlk uyandran din sanat eserlerini yok etmekle sulayan hasmlarnn iddialarndan biri budur. Sulama, haklysa da bunlarn yerine ou zaman yenileri konulmutur. Vlaherna Kilisesi V. Constantinus tarafndan aa, her eit ku ve hayvan resimleriyle sslenmiti. Bunlar, iinde balkl kularnn, kargalarn ve tavus kularnn birbirine kart sarmaktan kenar naklar ereveliyordu. Kiliselerin iinde bile genel yaant sahnelerine, manzaralar, enlikleri, hayvanlar temsil eden mozaik ve resimlere dokunulmamtr. konoklastlarn yasakladklar ve yok ettikleri Tanry, Meryemi ve azizleri somutlatran resimlerdir. Hellenistik Alexandreia (skenderiye) geleneklerine ve antikiteye dnen bu yeni ikonoklast sanatn temalar arasnda din motifler, halk hikyelerinden sahneler ve hatta portreler vard. Constantinusun izinden giden Theophilos, kilise mensuplarnn itirazna ramen, kutsal mozaikler yerine zevkli bir gerekilik ve hayat ifadesi tayan hayvan resimlerini koydu. Byk bani Theophilos, doann taklit edildii Byk Sarayn duvarlar iinde bir sra ihtiaml yaplar bina ettirdi. Duvarlar mermer kaplanm ve kubbesi btnyle altn yaldzl muazzam bir taht salonu, ayn biimde sslenmi bir kapal teras, etraf stunlarla evrili geni bir avlu. Bu avludan, ortasnda altnla sslenmi gm emberli tuntan byk bir adrvanl havuzun bulunduu meydana iniliyordu. Bu harika mekann etrafna bir tiyatroya benzeten basamaklar yaplmt. Grkemli dekoruyla bu tiyatro, muhteem enliklerin yaplabilecei genilikteydi. Hipodromdaki hizipler, altn koum takmlaryla kaplanm atlarn, getirip imparatora burada takdim ederlerdi. Ar mealelerle yaplan enlik dans burada yaplrd. mparator, mcevherlerle kapl bir taht zerine oturarak trene bakanlk ederdi. Bu tahtn zerinde drt yeil mermer stunun tad bir kubbe ykselirdi. Etrafta birbiri ardnca salonlar vard. Duvar resimleri zafer anlarn tasvir eden Ak Salonu, pembe mermerden stunlar ve yan duvarlarndaki hayvan resimleri ile nci Salonu, altn bir kubbenin rtt yatak odas; bahelerde bunlar kadar muhteem binalar. Bu kkleri denmesinde kullanlan kuyumculuk yle kusursuz, zengin ve ince bir seviyeye erimiti ki, 14. yzyl sanatlarndan Floransal Cellininin ince sanat bile bunu aamamtr. stleri altn kularla dolu kesme altndan aalar, altn ekmeceler, altndan aslanlar, altndan yaplm efsane hayvanlar ve hatta altndan yaplm orglar bu yaplar sslerdi. konoklast hkmdarlarn mimaride ve ssleme sanatlar alannda e deeri I. Justinianus devridir. konoklastlarn din sanat kt grp yok ettikleri sylemek doru deildir. Din sanat sadece gzler nne sermek istememilerdir. rnein, kitaplardaki tezhiplere ve resimlere dokunmamlardr. Bylece keilerin faaliye-
252
Uygarlk Tarihi
ti, elyazmas kitaplarn resimlenmesi ve tezhibiyle snrl kalmtr. Chloudosun lahi Kitab buna gzel bir rnektir. Halkn anlayaca sadelikte ve heyecan verici bir gerekilikle sihir ve hayat dolu iki yzden fazla kompozisyonu kapsayan bu eser, Tevrat ve ncilin sahneleriyle sslenmitir. konoklasm hareketi, birok eseri yok etmi olsa da Bizans estetiini yeni araylara yneltmitir. Bizans sanatn ekilcilikten kurtarmt. Dini sanatn boluu, din d antik dnyadan ve doadan ilham alan, gereki bir sanatla doldurulacakt. Yeni ifade yolunu arayan bu sanat, mcadele iinde genleti.
Mimar
Bizans mimarisi, 4. ve 5. yzyllarda Hellen ve Roma kltrnn yeni bir yorumu olarak Anadoluda domu ve Constantinopoliste gelimitir. Bizans mimarisi, ilk olarak Arap mimarsinden faydalanm ve bu bilgiyi yorumlayarak kendi amalarna uydurmutur. Dou mimarlnn etkisi altnda gelien Bizans mimarisi, bir tula mimarisidir. Ayrca malzeme olarak ta, bazen ta ve tula birlikte (almak) kullanlmtr. Hellenistik ve Roma dneminde bir toplant mekn olan bazilika, ak pazar ve mahkemesi bulunan byk salonlard. Ticari anlamazlklar zen hkimin yerine sann konmasyla hristiyanlatrlarak kiliseye dntrlmtr. Bazilika eklindeki kilise, uzun bir yapdr. Dou ucunda yarm yuvarlak bir ekilde dar taan, toplant ya da ayinin yneticisinin durduu apsis ad verilen yarm daireli boluk vardr. Apsisin nnde ise koro alan bulunmaktadr. Bat ucunda ise, narteks ad verilen bir hol bulunur. Narteksin iki yanndaki merdivenlerden yan neflerin zerinde uzanan ve kadnlara ait olan galerilere klr. Bir bazilikann st ift meyilli ve kiremit kapl ahap bir at ile rtl olurdu. Bu basit ve sade kilise tipi; Erken Hristiyanlk ve Erken Bizans sanatnda ok tutulmu ve birok rnek verilmitir.
Resim 9.6 Bazilika plan ve grnm
talya, Anadolu, Yunanistan, Msr, Filistin ve Suriyede yaplan bazilikalarn birou gnmze kadar gelebilmitir. 6. yzylda bazilikalarn zeri tonoz kemerler ya da kubbelerle rtlmtr. Kubbeli bazilikalarn en grkemli rnei Hagia Sophia (Ayasofya) kilisesidir. Bu eser dikdrtgen pln zerine oturmutur. Bunun batsna yerletirilen narteks, yani giri blm vardr. Narteksin nne de bir atrium (i avlu) gelmitir. Ayasofyann d yzeyindeki tulalar svaldr. Yine tula ile rlen kubbeler kurunla kapldr. duvarlar, payandalar ve zemin eitli mermerlerle; tonoz ve kubbeler ise mozaiklerle kaplanmtr. 1453den sonra cami olarak kullanlan Hagia Sophia (Ayasofya), 1933ten sonra mze hline getirilmitir. Ahap rtl ve kubbeli bazilika kiliselerden sonra, Bizans mimarlnn ikinci kilise tipi ha plnl olanlardr. 8. yzyldan sonra bu kiliseler kare plnldr. Kare-
253
nin ortasnda drt fil aya zerinde bir kubbe oturtulmaktadr. Kubbenin arl da drt taraftan, eksenleri birbirine dikey olan beik kemerle karlanmaktadr. Bu kubbe ve kemer sistemi zemine yanstldndan, drt kolu birbirine eit bir ha (Yunan ha) olumaktadr. Ortada yer alan ana kubbe dnda, drt kol zerine de kubbeler konarak say bee karlmtr. Douda bir apsis, batda ise narteks bulunur. Ha plnl kiliseler, bata bakent olmak zere Anadolunun birok yerinde yaplmtr. Bizans dnemi sivil ve asker mimar rneklerine bakentte ve Anadolunun birok yerinde rastlanabilir. ehirlerin etrafn evreleyen surlar, kaleler, eitli saraylar, su kemerleri, kprler, yer alt yollan, direkli caddeler, zeri kapal ya da ak sarnlar rnek olarak gsterilebilir. Bugn de stanbuldaki surlar, Tekfur Saray, Chora Manastr(Kariye Camii), Pantakrator Manastr (Zeyrek Camii), Yerebatan ve Binbirdirek sarnlar, Valens Su Kemeri (Bozdoan Kemeri), ukurbostan Ak Sarnc, Dikilita, emberlita Bizans mimarsinin dev boyutlu yaplarndandr. Edirnedeki Adrianapolis Kalesi, Gebzedeki Eskihisar Kalesi, Malatyadaki Karamanaa Kprs, Amasra Kalesi, zmirdeki Laskarisler Saray, Side ve Efes gibi antik kentlerdeki emeler (nymphaion) gibi yaplar Anadoluda yaplan Bizans yaplarndan sadece bazlardr.
Resim 9.7 stanbuldaki duvar freskleriyle nl Chora manastr (Kariye Camii)
Bizans sanatnn beslendii kaynaklar nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
254
Uygarlk Tarihi
zet
AM A
mparator Constantinusun tahta k srecinde ve sonrasnda imparatorluun iinde bulunduu politik ve dinsel koullar nasld? Hristiyanln nce serbestlik kazanmas ve sonra da yaylma imkn bulmas Constantinusun taht mcadelesiyle ilikili bir konudur. Diocletianus tahttan feragat edince yeni caesarlar seilirken safd edilmeye allan Konstantinos, babas Konstantius Chlorusun lmyle ona bal birliklerce imparator ilan edildi. Galyann kontroln ele geirdi. 312de talyay elinde tutan caesar Maxentius ile karlat. Bask altndaki hristiyanlarn maddi desteiyle Milvia kprsnde zafer kazand. 313de Milanoda bir fermanla hristiyanlara serbesti tand. Hristiyan Tanrnn seilmi hkmdar olan Constantinus, yeni dini destekledi. Ruhban kesimi ona bu dini yayma ve inan birliini koruma sorumluluunu ykledi. Hristiyanlk byk prestij kazand. Constantinusun hristiyanl Roma mparatorluu ve Tanr Krall fikri zerine temellenen Bizans politik felsefesine kesin eklini verdi. Tanrnn tekliine inanan hristiyanlarla Teslis kavramna inananlarn uzlaamamasn teolojik atmalara yol at. Balarda dinsel ierikliyken ruhban snfnn iktidar mcadelesinin krkledii bu sorun devlet mdahalesiyle siyas boyut kazand. lk kez bir Roma imparatoru din konulara kart. Constantinus, 325de her blgeden gelen piskoposlar Nikaiada toplad. Herkese kabul edilecek bir kararn kmasna alt. Arianismi sapkn ilan edildi. mparator, lkedeki huzursuzluu gidermek iin taraflar uzlamaya ard. Ama mmkn olmad. Arianist grup, uzun sre var oldu. Constantinopolis konsiliyle (381) Tesli anlamazl karara baland. Ancak bu kez sann insan ve tanrsal z arasndaki iliki sorun oldu. Bu tartmalar Khalkedonda (451) karara baland. Antiokhia ekol sann tanrsalln reddetmeyip insan ynn vurguluyor ikisini birbirinden ayryordu. Alexandria ekolnn teologlar bunu reddetti. sann tam olarak tanrsal olduunu iddia etti. Teolojik tartmalar dnyev sorunlarla kart. Bunda Konstantinopolis ile Alexandria piskoposlarnn rekabeti rol oynad. Alexandria piskoposu bakentte-
ki piskoposun artan otoritesinden rahatsz oluyordu. Sertleen devlet mdahalesi sorunu derinletirdi. mparatorluk blnd. Bunda merkezi idareye kar tepkisel olarak gelien nasyonalizm de rol oynad. Bizans imparatoru Heracleius imparatorluun Sasani, Arap ve Slav istilalar yznden girdii varolu savan nasl kazanmtr? Heracleios tahta getiinde Anadolu Sasani igalindeydi. Savunma sistemi km, hazine boalmt. cretli askerlere dayal ordu sistemi ilemez haldeydi. mparator Anadoluyu Ravenna ve Kartaca eksarhlklarna benzer idari-askeri birimlere blerek her birinin bana asker ve sivil yetkileri olan asker-valiler getirdi. Thema ad verilen bu idari birimlerde yaayan kyllere asker hizmet karlnda miras brakabilecekleri (mlkiyeti devlete ait olmak artyla) toprak baland. Yeni themalar eski snr birliklerinin sistemine baland. Bylelikle gvenilmez cretli askerlerden bamsz salkl, gl ve daim bir ordu ve eyalet idaresi kuruldu. Bar zamannda topran ekip bierek geimini salayan asker kyller devlet savaa ardnda masraflarn karladklar donanmlaryla orduya katlyordu. Devlet, sava masraflarndan kurtuldu. Salam temellere oturtulan sistemin yerli-milis gleri Sasaniler karsnda kendi topran daha byk bir ballkla savundu. Sasani ordusu pskrtlerek kaybedilen Anadolu arazisi yeniden kazanld. konoklasm hareketinin politik sonular nelerdir? Bizans imparatorlarnn ikonoklast tutumu Dou-Bat ilikilerini olumsuz etkiledi. Papalk, 726da Bizansn ikonoklast politikasn reddetti. nceleri Bizans hamisi olarak gren Papalk, ikonoklast imparatorlarn Batya ilgisizlii yznden Doudan koptu. 751de Ravenna exarkhl ortadan kalkt. Papa II. Stephen, Frank saray nazr Ksa Pepinin ahsnda baka bir hami buldu. Bizans ynetimi 754deki Nikaia konsiliyle ikonast teolojiyi savundu. Byk Karl, Papal tehdit eden Lombardlar etkisiz hale getirince Bizansn baaramad bir grevi baard. Bundan sonra Roma kilisesi Frank devletinin gd-
A M A
A M A
255
mne girdi. Bozulan ilikiler imparatorie Irenenin 787de Nikaia konsiliyle ikonalar serbest braktnda bile dzelmedi. Papa III. Leo, 25 Aralk 800de Karla bana imparatorluk tac giydirince douyla ilikileri daha da zora girdi. Dou ile Batnn din ayrl siyas boyuta da tand. Hristiyan evreni birbirinden dil, kltr, din ve siyasi bakmdan ayrld. Makedonya, Komnenos ve Palaiologos Hanedan dnemlerinde Bizans mparatorluundaki siyasi yap genel hatlaryla nasld? Makedonya Hanedan Dnemi (867-1056) ile birlikte Bizansta yeni bir refah dnemi balad. Bizans imparatorluu dier uluslarnn rnek, ilham ve destek ald itibarl bir noktaya kt. Komnenos Hanedan Dnemi (1081-1185) baa getiinde imparatorluk kt ynetim yznden dalmaya balamt. Peenekler, Seluklu Trkleri ve Normanlar saldrya hazrd. Yeni imparator masrafl sava finansmann salayp ok cepheli savatan kanmak zorundayd. Kiliselerdeki altn ve gm eya zorla dn alnp ergitilerek altn ve gm para bastrld. Palaiologos Hanedan Dnemi, edebiyat ve sanatn ykselii yannda ierde ve darda savalarla dolu son bir rpnn hikyesidir. VIII. Mihail Palaiologos (1261-1282), boyutlar iyice ufalm yeni bir devlet kurmutu. Devlet arazisi, Anadolunun kuzeybats, Trakya, Makedonyann bir blm, Thessaloniki ve kuzey Ege adalaryla anakkale ve Karadeniz Boazlar ile snrlanmt.
AM A
A M A
Bizans uygarl ve sanatnn belirleyici zellikleri nelerdir? 4. yzyldan 15. yzyla kadar Dou Hristiyanlnn kutbu olan Bizans uygarl, imparatorluk bakentinin Byzantiona tanmasyla birlikte zengin ve kkl n Asya ve Anadolu kltrlerinden etkilendi. Bizans Sanat, Roma mparatorluundaki siyasal deiikliklerin bir sonucu olarak ortaya kmtr. Byk lde Roma ve Hellen Sanat ile ilikili bir sanat olmutur. Ancak bu sanat hristiyanln hizmetinde olmu ve bu dinin beeni ve tercihlerinin izlerini tamtr.
256
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Bizans uygarlnn kltr bileenlerinin doru ifadesidir? a. Latin (Roma) devlet gelenei ve hukuku-Germen kltr-Monofizitlik b. Germen devlet gelenei ve hukuku-Roma kltr-Arianism c. Latin (Roma) devlet gelenei ve hukuku-Grek kltr-Hristiyanlk d. Latin (Roma) devlet gelenei ve hukuku-Hristiyanlk-Sryanilik e. Monofizitlik-Antik Roma inanlar-Roma hukuku 2. mparator Constantinusun lkesindeki dini anlamazlklara karmak zorunda kalmasnn en nemli nedeni aadakilerden hangisi olamaz? a. Piskoposlarn sorunu zmesi iin yapt basklar b. Tanr (Hristiyanlar)nn desteini kaybetmekten korkmas. c. Donatist kilise mensuplarna duyduu antipati d. Donatistlere cemaatin geri kalanyla birlemesini ve atmalarn bitmesini istemesi e. Hibiri 3. Aadakilerden hangisi I. Justinianusun lmnden sonraki kn nedeni olamaz? a. Justinianus dneminde Balkan snrnn korunaksz braklmas b. Justinianusun uzun soluklu ve masrafl seferlerinin yaratt hazine a c. Justinianusun yrtt masrafl inaat program d. Nika ayaklanmasnn neden olduu sosyal etkiler e. Justinianusun sert metotlarnn aristokrat snf devletten soutmas 4 . Herakleios dneminde thema sistemi hangi ihtiyac gidermek zere kurulmutur? a. Bizans seme birliklerinin srekli ayaklanmalar b. Topraa yerleik snr birlikleri sisteminin ilemez hale gelmesi c. Anadolu kyllerinin askeri hizmet etmekte srar etmeleri d. Devleti sadakatsiz ve yetersiz saydaki yabanccretli askerlere bamllktan kurtarmak e. Hibiri 5. konoklast devrin Dou-Bat ilikileri asndan neden olduu en nemli siyasi sonu aadakilerden hangisidir? a. Bizans imparatorluunun Bat Avrupadaki topraklarn kaybetmesi b. Papa III. Leonun Byk Karla Roma konsllk tacn giydirmesi c. Ksa Pepenin Papala Bizans kart basklar d. Papaln Bizansn egemenliinden karak Frank krallarnn kontrolne girmesi e. Hibiri 6. Aadakilerden hangisi Makedonya hanedan dneminin gelimelerinden biri deildir? a. Tahta verasetin babadan oula gemesi ilkesinin kabul b. Bulgaristan kilisesinin Bizans kontrol altna girmesi c. Roma kilisesiyle yaknlama abalar d. Basilika kanun kodeksinin oluturulmas e. Balkan arazisinin Macarlara kaybedilmesi 7. Aadakilerden hangisi Komnenos hanedan dneminin gelimelerinden biri deildir? a. Bizans ekonomisinin Latinlerin eline gemesi, Anadoludaki Trk istilas, b. Norman tehlikesinin ortadan kaldrlmas, talyadaki Bizans varlnn son bulmas c. aka Beyin bertaraf edilmesi, Anadolu Seluklularyla bar srecine girilmesi d. I. Hal Seferi, Bizans topraklarna ulamas, Srp, Peenek ve Kumanlarn dize getirilmesi e. Anadolu arazisinin Araplarca istilas ve Bizansn buradaki toprak kayplar 8. Palaiologlar dnemi Bizans tarihini birka tmceyle tanmlamanz istense seiminiz ne olurdu? a. Hanedan ii ekimeler, Trk dmanl, Latin dostu d politika b. savalar, Bizansn Osmanl vassall, Union meselesi, Bizans ekonomisinin Latinlerce smrlmesi c. Bizans ekonomisindeki Latin egemenlii, Osmanl taraftar politikalar d. Slav-dostu politikalar, Latin dmanl, Venedik-Bizans ittifaklar e. Papalkla Union konusundaki mzakereler, Osmanl taraftar politikalar
257
Okuma Paras
9. Aadakilerden hangisi Bizans mparatorluunun knn nedenlerinden biri olamaz? a. Thema sisteminin k ve byk toprak kayplar b. Venedik ve Ceneviz gibi talyan devletlerinin Bizans ekonomisine hakim olmas c. Eyaletlerdeki idarecilerin merkezi idareden uzaklamas d. Hanedan iindeki taht mcadelelerin ykc etkileri e. mparatorlarn Latin dostu ve Union taraftar politikalar 10. Aadakilerden hangisi Bizans sanat ve mimarisinin zelliklerinden biri deildir? a. Hellenistik ve Roma sanatnn etkili olduu bir sanattr. b. Suriye ve Msrn sanatsal geleneklerine yknen bir sanattr. c. nasya ve Anadolu kltrlerinin etkisi altnda kalmtr. d. Arap ve Pers estetiinden etkilenmitir. e. Kavimler g sonras Germen sanatnn etkisi altna girmitir. stanbul Arkeoloji Mzeleri Mdr ve Marmaray Kazlar Kaz Bakan smail Karamut, Marmaray projesi olmasayd Yenikap, Sirkeci ve skdarda ortaya kartlan tanmaz kltr varlklar, zellikle Bizans dnemi Theodosius Liman ile bu limanda amurun yuttuu ve bu sayede gnmze salam ulam batk gemiler hakknda bilgi sahibi olunamayacan kaydetti. Karamut, kazlara Bizans dneminde stanbulun Marmara kylasndaki liman Yenikapdan balandn belirterek, kaz almalarnn ilk etabnn yrtld Mustafa Kemal Caddesi ile Namk Kemal Caddesi arasnda kalan blgenin antik kaynaklarda ve baz aratrmaclarn almalarnda Theodosius Liman olarak anldn anmsatt. Karamuta gre: Roma mparatoru Byk Constantinusun kurduu yeni bakent Konstantinopolisin geliip bymesinde, gemilerle yaplan ticaret dolaysyla limanlara byk i dyordu. Bu gereksinimi gren. Theodosius (379-395), kendi adyla anlan bu liman yaptrmtr. Kentin artan tahl ve dier gereksinimlerini karlamak amacyla kurulan liman, 7. yzyla kadar aktif konumunu srdrm, sonra nemini yitirerek limana akan Lykos (Bayrampaa) Deresinin tad mil, artk ve molozlarla dolmaya balamtr. Liman, ufak gemi ve balk teknelerinin urak yeri olarak 11. yzyl sonlarna kadar bir sre kullanlm, olaslkla 13. yzylda tamamen dolarak st kapanmtr. ... almann sonunda Theodosius Limannda 11. yzyl amforalaryla ykl bir tekne bulundu. Teknenin ykyle birlikte batt, sonra limann dolmas sonucu toprak altnda kald anlald. Karmza kan buluntular, yaplan kaznn ok nemli olduunun, stanbul arkeolojisi ve zellikle Bizans tarihi iin ok nemli sonular elde edeceimizin habercisi oldu. ...Teknelerin, yaklak 5 yl srecek zel konservasyondan sonra yeniden kurulabileceini ve sergilemeye hazr hale geleceini belirten Karamut, uzmanlarn incelemeleri sonucunda Bizans filo gemileriyle Ortaada gemi yapm teknikleri konusunda esiz bilgiler elde edileceini belirtti. ... Kaynak:http://www.google.com.tr/images? hl=tr&q= marmaraykazlar (eriim: 27.07.2010)
258
Uygarlk Tarihi

1. c 2. c Yantnz yanlsa Bizans Kavram konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanlsa Constantinusun Hristiyan olmas, Donatism ve Arianism konularn tekrar okuyunuz. Yantnz yanlsa Justinianus Dnemi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanlsa Heraclius ve Tema Sistemi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanlsa III. Leo ve konoklasm konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanlsa konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanlsa Makedonya Hanedan Dnemi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanlsa Komnenos Hanedan Dnemi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanlsa Palaiologos Hanedan Dnemi ve k konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanlsa Bizans Kltr ve Uygarl konusunu tekrar okuyunuz.

Sra Sizde 1 mparatorlar bundan sonra Tanr tarafndan seildiine inanlan, Tanr krallnn yeryzndeki temsilcisi, sadece Tanrya kar sorumlu ve bu nedenle tebaasnn mutlak itaatini hak eden doulu despot bir hkmdar caeseropapistik (dnyevi hkmdar ve ruhani lider) bir karakter kazanmtr. Sra Sizde 2 I. Theodosius, Roma imparatorluunun son imparatorudur. lmnden nce imparatorluun Dou yarsnn ynetimini byk olu Arcadiusa, Bat yarsn (Roma merkezli) da kk olu Honoriusa szde bir blnme gibi ngrldyse de IV. yy.da ivme kazanan Kavimler Gnden sonra Bat Avrupadaki Roma eyaletlerinde kurulan Bat dnyas Germen krallklaryla birlikte Dou (Roma)dan siyasi, demografik ve sosyokltrel adan farkllamtr. I. Justinianus dneminde despotik hkmdar ve kilisenin koruyucusu hristiyan imparator imaj iyice yerleti. mparator 553te monofizit hristiyanlar pasifize etmek iin Constantinopoliste bir konsil toplad. 532de idaresinden memnun olmayan gruplarca karlan Nika syann kanl bir ekilde bastran imparator otoritesini iyice kuvvetlendirerek otokrasiyi daha da salam temeller zerinde yeniden kurdu. Sra Sizde 3 726da Papaln Bizansn ikonoklasm politikasn reddetmesi Bizans toplumunu bld. kona tapnm merkezleri manastrlarda yaayan keiler bata olmak zere ruhban snfyla imparatorluk makamn ve devleti kar karya getirdi. Sorun, imparatorluk otoritesinin tm devlet makamlar gibi kilise zerine de geniletilip geniletilemeyeceiyle ilgiliydi. konoklasm mcadelesi, kendini Tanrnn yeryzndeki glgesi gren imparatorun kilise zerinde tam kontroln kurmaya ynelikti. Bu mcadele, Bat Kilisesinin Bizans Kilisesinden uzaklamasna neden oldu. Erken Bizans dneminde Papalk, Bizans imparatorunun himayesindeyken sauriyal Bizans imparatorlarnn ikonoklasm desteklemesi ve Batya ilgisizlii iki taraf arasndaki bu ba kopard. 751de talyadaki tek Bizans kenti Ravennann Lombardlara kaybedilmesiyle Ravenna eksarkhl ortadan kalknca savunmasz kalan Papa II. Stephen, Frank major domusu Ksa Pepini hami edindi. V. Constantinos dneminde ikona kart teoloji nemli lde glenince kristolojik tartmalar iki kilise arasndaki anlamazlklar iyice kmaza soktu.
3. e 4. d 5. d 6. 7. e 8. b 9. b 10. e
259
Sra Sizde 4 mparator I. Basilios dnemine kadar bir oulun imparator olan babasna halef olmas, ancak babasnn salnda imparator ilan edilmesiyle mmknd. mparatorun olu olmak tahta gemeyi kolaylatrsa da bununla ilgili bir kanun yoktu. Basileios, imparatorluun toprak gibi hanedann mlk olduunu ve imparatorun ocuklarna aktarabileceini ve imparatorun ocuklarnn tahta kmasnn doutan gelen bir hak olduunu kabul ettirdi. Sra Sizde 5 14. yzylda i savalar siyasi istikrarszla ve mali ke neden oldu. 1328de II. Andronikos Palaiologos (1282-1328) asi torunu III. Andronikos ile mcadele etti. III. Andronikos 1341de ldnde olu V. oannis ile oannis Kantakuzinos arasnda bir i sava meydana geldi. Bundan Balkanlarda genileme planlar kuran Srp ve Trk birlikleri yararland. Kankakuzinos, askeri destek almak zere Orhan Bey ile ittifak etti. Bu destein karln ehzade Sleyman Paaya Geliboludaki impe kalesini brakarak deyebildi. Osmanllar, Avrupada bir s elde ettiler. 1354de deprem sayesinde de hasar gren Gelibolu ve civar kaleleri kolayca ele geirildi. Osmanl gleri hzla Trakya ve Balkanlarda ilerledi. mparatorlarn as prenslere kar tahtlarn elde tutabilmek iin sultanlarla ittifak ve Osmanl vassallnn neden olduu toprak balar bu k hzlandracaktr. Sra Sizde 6 Bizans sanat devletin hakim olduu Anadolu, Msr, Suriye ve Filistin gibi antik deerlerin etkilerini srdrd corafyann sanatndan ve ran ve Arap uygarlklarnn estetik ve sanatndan etkilendi. Byk skender, ,n Asyadan Hindistana kadarki blgeyi birletirmiti. lmnden sonraki Hellenistik devrin uygarl, Roma uygarl ve yaam kurallarn ekillendiren hristiyanlk Bizans uygarln besleyen kaynaklardr. Akyrek, E. (1997). Sanatn Ortaa, Trk, Bizans ve Bat Sanat zerine Yazlar, stanbul. Eyice, S. (1982). Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, cilt.3, Grsel Yaynlar, stanbul, s. 514-564 nalck, H. (2003). Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), stanbul. Jorga, N.(2005). Osmanl mparatorluu Tarihi (1300-1451) I, stanbul. Kastritsis, D.J.(2010). Bayezidin Oullar (14021413), stanbul. Nicol, D. (1993). Bizansn Son Yzyllar (12611453), stanbul. Ostrogorsky, G. (1995). Bizans Devleti Tarihi, (ev. Fikret Iltan),Trk Tarih Kurumu, Ankara. Runciman, S. (1993). Byzantine Civilisation, New York. Seidler, G.L. (1980). Bizans Siyasal Dncesi, (ev. Mete Tunay), Ankara. Yldz, H. D. (1982). Bizans Tarihi, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, cilt.3, Grsel Yaynlar, stanbul, s.434-511.
10
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; slmiyet ncesi Arabistann yaam koullarn ve din manzarasn genel hatlaryla aklayabilecek, slmiyetin hangi koullar altnda ortaya ktn kavrayabilecek, Hz. Peygamberin yapm olduu kutsal savalar hakknda bilgi edinecek, Hz. Peygamberin yapt bar anlamalaryla slmiyetin yeni gelime dnemine girdiini aklayabilecek, Drt halife dneminin ayrntlarn aklayabilecek, Emevler ve Abbasler dneminin olaylarn ve iktidar mcadelelerini kronolojik bir sralama ierisinde renebilecek, Endls Emev Devletinin genel hatlarn aklayabilecek, Abbas Devletinin geliimini renebilecek, slm kltr ve uygarln tartabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
UYGARLIK TARH
Anahtar Kavramlar
Arabistan Hz.Muhammed Hz. Peygamber Kutsal Savalar Hz. Ebbekir Hz. mer Hz. Osman Hz. Ali Emevler Muaviye Yezid Kerbela Olay Endls Emevleri Abbasler Hrn Reid bn-i Sina
indekiler
SLMYETTEN NCE ARABSTAN SLMYETN ORTAYA IKII HZ. MUHAMMED DNEMNDE YAPILAN SAVALAR VE HUDEYBYE ANLAMASI SLMYETN YEN GELME DNEM DRT HALFE DNEM (632-661) EMEVLER DNEM (661-750) ENDLS EMEV DEVLET (756-1031) ABBASLER DNEM (750-1258) SLM KLTR VE UYGARLII
Uygarlk Tarihi
slam Tarihi ve Uygarl
slam Tarihi ve Uygarl

SLMYETTEN NCE ARABSTAN
A M A
Arabistan Yarmadasnn yaam koullarn ve slmiyet ncesi dinlerini reneceksiniz.

Cahiliye: slmdan nceki Arap devrinin ad olup, Hz. Muhammedden nce Arap yarmadasndaki puta tapma devri olarak da deerlendirilmektedir. eyh: Kabile mensuplarna yol gstermekten ok, onlarn genel grlerine uygun hareket ederdi. Hi kimseye grev veremez ve ceza kesemezdi. Bu gibi hak ve grevler, kabile iindeki baz ailelere ait olup, bu konuda dardan mdahale sz konusu deildi. irk: Birini Allaha erik, ortak olarak grme, putlar Allaha tekaddm etme, yani nceleme.
Yaam Koullar ve Din

Arabistan, 4. ve 6. yzyllar arasnda yoksulluk ve bedevleme a olarak tabir edilen bir tr karanlk aa gmlmtr. Mslmanlar, sz konusu dnemi Cahiliye olarak isimlendirirler. slmiyetin douundan nceki dnemde, Arap halk, bedev kabileleri eklinde rgtlenmiti. Geimlerini, srlerinin yan sra kervan ticareti ve yamaclkla salyorlard. Kabilenin siyas rgtlenmesinde liderlii, adna seyyid veya eyh denilen nderler stlenmiti. Gebelerin dini, eski Smlerin putperestliiyle yakndan ilgili olup, ayrca en nemlileri Lt, Ment, Uzza ve Hbel olan ilahlar da mevcuttu. Gebeler, ilahlarn bir kutsal emanet gibi tarlar ve savalarda mutlaka yanlarnda bulundururlard. Dini inkr etmek ihanet anlamna gelecei gibi, dine riayet, ayn zamanda siyas itaatin de gstergesiydi. Putperestliin dnda, Arabistanda Hanf dini denilen brahim milletinin dini de iz brakm gibiydi. Bunlar, irki asla kabul etmeyip, bir Allaha inanmak ve Allahn rzasna uymak, dorulua meyletmek, Hacca gitmek, snnet olmak gibi din gelenekleri yerine getirenlerdir. Kuranda slm, Hz. brahimin dininin yeniden canlandrlmas olarak tanmlanmaktadr.
Harita 10.1 slamiyetin yayln gsteren harita
slmiyetin yayl
262
Uygarlk Tarihi
SLMYETN ORTAYA IKII

AM A
slmiyetin ortaya kn genel hatlaryla reneceksiniz.
Hz. Muhammedin Peygamberlikten nceki Yaam

Hazreti Muhammed, Rebil-evvel aynn on ikinci pazartesi gecesi Mekkede Beni Haim mahallesinde dnyaya geldi. Mld takvim, 20 Nisan 571 ylna iaret etmektedir. Babas, Mekkenin ileri gelenlerinden Abdlmuttalibin olu Abdullah, annesi ise Veheb kz minedir. Dedesi Abdlmuttalibin mensup olduu Him soyu Mekkenin nde gelen aileleri arasndadr. Genel olarak Hz. Peygambere,Muhammed isminin dedesi tarafndan verildii kabul edilir. Anlam, vlm, beenilmi, hamdedilmi, bereketlendirilmi demektir. Doumundan nce babas Abdullahn lm, Peygamberin ar artlar altnda bymesine sebep olmutur. Bundan sonra dedesi Abdlmuttalib ve annesi minenin himayesinde byyen Hz. Muhammed, bir sre sonra Halime isimli bir stanneye verilmitir. Mekkenin ok scak bir yer olmas sebebiyle ehrin ileri gelenlerinin yeni doan ocuklarn civardaki yaylalarda oturan stannelere vermesi bir gelenek halini almt. Stanne ile birlikte geen yldan sonra Halime, ok sevdii bu ocuun yannda bir yl daha kalmas iin annesinin msaadesini istemiti. Hz. Muhammed, stanne yannda drt yl kaldktan sonra annesinin yanna gnderilmitir. Amine, olunu akrabalaryla tantrmak ve zellikle babasnn kabrini ziyaret etmek iin Medineye gtrd srada dn yolunda hastalanp hayatn kaybetmitir. Beraberinde bulunan mm Eymen, onu dedesi Abdlmuttalibe teslim etmi, fakat dedesinin yannda geen mutlu gnler de ok ksa srmt. lm yatandayken dedesi, torununu, olu Eb Tlibin himayesine brakmtr. Hz. Hatice ile evleninceye kadar Eb Tlibin yannda sren yaam, zaman zaman ailenin koyunlarn gtmekle, oniki yan tamamlamasyla birlikte, amcasnn yannda ticaretle uraarak gemitir. Daha gen yandayken Mekkeliler arasnda kazand itibar Muhammedl-Emin denmesine sebep olmutur. Mekkenin nde gelen ailesi Kurey zenginlerinden olan Hatice adna yapt ticaret seferi, ilerideki evliliinin temelini de atmtr. Bu tarihten sonra Hz. Muhammedin hayatnda bir refah dnemi balam ve Hz. Hatice ile olan evliliinden drd kz ikisi erkek olmak zere alt ocuu olmu, ancak erkek ocuklar ksa sre iinde hayatlarn kaybetmilerdir. Ayrca, Msrl Mriyeden de brahim isimli bir olu daha olmu o da iki yana gelmeden hayatn kaybetmitir. Arabistanda yaanan ktlk yllarnda sknt yaayan amcas Eb Tlibe yardm amacyla yeeni Aliyi yanna almt. Bir kle olarak verilen Zeyd bin Harise ve yeeni Ali, kaybettii evlatlarnn yerini tutmulard.
Him soyu: Hz. Peygamberin dedesinin babas olan Haimin neslinden olanlara verilen isim olup, Ben Haim olarak da isimlendirilmektedir. Haimoullar anlamna gelmektedir.
Kurey: Hz. Muhammedin mensup olduu Arap kabilesinin ad olup, Kbenin korunmas bu aileye aitti.
Hz. Muhammedin Peygamberlii

Hz. Muhammed, 40 yana yaklat zaman, i dnyasna dnk bir yaam biimini tercih etmi ve zellikle Haram aylarda (Zilkde, Zilhicce, Muharrem ve Recep) Hira Dandaki bir maaraya ekilmeye balamtr. Hz. Muhammede Peygamberlik ars krknc yana doru, Ramazan aynda bir gece, Hira danda gelmitir. Cebrail, tefekkr halinde olan Hz. Muhammede grnm ve Oku! demitir. Bu ilk mesaj, dier vahiyler izlemi ve Kuranda yerini bulmutur. Hz. Muhammed, peygamberliinin ilk yllarnda ailesi ve yakn evresinde taraftar bulmutur. Tebli grevinin emredildii ayet indirildikten sonra Hz. Peygam-
10. nite - slam Tarihi ve Uygarl
263
berin ei Hz. Hatice, ardndan azd ettii klesi Zeyd ve yeeni Ali Mslman olmulardr. Hz. Peygamber, nce aile efrad, sonra yakn akrabalar, daha sonra da evresindeki nemli insanlara yeni dinin emirlerini ulatrmaya balamtr. Bu gelimelere fkelenen Mekke ileri gelenleri, yeni mminlerle uramaya balamtr. Mslmanlar, Kureylilerin zulmnden kurtarmak isteyen Hz. Muhammed, bir ksm Mslmann, Habeistana g etmesini gerekli grmtr. Nihayet, Mslmanlara uygulanan zulm ve basklar, yeni dinin Mekkede tebli edilemeyeceini ortaya koymu ve Hz. Peygamber, Taife g etmeye dnk sonu alnamayan bir denemeden sonra Medine ahalisinin ehirlerine yerleme teklifini kabul etmitir.
Hicret (622)
Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye g - Hicret- bir dnm noktasdr ve hakl olarak Mslman takvimine balang tekil etmitir. Tarihler (M.S. 622) Rebil-evvel aynn 12. gnn iaret ederken Hz. Muhammed, Medineye ulat. Mekkede, Peygamberi olduu dini tebli etmeye alrken Medinede siyas ve sosyal ilerle de megul olan bir nder haline gelmitir. lk olarak, Mslmanlarn ibadetlerini yerine getirecekleri bir cmi ina ettirmitir. Ardndan, Muhcirle, Ensr arasndaki din ve sosyal balar kuvvetlendirmek iin onlar birbiriyle karde ilan etmi ve toplumlar aras dengeyi salamaya almtr. Medinede kurulan yeni dzenin ksmen istikrara kavuturulmasyla Mekkeye giden ticaret ve kervan yollar zerinde bulunan Medine ehri, daha gl ve nemli hale gelmitir. Hz. Muhammed, bu mhim ticaret yolunu kontrol altnda tutmak iin nemli giriimlerde bulunmu ve Mekke ticaretine kar dzenlenen seferlerle Mekke etrafnda bir kuatma emberi kurulurken Medinedeki Mslmanlarn servet ve itibar da artmtr. Hicret nedir ve bununla Hz. Peygamber hangi sonulara ulamtr?SIRA SZDE
Muhcirn (gmenler): Mekkeden g eden Mslmanlara, g etmeleri sebebiyle verilen isimdir. Ensr (yardmclar): Medineli Mslmanlara, Muhacirlere ve Peygambere yardmlarndan dolay verilen isimdir.
HZ. MUHAMMED DNEMNDE YAPILAN SAVALAR D NELM VE HUDEYBYE ANLAMASI

A M A
SIRA SZDE
DNELM S O R U
O R U Hz. Muhammedin slmiyeti yaymak iin yaptSsavalarn genel hatlarn reneceksiniz. DKKAT
Bedir Sava (624)
DKKAT
Ebu Sfyan: Kureyin bir kolu olan BeniSIRA SZDE meyyenin reisi, Muaviyenin babas ve Hz. Muhammedin kar safnda yer alan bir kiidir.
Hicretin ikinci ylnda Mekkeliler, Eb Sfyann bakanlnda ok byk bir tiSIRA SZDE caret kervan hazrlamlard. Kureyliler, bu kervann, Suriyeden dnnde, Mslmanlar tarafndan yama edileceinden endie etmiler ve Eb Cehilin kumandasnda yaklak 950 kiilik bir kuvveti, kervan korumak zere harekete geAMALARIMIZ irmilerdi. Kervan, hi bir hcuma maruz kalmadan Mekkeye ulat halde, Kurey ordusu geri dnmedi. Durumdan haberdar olan Hz. Muhammed, yaklak 300 kiilik bir orduyla onlara kar koymaya karar verdi. Bedirdeki sava, MslmanK T A P larn galibiyetiyle sonuland. Ebu Cehil ve pek ok slm dmannn ld savata, Mslmanlar toplam 14 kayp vermi ve nemli ganimetler elde etmitir.
AMALARIMIZ
K T A P
Uhud Sava (625)
TELEVZYON
TELEVZYON
Bedirdeki malubiyetin ardndan Kureyliler, yaklak 3.000 kiilik bir ordu ile Medineyi hedef aldlar. Hz. Muhammedin, ehirde kalarak savunma yaplmasn NTERNET nermesine ramen ortaya kan farkl grler sonucunda Mekkelilerin ehrin d-
NTERNET
264
Uygarlk Tarihi
Hz. Hamza: Hz. Peygamberin amcalarndan biridir.
nda karlanmasna karar verildi. Sava, Medineye ok yakn olan Uhud Da eteklerinde yapld. Mslmanlar bata baarlar elde etmilerse de ksa sre ierisinde sava aleyhlerine dnmtr. Bata, Hz. Hamza olmak zere birok Mslman savata ehit olmu ve Kurey, bu savatan ok az kaypla, galip ayrlmtr.
Hendek Sava (627)

Selman- Faris: Hz. Peygamberin en nemli arkadalarndan biri olup, aslen ranldr. Mabeh b. Buzahah olan ismini, Hz. Peygamber Selman olarak deitirdi. Faris (ranl) mahlasyla birlikte Selman- Faris adyla anld.
Mslmanlarn, Kureylilerle nc byk karlamas, Hendek savanda olmutur. Yaklak 10.000 kiilik bir Mekke ordusu Medineye gelerek ehri kuatmtr. Selman- Farisnin, Fars lkesinde saldrya urayan bir ehrin hendek kazlarak savunulaca gr, Mslmanlar tarafndan ilgiyle karlanmtr. Yirmi gn sren savata kazlan hendekler, Kureyi byk aknla uratm ve tkenen erzak da dalmalarna sebep olmutur. Hendek savanda Mslmanlardan 6 kii ehit olmutur.
Hudeybiye Anlamas (628)

Hicretin 6. ylnda Hz. Peygamber, binden fazla kiiyle birlikte, Mekkeye doru yola km, bu duruma Mekke ileri gelenleri itiraz etmilerdir. ki taraf, Mekke yaknlarndaki Hudeybiyede buluarak adna Hudeybiye denilen bir anlamaya varmlardr. Anlama ile Mslmanlarn, Mekkelilerle eitlii salanm ve birok kabilenin Hz. Peygamberle ittifak yapmas sonucu, Medinenin hkimiyeti ne kmtr. On yl kapsayan anlamayla Mslmanlar, ertesi yl Mekkeye, Hac seferinde bulunmak ve orada gn kalma hakkn da elde etmilerdir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Hendek Savanda uygulanan metod kimin gryd ve Mslmanlara hangi sonular salamtr?
DNELM SLMYETN YEN GELME DNEM S O R U Hudeybiye Anlamas sonras slmiyetin yeni gelime dnemine nasl girdiini reneceksiniz. DKKAT
DNELM S O R U
AM A
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Hayber: am ticaret yolu zerinde, hurma baheleri ve verimli topraklar bulunan, byk ve kk TELEVZYON kalelerden oluan bir blgeydi. Medine civarndan kap gelen Yahudilerin ou burada toplanmlard.
K T A P
NTERNET
Hudeybiye Anlamas sonrasnda Hz. Peygamber civar kabileleri slma davet ederek ve komu lkelere mektuplar gndererek d ilikileri balatmtr. SIRA SZDE Hz. Muhammed, d ilikilerin yan sra siyas ve sosyal meselelerin zm iin de ura vermitir. Yahudiler ile imzalanan anlamaya karn zellikle Kaynuka Yahudileri anlama artlarn ihll etmi ve yaplan sava Mslmanlarn galibiAMALARIMIZ yeti ile sonulanarak yaklak 700 kiilik bir grup oturduklar yerden ayrlmtr. Nadr Yahudileri ise, tanabilir mallaryla birlikte Medineden ayrlmtr. Ben Kureyza Yahudilerinin yenilmesinden sonra sra Hayber Yahudilerine gelmi ve 628 K T A P ylnn Mays aynda Hayberin alnmasyla Yahudi sorunu nemli lde zme kavuturulmutur. Bu dnemde, Peygamberin asl hedefi, Mekkeyi ele geirmek ve Kbeyi putTELEVZYON lardan temizlemekti. 630 senesinin Ocak aynda, Medineden yola kan slm ordusu, ksa sre ierisinde kan dkmeden Mekkeyi ele geirmitir. Hz. Peygamberin vefatndan nce gerekletirdii asker seferlerin sonuncusu Tebk Seferi T E R N E T olmutur. Burada bir sava yaplmam, kuzey snrlarn emni N (630) yet altna almak iin bir dizi anlama imzalanmtr. 622 ylnda Medineye g eden Hz. Peygamber, aradan geen uzun srede farz olan Hac grevini yerine getirememiti. 632 ylnda Hz. Peygamberin Hac yapaca iln olunmu, Veda Haccnda kendisine kalabalk bir heyet elik etmitir.
265
Hz. Peygamber, 8 Haziran 632 tarihinde ksa bir hastalktan sonra vefat etmitir. Byk iler baard hayatnda, Bat Arabistann putperest kavimlerine slm kabul ettirmi ve bu dini bir kitapla pekitirmitir. slm inancna gre o peygamberlerin sonuncusu olup vefatyla birlikte insanlk iin gnderilen vahiyler de son bulmutur.
DRT HALFE DNEM (632-661)

A M A
Drt Halife dnemini reneceksiniz.
Hz. Ebbekirin Halifelii (632-634)

Hz. Peygamberin lmnden sonra Mslmanlarn ynetimine birinin gemesi gerekiyordu. Bu dnemde, Hz. Ebbekir, Hz. mer, Hz. Osman gibi nemli isimlerin mensup olduu Muhcirler, Sad b. Ubdenin lideri olduu Ensr, Hz. Ali ve Hz. Peygamberin amcas Hz. Abbasn mensup olduu l-i Beyt ve nihayet Muaviyenin banda bulunduu Emevler isimli gruplar vard. Byle kark bir ortamda, Hz. Peygamberin yakn evresi, slam ilk kabul edenlerden Hz. Ebbekiri halife olarak seti. Bundan byle halifelik kurumu, slm dnyasnn en nemli din ve siys makam olacakt. Hz. Ebbekir, ilk olarak, kabileler arasnda ortaya kan Ridde hareketlerini nlemekle ie balad. Halifenin en byk hizmetlerinden biri, yalanc peygamberler ve irtidd olaylarnn kknden halledilmesi olmutur. Bir ksm gnll Hlid b. Velid komutasnda asilerin zerine gnderilmi ve 633 ylnda yalanc peygamber Mseylimeye kar kazanlan Arkaba (veya Akrab) zaferinden sonra Yemame blgesi, Medinenin hkimiyeti altna girmitir. Bu zafer, slm fetih hareketlerinin de balangc anlamna gelir. Nitekim, Irak, Suriye ve Msra komu blgelerdeki fetihler de bu dneme rastlar. Hz. Peygamber zamannda, vahiy ktipleri tarafndan kt paralar, krek kemikleri, deri zerine yazlarak ezberlenen Kuran, Vahiy ktiplerinden Zeyd b. Sbit bakanlndaki bir heyet tarafndan Hz. Ebbekir dneminde kitap (Mushaf) haline getirilmitir.
Ridde: slm dininden dnmeye verilen addr.
Hz. mer Dnemi (634-644)

Hz. Ebbekirin lmnden sonra Hz. mer halife olmutur. Hz. Ebbekir, daha ok sosyal ve siyas istikrarn salanmas ile megul olmu, hilafetinin son aylarnda fetih hareketleri iin baz nemli admlar da atmtr. Bu fetihlerdeki en nemli rol, Hz. Ebbekirin bakumandan Hlid b. Velide aittir. Hlid b. Velid, 634 Nisannda ama girmitir. Arap ordularnn am ele geirmesinden sonra Hlid, kuzeye doru ilerlerken dier kuvvetler Filistine yayldlar. Herakliosun, svari birliiyle harekete gemesi sonucunda, Araplar amdan Yermuk nehri sahiline ekildiler. Temmuz 636da, Yermukta, Bizansn yenilmesiyle Suriye ve Filistin hemen hemen fethedildi. Bu fetihlerin ardndan Hlid b. Velid bakumandanlktan alnp yerine Eb Ubeyde getirildi. Suriyede kazanlan baarlar, Filistin, Msr ve Kuzey Afrikann fethine zemin hazrlam ve Amr b. As komutasndaki Mslman ordular, drt ay sren bir kuatmann ardndan 637 tarihinde Kuds alarak Msrn fethi iin uygun ortam da hazrlamlard. Amr b. As, 639 tarihinde Arii alm; Fustat 641 ylnda ele geirmi ve Mslman birlikleri 642 ylnda, skenderiyeyi fethetmitir.
266
Uygarlk Tarihi
Batdaki fetihlerin yan sra kuzeyde, Irakta da bir takm faaliyetler balam ve Hlid b. Velidin elde ettii baarlar, Mslmanlar yeni fetihler iin cesaretlendirmitir. Kdisiye Sava (635)yla, ranllar yenilmi ve Mslmanlara rann kaplar almtr. Arap ordular birka nemli zaferle Irak tamamen ele geirmi ve Zaros Dalar eteklerine kadar olan blgeye hkim olmulardr. 642 ylnda yaplan Nihvend Sava ile ran ordusu tamamen yenilmitir. Arap tarihleri bu baardan zaferlerin zaferi veya en byk zafer olarak bahsetmilerdir. Bu zaferden yaklak dokuz yl sonra son Ssn hkmdar Yezdicrdn ldrlmesiyle Ssn Devleti yklmtr. Hz. mer dneminin sonuna yaklaldnda, slm Devletinin snrlar, Msr, Anadolunun gney kesimleri, Azerbaycan, Kafkasya ve ran dahil Ceyhun nehrine kadar uzanm bulunuyordu. Hz. mer, Kasm 644 tarihinde ranl bir kle olan Eb Ll tarafndan hanerlenerek ldrlmtr.
Hz. Osman Dnemi (644-656)

Ashab: Hz. Peygamber dneminde yaam, onu grm ve sohbet etmi kimselere denir.
Hz. mer, lm deinde, Ashabdan alt kiilik bir ra atam ve bunlar aralarndan birini halife semek zere grevlendirmitir. ra, Hz. Osman 644 ylnda halife olarak belirlemitir. Hz. Osman devrinin ilk yllarnda fetih hareketlerine devam edilmitir. Taberistan alnm ve Trkistana ilk aknlar balamtr. am valisi Muaviye, Anadolunun baz blgeleri ile Kbrs ve Rodosu fethetmi ve Kbrs yllk vergiye balanmtr. Ayrca, Afrikann kuzey ksmlar ele geirilmitir. Bu dnemde Kurann deiik biimde okunmasndan ortaya kan ihtilafn zlmesi iin Hz. Ebbekir devrinde mushaf haline getirilen nshadan istinsah (kopya) yaplmtr. Hz. Ebbekir ve Hz. mer dneminde Emevlere rabet edilmemi, Hz. Osman ise halifelii sresince kendi akrabalarna yaknlk gstermi bata Muaviye olmak zere Emev soyundan olan valiler byk arazi sahibi olmulard. Btn bunlar, halk devlet idaresinden soutmu ve her tarafta genel bir honutsuzluk yaratmt. 656 ylnda memnuniyetsizliklerini ifade etmek iin Msrdan Medineye gelmi olan bir grup, halifenin evini basarak onu ar ekilde yaraladlar. Bu olayn ardndan Hz. Osman hayatn kaybetti. Hz. Osmann ldrlmesi, slm tarihinde bir dnm noktas olup slmda birliin ifadesi olan halifelik kurumunun din itibar zedelenmitir.
Hz. Ali Dnemi (656-661)

Biat: itaat etmek, kabul etmek, onaylamak.
Hz. Osmann ldrlmesi, slm tarihinde srp giden birok kanl olayn balangc olmutur. Hz. Osmandan sonra halifelik makamna Hz. Ali seilmitir. Ashabn bir ksm yeni halifeye biat etmekte tereddt gstermitir. Hz. Ali hilafete getiinde bir takm gruplar da siys alanda mcadele ediyorlard. Bu gruplar: 1) Liderliini, Suriye ve Filistin valisi Muaviyenin yapt Emevler, 2) Talha ve Zbeyrin iinde bulunduu ve daha sonra Hz. Ayenin etrafnda toplanacak Medine grubu, 3) Allahn emri ve Peygamberin snneti zerine yaamay seen dindar grup, 4) Hz. Ali ve onu destekleyenler. Hz. Ali halifelik makamna geer gemez, Talha ve Zbeyr, Hz. Osmann katillerinin bulunmas iin Mekkede Hz. Aye ile bir araya gelerek muhalefete baladlar. Mekkede kalarak Medineye kar muhalefet edemeyeceklerini anlaynca Basraya gittiler. Btn bu yaananlarn ardndan Hz. Ali, Medinedeki desteinin
267
azaldna inanarak 656 yl Ekim aynda Kfeye doru yola kt. Bylece Medine, slm Devletinin siyas merkezi olmaktan km ve ilk defa slm ordusu, Mslmanlardan oluan bir baka orduyla kar karya gelmitir. Kfelilerin desteini kazanm olan Hz. Ali, Basra zerine yrm ve grmeler sonusuz kalnca sava kanlmaz olmu, muhalefetin banda bulunan Talha ve Zbeyr bu savata hayatlarn kaybetmilerdir. slm tarihinde Cemel Vakas (656) ad verilen bu sava, Hz. Ayenin bindii devenin etrafnda cereyan ettii iin bu ekilde isimlendirilmitir. Sava sonrasnda Hz. Alinin halifelii btn Irakta tannm ve Kfe siyas merkez haline getirilmitir. Hz. Osmann intikamn alma grevi, Emev slalesinin banda bulunan Suriye valisi Muaviye b. Eb Sfyana kalmt. Muaviye, dorudan halifelik makamnda hak iddia etmiyor fakat Hz. Osmann lmnden tr Hz. Aliyi itham ederek makamna glge dryordu. Muaviye, Hz. Alinin kendi yerine gnderdii valiyi kabul etmeyince halife, ordusuyla birlikte Suriyeye doru yola kt. ki ordu 657 ylnda, Suriye snrndaki Sffn yaknlarnda karlat. lk arpmalarda Hz. Ali baar elde etse de Muaviye bu durumu, Msr valisi Amr b. As sayesinde deitirdi. Malup durumdaki Suriyeliler, Kuran sayfalarn mzraklarnn ucuna takarak, meselenin zm iin Kurann hkmlerine bavurulmasn istediler. Muaviyenin taktii etkisini gstermekte gecikmedi. ki taraftan seilecek hakemler, meseleye bir zm bulacaklard. slm Tarihinde Hakem Olay olarak bilinen bu olayda, Eb Musa el-Ear Hz. Alinin, Amr b. As ise Muaviyenin hakemi olarak tayin edildi. Hakeme bavurma durumu, Hz. Alinin nne ksa srede baz glkler karmt. Bu hareketten memnun olmayan baz taraftarlar isyan ettiler. Hz. Aliden ayrlarak Kfe yaknlarndaki Harurada toplanan bu grup ileride Hricler olarak adlandrlacakt. Hakemler Ocak 659 tarihinde Ezruhta karlatlar. Hakemlerin verdii karara gre, Hz. Ali ve Muaviye halife olmaktan azledilerek halkn oylaryla yeni bir halife seilecekti. Fakat durum deimi, Muaviyenin hakemi Amr b. As, Hz. Alinin hakemi Eb Musa el-Earnin karar uyarnca azledilen halifenin yerine kendi adayn tayin ettiini ifade etmiti. Bu olay sonrasnda Hz. Ali ve taraftarlarnn etkisi azalmtr. Muaviye, Msr ele geirerek Hz. Aliyi byk bir kaynaktan daha mahrum etmitir. 660 tarihinde ise Kudste halifeliini ilan ederek halkn kendisine biat etmesini salamtr. Hz. Ali, Suriye zerine bir sefer yapmann gerekliliine inanyordu. Bunun iin hazrlk yapt srada, Ocak 661 ylnda bn Mlcem isimli bir Hric tarafndan Kfe camiinde namaz srasnda ldrld. lmnden sonra olu ve halefi durumunda bulunan, mizac gerei barsever olan Hz. Hasan, hakkn Muaviyeye devretmek zorunda kald. Bu durum sonrasnda Muaviye, Iraka girerek halkn biat etmesini salam ve halifelii btn slm Devletinde tannarak Emev Devletinin temelleri de atlmtr. Hz. Ali iktidara geldii zaman siyaset sahnesinde bulunan gruplar maddeler halinde nasl SIRA SZDE yazabiliriz?
DNELM S O R U
Hrciler: Hz. Ali taraftarlarndan kk bir grubun onun kuvvetlerinden ayrlp ona kar dnmesiyle ortaya kanlardr. Hz. Aliyi katleden bunlardan biriydi ve bu grup, Emevlere de onlarn halifelerine de muhalefete devam ettiler.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
268
Uygarlk Tarihi
EMEVLER DNEM (661-750)

AM A
Emevler dnemini reneceksiniz.
Cizye: slam hukukuna gre zmm statsnde kabul edilenlerden himye ve gvenlik iin alnan vergi.
Kurey kabilesinde, Abdu- Menafn oullar olan Haim ile Abdu-ems iki nemli ailenin kurucusu oldular. Bylece, Haimler ve Emevler olarak adlandrlan iki nemli aile ortaya km ve bu iki aile arasnda yllar srecek bir rekabetin tohumlar da atlmtr. Hz. Osmann halifelii dneminde bu rekabet iyice belirgin hale gelerek bu durumdan yararlanan Muaviye b. Eb Sfyan, drt halife dneminden sonra Emev Devletini kurdu. Bu devirde fetih hareketleri ynde devam etmi olup, birincisini Trkistan ynndeki hareketler oluturuyordu. Bu blgeye yaplan seferler sonucunda Emev ordular, Kbil, Buhara, Sicistan, Nesef ve Baykent gibi yerlerin yan sra byk ganimetler de elde etmilerdi. Anadolu ve stanbul, fetih hareketlerinin younlat ikinci blgedir. Muaviye, Bizans mparatorluuna kar yaplan mcadeleyi daha aktif bir ierie kavuturmu ve stanbul zerine bir sefer yaplm ama sonu alnamamtr. Bu arada deniz seferlerine yeniden balanm, Kbrs, Rodos, Sakz gibi adalar alnm ve stanbula yaplacak seferlerde nemli bir s haline gelecek Kapda yarmadas da fethedilmiti. Fetih hareketlerinin son blgesini Kuzey Afrika oluturur. Kuzey Afrikadaki mcadele daha ok Berberlere kar verilmi, bir ksm slmiyeti kabul ederken bazlar da cizye vermeye devam etmilerdir. Muaviye dneminde, yaplan nemli fetihlerin yan sra devlette dzenin salanmasna da byk zen gsterilmi ve Halife ile amdaki rann ald karar dorultusunda Muaviyenin olu Yezid, slm tarihinde ilk defa olarak veliaht tayin edilmitir. Nitekim, babasnn lmnden sonra Yezid (680-683), hilafet makamna oturmutur. Yezidin halife olmas ve Emevlerin yrtm olduu siyaset, Suriye ynetimine duyulan fkeyi arttrm ve Hz. Peygamberin torunu, Hz. Alinin kk olu Hz. Hseyinin etrafnda, Emev hilafetine muhalif bir hareketin domasna sebep olmutur. 680 ylnda Hz. Hseyin ve taraftarlar, am ynetimine son vermek amacyla harekete getiler. Ancak, Hz. Hseyin ve ailesinden birok kii Emevler tarafndan Kerbelda katledildi. Kerbel Olay olarak anlan bu hadise, Emev iktidarna kar muhalefeti glendirmekle kalmayp muhalefetin Hz. Ali ailesi etrafnda toplanmasna sebep olmutur. Nitekim, Hz. Hseyinin Kerbelda ehit edilmesinin ardndan, ran, Mekke ve Medinede isyanlar kmtr. Yezid, 683 ylnda ldkten sonra yerine olu II. Muaviye halife olmu ve alt aylk ksa halifeliine lkedeki i karklklar damgasn vurmutur. 684 ylnda Emevlerin dier kolundan gelen Mervn b. Hakem (684-685) halifelik makamna gemitir. Yeni halifenin ibana gemesiyle birlikte, Emevlerin Sfyniye kolu son bularak, bir dier kolu olan Mervnler iktidar sahibi oluyordu. Mervn b. Hakem, Suriye ve Filistindeki karklklara son vererek Msr ve Kuzey Afrikay yeniden Emev topraklar arasna katmtr. 9 aylk hilafetinin ardndan 685 ylnda olu Abdlmelik b. Mervn (685-705) halife olmu ve ilk olarak, Suriye ve Msrda ileri yoluna koymu ve Iraktaki muhalefeti ortadan kaldrmtr. Irakn ele geirilmesinden sonra Abdlmelik, Haccac b. Yusuf es-Sakf komutasndaki 20 bin kiilik bir orduyu Mekke zerine gndermitir. Haccac, Mekkedeki direnii yok etmeyi baarm ve 694 ylnda Kbeyi yeniden ina ettirmitir. Bu baarlardan son-
269
ra Abdlmelik, Afrikaya dnerek btn Kuzey Afrikann slm idaresine girmesini salamtr. Bu dnemde, Kbrs, Emev-Bizans ortak ynetimine braklmtr. Abdlmelik, Bizansa olan demesini, kendi bast altn paradan yapmak isteyince sava kanlmaz olmu, ukurovada yaplan sava, Bizans kaybetmi ve Emevler vergiden kurtulmulardr. Siyas dengeyi saladktan sonra halife Abdlmelik, ilk slm sikkeyi de bastrmtr. Abdlmelikin lmyle yerine olu Velid (705-715) halife olmutur. Velid, memleketin imar hususunda byk gayret gsterdii gibi fetih hareketlerini de srdrmtr. Kuteybe b. Mslim komutasndaki Emev ordular, Buhara, Semerkand, Harezm ve Fergana gibi blgeleri fethetmilerdir. Ayrca, 711 ylnda yaplan sefer ile Emev ordular, spanyaya geerek blgenin fethine balamlardr. Velidin lmnden sonra kardei Sleyman, (715-717) ama gelerek halifelik makamna oturmutur. Sleyman, stanbul zerine kardei Mesleme b. Abdlmelik komutasnda bir ordu gndermi ancak bir yl sren kuatmadan sonu alnamamtr. Sleyman, Emev ordusunun stanbul kuatmas devam ederken hayata veda etmitir. Sleymandan sonra yerine geen mer b. Abdlaziz (717-720) slm Devletinin mevcut topraklarnn yeterli olduunu dnyor ve yeni topraklar kazanmak yerine adil bir idare kurmann gereine inanyordu. zellikle, slm kabul eden kalabalk saydaki Zmm toprak sahiplerinin daha az vergi demek istemeleri en nemli sorunlar arasnda yer alyordu. Yine bu dnemde mer, mevlnin ordugh ehirlere yerlemelerine izin vererek onlar harc ve cizyeden muaf tuttu ve mevaliye aylk denmesi prensibini de kabul etti. mer b. Abdlazizden sonra Emev tahtna II. Yezid b. Abdlmelik (720-724) geti. II. Yezid, Hric isyanlar ile uram, Trkistandaki Trklerle savamtr. II. Yezidin lmyle Emev halifesi olan kardei Him (724-743) dneminde Trkistan blgesinde Trklere kar yaplan sava, bu dnemin tamamn kapsar. zellikle, Hazarlara kar verilen mcadele, uzun sre baarya ulamasa da Mervn b. Muhammed, Hazarlar malup etmeyi baarmtr. Hazarlar, Mslman olmak artyla bar kabul etmilerdir. Him dneminde, Endls valisi Anbese b. Sheym-i Kelb komutasndaki ordu spanyadaki fetihlerine devam etmitir. Abdurrahman b. Abdullah, Endls valilii srasnda Avrupay geerek kuzeyden Bizansa inmeyi ve Akdenizi bir slm gl haline getirmeyi hayal etmitir. Abdurrahman ordusuyla, Fransaya doru harekete gemi, Burgonya ve Lionu alarak Sene ulamtr. Emev ordular, Franklarn bakentine doru ilerlemekle elde ettikleri ganimetleri alp geri dnmek arasnda tereddt yaamlar, bu durumdan yararlanan Franklar, Emev ordularyla yaptklar sava kazanmlardr. Him devrinde, Bizans ile yaplan savalarda Anadolunun i blgelerine kadar gidilmi ve baz ehirler fethedilmitir. Muaviye b. Him, Bizans imparatoru Leonla bar yaparak savaa son vermitir. Him dneminin en nemli olaylarndan biri, Zeyd b. Zeynel Abidinin isyandr. Rfz Hareketinin balangc olan bu isyanda, Zeydin ldrlmesi, Abbas taraftarlarnn almalarnn hz kazanmasna sebep olmutur. Him devrinin son gnlerinde Abbaslerin faaliyetleri artarken fetih hareketleri de azalmtr. Himn lmnden sonra Emev Devletinde sratli bir ke tanklk edilmi ve i mcadeleler iddetlenmitir. zellikle, i ve Hric muhalefetin etkisiyle devletin otoritesi Suriyede bile tartlr olmutur.
Zmm: Fethedilen blgelerdeki msamaha edilen dinlerin mensuplar anlamna gelmektedir. Ehl-i kitaplar eer slm egemenliinde yayorsa bunlara Ehl-i Zimmet veya Zmm denir. slm hukuku, drt din mensubunu genellikle Ehl-i Kitap kabul etmitir. Bunlar Hristiyanlar, Musevler, Mecusiler ve Sabilerdir. slm hukukuna gre, Zmmlerin varlklar ve gvenlikleri slm devletinin sorumluluu altndadr. Mevl: Arap olmayan Mslmanlara verilen isim olup, teoride mevl, Araplar ile eit haklara sahipti ve baz vergilerden muaft, fakat uygulamada, Araplar, onlara kar stn ve kmser bir tavr taknarak, mevlyi uzun mddet slmn sunduu madd imknlardan uzak tutmulard. Harc: slam hukukuna gre mslman olmayanlarn rnleri zerinden alnan bir tr vergi. Rfz Hareketi: Rfza frkasndan olan, Hz. Ebubekir ve Hz. merin halifeliini kabul etmeyenler. Rfz, geni anlamda snni mezhebinin din anlayn ve kurallarn benimsemeyen, Hz. Muhammedden sonra yerine Hz. Alinin gemesi gerektiini ileri sren kimsedir. i: ia mezhebinden olanlar, halifeliin ilah hakla Hz. Peygamber ailesinden gelenlere, zellikle Hz. Aliye ait olduuna inananlar.
270
Uygarlk Tarihi
ntihal: Kendi hakk olmayan bir eyde hak iddia etme.
Himn lm zerine II. Velid b. II. Yezid (743-744) Emev tahtna gemitir. Bu dnemde Emev Devletinin her tarafnda isyanlar km ve bu kargaa ortamnda, III. Yezid b. I. Velid kendi adna hutbe okutup gizlice biat almaya almtr. Bu, Emev tahtnda ilk defa intihalle iktidara geme anlamna gelir. III. Yezidin birka ay sren halifeliinden sonra yerine kardei brahim (744) gemi ancak i atmalar sonucu ksa srede tahtn Mervn b. Muhammede (744-749) brakmak zorunda kalmtr. 744 ylnda i bana geen Mervn, Harran hkmet merkezi yapmtr. Bu son halife dneminde, Emev Devleti tam bir k iine girmi ve slm lkesi karklklarla sarslmtr. Mervn, lkedeki isyanlarla urarken Abbaslerin, Emev kart propagandalar da yaylmak iin gerekli ortam bulmutur. Mervn, lkesini kurtarmak iin gereken abay gsterse de artk ok ge kalnmtr. Muaviye dnemi SZDE hareketleri hangi blgelerde devam etmitir? Sz konusu fetihler SIRA fetih hangi sonular dourmutur?
D ENDLSN E L M EMEV DEVLET (756-1031)
AM A
SIRA SZDE
DNELM S O R U
S O R EndlsU Emev Devletini genel hatlaryla reneceksiniz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT Arap fethi ncesinde Hristiyan olan spanyada halkn, derebeyleri ve rahiplerin basklarndan bkm olmas, Mslmanlarn bu topraklara ayak basmasyla birlikte ksa srede slm dinini kabul etmelerini salamtr. Fetihten sonra yaplan gSIRA SZDE lerle birok Arap ve Berber buraya yerlemitir. zellikle, 742 tarihinde ayaklanan Berberleri bastrmak iin gnderilen Suriyelilere buraya yerleme hakk verilmi AMALARIMIZ ve kendilerine am ya da Suriyeli denilmitir. spanyada, Suriyelilerin gl duruma gelmesi, Emev hanedanna mensup Abdurrahman b. Muaviye (756-788)ye gerekli ortam hazrlam ve 756 tarihinde Kurtubay ele geiren Abdurrahman EnK T A P dls Emev Devletini kurmutur. lmnden sonra tahta kan olu Him b. Abdurrahman (788-796) dneminde Hristiyanlara kar mcadele verilmitir. Himn olu LHakem N(796-822) dneminde uzun yllar srecek isyanlar, Endlse TE EVZYO Hristiyan saldrlarn kolaylatrmtr. Endls Emev Devletinin kurulu yllar yukarda belirtilen olaylarla gemitir. II. Abdurrahman (822-852), devrinde merkez ve brokratik idare yeniden dzen N T E R N doudan bilim adamlar ve eitli kitaplar getirilmitir. Bu yllar, lenmitir. Ayrca, E T Endlste bir bar ve huzur dnemi olmutur. lm ile yerine geen olu Muhammed (852-886) kararl siyas tutumuna ramen i karklklarn kmasn engelleyememitir. Muhammedin ardndan olu Munzir (886-888) tahta getiinde lke, babasndan miras kalan isyanlarla alkalanyordu. Yaplan seferler sonucunda, asayi temin edilmi ancak kardei Abdullah b. Muhammed (888-912) salanan huzuru koruyamamtr. Yeni halife III. Abdurrahman (912-961) i karklklar bastrarak asayii tekrar kurmutur. Araplar, Berberler ve Mslman spanyollarn meydana getirdii toplumsal yap, III. Abdurrahmann dayand en nemli gc oluturmutur. III. Abdurrahman, Endls, refah ve huzurun hakim olduu bir lkeye dntrerek Endls Emev Devletinin ikinci kurucusu olarak kabul edilmitir. Fatm Devleti, kendi hilfetini kurunca III. Abdurrahman da kendisini halife iln etmitir. Bu dnemde bakent Kurtuba, bir bilim merkezi haline gelmitir. Yerine geen olu II. Hakem (961-976) binlerce ciltlik kitaptan oluan bir ktphane
271
kurmutur. Dneminde bilim ve sanata byk nem verilmitir. II. Hakemin lm ile tahta geen II. Him (976-1009) henz 12 yanda olduu iin devleti Zaptiye Birliklerinin banda bulunan bn Eb mir idare etmitir. bn Eb mir, Hristiyanlara kar byk galibiyetler kazanm ve halifeyi korumak bahanesiyle muhalif devlet adamlarn ortadan kaldrmtr. Onun lmnden sonra olu Muzaffer de babasn izleyerek II. Him devlet ilerinin dnda brakmtr. spanyol Mslmanlarn ie karmasyla birlikte, Emev ailesine duyulan iten ballk, bn Eb ailesinin sonunu getirmitir. Endlsllerle, Berberler arasndaki rekabet Slavlar (Sakalibe) adl yeni bir grubun domasna zemin hazrlam, devlet hizmetinde ok fazla kullanlmalar ve Berberlerle atmalar, Endls Emev Devletinin knde etkili olmutur. XI. yzyl itibaryla, Endls Emev Devleti i karklklar ve iktidar mcadeleleri nedeniyle paralanmaya balamtr. Kurtuballarn Endls Emev tahtnda yaptklar deiiklik, k hzlandrm ve kk beylikler dnemi balamtr. Son Emev hkmdar III. Him, Kurtubaya gelerek tahta oturmasna ramen yapt ilerin halk tarafndan ilgi grmemesi zerine tahtn terk etmek zorunda kalmtr. Kurtuballarn hilfeti btnyle ortadan kaldrmalar, Endls Emev Devletinin varlna da son vermitir.
Slav (Sakalibe): Balangta, sadece Dou Avrupal kleler iin kullanlsa da Slav tabiri zaman ierisinde Endls Emev Devletinin hizmetinde bulunan Avrupal btn kleler iin kullanlmtr.
ABBASLER DNEM (750-1258)

