T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2551 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1521

SOSYOLOJYE GR

Yazarlar Yrd.Do.Dr. Temmuz Gn AVRAN (nite 1) Prof.Dr. Serap SUUR (nite 2) Yrd.Do.Dr. Hatice YELDAL (nite 3) Ar.Gr. Erhan AKARAY (nite 4) Yrd.Do.Dr. Emre GKALP (nite 5) Yrd.Do.Dr. Nadide KARKINER (nite 6) Yrd.Do.Dr. Fatma SNDAL (nite 7) Prof.Dr. Bilhan KARTAL, Ar.Gr. Filiz GKTUNA YAYLACI (nite 8)

Editr Prof.Dr. Nadir SUUR

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil ve Yazm Danman Okt. Olcay Saltk lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Zeliha enel Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Sosyolojiye Giri

ISBN 978-975-06-1219-0 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 135.000 adet baslmtr. ESKEHR, Haziran 2012

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ vii

Toplum, Bilim ve Yntem ......................................................

GR .............................................................................................................. SOSYOLOJ NEDR? ...................................................................................... SOSYOLOJNN TEMEL KAVRAMLARI ....................................................... SOSYOLOJNN DOUU ............................................................................ SOSYOLOJNN DER SOSYAL BLM DSPLNLERYLE LKS.......... BLM VE YNTEM ..................................................................................... BLMSEL YNTEM VE BLMSEL ARATIRMA SREC ............................ Bilimlerin Snflandrlmas ........................................................................... Doa Bilimleri ve Sosyal Bilimler ......................................................... SOSYOLOJK ARATIRMALARDA YNTEM VE TEKNKLER ................... Sosyal Bilimlerde Temel Yaklamlar ......................................................... Sosyal Bilimlerde Kullanlan Aratrma Yntem ve Teknikleri ................. Nicel Aratrma Yntem ve Teknikleri ................................................. Nitel Aratrma Yntem ve Teknikleri ................................................... Yntemsel oulculuk............................................................................ Sosyoloji Aratrmalarnda Sorulan Soru Trleri ........................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... SOSYOLOJNN GELM ............................................................................ Sosyolojide lk Dnem Gelimeler............................................................... Saint Simon (1760-1825) ......................................................................... Auguste Comte (1798-1857) ................................................................... Herbert Spencer (1820-1903) ................................................................ KLASK SOSYOLOJ ...................................................................................... Karl Marx (1818-1883) ............................................................................ Emile Durkheim (1858-1917) ................................................................. Max Weber (1864-1920) ......................................................................... MODERN SOSYOLOJNN GELM ........................................................... levselcilik..................................................................................................... Marxizm ve atma Teorisi ......................................................................... Sembolik Etkileimcilik ................................................................................. FEMNST VE POSTMODERN YAKLAIMLAR ........................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... TOPLUMSAL DEME NEDR? ................................................................... TOPLUMSAL DEMEY ETKLEYEN FAKTRLER .................................. Fiziki evre ..................................................................................................

2
3 3 4 9 10 12 13 15 16 17 17 20 20 22 23 24 25 27 28 30 30 31

1. NTE

Sosyolojide Temel Yaklamlar .............................................. 34

35 35 35 36 37 37 38 39 41 43 43 45 47 49 50 51 52 52 53

2. NTE

Toplumsal Deime ve Kreselleme................................... 54

55 55 56

3. NTE

iv

indekiler

Kltrel Faktrler .......................................................................................... Teknoloji Faktr .......................................................................................... Demografik Faktr ........................................................................................ TOPLUMSAL DEME LE LGL TEMEL YAKLAIMLAR........................ Evrimci Yaklam........................................................................................... Karl Marx ...................................................................................................... Max Weber .................................................................................................... Modernleme Okulu ..................................................................................... Bamllk Okulu ........................................................................................... Dnya Sistemi Yaklam .............................................................................. KRESELLEME ............................................................................................. Kreselleme le lgili Temel Yaklamlar ................................................... Kreselleme Srecinin Tarihsel Geliimi.................................................... Ekonomik Dzeyde Kreselleme ............................................................... Kreselleme Kart Hareketler ................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

56 56 57 57 58 60 60 61 62 63 63 64 65 65 66 67 68 69 70 70 71 73 73 77 81 87 87 87 88 89 90 91 93 94 95 96 97 99 99 100 101 101 101 102 103 103 103 103 104

4. NTE

Siyaset ve Toplum ................................................................... 72

GR .............................................................................................................. SYASET SOSYOLOJSNE LKN TEMEL KAVRAMLAR .......................... Otorite Tipleri................................................................................................ DEOLOJ ....................................................................................................... SYASETE LKN TEMEL SOSYOLOJK YAKLAIMLAR ......................... levselci Yaklam ........................................................................................ oulcu Yaklam ........................................................................................ Elit Teorisi...................................................................................................... Marksist-atmac Yaklam......................................................................... KRESELLEME, ULUS-DEVLET VE AVRUPA BRL .............................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

5. NTE

Kltr ve Toplum .................................................................... 98

GR .............................................................................................................. KLTR NEDR? .......................................................................................... KLTR KAVRAMININ TARHSEL GELM.............................................. KLTR ANLAMAK .................................................................................. Kltrn Estetik Tanmlar ya da Yksek Kltr Olarak Kltr ................ Kltrn Antropolojik Tanmlar ya da Btn Bir Yaam Tarz Olarak Kltr....................................................... Paylalan Anlam Sistemleri Olarak Kltr .................................................. KLTR ETLER ..................................................................................... Alt Kltr ...................................................................................................... Kar Kltr.................................................................................................... Kitle Kltr .................................................................................................. Folk Kltr ya da Halk Kltr ...................................................................

indekiler

Yksek Kltr .............................................................................................. Popler Kltr .............................................................................................. KLASK SOSYOLOJK KURAMDA KLTR ................................................ Kltr - levselci Yaklam .......................................................................... Kltr - Marksist Yaklam ........................................................................... ADA ELETREL YAKLAIMLARDA KLTR....................................... Frankfurt Okulu ve Kltr Endstrisi .......................................................... Antonio Gramsci ve Kltrel Hegemonya ................................................. Britanya Kltrel almalar Okulu ............................................................. Pierre Bourdieu ve Kltrel Yeniden retim.............................................. KLTRN DNAMKLER ........................................................................... KLTREL ETLLK VE KLTREL ETKLEM .................................... ETNOSANTRZM? - KLTREL RLATVZM? ........................................... KLTR VE KRESELLEME ....................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... ALE LGL TEORK YAKLAIMLAR............................................................ Ailenin Evrensellii Tartmas...................................................................... Aileye levsel Bak...................................................................................... Aileye Eletirel Yaklamlar .......................................................................... ALE TRLER................................................................................................ ALENN EKONOM VE SANAYLEME LE LKS.................................. Kentsel Aile.................................................................................................... Krsal Aile....................................................................................................... ALEDE CNSYET ROLLER VE G LKLER ....................................... ALENN YASAL STATS VE BOANMA .................................................. Ailenin Korunmasna Dair Kanun ................................................................ Trk Ceza Yasas........................................................................................... Trk Medeni Yasas ...................................................................................... KADININ TOPLUMSAL KONUMU LE LGL TEMEL KURAMSAL YAKLAIMLAR ............................................................................................... Feminist Yaklamlar ..................................................................................... KADININ ALE ERSNDEK KONUMU .................................................. Kadnn Ev i Emei .................................................................................... KADINININ EKONOM VE SANAY ERSNDEK KONUMU ................. Kadnn cretli Emei ................................................................................... Krsal Kadn ve cretsiz Aile Emei ............................................................ Kentte Kadn.................................................................................................. KADININ YASALAR KARISINDAK KONUMU .......................................... iddet ............................................................................................................ Boanma ........................................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

105 105 106 106 107 108 108 109 110 111 111 112 114 115 118 120 121 121 122 123 124

Kadn, Aile ve Toplum ............................................................ 126

127 128 128 129 130 131 131 132 133 134 135 135 136 136 137 138 138 139 139 139 140 141 141 141 143 145 146 147 147 148

6. NTE

vi

indekiler

7. NTE

Din ve Toplum ......................................................................... 150

GR .............................................................................................................. DNE TEMEL YAKLAIMLAR........................................................................ Tarihsel Materyalist Yaklam: Marx ve Engels ........................................... Sosyal Psikolojik Yaklam: Weber .............................................................. Toplumsallk Yaklam: Durkheim.............................................................. Fenomenolojik Yaklam: Eliade .................................................................. letiimsel Yaklam: Pace............................................................................. DN, LAKLK VE SEKLERLEME ............................................................. DN VE TOPLUMSAL TABAKALAMA......................................................... DN VE EKONOM........................................................................................ DN VE SYASET ........................................................................................... DN VE ALE.................................................................................................. DN VE TOPLUMSAL DEME................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 151 151 152 152 153 154 154 154 157 159 161 162 163 164 165 166 166 167 167 167

8. NTE

Hukuk, Su ve Toplum............................................................ 170

GR .............................................................................................................. HUKUK, ETM VE TOPLUMSAL YAAM................................................. HUKUK VE TOPLUMSAL BOYUTLARI........................................................ Hukuk Sosyolojisi.......................................................................................... ETM VE TOPLUMSAL LEVLER .......................................................... Sosyalleme ve Eitim................................................................................... Genel Uyum ............................................................................................ ten Uyum ............................................................................................. Dtan Uyum............................................................................................ Eitim Sosyolojisi........................................................................................... Toplumsal Etkiler/Etkileimler ............................................................... Eitim-retim Kurumlar inde Toplumsal Yaam ........................... SAPMA VE SU KAVRAMLARI..................................................................... Sapmaya likin Yaklamlar ......................................................................... Cinsiyet ve Sapma ......................................................................................... Su Trleri ..................................................................................................... Trkiyede Su............................................................................................... ETM, SAPMA VE SU ............................................................................. Eitim, Sapma ve Su likisi........................................................................ Okulda Su ve iddet ................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 171 171 174 175 176 177 178 178 178 178 180 180 181 182 191 192 192 193 194 195 197 198 199 199 200 200

nsz

vii

nsz
Sosyolojiye Giri kitabnz, sosyolojinin temel kavramlarn, sosyolojinin bir bilim dal olarak ortaya kn ve teorik tartmalar temel dzeyde ele almaktadr. Bu kitabn amac uzaktan eitim almak isteyen rencilere sosyoloji disiplininin konusunu ve genel tartma alanlarn giri dzeyinde aktarmaktr. Toplumsal ilikilerimiz ok farkl toplumsal ortamlarda gereklemektedir. Sosyolojiye Giri kitabmzda sosyolojinin temel kavramlar ve teorik tartmalarnn yan sra temel toplumsal kurumlar ve sosyolojinin belli bal alt alanlarn ele alan niteleri grecekseniz. Her nite belli bir konuyu sizlere aktarmak amacyla hazrlanmtr. Kitabnzn ilk nitesi sosyoloji disiplininin bir bilim dal olarak ortaya kn ana hatlaryla ele almaktadr. Daha sonraki nitede ise sosyolojideki temel teorik tartmalar yer almaktadr. Sonraki nitelerde bata toplumsal deime ve kreselleme olmak zere siyaset, kltr, aile, ekonomi, din, hukuk ve eitim gibi temel toplumsal kurumlarn yaps ve ileyii ele alnmaktadr. Sosyolojiye Giri kitabnzn hazrlanmasnda birok kiinin emei gemitir. Trke dzeltmeleri yapan Okt. Olcay Saltka, kitabn dizgi ve grafik tasarmnda katklarndan dolay Yrd.Do.Dr. Alper Kumtepe ile Ar.Gr.Dr. znur ztrke ve kitabn dizgi ve basm ilerinde emeklerinden dolay A..F. Dizgi Birimine ok teekkr ederim. Editr Prof.Dr. Nadir SUUR

SOSYOLOJYE GR

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra, Sosyolojik bak asnn ne olduunu aklayabilecek, Sosyolojiyi tanmlayabilecek ve sosyolojinin temel kavramlarn sralayabilecek, Bir bilim olarak sosyolojinin nasl ortaya ktn zetleyebilecek ve sosyolojiyi dier sosyal bilim disiplinleriyle karlatrabilecek, Bilim ve yntem kavramlarn tanmlayabilecek ve bilimsel aratrmann aamalarn zetleyebilecek, Doa bilimleri ile sosyal bilimleri karlatrabilecek, Sosyal bilimlerde kullanlan temel yaklamlar karlatrabilecek, Sosyal bilimlerde kullanlan aratrma yntem ve tekniklerini zetleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Sosyoloji Toplum Toplumsal Yap Toplumsal Kurum Toplumsallama Stat, rol, norm, deer Bilim, yntem ve teknik Pozitivist, Yorumlayc ve Eletirel Yaklamlar Bilimsel Aratrma Sreci

erik Haritas
GR SOSYOLOJ NEDR? SOSYOLOJNN TEMEL KAVRAMLARI SOSYOLOJNN DOUU SOSYOLOJNN DER SOSYAL BLM DSPLNLERYLE LKS BLM VE YNTEM SOSYOLOJK ARATIRMALARDA YNTEM VE TEKNKLER

Sosyolojiye Giri

Toplum, Bilim ve Yntem

Toplum, Bilim ve Yntem

GR
Bu nite sosyolojiye ilikin temel bilgileri giri dzeyinde sunmay ve kitabnzdaki dier niteler iin bir zemin hazrlamay amalamaktadr. Bu nitede sosyolojinin ne olduu ve sosyolojik dnmenin ne anlama geldii zerinde durulacak, sosyolojide kullanlan temel kavramlar tanmlanacak ve sosyal bilim aratrmalarnda kullanlan yaklam, yntem ve teknikler aklanmaya allacaktr.

SOSYOLOJ NEDR?

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Doduunuz anda baka bir bebekle yer deitirmi olsaydnz naslDbirhayatnz olurdu? NELM A.B.D.de, Fransada, Hindistanda ya da Nijerde domu olsaydnz imdiki hayatnza gre neler daha farkl olurdu? Deerleriniz, inanlarnz, tutumlarnz neler olurdu? Ya da ayS O R U n toplumda, daha zengin ya da daha yoksul bir ailenin ocuu olarak, doduunuz blgeden daha gelimi ya da daha az gelimi bir blgede veya farkl cinsiyette dosaydnz hayatnz imdi yaadnz gibi mi olurdu? Ayn eitimi grebilir, ayn ie girebilir miydiniz? D KKAT Ayn davran ve tutumlara m sahip olurdunuz? Ksacas ayn insan m olurdunuz? Bunun zerinde dnn. Bunu dnmek, bireysel olduunu dndmz birok eyin byk SIRA SZDE lde toplumsal faktrler tarafndan belirlendiini anlamamza yardmc olacaktr. Gndelik yaamdaki rutinlerin iinde daldmzda, yaadmz deneyimlerin, AMALARIMIZ olup bitenlerin anlam zerinde dnmeyiz. Bireysel olandaki sosyal olan, zel olandaki genel olan grmeyiz. Sosyologlar, insanlarn yaad bireysel olaylarn daha geni olgularn yansmas olduunu gsterir ve insanlarnK deneyimleri arasn T A P daki benzerlikleri ve bu benzerliklerin arasndaki farkllklar ortaya koyarlar (Bauman, 2004:19-20). Sosyoloji (toplumbilim) bizi deneyimlerimizi yeniden deerlendirmeye yneltir, eylerin olduunu zannettiimiz ekilde olmadnYdnmemiTELEVZ ON zi, baka yorumlarn da olduunu grebilmemizi salar. Sosyolojik dnmenin bireye salad en nemli fayda, imdiye kadar dnmedii farkl bir ekilde dnmeye balamasn ve bylece o gne kadar tandn dnd dnyann N T E R salamasdr. imdi olduundan daha farkl bir dnya olabileceini kefetmesiniN E T Sosyolojik dnmek, hem kendi yaammz ve sorunlarmz, hem de evremizdeki insanlar daha iyi anlamamz salar. Btn insanlarn bizimle ayn engellerle ve hayal krklklaryla karlatklarn fark edebilir ve dier insanlarn tercih ettikleri hayat tarzn seme ve uygulama haklarna daha ok sayg gsteririz. Sosyolojik dnmek, aramzda karlkl anlay ve saygya dayanan bir dayanma olumasn salar ve bu dayanmay glendirir (Bauman, 2004:25-26).

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Sosyoloji, yaamn grnte AMALARIMIZ bildik olan yanlarnn nasl baka bir gzle grlebileceini ve yorumlanabileceiniT A P K gsterir. Sosyolojik bak as, toplumsal koullarn TELEV ZYO bireylerin yaamlarn nasl N etkilediini ve belirlediini grmeyi salar. Baka bir deyile, bireysel sorunlarn ardndaki toplumsal zel R N E nedenleri, yani N T EolannT iinde genel olan grmemize yardmc olur.

Sosyolojiye Giri

Sosyolojiyle uramak, sradan bir bilgi edinme srecinden ibaret deildir. Sosyolojik dndmzde olaylara daha geni bir adan bakar, kendimizi gndelik hayatlarmzn sradanlndan uzaklatrrz. Anladmz ya da bildiimizi zannettiimiz eyleri yeniden inceleriz. Sosyolojinin amac, sahip olduumuz bilgileri dzeltmek ya da yanl bildiklerimizin yerine sorgulanamaz dorular koymak deildir. Sosyolojik dnmek, bugne kadar tartmasz kabul edilen inanlar eletirme, kesin olduu iddia edilen grleri zmleme ve sorgulama alkanl kazanmaktr (Bauman, 2004:28). Sosyolojik dnmek, sosyolojik imgelemi kullanmak demektir. C. Wright Millsin gelitirdii bir kavram olan sosyolojik imgelem (sosyolojik tahayyl ya da sosyolojik d gc olarak da bilinir), bireysel deneyimleri toplumsal kurumlarla ve toplumlarn tarihteki yeriyle ilikilendirmeyi ifade eder. Mills, insanlarn ileri, aileleri veya komularyla ilgili sorunlarn anlayabilmeleri iin bu konulardaki daha geni sosyolojik desenleri tam olarak anlamalar gerektiini belirtir. Ne bireylerin yaamlar ne de bir toplumun tarihi, her ikisi birden anlalmadan anlalamaz. Baka bir deyile sosyolojik imgelem hem tarihi, hem biyografiyi hem de bunlarn toplum iindeki ilikilerini kavramaktr. Biyografi ve tarih arasndaki ilikiyi anlamak insan ve toplum arasndaki, kendimizle dnya arasndaki ilikiyi anlamaktr. rnein bir iftin boanmas kiisel bir sorundur ama bir toplumda son on ylda yaplm evliliklerin yarsna yakn boanmayla sonulanmsa bu toplumsal bir sorundur. Benzer ekilde bir insann isiz kalmas kiisel bir sorundur, lkede alma andaki nfusun te birinin isiz olmas ise toplumsal bir sorundur. Bu durum, bu sorunlarn bireysel zelliklerden kaynaklanmadn, toplumsal dzeyde sorunlar olduunu ve toplumsal dzeyde incelenmesi ve zlmesi gerektiini gstermektedir. Bylece sosyoloji, zel olann iinde genel olan, bireysel olann iinde toplumsal olan, yani kiisel sorunlarn arkasndaki toplumsal sorunlar grmemize yardmc olur. Sosyoloji, hem toplumlarn iindeki ve toplumlar arasndaki farkllklar, hem de bu farkllklardaki benzerlii gsterir. Bu yolla toplumsal yaamn kalplar ortaya konduktan sonra, bireyler iinde yaadklar dnyay da kendilerini de daha iyi anlarlar (Coser, 1983:8).
Charles Wright Mills (1916-1962) Millse gre sosyolojinin grevi, bireylerle iinde yaadklar toplum arasndaki ilikileri anlamaktr. Toplumun bireysel yaamlar nasl ekillendirdiinin ortaya konmas iin sosyolojinin kullanlmas gerektiini savunan Mills, bir bireyin veya grubun anlalabilmesi iin, bu bireylerin iinde yaad toplumun toplumsal ve tarihsel balam hakknda bilgi sahibi olunmas gerektiini belirtmitir.

SOSYOLOJNN TEMEL KAVRAMLARI

Sosyoloji terimi, toplumbilim terimiyle, sosyal terimi de toplumsal terimi ile eanlamldr ve birbirlerinin yerine kullanlabilirler.

Sosyoloji: Sosyoloji, insann toplumsal yaamnn, insan gruplar ile toplumlarnn bilimsel incelemesi (Giddens, 2008:38), modern toplumlarda insan gruplarnn ve toplumsal yaamn sistematik ve planl olarak allmas (Browne, 1998:1) veya insan toplumlarnn ve toplumu oluturan gruplardaki insan davrannn bilimsel olarak incelenmesi (Kornblum ve Smith 2008:4) olarak tanmlanabilir. Baka bir deyile sosyoloji, toplumun, toplumsal etkileimin, bireyle toplum arasnda-

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

5
Sosyoloji, geleneksel toplumdan modern topluma dnm anlamaya ynelik abalardan domu olan, toplumlarn yaplarn ve deiimlerini anlamaya alan bir bilimdir ve modern insan toplumlarnn sistematik bir ekilde incelenmesini ierir. Toplum bireylerin toplamndan ibaret deildir, insanlardan oluan bir topluluun toplum olabilmesi iin yelerinin ortak bir kltr ve ortak toplumsal kurumlar paylamalar ve aralarnda karlkl ilikiler olmas gerekir.

ki ilikinin, toplumsal kurumlarn yaplarnn ve birbirleriyle ilikilerinin bilimsel olarak incelenmesidir. Sosyoloji makro dzeyde toplumsal kurumlarn ya da toplumlarn yapsn ve deiimini, mikro dzeyde gruplar, gruplar arasndaki etkileimi ve toplumsal rolleri inceler (Kornblum, 2008:5-6). Yz yze etkileim hlindeki gndelik davranlarn incelenmesine genellikle mikrososyoloji, siyasal sistem ya da ekonomik dzen gibi byk lekli toplumsal dzenlerin zmlenmesine ise makrososyoloji ad verilir (Giddens, 2008:60). Toplum: Sosyolojinin en temel kavram olan toplum, bireylerin toplam demek deildir. Toplum, belirli bir kltr ve bir takm toplumsal kurumlar paylaan insanlar arasndaki ilikilerden meydana gelir. Baka bir deyile toplumu oluturan ey bireylerden ok bireylerin arasndaki ilikiler, paylatklar deerler ve davran kalplardr. Futbol oynamay bilen 11 kiiyi bir araya getirdiimizde nasl bir futbol takm elde edemezsek, sadece bireylerin bir araya gelmesiyle de toplum olumaz. Futbol takmnda her oyuncunun bir grevi, rol vardr. Oyuncular birbirleriyle ilikilidir, her biri dier oyuncularn rollerini bilir ve buna gre davranr. Toplumda da insanlar ve gruplar arasnda ilikiler vardr ve toplum insanlar etkileyen bu ilikilerden meydana gelir (zkalp, 2007:6-8). Toplum ve ulus kavramlar, gnlk kullanmda neredeyse ayn anlama sahipmi gibi anlalsa da toplumun ulus kavramyla ayn anlama gelmediine dikkat etmek gerekir. Ulus, resm olarak tannmay ieren ve varsaylan bir birliktir; siyasal bir kategoridir. Toplum ise karlkl olarak birbirine bal olan toplumsal ilikiler tarafndan kurulan bir pratiktir. Siyasal bir birlik olarak bir ulus kendi kendinin varln srdremez, uluslar varlklarn ounlukla devletleri araclyla srdrrler. Toplumlar ise siyasal birimler deildirler, siyasal otoriteler tarafndan deil, toplumun kendisi tarafndan ynetilirler ve toplumu meydana getiren kalplam ilikiler yapsn, yani kendi varlklarn kendileri srdrebilirler (Brown, 1986:6-7). Bir rnek vermek gerekirse az sayda da olsa gnmzde hl var olan avc-toplayc kabileler ulus olmadklar hlde birer toplumdur. Her ulus bir toplumdur, ama her toplum ulus deildir. u halde toplumu belirli bir toprak parasnda yaayan, belirli bir kltr ve ortak toplumsal kurumlar paylaan insan topluluunun aralarndaki karlkl ilikiler btn olarak tanmlamak mmkndr. Toplum Tipleri: En genel dzeyde toplumlar geleneksel (ya da modernlik ncesi) toplumlar ve modern toplumlar olarak ikiye ayrlr. Modernlik ncesi toplumlar da birka tre ayrmak mmkndr. Avc ve toplayc toplumlar, insanlarn yaamlarn bitkileri toplama ve hayvanlar avlama yoluyla srdrdkleri, birka dzine gibi nispeten az sayda insandan oluan ve eitsizliin ok az olduu toplumlardr. Tarm toplumlar, toplumsal yaamn topran ekilip biilmesine bal olduu toplumlardr. Krsal toplumlar, tarmsal retime ek olarak evcilletirilmi hayvan yetitiriciliinin nemli bir geim kayna olduu ve ak eitsizliklerin bulunduu toplumlardr. Byk lde tarma dayanan ancak ticaretin ve tarm d retimin de youn olduu, krallk ya da imparatorlukla ynetilen, farkl snflar arasnda nemli eitsizliklerin bulunduu toplumlara sanayilememi uygarlklar ya da geleneksel devletler ad verilir. 19. yzyl sonrasnda bu tip geleneksel toplumlar byk lde ortadan kalkm ve farkl bir toplum tipi gelimitir. Toplumun endstri ve teknolojiye dayand, nfusun byk blmnn fabrikalar, ofisler ya da dkkanlarda alt, insanlarn ounlukla endstriyel retimin youn olduu kentlerde yaadklar, nceki toplum tiplerine gre daha gelimi ve youn siyasal dzene sahip olan bu toplum tipi modern toplum ya da endstri toplumu olarak adlandrlr (Giddens, 2008:69-73,103). Gnmzde ise endstri-

Sosyolojiye Giri

Toplumsal yap, toplumu oluturan temel gruplardan ve toplumsal kurumlardan meydana gelen kalc, srekli ve rgtl ilikilerdir.