A M A
Abbasler dnemini reneceksiniz.
ranl bir kle olan Eb Mslim, 747 ylnda rann Horasan eyaletinde bir isyan hareketi balatt. Eb Mslim, Horasann her tarafnda Emevlerin zulm ve basklarn vurguluyor ve Abbaslerin, Hz. Peygamberin amcas, Hz. Abbasn soyundan gelmeleri nedeniyle hak sahibi olduklarn belirterek halk ayaklanmaya tevik ediyordu. Eb Mslimin taraftarlar genellikle, ranl ve Mervli kyller ile aralarnda idar grevlerde bulunan Araplardan oluuyordu. 748 ylnda Merve girerek halkn desteini alan Eb Mslim, Horasan batanbaa istil etti. Ordular 749 tarihinde Diclenin kolu Zap Suyunu geerek, Emev glerini bozguna uratt. Hareketin lideri Ebl Abbas (749-754) Kfede halife ilan edildi. Irak ve Suriyede elde edilen galibiyetler, Emevlerin sonunu getirdi ve yeni halifenin otoritesi ksa srede slm topraklarnda yayld. Bu durum, slm tarihinde yeni bir dnemin balangc anlamna gelir. Abbasler ilk olarak isyann mimar Eb Mslimi ve taraftarlarn ortadan kaldrdlar. Abbas iktidarna kar Emev taraftarlarnn isyan ve kprdanmalar ba gsterse de bunlar kanl bir ekilde bastrld. Ebl Abbas, lmeden nce kardei Eb Cfer Mansru (754-775) kendisine veliaht tayin etti. Eb Cfer Mansrun ilk yllar, Bizansn tahrip ettii Malatyann imar, Anadoluya yaplan aknlar ve Bizansla gerekletirilen esir deiimine ynelik faaliyetlerle gemitir. Bu dneme, ayn zamanda Hz. Peygamberin torunlarndan Hz. Hasan ailesinin isyan da damgasn vurmutur. Abdullah b. Hasann oullar Muhammed ve brahimin isyan, Halife Mansr tarafndan ksa srede bastrld ancak bu olay ile Mansr, Ben Haim ailesi ile Hz. Abbas ailesi arasndaki ilk ihtilafn da mimar oldu. Kfenin Hz. Ali taraftarlar, amn ise Emevlerle dolu olmas, Eb Mansru, yeni bir hkmet merkezi kurmaya mecbur etmi ve bu i iin Badat seilmitir.
272
Uygarlk Tarihi
Bermekler, Belh civarnda yaayan ranl bir aile olup baz kaynaklarda ise Belh kenti Budist rahipleri soyundan gelen Orta Asyaranllar olarak tanmlanmaktadrlar. Mensuplarndan Hlid b. Bermek, slmiyeti seerek Emev saraynda bulunmutur. Abbas Devletinin ilk halifesi Ebl Abbasn yaknnda yer alm, Mansr dneminde de bavezir olmutur. Hlidin olu Yahya, Hrn Red dneminde vezir yaplm, yalannca grevini olu Cfere brakmtr.
ehrin inasna 762 ylnda balanm, drt yl sren inaatn ardndan yeni bakent meydana kmtr. lk halife Ebl Abbas olmakla birlikte devletin asl kurucusu Mansr olmutur. lmeden nce, olu Mehdyi (775-785) veliaht ilan etmitir. Mehd, babas Mansrdan huzuru byk lde salanm bir lke devralmtr. Ancak, Mehd, Mecsilerin isyanlar ile Horasandaki Mani ve Mazdek inanlarna kar mcadele vermitir. Yine, Mervde, kendisinin Tanr olduunu ilan eden Mukannann isyan da bastrlmtr. Abbas Devletinin i sorunlarla urat dnemde, Bizansllar Maraa girmitir. Bu durum zerine 782 ylnda Bizansa kar verilen mcadele baarl olmu, yaplan anlama ile Bizans mparatorluu, yllk vergi demeyi kabul etmi ve ordu ganimetlerle geri dnmtr. Mehd, ld zaman yerine olu Musa el- Hd (785-786) geti. Ksa sren hilafetinin ardndan 786 ylndaki lmnden sonra kardei Hrn Red (786-809) Abbas halifesi oldu. Hrn Red, Abbas Devletinin en baarl hkmdarlarndan biri olup saltanat hanedann en parlak dnemidir. Dneminde ziraat, ticaret, sanayi, bilim ve eitimin dzeyi ykselmi, Badat, Dounun en byk ve en nemli iktisad merkezi olmutur. Hrn Redin baarsndaki en byk rollerden biri Bermeklere aittir. Bermek ailesi, Abbas Devletinin on yedi ylna tanklk etmi ancak hanedana alternatif bir iktidar oda olmay dnenlere ibret olmas amacyla, ar ekilde cezalandrlarak ortadan kaldrlmtr. Cezalandrlmalarnn temel nedeni, sahip olduklar etki ve snrsz gtr. Hrn Red, Badattaki iktidarn glendirmenin yan sra lkenin baka blgelerinde de bir takm faaliyetlerde bulunmutur. Kuzey Afrikann idaresi babadan oula geecek ekilde brahim b. Aleb ailesine braklm ve buras devletten ayrlan ilk toprak paras olmutur. Devrinin en nemli olaylarndan bir dieri, Bizansla yaplan savalardr. Bizansn anlamalar defalarca ihll etmesi sebebiyle yaplan savalar, Bizans mparatorluunun daha ar vergiler demesiyle sonulanmtr. Hrn Red, yaklak 23 yl sren hilafetinden sonra, 809 tarihinde vefat etmitir. Hrn Red dnemi, Abbas saltanatnn en parlak noktas olarak grlmekle birlikte kn ilk izlerine de bu devirde rastlanr. spanya ve Kuzey Afrika, Abbas egemenliini sadece ismen tanyan ve kendi kendilerini yneten bamsz blgeler haline gelmitir. Halifenin lm ile oullar, Memn ile Emin arasnda bir i sava patlak vermitir. ktidarda bulunan Emin (809-813)in, olu Musay, kardei Memnun yerine veliaht iln etmesi bir i sava sebebi olmutur. Emin ve Memnun ordular iki defa savam ve her iki mcadeleden de Memn galip ayrlmtr. 813 ylnda kardeini yenerek iktidar devralan Memn (813-833), bakent Badatn yan sra Mervde de ikamet etmi ve zellikle bilim ve sanat faaliyetlerine ok nem vermitir. Abbas tarihinde savala tahta geen ilk halife unvanna sahip olan Memn, veziri Fazl b. Sehle devlet ynetimini devretmi ancak bu durum, pek ok ayaklanmann kmasna sebep olmutur. Memn, Hz. Ali ailesiyle Hz. Abbas ailesi arasndaki ihtilaf gidermek iin mam Ali er-Rzay kendisinden sonra veliaht ilan etmitir. Abbasler bu duruma tepki gstermilerse de Ali er-Rzann ani lm sorunun bymesini engellemitir. te yandan, Badatta daha nce halife ilan edilen brahim b. Mehdnin yenilmesiyle Memn, 819 ylnda Badata girerek asayii yeniden salamtr. Memn devrinin en nemli olaylarndan biri de Babekin isyandr. Babekin mensubu olduu Hrremler hareketi, Eb Mslimin lmediine ve dnyaya dneceine inanmaktayd. lkedeki karklklardan tr Hrremlerin hareketi bastrlamad.
273
Nihayet, Memnun ardndan tahta oturacak olan halife Mutasmn komutanlarndan Afin, Babekin zerine gnderildi ve Babek yakalanarak katledildi. Memn, Babek syanna verdii destek sebebiyle Bizansa kar bir sefer dzenlemi, Tarsusa kadar gelmi ve burada hayatn kaybetmitir. 833 ylnda halife olan Mutasm (833-842) zamannda, Babek syann frsat bilen Bizans, Abbas topraklarna saldrm ancak kar hareketle Bizans kuvvetleri bozguna uratlmtr. Mutasm, genellikle Trk lkelerinden gelen cretli askerlerden oluan bir ordu kurmu ve yeni ordusu iin Samarrada bir ordugh ehir ina etmitir. ehrin byk bir ksm Trk reislere ayrlmakla birlikte mevller de Abbas idaresinde baz mevkileri elde etmeye balamlard. Trk birliklerinin halifeleri etki altna aldklar ve isyanlara sebep olduklar gr, Mutasm aleyhinde baz olumsuz fikirlerin yaylmasna sebep olmutur. Halifenin lmyle yerine geen Vsk (842-847), ilk yllarnda i isyanlarla uram ve huzuru salamay baarmtr. 845 ylnda Bizansla bar yaplm ve esirler karlkl olarak deitirilmitir. Olu kk olduu iin Vaskn ardndan taht, kardei Mtevekkile (847-861) gemitir. Mtevekkil, iktidarnn ilk yllarnda uzun zamandan beri devletin resm inan haline gelen Mutezile kolunun yerine ehl-i snneti geerli klmtr. Ayrca, Mtevekkil, Trk kumandanlarn etkisinden kurtulmak iin ama yerlemeye karar vermi fakat uyum salayamad iin Badata geri dnmtr. Mtevekkilin olu Muntasr, (861-862) hassa birliinin baz yeleriyle babasn ldrerek tahta gemi ancak ksa bir sre sonra rahatszlanarak hayatn kaybetmitir. Muntasrn lm zerine kumandanlarn ortak kararyla lkab Mustain (862-866) olan Ahmed b. Muhammed yeni halife seilmitir. Ancak, sonraki yllarda hapishanede bulunan Mutezin (866-869) tahtta hak iddia etmesi sebebiyle, iki taraf arasnda kan savatan galibiyetle ayrlmtr. Mutezin ldrlmesi zerine Muhtedibillah (869-870) lkabyla anlan Muhammed b. Vsk tahta gemi fakat hilafeti yalnzca 11 ay kadar srm ve ardndan Mutemid (870-892) tahta kmtr. Mutemid dneminin en nemli olaylarndan biri Saffr hanedannn kurucusu olan Yakup b. Leysin isyandr. Saffr syannn bastrlmasndan sonra sra Zenci syanlarna gelmitir. ki yl sren mcadele, zm de beraberinde getirmitir. Mutemid, olunu kendisinden sonra veliaht olarak grmek istese de yeeni Ebl Abbas el-Mutezid (892-902) tahtn sahibi olmutur. Bu dnemin en nemli olaylarndan biri, Karmatlerin isyandr. Hamdan Karmatn isyanyla balayan Karmat hareketi, Abbas birlikleri tarafndan bastrlsa da devletin zayf dmesinin en byk sebeplerinden biri olarak kabul edilmitir. Mutezidden sonra tahta geen kardei Muktef (902-908) dneminde de Karmatler, Suriye, Badat ve Basrada tahribatlarna devam etmilerdi. Muktef dnemi, Msrdaki Tolunoullar Devletinin yklmas asndan da nemlidir. Muktefden sonra iktidara geen kardei Muktedir (908-932) zamannda bir ok blgede isyan km, Afrikadaki baz topraklar ve Musul kaybedilmitir. Muktedir ldrldkten sonra yerine geen Kahir, (932-934) tahttan uzaklatrlarak hapsedilmitir. Yerine nceki halife Muktedirin olu Rz (934-940) gemi, ml skntlar ve iktidar ekimelerinin yan sra bir ok sava da kmtr. Rzden sonraki halife Muttek (940-944) dneminde, Trklerin etkisi en yksek dzeye kmtr. Bir sonraki halife Mstekf, (944-946) Trklerden kurtulmak iin Bveyh hkmdarnn Badat zerine yrmesine itiraz etmemi, hatta bu durumu bir are olarak grmtr. 945-1055 tarihleri arasnda Abbas Devleti, Bveyhlerin idaresinde kalm ve Mstekf, Bveyh hkmdar tarafndan 946 ylnda tahttan indirilerek hayatn hapiste geirmi ve orada lmtr.
Mutezile: Kaderi inkr edip, kul yaptklarnn yaratcsdr diyen ve Allahn sfatlarn kadm saymakta ehl-i snnetten ayrlan ve Vasl bin Atann yolunda olan kimselerdir.
Karmat: ii gruplarn en nemlilerinden biri olup, ayn zamanda slm mezhepleri arasnda en ok ihtilafa sebep olan frkalardan biridir. Tolunoullar Devleti: Abbaslerin siyas ve sosyal anlamda k yaadklar dokuzuncu yzyln son eyreinde Msrda, Mslman olan Trklerin kurduu ilk bamsz devlettir. 868 ylnda Msr valiliine getirilen Ahmed b. Tolun ksa sre ierisinde orada Tolunoullar Devletini kurmu ve topraklarna Suriye, Filistin, Tarsus gibi nemli blgeleri dahil ederek snrlarn Berkadan Frat nehrine kadar geniletmitir. TolunTrke Tolun-ay, tam ay, btn ay isimlerinde grld gibi tam ve btn anlamnda bir kelimedir.
274
Uygarlk Tarihi
Abbas Devletinin en gl dnemi, kurulutan itibaren 120 yl kadar srm ardndan toprak kayplar balamtr. Bir ran hanedan olan ii Bveyhler dneminde, Abbas halifeleri etkilerini kaybetmi ve bu durum, hilafetin kn beraberinde getirmitir. Abbasler, Bveyhlerin etkisi altna girerken Msrda Fatm halifelii zirvesini yayordu. Msr ve Suriyede otoriteleri tannyor, Hicaz ve Yemende halifeleri adna hutbe okunuyordu. 1242 ylnda Mustasm son Abbas halifesi olarak tahta gemitir. Mool hkmdar Hlg ordularyla Badat zerine yrm ve ehri kuatarak Abbas ordularn yenmitir. Ksa sre sonra halife de Hlg ve ordusundan nasibini alm, ailesiyle birlikte hayatn kaybetmitir. Abbas Devleti, 1258 ylnda Hlg tarafndan ortadan kaldrldktan sonra 1261 tarihinde Msrda Klemenler tarafndan halife ilan edilen Mustansr ile birlikte glge halifeler dnemi de balam olur. Bylece, 1517 ylna kadar Msrda, Abbas halifeleri fiilen g sahibi olmasalar da ibana gelmeye devam etmitir. Nihayet, Yavuz Sultan Selimin, Msr fethinden sonra halifelik Osmanllara gemitir.
SIRA SZDE
Eb Mansrun Abbas Devletine ait bamsz bir merkez kurmak iin Badat semesinin SIRA SZDE sebepleri nelerdir?
DNELM S O R U
SLM D N E L M KLTR VE UYGARLII

AM A
S O kltr ve uygarln reneceksiniz. slm R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D KKAT Ortadouda slm devletlerinin ykselmesiyle birlikte grkemli bir medeniyet dodu. Yaplan fetihlerle ran, Kuzey Afrika ve Anadoluya doru genileyen slm devletleri, bu blgelerden pek ok kltrel birikimi de bnyesine katmtr. DolaSIRA SZDE ysyla, slm kltr ve uygarlnn olumasnda anlan blgelerin ok nemli etkisi grlmektedir. Ancak, bu uygarlk, esas grn itibariyle, slm damgas taAMALARIMIZ maktadr.
K T A P
TELEVZYON
Pireneler: Gney Fransa ve Kuzey spanyada, iki devlet NTERNET arasndaki snr zerinde bulunan sra dalardr.
K T A P slm uygarlnn olumasndaki en nemli aralarn banda dil gelmektedir. slmiyetten nceki dnemde siyas, toplumsal, kltrel konularn ilendii geni bir yelpazede Arapann kullanld zengin bir iir gelenei vard. slmiyetin yaELEVZ ON ylmas ileTbirlikteY bu dil, fethedilen topraklarda konuulan yerel dillerin de katks ile ortak bir iletiim aracna dnmtr. Bylece, XI. yzyla gelindiinde Arapa, randan Pirenelere kadar konuulan ortak dil olmutur. Arapa, ayn zamanda, Farsa,R Trke, Urduca gibi dillerin zerinde nemli etkiler brakmtr. NTE NET Arapann canlanmas ve yaylmas sayesinde zellikle iir alannda, Bear b. Brd (. 783), Mut b. lyas (.787) ya da Mtenebb (905-965) gibi nemli airler ortaya kmtr. iir alanndaki ilerlemeyi dz yazdaki gelimeler izlemitir. zellikle, Hz. Peygamberin hayatnn incelenmesiyle balayan almalar, cidd bir tarih birikiminin olumasna yol amtr. Bu sebeple, slm dnyasnda balangtan itibaren giderek gelien ve glenen bir tarih bilgisi ortaya kmtr. Nitekim, ortaalarn en nemli filozofu, tarihisi ve hatta sosyologu olan bn Haldun (1332-1406) bunun en gzel rneidir. SIRA SZDE Arapann gelimesinde slmiyetin yaylmasnn etkisi var mdr?
Dil ve Edebiyat
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
275
Bilim ve Felsefe
slm dnyasndaki bilim ve felsefenin geliiminde, eski Yunan mirasnn nemli katks olmu, matematik, astronomi, corafya, kimya, fizik ve tp gibi alanlarda, bu etki aka grlmtr. Yunancadan, Arapaya yaplan eviriler ile skenderiye, Antakya ve dier pek ok blgede slmiyetten nceki dnemde kurulan Yunan okullarnn varlklarna devam etmesi, bilim ve felsefe alanndaki gelimeleri hzlandrmtr. Emev Halifesi mer b. Abdlaziz (717-720) dneminde, Basral bir Yahudi olan Msarcaveyh, Sryani tp kitaplarndan bazlarn Arapaya evirerek Arap tbbnn temellerini atmtr. Ancak, ounluunu Hristiyan ve Yahudi tercmanlarn oluturduu bu ilk dnemdeki evirilerin says olduka snrldr. Abbas Devleti dneminde eviri faaliyeti daha sistematik bir dzeye ulamtr. Halife Memn (813-833) dneminde Badatta, bir bilimler akademisi (BeytlHikme) kurulmu ve tercme faaliyetinin gelimesi ile birlikte pek ok nemli tercman ortaya kmtr. Cundiapurlu, Hristiyan bir hekim olan Huneyn b. shak bunlarn en nde gelenlerinden biri olup zellikle, Hipokrattan yapt eviriler, Arap tp dnyasnn gelimesinde byk rol oynamtr. Halifelerin destekledii bilimsel almalar sayesinde tp bata olmak zere matematik, astronomi, fizik ve dier alanlarda ok nemli bilim adamlar yetimitir. Bunlar arasnda en nemlileri, Rz (865-925) ve Avrupallarn Avicenna olarak isimlendirdikleri bn Sn (980-1037)dr. Rznin tptaki nc almalarnn yannda, bn Snnn gerek tp gerek felsefe alanndaki almalar, slm dnyasnn yan sra Avrupada da derin etkiler brakmtr. Benzer ekilde, Ortaa slm dnyasnn en zgn bilim adamlarndan Brn de astronomi, matematik, fizik gibi alanlarda nemli almalara imza atmtr. Mslmanlar, zellikle matematik alannda dnya uygarlna ok nemli katklar yapmlardr. Sfr, Mslmanlar tarafndan kullanlm ve Arap rakamlar diye bilinen sistem matematie kazandrlmtr. zellikle, nl matematiki Harizm nemli almalar yapmtr. Cebir, geometri ve trigonemetri gelitirilerek bilimin hizmetine sunulmutur. Halife Memn dneminde astronomide de nemli almalar yaplm Badatta bir gzlemevi kurulmutur. Halifenin ilk emirlerinden birisi, gne ylnn uzunluunun tam olarak hesaplanmas olmutur. Abbas dnemi, astronomi almalar asndan parlak bir devir olmu ve Ortaalarn en nl astronomlarndan Eb Mer olduka nemli almalar yapmtr. Abbas halifeliinin hmiliinde gerekletirilen astronomi almalar, bat dnyasn da derinden etkilemitir. Abbas halifesi Memn dneminde, bilimlerdeki gelimelere paralel olarak eski Yunan mirasnn etkisi ile felsefe alannda da yeni almalar yaplmtr. Bu dnemde, Aristonun eserlerinin evrilmesi ile birlikte zengin bir felsefe geleneinin olumas iin gerekli admlar atlmaya balam ve bylece yalnzca slm dnyasn deil Hristiyan dnyay da etkileyecek ok nemli filozoflar ortaya kmtr. Araplarn filozofu olarak kabul edilen ve Eflatun ile Aristonun dncelerini bir sentez haline getirmeye alan Kind (. 850), en nemli filozoflardan biridir. Benzer ekilde, Aristodan sonra felsefenin ikinci babas olarak nitelenen Frb (.950) ve Gazl (. 1111) de slm tarihinin en nemli filozoflar arasndadr. Bu dnemin dier iki nemli ismi ise bn Sn ve bn Rd (.1198) olarak sralanabilir. zellikle, Avrupallarn, Averroes olarak adlandrdklar bn Rd, bat felsefesinin gelimesine ok nemli katk yapmtr. Hristiyan dnyasnn, eski Yunan filozoflarn ve metinlerini, Mslman filozoflar sayesinde yeniden tand sylenebilir.
276
Uygarlk Tarihi
Sanat
Ortaa slm dnyasnda sanat alannda da nemli almalar yaplm, slm sanat ksa zamanda btn Akdeniz evresine yaylmtr. Fetihlerle birlikte deiik halklarn katks ile grkemli bir slm sanat ortaya kmtr. Emev ve Abbas dnemlerinde pek ok sanat eseri meydana getirilmi, zellikle Abbas hilfeti boyunca Badat, Ortaan en byk sanat merkezlerinden biri haline gelmitir. Abbas halifeleri Mehd, Hd ve Hrn Red dneminde, mzik alannda parlak eserler verilmitir. Abbas halifelerinin mzik almalarn yakndan izledikleri ve destekledikleri grlr. zellikle, Hrn Redin mzikle yakndan ilgilendii bilinmektedir. Abbas halifelii dneminde Badatn yan sra Samarra, Basra ve Kfe ehirleri de nemli sanat merkezlerine dnmtr. Bu merkezlerde cam ve seramik sanatlar asndan nemli eserler verilmitir. Ayrca Kfe, kitap ciltleme ve ssleme sanatnda da ne kmtr. Nihayet, slm dnyasnn en nemli sanat dallar arasnda yer alan hat sanatnda da olduka nemli hattatlar yetimitir. Bunlar arasnda hi phe yok ki en mehur olan, bn Mukla (. 939) dr.
bn Mukla: slm hat sanatnn kurucusu olarak kabul grmektedir. Hat sanatnn piri olarak nitelendirilmitir. Ticaret ve idare, kltr ve bilim, zel yazma alanlarnda gnlk kullanma dnk daha yuvarlak bir yaz biimi batan beri vard. bn Muklann 10. yzyl balarnda Badatta kurallara balad alt stilin sz konusu yuvarlak yazdan tretildii sanlmaktadr. Gnmze kadar gelitirilen bu yaz stilleri Nesih, Muhakkak, Reyhan, Tevk, Rik ve Slstr.
Mimar
Suriyeden spanyaya kadar uzanan geni corafyada Emevler ve Abbasler dneminde esiz eserler braklmtr. Erken dnem slm mimarsini oluturan iki temel yap birimi, cmi ve saraydr. zellikle, Emevler ve Abbasler dneminde ina edilen cmi ve saraylar, mimar adan olduka nemli eserlerdir. slm mimarisinin ekillenmesinde, Arap etkisinin yan sra Msr, ran hatta fethedilen dier blgelerdeki mimarlk mirasnn byk katks olmutur. Hz. Peygamberin Medinede yaptrd ilk cmiinin ardndan Amr b. As, 642 ylnda Fustatta bir cmi yaptrmtr. Pek az deiiklie urayarak gnmze kadar gelmeyi baarabilen amdaki Emev Cmii (706-714), mozaik sanatnn zengin rneklerini barndrmaktadr.
Resim 10.1 Emev Cmii, am
277
Emev halifesi Velid tarafndan yaptrld dnlen Kudsteki Mescidl-Aksa, slm mimarsinin en nemli eserleri arasnda yer alr. Bir depremde ykldktan sonra Abbas halifesi Mansr dneminde yeniden ina edilmitir. Hallarn kiliseye evirmek iin yapt deiiklikler, 1187 ylnda Selhaddin Eyyb tarafndan dzeltilmitir. Kudsteki bir dier nemli mimarlk eseri ise mer Cmii olarak da anlan ve Abdlmelik tarafndan Hicretin 72. ylnda yaptrlan KubbetsSahradr. Yine, Kayravan Cmii (670-726) ve amdaki Byk Camii de Emev dneminin nemli eserleri arasnda yer alr.
Resim 10.2 Kubbets-Sahra, Kuds
Emev dneminde, cmilerin yan sra pek ok saray da yaptrlmtr. Bunun ilk rnei, Amman yaknlarnda, Halife I. Velid tarafndan ina ettirildii sanlan Kusayr- Amra Saraydr. Benzer ekilde, Halife Him b. Abdl-Melik tarafndan 728 ylnda am yaknlarnda yaptrlan Kasrl-Hayril-Garb de bir baka nemli Emev eseridir. Yine, amn gneyinde ina edilen Matta Saray (734-744) da Emev dneminin grkemli yaplar arasndadr. Emevlerin, spanyadaki kolu olan Endls Emev Devletinin brakt birok eser de mimar adan olduka nemlidir. Kurtubada yaptrlan Byk Cmii (961-966) bunlardan biridir. Grnata (Granada)da yaptrlan ve bugn hl ayakta duran, Elhamra Saray da Endls Emevlerinin dnya mimarsine hediye ettii en nemli eserlerdendir.
278
Resim 10.3 Elhamra Saray, Grnata/spanya
Uygarlk Tarihi
Emev hilfetini takip eden Abbas Halifelii dneminde de pek ok nemli cmi ve saray ina edilmitir. Abbasler devrinde, slm mimarsinin daha ince bir zevke ulat sylenebilir. Emevlerin, am merkez alarak gelitirdikleri mimarnin Akdeniz etkileri tamasna benzer ekilde, Badat merkezli Abbas mimarsi de ran ve Mezopotamya izleri tar. Abbasler dneminde ina ettirilen en nemli cmiler arasnda Samarradaki Byk Cmii (848-852) ve Ebu Dulef Cmii (861862) ile Kahiredeki Tolunolu Cmii (876-879) gsterilebilir. zellikle, Samarradaki yaplarda zengin ini rneklerine de rastlanr. randa, Hazar Denizi kysndaki Damgan ehrinde yaptrlan Tr Hne Cmii (tahmini olarak 750-786.) de Abbas dneminin nemli eserleri arasnda yer almaktadr. Cmilerin yan sra Abbas dneminde de nemli saraylar yaptrlmtr. Bu yaplar arasnda Ukhaydir ve Cevsakul-Hakani Saraylar ne kmaktadr. Ukhaydir Saray, Kerbel yaknlarnda Vdi-i Ubeyddedir. Yaklak olarak 778 ylnda Abbas halifesi Mansr tarafndan yaptrlmtr. Cevsakul-Hakan Saray ise Badat yaknlarnda 836 ylnda Halife Mutasm tarafndan yaptrlmtr. Cmi ve saraylarn yan sra, Abbas asker mimarsi de olduka gelimitir. Ribat ad verilen korunakl yaplar bu tarzn en nemli rnekleridir. Bu yaplarn inasna ilk defa VIII. yzylda balanmtr. zellikle, Abbas Devletinin kara ve deniz snrlarndaki nemli noktalarda ina edilmitir. Emev ve Abbas dnemlerindeki mimar eserlerin yannda, Msrda 250 yldan fazla egemenlik kuran Fatmler de slm mimarsine nemli katklarda bulunmulardr. Kahiredeki Mehdiye (916), El-Ezher (970-972), El-Hkim (990-1003), El-Cy (1085) El-Akmer (1125) ve Talayi (1160) Camiileri, Fatmler dneminde yaptrlmtr.
279
zet
A M A
Arabistan Yarmadasnn yaam koullarn ve slmiyet ncesi dinlerini aklaynz. Arabistan, 4.-6. yzyllar arasnda yoksulluk ve bedevleme a olarak tabir edilen bir tr karanlk aa gmlmtr. Sz konusu dnem, Cahiliye olarak isimlendirilir. Arabistanda Putperestliin yan sra Hanf dini denilen brahim milletinin dini de iz brakm gibiydi. slmiyetin ortaya kn genel hatlaryla aklaynz. Hz. Muhammede Peygamberlik ars krknc yana doru, Ramazan aynda bir gece, Hira danda gelmi ve slmiyet ilk olarak Peygamberin ailesinde yaylmaya balam, Hz. Haticeden sonra azd ettii klesi Zeyd ve yeeni Ali de Mslman olmutur. Hz. Muhammedin slmiyeti yaymak iin yapt savalarn genel hatlarn aklaynz. Bedir Sava (624) Hicretin ikinci ylnda Mekkelilerle Mslmanlar arasnda meydana gelmitir. Bedirde karlaan kuvvetlerin arpmas, Mslmanlarn galibiyetiyle sonulanmtr. Uhud Sava (625) Sava, Medine yaknlarndaki Uhud Da eteklerinde yaplmtr. Mslmanlar bata baarlar elde etmilerse de ksa sre ierisinde sava aleyhlerine dnmtr. Hz. Hamza ve birok Mslman savata ehit dmtr. Hendek Sava (627) Mslmanlar, Kureylilerle nc defa Hendek savanda karlam; kazlan hendekler, Kureyi aknla uratm ve tkenen erzak da dalmalarna neden olmutur.
A M A
AM A
Hudeybiye Anlamas sonras slmiyetin yeni gelime dnemine nasl girdiini aklaynz. Hudeybiye Anlamasndan sonra Kaynuka, Nadr ve Ben Kureyza Yahudileri ile ilgili sorun ksa srede halledilmi ve 628 ylnda Hayberin fethiyle, Yahudi sorunu zme kavuturulmutur. Hayberin fethinden sonra 629 yl Aralk aynda, Medineden yola kan ordu, kan dkmeden Mekkeyi ele geirmitir. 632 ylnda Hz. Peygamberin Hac ibadetini yerine getirecei ilan olunmu ve Veda Haccnda kendisine kalabalk bir heyet elik etmitir. Drt Halife dnemini aklaynz. Hz. Ebbekir Dnemi (632-634) Hz. Ebbekir, ilk olarak Ridde hareketlerini nlemeye alm ve 633 ylndaki Arkaba (veya Akrab) sava ile Yemame blgesi, hkimiyet altna alnmtr. Bu sava, slm fetih hareketlerinin de balangc anlamna gelir. lk halife dneminde, Vahiy ktiplerinden Zeyd b. Sbit bakanlnda bir heyet kurulmu ve bu heyet Kuran kitap haline getirmitir. Hz. mer Dnemi (634-644) Hz. mer dnemi fetih hareketlerinin hz kazand dnem olup Arap ordular ksa zamanda Suriyeyi fethetmiler ardndan Filistin, Msr ve tm Kuzey Afrikaya seferler balatmlardr. Kudsn alnmasyla Msrn fethi iin gerekli zemin de hazrlanmtr. Ayrca, Irak ele geirilmi; Kdisiye (635) ve 642 ylndaki Nihavend Savalar ile ran ordusu tam bir yenilgiye uratlmtr. Hz. mer dneminin sonuna yaklaldnda, slm Devletinin snrlar, batda Msr, Anadolunun gney kesimleri, Azerbaycan, Kafkasya ve ran dahil Ceyhun nehrine kadar uzanmtr. Hz. Osman Dnemi (644-656) Hz. Osman devrinde Taberistan fethedilmi, Azerbaycandaki isyanlar bastrlmtr. Anadolunun baz kasabalar, Kbrs ve Rodos ile Kuzey Afrikada pek ok blge de fethedilmitir. Ayrca, Hz. Ebbekir dneminde mushaf haline getirilen nshadan istinsah (kopya) yaplmtr. Hz. Ali Dnemi (656-661) Talha ve Zbeyr, eski halife Osmann katillerinin bulunmasn isteyerek Hz. Alinin halifeliine
A M A
AM A
280
Uygarlk Tarihi
muhalefete balam ve Hz. Ali de Medinede kendisine sunulan destein azaldna inanarak Kfeye ynelmi ve ehrin desteini kazanarak Basra zerine yrm ve halifelii btn Irak halk tarafndan tannarak Kfe bakent haline getirilmitir. Iraktaki asayiin salanmasndan sonra Hz. Ali, ordusuyla birlikte Suriyedeki esas rakibi Muaviye bin Ebu Sfyana ynelmi ve iki ordu, 657 ylnda, Sffn yaknlarnda karlamtr. lk arpmalarn ardndan malup duruma den Suriyeliler, Kuran sayfalarn mzraklarnn ucuna takarak meselenin zm iin Kurann hkmlerine bavurulmasn istemilerdir. ki taraftan seilecek hakemlerin meseleye bir zm bulmasna karar verilmitir. Bu olay, slm Tarihinde, Hakem Olay olarak bilinir. Hakemler, Hz. Ali ve Muaviyenin halife olmaktan azledilerek, halkn oylaryla yeni bir halife seilmesini kararlatrmlardr. Fakat durum deimi, Muaviyenin hakemi Amr b. As, Hz. Alinin hakemi Eb Musa el-Earnin karar uyarnca azledilen halifenin yerine kendi adayn tayin ettiini ifade etmitir. Bu olayn ardndan Hz. Ali, Suriye zerine bir sefer daha yapmaya karar vermitir. Sefer hazrlklar devam ederken Ocak 661de, bn Mlcem isimli bir Hric tarafndan Kfe camiinde namaz srasnda ldrlmtr. Emevler dnemini aklaynz. Drt halife dneminden sonra Muaviye b. Eb Sfyan, Emev Devletini kurmutur. Muaviyeden sonra halifelik, babadan oula geen bir kurum olarak devam etmi ve Emev hanedan kurulmutur. Emevlerin yrtm olduu siyaset sebebiyle 680 ylnda, Hz. Hseyin ve taraftarlar, am ynetimine son vermek amacyla harekete gemi ancak, Hz. Hseyin ve ailesinden birok kii Emevler tarafndan Kerbelda katledilmitir. Emevler dneminde, Kuzey Afrika, Anadolu ve Trkistan ynnde nemli fetihler yaplm, spanyann byk bir ksm fethedilmi ve ayrca stanbul zerine bir ordu gnderilerek ehir kuatlm ancak baar elde edilememitir. Son Emev halifesi Mervn dneminde tam bir k yaanmtr.
AM A
Endls Emev Devletini genel hatlaryla aklaynz. Endlsn fethinden sonra Mslmanlar, spanyada kalm, zellikle Kuzey Afrikadan gelen g dalgalar birok Arap ve Berbernin buraya yerlemesini beraberinde getirmitir. Emev hanedanna mensup Abdurrahman b. Muaviye, 756 ylnda Kurtubay ele geirerek 1031 tarihine kadar ayakta kalacak olan bamsz Endls Emev Devletini kurmutur. XI. yzylda, Endls Emev Devleti yerel gler arasndaki iktidar mcadelesi sebebiyle paralanmaya balam ve Kurtuballarn hilfeti btnyle ortadan kaldrmalar, Endls Emev Devletinin varlna da son vermitir. Abbasler dnemini aklaynz. ranl bir kle olan Eb Mslim, Horasann her tarafnda Abbaslerin faaliyetlerini ve bunlarn Peygamber ailesine olan yaknln belirterek Emevlerin zulmn vurgulam, halk ayaklanmak iin cesaretlendirmitir. Eb Mslimin propagandas, ksa srede etkisini gstermitir. Hareketin lideri Ebl Abbas (749-754) halife ilan edilmitir. Hrn Redin, yaklak 23 yl sren halifelii, Abbas Devletinin en parlak dnemi olarak grlmekle birlikte kn ilk izlerine de bu devirde rastlanmtr. Abbas Devletinin en gl dnemi, kurulutan itibaren 120 yl kadar srm, ardndan toprak kayplar balamtr. Abbas Devleti, 1258 ylnda Mool hkmdar Hlg tarafndan yklmtr. slm kltr ve uygarln aklaynz. Dil ve Edebiyat slmiyetin yaylmas ile birlikte Arapa, ortak bir iletiim arac haline gelmi ve ksa sre iinde zellikle iir alannda, nemli almalar yaplmtr. Ayrca, Hz.Peygamberin hayatnn incelenmesiyle balayan almalar sayesinde, cidd bir tarih birikimi meydana gelmitir. Bilim ve Felsefe slm dnyasndaki bilim ve felsefenin geliiminde, eski Yunancadan yaplan eviriler nemli olmu ve Emev dnemindeki ilk almalarn ardndan Abbas Hilfeti devrinde de astronomi, fizik, matematik ve dier konularda nemli saylarda eviriler yaplmtr. Tp bata olmak zere matematik, astronomi, fizik ve dier alanlarda,
A M A
A M A
AM A
281
Rz, bn Sn, Brn, Harizm ve Eb Mer gibi nemli isimler yetimitir. Aristonun eserlerinin Arapaya evrilmesi ile slm dnyasnda zengin bir felsefe gelenei olumu ve Kind, Frb, Gazl, ve bn Rd gibi byk filozoflar ortaya kmtr. Sanat Abbas halifeleri Mehd, Hd ve Hrn Red dneminde, bilhassa mzik alannda parlak almalar yaplmtr. Yine Samarrada cam ve seramik, Kfede kitap ciltleme ve ssleme sanatlar gelimitir. Ayrca, bn Mukla gibi mehur hattatlar da yetimitir. Mimar amda yaptrlan Emev Camii, Kudsteki Mescidl-Aksa ve Kubbets-Sahra ile yine amdaki Byk Cmii Emev dneminin nemli eserlerindendir. Ayrca, Kusayr- Amra, Kasrl-Hayril-Garb, Matta gibi pek ok saray da ina edilmitir. Endls Emev Devleti dneminde yaptrlan Kurtubadaki Byk Cmii ve Grnata (Granada)da bulunan Elhamra Saray da esiz mimar rnekleridir. Abbasler devrinde, slm mimarisinin daha ince bir zevke ulat sylenebilir. Samarradaki Byk Cmii ile Eb Dulef Cmii rnek olarak gsterilebilir. Damgan ehrinde yaptrlan Tr Hne Cmii de Abbas dneminin nemli eserleri arasnda yer alr. Cmilerin yan sra Ukhaydir ve Cevskul-Hakani gibi nemli saraylar da yaptrlmtr. Ayrca, Ribat ad verilen asker yaplar da ina edilmitir. Msrda 250 yldan fazla egemenlik sren Fatmler de slm mimarisine, Kahiredeki Mehdiye, El-Ezher, El-Hkim gibi cmileri miras brakmlardr.
282
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Hz. Peygamberin Mekkeden Medineye g - Hicret - hangi tarihte gereklemitir? a. 632 b. 622 c. 621 d. 624 e. 627 2. Hudeybiye Anlamasnn Mslmanlar asndan en nemli sonucu hangisidir? a. slm dini gelimitir. b. Mekkelilerle eitlik salanmtr. c. Medinenin hakimiyeti ne kmtr. d. Hz. Peygamberin da dnk faaliyetleri artmtr. e. Medineye g eden Mslmanlar Hac seferine kma izni elde etmilerdir. 3. Hz. Peygamberin asker seferlerinden sonuncusu hangisidir? a. Uhud Sava b. Bedir Sava c. Tebk Sava d. Hayber Sava e. Hendek Sava 4. Kuran hangi dnemde Mushaf haline getirilmitir? a. Hz. Peygamber b. Hz. Ebbekir c. Hz. mer d. Hz. Osman e. Hz. Ali 5. Kuds hangi halife dneminde fethedilmitir? a. Hz. Ali b. Hz. Osman c. Hz. Ebbekir d. Hz. mer e. Muaviye 6. Hakem Olayndan memnun olmayanlarn oluturduu gruba ne ad verilir? a. ia b. Emevler c. Ensr d. Hricler e. Muhacirn 7. Hangi halifenin ibana gemesiyle Emevlerin Sfyaniye kolu son bulmu ve Mervnler iktidar shibi olmutur? a. Mervn b. Hakem b. Yezid b. Muaviye c. II. Muaviye b. Yezid d. Abdlmelik b. Mervn e. Velid b. Abdlmelik 8. Endls Emev Devletinin kurucusu kimdir? a. II. Muaviye b. Abdurrahman b. Muaviye c. Him b. Abdurrahman d. Hakem b. Him e. II. Abdurrahman 9. Hrn Reid dneminde devletin gelimesine katkda bulunan aile hangisidir? a. Bveyhler b. Karmatler c. iiler d. Hricler e. Bermekler 10.Kubbets-Sahra nerededir? a. Medine b. Mekke c. am d. Kuds e. Samarra
283
Okuma Paras
Devlet ancak devleti idare edecek insanlar sayesinde evketli ve kudretli olur. Devleti idare edecek ve koruyacak olan memur ve askerler ancak mal ve para sayesinde yaayabilirler. Para ve mal ancak yurdun bayndrl sayesinde elde edilir. Yurt ancak adaleti hkim klmakla bayndr olur. Adalet Tanrnn yaratklar arasnda kurulmu bir ldr. Onu Tanr kurmutur. Tanr bu lnn bana bir idareci dikmitir ki, o da hkmdardr. Ey hkmdar! Sen tarla ve iftliklere el uzatarak bu mlkleri sahiplerinin ellerinden aldn. Halbuki onlar bu iftlik ve tarlalar imar ediyor, hara ve vergiler dyorlar, onlardan para alnyordu. Sen bu tarla ve iftlikleri arpalk olarak maiyetinde olanlara, hademelerine ve havassna verdin; bunlar bu mlklere bakmadlar, bayndrlanmas iin almadlar, bunun sonucunu dnmediler. Senin yakn adamlarndan olduklar iin hara ve vergilerini demediler. Eskiden hara ve vergi deyenlere zulm ve cebrettiler, bunlar da zulme dayanamadan yaayabilecekleri dier lkelere gettiler, oralara yerletiler. te bundan dolay tarlalar ve iftlikler haraboldu, bunun bir sonucu olarak haratan elde edilen mal ve para azald, asker ve tebaa mahvoldu. Komu hkmdarlar devletin yaayabilmesi iin gereken vastalarn arkas kesilmi olduunu bildiklerinden, Fars lkesine gz diktiler, diye cevap verdi. Hkmdar din bakannn bu irat ve nasihatlerini iittikten sonra, devlet ilerine bizzat kendisi bakmaa balad. Tarla ve iftlikleri yakn adamlarnn ellerinden alarak eski sahiplerine iade etti. Bunlar da eskisi gibi hara ve vergileri demeye ve yurdu imara baladlar. Zayf olanlar kuvvetlendi. Fars yurdu imar edildi, yurtta bolluk ve refah balad. Haralar toplayanlarn eline ok para geti. Ordu ve asker kuvvetlendi. Dmanlarn agzll ve mitleri kesildi. Snrlar asker ve silahla doldu. Hkmdar devlet ilerine bizzat kendisi bakt. Hkmdarn hkm srd gnler mesut ve kutlu gnler oldu. Devleti dzenlendi. Sen zulmn bayndrlklar yktn ve yklmann devlete zarar verdiini, devletin dzenini bozduunu bu hikyeden anlarsn. bni Haldun, Mukaddime, c.II, s. 78-79.

1. b 2. e 3. c 4. b 5. d 6. d 7. a 8. b 9. e 10. d Yantnz yanl ise Hicret konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Hudeybiye Anlamas konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise slmiyetin Yeni Gelime Dnemi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Hz. Ebbekirin Halifelii konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Hz. mer Dnemi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Hz. Ali Dnemi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Emevler Dnemi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Endls Emev Devleti konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Abbasler Dnemi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Mimar konusunu tekrar okuyunuz.

Sra Sizde 1 Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye g, Hicret olarak adlandrlmtr. Hz. Muhammed, Medinede Peygamberi olduu dini uygulamaya koyulmutur. Hz. Peygamber, Medinede gelecein byk slm devletinin ekirdeini oluturacak ok salam temeller de atmtr. Sra Sizde 2 Hendek Savanda, uygulanan metod, Selman- Farisnin fikriydi. Bu durum, Mslmanlarn baarsn getirmi ve hendekler, Kureyi byk aknla uratm, tkenen erzak da dalmalarna sebep olmutur. Sra Sizde 3 1. Banda Muaviyenin bulunduu, ldrlen halife Hz. Osmann da mensup olduu Emevler, 2. Talha ve Zbeyrin iinde bulunduu ve daha sonra Hz. Ayenin etrafnda toplanacak olan Medine Grubu, 3. Allahn emri ve Peygamberin snneti zerine yaamay seen dindar grup, 4. Hz. Ali ve onu destekleyenler.
284
Uygarlk Tarihi
Sra Sizde 4 Muaviye dneminde (661-680) fetih hareketleri ynde devam etmi olup, birincisini Trkistan ynndeki hareketler; ikincisini Anadolu ve stanbul zerine yaplan seferler ve son olarak da Kuzey Afrika ynne yaplan hareketler oluturur. Sra Sizde 5 Halifenin Badat semesindeki neden, Kfenin Hz. Ali taraftarlarnn, amn da Emevlerin merkezi olmasndan kaynaklanmtr. Ayrca, ehrin Dicle ve Frat birbirine balayan bir kanaln yaknnda olmas ve stratejik nemi de etkili olmutur. Sra Sizde 6 Fethedilen yeni topraklarda konuulan yerel dillerin de katks ile Arapa, zengin bir medeniyet dili haline gelmitir.
Aktan, Ali (2010). slam Tarihi: Balangcndan Emevlerin Sonuna Kadar. Nobel Yayn Datm, Ankara Algl, Hseyin (1997), slam Tarihi, c.I-III, Gonca Yaynevi, stanbul. Bayraktar, Mehmet (1985). slamda Bilim ve Teknoloji Tarihi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara Brockelmann, Carl (1992). slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, (ev. Neet aatay). Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Corbin, Henry (1986). slm Felsefesi Tarihi: Balangtan bn Rdn lmne Kadar (1198), (ev. Hseyin Hatemi), letiim Yaynlar, stanbul. Crone, Patricia, (2007). Ortaa slam Dnyasnda Siyasi Dnce, (ev. Hakan Kni), Kap Yaynlar, stanbul. aatay, Neet, (1997). Sorularla slm Dini ve slm Tarihi, Gndoan Yaynlar, Ankara. Hamidullah, Muhammed (2003), slam Peygamberi: Hayat ve Faaliyeti, 2 cilt, (ev. Salih Tu), stanbul, rfan Yaynclk. Hitti, Philip K. (1980). Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, c. I-II (ev. Salih Tu), Boazii Yaynlar, stanbul. Hobson, John M. (2006). Bat Medeniyetinin Doulu Kkenleri, (ev. Esra Ermert), Yap Kredi Yaynlar, stanbul. bn Haldun. (1991). Mukaddime, cilt 2, (ev. Zakir Kadiri Ugan), stanbul, MEB Yaynlar.
Kitap, Zekeriya (1986). Yeni slm Tarihi ve Trkistan, Ota Yaynevi, stanbul. Kksal, M.A. (1981). slam Tarihi: Hz.. Muhammed (A.S.) ve slamiyet: Medine Devri, amil Yaynevi, stanbul. Lapidus, Ira M. (2010). slm Toplumlar Tarihi: Hz. Muhammedden 19. Yzyla, cilt 1, (ev. Yasin Aktay) letiim Yaynlar, stanbul. Lewis, Bernard (1996). Ortadou, (ev. Mehmet Harmanc), Sabah Kitaplar, stanbul. Lewis, Bernard (2000). Tarihte Araplar, (ev. Hakk Dursun Yldz), Anka Yaynlar, stanbul. Mez, Adam (2000). Onuncu Yzylda slm Medeniyeti: slmn Rnesans, (ev. Salih aban) nsan Yaynlar, stanbul. Sava, Hamdi (1993). slam Tarihi I (Hazreti Muhammed ve Drt Halife Devri), Erciyes niversitesi Yayn, Kayseri. Turani, Adnan (1997). Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul. Watt, W. Montgomery. (1982). The Influence of Islam on Medieval Europe, Edinburgh University Press, Edinburgh. Watt, W. Montgomery. (2001). slamda Siyasal Dncenin Oluumu, (ev. U.M. Klavuz), Birey Yaynlar, stanbul. Yetkin, Suut Kemal. (1954) .slam Sanat Tarihi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Trk ve slm Sanatlar Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara.
11
UYGARLIK TARH
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yeniada Bat Avrupada yaanan ekonomik ve sosyal deiimler ve bu deiimlere yol aan temel nedenler nelerdir, Yeniada Bat Avrupada yaanan dnsel deiim ve yeni dnsel yapy ekillendiren gelimeler nelerdir, Hmanizm ve hmanizm akmnn zellikleri nelerdir, Rnesans ve Reform nedir, bu dneme damgasn vuran dnrler kimlerdir, Modern Avrupann douunda Osmanl Devletinin rol nedir, Osmanl kltr Avrupay nasl etkilemitir, Dini hogr konusuna Osmanl ve Avrupa Devletlerinin bak alar nasld? sorularna yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Burjuvazi Kapitalizm Rnesans Reform Hmanizm Osmanl Avrupa Etkileim
indekiler
YENADA BATI AVRUPADA YAANAN EKONOMK VE SOSYAL DEM YENADA BATI AVRUPADA YAANAN DNSEL DEM SYASAL DEM: MUTLAK MONARY SAVUNAN DNRLER HMANZM RNESANS VE REFORM OSMANLI VE AVRUPA EL: LETM VE ETKLEM DOU-BATI ARASINDA BR KPR OLARAK OSMANLI KLTREL ETKLEM
Uygarlk Tarihi
Yeniada Avrupa ve Osmanl (15-17. Yzyl)
Yeniada Avrupa ve Osmanl (15-17. Yzyl)

YENADA BATI AVRUPADA YAANAN EKONOMK VE SOSYAL DEM
A M A
Yeniada Bat Avrupada yaanan ekonomik ve sosyal deiimleri ve bu deiimlere yol aan temel nedenleri reneceksiniz.
Deiime Direni: Ama Dzenin Devamll

Ortaada retim maliknelerde o maliknenin ihtiyac kadar yaplyordu. Dolaysyla Ortaada kendi iine kapal ve tketime ynelik bir retim vard. Feodal toplum yaps iinde ayrcalkl snflar oluturan aristokratlar ve ruhbanlar, feodal retim biiminin devamndan yanaydlar. Ayrcalkl ve avantajl konumlarn srdrmeleri buna balyd. Ancak sistem iinde zamanla saylar artan ve beslenemeyecek duruma gelen tarmsal kkenli bir kitle olumaya balad. Uzun yllardr durumlarnda bir iyileme gzlenemeyen serfler genel bir honutsuzluk iindeydiler. Hibir maddi varl olmayan toplumun bu alt tabakas, zaman iinde dzeni tehdit eden unsurlar olarak grld. Ama dzenin devamlln salamak olduundan bu kitlenin Avrupa dna karlmasna karar verildi ve Hal Seferleri rgtlendi (1095). Bu seferler, dzen iin tehlikeli grlen isiz gsz, hibir maddi varl olmayan bu kitlenin tamamen Avrupa dna atlmasn salamak iin 200 yl srd. Grnte, dinsel nedenlerle balatlan Hal Seferlerinin altnda yatan gerek, budur! Dzenin devam iin yok edilmeleri gereken bu insanlar yksek dinsel ideallerle ve br dnya cennetiyle mjdelenerek, Mslmanlar zerine gnderildi. Ayrca bu seferler srasnda elde edilebilecekleri kazanmlar, ruhban snfnn amacna hizmet edecek ve saygnlnn artmasn salayacakt. Nitekim yle de oldu. Kuds alnd, Urfada, Antakyada, Suriyede Hal kontluklar kuruldu. Btn bunlar papaln ykseliini salad. Ancak hesaba katlmayan bir eyler vard. Bylece uzun vadede dzeni deitirecek gelimelerin temeli, yine Hal Seferleri ile atlm oldu.
retimin Deiimi ve Burjuvazinin Ykselii

Karayolunu gvenli grmeyen Hallarn, daha sonra seferlerini deniz yoluyla yapmay tercih etmeleri, ayn zamanda ticaretin gelimesini de salad. nce Hallar, arkadan haclar tayan valyeler, gemicilik ve ticaretle urar hle geldi-
288
Uygarlk Tarihi
Burjuvazi: Yenia Bat Avrupasnn snfsal yaps iinde ykselen snf oluturan, zenginlii ticarete dayal olan, ekonomik yapda stnl ele geiren ve sonrasnda siyasal yapda hak araylar iine giren, dneme damgasn vuran bir snf.
ler. Akdenize kys olan ticaretin tohumunu attlar. Sonu olarak Hal Seferleri denizar, ktalar aras ticareti balatm oldu. Ticaret sayesinde zenginleen, kentlerde oturan, bu yzden kendisine kent soylu anlamna gelen burjuvazi denilen tccar snf 15.yzyldan itibaren ykselie geti. Ticaretle uraarak zenginleen burjuvazi, ekonomik yapda arln hissettirdi. Aristokratlarn zenginlii topraa dayalyd ve topraklarn bir snr vard. Oysa burjuvazinin zenginlii ticaretten kaynaklanyordu ve ticaretin, stelik denizar ticaretin snr yoktu. Dolaysyla ticaretten elde edilen servet, aristokratlarn topraktan elde ettii serveti ksa srede geecekti. Deiim kanlmazd.
Deien Aristokrasi
Ortaan kan soyluluuna dayal ayrcalkl snf aristokratlar, bu deiime ayak uydurma abas iine girdiler. Bir ksm topraklarn giriimcilere kiralamaya baladlar. Bir ksm da topraklarndaki serfleri, zgrlklerini de balayarak topraklarndan karp, topraklarn ayr hline dntrerek koyun srleri beslemeye baladlar. Bu i iin birka oban yeterli olduundan, saylar gittike artan serfleri de beslemek zorunda kalmayacaklard. Bylece elde ettikleri yn satp, kendi ihtiyalarn karlama yoluna gittiler. Yn, dokuma sanayii iin nemli bir ham madde idi. Doulu sultanlar, ynl kumalara byk ilgi gsteriyorlard. Bir maln alm ve satm yerleri arasndaki fiyat fark, bu ile uraanlarn yani tccarlarn daha da zenginlemesini salad.
Dokuma ve Maden Sanayinin Geliimi: i Snfnn Ortaya k

Dokuma sanayii ilk srada gelien sanayi kollarndan biri oldu. Bu dnemde pek ok imalathane rgtlendi. malathaneler sanayilemeye gidite ilk adm oluturdular. Bu imalathaneler, uzak pazarlara ynelik retim yapyorlard. zellikle dokumaclk byk gelime gsterdi. Dokuma kumalara olan talep artt. malathanelerde seri retim balad. Ksa srede ucuz ve standart mal retilmeye ve bunlarn ticareti yaplmaya baland. Bu durum karsnda kendi dkknnda kendi retim aralaryla retim yapan zanaatlar, imalathanelerle rekabet edemediler ve ksa srede iflas ettiler. Sonu olarak dkknn kapatmak zorunda kalan zanaatlar, imalathanelerde emeklerini satarak almak zorunda kaldlar. Bylece imalathanelerde para ii yapmaya balayan zanaatlar, emeklerinin karlnda cret almaya baladlar. Bunun sonucunda zanaatlar iileti. i snfn besleyen dier bir kesim de serflerdi. Feodal beyler serfleri topraklarndan karp, deien yapya ayak uydurma abas iine girdikleri zaman, isiz gsz kalan ve hibir maddi varl olmayan serfler de imalathanelere gidip almaya baladlar. Bylece serfler de iileti. malathanelerin i gcne ihtiyac vard. malathaneleri rgtleyen sermaye sahibi giriimci snf, serf ve zanaatlar imalathanelere ekmeyi baard. Bylece serfler ve zanaatlar iileerek ister istemez sistemin bir paras oldular. Yeniada Bat Avrupada nasl bir deiim yaand,ekonomik alanda yaanan deiimde SIRA SZDE Hal Seferlerinin nasl bir rol oldu?
D N gelime gsteren bir dier sanayi kolu maden sanayiidir. Madenlerin Bu dnemde E L M iletilmesi sermayenin daha da artmasn salad. Maden sanayiinin gelimesi ile ateli silahlar kullanlmaya baland. Feodal beylerin son snaklar olan kaleleri top ve tS O R U feklerle yerle bir edildi. Bylece feodal toplum yaps byk bir deiime urad. DKKAT
i Snf:Yenia Avrupasnda ekonomik ve sosyal yapda meydana gelen deiimle birlikte ortaya kan ve imalathanelerde i blm esasna gre alan, cret karl emeklerini satarak geinen yeni snfa verilen isim. Bu snf oluturanlar serfler ve zanaatlard.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
11. nite - Yeniada Avrupa ve Osmanl (15-17. Yzyl)
289
Kapitalizm
Feodal ekonomik sistem zlmt, ticaretle zenginleen burjuvazi snfnn ykselie gemesi, imalathanelerin rgtlenmesi ve iilerin ortaya kmas ile yeni bir ekonomik sisteme, kapitalizme gei sreci balad. Kapitalizm feodal sistemin iinden kmt ama onun ztt bir retim biimine dayanyordu. Kendi kendine yeterli, kapal ekonomik yap, yerini da ak, ticarete ve sermaye birikimine dayal bir sisteme brakt. Ana maln yani sermayenin esas olduu bu sistem retici kitlenin retim aralarndan ayrl esasna dayanyordu. Deien bu sistemin srekliliini salamak gerekiyordu. Bunun iin daha ok ham madde ve i gcne ihtiya vard. Bu ihtiya siyasal birliini tamamlayan devletleri yeni araylara itti. Bylece corafi keifler balad. Kefedilen yerlerden getirilen ham madde, i gc ve deerli madenler ile sistemin devamll saland. Byk smrge imparatorluklar kuruldu. Her bir devlet, dierinden daha zengin ve gl olma peindeydi. Bu da devletler arasndaki rekabeti arttryordu. te yandan hibir devletin daha gl konuma gememesi iin de Yeniada d politikada denge siyaseti izlendi. Bilimsel ve teknik alanda meydana gelen gelimelerin gemilere uygulanmasyla, okyanus koullarna uygun gemiler retildi. Ayn zamanda ateli silahlarn bu gemilerde kullanlmas, Avrupallara okyanuslar tesinde yaylma imkn verdi. Byk corafya bulularyla beraber smrgecilik faaliyetleri de balam oldu. Smrgelerden gelen ham madde ve i gc, sermaye sahibi giriimci snf tarafndan zenginliklerini arttrmak iin kullanld. Giderek zenginleen sermayeye yani kapitale sahip bulunan bu snfa kapitalist snf , yeni oluan bu dzene de kapitalizm denildi. Yeni corafyalarn kefine neden gerek duyuldu?
SIRA SZDE
Kapitalizm: Yeniada Bat Avrupada ortaya kan, retici glerin retim aralarndan ayrl esasna dayanan, sermaye sahibi giriimci bir snf ile ii snfnn ekonomik ilikisine dayal sisteme verilen isim.
Kapitalist Snf: Yeniada Bat Avrupada ortaya kan, ekonomik sistemin deimesini salayan sermaye sahibi, giriimci snf.
Avrupann Smrgecilik Faaliyetleri
SIRA SZDE
Corafi keiflerden nce Avrupalnn bildii dnya, Avrupa Ktasndan baka Asyann bir blm ve Afrikann kuzeyi ile snrlyd. Avrupay smrgeci faaliyetS O R U lere iten balca sebep, deien ekonomik yapy devam ettirebilmek ve aralarndaki rekabettir. Yeniada d politikada genel olarak denge politikas izlenmeye allsa da siyasal birliini tamamlayan her devlet dierinden daha K A T olma yaD K gl r iindeydi. Siyasal birliini en erken salayan Portekiz, corafi keiflere ve smrgecilik faSIRA SZDE aliyetlerine ilk balayan Avrupa lkesi oldu. Ticari ilikilerde, Akdeniz havzasnn dnda kalm olmas da Portekizi yeni araylara itmi olmaldr. Portekiz, Afrika kylarna ynelik seferleri sonucunda 1442 ylnda ilk Afrikal kleleri Avrupaya AMALARIMIZ getirecek, hatta papadan bu iin tekelini alacaktr. Kle ticareti ok krl bir i olarak grlecektir. Portekiz, kle ticaretinin yan sra Avrupaya altn da getirecektir. 1497de Vasco de Gama Afrika Ktasn gneyden geerek Hindistana ulat. K T A P Bylece Bat Avrupa ile Hindistan arasnda ilk kez dorudan iliki salanm oldu. Portekiz amacna ulamt. Sonu olarak Portekiz, Afrika Ktas ve Hint Okyanusunun ky lkeleri zerinde hkimiyetini kurdu ve ticaret kolonileriYoluturdu. TELEVZ ON Siyasal birliini salayan spanya da Portekizin ardndan smrgeci yara girdi. spanya hizmetinde yola kan Kristof Kolomb (1446-1506), yeni bir kta buldu (1492). Geri kendisi Asya Ktasna gittiini dnecektir ama Asya ile Avrupa araNTERNET snda yeni bir ktann olabilecei ihtimali de dnlmeye balanmtr. Nitekim Floransal denizci Amerigo Vespucci (1454-1512), burasnn yeni bir dnya olduu-
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
290
Uygarlk Tarihi
nu kantlamaya alr. Kolombun bulmu olduu bu yeni kta da Amerigo Vespuccinin ismiyle Amerika olarak adlandrlr. Bundan sonra bu yeni ktay tanmaya ve smrmeye ynelik seferler devam etmitir. Bunlar arasnda Meksikadaki Aztek Uygarlna son veren (1521) Fernandez Cortez (1485-1547) ile Perudaki nka Uygarlna son veren (1532) Francisco Pizarro (1541)nun seferleri hi unutulmayacaktr. te yandan Magellan (1480-1521) ise srekli batya gidildiinde Asya Ktasna ulalacan dnyordu. Nitekim, Magellann spanya hizmetinde balatt (20 Eyll 1519) ve Sabastian del Canonun tamamlad (6 Eyll 1521) gezinin nemi, dnya evresinde gerekletirilmi ilk gezi olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu ilk gezinin bedeli ar olmutur. 1519da 5 gemi ve 265 kiilik bir mrettebatla yola klm, 1521de tek bir gemi ve sadece 18 kii ile geri dnlebilmitir. Magellan da yerlilerle yaplan bir atmada hayatn kaybetmitir. denen bu ar bedele karn gezinin yanklar byk olur. Avrupa ile Asya arasnda yeni bir ktann varl ve en nemlisi de dnyann yuvarlak olduu kesinlik kazanr. Bundan sonraki seferler bu yeni ktay tanmaya ynelik olacak ve smrgecilik faaliyetleri balayacaktr. 16. yzyl balarnda Amerika Ktasn fethe balayan spanyollar 50 yl iinde Meksika, Orta Amerika ve Brezilya hari Gney Amerikaya yaylacaklardr. spanyann ardndan ngiltere, Hollanda ve Fransa da smrgeci yar iinde yerini alacaktr. Corafi keiflerle birlikte 1540lardan itibaren smrgelerden kle emei ile ucuza elde edilen deerli madenler, Avrupaya tanmaya balad. zellikle Aztek ve nka uygarlklarna ait hazineler ile Meksika ile Perudan getirilen ok miktarda altn ve gm, deerli madenlerin fiyatnn dmesine ve mallarn fiyatlarnn ykselmesine yol at. Bu fiyat art yle boyutlara ulat ki baz yerlerde fiyatlar 4 kat artt. Fiyatlarda meydana gelen bu ykselie Fiyat Devrimi denildi. Fiyat Devrimi ile birlikte kk retici iflas ederken, burjuvazi giderek glendi.Buna karlk cretlerde bir deiiklik olmad. Bu da sosyal yapda, snflar arasnda uurumlarn olumasna ve kapitalist snfnn oluumunun hzlanmasna yol at.
Avrupann Yenia
Btn bu deiimler Avrupada ekonomik ve sosyal yapy tamamen deitirerek yeni bir a balatmtr. alar bakla keser gibi birbirinden ayrmak mmkn deildir. Bir an sonunu getiren gelimeler, dier bir an balamasna neden olur. Szn ettiimiz dnemde, artk ylesine nemli deiimler yaanmtr ki btn bunlar, Ortaan karakteristik zelliklerine taban tabana zt gelimelerdir. Bu nedenle bu yeni dneme Yenia ad verilmitir. Kronolojik dzenleme amacyla Yenian balangc iin bir tarih vermek gerekirse, genellikle kabul gren iki tarih karmza kar: 1453 (stanbulun Trkler tarafndan fethi ve Dou Roma mparatorluunun yklmas) ve 1492 (Amerika Ktasnn kefi ve spanyadaki Mslman Devlet Grnatann tarihe karmas). Hangi tarihi Yenian balangc olarak kabul ederseniz edin; esas olan, artk 15.yzyln ikinci yarsndan itibaren, yeni bir dnemin balad gereidir. unu da eklemekte yarar var ki, bu kapitalist gelimeler Bat Avrupada yaanmaktadr. Dou Avrupa, kendi tarihsel geliimini srdrmektedir. Nitekim Rusya, Balkanlar, in, Hindistan, Gneydou Asya adalar ve Japonya iin 15. yzyl yeni bir an balangc saylmaz. Avrupann Yenia tabiri bu yzden kullanlmtr.
SIRA SZDE
Avrupann Yenia neden 15.yzyln ikinci yarsna tarihlenir? SIRA SZDE

DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
291
YENADA BATI AVRUPADA YAANAN DNSEL DEM

A M A
Yeniada Bat Avrupada yaanan dnsel deiimi ve yeni dnsel yapy ekillendiren gelimeleri reneceksiniz.
Tarih boyunca toplumlarn dnsel yaplarnda meydana gelen deiim, ekonomik ve toplumsal yaplarnda yaanan deiimle dorudan ilikili olmutur. Dolaysyla her dnsel devrimin temelinde ekonomik ve toplumsal deiim yatmaktadr. Yenia Bat Avrupasnda yaanan ekonomik ve toplumsal deiim, styapnn deiimini de salayacak ve yeni bir dnsel yap ekillenecektir. Yenia, feodalizmden Aydnlanma Dnemine bir gei srecidir. Dolaysyla feodal yap zlp yeni bir yaplanmaya doru gidilirken birtakm atmalar yaanacak ve Ortaan baz uzantlar Yeniada da grlecektir. Ancak artk yle deiimler olacaktr ki bu dnem tamamen Ortaan ekonomik ve toplum yapsndan farkllaacaktr. Gei dnemlerine zg gelgitler, toplumsal snflar arasnda atmalar, mcadeleler, din ve mezhep savalar bu dnemde ok youn yaanacaktr. Bu atmalar srasnda, toplumsal snflar baz haklar elde edecekler ve atmalardan sonra Bat Avrupa toplumu 18.yy. da Aydnlanma Dnemini yaayacaktr. Yenia bir gei dnemi olduundan bu dnemdeki fikir akmlar da eksiksiz deildir. dealize edilenle gerekler arasnda elikiler yaanacak ve bu durumda topik kuramlar ileri srlecektir.
Bilimsel Siyasal Dn ve Yeni Dnce Yapsnn Gelime Koullar

Ortaan feodal dinsel ideolojisine kar tepki olarak, Yeniada bilimsel siyasal dn gelimeye balayacak, din merkezli dncenin yerini, insan merkezli, akl ve bilimi esas alan, deney ve gzleme dayal olan bilimsel dnce alacaktr. Her retim biimi kendi dnce sistemini oluturur. Burada esas olan bir nceki retim biiminin ideolojisini oluturan dnce sistemini reddederek, yaanan deiimle ortaya kan yeni retim biiminin ideolojisini oluturmaktr. Bunun nedeni ise udur; her retim biimi kendi ekonomik dzenini oluturur.Bu ekonomik dzen iinde, ekonomik ilikileri ve faaliyetleri kontrolne alan bir snfsal yaplanma ortaya kar. Ekonomiyi ele geiren ve bu yolla maddi g elde eden snf (burjuvazi) bu dzenin devam iin kendi ideolojisini oluturur. nk mevcut ideoloji bir nceki egemen snflarn varln srdrmelerine olanak tanyan bir ideolojidir. Dolaysyla imdi bu yeni dzende yeni bir ideoloji oluturulmaldr ki yeni egemen glerin devamll bu yeni ideoloji ile salanabilsin. Bu dzenle deien ekonomik yapnn korumacln stlenerek srekliliini salayan ise siyasal yaplanmadr. Bu dzende ekonomi ne kadar smrgeye dayal ise sistemin koruyuculuunun stlenen siyasal yaplanmada o kadar baskc olacaktr.
Deien Siyasal Yap

Yeniadaki siyasal yaplanmaya baktmzda, ilk aamada mutlak monarilerin oluum srecini grrz. Bu srete Ortaadaki ok bal feodal siyasal yapnn deitirilmesi ve iktidarn tek elde toplanmas amalanmtr. Ksaca bu, deien ekonomik yapya uygun bir siyasal yaplanma araydr. retim biimi deimi,
292
Mutlak Monari: Kapitalist sistemle birlikte ortaya kan yeni ynetim biimine verilen isim. Kral, burjuvazinin destei ile feodal zerkliklere kar iktidarn glendirerek, ok bal feodal siyasal yaplanmaya son verecek ve merkez mutlak ynetimini yerletirecektir. Bylece deien ekonomik yapya uygun bir ynetim biimi oluturulacaktr ki bu ynetim biimi, ilk aamada mutlak monari olacaktr.
Uygarlk Tarihi
retim ilikileri i birlii ve i blm esasna gre yeniden ekillenmitir. Bu retim ilikilerinin srekliliini salayacak olan siyasal yapdr. Ancak deien ekonomik yapya karn, siyasal yapda ok bal feodal birimlerin hkim olmas, ekonomik faaliyetlerin srdrlmesini engelliyordu. rnein, Kta Avrupasnda ticaret yapabilmek iin pek ok feodal beyin toprandan gemek gerekiyordu. Bu da hem gvensiz bir ortam oluturuyor hem de maliyeti arttryordu. Ykselen snf burjuvazi, kendi retim ilikilerini destekleyecek ve gvenli bir ortam yaratacak olan gl prenslerin yannda yer ald. Bylece merkez mutlak monariler kuruldu. Bu ortamda artk lkenin her yerinde ayn alveri yasalar hkim klnd. Burjuvazi amacna ulat. Siyasal yaplanmann bu ilk aamasnda, yani mutlak monarilerin oluum srecinde, burjuvazi ve krallar arasnda karlkl karlara dayal, geici bir i birlii yapld. Bu i birlii feodal glere kar idi. Bylece mutlak monarilerin kurulmas ile deien ekonomik yapya uygun bir siyasal yaplanma salanm oldu.Ancak Avrupadaki devletler bu deiimin farkl evrelerini yayorlard. Siyasal yapda mutlak monarik ynetimlerin kurulmak istenmesinin temel nedeni neydi? SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SYASAL DEM: MUTLAK MONARY SAVUNAN DNELM DNRLER

Genel olarak 15 ve 16.yzyllarda Bat Avrupa devletlerinin hepsinin amac merkeS O R z mutlak siyasal Uyaplanmaya gitmekti. Dnrler de gelitirdikleri kuramlarla, mutlak monariyi savunan grler ileri srdler. Ayn dnemlerde talyada Machiavelli, ngilterede Hobbes, Fransada Bodin mutlak monariyi savunan kuramlar DKKAT gelitirdiler.
DKKAT
SIRA SZDE
Niccola SIRA SZDE Machiavelli (1469-1527)

Machiavellinin siyasal dncelerini, iinde bulunduu ortam, yani talyann siyasal koullar ekillendirmitir. Fransa, ngiltere ve spanyada merkez krallklarn AMALARIMIZ varlna karn, talya henz siyasal birliini salayamamt. Paralanm durumda bulunan talya, corafi bir terimden ibaretti. talyann gneyinde Napoli Krall, ortasnda Papalk Devleti ve Kuzey talyada da Venedik, Ceneviz, Milano, FloK T A P ransa gibi kent devletleri vard. Byle bir ortamda Machiavelli, ancak gl bir prensin talyada birlii salayabileceiT dncesindeydi. Bu durumda birlii salayacak olan prensin nnde ELEVZYON onu snrlayabilecek hibir engel olmamalyd. Nitekim Machiavelli prensin amacna ulaabilmesinde her trl arac meru sayacaktr. Bylece her eyi prensin hizmetine verecektir. Hatta din ve ahlak kurallarnn bile prensi durdurmamas gerektiini N T E R srecektir. Siyaseti, din ve ahlak kurallarndan ayrd iin Macileri N E T hiavellinin siyasi dn laikletirdii ve bilimselletirdii kabul edilir. Ancak bir yandan da dini devletin denetimine alarak, iktidarn bir arac hline getirme abasndadr. Esas olan, devletin birliinin salanmasdr. Bunu yapacak olan prensin sava, gl, kurnaz ve gerektiinde ikiyzl olmas ve iktidar da miras yoluyla deil kendi gcyle ele geirmesi gerekmektedir. Ayrca mlkiyete de saygl olmaldr. Machiavellinin savunduu ynetim biimi mutlak monaridir. nl eseri Prenste mutlak monarik ynetim biimi ve prensin nitelikleri zerinde durur. Ona gre, devletin zerinde, devleti durduracak herhangi bir g yoktur. Dolaysyla, amaca ulamak iin her trl arac meru sayan Makyavelizm; devleti ama, bireyi ise ara olarak gren ideoloji ve rejimlerin esin kayna olmutur.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
293
Jean Bodin (1530-1596)

Fransada, Katoliklerle Protestanlar arasnda mezhep mcadelelerinin yaanmas, din savalarnn uzayp gitmesi Bodinin dncelerinin ekillenmesinde etkili olmutur. Onun amac dinsel ve siyasal kargaaya son verecek genel hukuk ilkelerini ortaya koymaktr. Grlerini Devletin Alt Kitab adl eserinde toplayan Bodinin siyasal dnceleri, mutlak monarik ynetim zerinde younlamaktadr. Devletin kayna olarak aileyi gren Bodinin bu grnn iki nemli sonucu vardr; bunlardan biri zel mlkiyetin varl ve dokunulmazl, dieri ise ailedeki baba otoritesinin, devlette kraln otoritesine rneklik etmesidir. Kapitalist sistemin gelimeye balad bir dnemde, Bodinin zel mlkiyeti savunmas dnemin egemen snfnn karlaryla rtmektedir. Aile, devletten nce var olduuna gre yani zel olan, kamusaldan daha nce olduundan mlkiyetin dokunulmazl esastr. Bu da kapitalist snfn iine yarayacaktr. Bodinin zerinde durduu dier bir kavram ise egemenliktir. Egemenliin srekli, mutlak ve blnmez olduunu ifade eden Bodin, mill devletin kraln glendirmitir. Onun egemenlik anlay, her trl denetimin dnda, hibir arta tabi olmayan ve hibir iradeden emir almayan bir egemenlik anlaydr. Dolaysyla Bodin mutlak monariyi savunur. te yandan Bodin, doal hukuk ve Tanr buyruunu devletin zerinde kabul ettiinden bu ynyle Machiavelliden ayrlr. Yani egemenlii bir lde snrlandrm grnmektedir. Ancak bunun pratikte bir anlam yoktur, nk halka direnme hakk tanmamaktadr.
Thomas Hobbes (1588-1679)