Bir toplumdaki btn toplumsal kurumlar birbirleriyle ilikilidir. rnein ekonomi kurumunu ele alalm. Ekonomi kurumu eitim kurumuyla ilikilidir nk eitim kurumu, ekonomi kurumunun ihtiya duyduu igcn yetitirir. Siyaset ve hukuk kurumlar ekonomi kurumunun dzgn ileyebilmesi iin gerekli dzenlemeleri yapar. Aile kurumu, ekonominin ihtiya duyduu igcn, yani yeni nesilleri meydana getirmesi ve tketim ilevi asndan ekonomi kurumuyla ilikilidir.

nin, endstri toplumundaki formundan byk lde farkllat ve grece arka planda kald, bilgi ve iletiim sektrlerinin n plana kt, bilgi toplumu ya da endstri sonras toplum olarak adlandrlan yeni bir toplum tipinin olumakta olduu kabul edilmektedir. Geleneksel toplumdan endstri toplumuna, endstri toplumundan bilgi toplumuna gei, toplumsal deimenin bir sonucudur. Toplumsal deime, toplumun kltrel, yapsal, ekolojik veya demografik zelliklerindeki deimeyi ifade eder (Johnson, 2000:285). Toplumsal davran: Toplumsal kurumlar ve toplumsal yapy meydana getiren toplumsal davran kavram da sosyolojinin temel kavramlarndan biridir. Her davran toplumsal davran deildir, bir davrann toplumsal davran olarak kabul edilebilmesi iin, dier insanlarn gemite meydana gelmi, u anda meydana gelen ya da gelecekte meydana gelmesi muhtemel davranlarna ynelik olmas gerekir. rnein iki bisikletlinin arpmamak iin didonlarn krmalar ya da yaplan bir saldrya kar kendilerini savunmalar veya muhtemel saldrlar iin nlem almalar toplumsal davrantr, nk bu davranlar dier insanlarn davranlarna ynelik olarak yaplmtr (Bozkurt 2006:11). Toplumsal Yap: Toplumda insanlarn yaam tesadf bir ekilde srmez. Etkinliklerimizin byk ksm yaplanmtr, bu etkinlik ve davranlar, dzenli ve srekli olarak tekrarlanacak ekilde rgtlenirler (Giddens, 2008:1076). Toplumsal yaplar, toplumsal yaam oluturan ve toplumlar birbirinden farkllatran ilikilerdir. Bir baka deyile toplumsal yap, toplumun yeleri arasndaki dzenli, kalc ve kalplam ilikilerdir (Abercrombie vd. 2006:361). rnein ailenin, ebeveyn, ocuklar ve dier akrabalarn dzenli olarak belirli ekilde etkileimde bulunduklar bir yapya sahip olduu sylenebilir. Toplum, aile yelerinin birbirlerine kar eitli sorumluluklar olduunu varsayar, ebeveynlerden ocuklarn eitmeleri ve okula gndermeleri, ocuklarn bamsz olabilecekleri yaa gelene kadar ebeveynlerinin szlerini dinlemeleri ve koyduklar kurallara uymalar beklenir. Bu davran beklentileri ailenin yapsn ina eden gelerdendir (Kornblum ve Smith, 2008:74). Bir toplumun toplumsal yapsndan bahsetmek, o toplumdaki statlerden, rollerden, norm ve deerlerden, toplumsal gruplardan ve kurumlardan, zetle o toplumdaki iliki kalplarn meydana getiren gelerden bahsetmek demektir. Toplumsal kurum: Toplumsal kurum, toplumsal normlar tarafndan srekli olarak tekrarlanan, onaylanan, srdrlen, toplumun yerleik grnmlerini yanstan ve toplumsal olarak rgtlenmi olan toplumsal davran kalplardr (Abercrombie vd.2006:200,361; Marshall, 1999:438). Bu kalplar, bir toplumda nemli kabul edilen amalara nasl ulalacana ilikin dncelerden meydana gelen bir dzeni ierir. Bir baka ekilde tanmlayacak olursak toplumsal kurum, toplumun yaps ve temel deerlerinin korunmas bakmndan zorunlu saylan, nispeten srekli kurallar topluluudur (zkalp, 2007:13). Sosyal uygulamalarn kurum hline gelmeye yetecek kadar dzenli ve srekli hle gelmesi srecine kurumsallama denir (Johnson, 2000:157). ou toplumun merkezinde aile, din, ekonomi, eitim, salk ve siyaset kurumlar, farkl biimlerde de olsa bulunur. Kurumlar somut grnmlerinden ayrmak nemlidir. rnein bir hkmet siyaset kurumuna ya da tek bir aile genel anlamda aile kurumuna denk deildir. Bir aile, toplumun bir kurum olarak aileyi ekillendirme tarzndan etkilenir, ama gnlk yaamda o toplumdaki aile kurumunun yapsal zelliklerinden bazlarn gstermeyebilir. Toplumsal yaamn birok yn gibi, toplumsal kurumlar bu kurumlara katlan bireylerin dndadr ama ayn zamanda bu katlm kurumun kendisini de biimlendirir (Johnson 2000:157).

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

Toplumsal kurum, dar anlamdaki kurum kavramyla kartrlmamaldr. rnein hastane bir kurumdur, apa Tp Fakltesi Hastanesi de bir kurumdur. Salk ocaklar veya dispanserler de birer kurumdur. Salkla ilgili kurumlarn btn ise bir toplumsal kurum olan salk kurumunu oluturur. Toplumsal olgu: Her toplumda, doa bilimlerinin inceledii olgulardan farkl niteliklerle kendini gsteren olgular vardr. Toplumsal gereklik olarak da adlandrlan toplumsal olgu, toplum tarafndan kolektif biimde gelitirilen, bireyin dnda ve kanlmaz olan ve bireyi snrlandran kural ve pratiklerden karlan davran biimleridir (Marshall, 1999:540-1,755). Baka bir deyile toplumsal olgu, bireyin dnda bulunan ve sahip olduklar zorlama gc sayesinde kendilerini bireye kabul ettiren davran, dnme ve hissetme biimleridir (Durkheim, 1985:43). Birey zerinde bir d bask uygulayabilecek her davran biimi ya da toplumda bireysel grnlerden bamsz olarak kendine zg bir varl olan ve genel olan her ey toplumsal olgudur (Durkheim, 1985:50). Toplumsal olgular kolektif biimde gelitirildikleri iin ahlaki bir ierik tarlar ve bu dorultuda bireylerin davranlarn kstlar. Bireylere dayatlan ve bireyler tarafndan iselletirilen normlar ve kurumlar, toplumsal olgularn az ok katlam biimdeki rnekleridir (Marshall, 755). Sosyal olgular, dier adyla toplumsal gereklikler, empirik olarak allabilirler ve sosyolojinin temel konusunu olutururular. Bununla birlikte, sosyal olgular kendi adlarna konuamazlar, onlar anlamak iin teorilere ihtiya duyarz (Giddens, 2008:44). Toplumsal Grup: Toplumsal gruplar, toplumun yap talardr. Grup, birbirlerinin davranlarn dikkate alarak belirli beklentileri paylaan ve karlkl etkileim iinde olan insanlar topluluu olarak tanmlanabilir (Kornblum ve Smith, 2008:75). Bir otobs duranda birlikte otobs bekleyen insanlar bir grup deildir nk karlkl bir etkileim iinde deildirler. Ancak bu insanlar otobsn gecikmesi zerine kendi aralarnda taksi tutmaya ve taksinin cretini blmeye karar verirlerse, bir grup oluturmu olurlar. Bir baka deyile toplumsal grup, yeleri arasnda ortak ama ve karlar olan, yelerinin karlkl iliki iinde olduu ve bir sreklilii olan insan topluluudur (zkalp, 2007:257). Toplumsal gruplara rnek olarak aile, bir snftaki renciler, arkadalar, bir i yerinde birlikte alan insanlar verilebilir. Benlik: Bireyler doduklar zaman, kim olduklar hakknda hibir fikirleri yoktur. Zamanla dier insanlarn kendileri hakknda ne dndn renmeye ve kendileri de kendileri hakknda ayn ekilde dnmeye balarlar. ocuklar bydke erkeklerin kadnlardan, zenginlerin yoksullardan, Hristiyanlarn Mslmanlardan farkl alglandn grrler; dnyann kendilerini nasl algladn renir ve bu fikri benimseme eilimi gsterirler. Sonuta birey kendi kimlii ve kiisel zellikleri hakknda byk lde bakalarnn toplumda kendi yerini nasl tanmladna (stat) dayanan bir benlik gelitirir (Coser, 1983:83). Benlik kendimize, kimliimize ve niteliklerimize ilikin alg ve dncelerimizin btndr. Stat: Dier insanlarn bizim hakkmzdaki dncelerini ve bize kar tutum ve davranlarn belirleyen ey ou zaman bizim isel zelliklerimizden ok, statmzdr. Stat, dier insanlarn bireylerin toplum iindeki yerine verdikleri addr. Bir bireyin ocuk, erkek, karde, blm birincisi, doktor gibi ok sayda stats olabilir. nsanlar hem edinilmi (verilmi) statlere hem de kazanlm statlere sahiptirler. rnein erkek ya da kadn olmak, zengin ya da yoksul bir ailede domu olmak ya da belirli bir rkta domu olmak gibi statler, edinilmi, yani doutan gelen statlerdir. nsanlarn daha sonra kendi abalaryla ve bazen de ans-

Olgu, en genel tanmyla gerei yanstan saptamalardr.

Kadnlarn siyasal sistemde erkeklerden daha az temsil edilmesi ya da toplumda zenginliin eitsiz bir ekilde dalmas birer toplumsal olgudur.

8
Bir bireyin kadn olmas edinilmi (verilmi) stat, sosyolog olmas ise kazanlm statdr.

Sosyolojiye Giri

Rol, belirli statlere atfedilen davranlara ilikin toplumsal beklentilerdir.

Deerler, toplumda hangi davranlarn uygun saylacana ilikin dncelerden oluan inan, ideal ve standartlardr.

Normlar, dl ve cezalarla gvence altna alnan, yaptrm olan kurallar sistemidir.

Normlar, sosyalleme srecinde renilirler ve normlarn byk ksmna otomatik olarak uyduumuz iin ou zaman normlara uymakta olduumuzu fark etmeyiz.

la elde ettikleri statler ise kazanlm statlerdir (Coser, 1983:83,85). retmen olmak, baba olmak ya da piyangoyu kazanp zengin olmak, kazanlm statlere rnektir. Geleneksel toplumlarda insanlarn toplumdaki yerlerini belirlemede doutan gelen statler daha n plandayken, gnmz modern toplumlarnda kazanlm statler daha nemlidir. Toplumsal Rol: Roller, her bireyi yaamndaki dier bireylere balayan davranlara ilikin toplumsal olarak tanmlanm beklentilerdir. Baka bir deyile toplum, her statdeki insann belirli bir ekilde davranmasn bekler ve bu davran rol olarak adlandrlr. Roller, toplumdaki statye uygun hak ve devlerden meydana gelir. Btn insanlar bir takm statlere (anne, retmen, snf annesi, komu) sahip olur ve bunlarn hepsi kendi roln iinde tar. Toplumsal yaam, herkesin toplumsal rollerine uymas, yani kendinden beklenen ve nceden tahmin edilebilecek davranlar yerine getirmesi ile mmkn olur. nsanlarn sahip olduklar statlere bal olarak ok sayda rol olabilir, rnein bir birey erkek, baba, oul, koca, doktor ve apartman yneticisi rollerine sahip olabilir. Bireyin rollerinden biri ya da bazlar dier rollerle uyumad zaman rol atmas yaanabilir. rnein polis olan baba, bir basknda sulularn arasnda kendi ocuunu grdnde rol atmas yaayacaktr. yi bir baba gibi davranrsa iyi bir polis gibi davranmam olacak, iyi bir polis gibi davranrsa iyi bir baba gibi davranmam olacaktr (Coser, 1983:86-87). Deer: Deerler, davranlarmz yarglarken ve hayattaki amacmz seerken bavurduumuz; toplumsal olarak paylalan, amalarmz ve davranlarmz belirlemede bize neyin doru, neyin yanl olduunu syleyen standartlardr (Coser, 1983:69; Bozkurt, 1999:93). Baka bir deyile deerler, toplum ya da sosyal bir grup tarafndan nemli grlen ideal ve inanlardr (Bilton, 2008:16). Farkl toplumlarn deerleri birbirlerinden farkl olabilir, rnein aileye ballk, mtevazlk, kadercilik ya da misafirperverlik gibi eitli deerler baz toplumlarda son derece nemliyken, baz baka toplumlarda bireycilik ve rekabetilik nemli deerlerdir ve rnein mtevazlk bir zayflk olarak grlebilir. Norm: Normlar, belirli durumlarda insanlarn nasl davranmalar gerektii konusunda yaptrm olan beklentilerdir (Bozkurt, 1999:101). Normlar, deerlere dayal olarak gelitirilen kurallardr. rnein toplumun nemli deerlerinden biri drstlkse yalan syleme davran, yaptrm olan kurallarla engellenmeye allr. Normlar gruba ayrlr. Bunlar halk yordamlar, rfler ve kanunlardr. Halk yordam, nispeten zayf normlardr. Uygun kyafet giymek, yemei dzgn yemek, selam verilince almak gibi kurallarda grlr ve yaptrmlar iddetli deildir. rfler ise toplumun gl ve nemli normlardr, toplumun yeleri tarafndan toplumun devamll iin bu normlara uyulmasnn art olduu dnlr ve yaptrmlar son derece ardr. Yamyamlk, ensest ya da cinayet, rfe rnek verilebilir. nc grup normlar, yasalardr. Yasalar, toplumun siyasal otoritesi tarafndan tasarlanan, srdrlen ve dayatlan yazl normlardr. Yasalar, hz snrn amaktan vergi dememeye, uygun olmayan yerlere p dkmekten cinayete kadar birok davrana ilikin yaptrm olan kurallardr. Yaptrm, toplumun yelerinin normlara uymasn salamak iin kullanlan, kurala aykr davranlmas hlinde ngrlen sonutur. Baka bir deyile toplumsal olarak onaylanan standartlara uyumu salamak iin kullanlan aralardr. Yaptrmlar, beklentilere uyan davranlarn dllendirilmesi gibi olumlu ya da beklentilere uymayan davranlarn cezalandrlmas gibi olumsuz olabilir (Marshall, 1999:810). Yaamda uyduumuz btn kurallar yazl normlarla belirlenmemitir,

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

yani yasal olarak dayatlmamtr ama yine de bu kurallarn yaptrmlardan kaynaklanan ikna edici gleri vardr. rnein lokantaya gittiimizde gelen yemei atal bak kullanmak yerine elimizle yemeye kalkarsak herhangi bir yasay inemi olmayz, yine de ok az insan eliyle yer ve yerken de etrafndaki dier insanlarn elle yemeyi onaylamayan baklar, fsldamalar ya da glmeleri gibi yaptrmlara maruz kalr (Bilton vd., 2008:16). Her normun yaptrm birbirine eit deildir, rnein bir insan ldrme davrannn yaptrm, sokaa p atma davrannn yaptrmdan ok daha ar olacaktr. Yaptrmlar, arkadalar ya da aile tarafndan ayplanmadan yasalarla belirlenen ar hapis cezalarna kadar ok geni bir eitlilik gsterir. Toplumsallama (Sosyalleme): Bireylerin yesi olduklar topluma ait deerleri, tutumlar, bilgi ve becerileri, ksacas o toplumun kltrn rendikleri etkileim sreci toplumsallama olarak adlandrlr. Birey, doumundan itibaren aile, retmenler, arkadalar, meslektalar gibi davranlarna yn veren dier insanlarla etkileime girerek toplumsal rolleri, norm ve deerleri renir. Toplumsallamann iki fonksiyonu vardr, bunlardan biri benliin gelimesini salamak, ikincisi ise kltrn bir nesilden dier nesle aktarlmasn salamaktr. Toplumlar, deerlerini, toplumsal davranlarn, kltrel miraslarn nesilden nesle aktararak kendilerini yeniden retirler (Coser vd.,1983:106). Toplumsallama araclyla her toplum, her yeni neslin o toplumun deerlerini ve normlarn renerek bymesini, bylece toplumun kendisinden bekledii davranlar yerine getirmesini salar. Dier insanlarla iliki kurmadan bir birey tam olarak insan olamaz. Toplumsallama srecinde geri kalan bireylerin duygusal, zihinsel, hatta fiziksel adan sorunlarla karlama ihtimalleri ok yksektir. Kingsley Davis, 1940larda yapt ve dier insanlarla iliki kuramayan ocuklar inceledii nl almasnda insanlarla etkileim kurmayan ocuklarn fiziksel ve psikolojik geliimlerinin normal seyretmediini ortaya koymutur. almadaki ocuklardan biri olan Anna, gayrimeru bir ocuktu ve annesi bu nedenle doduu gnden beri onu tavan arasnda saklamt. Anna dier insanlarla nadiren karlam ve ok dk dzeyde bakm grmt. Alt yanda bulunduunda Anna konuamyor, yryemiyor ve kendi kendine yemek yiyemiyordu. Kendisine ynelik konumalara cevap, davranlara tepki vermiyordu, bu nedenle balangta sar ve kr olduu zannedilmiti. Annann grd fiziksel ve zihinsel zarar kolaylkla onarlamam, drt yllk eitimden sonra Anna zar zor yryebilir, birka kelime konuabilir ve oyuncak bebeine ilgi gsterir hale ancak gelebilmiti. 11 yanda ldnde Anna ancak 2 ya da 3 yanda bir ocuun seviyesine ulaabilmiti (Coser, 1983:107). Bu rnek toplumsallama srecinin toplum asndan olduu kadar bireyin geliimi asndan da son derece nemli bir sre olduunu gstermektedir.

nsann kendine uygun insanca davranlar renmesi sreci olan toplumsallama, doumla balar, lene dek srer ve bireyin yaad kltr renmesini ve bunlar gelecek nesillere aktarmasn ierir (zkalp, 2007:117).

RNEK

SOSYOLOJNN DOUU
nsanlar, binlerce yldr iinde yaadklar gruplar ve toplumlar gzlemlemi ve bu konuda eitli fikirler ileri srmlerdir. Her ne kadar insan davrann ekillendiren toplumsal etkenlerin incelenmesi Antik Yunana kadar uzansa da bilim olarak sosyoloji yaklak 200 yl nce ortaya kmtr. Batda 16. yzyldan itibaren dinsel, siyasal, bilimsel ve felsefi dnceler deimeye balam, Rnesans ve Reform hareketlerini izleyen Aydnlanma Dnemi, Fransz htilalinin ve Endstri Devriminin gereklemesinde etkili olmutur. 18. yzyln sonlarnda yaanan Fransz Devrimi ile mevcut toplumsal yap yklm, kaos ve dzensizlik meydana
Fransz Devrimi ve Endstri Devrimi sonrasnda yaanan byk toplumsal dnmlerin oluturduu sorularn bilimsel yntem kullanlarak cevaplanmas abas, bilim olarak sosyolojiyi dourmutur.

10

Sosyolojiye Giri

gelmi, bireyler Ortaan grece dzenli ve daha huzurlu gnlerini arar olmutur (Vander Zanden, 1996:9). Bunu izleyen Endstri Devrimi ise bata ekonomik ve endstriyel yap olmak zere aile, eitim, tabakalama gibi toplumun temel kurumlarn ve yapsal zelliklerini deitirmitir. Bu gelimeler sonucunda Avrupa toplumunda byk lekli deimeler yaanm, laikleme, kentleme ve endstrileme hzlanm, nfus artm, snfsal yap deimi, ksacas yeni bir toplum yaps meydana gelmitir. Yaanan bu byk dnmle krsal, btnlemi, duraan toplum yaps kentsel, kozmopolit, hzla deien bir yapya dnm; geleneksel toplumlarn yerini modern toplumlar almtr. Sosyolojinin ortaya kmasndaki en byk etken bu geni apl deiim ve dnmdr. Toplumsal dzenin bozulmasyla oluan kaos ortamnda 19.yzyl dnrleri toplumsal dzenin yeniden nasl kurulabilecei sorusu zerinde durmu ve toplum nedir?, toplum neden u anda var olduu gibi yaplanmtr?, toplumlar neden ve nasl deiirler? gibi sorulara cevaplar bulmaya almlardr (Giddens, 2008:45). lk sosyolojik analizler, nelerin ve neden deitiini ortaya koymaya ve gelecekte toplum yapsnn nasl olacan tahmin etmeye alan analizlerdir (Coser vd.1983:21). Bir yandan yaanan bu deiimler karsnda insanlarn toplumsal yaamla ilikili sorduklar ve yantlayamadklar sorular, dier yanda bilimsel devrimle birlikte doa bilimlerindeki gelimeler ve bilimsel yntemin yaygnlamas, bu sorulara bilimsel yntemle cevap bulunabilecei dncesini dourmutur (Kornblum ve Smith, 2008:7). Doa bilimleri, sorduu sorulara tekrarl gzlemlerle, dikkatli tanmlamalarla, muhtemel aklamalar ieren teorilerin gelitirilmesi ve bu teorilerin snanmas yoluyla cevaplar bulmakta, doal olgular aklamakta ve gelecee ynelik tahminlerde bulunmaktadr. Yaanan kaos ortamnda sosyolojinin ncleri toplumla ilgili sorulara cevap bulmak iin de doa bilimlerinin kulland yntemlerin kullanlabileceini, bylece nasl doa bilimciler doa kanunlarn ortaya karyorlarsa, toplumsal yaamn kanunlarnn, yani toplumsal yapdaki dzenliliklerin de ortaya konabileceini dnmlerdir. Bylece, yaanan bu byk toplumsal dnmlerin oluturduu sorularn bilimsel yntem kullanlarak cevaplanmas abas, bilim olarak sosyolojiyi dourmutur. Auguste Comte, toplumun bilimsel olarak incelenmesini sosyoloji olarak adlandran ilk dnrdr ve bu nedenle sosyolojinin isim babas olarak bilinir.

SOSYOLOJNN DER SOSYAL BLM DSPLNLERYLE LKS

Disiplin, bilim dallarnn alt kategorilerine verilen isimdir. Sosyoloji hem bir bilim, hem de sosyal bilimlerin bir disiplinidir.

Bir ktphanede sosyoloji kitaplaryla dolu raflara baktnzda, muhtemelen bu kitaplarn tarih, antropoloji, siyasal bilimler, hukuk, ekonomi, sosyal politika kitaplarna yakn raflara dizildiini grrsnz. Gerekten de yan yana dizilmi bu alanlarn paylat birok ortak nokta vardr ve sosyoloji kitaplarn okuyan kiiler zaman zaman tarih ya da ekonomi (iktisat) kitaplarna ihtiya duyarlar. Tarih, ekonomi, siyasal bilimler, sosyoloji, hepsi insan eylemlerini ve bu eylemlerin sonularn inceler, yani hepsi insan rn olan dnya ile ilgilidirler (Bauman, 2004:1112). Baka bir deyile toplumsal yaam, toplumsal davran ve toplumsal deimeyi alan tek disiplin sosyoloji deildir; psikoloji, antropoloji, siyaset bilimi, ekonomi gibi dier disiplinler de toplumsal yaamla ilgilenirler. Sosyolojiyle birlikte eitli alardan toplumsal dnyay konu alan btn bu disiplinler, sosyal bilimler olarak adlandrlrlar. Sosyolojiyle dier disiplinler arasndaki fark, konularndan deil, her disiplinin bak asndan kaynaklanmaktadr. Btn disiplinlerin insan eylemlerini aratrmak zere kendine zg soru kalplar ve yorumlama ilke-

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

11

leri vardr. Sosyolojinin belirleyici zellii, insan eylemlerinin geni apl oluumlarn karlkl bamllk a iinde meydana geldiini kabul etmesidir (Bauman 2004:16). rnein psikoloji, bireysel davran inceler. Sosyoloji de bireysel davranla ilgilenir; ama sosyologlar iin analiz edilecek birim birey deil, toplumdur. Sosyolojik bak asndan psikolojik aklamalar yanl deildir; ancak yetersizdir. Sosyologlar insan davranlarnn sadece bireysel motivasyonlardan ve tutumlardan kaynaklanmadn, toplum dzeyinde belirli davran kalplar olduunu ve bireysel davranlar bu kalplarn da etkilediini dnrler (Anderson, 2006:4). Antropoloji, insan kltrlerinin incelenmesidir. Antropologlar kltr toplumun temeli olarak grr ve farkl kltrlerdeki insanlarn nasl yaadn ve kltrlerin nasl gelitiini incelerler. Sosyologlar da kltr inceler ama sadece kltre odaklanmazlar. Sosyologlar genellikle ada toplumlar ve iinde bulunduklar toplumlar incelerken antropologlar genellikle uzak ve gemiteki toplumlarn kltrleriyle ilgilenirler. Ekonomi, mal ve hizmetlerin retimini, datmn ve tketimini, siyaset bilimi, siyasal davran, siyaset felsefesini, hkmetleri ve siyasal partileri inceler. Yani ekonomi ve siyaset bilimi, siyasi ve ekonomik davran etkileyen belirli toplumsal kurumlar incelerler. Sosyoloji ise siyaset ve ekonomi de dahil olmak zere, btn toplumsal kurumlar ve bu kurumlarn insan davrann nasl etkilediini inceler (Anderson, 2006:4). Tarih ve sosyolojinin konular da zaman zaman rtmektedir. ou kez tarih ve sosyoloji arasndaki temel farkn tarihilerin bir kereye zg olumu olgular betimlemeleri, sosyologlarn ise genellemelere varmaya almalar olduu savunulmaktadr. Oysa tarihiler de genelleme yaparlar ve birok sosyolojik almada bir kez olmu olgular ya da olgularn anlk durumlar incelenir. Tarihle sosyoloji arasndaki temel fark tarihilerin genellikle olgularn belirli bir dnemdeki hlini incelemeleri, sosyologlarn ise ok sayda benzer olguya ilikin dnemlerin incelenmesiyle snanabilecek genellemelerle ie balamalardr (Bottomore, 1977:75). Felsefeyle sosyoloji arasnda da yakn bir iliki vardr. Sosyoloji byk lde felsefi bir tutkunun -insanln tarihini anlama kavuturmak, 19.yy Avrupasndaki toplumsal bunalmlar aklamak ve sosyal politikaya yol gsterecek bir sosyal doktrin oluturmak tutkusunun- sonucunda ortaya kmtr. Felsefeyle sosyoloji arasnda, en basit ekliyle adan bir iliki vardr. lk olarak, bir bilim olarak sosyoloji de bilim felsefesinden yararlanr. kincisi, sosyoloji sosyal olgular ele alrken deerlerle de ilgilenmektedir ve deerlerin ahlak felsefesinde ve toplumsal felsefede nasl tartldn bilmesi gerekir. Son olarak sosyoloji yeni felsefi sorularn ortaya kmasna katkda bulunur (Bottomore, 1977:77).
SIRA SZDE Sosyal bilimlerin eitli disiplinleri arasndaki farkll gsterecek bir rnek vermeye alnz.

SIRA SZDE

Sosyoloji ile insann toplumsal yaamna ilikin dier bilimler arasndaki iliki, sosyal bilimlerin bir btn oluturduunu gstermektedir. Sosyoloji hem sosyal bilimlerin dier disiplinlerinden faydalanr, hem de S O R U disiplinlerin dier aratrmalar iin toplumsal yapya ilikin genel bir ereve izerek, dier disiplinlerin incelemedii olgular inceleyerek (ekonomik davran ile Adinsel inanD KK T lar arasndaki iliki, toplumsal tabakalama ile siyasal davran arasndaki iliki gibi) dier disiplinlere yarar salar (Bottomore, 1977:79). Toplumsal yaam etSIRA SZDE rafl bir ekilde anlamak iin sosyal bilimler bir btn olarak dnlmelidir. Gnmzde sosyal bilimlerdeki ar uzmanlama azalmakta ve ok sayda diAMALARIMIZ

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

12

Sosyolojiye Giri

siplinleraras alma yaplmaktadr. Bylece eitli disiplinlerin gl ynlerinin avantajlarndan yararlanlarak sosyal dnya daha iyi bir ekilde anlalmaya allmaktadr.

BLM VE YNTEM
Bilim, insanlarn evreni anlama, doal olaylar ve bunlar arasndaki ilikileri kavrama yolundaki akademik abalardr (Kaptan, 1973:5).

nsanlar, insanlk tarihinin balangcndan beri evreni anlayabilmeye, doay kontrol altna alabilmeye ve bu amaca ynelik olarak bilgi toplamaya almlardr. Bilim (science) kavram, Latince bilmek anlamna gelen scire kelimesinden tremitir ve bilinen ey veya bilgi anlamna gelir. Ancak bu bilgiler mantksal ve olgusal adan birbiriyle ilikili olan ve bir btn oluturan bilgilerdir. u hlde en genel tanmyla bilim, sistematik bilgiler kmesi olarak tanmlanabilir. Ancak her bilgi bilim olamaz. Sistemli bilgiler iinde bilimsel olanlar, konusu gzlemlenebilir olan ve nesnel bir gereklie ilikin olanlardr (Sencer ve Sencer 1978:2). Bilimi eitli ekillerde tanmlamak mmkndr: Bilim, dorudan ve sistematik yoldan elde edilen ve empirik kantlar temel alan bilgidir (Bozkurt, 1999:65). Bilim, gzlenebilir ve deneysel bir konusu olan ve bu konularda karmlar yapma olana salayan sistemli bilgiler kmesidir (Sencer ve Sencer 1978:4). Bilim, sistemli ve organize edilmi bilgiler btn ve teknik yntemdir (Kaptan, 1973:5). Bilim, hem bilgiyi reten sistemin hem de bu sistemin rettii bilginin ad, yani hem bilgi retmenin bir yolu hem de bir toplumsal kurumdur (Neuman, 2000:6). Bilimin tanmlarnda grld gibi, bilimin iki temel gesi bilgi ile yntemdir. Yani bilim, hem bilgi hem de bilgi reten bir yntemdir. Bilgiyle kastedilen olay ve olgular arasndaki ilikileri aklamak iin gelitirilen teoriler, yntemle kastedilen de bilgi edinmek iin kullanlan yollardr (Kaptan, 1973:5). Bilim, ayn zamanda bir dnme yntemidir. Bilimsel dnce genel olarak amal, yaratc, sistemli ve problem zmeye ynelik dnce olarak tanmlanr (Kaptan, 1973:5). Bilim bilgi edinmenin bir yolu ise, bilgi edinmenin dier yollar neler olabilir? nsanlar dnyay anlamak iin gerekli bilgiyi bilim dndaki eitli yollardan da elde edebilirler. Otoriteden, geleneklerden, saduyudan, kitle iletiim aralarndan ya da kiisel deneyimlerden bilgi elde edilebilir (Neuman, 2000:2-4). Birok bilgiyi anne babalarmzdan, retmenlerimizden, doktor ya da avukat gibi eitli meslek erbabndan, yani otoritelerden elde edebiliriz. Gemiteki deneyimlere dayanan geleneklerden de bilgi edinilebilir, rnein yeni doum yapm kadnlara krmz kurdele taklmasnn albasmasn engelleyeceine inanlr. nsanlar bu bilginin doru ya da yanl olduunu tam olarak bilemeseler de gemiteki deneyimlere dayanarak bu bilgiyi kullanrlar. Ancak geleneklerden, televizyondan, internetten ya da gazetelerden rendiimiz ya da kiisel deneyimlerimiz sonucunda elde ettiimiz bilgiler bilimsel bilgi nitelii tamaz. Bilim, amac itibariyle dier bilgilerden ayrlr. Bilimin amac; 1. Konusunu oluturan olgular gzleme dayanarak kavramak, betimlemek, snflandrmak, 2. Olgular arasnda nedensellik ilikileri kurmak ve bu ilikileri gzlem yoluyla snayp dorulayarak aklamak, 3. Doruluu ispatlanm ilikileri genellemeler, yasalar ve teoriler hline getirerek gelecekle ilgili karmlarda ve tahminlerde bulunmaktr (Sencer ve Sencer 1978:3).

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM
1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem S O R U

DNELM S O R U

13

DK AT Bilim hem empiriktir (gzleme ve deneye dayaldr) hem de rasyoneldir.KEmpiriktir nk bilimin konusunu gzlemlenebilir olgular oluturur. Bilim sadece akl yrterek sonulara ulamaz, gzlemler sonucu elde edilen verilerle dorulanmayan,SZDE empirik olSIRA yani mayan bilgilerden kuku duyar. Bilim ayn zamanda rasyoneldir nk gzlemler akl yoluyla betimlenir, analiz edilir, sentezlenir ve olgular ve ilikiler gzlemlere dayal olarak AMALARIMIZ ve akl yoluyla aklanr (Kaptan, 1973:6).

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P DNELM T ES E VR ZU O N LO Y

DKKAT

K T A P Bilimsel yntem, bilim insannn bilimin amacna ulamak iinDizlemesiMgereken sNEL ralanm basamaklardan oluur (Montuschi, 2008:2). Bilimsel yntem, bilimsel bilgiye ulamak iin bilimsel prosedrn ve kurallarn uygulanmasdr. Bu sre, biT ES E VR ZU O N LO Y limsel aratrmalarn aamalarnda grlebilir.

BLMSEL YNTEM VE BLMSEL ARATIRMA SREC

Bilimsel yntem olarak adlandrlan sre, mantksal pozitivizmin yntemi olan hipoteDKKAT tik tmdengelim srecini ifade eder. Hipotetik tmdengelim, nce tmdengelim yoluyla NTERNET snanacak hipotezlerin oluturulduu, daha sonra ise deney ve gzlem gibi empirik yollarSIRA SZDE la bu hipotezlerin snand yntemdir. Bununla birlikte, 20. yzylda bilimde sadece tek bir yntemin geerli olduu gr byk lde reddedilmektedir. Bilimin konusunu oluturan doal ve toplumsal olaylar rgtlenmi hlde deildir. Oysa bilgilerin yararl olabilmesi iin rgtlenmesi gerekir. Bu olgularn arasndaki ilikileri en basit ve anlalr ekilde aklamak zere K T A P rgtlenmi gzlemler, koullar, tanmlar, kavramlar, ilkeler, yani bilgiler sistemi teori (kuram) olarak adlandrlr. Baka bir deyile teori, gzlemlenebilir bir olgunun nedenlerini aklamaya ynelik birbiriyle ilikili kavramlar sistemi (KornblumN ve Smith, TELEVZYO 2008:39) ya da olgular, olay ve ilikileri aklamaya, henz kantlarla doruluu saptanmam bilinmeyenleri tahmin etmeye hizmet eden, mevcut bilgilere aykr dmeyen ve birbiriyle uyum iindeki kavramlar sistemi olarak tanmlanabilir NTERNET (Kaptan, 1973:20). Teori, bilgiyi nasl biriktireceimizi ve nasl anlamlandracamz gsterir, aratrma sonularn neye gre aklayacamz ve nasl yorumlayacamz konusunda bize yardmc olur. Teorilerin amac, toplumsal etkinlikler arasndaki ilikileri aklamak ve olgularn durumlarna dayanarak dier olgular hakknda tahminde bulunmaktr (Lin, 1976:16). Ayn toplumsal ilikileri aklamay amalayan birden fazla teori olabilir. Bu durumda hangi teorinin dierlerinden daha stn olduuna karar vermek iin teorinin zellii incelenir. Yaps dier teorilerden daha basit olan teori; aklamalar dier teorilerden daha net, ak ve doru olan teori ve dier teorilere oranla daha fazla ve eitli toplumsal olay, davran ve ilikiyi aklayabilme gcne sahip olan teori, dier teorilerden daha stn kabul edilir (Lin, 1976:16). Teori, bazlar empirik olarak test edilebilir olan ve birbiriyle ilikili olan bir dizi nermeden oluur (Lin, 1973:17). ki ya da daha ok kavram arasndaki iliki hakkndaki yargy ifade eden cmlelere nerme ad verilir. Empirik olarak test edilebilir nitelikte olan nermeler, hipotezlerdir. Hipotez, kavramlarn llebilir deikenleri arasndaki iliki hakknda dorulanabilecek ya da yanllanabilecek olan bir ifadedir. Deikenler arasndaki ilikiler karlkl olabilecei gibi, nedensel de olabilir. Nedensel ilikilerde neden olan deiken bamsz deiken, bamsz deikene bal olarak deien (sonu olan) deiken ise baml deiken olarak adlandrlr. Empirik olarak snanmak amacyla oluturulmayan ve doru olduu kabul edilen yarg ve genellemeler varsaym olarak adlandrlr.
AMALARIMIZ

NTERNET SIRA SZDE

AMALARIMIZ
Bilimsel yntem, bilimsel bilgiye ulamak iin gerekli olan bilimsel srecin izlenmesi ve bilimsel A P K T kurallarn uygulanmasdr. Bilimsel yntem amaca gtren yol, aratrma teknikleri iseTbilimsel Z Y O N ELEV yntemin hedefine ulamak iin kulland aralardr (Gke, 1992:40).

NTERNET

14

Sosyolojiye Giri

SIRA SZDE

SIRA SZDE Hipotezle varsaym arasndaki fark inceleyiniz ve varsayma bir rnek veriniz.

DNELM S O R U
Bilimsel aratrmalar iin olmakla birlikte bilimsel aratrma, veri toplamaktan SIRA SZDE ibaret deildir. DNELM

DKKAT veri toplamak SIRA SZDE gerekli

AMALARIMIZ S O R U

Bilimsel bilgi elde etmek iin bilimsel aratrmalar yaplr. Bilimsel aratrma, DNELM amal, planl ve sistemli bir ekilde verilerin toplanmas, gruplanmas, analizi, sentezi, aklanmas, yorumlanmas ve deerlendirilmesi ilemlerinin uygulanmaS O R U syla bulgular anlaml bilgiler btn haline getirme ve problemlere gvenilir zm yollar bulma srecidir (Kaptan, 1973:13-14). Bilimsel D K K A T aratrmalar nesnel olmal, doru bilgiye mmkn olduunca yaklaSIRA SZDE mal, baka aratrmaclar tarafndan tekrar edilebilir olmal, basit ve ak olarak ifade edilmeli, inceledii konuyu dier konulardan belirgin ekilde ayrmaldr SIRA SZDE (zkalp, 2007:32-33). Bilimsel aratrmalar ayn zamanda aratrma etiine uymalDNELM dr; aratrmaclar inceledii nesnelere ya da znelere zarar vermemeli, onlar ynlendirmemeli ve aratrma bulgularn bilimsel olmayan amalar iin kullanmamaAMALARIMIZ S ldr (Vander O R U Zanden, 1996:27). Bilimsel aratrmalarda gvenirlik ve geerlik son derece nemlidir. Gvenirlik, bir lK KD K T AAT P mn tekrar tekrar yaplmas sonucunda yine ayn sonularn elde edilmesini, yani lmn kendi iinde tutarl olmasn; geerlik ise lm aracnn konusuna uygun olmasn ifade SIRA SZDE eder. rnein Ebaskl, uzunluu lmek iin geerli bir lm arac deildir ama insan TEL VZYON arln lmek iin geerli bir lm aracdr. Ancak ayn baskle birer dakika aralkAMALARIMIZ larla her ktmzda kilomuzu farkl gsteriyorsa gvenilir bir lm arac deildir. Bilimsel aratrmalarn hem gvenilir hem de geerli olmas gerekir.
NTERNET K T A P Bilimsel aratrmann aamalar unlardr:

K D KTK A T P SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Aratrma konusunun seilmesi ve aratrma probleminin belirlenmesi: Aratrmac nce ok genel dzeyde bir aratrma konusu seer, sonTE EVZYON ra daL aratrma konusunu detayl bir aratrma problemi hline getirir. Bu srete aratrmac aratrma konusuyla ilgili nceden yaplm bilimsel almalar okur, zetler ve bir sentez oluturur. Bu sre literatr taramas olarak adlandrlr. Aratrmac, aratrma problemini oluturduktan sonra NTERNET aratrma hipotezlerini gelitirir. Aratrma iin uygun aratrma tipi, yntem ve tekniklerin seilmesi: Aratrmac aratrma problemini ifade ettikten, yani neyi renmek istediini aka ortaya koyduktan sonra bu bilgiye en iyi hangi yolla ulalacana karar vermelidir. Aratrmac, elde etmek istedii bilginin trne gre kefedici, betimleyici ya da aklayc bir aratrma, ilgilendii zaman asndan da kesitsel ya da boylamsal bir aratrma yapabilir. Sosyal bilimlerde aratrmacnn ayn zamanda elde etmek istedii bilgiye nicel yntemle mi nitel yntemle mi daha iyi ulaabileceini saptamas, verilerini hangi veri toplama teknikleriyle toplayacan ve hangi sorular soracan saptamas gerekir. Aratrmann evreninin belirlenmesi ve rneklem seimi: Aratrma problemiyle ilgili olan insanlarn tamam aratrma evrenini oluturur. Ancak ou zaman konuyla ilgili btn insanlardan veri toplamak mmkn olmaz. Aratrmacnn, verilerini kimlerden toplayacana karar vermesi ve uygun rneklem seim tekniklerini kullanarak bir rneklem oluturmas gerekir. Veri toplama: Aratrmac uygun bulduu veri toplama aralar ile (anket, gzlem, grme vb.) rneklemden veri toplar.

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

15
Aratrma probleminin cevaplanmasyla ilgili olan btn insanlara aratrma evreni, bu evrenden seilen ve verilerin toplanaca insanlardan oluan gruba ise rneklem ad verilir.

Veri analizi: Aratrmac verilerini analiz ederek (zmleyerek) aratrma hipotezlerini snar ve aratrma probleminde sorduu soruyu yantlamaya alr. Bulgularn yorumlanmas ve rapor yazm: Aratrmac veri analizini tamamladktan sonra bulgularn yorumlar, mevcut literatrle ilikilendirir ve aratrma raporunu yazar (Lin, 1976:5; Neuman, 2000:11-12).

Bilimlerin Snflandrlmas
ekil 1.1

Matematik Matematik Bilimler Mantk Bilim Doa Bilimleri (Fen Bilimleri) Pozitif Bilimler Sosyal Bilimler

Bilimlerin Snflandrlmas

Bilimleri, en temel dzeyde matematik bilimler ve pozitif bilimler eklinde ikiye ayrmak mmkndr. Matematik bilimler, matematik ve mantktan oluur. Matematik gzlenebilir ve nesnel bir bilimdir nk matematik kavramlarn hareket noktas gzlemdir ve simgeledikleri varlklar da soyut olsalar da nesnel gerekliklerdir (Sencer ve Sencer 1978:6). Ancak matematik bilimlerde say ve biim gibi temel kavramlar hakkndaki bilgi gzleme dayansa da bu kavramlar arasndaki ilikiler baz n kabullere dayanr. rnein izginin birbirini kesmesiyle oluan gen kavram, gzlemlere dayanarak gelitirilmitir, ama genin i alarnn toplamnn 180 derece olmas gerektii, gzlemle ilikisi olmayan bir kabuldr. Oysa pozitif bilimlerde genellemeler matematik bilimlerindeki gibi kabullerle deil, tek tek durumlarn gzlemi sonucunda oluturulur. rnein suyun 100 derecede kaynad ya da havadan daha ar bir cismin yksek bir yerden brakldnda decei gibi genellemeler, nceden yaplan kabuller deildir (Sencer ve Sencer, 1978:57). Matematik karmlar tekrarlayc karmlardr, yeni bir ey sylemeden ayn bilgiyi yinelerler, bu adan matematik karmlar totolojiktir. Matematik bilimlerin ikinci tr olarak kabul edilen mantk, belirli ncllerden kalkarak yaplacak karmlarn geerlik ve doruluk koullarn gsteren bir bilimdir ve matematik gibi mantk nermeleri de totolojiktir. zetle matematik bilimler karmlar yaparken gerekte yeni bilgiler retmeyen, bir takm n kabullere dayanarak genel bilgilerden zel bilgiler treten bilgiler sistemidir. Matematik bilgilerimize kesinlik, mantk ise tutarllk kazandrr. Bu nedenle matematik de mantk da hem kendi balarna bilimdirler, hem de dier bilimlerin nicelletirme, bilgi tretme veya karm yapma iin kullandklar aralardr (Sencer ve Sencer, 1978:17). Pozitif bilimler ise gzlenebilir ve deneysel bir konuya sahip olan ve bu konularda karm yapabilen, ortaya yeni bilgiler koyan, yenilik yaratc olan bilimlerdir. Btn pozitif bilimlerin ortak zellii, olgularn gzlemlenmesiyle genellemelere ulamalardr. Matematik bilimlerde karmlar snrldr nk ayn kabullere dayanarak yaplan tekrarlayc karmlardr, oysa pozitif bilimlerde karm olanaklar snrszdr ve bu sayede bilgi hacmi giderek artar (Sencer ve Sencer, 1978:17). Pozitif bilimlerle pozitif olmayan bilimler arasndaki fark, olanla olmas

Antik Yunanda matematik, astronomi ve mzii de ierirdi ve mathematica kelimesi renilen-bilinen ey anlamma gelirdi.

16

Sosyolojiye Giri

gereken arasndaki farktr, Pozitif bilim olmas gerekeni deil; olan inceleyen bilimdir (Kaptan, 1973:6). Pozitif bilimler de kendi ilerinde doa bilimleri ve sosyal bilimler olmak zere ikiye ayrlrlar. Doa bilimleri, astronomi, fizik, kimya, biyoloji gibi canl-cansz maddeleri ve maddi olaylar konu alan bilimlerdir. Sosyal bilimler ise sosyoloji, antropoloji, psikoloji, ekonomi, siyaset bilimi gibi insanlar arasndaki ilikileri ve toplumsal dnyay konu alan bilimlerdir. Sosyal bilimleri daha iyi anlayabilmek iin doa bilimleriyle sosyal bilimler arasndaki farkllklara ksaca deinelim.

Doa Bilimleri ve Sosyal Bilimler

nsanlar incelemek, fiziksel olaylar gzlemekten farkldr. Doadaki nesnelerin aksine insanlar kendilerinin farkndadr ve anlaml ve amal davranlarda bulunurlar. Bir biyolog, inceledii bakteriye ilikin bir zellii rahata snflandrabilir, oysa bir sosyologun bir lm intihar olarak snflandrmas bu kadar kolay deildir. Sosyologun bir snflama yapabilmesi iin bireyin lrken ne yapma niyetinde olduunu bilmesi gerekir.

Bilim deyince insanlarn aklna hemen laboratuvarlarda mikroskoplar ya da deney tpleriyle alan beyaz nlkl bilim insanlar gelir. Bunun nedeni bilimin genellikle biyoloji, fizik, kimya gibi doa bilimlerini artrmasdr. Oysa konular doa olaylar deil, toplumsal olgular olsa da bilimsel aratrmalarn ilkelerine ve aamalarna uygun olan almalar bilimsel nitelik tarlar. Bununla birlikte, sosyal bilimlerle doa bilimleri arasnda baz nemli farkllklar da mevcuttur: Doa bilimlerinde dnceleri test etmek ve kantlamak iin deney yaplabilir ve laboratuvar koullarnda sonucu etkileyecek dier faktrler kontrol altnda tutularak dorudan bamsz deikenin baml deiken zerindeki etkisine odaklanlabilir. Sosyal bilimlerin ise konusu insandr ve insanlarn deneye katlmama haklar vardr. Ayrca sosyal bilimlerde laboratuvar ortamnn yaratlmas, insanlarn doal davranmamalarna neden olarak geree ulamay engelleyebilir. Bu nedenle sosyal bilimciler insanlar yapay laboratuvar ortamnda deil, doal durumlarnda incelemek isterler (Browne, 1998:4). Doa bilimlerinde deney yaplabilmesi, gelecekte ayn koullar sz konusu olduunda ne olacana dair kesin tahminlerin yaplabilmesini salar. rnein deneyle iki farkl kimyasaln belirli bir sda patladn gzlemleyen bilim insan, ayn koullar altnda bu kimyasallarn yine patlamaya yol aacan tahmin edebilir. Dier taraftan sosyal bilimlerin konusunu oluturan toplum, birey ve grup ilikileri karmak bir etkileim iinde olduu ve insanlarn zgr iradeleriyle karar deitirme olaslklar sz konusu olduu iin sosyal bilimlerde tahminde bulunmak doa bilimlerinde olduu kadar kolay deildir. Ayrca toplumsal yaamdaki bir takm dzenlilikler ortaya konabilirse de sosyal bilimlerdeki yasalar doa bilimlerindeki kadar kesin olamaz, nk toplumsal olaylar insan davranlaryla srekli deitirilebilirler, insanlar nceden ortaya konmu dzenliliklere ya da yasalara aykr davranma iradesine sahiptir (Browne, 1998:4). Doa bilimlerinde bilim insan, inceledii nesnelere mdahalede bulunamaz ve onlar etkileyemez. rnein bir biyologun mikroskopla inceledii organizmay etkilemesi sz konusu deildir. Buna ek olarak, doa bilimciler inceledikleri nesneleri aratrmaya katlmaya veya ibirlii yapmaya ikna etmek zorunda deildirler. Sosyal bilimlerde ise aratrmaclar inceledikleri toplumun yesidirler ve inceledikleri insanlar etkileme ve onlardan etkilenme olaslklar vardr. Bu nedenle sosyal bilimlerde nesnel olmak doa bilimlerinde olduundan daha zordur. Sosyal bilimciler aratrma srecinde veri toplayacaklar insanlar aratrmaya katlmaya ikna etmek zorundadrlar. nsanlar aratrmaya katlmak istemeyebilecekleri gibi eksik bilgi verebilir ya da yalan syleyebilirler (Browne, 1998:4).