Bir ngiliz dnr olan Hobbesun yaad dnem, ngilterede mezhep mcadelelerinin, i savalarn yaand bir dnemdir. Dolaysyla Hobbes, byle bir ortamda kargaa ve bunalmlar iinde, korkularla byyecektir. Nitekim bu durumu Korku ve ben ikiz karde gibiyiz. diyerek ifade etmitir. Hobbes, 1651 ylnda Leviathan adl bir kitap bastrr. Kitaba ismini veren, ncilde geen bir ejderhadr. Yeryznde kimse bu ejderhaya kar koyamaz. Hobbesun bu ejderhas, devleti simgelemektedir.Yapay bir yaratk olarak da nitelendirilen devlet, bir szlemeyle oluturulmutur. Hobbes devletin ortaya kn, toplum szlemesiyle aklar. nsanlar kendi istekleriyle, kendilerini korumas iin bir szleme yaparak devleti meydana getirdiler. Bylece doal yaama hlinden devlet aamasna geildi. Ona gre insanlar doal yaamda yani devlet kurulmadan nce deta bir cehennem hayat yayorlard. Hobbes bu durumu insan insann kurdudur ifadesiyle zetliyordu. Herkes eit ve zgrd. Bu durumda herkes birbiriyle savayordu ve insanlar korku iinde yayorlard. Byle bir ortamda uygarlk geliemezdi. te insanlar Hobbesa gre bu cehennem hayatndan kurtulmak iin snrsz zgrlklerine son vermiler, yaptklar szleme ile tm haklarn, kendilerini temsil edecek ve ynetecek olan devlete devretmilerdir. Ancak Leviathan szlemeye bal deildi; insanlar, haklarn egemen gce kendi istekleriyle devrediyorlard. Dolaysyla Leviathann topluma kar bir ykmll bulunmuyordu. Buna karlk geni yetkilere sahipti. Hobbesa gre hukukun kayna tekti ve bu da devletin iradesiydi. Bu gr ile kaba kuvvetin savunucusu olarak grlen Hobbes, mlkiyet hakkn kabul etmekle birlikte; gerekli grdnde devletin, mlkiyete el koymasn da kabul eder. nk ona gre devletsiz mlkiyetin bir anlam yoktur. Hobbesun bu gr aslnda burjuva karlarna uygun dmez. O, iinde bulunduu kargaa orta-
294
Anglikanizm: ngilterede reform hareketleri sonras ortaya kan Kalvenizm ve Katolikliin birlemesinden oluan yeni bir mezhepdir. Kral VIII. Hanri einden boanabilmek iin bu mezhebi ve kilisesini kurmutur. Kralie I. Elizabeth dneminde (15881603) ise resm mezhep olarak tannmtr.
Uygarlk Tarihi
mna son verme amacndadr ve kar yol olarak da mutlak monarik bir ynetimi savunur. Ayrca Hobbes, kilisenin devletin denetimine alnmasn ister ki bu da onun Katoliklii karsna alarak Anglikanizmi savunduunu gsterir. Grld gibi hemen hemen ayn dnemlerde, farkl lkelerde, birbirine yakn grler ileri srlmtr. Hepsi de iinde bulunduklar siyasal duruma zm olarak mutlak monarik ynetimleri grmler ve bunu savunmulardr. 16.yzylda ama i karklklara son verecek gl bir ynetimin kurulma arzusudur. Farkl lkelerdeki farkl dnrlerin birletikleri ortak nokta mutlak monarinin sorunlar zecei genel grdr. Mutlak monarik ynetim, bu dnemde burjuvazinin de zledii bir ynetim biimidir. Egemen snfn kapitalist ilikilerini srdrebilmesi, siyasal yapdaki istikrara bal olduundan gl bir ynetim burjuvazinin de karlarna uygun dyordu. Ancak ilerleyen yzyllarda burjuvazi, ekonomik gcne dayanarak, siyasal yapda da hak araylar iine girecektir. te bu dnemde, krallarla burjuvazi arasndaki denge deiecek; burjuvazi kraln yetkilerini snrlandrarak, parlamentoya girebilmenin mcadelesini verecektir.
HMANZM
AM A
Hmanizm ve hmanizm akmnn zelliklerini reneceksiniz.
Hmanizm: Latince kkenli bir kelime olup insanclk anlamna gelmektedir. Rnesans Avrupasnda antik dnem metinlerinin incelenmesiyle ortaya kan, insan temel alan, insann her eyin ls olduunu kabul eden dnce akmna verilen isimdir. Hmanizm, te dnya grne karlk bu dnya grn ne karr. nsan, evrenin merkezinde Tanrnn yerini alr. Hmanizmle, bireycilik ve laiklik gibi grler n plana kar.
Yeniada dnsel yapya insan merkez alan hmanizm akmnn hkim olduunu gryoruz. Ortaadaki feodal-dinsel ideolojiyi esas alan skolastizme kar, Yeniada insan temel alan akla dayal bilimsel dnce gelimeye balayacaktr. Dneme damgasn vuran Rnesansn ideolojisini hmanizm akm oluturacaktr. Hmanist dnce sisteminde her ey yeniden incelenip sorgulanmaya balanacaktr. nsann evren hakkndaki dnceleri deiecektir. nsan evrenin merkezinde yerini alacaktr. nanan insann yerine dnen ve sorgulayan insan geecektir. Bu hmanist insan, bamsz olma arzusundadr. Hatta rk, kavim ve aile balarndan bile kurtulma abas iindedir. Bylece egemen snf, tamamen bireycilik esasna dayal kendi ideolojisini yaratma abas iine girecektir. Bu durumda hmanist dnrler de bilerek veya bilmeyerek burjuvazi bireyciliine hizmet etmi olacaklardr.
Gerekle dealin elikisi

Bir sre sonra idealize edilen hmanist insan tipi ile tarihsel gerein birbirleriyle elitii grlecektir. nsann tek bana bir deer tad ve nemli olduu vurgulanrken, bir yandan da bu sistem iinde ezilen ve insanca yaayamayan alt snflarn varl bir eliki yaratacaktr. Bir yandan smrgecilik faaliyetleri ve kle ticareti btn hzyla devam ederken, bir yandan da cretlilerin durumlar gittike ktleiyordu. 16. yzylda da smrgelerden getirilen ok miktarda altn ve gm madenleri ile yaanan Fiyat Devrimi, Avrupada fiyatlarn hzla artmasna ve alm gcnn azalmasna yol aarken, snflar arasndaki elikiyi de iyice belirginletirmiti. Kapitalizm, Ortaadaki feodal sistemin smrc zihniyetini miras almt. Bu yapda da ezilen snflarn varl dnsel yapy etkiledi. dealize edilen hmanizm ile burjuvazinin kendi karlarna gre kullanlan bireyciliin, alt snflar ezmesi karsnda, dnrler bir aray iine girdi. Yaanan bu elikiler topik kuramlarn ortaya atlmasna neden oldu. Genel olarak topyac olarak nitelendir-
295
diimiz bu dnrlerin grlerini, iinde bulunduklar kapitalist sistem ve bu sisteme kar insanlarn mutlulua nasl eriebilecekleri aray ekillendirmitir. Thomas Morus (1480-1535)un topyas ve Campenalla (1568-1639)nn Gne lkesi, bu arayn gzel rnekleridir. Thomas Morus ve Campenalla bu dnemde ileri srdkleri grleriyle daha sonraki dnceleri etkileyecek ve sosyalist dnrlerin ilk ncleri olacaklardr. Thomas Morus, 1516 ylnda baslan topya adl eserinde olmayan bir lkeyi ve hayal bir dzeni anlatmaktadr. Nitekim Yunancadan tretilmi olan topya da olmayan yer anlamndadr. Morus, insanlarn mutlu olabilecekleri bir dzen aray iindedir. Yaad lke olan ngilterede, teknolojik gelimeler sonucu, kapitalist ilikilerin ortaya kmas ve sermaye birikimiyle sosyal dengeler deimeye balam, eitsizlik belirginlemitir.Morus, sosyal snflar arasndaki dengesizlie, zel mlkiyetin yol at dncesindedir. Nitekim, topya adl adada herkes alr ancak hi kimsenin zel mlkiyeti yoktur. Bu grler, dneme ve mevcut sisteme kar duyulan tepkinin sonucunda ortaya kmtr. zellikle alt snflar bu yeni dzende de mutlu olamamlardr.Bu durum baz dnrleri, insanlar mutlulua kavuturacak eitliki ama topik bir dzen aray iine itmitir. Grld gibi dnsel yapy ekillendiren, iinde bulunulan toplumda yaanan deiim ve dnmlerdir. Dnsel yap, altyap ile dorudan ilikilidir. Deien ekonomik ve sosyal ilikiler, kendi yeni dnya grn de yaratacaktr.
topya: Byk lde zihinde tasarlanm, olmas istenen, dlenen ya da baz verilerden yola karak olaca kabul edilen dler, istekler.
Hmanizmin Ortaya k
Hmanizm, talyada antik dnem yazarlarnn eserlerine ilgi duyan, bu eserleri aratrarak genel ktphaneler, edebiyat dernekleri kuran fikir adamlarnn bir araya gelerek gr alveriinde bulunmalar sonucu ortaya kt. Bu aratrmac yazarlara hmanist denildi. nce antik dnem eserlerini incelediler, sonra kendi eserlerini verdiler. Bylece hmanizm akm, edeb eserlerle kendini gsterdi. talyada ortaya kt ve ksa sre iinde talya dna yayld. ngilterede, Fransada, Almanyada hmanistler ortaya kt ve eitli eserler verdiler. Hmanistler iinde ok nl isimler vardr. Bunlardan biri hmanistlerin babas kabul edilen Petrarchdr. Hmanizmin pek ok Avrupa lkesinde temsilcileri ortaya kmtr. Bunlar arasnda Boccacio, Bacon, Monteigne, Erasmus gibi isimler saylabilir. Hmanizm akm Rnesansn ideolojisini oluturur. Ayrca hmanist bireyciliin siyasal yapya etkisi, ulusal devletlerin kurulmas eklinde olacaktr.
SIRA SZDE Hmanizm kavram nedir? dealize edilen hmanist insan tipi ile yaananlar arasnda bir eliki var mdr?
SIRA SZDE
RNESANS VE REFORM
A M A
DNELM
DNELM S O R U
S O R U Rnesans ve reform kavramlarn, bu dneme damgasn vuran dnrleri reneceksiniz. DKKAT
Rnesans
DKKAT
Rnesans: 15. ve 16. yzylda Avrupada edebiyat veSZDE SIRA gzel sanatlar alanndaki yeniliklerin ve sanat anlaynn tmne Rnesans denir. AMALARIMIZ
Yeniden Dou anlamna gelen Rnesans, antik dnem eserlerinin Yeniada SIRA SZDE yeni bir yorumla ele alnmas esasna dayanr. Bu dnemde, Antik an rnek alnmasnn temelde iki nemli nedeni vardr: Bunlardan ncelikli olan Antik a sanatnn dnyasal ve canl oluu, ayn zamanda Yenian ruhuna ve dAMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
296
Rnesans, Ortaa kltr ve sanatnn reddedilmesi ve antik dnem sanat ve kltrnn yeniden diriltilmesi anlayndan dolay Yeniden Dou olarak nitelendirilmitir. Bu, genel olarak Ortaan, Karanlk a olarak kabul edilme yanl anlayndan kaynaklanmaktadr. Oysa Ortaan da kendine zg bir sanat ve kltr anlay vardr. Bu dnem sanat anlaynn reddedilmesinin altnda baka nedenler yatmaktadr. Esas olan, egemen snfn kendi kltrn yaratma abasdr.
Uygarlk Tarihi
Resim 11.1 Leonardo da Vinci, Vitruvius Adam
Resim 11.2 Michelangelonun Davut Heykeli
nemin ihtiyalarna cevap vermesidir. Bir dier neden ise her retim biiminin kendi toplumsal yapsn ve kltrn oluturma gereksiniminden kaynaklanmaktadr. Bir nceki yap yani Ortaa kltr, felsefe ve ideolojisi reddedildiine gre, antik dnem ele alnacaktr. Bu nedenle hmanizm akm Rnesansn ideolojisini oluturacaktr. Rnesans, 15.yzyldan 17.yzyla kadar olan dnemi kapsar. Bu dnem, dncede aklc ve bilimci, sanatta da aklc ve gereki eilimlerin grld bir dnemdir. Rnesans, talyada Floransa merkezli olarak ortaya kmtr. talyada ortaya kmasnn nedenleri arasnda; ekonomik gelimilik, antik gelenein varl, Bizansl bilginlerin eski Yunan edebiyatnn metinlerini buraya getirmeleri ve bunlarn incelenmesi ile ilk genel kitaplklarn ve edebiyat derneklerinin burada kurulmas saylabilir. Rnesans dneminde her trl sanat dalnda en gzel eserler verilecektir. Klasik dnem Rnesans sanatlar arasnda Leonardo da Vinci (1452-1519), Michealangelo (14751565) ve Rafaello (1483-1520)yu sayabiliriz. Bu dnem sanatlarnn birou hem bilim adam hem de sanatdr. Bu da bilim ve sanatn henz ayrlmadn ve uzmanlk alanlarnn belirginlemediini gsterir. Leonardo da Vincinin Vitruvius Adam, Rnesans dneminde yaplm rnek bir bilim ve sanat eseri olma zelliini tar. Rnesansla birlikte, sanat yapt eseri imzalayarak, kendi kimliini ortaya koymaya balamtr. nsan merkezli dnn bir rn olarak, portre sanat gelimitir. Perspektif kullanlmaya balanm, peyzaj bal bana nem kazanmtr. Figrler gerek doann iinde resmedilmitir. Jest ve mimikleri ile hareket kazandrlan figrlerin duygularna da resim ve heykellerde yer verilmi, anatomi bilgisinden de yararlanlmtr. Sanat, uluslararas bir nitelik kazanmtr.Ayrca insann zayfln temsil eden Ortaa heykellerinin aksine bu dnemde gl, kahraman insan temsil eden heykeller yaplmaya balanmtr. rnein Michelangelonun Davut heykeli, gcnden ve genliinden yararlanlan bir kahramandr.
297
Rnesansn sanatta karakteristik zellikleri nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Ancak hmanist bireyciliin iflas ile yaanan eliki sanata da yansyacaktr. BaDNELM z yerlerde tepki olarak Katolik gericiliin ortaya kt grlr. Ayn dnemlerde sanat eserlerinde, gerek boyutlardan uzaklalan, abartl ve zenticiliin hkim olduS O R U u sanat anlay ortaya kar. Buna maniyerizm ad verilir. Dnsel yapda ise ayaklar yere basmayan topik kuramlarn ortaya kmas rnein Campanellann Gne lkesi, ite bu dneme rastlar.Grld gibi dnsel yapK ve T D K A sanat anlay, yaanlan ortamla ekonomik, sosyal ve siyasal yap ile dorudan ilikilidir.
Maniyerizm: 16. yzylnL M DNE ikinci yarsnda Rnesans sanatna kar duyulan bir tepkinin sonucunda ortaya S O R kmtr. Rnesansn U insan n plana alan, sk bir geometriye dayanan aklc tutumuna kar kma, kat DKKA kalplar ykma eylemidir.T
Reform
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Ykselen burjuvazi, kendisini kstlayan engellerden kurtulma abas iindeydi. Geliiminin nndeki en byk engel, feodal dzenin dayana olan Katolik ideAMALARIMIZ oloji idi. Bu ideoloji yklmal ya da egemen snfn karlarna uygun hle getirilmeliydi. Deien ekonomik ve sosyal yap ideolojinin de deiimini zorunlu klK T A P yordu. Kapitalist dzenin devamll, kendi ideolojisini oluturmasna balyd. Bylece reform hareketi, Katolik Kilisesini hedef ald. Katolik Kilisesi, burjuvazinin retim ilikilerinin gelimesine engeldi. Bu durumda burjuvazi, kendi kilisesini rTEL VZYON gtleyerek, Katolikliin karsna Protestanl kard. Protestan EKilisesinin, Katolik Kilisesinden en nemli fark; kilisenin, devletin denetiminde olmasyd. Devlet, egemen snfn bir arac olduuna gre, kilise egemen snfn kontrol altna alnyordu. Reform, Katolik Kilisesini hedef aldndan din boyutu T E R N E T N ne karlan sosyal bir harekettir. Ama ayn zamanda Katoliklik, feodalizmin ideolojisi olduundan, onu ykp, deien yapya uygun den bir ideoloji yaratma amac da vardr. Reform ile feodal dinsel ideoloji ve Katolik Kilisesi sorgulanmaya balanr. Bylece reform, dinsel bir hareket olarak balar; sosyal ve ideolojik bir hareket olarak geliir. Reformun hmanist fikirlerle yakndan ilikisi vardr. Hmanizm akm ve matbaa yoluyla dncelerin geni kitlelere iletilmesi, kutsal kitap evirilerinin yaplarak halka ulatrlmas, reformu hzlandrc bir etki yapmtr. Hmanist fikirlerin halka indirgenmesi ve eyleme dnmesi reform hareketi ile olmutur. Reform hareketinin hmanizm akm ile bir ilikisi var mdr?
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Reform: Daha iyi duruma getirmek iin yaplan deiiklik, iyiletirme, Z Y O N TELEV dzeltme, slahat anlamlarna gelmektedir. Reform, 16.yzyl balarndan itibaren, Katolik Kilisesinin yozlamasna kar kla balayan veE T NTERN Protestanlk mezhebinin ortaya kna yol aan, dinsel bir harekettir. nce Almanyada, daha sonra Fransa, ngiltere ve Kuzey Avrupa lkelerinde etkili olmutur.
Reformcu Dnrler
Martin Luther (1483-1546)
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
S O R U Ekonomik ve sosyal yapnn deitii ve bir dnmn yaand bu ortamda reform hareketinin balatcs Luther olmutur. Luther, gnah balama belgelerinin satna kar karak, Katolik Kilisesinin iinde bulunduu K K A T D yozlamaya dikkati ekmek istemitir. Hmanizm akm ile reforma hazrlk yaplan bu dnemde, bu k, kitleleri harekete geiren bir eylemi balatacaktr. Eylem ksa sreSIRA SZDE de yaygnlaacaktr. Luther, kutsal kitab esas alarak, kilise babalarnn yazdklarn, papalk bildirilerini, din adamlarnn aracln ve papann otoritesini reddetmitir. AMALARIMIZ Lutherin ileri srd grlerde ne kan nokta, inananlarn kendi kendilerinin rahipleri olduu sylemidir. Luther, bu konuyu, Hristiyan zgrl kavramy-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
298
Uygarlk Tarihi
la aklamaktadr. Hristiyanlarn, dinsel anlamda zgr olduunu, aracya ihtiyalar olmadn ifade etmektedir. Ancak bu zgrln bir snr vardr. O da din, yani inantr. Bunun dnda sosyal ve siyasal alandaki eitsizlii kabul eder. Mevcut dzenin devamndan yana grler ileri srer. zellikle bata bulunan yneticilere boyun eilmesini ister. nk ona gre manevi zgrle olanak veren, dnyasal dzendir ve bu dzen korunmaldr. Nitekim Hristiyanlarn Bakaldr ve Ayaklanmalardan Kanmalarna ar adl eserini yazarak bu grlerini aklam, reformun baarsn prenslerin otoritesine balamtr. Ayrca Luther, bu dnyadaki dzenin Tanrnn istedii bir dzen olduunu, dolaysyla yneticilere koulsuz boyun eilmesi gerektiini savunmutur. Hatta daha da ileri giderek yneticiler adaletsiz ve dinsiz dahi olsalar, ba kaldrlmamas gerektiini belirtmitir. Grld gibi Lutherin reformu, kilisenin dna tamamaktadr. Hatta Luther, reformun sosyal bir hareket hline yani eyleme dnmesine engel olmaya almtr.
John Calvin (1509-1564)

Cenevrede Protestanl rgtlemeye alan Calvin, burada teokratik bir diktatrlk kurmutur. Aslnda sylemlerinde, kilise ile devletin grev ayrmndan, kilisenin devlete kar zerkliinden ve laiklikten yanadr, ancak uygulamada bunun tersini yapmtr. Calvin, Protestanl, Avrupa apnda bir hareket hline getirmitir. Calvinin retisi, insan, dnya ilerinden ayrmyordu. O, insann yapabilecei her giriimi grev olarak gryordu. Calvinin grlerini benimseyenler Calvincilik ad altnda her trl kapitalist giriime arac oldular. Bylece Calvincilik, kapitalizmin gelime gsterdii lkelerde yayld. Ykselen burjuvazi, kazan amacyla yapt tm hareketlerin dinsel yaptrm olarak Calvincilii kulland. Calvinin Luther ile baz ortak grleri paylat grlr; Katolik Kilisesinin otoritesinin, din adamlarnn araclnn ve baz dinsel trenlerin reddedilmesi, kutsal kitabn esas alnmas bunlar arasnda saylabilir. Ayn zamanda Calvinin doadaki dzenin tanrsal olduu ve insanlarn deitiremeyecei, bu nedenle de dzenin koruyucusu olmas gerektii yolundaki grleri de Lutherle rtmektedir. Nitekim Calvin, insanlarn manevi eitliinden sz ederken; ekonomik, sosyal ve siyasal eitsizlii kabul eder. Calvinin genel felsefesi aln yazsna dayaldr ki bu da Lutherdeki, yneticilere boyun eilmesi dncesiyle benzerlik gsterir. Calvin, yneticilerin gcn Tanrdan aldn, bu nedenle yneticilere kar gelmenin Tanrnn dzenine kar gelmek demek olduunu iddia eder. Hatta ynetici kt olduunda bile, onu cezalandrmann vatandalara dmeyeceini; bunun Tanrya ait olduunu ve Tanrnn krallarn kral olduunu ileri srer. Tm krallar Tanr buyruklarna baldr. Buradan kan sonu; krallarn, ynettii halklara kar deil Tanrya kar sorumlu olduklardr.
Thomas Mnzer ve Kyller Sava (1524-1525)

Reform hareketini, ekonomik, sosyal ve siyasal yaam iine alacak ekilde yorumlayan Mnzer oldu. Bylece dier reformcu dnrlerden ayrlan bir izgi izledi. Mnzer, reform hareketini o dnem Almanyasnda en ok ezilen kyl snfna dayandrd. Keskin ve devrimci grler ileri sren Mnzer, Hristiyanln sadece Katolik biimine deil, kitabna da kar kt. Onun yerine akl temel alan grler ileri srd. nsan tanrlatran, br dnya cennetini reddeden ve materyalizme kayan bir felsefeye sahip olan Mnzer, ekonomik alanda eitliki bir dzen aray iin-
299
dedir. Nitekim, aa halk tabakalarnn bu dnyada eitlii zlediklerini dile getirdi. Mnzer, Tanr Krall adn verdii bir sosyal dzenden sz etmektedir. zel mlkiyetin ve zmre farkllklarnn olmad bu dzenin, tm Hristiyan dnyay kapsamasn hedeflemiti. Nitekim Mnzerin bu fikirleri Almanyada Kyller Savann devrimci kanadn etkiledi. Kyller hareketin itici gc oldu. Ancak kyllerin liderleri arasnda lml olanlar daha fazla idi. Bunlar grmeler ve anlamalar yoluyla elde edilecek tavizleri yeterli gryorlard. Nitekim savan baarszlkla sonulanmasnn nedenleri arasnda, kyl liderleri arasnda ama ve yntem birliinin olmamas en nemlilerinden biridir. Bir dieri de hareketin liderliini stlenecek devrimci bir snfn o dnem Almanyasnda olmamasdr. Mnzer, dledii dzene kavumak iin prenslere ve soylulara da arda bulunmu ksi hlde onlar silahla devireceklerini ilan etmiti. Mnzer, devrimci dncelerini gerekletirmek iin prenslerden destek alamaynca hareketini kyllere dayandrarak feodal dzenin egemen snflarna ve bunlarn mlklerine kar harekete geti. Bu durumda mlklerini tehlikede gren imparatorlar, prensler, feodal beyler, kilise, devlet ve burjuvazi kendi aralarndaki ekime ve atmalar bir yana brakarak, ortak karlarna ynelen tehlikeye kar g birlii yaptlar. Sonuta kyller yenildi ve Mnzer ldrld.
Reformun Sonular
Reformla birlikte, Hristiyanlkta blnmeler oldu. Yeni mezhepler ortaya kt. Katolik Kilisesinin mutlak otoritesi krlm oldu. Papaln ve din adamlarnn aracl reddedildi. Ruhban snfndan olanlarla olmayanlar arasndaki fark ortadan kaldrld. Reform, kilise dndaki ekonomik, sosyal yaam ve dnce yapsn da etkiledi. Bilim, sanat ve kltrn gelimesinin n alm oldu. Ekonomik yapda ise kapitalizmin daha da glenmesi ile sonuland. Protestanlk, kapitalizmle i ie geti. te yandan reform, mezhep atmalarna yol at. Katoliklerle Protestanlar arasnda youn mcadeleler yaand. Sonuta bu atmalar Avrupada Din Savalarn ve Otuz Yl Savalar n balatt. Pek ok insan hayatn kaybederken ; Avrupa bu savalarn bedelini gerek nfusu gerekse ekonomik hayatndaki olumsuz etkileriyle dedi. Sonu olarak 1648 Westfalya Antlamas ile Protestanlk mezhebi resmen tannm oldu ve gnmze kadar Hristiyanln en ok taraftar bulan byk mezhebinden biri hline geldi. Reform hareketi genellikle Bat ve Kuzey Avrupa ile snrl kalm olsa da ekonomik ve politik gcn deimesine, geni bir corafyay etkilemesine ve papaya kar g kazanlmasna yol am olmas nemlidir. Reformla, Katolik Kilisesinin merkeziyeti yklm, Bat Hristiyan dnyas eitli kiliselere blnmtr. Evrensel Katolik Kilisesinin yerini devlet kontrolndeki, ulusal kiliseler almtr ve Roma Katolik Kilisesinin otoritesi krlmtr. Reformun mesleki anlamda sonucu; tm ilerin eit saylmas ve sradan hayatn da kutsal olduu dncesidir. Artk mesleklerden biri, dierinden daha kutsal deildi. Toplumsal alma ahlak oluturuldu. Bylece araclna ihtiya duyulmayan din adamlar snf dierleriyle ayn seviyeye indirgenmi oldu. Dnyasal mesleklerin de nemli olduu vurgulanarak, kiinin yeteneklerinin n alm oldu. Bylece kltr, uygarlk, bilim ve sanatn gelimesi saland.
300
Uygarlk Tarihi
Reformla birlikte laik retim kurumlar almaya ve kiisel yarg hakk savunulmaya baland. Ruhani konularda yetki, sivil yneticilerin eline geti, devletin gc artt. Kuramclar da deien ekonomik yapya uygun dinsel sylemleriyle dneme damgalarn vurdular. Luther, faiz ve fiyat konusundaki dzenlemeleri kiliseden ayrp devletin kontrolne verirken; Calvin, alma ve zengin olmann te dnyada da dllendirileceini sylyordu. Kapitalist birikim adna yaplan her trl giriim insann grevi saylyordu. Sonu olarak, Yeniada ekonomik, sosyal ve siyasal yapda meydana gelen deiim, dnsel yapy etkiledi ve bir dnm yaand. Avrupa Rnesans ve Reformu yaad. Corafi keifleri gerekletirdi. Dnyaya ve evrene ilikin grler deiti. Btn bunlar olurken atmalar, elikiler, savalar ve uzun mcadeleler yaand. Bylece Avrupann Aydnlanma Dnemini yaamas iin gerekli altyap hazrlanm oldu.
OSMANLI VE AVRUPA EL: LETM VE ETKLEM

AM A
Modern Avrupann douunda Osmanl Devletinin roln kavrayacaksnz.
Osmanl Devletinin ada Avrupann Douundaki Rol ve Etkisi

Kuruluundan itibaren batya doru yaylma politikas izleyen, Balkanlarda ilerleyen, Viyana kaplarna dayanan Osmanllarn tarihinden bahsetmeyen bir Avrupa tarihi eksik kalmaya mahkumdur. Osmanl ve Avrupa tarihleri birbiriyle i ie gemitir; bu nedenle de bir arada incelenmelidir. Burada amacmz Osmanlnn zellikle Klasik Dneminde (16. yzyl) Avrupa siyasetini belirleyen ok nemli bir siyasi g olduu ve modern Avrupann douunu hazrlayan temel bir dinamik olduu gereine dikkat ekmektir. Osmanl Devleti kuruluundan itibaren bulunduu corafyadaki glerle siyasi, kltrel ve ekonomik iliki iinde olmu ve 600 yl varln bu ekilde srdrmtr. stanbulun fethi (1453) ile kendisini Roma mparatorluunun varisi sayan Fatih Sultan Mehmetin ahsnda, Osmanlnn siyasi gc tartmasz kabul grmtr. Daha nce Bizansa tabi olan yerleri Fatih Sultan Mehmet, birer birer kendisine balam, hakimiyet alann geniletmi ve seferler planl bir ekilde Gney talyada Otrantoya kadar srdrlmtr. Dolaysyla Katolik Rum Kilisesinin siyasi gcn kaybetmesinde Osmanl ilerleyiinin ve Ortodokslarn hamiliini stlenmi olmasnn etkisi byktr. Papalk otoritesinin sarslmasyla Avrupa siyasi dengesinin deimesinde de Osmanlnn etkisinden sz etmek mmkndr. Osmanl Devletinin Venedikle olan ticari, siyasi ve askeri ilikileri hem Balkanlarn hem de Avrupann tarihini etkilemitir. Bu nedenle bu devletlerin tarihi i ie gemitir. Yine Habsburg mparatorluunun tarihi de Osmanl tarihinden ayr anlatlamaz. Amac, Katolik olan bir dnya devleti kurmak olan arlkenin karsna Kanuni Sultan Sleyman kendi evrensel egemenlik anlay ile kyordu. Hedefini gerekletirme konusunda hibir engel tanmayan Kanuni Sultan Sleymann ordularnn karsna kma cesareti gsteremeyen arlken, Osmanl karsnda prestij kaybederken; Kanuni, Avrupa topraklarndaki ilerleyiine devam ediyordu.
301
Ayn dnemde Fransa kral siyasi gcn Osmanl Devletinden alyordu. Nitekim Fransa Kral Fransuva, arlkene esir dnce, ancak Osmanldan ald destekle krallnn bana tekrar geebilmitir. Varln Osmanlya borlu olan Fransa, Osmanl yanls bir siyaset izlemitir. Bylece Osmanl Devleti, Fransay Hristiyan blounun ve Hal ittifaklarnn dnda tutmay baarmtr. te yandan ngilizler de Akdenizde gvenli bir ticaret yapabilmek iin Osmanl devleti ile iyi bir iliki kurmaya almtr. nk spanyol donanmalarna kar kendilerini koruyacak tek g olarak Osmanl Devletini gryorlard. Nitekim ngiltere Kraliesi Elizabeth, Sultan III. Murada gnderdii mektubunda ngiliz tccarlarnn ticaretine izin verildii takdirde ngilizlerin Osmanllara sadk bir dost olarak kalacan ifade ediyordu. Anlald zere Akdenizde sz sahibi olan Osmanllar, spanyollara kar yardm ve destei aranan bir g olarak grlmlerdir. Bylece ngiltere ile de ticari ve siyasi ilikiler kurulmaya balanm, 1583te ngilizlere serbest ticaret izni veren anlama imzalanmtr. Daha Kanuni dneminde verilen kapitlasyonlarla ticari ayrcalklara sahip olan Fransa, Osmanl himayesinde Akdeniz ticaretini kendi tekelinde tutmak istiyordu ve ngilizlere tannan haklardan rahatszd. ngilizler ise spanyollara kar Osmanl himayesini tercih ediyorlard. Osmanl gelien siyasi artlara uygun bir politika izliyor; bir yandan dengeyi salarken bir yandan da siyasi ilikilerin temel belirleyicisi olarak Avrupa devletlerini kendi hedefleri dorultusunda kullanyordu. Grld gibi Osmanl Devleti kendine zg ekonomik, sosyal ve siyasi organizasyon modelleri gelitirmi ve Avrupa devletleriyle yakn bir iliki iinde olmutur. Bylece Avrupadaki deimelerden hem etkilenen hem etkileyen taraf olmutur. te yandan Osmanl Devleti, ynetimi altndaki etnik, dilsel ve dinsel gruplarn kimliini koruyarak izledii siyasetle Gneydou Avrupa, Orta Dou hatta Kuzey Afrika toplumlar zerinde derin izler brakmtr. Osmanl Devleti, dini birden resmen tanyan; etnik ve dinsel alt gruplaryla birlikte uyumlu bir ekilde bir arada yaamalarn gvence altna alan tek siyasi organizasyondur. Kaynaklar Osmanl ynetiminde varln srdren ok sayda etnik veya dilsel gruptan sz etmektedir. Avrupa, Asya ve Afrikadaki devletlerin ve federe cumhuriyetlerin ou ksmen veya tamamen Osmanl egemenliinde bulunmutur. Bu durumda Avrupal, Balkanl ve Orta Doulu bu devletlerin tarihi, Osmanl tarihinden ayr dnlemez ve incelenemez. 600 yl boyunca, ktaya yaylan Osmanl Devletinin uzun mrl oluunun srr; bu kadar geni topraklarda farkl din, dil ve rk mensuplarn bir arada uyum iinde yaatabilecek bir dahili tekilata ve kapasiteye sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu ok uluslu ve ok dinli Osmanl yaps, sosyo etnik bir dengeyle i tutarlln kurmay baarmtr. Bu dengenin uzun mrl olmas da ynetim anlayna milli bir ideolojinin hakim olmamasndan kaynaklanmtr. Sonu olarak Klasik Osmanl Devlet ynetiminin temel zellii okuluslu ve ok dinli bir tekilat yapsna sahip olmas, bu yapy uyum iinde yaatabilmesidir.
Osmanl Siyasetinin Avrupadaki zleri

Osmanl Devleti, 16.yzylda dorukta olan siyasi gcn ve nfuzunu mttefiki olan Avrupal devletler zerinde etkin bir ekilde kullanmtr. 1535den itibaren Fransaya daha sonrada Hollanda ve ngiltereye tannan ticari ayrcalklarn temelinde, Osmanl otoritesi lehine bir g dengesi oluturma abas dikkat ekmektedir. yle ki bir yandan bu devletleri papalk otoritesine kar himaye ederek ve
302
Uygarlk Tarihi
papala kar mcadelelerini destekleyerek kendi yanna ekmekte; bir yandan da rakibi Habsburg Hanedanna kar elini glendirmekteydi. Ayn zamanda baz Avrupa devletlerine ticari ayrcalklar tannmasnn temelinde Akdeniz ticaretini canl tutma abasnn yannda bu devletleri olas bir Hal blounun dnda tutma hedefi de ne kyordu. Sonuta karlkl bu siyasi ve ekonomik ilikilerin seyrini 15. ve 16. yzyllarda byk oranda Osmanl Devleti belirliyordu. Nitekim Osmanl Devletinin Fransa ile ilikileri bu hedef dorultusunda ekillenmi ve planl bir siyasetin gereine gre ilemitir. Bu ama dorultusunda Osmanl, nl denizcileriyle ve donanmasyla Fransay desteklemitir. Bat Akdenizdeki Osmanl donanmas Fransann gneyini her trl saldrdan koruyarak, Fransaya gcn kuzeyde younlatrma imkan tanmtr. Sonu olarak Fransann ulusal bir devlet olarak domasnda Osmanl desteinin nemli bir pay olmutur. Yine Osmanllarn Protestanlara olan destei ile Kalvinistlerin baars bu politikann bir sonucudur. 1430dan 1525e kadar sren talya savalarnda ve talyan diplomasisinde de Osmanl Devleti, belirleyici bir rol oynamtr. Fransa rneinde olduu gibi talya kent devletleri de rakiplerine kar Osmanl desteini salama peindeydiler ve muhaliflerini Osmanly yardma armakla tehdit ediyorlard. Ksaca Osmanl Devleti, 16.yzylda Avrupadaki kuvvetler dengesini salayan nemli bir siyasi g olarak grlyordu. Osmanllarn Avrupa siyaseti zerinde oynadklar bu etkin rol, 1580den sonra da ngiltere ve Hollanda zerinden devam etmitir. Onlar da Osmanl desteine ihtiya duymulardr. zelliklede Habsburglarn stnlk mcadelesine kar Osmanl Devleti bir kurtarc olarak grlmtr. Habsburglar karsnda Osmanl ykselii, ayn zamanda Avrupada Protestanln yaylmasn salayan bir etki yapmtr. Benzer ekilde, Osmanl hakimiyeti altndaki Macaristan ve Transilvanyada da Kalvinizmin yaylmas mmkn olmutur. zetle, Osmanl ynetimi, hakim olduu corafyalarda yaayan halklarn din ve dillerini koruyarak kltrel kimliklerini kalc klm, devamlln salamtr. Bu sayededir ki Balkan ve Ortadou toplumlar dini farkllklarna ve siyasi blnmlklerine ramen bugne kadar yaayabilmilerdir. Btn bu nedenlerden dolay Avrupa tarihini Osmanldan ayr incelemek mmkn deildir. Osmanl Devleti, Avrupa tarihinin dnda deil, aksine tam merkezinde yer alm; Avrupa tarihinin ayrlmaz bir paras olmutur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Osmanl Devleti Avrupa siyasi yapsn nasl etkilemitir?
DNELM Gaza: slam dinini korumak veya yaymak amacyla Mslman olmayanlara S yaplan kar O R U kutsal savaa verilen isimdir DKKAT
DOU-BATI ARASINDA BR KPR OLARAK OSMANLI

Bir slam devleti olan Osmanllar, slam dnyasnn batya doru ilerlemi u noktas konumundayd. Gaza anlay iinde yaplan fetihlerle de Osmanl, Dounun S O R U egemenlik anlaynn Batya uzanmasn salayan bir devlet oldu. Dou ile Bat arasndaki ba, Osmanl zerinden kuruldu. Dolaysyla Osmanl mparatorluunun tarihi bir Abakma Dou ile Batnn; bir baka ifadeyle slam Dnyas ile D KK T Hristiyan Dnyas arasndaki ilikilerin bir tarihidir. Burada iki farkl dnyadan; kendine zg tarihsel koullara ve kltrel birikime SIRA SZDE sahip iki farkl uygarlktan sz edilmektedir. Kpr grevi gren Osmanl siyasi organizasyonu altnda karlaan bu iki uygarln birbirleriyle btnyle rtmesi mmkn olmad gibi birbirlerinden etkilenmemi olmalar da mmkn deildir. AMALARIMIZ Dou ile Batnn etkileimi, tarihi sre iinde baz somut rneklerle kendini gstermektedir. Yenia Avrupasnn ekonomik, sosyal, siyasal ve dnsel deiiminin balad Ailk yer talya kent devletleridir. Hal seferleri ile balayan sreK T P
DNELM
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
303
te Dou ile ticareti sayesinde zenginleen talya kent devletleri, feodal ekonomik ve sosyal yapnn en erken zld yer olmutur. Bu ticaret sayesinde elde edilen sermaye ile kapitalist birikimin ilk rnekleri burada ortaya km, dolaysyla talyan ehir devletlerinin, uzun mesafeli bu ticareti, Roma mparatorluunun mirasndan ok 11.ve 12.yzyllardaki slam dnyasnn izlerini tamtr. Avrupann Ortaa yaad bu yzyllarda, Douda slam Rnesans yaanyordu. Bu etki, dncede olduu kadar ekonomik ve toplumsal hayatta da kendini gsteriyordu. Corafi keiflerden nce, Afrika ve Asyadan gelen ticari mallar slam lkelerinin iinden geerek, Avrupaya tanyordu. Bu ticareti slam dnyasnn tccarlar yapt iin vadeli sat, senetle mal teslimi gibi uygulamalar da ilk olarak slam corafyasnda ortaya kt ve buradan, nce talya kent devletlerine, sonra da dier Avrupa devletlerine yayld. Nitekim ticari ilemlerle ilgili Bat dillerine gemi olan slami kelimelerin varl da bunu dorulamaktadr. Batda bu ilemler, bankaclk sistemi iinde daha da gelitirilmitir.Ayrca Arap rakamlar, barut ve pusula da Dounun Batya armaanlar arasnda saylr. zellikle pusulann kullanm, corafi keiflerde Avrupallar iin hayati neme sahip unsurlardan biri olmutur. Bunlar zaman gelince bu defa Batdan baka yerlere aktarlmtr. Btn bu dn alnan mal ve deerler, Dou ile Bat arasnda kltrel etkileimin varln gstermektedir. Avrupann Doudan edindii ve corafi keifleri mmkn klan bilgi birikimi ve tecrbelerin ayr bir nemi vardr. Haritalarn yaplmas, limanlarn tespiti, Hint Okyanusundaki akntlar, rzgarlar, yldzlar, yn tespiti ile ilgili bilgi ve deneyimler Arap corafyaclar araclyla Batya aktarlmtr. slam araclyla, Batya tanan bir baka deer de, slam dnyasnda tannan, Yunan bilim ve felsefesidir. Batnn slam araclyla yeniden kefettii bu felsefe, Bat rnesansna giden sreci balatacaktr. Yine stanbulun Osmanllar tarafndan fethi zerine talyaya giden Rum aydnlar tarafndan getirilen antik dnem eserleri de, Roma kltrnn yeniden canlandrlmasnda etkili olmutur. Bylece antik Yunan felsefesi ve eserleri Avrupaya yaylmtr. Avrupadaki dnsel dnmn kaynaklar arasnda spanyadaki Endls slam etkisini de saymak gerekir. bn-i Sina, bn-i Rd gibi nemli slam filozoflarnn eserlerinin incelenmesi de dnm iin ihtiya duyulan birikime katkda bulunmutur. Ksaca Bat Avrupada yaanan bu byk dnmn temelinde Osmanlnn ve slamn izlerini grmek mmkndr. Bu dnmn ekonomik aya ise corafi keiflerle tamamlanmtr.
Osmanlda Bilim ve Avrupa Bilimi ile lk Temas

Osmanlda bilim hareketleri kendine zg bir geliim gstermitir. Balangta eski slam devletlerinin birikiminden etkilenerek oluan Osmanl bilimi ksa bir sre iinde eski bilim ve kltr evrelerini etkileyen nc bir konuma gelmitir. Daha sonra da 17.yy.dan itibaren Bat biliminin etkilerinin Osmanlda grlmesiyle birlikte yine Osmanl kanalyla slam lkelerini etkilemi olmas da Osmanlnn bu nc karakteriyle gereklemitir. Osmanl stlendii bu rol ile Dou ile Bat arasnda kendine zg bir sentez oluturmutur. Osmanllar bir yandan slam dnyasnn bilimsel ve kltrel birikimini koruyup yaatrken bir yandan da kendi deneyimleriyle bu miras zenginletirmilerdir. Bylece slam medeniyetinin eski merkezlerinin yan sra Bursa, Edirne, stanbul, skp, Saray Bosna gibi yeni kltr ve bilim merkezleri ortaya kmtr. Bu dnemde gelien Osmanl bilim ve kltr birok Ortadou, Kuzey Afrika ve Balkan lkesiyle gnmz Trkiyesinin de kltrel kimliini ve bilim mirasn oluturmutur.
304
Uygarlk Tarihi
Medrese: slam lkelerinde orta ve yksek retimin yapld eitim kurumlarnn genel ad
Osmanlda bilimsel faaliyetleri gerekletirmek, devlet ve toplumun ihtiyalarn karlamak amacyla medreseler kurulmutur. Medreseler dnda matematik, astronomi, tp gibi ilimlerin, usta-rak ilikisi iinde eitimini veren kurumlar da vard. ifahaneler ve muvakkithaneler, bunlar arasnda saylabilir. Bylece medreselerin dnda da ilmi ve kltrel faaliyetler srdrlmtr. Tp eitimi ve salk hizmeti veren darifalar, zaman tayininin yan sra matematik ve astronomi eitimi veren muvakkithaneler gibi kurumlar ile aktif ve dinamik bir ilim ortam oluturulmutur. Klasik dnemde yazlan bir ok eser medreselerin yan sra bu kurumlarda hazrlanmtr. Bu alanda III. Muradn emriyle stanbulda alan rasathaneden de sz etmek gerekmektedir. Bu rasathane slam dnyasnn en byk rasathanesi olarak planlanm ve zamann en gelimi astronomi cihazlaryla donatlmtr. Bir ktphanesi de bulunan rasathanenin banda Suriye ve Msrda eitim alan Trk asll Takiyddin El Raid bulunuyordu. 1573 ylnda faaliyete balayan rasathane, 1580 ylnda yklna kadar almalarn srdrmtr. Takiyddinin rasathanesinde kulland aletleri, Avrupal ada, nl astronom Tycho Brahenin 1576da kurduu rasathanesinde kulland aletlerle benzer zelliklere sahiptir. Ayn dnemde farkl corafyalarda benzer aletlerle rasat almalarna balanm olmas dikkat ekicidir. Bat Dnyas Batlamyusdan (2.yy), Kopernike kadar (16.yy), alarn llmesinde kirileri kullanrken; Takyeddin kirileri deil slam astronomi geleneine uyarak; sins, kosins, tanjant, kotanjant gibi trigonometrik fonksiyonlar kullanmtr. Ayrca gnein apojesini, Kopernik ve Braheye gre geree en yakn deerde hesaplamtr. Takyeddin, yeni rasat aletleri de icat etmitir. Bylece stanbul rasathanesinin kuruluundan sonraki faaliyetleri, slam astronomi almalarna en ileri gelimeyi salamtr. Osmanl biliminin zirvesini oluturan bu almalar; devlet adamlar arasndaki rekabet ve kskanlk yznden, dini bahaneler ileri srlerek yklmtr. Bu ykm, Osmanl ilim geleneinin duraksamasnn da balangc olmutur. Klasik dnem Osmanl bilim geleneinin olumasnda; zellikle medreselerin kurulmas, maddi destek, eserlerin telifi gibi pek ok konuda dorudan padiahlarn ve ayn zamanda dier devlet erkannn nemli katklar olmutur. mparatorluun en ihtiaml dneminde; en iyi eserlerini ortaya koyan klasik bilim gelenei, Osmanl eitim kurumlar ile slam bilim gelenei zerine kurulup gelimitir. Bu gelenek, Osmanlnn Bat ile temas sonrasnda da yaam ve 19.yzyln ikinci yarsna kadar baz temel unsurlaryla devam etmitir.
Avrupa Biliminin Osmanl zerindeki zleri

Geni bir corafi alana hkmetmesi ve Bat Avrupa lkeleriyle snr komusu olmas dolaysyla Osmanl Devleti, Bat dnyasndaki gelimelerin dnda kalmamtr. Dolaysyla Bat Avrupa lkelerinde yaanan deiimin izlerini ve etkilerini Osmanl Devleti zerinde grmek mmkndr. Bat bilim ve teknolojisinin yayld ilk yer Osmanl corafyasyd. Osmanllar, Avrupadaki keifler ve icatlardan haberdard. Ancak, Osmanllar hem askeri adan, hem de sahip olduklar kltrel kimlikle manevi adan kendilerini Avrupallardan stn gryorlard. Osmanllarn Bat bilim ve teknolojisi karsndaki tutumu, gl bir mparatorluun kendi nfuz alan dndaki gelimeler karsnda taknd seici tavr eklinde yorumlanmaktadr. Bylece Osmanl asndan seici bir transfer sreci balayacaktr. Avrupa biliminin alnmas konusunda seici davranlmasnn bir nedeni de Osmanl eitim sistemi ve ekonomik yeterlilikti. Doal olarak ykselme dneminde
305
Osmanllar, Baty takip etme ihtiyac duymadlar. Ayrca Batdaki yeniliklere kar da tedbirli davrandlar. Osmanllar, ancak Sanayi Devrimi ile Avrupann alamayan ykseliini fark etmilerdir. Bu seici transfer sreci iinde Osmanllar, 15. yzyldan itibaren zellikle ateli silahlar, haritaclk ve madencilik alannda Avrupa teknolojisinden yararlanmaya balamlardr. 16.yzylda Osmanl haritacl Piri Reisin eserleriyle gelimitir. Piri Reis 1513te izdii byk lekli dnya haritasn, Kristof Kolombun Amerika haritas ile Avrupa ve slam haritalarndan yararlanarak hazrlamt. Piri Reis, ikinci haritasn 1528de Kanuni Sultan Sleymana sunmutur. Bir paras gnmze gelen bu harita Kuzey Atlas Okyanusu ile Kuzey ve Orta Amerikada yeni kefedilen yerleri iine alyordu. Yine Piri Reisin denizcilik ve deniz astronomisi hakknda kendi gzlemlerine yer verdii; Dou ve Bat kaynaklarndan yararlanarak hazrlad Kitab- Bahriye adl eseri Akdeniz ve Ege Denizinin harita ve izimlerini de ieren nemli bir eserdi. Deniz corafyas konusunda ne kan bir dier isim de Seydi Ali Reisdir. Uzun deniz seyahatlerini, Hint Okyanusundaki gzlemlerini astronomi ve corafi bilgilerini kaleme ald el-Muhit adl trke eseri olduka nemlidir. 16.yzylda kaleme alnan, Muhammed b.Emir el-Suudi el Niksarinin Tarih-i Hind-i Garbi adl eseri ise Amerikadan ve corafi keiflerden bahsetmektedir. spanyol ve talyan kaynaklardan yararlanlarak yazlan eserde Kolomb, Balboa, Magellan, Cortes ve Pizarronun keifleri anlatlmaktadr. Bu eser, Avrupallarn gerekletirdii corafi keifleri Osmanllarn yakndan takip ettiinin ve corafi eserlere verdii nemin bir gstergesidir. 17.yzyla gelindiinde ise Bat ve Dou kaynaklarndan yararlanlarak hazrlanan Katip elebinin eseri Cihannma dikkat ekmektedir. Osmanl corafyas ve kltr tarihi bakmndan nemli olan bu eserden baka Katip elebinin baka eserleri de vardr; bunlar arasnda Avrupal yazarlarn tarih ile ilgili eserlerinin evirileri dikkat ekmektedir. Sonu olarak Piri Reis ile balayan Osmanl Corafyacl Cihannma ile gelimi ve bu akm 19. yzyla kadar devam etmitir. zellikle 17.yzyldan itibaren Avrupa dillerinden tercme edilen bilimsel eserler ne kmaktadr. Bu tercme eserlerle, Osmanl bilim dnyasna, Batl kavramlar girmeye balamtr. unu da belirtmek gerekir ki Kopernikin gne merkezli kuram Avrupada byk tartmalara yol aarken, Osmanlda olumlu bir yaklamla teknik bir detay olarak ele alnmtr. slam inancnda bu konuya ters den bir anlayn olmamas bunda etkili olmutur. Bu konuda din ve bilim atmas yaanmamtr. Batda ise kilise retilerine ters olduu iin kabul grmemitir. Ancak bilimsel gelimelerin nn kesmek mmkn olamayacak; Papann bilim zerindeki basksna ramen, Kilise otoritesi reddedilerek bilimin gelimesinin n alacaktr. Ksaca slam, bilimle at-
Resim 11.3 Piri Reisin Dnya Haritas
306
Uygarlk Tarihi
mazken; Hristiyan reti bilimle atyordu ve Bat dnyasnda bu eliki Katolik Kiliseye kar klarak ald. Avrupadaki ilmi ve corafi gelimelerden haberdar olan Osmanllar, zellikle 17.yy. sonlarndan itibaren bat bilim ve teknolojisine daha fazla ilgi duymaya baladlar. Bylece klasik dnemde uygulad, seici bilgi transferinden de uzaklatlar. 18.yzyla gelindiinde ise Avrupa bilimi kadar, kltr ve yaants da ilgi uyandrmaya balad.
KLTREL ETKLEM
AM A
Osmanl kltrnn Avrupay nasl etkilediini deerlendireceksiniz.
Ayn corafyada yaayan; birbirleriyle siyasi ve ticari ilikiler iinde bulunan Osmanl Devleti ile Avrupa devletlerinin kltrel etkileimi kanlmazdr. Ancak Klasik Dnemde Osmanllar, Dar l Harb olarak nitelendirdikleri Hristiyan dnyasnn kltr etkilemesinden mmkn olduunca uzak kalmlard. Bunda siyasi g ve otoritesinin zirvede olmasnn yan sra gayrimslimleri taklit etmeyi kfrle edeer gren bak asnn da rol vard. Bu anlayn deiimi ise Karlofa Antlamas (1699) ile balayacaktr. 18.yzyldan itibarende Bat beenilen ve dolaysyla da taklit edilen bir kltr haline gelmitir. Batdan ilk aktarmlar teknik alanda ve silahlarda olmutur. Devletin en temel grevi kendini ve halkn korumak olduundan, savunmaya ynelik teknik yeniliklerin alnmas ncelikli olmu, ayr bir nem tamtr. Ayrca slam anlay da bunu destekliyor; dman yenmek iin onun silahn ve uygulad yntemi taklit etmenin dine aykr olmadn kabul ediyordu. stelik reform yanls slam ulemas slam toplumunun yararna olacak ve devamn salayacak her trl bilim ve teknik gelimeleri bu balamda deerlendiriyordu. Nitekim Osmanllar, eitli milletlerden gelen sanatkar, mhendis ve tabipleri gruplar halinde tekilatlandrm; sarayda Efrenciyan adyla ayr bir dairede toplanan bu meslek erbabnn bilgi ve deneyimlerinden yararlanmtr. te yandan Fatih Sultan Mehmed, saraynda Rum ve talyan alim ve sanatkarlar himaye etmi; Yunan ve Latin klasik eserlerinden oluan bir saray ktphanesi kurmutu. Gentile Bellininin hkmdarn portresini yapmas; Leonarda da Vinci gibi rnesans dneminin nemli sanatlarnn Osmanl padiahna byk projeler -kpr ve inaat gibi- sunmas , rnesansn kltr etkileri olarak deerlendirilebilir. ki kltr arasnda ticaret yoluyla balayan ekonomik ve sosyal iletiim de kltr aktarmn kolaylatrc bir etki yapmtr. D ticarete ak liman ehirlerinde bu deiim daha aktr. ki kltr arasnda arac gruplarn varl, srgn, g, din deitirme, yabanc uzmanlarn istihdam da kltrel etkileimi hzlandrc bir rol oynamtr. Nitekim Klasik Dnemde, Osmanl topraklarna gelen gmenler ayn zamanda kltr taycs olmulardr. zellikle 1492de spanyadan kovulan Yahudilerin Osmanlya g, tekstil, silah yapm gibi alanlarda teknoloji transferine yol amtr. Ticari ilikiler, Osmanl ile talya kent devletleri arasnda dier Avrupa devletlerine gre daha erken balamtr. Bu ilikiler teknolojik alanda baz alverilere de vesile olmutur. II. Bayezid, byk yelkenli gemilerin yapm iin Cenevizden mhendisler getirtmitir. Denizcilik alannda talyan kentlerinin teknik deneyimi ileri dzeyde idi ve donanmasn glendirmek isteyen Osmanl Devleti de bu tec-
307
rbeden yararlanmasn bildi. Osmanl denizcilik deyimlerinin talyanca kkenli olmas bunu gstermektedir. Ticaretle balayan kltrel etkileim 15.yzyldan itibaren kendini gstermektedir. talyanlardan sonra, 16-18. yzyllarda Fransz etkisi grlecektir. Dier Avrupallarn da liman ehirlerine gelip yerlemesiyle zellikle 19.yzylda giderek artan ticari ilikiler sonucunda Osmanl yksek snf tarafndan Avrupa yaam tarz taklit edilmeye balanacaktr. Tanzimatn ilanyla (1839) Batnn kanunlar ve idari usulleri de Osmanlya girmitir.
Avrupa Kltrnde Osmanl Etkisi

Osmanl ve Avrupann bir arada yaamasnn doal bir sonucu olarak Avrupa kltrnde de Osmanl etkisi kendini gstermitir. 1482den balayarak 16.yy. sonlarna kadar, Avrupa saraylarn ziyaret eden Osmanl elilerinin kyafetleri ve davranlar byk ilgi uyandrm, bu lkelerde bir Trk modasn balatmtr. Osmanl elilerine Avrupal halk da byk ilgi gstermitir. zellikle elilerin geli-gidilerinde halk sokaklarda birikerek, Osmanl eli alaylarn ilgiyle izlemitir. Bu gsterili elilik alaylar, Batl ressamlarn tablolarna da yansmtr. 16.yzylda Fransz elilerinin sk sk stanbulu ziyareti, Osmanllarn yaamn ve kltrn tanma ve ayn zamanda Osmanl stnlnn srlarn renme isteinden kaynaklanyordu. Bylece Avrupa saraylarnda bir Osmanl-Trk modas balamtr. Klk kyafetleri kadar Osmanllarn kulland eyalarda ilgi ekiyordu. rnein Bat Anadolu hallarn kullanmak Avrupa saraylarnda moda olmutur. Bir lks maddesi olarak ithal edilen Osmanl hallar ylesine deerliydi ki sadece demede deil, masa zerinde de kullanlyordu. Osmanl hallarndaki zengin renk ve motifler Avrupal ressamlarn tablolarna da yansyordu. Alman, talyan ve Hollandal ressamlar (Lotto, Carpaccio, Holbein ) hayran kaldklar Trk hallarn resmediyorlard. Osmanlnn Avrupa zerindeki bir dier etkisi de tekstilde kendini gstermitir. Dokuma, desen ve boyama teknii bakmndan Avrupa ipekli ve pamuklu sanayisinde Osmanl izlerini aka grmek mmkndr. Nitekim 1700lerden sonra pamuklu kuma kullanmnn artmas ve halka inmesiyle, Avrupa devletleri Dou mamullerini taklit eden bir pamuklu sanayi oluturmutur. te yandan Osmanl kltr Avrupallarn sosyal yaamn da etkilemi ve Avrupallar taklit yoluyla Osmanldan kahvehane kltrn almtr. Kahvehaneler, Osmanl toplumunda bir araya gelme, toplanma ilevini stlenmilerdi. Osmanl etkisiyle 1660larda Marsilyada kahvehaneler yaygnlamtr. 1669da Parise giden Osmanl elisi Sleyman Aa ile kahve kltr Avrupada moda olmutur. 18.yzylda ise kahvehaneler Avrupa ehirlerinin vazgeilmez bir sosyal kurumu haline gelecektir. Askeri alanda da etkileim sz konusudur. Kanuni Dneminde Osmanllar Avrupadan ileri bir topuluk tekilatna sahiptiler. Daha 1389da I.Kosova Savanda Osmanllarn top kulland kesin olarak bilinmektedir. Bu tarihten itibaren gelitirilen topuluk, Fatih Sultan Mehmet ile yeni bir dneme girmitir. stanbulun surlarn dvmek iin Fatihin Macar top ustas Urbana dktrd toplar o zamana kadar grlmemi byklkte toplard. Toplarn kullanm, Avrupada feodal kalelerin yklmas ve merkezi monarilerin kurulmasnda byk rol oynad. Osmanllarn 16 yzyldaki askeri zaferleri, Avrupallar derinden etkiledi ve onlar Osmanl ordusu ve sava yntemi hakknda aratrmalar yapmaya itti. 17. yzylda bu konuda verildi.
308
Uygarlk Tarihi
Askeri alanda Osmanlya stnlk salayan bir baka zellik ise Osmanl ordusunun manevra kabiliyeti yksek askeri bir gce sahip olmasyd. Osmanl ordusundaki hafif svarilerin, tmarl sipahilerin ve hafif piyadelerin ileri manevra gcyle saladklar avantajn farkna varan Avrupallar, Osmanly rnek aldlar ve askerlerinin manevra kabiliyetini arttrmak iin piyadelerinde zrh kullanmn azalttlar. Ayrca sava srasnda askerleri cesaretlendiren ve kar tarafn psikolojisini olumsuz etkileyen Osmanl mehterhanesi de Avrupallarn ilgisini ekmi; Osmanl mehterhanesini taklit eden Avrupallar, kendi askeri bandolarn oluturmulardr. te yandan Osmanllarn Avrupada hzla ilerlemesi 16.yzylda Almanyada bir korku yaratmt. yle ki Osmanl tehlikesine kar Trk an adeti balatlmtr. Gnn belli saatlerinde kilisede anlar alnarak, Hristiyanlar, Trk istilasna kar duaya arlyorlard. Yine ilk gazete de (Newe Zeitung) 1502de Trklere ait haberler iin karlmtr. Luther, Osmanl aknlarn doal afetlere benzetiyor ve Tanrnn bir cezas olarak deerlendiriyordu. Trklere kar direnme konusunda risale yazan Luther, Trkleri eytann hizmetkar olarak gryor, deccal olarak tasvir ediyordu. 1529da Osmanllarn Viyanay kuatmalar zerine Luther, Avrupa Devletlerini aralarndaki sava sonlandrp, Trklere kar birlik olmaya aryordu. Bununla birlikte 17.yzyla gelindiinde Osmanl Devleti, Avusturya karsnda yenildi. 1593-1606 savanda Osmanlnn baarsz olmasnn temel nedeni, Avusturyann ordusunu ve kalelerini ateli silahlarla donatm olmasyd. Ateli silahlarn stnl bir dnm noktas oldu ve artk 17.yzylda Osmanl, Avrupa karsndaki stnln kaybetmeye balad. Bundan sonra ekonomik, teknolojik ve askeri alanda Batnn ilerleyii balad.
Avrupaya Bir Model Olarak Osmanl Siyasal Rejimi

Yenia Avrupasnda, siyasal yapda gerekletirilmek istenen temel hedef, merkezi monarileri kurmakt. Bu konuda da Osmanl Devletinin merkezi-mutlak rejimi rnek olmu, incelenmi ve eitli eserlere konu olmutur. Siyaset biliminin kurucusu kabul edilen Machiavelli (1469-1527) Prens adl eserinde talyann siyasal birliini nasl salayaca sorununa zm nerileri getirirken Osmanl Devletini rnek olarak gstermitir. Osmanl Devletinde tm lkenin tek bir efendiye tabi olduunu, grevlilerin padiahn kulu olup varln ona borlu olduunu ve yalnz ona itaat ettiini; dolaysyla da d glerin ieriden bir ibirliki bulmasnn mmkn olmadn belirtmitir. Ayrca Machiavelli, bir devletin farkl bir lkede kalc olmasn, kendi halkndan bir ksmn oraya yerletirmesine; yerli halk ise ho tutmasna; kanunlarn deitirmemesine ve ikayetlerine kulak vermesine balamaktadr. Byle davranld takdirde o lkenin, yeni ynetimi benimseyeceini belirtmektedir. Bu da Osmanlnn fethettii topraklarda uygulad bir siyasettir. Fransz siyaset teorisyeni Bodin de eserinde Osmanl Devletine zel bir yer ayrm; Osmanl siyasal rejimini Bat monarisiyle karlatrmtr. Fransz monarisinde tebann hkmdarn kanunlarna; hkmdarn da doann kanunlarna itaat ettiini vurgulayan Bodin, Osmanl monarisinde ise hkmdarn, tebasnn mallarna ve ahslarna hakim olduunu belirtmitir. Bodin Osmanl padiah Kanuni Sleyman despot bir efendi olarak gryordu. Buna karlk Francois de Bellefort ise Fransz krallarna, Kanuni Sultan Sleymann adaletini rnek almalarn nerecektir. Avrupann kaps saylan Belgradn Kanuni Sultan Sleyman tarafndan fethi(1521), ardndan Moha Zaferi (1526) ve Macaristann fethi Osmanl ve Avrupa
309
tarihinde bir dnm noktas olarak kabul edilmektedir. nk o zamana kadar Macar krall Avrupann kalkanyd. Bundan sonra ise Osmanl gc ve korkusu, Avrupa politikasnn belirleyicisi olmutur. Kanuni Sultan Sleyman, yarm yzyla yaklaan saltanat ve Avrupa politikasnda oynad belirleyici rol nedeniyle Batda en ok sz edilen hkmdardr.16.yzyl Avrupal siyaset yazarlar genel olarak Aristonun tiranlk ile ilgili fikirlerinin etkisinde kalarak, Osmanl hkmdarn meru dayana olmayan, kanun ve kural tanmayan keyfi bir tiran olarak nitelendirdiler. Bu yaklam, Osmanl rejimini belirleyen eski Hind-ran devlet geleneini tanmamaktan kaynaklanyordu. Bu pratik devlet geleneinde hkmdarn otoritesi bizatihi devletti; dolaysyla lke-toprak, tebaa-retici snflar bu otoriteyi srdrmede arat. Ancak otoritesi bu unsurlarn maddi gcne bal olduundan tebasn adaletle ynetirdi. Sonuta mutlak otorite adaletin salanmas iin gerekli idi. Yani mlkn temeli adaletti. Nitekim bu ayrm fark eden O.G.Busbecq 1555te Osmanl mparatorluuna eli olarak geldiinde nemli gzlemlerde bulunmu ve kul sisteminin Osmanl mutlak rejiminin temel bir kurumu olduunu vurgulamtr. 18.yzyla gelindiinde ise Akl ann siyaset teorisyenleri, Osmanl rejimini Dou Despotizmi iinde deerlendirmilerdir. Bu siyasi rejim, Fransz Aydnlanma dnrlerinden Montesquieunun ileri srd gibi corafi koullarn bir sonucu veya Ortadou imparatorluklarnn bir gelenei deil, Osmanl- Avrupa mcadelesinin bir sonucu idi. Osmanl, Avrupada bir lm kalm mcadelesi veriyordu. 14.yzyl ortalarndan balayarak birok kez dzenlenen Hal seferleriyle Balkanlardan karlma tehlikesiyle kar karya kalmt. Bu siyasal koullarn doal bir sonucu olarak, lkesinin birliini korumak amacyla merkezi gcn arttrma yoluna gitti. Bu ama dorultusunda Osmanl toplumu bir ordu gibi rgtlendi. mparatorluk kaynaklar kontrol altna alnd. Her trl kaynak tek bir otoritenin mutlak iradesi altnda birletirildi ve sonuta Dnya imparatorluuna doru giden yolda gerekli hazrlklar tamamlanm oldu. nl sosyolog Max Weber ise Osmanl rejimini determinist bak asyla keyfi sultanlk olarak nitelendirmitir. Hkmdarn otoritesini snrlayan bir asiller snfnn veya temel bir kanunun olmamasn, Osmanl padiahn, Avrupal hkmdarlardan ayran en temel fark olarak grmektedir. Oysaki 14.ve 15. yzyllarda ulardaki gazi ailelerinin varl; slam temsil eden ulema; ayrca rfi kanun rejimi ve brokratik kurallar padiahn otoritesini snrlayan unsurlard. Osmanl siyasal rejimine kar bir baka bak as ise K.Marx ve F.Engelsin Asya retim tarz ad altndaki yaklamlardr. Askeri snfn kyllerin art retimine zorla el koymalar biiminde yorumlanan bu anlay vaktiyle Osmanl idaresi altnda bulunmu olan milliyeti Balkanl tarihiler tarafndan resmi tarih gr olarak benimsenmitir. te yandan Fransz Annales Ekol ile tarihin; toplumsal, ekonomik ve corafi koullarla birlikte deerlendirilmeye balanmasyla Osmanl tarihinin de daha tarafsz bir ekilde incelenmesi mmkn olmutur. Ancak yine de Osmanl gereklerini baz sosyolojik soyutlamalara veya belli doktrinlere gre yorumlayan almalara rastlanmaktadr. Sonu olarak, Osmanl tarihi ile Avrupa tarihi birbirine paralel gelimi; ayn corafyada bir arada yaam toplumlarn tarihidir. Bugn Balkan dillerinde yaayan 6000e ulaan Trke kelimelerin varl kltrel etkileimin ak bir gstergesidir. Gneydou ve Dou Avrupada yerlemi ve 500 yl yaam bir devlet olan Osmanl devleti hi kukusuz bu corafyada sadece siyasi deil kltrel anlamda da derin izler brakmtr.
310
Uygarlk Tarihi
Dini Hogr Konusunda Osmanl ve Avrupa

AM A
Dini Hogr konusunda Osmanl ve Avrupa devletlerinin bak alarn reneceksiniz.
Anadolunun batsnda kurulup Rumelide hzla ilerleyen Osmanl Devleti stanbulun fethi ile bir dnya devleti kimlii kazand. Dou Roma mparatorluu tarihe karrken Hristiyanln doudaki son kalesi olan stanbulun Osmanl hakimiyetine gemesiyle Osmanl Devleti, zellikle Avrupa siyasetinde birinci derece rol oynamaya, sz sahibi olmaya balad. Bir slam devleti olan Osmanl Devletinin sistemli fetih politikas, gaza anlayyla gerekletirildi. Fethin hemen ardndan uygulanan iskan siyaseti ile de bu topraklar vatan olarak benimsediini ve kalcln gstermi oldu. Fethedilen topraklarda yaayan gayrimslim halkn yerlerinde kalmalarna izin verildii gibi her trl can ve mal gvencesi de teminat altna alnyordu. Ayrca din ve geleneklerini yaama zgrl de tannyordu. Bu temel hak ve zgrlkler devlet gvencesi altna alnarak gayrimslimler devlete zimmetlenmi saylyordu. Gayrimslimler iin kullanlan zimmi kavram da buradan geliyordu. Grld gibi Osmanl Devleti, fethettii topraklar zerindeki gayrimslim halkn can ve mal gvenlii ile din ve vicdan zgrln salama ykmlln zerine almt. Hemen unu da belirtelim ki din ve vicdan zgrl sadece inan ve ibadet ile snrl deildi. Gayri Mslimlerin evlenme, boanma, vasiyet, miras gibi her trl ilemlerde kendi hukuklarna tabi olmalar da sahip bulunduklar din ve vicdan zgrlnn bir gerei olarak kabul edilmitir. Ksaca gayrimslimlere yaantlarn kendi dini ve hukuki esaslarna ve geleneklerine gre dzenleme imkan tanm, hukuki zerklik verilmitir. Fatih Sultan Mehmed, stanbulu fethettikten sonra Hristiyanlardan patriklik makamna birini semelerini istemi, rahipler ve yerli halk tarafndan patrik seilen Gennadiosua patriklik asasn ve tacn bizzat kendisi vermitir. Ayn anlayla Yahudi cemaatine de havralarna sahip olma hakkn tanmtr. Benzer ekilde Ermeni cemaatinin bana da bir patrik tayin edilmitir. Bylece en temel hak olan inan ve ibadet zgrl salanrken cemaatler arasnda bir denge de kurulmutur. Ayrca Mslmanlar ile gayrimslimlerin de birlikte uyum iinde yaamalar salanmtr. Patrikliin devamna izin vererek sosyal dengeyi salayan Fatih Sultan Mehmed,ayn zamanda Katolik dnyasna kar siyasi bir zafer kazanmtr. Ortodoks Hristiyanlarn, stanbul Patrikhanesi kanalyla himaye ederek; Rumlar ve dier balkan Hristiyanlar zerindeki Katolik-Latin nfuzunu nlemeyi hedeflemitir. Bylece Dou ve Bat kiliselerinin birleme ihtimallerinin n tamamen kesilmi oluyordu. Gayrimslimlere tannan hak ve zgrlkler konusunda bir rnek vermek gerekirse; stanbulun fethinden sonra Galata zimmileri ile yaplan ve gnmze kadar gelen anlamada, kiliselerine el konulmayaca, mescid haline getirilmeyecei, ibadetlerine karlmayaca ve hibir zimminin Mslman yaplmayaca belirtiliyordu. Ayn dneme ait bulunan metropolit beratnda da ruhani reislerinin bundan nce nasl metropolitlik yapyorlarsa ylece devam etmelerine izin veriliyordu. Grld gibi gerek Galatallar ile yaplan anlamada gerek metropolit beratnda ayin ve erkann ve metropolitliin eskiden nasl yaplyorsa aynen devam etmesi taahht altna alnyordu. Daha nceki uygulamann devam ile Bizans dnemindeki haklar da korunmu ve srdrlmtr. Btn bu rnek ve uygulamalar Osmanl ynetiminin dier din mensuplarna olan hogrl tavrn gzler nne sermektedir.
311
Bir karlatrma yapmak gerekirse ayn dnemlerde Hristiyan Bat Avrupada brakn baka dine mensup olmay Hristiyan olup da Katolik olmayanlara kar bile yaam hakk tannmyordu. Katolik Kiliseyi eletiren Luther papalk tarafndan aforoz edilirken mparator tarafndan da sapkn (din d) ilan ediliyordu. Avrupada Protestanlar youn bir bask altnda tutulup zulme urarken, Osmanl ilerleyii ile Protestan halk, Osmanl himayesinde rahat bir nefes alabilmitir. Hogr temeline dayal dini inan ve geleneklere saygl Osmanl ynetimi Balkanlarda her zaman tercih edilir olmutur. Nitekim stanbulda Papazlarn ve halkn dile getirdii Latin apkas yerine Trk sar grmeyi tercih ederiz ifadesi bu gerei aka ortaya koyuyordu. nk stanbulun Ortodoks halk 1204-1261 yllar arasnda yaadklar Latin zulmn ve vahetini unutmamt. Kendi din mensuplarna bile acmaszca davranan ve kyasya mcadeleye giren Avrupal devletler baka dinden olanlara ise hi yaama hakk tanmamlardr. Kastelya Kraliesi ile Aragon Kralnn g birlii yaparak spanyada 1492de yaynladklar kararnamede; Yahudilerin ya din deitirmeleri ya da lkeyi terk etmeleri isteniyor, terk etmezlerse ldrecekleri bildiriliyordu. Youn basklara maruz kalan Yahudiler de dinlerini yaayabilecekleri en gvenli lke olarak Osmanl topraklarn grmler ve buraya g etmilerdir. Btn bu rnekler Osmanl hogrsnn boyutlarn gstermesi asndan nemlidir. Ayn ekilde Avrupada srekli basklara maruz kalan Bogomil Mezhebi mensubu Bosnallar ve Arnavutlar Osmanl hogrsnden etkilenip Mslman olmulardr. spanyadaki son slam devleti olan Grnatann yklmasyla Endlsl Mslmanlara uygulanan bask politikas da Katolik Bat Avrupann kendi inanc dndaki din ve mezheplere hibir ekilde yaam hakk tannmadnn bir baka rneidir. Bu dnemde Hristiyan Bat Dnyasnda Mslmanlarn inanlarn yaayarak var olmalarna izin verilen tek yer Venedikte yetmi kadar Osmanl tcaaarnn misafir edildii Fondoca dei Turchi adyla geen blgedir. Fransa, spanya ve talyada ise Osmanl Devletinin hkm srd 600 yllk dnemde kaytlara gemi herhangi bir aznl bulamyoruz. Osmanl ynetiminde farkl dini ve etnik guruplara; Rum, Ermeni, Yahudi, Mslman cemaatlere inanlarn zgrce yaama konusunda eit haklar tannm ve bu eitlilik bir zenginlik olarak alglanmtr. Osmanldaki bu uygulanmann rneine ayn dnemde Bat Avrupada rastlayamyoruz. Bu balamda deinilmesi gereken bir baka rnek de corafi keiflerle Amerika Ktasna giren spanyollarn nka ve Aztekleri de zorla Katolikletirme politikasdr. Ayn zamanda bu eski ve kkl uygarlklara ait sanat ve mimar eserlerinin yerle bir edildiine, hazinelerinin de Avrupaya tandna tank oluyoruz. Corafi keiflerle gidilen yerlerin yer alt ve yer st kaynaklar ile insan gc kle olarak smrlyordu. Avrupallarn hedefleri arasnda deien ekonomik yapy ayakta tutmak iin kaynak aray olduu kadar, Katoliklii yaymak da vard. Bundan dolay keiflerle salanan zenginlik Avrupada Hristiyanln zaferi olarak grld. Osmanl Devletinde farkl din mensuplarna geni bir hogr ile inanlarn yaama hakk tannrken Bat Avrupada ayn dinde olanlar arasnda bile kyasya mcadeleler yaanyordu. Yenia Avrupa tarihi bir bakma mezhep savalarnn tarihidir. Bu tarihlerde Avrupa iin din ve mezhep zgrlnden sz etmek mmkn deildir. Ancak youn mcadelelerden sonra baz haklar elde edilecek ve mezhep savalar Protestanlarn zaferi ile sonulanacaktr. Ancak bu zaferin, aslnda burjuvazinin bir zaferi olduu da unutulmamaldr. Deien ekonomik yap iinde ykselen snf olarak hakim bir konuma gelen burjuvazinin temel amac, devletin denetiminde olan yeni bir kilisenin/mezhebin
312
Uygarlk Tarihi
rgtlenmesiydi. Nitekim Katolik Kiliseye ynelen eletiriler, burjuvazi tarafndan benimsendi ve desteklendi. Burjuvazi kendi ekonomik ve siyasi geliiminin nndeki engelleri kaldrma amacyla yeni bir dnya gr/ideoloji yaratma abasndayd ve bu yndeki btn eilimleri destekledi. nk merkezi mutlak ynetim yaps ve devlet denetimindeki kilise rgtlenmesi karlarna daha uygun dyordu. Bir maln fiyatn diledii gibi arttrmasn engelleyen Katolikliin adil deer kuram burjuvazinin iine gelmiyordu. Zamann dini ayinlerde harcamak ve parasn da kiliseye kaptrmak istemiyordu. Bu nedenle Katolikliin dnda ki mezhepler desteklendi. Pek ok yerde kapitalist birikime Kalvinizm araclk etti. Btn bunlardan ulatmz sonu udur ki Bat Avrupada yeni mezheplerin ortaya knn tarihsel arka plannda yatan gerek, inan zgrlnden ok ekonomik ve siyasal g elde etme ve bu gc srdrme isteidir. Bununla birlikte yaanan mcadeleler sonunda elde edilen haklarla, doal olarak din ve vicdan zgrl konusunda da yol alnm oldu ve 18.yzyla giden srecin hazrlk evresi bu ekilde tamamlanm oldu.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Dini hogr konusunda Osmanl Devletinin tutumu nedir?
DNELM S O R U
Sanatta Osmanl-Avrupa Etkileimi

Osmanl ve Avrupa arasndaki etkileim sanat alannda da karlkl izler brakmtr. Siyasal ilikilerin yan sra Bat ile kltr alveriine giren ilk Osmanl padiah O R U Fatih Sultan SMehmet olmutur. Antik tarihe ve kltre ilgi duyan Fatih, ktphanesini tarih, corafya, tp, felsefe konularnda yazlm ok eitli dillerdeki eserlerle doldurmutur. Astanbulda yaayan gayri Mslim ve Avrupal bilim adamlaryla DKK T ve tccarlarla iliki iinde bulunan Fatihin ktphanesinde, talyan ve Katalan haritalaryla; talyan sanatlarn mitolojik konulu gravrleri de yer alyordu. SIRA SZDE te yandan rnesans sanatna kar da ilgisiz kalmayan Fatih Sultan Mehmed, talyan sanatlarna (Costanzo da Ferrara, Gentile Bellini) kendi madalya ve portrelerini yaptrarak,AMALARIMIZ otoritesini gstermek; kendi imparator imajn Avrupaya yaygcn ve mak istedi. Bu portreli madalyalar 15 ve 16.yy Rnesans Avrupasnn diplomatik ve kltrel etkileiminin de bir rneini oluturdu. Bununla birlikte talyan sanatlar da (Bellini, Antonio A P K T Pisonello, Vitello Carpaccio, Bernerdina Pintura vb.) resimlerinde Trk figrlerine, giysilerine, Trk desenlerine ve hallarna yer verdiler. Bu dnemde Osmanl padiah portrelerine Avrupada byk ilgi duyulmaya baland. OsmanlY saray hayat da Avrupallarn ilgi oda haline geldi. Fatihin lTELEVZ ON mnden sonra yaanan taht mcadelesinde Cem Sultan, Osmanl ile Avrupa diplomasisinin merkezine yerleirken, onun Avrupadaki maceral yaam da eitli eserlere konu oldu. NTER ET Kanuni SultanNSleyman dnemine gelindiinde fetihlerin ilerlemesi, Avrupa ile artan siyasi ve ticari ilikiler, kltrel etkileimi arttrd ve bu etkileim sanata da yansd. Bu dnemde Avrupa sanat zerinde Osmanl etkisi iki ekilde ortaya kt. Bunlardan biri, Osmanl ilerleyiine ve stn otoritesine kar duyulan korku ve tepki ile retilen eserlerden oluurken; dieri ise Osmanl ykseliini anlamaya ve Osmanl kltrn tanmaya ynelik verilen daha nesnel ve bilimsel almalar ile sanat eserlerinden oluuyordu. 16.yzylda Osmanllar, Avrupadan silah ve teknik malzemeler alrken; Osmanl kumalar, hallar, seramikleri, ebrular ve deri ciltleri de Avrupa pazarlarnda alc buluyordu. Bu Osmanl rnlerine ylesine bir talep vard ki bu talebi karlamak iin Avrupada Osmanl hallarn ve seramiklerini kopya eden atlyeler kurulmutu.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
313
Kanuni Sultan Sleyman Avrupada en ok resmi yaplan Osmanl padiahlarndan biri oldu. phesiz bu, onun Avrupa siyasetinde yarm yzyla yakn bir sre oynad etkin rol ile ilikilidir. zellikle Viyana kuatmas sonrasnda Avrupada, Kanuni Sleymann portreleri yaygnlat. Venedikli nl sanat Tiziano padiahn bst portresini yapm; Alman ressam Albrecht Drer de daha 1526 ylnda Kanuninin portresini izmiti. Bu ayn zamanda bir otoritenin sanat yoluyla gsterilmesiydi. Nitekim portresini yaptran Fatih Sultan Mehmetin egemenlik anlayna benzer ekilde Kanuni Sultan Sleyman da Avrupa hkmdarlarna stnln gstermek iin Batllar gibi bir imparatorluk tac takacaktr. Kanuni Sultan Sleyman fetihleri ve yaantsyla Avrupay ylesine etkilemitir ki ok sayda edebi esere, bale ve operaya esin kayna olmutur. Padiahn bizzat kendisi, ei Hrrem Sultan, sadrazam brahim Paa ve ehzadesi Mustafa eitli eserlere konu olmutur. Fransz yazar Gabriel Bounin kaleme ald La Sultana adl trajedisinde, ehzade Mustafann ldrlmesini ilemitir. nl spanyol yazar Cervantesin de Trkleri konu alan eserleri (La Gran Sultana, El Trato de Constontinopli) vardr. Btn bu rnekler Osmanl saray yaamnn Batda ilgi oda haline geldiinin bir gstergesidir. 16.yzyldan sonra Avrupayla diplomatik ilikilerin artmas, kltrel etkileimi hzlandrmtr. Bunun sonucunda 17.yzylda Avrupada daha gereki bir Trk imaj olumutur. Bunda Osmanl Devletine gelen elilik heyetine elik eden ressamlarn yapt resimlerin etkisi vardr. Resmi trenler, padiah ve ailesi, Osmanl kyafetleri ve gnlk yaam sklkla resmedilmitir. ngiliz Bykelisi Sir Paul Rycaut, stanbulda kald 1661-1668 yllar arasndaki gzlemlerini kaleme ald eserini 1668de Londrada yaymlamtr. Bir ok dilde baslan bu eserde Rycaut, Osmanl devlet rgt ve gnlk yaamyla ilgili bilgiler vermi, Osmanl kyafetlerinin izimlerini yapm ve dnemin padiah IV. Mehmetin portresini de eserine eklemitir. Bununla birlikte Osmanl Devletinden Avrupaya giden elilerin de kltrel etkileimde pay vardr. Osmanl elilik heyetlerinin Avrupa da zel bir ilgi ve merak uyandrd bilinmektedir. zellikle Osmanl kyafetleri ilginin odak noktasyd. Nitekim 1610 ylnda Fransada sahnelenen bir bale gsterisinde mzisyenler Trk giysileri ile sahne aldlar. Ayrca saraydaki maskeli balolarda da Trk giysilerini giyme modas balad. nl yazar Moliere de eserinde Trk trenine yer verdi. Btn bu rnekler, Avrupallarn Osmanl kltrne olan ilgisini gsteriyordu.
ekil 11.4 Holbein Tablosunda Osmanl Hals
314
Uygarlk Tarihi
17.yzyla gelindiinde Osmanllar da Avrupay daha yakndan tanma abas iine girdiler. Evliya elebinin yazd seyahatname, bu yzylda bir Trkn Avrupay nasl grdn gsteren gzel ve renkli bir eserdir. Avrupa kltrne ve bilimine duyulan ilginin artmasyla 17.yzylda ok sayda eser Trkeye evrildi. Ayn yzylda Avrupada Trklerle ilgili eserler de yaygnlat. 17.yzyl Avrupa resimlerinde de Trk motifleri kullanlmaya devam edildi. nl Flaman ressam Peter Paul Rubens, Trk kyafet izimleri yapt. 17.yzyl Hollanda resmine Trk motifleriyle girmeye balad. Bunda 1612de Hollandallara ticaret hakknn tannmasyla hzlanan diplomatik ve kltrel ilikilerin de etkisi vardr. Bunun sonucunda Osmanl seramik ve hallarnn Hollandaya girmesiyle, Hollandadaki atlyelerde Osmanl motifli iniler ve seramikler retilmeye baland. Ayrca 16.yzylda eli Busbecqin Viyanaya gtrd soanlardan retilen lalelerin yaygnlamasyla, lale zerine kitaplar yazlmaya balanm, lale gnlk yaama girmi ve en ok kullanlan bezeme motifi olmutur. Bu arada Osmanl kyafetli modeller resimlere konu olmutur. nl Hollandal ressam Rembrandtn Tevrat konulu resimlerinde peygambere Osmanl kyafeti giydirmesi ise dikkat ekicidir. II. Viyana bozgunundan sonra Osmanl Devleti, Avrupa lkelerine gnderdii elileri araclyla bilim, teknik ve kltryle ilgili daha kapsaml bilgi edinme yoluna gitmitir. 18. ve 19. yzyllarda Avrupaya giden Osmanl elilerinin yazdklar sefaretnameler bu amaca hizmet etmitir. 1721 ylnda Parise eli olarak giden Mehmet elebi, Sefaretnamesinde Fransa sarayndaki baheleri, rf ve adetleri anlatm; teknik bilgiler de vermitir. Ayrca Fransada opera ve konserlere de giden Mehmet elebinin ardndan 1742de Parise eli olarak giden olu Said Efendinin ziyaretleri, gtrdkleri hediyeler ve kyafetleri byk ilgi uyandrmtr. Bu elilik ziyaretleri sonunda Fransada edebiyat, resim, sahne dekorasyonunda Trk temalar yaygnlam; zellikle fantastik dekorlar iinde Trk karakterlerine yer veren bale ve operalar birbirini izlemitir. Bu dnemde Trk kyafetleriyle portre yaptrmak moda olmutur. Trk motifleri mobilyalar ve porselenlerde kullanlarak evlerin iine kadar girmitir. Trk temalarn ileyen eserler arasnda Trkleri ycelten eserler de dikkat ekmektedir. 1735te sahnelenen Rameaunun operasnn ilk perdesi Gnl Yce Trk (Le Turc Genereux) adn tarken Caroletin balesindeki bir perde de yi Trk (Le Bon Turc) adn tayordu. Yzyln sonlarnda Trk ezgileri Mozart, Haydn ve Beethoven gibi nl besteciler tarafndan kullanlacaktr. Beethovenin nl 9.senfonisinin sonundaki mehter ezgileri bu etkileimin gzel bir rneidir.
315
zet
AM A
Yeniada Bat Avrupada yaanan ekonomik ve sosyal deiimler ve bu deiimlere yol aan temel nedenler nedir? Yeniada Bat Avrupada yaanan dnmn temelinde ekonomik deiim yatmaktadr. Ortaan an kendi iine kapal, tketime ynelik ekonomik yaps, Hal Seferleri ile balayan ve sonrasnda hzlanan ticaret sayesinde deiti. Ticaret, ekonomik yapda da ak sosyal bir retimi balatt. Ticaretle elde edilen sermaye ise imalathanelerin rgtlenmesinde kullanld. Bylece kapitalist sistemin ortaya kn salayan gerekli altyap hazrlanm oldu. Ekonomik yapdaki bu deiim, sosyal yapdaki deiimi de beraberinde getirdi. Bu sistemde retici gler retim aralarndan ayrldlar ve giriimci snfn rgtledii imalathanelerde cretli olarak almaya baladlar.Bylece ii snf ortaya kmaya balad. Burjuvazi ise bu dnemde ykselen snf temsil etti. Yeniada Bat Avrupada yaanan dnsel deiim ve yeni dnsel yapy ekillendiren gelimeler nelerdir? Yeniada Avrupa, hmanizm, Rnesans, reform ve Aydnlanma Dnemini yaamtr. Dnsel yapda yaanan bu deiimin temelinde ekonomik ve sosyal yapda meydana gelen dnm yatmaktadr. Altyapda meydana gelen bu dnm, styapy etkilemi ve dnsel yapda da deiimi balatmtr.Dneme damgasn vuran egemen snfn amac, kendi dnya grne uygun bir styapnn ekillenmesiydi. Bylece dnsel yap, deien ekonomik ve sosyal yapnn ihtiyalarna cevap verebilecekti. Bu aslnda egemen snfn gcn merulatracak ve srekliliini salam olacakt.
AM A
Hmanizm ve hmanizm akmnn zellikleri nelerdir? Hmanizm, insan n plana karan, Ortaa boyunca insan snrlayan engelleri ortadan kaldrmay amalayan bir dnce akmdr.nsanclk anlamna gelen hmanizm akm ile insan merkezli bir dnce sistemi gelimeye balar.Hmanizm akm ile insann dnyadaki ve evrendeki yeri yeniden aratrlr. Bylece sorgulayan, aratran, bamsz ve zgr insan tipi ortaya kar. Ayn zamanda , insann tek bana bir deer tadn savunan bu dnce akm, hmanist bireyciliin gelimesine yol aar. Rnesans ve reform nedir, bu dneme damgasn vuran dnrler kimlerdir? Rnesans, 15 ve 16. yzylda Avrupada edebiyat ve gzel sanatlar alanndaki yeniliklerin ve sanat anlaynn tmn ifade eder. Rnesansn, yeniden dou olarak ifade edilmesi, antik dnem sanat ve kltrnn rnek alnmasndan kaynaklanmaktadr. Antik Dnemin rnek alnmasnn nedeni ise dnyasal ve canl olmas ve bu dnemin ihtiyalarna cevap vermesidir. Dneme damgasn vuran klasik dnem sanatlar iinde ilk srada Leanardo da Vinci, Michealangelo ve Rafaello gelmektedir. Dnrler arasnda ise Machiavelli, Bodin ve Hobbesu sayabiliriz.Bu dnrlerin dncelerini, yaadklar lkelerin iinde bulunduu koullar belirlemitir.Birletikleri nokta, mutlak monarik bir ynetimin sorunlar zecei, kargaa ve i savalara son verecei ngrsdr. Reform, Katolik Kilisesini hedef alan, dinsel olduu kadar ideolojik ve sosyal boyutu da olan bir eylemdir.Ama Katolik ideolojiyi ykarak kapitalist dzenin devamlln salayacak olan yeni bir ideoloji yaratmakt. Burjuvazi, ekonomik geliiminin nnde engel olarak grd Katolik Kilisesine kar kendi kilisesini rgtledi. Bylece Protestan Kilisesi ve Hristiyanln nemli mezheplerinden biri ortaya km oldu. Dneme damgasn vuran en nl reformcu dnrler arasnda Luther, Calvin ve Mnzeri sayabiliriz.
A M A
AM A
316
Uygarlk Tarihi
A M A
Modern Avrupann douunda Osmanl Devletinin rol nedir? Osmanl Devleti stanbulun fethinin ardndan ieride merkezi tekilatn glendirirken darda da Avrupa ilerine doru ilerlemesini srdrd. Ayn corafyada birbirleriyle siyasi, ticari ve kltrel iliki iinde bulunan Avrupal Devletler Osmanl Devletinin siyasi organizasyonundan etkilendiler. Yenia Avrupasnda devletlerin ncelikli hedefleri siyasal birliklerini salayarak merkezi krallklarn kurmak ve monarik bir siyasal rejimi yerletirmekti. te bu noktada Osmanl siyasal rejimi, Avrupal Devletlere rneklik etti. Osmanl ynetimine ilgi duyulmaya ve Osmanl siyasal rejimi aratrlmaya baland. Osmanl ynetim biimi eitli eserlere konu oldu. 16. Yzylda gcnn zirvesinde olan Osmanl Devletinin sahip olduu otoritesi, ynetim biimiyle ilikilendirildi ve Avrupal devletlere rnek oldu. Ayrca Avrupal devletlerin Papalk otoritesine kar karak ulusal devletlerini kurma srecinde de Osmanl Devletinin etkisi oldu. Osmanl kltr Avrupay nasl etkilemitir? Osmanl Devletinin Klasik Dnemde sahip olduu siyasi otoritesinin ve ayn zamanda Avrupa siyasi dengesini belirleyen ve Avrupa siyasetine yn veren bir konumda bulunmasnn doal bir sonucu olarak Osmanl kltr Avrupada ilgi uyandrd. Diplomatik ilikiler srasnda gidip gelen elilerin klk-kyafetleri, tavr ve davranlar Avrupal halklarn ilgisini ektii kadar sanatlarn eserlerine de konu oldu. Yazlan edebi eserlerde, yaplan resimlerde, oynanan tiyatro oyunlarnda Osmanl kltrnn izleri aka grld. Yine nl bestecilerin eserlerinde Trk ezgilerine yer verildi. Bunun sonucunda Avrupa saraylarnda Trk modas balad. Osmanl kumalar, hallar, seramikleri, ebrular ve deri ciltleri Avrupa pazarlarnda ylesine rabet gryordu ki Avrupa atlyelerinde Osmanl motifli iniler ve seramikler retilmeye baland. Ayrca dokuma, desen ve boyama teknii asndan Osmanly taklit eden bir tekstil sanayi olutu. Btn bunlarn yan sra Osmanl ordularnn Avrupa ilerine kadar ilerlemesi ve elde ettii baarlar Avrupallarn Osmanl ordusu ve sava yntemi zerine aratrmalar yapmalarna neden oldu. Bu aratrmalarn sonucunda Osmanl hafif svarile-
rini rnek alan Avrupa Devletleri, piyadelerini yeniden dzenleyerek zrh kullanmn en aza indirdiler. Ayrca seferlerde Osmanl askerlerini cesaretlendiren, manevi gcn arttran Osmanl Mehterhanesinden etkilenerek kendi askeri bandolarn oluturdular. Avrupann sosyal yaamnda da Osmanl kltrnn izlerini grmek mmkndr. Osmanl toplumunda bir araya toplanma ileviyle ne kan ve sosyal iletiimi salayan kahvehaneler de Avrupal devletlerce rnek alnarak Avrupa ehirlerinde kahvehaneler ald ve sosyal yaamn vazgeilmez bir kltr unsuru haline geldi. Yeniada dini hogr konusuna Osmanl ve Avrupa Devletlerinin bak alar nasld? Osmanl Devleti ve Avrupa Devletlerinin dini hogr konusuna bak alar ve uygulamalar birbirinden ok farkldr. Osmanllar, topraklar zerinde yaayan gayrimslimlerin her trl hakkn devlet gvencesi altna alrken; ayn dnemde Bat Avrupadaki Katolik devletler, Katolik olmayanlara yaam hakk dahi tanmyorlard. Osmanl ynetiminde gayrimslimlerin can ve mallar devletin korumas altna alnrken inan ve ibadet zgrl de teminat altna alnyordu. Gelenek ve adetlerini yaamalarna izin veriliyor; kendi inanlar dorultusunda kendi hukuk kurallarna tabi olmalarna imkan tannyordu. Buna karlk Avrupada Hristiyanlarn kendi aralarnda bile dini hogr yaanmyordu. Bu hogrszln bir sonucu olarak ortaya kan ve bitmek bilmeyen mezhep savalar yenia Avrupasna damgasn vurmutur. Benzer ekilde Mslmanlara ve Yahudilere ise yaam hakk tanmayarak topraklarndan srmlerdir. Canlarn zor kurtaran bu gmenler ise yerlemek iin, dinlerini zgrce yaayabilecekleri Osmanl topraklarn tercih etmilerdir. Ayrca Avrupallar kendi topraklar dndaki corafyalarda yaayan toplumlara da dini hogr gstermemiler; nka ve Aztekleri zorla Katolik yapmaya almlar, kabul etmeyenleri ise ldrmlerdir. Nitekim Corafi keiflerin bir amac da Katoliklii yaymakt. Ksaca Osmanl Devletinde, bir devlet politikas olarak uygulanan dini hogr sayesinde, fark dinden insanlar bir arada uyum iinde yaamlardr. Buna karlk ayn dnemde Bat Avrupada farkl dinden ve mezhepten insanlarn bir arada uyum iinde yaadna dair bir rnee rastlayamyoruz.
A M A
AM A
317
Kendimizi Snayalm
1. Prens adl eserinde lkesinin siyasal birliinin ne pahasna olursa olsun gerekletirilmesi gerektiini savunan ve amaca ulamada her trl arac meru sayan dnr kimdir? a. Machiavelli b. Bodin c. Morus d. Luther e. Hobbes 2. Aadakilerden hangisi Magellann gezisinin nemini ifade eder? a. Yeni bir ktann kefedilmesi b. Bat Avrupa ile Hint Okyanusu arasnda ilk kez dorudan iliki salanmas c. Amerikadaki eski uygarlklarn tarihe karmas d. Afrika Ktasn gneyden dolaarak, Hindistana gidilen ilk gezi olmas e. Dnya evresindeki ilk gezi olmas. 3. Yeniada, Bat Avrupada yaanan dnsel devrimin en nemli nedeni aadakilerden hangisidir? a. Dnrlerin ortaya kmas b. Teknik alanda gelimelerin olmas c. Bilim ve sanat alanndaki gelimeler d. Ekonomik ve toplumsal dzenin deimesi e. Yeni yerlerin kefedilmesi 4. Kapitalizmin douuyla birlikte ortaya kan ynetim biimi aadakilerden hangisidir? a. Aristokrasi b. Mutlak Monari c. Cumhuriyet d. Demokrasi e. Oligari 5. zel mlkiyetin kaldrlmas ile insanlarn mutlulua erieceini dnen ve grlerini topya adl eserinde dile getiren dnr kimdir? a. Petrarca b. Campenalla c. Hobbes d. Bodin e. Morus 6. Aadakilerden hangisi Osmanl topraklarnda yaayan gayrimslimlerin devlet gvencesi altna alnan haklarndan biridir? a. Yaama hakk b. Mal gvenlii c. Can gvenlii d. nan zgrl e. Hepsi 7. Fatih Sultan Mehmedin stanbuldaki Ortodoks Kilisesinin haklarn tanmasnn ve Ortodokslar himaye etmesinin sonular arasnda yer almayan seenek hangisidir? a. Katolik Kilise ile birleme ihtimali tamamen ortadan kaldrlm oldu. b. Ortodoks halklar Osmanl ynetimini tercih ettiler. c. Yeni mezheplerin kurulmas engellendi. d. Papaln otoritesi sarslmaya balad. e. Balkanlarda Osmanllar, destei aranan bir g oldu. 8. ada Avrupann douunda Osmanl Devletinin nasl bir etkisi olmutur? a. Ulusal devletlerin ortaya kn kolaylatrmtr. b. Mezhep mcadelelerine neden olmutur. c. Avrupa devletlerine ticari ayrcalklar vermitir. d. Papalk otoritesinin artmasnda etkili olmutur. e. Avrupa devletlerini birbirlerine kar kullanmtr. 9. Osmanl kltrnn izleri Avrupada hangi alanda grlr? a. Resimde b. Tekstilde c. Edebi eserlerde d. Klk kyafette e. Hepsi 10. Hangi nl besteci eserinde mehter ezgilerine yer vermitir? a. Mozart b. Beethoven c. Rossini d. Haydn e. Rameau
318
Uygarlk Tarihi
Okuma Paras
Batda zgrlkleri Gelitiren Tarihsel Etmenler Yenia Avrupasndaki siyasal gelimelerle ilgili olarak sylenebilecek bir ey de, Dounun merkezi siyasal rgtlerine karlk, Batnn dank feodal siyasal yapsnn, uzun dnemde vatanda hak ve zgrlklerini gelitirip, kurumlatrp, gvenlik altna alan sonular dourmasdr. ktidarn teki ve merkezi olmaktan ok oulcu dalm, zgrlklerin geliecei koullar yaratmtr. nce feodal beyler, 1215 Magna Carta belgesinde ve onu izleyen teki belgelerde grld gibi, krala kar baz haklar ve zgrlkler elde etmilerdi. Aristokratlarn bu ayrcalkl haklar, sonra burjuvalar (Yaknada da iileri) ierecek biimde toplumsal savamlarla geniletildi. te yandan egemen aristokrat snfn iki kamp, laik aristokratlar ve dinsel aristokratlar arasndaki ekimeler de siyasal iktidarn tek merkezde younlap, bireysel haklar ve zgrlkleri bask altnda tutucu bir duruma gelmesini nlemitir. Bu iki kamp birbirlerine kar baz haklar elde edip bunlar kurumlatrrlarken, vatandalar, birinden silleyi yediinde tekine snabilmi, o kamp da , kukusuz vatandalar yanna ekip, teki kampa, egemen snfn teki kanadna kar gcn arttrabilmek iin, vatandalarn o konudaki davasn benimseyip savunabilmitir. Feodal beylerle krallarn, kilise ile devletin atmalar kadar, yerel kiliselerle papaln, krallarla parlamentolarn, parlamento iinde de aristokrat meclisleriyle burjuva meclislerinin atmalar ve birbirlerine kar kopardklar haklar, atmalar boyunca uzayan bir haklar ve zgrlkler listesi yaratmtr. Bat demokrasilerindeki haklarn ve zgrlklerin kkllne karlk, Bat demokrasilerinin yntemlerini benimseyen azgelimi lkelerdeki haklarn ve zgrlklerin kkszl altnda yatan nedenlerden biri de onlarn byle bir tarihsel boyuttan yoksun olmalardr. Kaynak: enel, A. (1996). Siyasal Dnceler Tarihi, Ankara, s.288

1. a Yantnz yanl ise Siyasal Deiim: Mutlak Monariyi Savunan Dnrler konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Deien Siyasal Yap konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Avrupann Smrgecilik Faaliyetleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Avrupann Smrgecilik Faaliyetleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Dnsel Deiim konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Yenada Dini Hogr Konusunda Osmanl ve Avrupa konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Yeniada Dini Hogr Konusunda Osmanl ve Avrupa konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Osmanl Devletinin ada Avrupann Douundaki Rol ve Etkisi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Avrupa Kltrnde Osmanl Etkisi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Sanatta Osmanl Avrupa Etkileimi konusunu tekrar okuyunuz.
2. d 3. b 4. e 5. d 6. e
7. c
8. a
9. e 10. b

Sra Sizde 1 Hal seferleri ile balayan denizar ticaret, Yeniada Bat Avrupada ekonomik ve sosyal yapda bir dnme yol at. Ticaretle birlikte kapal ekonomik yapnn yerini ticarete dayal, da ak, sosyal bir retim biimi ald. Ticaret sermayesinin olumasyla, bu sermayeye sahip ykselen bir burjuva snf dneme damgasn vurdu. Bu giriimci snf daha sonra imalathaneleri rgtleyerek, yeni bir snfn ortaya kna nayak oldu. Hal Seferleri, ekonomik yapnn deiiminde bir dnm noktas oldu. Bu seferler dzenlenirken, egemen snflarn mevcut ekonomik ve sosyal yapy devam ettirmeleri amalandysa da uzun vadedeki sonular tam aksine dzenin deimesine yol at. Bunun temel nedeni Hal Seferleri ile balayan ticaret ve ticaretten elde edilen sermaye olmutur. Bylece ekonomik yapda dnm gereklemitir. Feodal ekonomik yap zlrken, ticaretle elde edilen sermaye birikimi kapitalist sisteme geii salayacaktr.
319
Sra Sizde 2 Yenia ile birlikte Bat Avrupada balayan ekonomik yapdaki deiimin srdrlebilmesi, deien ekonomik yapnn ihtiya duyduu ham madde ve insan gcnn teminine balyd. Bu ihtiya, Avrupann dnyaya almasna ve yeni corafyalar kefetmesine yol at. Bu durum ayn zamanda kefedilen bu yerlerin smrlmesiyle ve geni smrge imparatorluklarnn kurulmasyla sonuland. Sra Sizde 3 15. yzyln ikinci yarsndan itibaren Bat Avrupada yle deiimler olmutur ki bu dnemi Ortaadan ayrmak gerekmitir. Dnemin karakteristik zellikleri bir nceki dnemden tamamen farkllamtr. Ekonomik ve sosyal yapda yaanan dnmle balayan deiimler, siyasal ve dnsel yapy da etkilemitir. Bylece yeni bir dneme geilmitir. Bu an balangc olarak bir tarih belirlemek gerekirse; ister stanbulun Trkler tarafndan fethedildii 1453 yl, ister Amerika ktasnn kefedildii 1492 yl kabul edilsin, esas olan Bat Avrupada byk bir deiimin yaand ve bunun da 15.yzyln ikinci yarsndan itibaren balad gereidir. Sra Sizde 4 Siyasal yapda mutlak monarik ynetimlerin kurulmak istenmesinin temel nedeni burjuvazinin karlarna uygun dmesidir. Ekonomik gc eline geiren burjuvazinin ilk aamada siyasal yapya ilikin grleri, ok bal siyasal birimlerin ortadan kaldrlarak gl krallarn desteklenmesi ynndedir. Amac lkenin her yerinde ayn alveri yasalarn geerli klarak gven iinde ekonomik ilikilerini srdrebilmektir. Sra Sizde 5 Hmanizm, insanclk anlamna gelen, bireyin tek bana deerli ve nemli olduunu savunan bir dnce akmdr. Burada nemli olan bireyin Ortaa boyunca kendisini balayan zincirleri krmaya balam olmasdr. Her eyi sorgulayan birey, kendisini ve evrendeki yerini de sorgulamaya balam ve bylece insan merkezli bir dnce sistemi gelimeye balamtr. te yandan burjuvazi, bireycilii n plana kararak hmanizmi kendi karlarna uydurmutur. Hmanizm akm ile insann nemli olduu vurgulanyordu ama bu dnce, sosyal yap iindeki btn snflar kapsamad. Burjuvazi bireycilii n plana kt. Bir yandan insann deerli olduundan sz edilirken bir yandan kle ticareti yaplyordu. Aa halk tabakalarnn du-
rumlar gittike ktleiyordu. Bu durum hmanizmin elikisini ortaya kard; idealize edilen ile gerekler birbirinden farklyd. Sra Sizde 6 Rnesansla birlikte sanat yapt eseri imzalayarak kendi kimliini ortaya koymaya balamtr. nsan merkezli dnn bir rn olarak portre sanat gelimitir. Perspektif kullanlmaya balanm, peyzaj bal bana nem kazanmtr. Figrler gerek doann iinde resmedilmilerdir. Jest ve mimikler ile hareket kazandrlan figrlerin duygularna da resim ve heykellerde yer verilmi, anatomi bilgisinden de yararlanlmtr. Sanat uluslararas bir nitelik kazanmtr.Ayrca insann zayfln temsil eden Ortaa heykellerinin aksine bu dnemde gl, kahraman insan temsil eden heykeller yaplmaya balanmtr. Sanat ve bilim birbirinden ayrmamtr. Sra Sizde 7 Reformun hmanist fikirlerle yakndan ilikisi vardr. Hmanizm akm ve matbaa yoluyla dncelerin geni kitlelere iletilmesi, kutsal kitap evirilerinin yaplarak halka ulatrlmas reformu hzlandrc bir etki yapmtr. Hmanist fikirlerin halka indirgenmesi ve eyleme dnmesi reform hareketi ile olmutur. Sra Sizde 8 Osmanl Devleti, siyasi gcn ve otoritesini Avrupal devletler zerinde etkin bir ekilde kullanmtr. Mttefiki olan Avrupal devletleri Papalk otoritesine kar ve rakibi Habsburg hanedanna kar himaye ederek, Avrupa siyasetinde kendi lehine bir denge salamtr. Osmanl Devleti, Habsburglarn stnlk mcadelesine kar desteine ihtiya duyulan bir kurtarc olarak grlyordu. Bata Fransa olmak zere dier Avrupal devletlere tannan ticari ayrcalklarn temelinde de bu ama ne kmaktadr. Yine talya kent devletleri arasnda yaplan savalarda da yardm aranan bir g olmutu. Bu rakip kent devletleri, birbirlerini Osmanly yardma armakla tehdit ediyorlard. Ayrca Katoliklie kar Protestanln Avrupada yaylmasnda Osmanllarn Protestanlara olan desteinin de etkisi vardr. zetle Osmanl Devleti Klasik Dnemde Avrupa siyasi dengesini belirleyen en temel g olmu ve Avrupa siyasetinin merkezinde yer almtr. Sra Sizde 9 Osmanllar, topraklar zerinde yaayan gayrimslimlerin her trl hakkn devlet gvencesi altna alrken; ayn dnemde Bat Avrupadaki Katolik devletler, Katolik
320
Uygarlk Tarihi
olmayanlara yaam hakk dahi tanmyorlard. Osmanl ynetiminde gayrimslimlerin can ve mallar devletin korumas altna alnrken inan ve ibadet zgrl de teminat altna alnyordu. Gelenek ve adetlerini yaamalarna izin veriliyor; kendi inanlar dorultusunda kendi hukuk kurallarna tabi olmalarna imkan tannyordu. Buna karlk Avrupada Hristiyanlarn kendi aralarnda bile dini hogr yaanmyordu. Bu hogrszln bir sonucu olarak ortaya kan mezhep savalar Yenia Avrupasna damgasn vurmutur. Benzer ekilde Mslmanlara ve Yahudilere ise yaam hakk tanmayarak topraklarndan srmlerdir. Ayrca Avrupallar kendi topraklar dndaki corafyalarda yaayan toplumlara da dini hogr gstermemiler; nka ve Aztekleri zorla Katolik yapmaya almlar, kabul etmeyenleri ise ldrmlerdir. Nitekim Corafi keiflerin bir amac da Katoliklii yaymakt. Ksaca Osmanl Devletinde, bir devlet politikas olarak uygulanan dini hogr sayesinde, fark dinden insanlar bir arada uyum iinde yaamlardr. Buna karlk ayn dnemde Bat Avrupada farkl dinden ve mezhepten insanlarn bir arada uyum iinde yaadna dair bir rnee rastlayamyoruz.
Aktrk, . (2009-2010). Osmanl Devletinde Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi, Dou Bat, yl:12, say:51, ss.133-158. Akyrek, E. (1994). Ortaadan Yeniaa Felsefe ve Sanat, stanbul. Amittay, J.B. (1983). Siyasal Dnceler Tarihi. alar Boyunca Siyasal Dncenin Deiimi, Ankara. Aydn M.A. (1994). Osmanlda Hukuk, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed: E.hsanolu, C.I, stanbul. Baykal, B. S. (1961). Yeni Zamanda Avrupa Tarihi, Ankara. Braude, B. (1982). Foundation Myths of Millet System, Chtistians and Jews in the Ottoman Empire, C.I, Newyork. Braudel, F. (1991). Maddi Medeniyet ve Kapitalizm, stanbul. Burckhardt, J. (1974, 1977). talyada Rnesans Kltr I-II, (ev. Bekir Stk Baykal), Ankara. Burke, P. (2003). Avrupada Rnesans, (ev.Uygar Abac, stanbul. Coan, L. (2009). Tanrm Bizi Trklerden Koru, stanbul.
Dobb.M-P.Sweezy-C.Hill-K.H.Takahashi-R.Hilton (2000). Feodaliteden Kapitalizme Gei, (ev. etin Yetkin), stanbul. Emecen, F. (2009). Osmanl Klasik anda Siyaset, stanbul. Febvre, L. (1995). Rnesans nsan, Ankara. Gze, A. (1993). Siyasal Dnceler ve Ynetimler, stanbul. Hobson, J. (2010). Bat Medeniyetinin Doulu Kkenleri, stanbul. hsanolu,E.(2004).Osmanl mparatorluunda Bilim,(ss.318-343) ve Osmanl mparatorluunda Eitim,(ss.344-385), Osmanl Uygarl, C.I, Yay.Haz: Halil nalck, Gnsel Renda, Ankara. hsanolu, E.(Yay.Haz.),(1992). Osmanllar ve Bat Teknolojisi, Yeni Aratrmalar, Yeni Grler, stanbul. nalck, H. (2004). Siyaset, Ticaret, Kltr Etkileimi, Osmanl Uygarl, C.2, (ss.1048-1089), Yay. Haz: Halil nalck, Gnsel Renda, Ankara. nalck, H. (2010). Osmanllar Ftuhat, mparatorluk, Avrupa ile likiler, stanbul. Karpat, K. (Haz.), (2000). Osmanl ve Dnya: Osmanl Devleti ve Dnya Tarihindeki Yeri, stanbul. Kkkalay, A.M. (2001). Corafi Keifler ve Ekonomiler. Avrupa ve Osmanl Devleti, Konya. Machiavelli, N. (1984). Hkmdar, (ev. S. Badatl), stanbul. Michelet, J. (1948). Rnesans, (ev. Kazm Berker), stanbul. Renda G. (2004). Sanatta Etkileim, Osmanl Uygarl, C.2, (ss.1090-1121), Yay. Haz: Halil nalck, Gnsel Renda, Ankara. Sabine, G. (1969). Siyasal Dnceler Tarihi, Yenia, C.II., (ev: Alp ktem), Ankara. Sarca, M. (1987). 100 Soruda Siyasi Dnce Tarihi, stanbul. (1980). Siyasal Tarih, stanbul. enel A. (1996). Siyasal Dnceler Tarihi, Tarihncesinde lkada Ortaada ve Yeniada Toplum ve Siyasal Dn, Ankara. Tanilli S. (1990). Yzyllarn Gerei ve Miras, XVI. ve XVII. Yzyllar, III, stanbul. (2004). Uygarlk Tarihi, stanbul. Tunay, M. (1969). Batda Siyasal Dnceler Tarihi, Yenia, C.II, Ankara. Uzunarl, .H.(1983-1984). Osmanl Tarihi, C.II, Ankara.
12
UYGARLIK TARH
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Aydnlanma kavram nedir, Aydnlanma ann temel zellikleri nelerdir, Aydnlanma ana etki eden dnrler kimlerdir sorularna yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Aydnlanma Aklclk Bilim zgrlk Eitlik
indekiler
AYDINLANMA AININ TEMEL ZELLKLER VE AYDINLANMA FELSEFES DOA YASASI VE EKONOMK LBERALZM AYDINLANMA AINDA EDEBYAT, SANAT VE MZK AYDINLANMA AINA ETK EDEN BAZI DNRLER
Uygarlk Tarihi
Aydnlanma a (18. Yzyl)
Aydnlanma a (18. Yzyl)

AYDINLANMA AININ TEMEL ZELLKLER VE AYDINLANMA FELSEFES
A M A
Aydnlanma ann temel zelliklerini ve Aydnlanma Felsefesinin ilkelerini reneceksiniz.
Yenia Bat Avrupasnda, ekonomik ve sosyal alanda balayan dnm, siyasal dnce yapsnda da deiimi beraberinde getirdi. Dneme damgasn vuran burjuvazi, ekonomik yapya hkim olduktan sonra, siyasal yapda da etkinliini arttrma mcadelesi iine girdi. Onun bu isteini kuramsal anlamda dile getirenler Aydnlanma Dnemi dnrleri oldu. te bu yeni dnya gr, Aydnlanma Felsefesi olarak adlandrlmtr. Aydnlanma Felsefesi ngilterede balayarak Fransaya gemi ve Fransz htilalinin dnsel ynn oluturmutur. Aydnlanma dnrleri 1789 Fransz Devriminin ncleri olmulardr. Almanyay da etkileyen Aydnlanma Felsefesi, her lkede o lkenin sosyopolitik yapsna gre ekillenmitir. Aydnlanma Felsefesinin ngilterede deneyci, Fransada aklc, Almanyada ise mistik aklc yn n plana kmtr. Aydnlanma dncesinin temelini bireyin zgrl dncesi oluturmutur. Aydnlanma Felsefesinin z aklcla dayaldr ve amac pein yarglar ykmaktr. Dolaysyla hedefi Katolikliin getirdii pein yarglar ile siyasal pein yarglardr. Bu pein yarglara kar k Rnesans ve Reform hareketleriyle balam ve 18. yy. Aydnlanma Dneminin hazrlaycs olmutur. Aydnlanma a, toplumsal yaamn ve dnn akln rehberliinde yeniden dzenlendii bir a olmutur. Kantn Akln kendin kullanma cesaretini gster! sz, Aydnlanma Felsefesinin bu ynne vurgu yapmaktadr. Nitekim insann akln kullanma cesareti bu dnemin parolas olmutur. Akln kullanlmas da bilimin gelimesinin nn am; doa bilimleri, deney ve gzlemin, akln uygulama arac olarak kullanlmas sonucunda byk bir gelime gstermitir. Newton ve Kopernik ile insann evrene ilikin grleri kkl bir deiime uram; Decartes ve Kant ile bu deiimin felsefi yn oluturulmutur. Evrensel akla dayanan ve genel yarar esas alan bu dnce sistemi, 18. yy.a damgasn vurmutur. Aydnlanma Felsefesi, burjuvazinin yeni dnya gr idi. Bu dnemde burjuvazi, akl esas alarak, siyasi rejimi kendi karlarna gre ekillendirme mcadelesi iine girmitir. Fransz burjuvazisi, bu dnya grn, sade-
Aydnlanma Felsefesi: Avrupada 17. yzyl ortalarndan 19. yzyln ilk yarsna kadar sren Rnesans, Reform, Hmanizma akmlaryla balantl bir fikir hareketidir. Aydnlanma ann, siyaset bilimine nemli katks, siyasi iktidarn kaynann Tanrsal kkenli olmayp halka ait olduunun kabul edilmesidir.
324
Uygarlk Tarihi
ce Franszlar deil, btn insanl iine alan evrensel bir felsefe haline getirecektir. Dolaysyla bu yeni dnya grnn temel esaslar, btn insanl kapsayan ve onlarn mutluluunu hedefleyen esaslardr. Ama; insann mutlu olmasdr. Bu evrensel bir dnya grdr. Nitekim nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi (1789)nin evrensel yn de bunu vurgulamaktadr. Esas olan insanlarn mutlu olmasdr, siyasal yap da buna gre dzenlenecektir. nsan mutlu edecek bir ynetim biimi hedeflenmektedir. En nemlisi de siyasal erkin kaynann deimi olmasdr. ktidarn kayna Tanrdan halka indirgenmitir. te yandan insanlarn mutluluunun salanmas iin ncelikle yaplmas gereken, birtakm ayrcalklara son verilerek, onlarn eitliinin salanmasyd.Ama, insanlarn doutan birtakm haklara sahip olduklarn kabul eden, akla dayal evrensel hukuk ilkelerini geerli klmakt. Kan soyluluuna dayal birtakm ayrcalklarn ortadan kaldrlmas, mutlak monarik yntemlerin sona ermesi anlamna geliyordu. Bylece zaten ekonomik gce sahip bulunan burjuvazi, hukuki ayrcalklarn kaldrlmasyla siyasi yapda da g salayabilecekti. Aydnlanma Felsefesi ile aklc ve ilerlemeye ak, insanlarn mutluluunu hedefleyen bir dnya gr hkim olmaya balad. te dnya mutluluu ile avutulan insanlarn bu dnyada mutlu olabilecekleri, herkesin eit ve zgr olduu dncesi, btn insanln ihtiyalarna cevap veriyordu. Ama bundan en ok burjuvazi yararland. Bu aklc dnya grn, zgrlk fikrini, bir yandan eitlii salamada, bir yandan da ticaret hacmini geniletmede kulland. Sonuta zel mlkiyetin dokunulmazl, retimin artmas, retim aralarnn sahibi olan ve ticareti elinde tutan burjuvazinin gcne g katt. Aydnlanma Dneminde ileri srlen dnceler de burjuvazinin siyasal iktidarn merulatrm oldu. Sonuta Aydnlanma Felsefesi bir burjuva felsefesi oldu.
SIRA SZDE
Aydnlanma SIRA SZDE Felsefesi nedir?

D E L Felsefe: Bu dnemde doa bilimlerine duyulan ilgi artm, uy1. Bilim, DoaNve M gulama n plana kmtr. Dnemin dnrleri bir yandan felsefi kuramlarn gelitirirken bir yandan da doa bilimleriyle ilgilenmilerdir. rnein Voltaire mateS O R U matikle, Diderot, anatomi, fizyoloji ve kimya ile, J.J. Rousseau botanikle uramtr. Bilim ve felsefe arasnda bir ayrm veya bir snr yoktur. Doa zerinde ediniDKKAT len bilgiler halkla paylalmaktadr. Halkn anlayabilecei eserler, szlkler ve ansiklopediler dneme damgasn vurmutur. DAlembert ve Diderotun AnsiklopeSIRA simgesi olacaktr. disi, 18.yzyln SZDE Bilim her alanda gelime iindedir. Ayn zamanda bilimsel anlamda yeni denemeler devam ettirilmektedir. Bu dnem astronomi, fizik ve kimya alanlarnda biAMALARIMIZ limsel gelimelerin olduu bir dnemdir. rnein, Newtonun ekim kuram, dnceye yenilik getirir; Lagrange ve Laplace gk mekanii ile ilgili nemli veriler elde ederler; Lavoisier kimya alannda nemli atlmlar yapar; Buffon (1707-1788) K T A P ise doa bilimleriyle ilgili pozitif ve laik grler ileri srer. Bir yandan bilimsel gelimeler yaanrken, bir yandan da yeni felsefi kuramlar gelitirilmitir. V Z Y O N filozoflar yzyl olmutur. Doann nasl incelenecei konuT E L E 18.yy. sunda filozoflarn kuramsal yaklamlar etkili olmutur. Bu noktada filozoflarn her eye kukuyla yaklamalar dikkat ekmektedir. Tarihsel dinleri reddeden bir eilim iinde olan filozoflar, grlerini akl yoluyla ortaya koymaya almlardr.
DNELM S O R U
Aydnlanma Felsefesinin lkeleri
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
12. nite - Aydnlanma a (18. Yzyl)
325
Dncelere, zmleme ve yararllk egemen olmu ve sosyal olaylar incelenmeye balanmtr. Bu, son derece nemli bir admdr. rnein Voltaire 14. Louisin Yzyl adyla ilk tarih kitabn yazar. Fizyokratlar, toplumun ekonomik yapsn inceleyerek, gelirin toplumda nasl retildiini ve nasl paylatrldn aratrrlar ve iktisat biliminin temel esaslarn ortaya koyarlar. Montesquieu, iklimin ve corafi yapnn, ynetim yaps zerindeki etkisini inceleyerek sosyal bilimin olasln gsterir. Locke ise liberalist grleri ile siyaset biliminin temellerini ortaya koyar. Bu bilimsel gelimelerin nda, mutlak monari ve geleneksel yap sorgulanmaya balanr. Ynetime ilikin yeni zm nerileri getirilir; baz dnrler aydnlardan oluan bir ynetimi yani aydn despotizmini savunurken, bir ksm despotlua iddetle kar karak, bireyin zgrln ama edinir. Bu dnrlerden Montesquieu, despotizmi, zgrln dman olarak grr; zgrln salanabilmesi iin de yasama, yrtme ve yarg gcn birbirinden ayrr. Daha sonra bu ilke, gler ayrl olarak kabul grecektir. te yandan Rousseau ise eitlii savunarak halk ynetiminden yana grler ileri srer. Bu grler sonraki yzyllar da derinden etkiler ve 19.yy.da eitli ideolojik mcadelelere kaynaklk eder. 2. Akl: Aklclk, Aydnlanma Dnemine damgasn vurmu olan en nemli ilkedir. Bu dnemde akl, gelenein ve Tanr iradesinin yerine geer. Her ey akl szgecinden geirilir. nsana ve evrene ilikin grler akln rehberliinde ekillenir. Akl, her eyin lsdr. nsanln ilerlemesi ve mutluluu ancak evrensel akl ile salanabilir dncesi, dneme hkim olmutur. 3. Laiklik: Aydnlanma Dneminde her eyin akln rehberliinde, bilimsel bir metotla incelenmesi ve laik temele oturtulmas esas olmutur. Din, ahlak ve siyaset laikletirilmeye allmtr. 4. Mutluluk: Aydnlanma Dneminin amalarndan biri de insann bu dnyada mutlu olmasn salamaktr. Bunu salamak iin de pein yarglardan kurtulmas gereklidir. Esas olan btn insanln mutluluunun salanmasdr. 5. zgrlk: nsann dnme ve dndn ifade etme zgrl vardr. Pein yarglar ve snrlamalar olmakszn insann kendini, evrendeki yerini ve doay anlama abas, aklcln gereklerindendir. Ayrca Voltairein formlletirdii; ticaretin zenginlii, zenginliin zgrl, zgrln ticaretin gelimesini ve ticaretin gelimesinin de devletin bykln salad inanc dneme hkim olmutur. 6. Kendine Gven: Kendine gvenen, aklc ve zgr insan, Aydnlanma Dnemi insan tipidir. lerleme ve gelime ancak insan aklna duyulan gvenle salanabilir. Bu gven mutluluu da salar. 7. Hukuk: Aydnlanma Dneminin amalarndan biri de hukuk ilkelerini akla uygun, eitliki, adaleti bir hale getirmek; hukuk reformunu gerekletirmektir. Aydnlanma Felsefesinin temel ilkeleri nelerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
DOA YASASI VE EKONOMK LBERALZM

A M A
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Doa yasas ve bunun ekonomiye yansmasn reneceksiniz.
Aydnlanma anda bilimsel alanda devrim olarak nitelendirilebilecek gelimeler DKKAT yaanmtr. Bu gelimelerin temelinde, insan ve evreni dzenleyen doa yasalarn bulma amac yatmaktadr. Buna gre doann bir makine olduu ve insann da
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
326
Uygarlk Tarihi
bu doa yasalarna bal bulunduu ileri srlyordu. Bu konuda Descartes (15961650) ve Newton (1642-1727)un grleri byk yank bulmutur. Rasyonalizmin babas saylan Descartes, bilgiyi doadan renmenin gerekliliine dikkat ekmiti. Bunun iin rasyonel bir yntem izlemi; her eyden phe ederek ve her eyi sorgulayarak kesin bilgiye ulamaya almtr. Bunu da Descartes, Dnyorum o halde varm! sylemiyle ifade etmitir. Sonu olarak doadaki hibir eyin keyf olmadn ve doann evrensel matematik kanunlarna bal olduunu savunan Descartesn bu grleri Newtonun dncelerine temel olacaktr. Nitekim Newton da genel ekim yasasn bularak tm evreni tek bir ekim yasasnn hkim olduu dev bir makine olarak grecektir. Birbirine yakn iki cismin arlklaryla doru orantl olarak birbirini ektiini ileri sren Newton, bylece gezegenlerin gne etrafnda sabit bir yrnge ile dnme nedenine de aklk getirecektir. Bu dnemde yaanan, doa ile ilgili bilimsel gelimeler sonucunda, insanln evrene bak as deimi; evrenin tam bir uyum ve dzen iinde olduu ve bu dzenin doa yasalar sayesinde mkemmel bir saat gibi iledii dncesi hkim olmutur. Bu dnce, Aydnlanma a dnrlerinin kuramlarnn temelini oluturacak ve Modern aa geii salayan bir dnm noktas olacaktr. Newtonun doa yasasna ilikin dncelerinin ekonomik yaama uygulanmasyla yeni bir toplum bilim dal olarak politik ekonomi gelimeye balamtr. Bu alanda gr ileri sren dnrler, ekonomik yaamn da kendine zg kurallar olduunu savunmulardr. Grlerinin temelini, her trl mdahaleden uzak bir ekonomik yaam biimi oluturuyordu. Fizyokratlar olarak anlan bu dnrler, ekonomide Laissez-faire (braknz yapsnlar) ilkesini gelitirdiler. Fizyokratlara gre ekonomik, toplumsal ve siyasal tm kurumlar, doal yasalara bal bulunuyordu. Bu durumda ekonomiye dardan yaplan herhangi bir mdahale, bu dzeni bozacandan insanlarn mutsuz olmasna neden olacakt. Bu nedenle yaplacak dzenlemelerin doal dzene uygun olmas gerekliydi ve devlet ancak zel mlkiyeti korumak iin ve kamuyla ilgili baz konularda mdahalede bulunabilirdi. Ayrca fizyokratlar bir ulusun zenginliinin kayna olarak doay gryorlard. te yandan Adam Smith (1727-1790) de ekonomik yaamn doal yasalara bal bulunduunu savunmu ancak uluslarn zenginliinin kaynann doa deil emek olduunu ileri srmtr. Nitekim 1776da yaynlanan Uluslarn Zenginlii adl nl eseri kapitalizmin temel kitab olacaktr. Ona gre lke karlarnn korunmas iin serbest dolamn salanmas ve gmrk duvarlarnn kaldrlmas gerekiyordu. Grld gibi bu dncelerle devletin ekonomiye mdahalesinin nne geilmeye allyor; ekonomik alanda liberalizmi savunan grler ileri srlyordu.
SIRA SZDE
Doa yasas SIRA SZDE nedir?
DNELM S O R U
AYDINLANMA AINDA EDEBYAT, SANAT VE MZK

DNELM
AM A
Aydnlanma Dnemi edebiyatn, mzik ve sanat anlayn reneceksiniz. S O R U

DKKAT
DKKAT
Edebiyat
SIRA SZDE
Aydnlanma a edebiyatta dz yaz a olarak anlmaktadr. zellikle matbaann yaygnlamas ve eserlerin ulusal dillerde evrilmeye balanmas edeb eserleSIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
327
rin geni evrelere ulamasn salamtr. Bu dnemde edebiyata ve sanata duyulan ilgi ekonomik gelimilikle de paralellik gsterir. 18. yzyl Fransz edebiyatnda Voltaire, Condorcet ve Rousseau ne kan isimler arasndadr. Voltaire, Candide adl romannda insanln sorunlarnn bilimsel ilerleme ile zmlenebileceine duyulan inanc eletirerek, teknolojik gelimelere bel balamak yerine insann kendi kendisini gelitirmesi yani kendi bahesini ekmesi zorunluluunu vurgular. Rousseau ise eitim konusuna eilmi ve Emile adl romannda eitimin amacnn, insana yaama sanatn retmek olmas gerektiine dikkat ekmitir. Aydnlanma anda ngilterede zellikle yergi alannda Jonathan Swift (1667-1745)in ve Samuel Johnson (1709-1784)n ismi gemektedir. Swift, Gulliverin Gezileri adl nl eserinde sava, kavgay, ktl eletirmektedir. Johnson da eletiri ve hiciv yazlaryla, yazd ngiliz Dili Szl ve iirleriyle ngiliz edebiyatnda nemli bir yere sahiptir. Bu yzylda Alman edebiyatnda ne kan isim ise Gotthold Lessing (17391781)dir. Alman tiyatro trnn babas saylan Lessing, eserlerinde akl a konularn ele almtr.
Sanat
Aydnlanma ann sanat anlaynn hazrlk evresi Rnesans Dnemi olmutur. Ancak bu yzylda akln egemenlii sanat anlayna da yansm ve resim sanat daha demokratik bir ierik kazanmtr. Heykelde ise daha duygusal ve hareketli figrler ne kmtr. Mimaride klasik Rnesans mimarisi ile barok slubun birletirilerek yeni bir tarzn oluturulduu grlr. Versailles Saray bu mimarinin en gzel rneklerinden biridir.
Mzik
Rnesans Dneminde talyada din d mziin ilk rnei olarak ortaya kan opera, 18. yzylda da egemenliini srdrmtr. Ancak bu dnemde Georg Friedrich Handel (1685-1759), Christoph Gluck (1714-1787) ve Wolfgang Amedeus Mozart (1756-1791) gibi daha ok Alman sanatlar ne kmtr. Handel ayn zamanda oratoryo mziinin de ilk bestecisidir. Ayrca Johann Sebastian Bach (1685-1750) da orkestra, oda mzii ve sonat gibi mziin pek ok trne katkda bulunmutur. Grld gibi 18. yzylda pek ok alanda olduu gibi mzik alannda da bir devrim yaanmtr. lk senfoni ve quartet rneklerini veren Franz Joseph Haydn (1732-809) ile her trden ok sayda eser besteleyen Mozart, aa isimlerini vermilerdir. Haydn ve Mozart a olarak da bilinen 18. yzylda mziin merkezi olarak Viyana sivrilmeye balar. Sonu olarak 18. yzyl her alanda gelimelerin olduu renkli bir yzyldr.
328
Uygarlk Tarihi
AYDINLANMA AINA ETK EDEN BAZI DNRLER

AM A
Aydnlanma ana etki eden baz dnrleri ve savunduklar fikirleri reneceksiniz.
J. Locke (1632-1704)
ekil 12.1 John Locke
Liberal bireyciliin babas saylan Locke, mutlak iktidarn snrlandrlmasna ilikin grleriyle burjuvazinin szcln yapmtr. Nitekim siyasetle ilgili Hkmet zerine ki Deneme adl eserini 1690 ylnda, yani burjuva devriminin zaferle sonuland tarihte kaleme alm ve burjuvazinin ideallerini dile getirmitir. Bunlar arasnda hak ve zgrlklerin gvence altna alnmas, zellikle mlkiyet hakknn tannmas ve mutlak iktidarn snrlandrlmas bata gelmektedir. Gerekte ihtiya duyulan, deien ekonomik yapya uygun bir siyasal yaplanmay salamaktr. Bir baka deyile kapitalist sisKaynak: http://www.artunframed.com/images/ temin devam iin ihtiya duyulan kurumlaartmis18/kneller88.jpg (eriim: 14.01.2007) rn oluturulmas gerekiyordu. Locke da Hobbes gibi devletin oluumunu bir szlemeye dayandrr. Ancak Hobbestan ayrld nokta, insanlarn doal yaama halinde yani devlet kurulmadan nce tam bir eitlik ve zgrlk iinde olduu ve insanlarn temelde iyi olduu grdr. Yani Hobbestaki gibi insan insann kurdu deildir. Toplum szlemesine duyulan ihtiya ise herkesin eit ve zgr olduu bir ortamda, herhangi bir suu cezalandrma hakknn da yine herkeste bulunmasnn neden olaca karklktr. Bu ortamda insanlar kendilerini, kendi gleriyle korumaya alacaklar, bu da zayflarn ezilmesine neden olacaktr. Dolaysyla insanlar szlemeyle yalnzca cezalandrma haklarn devrediyorlar, karlnda da gvenliklerinin salanmasn istiyorlard. Ayrca doutan sahip olunan haklara da devletin mdahale etmesine izin verilmiyordu. Sonuta bu devleti insanlar, kendi iradeleriyle ve kendi istekleriyle kurmulardr. Grld gibi temel hak ve zgrlkler, zellikle de mlkiyet hakk gvence altna alnmtr. Bylece iktidar da snrlandrlm oluyordu. Ayrca haklarn gvence altna alnmad durumlarda, insanlarn ba kaldrma hakk ortaya kyordu. En nemlisi de almann mlkiyet hakkn dourduu gr idi. Bylece mlkiyetin dokunulmazl ilan ediliyordu. Ayrca devletin ekonomi zerindeki etkinlii azaltlarak, ekonomik liberalizm savunuluyordu. Sonu olarak btn bu grler, burjuvazinin iine yaryordu. ktidarn snrlandrlmas ve bu amala yasa yapan ve bunlar uygulayan glerin ayr ellerde toplanmas gerektiine ilikin grleriyle Locke, demokratikleme yolundaki nemli kilometre talarndan biri saylr.
329
Montesquieu (1699-1755)
Aristokrat bir aileden gelen Montesquieu, aristokratik libaralizmi savunur. Yasalarn Ruhu adl eserinde, yasalarn her yerde farkl olduuna dikkat ekerek bu farklln nedenini, lkelerin corafi konumuna ve iklim yapsna balar. Pek ok sorunu zmeye alt bu eserinde, iklimler kuram, ynetim biimleri kuram ve kuvvetler ayrl zerinde durmutur. Montesquieuya gre kuvvet kuvveti durdurmal yoksa zgrlk olmaz. Onun bu gr Bat demokrasisinin temeli olacaktr. Devletin ayr grevi olduundan sz eder; yasalar yapmak, bunlar uygulaKaynak: mak ve sulular cezalandrmak. Bylece http://www.biografiasyvidas.com/biografia/m/fotos/ her gce bir kar g oluturularak, kuvmontesquieu.jpg (eriim: 04.01.2007) vetin kuvveti durdurmas salanacakt. Yrtme gcnn krala verilmesini, yasama gcnn ise halk ve soylulardan oluan iki meclise verilmesini savunan Montesquieunun amac; kral, soylular ve halk arasndaki siyasi ve sosyal dengeyi salamaktr. te yandan krala veto hakk vermi, yarg zerinde de yasamann yetkisini tanmtr. Aslnda Montesquieu, snrl yani meruti monariyi savunmutur. nemi, gler ayrlna ilikin grlerinden kaynaklanmaktadr. Montesquieudan sonra gler ayrl ilkesi demokrasinin koulu haline getirilecektir.
ekil 12.2 Montesquieu
J.J. Rousseau (1712-1778)

Rousseau, burjuvazinin Ykseli Dneminde halkn iktidarn, her alanda eitlii ve mutlak demokrasiyi savunur. stelik demokrasinin gereklemesine ilikin herhangi bir belirtinin olmad bir dnemde demokrasiyi savunmutur. Bu, onun ilerici ynn oluturmaktadr. Rousseaunun amac eitliki bir demokratik toplum oluturmaktr. Aratrmaclar, Rousseaunun, milleti, egemenliin sahibi olarak grmesi itibaryla, egemenliin kayna ynnden milli egemenlii, egemenliin kullanm ynnden ise halk egemenliini savunduunu ileri srerler. Kaynak: http://www.raffiniert.ch/images/ Rousseau da toplumu bir szlemeye rousseau.jpg (eriim: 04.01.2007) dayandrmaktadr. O, insanlarn doal yaama halinde mutlu, eit ve zgr olduu dncesinden hareket eder. Toplum hayatnda da insanlarn doal yaama hlindeki kadar zgr kalabilecei bir sistem kurmay hedefler. Kurulan devlet tarafndan herkesin zgrlnn gvence altna alnmasn ister. ...Bu sayede hem birey herkesle birletii hlde yine kendisine itaat edecek hem de eskisi gibi zgr
ekil 12.3 Jean Jacques Rousseau
330
Uygarlk Tarihi
kalacaktr. Bunun iin de herkesin tm haklarn topluma devretmesi ve yine herkesin iktidara katlmas gerekmektedir. Bu durumda insanlar toplum ynetimine de katlacaklar iin, bir bakma haklarn kendi kendilerine devretmi olacaklard. Rousseau bu zellii u szyle ifade etmitir: ...Bir birlik olarak halk, egemen varln oluumuna katlmalar dolaysyla teker teker vatanda, devletin yasalarna boyun een kii olarak da uyruktur. Rousseau, Toplum Szlemesinde halk egemenliinin sonucu olarak dorudan doruya demokrasiyi savunur. Yasalar yasa koyucular tarafndan hazrlansa bile bunlar onaylayan halk meclisleri olduuna gre, yasama yetkisi halkn elindedir ve son sz halka aittir. Ancak kapitalist sistem iinde kalabalk bir nfusla halk egemenliini gerekletirmenin zorluu karsnda Rousseau, Emredici Veklet kavramyla bu sorunu zmeye almtr. Semenlerin ve vekillerin olduu bu yapda semenler vekillerine direktifler verecek, vekiller de bunlar uygulayacaktr. Direktifler yerine getirilmedii takdirde ise semenler vekilleri azledebileceklerdi. Yani Emredici Veklet yoluyla, dorudan doruya bireyin temsil edilmesine allacaktr. Burada nemli olan bir dier nokta da vekillerin eitli snf veya topluluklarn deil, dorudan halkn vekili olmalardr. te yandan eitliki demokratik bir toplum zlemi iinde olan Rousseau, burjuvazi iin tehlikeli bir dnrd. nk onun amac; ya halkn, iktidar dorudan kullanmasn salamakt ya da halk kendisi adna iktidar kullanacak olan memur durumundaki vekilleri azledebilme yetkisine sahip klmakt. Bylece snfsal bilinlenme devlet ynetimine yansyabilecekti. Burjuvazinin karlarna uygun den rejim ise daha ok milletin btnn bamsz milletvekillerinin temsil ettii temsil rejimdir. Grld gibi Rousseau, demokrasiye ilikin grleriyle an am bir dnrdr. Ayn zamanda ok ynl bir aratrmacdr. Siyasi dnceye olduu kadar edebiyat, pedagoji, mzik gibi eitli alanlara da ilgi duymutur.
Voltaire (1699-1778)
ekil 12.4 Voltaire
Voltaire, 18. yzyla damgasn vuran en nemli dnrlerden biridir. Hatta 18. yzyl Voltairein a olarak kabul edilmektedir. Feodal yapya ve Katolik Kilisesine kar klaryla, aklc yaklam ve alayc slubuyla tannan Voltaire, Fransz htilalinin dnsel ynn hazrlayan en nemli dnrlerden biridir. Voltaire, siyasal zgrln elde etmek isteyen burjuvazinin en etkili temsilcilerinden biri olmutur. zellikle dnce zgrln salamak iin byk mcadele vermitir. u szleri onun dnce ve ifade zgrlne bak asn ok iyi yanstmaktadr: SyleKaynak: http://www.mala.bc.ca/~mcneil/jpg/voltaire.jp (eriim 04.01.2007) diklerinizin hibirinde sizinle ayn dncede deilim; ancak onlar syleme hakknz lnceye dein savunacam. Katoliklie ve kiliseye kar sava aan Voltaire, Katoliklii pein yarglar, bo inanlar ve banazlkla edeer grmektedir. Ancak bir yandan da dinin sosyal yararna inanmakta ve banazlktan arnm bir dini savunmaktadr. Dine inanmal
331
fakat papazlara asla... diyerek din adamlarn eletirmektedir. zetle Voltairein Tanrs, Newtonunki gibi kalbe deil akla seslenmektedir. Voltairein zaman zaman ileri srd fikirleriyle elikiye dt grlr. rnein bir yandan bo inanlara sava ap, akl egemen klma mcadelesi verirken te yandan halk ayak takm olarak grm ve sosyal snflar arasnda hiyerari bulunmas gerektiini savunmutur. Dahas egemen snfn zenginliine zenginlik katma abasn, burjuva mlkiyet anlayn desteklemitir. zetle burjuvazinin deerlerini savunmutur. Aslnda dnemin dnrlerinin birounda genel eilim bu yndedir. Esas olan ise ileri srlen bu dncelerin etkileri ve evrensel sonulardr. zellikle getirdii somut reform nerileri ile Voltaire, dnemindeki dier dnrlerden ayrlr. Onun gereklemesini istedikleri arasnda keyf tutuklamalara son verilmesi, ikence ve lm cezasnn kaldrlmas, cezalarn sularla orantl olmas, vicdan ve dnce zgrlnn salanmas, baz feodal haklara son verilmesi ve i gmrklerin kaldrlmas gibi uygulamalar yer almaktadr. te Voltaire gerekletirmek istedii bu amalar, ileri srd dnceleri ve verdii mcadeleleriyle bir aa ismini veren bir dnr olmutur. Aydnlanma ana etki eden dnrler kimlerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
332
Uygarlk Tarihi
zet
AM A
Aydnlanma ann temel zelliklerini ve Aydnlanma Felsefesinin ilkelerini reneceksiniz. Aydnlanma ann en temel zellii bu dnemin akl a olmasdr. Pein yarglara kar klan bu dnemde, bireyin zgrl dncesi n plana karlmtr. nsann mutlu olmasn salayacak bir ynetim biiminin oluturulmas hedeflenmitir. Ayn zamanda insanlar arasnda eitliin salanmas amalanmtr. Bu, kan soyluluuna dayal ayrcalklarn ortadan kaldrlmas anlamna geliyordu. En nemlisi de siyasal erkin kaynann deimi olmasdr. Bu g, Tanrsal olmaktan karlyor, halka indiriliyordu. Bylece yeni bir dnya gr gelimeye balad. Hmanist felsefe, Rnesans ve Reform hareketi ile balantl olarak gelien bu yeni dnya gr, Avrupa tarihinde bir dnm noktas olan Fransz htilalinin dnsel ynn oluturacaktr. Aydnlanma Felsefesinin temeli aklcla dayaldr. Akl hereyin rehberi kabul edilecek; din, ahlak ve siyaset laikletirilmeye allacaktr. Ama insanlarn mutluluunu salamaktr. Bunun iin de insanlarn eit ve zgr olduu dncesi ne karlacaktr. Kendine gvenen, aklc ve zgr insan tipi Aydnlanma Dnemine damgasn vuracaktr. Ayrca bu dnem, doa bilimleri, hukuk ve felsefe alannda nemli gelimelerin yaand bir dnemdir. Btn bu gelimeler Aydnlanma Felsefesinin temel zelliklerini oluturacaktr. Doa yasas ve bunun ekonomiye yansmasn reneceksiniz. Aydnlanma anda, insan ve evreni dzenleyen doa yasalarn bulmaya ynelik aratrmalar yaplm ve doann bir makine olduu ve insann da bu doa yasalarna bal bulunduu ileri srlmtr. Bu konuda Descartesn, doann evrensel matematik kanunlarna bal olduu eklindeki grleri Newtonun genel ekim yasas ile tm evren tek bir ekim yasasnn hkim olduu dev bir makine olarak grlmtr. Newtonun doa yasasna ilikin bu dncelerinin ekonomik yaama uygulanmasyla, politik ekonomi bilimi gelimeye balamtr. Ekonomik yaamn da kendine zg kurallar olduu ve her trl mdahaleden uzak olmas gerektii savunulmutur. Aydnlanma Dnemi edebiyat ve sanat anlayn reneceksiniz. Aydnlanma Dneminde edebiyata, mzik ve sanata duyulan ilgi ekonomik gelimilikle ve mat-
baa yoluyla eserlerin geni kitlelere ulatrlmasyla balantldr. Aydnlanma a edebiyatta dz yaz a olarak anlmaktadr. Bu yzyl ayn zamanda mzik alannda pek ok eserin bestelendii ve yeni trlerin grld bir mzik a olmutur. Aydnlanma ana etki eden baz dnrleri ve savunduklar fikirleri reneceksiniz. Dneme etki eden dnrler arasnda Locke, Montesquieu, Rousseau ve Voltairei sayabiliriz. Locke, liberal bireycilikten ve mutlak iktidarn snrlandrlmasndan yana grler ileri srmtr. Temel hak ve zgrlklerin zellikle de mlkiyet hakknn gvence altna alnmasn istemi; aksi hlde insanlara ba kaldrma hakkn tanmtr. Bylece burjuvazinin isteklerinin tercman olmutur. Ayrca yasalar yapan ve uygulayan glerin ayr ellerde toplanmas gerektiini savunarak demokratikleme yolunda nemli bir adm atmtr. Montesquieu da iktidarn snrlandrlmasna ilikin grler ileri srm, aristokratik liberalizmi savunmutur. Onun demokrasiye en nemli katks, kuvvetler ayrlna ilikin grleridir. Ona gre kuvvet kuvveti durdurmaldr. zgrlklerin salanmasnn n koulu budur. Onun bu gr demokrasinin temeli olacaktr. Rousseau ise halkn iktidarn ve her alanda eitlii yani mutlak demokrasiyi savunmaktadr. Onun amac, eitliki, demokratik bir toplum dzeni oluturmaktr. Dneme damgasn vuran dnrlerden biri de Voltairedir. Dnce ve ifade zgrlne ilikin grleriyle kendisinden sonraki dnemleri de etkileyen Voltaire, somut reform nerileriyle de dikkat ekmektedir. zellikle dnce zgrln salamak iin verdii mcadele nedeniyle 18.yzyl Voltaire a olarak anlmaktadr. Sonu olarak Aydnlanma a, Bat uygarlk tarihinin en verimli dnemlerinden biri olmutur. Bilimsel siyasal dncenin gelitii bu dnem, ayn zamanda doa bilimlerinde de bilimsel yntemin esas alnd bir dnemdir. Bilimsel alanda yaanan bu atlmlar, sosyal, kltrel ve sanat alannda da kendini gstermitir. Sosyal bilimlerin temeli bu dnemde atlmtr. Edebiyat alannda rasyonalist roman, tiyatro eserleri verilmi ve 18.yy. dz yaz a olmutur. 17.yzyla damgasn vuran barok sanat ve mzik ise 18.yzyla yerini neoklasik tarza brakmtr.
A M A
AM A
A M A
333
Kendimizi Snayalm
1. Yasalarn Ruhu adl eserinde iklimler, ynetim biimleri ve kuvvetler ayrlna ilikin grlerini formlletiren dnr kimdir? a. Hobbes b. Bodin c. Montesquieu d. Locke e. Rousseau 2. Egemenliin kayna ynnden milli egemenlii, kullanm ynnden ise halk egemenliini savunan dnr kimdir? a. Bodin b. Montesquieu c. Machiavelli d. Locke e. Rousseau 3. Kuvvet kuvveti durduramazsa zgrlk olmaz. diyerek gler ayrln savunan dnr kimdir? a. Locke b. Montesquieu c. Rousseau d. Bodin e. Machiavelli 4. ekim Yasasn bularak tm evreni tek bir ekim yasasnn hkim olduu dev bir makineye benzeten dnr kimdir? a. Diderot b. Rousseau c. Locke d. Newton e. Descartes 5. Toplum szlemesiyle, bireylerin tm haklarn topluma devrederken ayn zamanda iktidara da katldklarn, dolaysyla herkesin aslnda haklarn yine kendilerine devrettiini savunan dnr kimdir? a. Locke b. Rousseau c. Bodin d. Hobbes e. Montesquieu 6. Emredici Veklet kavramyla, semenlerin vekillerine direktifler vermesini ve sz konusu direktifler yerine getirilmediinde de vekillerini azledebileceini savunan dnr kimdir? a. Montesguieu b. Rousseau c. Locke d. Hobbes e. Bodin 7. Liberal bireyciliin babas kabul edilen ve 1690 ylnda Hkmet zerine ki Deneme adl eseri yazan dnr kimdir? a. Hobbes b. Bodin c. Locke d. Montesquieu e. Rousseau 8. Bilgiye, hereyi sorgulayarak ulamay savunan ve bunu Dnyorum o halde varm. sylemiyle ifade eden dnr kimdir? a. Newton b. Diderot c. Descartes d. Locke e. Rousseau 9. Ekonomide, braknz yapsnlar ilkesini savunarak her trl mdahaleye kar kan dnrler kimlerdir? a. Rasyonalistler b. Fizyokratlar c. Pozitivistler d. Kapitalistler e. Sosyalistler 10. Dnce ve sz zgrl iin mcadele vererek Aydnlanma ana damgasn vuran dnr kimdir? a. Locke b. Mnzer c. Montesquieu d. Bodin e. Voltaire
334
Uygarlk Tarihi
Okuma Paras
XVIII.Yzyl stne Aydnlklar Yzyl. te, XVIII. yzyl deyince ilk akla gelen niteleyi! Aydnlklar! Aslnda modern tarihin byk devrimci yzyl XVII. yzyldadr ki insan soyunun dncesinde kkl bir deiim olmutur...insan aklnn nne yeni bir yol aar; modern bilimi katlandrr, giderek yeni bir dnya koyar insanolunun karsna. XVII.yzyln balarnda bir dere olan ak, o yzyln sonlarnda sel haline gelir ve XVIII. yzylda bir rmak olup kar. XVIII. yzyl aklcla yrekten balan...bir sonuca erdirmitir. XVIII.yzyl, be yzyl boyunca alp serpilen ve XVIII. yzylda yepyeni bir ivme kazanan Avrupa dncesinin, o dev uran bir iekleniidir. XVIII.yzyl Avrupas, eski dzenden yava yava syrlr; ve, eletirici dnceyle bilimsel ilerlemenin yansra, ticari ilerlemenin ve fatih bir ekonominin, yani kapitalizmin genilettii bir dnyaya alr. Corafi durumlar, yaadklar tarihin arl ya da iktisadi dzen bakmndan, eitsiz bir gelime hz iindeki toplumlarn Avrupasdr bu. Direnen ynla e vardr sosyal dzende; dahas uzun yzyllarn biriktirip koyulatrd anlaylar direnmektedir. yle de olsa, toplum derinden derine kmldanmakta, hukuksal ereveler atrdamakta, giderek karanlklar gerilemektedir. Yeni bir dzen olumaktadr zetle. Gerekten XVII.yzyldakinden pek farkl bir hzlan iindedir toplumdaki deime...Bata iktisadi durumda: 1640 ylnda balayan...iktisadi durgunluk dneminin arkasndan, fiyatlarda ykseli ve refah dnemi gelir.Bir demografik devrim vardr:..lm oran hzla bir azal iindedir; btn Avrupa lkelerinde, insan yaamnn ortalama sresindeki art bakmndan halkn says hzla oalmaktadr. Tarmda bir devrim vardr:..corafi bulularn arkasndan Avrupaya getirilen yeni bitkiler, tarma girerler, giderek beslenmede kullanlrlar; onlarn ekilip biilmesi, doaldr ki, demografik devrimin hem nedenlerinden biridir, hem de sonularndan biri. Bilimsel gelimeler ve teknik ilerlemeler sayesinde, sanayi devriminin balarndayz. te... XVIII. yzyln ikinci yarsndaki parlaklk bunun sonucudur...bir baka deyile, XVI. yzyln sonlarnda balam olan bir geliim tamamlanmaktadr...Btn bu deiiklikler, iiedirler ve sk skya baldrlar birbirlerine; ve, yine btn bu deiiklikler, XVIII. yzyln ikinci yarsnda...siyasal ve sosyal devrimler dnemini ap damgasn vuracaktr onlara. XVIII.yzyln ortalarna dorudur ki, uygarlk(civilisation) kelimesi doar... Nedir uygarlk? nsan aklndaki ilerlemelerin ve tarihsel dinamiklerin yneldii bir hedef;ayn zamanda, sosyal adaleti ve ortak mutluluu salayan akli bir dzen! Aydnlklar Yzylnn bize miras brakt mesaj budur... Kaynak: Tanilli, S. (2002). Yzyllarn Gerei ve Miras C.IV 18.Yzyl: Aydnlanma ve Devrim, stanbul.