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

17

Doa bilimleri doal olaylar teker teker ele alp aralarndaki neden sonu ilikisini inceleyebilir. Sosyal bilimciler ise hangi olguyu incelerlerse incelesinler, toplumsal dnyay bir btn olarak ele almak zorundadrlar nk toplum yaps karmaktr ve neden sonu ilikilerini etkileyen ok sayda faktr vardr (Williams, 1999:64). Doa bilimlerinde lm yapmak sosyal bilimlerden daha kolaydr nk doal objeler nicelik olarak llebilir durumdadrlar; arlk, uzunluk, younluk, hacim gibi llerle ifade edilebilirler. Sosyal bilimlerde lm yapmak doa bilimlerine gre daha zordur nk insanlarn davranlarn, alglarn ya da tutumlarn lmek iin standart ller yoktur (Williams, 1999:64). rnein bir grubun ne derece muhafazakar olduunun nasl llecei sorusu bal bana bir problemdir. Aralarndaki bu farkllklar, sosyal bilimlerin yntemi hakknda eitli tartmalara yol am, sosyal bilimlerin doa bilimlerinin kulland yntemi kullanabileceini savunanlar olduu gibi, kullanamayacan da ileri srenler olmutur. Doa bilimlerinin de sosyal bilimlerle ayn yntemi kullanabilecei dncesi, natralizm olarak adlandrlan felsefi ilkeye dayanr. Pozitivist yaklamn yakndan ilikili olduu Natralizm, sosyal bilimlerde insanlarn nesnel ve doal bir dzene sahip olduklar ve toplumsal dnyann fiziksel dnyadan doduu grdr. Buna dayanarak doa bilimlerinde kullanlan yntemleri uygun bir ekilde uyarlayarak toplumsal dnyay da bu yntemlerle inceleyebileceimiz ileri srlr (Williams, 1999:61). Bu gre kar kan baz dnrler, toplumsal dnyann fiziksel dnyay incelerken kullanlan yntemle incelenemeyeceini savunmulardr. rnein Alman filozof Dilthey, sosyal bilimlerin olgular arasnda neden sonu ilikilerini aklamaya alan doa bilimleriyle ayn yntemi kullanmamas gerektiini, anlama (verstehen) yntemini kullanmas gerektiini savunmutur. Diltheye gre toplumsal yaam, insan aklnn sonucudur ve tek bir anlama deil, insanlarn (znelerin) znel olarak sahip olduklar ve deiebilen eitli anlamlara sahiptir. Buna dayanarak sosyal bilimlerin toplumsal dnyay aklayamayaca ya da toplumsal dnya hakknda tahminde bulunamayaca, ancak toplumsal gereklii farkl ekillerde tanmlayabilecei ileri srlmtr (Kincaid 1996:4-6; Williams 1999:51).

SOSYOLOJK ARATIRMALARDA YNTEM VE SIRA SZDE TEKNKLER Sosyal Bilimlerde Temel Yaklamlar
Sosyal bilimlerde Pozitivist, Yorumlayc ve Eletirel yaklam olmak zere temel yaklam vardr. Bu yaklam dnyaya farkl bak alarn, yani toplumsal S O R U gerekliin farkl gzlenme, llme ve anlalma biimlerini yanstr. Aralarnda nemli farkllklar olmakla birlikte, sosyal bilimlerdeki temel yaklamn D KKAT hepsi empirik, sistematik ve teoriktir. Hepsi empiriktir nk hepsi grnt, ses, davran veya durum gibi insan eylemlerinin gzlemlenebilir gerekliini inceler, aratrmalar hiSIRA SZDE bir zaman sadece akl yrtmeye dayal deildir. Hepsi sistematiktir nk hepsi geliigzel, yarm yamalak almalar reddeder ve titiz ve dikkatli almalar ierir. Hepsi teoriktir nk teorinin doas ve amac her yaklam iin farkl olsa da AMALARIMIZ hibiri toplumsal yaamn kaos ve dzensizlikten olutuunu dnmez, hepsi aklamann veya anlamann mmkn olduunu savunur.
K T A P
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

18
Hipotetik tmdengelim yolunu kullanarak belirli bir teorik yap iinde gelitirilmi hipotezleri snayan ve insan davranna ilikin tahminlerde bulunmay salayacak genel yasalar ortaya koymay amalayan sosyal bilim yaklamna pozitivist sosyal bilim ad verilir (Neuman, 2000:516). Kkleri her ikisi de Fransz olan Auguste Comte ve Emile Durkheima uzanan Pozitivist yaklam, toplumsal dnyann doalfiziksel dnyadan farkl olmadn, bu nedenle toplumsal dnyay incelemek iin de doa bilimlerinde kullanlan yntem ve tekniklerin uygulanmas gerektiini savunur. Pozitivizmde bilimselliin temeli, ne srlen hipotezlerin gzlem ve deneyle snanmasdr, tek bir bilimsel yntem vardr, btn bilimler bu yntemi kullanr. Yorumlayc yaklamda sosyal bilimcinin toplumsal eylemleri soyut olarak aklayabilmesi iin ncelikle davranta bulunan bireyin o eyleme ne anlam verdiini anlamas ve yorumlamas gerekir. Kkleri Alman filozof Dilthey ve Alman sosyolog Max Webere uzanan Yorumlayc yaklam, 19. yzylda ortaya kan bir anlam teorisi olan ve felsefe, sanat tarihi, dilbilim ve edebi eletiriler gibi birok alanda kullanlan hermeneutik teorisini temel alr. Hermeneutik ismi, Yunan mitolojisindeki Hermesten tretilmitir, Hermesin grevi Tanrlarn isteklerini lmllere iletmek, aradaki iletiimi salamak ve anlalamayan anlalr hale getirmektir (Neuman, 2000:70).

Sosyolojiye Giri

Pozitivist yaklam, bilimin sadece tek bir mant olduunu ve bir entelektel etkinliin ancak bu manta uyduu takdirde bilim olarak kabul edilebileceini ileri srer. Baka bir deyile, sadece tek bir bilimsel yntem vardr, btn bilimler bu yntemi kullanr, sadece konular deiiktir. Pozitivizm, gerekliin insanlardan bamsz olarak var olduunu savunur. Nasl yerekimi yasas insan etkinliine, davranna bal deilse ve insanlar onu kefetmeden nce de vardysa, toplumsal yasalar da insan etkinliinden bamsz olarak var olurlar ve kefedilmeyi beklerler. Bu nedenle Pozitivist yaklam, sosyal bilimlerde doa bilimlerinde uygulanan yntemin kullanlmasn, doa bilimlerinde nasl doal olgulara ilikin genel geer yasalar ortaya konmaya allyorsa, sosyal bilimlerde de insan etkinliklerini tahmin etmeye yarayacak genel geer toplumsal yasalarn ortaya konmaya allmas gerektiini savunur. Pozitivist yaklama gre sosyal bilimin amac genel yasalar ortaya koyabilmek iin toplumsal olgular arasnda insanlardan bamsz olarak var olan nedensellik ilikilerini aklamaktr ve bu amaca ulamak iin doa bilimlerindeki deney ve gzlem gibi teknikler kullanlmaldr (Neuman, 2000:66-70). Pozitivist yaklam, yorumlayc ve eletirel yaklam tarafndan eitli alardan eletirilmitir. Yorumlayc yaklam tarafndan temel olarak insanlar arasndaki ilikileri saylara indirgemekle, insanlar iin anlaml olmayan soyut forml ve yasalar peinde komakla, toplumsal balam nemsememekle, deer yarglarndan tamamen arnmak mmkn olmad hlde nesnellik iddiasnda olmakla ve toplumla ilgili genellemeler yapmak mmkn olmad hlde genellemeler yapmakla eletirilmitir. Eletirel yaklam tarafndan ise mevcut toplumsal dzeni srdrmek ve savunmakla ve insanlarn hissetme ve dnme becerilerini dikkate almamakla eletirilmitir (Neuman, 2000:70-81). Yorumlayc yaklam, doal gerekliklerle toplumsal gerekliklerin ayn yntemle incelenemeyeceini savunur, nk doal dnya insan etkileiminden bamsz olarak var olduu hlde, toplumsal dnya toplumsal ve kltrel ilikilerle, insanlarn anlaml ve amal eylemleri ile kurulmutur ve kurulmaktadr. Baka bir deyile toplumsal gerekler sabit, duraan deildirler, srekli olarak kurulmaya devam etmektedirler, inalar srmektedir. Ayrca belirli bir kltrel sistemin kendine zg kurallar olabilir ama her kltrel sistemin anlam yaratma sreci farkl olaca iin bu kurallar dier kltrel sistemlerde geerli olmayabilir. Bu nedenlerle bu yaklama gre doa bilimlerindeki gibi genel geer toplumsal yasalara ulalamaz ve aratrmalar pozitivist yaklamdaki gibi genelleme amac tamaz. Sosyal bilimlerin amac nedensellik ilikilerini aklamak deil, insanlarn anlam nasl rettiklerini kefetmek, toplumsal yaam ve toplumsal eylemi anlamak ve yorumlamaktr. Nihai olarak Yorumlayc yaklamda da soyut bir aklama yaplr, ancak bu aklamann yaplabilmesi iin ncelikle toplumsal eylemin arkasnda yatan nedenlerin anlalmas ve yorumlanmas gerekir. Anlam, iinde olutuu toplumsal balamdan ayr olarak anlalamayaca iin Yorumlayc yaklam, konularn pozitivist yaklamdaki gibi dardan incelemez, bu olgulara anlam veren insanlarn gznden grmeye, yani sosyal olgulara ieriden bakmaya alr. Yorumlayc yaklam temel olarak toplumsal olaylar aklamada bireylerin bilgileri ve etkileimleri dnda ileyen nesnel sreleri gz ard etmekle, fazla znel ve greceli olmakla eletirilmitir (Neuman, 2000: 70-82). Pozitivist veSIRA SZDE yaklamn ayn konuyu nasl ele alacaklarna ilikin bir rnek Yorumlayc vermeye alnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

19
Kkleri Karl Marxa ve Sigmund Freuda dayanan Eletirel Yaklama gre toplumsal ilikilerin altnda yatan atma ve elikilerin zeri rtldr, sosyal bilim gereklerin zerindeki bu rtleri kaldrmaya ve toplumsal gerekliin aslnda ne olduunu gstermeye alr (Neuman, 2000:76). Sosyal bilimlerdeki yaklamlar, teorik yaklamlarla kartrlmamaldr. Bilimsel yaklamlarn her birinin altnda eitli teorik yaklamlar bulunur, rnein levselcilik Pozitivist yaklama, Sembolik Etkileimcilik Yorumlayc Yaklama, Marksizm de Eletirel Yaklama dayanr.

Eletirel Yaklam, pozitivist yaklamn da yorumlayc yaklamn da baz zelliklerini tar. Pozitivizm gibi toplumsal gerekliin darda kefedilmeyi bekleyen bir gereklik olduunu dnr, ama pozitivizmden farkl olarak toplumsal gerekliin sosyal, politik, kltrel ve benzeri faktrler tarafndan ekillendirildiini savunur. Eletirel yaklama gre toplumsal gereklik zaman iinde deiir, onu sadece yzeysel grnne bakarak anlamak mmkn deildir. Bu yaklam toplumdaki deiim ve atma zerinde, zellikle de toplumsal ilikilerin rgtlenme tarzndaki atmalar ya da elikiler zerinde durur. Bu atma ve deiim her zaman gzlenebilir durumda deildir, toplumsal dnya illzyonlar, mitler ve toplumsal gereklerin arptlmasyla dolu olabilir. Toplumsal gereklerin ilk anda gzlemlenebilen grnr yzeyinin altnda derin yaplar ve mekanizmalar vardr. Yzeydeki toplumsal gerekliin yaratt iliki ve olaylar, gzlemlenemeyen bu mekanizmalarn ileyiinden kaynaklanmaktadr. Bu yaklama gre sosyal bilimin amac, toplumsal ilikileri eletirmek ve dntrmektir. Bu dnm, grnrdeki sosyal ilikilerin altnda yatan mekanizmalar ortaya koymakla ve bylece zellikle gsz olan insanlara, yaadklar dnyay deitirebilecek gc vermekle gerekleecektir (Neuman, 2000:75-79).

Pozitivist Yaklam Toplumsal gereklik Toplumsal gereklik, fiziksel gereklikler gibi bireylerin znellikleri dnda var olan ve kefedilmeyi bekleyen dzenliliklerdir. Aratrmann amac, insanlarn tahminde bulunmalar ve olaylar kontrol altna alabilmeleri iin doal ve toplumsal yasalar kefetmektir. yi bir bulgu, dier bilim adamlar tarafndan tekrarlanabilecek olan doru gzlemlere dayanan bulgudur. nsanlar zgr iradeleriyle deil, rasyonel olarak hareket ederler ve davranlar d gler tarafndan ekillendirilirler. Bilim deerlerden bamszdr, bilim insanlar deer, dnce ve inanlardan bamsz ve nesnel olmaldr.

Yorumlayc Yaklam Toplumsal gereklik, ancak insanlar tarafndan deneyimlenip anlamlandrldnda var olan, byk lde insanlarn alglad gibi olan gerekliklerdir. Aratrmann amac, toplumsal eylemi anlamak ve tanmlamak, insanlarn doal yaam ortamlarnda olgular nasl anlamlandrdklarn ortaya koymaktr. yi bir bulgu, mevcut ve srekli deien toplumsal ilikilerin balamna oturan bir bulgudur.

Eletirel Yaklam Toplumsal gereklik, olaylarn altnda yatan yaplar tarafndan yaratlan ve ynetilen atmalardr ve gizlidir, bireyler tarafndan ilk bakta aka grlmez. Aratrmann amac, toplumsal ilikileri eletirmek, dntrmek ve dnyay deitirmektir. yi bir bulgu, illzyonlar aa karan bulgudur.

Tablo 1.1 Pozitivist, Yorumlayc ve Eletirel Yaklamlarn Karlatrlmas Kaynak: Neuman, 2000:85ten zetlenerek uyarlanmtr.

Aratrmann amac

nsan doasna ilikin anlay ve nesnellik

nsanlar anlam yaratan ve kendi dnyalarn srekli olarak anlamlandran toplumsal varlklardr. Deerler toplumsal yaamn btnleik bir parasdrlar, bilim insanlarnn deerlerden soyutlanmalar mmkn deildir. Hibir grubun deerleri yanl deildir, sadece farkldr.

nsanlar illzyon ve smr tarafndan tuzaa drlm, gereklememi de olsa potansiyele sahip olan yaratc varlklardr. Bilim insanlarnn deerleri olmaldr, baz deer pozisyonlar doru, bazlar yanltr.

20

Sosyolojiye Giri

SIRA SZDE

SIRA SZDE Yaklam, yntem ve teknik kavramlarn karlatrnz.

DNELM
Feminist aratrmalarn amac, cinsiyet ve iktidar S O R U ilikilerinin toplumsal yaamn her alannn iine ilemi olduunu gstermek, D K K bilimde baskn toplumsal A T olan erkek ynelimli bak asn dzeltmek ve SIRA SZDE kadnlarn sesini duyurmaktr.

AMALARIMIZ

Modernizm, Aydnlanma K T A P dneminde ortaya kan temel inan, deer ve varsaymlar ifade eder ve gelecek hakknda iyimserdir. TELEVZYON Bilime, teknolojiye, ilerlemeye inanr ve gvenir. Gerek, gzellik ve ahlak gibi konularda birok insann zerinde NTERNET uzlaabilecei standartlar olduunu ileri srer. Postmodernizm ise gelecek hakknda ktmserdir, tarihin belirli bir doru zerinde ilerlediine inanmaz ve gelime anlayn reddeder. Srekli ve hzla deien, blnm, kaos iinde ve karmak bir toplumsal dnya anlayna sahiptir.

Sosyal bilimlerdeki temel yaklama ek olarak, zellikle 1980lerden beri DNELM yaygnlamaya balayan Feminist ve Postmodern Yaklamn da zerinde durmak gerekir. Feminist yaklam, feminist teorilere dayanan ve feminist bilince sahip S O R U olan aratrmaclar tarafndan benimsenen yaklamdr. Feminist aratrmalarn amac cinsiyet ve iktidar ilikilerinin toplumsal yaamn her alannn iine ilemi olduunu gstermek ve ataerkil toplumsal yap iinde gsz olan kadnlar gDKKAT lendirmektir. Feminizm, Pozitivizmi erkek egemen bak asn yanstt iin eletirir. Toplumda baskn olan ataerkil kltrel deer ve inanlar ve erkek aratrmaSIRA SZDE clarn ounlukta olmasnn bir sonucu olarak feminist olmayan aratrmalarn ounun cinsiyeti olduunu, bu aratrmalarn erkeklerin deneyimlerini btn insanlara genellediini, erkeklerin sorunlarna odaklandn ve cinsiyete dayal rolAMALARIMIZ leri kabul ettiini ileri srer. rnein feminist olmayan bir aratrmac bir aileyi incelediinde erkek dzenli bir i bulamyorsa ailede isizlik sorunu olduunu syleyecek, ancak Tailedeki kadn dzenli bir i bulamyorsa bu durum ayn derecede K A P nemli bir aile problemi olarak grlmeyecektir. Feminist yaklam bu durumun dzeltilebilmesi iin aratrmaclarn nesnel olmamas gerektiini savunur. Aratrmaclarn kadn bak asndan bakmas ve kiisel ve toplumsal deiimi salayaTELEV ZYON bilmek iin eylem ynelimli olmas gerektiini vurgular (Neuman, 2000: 82-83). Felsefi olarak varoluulua, nihilizme ve anarizme ve Hiedegger, Nietzsche, Sartre ve Wittgensteinn dncelerine dayanan Postmodern yaklam, sosyal biN limlerle sanatT E R Nda edebiyat arasnda bir fark grmez. Aratrmalarn betimlemekya E T ten baka bir ilevi olamayacan ve btn betimlemelerin de birbiriyle ayn deere sahip olduunu syler. Bilim insannn yapt betimleme, bilim insan olmayanlarn yapt betimlemelerden daha geerli ya da daha deerli deildir. Postmodern yaklam sosyal teori de dahil olmak zere btn rgtl inan sistemlerini ve btn ideolojileri reddeder. Sadece iinde bulunduumuz yer ve zamann geerli olduunu savunur ve bu nedenle gemii ya da baka yerleri incelemeyi reddeder. Yaamn ok karmak olduunu ve hzl bir ekilde deitiini, bu nedenle de nedenselliin incelenemeyeceini savunur (Neuman, 2000:83-84).

Sosyal Bilimlerde Kullanlan Aratrma Yntem ve Teknikleri

Sosyal bilimlerde, pozitivist ve yorumlayc yaklama dayanan iki temel aratrma yntemi vardr.

Nicel Aratrma Yntem ve Teknikleri

Toplumsal dnyay incelemek iin doa bilimlerinde kullanlan yntemlerin kullanlmas gerektiini savunan Pozitivist yaklama dayanan aratrma yntemi nicel yntemdir. Nicel yntemle yrtlen aratrmalar tmdengelim ilkesi dorultusunda teori ve hipotezlerle balar, kavramlar kesin olarak llebilir deikenler hline getirilir, veri toplama aralar ayrntl olarak belirlenir ve veriler kesin lmlerle toplanr. Toplanan veriler istatistiksel yntemlerle analiz edilir ve deikenler arasndaki ilikiler ortaya konarak aratrmann balangcnda ne srlm olan hipotezler snanr. Veri toplama aralar, baka aratrmaclar tarafndan da aratr-

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

21
Nicel yntemle yrtlen aratrmalar, aratrmann banda oluturulmu olan hipotezleri snamak amacyla geni apl rneklemlerden nicel veriler toplayan, bu verileri istatistiksel olarak zmleyen ve bulgularn genelleme amac tayan aratrmalardr.

mann tekrarlanabilmesini salayacak ekilde standarttr. Aratrma bulgular arlkl olarak istatistiksel tablo ve grafiklerle sunulur. Nicel aratrma yntemiyle yrtlen aratrmalarda aratrmaclar nesneldir ve aratrma bulgularn aratrma evrenine genelleme amac tadklar iin geni apl ve temsili rneklem gruplaryla alrlar. Bu aratrmalarn amac, saysal olarak llebilen verilerin istatistiksel zmlemeleri araclyla sosyal olgular arasndaki neden sonu ilikilerini ortaya koyarak toplumsal dzenin kanunlarn kefetmektir (Walliman 2006: 36-52; Neuman 2000:65-70, 123). Nicel aratrmalarda kullanlan veri toplama teknikleri yaplandrlm (denetimli) gzlem, anket, yaplandrlm (denetimli) grme, deney, yar-deney ve surveydir. Yaplandrlm (denetimli) gzlem, aratrmacnn rneklemi gzlemlerken neyin, nerede, ne kadar sre gzlemleneceini, nelere dikkat edilmesi gerektiini ve gzlemlerin nasl kaydedileceini belirten gzlem izelgelerinin kulland, bylece bilgi toplama yolunun denetim altnda tutulduu gzlemdir. Anket, nceden hazrlanm olan sorularn cevaplayclara posta ile gnderilmesini, veya telefonla, internet zerinden ya da yz yze sorulmasn ieren bir veri toplama tekniidir. Anketlerde sorularn yazl olduu forma soru kad veya anket formu ad verilir. Yaplandrlm grme, aratrmacnn nceden belirlenmi olan ve standart bir grme formunda yazl bulunan sorular, rneklemdeki bireylere yz yze sorduu veri toplama tekniidir. Deney, nceden belirlenen hipotezlerin snanmas amacyla, deikenler arasndaki ilikilerin d faktrlerin tamamen kontrol altna alnd bir ortamda incelenmesidir. Deneylerde zellikleri birbiriyle ayn olan bir deney grubu, bir de kontrol grubu bulunur. Deney grubu bamsz deikenin etkisine tabi tutulur ve ortaya kan sonular kaydedilir. Kontrol grubuna ise hibir mdahalede bulunulmaz. Deney grubundan elde edilen sonular, kontrol grubunun sonular ile karlatrlr ve aradaki fark incelenir. Bylece deneyde kullanlan bamsz deikenin neden olduu sonular ortaya konmaya allr. Yar-Deney, deney gibi hipotez snamay amalayan ama d faktrlerin tamamen kontrol edilmedii ortamlarda yaplan almalardr. Yar-deneylerde, kontrol grubu aratrmac tarafndan deneyin balangcnda oluturulmaz. Deney grubundaki sonular gzlendikten sonra deney grubuna benzer zellikler gsteren ama laboratuvar ortam dnda bulunan bir grup seilir ve deSIRA SZDE ney grubunun sonular bu grupla karlatrlr (Robson, 2000: 46-47). Survey, aratrma evrenini temsil edecek bir rnekleme (temsili rneklem) sahip olan, standart veri toplama aralar kullanan ve verilerin sistemli bir DNELM ekilde topland ve verilerin birden ok veri toplama teknii ile topland aratrmalardr. Bu nedenle survey bir veri toplama tekniinden ok bir S O R U aratrma deseni olarak kabul edilir (De Vaus, 1990: 3).
DKKAT Bu tekniklerin kendi aralarnda farkllklar olmakla birlikte, nicel aratrmalarda kullanlan veri toplama aralarnn hepsi standartlatrlm veri toplama aralardr.

Anket tekniinde sorulacak sorular kapal ulu, ak ulu ya da hem kapal hem de ak ulu olabilir. Kapal ulu soru, cevap klarnn nceden belirlendii ve veri toplanacak bireylerin bu klardan birini semesinin istendii sorulardr. Ak ulu sorular ise sadece soru cmlesinin yer ald, cevabn tamamen veri toplanacak olan bireye brakld sorulardr. Deneyin amac, belirli sonularn sadece bamsz deikenin etkisiyle meydana geldiini, bu bamsz deikenin etkisi ortadan kaldrldnda ayn sonularn ortaya kmadn gstermektir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

22

Sosyolojiye Giri

Nitel Aratrma Yntem ve Teknikleri

Toplumsal eylemlerin ancak anlalp yorumlandktan sonra soyut olarak aklanabileceini savunan Yorumlayc yaklama dayanan aratrma yntemi, nitel yntemdir. Nitel aratrma ynteminin uyguland aratrmalarda sosyal olgular iinde bulunduklar sosyal balam iinde deerlendirilir, olgular arasndaki nedensel ilikileri aklamak yerine sosyal eylemin arkasndaki nedenleri, sosyal aktrlerin bak alarn anlamak ve yorumlamak amalanr. Baka bir deyile nitel aratrmalarn amac, insanlarn doal ortamlarnda anlam ve sosyal gereklii nasl oluturduklarn anlamak, sosyal olgular derinlemesine ve ayrntl bir ekilde betimlemek ve sosyal olgu ve olaylar ve aralarndaki karmak ilikiyi kendi balam iinde yorumlamaktr. Bu nedenle nitel aratrmalar hipotezle balamaz. Aratrma problemi, nicel yntemdeki kadar kesin bir ekilde oluturulmaz. Tmevarm ilkesi dorultusunda aratrmac verilerini toplar ve toplad veriler nda aratrma problemini yeniden gzden geirebilir. Yorumlayc yaklama gre btn, paralarn toplamndan daha fazlasn ifade ettii ve toplumsal gereklik deikenlere indirgenemeyecek kadar karmak olarak grld iin nitel aratrmalarda kavramlar, nicel yntemdeki gibi llebilir deikenlere indirgenmezler, deikenler yerine temalar, motifler, snflandrmalar kullanlr ve sosyal olgular paralara ayrlarak deil, btnl iinde incelenirler. Nitel yntem aratrma konusu olan sosyal olguyu rneklemdeki bireylerin gznden grerek anlamay gerektirdii iin aratrmaclarn rneklemdeki kiilerle yakn bir etkileime girmesini gerektirir. Bu nedenle standartlatrlm veri toplama aralar kullanlmaz, veri toplama arac, aratrmacnn kendisi ve kurduu etkileimdir. Bu nedenle de veri toplama sreci zgndr ve baka aratrmaclar tarafndan tekrarlanmayaSIRA SZDE uygun deildir. Nitel yntemin uyguland aratrmalar bulgular genelleme ve toplumsal olgular hakknda tahminde bulunma amac tamazlar, bu nedenle de veriler Mtemsili olmayan ve nicel aratrmalardakilere oranla daha kD NEL k olan rneklem gruplarndan toplanr. Toplanan veriler nicel yntemde olduu gibi saysallatrlmaz, detaylln, derinliini ve eitliliini gsterecek ekilS O R U de sunulur (Yldrm ve imek, 2008: 39-48; Neuman, 2000:123).
DKKAT Sosyal olgularn karlkl etkileim iinde, deiken, eitli, karmak ve belirsiz olduunu, bu nedenle aralarndaki ilikiyi tam olarak belirlemenin mmkn olmadn savunan YorumlaycSIRA SZDE dayanan nitel aratrmalar bu nedenle nedensellik ilikisine nem yaklama vermez, tahmin ve genelleme amac tamaz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Odak grup grmesi, bireysel grmelerde elde NTERNET edilemeyecek, sadece grup etkileimi sonucunda ortaya kacak verileri elde etmek iin kullanlr.

AMALARIMIZ Nitel aratrmalarda veriler derinlemesine grme, odak grup grmesi, yaplandrlmam (denetimsiz) gzlem, yar-yaplandrlm gzlem, yaam yks, szl tarih, rnek olay incelemesi, dokman incelemesi gibi yollarla toplanr. NiK T A P tel aratrmalarda kullanlan veri toplama aralar standartlatrlmam aralardr. Derinlemesine grme, rneklemdeki kiilerin aratrma problemiyle ilgili dnce, gr ve deneyimleriyle ilgili bilgi toplanmak istendiinde kulT E L E az sayda insanla grlp ok ayrntl ve derinlemesine bilgi elde lanlan, V Z Y O N edilmeye allan ve standart bir grme formunun kullanlmad bir veri toplama tekniidir. Odak grup grmesi, aratrmac tarafndan belirli kriterlere gre seileNTERNET rek, nceden belirlenmi bir konuyu tartmak zere bir araya gelmi olan bir grup insanla yaplan ve standartlatrlm veri toplama aralarnn kullanlmad grmelerdir.

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

23

Yaplandrlmam (denetimsiz) gzlem, gzlem izelgesi gibi standart bir veri toplama aracnn kullanlmad gzlemdir. Yaplandrlmam gzlem, katlmc ve katlmsz olmak zere ikiye ayrlr. Aratrmacnn alt konuyla ilgili kltrn iine girip gzlemledii grubun bir paras olmaya alt gzlem katlmc gzlem olarak, aratrmacnn gzlemledii grubun bir yesi hline gelmedii, aratrmac kiiliini koruduu ve gzlem konusunu dardan gzlemledii gzlem teknii ise katlmsz gzlem olarak adlandrlr. Yar-yaplandrlm gzlem, nceki almalarda ortaya kan davranlarn tekrarlanp tekrarlanmadn gzlemeye ynelik olan, genellikle bir gzlem formunun kullanld gzlemdir (Yldrm ve imek 2005:172). Yaam yks, bir aratrma probleminin taycs olan bireylerin bir birim olarak ele alnmas ve yaam srelerinin ince ayrntlarna inilerek ilgilenilen olgu ya da olayn somut bir ierik ve bir rnek olay zerinde aratrlmasdr (Sencer ve Sencer, 1978:248). rnek olay incelemesi (Vaka almas), sosyal olgu ya da olayn kendi balam iinde, eitli veri toplama teknikleriyle bilgi toplanarak empirik ve btncl olarak incelenmesidir. rnek olay almalarnda nicel ya da nitel veri toplama teknikleri kullanlabilir, ama derinlemesine inceleme yapmay SIRA SZDE ierdii iin genellikle nitel veri toplama tekniklerinden yararlanlr (Walliman, 2006:45-46). Dokman incelemesi, aratrma konusu hakknda bilgi N E L kitaplar, gaD ieren M zete ve dergiler, raporlar, kaytlar, yazmalar, ynergeler, tutanaklar, gnlkler, hatratlar, zel mektuplar gibi yazl materyallerin uygun zmleme S O R U teknikleriyle zmlenmesidir (Yldrm ve imek, 2005:188-189). Nicel yntemle yrtlen aratrmalar tmdengelim ilkesi dorultusunda K A T ve hipotezD K teori lerle balar ve toplanan verilerin istatistiksel analizleri yardmyla aratrmann banda oluturulan hipotezleri snarlar. Nitel aratrmalarda ise aratrma hipotezle balamaz, SIRA SZDE tmevarm ilkesi dorultusunda alandan elde edilen verilerin zmlenmesinden sonra hipotez ve teori gelitirilir.
AMALARIMIZ SIRA SZDE Nicel ve nitel yntemlerin gl ve zayf ynlerinin neler olduunu dnnz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

SIRA SZDE K T A P DNELM T ES E VR ZU O N LO Y

Yntemsel oulculuk

Nicel ve nitel aratrma yntemlerinin bir arada kullanlp kullanlamayacana ilikin iki farkl gr vardr. Birinci gre gre farkl yaklamlara dayandklar ve O nicel T E L E VR Y bu yaklamlarn dayandklar felsefi varsaymlar farkl olduuS iinZU O N ve nitel aratrma yntemleri bir arada kullanlamaz. kinci gr ise nicel ve nitel aratrma yntemlerini, bilgi toplamann iki farkl yolu olarak grr ve btnletirilebileD KKAT ceklerini savunur. Bu gre yntemsel oulculuk ad verilir. Yntemsel oulcuNTERNET luu benimseyen aratrmaclar ncelikli olarak bu yntemlerden birini benimseSIRA SZDE yebilir, bununla birlikte bulgularn desteklemek ya da yorumlarn glendirmek iin dier yntemin veri toplama tekniklerini de kullanabilirler. Yntemsel oulculua gre bir yntemle yaplm aratrmalarn sonularnn doruluunu dier AMALARIMIZ yntemle kontrol etmek iin nicel ve nitel yntemleri ibirlii iinde kullanlabilir. Nitel aratrmalar, nicel aratrmalarda ortaya konan nedensel ilikilerin anlalmasn salayabilir, ayrca nicel aratrmalarla snanmak zere nitel aratrmalarla hiK T A P potezler gelitirilebilir (Bryman, 1988:4-5; Haralambos vd., 1995: 856).
TELEVZYON

K T A P DNELM

DKKAT

NTERNET SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

24

Sosyolojiye Giri

Sosyoloji Aratrmalarnda Sorulan Soru Trleri

Kullanlan yntem ne olursa olsun, sosyologlar aratrmalarnda eitli sorular sorar ve bu sorular cevaplamaya alrlar. Sosyologlarn aratrmalarnda sorduklar sorular olgusal sorular, karlatrma sorular, gelitirme sorular ve teorik sorular olarak snflandrlabilir. Olgusal sorular (ya da deneysel sorular) olarak adlandrlan sorular rnein internet kullanclarnn eitim dzeyi nedir?, kyden kente g eden ailelerin kente uyum salama srecinde en sk grlen problemler nelerdir? gibi sorular olabilir. Ancak olgusal sorularla bu durumun sadece bu topluma zg sra d bir durum mu yoksa baka toplumlarda da grlen olaan bir durum mu olduu konusunda bilgi elde etmek mmkn deildir. Bu gibi bilgiler edinmek iin sosyologlar rnein Trkiyedeki internet kullanclar ile Fransadaki internet kullanclarnn eitim dzeyleri ne kadar farkldr? gibi karlatrmal sorular sorarlar. Ancak bu sorular da sadece iinde bulunduumuz aa ilikin bilgiler salar, bu toplumlarn bugnleri ile gemileri arasndaki farkllklar ortaya koymazlar. Bu farkll ortaya koymak isteyen sosyologlar, rnein Trkiyede nfusun eitim dzeyi son 60 yl iinde nasl bir deiiklik gstermitir? ya da lk hastaneler nasl ortaya km ve nasl imdiki hllerine dnmlerdir? gibi geliimsel sorular sorarlar. Olgusal incelemeler, verilerin toplanp birtakm eylerin nasl meydana geldiini aklamaya alan aratrmalardr ama sosyologlar iin veri toplamak yeterli deildir. Olgularn ne anlama geldiini anlamak iin de sosyologlar teorik sorular sorarlar (Giddens, 2008:111-112).
Tablo 1.2 Sosyologlarn Sorduklar Soru Tipleri Kaynak: Giddens, A. (2008) Sosyoloji. stanbul: Krmz Yaynlar. Sf: 112

Olgusal Soru

Ne oldu?

1980lerden beri ngilterede okullarda kzlar olanlardan daha baarl eitimsel sonulara ulamaktalar. Bu kresel bir olgu muydu yoksa sadece ngilterede ya da ngilterenin belirli bir blgesinde mi oldu? Kzlarn eitimsel baarlarnn zaman iindeki rntleri nelerdir? Okullarda kzlar neden daha iyi bir performans gsteriyorlar? Bu deimeyi aklamak iin hangi etkenlere bakmalyz?

Karlatrma Sorusu

Bu her yerde oldu mu?

Geliimsel Soru

Bu zaman iinde tekrarland m? Bu olgunun altnda yatan nedir?

Teorik Soru

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

25

zet
A M A

Sosyolojik bak asnn ne olduunu aklamak. Sosyolojik bak as, olgu ve olaylar kendi kiisel deneyimlerimize veya saduyumuza dayanarak deil, sosyolojinin bulgular nda deerlendirmek, gnlk yaammzda anladmz ya da bildiimizi zannettiimiz eyleri yeniden incelemek, toplumsal koullarn bireylerin yaamlarn nasl etkilediini ve belirlediini grmek, bireysel sorunlarn ardndaki toplumsal nedenleri, yani zel olann iinde genel olan grmek demektir. Sosyolojiyi tanmlamak ve sosyolojinin temel kavramlarn sralamak. Sosyoloji, geleneksel toplumdan modern topluma dnm anlamaya ynelik abalardan domu olan, toplumlarn yaplarn ve deiimlerini anlamaya alan, toplumu, toplumsal etkileimi, bireyle toplum arasndaki ilikiyi, toplumsal kurumlarn yaplarn ve birbirleriyle ilikilerini bilimsel olarak inceleyen bir sosyal bilimdir. Sosyolojinin temel kavramlarndan balcalar iinde toplum, toplumsal davran, toplumsal olgu (toplumsal gereklik), toplumsal yap, toplumsal kurum, toplumsal deime, grup, benlik, stat, toplumsal rol, deer, norm ve toplumsallama saylabilir. Bir bilim olarak sosyolojinin nasl ortaya ktn zetlemek ve sosyolojiyi dier sosyal bilim disiplinleriyle karlatrmak. 18. yzyl sonlarndan itibaren Fransz htilali ve Endstri Devriminin etkisiyle yaanan byk toplumsal dnmler, dnemin dnrlerinin toplumun yaps, deiimi ve geleceiyle ilgili nemli sorular sormalarna neden olmu ve toplumla ilgili sorulara doa bilimlerinin kulland yntemleri kullanarak cevap bulma abalar, bir pozitif bilim olarak sosyolojinin domasn salamtr. Psikoloji, bireysel davran inceledii ve analiz birimi olarak bireyi ele ald iin, antropoloji sadece kltr zerinde durduu ve genellikle uzak ve gemi toplumlar inceledii iin, ekonomi ve siyaset sadece birer toplumsal kurumu inceledikleri iin, tarih ise olgularn sadece belirli bir dnemdeki halini inceledii iin sosyolojiden farkldr. Bununla birlikte sosyoloji dier disiplinlerden, dier disiplinler de sosyolojiden faydalanrlar.

A M A

A M A

Bilim ve yntem kavramlarn tanmlamak ve bilmsel aratrmann aamalarn zetlemek. Bilim, gzlenebilir ve deneysel bir konusu olan, dorudan ve sistematik yoldan elde edilen ve empirik kantlar temel alan bilgi ve bu bilgiyi retme sistemidir. Bilimsel yntem, bilimsel bilgiye ulamak iin bilimsel prosedrn ve kurallarn uygulanmasdr. Bilimsel aratrmann aamalar aratrma konusunun seilmesi ve aratrma probleminin belirlenmesi, aratrma iin uygun aratrma tipi, yntem ve tekniklerin seilmesi, aratrmann evreninin belirlenmesi ve rneklem seimi, veri toplama, veri analizi, bulgularn yorumlanmas ve rapor yazmdr. Doa bilimleri ile sosyal bilimleri karlatrmak. Doa bilimlerinde d koullarn kontrol edilebilecei laboratuvar ortamnda inceleme ve deney yapmak, konularyla ilgili genellemelerde ve tahminlerde bulunmak, karmak ve deiken toplumsal olaylar ve kendi iradesi olan insanlar inceleyen sosyal bilimlerde olduundan daha kolaydr. Doa yasalarnn toplumsal yasalardan daha kesin olmas, doa bilimlerinde incelenen nesnelerin sosyal bilimlerdeki gibi etkilenme olaslklarnn olmamas ve doa bilimlerinde lm yapmann sosyal bilimlerden daha kolay olmas da aralarndaki temel farkllklardandr. Sosyal bilimlerde kullanlan temel yaklamlar karlatrmak. Pozitivist yaklam, toplumsal gerekliklerin fiziksel gereklikler gibi insan etkileiminden bamsz olarak var olduunu, bu nedenle dardan gzlemlenerek incelenebileceini ve bilimin deerlerden bamsz olduunu, toplumsal dnyann fiziksel dnyadan farkl olmadn, bu nedenle toplumsal dnyay incelemek iin de doa bilimlerinde kullanlan yntem ve tekniklerin uygulanmas gerektiini savunur. Pozitivist yaklama gre sosyal bilimin amac toplumsal olgular arasnda insanlardan bamsz olarak var olan nedensellik ilikilerini aklamaktr ve bu amaca ulamak iin doa bilimlerindeki deney ve gzlem gibi teknikler kullanlmaldr. Yorumlayc yaklam, doal gerekliklerle toplumsal gerek-

A M A

A M A

A M A

26

Sosyolojiye Giri

liklerin ayn yntemle incelenemeyeceini savunur, nk doal dnya insan etkileiminden bamsz olarak var olduu halde, toplumsal dnyann insanlarn anlaml ve amal eylemleri ile kurulduunu, toplumsal gereklerin sabit ve duraan olmadklarn ileri srer. Bu nedenlerle doa bilimlerindeki gibi genel geer toplumsal yasalara ulalamayacan savunur ve genelleme amac tamaz. Bu yaklama gre sosyal bilimlerin amac aklamaya ynelik nedensellik ilikilerini ortaya koymaya deil, insanlarn anlam nasl rettiklerini kefetmek, toplumsal yaam ve toplumsal eylemi anlamak ve yorumlamaktr. Eletirel Yaklam, Pozitivist ve Yorumlayc yaklam eletirir ve ikisinin de baz zelliklerini tar. Bu yaklama gre toplumsal ilikilerin altnda ilk anda grnmeyen, rtl olan atma ve elikiler vardr ve mevcut sosyal gereklik bu atmalarn sonucu olarak ortaya kmaktadr. Sosyal bilimin amac, toplumsal gerekliin altndaki mekanizmalar, atma ve elikileri ortaya koymak, bylece toplumsal ilikileri eletirmek ve dntrmektir. Feminist aratrmalarn amac, cinsiyet ve iktidar ilikilerinin toplumsal yaamn her alannn iine ilemi olduunu gstermek, toplumsal bilimde baskn olan erkek ynelimli bak asn dzeltmek ve kadnlarn sesini duyurmaktr. Postmodern yaklam, bilimi sanattan ya da edebiyattan ayr grmez, sosyal teori de dahil olmak zere btn rgtl inan sistemlerini, btn ideolojileri reddeder ve nedenselliin incelenemeyeceini savunur.

A M A

Sosyal bilimlerde kullanlan aratrma yntem ve tekniklerini zetlemek. Pozitivist yaklama dayanan nicel aratrma yntemi, sosyal olgular arasndaki neden sonu ilikilerini ortaya koyarak sosyal yaam dzenleyen kanunlar aklamaya alan aratrmalarda kullanlan yntemdir. Bu yntemin uyguland aratrmalar tmdengelim ilkesi dorultusunda hipotezlerle balar, verileri saysallatrr, istatistiksel yntemlerle zmler ve deikenler arasndaki ilikileri ortaya koyarak hipotezleri snarlar. Bulgularn aratrma evrenine genellemek ve sosyal olgular tahmin etmek amacn tadklar iin geni apl rneklem gruplaryla alrlar. Nitel aratrmalarda tmevarm ilkesi benimsenir, aratrma hipotezle balamaz, alandan elde edilen verilerin zmlenmesinden sonra hipotez ve teori gelitirilir. Nicel aratrmalarda veriler, yaplandrlm grme, deney, yar-deney ve anket gibi standartlatrlm veri toplama aralar ile toplanr. Nitel aratrma yntemi, sosyal olgular iinde bulunduklar sosyal balam iinde deerlendiren, sosyal aktrlerin bak alarnn anlalmasn ve yorumlanmasn ieren yntemdir. Nitel aratrmalar bulgularn genelleme ve sosyal olgular tahmin etme amac tamaz ve nispeten kk rneklem gruplarndan veri toplarlar. Nitel aratrmalarda veriler yaplandrlmam grme, odak grup grmesi, yaplandrlmam (katlmc veya katlmsz) ve yar-yaplandrlm gzlem, yaam yks, rnek olay ve dokman incelemesi gibi veri toplama yntemleriyle elde edilir ve standartlatrlm veri toplama aralar kullanlmaz.

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

27

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, sosyolojik dnmenin bireye salayaca kazanmlardan biri deildir? a. Kiisel sorunlarn arkasndaki toplumsal sorunlar grebilme b. Dnyann imdi olduundan daha farkl bir dnya olabileceini grme c. Bildiimizi zannettiimiz eyleri yeniden inceleme d. Kesin olduu iddia edilen grleri zmleme ve sorgulama alkanl kazanma e. Sahip olduumuz bilgileri dzelterek kesin dorular renme 2. Toplumu oluturan temel gruplardan ve toplumsal kurumlardan meydana gelen kalc, srekli ve rgtl ilikilere ne ad verilir? a. Toplumsal rol b. Stat c. Toplumsal yap d. Toplum e. Toplumsal davran 3. Bir davrann toplumsal davran olarak kabul edilebilmesi iin aadakilerden hangisinin gereklemesi gerekir? a. En az kii tarafndan yaplmas b. Bakalarnn davranlarna ynelik olarak yaplmas c. Toplum tarafndan onaylanmas d. Bireyin toplumsal rollerine uygun olmas e. Bir sefere zg olmamas, srekli tekrarlanmas 4. Toplumsallama ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Doumla balar ve lene dek srer. b. Benliin gelimesini salar. c. Kltrn nesilden nesle aktarlmasn salar. d. Bireyin yesi olduu toplumun kltr, norm ve deerleri renmesi srecidir. e. Toplumsallamann gereklememesi birey asndan byk problemler yaratmaz. 5. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Deerler, davranlarmz yarglarken ve hayattaki amacmz seerken bavurduumuz standartlardr. b. Farkl toplumlarn deerleri birbirlerinden farkl olabilir. c. Normlar, belirli durumlarda insanlarn nasl davranmalar gerektii konusunda yaptrm olan beklentilerdir. d. Vatanseverlik bir deer, stiklal Mar alnrken ayaa kalkmak ise bir normdur. e. Yaptrmlar hafif olan halk yordamlar norm deildir. 6. Aadaki tanmlardan hangisi bilim kavramna ait deildir? a. Bilim, sistemli ve organize edilmi bilgiler btn ve teknik yntemdir. b. Bilim hem bir dnme yntemi, hem de bir bilgi edinme yoludur. c. ster gzlenebilsin ister gzlenemesin, btn doal ve toplumsal olgular bilimin konusunu oluturur. d. Bilimin amac, doruluu ispatlanm ilikileri genellemeler, yasalar ve teoriler haline getirerek gelecekle ilgili karmlarda, tahminlerde bulunmaktr. e. Bilim hem bilgiyi reten sistemin hem de bu sistemin rettii bilginin addr. 7. Aadaki tanmlardan hangisi yanltr? a. Teori, bilgiyi nasl biriktireceimizi ve nasl anlamlandracamz gsteren, gzlemlenebilir bir olgunun nedenlerini aklamaya ynelik birbiriyle iliki kavramlar sistemidir. b. Aratrmada incelediimiz deikenler arasnda olduunu varsaydmz ilikiye ilikin snanabilir ifadeler hipotez olarak adlandrlr. c. Doru olduu kabul edilen ve snanmak iin oluturulmayan yarg ve genellemeler varsaym olarak adlandrlr. d. ki ya da daha ok kavram arasndaki iliki hakkndaki yargy ifade eden cmlelere nerme ad verilir. e. Nedensel ilikilerde neden olan deiken baml deiken olarak adlandrlr.