1. c Yantnz yanl ise Aydnlanma Dnemine Etki Eden Dnrlerden Montesquieu konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dnemine Etki Eden Dnrlerden Rousseau konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dnemine Etki Eden Dnrlerden Montesquieu konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Doa Yasas ve Ekonomik Liberalizm konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dnemine Etki Eden Dnrlerden Rousseau konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dnemine Etki Eden Dnrlerden Rousseau konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dnemine etki eden dnrlerden Locke konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Doa Yasas ve Ekonomik Liberalizm konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Doa Yasas ve Ekonomik Liberalizm konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dnemine Etki Eden Dnrlerden Voltaire konusunu tekrar okuyunuz.
2. e
3. b
4. d 5. b
6. b
7. c
8. c 9. b 10. e
335

Sra Sizde 1 Aydnlanma Felsefesi, Avrupada 17. yzyl ortalarndan 19. yzyln ilk yarsna kadar sren Rnesans, Reform, Hmanizma akmlaryla balantl bir fikir hareketidir. ngilterede balayarak Fransaya gemi ve Fransz htilalinin dnsel ynn oluturmutur. Almanyay da etkileyen Aydnlanma Felsefesi her lkede o lkenin sosyo politik yapsna gre ekillenmitir. Aydnlanma dncesinin temelini bireyin zgrl dncesi oluturmutur. Ayn zamanda aklcl esas alan Aydnlanma Felsefesinin amac pein yarglar ykmaktr. Dolaysyla hedefi Katolikliin getirdii pein yarglar ile siyasal pein yarglardr. Bu pein yarglara kar k Rnesans ve Reform hareketleriyle balam ve 18. yy. Aydnlanma Dneminin hazrlaycs olmutur. Bu ynyle Aydnlanma Felsefesi, burjuvazinin yeni dnya gr olmutur. Bu dnemde burjuvazi akl esas alarak siyasi rejimi kendi karlarna gre ekillendirme mcadelesi iine girmitir. nsan mutlu edecek bir ynetim biimi hedeflenmektedir. ncelikle yaplmas gereken, birtakm ayrcalklara son verilerek insanlar arasnda eitliin salanmasyd. Kan soyluluuna dayal birtakm ayrcalklarn ortadan kaldrlmas, mutlak monarik yntemlerin sona ermesi anlamna geliyordu. En nemlisi de siyasal erkin kayna deimi; iktidarn kayna Tanrdan, halka inmitir. Bylece zaten ekonomik gce sahip bulunan burjuvazi, siyasi yapda da hak araylar iine girebilecektir. Bu aklc dnya grn, zgrlk fikrini bir yandan eitlii salamada bir yandan da ticaret hacmini daha da geniletmede kullanan burjuvazi gcne g katt. Aydnlanma Dneminde ileri srlen dncelerle burjuvazinin siyasal iktidar merulatrlm oldu. Sonuta Aydnlanma Felsefesi bir burjuva felsefesi oldu. Sra Sizde 2 Aydnlanma Felsefesinin temel ilkeleri; bilim ve felsefe, aklclk, laiklik, mutluluk, zgrlk, kendine gven ve hukuk olarak belirlenmektedir. Pein yarglara kar klan bu dnemde, bireyin zgrl dncesi n plana karlmtr. nsann mutlu olmasn salayacak bir ynetim biiminin oluturulmas hedeflenmitir. Ayn zamanda insanlar arasnda eitliin salanmas amalanmtr. Aydnlanma Felsefesinin temeli aklcla dayaldr. Akl her eyin rehberi kabul edilecek; din, ahlak ve siyaset laikletirilmeye allacaktr. Ama insanlarn mutluluunu salamaktr. Bunun iin de insanlarn eit ve zgr olduu dncesi ne karlacaktr. Kendine gvenen, aklc ve zgr insan tipi Aydnlanma Dnemine damgasn vuracaktr. Ayrca bu dnem, doa bilimleri, hukuk ve felsefe alannda nemli gelimelerin yaand bir dnemdir. Btn bu gelimeler Aydnlanma Felsefesinin temel zelliklerini oluturacaktr. Sra Sizde 3 Aydnlanma anda, insan ve evreni dzenleyen doa yasalarn bulmaya ynelik aratrmalar yaplm ve doann bir makine olduu ve insann da bu doa yasalarna bal bulunduu ileri srlmtr. Bu konuda Descartesn, doann evrensel matematik kanunlarna bal olduu eklindeki grleri, Newtonun genel ekim yasas ile tm evren, tek bir ekim yasasnn hkim olduu dev bir makine olarak grlmtr. Birbirine yakn iki cismin arlklaryla doru orantl olarak birbirini ektiini ileri sren Newton, bylece gezegenlerin Gne etrafnda sabit bir yrnge ile dnme nedenine de aklk getirecektir. Bu gelimelerin sonucunda, insanln evrene bak as deimi; evrenin tam bir uyum ve dzen iinde olduu ve bu dzenin doa yasalar sayesinde mkemmel bir saat gibi iledii dncesi hkim olmutur. Sra Sizde 4 Aydnlanma ana etki eden dnrler arasnda Locke, Montesquieu, Rousseau ve Voltairei sayabiliriz. Her biri ileri srdkleri fikirleriyle demokratikleme yolunda nemli kilometre talarndan biri kabul edilmektedir. Gelitirdikleri kuramlarla hem kendi dnemlerini hem de sonraki alar etkileyen grler ileri srmlerdir. ktidarn snrlandrlmas, ynetimde halkn etkinliinin artrlmas, hukuksal eitlik, zgrlk, dnce ve ifade zgrlne ilikin grleriyle dneme damgasn vuran bu dnrler demokrasinin temel ilkelerini savunmulardr.
336
Uygarlk Tarihi
Akyrek, E. (1994). Ortaadan Yeniaa Felsefe ve Sanat, stanbul. Amittay, J.B. (1983). Siyasal Dnceler Tarihi. alar Boyunca Siyasal Dncenin Deiimi, Ankara. Aster, Ernest von (2004). Fransz htilalinin Siyasi ve Sosyal Fikirleri, Ankara. Gze, A. (1993). Siyasal Dnceler ve Ynetimler, stanbul. Goldmann, L. (1999). Aydnlanma Felsefesi, (ev. Emre Arslan), stanbul. Hampson, N. (1991). Aydnlanma a, stanbul. Febvre, L. (1995). Rnesans nsan, Ankara. Neill, William H. (1985). Dnya Tarihi, (ev. Alaeddin enel), stanbul. Perry, M. (1990). Western Civilization, V.II, U.S.A. Sabine, G. (1969). Siyasal Dnceler Tarihi, Yenia, C.II., (ev: Alp ktem), Ankara. Sarca, M. (1987). 100 Soruda Siyasi Dnce Tarihi, stanbul. Schilling, K. (1971). Toplumsal Dnce Tarihi, (ev. Nihal nol), stanbul. enel A. (1996). Siyasal Dnceler Tarihi. Tarihncesinde lkada Ortaada ve Yeniada Toplum ve Siyasal Dn, Ankara. Tanilli S. (1990). Yzyllarn Gerei ve Miras, XVI. ve XVII. Yzyllar, C.III, stanbul. -(2002). Yzyllarn Gerei ve Miras. 18. Yzyl: Aydnlanma ve Devrim, C.IV, stanbul. (1994). Voltaire ve Aydnlanma, stanbul. (2004). Uygarlk Tarihi, stanbul. Tunay, M. (1969), Batda Siyasal Dnceler Tarihi, Yenia, C.II, Ankara.
13
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sanayi Devrimini douran etmenleri ve yeni bir dnyann oluumundaki roln deerlendirebilecek, Amerikan Devrimini hazrlayan artlar ve sonularn tartabilecek, Fransz Devrimini douran nedenleri, devrimin aamalarn ve uygarlk tarihi asndan nemini aklayabilecek, 1830 Devrimlerini hazrlayan artlar, 1830 Devrimleri ve hareketlerinin Avrupa lkelerini nasl etkilediini kavrayacak, 1848 Devrimlerini douran artlar ve sonularn tanmlayacak bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
UYGARLIK TARH
Anahtar Kavramlar
Devrim Sanayi Liberalizm Burjuvazi Yurtta Ulusuluk (Milliyetilik)
indekiler
SANAY DEVRM AMERKAN DEVRM FRANSIZ DEVRM 1830 DEVRMLER 1848 DEVRMLER
Uygarlk Tarihi
Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi
Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi

SANAY DEVRM
A M A
Sanayi Devrimini douran etmenleri ve bu devrimin yeni bir dnyann oluumundaki roln reneceksiniz.
Sanayi Toplumu: Hemen her alanda retim srecinin makineletii ve toplum yaamnn da buna gre ekillendii bir ekonomiye sahip toplum.
Tm dnyada 19. yzyln balarna kadar ekonomik hayat byk lde tarma, kk el sanatlarna ve ticarete dayanmaktayd. Ekonomik hayat, temel retim arac toprak ve ona bal faaliyetler belirlemekteydi. 18. yzyln ortalarndan itibaren ortaya kan yeni bulular, sanayinin btn retim srelerinde uyguland. Buhar gc ile alan makineler sayesinde, retilen mal ve rnlerde byk retim kapasitelerine ulald. Sanayi Devrimi terimi, kol gcnn yerine buharla ileyen makineler vastasyla, ksa zamanda byk retim kapasitelerine ulaan, fabrikalam bir ekonominin dourduu sanayi, ticaret ve toplum yaamnda oluan kkl deiiklikleri ifade etmektedir. Sanayi Devrimi, tarm ekonomisi ve onun retim ilikileri yerine, arka plannda sermaye ve makinelerin yer ald yeni bir ekonomik yaama gemeyi salad. lk olarak ngilterede ortaya kt gzlemlenen Sanayi Devrimi, ksa denilebilecek bir zaman diliminde Bat-Avrupa lkelerine de yayld. Sonular bakmndan gnmze kadar uzanan sre boyunca da tm dnyay etkisi altna almay baard.
Devrim: Varolan siyasal, teknolojik vb. bir dzenin ortadan kaldrlp, yerine yeni ve kkl deiiklikler ieren bir dzenin konmasdr.
Sanayi Devriminin ngilterede Dou Nedenleri

18. yzyln ortalarndan itibaren ngilterede Sanayi Devriminin douunu salayan pek ok faktrn bir araya geldii grlr. Ksaca bunlar sralarsak: ngiltere, demokrasi tarihi bakmndan Kta Avrupasndan farkl bir sre yaamtr. 1215 Magna Charta ile balayan ve 1689 Haklar Bildirisi nin kabulne uzanan srete, Parlamento ngilterede kapitalist geliimi ve serbest ticareti desteklemitir. 16. yzylda spanyann denizlerdeki hkimiyetini ykan ngiltere, Sanayi Devriminin douuna kadar, Denizlerdeki stnl sayesinde, byk bir imparatorluk kurmutu. ngiliz donanmas ve gl ticaret filolaryla, tamaclk gelimiti. Ticaret ve smrgecilik yoluyla, ngilterede byk servetlerin (sermaye) birikimi salanm ve biriken servetler, 18. yzyl ngilteresinde bankaclk ve borsa gibi byk finans kurumlarn gelitirmiti.
Smrgecilik: Bir lkenin, bir baka devleti veya toplumu siyasal bakmdan egemenlii altna alarak, doal kaynaklar ve pazarlar zerinde kendi karlar dorultusunda hkimiyet kurmas.
340
Uygarlk Tarihi
Lonca: Ayn meslek grubuna bal zanaatkrlarn oluturduu, rekabeti nleyici ekilde kaynaklarn, retimin, fiyatlarn kendi ilerinde sk bir disiplinle kontrol edildii ve piyasa zerinde devlet kontroln salar nitelikteki, mesleki birlik.
16. yzyldan itibaren Avrupann genelinde olduu gibi ngilterede de hzl nfus art grlr. Artk kentlerde sanayi iin gereken i gc hazrd. 18. yzyla gelindiinde ngilterede Ortaa kurumlar olan lonca sistemine dayal sanayi retimi, yetersiz hle gelerek ilevini yitirmiti. Loncalara bal alan zanaatkrlar, bamszlatlar. Giderek makinesiz, kol gcne dayal (manifaktur) retim yapan imalathanelerde, tccarlar iin bir arada almaya balamlard. Bu durum i blmn ve ihtisaslamay hazrlamt. ngilterenin Sanayi Devrimi ncesinde dnyann en byk smrge imparatorluu oluu ona geni ham madde ve pazar olanaklar salamaktayd.Genel nfus artnn yaratt talep patlamas yannda, gelien orta snf ihtiyalar erevesinde tketim mallarna olan talep art gibi nedenler, reticiler zerinde talep basks yaratmakta ve onlar retimde gereken artlar salayacak yeni araylara yneltmekteydi. ngiltere, makinelemi bir sanayi kurabilmek iin gerekli olan kmr ve demir ynnden zengin yeralt kaynaklarna sahipti.
ngiliz Sanayi Devrimi

Plantasyon: Snai mallarnn retiminde kullanlan tarm rnlerinin (pamuk, ay, kahve vb.) geni lekli olarak yetitirildii iletme.
ngilterede Sanayi Devrimi, ilk nce dokuma ve demir sanayiinde gereklemitir. Tarihsel olarak, geni otlaklarda hayvan yetitiricilii ve ona bal yn ile plantasyonlardan gelen pamua dayal dokuma imalat, ngilterede gelikindi. retim, btn aile bireylerinin katld ev ii sanayisine dayalyd. 18. yzyl ortalarna kadar ngilterede, byk smrgelere sahip olunmasna ve ticaretin ok canl olmasna ramen, gerek i pazar ve gerekse geni smrge pazarlar iin yeteri kadar retim yaplamamaktayd. 19. yzyln balarna kadar, gerekli retim artlarn salama konusunda, aray abasnda olanlarn ou, makineler ve sanayi uygulamalar hakkndaki gerekli bilgilere sahip zanaatkrlard. Bu yzden retim artlarna ynelik ilk bulular da onlar tarafndan gerekletirildi. Dokuma sanayii asndan ilk nemli bulu, John Kay isminde bir dokumac tarafndan 1730da uan mekik ad verilen, yeni bir mekik bulunmasyd. Yeni mekik, dokumaclar tarafndan, ksa zamanda benimsenerek geni bir kullanm alan buldu. Bu sayede iplik olduka hzl dokunmaya balad. Kumalar, eskiye oranla ok daha fazla miktarlarda dokunmaktayd. Bu durum iplik skntsna yol at. zellikle 1750lerden itibaren, d pazarlardan gelen talep basks da iplik skntsn artrmt. Dokumaclar iin gerekli iplii hzla bkp, hazrlayacak bir makineyi 1764te James Hargreaves isimli bir baka dokumac icat etti. Bu yeni tezgahta, ayn anda on alt pamuk iplii gerilebilmekteydi. 1784te i says seksene kt, yzyln sonuna gelindiinde bu say 120ye ulamt. Bu tezgh sayesinde istenen miktarlarda iplik retimine ulalmaktayd. 1769da Richard Arkwright (1732-1792) tarafndan bulunan yeni bir makine, dokuma sanayiinde devrim yaratt ve seri imalata baland. Makine su gcyle almaktayd.
13. nite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi
341
Buna paralel olarak ngilterede ilk dokuma fabrikas 1771de kuruldu. Dokuma tezghlar su dolaplaryla alt iin sadece rmak boylarna kurulabilmekteydi. 1785e gelindiinde James Wattn yapt ve buhar gcyle ileyen motor, bir fabrikadaki btn tezghlar altrabilmekteydi. Artk ev ii sanayi ya da sadece rmak boylarnda alabilen tezghlar yerine, kentlerde iinde byk makinelerin altrlabilecei binalar, yani fabrikalar alabilir ve byk lekli retim yaplabilirdi. eyrek yzyl iinde ngilterede dokuma sanayii, fabrikalama ile birlikte mthi bir srama gsterdi. ngilterenin ihracat hacmi 1780lerde, Hargreaves Tezghnn bulunmasndan nceki, yani 1760lardaki hacminin drt katna kmt. 1760larda ngilterenin d satmnda, yllk 250.000 sterlinlik bir paya sahip olan dokuma sanayii, 1780lerde yllk be milyon sterlini aan bir paya sahip oluyordu.
Resim 13.1
James Wattn Buhar Makinas Resim 1-a Kaynak: http://jquarter.members.beeb.net/morejwatt.htm
1804de Richard Trevithickin(1771 1833) yapt dnyadaki ilk lokomotif Resim 1-b Kaynak: http://www.geocities.com/Athens/Acropolis/6914/trevie.htm
18. yzyln son eyreinde retim teknolojisi nemli lde deien bir dier ngiliz sanayi kolu, demir sanayiiydi. 1709da Abraham Darby, snrl bir kaynak olan odun kmr yerine, kok kmr kullanarak demir elde etmeyi baarmt. Kmr, odun kmrne gre yava yanan bir yakt olup, yanmas srasnda gereken hava basnc iin su gcnden faydalanlmaktayd. 1775te James Wattn buhar makinesini bulmasyla beraber demir sanayii, odun ve suya olan bamllndan kurtularak, kmr ve kaliteli demir cevherlerinin bulunduu yerlere tanabildi. Kaliteli demir retimindeki gelimelere paralel olarak demirden, 18. yzyln son eyreinde kpr, bina gibi ina ilerinde geni lde yararlanlmaya balanmtr. 19. yzyln ortalarna doru demiryollar, lokomotifler, gemiler, eitli makineler, hava gaz sistemleri vb. alanlarda demir, youn olarak kullanlacaktr.
342
Uygarlk Tarihi
James Wattn buhar makinesi tpk dokuma sanayiinde olduu gibi demir sanayiinin teknolojisinde de devrimsel bir etki yapt. Buhar gcnn bu iki sektrde ortaya kard artc sonular dnda, ilk bulularn tetikleyici etkisiyle, 19. yzyl boyunca teknolojik gelimeler hemen her alanda devam etti. Maden sanayii, kimya sanayii, dokuma sanayii vb. btn sanayi kollarnda ve teknolojik gelimelere bal alanlar olan tarm, ulam ve haberlemede de ilerlemeler grlecektir. 1807de Amerikal Robert Fulton buhar makinesini gemilere uygulad. 1825te demir raylar zerinde yryen ve buhar kuvvetiyle alan ilk lokomotif almaya balad. 1844lerden itibaren Samuel Morseun telgraf, 1876dan itibaren Alexander Graham Bellin telefonu Avrupa toplumlarn, sanayi ncesi dnemle kyaslanmayacak ekilde deitirdi. Sanayinin ve ulamn makinelemesinden ilk olarak faydalanan ngiltere olmusa da, Belika, Fransa ve Birleik Amerika da ksa zamanda bu yara katldlar. 19. yzyln ortalarnda Almanya sanayileme yarna girerken, onu talya, Avusturya ve skandinav lkeleri izledi. Bylece Bat Avrupa, dnyann fabrikas hline geldi. 1870 yl itibaryla ngiltere, Almanya, Belika, Fransa, talya ve sve dnya imalat retiminin %61ini Amerika Birleik Devletleri ise %23n gerekletiriyordu. Sanayileen lkeler, denizar lkelerden, bir yandan ticaret ve smrgecilik yoluyla gda maddeleri ve sanayileri iin ham madde alrken, dier yandan da imal edilmi (maml) maddeler ile hizmetleri sattlar. Bu ticari faaliyetler sonucunda Bat Avrupa, o zamana kadar hi eriilmemi bir refah dzeyine ulat. Sanayilemesini tamamlayan lkelerde refah artmakla beraber, yeni toplumsal snflar da ortaya kt. Dnya, bir yandan sanayi toplumu olma zellikleri nedeniyle snfsal elikiler yaarken, bir yandan da sanayileen lkelerin birbirleriyle giritikleri mthi bir rekabetin alan oldu.
Sanayi Devriminin Sonular

Ortaya kt tm lkelerde hemen hemen ayn zellikleri gsteren Sanayi Devriminin, birdenbire ve belli bir srete veya tek bir olayn sonunda varolduunu syleyemeyiz. Ancak Sanayi Devrimi adyla nitelendirilebilecek zel bir gelime biimi, sanayileen toplumlarn ekonomik ve sosyal yaplarnda belirgin ve gzlemlenebilir sonulara yol aarken, uluslararas ilikiler asndan da dnyay derinden sarsan etkiler yaratt. Bu sonulara gruplandrarak bakarsak:
Ekonomik
Sanayileen lkelerde modern bilim ve tecrbi bilgilerin, pazar iin, retim srelerinde geni apl ve sistematik olarak uygulanmas Ekonomik faaliyetlerin, aile ii veya yerel kullanmlardan daha ok, lke dzeyinde ve uluslararas pazarlara ynelik oluu ve giderek ihtisaslamas retim birimlerinin ahsi olmaktan karak, ortaklk vb. yollarla byk sermaye yatrm gerektiren teebbslere ve fabrikalamaya dayanmas Sermayeye dayal retim srelerinin youn ve yaygn kullanm gcnn, temel mallarn retimi yerine maml mallar ve hizmetlerin retiminde younlamas
343
Toplumsal
Tarm tekniklerindeki iyiletirmeler ve makineleme sonucu isiz kalan veya topraksz nfusun, krsal alandan kentlere ynelmesi ve kentlerin nfusunun younlamas Ortaya kan sermayeye dayal retim aralarnn sahipliinin ya da bu aralarla olan ilikilerin belirledii, yeni mesleki ve sosyal snflar olarak burjuvazi snfna sanayicilerin katlmas ve sanayi ncesinde de varolan iilerin, sanayilemeye (fabrikalama) paralel olarak, nemli bir toplumsal snf olarak ortaya kmas
Uluslararas likiler
19. yzyl boyunca sanayileen Avrupa devletleri arasnda, yeni ham madde kaynaklar ve pazar aray nedeniyle, byk bir rekabet dodu. Uluslararas rekabet sonucu, blgesel atmalar dnda, 19. yzyln sonuna doru gerginlik son noktasna vard ve 20. yzyln banda I. Dnya Savan ve akabinde de II. Dnya Savan dourdu.
SIRA SZDE Sanayi Devrimi ilk kez nerede ve hangi koullar altnda ortaya kmtr?
AMERKAN DEVRM
A M A
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
Amerikan Devrimini hazrlayan artlar ve sonularn reneS O R U ceksiniz.
Amerika Ktasnn kefi sonras Avrupal smrgeci lkeler spanya, Fransa ve nDKKAT giltere Amerika Ktasnda yeni koloniler kurdular. ngiltere 1607de ilk ticaret kolonisini Virginiada kurdu. ngiltereden gelen SIRA SZDE gmenler, bu yeni ktaya yerlemek suretiyle, Amerikan Bamszlk Savana kadar olan dnemde 13 koloni kurmutu. Zamanla bu koloniler, ngiltere Krallna bal smrgeler hline geldiler. AMALARIMIZ Kuzey Amerikada oluan bu 13 koloni halk, dier devletlerin kurduu smrge koloniler halkndan nemli farkllklar gstermekteydi. Dier smrgeci devletlerin kurduklar kolonilerden farkl olarak, ngiliz gmenlerin yerleerek oluturK T A P duklar ngiliz kolonileri, Avrupa tipi bir toplumun yeni bir corafya zerinde farkl bir rgtlenmesiydi. Yine bu kolonilerin halk, ngiliz ve dier Avrupa halklar E V Z Ymonarik bir T E L gibi O N idareye yakn olmaktan daha ok, temelini eitlik ve zgrlk kavramlarnn oluturduu liberal dncelere sahiptiler. Yeni Dnyaya gelen bu gmenlerin byk ounluu ayn zamanda, 16. ve 17. yzyllarda ngilterede kilisede reform NTERNE yapmaya alan, Tanr nnde eitlik ilkesine inanmalar nedeniyle T eitlie bal ve din kurallarn basitletirilmesini isteyen, Prtan hareketinin takipisiydiler. Demokratik ilkeler ve uygulamalar, bu koloniler halknn ynetim tarzn oluturmutu. Amerika Ktasnn, kuzey blgelerindeki bu serbestlik ortam, zerk devletler kurma dncesini gelitirmitir. ounluunu Prtanlarn oluturduu koloniler, eitliki inanlarnn etkisiyle, Kuzey Amerikadaki ounlua dayal ilk siyasal ynetimi kuracaklardr. ngilterenin kendine bal kolonilerde, siyasi bakmdan, mdahalesinin snrl oluu da, Amerikan Devriminin gereklemesinde bir etmen olarak kaydedil-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
344
Uygarlk Tarihi
melidir. ngilterenin, kolonilerin ynetimi bakmndan mdahalesi, kolonilerin bana birer vali atamas yapmakla snrlyd. Bu kolonilerin hepsinin birer anayasas niteliinde, zgrlk belgeleri bulunmaktayd. Koloniler daha ilk kurulularnda, zgrlklerinin bir teminat olarak, bunu yazl bir belge hline getirmee almlard. 1215 tarihli Magna Carta Libertiumu tanyan bu gmen koloniler halk, vergiler konusunda olduka hassast. ngiltereye balanmalarndan sonra da, koloniler halknn setii yasama meclisleri ile kraln tayin ettii valiler arasnda, vergilerin toplanmas ve harcanmasnn kontrol konularnda zaman zaman da mcadeleler olmutu.
Bamszlk Sava
ngiliz kolonileri, yine bir vergi sorunundan doan anlamazlk sonucu, ngiltereye kar ayaklanarak bamszlklarn kazanacaklardr. Olaylarn balangc Fransa ve ngilterenin, Amerika kolonileri zerinde denetim kurmak iin giritikleri mcadelede yatar. Bu mcadele, 7 Yl Savalar (1756-1763) sonunda, Fransann yenilgisiyle neticelendi. Yrtlen bu sava, ngiliz mali sisteminde sknt dourmutu. ngiltere mali sknty zebilmek iin, kolonilere ynelik olarak, yeni dzenlemelere gitti. ngiliz Parlamentosu, koloniler iin 1764te eker Kanunu adn tayan bir kanun yaynlad. Kanuna gre, ngiliz ynetimi altnda olmayan blgelerden yaplacak rom ikisinin ithali yasaklanmakta ve eker pekmezi zerinden kk bir gmrk vergisi alndktan baka, araplar, ipekliler, kahve vb. lks mallara gmrk vergisi konmaktayd. Bu olay, koloniler tarafndan tepkiyle karlanmtr. eker Kanunu, tccarlar, koloni meclisleri ve mitingler yoluyla da halk tarafndan protesto edilmitir. Samuel Adams gibi koloni avukatlar bu durumu temsil edilmeksizin vergilendirme olarak tanmlamaktaydlar. Ayn yl karlan Kt Para Kanunu ile kolonilerin karaca kt paralar da geersiz sayld. 1765te karlan Asker Konaklama Kanunuda koloniler halk tarafndan yine honutsuzlukla karland. Bu kanuna gre koloniler, kendi blgelerine yerleen Britanya askerlerinin yiyecek ve barnmalarn salamakla ykml klndlar. Birbirinin pei sra kan bu kanunlara kar, kolonilerde genel honutsuzluk havas domakla beraber, asl muhalefeti douran 1765 tarihli Damga Pulu Kanunu oldu. Bu kanuna gre, resm makamlardan verilecek belgelere damga pulu yaptrlmas zorunluluu getiriliyordu. 13 kolonide birden iddetli protestolar ortaya kt. Bostonda halk sokaklara dklrken, Virgina Meclisi temsil edilmeksizin vergilendirmenin kolonilerin zgrln tehdit ettiine dair, pek ok karar almt. Massachusetts Meclisi, btn Amerikan kolonilerini Damga Pulu Kanununun kendilerine ynelttii tehditi grmek zere 1765 Ekiminde New Yorkta toplantya ard. Dokuz koloniden gelen 27 delege ile toplanan kongre, Amerikan halknn insiyatifiyle toplanan, ilk koloniler aras kongreydi. Birok tartmalardan sonra New York Kongresi, kolonilerde kendi meclisleri dnda hi kimsenin vergi koyamayaca kararn ald. Kolonilerle ngiltere arasnda asl tartma konusu, Temsil lkesinden domaktayd. ngiliz Parlamentosu, 1766da Damga Pulu Kanununu kaldrmak ve eker Kanununda iyiletirmelere gitmek zorunda kald. Koloniler karar sevinle karladlar. Ancak bu durum geici bir bar olmaktan teye gidemedi.
345
1767 ylnda ngiltere Maliye Bakan Charles Townshend yeni bir mali program tasars hazrlad. Bu tasarda Amerikan ticaretinden daha fazla vergi alarak, ngilteredeki vergi mkelleflerinin ykmlln hafifletmeyi dnmt. Bu amala Amerika Ktasndaki gmrk kontrollerinin sklatrlmas, ngiltereden kolonilere ihra edilmekte olan kat, cam rnleri, boya ve ay zerine de ihra vergileri konulmas kararlar alnmt. Bylece kolonilerde grev yapan ngiliz memurlarnn masraflarn karlamak amacndayd. Yine Townshendin nerdii baka bir kanun tasarsyla da, kolonilerin st mahkemelerine, gerektii zaman, istenilen yerde arama tarama yapma yetkisi verilmekteydi. zellikle bu arama tarama sistemi, koloniler tarafndan byk honutsuzlukla karlanmtr. Tccarlar tarafndan ithalat, boykotla karlanmt. Tepkilerin nderliini Massachusetts Kolonisi yrtmekteydi. Bu nedenle ngiltere, Mart 1769da Massachusettsi asi ilan etti. Bunun yannda ay dnda, dier rnler zerindeki ithal vergilerini kaldrd. Kolonilerde ithalata konan vergi nedeniyle, ayn fiyat iki misline km, ngiltereden ithal edilen aya talep azalmt. Buna karn ngilterede ay stoklar artmt. Bu yzden ngiliz hkmeti 1773te, aydan ald ihracat vergisini drerek, kolonilere ay ihracatn arttrmak istedi. 1773te Dou Hindistan irketi, ngiliz Hkmetine bavurarak, btn kolonilere ihra edilen aylarn ihra tekelini ald. irket aylarn, kolonilerde kendi memurlar vastasyla normal fiyatlardan ok daha ucuza satma yoluna gitti. ay boykotundan itibaren kolonilerde kaak ay ticareti yapan tccarlara byk bir darbe indirilmekteydi. Bu tccarlar da giderek, kolonilerin bamszln isteyen vatansever gruba katldlar. irketin ngiltereden getirdii aylar, ya depolanmakta ya da ngiltereye geri gnderilmekteydi. Karlkl gerginlikler sonucu, nihayet 16 Aralk 1773 gecesi Boston Limannda demirlemi bulunan, ay ykl ngiliz gemisine girilerek, aylar denize dklmt. ngiltere bu hareketi cezalandrmak amacyla 1774 Martnda Boston Liman Kanununu yaymlad. Boston Liman her trl ticarete kapatld. Parlamentonun bu sert kanunlarna kar, koloniler aras haberleme daha canl bir ekilde faaliyete geti. eitli toplantlar dzenlenirken, gazetelerde de eitli yazlar kaleme alnarak, ngiltere kart hareket byd. Virginya, btn kolonileri Amerikann birleik menfaatleri iin bir kongreye davet etti. 5 Eyll 1774te Philadelphiada toplanan Birinci Continental (ktasal) Kongre adn tayan kongrede, George Washington, Benjamin Franklin ve John Adams gibi kiiler de delege olarak bulunmaktaydlar. Kongre, Massachusettsin Boston Liman Kanununa direniini destekleyerek, bir yl sre ile ngiltereden ithalat ve ihracat durdurma karar ald. Philadelphia Kongresi zerine ngiltere, kolonilerde asker tedbirlere yneldi. Ortaya kan bu gerginlik iinde 18 Nisan 1775 sabah Bostonda ngiliz askerleriyle halk arasnda ilk silahl atmalar balad. atmalarla birlikte 10 Mays 1775te yine Philadelphiada kinci Continental Kongre topland. Kongre Amerikan Kta Ordusu adyla bir ordu kurulmasna ve ordunun komutanlna da George Washingtonun getirilmesine karar verdi. Bu asker hazrlklara ramen, gerek Kongreye katlan koloni temsilcileri ve gerekse Amerikan halknn byk ounluu tarafndan, ngiltereden tamamen kopmak fikri tam olarak benimsenmemiti. Ancak arpmalar devam etti ve Amerikaya 1774te gelen siyasal bir teorisyen olan Thomas Painenin 1775de yaynlad Saduyu adn tayan 50 sayfalk bror, bamszlk taraftarlarn glendirdi. Thomas Paine, soydan geme krallk sistemini sama olarak nitelerken, despotik
346
Uygarlk Tarihi
bir ynetim altnda yaamann alternatifinin, kendi kendini yneten bamsz, zgr ve bolluk iinde yaayan bir cumhuriyet olduunu sylyordu. ngilizlerle yrtlen silahl sava sreci de, giderek kolonilerde bamszlk fikrini iyice belirgin hle getirdi. 7 Haziran 1776da Virginya, Kongreye bamszlk karar alnmasn teklif etti. Kongre, bamszlk ilkesini kabul etti. Tasarnn kabul zerine, alnan bamszlk kararnn nedenlerini aklamakla grevli Thomas Jefferson bakanlnda, bir heyet oluturdu. T. Jeffersonun hazrlad bildiri 4 Temmuz 1776da Kongre tarafndan kabul edildi. Bamszlk Bildirisi, demokrasi tarihi asndan ok byk bir neme sahiptir. nk bir siyaset belgesinde ilk kez, insanlarn doutan baz haklara sahip olduklar vurgulanarak, zgr ve demokratik bir ynetimin temel ilkeleri ortaya konulmaktayd. Bildirinin temel esaslar u ekilde tanmlanabilir: Tm insanlar eit yaratlmlardr. nsanlarn doutan sahip olduklar,vazgeilemez ve devredilemez baz haklar vardr. Bunlar; yaama, zgrlk ve mutlulua erime haklardr. Devletler bu haklar korumak adna insanlarca kurulmutur. Yneticiler, ynetme gcn ynetilenlerin onayndan alrlar. Eer herhangi bir hkmet ekli, bu amalara aykr hareket ederse, bu ynetimi drmek ya da deitirmek, yeni bir ynetim kurmak halkn hakkdr. Bildirinin son ksmnda ise despotizme kar koloniler halknn, Amerika Birleik Devletleri adyla bamsz bir devlet kurmaya karar verdii ifade edilmekteydi. Amerikan Bamszlk Bildirisi, yukarda sylenen temel ilkeleriyle, dnyadaki dier milletlere, demokrasi yolunda rnek oluturan bir ilk belge zelliini tamaktadr. Yrtlen asker mcadele nihayet 19 Ekim 1781de ngilterenin yenilgisiyle sonuland. 3 Eyll 1783te ngiltere, Amerika Birleik Devletlerini tanmak zorunda kald.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Amerikan Kolonilerini bir siyasal devrim srecine ynlendiren ve Amerikan Devrimini yaratan temel siyasal anlay nedir?
DNELM S O R U Liberalizm: Temelinde zgrlk kavramnn ekillendirdii, dnce DKKAT zgrl erevesinde, bireylerin ifade zgrln, snrlamalar olmakszn zel SIRA SZDE giriimciliin ve serbest piyasa koullarnn ekonomik alanda geerliliini salamay AMALARIMIZ amalayan ve bu amalarn gereklemesine ynelik olarak, toplumsal yaama devlet vb. kurumlarn K T A P mdahalelerini en asgari seviyede tutmay ve hukukun stnln esas alan bir toplum dzenini hedefleyen reti. TELEVZYON
FRANSIZ DEVRM
AM A
DNELM
S O R FranszUDevrimini douran nedenleri, devrimin aamalarn ve uygarlk tarihi asndan nemini reneceksiniz. DKKAT
Fransada 1789-1799 yllarn kapsayan, burjuvazinin nderliinde feodal yaplanmaya ve mutlakSZDE monariye son vererek, lkenin siyasal ve toplumsal yapsnn teSIRA mellerini deitiren ve lkenin birliini kuran, siyasal ve toplumsal deiim srecine Fransz Devrimi denmektedir. FranszAMALARIMIZ yandan burjuvazinin (bu snfn dnya gr) iktidara geDevrimi, bir liine sahne olurken, bir yandan da zafer kazanan liberalizm erevesinde, dnyada ulusuluk ve ulus devlet dncesinin gelimesine neden oldu. 1789 Fransz K T P Devrimi uygarlk Ave dnya tarihi bakmndan, kendisinden sonraki dnemin olaylarn yle derinden etkilemitir ki, onu ve etkilerini gz nne almadan bugnn dnyasn anlamak mmkn deildir. Bu nedenledir ki, Yenia kapatan ve YaTELEV YON kna balatanZ olay olarak kabul edilir.
NTERNET
NTERNET
347
Fransz Devriminin Dnsel ve Sosyoekonomik Nedenleri

Fransa, yzlerce yldan beri krallar tarafndan, mutlak monari anlayyla ynetilmekteydi. Mutlak monari anlay ise, kraln egemenlik hakkn Tanrdan ald ve hibir gce kar sorumlu olmakszn, halkn ynetme hakk olduu kabulne dayanmaktayd. Krallar, asiller ve din adamlarna dayanarak Fransay ynetmekteydiler. Fransz Devrimi ncesi, zellikle Fransz dnrlerince, Aydnlanma Felsefesinin bir rn olarak akln nda insanlar iin en iyi ynetim biiminin bulunabilecei inanc, mutlak monari anlayn temelinden sarsmt. te yandan Fransann mali durumu ve ekonomisinin iinde bulunduu artlar, Fransada bir devrimin gereklemesi iin gerekli altyapy hazrlamt.
Sosyal Nedenler
Fransada Devrim ncesi dnemde toplumsal yapya bakldnda, snf esas zerine kurulduu grlmektedir. Mevcut hukuk dzeni iinde Fransz toplumu, asiller, ruhban ve halk (Tiers-Etat) olmak zere snfa ayrlmakta ve tm bu snflarn zerinde de kral ve hanedan yeleri gelmekteydi. Bu snf birbirlerinden, hukuki bakmdan snflarna tannan ayrcalklara (imtiyaz) gre ayrlyordu. Fransada 25 milyonluk nfusun 23 milyonunu halk snf oluturmaktayd. Bu snftan, ayrcalk bakmndan, en geni haklara sahip olan snf olan asillerin says yz elli bin kiiye yakn olup, nfusun % 1,5ini oluturmaktayd. Temel retim arac olan topraklarn byk bir ksmna sahip olan asiller, topraklar zerinde altrdklar kyllere saysz feodal ykmllkler yklemilerdi. te yandan kralln ar vergilerini de kyllere dettirirlerdi. Buna karlk, asiller hi vergi demezdi. Sivil ve asker yksek dereceli grevler ise sadece asillere aitti. Kiliseler vastasyla ruhban snf, lkedeki topraklarn drtte birine sahipti. Ruhban snf da geni bir vergi muafiyetine sahipti. Elde edilen byk gelirlere karlk, hemen hemen hi vergi dememekteydiler. Halk snf ise nfusun byk ounluluunu oluturan kyller, bankaclar, tccarlar, sanayiciler gibi byk sermaye sahiplerinin oluturduu burjuvalar, doktor, avukat, kk memurlar, aydnlarn oluturduu kk burjuvalar ile sanatkrlar ve iiler gibi ok eitli gruplardan olumaktayd. Hukuki bakmdan nc snfn ortak zellii, btn vergileri bu snfn demesiydi. Feodal retim tarzna uygun olarak, eitsizlik temelinde kurulan bu toplum yaps doal olarak, bnyesinde ayrcalksz snfn, ayrcalklara sahip snflara ve kralla kar her zaman tepki duyulan bir ortam hazrlamaktayd.
Dnsel Nedenler
Fransada devrimi hazrlayan artlara bakldnda, XVIII. yzyl Aydnlanma dnrlerinin, Fransada devrimin dnsel altyapsn hazrladklar grlr. Liberal dnrler, mutlakiyeti ynetim yaklamna kar yrtlen bu dnsel mcadelede, Fransann snfl yapsn, kurumlarn ve nihayet kralln incelemiler ve ngiltereyi rnek alarak kraln yetkilerinin snrlandrlmasyla, Fransz toplumuna dayanan ve zgr bir ynetimin kurulmasn istemilerdi. Montesquieu (1689-1755) Kanunlarn Ruhu isimli eserinde Fransada dinsel, siyasal ve sosyal kurumlar incelemi ve mutlak monari yerine anayasal bir monariyi savunurken, devlet iktidarn oluturan yasama, yrtme ve yargnn (kuv-
348
Uygarlk Tarihi
vetler ayrl esas) birbirinden bamsz olmas gerektiini syleyerek Fransada mutlak monari rejimine kar ilk darbeyi vurmutu. Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) ise Toplum Szlemesi isimli eserinde, insanlarn devleti kendi aralarnda yaptklar bir szlemeyle oluturduklarn ve kendi zgr iradeleriyle kurduklarn belirtmekteydi. Bylece egemenliin kayna ilah olmaktan kmaktayd. Kraln tanrsal egemenlii yerine, halk egemenlii dncesi getirilerek, Fransada rejime ynelik ikinci byk darbe vurulmaktayd. Diderot (1713-1784) ise, ilk cildi 1751de yaynlanan Ansiklopedisini 1764te tamamlad. Avukat, hekim, profesr, rahip, akademisyen, sanayici, retici pek ok kiinin yazmna katld Ansiklopedide, esaret, adaletsizlik, vergi vb. dnemin kavramlar aklanrken, halkn eitilmesi amalanmt. Voltaire (1699-1778) ise, kilisenin ve Katolikliin banaz etkisine kar sava amt. Banazlktan arnm bir din ile birlikte soylularla, kilisenin imtiyazlarnn kaldrlmas talebi yannda, vicdan ve dnce zgrln savunmaktayd. 18. yzyl filozoflarnn akl nderliinde, geleneklere dayal mutlak monari rejimini sert bir eletiriye tabi tutan dnceleri, ekonomik bakmdan giderek zengin ve etkin bir snf olarak ortaya kan burjuvazi ve halkn geni bir ksm tarafndan benimsenmiti. Dnsel bakmdan nemli bir etkisi bulunan dier bir unsur da Amerikan Devrimidir. Franszlar, Aydnlanma dnrlerinin ileri srdkleri dncelerin, Amerikan Bamszlk Bildirisi ile gerekleebildiini, bir halkn zgrlklerini ve haklarn korumak iin kendi kralna kar gelerek, despotizme kar yaplan mcadeleyi kazandklarn grmlerdi.
Ekonomik Nedenler
Devrim ncesi Fransada sosyal yaplanma ile Fransz ekonomisi artk uyum gstermemekteydi. Sanayi alanndaki teknik gelimeler, Fransada retim artna neden olurken, tccar ve sanayicilerin zenginlemesine neden oldu. Burjuvazi adn alan bu snf, Fransadaki toplumsal ve ekonomik hayat iinde gc ve etkisi artmakla beraber, siyasal bakmdan hibir sz hakkna sahip deildi. Ayrca gelien ekonomik yaam ierisinde, feodal ekonominin snrlandrc etkileri de, burjuvazinin geliimine engel olarak grlmekteydi. rnek vermek gerekirse, Fransann gneyinde yaplan araplar, arabn yapmndan nce ve sonra yerinde denen vergilere ramen, ayrca Parise getirilinceye kadar da krk ayr gmrkten gemek zorundayd. gmrkler yznden ticaret geliememekteydi. Devletin, asillerin, piskoposlarn, manastrlarn kendi topraklarndan gei karlnda ald bu vergiler (i gmrkler), Fransann ekonomik birliini de nlemekteydi. te yandan kentlerde meslek loncalar, krallk iin nemli gelir kayna olup, olduka sk kontrole tabi tutulmaktayd. Dolaysyla loncalara dayal retim anlay, sanayi ve ticaretin serbeste geliimini engelleyici bir durumdayd. Burjuvazinin ekonomik hayat ierisindeki arlna ramen, siyasal dzlemde ise belirleyici olanlar, asiller ve ruhban snfyd. Doaldr ki burjuvazi, ekonomik gcne paralel ekilde, siyasal hayatta da etkili olma frsat aramaktayd. te yandan zellikle Fransada 1785-1789 yllar arasndaki genel fiyat artlarnn %65e ulamas ve en fazla ykselilerin ise gda maddeleri zerinde grlmesi, yoksul geni halk ktlelerinde byk huzursuzluk yaratmt.
349
Mali Nedenler
1756 ylna kadar Fransz maliyesi olduka dengeli bir durumdadr. Ancak ngiltere ile yaplan 7 Yl Savalarndan sonra Fransa byk ve kronik denilebilecek bte aklaryla karlamaya balamtr. XV. Louisin lmnden sonra 1774te Fransa Kral olan XVI. Louis ile kars Marie-Antoinnette, karlalan bte aklarnn oluumunda byk pay sahibiydiler. 7 Yl Savalarndaki hezimetinin intikamn ngilizlerden almak isteyen Fransa, Amerikan bamszlk hareketine, maliyeti tahminen bir buuk-iki milyar frank arasnda olan, asker harcama ve mali yardmda bulunmutu. 1789 yl itibaryla devlet borlarnn miktar, drt buuk milyar frang bulmutu. Elde bir devlet btesi olmad iin i borlanma ile salanan gelirlerin nerelere harcand da belli deildir. Ancak borlanlan bu parann byk bir ksmnn, Kral ve Kralienin masraflar ile kalabalk saray memurlarna ve Versailles (Versay) Saraynda yaayan asiller grubuna harcand phesizdi.
Devrimin Balangc ve Geliimi

Fransada 1787de babakanla getirilen Brienne yeni vergi kanunlar karmak isteyince, kral 1614 ylndan beri toplanmayan snflar meclisi olan Etats Gnraux (Eta jenero)u toplantya armak zorunda kald. Fransann tarihi bakmndan nemli yeri bulunan Etats Gnraux gerekte temsil bir danma meclisi niteliindeydi. ubat 1789da yaplan seimler sonucunda Etats Gnrauxa seilen yeler, XVI. Louisin davetiyle 5 Mays 1789da Versailles Saraynda toplandlar. Etats Gnraux, 279 asil, 291 ruhban ve 584 halk snfnn temsilcilerinden olumutu. Kral, meclisi a konumasnda, meclisin grevinin lkenin iinde bulunduu mali darla zm bulmak olduunu sylemekteydi. Meclis, almalarna balar balamaz, alnacak kararlarda oylamann nasl yaplaca konusunda anlamazlk dodu. Halk snfnn temsilcileri, ferd oy esasnn kabuln isterken, asiller her snfn bir btn olarak kabul edilmesini ve buna gre oylamalarn yaplmasn istemekteydi. Bylece asiller ve ruhban snfnn iki oyuna karlk, halk snfnn bir oyu olacakt. Bu tartmalar sresince kral, tavrn asiller ynnde belli etmekteydi.Tartmalarn uzayacan dnen halk temsilcileri, 17 Haziran 1789da Fransann %96sn temsil ettiklerini belirterek, kendilerini Ulusal Meclis (Assemble Nationale) ilan ettiler. Ulusal Meclisin ilk karar da, Fransz ulusunun genel iradesini temsil etme hakknn bu meclise ait olduu ve meclisin iradesi olmakszn hi kimsenin vergi koyamayacana dairdi. 20 Haziran 1789da meclis yeleri almak iin toplant salonuna gittiklerinde, salonun kral tarafndan kapatldn grdler. Meclis yeleri bir anayasa yapncaya kadar dalmamaya yemin ettiler. Bu engelleme giriimine ramen, meclis yeleri almalarna devam ettiler. 27 Haziran 1789da kral, snfn yelerinin oluturduu bu meclisi bir Ulusal Meclis olarak tanmak zorunda kald. Gelien olaylar nedeniyle kral, kendisini gvende hissetmemekteydi. Bu yzden Parise yabanc uluslardan toplanan askerleri getirtmeye alyordu. Bu olay kraln yetkilerinin snrlandrlmas dncesini mecliste dourdu. Ama kralln ortadan kaldrlmas deildi. Meclisin amac kraln yetkilerini snrlamak yannda, Fransz ulusunu oluturan bireylerin zgrlklerini ve haklarn yazl bir belgeye geirerek gvenceye almakt. Meclis artk vergi konusunu bir tarafa brakarak, bir
350
Uygarlk Tarihi
anayasa hazrlama almasna giriti. 9 Temmuz 1789da da Ulusal Meclis, kendisini Kurucu Meclis (Assemble Constituante) olarak ilan etti. Bu srada gerek Paris kenti ve gerekse dier kentler kaynama hlindeydi. Kraln yabanc askerleri Parise sevk etme abalar ve gerekse ulam konusunda yaanan skntlarn dourduu ekmek ktl gibi nedenler, Pariste gergin bir ortam dourmutu. Meclisin datlaca sylentileri zerine 13 Temmuz 1789da halk tarafndan Paris Belediyesi ele geirilerek, ehir ynetimi devrim yanllarnn eline geti ve Mill Muhafzlar isminde bir ordu kuruldu. Mill Muhafzlarn komutanlna, Amerikan Devrimine de katlan Lafayette (Lafayet) getirildi. Bu gergin ortamda Camille Desmoulin isimli gen bir gazetecinin verdii sylev srasnda halk galeyana gelerek, deta despotik ynetimin bir simgesi olan Bastille Hapishanesine 14 Temmuz 1789da saldrd. Btn mahkmlar serbest braklrken, hapishane atee verildi. Paris dndaki pek ok kentte halk, asillerin atolarna hcum ederek ve ehirlerin ynetimini ellerine geirerek, Komn (Commune) isimli yeni ynetimler ve yerel kuvvetler kurdular. Giderek durumun daha da tehlikeli olmaya baladn farkeden Kurucu Meclis, 4 Austos 1789da asillerin ve ruhban snfnn feodal hak ve imtiyazlarn kaldrd. Bylece, eitsizlik zerine kurulu feodal sistem ve mutlakiyeti ynetim anlay Fransada yklmt. Artk eitlie dayanan yeni bir toplumsal yapnn temelleri oluturulabilecekti.
nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi (26 Austos 1789)

Kurucu Meclis, anayasa hazrlama almalarna devam etmekteydi. Gelien olaylarn etkisiyle, Amerikan Bamszlk Bildirisinden de esinlenerek, zellikle Lafayettenin teklifi ve katklaryla, yurttalarn temel hak ve zgrlklerini belirten nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi adn tayan bir metnin, hazrlanmakta olan Fransz Anayasasnn bana konmas, meclis tarafndan kabul edildi. 17 ana maddeye dayanan bildirinin temel ilkeleri yledir: nsanlar zgr ve haklar bakmndan birbirine eit ekilde doarlar ve yle kalrlar. Bu haklar zgrlk, mlkiyet, gvenlik ve zulme kar direnme hakkdr. Her trl egemenlik, esas olarak, ulusundur. zgrlk, bakasna zarar vermeyen her eyi yapabilme gcdr. Kanun, sadece toplum iin zararl olan hareketleri yasaklayabilir, kanunun yasaklamad hibir eyin yaplmas engellenemez ve kanunun emretmedii bir eyi yapmaya kimse zorlanamaz. Kanun genel iradenin aklanmasdr. Kanunun yaplmasna her yurttan kendisinin veya temsilcilerinin katlmas hakkdr. Kanun nnde her yurtta eittir. Kanunun gsterdii durumlar dnda hi kimse sulanamaz, tutuklanamaz ve gzaltna alnamaz. Kanunsuz su olamaz. Kamu dzenini zedelemedike, hi kimse siyasi ve din inanlarndan dolay knanamaz. Her yurtta serbeste dnebilir, konuabilir, yayn yapabilir. Temelde burjuvazinin dnyaya bakn yanstmakla beraber, nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinin yaynlanmas, uygarlk tarihi asndan bakldnda bir dnm noktas zellii tar. Gerekte bu bildiri, dnyada insan haklar bakmndan yaynlanan ilk belge olma zellii gstermez. Bu tip bildiriler daha nce de, en son Amerikan Bamszlk Bildirisi olmak zere, yaynlanmtr. Ancak Fransz nsan
351
ve Yurtta Haklar Bildirisi dnyadaki etkisi bakmndan, dierleriyle karlatrlamayacak kadar byk etki yaratmtr. Fransz devrimcileri de, Amerikan devlet kurucularnn yapt gibi, insanlarn doal ve bakasna devredilemez ve kutsal haklar olduunu ilan etmilerdi. Ancak Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinin etkisi ve neminin dierlerinden ok daha byk olmasnn nedenleri bildirinin ak, berrak bir slupla kaleme alnmasnn yannda, getirdii ilkelerinin tm dnyada evrensel deerler olarak kabul edilmesidir. Bildiri, adndan da anlalaca zere sadece Fransz halkna ynelik deildir. Tm insanl kapsar, zgrlk ekilde kaleme alnmt. Kurucu Meclis, yalnzca iinde yaanlan a deil, btn alar iin geerli olabilecek temel ilkeleri aklamaktayd. Etkisi bakmndan tm dnyada, evrensel nitelikteki ilkeler nda, demokratik rejimlerin kurulmas noktasnda, gnmz dnyasna kadar uzanan yeni bir dnemi amt. Uygarlk tarihi ierisinde insan olgusunun deeri ve yeri, bu belge ile izilmiti. nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi, gnmze kadar uzanan sre ierisinde, kendisinden sonra ortaya kan tm zgrlk ve insan haklarna ynelik belgelerde etkisini gstermitir. Fransann, birka ay ierisinde, sosyo-ekonomik yaps tamamen deimiti. Bunu salayan temel unsur, halkn ierisinden kard Meclisti. Kurucu Meclis, asillerin ayrcalklarn kaldrmak yannda, ruhban snfnn da mallarna el koydu. Kral gelimelerden honut deildi. nsan ve Yurtta Haklar Bildirisini kabul etmemiti. Devrim hareketini nlemek iin asker kuvvet toplamaya alyordu. Bu gelime zerine ekonomik skntlar ierisinde bulunan halk, 5 Ekim 1789da Parisin dndaki Versailles Sarayna yrd. Kral ve ailesi, ulusal ordu kumandan Lafeyettenin giriimleriyle kurtulabildi. Kral ve ailesi Paris ierisindeki Tuileries Sarayna nakledildi.
1791 Anayasas
Kurucu Meclisin iki yllk alma sonucu hazrlad Anayasa, 14 Eyll 1791de kral tarafndan onayland. Anayasa, yasama yetkisini Ulusal Meclise veriyordu. Yrtmenin ba olan krala ise, sadece veto hakk tanmaktayd. Ancak bir kanun vetoya ramen, meclis tarafndan tekrar kabul edilirse, yrrle girecekti. Egemenlik hakknn sahibi olan meclisi, kral datamazd. Kraln kanun dahi nerme hakk bulunmamaktayd. Yrtme gc, kraln meclis dndan atayaca bakanlardan oluacak, yarg gc ise dorudan doruya halk tarafndan seilen yarglar tarafndan kullanlacakt. Fransada artk yeni bir dnem, meruti monari rejimi, yrrle girmiti. Fransz Devriminin ve Anayasasnn dayand tek temel kavram ulus egemenlii anlay olmutu. Anayasay hazrlayan kurucu meclis, grevini tamamlamt. Derhal yeni seimlere gidildi. 1 Ekim 1791de yeni meclis 745 yeyle almalarna balad.
Avrupa Devletleri ve Fransann Savaa Girmeleri

Fransada gelien olaylar nedeniyle, Fransadan kamak zorunda kalan kral taraftar asiller ve ruhban snf yelerinin kkrtmalar ve zellikle ilk Fransz Anayasasnda yazl olan egemenlik millete aittir, btn iktidarlar kaynan milletten alr, kanundan stn otorite yoktur, kral ancak kanunla hkmdarlk yapar anlay, Avrupal devletlerce tehlikeli bir gelime olarak grld. zellikle bata Avusturya ve Prusya gibi, mutlak monarinin hkim rejim kabul edildii devletlerde bu gelimeler rahatszlk dourmutu.
352
Uygarlk Tarihi
Fransa Kral ise, yaplan yeni dzenlemelere istemeden raz olmakta ve kendisini deta tutsak kabul etmekteydi. Nihayet Fransa Kral, Belika snrna yakn Mondmdyde bulunan kral taraftar kuzey ordusuna ulamak amacyla Paristen kat. Ancak 22 Haziran 1791de yakalanarak, Parise geri getirildi. Kraln kama giriimi, sonucunda Yasama Meclisi, kral grevden ald. Bu olay, Avrupann dier mutlak hkmdarlar zerinde byk bir etki yapt. Kraln tahttan indirilmesini, ayaklanan milleti nnde bir kraln kk drlmesi olarak deerlendirmekteydiler. Gelien olaylar nedeniyle Avusturya ve Prusya mparatorlar bir araya gelerek, 27 Austos 1791de, Pillnitz Bildirisini yaynladlar. Bildiride, Fransadaki olaylarn btn Avrupa hkmdarlarn ilgilendirdiini, amalarnn Kral XVI. Louise yeni bir hkmet kurma imkn salamak olduunu belirtmekteydiler. Bu amac gerekletirmek iin grmelere de katlan kraln kardei Comte dArtoisin kumandanlnda bir Gmenler Ordusu kurulmasn da karara baladlar. Bu karar zerine, Fransz Yasama Meclisinde yaplan grmeler sonucu, Avusturyann bu orduyu datmasna dair bir ltimatom verilmesine karar verildi. Fransa 20 Nisan 1792de Avusturya ve Bohemyaya sava ilan etti. Prusya da Avusturyann yannda savaa katld. Bir yandan sava srerken, Yasama Meclisi de, 21 Eyll 1792de, Fransada Cumhuriyet ilan etti. Fransada artk meruti monari rejimi de sona eriyordu.
Konvansiyon Meclisi
Konvansiyon (Convantion) Meclisi adn alan ilk Cumhuriyet Meclisi, halk tarafndan seilen 749 yeden olumutu. Bu meclisin yapt ilk i, Avrupa halklarna ynelik olarak bir bildiri yaynlamak olmutur. Bildiride Avrupaya Fransz Devriminin ilkeleri tantlyor ve Fransz ordusuna bu ilkeleri yayma grevi veriliyordu. Konvansiyon Meclisi, Kral XVI. Louisi yarglayarak, ulusuna ve devletine ihanet suuyla idama mahkum etti. Kral 21 Ocak 1793te giyotinle idam edildi. Bu olayla birlikte ngiltere, spanya, Hollanda, Toskana, Venedik ve Papalk da Fransaya kar yrtlen savaa katldlar. Fransann karsndaki devletlerden oluan bu gruba, I. Koalisyon denir. Bylece Fransa, btn Avrupay karsna ald ve 1815 ylna kadar sren bir mcadeleye giriti. Konvansiyon Meclisinin ynetiminde, Fransada devrim dman olmakla sulanan 40.000 kiinin lm cezasyla cezalandrld bir terr rejimi kurulmutu. Gerekte, hkmeti desteklemek iin kurulan Kamu Selameti Komitesinin bakan olan Danton ve daha sonraki bakan Robespierre, Jakoben Dernei ve taraftarlarnn etkisi altnda, Fransay bir terr rejimi ile ynetti. Konvansiyon Meclisi, hazrlanan yeni anayasay 1793te kabul etmiti. Bu anayasa, gler birlii esasna gre hazrlanmt yrtme ve yasama gleri birletirilmiti. Hkmet, Konvansiyon Meclisinin bir alt komisyonu gibi kabul edilmiti. Dier yandan, genel ve eit seim hakkn da kabul eden yeni anayasa sava boyunca yrrle sokulmayacaktr. Nihayet Konvansiyon Meclisinin harekete gemesi sonucu, 27 Temmuz 1794te Robespierre ile nde gelen Jacoben taraftarlarnn tutuklanmasyla, terr rejimi sona erdi. Konvasiyon Meclisi, birka gn iinde de, diktatrlk ynetimi kuranlar idama yollad.
Direktuvar Dnemi
Konvansiyon Meclisi 1795 ylnda yeni bir Anayasay, Fransann III. Anayasasn hazrlad. Yeni ynetim dnemine, Direktuvar Dnemi denmektedir. Anayasaya
353
gre, yrtme gc Direktr denilen ve 5 kiiden oluan bir kurula verilmekteydi. Yasama ise htiyarlar Meclisi denilen 150 kiilik bir kurul ile Beyzler Meclisi ad verilen bir baka Meclise braklmaktayd. Direktuvar Dnemi, Msr seferinden dnen Napolon Bonopartenin gerekletirdii bir hkmet darbesiyle sona erdi.
Napolyon Dnemi (1799-1815)

Fransz Devrimi sonras Avrupa ile yrtlen savalar srasnda byk baarlar kazanarak sivrilen Napolyon, Direktuvar ynetimini devirdikten sonra, konslden oluan (Sieys, Ducas, Napolyon) geici bir hkmet kuruldu. Konsllk Dnemiyle 1804te Napolyonun imparatorluunu ilan ediine kadar sren Direktuvar Dneminde hazrlanan IV. anayasaya gre, btn siyasal g bu konslde toplanmaktayd. I. Konsl, iktidarn gerek sahibiydi. Napolyon, I. Konsl seilmeyi baard. Napolyonun I. Konsllk Dneminde Fransann bugnk vilayet (dpartemen) sistemi, merkeziyeti bir yaklamla yeniden dzenlendi. Yarglarn halk tarafndan seilmesi yerine hkmete tayin edilmesi, Fransz Merkez Bankasnn kurulmas, Cod Napolon denilen ilk Fransz Medeni Kanununun yaynlanmas, din adamlarn devletin maal grevlileri hline getirmek gibi reformlar, toplum hayatnda devletin kontroln artrd. Bylece Fransay birleik ve btnlemi bir yapya dntrecek temel admlar atlmaktayd. Napolyon, giritii reformlarla lkesinde prestijini byk oranda artrd ve buna dayanarak, 2 Aralk 1804te kendisini imparator ilan etti. Fransann Avrupal devletlerle yrtt savalar sonucunda yenilgiye uramas zerine, Napolyon 1814 de srgne giderken, bozulan Avrupa haritasn Viyana Kongresi yeniden ekillendirdi.
Fransz Devriminin Avrupadaki Etkileri

1789 Fransz Devriminin ortaya kt ilk dnemler itibaryla Avrupal devletler, Fransann ypranmakta olduunu dnerek memnuniyet duymulard. Ancak devrim sreci gelitike, bu memnuniyet yerini kaygya brakmtr. Avrupada hkmdarlar, Fransz Devriminin getirdii ilkelerin iktidarlarn tehlikeye drdn, anlamakta gecikmediler. Avrupal hkmdarlar kayglandran en nemli noktalar, egemenliin kaynann ilah olmaktan kartlarak ulus egemenlii anlaynn geerli hle gelii, laik bir dzen anlaynn benimsenii, ok uluslu devletlerin karlarna aykr olarak ulusuluk (milliyetilik) akmnn, ok uluslu imparatorluklarn tebaalar arasnda yaylma eilimi, geni kitlelere yaylacak ekilde, insanlarn temel haklar olduu anlay ve bu haklarn alma yolunda, insanlarn zulme direnme hakk gibi dncelerdi.
1830 DEVRMLER
A M A
1830 Devrimlerini hazrlayan artlar, 1830 Devrimleri ve hareketleri Avrupa lkelerini nasl etkilemitir?
Avrupann byk ve mutlaki ynetim yanls devletleri, Fransz Devrimi ve devamnda ortaya kan Napolyon savalarnn sonucunda, altst olan Avrupa haritasn karlarna gre yeniden izmek, devrim ncesi eski dzenleri ve hanedanlklar yeniden kurmak amacyla, 1815te Viyana Kongresini topladlar.
354
Uygarlk Tarihi
Viyana Kongresinin ald baz nemli kararlara bakarsak, Fransay 1792 snrlarna ekilmek zorunda brakrken, Polonyay Rusya, Prusya ve Avusturya arasnda paylatryordu. Saksonya Krall, kuzey topraklarnn byk bir ksmn Prusyaya vermek zorunda kald. Belika ve Hollandann birletirilmesiyle Niederland adyla yeni bir devlet kurulmas, sve ve Norvein birletirilerek sve - Norve Krall kurulmas, 22 kantondan oluan srekli tarafsz bir devlet olarak svirenin kurulmas dnda, Napolyon savalar sonucu, tahtlarn kaybeden hkmdarlar tahtlarna iade edilmekteydi. Kongrede alnan kararlarda ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusyann grleri etkili oldu. Fransz Devriminin ortaya kard ve Napolyonun yayd dncelerin, Avrupa toplumlar zerindeki etkileri dikkate alnmad gibi Avrupa haritas yeniden izilirken milliyet, din, dil gibi unsurlar da dikkate alnmamt. Viyana Kongresi kararlarn yrtmek amacyla, Avrupa devletleri iki ayr balama kurmulardr. Avrupa tarihinde 1815-1830 yllar arasndaki bu dneme, Restorasyon Dnemi denilmektedir.
Kutsal ttifak (26 Eyll 1815)

Srgnde bulunan Napolyonun Fransaya tekrar dnmesi zerine, Viyana Kongresinin oluturduu dzeni korumak ve nerede bir ayaklanma karsa bastrmak amacyla, Avrupann byk devleti harekete geti ve Rusya, Avusturya, Prusya arasnda bir balama ortaya kt. Kutsal ttifak ad verilen bu antlamann asl hedefi, Fransz Devrimi ve onun getirdii dncelere kar olarak, mutlakiyeti anlay glendirmekti.
Drtl ttifak (20 Kasm 1815)

Bu ittifakn kurucusu Prens Meternichtir. Bu yzden Meternich Sistemi de denmektedir. Kutsal ttifakn, liberal dnceleri ve hareketleri nlemekte yetersiz olduuna inanan Prens Meternichin giriimiyle ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusyadan oluan drt devlet, liberal dncelerin yaylmasn silah gcyle durdurmay kararlatrmlard. Osmanl Devletinde ortaya kan Yunan isyan nedeniyle Meternich, bu isyann bastrlmasn ilgili devletlere teklif etmesine ramen, Rusya ve Fransa aksine bir tutumla isyana yardm ettiler. Bir sre sonra ngiltere de isyana yardmc lkeler safna katlmtr. Yunan isyannn uluslararas bir durum alp, 20 Ekim 1827de Navarinde Osmanl donanmasnn bu devletlerce yaklmasyla beraber, Viyana Kongresinin imzac devletleri, kendi imzalarn inemi ve ulusu bir hareketi desteklemilerdi. Kutsal ttifakta byk bir atlak olumutu. 1830 Fransz Devrimi ise Kutsal ttifaka son darbeyi vuracaktr. Ulusuluk ve zgrlk temelindeki liberal fikirler sadece siyasal alanda kalmayp, dinsel ve ekonomik alanlarda da yaylarak, Avrupa toplumlarnn dnce yapsn btnyle deitirmiti. 1815te balayan Viyana Sistemi, Fransada patlak veren 1830 olaylarna kadar srd. Kurulan Viyana Sistemine kar doan 18181822 arasndaki ilk liberal tepkiler bastrlabilmise de, 1830 Temmuzunda Fransada gelien yeni bir devrim hareketi dalga dalga dier Avrupa devletlerine de srayarak, Restorasyon Dneminin kapanmasn salamtr.
355
Fransa 1830 Devrimi

1814te tahta kan XVIII. Louis ile birlikte Fransada, anayasa da yrrle girmi ve meruti monarji rejimi kurulmutu. Ancak kral parlamentoya tamamen hkim durumdadr. Parlamentonun Millet Meclisi ksmna ancak varlkllar girebiliyordu. Senato ise tamamen kraln atad kiilerden olumaktayd. Ksa srede lkenin ynetimi, asillerin ve kral taraftarlarnn eline gemiti. Kii hak ve zgrlkleri zaman iinde ortadan kaldrlrken, basna da sansr getirildi. XVIII. Louisin lm sonras tahta kan X. Charles, mutlaki ynetimden yanayd. Liberaller ise her gn daha da glendiler. Fransann Cezayiri igalini frsat gren X. Charles 25 Temmuz 1830da yaynlad emirlerle basna yeni snrlamalar getirirken, semen saysn 100.000den 25.000e indirmekteydi. Kral, parlamentoda bulunan snrl, liberal muhalefeti de tamamen ortadan kaldrmaya ynelmiti. 27 Temmuz 1830da Paris sokaklarnda ayaklanma balad. Liberallerin cumhuriyet yanllarnca balatlan bu harekete, renciler, iiler ve nihayet halk katlnca 3 gn sren arpmalar sonucunda X. Charlesn tahttan indirildi ve yerine I. Louis Philippe kral ilan edildi. Anayasa demokratik ilkelere gre deitirilirken, kraln Fransa Kral yerine Franszlarn Kral olduu belirtilmekteydi. Bylece liberaller Fransada ynetime hkim oldular.
1830 Devrim Hareketlerinin Sonular

Fransada ortaya kan ilk kvlcm btn Avrupay sard. Olaylar ilk olarak Belikaya srad. Viyana Kongresinin, din, dil, milliyet vb. unsurlar dikkate almakszn birletirdii Belika ve Hollandann yeni kral Hollandal I. Wilhelm olmutu. I. Wilhelmin uygulamalar ve iki halk arasndaki farklar nedeniyle, zellikle Belikallar huzursuzdular. Fransadaki devrimden bir ay sonra 25 Austos 1830da Belikada hem liberal hem de ulusu bir hareket patlak verdi. Gelien olaylar sonucu 4 Ekim 1830da Belika, Hollandadan ayrlarak, bamsz bir devlet oldu. Polonyada, Ruslara kar balatlan (Kasm 1830) bamszlk hareketi baarya ulaamad. talya corafyasnda 1831de Modena, Bologna ve Papalk devletlerinde ortaya kan liberal nitelikteki ayaklanmalar Mart 1831de Avusturya serte bastrd. Kaan hkmdarlar tekrar tahtlarna kard. 1830 devrimlerinin etkisi baz Alman prensliklerinde de hissedildi. Saksonya, Baden, Hesse-Kassel, Brunswick vb. devletlerde hkmdarlar nispeten liberal anayasalar kabul ettiler. Prusyada ve dier Alman prensliklerinde liberal hareketler bastrlmsa da, ileride Alman birliinin kurulmas noktasnda nemli admlar atlmtr. Portekizde 1834te Don Pedronun tahta kyla liberal hareket baarya ularken, spanyada 1834te liberal bir anayasa ve meruti bir ynetim yrrle girdi. ngilterede 1830 Devrimlerinin etkisi reformist bir ekilde grld. 1832de yeni bir seim kanunu kabul edilerek, semen says artrld. Bylece 1830 devrimleri ngilterede daha iyi bir demokrasi yolunda, bir adm daha atlmasn salad.
356
Uygarlk Tarihi
1848 DEVRMLER
AM A
1848 Devrimlerini douran artlar ve sonular nelerdir?
Oligari: Siyasal gcn kk bir gruba ait olduu ynetim biimi.
Avrupada 1815-1830 yllar arasnda grlen siyasi, sosyal, ekonomik vb. gelimeler, 1830 Devrimleri ile daha glendi. Bunun sonucu btn Avrupay etkileyecek 1848 Devrimleri ortaya kmtr. 1848 Devrimleri, liberalizmin yannda ulusuluk ve sosyalist akmlar da dourdu. Avrupada ortaya kan devrimler ve devrim hareketleri sonucu, burjuvazi pek ok hakka sahip olurken, halk oluturan dier snflar asndan pek nemli gelimeler salanamamt. Seme ve seilme konusunda snrlamalar devam etmekteydi. zellikle Sanayi Devrimi sonras gl bir ekilde ortaya kan ii snfnn haklarn savunmak iin Avrupada sosyalist partiler kurulmaya balad. 1830dan sonra gelien sosyalist dncelerin etkisi altnda, burjuvazi de liberal reformlar istemeye balad. te yandan talya ve Almanya kaynakl, ulusuluk anlay temelinde, liberal istekler 1848 devrimlerini dourdu. lk hareket Viyana Kongresinin oluturduu, 22 kantonlu svireden geldi. Kantonlarn ounda halk, 1830lardan itibaren mevcut mahall oligarilerin ynetiminden kurtulmak, merkez ve demokratik bir idare kurmak iin aba harcyordu. Liberal kantonlar, karlarnda bulunan Katolik 7 kantondan oluan birlie kar zafer kazandlar. 1848de hazrlanan anayasa, tamamen liberal ve zgrlkyd. sviredeki bu hareket, tm Avrupada liberaller ve sosyalistler tarafndan dikkatle izlenmiti. sviredeki bu hareket 1848 Devrimlerinin ilk iareti gibi gzkrse de, Avrupay sarsan, 1848 Devrimleri yine ilkin Fransada balad, ihtilalin patlak vermesinde liberallerin ve sosyalistlerin yan sra, Kral Louis Philippein izledii politikalar da etkili olmutur. Az cret, fazla alma saatleri, salksz ortamlarda alma, kadn ve ocuklarn altrlmas gibi sorunlar bulunan ii snfnn, yeni bir devrim yaplmas gerektii konusundaki dncelerini, cumhuriyet taraftarlar da desteklemekteydiler. Ilmllar ve liberaller de durumdan honut deildiler. Kral, kendisine ynelik muhalefet arttka tutumunu sertletirerek, giderek liberal grlerinden vazgemeye balad. Bu erevede kii ve basn zgrlklerini kstlayarak, yazarlar ar cezalara arptrd. Bu durum 22 ubat 1848 Devriminin douuna neden oldu. 24 ubat 1848de kral istifa etmek zorunda kald. 21 yan dolduran btn Franszlara oy hakk tannd. 250.000 civarndaki semen says, 9 milyonu aacak ekilde geniletildi. Bunlar gittike kuvvetlenen sosyalistleri tatmin etmedi. Yeniden karklklar kt. Yeni kurulan meclis, II. Cumhuriyeti ilan etti. Aralk 1848de, yaplan seimi kazanan Louis Napolyon cumhurbakan seildi.
1848 Devrimi ve Avrupa Devletleri

Fransada gerekleen son devrim etkisini dier Avrupa lkelerinde de gsterdi. Avusturya-Macaristan mparatorluunda, Meternich ve sistemine kar halk ayakland. Yeni bir meclis kuruldu. Avusturya, kanl bir ekilde balayan Macar htilalini bastrarak, Macaristan tekrar Avusturyaya balad. 1848 Devrimi talyada da liberal bir hareket olarak balam ve ulusal birlik hareketine dnmtr. Piyemonte Kral Charles-Albert nderliinde Ocak 1848de balatlan hareket, Sicilya Krallna srad. Milano ehri de Avusturyaya kar ayakland. Piyemonte Kral Charles-Albert, Mart 1848de talya Kral ilan edildi. Ancak Avusturyann talya ordusunu iki kez yenilgiye uratmasyla hareket baarya ulaamad.
357
Almanyada ise Alman birliini kurmak iin balatlan hareket, Berlinde halk isyanna neden oldu. Alman birliini salamak amacyla kurulan meclis yeni bir anayasa iin almalara balad. 28 Mart 1849da kabul edilen anayasa ile Alman birlii konusunda nemli bir adm atlm oldu. Fakat Avusturyann basks ile birliin gereklemesi bir sre daha gecikecektir.
1848 Devrimlerinin Sonular