28

Sosyolojiye Giri

8. Aadakilerden hangisi doa bilimleri ile sosyal bilimler arasndaki temel farkllklardan biri deildir? a. Doa bilimleri doal olgular hakknda daha kesin tahminlerde bulunabilir ama sosyal bilimlerde sosyal olgular ve insan davran hakknda kesin tahminlerde bulunmak daha zordur. b. Sosyal bilimlerde lm yapmak doa bilimlerinden daha kolaydr nk mikroskop, teleskop gibi aygtlar kullanmadan gzlem yaplabilir. c. Doa bilimlerinde kesin doa yasalar varken, toplumsal olaylar insan davranlaryla srekli deitirilebilecekleri iin sosyal bilimlerde yasalar doa bilimlerindeki kadar kesin deildir. d. Doa bilimlerinde bilim insan, inceledii nesnelere mdahalede bulunamaz ve onlar etkileyemez ama sosyal bilimlerde aratrmaclarn aratrma konusu olan insanlar etkileme ihtimalleri vardr. e. Doa bilimlerinde nesnel olmak, sosyal bilimlerde nesnel olmaktan daha kolaydr. 9. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Pozitivist yaklam, toplumsal olgularn doal olgular gibi ele alnp incelenebileceini savunur. b. Yorumlayc yaklam, nedensel aklamay deil, derinlemesine betimlemeyi, anlamay ve yorumlamay amalar. c. Eletirel yaklam, toplumsal ilikileri eletirmeyi ve dntrmeyi amalar. d. Feminist yaklam, toplumsal ilikilerdeki cinsiyeti iktidar yapsn dntrmeyi amalar. e. Postmodern yaklam ada toplum hakknda bilgi toplayarak toplumsal ilerlemenin gerekleebilmesi iin yeni ideolojiler gelitirmeyi amalar. 10. Aadakilerden hangisi sosyolojik aratrmalarda sorulan soru trlerinden biri deildir? a. Geliimsel sorular b. Olgusal sorular c. Teorik sorular d. Karlatrmal sorular e. Odaklama sorular

Yaamn inden
Fiziin, kimyann, astronominin ilgilendii konular, sradan insanlarn gnlk deneyimleri erevesine girmez ve ancak milyonlarca dolarlk zel aletlerle, radyo teleskoplarla, elektron mikroskoplaryla gzlemlenebilir. Bu nedenle bu bilimlerin konular bilim dalnn ve bilim insanlarnn tekelindeki mlkler gibidir, onlar ancak bilim adamlar grebilir ve inceleyebilirler, bu konularda uzman olmayan insanlar bu alanlardaki bilim insanlarnn verdii eitim olmadan bu konularda herhangi bir fikir sahibi olamaz ve bir kanya varamazlar. Bu nedenle de bu bilimlerde bilim insanlarnn uzman olmayan insanlarn grleriyle, kamuoyuyla ya da saduyuyla yarmalar gerekmez. Sosyolojinin alma alannda ise radyo teleskoplar ya da elektron mikroskoplar gibi aralar kullanlmaz. Sosyolojik bulgular, sradan insanlarn gnlk yaamlarnda yaadklar deneyimlerden salanr. Doal olarak sosyolojinin inceledii olay ve olgular, sosyolojik olarak ele alnmadan nce zaten herkes tarafndan yaanmtr ve herkes sosyolojinin konusuyla, yani gnlk yaamlarndaki deneyimleri hakknda saduyuya dayal bir bilgiye sahiptir. rnein aile, din, istihdam, akrabalk ve komuluk ilikileri gibi eitli konularda herkesin deneyimleri vardr. Bu nedenle sosyolojinin fizik, kimya, biyoloji gibi bilimlerden farkl olarak konusu zerinde tekelci bir hkimiyeti yoktur. Saduyu, hayatmzdaki gnlk ilerimizi yrtmek iin yararlandmz, sistematik olmayan, zengin ama dank ve balantlar belirsiz olan bilgidir. Baka bir deyile saduyu, herkesin hayat hakknda sahip olduu ham bilgidir (Bauman, 2004:16-20). Eer sosyoloji gnlk yaammzda yaadklarmzla, insan deneyimleriyle ilgileniyorsa, sosyolojiyi herkesin kulland gndelik hayata ilikin bilgiden, yani saduyudan ayran ey nedir? Saduyu ile sosyolojinin insan deneyimlerini ele allar arasndaki fark, konuyu ele al biiminden ve bak asndan kaynaklanr. Bu farkllklar drt balkta zetlemek mmkndr: Sistemli gzlemlere dayanma ve sorumlu konuma: Sosyoloji, empirik bir bilimdir. Bu, sonularn sistematik gzlemlerin sonucuna dayanmas gerektii anlamna gelir. Sosyologlar aratrma yaparken eitli yntemler kullansalar da sosyolojinin empirik bir zemine sahip olmas, sosyolojik bulgular saduyudan ayrr (Anderson, 2006:7). Sosyoloji, saduyudan farkl olarak, bilimin bir vasf olduu kabul edilen sorumlu ko-

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

29

numa kurallarna uyar. Bu, sosyologlarn kendi inanlarndan kaynaklanan fikirleri bilimsel bulgular olarak gstermekten saknmalar anlamna gelir. Sosyologlar, bilim insanl mesleinin gerei olarak itenlikle savunduklar fikirler olsa bile bunlar bilimsel bulgular gibi gstermez ve snanmam, tahmin niteliindeki nermelerle kantlanm bulgular birbirinden ayrmaya byk zen gsterirler (Bauman, 2004:21). Yarg oluturmak iin materyalin karld alann bykl: Sosyolog olmayan insanlar, kendi yaam dnyalarnda yaptklar eylere, sahip olduklar amalara ve karlatklar insanlara dayanarak yargda bulunurlar. Ancak yalnzca kiisel yaammza, kiisel deneyimlerimize dayanan yarglar byk ihtimalle ksmi ve tek yanl yarglar olacaktr. Bu ksmilik ve tek yanllk ancak sosyolojinin yapt gibi, kiisel hayat deneyimlerinin dier insanlarn deneyimleriyle bir araya getirilmesi ve karlatrlmasyla zlebilir. Bylece bireysel hayat hikyeleri ile sosyal (toplumsal) sreler arasnda var olan sk ba grlebilir. Sosyolojik dnmeyen bireyler bu ban farknda olmayabilir ve bu ba denetleyemezler (Bauman, 2004:21-22). nsan gerekliine anlam verme biimi: nsanlar yaadklarnn, yaptklarnn, dnyada olup bitenlerin bireylerin bilinli eylemleri, istek ve amalar sonucunda meydana geldiini dnrler. Holarna giden olaylarn arkasnda birilerinin iyi niyetinin, holanmadklar olaylarn arkasnda da kt birilerinin kt niyetinin yattn dnrler. Sosyologlar, dnyay byle kiiselletirilmi bir ekilde alglamazlar ve gzlemlerini bireysel failler ve eylemler yerine insanlar arasndaki bamllk alarna dayandrrlar (Bauman, 2004:22-24). Sosyoloji, yaamlarmzdaki olaylarn byk lde tarihsel ve toplumsal gler ve ilikiler tarafndan belirlendiini gsterir (Giddens, 2008:38). oumuz dnyay kendi yaadmz ekliyle grrz, sosyoloji ise bizim neden olduumuz gibi olduumuz ve neden davrandmz gibi davrandmz hakknda ok daha geni bir bak asn benimsememiz gerektiini ortaya koyar. Doal, iyi, doru ve kanlmaz olarak gr-

dklerimizin doal, iyi, doru ve kanlmaz olmayabileceini gsterir (Giddens, 2008:38). Bildik olan bilmedikletirme: Gndelik hayatmzda hareketlerimizin ou allagelmi ve tekdze hareketlerdir. Bu hareketleri sorgulama ya da zmleme gerei duymayz. Bu nedenle saduyumuzu da sorgulamayz. nsanlar her eyin ve herkesin her zamanki gibi olduunu kabul ettikleri srece sorulacak hibir soru yoktur. Alkanlklardan kaynaklanan bu ainalk, sorgulaycln, eletirinin, deiimin ve yenilik araynn nnde bir engeldir. Sosyoloji bu engeli aarak gnlk yaam masaya yatrr, bildik gibi grnen konular inceleyerek, sorgulayarak, eletirerek bilmedikletirir. Bunu kk bir ykyle aklayalm: Krkayak, krk ayann hepsini rahata kullanarak yry yapyormu. Karsna kan bir arkada, ne kadar dikkatlisin demi, her zaman yrmeye nc ayanla balyorsun, hibir zaman yirmi birinci ayandan nce sekizinciyi ya da otuz altncdan nce yirmi drdncy atmyorsun. Bunu duyan krkayak, yle mi, hi farknda deildim demi ve hangi ayan hangi srayla attna dikkat etmeye alrken bir adm bile atamaz hale gelmi ve dengesini kaybedip dm. Kiplingin yazd bu ykde z bilin kazanan krkayak gibi, gndelik yaamdaki rutini bozmak, yaptmz ama farknda olmadmz davranlar sorgulamak herkesin houna gitmeyebilir. nsanlar imdiye kadar bildikleri ve gurur duyduklar bir takm eylerin sorgulanmas, bazen de deerini kaybetmesi nedeniyle zlebilir ya da kzabilirler. Ancak bilmedikletirmenin nemli faydalar vardr. Bunu yaayan birey artk hayatn daha bilinli ve daha zgr yaayacaktr (Bauman, 2004:24-25). Sosyoloji, sosyoloji rencilerinin ufkunu geniletir, gzlem becerilerini keskinletirir ve analitik becerilerini glendirir (Vander Zanden, 1996:xv). Kiisel olmayan bak as sayesinde sosyoloji, olay ve olgular tek bir adan deil, ok boyutlu olarak ele alr. Basit bir rnek vermek gerekirse, sosyolojik dnd-

30

Sosyolojiye Giri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

mzde ay gibi ok basit grnen bir eyi bile eitli alardan ele alp incelemek mmkndr. ay, gndelik hayatmzda ok nemli bir yere sahiptir olan bir iecektir, oumuz gne bir bardak ay imeden balamayz ve gn iinde de defalarca ay ieriz. ayn ne gibi alardan ele alnabileceine bakalm: ay imek, bizim iin simgesel bir anlama sahiptir. Arkadalarnzla ay imek zere bir araya geldiimizi, ya da bir tandnza ay imek iin uradmz dnelim. Burada amacmz aslnda ay imek deil, bir araya gelmek ve konumaktr, bu birliktelik iilen aydan daha nemlidir. Baka bir deyile gndelik toplumsal etkinliklerimizin bir paras olarak ayn simgesel bir deeri vardr. Trkiye, ay tketiminde birok lke arasnda ilk sralarda yer almaktadr. ayn, tarmsal olarak retilmesi, toplanmas, fabrikalarda ilenmesi, paketlenmesi, datm ve pazarlamas asndan hem ulusal ekonomi piyasasnda nemli bir yeri, hem de ithalat ve ihracat ilikileri nedeniyle kresel ilikileri vardr, ksacas ay ekonomik deere sahiptir. Kltrel olarak aya atfedilen deer, eitli toplumlarda farkllk gstermektedir. rnein Japonyada ay, yln hangi zamannda, kime ve neden sunulduuna gre farkl ekillerde sunulmaktadr ve ay trenini gerekletirecek olanlarn uzun sre eitim grmesi gerekmektedir. A.B.D.de ise ay, kolonilerin bamszlk savan balatan protestolar temsil etmektedir. ay baz kltrlerde tedavi edici zellii nedeniyle bir ifa olarak, baz kltrlerde ise keyif verici madde olarak grlmektedir. Yani ay, kltrel deere sahiptir. ay her kltrde veya btn zamanlarda ayn anlama gelmemektedir. rnein gnmzde ay gndelik hayatn nemli bir paras olsa da, Trkiyede ay yirminci yzyla kadar bu derece yaygn olarak iilen bir iecek deildi. Daha nceleri yaygn olarak kahve tketilirken, kinci Dnya Sava srasnda kahve ithalat ve 1970lerin sonlarnda dviz transferi yaplamad iin kahve ithal edilememi ve kahve yerine ay ime alkanl olumu, bugnk yaygn tketimine ancak bu tarihlerden sonra erimitir. Baka bir deyile toplumsal ve ekonomik ilikiler btn zamanlarda ayn ekilde geerli deildir. 1. e 2. c 3. b 4. e 5. e 6. c 7. e 8. b 9. e Yantnz yanl ise Sosyoloji Nedir? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin Temel Kavramlar konusuna baknz. Yantnz yanl ise Bilim ve Yntem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bilim ve Yntem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Doa Bilimleri ve Sosyal Bilimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyal Bilimlerde Temel Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyoloji Aratrmalarnda Sorulan Soru Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

10. e

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sosyal bilimlerin eitli disiplinleri arasndaki farkll bir rnekle incelemek iin, her disiplinin aileyle ilgili bir alma yaparken neye odaklanacana bakalm: Psikologlar insanlarn kiilik geliimlerinin aile iinde nasl gerekletiini, antropologlar, farkl kltrlerde ortaya kan farkl aile yaplarn inceleyebilirler. Siyaset bilimciler belirli bir siyasi kararn aileleri ya da oy verme davranlarn nasl etkiledii ile, ekonomistler ailelerin tketim kalplarn ortaya koymak veya ailelerin tketimini etkileyecek isizlikle ilgilenebilirler. Sosyoloji ise ailelerin iinde bulunduklar toplum tarafndan nasl ekillendirildikleri ve aile yapsnda meydana gelen deiimlerin toplum yapsn nasl etkiledii ile ilgileneceklerdir (Anderson, 2006:4). Sra Sizde 2 Hipotez, aratrmada incelediimiz deikenler arasnda olduunu varsaydmz ilikiye ilikin snanabilir bir ifadedir. Varsaym ise snanmak zere oluturulmayan, nceki almalara ve mevcut kaynaklara dayanlarak doru olduu kabul edilen yarg ve genellemelerdir. rnein Anadolu Blgesi, Trkiyenin corafi olarak en byk blgesidir demek iin aratrmacnn ahsen gidip lmesi gerekmez, bu bilgi nceki kaynaklardan elde edilmitir ve doru olduu varsaylr.

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

31

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sra Sizde 3 Her iki yaklamn da su konusuyla ilgilendiini dnelim. Pozitivist yaklam, sua neden olduunu dnd hipotezler gelitirecek, nicel aratrma yntemiyle bu hipotezleri snayacak ve neden sonu ilikilerini aklayarak sua ilikin genellemelere ulamaya ve toplumsal yasalar ortaya karmaya, bu yasalara dayanarak da su davranyla ilgili tahminlerde bulunmaya alacaktr. Yorumlayc yaklam, nitel aratrma yntemiyle su ileyenleri kendi doal ortamlarnda inceleyecek, suu onlarn gznden grmeye alacak, dier sulularla aralarndaki etkileimleri, ortak dillerini ve davranlarn ayrntl olarak betimleyecek, su ileyen bireylerin sua ne anlam atfettiini, su ileme eyleminin arkasndaki nedenleri anlamaya ve yorumlamaya alacaktr. Dier taraftan eletirel yaklama dayal bir aratrma ise, bu bireylerin su ilemesinin altnda yatan rtk toplumsal mekanizmalar ve atmalar ortaya karmaya alacaktr. Sra Sizde 4 Yaklam, aratrmaclarn kabul ettii paradigmay ve dnya grn yanstr, aratrmaclarn gereklii nasl anladn, aratrmacnn roln ne olarak kabul ettiini, toplumsal aratrmay ne iin, ne amala yaptklarn gsterir. Yntem, aratrmann amalarna, istenen bilgiye ulamak iin izlenen yn veya yoldur. Aratrmaclarn yaklamlar, yntemlerini belirlemede byk lde etkilidir. Teknik ise, aratrmann amalarna ulamak iin kullanlan aralardr. rnein anket, gzlem, grme gibi veri toplama aralar yntem deil, tekniktir. Sra Sizde 5 Nicel yntemin gl yn, genellenebilir sonulara ulaarak toplumda bir btn olarak var olan yap ve desenleri kefetmeyi salamasdr. Zayf ynleri insan davrann sosyal balamndan kopararak insann davranlarn ve yaamn saylara ve soyut formllere indirgemesi, davranlarn arkasndaki nedenlerin anlalmasna olanak vermemesi ve hipotezlerde yer almayan deikenlerin etkisini gzden karmasdr. Nitel yntemin gl yn, insan davrann ve toplumsal deiim srecini kendi balam iinde ve btncl olarak anlamamz salayacak zengin ve ayrntl veriler salamasdr. Zayf ynleri ise fazla znel olmas ve sosyal olgular etkileyen ama bireylerin bilgileri dnda ileyen sreleri gz ard etmesidir. Abercrombie, Nicholas, Hill, Stephen ve Turner, Bryan S. (2006) The Penguin Dictionary of Sociology. Great Britain: Penguin. Anderson, Margaret L. ve Taylor, Howard F. (2006) Sociology: Understanding A Diverse Society. Thomson Wadsworth. Bauman, Zygmunt (2004) Sosyolojik Dnmek. ev: Abdullah Ylmaz. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Bilton, Tony; Bonnett, Kevin; Jones, Pip; Lawson, Tony; Skinner, David; Stanworth, Michelle; Webster, Andrew; Bradbury, Liz; Stanyer, James ve Stephens, Paul (2008). Sosyoloji. eviri Editr: Kemal nal. Ankara: Siyasal Kitabevi. Bottomore, T.B. (1977) Toplumbilim. eviren: nsal Oskay. Ankara:Doan Yaynevi. Bozkurt, Veysel (2006). Deien Dnyada Sosyoloji. Bursa: Ekin Yaynlar. Browne, Ken (1998) An Introduction to Sociology. kinci basm. Cambridge: Polity Press. Bryman, Alan. (1988) Quantity and Quality in Social Research. London: Unwin Hyman. Coser, Lewis A.; Buford, Rhea; Patricia, A. Steffan ve Steven, L. Nock (1983) Introduction to Sociology. New York: Harcourt Brace Jovanovich Inc. De Vaus, D.A. (1990) Surveys in Social Research. 2.Basm. London: Unwin Hyman. Durkheim, Emile (1985) Toplumbilimsel Yntemin Kurallar. eviren: Cemal Bali Akal. stanbul: Kent Basmevi. Giddens, A. (2008) Sociology. stanbul: Krmz Yaynlar. Gke, Birsen (1992) Toplumsal Bilimlerde Aratrma. Ankara: Sava Yaynlar. Haralambos, M., Heald, R.M. ve Martin Holborn. (1995) Sociology: Themes and Perspectives. 4.Basm. Collins Educational. Johnson, Allan, G. (2000) The Blackwell Dictionary of Sociology. Blackwell Publishers. Kaptan, S. (1973) Bilimsel Aratrma ve statistik Teknikleri. Ankara: Tekk Matbaas. Kincaid, H. (1996) Philosophical Foundations of the Social Sciences. Cambridge: Cambridge University Press. Kornblum, William ve Smith, Carolyn D. (2008) Sociology in a Changing World. Sekizinci Basm. Thomson Wadsworth.

32

Sosyolojiye Giri

Lin, Nan (1976) Foundations of Social Research. USA: Mc Graw-Hill. Marshall, Gordon (1999) Sosyoloji Szl; eviren: Osman Akonhay ve Derya Kmrc. stanbul: Bilim ve Sanat Yaynlar. Montuschi, Eleonora (2008) Should We Still Compare the Social Sciences to the Natural Sciences? Sociologica, Say: 3, sf:1-10; http://www.sociologica.mulino.it/journal/articlefulltext/index/Article/Journal:ARTICLE:274, 12.05.09 Neuman, W. Lawrence. (2000) Social Research Methods. 4. Basm. Boston: Allyn and Bacon. zkalp, Enver (2007) Sosyolojiye Giri. 15.Basm. Bursa: Ekin Yaynlar. Robson, Colin. (2000) Real World Research. Oxford: Blackwell. Sencer, Muzaffer ve Sencer, Yakut. (1978) Toplumsal Aratrmalarda Yntembilim. Ankara: TODAE Yayn. Vander Zanden, James W. (1996). Sociology: The Core. Drdnc Basm. New York: MacGraw-Hill. Walliman, Nicholas S.R. (2006) Social Research Methods. Sage Publications Incorporated. Williams, Malcolm. (1999) Science and Social Science : An Introduction. London: Routledge. Yldrm, Ali ve imek, Hasan. (2005) Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri. Ankara: Sekin.

2
Amalarmz

SOSYOLOJYE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra, Sosyolojinin geliimini ve sosyolojide yer alan temel teorik yaklamlar tanmlayabilecek, Temel teorik yaklamlarn sosyolojinin geliimi asndan nemlerini kavrayabilecek, Temel teorik yaklamlar temel farkllklar asndan ayrt edebilecek, Temel teorik yaklamlarn her birinin toplumsal gereklii anlama ve aklama asndan gl ve zayf ynlerini tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Pozitivizm levselcilik Marxizm atma Teorisi Feminizm Sembolik Etkileimcilik Modernizm Postmodernizm

erik Haritas
SOSYOLOJNN GELM KLASK SOSYOLOJ MODERN SOSYOLOJNN GELM FEMNST VE POSTMODERN YAKLAIMLAR

Sosyolojiye Giri

Sosyolojide Temel Yaklamlar

Sosyolojide Temel Yaklamlar

SOSYOLOJNN GELM
Tarihsel sre ierisinde hemen her ada toplum ve toplumsal yaam ile ilgili sosyolojik nitelikte eitli dnceler gelitirilmitir. Ancak toplumsal yaamn sosyoloji ad altnda bamsz bir akademik disiplin erevesinde ele alnmas on dokuzuncu yzyla dayanr. te bu nitede on dokuzuncu yzyldan gnmze sosyoloji biliminin toplumsal yaam analiz etmeye ynelik bamsz bir disiplin olarak geliimine katkda bulunan temel sosyolojik yaklamlar ana zellikleri asndan ksaca ele almaya alacaz.

Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

Saint Simon (1760-1825)
Fransada devrim ncesinde ve sonrasnda yani son derece istikrarsz bir dnemde yaam olan Simonun dncelerine, bu dnemin etkileri damgasn vurmutur. Bu adan Simon Fransz Devrimi sonrasndaki endstri toplumu aamasnda ortaya kan sorunlar analiz etmeye ynelik pozitif bir bilimin gerekliliini savunur ve almalarna bu ynde arlk verir. Simon sanayi toplumu kavramn ilk kullanan kiidir. Simon toplumu evrimci ve pozitivist bir kavramsal erevede ele alr. Buna gre insan toplumlar evrimsel gelime yasasna bal olarak feodal veya askeri toplumlardan sanayi toplumlarna doru bir gelime srecine tabidirler. Simon iin pozitif aama olarak tanmlad sanayi toplum aamas ok nemli bir aama olup retim, teknoloji, bilgi, bilim, i blm, snf yaps ve de siyasal yaps asndan dier aamalardan ayrlmaktadr. Bu aama pozitif bilimin ve sanayinin salad olanaklar sayesinde ncekilerden farkl olacaktr. Simon iin bu pozitif aama tm toplumsal snflarn i birlii ve uyum halinde tek bir kolektif retici snf temelinde rgtlenerek retime katldklar sosyalist nitelikte bir toplum aamasn temsil eder. Simonun almalarnda sz geen sosyalizm temas daha sonra Marxn almalarnda farkl bir erevede ele alnacaktr. Sanayi toplumunun geleceine ve ilerlemeye inanan Simon feodal toplumdan sanayi toplumuna gei aamasnda ortaya kan sosyal problemlerin de sosyal fizik olarak adlandrd pozitif bir bilimin geliimi ile alacan ve bu yeni bilimle toplumun yeni bir yapya kavuturulacan dnyordu. Bu nedenle Simon baz evrelerce ilk sosyolog, ilk sosyalist olarak nitelendirilmektedir (Meri, 1995).

Yntemsel olarak Simon bir dnem birlikte alt Comte gibi toplumsal olgularn doa bilimlerinde kullanlan yntemlerle incelenebileceini savunan pozitivist bir bak asna sahiptir.

36

Sosyolojiye Giri

Bu katklarna ramen Simonun zgn bir sosyoloji gelitiremedii ve ayrca almalarnda hem sosyalist hem de muhafazakr bir bak as sergilemesi nedeniyle sosyoloji tarihinde daima mulk bir konuma sahip olduu ne srlmektedir (Swingewood, 1998, s.54-55, 59).

Auguste Comte (1798-1857)

Auguste Comte tpk Simon gibi toplumu evrimci ve pozitivist bir erevede ele alr. Simon almalar ile sosyoloji biliminin geliimine katkda bulunmu Comte ise sosyoloji kavramn icat etmi ve sosyolojide pozitivist sosyoloji olarak bilinen gelenei kurmutur. Bu nedenle baz evrelerde Comte sosyolojinin kurucusu olarak kabul edilir. Simon gibi o da son derece istikrarsz bir dnem olan Fransz Devrimi sonrasnda yaam ve dolaysyla bu dnemin etkileri dnce sistemine yansmtr. Bundan dolay Comteun almalar ksmen Aydnlanma dnrlerinin almalarna dayanan ksmen de onlara eletirel olan almalar olarak bilinmektedir. Sosyolojide Comte tarafndan gelitirilen pozitivist yaklam toplumsal yaamn doal yaama benzer bir nesnel gereklii olduu ynnde temel bir varsayma dayanr. Bu adan povitivizm doa bilimlerinde kullanlan niceliksel bilgiye dayal bilimsel yntemin sosyal bilimlerde de kullanlabileceini savunur. Bu ynteme gre yalnzca gzlenebilen, llebilen ve snflanabilen olgularn bilimsel bir gereklii vardr ve toplum hakkndaki doru gerekler ancak bilimsel yntemlerle kefedilip analiz edilebilir. Comte fiziksel dnyada olduu gibi (rnein, yer ekimi yasas), toplumsal dnyada da olaylar temellendiren belirli toplumsal yasalar olduuna inanyordu. Bu nedenle doa bilimsel yntemlerle bu yasalarn kefedilebileceine ve topluma daha iyi yn verilebileceini savunuyordu. Bununla birlikte Comte doal gereklik ile toplumsal gereklik arasnda benzerliin yan sra baz farkllklarn da olduunu kabul ediyordu. Bu yzden de toplumsal dnyay aratrmada doa bilimsel yntemin yan sra tarihsel yntemin de kullanlmas gerektiini savunmaktayd. Comte toplumu biyolojik bir organizmadaki sisteme benzetir. Bu bakmdan biyolojideki anatomi ve fizyoloji ayrmna benzer ekilde sosyolojide de istikrarl ilikileri ve sosyal yapy inceleyen toplumsal statik ile toplumsal deimeyi inceleyen toplumsal dinamik ad altnda iki farkl alma alan belirler. Comte toplumsal statii toplumsal dzen ile toplumsal dinamii de toplumsal deime ve ilerleme ile zdeletirir. Bylece Comte sosyolojiyi tarihsel yntem araclyla toplumsal dzenin (statiin) ve toplumsal deimenin (dinamiin) yasalarn kefedip analiz eden bir bilim olarak tanmlam olur. Comteda Simon gibi toplumu evrimci bir bak asndan kavramaya alr. Comte bununla ilgili grlerini Simonun yazlarndan faydalanarak gelitirdii nl hl yasas olarak bilinen evrim teorisinde zetler. Comteun insan toplumlar iin nerdii evrimsel gelime modeline gre insan dncesi ve insan toplumlar temel aamadan geerek ilerlerler. Bu aamalar; a. Teolojik aama: Bu aamada insan dncesi her eyi doast glerle aklamaya alr. b. Metafizik aama: kinci sradaki bu aamada ise insan dncesi sosyal veya fiziksel tm olgu ve olaylar soyut glerle aklamaya alr. c. Pozitif aama: Bu aamada ise insan dncesi nihayet btn olgu ve olaylar bilimsel (evrensel yasalara dayal) olarak aklamaya alr. Comtea gre bu aamada insan dncesi pozitif bilim sayesinde doast ve

En genel tanm ile pozitivizm, sosyal ve fiziksel dnyann gzlem ve deneyle test edilerek inceleneceini ne sren bir yaklamdr. Simon, Comte ve benzeri pozitivistlerin yazlarnda pozitif veya pozitivizm kavram daha ok bilimsel olanla e anlamda kullanlmtr.

Comte toplumsal statii toplumsal dzeni yneten yasalar anlamnda, toplumsal dinamii ise toplumsal deimeyi yneten yasalar anlamnda kavramlatrmtr.

2. nite - Sosyolojide Temel Yaklamlar

37
Comte bilimsel gc asndan sosyolojiyi bilimlerin kraliesi ve gelecein bilimi olarak gryordu.

soyut gleri reddederek gzlemlenebilen olgular arasndaki mevcut ilikileri aa karmaya ve bu ilikileri evrensel yasalar ierisinde sistemletirmeye alr. Comte, Fransz Devrimi rneindeki radikal nitelikteki toplumsal deimelere de kar idi. Ona gre insanlarn dnceleri pozitif ynde gelimedike radikal bir ekilde yukardan dayatlan deimelerle kalc bir ilerleme salanamazd. Comtea gre btn bilim dallarndaki insan bilgisi ayn anda olmasa bile farkl zaman dilimlerinde bu aamadan geerek ilerler. Bu adan sosyolojiyi pozitif aamaya en son giren ve dolaysyla geliimi kendinden nceki btn bilimlere dayanan bilimsel gc yksek bir disiplin olarak gryordu. Comteun bilimler hiyerarisinde hangi bilimlerin pozitif aamaya SIRA SZDE nce, hangilerinin ise sonra girdiklerini ve nedenini aratrarak inceleyiniz.
DNE M Comte pozitivizmin hem doa bilimlerinde hem sosyal bilimlerde Linsanlara byk faydalar salayacana inanyordu. Pozitivizmin nihayetinde bir din hline geS O R lerek geleneksel dinlerin yerini almas gerektiini de savunuyordu. U Comteun pozitivist yaklamnn sosyolojiye nemli bir katks olmutur. Bununla birlikte tarihsel srele ilgili olarak ne srd evrimsel gelime yasas gzDKKAT lem, deney ve test yoluyla elde edilen bilgilerden ok tarih felsefesi niteliinde soyut ve speklatif bilgilere dayal olduu gerekesi ile eletirilere maruz kalmtr SIRA SZDE (Swingewood, 1998, s.66).

SIRA SZDE

DNELM Comte zellikle pozitif (bilimsel) bilgi sayesinde doal ve toplumsal S O R srelerin ngrlerek U

kontrol edebilmesinin ve toplumsal yaamn aklc bir ekilde rgtlenmesinin T DKKA mmkn hale geleceine inanyordu.

SIRA SZDE

Herbert Spencer (1820-1903)

Comteun pozitivizmi ngilterede Spencer tarafndan gelitirilmitir. Spencer organizmac bir toplum modeli benimser. Spencer Darwinin evrim teorisindeki biyolojik organizmann evrimsel geliimiK T A P ne benzeyen bir toplumsal deime teorisi gelitirir. Buna gre toplumsal deime basit homojen toplumlardan karmak heterojen toplumlara doru giden genel bir evrimsel yol izler. Bu evrim srecinde Spencer doal seleksiyonL E V Z Y O N T E sonucunda evresine farkllaarak btnleme yoluyla uyum salayan toplumlarn hayatta kaldn bunu baaramayanlarn ise yok olduunu savunuyordu. Bu adan kimi evrelere gre doal seleksiyonu anlatmada kullanlan uyum NT RNET salayanlar (gller) yaar ifadesini Spencer, Darwinden nceEinsan toplumlar iin kullanmtr. Bu nedenle Spencerin genel yaklam sosyal Darwinizm olarak da adlandrlr. Toplumsal yaamda doal seleksiyona inanan Spencer siyasal adan da serbest piyasa ve rekabet yanls, devlet planlamasna, mdahalesine ve sosyal devlet uygulamalarna ise doal olmadklar gerekesi ile karyd. Spencerin toplumu sistem yaklam erevesinde ele alan sosyolojik analizi kukusuz sonradan gelen sosyoloji teorilerinin geliimine katklar salamtr. Ne var ki doal seleksiyona dayanan grleri toplumsal eitsizliin ve ayrmcln, zellikle de rk sylem ve politikalarn merulatrlmasna adeta ilham kayna olmutur.

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
Spencerin almalarnda pozitivizm toplumsal deimeyi Charles Darwinin K T A P evrim teorisindeki ilkeler erevesinde ele alan evrimci bir sistem yaklam erevesinde gelitirilmitir.

TELEVZYON

NTERNET

Spencera gre toplumsal deime, Darwinci anlamda gl olanlarn ayakta kald ve zayf olanlarn yok olduu tezine, yani doal seleksiyon yasalarna gre ilemektedir.

KLASK SOSYOLOJ
nitenin bu blmnde klasik dnem sosyolojinin, etkileri gnmze kadar gelen, en nemli byk dnr olan Karl Marx, Emile Durkheim ve Max Weberin yaklamlar ksaca ele alnacaktr. Kukusuz bu dnemde sosyolojinin geliimine katkda bulunan birok baka dnr de bulunmaktadr. Ancak Sosyolojinin

38

Sosyolojiye Giri

bu byk dnrnn her biri gnmzde kendi adlar ile anlan ekollerin olumasna yol aan son derece zengin bir sosyolojik dnce sistemini miras olarak brakmlardr. Bu adan sosyolojinin bu byk dnrnn dnce sistemlerinin birok nemli adan gnmz toplumlarn analiz etmeye ynelik sosyolojik teori ve aratrmalar ekillendirmeye devam ettikleri sylenebilir.

Karl Marx (1818-1883)

Pozitivizm ve evrimcilik dnda sosyolojide on dokuzuncu yzylda Karl Marx tarafndan gelitirilen ve tarihsel materyalizm olarak bilinen teorinin nemli bir etkisi olmutur. Marx, grneni deil grnenin ardnda yatan toplumsal dinamikleri aa karmay amalayan eletirel bilim yaklamna yakn bir bilim anlayna sahiptir. Marxn nl Alman filozof Hegelin idealist felsefe gelenei iinde yetitii ancak kendisinin daha sonra bu felsefeyi materyalist bir tarih felsefesine evirdii savunulur. Marxn materyalist tarih felsefesine gre insanlarn varlklarn bilinleri belirlemez aksine toplumsal varlklar bilinlerini belirler.
SIRA SZDE

Materyalizmin neSZDE SIRA olduunu aratrarak inceleyiniz. Her ne kadar Marx materyalist bir tarih anlayna sahipse de kat materyalistD NELM lerden ayrlan nemli bir zellii bulunmaktadr. Ona gre insan yaayabilmek iin ncelikle yiyecek, giyecek, barnacak yer ve benzeri materyal eyler retmek zorundadr. S O R U Marxa gre insan bunu ancak toplumsal emek aracl ile yaAncak pabilen ve bu sayede hem kendini hem de toplumu retebilen sosyal bir varlktr. Bu nedenle tarihsel gelime srecinin anlalabilmesi iin insan yalnzca materyaDKKAT list adan deil toplumsal gerekliin rn ve reticisi olarak tarihsel materyalist adan ele almay gerekli grmtr. Marxn SIRA SZDE tarihsel materyalist yaklamnn diyalektik olarak adlandrlan ve Hegel tarafndan gelitirilen bir dnceye dayand iddia edelir. Ancak Marxn diyalektii Hegel gibi tarihi idealist adan kavramak iin deil materyalist adan kavramak iin AMALARIMIZ kulland savunulur. Bu diyalektik materyalist kavrayta Marx zellikle retim zerinde younlar. Buna gre tarihsel sre ierisinde toplumsal yaamlarn retmek amacyla retim K T A P srecine katlan insanlar arasnda Marxn adna retim ilikileri (mlkiyet ilikileri) dedii baz toplumsal ilikiler geliir. retim ilikileri olduka nemli olup retim aralarna sahip olanlar ve olmaTELEVZYON yanlar eklinde, iki temel ve kart karlara sahip, toplumsal snf ilikileri eklinde belirginleir. Baka bir ifadeyle retim srecine katlan sosyal gruplar arasnda retim ilikilerinden kaynaklanan kar farkllklar ve kar atmalar oluur. NTER ET Bu bakmdanN Marx iin tarihsel sre ierisinde ilkel komnal olarak adlandrd toplum hari btn toplumlar retim aralarna sahip olan ve olmayan iki temel snfa blnm snfl toplumlardr. retim aralarna sahip olan snf bu durumun salad avantajla siyasal ve benzeri g eitlerini de tekelletirerek toplumda gerek ynetici snfa dnr ve g sahibi olmayan dier snf zerinde egemenliini oluturur. Bu nedenle Marx temel toplumsal snflar olarak tanmlad bu iki snf arasndaki ilikileri smrye dayal ve elikili ilikiler olarak tanmlar ve snf atmasn toplumdaki diyalektik deimenin temeli olarak grr. Marx toplum analizinde ayn zamanda alt yap ve st yap eklinde bir ayrma da gider. Bu ayrmda alt yap ekonomik yapdan oluur. st yap ise hukuk, siyaset, din, aile ve ideolojilerden oluur. Ona gre bir toplumu oluturan ekonomik

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P
retim aralarna sahip olmak ya da olmamak eklinde Z O N T E L E V ikiYfarkl biimde ortaya kan toplumsal retim ilikileri Marx iin tarihsel gelimenin anlalmasnda kritik bir neme sahiptir. NTERNET

2. nite - Sosyolojide Temel Yaklamlar

39

alt yap ile st yap arasnda karlkl etkileime dayal ilikiler vardr. Bununla birlikte ekonomik alt yapnn st yap zerinde belirleyici bir etkisi sz konusudur. Snf ilikileri asndan bakldnda alt yapda retim aralarna sahip olan egemen snf st yap ierisinde yer alan siyasal, ideolojik, dinsel ve benzeri nitelikteki yaplar ve dnceleri de kontrol eder. Egemen snf st yaplar kendi gcn merulatrmak ve hkmettii snf bu konuda ikna etmek iin (rnein, fakiri de zengini de tanr yaratt eklinde) kullanr. Marx bu nedenle toplumsal yaamda bireylerin gerekliin asl doas hakknda yanl bilince veya arptlm bir bilince sahip olduklarn dnyordu. Marxta toplumsal deime kendi ifadesiyle farkl retim biimleriyle karakterize edilen diyalektik bir sre izler. Bu diyalektik deime srecine gre toplumsal tarih elikiler tayan bir sretir ve bu bakmdan her retim biimi kendi iinde tad elikiler tarafndan baka bir retim biimine dnr. Marx tarihsel gelime srecinde ortaya kan son elikili retim biimi olarak tanmlad burjuva (veya kapitalist) retim biimine zel bir nem atfeder. yle ki en nl bayapt olarak bilinen Kapital adndan da anlald gibi kapitalizmin analizi ile ilikili bir almadr. Onun iin kapitalizm emek gcnn de (cretli emek eklinde) bir meta olarak alnp-satld metalam ve yabanclam toplumsal ilikilere dayaldr. Tm snfl toplumlarda olduu gibi kapitalizmde de retim aralarna sahip olan bir egemen snf (burjuvazi veya kapitalist snf) ile retim aralarndan yoksun olan bir snf (proleterya veya ii snf) bulunmaktadr. retim aralarndan yoksun olan ii snf emek gcn satmak zorundadr. Ancak Marxa gre kapitalizmde iiler btn zenginliklerin reticileri olduklar halde emek glerinin karln tam alamamakta kapitalist snf ise bunun karlnda krna kr katmaktadr. Bu nedenle Marx kapitalizmde elikilerin daha da artmas sonucunda snfsz bir toplum aamas olan sosyalizmin geleceine inanyordu. Marxn tarihi farkl retim biimlerinin ve retim ilikilerinin geliim tarihi olarak ele alan tarihsel materyalist yaklam sosyoloji biliminin geliimine son derece nemli bir katk salamtr. Ancak baz evrelerde Marx tarihin materyalist adan kavrannda ekonomik faktrlere ar derecede nem atfettii gerekesi ile youn eletirilere maruz kalmtr. te yandan elikilerle dolu son snfl toplum aamas olarak niteledii kapitalizmin sonunun bir trl gelmemesinin de konuyla ilgili gnmze kadar ulaan tartmalarn olumasna yol at ne srlmektedir.

Emile Durkheim (1858-1917)

Durkheim almalarnda sosyolojinin bir bilim dal olarak snrlarnn neler olduu ve kapsamna giren olgularn hangi yntemle incelemesi gerektii konusuna, kendisinden nce gelen sosyologlardan ok daha fazla arlk vermitir. Bu nedenle, Durkheim sosyolojinin en nemli kurucularndan birisi olarak kabul edilir. Durkheim toplumu bir btn oluturmak amacyla farkl ilevler stlenmi paralardan oluan biyolojik bir organizmaya benzetir. Bu adan da toplumun onu oluturan bireylere indirgenemeyecek nitelikte bamsz bir gereklii olduunu dnr. Durkheim almalarnda toplumun bireylerden bamsz bir gereklii olduunu savunmakla kalmaz ayrca bireylerin stnde (yani bireylerden daha nemli) ve zerinde bir gereklii olduunu da savunur. Toplumun bireyler zerinde kolektif nitelikteki toplumsal olgular (gereklikler) aracl ile yaptrm gcne sahip olduunu vurgular. Ona gre kolektif nitelikleri ve bireylerin dnda gereklikleri olan toplumsal olgular bireyler zerinde baskc ve snrlandrc bir gce de sahiplerdir. Bu nedenle toplumsal olgular sosyolojinin alma nesnesi olarak tanmlar.
Durkheim ilevselci (fonksiyonalist) olarak adlandrlan bir toplum modeli benimsemi ve bu adan modern sosyolojinin en nemli yaklamlarndan yapsal ilevselciliin geliiminde nemli bir rol oynamtr. Durkheim toplumsal olgular kolektif bilin temelinde ortak ekilde hareket etme, dnme ve hissetme biimleri olarak tanmlamakta ve bireysel bilinlere indirgenemeyeceklerini savunmaktayd.

40
Durkheim kolektif bilinci toplum yelerinin ortalama ortak inan ve duygular olarak tanmlar (Aron, 1994,s.227).

Sosyolojiye Giri

Bir toplumda ar veya yetersiz dzeyde btnleme intihara yol aabilir. Benzer ekilde bir toplumda ar veya yetersiz dzenleme de intihara yol aabilir.

Durkheim iin toplumsal olgularn toplumun srekliliinin salanmas asndan nemli ilevleri bulunmaktadr. Bu bakmdan bir toplumda belirli bir dzeyi amamak kaydyla su ve ceza dahi toplumsal olarak kabul edilebilir davranlarn snrnn belirlenmesi asndan ilevsel olgulardr. Yntemsel adan Durkheim toplumsal olgularn fiziksel nesneler gibi bir gereklikleri olduunu ve bu nedenle nesneler gibi ele almalar gerektiini savunur (Durkheim, 1985). Bu adan Durkheim toplumsal yaamn incelenmesinde doa bilimsel yntemleri benimseyen Comtea benzer bir pozitivist yntem benimser. Durkheim toplumsal olgular aratrmann ve de aklamann nedensel ve ilevsel olmak zere iki farkl ynteminden sz eder (Durkheim, 1985). Ancak sosyolojik yntemin kurallarnda bir toplumsal olgunun nedeninin ancak baka bir toplumsal olguda aranabilecei ilkesinden de bahseder. Bu nedenle toplumsal olgular aratrmada nerdii her iki aratrma ynteminin uygulama alan toplumdur. Bu yntemlerden birincisinde; a. toplumsal olgularn nedenleri yine baka toplumsal olgularda aranmakta ve nedensel olarak aklanmaktadr. kincisinde ise, b. toplumsal olgular topumun ihtiyalarnn karlanmas asndan sahip olduklar ilevler asndan aratrlmakta ve dolaysyla ilevsel olarak aklanmaktadrlar. levselci bir toplum modeli benimseyen Durkheim iin toplumsal dzen ve dayanma bir toplumun ilevsel ncelikli gereksinimlerinin en banda gelmektedir. Ona gre toplumda dzen ve dayanmann kayna iblm ve uzmanlamadr. blm arttka bireylerin birbirlerine olan bamll da artmaktadr. Durkheim evrimci ilevselci bir bak as sergiledii Toplumsal blm adl almasnda hem toplumsal dzen ve dayanmann hem de toplumsal deimenin srasyla mekanik ve organik ad altnda iki farkl ideal tipinden sz eder. a. Mekanik dayanma benzemeye dayal basit bir i blmnn olduu geleneksel toplumlarda sz konusudur. Bu dzen ve dayanma tipinde kolektif bilin ve kolektif kimlik bireysel bilin ve kimliklerden daha gl ve baskndr. b. Organik dayanma ise farkllamaya dayal karmak bir i blm ve uzmanlamann olduu modern toplumlarda sz konusudur. Durkheima gre mekanik dayanma daha ok sanayi ncesi toplumlarda, organik dayanma ise daha ok gnmz sanayi toplumlarnda grlmektedir. Durkheim ntihar adl nl almasnda psikolojik nedenlere bal bireysel bir eylem gibi grnen intiharn bile aslnda nasl toplumsal nedenlere bal bir toplumsal olgu olduunu intihar oranlarndaki deimeleri inceleyerek kantlamaya alr. Buna gre farkl toplumsal koullara sahip gruplarda intihar oranlar da farkllamakta ve zellikle hzl toplumsal deimelerin yaand dnemlerde intihar oranlar deimektedir. Bu da intiharn toplumsal nedenlere bal bir toplumsal olgu olduunu gstermektedir. Durkheim intihar btnleme ve dzenleme eklinde iki bamsz deikenle aklar. Bir toplumda her iki deikenin ar dzeyde ya da yetersiz dzeyde bulunmas intihara yol aar. Durkheimn intihar ile ilgili gelitirdii ideal tipolojide intihar tiplerini nasl snfladSIRA SZDE n aratrarak inceleyiniz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

2. nite - Sosyolojide Temel Yaklamlar

41
Kolektif bilince dayal merkezi deer ve norm sistemi bireysel bilinleri ekillendirerek bireylere toplumsal yaamda nasl davranacaklar konusunda rehberlik eder ayrca bireylerin snrsz arzu ve istekleri zerinde bir sosyal kontrol mekanizmas ilevi grr.

Durkheim zellikle modern toplumda art eiliminde olduunu dnd intihar tipleri ve oranlar ile ilgilenmekteydi. Ona gre bunun en nemli nedeni kolektif bilincin modern toplumda bireyselleme, farkllama ve heterojenleme gibi nedenlerle zayflamasdr. levselci bir toplum modeli benimseyen Durkheim iin ahlaki uzla anlamnda kulland kolektif bilin son derece nemli bir ileve sahiptir. Nitekim kolektif bilin toplumsal organizmada paralar birbirine balayan merkezi bir deer ve norm sisteminin temelini oluturur. Durkheim iin kolektif bilincin zerinde temellendii ahlaki uzla veya toplumsal ahlak ise dinle olduka balantldr. Ona gre din toplumsal dayanma reten en nemli toplumsal olgulardan birisidir. Dinin kayna olarak da doast veya benzeri grleri deil, ynteminde yer alan toplumsal olgular ancak baka toplumsal olgular belirler ilkesine dayanarak, topluluun ve toplumun kendisi olarak grr. Buna gre dinin kayna topluluun kutsal olan ile olmayan arasnda yapt ayrmdan kaynaklanmaktadr. te yandan sosyal hayat mmkn klan ve bireylere rehberlik eden bu kolektif nitelikteki merkezi deer sisteminin zellikle ani toplumsal deimelere bal olarak daha da zayflamas durumunda ise Durkheim adna anomi dedii tehlikeli bir olgunun gelimesinden sz eder. Byle zamanlarda toplumda zellikle su, sapma ve intihar oranlar normal dzeyin stne karak tehlikeli boyutlara varabilmektedir. Yine de Durkheim modern toplumun gelecei konusunda iyimserdir ve anomik durumlarn eitim srecinde yelerine meslek ahlak alayan meslek rgtleri aracl ile kontrol altna alnabileceine bylelikle de organik dayanmann oluabileceine inanmaktadr. Ancak Durkeimn modern toplumda meslek ahlakn szn ettii organik dayanmann temel kaynaklarndan birisi olarak grmesi ar iyimser bir gr olduu gerekesi ile eletirilere uramtr. Sosyolojik gelimeye katk asndan bakldnda ise zellikle modern sosyolojinin geliimini Durkheimn almalarnn atelediini sylemek yanl olmayacaktr. Yine de toplumsal olgularn nesne gibi ele alnmas gerektii ynndeki gr hmanist olmad gerekesi ile eletirilere uramtr.

Anomi kuralszlk ya da toplumun temel deerlerinde belirsizlik anlamna gelen bir olgudur.

Max Weber (1864-1920)

Sosyolojik dnce tarihinde Durkheim gibi Weberde sosyolojinin bamsz bir sosyal bilim olarak geliimine byk katks olan dnrlerden birisi olarak kabul edilir. Ancak Weber, toplumu bireylerden bamsz ve nesnelere benzeyen bir gereklik olarak ele ald iin anti-hmanist olarak nitelenen pozitivizme olduka eletirel bakan Alman filozoflarn dncelerinden etkilenmitir. Bu bakmdan pek ok adan pozitivizmden farkllaan ve ona eletirel olan bir sosyolojik yaklam benimsemitir. Nitekim Weber pozitivizmden farkl olarak sosyolojinin ve sosyolojik analizin merkezine toplumsal eylemi ve etkileimi koymaktayd. Weber pozitivistlerin aksine sosyolojide doa bilimlerinde kullanlan yntem ve kavramlarn aynsnn kullanlmasna da kar kmaktayd. Ona gre dnebilme yetisine sahip olan insan toplumsal yaamda bakalarnn dncelerini ve tepkilerini de hesaba katarak hareket eden kltrel bir varlktr. Kltrel varlklar olarak biz insanlar toplumsal yaamda genellikle belirli deerlere ynelik olarak hareket ederiz. Bir baka ifadeyle toplumsal yaamda genellikle bakalarna ynelik olarak belirli anlamlar tayan eylemlerde bulunuruz. te bu adan Webere gre insan eylemi toplumsaldr ve bu nedenle toplumsal eylemi aklamaya ynelik her almann ncelikle toplumsal eylemi temellendiren anlam anlalr klmas gerekmektedir.
Weber toplumu toplumsal eylemlerden meydana gelen bir oluum olarak grr ve sosyolojinin alma nesnesini toplumsal eylem olarak tanmlar.

Webere gre sosyologlar toplumsal eylemi bilimsel olarak aklamaya balamadan nce bireyin eyleme atfettii anlam yorumlamak zorundadrlar.

42

Sosyolojiye Giri

Bu nedenle Weber sosyoloji biliminde Comte, Durkheim ve benzeri pozitivist sosyologlar tarafndan kullanlan aklamaya dayal niceliksel yntemin yan sra anlamaya/yorumlamaya dayal niteliksel yntemin de kullanlmas gerektiini savunur. Bu adan Weber sosyolojisi literatrde toplumsal eylem, yorumlayc veya anlayc sosyoloji olarak adlandrlabilmektedir. Webere gre sosyoloji toplumsal eylemi yorumlayarak aklamaya alrken de doa bilimlerinde kullanlan yasa benzeri kavramlar yerine ideal tip olarak bilinen bir kavram veya yntemsel arac kullanmaldr. Nitekim Weber Comte ve Durkheim gibi toplumsal eylemi yneten ve kefedilmeyi bekleyen bir takm evrensel-toplumsal yasalar olduunu dnmyordu.
SIRA SZDE

Weberin ideal tipi nasl tanmladn aratrnz. SIRA SZDE Weber sosyolojik analizinin temeli olarak grd ideal tipleri btn almaD N Toplum analizinde toplumsal eylemleri ve buna paralel olarak larnda kullanr.E L M toplumsal ilikileri ve toplumsal oluumlar da tipletirir. SIRA SZDE ToplumsalOeylemi analiz etmek zere gelitirdii eylem tipolojisinde Weber geS R U leneksel, duygusal, deerle ilikili aklc ve amasal aklc olmak zere drt toplumsal eylem tipinden sz eder. Toplumsal oluum tipolojisinde de otorite ve rD N E LT M DKKA gt tiplerinden sz eder. Burada da Weber toplumsal eylem tipolojisine byk lde paralel olarak geleneksel otorite, karizmatik otorite ve yasal-ussal otorite olS O R U mak zere SIRA SZDE otorite ve rgt biiminden sz eder. ideal tipte Weberde otorite K A T gce dayal bir egemenlik biimi anlamnda kullanlmaktadr. Bu D K meru AMALARIMIZ bakmdan geleneksel, karizmatik ve yasal-ussal otorite ideal tipte birer meru egemenlik biimidirler. Weber en ok aklc eylem ve bunun zerinde temellenen yasal-ussal otorite ve rgt tipi ile ilgilenir. nk Weber modern toplumlarda aklc dnerek hareket AMALARIMIZ etme ynnde bir eilim olduunu ve bunun da en ak rneini giderek yaygn TELEVZYON hle gelen yasal-ussal otoriteye dayal brokratik rgtlenmenin oluturduunu K T A P dnr. Aklc eylemin ve aklc eylem temelindeki rgtlenmenin modern toplumlarda her geen gn biraz daha yaygn hle gelmesini de aklclama (rasyonel N T olarak leme) sreci E R N E T nitelendirir. BrokrasininZ enNetkili sosyolojik analizlerinden birisini yapt kabul edilen TELEV YO Webere gre brokrasi, kapitalist veya sosyalist ekonomik dzenlemeye sahip, tm modern toplumlara zg bir rgt modelidir. Brokrasi ayn zamanda yasalussal otoriteye dayal bir ynetim biimidir ve bu adan da modern toplumda gNTERNET cn temelini oluturur. Bir baka ifadeyle modern toplumda ynetim insanlar tarafndan deil yasalar ve ynetmelikler vastasyla gayri-ahsi olarak yaplmaktadr. Brokrasi de yasalar ve ynetmelikler aracl ile ynetmenin tipik bir rneidir. Bununla birlikte Weber brokratik ynetimleri insann inisiyatifini, zgrln ve deerlerini yok eden ve ka imkn olmayan ynetmeliklerden ve kurallardan oluan demir kafeslere benzetir ve bunu modern toplumlarn gelecekte kar karya kalacaklar en byk tehdit olarak grr. Weberin brokrasiyi nasl tanmladn aratrnz. SIRA SZDE
DNELM S O R U

DNELM

SIRA SZDE S O R U
D D K N E LT M K A S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ

SIRA SZDE K T A P
Webere gre aklc/rasyonel eylem aka belirlenmi bir AMALARIMIZ amaca kilitlenmi ve bu amaca Z Y O N T E L E Vulamay salayacak en uygun aralar semi, hesapl ve planl dnmeye K T A P dayal bir eylem tipidir.