Fransada nce cumhuriyet ve bir sre sonra da imparatorluk rejimi kuruldu. talya, Prusya, Hollanda ve Belikada krallar uyruklarna birtakm haklar ve imtiyazlar vermek zorunda kalmlardr. Almanya ve talya siyasal birliklerini oluturma yolunda nemli admlar atlmtr. Liberal ynetim anlay yannda ulusu ve sosyalist akmlar Avrupada arlk kazanrken, mutlaki rejimler ya meruti monariye dnm ya da byk oranda ypranmlard. Avrupada 1848 Devrimlerinin douunda, Amerikan-Fransz DevrimleriSZDE SIRA ve 1830 Devrimlerindeki zgrlk ve ulusuluk temelli siyasal yaklamlar dnda, yeni bir siyasal faktr olarak hangi unsur etkili olmutur?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
358
Uygarlk Tarihi
zet
A M A
Sanayi Devrimini douran etmenler ve yeni bir dnyann oluumundaki rol nedir? Tarihsel, sosyal ve ekonomik gelimeler gibi faktrlerin ilk kez ngilterede uyumlu birliktelii sonucu 17. yzylda, Sanayi Devriminin domas mmkn olmutur. 18. yzyln ortalarndan itibaren buharn bir enerji kayna olarak kullanma girii, yeni bulularn birbirini zincirleme bir reaksiyon eklinde izlemesi, teknolojik alanda byk bir dnm gerekletirdi. Makineleme ve fabrikalama, sanayileme ncesi retim faaliyetleriyle karlatrldnda, olaanst byk miktarlarda mamul mal retimini salad. retimdeki olaanst sonular, ekonomik organizasyonlarda yeni metotlar kullanmna ve uluslararas pazarlar iin retim gibi etkenler ise uluslararas siyasal ilikilerde yapsal bir dnme yol at. Burjuvazi ve ii snflar sanayileme srecini takip eden lkelerde, siyasal ve toplumsal yapda belirleyici ve gl birer snf olarak ortaya ktlar. 19. yzyln ortalarna gelindiinde Avrupa, 18. yzyln ortalarna kadar varln srdren, Ortaa kurumlar ve toplumsal yaplanmasndan tamamen kopmu, farkllamtr. Amerikan Devrimini hazrlayan artlar ve sonular nelerdir? Amerika Ktasnn kefi sonras Avrupal smrgeci lkeler, Amerika Ktasnda, gerek gney ve gerekse kuzeyde koloniler oluturdular. ngiltere kkenli gmenlerin oluturduu 13 koloni halk, dini inanlarnn da etkisiyle, eitlik ve doutan zgr olduklar gibi liberal dncelere sahiptiler. Bu yzden Yeni Dnyada da, buna uygun bir ynetim tarzn oluturmulard. Sahip olduklar bu anlay onlarda, kurulularndan itibaren, zerk devlet olma dncesini beslemitir. Kurulularndan itibaren, 13 kolonide yaayan gmen halk ile ngiltere arasnda bir vergi sorunundan doan anlamazlk nedeniyle gerilim, atmaya dnmtr. Yaanlan mcadele sreci, 1783te ngilterenin Amerika Birleik Devletlerinin bamszln kabul etmesiyle sonuland. Dier nemli bir sonucu da Fransz Devrimini etkilemesidir. Franszlar, bir halkn zgrlkleri ve haklarn korumak iin kendi kralna kar gelerek, despotizme kar yaplan mcadeleyi kazandklarn grmlerdi.
AM A
A M A
Fransz Devrimini douran nedenler, devrimin aamalar ve uygarlk tarihi asndan nemi nedir? 1789 Devrimine kadar geleneksel olarak Fransa, Mutlak Monari anlayyla ynetilmekteydi. Ancak zellikle Fransz dnrleri mutlak monari anlayn tartlr hle getirmiti. 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren Fransann iine dt mali bunalm, ykselen bir snf olarak burjuvazinin siyasal sistemde temsil talepleri ve ekonomik yaamdaki Ortaa yaplanmalarnn dayatt snrlamalardan kurtulmak istemeleri, Fransada bir devrim iin gerekli alt yapy hazrlamt. Ama Fransada kraln yetkilerini snrlamak ve Fransz halknn zgrlklerini ve haklarn yazl bir belgeye geirmekti. Kraln isyan kabul ettii bu hareketi bastrmak iin askeri kuvvet toplamas, Pariste gergin bir ortam dourmutu. Meclisin datlaca sylentileri zerine 13 Temmuz 1789da Paris ehrinin ynetimi devrim yanllarnn eline geti. Paris dndaki pek ok kentte halk, asillerin atolarna hcum ederek ehirlerin ynetimini ellerine geirdiler. Kurucu Meclis son olaylar etkisiyle, 4 Austos 1789da asiller ve ruhbana ait feodal hak ve imtiyazlarn kaldrd. Bylece, eitsizlik zerine kurulu feodal sistem ve mutlakiyeti ynetim anlay, Fransada ortadan kaldrlyordu. Kurucu Meclisin, Amerikan Bamszlk Bildirisinden de esinlenerek 26 Austos 1789 tarihli yurttalarn temel hak ve zgrlklerini belirten nsan ve Yurtta Haklar Bildirisini yaynlamas, uygarlk tarihi asndan bakldnda zel bir nem arz etmektedir. nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinin etkisi ve nemi, dier benzer belgelerden, ok daha byk olmu ve getirdii ilkeler tm dnyada evrensel deerler olarak kabul edilmitir. 1789 Fransz Devriminin, dourduu evrensel sonular nedeniyle, Yenia kapatp Yakna balatt kabul edilmektedir.
359
AM A
1830 Devrimlerini hazrlayan artlar, 1830 Devrimleri ve hareketleri Avrupa lkelerini nasl etkilemitir? Fransada ortaya kan ilk kvlcm btn Avrupay sard. lkin olaylarn srad Belika bamsz bir devlet hline geldi. spanya ve Portekizde 1834de liberal hareketler baarya ularken, 1831de Polonyada ve talya corafyasndaki ehir devletlerinde doan liberal nitelikteki ayaklanmalar, Rusya ve Avusturya tarafndan sert bir ekilde bastrldlar. Alman prensliklerinde ortaya kan liberal hareketler bastrlmt. Ancak 1830 Devrimleri ak bir ekilde, Fransz 1789 Devriminin siyasal ynetim, birey hak ve zgrlkleri, ulusuluk, laiklik, hukuk devleti gibi kavramlarnn ve zgrlk anlaynn, bu uluslarn zihinlerde nemli bir yer edindiini gstermekteydi.
AM A
1848 Devrimlerini douran artlar ve sonular nelerdir? 1848 Devrimi de yine Fransada balad. Devrimin patlak vermesinde liberaller ve sosyalistler kadar, Kral Louis Philippenin izledii politikalar da etkili olmutur. Kral, iktidarn burjuvaziye dayandrmt. Az cret, fazla alma saatleri vb. sorunlar bulunan ii snfnn, yeni bir devrim yaplmas gerektii konusundaki dncelerini, cumhuriyet taraftarlar da paylamaktaydlar. Ilmllar ve liberallerde durumdan honut deildiler. Kraln kendisine ynelik muhalefet arttka tutumunu sertletirmesi, 22 ubat 1848 Devriminin douuna neden oldu. 24 ubat 1848de kral istifa etmek zorunda kald. Gerek demokratik ve gerekse insan haklar bakmndan II. Cumhuriyeti ilan etti. Aralk 1848de, yaplan seimi kazanan, Louis Napolyon cumhurbakan seildi. Fransada gerekleen son devrim etkisini dier Avrupa lkelerinde de gsterdi. talya, Prusya, Hollanda ve Belikada krallar uyruklarna bir takm haklar ve imtiyazlar vermek zorunda kalmlardr. Mutlaki rejimler ya meruti monariye dnm ya da byk oranda ypranmlardr.
360
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, ngilterede Sanayi Devrimini hazrlayan nedenlerden deildir? a. ngilterenin kmr ve demir gibi yeralt kaynaklar bakmndan zengin oluu b. Byk apl yatrmlara ynelebilecek sermaye birikiminin salanmas c. ngiliz parlamentosunun, serbest ticaret ve giriimcilii desteklemesi d. ngilterede makineleme iin ilk bulular gerekletiren eitimli mhendislerin sayca artm olmas e. Sanayide buhar gcnn kullanmna ynelik teknik gelimeler olmas 2. Aadakilerden hangisi Sanayi Devriminin sonularndan biri deildir? a. Aile ii retim birimlerinin art b. Sanayi mallarnda byk apl retim artlar c. Kentlerde nfusun younlamas d. Yeni pazarlar elde etme ynnde, uluslararas rekabetin art e. Ekonomik faaliyetlerin, uluslararas pazarlara ynelmesi ve giderek ihtisaslamas 3. Aadakilerden hangisi, Amerikan Devrim sreci ierisinde, fiilen nemli bir rol oynamamtr? a. George Washington b. Thomas Jefferson c. Benjamin Franklin d. Jean-Jacques Rousseau e. John Adams 4. Aadakilerden hangisi, 1789 Fransz Devrimine yol aan faktrlerden biri deildir? a. Napolyonun Fransa iersinde giderek nfuz kazanmas b. Burjuvazinin glenmesi c. Amerikan Bamszlk Hareketine Fransann destei d. Fransann snfsal ayrcalklara dayal bir toplumsal yapya dayanmas e. Fransa Kral olan XVI. Louis ile kars Marie-Antoinnettein kiisel harcamalar 5. 1789 Fransz Devrimini kronolojik olarak balatan olay aadakilerden hangisidir? a. Kral tarafndan Etats Gnraux (eta jenero)un toplanmas b. Burjuvazinin glenmesi c. XVI. Louisin Paristen kama giriimi d. XVIII. Louisin tahta k e. Maliye Bakan R. Jacques Turgotun uygulad mali tedbirler 6. Aadakilerden hangisi dnceleriyle Fransz Devrimine ilham veren dnrlerden biri deildir? a. Voltaire b. Montesquieu c. Jean-Jacques Rousseau d. Charles Dickens e. Diderot 7. Aadakilerden hangisi, Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinde yer almaz? a. Egemenlik ulusundur. b. Kanunsuz su olmaz. c. ocuk haklar bakmndan, ocuklar ebeveynleri temsil eder. d. nsanlar, zgr ve haklar bakmndan eit doarlar. e. zgrlk, bakasna zarar vermeyen her eyi yapabilme gcdr. 8. Aadakilerden hangisi, 1789 Fransz Devriminin yayd ve Avrupal devletlerce tehlikeli olarak kabul edilen dncelerden biri deildir? a. Ulus egemenlii b. Sosyal devlet anlay c. Laiklik d. nsan Haklar e. Ulusuluk 9. Aadakilerden hangisi, Avrupada gerekleen 1830 ve 1848 devrimlerinin sonularndan biri deildir? a. Liberal akmlarn glenmesi b. Sosyalist akmlarn glenmesi c. Mutlak monari yanllarnn glenmesi d. Ulusuluk akmnn glenmesi e. Anayasal taleplerin glenmesi 10. Gnmz dnyasnn kabul ettii deerler asndan, aadakilerden hangisinin, 19. yzyl ncesi Avrupasnda var olduu, sylenebilir? a. Siyasal, toplumsal eitsizlik b. Ulus egemenlii c. Eitlik d. nsan haklar e. Anayasa
361
Okuma Paras
Zaman le Makine Zaman hepimiz biliyoruz ok yeni bir bulgudur. ...Sanayiciliin bir yan-rndr... Zaman bizim acmasz yneticimizdir. Birbirini kovalayan akreple yelkovan srekli izleriz. zlememiz gereklidir. Yetiilecek trenler, baslacak kartlar, belirlenmi dnemler iinde yaplacak grevler, bir anlk ayrmlarla krlan rekorlar, hz ayarlayan, uyulmas gerekli makineler vardr. Zamann en kk birimlerinin bilinci iindeyiz artk... Zamann en ok vurguland bir baka yer de fabrikadr, brolaryla birlikte bir fabrika. Fabrikalarn amac belirli bir zaman iersinde belirli bir sayda mal yapmaktr, varlklar buna dayanr. Eski zanaat kendine uyduunca alrd; bu nedenle de smarladklar mal iin tketicileri genellikle uzun sre bekletirdi... Fabrika iisi (broda alan da gerekli deiikliklerle) zaman kk birimlerine dein bilmek zorundadr. El-ii anda ise dakikalarla saniyelerin bu denli bilincine varma zorunluluu yoktu. Zaman bilincimiz ylesine youn bir dereceye vard ki, yolculuklarmz bizi dnyada insanlarn dakikalarla saniyelerle ilgilenmedii bir keye gtrdnde ok sknt ekeriz. Szgelimi Dounun zaman kavramndan yoksunluu, belirli yemek- zamanlarna, dzenli trensaatlerine alm bir kimseye ilk anda ok korkun gelir. Modern bir Amerikal ya da ngiliz iin bekleme psikolojik bir ikencedir. Bir Hintli bo saatleri boyun eerek, stelik honutlukla, karlar. Bir ey yapmama sanatn yitirmemitir o... Tpk eski Yunanllara olduunca. Sanayi ncesi bir dnyada yaayan kiiler iin zaman ar ar, yava yava ilerler; dakikalara aldrmazlar bile, bunun iin de gzel bir nedenleri vardr, dakikalarn varolduu bilinci verilmemitir onlara nk. Bu da bizi ak bir paradoksa gtrr. Zamann saatli almakla, trenlerin kalk-var saatleriyle, makinelerdeki devimlerle llen zamann en kk blmlerinin titizlikle bilincindeki sanayilemi insanolu daha geni blml eski zaman bilincini byk lde yitirmitir. Bizim bildiimiz zaman yapma, makine-yapm zamandr. Gnele ayla llen, doal uzay zaman stne hemen hi bilgimiz yok. Sanayi ncesi insanlar zaman gnlk, aylk, mevsimlik ltler iinde dzenli gidilerle bilirlerdi. Gnein douu, le, gnein batn, dolunay ile yeniay, gndnmn, lkbaharla yaz, sonbaharla k bilirlerdi. Sanayileme ile kentleme tm bu dzeni deitirmitir. Kentliler gnein gkyzndeki gnlk devinimini farketmeden, ayla yldzlar hi grmeden yaayabilirler. Bizim Samanyolumuz Broadway ile Piccadillydir; takm yldzlarmz ise neon tpleri iinde belirlenir. Mevsim deiimleri bile kentlileri pek az etkiler. Yapma bir evrenin, doa dnyasndan byk lde ayrlm bir evrenin, kiileridirler onlar. Yeni bir bilinlenme iindeyiz, ancak eski bilincimize malolmutur bu bilinleni. Kaynak: Huxley, A. (1980). Denemeler, (ev. A. Usluata), Assos Yaynlar, stanbul. s.116-118.

1. d Yantnz yanl ise Sanayi Devriminin ngilterede Dou Nedenleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Sanayi Devriminin Sonular konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Bamszlk Sava konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Fransz Devriminin Dnsel ve Sosyoekonomik Nedenleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Devrimin Balangc ve Geliimi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Dnsel Nedenler konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi (26 Austos 1789) konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Fransz Devriminin Avrupadaki Etkileri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise 1830 Devrim Hareketlerinin Sonular ve 1848 Devrimlerinin Sonular konularn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Fransz Devrimi, 1830 Devrimleri ve 1848 Devrimleri konularn tekrar okuyunuz.
2. a 3. d 4. a
5. a 6. d 7. c
8. b 9. c
10. a
362
Uygarlk Tarihi

Sra Sizde 1 Sanayi Devrimi ilk kez ngilterede domutur. Tarihsel olarak bir ngiliz Parlamentosunun varl, dier lkelere gre, ngiltereyi demokratik haklar ve gelimeler bakmndan daha avantajl klmaktayd. nk Parlamento kapitalist geliimi ve serbest ticareti destekleyici bir unsur olurken, bir ada devleti olan ngiltere corafi artlar nedeniyle, zellikle 16. yzyldan itibaren denizcilik ve ticaret bakmndan dnyann en gl lkesiydi. Denizlerdeki stnl onu denizar lkelerde smrgeler elde etmeye yneltmiti. Smrgecilik vastasyla byk servetlere (kapitale) sahip bir burjuva snf ngilterede domutu. te yandan ngilterede sanayi devrimi arifesinde gerekli i gcn (ii snf) oluturacak nfus da kentlerde younlam durumdayd. Geni lekli ngiliz denizar ticaretinin karlat gerek ham madde ve gerekse mamul mal ihtiyacna ynelik talep basks, ngiliz mteebbisleri yeni retim metotlarn aramaya ynlendirmesi, retimde yeni teknolojik araylar ve iyiletirmeleri salad. Sra Sizde 2 Amerikan Devrimi arifesinde, koloniler daha ilk kurulularndan itibaren demokratik temsil esasna bal yasama organlarna ve yazl baz zgrlk belgelerine sahiptiler. Koloniler, daha ilk kurulu gnlerinden gelen, eitlik-zgrlk kavramlarnn oluturduu demokratik bir gelenee ve liberal anlaya yakndlar. Kolonilerle ngiltere arasnda devrim srecini balatan olaylar da, demokratik yaamn temel unsuru olan temsil ilkesinden domutur. Kolonicilere gre, temsil edilmeksizin vergilendirme kolonilerin zgrln ortadan kaldrmaktayd. ngiliz Parlamentosunda, koloniler halk seilmi yeleriyle temsil edilmedike, kolonilere ynelik alnan kararlar geerli deildi. Nitekim koloniciler temel siyasal yaklamlarn, bir siyaset belgesi olan 1776 Amerikan Bamszlk Bildirgesinde Yneticiler, ynetme gcn ynetilenlerin onayndan alrlar. ifadesiyle aklamlardr. Uygarlk tarihi bakmndan ada dnyamz da ekillendiren bir deer olarak, Egemenliin kayna ulustur. ya da baka bir deyile, Hkimiyet milletindir. ifadelerinde, Amerikan Devrimini balatan temel siyasal anlay bulmak mmkndr. Sra Sizde 3 Sanayi Devrimi sonucu, Avrupa lkelerinde toplumlar yeniden yaplanrken, kentlerde ve fabrikalarda younlaan iiler, yeni bir snf olarak ortaya kmaktayd. Siyasal gelimeler ve devrimler, Avrupa insannn dnce yapsn, zgrlemeye ve demokratiklemeye ynelik olarak, radikal bir dnme uratt. Bu demokratik gelimeler, bir yandan burjuvaziyi glendirirken, bir yandan da oluan ii snfnn taleplerini ortaya kard. cretler, alma saatleri, daha salkl ortamlarda alma gibi konularda iilerin iyiletirme istekleri, Avrupada sosyalist partileri dourdu. talya, Almanya ve Macaristanda ulusuluk anlay temelinde, Prusya, Hollanda ve Belikada ise vatandalarnn krallarndan haklar talepleri eklindeki liberal istekler, Fransa ve ngiltere de ise sosyalistlerin talepleri eklinde balayan istekler, 1848 devrimlerini dourdu. Yeni bir siyasal unsur olarak ii snf domaktayd.
Armaolu, F. (1997). 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Aster E. Von. (2004). Fransz htillinin Siyasi ve Sosyal Fikirleri, (haz. ennur enel), Phoenix Yaynlar, stanbul. Aulard, A. (1987). Fransa nklbnn Siyasi Tarihi, cilt I., (ev. Nazm Poroy), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Clough, S. B. (1965). Uygarlk Tarihi, (ev. Nihal nol), Varlk Yaynlar, stanbul. Deane, P. (1988). lk Sanayi nklb, (ev. Tevfik Gran), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Gray W. ve R. Hofstader (). Amerikan Tarihinin Ana Hatlar, (Bask yeri yoktur.) Hobsbawm, E.J. (2003). Sanayi ve mparatorluk, (ev. A. Ersoy), Dost Yaynlar, Ankara. Huxley, A. (1980). Denemeler, (ev. A. Usluata), Assos Yaynlar, stanbul, s.116-118. McNeill, W. H. (2003). Dnya Tarihi, (ev. Aleddin enel), mge Kitabevi, stanbul. Musulin, J. (1983). Hrriyet Bildirgeleri, (ev. Necmi Zeka), Belge Yaynlar, stanbul. Sarca, M. (1980). Siyasal Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul. Sarca, M. (2000). 100 Soruda Fransz htilali, Gerek Yaynevi, stanbul. Uarol, R. (1985). Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul. ok, . (1980). Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara niversitesi Yaynlar, Ankara. Yeliseva N.V. ve A. Z. Manfred (1978). Yakn alar Tarihi, (ev. . nce-E. Tuncal), Konuk Yaynlar, stanbul.
14
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Birinci Dnya Savann tarihsel kkenlerini aklayabilecek, Birinci Dnya Sava sonunda galip devletlerin paylam hrslarnn, yeni bir savan tohumlarn nasl attn tartabilecek, Birinci Dnya Savandaki benzer hatalardan ders alnmamasnn dnyay II.Dnya Sava sonrasnda da nasl kutuplamaya gtrdn kavrayacak, kinci Dnya Sava sonrasnda artan bamszlk savalarn ve sona eren smrge imparatorluklarn kavrayacak, Kresellemenin nasl ve ne ekilde ortaya kt, dnyay nereye ynelttii hakknda tartabilecek bilgi ve becerilere sahibi olacaksnz.
UYGARLIK TARH
Anahtar Kavramlar
Sevr Antlamas I. Dnya Sava Kreselleme Trk Kurtulu Sava II. Dnya Sava Faizm Nazizim
indekiler
I. DNYA SAVAI VE SONULARI (1914-1918) I. DNYA SAVAI SONRASI GELMELER KNC DNYA SAVAI II. DNYA SAVAI SONRASI GENEL DURUM 21. YZYIL VE KRESELLEME
Uygarlk Tarihi
20. Yzyldan 21. Yzyla Savalar, Bar ve Kreselleme Dnemi
20. Yzyldan 21. Yzyla: Savalar, Bar ve Kreselleme Dnemi

I. DNYA SAVAI VE SONULARI (1914-1918)
A M A
Birinci Dnya Savann tarihsel kkenlerini reneceksiniz.
Birinci Dnya Sava, 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda meydana gelen olay ve gelimelerin bir sonucudur. zellikle 1871-1914 devresi, artk Fransz htilalinin etkilerinin geride kald ve Avrupada diplomatik ilikilerin, bu ilikiler ierisindeki mcadele ve atmalarn arlk kazand bir aamadr. Dnemin bu niteliinde talyan ve Alman ulusal birliklerinin kurulmas, fakat zellikle ve birinci planda Alman mparatorluunun bir kuvvet olarak sivrilmesi balca rol oynamtr. Diplomatik ilikilerin bu yeni yaps ve bu yap iindeki gelimeler, smrgecilik mcadelelerinin de eklenmesiyle 1914 ylnda genel bir sava ortamn hazrlamtr.
Savan Nedenleri a. Genel Nedenler 1. Fransz Devriminin yayd milliyetilik dncesi, 2. Bamszlk isyanlarnn artmas, 3. Devletler aras bloklama, 4. Ham madde ve pazar aray, 5. Silahlanma yarnn hzlanmas, 6. Smrgecilik b. zel Nedenler 1. Almanya ve ngiltere arasnda ham madde ve pazar arayndan kaynaklanan rekabet, 2. Fransann 1871 Sedan Savanda Almanyaya kaptrd Alsas Loreni geri almak istemesi, 3. Balkanlarda Avusturya ve Rusyann emperyalist emellerinin atmas, 4. talyann Akdenize egemen olma arzusu, 5. Rusyann tarih emellerine ulamak istemesi (Boazlar-Panslavizm), 6. Uzak Dou ve Afrika smrgelerinde yaanan rekabet, 7. Avusturya-Macaristan Veliahd Ferdinandn Saraybosnada ldrlmesi.
Birinci Dnya Savann zel nedenleri arasnda yer alan ve Rusya ile Avusturya-MacarisSIRA SZDE tan kar karya getiren temel sebep nedir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
366
Uygarlk Tarihi
Savan Balamas ve Gelimeler

Avrupada l ittifak ve l itilaf bloklarnn kurulmasndan sonra zellikle 20. yy. balarndan itibaren, bloklar arasnda birbirlerine kar sava hazrlklar srmekteydi. Fakat kurulan denge, sava nlyordu. Ancak, dnya genelinde paylam sreci gelitike denge bozulmaya balad. Bu bakmdan kk bir olay byk bir savaa neden olabilecekti. Bu olay Saray-Bosnada patlak verdi. Balkanlarda genilemek isteyen Avusturya, ayn blgede ayn amalarla hareket eden Srbistana gcn gstermek zere, 1914 yl Haziran ay sonlarnda Bosnada bir manevra yapmaya yneldi. Buna katlmak zere Avusturya Veliahd Aridk Ferdinand Saray-Bosnaya gelmiti. Ancak Veliaht ve kars 28 Haziran 1914 gn Princip adnda bir Srpl tarafndan ldrld. Bu da Birinci Dnya Savana yol aan olaylarn balangc oldu. Bu olaydan yararlanp Srbistan Balkanlarda etkisiz duruma getirmek isteyen Avusturya, Rusyann Srbistan destekleyeceini gz nnde bulundurarak Almanyadan destek ald ve ordusunu savaa hazrlad. Suikast olayndan bir ay sonra 23 Temmuz 1914te Srbistana 48 saatlik bir ltimatom vererek ok ar isteklerde bulundu. Baz isteklerinin reddedilmesi zerine 28 Temmuz 1914te Srbistana sava ilan etti ve Belgrat bombalamaya balad. Avusturyann bu davran Rusyay seferber duruma getirdi. Buna karlk Almanya, Avusturyann yannda yer ald. Arkasndan Almanya 3 Austos 1914te Fransaya, 4 Austos 1914te Belikaya saldrd. Gelien olaylar zerine ngiltere, mttefiki Fransann yannda yer alarak 4 Austosta Almanyaya sava ilan etti. Avusturya ise 6 Austosta Rusyaya sava ilan etti. Uzak Douya bakldnda ise Japonya 23 Austos 1914te Almanyaya sava ilan ederek, blgedeki Alman smrgelerini ele geirip Kasm 1914te savatan ayrld.
Osmanl Devletinin Savaa Girii

Osmanl Devleti, zellikle 19. yy. sonu ile 20. yy. banda bir dizi savalarla, bar antlamalaryla ciddi anlamda toprak kaybna uramt. Avrupann akl esas alarak bilimde, sanatta, teknikte ilerlemesi, Osmanlnn bu gelimelere kaytsz kalmas, devleti Avrupa karsnda Hasta Adam konumuna getirmiti. Tm bunlara ilaveten ayrca Trkleri Avrupadan ve Anadoludan srp karmak diye zetleyeceimiz Dou Sorunu da eklenince Osmanl sonun balangcna gelmiti. II. Merutiyetin ilan (23 Temmuz 1908) sonrasnda yaplmaya allan yenileme hareketlerinin (idari-asker) tam olarak gereklememi olmas, dnya savann n gnlerinde Osmanly, oluan bloklara yanamaya itti. Ksmen bloklaan dnyada yalnz kalma korkusu, biraz da yzyl bandan beri kaybedilen topraklar tekrar kazanma arzusu ile Osmanl Devleti kendini Almanyann yannda buluverdi (2 Austos 1914 Osmanl-Alman ttifak). ttifakn hemen sonras genel seferberlik ilan edilerek ordu hazr duruma getirilmeye alld. Bu arada devlet, tarafszln ilan etti ve Meclis-i Mebusan datld.
14. nite - 20. Yzyldan 21. Yzyla Savalar, Bar ve Kreselleme Dnemi
367
Osmanl Devletinin Savat Cepheler Taarruz Cepheleri ANA CEPHELER 1 - Kafkas (Dou) Cephesi 2 - Kanal (Svey) Cephesi Savunma Cepheleri 3 - anakkale 4 - Irak 5 - Suriye-Filistin 6 - Hicaz-Yemen YAN CEPHELER 7 - Galiya Snrlarmz Dnda Mttefiklerimiz iin Kuvvet Gnderilen Cepheler 8 - Romanya 9 - Makedonya
SIRA SZDE Birinci Dnya Savanda Osmanl Devletinin savat ana cepheleri sralaynz.
SIRA SZDE
Osmanl Devleti Birinci Dnya Savana girdiinde topraklarnn genilii DNELM 1.700.000 kilometre kare olup, snrlarnn uzunluu 12.000 kmyi buluyordu. Nfusu ise 1914 saymndaki baz eksikliklere ramen 22-23 milyon tahmin edilmekS O R U teydi. 1914 ylnda iki Alman (Goeben-Breslav) gemisinin Boazlara snmas ve satn alnd ilan edilen bu gemilerin Karadenizde Rusyann sahillerini bombalamas zerine Osmanl fiilen savan iine girdi. DKKAT Osmanl Devleti sava sresince anakkale Cephesi hari, dier cephelerin hibirinde baar salayamad ve Bulgaristann ardndan atekes imzalayarak saSIRA SZDE vatan ekildi (30 Ekim 1918 Mondros Atekes Antlamas). Osmanly dier mttefikleri izledi.
AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
ekilAMALARIMIZ 14.1 anakkale Anafartalar Grup Komutan M. Kemal Muharebe T A P K Arkadalaryla (1915) Soldan; Kur. Bk. Yb. zzettin (Org. allar), arkasnda Kur. L E V Z Y O N T E Yzb. Tevfik (Kur. Alb. Byklolu), Grup K. Kur. Alb. M. Kemal, Dr. Hseyin, Svari Yzb. NTERN Pertev, Kur. Yb. Neet E T (Bora), Svari tm. Saim (Korg. nhon), Yzb. Hamit, tm. Zeki (Org. Do)
http://www.canakkale. gen.tr/ kara.html (eriim: 21.06.2006)
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Avrupa Cephelerinde Durum

Almanya, evresindeki iki byk devlete (Rusya ve Fransa) ayn anda sava amt. Her gn 10 km ilerlemeyi ngren Alman planlarna gre her ey hazrd. Tarihte ilk defa stratejik bir konuma sahip olan tren yollarnn yardm ile hzl ve ha-
368
Uygarlk Tarihi
Dominyon: Eskiden Britanya mparatorluuna ya da Commonwealth e bal lkeleri belirten terim. Bu devletler Kanada, Yeni Zelanda, Avustralya, Gney Afrika Birlii, rlanda ve Newfoundlanddr. Bunlar yasal adan zerk olmakla ve d ilerinin ynetimini kendileri stlenmekle birlikte, Byk Britanya imparatorunu hkmdar olarak kabul ediyorlard. Dominyon teriminin yerine 1947den sonra, Commonwealth yesi ya da Comnonwealth devleti terimi kullanlmaya baland.
reketli bir sava bekleniyordu. Ateli klarn ardndan birka hafta sonunda, Almanlar Parisin kuzeyinde Marneda, Ruslar Dou Prusyada Tannenbergde durduruldu. Tahmin edilmeyen bir siper sava balamak zereydi. Fakat bu defa sava Kuzey Denizinden, svire snrna kadar, Baltktan Karpatlara kadar milyonlarca insann savat kilometrelerce alana yayld. Avrupa cephesinde sene boyunca 10 kmden fazla ilerlenemedi. Bu 10 kmlik alan ierisinde 4 milyondan fazla gen hayatn kaybetti. Savan uzun srmesi onun geni bir corafyaya yaylmasna neden oldu. Savaanlar ynnden dolaysz olarak 3 ktaya, fakat dominyonlar ve smrgeler asndan da dolayl olarak 5 ktaya yayld. Avrupada spanya, svire ve skandinav lkeleri dnda 14 devlet bu savan iinde yer ald. Asyadan Japonya, Amerika Ktasndan ABD eylemli olarak buna katlrken, Afrikadaki smrgelerle Avustralya ve Yeni Zelanda gibi ngiliz dominyonlar da kendilerini bu savan dnda tutamad.
Sava Sonunda mzalanan Atekes ve Bar Antlamalar

Devlet Ad Bulgaristan Osmanl mparatorluu Atekes Ad ve Tarihi Selanik 28 Eyll 1918 Mondros 30 Ekim 1918 (Macaristan) Belgrat 3 Kasm 1918 (Avusturya) Willaquiste 4 Kasm 1918 Redhondes 11 Kasm 1918 Bar Antlamas ve Tarihi Nyyi 27 Kasm 1919 Sevr 10 Austos 1920 Triyanon 4 Haziran 1920 Sen Jermen 10 Eyll 1919 Versay 28 Haziran 1919
Avusturya-Macaristan mparatorluu
Almanya
Genel Deerlendirme
1. 28 Temmuz 1914te balayan Dnya Sava 11 Kasm 1918e kadar 4 yl 3 ay 14 gn srd. Bu hliyle dnemi itibaryla tarihin kesintisiz en uzun savayd. 2. Balangta 3 ktaya, daha sonra getirilen askerler asndan 5 ktaya yayld. 3. Nfuslarnn toplam 1.170.735.000 i bulan lkelerden, 66.058.810 kiilik ordular kar karya geldi [22.850.000 Balama (ttifak), 43.188.810 Anlama (tilaf)]. 4. Savataki insan kayplar, 17 milyona yakn Balama, 22 milyonu Anlama devletlerine ait olmak zere 39 milyonu at. 5. Yaplan hesaplara gre 4 yl boyunca toplam sava harcamalar Balaklarn 60, Anlama devletlerininki 125 milyar dolar am olup, toplam 186 milyar dolara ulamaktayd. 6. Bu sava ierisinde Osmanl Devletinin sava giderleri de 1.430.000.000 dolar olarak hesaplanmaktayd. 7. Dnya Savann en nemli zelliklerinden biri de baz yeni silahlarn bu savata ilk kez kullanlmasyd. Bunlar arasnda bata uak olmak zere en etkili zrhl ara tank, denizalt ve zehirli gazlar vard.
369
8. Rusyada Bolevik Devrimi gerekleti. ktidara geen Boleviklerin ilk ii 3 Mart 1918 de Rusya ile ona kar savaan devletler (Avusturya-Macaristan, Almanya, Osmanl Devleti, Bulgaristan) arasnda Brest-Litovsk Antlamasn imzalamak oldu. Bu arada yeni ynetim, sava ierisinde Anlama Devletleri arasnda yaplan Anadoluyu paylam planlarn (Gizli Anlamalar) da a vurdu.
Dnya Savanda mzalanan Gizli Anlamalar stanbul Anlamas 18 Mart -10 Nisan 1915 Taraflar: ngiltere, Fransa, Rusya Paylalmas Tasarlanan Alan: stanbul ve anakkale Boazlar ve evresi savatan sonra Rusyaya verilecek. Londra Anlamas 26 Nisan 1915 Taraflar: ngiltere, Fransa, Rusya ve talya Ama: talyay kendi yanlarna ekebilmek Anlamaya gre, talyan igalinde olan Rodos ve 12 Ada ile Bingazi ve Derne (Trablusgarb)deki Osmanl haklar talyaya geiyor, ayrca Anadolu Asyas paylaldnda Antalya ve evresi talyanlara vadediliyordu. Sykes-Picot Anlamas (26 Nisan 1916) Taraflar: ngiltere, Fransa, Rusya Ama: Orta Dou ve Dou Anadolu/Karadenizin paylam Buna gre paylam u ekilde idi: Rusya; Van, Erzurum illeri ile Trabzon ve Bitlisin dou blmleri, ayrca Sivas, Harput (Elaz) ve Diyarbakr illerinin bir ksmn, Fransa; Adana, Beyrut, Alada, Kayseri, Akda, Yldzda, Zara, Ein arasnda kalan topraklarn tamam ile, am, Sivas, Halep, Harput ve Diyarbakr illerinin bir ksmn alacakt. ngiltereye ise Badat ve Basra illerini ieren Gney Irak verilecekti. St. Jean de Maurienne Anlamas ( 19-21 Nisan 1917) Taraflar: ngiltere, Fransa, Rusya ile talya Ama: talyann Anadolu Asyas zerindeki haklarnn belirlenmesini salamaya almas. Anlamaya gre Antalya, Konya, Aydn, zmir ve kuzeyi talyaya braklyordu.
gallere Kar Tepkiler ve Trk Kurtulu Sava

Osmanl Devletinin Mondros Atekesini imzalamasndan hemen sonra kimi zaman Atekesin farkl yorumlanabilecek st kapal maddelerinden yararlanlarak, kimi zaman da Atekes hkmlerine aykr olarak Anadolu tilaf Devletleri tarafndan igale baland. Osmanl Padiah ve yneticileri bu durum karsnda sessiz kalp ta ve tahtn koruma derdine dm, Anadoluyu/halkn yzst brakmt. Hatta igallere direni hareketlerini isyanclkla sulamt. tilaf Devletleriyle ibirlii ierisinde olan Osmanl ynetimi ve onun Anadoludaki temsilcilerinin tavr Trk halkn ve bu halkn nderi Mustafa Kemali yldrmad. Kurtulu Sava balarken hemen her olgu ve olanak deerlendirilmi ve temel saptama yaplmt: 1. Trk toplumu tarihsel, sosyal ve kltrel yaps gerei yabanc igale kardr ve bamsz yaama geleneine sahiptir, Trk halkna gven esastr.
370
Uygarlk Tarihi
2. Rus Devrimi, ulusal kurtulu savalar iin nemli bir g yaratmtr. Bu gle gerekletirilecek dayanma Trk Kurtulu Sava na nemli katk salayacaktr. 3. Byk devletler drt yllk Dnya Savandan sonra savaacak durumda deildirler, bu nedenle Anadolunun ilerine uzanarak bir silahl atmay gze alamazlar. Bilindii gibi Trk Devriminin nderi ve kuramcs tek bana Mustafa Kemaldir. O, toplumsal bilin ve kararllk asndan en yakn evresinden ok ilerideydi. Bu nedenle Trk Devriminin kuramsal ve eylemsel stratejisi onun tarafndan belirlendi ve uyguland. Ona gre Trkler Anadoludaki yaam srelerinin tmnde, yaadklar topraklarn egemeni olmulard. Tutsaklk dnemleri yoktu. Kurduklar asker devlet yaplaryla aknc bir gelenei srdrmlerdi, 300 yllk gerileme ve duraklama dnemlerinde birok kez yenilmiler, toprak yitirmiler, ancak boyunduruk altna girmemilerdi. Halkn ok iyi tanyan Mustafa Kemal, Kongreler yoluyla rgtlenen halk Sivas Kongresi (4 -11 Eyll 1919)nde bir araya getirip, stanbulun igali sonrasnda Ankarada alan yeni Meclis (23 Nisan 1920)te tek at altnda birletirdi. Mustafa Kemalin bakanlndaki Byk Millet Meclisi ile nderin izindeki Anadolu halk emperyalizme ve onun i birlikilerine kar mcadele verirken; Saray ve hkmeti Trk ulusunun yok olu belgesini ekinmeden imzalad (10 Austos 1920 Sevr Antlamas).
ekil 14.2 Sevr Antlamas
http://tr.wikipedia. org/wiki/Sevr_antlasmasi
1: ngiliz ve Fransz Ortaklaa gal Blgesi, ngiliz galleri; 2: Yunan gal Blgesi, Yunan galleri, Trk-Yunan Cephesi; 3: talyan gal Blgesi, talyan galleri; 4: Fransz gal Blgesi, Fransz galleri, Trk-Fransz Cephesi; 5: Ermeni gal Blgesi; Ermeni ve Grc galleri; Trk-Ermeni Cephesi; 6: ngiliz gal Blgesi
TBMM ve Hkmeti bu anlamay reddettii gibi onu imzalayanlar da vatan haini sayd. Bunun zerine tilaf Devletleri Ankaraya Sevri kabul ettirebilmek iin var gleriyle igalleri geniletmeye alt. TBMM Hkmetinin ise Milis Kuvvetlerle dzenli orduya kar bir baar kazanlamayacan grmesi ve artlarn da alglanmas zerine dzenli orduya geildi. Kurtulu Savanda, Bat Cephesinde yaplan
371
baarl savalar zerine zafere ulald. tilaf Devletleri atekes istedi. Mudanyada yaplan grmeler sonunda varlan anlama ile savan asker yn kapand (Mudanya Atekes Antlamas 11 Ekim 1922). Sra bar grmelerine gelmiti. Mustafa Kemal bu grmelerin zmirde yaplmasn istemekteydi. Ancak belirlenen yer svirenin Lozan kentiydi. 20 Kasm 1922 - 4 ubat 1923 tarihleri arasnda gerekleen konferansn I. blm batl devletlerin emperyalist istekleri nedeniyle sonusuz kald. Mustafa Kemalin Anadoludaki kararl atlmlar ile 23 Nisan 1923te yeniden toplanld. Lozann uzun sren sinir bozucu grmeleri tam anlamyla diplomatik bir taktik savayd. Kurtulu Savann Trkiye asndan kazanmlar, grmelerle en aza indirilmek isteniyor, gzda dahil her yol deneniyordu. Her iki taraf da birbirinin dayanma snrn ve kararlln anlamaya alyordu. En kk bilginin bile nem kazand bu ortamda, Trk heyetinin Ankara ile Yunanistan balantl olarak yapt grmelerinin tm ngilizlerce biliniyordu. Mustafa Kemal de bu olasl biliyor ve haberlemesini ona gre yapyordu. Bylece Lozan grmelerinde, yalnz diplomaside deil, iletiimde de taktik sava verilmiti. Nisan aynda balayan II. toplant 24 Temmuz 1923te anlamayla sona erdi. Lozandan kalan birtakm sorunlar da daha sonra ikili anlamalarla ekonomik, siyasi, hukuki bamszlk erevesinde giderilmeye alld. Cumhuriyetin ilanyla balatlan toplumsal ilerleme ve adalama mcadelesi, yokluklar ve yoksunluklar ile srdrld. Bu, o insanlar iin sradan bir ekonomik kalknma hareketi deildi; vaktiyle ada zamana yetiemeyip geride kalm olan Trklerin bunu yakalama hamlesiyle, tm ulusa giriilen, devrimci bir bakaldryd. Deeri bundan tr bykt. Cumhuriyeti kuranlar, onu yaatp gelitirmeye de sahip kmlard. Bu bir uygarlk zlemiydi. Yusuf Hikmet Bayurun 1939da yapt deerlendirmeye gre; Cumhuriyetin 15 ylda baardklar, Osmanl mparatorluunun byklk devrinde gerekletirdii zaferlerden daha bykt. Bu ynyle Trk Devrimi, dnyann emperyalist devletler tarafndan paylald ve aralarndaki pazar atmalarnn aralksz srd bir ortamda, ulusal bamszln korunarak nasl kalknlacan gsteren ilk uygulama oldu. Sevr Antlamas sizce hangi planlarn uygulamaya konulmasdr?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
I. DNYA SAVAI SONRASI GELMELER N E L M D

A M A
DNELM S O R U
Birinci Dnya Sava sonunda galip devletlerin paylam hrslarS O R U nn, yeni bir savan tohumlarn nasl attn reneceksiniz.
Birinci Dnya Savandan galibiyetle kanlar, srekli bir barDsalayacak konfeKKAT ransn Pariste toplanmasn kararlatrmlard. Bu konferansa Balak Devletlere kar savam ya da onlara sava ilan etmi olan 32 devleti armlard. Ancak SIRA SZDE sz konusu devletleri gruba ayrmlar, bylece be byk devlet yetkiyi kendi ellerinde toplamlard: ABD, ngiltere, Fransa, talya ve Japonya. Bu devletlerin babakan ve dileri bakanlarndan oluan Onlar Konseyi, en yetkili kurul kabul AMALARIMIZ edilmiti. Ayrca kimi sorunlarda Japonyann dnda teki devletlerin katld Drtler Konseyi ngrlmt. Ba gsteren anlamazlk yznden talya bir ara K T P konferanstan ekilince de ABD Bakan Wilson ile ngiliz BabakanA Lloyd George ve Fransa Babakan Clamenceau dnya bar adna kararlar almaktan ekinmemiler, bylece Bykler denen g odan oluturmulard.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
372
Uygarlk Tarihi
Paris Bar Konferans, Franszlarn gururunu okamak iin Bismarckn Alman mparatorluunu ilan ediinin yl dnmnde 18 Ocak 1919da ald. Konferansa, yenilen lke temsilcileri arlmad. Konferans sonunda Almanya temsilcisi arlarak antlamay imzalamas emredildi. Parisin banliys Versayda imzalanan anlamaya gre Almanya bir daha kendine gelemeyecek ekilde cezalandrlyordu. Yenilen dier lkeler de benzer antlamalar imzalamak zorunda brakld. Osmanl Devleti ile yaplacak anlama konusunda, devletler paylam planlarnda anlaamadndan, Londra, San Remo ve Spada ayr konferanslar dzenlendi. Nihayet yine Parisin Sevr kasabasnda 10 Austos 1920de Osmanl temsilcileri (Hadi Paa, Reat Halis, Rza Tevfik - 433 Madde) tarafndan Sevr Antlamas imzaland. Fakat M. Kemal Atatrk nderliindeki Ulusal Mcadelenin baarya ulamasyla l domu bir antlama oldu. Saltanatn kaldrlmas, Cumhuriyetin ilan ve Lozan Antlamasyla Trkiye Cumhuriyeti Devleti bamsz ve eit koullarda dnyadaki yerini ald.
SIRA SZDE
Birinci Dnya Sava sonras Osmanl Devletinin imzalad bar antlamas hangi sreSIRA SZDE ten geerek imzalanmtr?
D NELM 1919 Bar Konferansnn sonular u ekilde zetlenebilir: 1. Avrupada yedi yeni devlet yaratld: ekoslovakya, Yugoslavya, Finlandiya, S O U Polonya, REstonya, Litvanya, Letonya. 2. Wilsonun halklarn kendi kaderini tayin hakk (self-determination) ilkesi benimsenmi gzkld. Ancak snrlar, egemen devletlerin belirledii eDKKAT kilde gerekleti. Ama yine de Avrupada milliyeti akmlarn glenmesine zemin hazrlad. Self-determination ilkesinin pek ok farkl dili konuan DoSIRA SZDE u Avrupada uygulanmasnn gl anlald. 3. Fransann srarlar zerine Almanyann ar biimde cezalandrlmas Alman halknda olumsuz tepkilere yol at ve Hitlerin iktidara gelmesinin alt AMALARIMIZ yapsn oluturdu. 4. ABD Kongresi Versay Antlamasn onaylamad. Aslnda, Amerikan Kongresi inziva politikasna baka deyile Avrupann i ilerine karmama ilkeK T A P sine geri dnmek niyetindeydi. 5. ABDnin bu tutumu, Fransay tedirgin etti ve bu nedenle Almanyay izole etmek E V Z Y O N komular ile ittifak antlamalar yapmaya balad. T E L iin onun 6. Versay anlamasnn onaylanmamas, kurulu fikri Wilsona ait olan Milletler Cemiyetini zayflatt.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNE ABD BakanT Wilson ve Milletler Cemiyeti
1913te ABDnin 28. Bakan olan Woodrow Wilson, Dnya Savana kadar Monroe Doktrini ve Ak Kap lkesi ad verilen iki ana ilkeyi d politika esas olarak belirledi. Birincisi ile Avrupa devletlerini ktadan uzak tutmaya alrken, dieriyle de Amerikann da alm salanmak istenmekteydi. Bu nedenlerle de balangta Amerikay savatan uzak tutmaya alt. Ancak, Alman denizaltlarnn Amerikan ticaret gemilerini 1915 ve 1917de torpillemeleri zerine Wilsonun Almanyaya sava ilan istei, 50 red oyuna kar 373 oyla kabul edildi. nk Almanyann Orta Dou, Afrika ve Uzak Douda nemli lde nfuz sahibi olmas, ABDnin Ak Kap lkesine byk darbe vuruyordu. zellikle Atlantikte dolaan Alman denizaltlar Amerikan ticaret gemilerine saldrnca, denizlerdeki serbest dolam nlenmi, Amerikan ekonomisi zarar grmt.
373
ABDnin savaa girdii srete ngiltere ve Fransa da bar artlar ile ilgili grler ileri srmekteydi. Bu nedenle Wilson, Fransa ve ngilterenin bar koullarn kendi karlar lehine belirlemelerinden ekiniyordu. Bu ortamda, Albay Housedan bar koullarnn belirlenmesi srasnda ABD ulusal karlarn temsil edecek esaslarn saptanmas iin bir kurul oluturulmasn ve bir memorandum hazrlanmasn istedi. The City College Bakan S.E. Mezes ve gazeteci Walter Lippmannn iinde bulunduu kurulun 22 Aralk 1917, 2 Ocak 1918 ve 4 Ocak 1918de yaynlad raporlar Wilson ilkelerini oluturdu. Bar koullar konusunda tilaf Devletleri ile Amerika arasndaki temel fark uydu: Biri Trkiyenin tamamen haritadan silinmesini planlarken dieri paralara ayrlm (Ermenistan, Suriye, Mezopotamya), ancak varln srdren bir yapy tercih ediyordu. nk ABDnin blgede olduka ok sayda vatanda ve misyoner okullar bulunmaktayd. Yaplan tm bu almalardan sonra ABD bakan, 8 Ocak 1918de kendi adyla anlan ilkelerini ilan etti. Bu ilkelerin 14. maddesi yleydi: Kk-byk devletlere karlkl olarak siyasi bamszlk ve arazi btnl salamak maksadyla zel anlamalarla bir Genel Milletler Cemiyeti tekil olunmaldr. Bylece kurulu fikri ABD Bakan Wilsondan kaynaklanan Cemiyet, 18 Ocak 1919 Paris Bar Konferansnda grlm ve nihayet dnya barnn kalc klnmas, anlamazlklarn bar yoluyla zlmesi, byk devletlerin olduu kadar kk devletlerin de bamszlna ve toprak btnlne sayg gsterilmesini salamak, adalete dayal yeni bir dnya dzeni kurmak vb. amalarla 8 Ocak 1920de svirenin Cenevre kentinde kuruldu. Ancak Wilsonun bir dnya rgt olarak dnd Milletler Cemiyeti, Wilsonun seim yenilgisi ve yeni bakan Hardingin, Avrupa politikasndan uzak durma ilkesini benimsemesiyle kuruluu, ABD boyutundan yoksun brakt. Dier kanat g Sovyetler Birlii, zaten kuruluun dnda brakldndan Milletler Cemiyeti, Avrupa iinde gvenlik sistemi kurmay amalayan iki Avrupa devletinin (ngiltere-Fransa) elinde kald. zetle kurulutaki dnce ve amalarn aksine Milletler Cemiyeti bir Avrupa rgt olmaktan kurtulamad. En gl devletlerin yer almadklar, alanlarn ise Milletler Cemiyetinin amac konusunda gr birliine varamadklar (ngiltere-Fransa) bu kurulu, daha douunda sakatlanmt. leyite de kurulu amacna uygun hareket etmedi. erisinde yer alan emperyal devletlerin sz sahibi olduu, gsz devletlerin hakknn yenildii bir ortam olutu. rnein 400 yllk Osmanl vilayeti olmasna ve yaayanlarn byk ounluunu Trklerin oluturmasna ramen, ngilterenin lehine kararlar verilerek Musul ngiliz egemenliine brakld. Grld gibi Milletler Cemiyeti pek ok eksii, sakncay beraberinde getirmekteydi ve mttefiklerin elinde yeni bir tip emperyalizm olan manda sistemini geniletmek amacyla kullanlyordu. Bylece Wilson ilkelerine kar gelinmeden emperyalist amalara bir klf bulunmutur. Savatan sonra kendi kendini idare edemeyecek lkelere bir vesayeti vekil tayin edilecekti. Bu, smrgeciliin I. Dnya Sava sonrasnn ad deitirmi ekli idi. Ancak Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu ve lideri Mustafa Kemalin o dnemde izledii tam bamszlk politika sayesinde Milletler Cemiyetine davet zerine ye olundu. Bu durum Milletler Cemiyeti tarihinde ilk ve tek uygulamadr.
SIRA SZDE Birinci Dnya Sava sonrasnda Osmanl Devletinin imzalad Sevr Anlamas iin niin l domu bir antlama yorumu yaplmaktadr?
DNELM S O R U
Manda: Dnya siyasi tarihinde I. Dnya Savandan sonra kullanlmaya balayan bu terim, kelime anlam olarak Latince madatum, Franszca manda kelimelerinden gelmekte olup zellikle veklet anlamnda kullanlmaya balanmtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
374
Uygarlk Tarihi
ki Sava Aras Dnem

ki sava aras dnem, Avrupann ve sonra dnyann bir dnya savandan baka bir dnya savana giriini hazrlayan dnemdir. Bir byk sava bitiren bar dzenlemelerinin iine, baka byk bir sava oluturan unsurlarn nasl konulduu, bunlarn savan kn nasl etkiledii, saldrgan devletlere kar teki bar devletlerin nasl etkili bir cephe oluturamadklarn ve Avrupal devlet adamlarnn yakn tehdit ve tehlikeler karsndaki aymazlklar dnemin genel karakteristiidir. Bu dnemin daha kolay anlalabilmesi iin iki alt dneme ayrabiliriz: Geici Bar Dnemi (1919-1929) ve Barn Yklmas Dnemi (1929-1939).
Geici Bar Dnemi (1919-1929)

Locarno Antlamalar (16 Ekim 1925): Almanya Babakan Stresemann 1925 ubatnda Fransa, ngiltere, talya ve Almanya arasnda bir saldrmazlk pakt imzalanmas teklifiyle balayan grmeler, 16 Ekim 1925te svirede Locarno Antlamalarnn imzalanmasyla sonuland. Belgelerden biri Almanya, Belika, Fransa, ngiltere ve talya arasnda olup Almanya-Fransa, AlmanyaBelika snrlarn kesinletiriyordu. Yine be devlet arasnda imzalanan dier anlamayla da ngiltere ve talya birinci anlamay garanti altna alyordu. Birinci ve ikinci belgelerle Almanyann sadece bat snrlar sz konusuydu ve Almanya sadece bu snrlar hakknda garanti vermi, ancak dou snrlar yani Polonya ve ekoslovakya ile ilgili bir garanti vermemiti. Fransa yine ayn gn Polonya ve ekoslovakya ile imzalad anlamalarla bunlarn Almanya ile olan snrlarna garanti verdi. Bu anlamalar, Almanyay tekrar uluslararas i birliine sokmas bakmndan iki sava aras dnemin nemli bir dnm noktasdr.
ABDnin Milletler Cemiyetine girmemesi ve Fransann Almanya zerinde bask kurmak amacyla nclk ettii anlamalar onaylamamas zerine, Fransa Almanyay kskaca alacak ekilde ittifak anlamalarna giriti. Birinci Dnya Sava sonras Avrupada ve dnyann dier yerlerinde en ok ihtiya duyulan ey bart. Ancak Fransann tasarlad bar, Almanya ile Sovyetler Birliinin toprak kayplar ile Avusturya-Macaristann dalm hli idi. 1925te Avrupa devletlerinin imzalad Locarno Antlamalar btn snrlarn gvenliini ve btn anlamazlklarn grmeler yoluyla zmlenmesini karara balyordu. Geici bar dneminin nemli konularndan birisi de silahszlanma meselesidir. Bakan Wilsonun yer verdii silahszlanma meselesi syle idi: gvenliin gerekleri gz nnde tutularak, silahlanmalarda en byk indirimler salanmaldr. Bu dnce Milletler Cemiyetinin 8. maddesinde de ayn ekilde yer ald. Silahszlanmayla ilgili yaplan ilk giriim Washington Deniz Silahszlanmas Konferans idi. ABDnin buradaki amac Uzak Douda giderek glenen Japonyann snrlandrlmasyd. Kasm 1921de balayan ABD-Japonya grmeleri bir dizi anlamann imzalanmasyla 6 ubat 1922de sona erdi. Silahszlanma ile ilgili dier bir giriim Londra Deniz Silahszlanma Konferans idi. Burada da daha nce Washingtonda byk gemiler iin getirilen kstlamalar kk gemiler iin getirilmeye alld. Dnemin en nemli gelimesi ise Fransa Dileri Bakan Briand ile ABD Dileri Bakan Kellogun karlkl teklifleri zerine gelien sava bir ulusal politika arac olarak kullanmaktan vazgeme taahhdnn tm dnya devletlerince imzalanacak ok tarafl bir anlamada yer almas dncesiydi. Bu iki devletin giriimleri sonucunda 27 Austos 1928de ilk nce 9 devlet (ABD, ngiltere, Fransa, Almanya, talya, Japonya, Polonya, Belika ve ekoslovakya) arasnda imzalanan Briand-Kellog Pakt veya Paris Paktna gre; bu lkeler anlamazlklarn sava yoluyla zmeyeceklerini ve her zaman bar giriimleri n planda tutacaklarn taahht etmekteydi. Tm bu barl giriimlere ramen, devletlerin silahlanma sreleri de belirli bir gizlilik altnda srdrlyordu. Nitekim 1920li yllarn sonunda Locarno ve Briand-Kellog Anlamalar, Milletler Cemiyeti, Fransa-Almanya gr ayrlnn sona erdirilmesi, cemiyet toplantlar ve refahn genel olarak yeniden salanmas, uluslararas ilikiler ynnden Dnya Savann nihayet sona erdiine iaret ediyor gibi grnyordu. Ancak bir iki yl daha getikten sonra, maliye ve sanayi alanlarnda yaanan perian edici knt, bu uyumu sarsm ve Japon, Alman; sonralar talyan milliyetilerinin mevcut dzene ynelttikleri eletirilerle etkileim iine gir-
375
miti. ok ksa bir sre iinde sava bulutlar yeniden kendini gstermeye balamt. Korku, nefret ve gvensizlik gitgide artyor, ekonomik ve siyasal krizler oalyordu. Bu karmaa ve dzensizlik totaliter rejimlerin gelimesi iin elverili ortam oluturdu. Bunun sonucunda ksa bir sre iinde Rusya, talya, Almanya ve spanyada totaliter rejimler ibana geti. Locarno Anlamalarnn nemi nedir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
13 ubat 1917de Rusyann bakenti Petrogradda alk eken insanlarn zellikle de kadnlarn nclnde Bar ve Ekmek diye balayan ayaklanma, ksa zaS R U manda lke geneline yayld. 300 yllk Rus arl, bakentindeOyounlaan kitle eylemleriyle birka gn ierisinde ykld. ubat devriminden sonra Kerenski bakanlnda Boleviklerin Kkatlmad geDK AT ici bir hkmet kuruldu. Ancak geici hkmetin kendini iktidar yapan kitlelerle giderek ban koparmas ve dzeni salama adna onlarn karsnda yer almasySIRA SZDE la, Boleviklerin nderliinde ekim ayndaki ayaklanma ile Paris Komnnden sonra ilk kez bir sosyalist iktidar kuruldu. Ekim Devriminden hemen sonra bir dizi ekonomik, sosyal ve idari dzenlemeAMALARIMIZ ler getirildi. Toprak mlkiyeti kaldrld. zel iftlikler devletletirildi. iler 8 saatlik i gnne kavutular. Ancak sava srecinin lkeyi olduka ypratmas nedeK T A P niyle 1919 balarnda rnlere devlete el konulmaya baland (Sava Komnizmi). Leninin lmnden sonra (1924) Stalin iktidara geldi. zellikle Trokinin yurt dna srlmesiyle balayan sre, gelecek 10 ylda, idam, hapis ve toplama ELEVZYO kamplaryla donatlm parti ii, kanl bir i hesaplamasnn TbalangcN oldu. Hibir devrim kendi evlatlarn bu lde yememiti. 1927-1937 arasndaki on yl, politik basknn yannda dev boyutlu sosyal ve ekonomik atlmlarn gerekletirildii bir dnemdir. Bu dnemde E T N T E R N temel kalknma giriimi grlr; iftliklerin kolektifletirilmesi, hzl sanayileme ve eitimde devrim. Gelimi kapitalist lkeler 1929 Dnya Ekonomik Bunalmnn ykc etkileriyle urarken, Sovyetler Birlii bu alanda artc bir gelime salad. 1920lerin alk ve yoksulluk altndaki bu kyl lkesi, 20 yl iinde ABDden sonra dnyann ikinci byk sanayi lkesi haline geldi.
Rusyada Bolevik Devrimi/arlktan SovyetD Rusyaya NELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
talyada Faizm 1928-1939

Sovyet Rusyadan sonra I. Dnya Savann ortaya kard yeni rejimlerden biri de talyada faizm olmutur. Faizm, bir tr sa otoriter idare biimidir. Bir kuramdan daha ok bir eylem biimi olarak balam, faistler iktidara getikten sonra kuramlarn gelitirmitir. Mussolini belirli bir sre ierisinde iktidar ele geirdikten sonra, faizmin bir felsefeye gereksinimi olduuna karar verdi. Bu grevi de uzun sreden beri Hegelci felsefenin talyan okuluyla zdeletirilen Giovanni Gentileye verdi. Gentilenin elinde hazr Hegel devlet kuram vard ve ok zaman olmadndan bunu kulland. Mussolini Gentilenin kendisine sunduu neriyi ald ve sonu olarak talyan faizminin kuramnn, bir devlet kuram, devletin stnlnn, kutsallnn ve her eyi kapsar oluunun kuram olduunu ileri srd. Politik terrn egemen olduu faist dzen, i gc ile sermaye, endstri ve tarm Ulusal Uyuum (Armoni) ad verilen ve byk sermaye gruplar ile toprak saFaizm: talyanca fascio szcnden gelmektedir. Bu szcn asl anlam ubuk demeti badr. Mecazi olarak ise siyasal birlik anlamnda kullanlr. Aslnda siyasal ilkelere dayanmamaktadr. Devlet otoritesini salamlatrmak ve zaferden elde edilen sonular korumak amacyla hareket eden siyasal bir akmdan baka bir ey deildir. Bunun dnda balanmak istedii siyasal kurallar ulusalclk ve emperyalizmdir.
376
Uygarlk Tarihi
hiplerinin belirleyici olduu korporasyon rgtlerinde bir araya getirdi. Daha sonra Mussolini Ar Faist Kanunlar adyla bilinen yasalar kard. Bu yasalar btn demokratik hak ve zgrlkleri kaldryor, sansr ve diktatrl getiriyordu. talyan hkmeti ve Faist Parti birletiriliyor; bylece Mussolini talyann tek hkimi oluyordu. Mussolini snrsz bir zgrlk ierisinde devlet kurumlarn zelletirerek talyan halkn sonu kanla bitecek bir maceraya srklerken ayn yllarda Atatrk, yoksul Anadoluda devletilik yoluyla mucizeler yaratyor, sosyal bir halk devleti kuruyordu. Youn devlet destei ve yksek gmrk duvarlaryla korumaya alnan sanayi retiminde belirli artlar oldu ama bu artlar talyay zengin bir sanayi lkesi haline getirmeye yetmedi. D pazar yetersizlii kronik bir sorun halinde basksn srdrd. Bu amala 1923te Yugoslavyadan Fiume, 1927de Arnavutluk, Libyann smrgeletirdii Habeistan igali gerekletirildi. Tm bu emperyalist giriimler yetmiyormu gibi, 1934ten sonra youn bir silahlanmaya gidildi. Ekonomi bu gelimelerle ksa srede canlandysa da talya ve dnya kendini byk bir atmann iinde buldu.
Almanyada Nasyonal Sosyalizm (Nazizm)

Nazizmin kurucusu Adolf Hitler, evlilik d bir ilikiden 1886 ylnda bir snr kynde dodu. Btn yre halk gibi o da kaba, zevklerine dkn, karanlk yaantl biriydi. Salksz bir aile ortamnda sevgisiz, dengesiz ilikiler iinde byd. 16 yanda okulu brakt. Ama ailesi zor durumda olmasna karn bir ie giremedi. Yoksulluk yllar ierisinde Yahudi dmanl, ar milliyeti ve rk dnceler edindi. Mnihte i Partisi adl kk bir milliyeti gruba girdi ve bu partinin adn 1920de Nasyonal Sosyalist Parti olarak deitirerek bana geti. Bu parti yeni adyla 1920-24 arasnda toplumda giderek sivrildi. Hatta Hitlerin 1923te Mussolinin Roma Yry benzeri, Berlin Yryn dzenlemesi onun tutuklanmasyla sonuland. 5 yl ceza ald ve Mein Kmpf (Kavgam) adl kitabn burada yazd. 1924-29 yllar arasnda bu nedenle parti zayflad. Nitekim 1924 seimlerinde Sosyal Demokratlar % 33 oy alrken, Nasyonal Sosyalist Parti yalnzca %3 oy almt. 1929 Dnya Ekonomik Bunalmnn tm dnya gibi Alman ekonomisini de olumsuz etkilemesi, daha Dnya Savann olumsuz koullarn zerinden atamayan Almanyada kaos ortam yaratt. Bu durumdan kendi ve parti karlarna yararlanmak isteyen Hitler, partide militarist bir rgtlenmeye giderek Hcum Ktalar (SA) ve Muhafz Ktalar (SS) oluturdu. Naziler, Komnist ve Sosyal Demokrat Parti taraftarlarna, iilere, Yahudilere, bunlarn binalarna, yayn organlarna saldrarak sokak egemenliini ellerine geirdi. Ekonomik buhranla birlikte ortaya kan isizlik ve durgunluk, halkn Nazi Partisine destek vermesini salad. 1928 yl seimlerinde 810.000 (%2) oy alp sadece 12 milletvekiline sahip olan parti, 1930 seimlerinde oy orann %18,3 (6.409.000 oy)e ykselterek 107 milletvekiliyle parlamentoda ikinci byk parti haline geldi. 1932 seimlerinde Hcum Ktalar (SA)nn ar bask ve terrne ramen Naziler yine ounluu salayamad. Ancak oy ve milletvekili (13.745.000 oy-230 milletvekili) saysn artrarak Almanyann en byk partisi oldu. Hitler, parlamento ounluunu ele geirmek iin bir kez daha (Kasm 1932) seime gittiyse de amacna ulaamad. Ancak Cumhurbakan Hindenburg 30 Ocak 1933te babakanl kendisine verdi. Devlet gcn ele geiren Hitler bir kez daha seime gitti. Bask, iddet ve terr altnda gerekletirilen bu seimde (5 Mart 1933) de ounluu salayamad.
377
Ancak yine de oy oran ve milletvekili saysn artrd (%44 oy-288 milletvekili). Bu seim Almanyann son ok partili seimiydi. Hitler 1933te tutuklattrd Komnist ve Sosyal Demokrat milletvekillerinin olmad Reichstag (Meclis)dan, Hcum Ktalar (SA) ve Muhafz Ktalar (SS)nn tehditleri altnda 4 yl iin olaanst yetkileri istedi ve Tam Yetki Yasas olarak tanmlanan yasay kabul ettirdi. 1934 Austosunda Hindenburgun lm zerine, hkmet bakanlnn yannda, devlet bakanln da alarak Almanyann Fhreri hline geldi. Daha sonra btn partileri yasaklayarak diktatrln kurdu. Bylece 1945e kadar srecek Nazi iktidar balam oldu. Hitler, i politikada Nazilere tam teslimiyet dnda hibir eyi tanmyordu. Ayrca saf Alman rkn Yahudiler, Slavlar ve dier dk rklardan temizleyerek oluturabilecei dncesiyle toplama kamplar, frnlar ve srgnlerle amacna ulamaya alyordu. D politikada ise aamal bir plan uygulamaktayd: I. Almanyann Versay Bar Antlamasnn snrlayc ar koullarndan kurtarlmas, II. Almanyann dnda yaayan btn Almanlarn birletirilmesi: Tek Ulus, Tek Devlet ilkesinin gerekletirilmesi, III. Hayat Sahas (Lebensraum) teziyle Almanyann refah seviyesinin artrlmas. Hitlerin ismini koyduu bu tez, Almanyann emperyalist bir politika srdreceinin en belirgin iaretiydi.
Japonya
Japonya I. Dnya Savandan sonra, Uzak Dounun en gl devleti haline geldi. Bu srete ngilterenin destei de nemliydi. Nitekim Uzak Douda Rus ve ABD yaylmasna kar ngiltere Japonyay bir denge unsuru olarak grmekteydi. Ancak, bir sre sonra Japonyann in zerindeki emperyalist istekleri/planlar yznden ngiltere ile ilikileri bozuldu. 1930lardan itibaren dnyadaki dengeleri gzeten Japonya Uzak Douda yaylmaya balad ve nce Manuryay igal etti ve blgenin denetimini 1932de eline ald. Bu ortamda ne ABD ne Sovyet Rusya ne de Milletler Cemiyeti etkin olarak bir ey yapamad. Bu ortamdan yararlanmak isteyen Japonlar, in ile savaa giriti ve ABDnin protestolarna aldrmayarak, inin i ksmlarna doru ilerledi. Japonyann blgedeki stnl ele almas, Pasifikteki g dengesini bozdu. Durumdan rahatsz olan ABD bata olmak zere Sovyet Rusya ve ngiltere, ine yardma baladlar. Blgedeki gerilim II. Dnya Savann 2. ylnda, Japonyann ABDnin Pasifikteki deniz ss Pearl Harbora hava saldrsyla en st dzeye ulat.
1929 Dnya Ekonomik Bunalm

ki dnya sava aras dnemin en nemli ekonomik gelimesi Byk Buhran ad verilen ve tm dnya lkelerini etkileyen ekonomik bunalmdr. Ekonomik bunalmn baz unsurlar, bata Avrupa olmak zere birok lkede var olmasna ramen krizin balangcnda, dnyann birka nemli ekonomi ve ticaret merkezlerinden birisi olan New York Wall Street Borsasnn k rol oynad. Kriz ABDden btn dnyaya yayld. I. Dnya Savandan sonra ABDnin alacaklarndan vazgemesine ramen refah seviyesi olduka yksekti. Ancak bu durum tm sektrler iin geerli deildi. rnein 1921-25 aras retim %26 artarken, maalar %14 orannda artt. Maalar zaten yetersiz olan halk, tketim olanaklarn kstlad. Halkn alm gc-
378
Uygarlk Tarihi
nn gerilemesine ramen krlar hl byk boyutlara ulamaktayd. Bu nedenle ellerinde youn sermaye birikimi olan zenginler, retim sektr yerine paralarn borsaya yatrmaya baladlar. 1925lerden itibaren borsadan ok yksek krlar elde etmeye balandlar. Borsann lgn art onu ekonomik gereklerin dna tad. Borsadaki hisse fiyatlar drde katlanrken retim iki katna bile kamad. Mill gelir ise sadece 1/3 orannda artabildi. Kk bir karklk bu kttan atoyu yerle bir edebilirdi. 1929un yaznda Amerikal yetkililer kredileri kstlamaya karar verdiler. Bu da k iin psikolojik ortamn yaratlmasn salad. k 23 Ekim 1929da patlad. Birbirini takip eden 22 gn ierisinde kurlar kt, 12 milyon hissenin sata sunulduu 24 Ekim Kara Perembeden sonra 29 Ekim kara Salda bu rakamlar 16 milyonla rekor dzeye ulat. Birka hafta iinde hisse fiyatlar %40 orannda dt. Pek ok kii iflas etti, i yerleri kapand ve Amerikan ekonomisi fel oldu. Amerikan krizinin etkileri, dalaca gne kadar gdml bir ekonomi taraftar olan Rusyann dnda, btn dnyay etkiledi. Bunda iki temel faktr belirleyici rol oynad: Ham madde fiyatlar ve Amerikan sermayesine bamllk. Amerikan ekonomisindeki buhran, Amerikann ithalatn azaltmas, dier devletlere verdii borlar geri istemesi ve yeni krediler almasn durdurmas sonucunda Avrupada da hzla yayld. Kriz ilk nce Amerikan sermayesine baml Avusturya gibi lkeleri vurdu. Buradan Avusturya bankalar ile iyi ilikileri olan Almanyaya srad. Almanyann deme glne dmesi ile ondan alacaklar sava tazminatlar zerinden plan yapan ngiltere ve Fransann krize girmesine neden oldu. ABD hkmeti, Avrupa lkelerinin, sava borlarnn ertelenme isteini geri evirince ekonomik buhran daha da younlat. Artk hkmetler borlarn deyemez, btelerini denkletiremez hle geldi. Tarm ve ham madde fiyatlarnn d ile fabrikalar birbiri ardnca kapanmaya balad ve ekinler tarlalarda rmeye terk edildi. Ekonomik bunalmdan k iin eitli yollar denendi. thalat azaltld. hracat artrlmaya alld. Devletler kendi rettikleri rnlerinin rekabet gcn koruyabilmek iin gmrk duvarlarn ykselttiler. retimde Kota Sistemi, tketimde Karne Sistemi uygulanmaya baland. Ticareti artrabilmek iin ulusal paralarnn deerini drdler. rnein 1934te ABD, dolarn deerini %41 orannda devalasyona tabi tuttu. Tm geerli paralarn deerlerini ayn anda drmesi, yntemi etkisiz hle getirmekle beraber, uluslararas geerlilii olan paralarn -sterlin, dolar, frank- savamna da dnt. Ekonomik bunalmn yaratt isizlik, alk, yoksulluk geni halk kitlelerinin otoriter ynetimlere eilimlerini artrd. Bu toplumsal durumun yaratt siyasal sonu ise diktatrlklerin kurulmas oldu. Bylesi ortamda halka ekmek ve i vadeden diktatrler, a kitlelerin desteini kolayca elde etmiler ve II. Dnya Savann en belirleyici rollerini paylamlard.
SIRA SZDE
Ekonomik bunalma ynelik baz belirtiler olmasna ramen, krizi asl balatan olay SIRA SZDE nedir?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
379
KNC DNYA SAVAI

AM A
Birinci Dnya Savandaki benzer hatalardan ders alnmamas, dnyay II. Dnya Sava sonrasnda da nasl kutuplamaya gtrdn reneceksiniz.
Nedenleri
1. I. Dnya Savandan sonra galip devletlerin dayatmalaryla oluan artlar ar antlamalar, 2. Dnya Sava sonras emperyalist karlar dorultusunda izilen yeni snrlar (Milliyet ilkesinin gz nnde bulundurulmamas), 3. Milletler Cemiyetinin bar koruyacak, sava nleyecek yapya sahip olmamas, 4. Almanyann her frsattan yararlanarak Versay koullarn esnetmesi, 5. talyada faizmin, Almanyada Nazizmin ortaya k, 6. Militarist eilimlerle birlikte emperyalist dncenin de artmas (rklk ve saldrganlk), 7. Avrupa lkelerinde, Mussolini ve Hitlere istediklerini vererek yattrma politikasnn baarszl, 8. 1929 Dnya Ekonomik Bunalm ve korumac ekonominin getirdii yksek gmrk duvarlarnn devletler aras rekabete ve srtmelere yol amas, 9. Hitlerin Hayat Sahas (Lebensraum) ve Almanyay dnyann hkimi yapma aba ve arzusu (hakimiyet hrs), 10. Savaan Taraflarn Mihver Devletleri: Almanya, talya, Japonya; Mttefikler: ngiltere, Fransa, ABD, SSCB eklinde bloklamas,
Savan Balamas
23 Austos 1939da Hitler ve Stalin arasnda yaplan Almanya ile Sovyetler Birlii saldrmazlk anlamasndan bir hafta sonra, Almanyann 1 Eyll 1939da Polonyay igaliyle sava balad. Hitlerin Fransa ve ngilterenin birlikte verdikleri ltimatomu reddetmesiyle, bu iki devlet Almanyaya sava ilan etti (3 Eyll 1939). Polonyann durumu SSCByi harekete geirdi. Sovyet ordular 17 Eyllde Polonya snrn aarak 23 Austos 1939 tarihli Alman-Sovyet Antlamasnda kendilerine ayrlan yerleri igale balad. Dou snrn gvenlik altna alan Almanya batya yneldi. Danimarka, Norve, Hollanda, Belika ve Lksemburgu igal etti. Alman ordular ksa sre ierisinde Parise girdi. Yaplan atekesle Fransann kuzeyi Almanyann denetimi altna alnd.1941 ylna gelindiinde Almanya, Avrupann byk ksmna Balkanlara, Dou Akdenize ve Ege Denizine egemen olmutu.
Uzak Dou ve Japonya

Batda Almanyann genilemesi srerken Japonya Uzak Douda bir sreden beri balatt yaylmac politikalarna hz verdi. Avrupada savan devam etmesi, ona bu frsat vermekteydi. Amac, Pasifik mparatorluunu kurmakt. Fakat bu noktada ABD ve Sovyet Rusya ile karlar atmaktayd. Japonya, Sovyet Rusya ile olan anlamazln, 13 Nisan 1941de Moskovada bir Tarafszlk ve Saldrmazlk Anlamas ile giderdi. Bylece batsn gvenlik altna ald. Uzak Dou sava ise Japonyann ABDnin Hawaiide Pearl Harbourda bulunan deniz slerini bombalamasyla balad ve hzla geniledi.
380
Uygarlk Tarihi
Savan Sonucu
1943ten sonra sava Almanyann aleyhine dnd. zellikle mttefiklerin Normandiya karmasyla Alman d balad.
ekil 14.3 Mussolini ve Hitlerin Sonu Kaynak: Holmes, R. (2000). World War II in Photographs, London.
Uzak Douda ise Japonya, ABDnin 6 Austos 1945te Hiroimaya, 9 Austos 1945te Nagasakiye atom bombas atmasyla kaytsz artsz teslim oldu. 1945 ylnda mihverin tamam (Almanya-Japonya-talya) ne srlen artlar kabul ederek savatan ekildi.
II. Dnya Sava Sras ve Sonrasnda Yaplan Toplantlar

Yaklak alt yl sren, milyonlarca insann can kaybna, bir o kadar insann sakat kalmasna ve hatta atom bombas nedeniyle uzun bir sre psikolojik bunalmlara neden olan II. Dnya Sava daha sona ermeden sava sonras durumlar iin konferanslar yaplmaya balanmt.
Atlantik Demeci (Bildirisi) (14 Austos 1941)

ABDnin daha savaa girmeden nce, sava sonras dzenle ilgili olarak hazrlam olduu bu bildiri 14 Austos 1941de Rooswelt ve Churchill tarafndan Atlantikte bir sava gemisinde imzaland. 1 Ocak 1942de Washingtonda 26 devlet tarafndan imzalanm deme u ekilde zetlenebilir: - ABD ve Byk Britanya topraklarn geniletmek istememektedirler. - Toprak (snr) deiiklii arzu edilmemektedir. - Her ulus kendi istedii hkmet biimini seebilecektir. - Btn devletler dnya ticaretine eit bir ekilde katlabilecektir. - Uluslararasnda ekonomik anlamda tam ibirlii istenmektedir. - Deniz ve okyanuslarda serbest dolam (ticaret). - Nazi istibdadnn yklmasndan sonra, btn uluslarn gvence iinde yaadklar bir barn salanmas.
Casablanca Konferans (14-24 Ocak 1943)

Bu konferans Rooswelt ve Churchill arasnda yapld. Toplantya Stalin de davet edilmise de gelemedi. Konferansta u karar alnd: Rusya zerideki basky hafifletmek iin Sicilyaya karma yapmak, Balkanlarda yeni bir cephe amak iin Trkiyeyi savaa katlmaya ikna etmek. Konferans, mttefiklerin siyasi birliini salayamamakla birlikte stratejik ynden uyum saladklar bir toplant oldu.
381
Washington Konferans (12-16 Mays 1943)

Yine Rooswelt ve Churchillin katld bir konferanstr. Konferansta u kararlar alnmtr: talyann igal edilmesi, Trk havaalanlarndan yararlanlmas (savaa katlmas), ikinci cephenin Fransada almas, sava sonras bar koruma sorumluluunun ABD, ngiltere, Sovyet Rusya ve ine verilmesi. ifre ad dolaysyla Trident Konferans da denilen bu toplantda ayrca, bu drt devletin oluturduu Dnya Konseyine bal olmak zere; Avrupa, Amerika ve Uzak Dou Blge Konseyleri oluturulacaktr. Avrupa, Tuna, Balkan ve skandinav federasyonlarndan oluacak bir konfederasyon kurulacaktr. Trkiye de Balkan federasyonuna dahil olacaktr.
Quebec Konferans (11-12 Austos 1943)

Savan ortalarnda yaplan bu toplantda Churchill ve Rooswelt; Almanyann silahszlandrlmasn ve kontrol altna alnmasn, Trkiyenin savaa sokulmasn, ikinci cephenin Balkanlarda almasn tartt ve grtler. Ancak ikinci cephenin Fransada almas kararlatrld.
Moskova Konferans (19 Ekim-1 Kasm 1943)

ABD, ngiltere, Sovyet Rusya ve in dileri bakanlar 19 Ekim 1943te Moskovada, savata meydana gelen son gelimeleri grmek ve sava sonras Almanyann durumunu deerlendirmek amacyla bir araya geldi. Konferansta ayrca Trkiyeye hemen savaa katlmas iin bask yaplmas kararlatrld. Ayrca devletin hkmet bakanlar arasnda bir konferansn yaplmas da kabul edildi.
Kahire Konferans (22-26 Kasm 1943)

ABD, ngiltere ve Rusyann devlet bakanlarnn yapaca toplant ncesinde, Rooswelt ve Churchill grmeye karar verdiler. Uzak Dou sorunlarnn da grld bu toplantya in Devlet Bakan an Kay ek de arld. Toplantda herhangi bir karar verilmeyip, sadece gr alverii yapld.
Tahran Konferans (28 Kasm-1 Aralk 1943)

Dileri bakanlarnn Moskova Konferansnda, devletin hkmet bakanlarnn toplanmasna karar verilmiti. Ancak toplantnn yeri uzun sren grmelere neden oldu. Dnlen yerler Ankara, Badat ve Tahran idi. Sonuta Stalinin srar zerine toplantnn Tahranda yaplmas kararlatrld. Churchill, Rooswelt ve Stalinin bir araya gelmesiyle oluturulan toplantda sava ve sava sonras dzen ele alnd. Tahran Konferansnn nemli sonucu, zafere yaklaldka mttefikler aras gr ayrlklarnn giderek belirginlemeye balamasyd.
Yalta Konferans (4-11 ubat 1945)

byklerin (ABD, ngiltere, Rusya) bir araya geldii bu toplantda sava sonras dnyann alaca biim zerinde duruldu. Sava srecinde gzlerden saklanan gizli dnceler bar dzeninin srecinde yava yava aa kt. Her devlet de kendi ama ve tasarlarn gndeme getirmeye balad. Bu nedenle Yalta Konferans 1815 Viyana Konferansna benzetilebilir. Konferansta Trkiye ile ilgili olarak Montreux (Montr) Boazlar Szlemesinde yer alan boazlarn statsnn Rusya lehine deitirilmesine ve durumun Trkiyeye bildirilmesine de karar verildi.
382
Uygarlk Tarihi
Konferans, Byk ttifakn sonunu getirdi ve bundan sonra ittifak devletleri arasnda rekabet ve mcadele balad.
Potsdam Konferans (17 Temmuz-12 Austos 1945)

Savan sona ermesi birok sorunu da beraberinde getirdi. Sorunlarn zm iin byk devlet temsilcisi Berlin yaknnda Potsdamda bir araya geldi. Birok konunun (Polonya, Almanya, Avusturya, talya, spanya, ran, Boazlar vs.) grld toplantda, Almanya drt blgeye ayrld. Bu blgeler ABD, ngiltere, Fransa ve Rusya tarafndan ynetilecekti. Dou Prusya, Rusya ve Polonya arasnda blld. Almanyann sanayisinin azaltlmasna ve ordusunun lavedilmesine karar verildi.
II. DNYA SAVAI SONRASI GENEL DURUM

AM A
kinci Dnya Sava sonrasnda artan bamszlk savalarn ve sona eren smrge imparatorluklarn reneceksiniz.
Avrupa
II. Dnya Sava sona erdiinde dnyada artk barn egemen olaca sanlmt. nk sava sonunda Avrupa lkeleri tam bir knt ierisindeydi. Almanya ise, bir enkaz durumundayd. Ekonomisi ve sanayisi km, halk akn bir durumdayd. Savatan sonra Avrupann gcn yitirmesiyle dnya politikasna iki yeni kuvvet, ABD ve Sovyet Rusya yn verir olmutu. Sovyet Rusyann etkinlii ile yine dnya politikasnda ideoloji de n plana km oldu. Sovyet Rusyann komnist dzen ve ideolojiyi yayma giriimlerine kar ABD de Truman Doktrini ve ardndan Marschall Plan ile engel olmaya alt. Bu da iki kutuplu dnyada souk savan balangc oldu. Bu dnemin en nemli gelimelerinden biri de smrgeciliin tasfiyesidir. 19. yy. da Japonyann gerekletirdii kalknmay, 20. yy. n ilk eyreinde Anadoluda Mustafa Kemal Atatrk nderliinde Anadolu halknn da farkl bir adan (bamszlk sava ile) gerekletirmesi Asyal ve Afrikal uluslara rnek oldu. II. Dnya Savandan sonra bu uluslar bamszlk iin ayaklanmaya baladlar. En azndan fiil emperyalizmin sonu geldi. II. Dnya Sava sonras dnemin bir baka nemli gelimesi ise ABD nclnde NATOnun kurulmasdr (Kuzey Atlantik Pakt, 1949). Buna Sovyet Rusyadan cevap gecikmedi; ekonomik ibirlii ve koordinasyonu salayacak COMEKON ve Varova Pakt (1955) kuruldu.
Japonya ve in
II. Dnya Savanda atlan iki atom bombas ile maddi ve manevi bir knt yaayan Japonya bu travmay hemen atlatarak, ksa srede demokrasi ve sanayi hamlelerini gerekletirdi. Siyasi ve ekonomik alanda atlan doru admlarla mucizevi bir ekilde kalknarak dnyann en zengin ve gl devletleri arasna girdi. inde ise II. Dnya Savann hemen sonrasnda i sava balad. 1950lerden sonra Mao Tse Yung liderliinde komnist bir rejim kuruldu.
Orta Dou
Sava sonras dnemde Avrupada karlkl bar dnemi egemen olurken, Orta Dou, sonular sonraki yzyllarda da devam edecek trajedi dnemine srkleniyordu.
383
I. Dnya Sava iinde ngiltere Dileri Bakan Balfourun yaynlad deklarasyonla Filistine Yahudi g hzland. Bu sre Hitlerin iktidaryla birlikte byk rakamlara ulat. BMnin 1947de ngilterenin nerisiyle Filistini iki devlete ayrma plan Orta Douyu iyice gerdi. Sonunda 14 Mays 1948de srail devleti kuruldu ve Orta Douda artk sular hi durulmad. lk Arap-srail sava 1948de kt ve 1949da srailin zaferiyle sonuland. Bu arada Sovyetler Birlii de Orta Douda Msr ile ibirlii ierisine girdi. Ancak, akln galip gelmesiyle yeni bir sava durumunun kysndan dnld. Bununla birlikte ABD ve Rusya, Orta Douda kar karyayd. Sonu olarak II. Dnya Savandan sonra dnya yeni gelimelerle birlikte (Kba Krizi, Orta Dou vs.) nc bir dnya savann eiine gelmi, ancak saduyunun galip gelmesiyle buna izin verilmemitir. Dnya bylesi gergin bir ekilde 15 yl geirdi. Bu dneme Souk Sava Dnemi (1945-1960) denildi. Souk Sava Dneminin uygarlk tarihi asndan en nemli zellii ise bu dnemde Asya ve Afrikadaki smrge uluslarn bamszlama srecine girmeleri oldu. Bu lkelerin rnek alacaklar dier lkeler de gelecek 15 ylda bamszlklarna kavuacaklard. Nitekim Birlemi Milletler kurulduunda 51 yesi varken, bamszlk hareketleriyle birlikte bu say 131e ykseldi. 80 yeni devletten 59u yeni bamszln kazanan, Avrupallarn Afrika ve Asyal smrgelerinden oluuyordu ve nc Dnya lkeleri olarak adlandrlmaktayd. Tm bunlara Avrupa ve Amerikadaki youn sanayileme ve sermaye birikimini de ekleyince uluslararas kapitalin yeni yollar bulmas da kanlmaz olmaktayd. Ortaya kan youn sermaye birikimine karlk nc Dnya lkelerindeki sermaye a, borlanmay beraberinde getirdi. Bylece uluslararas sermaye, bamllatrma iin yeni bir yol buldu. Bu srete gelimi lkeler zenginliklerini artrrken, az gelimi/gelimekte olan lkelerin nce ekonomilerini sonra ticaretini en sonunda da siyasetini Batl merkezlere baml hale getirdi. II. Dnya Sava sonrasnda ve yakn dnemde dnyay etkileyen dier gelimeler ise ABD ve Rusya arasndaki uzay savalar, ABDnin Vietnam yenilgisi, Kore Sava, Rusyann Afganistan igali, Yugoslavyann paralanmas, ran- Irak sava ve ABDnin Irak igali saylabilir.
21. YZYIL VE KRESELLEME

A M A
Kresellemenin nasl ve ne ekilde ortaya ktn reneceksiniz.
Kreselleme kavram 1980lere doru Harward, Stanford, Columbia gibi prestijli Amerikan iletme okullarnda kullanlmaya baland ve yine bu evrelerden km baz iktisatlar tarafndan popler hle getirildi. Yeni binyln sihirli szlerinden biri olan bu kavramn tanm ve ierii konusunda pek ok aratrma yaplm olmasna ramen bunlar, sosyolog Emre Kongara gre krlerin fili tanmlamas gibidir. Kimileri kreselleme denince dnya ekonomilerinin birbiriyle entegrasyonunu anlyor. Kimileri dnyann klmesinden, global bir ky haline dnmesinden bahsediyor, kimileri kltr farkllklarnn ortadan kalkmasndan. Bunlarn yannda ortaya atlan yeni tezlerle ulus devletin ortadan kalkt, her etnik topluluun devlet haline gelecei de ileri srlmektedir. Oysaki kresellemenin ieriinde hepsi birlikte olmakla beraber, tek bana hibiri bir anlam ifade etmemektedir. Kongara gre, kreselleme dnyann yaad tarm ve endstri devrimlerinden sonra ortaya kan nc byk devrimin, iletiim ve biliim (telefon ve bil-
384
Uygarlk Tarihi
gisayar) devriminin grntlerinden biridir. Buna bir de Sovyetler Birliinin kmesiyle, 1945ten bu yana devam eden Souk Savan sona ermesi ve iki kutuplu dnyadan tek kutuplu/merkezli dnyaya geilmesi eklenince sre tamamlanmaktadr. Bu yaklam ematik olarak Baskn Oran yle tanmlamaktadr: Bugn yaananlarn nc kreselleme olduu sylenebilir. Bunu bir tabloyla ematize edecek olursak yle bir sonu ortaya kacaktr:
Birinci Kreselleme Denizcilikteki gelimeler Merkantalizm kinci Kreselleme Sanayileme ve dourduu gereksinimler nc Kreselleme 1. 1970lerde ok uluslu irketler 2. 1980lerde letiim Devrimi 3. SSCBnin yklmas ile 1990larda Batnn rakibinin kalmamas Kltrel ideolojik etki Bylece lkenin her yan ekonomik, siyasal, sosyal olarak kendiliinden etkileniyor. En yksek uygarlk dzeyi, Uluslararas topluluun iradesi, Piyasann gizli eli. Kreselleme herkesin ortak karnadr. GLOBALLEME
tici G
nce kifler sonra asker igal Yntem
nce misyonerler, sonra kifler, sonra ticaret irketleri en sonra igal
Hakl Gsteri
Putperestlere Tanrnn dinini gtrme
Beyaz Adamn Yk Uygarlatrc grev, rk teoriler
Sonu
SMRGECLK
EMPERYALZM
Siyaset Bilimi, letme, Finans, Sosyoloji gibi birok farkl disiplinin kreselleme kavramn kendi perspektifleri asndan ele almalar sonucunda, kresellemenin birbirinden bamsz 8 farkl boyutu ortaya konmutur: 1. Ekonomik Kreselleme: ok uluslu firmalarn dnyann her yerinden sermaye ve emek kullanan yeni kresel retim sistemlerine gemesi. 2. Siyasal Kreselleme: Serbest pazar ekonomisi, kamu harcamalarnn kslmas, zelletirilme vs. yi ngren neo-liberal politikalarn tm dnyaya yaylmas. 3. Sosyal Kreselleme: Dnya toplumu fikirlerinin yaygnlamas, uluslararas sivil toplum hareketlerinin yaygnlatnn dnlmesi. 4. Teknolojik Kreselleme: Bata internet olmak zere biliim teknolojilerinin yaygnlamas. 5. Finansal Kreselleme: Dnya sermaye piyasalarnn artan karlkl bamllklar ve ortaklklar kurmalar. 6. Corafi Kreselleme: Artan iletiim ve ulam fikriyle snrsz dnya fikri. 7. Kltrel Kreselleme: Bata Amerikan olmak zere Batl kltrel deerlerin egemenliinde tek boyutlu bir dnya kltrnn olumas ve kresel rnlerin tketilmesi.
385
8. Ekolojik Kreselleme: Snr tanmayan kresel ekolojik sorunlarn ortaya k ve ortak eylem plan gerektirmeleri. zetlenecek olursa, E. Kongarn belirttii gibi kreselleme, SYASAL, EKONOMK ve KLTREL llerde olumaktadr. Kresellemenin siyasal aya ok ksaca ABDnin siyasal liderlii ve dnya jandarmaldr. Ekonomik ayak, kresellemede uluslararas sermayenin egemenlii anlamna gelmektedir. Yani uluslararasnda dolaan, Trkiyenin gelirlerinin on kat bir para var. Dnyaya egemen olan bu para her eyi belirliyor. Kltrel ayak ise iki boyutludur: Birinci boyut, tketim kltrnn dnyadaki egemenliidir. Ayn tarz beslenme, ayn markalar giyinme, ayn kanallardan benzer eyleri izleme. Kltrel ayan dier boyutu ise mikro milliyetilik ve mikro dincilik olarak zetlenebilir. Bu her bir alt kltr grubunun siyasal birlikten koparlarak bamszla kavuturulmas eilimidir. Yani insanln tekdze bir tketim kltrnde marka ve firma imajlaryla birletirilmesi, btnletirilmesi salanrken, siyasal bazda kltr temeline dayal olarak mikro paralara blnerek siyasetten iyice uzaklamas hedeflenmektedir. Yukarda sylediklerimizden de anlalaca zere kresellemenin temel hedefi ulus-devletlerdir. Bunlara gre, ulusal bamszlk diye bir kavrama da gerek yoktur. nk bamszlk bir ulusa, karlarn savunmak iin gereklidir. Oysa kreselleme lke (ulus) snrlarn ve gmrklerini kaldrdna gre artk ortada ne dierlerininkinden farkl bir ulusal lke karlar ne de karlar savunulacak bir lke kalacaktr. Bu ve benzeri dayatmalarla dnyada deiim o kadar ba dndrc bir ekilde yaanmakta ki, yerel hkmet yetkilileri, brokratlar, siyasetiler ulusal kimliklerini yitirirken irket yneticileri, gazete patronlar ne kmaktadr. Kresel Kltr piyasalarnn yaratt yeni insan tipi, kendi lkesine yabanclarken, zendii lkelerce de kabul edilmemektedir. Bu kiiler yerel lke sorunlarn, uluslararas finans rgtlerinin kresel reeteleriyle zeceklerine inanyor, ancak byyen yeni sorunlarla karlamaktadr. Eskiden dnya savalaryla deitirilen lke snrlar artk bar iinde gle oynaya yenileniyor ya da ilgili lkelerin bakan, dileri bakan ya da babakanlarnca aklanyor. Dnya ticaret hacminin bymesine karn yoksul lkeler daha ok yoksullayor. Yoksulluk yalnzca az gelimi lkelerde deil, gelimi lkelerde de yaylmakta. Sermaye ihrac retimsizlie, retimsizlik yeni toplumsal sorunlara yol ayor: Terrizm. Ne yazk ki kreselletirilmeye allan dnyada terrizm de kresellemektedir. Sonu olarak kreselleme olgusu yadsnamaz bir gerek, onaylayp onaylamamak bireylere kalm bir konu. Ancak, bunu tamamlanm bir sre saymak doru olmayacaktr. nk kresellemenin en ileri aamalarnda bile bamszlk bir gereksinim olarak varln devam ettirecektir. Belki de bu dzenin doal sonucu olarak, dnya imdiden yeni bir bloklamaya balam durumda. bykler arka bahelerinde kendi imparatorluklarn kuruyorlar. Geniletilmi ortak pazarlarla 21. yzyln sper bloklar oluturuluyor. Sanki zaman iinde gemie gidiliyor. 20. yy. banda ngilterenin Devletler Topluluu; Fransann Kuzey Afrikas, ABDnin Gney Amerikas varken, imdi, Almanyann ABsi, ABDnin NAFTAs, Japonyann APECi var. Ancak bloklar, global dzeydeki etkinliklerin yarsn ortadan kaldryor. Ekonomik alanda yakalanan, hatta geilen ABD, asker stnln srdrmede kararl grnyor. Bunun iin btn dnyada ve Avrupada zellikle gvenlik konularnn uluslamasn istemiyor. Tarih sanki yeniden yaanyor ve dnya 21. yzyla, yz yl ncesine benzer koullarda giriyor.
386
Uygarlk Tarihi
zet
A M A
Birinci Dnya Savann tarihsel kkenleri nelerdir? I. Dnya Savann nedenleri 1815-1914 arasnn siyasal ve diplomatik gelimelerinde yatmaktadr. zellikle Fransz Devrimi ile milliyetiliin ortaya kmas, Avrupa g dengesini ve uluslararas ilikileri derinden etkilemitir. Birinci Dnya Sava sonunda galip devletlerin paylam hrslarnn, yeni bir savan tohumlarn nasl atmtr? zellikle Almanyada Hitleri iktidara dnya savann galiplerinin ezici politikalar tad. 1 Eyll 1939da Almanlarn Polonyay igaliyle II. Dnya Sava balad. Avrupa haritasn tamamen deitiren Alman igalleri (Polonya, Fransa, Danimarka, Norve vs.) ile devam eden sava ABDnin Japonyaya att iki atom bombas ile sona erdi. Birinci Dnya Savandaki benzer hatalardan ders alnmamas dnyay II. Dnya Sava sonrasnda da nasl kutuplamaya gtrmtr? I. Dnya Sava sonunda yaplan bar antlamalarndaki benzer hatalar II. Dnya Sava sonrasnda da tekrarland. Artk dnyada iki sper g vard: ABD ve Sovyet Rusya. Bu nedenle II. Dnya Sava sonras dnemin ilk 15 yl (1945-1960) Souk Sava Dnemi diye adlandrld (Varova Pakt-Kuzey Atlantik Pakt). Ancak daha sonra bu bloklar ierisinde de ksmi yap deiiklikleri oldu. Hatta iki g Orta Douda yeni bir savan eiinden dnd. Sonraki sre ise silahszlanma antlamalarnn younlat bir dnem oldu ki bu dnem de Yumuama (Detant) olarak adlandrld.
A M A
A M A
kinci Dnya Sava sonrasnda artan bamszlk savalar ve sona eren smrge imparatorluklarnn sonunun geldiini kavrayalm. Sre ierisinde dnyadaki dier corafyalarda bamszlk hareketlerinin artt ve yeni devletlerin kuruluu gzleniyordu. Bu hareketler smrge imparatorluklarnn (ngiltere, Fransa, spanya, Portekiz, Belika, Hollanda vs.) sonunu getirdi ve bu devletler smrgeleri birer birer terk etmek zorunda kald. Kreselleme nasl ve ne ekilde ortaya kmtr? Kreselleme dnyay nereye yneltmektedir? 1985 ylna gelindiinde dnyay ilgilendiren nemli bir gelime Sovyet Rusyada Mihail Gorbaovun iktidara geliiydi. Glasnost (Ekonomide Aklk) ve Perestroika (Yeniden Yaplanma) olarak adlandrlan reformlara ivme kazandrlmas Rusyada bamszlk eilimlerini artrd ve SSCB dald. Artk dnya tek kutuplu ve tek merkezliydi. ABD bu yapy glendirmek ve hatta daha da salamlatrmak iin ideolojik temeller oluturmaya balad. Yeni dnya dzeni veya kreselleme (globalleme) Amerikan evrelerinde ilenmeye ve dnyaya dayatlmaya alld. Uluslararas sermaye ve onun gdmndeki resm kurulular (Dnya Bankas, MF) aracl ile de tm dnyada yaanan bir sre haline getirildi.
A M A
AM A
387
Kendimizi Snayalm
1. Trk Kurtulu Savann asker yn hangi antlamayla sona ermitir? a. Lozan Antlamas (1923) b. Ankara Antlamas (1921) c. Mondros Atekesi (1918) d. Londra Antlamas (1915) e. Mudanya Atekes Antlamas (1922) 2. Aadakilerden hangisi I. Dnya Savann genel nedenlerinden biri deildir? a. Bloklama b. Silahlanma yar c. Milliyetilik d. Smrge aray e. talyann emperyalist amalar 3. Aadakilerden hangisi, I. Dnya Savanda Osmanl Devletinin savat ana cephelerden biri deildir? a. Kafkas b. Galiya c. anakkale d. Kanal e. Irak 4. Aadaki, I. Dnya Savana son veren devlet ve bar anlamalar elemelerinden hangisi yanltr? a. Osmanl-Mondros b. Bulgaristan -Nyyi c. Macaristan-Trianon d. Almanya-Versay e. Avusturya-Sen Jermen 5. Ulusal Kurtulu Savamzn kongreler yoluyla rgtlenme srecinde, M. Kemal hangi kongrede tm ulusal rgtleri tek at altnda birletirmitir? a. Erzurum Kongresi b. Sivas Kongresi c. Balkesir Kongresi d. Alaehir Kongresi e. Afyonkarahisar Kongresi 6. Aadakilerden hangisi I. ve II. Dnya Sava arasndaki dnemde de gerekleen olaylardan biri deildir? a. talyada Faizm b. Almanyada Nasyonal Sosyalizm c. 1929 Dnya Ekonomik Bunalm d. Japonyann Uzak Douya Yaylm e. Yalta Konferans 7. II. Dnya Sava ierisinde (28 Kasm - 1 Aralk 1943) toplanan ve ABD (Rooswelt), ngiltere (Churchill) ve Sovyet Rusya (Stalin)nn bir araya gelmesiyle oluan, savan ve savatan sonraki dzenin ele alnd toplant aadakilerden hangisidir? a. Tahran Konferans b. Quebec Konferans c. Yalta Konferans d. Moskova Konferans e. Potsdam Konferans 8. I. Toprak (snr) deiiklii arzu edilmemektedir. II. Her ulus kendi istedii hkmet biimini seebilecektir. III. Deniz ve okyanuslarda serbest dolam (ticaret) salanacaktr. IV. Uluslararas alanda ekonomik anlamda tam bir i birlii istenmektedir. Yukardaki maddeler, aadakilerden hangisinin ieriinde yer almaktadr? a. Atlantik Demeci b. Milletler Cemiyeti Tz c. Casablanka Konferans d. Washington Konferans e. Tahran Konferans 9. byklerin (ABD, ngiltere, Rusya) bir araya gelerek, II. Dnya Sava sonras dnyann alaca biim zerinde durduklar; hatta Montreux (Montr) Boazlar szlemesinin Rusya lehine deitirilmesine karar verdikleri toplant aadakilerden hangisidir? a. Qubec Konferans b. Postdam Konferans c. Yalta Konferans d. Tahran Konferans e. Adana Konferans 10. Aadakilerden hangisi, kresellemenin boyutlarndan biri deildir? a. Ekonomik b. Siyasal c. Kltrel d. Ekolojik e. klimsel
388
Uygarlk Tarihi
Okuma Paras
Bat topraklar; balayan deiiklikten tedirgin. Bat eyaletleri; frtnadan nce atlar gibi tedirgin. Byk mal sahipleri; ortada bir deiiklik sezinlemiler, deiikliin niteliini de bilmiyorlar; tedirgin. Byk mal sahipleri ilk nlerine gelene vurmak iin rpnyorlar: Hkmetin genilemesi, ii birliklerinin gelimesi; yeni vergiler, yeni tasarlar. Bilmiyorlar bunlarn neden deil, sonu olduunu; bunlar neden deil, sonu; Nedenler derinlerde yatyor; pek de yaln: Nedenler karnn iindeki alk; milyon kez kat kat olmu alk; tek bir canda alk; sevince, gvenlie susamlk, milyon kez kat kat susamlk. Kaslar, kafalar bymeye, almaya, yaratmaya can atmann sancsn ekiyor; milyon kez kat kat olmu bir sanc. nsann en son belirli ilevi: Kaslar almaya can atyor; kafalar bir tek gereksinmenin tesinde yaratmaya can atyor. te, insan bu. Duvar rmek, ev yapmak, kurmak; duvara, eve, su bendine nsandan bir eyler katmak; duvardan, evden, bentten nsana bir eyler almak; kalknmadan sert kaslar elde etmek, tasarlamadan da duru izgiler, biimler yaratmak. nk insan evrendeki rgensel ya da rgensel-d hibir eye benzemez; yapt iten daha te byr, kavramlarnn basamaklarndan yukar kar, baarlarndan daha ileri frlar. nsan iin unu syleyebilirsiniz: Kuramlar deitirme, knce, okullar, felsefeler, gerek ulusal, gerek dinsel, gerek geimsel dncenin o dar, karanlk yollar byyp paralannca, nsan uzanr, ileri atlr; kimi vakit de ac ekerek, yanlglara urayarak. leri doru adm atnca geriye kayd da olur ama, ancak yarm adm; hibir zaman geriye tam adm deil. Bunu syleyebilirsiniz; grrsnz de. Kara uaklardan ar alanna bombalar yaarken, tutsaklar domuz srleri gibi tk-tk gtrlrlerken, yere serilmi gvdelerden toz-toprak iinde kanlar pis pis akarken grrsnz bunu. Byle grr anlarsnz. Adm atlmasayd, ileriye frlama sancs duyulmasayd bombalar yamaz, boazlar kesilmezdi. Bombaclar sa olup da bombalar yamazsa korkun; nk her bomba kafann lmediinin kantdr. Byk malsahipleri sa olup da zorlamalarn ard kesilirse korkun; nk her zorlamann kesilmesi ileri admn atldnn kantdr. nsann bir kavram uruna ac ektiini, can vermediini grrseniz korkun; nk bu zellik nsann temelidir. Bir tek bu zellik nsandr; nsan evren iinde nsan yapan zellik. Bat eyaletleri; deiikliin balamasndan tedirgin. Texas, Oklahoma, Kansas, Arkansas, New Mexico, Arizona, California. O topraklardan bir tek aile g etti. Baba bankadan bor para almt, imdi banka topra istiyor. Toprak ileten ortaklk -sizin anlayacanz, topra ele geiren banka- o topraklarda traktr ister, aile deil. Traktr kt bir ey mi? Uzun uzun izler aan g kt bir i mi yapyor? Bu traktr bizim olsayd iyi saylrd; benim deil, bizim olsayd. O, uzun uzun saban izlerini bizim traktr asayd iyi bir i yapm olurdu; benim topramda deil, bizim topraklarda. Bu topraklar bizimken onu nasl seviyorsak o traktr da severdik. Gelgelelim, bu traktr iki ey yapyor: Topra alt-st ediyor; bizi de, topramzdan skp atyor. Bu traktrle tank arasnda pek bir ayrm yok. kisi de insanlar, korku iinde, nne katp sryor. Bunun zerinde dnmeliyiz. Toprandan srlm bir adam, bir aile; anayolda batya doru tangr-tungur giden u pasl araba. Topram yitirdim, bir tek traktr topram elimden ald. Yapayalnzm, akna dndm. Sonra, geceleyin, bir aile ukur bir yerde mola veriyor, bir aile daha geliyor, adrlar kuruluyor. ki adam da yere kp oturuyorlar; kadnlarla ocuklar dinliyorlar. te dm burada; siz ki deiiklikten tiksinirsiniz, devrimden korkarsnz. melmi oturan bu iki adam birbirinden ayrn; birbirlerinden tiksinsinler, korksunlar, kukulansnlar. te sizin korktuunuz eyin esas bu. Dllenmi tohumdur bu. nk, Topram yitirdim deimitir artk: Gze atlamtr; bu atlamadan da sizin tiksindiiniz ey bymektedir: Topramz yitirdik. Tehlike burada ite. nk iki adam bir tek adam gibi tek balarna deillerdir, akn deillerdir artk. Bu ilk bizden daha da tehlikeli bir ey byr: Azck bir yiyeceim var art Hi yiyeceim yok. Bu sorunun toplam Azck bir yiyeceimiz var ise i yoluna girmi, devinim bir yn tutmu demektir. imdi, kck bir arpm ilemi: Bu toprak, bu traktr bizim. ukur yerde melmi oturan o iki adam, o ufack ate, tek bir tencerede halanan syrma et, o ta gzl sessiz kadnlar; arkada, kafalarnn kavrayamad szckleri canlaryla dinleyen o ocuklar. Gece ilerliyor. Bebecik tm. Al u battaniyeyi. Yndr. Anamn battaniyesi. Al, bebecii sar. te bombalanacak ey. Balangtr bu. Benden Bize.
389

Bakalarnn olmas gereken eyin sahibi olan sizler bunu anlayabilirseniz, varlnz koruyabilirsiniz. Sonulardan nedenleri ayrabilirsiniz, Painelerin, Jeffersonlarn, neden deil, sonu olduklarn anlayabilirsiniz, varlnz koruyabilirsiniz. Gelgelelim, anlayamazsnz ki. nk malsahibi olma nitelii sizi hep dondurur. Ben yapar, hep Bizden kesip ayrr. Bat eyaletleri balayan deiiklikten tedirgin. Gereksinme kavramn drtdr, kavram da eylemin. Yarm milyon kii lkede g halinde; bir milyonu isteksiz daha; on milyonu da ilk tedirginliini duyumsuyor. Traktrler de bo topraklarda topra sryor. Kaynak: Steinbeck, J. (1992). Gazap zmleri, (ev. Vahdet Gltekin), Engin Yaynclk, stanbul. s.212-214. 1. e Yantnz yanl ise gallere Kar Tepkiler ve Trk Kurtulu Sava konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise I. Dnya Sava ve Sonular (1914-1918) konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Osmanl Devletinin Savaa Girii konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Sava Sonunda mzalanan Atekes ve Bar Antlamalar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise gallere Kar Tepkiler ve Trk Kurtulu Sava konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise ki Sava Aras Dnem konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Tahran Konferans konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Atlantik Demeci/Bildirisi konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise kinci Dnya Sava ve Sonrasnda Yaplan Toplantlar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise 21. yy. ve Kreselleme konusunu tekrar okuyunuz.
2. e 3. b 4. a
5. b
6. e 7. a 8. a 9. c
10. e
390
Uygarlk Tarihi

Sra Sizde 1 Her iki lkenin de Osmanl Devletinin Balkan topraklar zerinde genilemek istemesi. Sra Sizde 2 Kafkas, Kanal, Irak ve anakkale cepheleri. Sra Sizde 3 Birinci Dnya Sava ierisinde yaplan ve Anadoluyu paylama planlarn ieren gizli anlamalarn uygulamaya konulmasdr. Sra Sizde 4 Paris Bar Konferans ile balayan sre, asl eklini Londra, San Remo, Spa Konferanslarnda almtr. Sra Sizde 5 Trk ulusu Mustafa Kemal Atatrkn nderliinde balatt ulusal kurtulu mcadelesini kazanarak kendisine dayatlan antlamay geersiz klmtr. Ayrca bu ynyle de tm dnyaya emperyalizme kar mcadele edilebilecei mesajn vererek baml uluslara da rnek olmutur. Sra Sizde 6 Locarno Anlamalar Almanyay tekrar uluslararas i birliine sokmas bakmndan iki sava aras dnemin nemli bir dnm noktasdr. Sra Sizde 7 Ekonomik bunalmn baz unsurlar bata Avrupa olmak zere birok lkede var olmasna ramen krizin balangcnda, dnyann birka nemli ekonomi ve ticaret merkezlerinden birisi olan New York Wall Street Borsasnn k nemli bir rol oynad. Kriz ABDden btn dnyaya yayld.
Aa, M. ve H. Durgut (2004). Kreselleen Dnya ve Trk Kimlii, stanbul. Aren, S. (1994). Uluslararas Btnleme-Kreselleme zerine, Yeni Marksizm ve Gelecek, say:2, s.5-10. Armaolu, F. (1986). 20. yzyln Siyasi Tarihi 19141980, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara. Aydoan, M. (2005). Yeni Dnya Dzeni, Kemalizm ve Trkiye, c. I-II, zmir. imen, A. ve G. Gebakan (2006). Tarihi Deitiren Savalar, stanbul. Davies, N. (2006). Avrupa Tarihi, (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara. Gombrich, E. H. (1997). Dnya Tarihi, (ev. Ahmet Mumcu), stanbul. Grsan, T. (2005). 20. Yzyln Dnya Tarihinin Perde Arkas, stanbul. Holmes, R. (2000). World War II in Photographs, London. Kennedy, P. (1996). Byk Glerin Ykselii ve kleri, (ev. Birtane Karanak), Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara. Klal, A. T. (2003). Siyaset Bilimi, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir. Kongar, E. (2005). Kresel Terr ve Trkiye, stanbul. Langlois, Boismenu, J. G., Lefebure L., Reginbald P. (2000). 20. Yzyl Tarihi, stanbul. Oran, B. Hangi Kreselleme, http://www. stratejik.yildiz.edu.tr/giri1.htm zkan, . R. (2001). Yeni Mandaclk, Ankara. Ribard, A. (1983). nsanln Tarihi, (ev. Erdoan B. Berktay, iar Yaln, Halil Berktay), stanbul. Roberts, J. M. (2003). Yirminci Yzyl Tarihi, (ev. Sinem Gl), Ankara. Sabine, G. (1969). Siyasal Dnceler Tarihi IIIYakna, (ev. zer Ozankaya), Trk Siyasi limler Dernei Yayn, Ankara. Sander, O. (1989). Siyasi Tarih, c. I-II, Ankara. Seignobos, C. (2006). Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, (ev. Samih Tiryakiolu), stanbul. Turan, . (1991). Trk Devrimi Tarihi, 1.Kitap, stanbul. Uarol, R. (1985). Siyasal Tarih, stanbul. ok, C. (1975). Siyasal Tarih 1789-1960, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara. lman, B. Uzun Srete Kreselleme: Bir Sihirli Kavram Tarihteki Yerine Koyma Denemesi, http://www.stratejik.yildiz.edu.tr/giri1.htm
Szlk
391
Szlk A
Abakus: Antik stun balnda drtgen ta bir levha, st yapy tayan bir elemandr. Acheulean: Bir baltann u ksmn hatrlatt iin el baltas denen iki yz de ilenmi, simetrik, genellikle damla biimli aletlerden oluan ta alet teknolojisi. Alt Paleolitikte grlr. Afrikadan k Modeli: Homo sapienslerin yaklak 200 il 150 bin yl nce Afrikada evrimleip sonra Afrika dna yayldklarn savunan teoridir. Agora: Antik Yunan ehirlerinde ticari, resmi, adli ve dini fonksiyonlar olan ak alandr. En basit tanmyla pazaryeri demektir Aa Halkalar Yntemi (Dendrokronoloji): Aa gvdelerinde halkalar halinde gzlemlenebilen aacn yalanma srecinin llmesine dayanan tarihleme yntemidir. Akropolis: Yukar ehir. Antik Yunanda ehrin en yksek ve savunmaya en msait yerine kurulan i kaleye verilen isimdir. Genellikle sarp bir tepe zerine ina edilmitir. Ambrosia: Eski Yunanllara gre Olympos Tanrlarnn yiyecei. Mitolojiye gre, baldan tatl ve gzel kokulu olan bu gdadan yiyenler lmszlk kazanyorlard. Amfitiyatro: Antik Romada gladyatr gsterilerinin, vahi hayvan mcadelelerinin yapld, daire ya da oval planl etraf basamakl oturma alan ile evrili yapdr. Trkiyede bu form nadir olarak kullanlmtr.Yarm daire planl tiyatrolarn bu kelime ile adlandrlmas yanltr. Aminoasit: Protein yap talardr. Anglikanizm: ngilterede reform hareketleri sonras ortaya kan Kalvenizm ve Katolikliin birlemesinden oluan yeni bir mezhepdir. Kral VIII. Hanri einden boanabilmek iin bu mezhebi ve kilisesini kurmutur. Kralie I. Elizabeth dneminde (1588-1603) ise resmi mezhep olarak tannmtr. Antropoid (Anthropoidea): Eski ve Yeni Dnya maymunlar, byk maymunlar ve insann yesi olduu primat alt takmdr. Aquadukt: Suyun arazideki eimleri ve ukur yerleri amas iin ina edilen kemerler zerinde ykselen su kprleridir. Arianism: Hristiyan inancnda bir akm olup, skenderiyeli rahip Ariyustan adn almaktadr. Bu akm temel olarak Oulun, Babann tanrsallna katlmayp, Babaya baml olduunu ileri sryordu. Buna gre Oul, Babann sadece ilk ve en yce yaratdr. Arkeolojik Tarihleme Yntemleri: Tabakalanma, tipoloji ve greli tarihlendirme gibi tarihlenme yntemleridir. Arkeometri: Fizik, kimya, jeoloji gibi bilim dallarnn yntemleriyle arkeolojik buluntularn ve yerleimlerin tarihlendirilmesidir. Arkeometrik Tarihleme Yntemleri: Karbon 14, potasyum-argon, aa halkalar yntemi (dendrokronoloji) ve termolminesans gibi tarihleme yntemleridir. Art rn: Hanenin veya iktisadi birimin geimlik ihtiyacndan fazlasn temsil eden rndr. Bu rne sahip olan toplumsal tabakaya ekonomik temelli bir g salar. Atllar (Equestrii): Para zenginlii ile asil unvan kazanan snftr. Atriumlu Ev: Odalar merkezi ve tepesi ak bir avlunun etrafnda yer alan ev plan tipidir. Aurignacian: st Paleolitik dnemde, 34-27 bin yllar arasnda grlen alet kltrdr. Australopithecus: Gney, dou ve kuzey Afrikada gnmzden 4,4 milyon yl il 1 milyon yl ncesinde yaam olan homininlerdir.
B
Balbal: Orta Asyada len savalarn mezarlarnn etrafna dikilmi, savann ldrd dmanlar simgeleyen insan figrl ta heykellere verilen isimdir. Basilika: Roma mimarisinde mahkeme ve borsa binasdr. Big Bang (Byk Patlama): Evrenin oluumunu aklayan bir teori. Bu teoriye gre evren, 15 milyar yl nce saf enerjiden oluan bir noktann bymeye balamasyla olumutur. Bipedalizm: ki ayak zerinde dik duru ve hareket biimidir. Boule: Eski Yunanda danma meclisi grevinin yan sra, parasal konularla, sava ve d siyaset sorunlaryla uraan, halk meclisinde grlecek maddeleri hazrlayan etkin bir hkmet organdr. Bouleterion: Eski Yunanllarn siyaset yaamnda nemli bir role sahip ve gnmzdeki meclis binalaryla ayn ilevi olan kamu yapsdr. Br: Svari arlkl Hun ordusuna verilen isimdir. Burjuvazi: Yenia Bat Avrupasnn snfsal yaps iinde ykselen snf oluturan, zenginlii ticarete dayal olan, ekonomik yapda stnl ele geiren ve sonrasnda siyasal yapda hak araylar iine giren, dneme damgasn vuran bir snftr.
392
Uygarlk Tarihi
C-
Caesoropapistik: Tevrattaki David (Davud) gibi rahip-kral ynetici modelidir. Comitia Curiata: yelerini Roma kentinin aristokratlarnn meclistir. Comitia Tributa: Delegelerin Roma kenti evresindeki yerleim birimlerinden seilerek gelmelerini esas alan ve plepler tarafndan kurulan meclistir. Cro-Magnon: st Paleolitik dnemde Avrupada yaam olan anatomik adan modern Homo sapienslerdir. ekirdek: Alet yapmak amacyla yontularak yonga kartlan ta parasdr. ok Merkezli Evrim Modeli: Afrika, Asya ve Avrupaya yaylan Homo erectuslarn, bulunduklar blgelerde yani birok merkezde blgesel evrimler geirdiklerini, ancak aralarndaki genetik alveriin hi kesilmediini savunan teoridir.
F
Faizm: Bir tr sa otoriter idare biimidir. Devlet otoritesini salamlatrmak ve zaferden elde edilen sonular korumak amacyla hareket eden siyasal bir akmdr. Balanmak istedii siyasal kurallar ulusalclk ve emperyalizmdir. Fief: Ortaada Lord tarafndan vasale verilen topran addr. Fief elde eden vasal, kendi fiefi zerinde bakalarna fief tanyabiliyordu. Fosil: Eski canl formlarnn minerallemi kalntlar veya izleridir. Fotosentez: Bitkiler tarafndan karbondioksitin gne enerjisi kullanarak sentezlenmesi. Bu ilem sonucunda oksijen aa kar.
G
Gondwana: Gney yarkredeki ktadr. Bugnk Gney Amerika, Afrika, Hindistan, Avustralya ve Antarktika ktalarnn paralanmadan nceki birleik halidir. Greli Tarihleme: Arkeolojik buluntularn tipolojileri ve hangi tabakada yer aldklarna dayanarak birbirleriyle karlatrlmalar ve hangisinin daha eski ya da daha yeni olduunun belirlenmesidir. Gravettian: st Paleolitik dnemde, gnmzden 27-21 bin yl ncesinde grlen alet kltrdr. Gregoryen Takvimi: Miladi takvimin yanl olduunu dnd yerlerini dzeltmek iin Papa Gregorie tarafndan yaptrlan takvimdir. 1582 ylnda kabul edilmitir. Grifon: Dou sanatna zg, hayali bir yaratktr. Kanatl veya kanatsz aslan vcuduna, genellikle kartal olan yrtc ku bana, gagaya ve at veya eek kulana sahiptir. Gymnasium: Antik Yunanda genlerin dnsel ve bedensel ynden eitilip, renim grdkleri ve spor etkinliklerinde bulunduklar yapya verilen isimdir.
D
Demokrasi: Yunanca demos halk, kratein/krasia ise ynetmek anlamna gelir. Yani, halkn egemenlii temeline dayanan ynetim biimidir. Dilgi: Boyu eninin iki katndan daha uzun olan ince, uzun ta yongadr. st Paleolitikte yaygndr. Dioecesis: Roma eyaletlerinin topland byk idari blgedir. DNA: Deoksiribonkleik asit. Genetik kodu tayan molekldr. Dominyon: Eskiden Britanya mparatorluuna ya da Commonwealth e bal lkeleri belirten terim. Bu devletler yasal adan zerk olmakla ve d ilerinin ynetimini kendileri stlenmekle birlikte, Byk Britanya imparatorunu hkmdar olarak kabul ediyordu. Dkalk: Bir krallk ierisindeki en byk toprak parasdr.
E
Ekhinos: Eski Yunan mimarlnda Dor dzeninde abakusun altnda kalan d bkey kesitli silme. Ekonomik kar Blgesi: Bir toplumun geimini salayacak genilikteki alandr. Endljans: Tam kurtulu iin affedilmeyen gnahlarn cezasnn balanmasdr. Etrskler: Kuzey talyada Demir anda kurulan bir kltrdr. Etrsklerin muhtemelen Anadolu kkenli olduu da ne srlmtr Evrim: Biyolojik trlerin zaman ierisinde sistematik olarak deiiklie uramasdr.
H
Hades: Yeralt tanrsdr. Ayn zamanda antik Yunan dnyasnda lmden sonra gidilen yeralt dnyasna bu isim verilmitir. Halaf: Erken Kalkolitikte Kuzey Mezopotamyada grlen gelimi ky kltrlerinden biridir. Hassuna: Ge Neolitikte Kuzey Mezopotamyada grlen gelimi ky kltrlerinden biridir. Hellenizm: Byk skenderin Asya seferi ile Yunan kltrnn Yunanistan snrlarndan karak Dou Akdeniz ve n Asyann eski ve kkl kltrleri ile karmas ve kaynamas sonucunda oluan evrensel kltrn ismidir.
Szlk Hiyeratik Yaz: Hiyerogliflerin el yazs hali olarak dnlmelidir. Msr rahipleri ve katipler tarafndan kayt tutmak iin kullanlmtr. Hiyeroglif Yaz: Resim ve simgeler kullanan yaz sistemlerinin ortak addr. Kutsal yaz anlamna gelmektedir. Holosen: Gnmzden 10 bin yl nce balayp hl devam eden jeolojik dnem. Drdnc zamann ikinci evresidir. Hominid (Hominidae): Primatlar takm ierisinde bir ailedir. Orangutan, goril, empanze gibi byk maymunlar ve insan bu ailenin yelerini olutururlar. Hominin: nsan ve insann atalarndan oluan tribus. Bu tribusun yelerini dierlerinden ayran anatomik zellik bipedalizm yani iki ayak zerinde hareket biimidir. Homo Erectus: Alt Paleolitik dnemde Afrika, Asya ve Avrupada yaam olan insan tr. Homo Ergaster: Homo erectuslarn erken rneklerine verilen isimdir. Homo Genusu: nsan trlerini kapsayan genus ya da cinstir. Homo Habilis: Alt Paleolitik dnemde Afrikada yaam olan insan trdr. Homo Neanderthalensis: Orta Paleolitik dnemde Avrupada ve Gneybat Asyada yaam insan trdr. Homo Rudolfensis: Alt Paleolitik dnemde Afrikada yaam olan insan tr. Homo habilislerle byk benzerlikler gsterir. Homo Sapiens: Anatomik adan modern insan. Yaklak 200 bin yl nce ortaya kt kabul edilmektedir. Hyk: nsanolunun bin yllar boyunca ayn yerde st ste kurmu olduu yerlemelerin ykntlarnn oluturduu yapay tepelere verilen isimdir. Hmanizm: Latince kkenli bir kelime olup insanclk anlamna gelmektedir. Rnesans Avrupasnda antik dnem metinlerinin incelenmesiyle ortaya kan, insan temel alan, insann her eyin ls olduunu kabul eden dnce akmna verilen isimdir. Hmanizm, te dnya grne karlk bu dnya grn ne karr. nsan, evrenin merkezinde Tanrnn yerini alr. Hmanizmle, bireycilik ve laiklik gibi grler n plana kar. Hymation: Antik Yunanda kadnlar ve erkeklerin kulland uzun ve pelerine benzeyen bir elbisedir.
393
i Snf: Yenia Avrupasnda ekonomik ve sosyal yapda meydana gelen deiimle birlikte ortaya kan ve imalathanelerde iblm esasna gre alan; cret karl emeklerini satarak geinen yeni snfa verilen isim. Bu snf oluturanlar serfler ve zanaatlard.
K
Kambriyen Patlama: Kambriyen veya Birinci Zaman ad verilen jeolojik dnemde ok hcreli canllarn saysndaki byk art. Kapitalist Snf: Yeniada Bat Avrupada ortaya kan, ekonomik sistemin deimesini salayan sermaye sahibi, giriimci snftr. Kapitalizm: Yeniada Bat Avrupada ortaya kan, retici glerin retim aralarndan ayrl esasna dayanan, sermaye sahibi giriimci bir snf ile ii snfnn ekonomik ilikisine dayal sisteme verilen isimdir. Karbon 14 (C 14) Yntemi: Canllarn bnyelerinde bulunan ve canlnn lmnden sonra azalmaya balayan Karbon 14 izotoplarnn miktarnn llmesine dayanan tarihleme yntemidir. Kardinal: Katolik kilisesine bal bapapazn tad unvandr. Karum: Assurca liman ve rhtm anlamna gelen yerlemelerdir. Bu yerlemelerde Assurlu tccarlar belirli bir serbesti iinde yaayp ticaret yapmaktaydlar. Kent Devleti: Etrafndaki daha kk yerleimlerin de bal olduu kent tipi idari merkezdir. lk kent-devletleri Mezopotamyada tapnak ekonomisi esasna dayanan bir sistem etrafnda ekillenmilerdir. Khiton: Antik Yunanda dikdrtgen bir kuman karlkl iki kenarnn birbirine dikilmesi ya da ineler ile tutturulmasyla yaplan ve adeta alt ksm olmayan bir uval gibi grnen hem erkek hem kadnlarn giydii bir giysidir. Kilise Kanonu: Roma kilisesinin kendi iindeki dzenlenmeleri yrtmek zere oluturmu olduu kanunlar anlatmak iin kullanlan bir terimdir. Genelde bu kanunlar ara ara toplanan kilise meclislerinde grlen sorunlar zmek amacyla alnan kararlar ya da nlemlerdir. Konsil: Hristiyan din nderlerinin, hristiyanlkla ilgili tartmal konular aydnlatmak ve bir sonuca balamak iin tartlacak konunun nemi ve ilgilendirdii blge orannda dzenledikleri byk toplantlardr. Konsl: Roma Devletini ynetmek iin comitia curiata yeleri arasndan her yl seilen iki yeye verilen isimdir. Kopt Yazs: Hristiyan Msrllarn (Kpti) Yunan alfabesine yaptklar alt harflik ilave ile oluan yaz. Kore: Arkeolojide giysili gen kz heykellerine verilen isimdir. Kotuz/Sorgu: Orta Asyada hkmdarlk sembol olarak bala taklan bir tutam yabani sr ya da at kl.
kili Tekilat: Eski Trklerde devlet ynetiminin kolaylk salasn diye ounlukla dou ve bat olarak ayrlmas idi. Kaan douda otururken, batnn ynetimi hkmdar ailesinden nde gelen bir kiiye -genelde kaann kardei- braklrd. norganik: Karbon iermeyen molekllerdir. nvestiture: Piskoposlarn imparator huzurunda resmi bir trenle makam sembol olan yzk ve asayla donatlmas uygulamasdr.
394
Uygarlk Tarihi Maniyerizm: 16. yzyln ikinci yarsnda Rnesans sanatna kar duyulan bir tepkinin sonucunda ortaya kmtr. Rnesansn insan n plana alan, sk bir geometriye dayanan aklc tutumuna kar kma, kat kalplar ykma eylemidir. Meander: Kelimenin kkeni Menderes Nehrine dayanr. Geometrik kvrmlar yapan erit biiminde bir bezeme motifidir. Antik Dnemde mimari sslemelerde ve seramik sanatnda uygulanmtr. Mezopotamya: Corafi olarak Dicle ve Frat nehirleri arasnda kalan blgeye verilen isimdir. Mikrolit: Mezolitik/Epipaleolitikte yaygn olarak kullanlan 3 cmden daha ufak boyutlu; gen, trapez, dikdrtgen ve kare biimli olabilen kk ta aletlerdir. Missi Dominici: Frank kral ve 2. Reichn yani 2. Bat Roma mparatorluunun kurucusu Byk Karln taradaki kont ve dk gibi devlet grevlilerinin icraatlarn kontrol etmek zere merkezden yollad biri sivil dieri ruhbandan oluan mfettiler. Mitoloji: Yunanca mitos (mythos) masal, efsane, logos sz ve bilgi anlamna gelip, ok tanrl dinlerde tanrlarn yaants ile onlarn insanlar ve dier efsanevi yaratklarla ilikileri hakkndaki ykleri kapsayan efsaneler bilgisidir. Mitos:Tanrlarn insanlarla olan maceralarn anlatan edebi eserlerdir. Molekler Saat: Mutasyonlarn ortaya kma ve birikme sresinin hesaplanmas. Mousterian: nceden hazrlanm bir tatan yonga ad verilen paralar kartlmas ve bu paralarn tekrar ekillendirilerek alet olarak kullanlmas yntemine dayanan ta alet teknolojisi. Mutasyon: DNAda meydana gelen deiimdir. kdr.
Kurgan: Eski Trk mezarlarna verilen addr. Genelde devlet yneticileri iin yaplan bu mezarlar, bazen ta bazen tahtalarla evrili mezar odasnn zerine toprak ylmas ile oluturulurdu. Kuros: Arkaik ada plak, gen erkek heykellerine verilen isimdir. Kut: Gk Tanr tarafndan Kaana verildiine inanlan, ans, baht akl talih, devleti ynetme yetkisi olup kan yoluyla, kaann ocuklarna getii dnlrd.
L
Latinler: talyann kuzeyindeki Latium blgesinin yerli halLaurasia: Kuzey yarkredeki ktadr. Bugnk Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya ktalarnn paralanmadan nceki birleik bir halidir. Liberalizm: Temelinde zgrlk kavramnn ekillendirdii, dnce zgrl erevesinde, bireylerin ifade zgrln, snrlamalar olmakszn zel giriimciliin ve serbest piyasa koullarnn ekonomik alanda geerliliini, salamay amalar. Bu amalarn gereklemesine ynelik olarak, toplumsal yaama devlet vb. kurumlarn mdahalelerini en asgari seviyede tutmay ve hukukun stnln esas alan, bir toplum dzenini hedefleyen retidir. Limes: Romann snr boylarnda kurduu kaleler ve surlardan oluan savunma sistemidir. Litosfer: Yer kabuunun sert d yzeyidir. Lonca: Ayn meslek grubuna bal zanaatkarlarn oluturduu, rekabeti nleyici ekilde kaynaklarn, retimin, fiyatlarn kendi ilerinde sk bir disiplinle kontrol edildii ve piyasa zerinde devlet kontroln salar nitelikteki, mesleki birliktir. Lotus: S sularda yetien geni yaprakl ve kokulu iek aan bir bitkidir. Yunan sanatnda gerek vazolarda gerekse mimari plastikte dekoratif bir ssleme esi olarak kullanlmtr.
N
Natron: Karbonat, bikarbonat, klorid ve sodyum slfat karmdr. Nil Nehrinin kenarnda doal olarak bulunuyordu ve Msrda mumyalamada organlarn kurutulmasnda kullanlyordu. Natufyen Kltr: Dou Akdeniz blgesinde gnmzden 12 bin yl il 10 bin yl ncesinde, Epipaleolitik ada yaanan kltr evresidir. Nektar: Eski Yunan Tanrlarnn ikisi. Onlara lmszlk kazandrr. Homerosa gre nektar krmz arab andrr. Tatl bir tad ve ho kokusu vardr.. Nome: Eski Yunancada eyalet anlamna gelen nomosdan tremitir. Msrda kabile niteliindeki ynetim birimleridir.
M
Magdalanian: st Paleolitik dnemde 16-11 bin yl ncesinde grlen alet kltrdr. Manda Sistemi: Dnya siyasi tarihinde I. Dnya Savandan sonra kullanlmaya balayan bir terimdir. Kelime anlam olarak Latince Madatum, Franszca Manda kelimelerinden gelmekte olup zellikle vekalet anlamnda kullanlmaya balanmtr. Smrgeciliin I. Dnya Sava sonrasnn ad deitirmi eklidir. Savatan sonra kendi kendini idare edemeyecek lkelere bir vesayeti vekil tayin edilecekti.
Szlk
395
O
Obol: Sikkenin en kk birimidir. Obsidyen: Siyah renkli volkanik tatr. Olduvan: En eski ta alet teknolojisi. akl talarnn basit bir yntemle yontulmas esasna dayanr. En eski rnekleri 2,5 milyon yl ncesine aittir. Oligari: Siyasal gcn kk bir gruba ait olduu, ynetim biimidir. Onluk Tekilat: Trklerin dnya askeri tarihine katm olduklar en nemli kavramdr. Gnmzde ordularn hemen tamam bu sistem ile dzenlenmektedir. Optimatlar: Kan ba, memuriyet veya byk toprak sahiplii vasflaryla, g ve sonrasnda asalet nvanlar kazanan eski patricius, plepler ve memurlardan oluan snftr. Organik: Canl organizmalar oluturan molekller. Bu molekller hidrojen, oksijen, karbon ve nitrojen ierir. Ota: Orta Asyada hkmdar adrna verilen isimdir.
Pontif (ex) Maximus: Roma mparatorluu dneminde imparatorlarn tad dinsel nitelikle bir nvandr. mparatorlar en yksek idareci olduu gibi en yksek ruhani liderdi. Bu yzden, byk dini grevli anlamna gelen bu nvan kullanmlardr. Ortaada ise bu paye, dinsel ileri yrten Romann mirass Papalar tarafndan tanmtr. Potasyum-Argon Yntemi: Volkanik kayalarda bulunan radyoaktif potasyumun argona dnme hznn llmesine dayanan tarihleme yntemidir. Praetoria: Romada saray muhafzlar birliidir. Prehistorik Arkeoloji (Tarih ncesi Arkeolojisi): Yaznn bulunuundan nceki toplumlara ait toprak altnda kalm maddi kltr unsurlarn kazlar yaparak ortaya karan, bu buluntular snflandrp ve karlatrarak eski kltrleri aratran bilimdir. Prehistorya: Tarih ncesi, yaznn bulunuundan nceki dnemlerdir. Primat: Zoolojik snflandrmada memeliler snfnn bir takm. Anthropoid ve prosimiyenleri kapsar. Primatlar byk beyinli, ounlukla aata yaayan, boyutlu ve renkli grme yeteneine sahip, tutucu el ve ayaklar olan, sosyal canllardr. Prokonsl/Propraetor: Bir Roma eyaletini ynetmek iin gnderilen validir. Proletaria: ehirlerde yaayan yersiz, yurtsuz ve ou zaman isiz insan kitlelerinden oluan snftr. Prosimiyen (Prosimii): Maymun benzeri ufak primatlar olan Lemurlar, Lorisiler ve Tarsierlerden oluan primat alt takm. Protein: Hcreleri meydana getiren ve yaamsal ilevler gren molekller. Protohistorik a: Bir toplum henz kendisi ile ilgili dolaysz bilgi salayan belge yaratma aamasna gelmemi, fakat evresinde bulunan ve yazy kullanmasn bilen baka toplumlarn belgeleri o toplumla ilgili bilgi veriyorsa, sz konusu insan topluluu protohistorik bir a yayor demektir. Pseudodipteros: Hellenistik ada iki stun ekseni geniliinde bir stun emberi ile evrelenmi tapnak plandr.
P
Palestra: Antik Yunanda genelde gymnasiuma bal ve grelerin yapld alana verilen isimdir. Pangea: Btn ktalarn birleik hali olan tek kta. Bu kta 200 milyon yl nce paralanmaya balam ve sonuta bugnk ktalar ortaya kmtr. Papirs: Nil Nehrinde yetien saz tr bir bitkidir. Msrllar yaz yazmak iin kullanmlardr. Bitkiyi kat haline getirmek iin, gvdesinden ince eritler kesilir, dz bir zemine nce yatay daha sonra dikey olarak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklak 48x43 cm boyutlarndaki her tabaka u uca eklenerek 40 m uzunlua kadar ulaan papirus rulolar yaplabilirdi. Paranthropus: ri yapl Australopithecuslardr. Patricius/ Patricii: Roma kentinin yerel aristokrasisine verilen isimdir. Peloponnes: Yunanistann gney ucundaki Mora Yarmadasnn antik adaki ismidir. Plantasyon: Snai mallarnn retiminde kullanlan tarm rnlerinin (pamuk, ay, kahve vb.) geni lekli olarak yetitirildii iletme. Pleistosen: Gnmzden 2 milyon yl ncesinden 10 bin yl ncesine kadar sren jeolojik dnem. Drdnc zamann ilk evresidir. Plep: Kken olarak aa tabakadan gelen veya sonradan Roma vatandalna alnan yurttalara verilen isimdir. Polis: Antik Yunanda Polis hem ehir hem ehir devleti demektir. ehir ve devlet birbiri iine girmi bir kavramd. Polis evre kyleri iine alan ve genellikle tabii snrlara dayanan siyasi bir topluluktur.
R
Reform: Daha iyi duruma getirmek iin yaplan deiiklik, iyiletirme, dzeltme, slahat anlamlarna gelmektedir. Reform, 16.yzyl balarndan itibaren, Katolik Kilisesinin yozlamasna kar kla balayan ve Protestanlk mezhebinin ortaya kna yol aan, dinsel bir harekettir. nce Almanyada, daha sonra Fransa, ngiltere ve Kuzey Avrupa lkelerinde etkili olmutur.
396
Uygarlk Tarihi Stel: Dikilmi, ykseklii eninden uzun yekpare bir tatan oluan yapt. Biim olarak dikdrtgen ince bir ta levha veya silindirik bir stun gibi biimlerde grlr. Mezopotamyada steller genellikle kral buyruklarnn yazl olduu ya da salt bir ant nitelii olan yaptlardr. Eski Yunanda da kabartmal ve yaztl mezar talarna bu isim verilmitir. Sukkal: Eski Mezopotamyada kraln vekili olarak davalara bakan yksek komiser. Sunak/Altar: zerinde kurban kesilen ve tanrya sunu yaplan, masaya benzer, ykseke, genelde tatan, yuvarlak veya drtgen eklinde yaplan ve kurban kanlarnn akmas iin bir delii bulunan mimari e. Genelde tapnaklarda veya yaknnda bulunur. Eski Yunan mimarlnda tapnak dnda, tiyatrolarn orkestras iine ve agoralara yerletirilmitir. Synkretik: Pek ok deiik pagan tanrsnn kltleri ve dolaysyla zelliklerinin birletirilmesi ile ortaya kan kark kltlerdir. aman/Kam: Ruhlarla insanlar arasnda iletiimi transa geerek salayan kii. Byc rahip. amanizm: lkel kavimlerde grlen, ruhlarla insanlar arasnda araclk yapt ve hastalar iyiletirme gcne sahip olduu kabul edilen amanlar evresinde younlaan inan sistemidir.
Roma Hamamlar: Sadece ykanma amacyla snrl kalmayan, eitim, spor ve kltrel faaliyetler iinde kullanlan ok mekanl ve ok amal byk yaplardr. Rnesans: 15.ve16.yzylda Avrupada edebiyat ve gzel sanatlar alanndaki yeniliklerin ve sanat anlaynn tmdr. Ruhban Snf: Hristiyanlkta tanr ile kul arasnda kendilerine yine tanr tarafndan yetki verildiine inanlan, bu yetkilere dayanarak standartlar koyan, bu standartlara uyulmasnn tanrya ulatn ne sren snftr.
S-
Safran: Soanl ideme benzeyen mor iekli bitkidir. Eski Yunan ve Romada kokusu ve ila etkisiyle ineniyor, boya olarak kullanlyordu. Samarra: Ge Neolitikte Kuzey Mezopotamyada grlen gelimi ky kltrlerinden biridir. Sanayi Toplumu: Hemen her alanda retim srecinin makineletii ve toplum yaamnn da buna gre ekillendii bir ekonomiye sahip toplumdur. Sarkophagus/Sarkofaj/Lahit: Yunanca kelime anlam et iyici demektir. Tatan yaplm sandk eklinde 23 metre ebatlarnda olan bir mezar tipidir. Satir/Satyr: Yunan mitolojisinde yer alan yar insan yar hayvan biimli yaratklara verilen isimdir. Satraplk: Perslerde eyalet sisteminin ismidir. Sebasteion: Tanra Roma ve tanrlam Roma mparatoruna tapmak iin ina edilen tapnaktr. Senatus (Senato): Roma Devletinde yeleri patriciuslar arasndan konsller tarafndan seilen meclistir. Serf: Feodal dnemde gl beylerin, derebeylerinin, lordlarn arazilerinde alan ve onlarn mlk saylan, toprakla uraan kyllerdir. Bu insanlar topraktan aldklar haslatn bir blmn kendileri kullanrken bir ksmn da gvenlikleri iin lordlara verirdi. Sikke: Ticaret ve gnlk alverite deme arac olarak kullanlan, arl ve iindeki deerli maden miktar onu basan devlet tarafndan konan resim ve yaz ile garantiye alnm kk madeni paradr. Sikkeden nce tahl rnleri, maden kazanlar, sr ve benzerleri para olarak kullanlmaktayd. Sikke bu eitlilie son vermi ve standartlatrmtr. Simoni: Kilise makamlarnn para ile satn alnmas uygulamasdr. Skene: Antik tiyatronun sahne yapsna verilen isimdir. Solutrean: st Paleolitik Dnemde grlen alet kltrdr. Smrgecilik: Bir lkenin, bir baka devleti veya toplumu siyasal bakmdan egemenlii altna alarak, doal kaynaklar ve pazarlar zerinde kendi karlar dorultusunda hakimiyet kurmasdr.
T
Tabakalanma: Bir yerleim yerinin, uzun zaman boyunca iskan edilmesi sonucu st ste biriken katmanlarn arkeologlar tarafndan ayrt edilmesi. Tablet: Eski alarda yaz malzemesi olarak kullanlan, genellikle killi topraktan, bazen de madenden yaplma dikdrtgen levhadr. Tapnak Ekonomisi: retilen art rnn dini merkez olan tapnakta toplanp ve yeniden datlmas esasna dayanan sistem. Bu sistemde btn retimi tapnak ve tapnak rahipleri kontrol eder. Tarihi Dnemler: Yaznn bulunuundan sonra, tarihin kaydnn tutulmaya balad dnemler. Tengri: Eski Trkede gk veya Gk Tanrs anlamlarna gelmektedir. Teokrasi: Ynetimin tanrnn temsilcileri olduklarna inanlan din adamlarnn elinde bulunduu, dini kkenli toplumsal, siyasi dzen demektir. Terek/Kaoche: Orta Asya Trkleri iin gezici birer ev nitelii tayan atl arabalara verilen isimdir. Arabalarn ykseklii yznden yabanc toplumlar Trklere yksek arabal kavim adn vermilerdir. Termolminesans: Maddede biriken radyasyon enerjisinin miktarnn llmesine dayanan tarihleme yntemi.
Szlk Tholos: Halaf kltrne ait yerlemelerde grlen, ap 3 ile 7 m arasnda deien yuvarlak planl, kubbeli bir oda ile bu odaya eklenmi dikdrtgen planl bir baka odadan oluan yapdr. Bunlar, balk, kerpi ya da tatan yaplyorlard; Miken Dneminde daire planl, kubbeli mezarlar iin de ayn terim kullanlmtr. Tipoloji: Kazlarda bulunan eitli maddi kltr rnlerinin yapm teknikleri ve stillerine gre dnemlerinin ayrt edilmesidir. Totemcilik: Bir kabilenin atas olarak kabul edilen bir hayvana ya da bir bitkiye tapnma, onu kutsal sayma biiminde beliren ilkel inantr. Toy/Kurultay: Eski Trklerde devleti oluturan boy beylerinden oluan bir meclis idi. Ylda genellikle kez toplanr, bu toplantlarda devlet ileri grlrd. Tre: Yazsz hukuk kurallardr. Tribus: Tribe veya infrafamily. Biyolojik snflandrma sisteminde bir kategoridir. Alt aile (subfamily) olarak adlandrlan kategorinin altnda yer alr. Triumvirlik: Roma devlet ynetiminin kii arasnda paylalmasdr. Tun: Bakr ve arsenik veya bakr ve kalayn belirli oranlarda birbirine kartrlmasyla elde edilen sert alamdr. Tyran: Bazen halk, bazen aristokrat kesimin desteini alarak bir darbeyle iktidara gelen kii.
397
Verimli Hill: Filistinden balayarak Bat ve Kuzey Suriyeyi, Kuzey Mezopotamyay ve Dicle nehrinin dousunda kalan Zagros Dalarnn bat eteklerini kapsayan blge.
W
Wanax: Miken Uygarlnda kral demektir. Hem ordunun bakomutan hem barahip konumundadr.
Y
Yargan: Eski Trklerde basit sulara bakan yarglara verilen isimdir. Yonga: Bir ta parasndan baka bir ta yardmyla kopartlarak elde edilen, boyu eninin iki katndan az olan para.
Z
Zafer Tak: Bir zaferi kutlamak iin ina edilen antsal kapdr. Ziggurat: Eski Mezopotamyada basamakl bir piramit biimindeki tapnan ismidir. En kutsal yer, en sttedir. Dik ada birleen merdiven ile klr. Buras, tanr evi olmann yannda yazc okulu, ktphane ve ariv ilevlerini de gryordu.
U-
Ubeyd: Kalkolitik ada Gney Mezopotamyada kylerin kentlere dnt aamay temsil eden kltr evresi. Uruk: Kalkolitik ada Gney Mezopotamyada ilk kent-devletlerinin ortaya kt kltr evresi. a Sistemi: Tarihncesi ve erken tarihi alarn aragere yapmnda kullanlan hammaddeleri esas alarak Ta a, Tun a, Demir a eklinde evreye blnmesi. topya: Byk lde zihinde tasarlanm, olmas istenen, dlenen ya da baz verilerden yola karak olaca kabul edilen dler, isteklerdir.
V
Vabartum: Konuk anlamna gelen, Assurlu tccarlarn ana merkezler arasnda konakladklar, belki mallarn geici olarak depoladklar bir eit kervansaraylardr. Vasal: Kendi bana hkmdar olmayp bir baka hkmdara bal olarak hkmeden ynetim biimidir Vens Heykelcikleri: st Paleolitik dnemde grlen; gs, karn ve kalalar abartl bir biimde yaplm; ta veya kilden kk kadn heykelcikleri.
Dizin
399
Dizin A
Akrep Adl Bir Kral 62 A. Parrot 49 Aachen 233, 246 Abbas bn Firnas 255 Abbasiler 240, 254 ABD 336, 340-347, 349, 351-357, 359, 360 Abdu- Menaf 268 Abdu-ems 268 Abdullah 262, 269, 270, 271 Abdullah B. Muhammed 270 Abdurrahman B. Abdullah 269 Abdurrahman B. Muaviye 270, 280 Abdlmelik B. Mervn 268 Abdlmuttalib 262 Abidos 62, 63, 73, 78 Abraham Darby 309 Abu Hureyra 19 Abu Simbel Kaya Tapna 73 Abydos (Aydos) 172 Acemhyk 96, 100 Acheulean 11-13 Adad 46 Adam Smith 294 Adana 341 Adyaman 40, 85, 86, 103, 105, 122 Adilcevaz 105, 107 Adrianapolis Kalesi 253 Adrianopolis (Edirne) 233 Adrianopolis 233 Adriyatik Denizi 196 Aegyptus 67 Aeneas 195 Afenesyevo Kltr 134 Afganistan 96, 133, 144, 158, 357 Afrika 3, 6, 8, 11-13, 15, 16, 21, 196, 200, 201, 216, 220, 229232, 235, 236, 238, 250, 253, 254, 269, 270, 289, 301, 303, 337, 340, 346, 357, 360, 361 Afin 273 Afyon 214 Agade 38, 42 Agamemnon 168 Aal 85, 87 An 86 Ahamenes 149 Ahamenid Devleti 147 Ahamenid Hanedan 149 Ahlatlbel 94 Ahuramazda 153, 154, 155 Ainos (Enez) 172 Aioller 169 Aiolya Blgesi 169 Aizanoi 207 Akalar 166, 167, 168, 186 Akbabalar Steli 37, 53 Akda 341 Akdeniz 195-197, 199, 200, 202, 211-213, 216, 220, 36, 38, 40, 52, 54, 55, 61, 77, 86, 87, 88, 121, 230, 240, 267, 269, 288, 289, 301, 302, 305, 337, 353 Akka 240 Akkadlar 34, 38, 39, 42, 54 Aksaray 88, 89, 96 Aksu 203 Aktium Krfezi 201 Aktium Sava 180 Alacahyk 92-95, 97, 101, 122 Alada 341 Alanlar 135, 139, 145, 147, 148, 156 Alaric 229 Alaska 16 Albrecht Drer 313 Aleksios Komnenos 243, 244 Alexander Graham Bell 309 Alexandros 242 Ali 238 Aliar 94-96, 97, 101, 110, 114 Alman 337-340, 344-346, 350, 353, 361 Alman mparatorluu 236, 337, 344 Almanlar 340, 350, 361 Almanya 13, 17, 227, 233, 236, 241, 244-247, 257, 276, 280, 291, 295, 298, 299, 308, 309, 325, 327, 329, 337, 338, 340, 341, 345-348, 350-353, 355, 360, 361 Al-Mina 172 Alp Dalar 196 Alparslan 243 Alsas Loren 337 Altamira (spanya) 16, 17 Altay Dalar 133, 158 Altayllar 133, 134, 144 Altndere 86 Altnz 86 Altntepe 106, 107 Alyattes 111, 116, 117, 123, 148 Alyattes Tmls 118, 119
400
Uygarlk Tarihi Antoninuslar 203, 204, 207 Antonio Pisonello 312 Antonius Pius 204 Anu 49 Anubis 74 Anzaf 105, 106 Anzan 145, 146 Aphrodisias 203, 206, 207, 212-214 Aphrodite 171, 181 Apollon 171, 173, 174, 177 Apulia 236 Aquitainel Eleanor 242 Arabistan 133, 155, 204 Aragon 311 Aral Gl 139 Aramiler 102 Arap 227, 228, 233, 240, 253-255, 258 Arap Yarmadas 38, 40, 253 Arapa 95 Arap-slam mparatorluu 254 Araplar 33, 42, 51, 54, 67, 160, 232, 233, 240-243, 245, 256 Arcadius 208, 219, 233, 258 Archimedes 254 Ardys 116 Ares 171 Areyastis Ant 112 Argolis 167 Ariadne 234 Arianism 228, 232, 254 Aristo 275, 281, 309 Aristophanes 178 Aristoteles 254 Ari 265 Arius 232-235 Ariyus 230 Arkaba (Veya Akrab) Zaferi 265 Armavir (Argitihinili) 105 Armenia 236, 237, 242, 243 Armeniakon 237 Arnavutlar 311 Arnavutluk 349 Arsenios 245 Arslan Yrekli Richard 242, 245 Aridk Ferdinand 337 Artemis 171, 174, 181, 183, 187 Artimu 118 Aryanam 148 Arzava 97 Asia Eyaleti 197, 199, 201
Amasis 67 Amasra Kalesi 253 Amerigo Vespucci 270 Amerika 16, 20, 25, 26, 270, 271, 290, 305, 309, 311-314, 316, 328, 336, 340, 346, 355 Amerika Birleik Devletleri 309, 314, 328, 336 Amik Ovas 90, 94, 103, 122 mine 262 Amisos (Samsun) 172 Amon 65, 66, 74 Amorium (Emirda-Hisarky) 241 Amr B. As 265, 267, 276, 280 Amra Kltr 62 Amurrular (Veya Amoritler) 39, 40 An 46 Ana ttuu Kanunu 43, 54 Anadolu (Rum) Seluklu Devleti 243 Anadolu 16, 19, 21, 24, 35, 36, 39-42, 84-92, 94-98, 100, 102, 103, 108-111, 113-118, 120-122, 132, 134, 147-151, 155, 158, 164, 166, 167, 169, 170, 172, 173, 176-183, 185-187, 195-197, 199-207, 210- 215, 229, 236-238, 240, 241, 243245, 248-250, 252-254, 336, 338, 341-344, 349, 356 Anahitra 155, 162 Anaksagoras 179 Anastasius 233, 234, 235, 238 Anatolikon 237 Anbese B. Sheym- Kelb 269 Andr Leroi-Gourhan 17 Andronikos 244-246, 259 Andronikos Komnenos 244 Andronovo Kltr 134 Anekdotlar (Gizli Tarih) 234 Angel 230 Angevin Hanedan 241 Anglosaksonlar 230, 241 Anitta 97, 122 Ankara 85, 87, 102, 110, 114, 202, 206, 209, 211, 342-344, 355 Ankara Sava 246 Ankhialos 240 Ankuva 95 Ankyra 202, 206, 209, 211, 212 Anna 246 Anan 145, 149 Antakya 16, 267, 275 Antalya 16, 19, 86-88, 90, 121, 199, 203, 204, 205, 211, 212, 216, 341 Antalya-Elmal Karata Semayk 93, 122 Antigonoslar Krall 180 Antiokhia (Antakya) 195, 197, 213, 244
Dizin Asitavanda 103, 122 Askania Gl (znik Gl) 109 Aslankaya Ant 112 Aslanl Kap 168 Aslantepe 92-94, 122 Aspendos (Belks) 172, 211-213, 216 Assuan 61, 77 Assur 38-40, 42-44, 46, 50, 53-55, 94-97, 103-106, 108, 110, 116, 122, 123 Assur Devleti 96 Assur mparatorluu 103, 106, 116, 122 Assur Krall 147, 148 Assurbanipal 116, 147 Assurlular 34, 39, 40, 42, 49, 54, 55, 67 Assuva 97 Astyages 148, 149 Asya 6, 12, 13, 15, 16, 20, 21, 24, 26, 131-139, 141-144-149, 151, 156, 158 216, 269-271, 289, 290, 301, 303, 309, 340, 341, 357 Asya Hun mparatorluu 136 Aa Msr 60, 61-63, 77 Aa Msr Krall 62 Aapnar 91 Aklhyk (Aksaray) 21 Aklhyk 89 Athena 171, 175-177, 187 Athena Parthenos Tapna 177, 187 Atilla 139 Atina 150, 167, 169, 172, 173, 176-179, 185-187, 249 Atinallar 150 Atlantik 346, 354, 357, 361 Atlas Okyanusu 305 Aton 66, 74 Attalos III 197 Atteleia 212 Attika 167, 176, 177, 185, 187 Attika-Delos Deniz Birlii 176, 177, 185, 187 Augustus 229, 230, 237 Augustus Maximianus 230 Aurelianus 206 Aurignacian 15, 16 Australopithecus 7, 8, 11 Avan 145, 146 Avanlar 146 Avaris 64, 65 Avarlar 236 Avignon 253
401
Avrupa 6, 12, 13, 15, 16, 18, 26, 133-135, 139, 143, 151, 152, 201, 208, 209, 211, 216, 217, 220, 227, 229-231, 233-237, 239, 240, 242, 244, 245, 247-254, 256-258, 265-267, 269273, 275, 276, 279-282, 286, 291, 292, 298-316, 320-329, 336-338, 340, 345-347, 351-353, 355, 357, 360, 361 Avrupa Hunlar 139 Avrupallar 231, 240, 253, 266, 269, 271 Avustralya 3, 4, 6, 10, 16, 308, 309, 320, 321, 323, 325, 327, 329, 337, 338, 340, 341, 347, 352, 356 Avusturya-Macaristan 337, 340, 341, 347 Avusturya-Macaristan mparatorluu 327 Ayanis (Rusahinili) 105-107 Aydn 203, 212, 341 Azerbaycan 147, 158 Aztek 290, 316 Aztek Uygarl 270
B
Babek 272, 273 Babil 34, 38-40, 45, 46, 48-55, 174, Babil Kulesi 40 Babil Slalesi 40 Babilin Asma Baheleri 56 Babilliler 34, 40, 49, 52, 54, 55, 116 Bacon 276 Badari Kltr 62 Bademaac 90, 94 Baden 325 Badat 254, 271-276, 278, 341, 355 Bahayi Ant 112 Bakr a 9 Baktaran Vadisi 145 Baktria 180 Balboa 305 Balfour 357 Balkesir 86, 214 Balih 35 Balkan 337, 338, 353-355, 361 Balkanlar 91, 97, 98, 102, 229, 236-238, 243, 245, 247, 259, 271, 290, 300, 309, 311 Ballhisar 210 Baltk 340 Baltk Denizi 216 Baradz 19, 87 Basamakl Piramit 63, 71, 78 Basiliki (mparatorluk Kanunlar) 242 Baskn Oran 358 Basra 266, 267, 273, 275, 276, 280, 341 Basra Krfezi 35, 52, 55, 144, 149, 152, 158, 204
402
Uygarlk Tarihi Bingl Dalar 98 Birecik 85, 90 Biris Mezarl 87 Brn 275, 281 Bismarc 344 Bithynia 243 Bithynia Eyaleti 200 Bitinya (Bithynia) 180 Bitlis 341 Bizans 86, 195, 209, 220, 228, 229, 231-234, 236-250, 252-254, 257 Bizans Hanedan 240 Bizans mparatorluu 195, 233, 237, 247-249, 255, 268, 272 Bizans mparatoru Leon 269 Bizansllar 229, 236, 244, 245 Boccacio 276 Bodin 292, 293, 315 Bogomil Mezhebi 311 Boazky 95-98, 100-102, 114, 122 Boazlar 91, 102, 108, 123, 337, 339, 341, 356 Bohemund 244 Bohemya 321 Boiotia 167 Bologna 244, 325 Bolevikler 341, 348 Bosnallar 311 Boston Liman 313 Bouvines 242, 246 Bozda 115-117 Breslav 339 Brezilya 270 Briand 347, 348 Brienne 317 Brindisi 243 Britanya 202, 207, 230, 312 Brunswick 325 Brutus 201, 218 Brygler 108 Bucak 206 Buffon 292 Buhara 268, 269 Bulgaristan 339, 341 Burdur 19, 21, 87-91, 110, 123, 206, 214 Burgonya 269 Burgundiya 230, 231, 244, 245, 250 Burgundiyallar 230 Burgundlar 229 Bursa 303 Busbecq 309, 314
Bastet 74 Bastille Hapishanesi 318, 319, 329 Bat Akdeniz 230 Bat Anadolu 92, 94, 97, 98, 102, 109, 110, 150, 151, 155, 169, 177, 180, 195, 197, 199, 204, 205, 230, 233, 236, 237, 240, 265, 267, 270-273, 282 Bat Avrupa 291, 309, 310 Bat Avrupa Uygarl 259 Bat Hint Adalar 307 Bat Kilisesi 240, 253, 257 Bat Roma 207-209, 219, 220 Bat Roma mparatorluu 209, 227, 229, 234, 256 Batlamyus 304 Batman 88, 121 Baudouin 245 Bavaria (Bavyera) 236 Baykal Gl 137, 143 Baykent 268 Beethoven 314 Belba 86-88 Belba Maaras 19 Belika 309, 320, 323, 325, 327, 329, 338, 347, 353, 361 Beldibi Maaras 86-88 Belgrad 243 Belgrat 338, 340 Belisarius 234, 235 Belks 216 Ben Kureyza 264, 279 Benjamin Franklin 313 Berberler 268, 270, 271 Bergama (Pergamon) 180 Bering Boaz 16 Berlin 327, 350, 356 Berna Alpagut 85 Bernerdina Pintura 312 Bes 74, 80 Beik-Sivritepe 92 Bear B. Brd 274 Bey Da 115 Beycesultan 92, 94 Beyrut 341 Beyehir 90, 102 Beyehir Gl 88 Beytl-Hikme 275 Big Bang 3, 26 Bilecik 86 Binalar Hakknda (De Aedificiis) 235 Binbirdirek Sarnlar 253 Bingazi 341
Dizin Buto 62 Bveyhler 273, 274 Byk Alfred 241 Byk Britanya 340, 354 Byk Camii (Samarra) 278 Byk Camii (am) 277 Byk Constantinus 229, 257 Byk ekmece 87 Byk Gllcek 92, 94 Byk skender 42, 54, 151, 158 Byk skender mparatorluu 67 Byk Karl (Charlemagne) 231 Byk Kyros 154, 156, 157 Byk Menderes Irma 169 Byk Zap 35, 36, 54 Bykkale 100 Byzantion (stanbul) 172 Byzantion 208, 229, 248, 255 Byzas 229 Cermo (Jarmo) 36 Cervantes 313 Cevsakul-Hakani Saray 278 Cezayir 196, 202, 324 Charles dAnjou 246 Charles Townshend 312 Charles-Albert 327 Chi Hanedan 135 Childeric 231 Chora Manastr (Kariye Camii) 253 Chou Devleti 136 Chou Hanedan 135 Chris Stringer 15 Christian Jrgen Thomsen 9 Christoph Gluck 295 Churchill 354, 355, 356 Chn- Chen 138 Cicero 200, 201, 215, 218 Cihannma 305 Cilavuz 86 Cisalpine Galyas 196 Clamenceau 344 Claudius 202, 203, 205, 206, 218 Clermont Konsili 240, 257 Clovis 230, 231 Cluny 228, 237-240, 256, 257 Cluny Manastr 237, 256 Cluny Reformu 228, 237, 240 Cluny Tarikati 237, 239 Cologne (Kln) 248 Colonia Agrippina 211 Columbia 358 Commodus 204, 205 Comte dArtois 321 Condorcet 294 Constance 245 Constans 208, 232, 238
403
C-
Caesar Constantius Chlorus 230 Caesaria 206, 211 Caferhyk (Malatya) 21 Calabria 236 Caligula 203 Calonne 317 Camille Desmoulin 319 Campenalla 275 Camulu 86 Can Hasan I 91 Canhasan (Karaman) 21 Canhasan III 88 Cannae 196 Canterbury Piskoposu Thomas Becket 242 Capet Hanedan 243 Capet Krallar 243 Caracalla 205, 219 Carolet 314 Carpaccio 307, 312 Casablanca 354 Cassius 201 Cem Sultan 312 Cemdet Nasr 37 Cemel VakAs 267 Ceneviz 244, 245, 246, 257, 273 Cenevizliler 240 Cenevre 279, 346 Cenova 244, 245, 250
Constantinopolis 229, 231, 233, 234, 236, 238-242, 244-249, 252, 254 Constantinopolis niversitesi 249 Constantinus 207, 208, 228-235, 238, 240, 242, 243, 247, 248, 250, 251, 254 Constantinus Dukas 242, 243 Corpus Juris Civilis 234 Cortes 305 Coser 63, 71 Costanzo Da Ferrara 312 Crassus 200, 201, 218 Cundiapur 275
404
Uygarlk Tarihi Derbent Kaplar 97 Dereky-Ludumlu 85 Derne 341 Derviin Han 87 Descartes 293, 299 Dicle (diglat) 35, 54 Dicle 20, 23, 96, 204, 271 Diderot 292, 316 Dikilita 253 Diocletianus 207-209, 215, 219, 229, 230, 235, 254 Dionysos 118 Diyarbakr 20-22, 86, 88, 90, 341 Dou Akdeniz 18, 19, 21, 22, 26, 197, 199, 211, 220, 204, 207, 211, 353 Dou Anadolu 35, 36, 40, 41, 341 Dou Anadolu Blgesi 85, 105, 123 Dou Asya 133, 137 Dou Avrupa 271 Dou Hindistan irketi 313 Dou Hint Adalar 133 Dou Kilisesi 240 Dou Roma 139, 193, 207-209, 220 Dou Roma mparatorluu 208, 209, 220, 229, 230, 271 Dou Roma Uygarl 229 Dolni Vestonice Vens 17 Domesday Book 241 Domitianus 203 Don Pedro 325 Donatism 228, 231, 258 Donatus 231 Dorlar 169, 170, 186 Dorylaion (Eskiehir) 244 Dorylaion (arhyk) 110 Dra 243 Drakon (Yalakdere) Nehri 243 Dukas Muruflos 245 Dumuzi 46, 52 Dlk Vadisi 86
aka Bey 244, 256 an Kay ek 355 anakkale 86, 92, 245, 255, 338, 339, 341 arkini 86 atalca 85 atalhyk (Konya) 21 atalhyk 90, 91 avdarhisar 207 avutepe (Sardurihinili) 105-107 ayn (Diyarbakr) 21, 22 ayn 36, 88-90 ek Cumhuriyeti 17 ekoslovakya 345, 347 emberlita 253 i-i 138, 141, 158 impe Kalesi 246, 259 in 12, 25, 216, 254, 271, 351, 354, 355, 357 in Hindi 133 in Seddi 137 inliler 136-138 orum 95, 100, 101, 110, 123 ubuksuyu 85 ukurbostan Ak Sarnc 253 ukurova 90, 91, 94, 97, 103, 122, 200 umra 90
D
Dalembert 292 Dagobert 231 Dahur 63, 71 Daidalos 165 Dakia 204 Dakibyza 196 Dalmaya 243 Damascus (am) 240 Damgan ehri 278, 281 Danimarka 353, 361 Danton 321 Davut Heykeli 277 Deirmentepe 91, 94 Deir El-Bahri 67, 72 Deir El-Medine 60, 80 Delos Adas 177 Demeter 171 Demetrios 247 Demir a 9 Demircihyk 94 Deniz Kavimleri 66 Deniz Kavimleri G 98
E
E. Pittard 85 Ea 50 Eannatum 37, 53 Ebu Bekir 237, 253 Eb Cfer Mansru 271 Ebu Cehil 263 Ebu Dulef Cmii 278 Eb Mer 275, 281 Eb Musa El-Ear 267, 280
Dizin Eb Mslim 271, 272, 280 Eb Tlib 262 Eb Ubeyde 265 Ebl Abbas 271, 272, 280 Ebl Abbas El-MuTezid 273 Edessa 206 Edirne 90, 207, 208, 303 Edward 241, 242, 243, 250, 258 Efes 203, 209 Eflatun 275 Eflatunpnar 101, 102 Ege Adalar 169, 185 Ege Denizi 98, 150, 197, 305, 353 Egeliler 155 Ein 341 Ekbatana 147, 148, 154, 156 Eknaton 65, 66, 74 El-Akmer Camii 278 Elam 38, 39, 46, 48, 54 Elam Devleti 145, 146 Elamllar 145-147, 149, 151, 152, 158 Elaz 86, 93, 97, 122, 341 Elbe Adas 322 Elburz Dalar 144 El-Cy Camii 278 El-Ezher Camii 278, 281 El-Hkim Camii 278, 281 Elhamra Saray 277, 278, 281 Elizabeth 301 El-Meadi 62 El-Muhit 305 Emev Camii 281 Emevi mparatorluu 254 Emeviler 240, 253 Emin 272 Emre Kongar 358 Endonezya 12 Endls 260, 269-271, 277, 280, 281, 303, 311 Enki 46, 51 Enlil 45, 46, 55 Enver Bostanc 85 Ephesos (Efes) 170, 182, 203, 205, 209, 212, 213 Epipaleolitik 9, 11, 18-21 Epiros 245 Epirus 169, 196 Erasmus 276 Erbaba 90 Erek Da 108 Ergani 88, 89, 96 Eridu 37, 47, 49 Erken Hanedanlar Dnemi 33, 37, 54 Erksin Gle 85 Ermeni 343 Ermenistan 105, 123, 133, 346 Erythrai (Ildr) 170 Erzincan 105, 123 Erzincan-Altntepe 105 Erzurum 341 Esarhaddon 67 Eski Babil Devleti 40 Eskihisar Kalesi 253 Eskiehir 210 Eskiehir Orman Fidanl 91 Eskiyapar 94, 97 Estonya 345 Enunna Saray 53, 55 Etat Generaux 228, 250, 257 Etiyokuu 85, 94 Etiyopya 11 Etrsk 195, 209, 211, 212, 220 Etrskler 195 Eudokia 243 Euphrates 195 Europa 165 Eusebius 230 Ezruh 267
405
F
F.Engels 309 Frb 275, 281 Fars Eyaleti 149 Fas 202 Fasllar 102 Fatih Sultan Mehmet 209, 300, 307, 312, 313 Fazl B. Sehl 272 Fenike 151, 155 Feodalizm 230, 231, 256 Fergana 134, 269 Fernandez Cortez 270 Frat (Purattu) 35, 54 Frat 23, 65, 96, 97, 103, 105, 123, 195, 202, 204, 206 Fief 228, 231, 234, 241, 245, 246, 256 Fikirtepe 91 Filistin 20, 21, 24, 65, 66, 67, 149, 229, 230, 237, 249, 252, 259, 338, 357 Finike 238 Finlandiya 345 Fiume 349
406
Uygarlk Tarihi George Washington 313 Germanos 239 Germen 198, 204, 205, 209, 220 Germen Kavimleri 229, 230 Germenler 230, 231, 232, 256 Geyre 203, 212 Gezbel 102 Glgam 49-51, 55 Grnata (Granada) 277, 281 Grnata 290, 311 Giovanni Gentile 349 Girit 64, 165-167, 170, 186, 242 Gize 63, 71 Gizzida 49, 50 Goben 339 Gondwana 6 Gordion (Yasshyk) 109-111, 113, 114, 116, 123 Gordion Byk Tmls 113 Gordios 110, 114, 123 Gordon Childe 21 Gortyna 166 Gotlar 139, 215, 229, 230, 233, 235, 256 Gotthold Lessing 295 Gbekli Tepe (Urfa) 21, 36, 88, 89 Gk Tanr 136, 141, 142, 144, 158, 160 Gktrkler 138, 143 Glba 40 Gller Blgesi 88, 91, 92 Gzlkule 94, 101 Gracchus Kardeler 198 Granikos 151 Gratianus 233 Gravettian 15, 16 Grek 209, 210, 212, 213, 221 Grekler 211 Gudea 39, 53 Guillaume (Ya Da William) 241 Gutiler 38 Gney Afrika 307 Gney Amerika 6, 21, 25, 311, 360 Gney Arabistan 24 Gney Asya 133 Gney Galya 229, 230 Gney Hun Devleti 138 Gney Irak 341 Gney Mezopotamya 23, 24, 35, 37, 39, 40, 43, 50 Gney Rusya 133-136 Gneydou Anadolu 21, 23, 24, 36 Gneydou Anadolu Blgesi 87, 88, 102
Flaviuslar 203 Floransa 248, 270, 273, 277 Fondoca Dei Turchi 311 Fraktin 102 Francisco Pizarro 270 Francois De Bellefort 308 Frank Devleti 231 Franklar 215, 229, 230, 231, 256, 269 Fransa 12, 13, 16, 196, 198, 200, 227, 229, 231, 233, 234, 237, 238, 241-244, 246, 247, 249-253, 256-258, 270, 273, 276, 290-295, 301, 309, 311, 312, 314-329, 337, 338, 340, 341, 344-348, 352-356, 360, 361 Fransz 336, 337, 344, 361 Fransz htilali 291, 298, 299 Fransz Kral II. Philip 238 Franszlar 344 Fransuva 301 Franz Joseph Haydn 295 Frig Devleti 110, 123 Frig Krall 103, 108, 111, 116, 122, 123 Frigler 108-115, 117, 119, 123, 124 Frigya 155, 241, 244 Furslar 149 Fustat 265, 276
G
G. Friedrich Grotefend 48 Gabriel Bounin 313 Galerius 207 Galiya 338 Galya (Bugnk Fransa) 230 Galya 196, 198, 200, 210, 229, 230, 231, 256 Gaskonia 236 Gaugamela 151 Gaumata 150 Gavurini 86 Gavurkale 102 Gazl 275, 281 Gaziantep 86, 87, 103, 122 Gazipaa 204 Gebze 196 Ge Hitit Kent Devletleri 103, 105, 122 Gedikli 94 Gediz 115, 123 Gelibolu 246, 259 Gelimer 235 Gennadios 310 Gentile Bellini 306, 312 Georg Friedrich Handel 295
Dizin Gneydou Asya 20, 26 Gneydou Asya Adalar 271 Grcistan 12, 105, 123 Gven Arsebk 85 Gzel Philip 250 Gyges 116, 124 Harput 341 Harran 270 Hrn Red 272, 276, 280, 281 Harura 267 Harward 358 Hasanda Volkan 90 Hasanolan 94 Hassekhyk 92 Hassuna 23, 24, 36, 54 Hastings 241 Haim 262, 268, 271 Haimler 268 Hatip 102 Hatti lkesi 94, 98, 99 Hattiler 94, 96 Hattu 96-98, 122 Hattua 95, 97, 98, 100, 110, 122 Hawai 353 Haydn 314 Hazar Denizi 133, 134, 139, 158, 278 Hazarlar 269 Hazreti Muhammed 253 Hegel 349 Helena 168 Hemedan 147, 158 Hemite 102 Henry Breuil 17 Hepat 100 Hephaistos 171, 177 Hera 171 Heracleius 236-238, 248, 254 Heraclonas (Heracleon) 238 Herakleitos 179 Heraklios 265 Hercules (Herkl) 230 Hermes 171, 183 Herodotos 61, 111, 117, 118, 134, 147, 155, 179, 187 Hesiodos 170, 173, 185 Hesse-Kassel 325 Hestia 171 Hrvatistan 13 Hicaz-Yemen 338 Hiera (Fenerbahe) Saray 240 Hierokonpolis 62, 72 Hiksoslar 64, 65, 72 Hilakku 103, 122 Himalayalar 133, 158 Hindenburg 350
407
H
H. Schilemann 168, 186 Habeistan 155, 263, 349 Habsburg Hanedan 302 Habsburg mparatorluu 300 Habur 35, 36 Habur Nehri 97 Haccac B. Yusuf Es-Sakf 268 Hac Firuz 145 Haclar (Burdur) 21 Haclar Hy 91 Hacturul-Yenidoan Hy 110 Haepsut 65, 72 Hal Kontluklar 267 Hal Seferleri 227, 240, 247, 257 Hallar 267 Hadi Paa 345 Hadrianopolis 207, 208 Hadrianus 204, 212, 218 Hagia Irini (Kutsal Bar) Kilisesi 235 Hagia Sophia =Ayasofya 234 Hakem 267, 268, 270, 271, 280 Hakem Olay 267, 280 Halaf 23, 24, 36, 37, 54 Haldi 106, 107 Halep 97, 341 Hlid B. Velid 265, 266 Halife Harunur Reid 240 Halime 262 Hallan emi (Batman) 21 Hallan emi 88, 121 Hammurabi 40, 42, 43, 45, 46, 50, 53, 54 Hammurabi Kanunu 43, 54 Han Slalesi 137 Hanasiruka 147 Hannibal 196 Haramidere 85 Harding 346 Harezm 269 Harezm Blgesi 144, 158 Harizm 275, 281 Harpagos 149
408
Uygarlk Tarihi Huna 136 Huneyn B. shak 275 Huni 136 Hunlar 131, 133-144, 158, 208, 229 Hurri 39, 40, 46, 54 Hurriler 96, 97, 115 Hurri-Mitanni Devleti 40 Hlg 274, 280 Hrremler Hareketi 272 Hyde 116 Hypatius 234 Hz. Abbas 265, 271, 272 Hz. Ali 260, 265-268, 271, 279, 280 Hz. Aye 266, 267 Hz. Ebbekir 260, 265, 266, 279 Hz. Hasan 267, 271 Hz. Hatice 262, 263, 279 Hz. Hseyin 268, 280 Hz. brahim 261 Hz. sa 211 Hz. Muhammed 260, 262-264, 269, 279 Hz. mer 260, 265, 266, 269, 279 Hz. Sleyman 210
Hindistan 6, 24, 133, 134, 150, 152, 158, 180, 216, 270, 271, 307, 313 Hint Avrupallar (Aryan) 133 Hint Okyanusu 270, 289, 303, 305 Hint-Avrupa 99, 111, 119 Hipokrat 179, 275 Hipparkhos 172 Hippias 172 Hira Da 262, 279 Hiroima 353 Hisartepe 92 Him 269, 270, 271, 277 Him B. Abdurrahman 270 Hitit 40, 43, 46, 54 Hitit Devleti 94, 96-99, 122 Hitit mparatorluu 98, 102, 103, 105, 122 Hititler 65, 66, 96-98, 100, 102, 122, 345, 350-353, 357, 361 Hiung- Nu 136 Hocaeme 90, 91 Ho-Han-Yeh 138, 141, 158 Hohenstaufen Ailesi 244 Holbein 307 Hollanda 270, 290, 301, 302, 307, 314, 321, 323, 325, 327, 329, 353, 361 Homeros 111, 116,. 166-168, 170, 173, 185, 186 Hominidler 7, 29 Homininler 5, 6, 7, 8 Homo Erectus 7, 11-13, 15, 86 Homo Ergaster 7, 11, 12 Homo Habilis 7, 11 Homo Heidelbergensis 7, 11, 13 Homo Neanderthalensis 7, 13, 15 Homo Rudolfensis 7, 11 Homo Sapiens 7, 13-16, 26, 87 Homo Sapiens Neandertalensis 36, 87 Honorius 233, 258 Horasan 271, 272, 280 Horemheb 66 Horoztepe 94 Horus 62, 63, 67, 74, 75 House 346 Hristiyan Dnyas 299, 302, 306 Hristiyanlar 208, 211, 279 Hsing- Nu 136 Huban 152 Hubenimena 146 Hudeybiye 264, 279 Hun 131-144, 158, 233, 243 Hun Devleti 136-139, 144, 158
I-
Ilpnar 91 Investiture 238, 239, 244 Ioannes Dukas 243 Irak 13, 133, 338, 341, 357 Irene 232, 240, 255 Isaakios Komnenos 242 Isfahan 147, 158 Isparta 86-88, 214 In Yalnkaya 85 berik Yarmadas 254 bn Eb mir 271 bn Haldun 254 bn Haldun 274 bn Mukla 276, 281 bn Mlcem 267, 280 bn Rd 275, 281 bn Rt 228, 254 bn Sn 275, 281 bn-i Rd 303 bn-i Sina 254, 255, 303 brahim 261, 262, 270-272, 279 brahim B. Aleb 272 brahim B. Mehd 272 brahim Paa 313
Dizin branice 95 Anadolu 21, 22 Anadolu Blgesi 85 da Da 165 kizini 86 kiztepe 92, 94 konio (Konya) 244 llyria 196 lyada 167, 168, 185, 186 mam Ali Er-Rza 272 mamkulu 102 mhotep 63, 71 mikua 94, 97 mparator Augustus 194, 211 nandktepe 97 nanna 46, 55 ndus 150 ndus Vadisi 24, 25 ngiliz 306-309, 311-314, 317, 328, 340, 343, 344, 346 ngilizler 301 ngiltere 211, 227, 231, 241-252, 257, 258, 270, 273, 274, 276, 290-295, 301, 302, 307-309, 311-314, 316, 317, 321, 323, 325, 327, 328, 337, 338, 341, 344, 346, 347, 351-357, 360, 361 ngiltere Krall 311 nka 290, 311, 316 nka Uygarl 270 nuinak 152 oannis Kantakuzinos 246 ran 229, 232, 236, 237, 243, ran 24, 38, 40, 41, 48, 131-134, 139, 144-152, 155, 158, 200, 206, 211, 218, 356, 357 ran Uygarl 148 ranllar 155 rlanda 242 sa 230-233, 239, 240, 250-252, 254 sauriya Hanedan 240 sehisar 214 sis 74, 75, 211 skandinav 340, 355 skandinav lkeleri 309 skandinavya Yarmadas 233 skenderiye (Alexandria) 233 skenderiye 265, 275 skit 134, 136, 149, 150 skitler 40, 41, 116, 134-136, 149, 150 skoya 242 slam Dnyas 302, 303, 304 slam Rnesans 303 slam-Arap Devleti 253
409
spanya 12, 16, 166, 177, 186, 196-201, 229-231, 235, 236, 250, 253-255, 269-274, 276-278, 280, 307, 311, 321, 325, 328, 329 spanyol 290, 301, 305, 311, 313 spanyollar 270 srail 13 srail Devleti 357 ssin Slalesi 40 ssos 151 stanbul 16, 195, 204, 207-210, 212-214, 216, 229, 235, 248, 250, 253, 257, 259, 268, 269, 271, 280, 290, 300, 303, 304, 307, 310-313, 316, 341, 342 stanbulun Fethi 300, 310, 316 sve - Norve Krall 323 sve 309, 323 325, 326 svire 325, 326, 340, 344, 346, 347 puini 105, 123 tar 40, 44, 46 tar Kaps 40 uva Krall 97 talya 13, 195-202, 207, 209, 215, 217, 220, 229, 230, 232, 233238, 240, 242-246, 248, 249, 252, 254, 256, 257, 273, 276, 277, 292, 295, 296, 302, 303, 306, 308, 309, 311, 325, 327, 329, 337, 341, 343, 344, 347-349, 352-354, 356 talyan 337, 341, 343, 348, 349 talyanlar 341 yonlar 169 yonya 116, 118, 119, 155, 168, 170, 172, 173, 175, 185, 186 yonya Uygarl 170 zmir 203, 209, 211, 244, 253, 341, 344 zmir Krfezi 169 zmir-Urla 86 zmit 196, 204, 207 znik 204, 208, 212
J
J. E. Gauter 85 J. Mellart 90 Jakoben Dernei 321 James Hargreaves 308 James Watt 308, 309 Japon Adalar 133 Japonya 133, 271, 338, 340, 344, 347, 351-353, 356, 357, 360, 361 Jarmo 21, 22 Java Adas 12 Jean Bodin 273 Jeriko 21, 22
410
Uygarlk Tarihi Karain Maaras 16, 86, 87, 121 Karakurum Dalar 138 Karaman 88 Karamanaa Kprs 253 Karaolan 94 Karasu 35 Karasuk Kltr 134 Karata 86, 93, 94, 122 Karatepe 103 Karaz 94 Kardinal Roland 245 Kardinaller Kurulu 228, 237, 238, 245, 253, 257 Kargam 103, 104, 122 Karlofa Antlamas 306 Karluklar 138 Karmir-Blur (Teiebani) 105 Karnak 65, 66, 72 Karolenj Hanedan 231, 233, 243 Karpatlar 340 Kartaca 235, 236, 254 Kartaca Devleti 196 Kartacallar 196, 220 Kartal 86, 115 Karum 84, 91, 96, 122 Karya 155, 204 Kasia 249, 250 Kasrl-Hayril-Garb 277, 281 Kassitler 40, 54 Kastamonu-Glky 86 Kastelya 311 Kagar 134 Kakalar 98 Katalan 312 Katip elebi 305 Katolik Kilise 278-282 Katolikler 273, 280 Kavala 201 Kavimler G 229, 230, 256 Kayaldere 106 Kaynuka Yahudileri 264 Kayravan Cmii 277 Kayseri 95, 96, 102, 103, 122, 206, 211, 341 Kebara 36, 54 Keiren 85 Kefala Tepesi 166 Kefren 59, 63, 71 Kel Charles (arl) 233 Kellog 347, 348 Keops 63, 71
Johann Sebastian Bach 295 John 228, 242 John Adams 313 John Calvin 279 John Kay 308 John Lubbock 9 Jonathan Swift 294 Jovianus 232 Julianus 208 Julianus 232 Julius Caesar 69, 77, 194, 195, 200, 201, 218 Julius-Claudiuslar 202, 203 Justinianus 234-236, 238, 242, 249, 251,
K
K. Bittel 85 K.Marx 309 Kbil 268 Kade 66, 73, 98 Kdisiye Sava 266 Kafkas (Dou) Cephesi 338 Kafkasya 97, 102, 106, 111, 123, 134 Kahire 355 Kalde Devleti 40 Kaldeliler 40 Kalkolitik a 9, 19, 23, 24 Kallias Bar 176, 177, 185 Kallinikos 238 Kallipolis (Gelibolu) Yarmadas 246 Kalvinistler 302 Kaman Hyk 110 Kambyses 148, 149 Kanada 307 Kanal (Svey) Cephesi 338 Kanal 86 Kani 96, 122 Kant 289, 291 Kanuni Sultan Sleyman 300, 305, 308, 309, 312, 313 Kapadokya 116, 150 Kapalin 86, 87 Kapda Yarmadas 268 Karabel 102 Karacada 20 Karacasu 203, 212 Karadeniz 168, 172, 199, 200, 204, 229, 339, 341 Karadeniz Blgesi 86, 97, 98 Karadeniz Dalar 98 Karahyk 96, 97 Karahyk Ky 96
Dizin Kerbel Olay 268 Kerenski 348 Kerkenes 110 Khalkedon (Kadky) 233 Kbrs 166, 167, 177, 182, 186, 238, 266, 268, 269, 279 Kl Kkten 85 Kptler 233 Krgzlar 138 Krm 238 Kzldeniz 150, 216 Kzlrmak 94, 110, 111, 114, 116, 117, 123, 124, 148, 155 Kzlin 86 Kibyraioton 237 Kiklad Adalar 165 Kilikia Eyaleti 200 Kilisetepe 101 Kimmer 67 Kimmerler 105, 111, 116, 123, 134 Kind 275, 281 Kingan Dalar 133, 158 Kiok 137 Ki-Ok 138 Kios (Sakz) 169, 170 Kiriria 152 Ki 37, 51, 53, 55 Kitab-I Bahriye 305 Kizzuvatna Krall 97 Klazomenai (Urla) 170 Kleisthenes 173, 185 Kleopatra VII 200, 218 Knossos 165, 166, 186 Knossos Saray 165, 166 Kolophon (Deirmendere) 170 Konstantinopolisi (stanbul) 229 Konstantinos 230, 232 Konya 87-90, 96, 97, 102, 110, 123, 19, 21, 341 Konya Ovas 91 Kopernik 291, 304, 305 Kore 133, 137, 357 Korucutepe 91, 92 Kos 170, 179, 238 Klemenler 274 Kln 211 Kkerbaba 94 Kkhyk 90, 91 Kral William 307 Krallar Vadisi 60, 66, 72 Kremna 206 Kristof Kolomb 270 Kristof Kolomb 289, 305 Kroisos 115-118, 123, 124 Krysopolis 207 Ksenophon 178 Kserkses 150 Kubaba 111 Kubbets-Sahra 277, 281 Kuds 149, 210, 240, 267, 236, 265-277, 279 Kumanlar 244 Kumbuca 86, 87 Kummuh 103, 122 Kumtepe 92 Kurkuas 242 Kurtuba 270, 271, 277, 280 Kuruay (Burdur) 21 Kuruay 90-92 Kusayr-I Amra Saray 277 Kuakl 101 Kuiler 67 Kuara 97, 122 Kuaral Labarna 97, 122 Kuteybe B. Mslim 269 Kutsal Kitap (Kitab-I Mukaddes) 249 Kutsal Roma-Germen mparatorluu 244, 257 Kuvava 118 Kuzey Afrika 196, 220, 253, 360 Kuzey Amerika 311 Kuzey Anadolu Dalar 85 Kuzey Asya 133 Kuzey Barbarlar Hanedan 136 Kuzey Denizi 340 Kuzey Irak 36, 54 Kuzey talya 273 Kuzey Mezopotamya 20, 21, 23, 24, 96, 97, 99
411
Kuzey Suriye 20, 21, 36, 40, 42, 96, 97, 100, 102-105, 110, 122 Kuzey Trkistan 138 Kuzeybat Afrika 229, 230 Kba 357 Kk ekmece 86, 87, 121 Kk Menderes 115, 123 Kk Zap 35, 36, 54 Kllnnin 86 Klloba 92 Kltepe 94-97, 100, 122 Kltigin Yazt 143 Kmbet Asar Kale 110 Kmbet Vadisi 110, 112 Ktahya 207, 210 Kyaksares 116, 117, 148, 149
412
Uygarlk Tarihi Lombardlar 235, 238, 240, 254 Londinium 211 Londra 211, 213, 228, 248, 341, 345, 347 Lorenzo Valla 253 Lothar 233, 236 Lotharingia 233, 236 Lotto 307 Louis Napolyon 327, 329 Lozan 344, 345 Lugalbanda 49, 50, 51, 55 Lugalzaggezi 38 Luther 297, 298, 300, 308, 311, 315 Luviler 96, 97, 111 Lbnan 38, 98, 216 Lksemburg 353 Lygdamis/Dugdammi 116 Lykia 204, 213
Kybele 111, 118, 210 Kydonia 166 Kynoskephalai Sava 197 Kyros 148, 149, 151, 154, 156 Kythera 170 Kyzikus 213
L
Lafayette 318, 319 Laga 37, 38, 43, 46, 55 Lagrange 292 Lametrus (Demeter) 118 Laplace 292 Larsa Slalesi 40 Lascaux (Fransa) 16 Laskarisler Saray 253 Latin 195, 204, 209, 217 Latinler 195, 220 Latium 195, 209, 220 Laurasia 6 Lavoisier 292 Lebedos (Ksk Yarmadas) 170 Lechfeld 236 Legnano 245 Lenin 348 Leonardo Da Vinci 265, 277, 296 Leontios 238 Lepidus 218 Lesbos Midilli Adas 169 Letonya 345 Levs (Zeus) 118 Libya 349, 61, 64, 66, 67 Libyallar 64, 66, 67 Licinius 207, 231 Lidya 148, 149, 154, 155, 158 Lidya Devleti 116, 117, 120, 124 Lidya Krall 103, 111, 115-118, 122, 123 Lidyallar 149, 158 Likya 199 Linear A. 166, 186 Linear B. 166, 167, 186 Lion 269 Lipit-tar 44 Lipit-tar Kanunu 44 Lit 64 Litvanya 345 Lloyd George 344 Locke 292, 295, 296, 299 Lombardiya 232, 244, 245, 327
M
M. Kemal Atatrk 345 Macaristan 302, 308, 327 Macarlar 233, 236, 327 Machiavelli 292, 293, 308, 315 Macunay 87 Madalar 147 Madapi 147 Magdalanian 15, 16 Magellan 270, 290, 305 Magna Carta 228, 242-244, 246, 250, 284, 311 Magna Mater 210 Magnesia (Manisa) 197 Maarack 86 Mahmatlar 94 Maionlar 116 Makedonia 197 Makedonia Krall 197 Makedonya 108, 123, 169, 177, 179, 180, 185, 187, 228, 241243, 245, 250, 255, 338 Malatya 93, 96, 103, 122 Malawi 11 Malazgird (Manzikert) 243 Malos 170 Malta 242 Manavgat 205 Manurya 133 Manfred 246 Manga Mater 111 Mani 272 Manisa-Marmara Gl 86
Dizin Manuel 244, 246, 247 Mao Tse Yung 357 Maraton 150 Maraton Ovas 176 Maraton Zaferi 176 Marcianus 233 Marcus Antonius 201, 204, 218 Marduk 46, 55 Mari 234, 244, 251 Marie-Antoinette 317 Marius 198, 199, 200 Mriye 262 Marmara Adas 214 Marmara Blgesi 19, 87, 121 Marmara Denizi 200, 246 Marne 340 Marsilya 307 Martin Luther 279 Martina 238 Marvida 118 Masagetler 134 Msarcaveyh 275 Maskemgaser 146 Massachusetts Meclisi 312 Massilia (Marsilya) 172 Mastaba 70, 71, 78 Maathyk 95, 101 Matar 111, 112 Matar Areyastin 111 Matar Kubileya 111 Maurikios 235, 236 Max Weber 309 Maxentius 230, 231, 254 Maximianus 207, 230 Mazdek 272 Memn 272, 273, 275 Mecsiler 272 Med 131, 132, 134, 147-149, 154, 155, 158 Med Devleti 116 Med Krall 147, 156 Med Slalesi 117, 124 Medine 253 Medinet Habu Tapna 66 Mediolanum 207, 209 Medler 40, 41, 116, 134, 147-149, 154, 158 Megara 229 Mehd 272, 276, 281 Mehdiye Camii 278, 281 Mehmet elebi 314 Meidum 63, 71 Mekke 253 Meksika 270, 271 Melia 116 Memfis 63-65, 67, 71, 73, 78 Menderes Magnesias 116 Menelaos 168 Menes 62, 77 Mentuhotep Tapna 72 Merimde 62 Merneptah 66 Merovenj Hanedan 231 Merovenjler 231 Mersin 90, 91, 101 Merv 271, 272 Mervn B. Hakem 268 Mervn B. Muhammed 269, 270 Mervnler 268 Mescidl-Aksa 277, 281 Mesleme B. Abdlmelik 269 Mete 137-139, 141, 142, 158 Meter Megale 111 Meternich 323, 327 Methodius 241 Mezes 346 Mezolitik a 18, 21 Mezolitik Ya Da Epipaleolitik a 36, 54
413
Mezopotamya 22, 26, 33-40, 42, 43, 45-48, 50-55, 68, 69, 77, 88, 92, 94-98, 100-102, 133, 134, 144-146, 150, 151, 155, 158, 166, 186, 237, 242 Mezraa Teleilat 90 Msr 25, 40, 59-75, 77, 98, 101, 149-151, 153, 155, 158, 166, 167, 169, 172, 174, 177, 179, 180, 182, 186, 187, 194, 200202, 206, 211, 215, 216, 218, 220, 229, 230, 233, 236-238, 244, 245, 249-253, 304, 357 Msrllar 60-62, 64, 65, 68-70, 72, 75, 77 Matta Saray 277 Michael Palaiologos 240 Michael Ventris 166 Michealangelo 277, 282 Midas 110-112, 114, 123 Midas Ant 112 Miken Uygarl 165, 167-170, 185, 186 Mikenai 167, 168, 186 Mikerinos 63, 71 Milano 207, 209, 245, 248, 273, 327 Milano Ferman 231 Milanolular 245 Milas 210
414
Uygarlk Tarihi Murat Suyu 35 Mureybet 19, 21 Musa 249, 250 Musa El- Hd 272 Musa Heykeli 277 Musaios 249 Mussolini 349, 352, 353 Mustan 273 Mustafa Kemal 342-344, 347, 356 Mustasm 274 Musul 96, 346, 237 Musular 88 Mukiler 102 Mut 101 Mut B. lyas 274 Muttek 273 Muvatalli 66 Muzaffer enyrek 85 Mnih 350 Mseylime 265 Mslmanlar 267 Mstekf 273 Mtenebb 274 Mtevekkil 273 Mykale (Samsun) Burnu 176 Mylasa 210 Myriakephalon 244 Myron 177, 187 Myus (Avar Kalesi) 170
Miletos (Milet) 170 Miletos 116 Miletoslu Hippodamos 164, 175 Miletoslu Thales 173 Milford Wolpoff 15 Milidia 103, 122 Min 74 Minatauros 165 Minos 164-168, 185, 186 Minos Uygarl 165, 167, 168, 185, 186 Minoslular 165, 166, 186 Minua 105, 108, 123 Minua(amram) Kanal 108 Minusinsk 134 Missi Dominici 228, 231, 243 Mitanni Devleti 65 Mitanni Krall 65, 97 Mitanniler 40 Mithra 155 Mithraizm 211 Mool 136, 137 Mool Tunguzlar 137 Moolistan 133, 143 Moha Zaferi 308 Moliere 313 Mondmdy 320 Monteigne 276 Montesquieu 292, 296, 297, 299, 309, 316 Moskova 353, 355 Mouretania 202 Mousterian 13, 14 Mozart 314 MuTasm 273 MuTemid 273 MuTez 273 Mutasm 278 Muaviye 238, 260, 265-270, 280 Muaviye B. Him 269 Mudanya 344 Mula 210 MUHAMMED 260, 262-264, 269-271, 273, 279 Muhammed B.Emir El-Suudi El Niksari 305 Muhammedl-Emin 262 Muhtedibillah 273 Mukanna 272 Muktedir 273 Muktef 273 Muntasr 273 Munzir 270
N
Nabopolassar 40 Nabukadnezar 40, 146 Nadr Yahudileri 264 Nagasaki 353 Nairi 105, 123 Naksos Adalar 174 Nanna 46, 55 Nannos 249 Napolon Bonoparte 321 Napoli Krall 273 Napolyon 322, 323, 327, 329 Naram-Sin 38, 42, 53, 94 Narmer 62, 77 Narmer Paleti 62 Narses 234, 235 Natron 75 Natufien 54 Natufyen 19, 20
Dizin Naukratis 67, 172 Naziler 350 Neapolis (Napoli) 172 Necker 317 Nefertiti 65 Neolitik a 5, 18-24, 26, 36, 37, 54 Nero 203, 218 Nerva 203 Nesef 268 Nea 95-97, 122 Neallar 96 Neuserre 72 Nevali ori (Urfa) 21, 36, 88, 89 New York 312 Newton 291-294, 298, 299 Niaux (Fransa) 16 Niccola Machiavelli 273 Nicea (znik) 230, 240 Nicea (znik) Konsili 230 Niederland 323 Niels Westergaart 48 Nide 90, 103, 110, 122, 123 Nihvend Sava 266 Nika syan 234 Nikaia (znik) 232 Nikaia 204-206, 208, 212 Nikephoros Botaniates 243 Nikephoros Melissenos 243 Nikephoros Phokas 242 Nikomedia 196, 204, 205, 207 Nil 60-62, 64, 66, 68-70, 75-77 Nil Nehri 60-62, 66, 69, 70, 75, 77 Nil Vadisi 61, 62, 77 Ningirsu 46, 55 Ninive 148 Nippur 37, 46, 47, 55 Ni 247 Normandiya 353 Normandiya Blgesi 234 Normanlar 233, 234, 241, 243, 255 Noruntepe 91-94, 122 Norve 323, 353, 361 Nubya 61, 64, 65, 67, 77 Nubyallar 64, 65 Numidia 196 Nymphe 165
415
O-
Ockhaml William 253 Octavianus 201, 202, 218, 220, 229 Odoacer 209, 230 Odoakr 234 Odysseus 168 Ouz Kaan Destan 143 Oldowan 11, 12 Olympia Zeus Tapna 174, 177 Olympos 199 Olympos Da 170, 181 Opsikion 237 Orhan Bey 246 Orhun - Yenisey Kitabeleri 143 Orhun Irma 143 Orhun-Selenga Irmaklar 136 Orhun-Yenisey Kitabeleri 143 Orta Amerika 20, 26, 270 Orta Anadolu Blgesi 94, 105, 111, 123 Orta Assur Kanunlar 43, 54 Orta Asya 13, 131-136, 140, 141, 144, 158, 229, 254 Orta Dou 15, 18-21, 26, 301, 341, 346, 357, 361 Ortaky 95, 101, 102 Ortodoks Dou Kilisesi 240 Osiris 74, 75, 78 Osmanl 286, 300-314, 316, 338-342, 344-347 Osmanl Devleti 194, 300-302, 304, 306, 309, 310, 316, 323, 338-341, 345, 347 Osmanl mparatorluu 194, 340, 344 Osmanl Trkleri 249 Osmanllar 246, 247, 274, 303, 304, 307, 314 Ostrogot 208 Ostrogotlar (Dou Gotlar) 229 Ostrogotlar 235 Otranto 300 kzini 19, 87 mer 237 mer B. Abdlaziz 269, 275 n Asya 133, 147-149, 151, 156 n Trkler 134 tgen 136 zbekistan 13
P
Padual Marcilius 253 Pai-Teng Antlamas 137 Pakistan 24, 96 Paktalos (Sart ay) 116, 124
416
Uygarlk Tarihi Peli Slalesi 146 Peloponnes 167, 169, 170, 176, 177, 185 Peloponnes Savalar 176, 177, 185 Pencap 180 Pendik 85, 91 Pepin 231 Per Ramessu 66 Pergamon (Bergama) Krall 197 Pergamon Zeus Altar 181, 182 Perge 203, 211 Perikles 164, 176-179, 185, 187 Pers 131, 132, 147-151, 153-156, 158 Pers Devleti 42, 54, 151 Pers Slalesi 117, 124 Persepolis 150, 153, 154 Persepolis Saray 147, 153, 154 Persler 67, 117, 120, 124, 134, 147-151, 153-156, 158, 173, 176, 177, 179, 180, 185, 186, 187 Peru 270, 271 Pessinus (Ballhisar) 110 Pessinus 210 Peter Paul Rubens 314 Petrarch 276 Petrograd 348 Phaistos 166 Phaistos Diski 166 Phedias 174, 177, 187 Philadelphia 313 Philippi 197, 201, 218 Philippikus 238 Philomilion (Akehir) 244 Phokaia (Foa) 170 Phokas 235, 236, 242, 249 Phtiotis 167 Pnarba 19 Piankhi 67 Piramitler 60, 63, 71, 72, 78 Piri Reis 305 Pirun 86 Pisa 244, 250 Pisidia 195, 206, 214 Pisidia Antiokhias 195 Pimi Kale 110 Pithana 97, 122 Piyemonte 327 Pizarro 290, 305 Plataya 150, 176, 185 Platon 178, 185, 254 Plinius 204
Palaiologos Hanedan 228, 241, 245, 255 Palalar 96, 97 Paleolitik a 5, 9, 10, 18, 19, 26, 33, 35-37, 54 Palmyra Krall 206 Pamir 133 Pamphylia 213 Pangea 6 Panionion Birlii 170 Pannonia 205 Pantakrator Manastr (Zeyrek Camii) 253 Papa 227, 230-233, 235-240, 242, 244-246, 249, 253, 254, 256, 257, 267, 270, 273, 279-281 Papa Gregorius 238, 257 Papa I. Leo 233 Papa II. Nicholas 237, 256 Papa II. Stephen 240, 254 Papa III. Alexander 242, 245 Papa III. Innocentius 238, 246 Papa III. Leo 232 Papa IV. Eugenius 247 Papa IX. Leo 237, 256, 262 Papa IX. Stefan 237 Papa VI. Clement 246 Papa VII. Gregorios 243 Papa VII. Gregorius 238, 256 Papa XII. Jean 236 Papa XIII. Gregorius 194 Papalk 227, 232, 233, 236-240, 245, 254, 256, 273, 279, 321, 325 Papalk Devleti 236, 273 Paris 168, 233, 243, 248, 250, 307, 314, 316-320, 324, 329, 340, 344-348, 353 Paros 174 Parsa 149 Parsalar 149 Parsualar 149 Parth Hanedan 206 Parthia 200, 204, 218 Parthia Krall 200 Pasargad 149, 156 Pasifik 351, 353 Pasifik mparatorluu 353 Pasiphae 165 Patrik Sergios 249 Paul Rycaut 313 Pazarl 110, 115 Pearl Harbour 353 Peenekler 243, 244, 255 Peisistratos 172
Dizin Po Vadisi 196 Polatl 94, 109, 110, 123 Polonya 323, 325, 329, 345, 347, 353, 356, 361 Polykleitos 177, 178, 187 Pompeius 199, 200, 218 Pontos 180 Pontus Eyaleti 200 Pontus Kral Mithridates VI 199 Pontus Krall 199 Portekiz 269, 270, 325, 329 Poseidon 165, 171, 177 Postdam 356 Prehistorik alar 9 Priene (Gllbahe) 170, 178 Priene 116 Princip 337, 338 Prokiron (Hukuk Elkitab) 242 Prokonnessos 214 Prokopius 234, 235 Protestan Kilise 278, 282 Protestanlar 273, 280 Protogoras 179 Provence 230 Prusya 320, 321, 323, 325, 327, 329, 340, 356 Psammetikos 67 Ptolemaios 254 Ptolemaioslar Devleti 67 Ptolemaioslar Krall 180 Puduhepa 98 Pulcheria 233 Pulur-Sakyol 94 Pyrrhus 196 Pythagoras 173 Reat Halis 345 Rza Tevfik 345 Ribat 278, 281 Richard Arkwright 308 Richard Trevithick 309 Ripuart Franklar 229 Robert Fulton 309 Robespierre 321 Rodos 170, 174, 238, 246, 266, 268, 279, 341 Rodos Cumhuriyeti 197 Roger Fenton 306 Roma 194-217, 227-257 Roma Cumhuriyeti 195-199, 215, 220 Roma Galya (Bugnk Fransa) 229
417
Roma mparatorluu 195, 139, 202-209, 215, 216, 227, 229, 231-234, 236, 237, 240, 253-256, 290, 300, 303, 306, 310 Roma Papal 230, 233 Romallar 42, 54, 136, 194-199, 204-206, 209-214, 216-218, 229, 230, 232, 238, 246, 256 Romanos Argiros 242 Romanos Diogenes 243 Romanos Lekapinos 242 Romanya 204, 213, 338 Romulus 218, 220 Romulus Augustulus 230 Romulus Augustus 209 Rooswelt 354-356 Rousseau 292, 294, 297-299, 316 Rnesans 229, 249, 265, 266, 275-278, 282 Rumeli 310 Rus arl 348 Ruslar 325 Rusya 16, 271, 310, 323, 327, 329, 337-341, 348, 349, 351, 353357, 361
Q
Que 103, 122
S-
Sabastian Del Cano 270 Sadyattes 116 Saffr Hanedan 273 Sagbita 147 Said Efendi 314 Sais 62, 67 Sakarya Irma 223 Sakagz 103 Sakz 268 Sakkara 63, 71 Saksonlar 230 Saksonya 323, 325 Saksonya Krall 323
R
R. Jacques Turgot 317 Ra 63, 66, 72, 74, 80 Racedef 63 Rafaello 277, 282 Ramasseum 66 Rameau 314 Ravenna 209, 235, 236, 240, 254 Rz 273, 275, 281 Rembrandt 314 Remus 195, 218, 220 Ren 202, 205, 211
418
Uygarlk Tarihi Seydi Ali Reis 305 Seyhun Irma 149 Shih Huang Ti 137 Shih Slalesi 137 Sffn 267, 280 Srbistan 337, 338 Srplar 245, 246 Sibirya 16, 133 Sicilya 172, 196, 235, 238, 241, 245, 246, 250, 327, 354 Sicilya Krall 245, 327 Sicistan 268 Side 172, 205, 211, 212 Sikke 84, 117, 118 Silhaha Hanedan 146, 151 Simeon 242 Simoni 238 Sin 38, 42, 53 Sina Yarmadas 61, 64 Sinope (Sinop) 172 Sir Arthur Evans 165 Sir Henry C. Rawlinson 48 Sirkeli 102 Sivas 101, 341, 342 Sivrihisar 210 Slav Kabileleri 139 Slavlar 236-238, 240, 241, 350 Snefru 63, 71 Sobek 74 Sokrates 178, 187 Sol Invictus 230 Solon 164, 172, 173, 176, 185, 186 Solutrean 15, 16 Sovyet Rusya 348, 349, 351, 353-357, 361 Sovyetler Birlii 346, 347, 349, 353, 357, 358 St Tarlas 87 Spa 345 Sparta 168, 169, 176, 177, 185, 187 Spartallar 150 SSCB 352, 353, 358, 361 St. Benedict 237 Stalin 348, 353-355 Stanford 358 Staurakios 241 Stefan Duan 246 Stevenson 331 Suberde (Konya) 21 Suberde 88 Sudan 61, 64 Sulla 199
Sal Franklar 231 Samal 103, 122 Samarra 23, 24, 36, 54 Samarra 273, 276, 278, 281 Samos (Sisam) Adas 173 Samsun-Tekeky 86 Samuel Adams 312 Samuel Johnson 294 Samuel Morse 309 San Remo 345 Sanayi Devrimi 305 Sangarios (Sakarya) Nehri 109 Santas 118 Sapinuva 101 Saray Bosna 303, 337 Sarayburnu 195, 208, 212 Sardeis 155 Sardinya 196 Sardis 116-119, 124 Sargon 94 Sar Nehri 136 Sarissa 101 Sarmatlar 134, 136 Sasani (ran) lkesi 253 Sasani 228, 229, 235-237, 254 Ssn Devleti 266 Sasaniler 42, 54, 206, 208, 235, 236, 254 Savalar Hakknda (De Bellis Libris) 235 Saxonia 236, 239 Saxonia Dkal 239 Sayan Dalar 134 Seluk 203, 209, 211 Seluklu Trkleri 240, 243, 244, 255 Seleukos Kral 197 Seleukos Krall 197, 199 Selevkoslar 42, 49, 54 Selevkoslar Krall 180 Selimiye 205 Selinus 204 Semerkand 269 Sen 283 Septimius Severus 205, 219 Serapis 211 Serf 228, 235, 244, 247-250, 256, 258 Set 62, 64, 66, 74 Severus Alexander 205 Severuslar 205, 219 Severuslar Hanedan 205, 219 Sevr 340, 343, 345
Dizin Suriye 19, 21, 24, 35, 36, 38, 40, 42, 61, 64-67, 133, 147, 166, 172, 186, 197, 200, 206, 207, 218, 229, 233, 237, 238, 240, 242, 245, 249-252, 267, 287, 304 Suriye l 35 Suriye Eyaleti 200 Suriye, Mezopotamya 346 Suriye-Filistin 338 Suriye-Hitit Beylikleri 103, 122 Susa 145, 146, 149, 151, 152, 155, 156 Susa Krall 146 Susallar 155 Sfyniye 268 Sleyman 269 Sleyman elebi 246 Sleyman Paa 246 Sleyman ah 243 Smerler 34, 37-39, 43, 46, 47, 49-55 Swabia (Sebia) 236 Syrakusa 238 am 341 am Da 86, 121 ama 46, 49, 50 am 270 anidar Maaras 36, 54 anlurfa 87, 90 arkl Maara 86, 87 arlken 300, 301 arruma 100 attlarap 35 ehramuztepe 86 enky 86 evket Aziz Kansu 85 iman Ludwig 233 iman VI. Louis 243 ivini 106 Tanzimat 307 Tapigga 95, 101 Taras (Toronto) 172 Tarasius 240 Tarentum 196 Tr Hne Camii 278 Tarih- Hind- Garbi 305 Tarsus 206, 94, 101 Tarzi 101 Ta a 9, 10, 18, 20, 26 Ta 102 Taveret 74 Teb 63-67, 73 Tebai 167, 186 Tebk Seferi 264 Teispes 149 Teieba 106 Tekeky 19 Tekfur Saray 253 Tel Halaf 36 Tel Nebimend 98 Telepinu 97, 102, 126 Tell El-Amarna 66 Teoman 137, 158 Teos (Seferhisar/Sack) 170, 181 Tepe Ali Ko 145 Tepe Guran 145 Tepe Sarab 145 Tepecik 94 Termessos 178 Termopilai 150 Teup 100 Theodora 233, 234, 241, 242, 246 Theodoric 230 Theodosius 233, 236, 238, 249 Theophano 242 Theophilos 241, 251 Thera (Bugnk Santorini Adas) 165, 170 Thessaloniki (Selanik) 243, 245 Thomas Hobbes 274 Thomas Jefferson 314 Thomas Morus 275, 276 Thomas Mnzer 280 Thomas Paine 314 Tkal Maara 86 Tiberius Constantinus 235 Tibet Yaylas 137 Tilkitepe 91 Timur 246
419
T
Tabal 103, 105, 122 Taberistan 266, 279 Tagar Kltr 134 Tahran 147, 158, 355 Taif 263 Takiyddin El Raid 304 Talayi Camii 278 Tales 254 Talha 266, 267, 279 Tammuz 46, 49, 50, 52 Tanr Dalar 137 Tanzanya 11
420
Uygarlk Tarihi Um-Dabagiye 23 Umma 37, 38 Umman Denizi 144, 158 Umur Bey 246 Ur 33, 37, 39, 44, 47, 54 Ural Dalar 133, 158 Urartu Devleti 106, 116 Urartu Krall 103, 105-108, 122, 123 Urartular 40, 84, 106-108 Urban 307 Urfa 20, 206, 240, 267 Urmiye Gl 105, 123 Ur-Nammu 39, 43, 44, 47, 54 Ur-Nammu Kanunu 43, 54 Ur-Nane 37, 43 Uruatri 105, 123 Uruk 23, 24, 34, 37-39, 46-48, 51, 54, 55 Urukagina 38, 43, 44, 54 Urukagina Kanunu 43, 44, 54 Userkaf 63 Utanapitim 51 Utu 46 Utu-Hegal 38, 39 Uygurlar 136, 138 Uzal 85 Uzak Dou 337, 338, 346, 347, 351, 353, 355, 361 Uzlar 243 azl Maara 16, 87 mm Eymen 262 rdn 206 skdar 207 skp 303
Tinis 62 Tiziano 313 Tokat 95, 101, 110, 123 Tolunolu Camii 278 Tomris Hatun 134 Toprakkale (Rusahinili) 105 Toros Dalar 35, 197 Toroslar 35, 38, 40, 85, 87, 89, 96, 121 Toskana 321 Tot 74, 75 Trablusgarb 341 Trabzon 204, 245, 341 Trabzon Rum Devleti 245 Traianus 203, 204, 213, 218 Trakya 91, 108, 123, 195, 201, 202, 208, 242, 245, 246, 255 Transilvanya 302 Trapezos 204 Trapezus (Trabzon) 172 Troas (Biga Yarmadas) 169 Troki 348 Trois Freres (Fransa) 16 Troya 92, 94, 122, 168, 169, 185 Troyallar 168, 185 Tuna 202, 205, 208, 211, 355 Tun a 9, 23 Tunguz 136, 137 Tunguzlar 137 Tunus 196 Turkana 12 Tupa 105, 123 Tutankamon 66 Tutankaton 66 Tuz Gl 88 Tlintepe 91 Trkistan 134, 138, 266, 268-280 Trkiye 343, 344, 355, 356 Trkiye Cumhuriyeti 194, 217, 345, 347 Trkiye Cumhuriyeti Devleti 345 Trkler 133-136, 139, 141-144, 158, 193, 240, 243-246, 248, 249, 254, 255, 257, 338, 342, 344, 346 Tycho Brahe 304 Tyrins 167, 186
V
V. Aleksios 245 V. Constantinus 240, 251 V. Heinrich 239 V. Ioannis Palaiologos 246 V. Leon 241 V. Mihail 242 V. Samsi-Adad 147 Vabartum 96 Vdi- Ubeyd 278 Valens 208, 213, 229, 232, 233, 240, 253 Valens Su Kemeri (Bozdoan Kemeri) 253 Valerianus 206 Van 341 Van Gl 40 Van Kalesi (Tupa) 105
U-
Ubaid Ya Da Obeyt 37 Ubeyd 23, 24 Uganda 61 Uhud Da 264, 279 Ukhaydir Saray 278
Dizin Van Kalesi 105, 107, 123 Vandallar 139, 215, 219, 229, 230 Varna Sava 247 Vasco De Gama 270 Vsk 273 Vatikan 202 Veheb 262 Velid 265, 266, 269, 270, 277 Venedik 240, 243-246, 250, 273, 292, 300, 311, 313, 321 Versailles Saray 295 Versay 340, 345, 350, 352 Vespasianus 203, 218 Vikingler 233 Viktorya Gl 61, 77 Virginia 311, 314 Visigoth 208, 209 Visigotlar (Bat Gotlar) 229, 230 Visigotlar 233, 236 Vitello Carpaccio 312 Vitruvius Adam 277 Viyana 295, 300, 308, 313, 314, 355 Vizigotlar 139 Vlaherna Kilisesi 251 Volga Nehri 135 Voltaire 292-294, 298, 299, 316 Yazlkaya Ak Hava Tapna 99, 100 Yazlkaya-Midas Kenti 110, 112 Yemame 265, 279 Yeni Assur Devleti 40, 42, 54 Yeni Assur Krall 40 Yeni Babil Devleti 40, 54 Yeni Zelanda 340 Yerebatan 253 Yermuk 265 Yeilal 107 Yezdicrd 266 Yezid 260, 268-270 Yldzda 341 York 230 Yozgat 95, 96, 101, 110 Yugoslavya 345, 349, 357 Yukar Msr 60-64, 66, 77 Yukar Msr Krall 62 Yumuktepe 90, 91, 101 Yunan 343
421
Yunanistan 197, 199, 200, 165-170, 172, 173, 176, 177, 180, 182, 185-187, 229, 243, 245, 249, 250, 252, 344 Yunanllar 49, 151, 155, 165, 170, 172, 176, 178-180, 182, 184, 186, 187 Yusuf Hikmet Bayur 344 Yeiler 137 Yzyl Savalar 242, 249-251, 257, 258
W
Walter Lippmann 346 Washington 347, 354 Watt 308, 309 Welf Hanedan 246 Westfalya Antlama 281 Willendorf Vens 17 Wilson 344-347 Wolfgang Amedeus Mozart 295 Worms 228, 239, 244 Worms Concordat 228, 239 Wu-Ti 138
Z
Zagros Dalar 20, 35, 38, 54, 144-147, 266 Zaire 11 Zalpa 97, 122 Zap Suyu 271 Zara 341 Zela (Tokat, Zile) 200 Zencan 147, 158 Zenobia 206 Zenon 230, 233, 234 Zerdt 155 Zeugma 213 Zeus 165, 171, 174, 177, 181, 182 Zeyd B. Sbit 265, 279 Zeyd B. Zeynel Abidin 269 Zeyd Bin Harise 262 Zigguratlar 34, 47, 53, 55 Zincirli 103 Zoe 242 Zoroaster 155 Zbeyr 266, 267, 279
Y
Yahudiler 149, 210, 350 Yahudilik 210 Yakn Dou 13 Yalva 195 Yanarlar 97 Yarm Tepe 23 Yarmburgaz 85-87, 91, 121 Yarmburgaz Maaras 16 Yavuz Sultan Selim 274
422
Uygarlk Tarihi II. Constans 238 II. Constantinus 232 II. Constantius 208 II. Darius 151 II. Friedrich 245, 246 II. Guillaume 245 II. Hakem 270, 271 II. Henry 241, 242 II. Him 271 II. Ioannes 244 II. saakios Angelos 245 II. Justinianus 238, 251 II. Justinianus Rhinometos 238 II. Justinus 235, 236 II. Kambyses 149, 150, 158 II. Kosova Sava 247 II. Kyros 148, 149, 158 II. Leon 233 II. Manuel 246, 247 II. Mehmed 247, 248 II. Mentuhotep 64 II. Mihail 241 II. Muaviye 268 II. Murad 246, 247 II. Murili 97, 98 II. Muvatalli 98 II. Nagada Kltr/Gerze Kltr 62 II. Pepi 64 II. Philip Augustus 243, 244 II. Philippos 179, 180, 185 II. Ramses 66, 72, 73, 98 II. Romanos 242 II. Rusa 105, 108 II. Sarduri 40, 105, 123 II. Sargon 40, 105 II. uppiluliuma 98 II. Theodosius 233, 249 II. Tiberius 238 II. Tudhaliya 97 II. Tutmosis 65 II. Urbanus 239, 240, 257 II. Velid B. II. Yezid 270 II. Yezid B. Abdlmelik 269 III. Abdurrahman 270 III. Aleksandros (Byk skender) 180 III. Aleksios 245 III. Amenofis 65, 66 III. Clement 239 III. Constantinus 238
I. Ahmose 65 I. Aleksios 244 I. Amenemhet 64 I. Argiti 105, 123 I. Artakserkses 150 I. Bayezid 246 I. Constantinus 207, 208 I. Darius 48, 150, 153-155, 158 I. Edward 242, 243, 250, 258 I. Friedrich 244 I. Friedrich Barbarossa 244 I. Hal Seferi 244, 256 I. Hattuili 97 I. Heinrich 236, 237, 239, 245, 246 I. Hodder 90 I. Justinus 234 I. Klarslan 244 I. Leon 233, 239 I. Louis Philippe 324 I. Manuel 244 I. Mehmet elebi 246 I. Mihail Rhangabe 241 I. Murili 40 I. Murili 97 I. Nagada Kltr/Amra Kltr 62 I. Nikephoros 240 I. Otto 236, 237 I. Ptolemaios 67 I. Ramses 66 I. Richard 246 I. Salmanassar 40, 105 I. Sarduri 105, 123 I. Sargon 38 I. uppiluliuma 97, 100 I. Theodosius 208 I. Tutmosis 65 I. Valentinianus 208, 232, 233 I. Wilhelm 325 I.Kosova Sava 307 II. Bayezid 306 II. Abdurrahman 270 II. Aleksios Komnenos 244 II. Amenofis 65, 68, 77 II. Anastasius 238 II. Andronikos 246, 259 II. Arnuvanda 97 II. Artakserkses 151 II. Basilios 242 II. Claudius 205, 206
Dizin III. Hattuili 66, 98 III. Heinrich 237 III. Him 271 III. LEON 238, 239, 240 III. Mihail 241, 249 III. Murad 301, 304 III. Ramses 66, 98 III. Sesostris 64 III. Theodosius 238 III. Tiglatpileser 40 III. Tutmosis 65 III. Ur Slalesi 39, 44, 47, 54 III. Victorius 239 III. Yezid B. I. Velid 270 IV. Aleksios 245 IV. Amenofis 66, 74 IV. Andronikos 246 IV. Constantinos 238 IV. Hal Seferi 245 IV. Heinrich 237, 238, 243 IV. Leon 240 IV. Mihail 242 IV. Otto 246 IV. Ramses 67 IV. Sarduri 106 IV. Tudhaliya 98, 100 IV. Tutmosis 65 VI. Constantinus 240 VI. Heinrich 245, 246 VI. Leon 242 VI. Mihail Stratiotikos 242 Vietnam 357 VII. Constantinus Porfirogennitos 242 VII. Ioannis 246 VII. Louis 242 VII. Mihail Dukas 243 VIII. Constantinus 242, 243 VIII. Ioannis 246, 247 VIII. Louis 244 VIII. Mihail Palaiologos 245, 255 IX. Constantinus Monomakhos 242 IX. Louis 243, 244, 247 IX. Mihail 246 X. Charles 324 XI. Ramses 67 XV. Louis 317 XVI. Louis 316, 317, 321 XVIII. Louis 324
423

Uygarlık Tarihi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uygarlık Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar.........................

Eski Mezopotamya Tarihi ve Uygarl ......................... ....... 26

Eski Msr Tarihi ve Uygarl ................................................. 48

Eski Anadolu Uygarlklar ....................................................... 72

73 75 75 76 76 79 80 80 82 83 84 85 85 86 87 88 89 89 89 91 94 99 104 108 109 110 110 111

Orta Asya ve ran Tarihi ve Uygarlklar............................... 114

Eski Yunan Tarihi ve Uygarl .............................................. 146

Roma Tarihi ve Uygarl........................................................ 172

Ortaa Avrupa Tarihi ve Uygarl (5-15. Yzyl) .............. 200

Dou Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarl (4. -15. Yzyl)......228

slam Tarihi ve Uygarl......................................................... 260

Yeniada Avrupa ve Osmanl (15-17. Yzyl) .................... 286

Aydnlanma a (18. Yzyl) ................................................ 322

Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi............................ 338

20. Yzyldan 21. Yzyla: Savalar, Bar ve KresellemeDnemi .............................................................. 364

Szlk ................................................................................... 391 Dizin ...................................................................................... 399

Editr Prof Dr. Taciser SVAS

Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar

Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar

Evren, Dnya ve canllarn nasl olutuunu reneceksiniz.

Litosfer: Yer kabuunun sert st ksmdr.

norganik: Karbon iermeyen molekllerdir.

Evrim: Biyolojik trlerin zaman ierisinde sistematik olarak deiiklie uramasdr.

1. nite - Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar

Bipedalizm: ki ayak zerinde dik duru ve hareket biimidir.

ekil 1.2 Homininler

H. sapiens Milyon yl nce 500.000 1 H. ergaster ve H. erectus 1.5 2 2.5 3

3.5 Narin yapl Australopithecus 4 4.5

Beyin hacmi: Kafatasnda beynin kaplad alann llmesi yoluyla hesaplanr.

1. nite - Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar

A SSTEM VE TARH NCES ALAR M DNEL

PALEOLTK A (G. 2.500.000-12.000)

nsann atalarnn zelliklerini ve Paleolitik adaki gelimeleri reneceksiniz.

Alt Paleolitik Dnem (G. 2.500.000-200.000)

1. nite - Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar

1. nite - Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar

Orta Paleolitik Dnem (G. 200.000-40.000)

DNA: Genetik kodu tayan molekldr.

st Paleolitik Dnem (G. 40.000-12.000)

Mutasyon: DNAda meydana gelen deiimdir.

1. nite - Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar

Molekler saat: Mutasyonlarn ortaya kma ve birikme sresinin hesaplanmasdr.

Dilgi: Boyu eninin iki katndan daha uzun olan ta yongadr.

1. nite - Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar

MEZOLTK (EPPALEOLTK) A (G. 12.000-10.000) DNELM

Obsidyen: Lav veya cam tadr. Siyah renkli volkanik tatr.

NEOLTK A (.. 10.000-5.500)

Tarmn ve hayvanlarn evcilletirilmesinin nerede, ne zaman ve nasl baladn reneceksiniz.

1. nite - Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar

anak mleksiz Neolitik a

anak mlekli Neolitik a

1. nite - Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar

Ky tipi yerleimlerin ilk kent devletlerine nasl dntn S O R U reneceksiniz.

SIRA SZDE lk kent devletleri neden Gney Mezopotamyada ortaya kmtr?

Uygarln douunu hazrlayan koullarn neler olduunu reneS O R U ceksiniz.

SIRA SZDE Uygarln douunu hazrlayan koullar nelerdir?

1. nite - Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar

1. nite - Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Dnyann Oluumu ve Tarih ncesi alar

Eski Mezopotamya Tarihi ve Uygarl

Eski Mezopotamya Tarihi ve Uygarl