SIRA SZDE K T A P

NTERNET TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

2. nite - Sosyolojide Temel Yaklamlar

43

Weber pozitivizmi eletirdii gibi Marxn da grlerinin nemli bir blmne kar kar. zellikle Marxn toplumsal deimede ekonomik faktrlere ve snf atmasna dier faktrlere gre daha byk bir nem ve ncelik veren grlerine olduka eletirel yaklar. Nitekim yntemsel olarak Weber ekonomik faktrlere daha byk bir nem ve ncelik vermedii gibi tarihsel ve toplumsal deimede de ekonomik nitelikte olan ve olmayan pek ok faktrn birlikte rol oynadklar eklinde oulcu (plralist) bir yaklam benimser. Weber toplumsal tabakalama konusunda da Marxtan farkl bir yaklam benimser. Marx gibi o da toplumun farkl karlara sahip gruplara ve snflara blndn savunuyordu. Ancak bu noktada da ekonomik temelli snfsal blnmelerin nemini vurgulayan Marxn aksine Weber, zellikle saygnlk (prestij) temelinde stat gruplar arasndaki blnmeler ile g (otorite) temelinde partiler ve benzeri oluumlar arasndaki blnmelere vurgu yapmaktayd. Pek ok lkede dinin toplumsal deimeyi engelleyici bir role sahip olduu dnldnde Weberin endstriyel kapitalizmin geliiminde dinsel nitelikte dncelerin nemli bir rol oynadn ne srmesi youn eletirilere ve tartmalara yol amtr (Slattery, 1991, s.300). Bununla birlikte Weberin sosyolojik analiz iin gelitirdii ideal tipler, zellikle de brokrasi tipi gnmz toplumlarndaki modern rgt yapsnn anlalmasna olduka nemli bir katk salamtr. Alman sosyoloji geleneinde yer alan Ferdinand Tnnies (1855-1936) ile Georg Simmel de (1858-1918) Weber kadar etkili olmamakla birlikte sosyolojik analizde bireyler arasndaki etkileim zerinde younlaan hmanist ve anti-pozitivist bir sosyolojik yaklam benimsemilerdir. Bu sosyologlardan Tnnies Topluluk ve Toplum adl almas ile Simmel de formel sosyolojinin kurucusu ve daha birok alandaki almas ile sosyolojinin geliimine nemli katklar salamlardr.

Weber, en nl almalarndan birisi olan Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu adl eserinde kapitalizm gibi bir ekonomik dzenleme biiminin oluumunda dnsel ve dinsel nitelikte faktrlerin nasl nemli bir rol oynadn gstermeye alr.

MODERN SOSYOLOJNN GELM

Modern sosyolojideki teoriler teknoloji, retim ve rgt biimi asndan daha gelimi, karmak ve dinamik bir yapya sahip olan yirminci yzyl toplumlar ile ilgili olduklarndan klasik sosyolojideki teorilere nazaran daha karmak toplum analizleri sunarlar. Bununla birlikte genel olarak bakldnda modern sosyolojideki teoriler klasik sosyolojinin balca mimarlar olarak kabul edilen Marx, Weber ve Durkheim tarafndan gelitirilen ve yukarda zetlenen teoriler zerinde ekillenmitir. Modern sosyolojideki teoriler ok eitli ve birbirlerinden farkl zelliklere sahip olmakla birlikte baz ortak veya benzer zellikleri asndan belirli genel yaklamlar altnda toplanarak ele alnabilmektedir. Bu bakmdan modern sosyolojiyi temellendiren teorilerin nemli bir blm a. levselcilik, b. Marxizm ve atma Teorisi ve c. Sembolik etkileimcilik genel yaklamlar altnda incelenebilmektedir. imdi bu genel yaklamlar ksaca ele almaya alalm.

levselcilik
levselcilik olarak adlandrlan yaklam modern sosyolojide olduka nemli bir yere sahiptir. Yukarda grld gibi, ilevselcilik sosyolojide ilk olarak 19 yzylda Durkheimn almalarnda ekillenmitir. Bu adan ilevselcilik toplumsal yaamn incelenmesinde pozitivist sosyal bilim anlayna dayal bir yntem benimsemitir. Yirminci yzylda nce sosyal antropolojide A. R. Radcliffe-Brown (1881-1955) ile Bronislaw Malinowski (1884-1942) tarafndan gelitirilen ilevselcilik, daha sonra Amerikan sosyolojisinde, zellikle Talcott Parsons ve Robert K. Merton tarafndan gelitirilmitir.

44

Sosyolojiye Giri

levselcilik toplumu birbiri ile balantl paralardan oluan bir sistem olarak ele alr. Durkheimn toplumu biyolojik benzemeye dayanarak aklamaya altn hatrlayalm. Modern sosyolojideki ilevselcilik de toplumu z-dzenlemeye (self-regulation) sahip olan bir sistem olarak ele alr. Bu ise, biyolojik bir sistem gibi, toplumun kendini koruma ve dengede olma gibi doal bir eilime sahip olmas demektir. Bir baka ifadeyle z-dzenleme topluma evredeki deiime kar kurumlarn yeniden dzenleyerek dengesini koruma ve tekrar etkin ekilde ileme imkn salar. levselciler biyolojik sistem gibi toplumsal sistemin de hayata kalabilmesi iin karlanmas gereken baz temel gereksinimleri olduunu dnrler. Bu gereksinimler modern sosyolojide ilevselcilie sistem yaklam erevesinde nemli katklar salayan ve bir bakma ilevselciliin yapsal-ilevselcilik olarak da anlmasna yol aan Talcott Parsons (1902-1979) tarafndan snflandrlarak tanmlanr.
SIRA SZDE

Parsonsun bir toplumsal sistemin hayata kalabilmesi iin karlanmas gereken temel geSIRA SZDE reksinimlerini nasl snflandrarak tanmladn aratrnz.
D NELM Genellikle ilevsel n-gereklilikler olarak adlandrlan bu gereksinimler toplumsal sistem iindeki paralar tarafndan karlanr. Bu noktada ilevselciler sistem iinde btnUparalarn uyum halinde bir araya gelerek btnn hayatta kalS O R masn salayacak bu gereksinimlerini karlamak durumunda kaldklarn savunurlar. Bylece ilevselciler toplumu oluturan her bir toplumsal e/para/kurum DKKAT ve pratiin ancak toplumun ihtiyalarnn karlanmasnda bir role sahip olmas durumunda srekliliini koruyabileceini ne srerler. Toplumu oluturan kurumlar da sz SIRA SZDE gereksinimlerin karlanmasna ynelik olan katklar asnkonusu bu dan analiz ederler. rnein, ilevselci analiz asndan aile toplumda reme ve toplumsallama, yani topluma yeni ocuklar kazandrma ve onlar topluma uygun AMALARIMIZ ekilde sosyalletirme gibi temel bir ilevi yerine getirmektedir. Bu temel ilev asndan ailenin vazgeilmez bir toplumsal e olduu varsaylr. levselcilie gre toplumsal sistem hayatta kalabilmek iin deien evre koK T A P ullarna uyum (adaptasyon) salamak zorundadr. Bu sre iinde toplumsal sistem adaptasyonun salanabilmesi iin kendi iinde ok defa blnerek oalma yoluyla farkllaarak yeni geler ve ilevler gelitirir. rnein, toplumda devaml TELEVZYON olarak artan i blm ve uzmanlama bu ihtiya sonucu ortaya kmaktadr. levselci sosyologlar toplumu ilevsel birlik hlinde btnlemi bir sistem olarak ele aldklarndan dolay daha ok dzen, denge, uyum, istikrar ve i birlii N duyarlar. Modern ilevselci sosyologlar Durkheim gibi toplumun hagelerine ilgiT E R N E T yatta kalmas asndan zorunlu grdkleri dzen, denge ve uyumun toplumun geneli tarafndan paylalan merkezi bir deerler sisteminden kaynaklandn savunurlar. Ancak ilevselciliin toplumu gerekte olmad kadar ilevsel bir birlik ve uyum hlinde btnlemi, atmann da neredeyse hi olmad bir sistem gibi sunmas nemli eletiriler almasna yol amtr. Bu eletirileri dikkate alan baz ilevselci sosyologlar ilevselci yaklam daha esnek bir yaklam olarak gelitirmeye almlardr. Parsonsun makro-boy teorisinin aksine sosyolojide kendi adlandrd ekliyle orta-boy bir teori gelitirmeyi amalayan Robert K. Merton (1910-2003) ilevselciliin de en nemli olarak grd amazlarn amaya almtr.

DNELM levselcilik evrimci bir toplumsal deime teorisi sunar. S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2. nite - Sosyolojide Temel Yaklamlar

45
Merton Parsonstan sonra ilevselciliin zellikle eletiri oda haline gelen zelliklerini yeniden gzden geirerek ilevselcilie nemli almlar salamtr. Merton bozuk ilev, ak ilev, gizil ilev gibi gelitirdii baz kavramlarla toplumlarn nasl her zaman dzgn ve sorunsuz ekilde ilemediklerini aklamaya ve bylelikle ilevselci analizi daha esnek hale getirmeye almtr.

Mertona gre ilevselci analizin en nemli amazlarndan birisi toplumu ilevsel birlik hlinde btnlemi bir sistem olarak ele almas ve dolaysyla sistemde bozuk ilevsel olan ge yokmu gibi hep olumlu ilevler zerinde younlamasdr. Bir baka ifadeyle Metron toplumlarn her zaman ilevsel bir btnlk hlinde ilemeyebildiklerini kabul ediyor. Mertona gre sistem ierisindeki herhangi bir genin olumlu olduu gibi olumsuz veya bozuk bir ilevi de olabilir. rnein, dinin tm toplumlarda birlik ve btnleme yaratmak gibi olumlu bir ilevin yan sra, din savalar rneinde olduu gibi, blnme yaratma eklinde bozuk bir ilevi de sz konusu olabilmektedir. Benzer ekilde bir toplumsal genin veya pratiin bireyler tarafndan bilinen ve amalanm ak bir ilevi olduu gibi bireyler tarafndan bilinmeyen ve aka amalanmam gizil bir ilevi de olabilir. rnein, yamur duasna km bir grup asndan yamur duasnn yamurun yamasn salama eklinde ak bir ilevi vardr ancak ayn zamanda grup yeleri arasnda dayanma yaratma eklinde amalanmam ve bilinmeyen gizil bir ilevi de vardr. Bunun dnda bir genin, rnein yoksulluun, toplumun hangi kesimleri iin olumlu hangi kesimleri iinse olumsuz ya da bozuk ilevsel olduunun analizi de olduka nemlidir. Amerikan sosyolojisinde zellikle 1940 ve 1950li yllarda olduka etkili olan ilevselcilik 1960larin ortalarndan itibaren Mertonun katklarna ramen yeni gelien sosyolojik yaklamlar karsnda yeterince ikna edici bir toplum analizi yapamad gerekesiyle etkisini yitirmeye balamtr. Bununla birlikte gnmzde ilevselcilik gelitirilmi yeni biimler altnda etkisini grece srdrmeye devam etmektedir.

Marxizm ve atma Teorisi

Marxn almalarndan ve eletirel bilim anlayndan etkilenen sosyal bilimciler tarafndan gelitirilen Marxist yaklam modern sosyolojide ve gnmzde etkili olan bir dier yaklamdr. Ancak Marxist yaklam da kendi iinde pek ok farkl teoriden olumaktadr. Literatrde Marxist teoriler farkl ltlere gre ok eitli ekillerde snflandrlabilmektedir. Ancak en yaygn ve en basit snflamalardan birisi geleneksel Marxist teoriler ile yeni Marxist teoriler eklindeki snflamadr. Geleneksel Marxist teoriler Marxn orijinal yazlarna ve dncelerine byk lde sadk kalan teoriler olarak tanmlanabilir. Yeni Marxist teoriler ise Marxn almalarndan olduka etkilenmi olmakla birlikte baz nemli noktalarda ondan ayrlmaktadrlar. Bu bakmdan yeni Marxistler arasnda ad geen en nemli Marxist teorisyenlerden birisi olarak deerlendirilen Antonio Gramscinin (1891-1937) dnceleri nem tamaktadr. Gramsci geleneksel Marxizmden farkl olarak toplum analizinde yalnzca alt yapnn deil st yaplarn da, zellikle kltr ve ideolojinin, nemini vurgular. Gramsci kapitalist toplumda ynetici snfn ynetilenler zerinde hegemonya oluturabilmesinin yolunun da st yaplardan, zellikle kltrel ve ideolojik kontrolden getiini savunur. Bunun yan sra yapsalc Marxizm olarak bilinen teorinin gelitiricisi kabul edilen Louis Althusserin dnceleri de (1918-1990) sosyoloji literatrnde olduka etkili olmutur. Althusser analizinde bir toplumda belirli ilikilerden oluan temel toplumsal yapdan sz eder. Bunlar ekonomik, siyasal ve ideolojik toplumsal yaplardr. Geleneksel Marxizmden farkl olarak Althusser bir toplumda olup bitenlerin belirlenmesinde bu toplumsal yapnn her birinin grece bir bamszla ve zerklie sahip olduunu savunur.

46

Sosyolojiye Giri

Eletirel teori Marxizmi felsefe, psikanaliz, ekonomi gibi disiplinler aras bir yaklam olarak yeniden gelitirmeye alan eitli dncelerden olumaktadr.

Yeni Marxist teoriler geleneksel Marxist teorilerden farkl olarak toplumun ekonomik alt yapsna deil kltrel ve ideolojik st yaplarna analizlerinde arlk verirler.

Bunun dnda Frankfurt Okuluna bal olarak ortaya kan ve Eletirel Teori olarak bilinen yaklam da Marxtan sonra gelien Marxizm ierisinde olduka nemli bir arla sahiptir. lk olarak 1923te ortaya kan eletirel teorinin 1970lere kadar sren geliiminde Max Horkheimer (1895-1973), Erich Fromm (19001980), Herbert Marcuse (1898-1979) ve T.W. Adorno (1903-1969) gibi toplum teorisyenlerinin nemli katklar olduu bilinmektedir. 1980lerde ise Jrgen Habermasn (1929-) katklar ile eletirel teori yeni bir varlk alan bulmutur. Eletirel teori disiplinler aras eitli dncelerden olumakla birlikte bu dncelerin hepsi de hem kapitalist hem de sosyalist ekonomik dzenlemeye sahip olan modern toplumlardaki her trl, snfsal ya da ahsi olmayan bilimsel-teknolojik aklc gler tarafndan uygulanan egemenlik biimlerine eletirel bakarlar (Slattery, 1991, s.106). Eletirel teori temsilcileri zellikle kapitalizmde kltrn kltr endstrisi araclyla herkes tarafndan kitlesel olarak tketilebilen elence biimlerine indirgenmesine, baka bir ifadeyle kltrn kr salamak adna metalatrlarak kitlelere pazarlanmasna olduka eletirel yaklarlar. Eletirel teori zellikle tketim toplumuna indirgenen modern toplumda bireylerin bilinlerinin nasl kitle kltr araclyla maniple edildii, tketim ile batan karlarak dnmeye ve aratrmaya daha az ynelen varlklara dntrldkleri zerinde vurgu yapar. Yeni Marxistler kapitalizmin kanlmaz ekilde tasfiye olaca konusunda geleneksel Marxistler kadar iyimser deillerdir. Bu nedenle de kapitalist toplumda kltrel hegemonya ve kltr endstrisi gibi st yapsal kavramlar aracl ile zellikle bata ii snf olmak zere ynetilen kesimlerin snf bilinlerinin nasl ekillendirilerek kontrol altna alndn irdelemeye ynelirler. Yeni Marxistler tarafndan gelitirilen bu kavramlar zellikle snf ve snf atmas konusundaki sosyolojik analizlerde nemli bir alm salamtr. Bununla birlikte yeni Marxistlerin st yaplara daha fazla arlk vererek Marxizmin ayrt edici zellii olan tarihsel gelimenin materyalist ve ekonomik adan kavrannn nemini azalttklar ileri srlmektedir (Haralambos& Holborn, 2004, s.216). Literatrde Marx ile Marxistlerin teorileri ilevselcilie kart olarak gelien ve atmac yaklam olarak adlandrlan baka bir genel yaklam iinde de ele alnabilmektedir. Marxist teoriler dnda atmac yaklam iinde ele alnan eitli atmac teoriler bulunmaktadr. Bu teoriler ilevselcilerin aksine deerler sisteminden ok atma kavramn merkeze alan toplum analizleri sunduklar iin atmac yaklamlar olarak adlandrlmaktadrlar. Marxist teoriler gibi bu teorilerin de byk ounluu ilevselciliin aksine toplumun dzen, denge ve uyum hlindeki gruplardan deil farkl karlara sahip olan gruplardan meydana geldiini varsayar. Bununla birlikte bu yaklamlar Marxtan farkl olarak yalnzca ekonomik temelli snf atmalarna deil ok eitli temellere dayal atmalara vurgu yaparlar. Bu bakmdan atmac teoriler atmann doas, nedenleri, boyutlar ve sonular konusunda birbirlerinden ayrlrlar. Ayrca atmac teorilerin byk ounluu atmann, Marx gibi snfsz bir topluma geile birlikte sona ereceine deil, kanlmazlna ve srekliliine inanrlar. Her ne kadar yeni Marxist teoriler de Marxtan farkl olarak ekonomik alt yap dnda st yaplarn nemini vurgulasa da, Marxist bir bak asna sahip olmalar asndan dier atma teorilerinden ayrlrlar. atmac yaklam iinde mesleki gruplar, farkl etnik gruplar, cinsiyet gruplar, dinsel gruplar ve benzerleri arasndaki atmalar zerinde younlaan eitli teoriler yer almaktadr. atmac teoriler iinde zellikle Ralf Dahrendorf (1929-) tarafndan

2. nite - Sosyolojide Temel Yaklamlar

47
Dahrendorf post-kapitalist olarak adlandrd toplumda atmann retim aralarna sahip olanlar ile olmayanlar arasnda deil otoriteyi uygulayanlar ile ona tabi olanlar arasnda ortaya kabileceini savunmutur.

gelitirilen atma teorisi nemli bir yere sahiptir. Marxtan etkilenmekle birlikte onun zellikle mlkiyet ilikileri zerinde temellenen snf modelini eletiren Dahrendorf g (otorite) zerinde temellenen bir snf modeli tanmlar. Dahrendorf kapitalist toplumda meydana gelen nemli deimeler sonucunda atmann kaynann mlkiyet olmaktan ktn gcn (otoritenin) atmann yeni kayna hline geldiini savunmutur.

Sembolik Etkileimcilik
Sembolik etkileimcilik Amerikan sosyolojisi ierisinde sosyal psikolojiye olduka yakn duran bir sosyolojik yaklam olarak bilinmektedir. Sembolik etkileimcilik toplumu bireylerin gndelik yaamdaki sembolik etkileimlerinin bir rn olarak ele alr. Sembolik etkileimciliin sosyolojideki geliiminde C.H Cooley ve W.I. Thomasn nemli katklar olmakla birlikte George Herbert Mead (1863-1931) bu yaklamn kurucusu olarak kabul edilir. Sembolik etkileimciliin kurucusu kabul edilen Meadin grleri lmnden sonra alma arkadalar ve rencileri tarafndan gelitirilmitir. Bu noktada sembolik etkileimciliin geliimine katkda bulunanlar arasnda zellikle Herbert Blumerin (1900-1986) almalar nem tar. Bu adan Blumerda Mead gibi bu yaklamn kurucularndan birisi olarak kabul edilir. Sembolik etkileimcilik Weber gibi sosyolojide toplumsal eyleme, toplumsal etkileime, anlamlandrma ve yorumlama srelerine arlk veren bir yaklamdr. Ancak Weber sosyolojisi geni tarihsel srelerde toplumsal eylem temelinde ortaya kan brokrasi, din, devlet, snf ve stat gruplar gibi toplumsal oluumlarla ilgilenen makro-sosyolojik ynelimli bir yaklamdr. Sembolik etkileimcilik ise daha ok gndelik yaamla ilgilenen mikro-sosyolojik ynelimli bir yaklamdr. Sembolik etkileimciler toplumsal dzenin iinde yaadmz dnyada bulunan her eye (nesnelere, olaylara, eylemlere ve benzerine) atfettiimiz anlamlar sonucu olutuunu dnrler. Baka bir ifadeyle toplum bireylerden bamsz olan yaplardan deil bireylerin iinde yaadklar dnyaya atfettikleri anlamlardan meydana gelmektedir. Bu srete semboller veya simgeler, eyler ile bu eylere atfettiimiz anlamlar temsil ettiklerinden dolay kritik bir neme sahiptirler. Nitekim bir sembol bir nesne veya olay sadece temsil etmez ayn zamanda onu belirli ynlerde tanmlar. rnein, masa denince zihnimizde sadece belirli bir forma sahip olan bir nesne deil ayn zamanda zerinde yemek yenen, yaz yazlan ya da baka bir faaliyet yaplan bir ey ekillenir. Bu balamda masa belirli bir ekle sahip olan nesne ile bu nesneye atfettiimiz anlam temsil eden bir semboldr. nsanlar arasnda her trl anlaml iletiimi salayan semboller dilsel anlamlar temsil eden szckler olabilecei gibi nesne, iaret, jest, mimik, el-kol hareketleri gibi dilsel olmayan anlamlar da temsil edebilirler. Ancak dil sembolik etkileimin en nemli ve en gl aracdr. Yine de insanlar aras anlaml etkileim yz yze olmayabilir fakat mutlaka semboller aracl ile olur. rnein, bir insan grmediimiz hlde bize postalad bir mektuptan ne demeye altn yorumlarz. nsanlar sembolleri kullanarak anlaml bir toplumsal dnya kurarlar. Ancak sembolik etkileimcilie gre anlamlar nesnelerin iinde ikin deildir. eyleri temsil eden anlamlar/semboller gndelik yaamda toplum yelerinin etkileimi esnasnda ortaya karlar. Anlamlar etkileim srecinde ortaya ktklarndan dolay sabit ve deimez nitelikte deillerdir. Toplumsal uzla ve yorumlama srelerinde devaml olarak deiirler. Bu srete toplumsal dzen veya toplumsal dnya her gn yeniden ekillenerek ortaya kar.

Blumer ayn zamanda Mead tarafndan gelitirilen bu yaklama sembolik etkileimcilik adn veren kii olarak da bilinmektedir.

Toplum veya sembolik etkileimcilerin deyimiyle toplumsal dzen etkileim srecinin bir sonucu olarak ortaya kar.

48

Sosyolojiye Giri

Meadn ifadesiyle benlik kiinin iinde yaad topluluun toplumsal alkanlklarn iselletirmesi anlamnda genelletirilmi dierleridir. (Poloma, 1993, s.223).

Dier sosyolojik yaklamlarla karlatrldnda sembolik etkileimcilik toplumsal dnyann ekillenmesinde bireyi daha aktif olarak deerlendirir. Toplumu alt sistemlerin ya da alt-st eklindeki yaplarn etkileri asndan ele almaya alan ilevselcilik ya da Marxizm gibi makro boy sosyolojik yaklamlardan ayrlr. Bu yaklamlarn aksine sembolik etkileimcilik toplumun aktif, yapc, yaratc ve yorumlama kabiliyeti olan insan zneler tarafndan gndelik yaamda sembolik etkileim ve iletiim araclyla her gn nasl ina edildiini yorumlamaya alr. Sembolik etkileimcilik bu adan da toplumun, onu oluturan bireylerden bamsz bir gereklii olmadn bu nedenle de sosyologlarn toplumsal eyleme aktr tarafndan atfedilen anlam yorumlamakla ie balamas gerektiini dnen Weberin yaklamna daha yakn durur. Sembolik etkileimciliin kurucusu olan Meada gre insan dier canllarda bulunmayan zelliklere sahip esiz bir varlktr. nsanlar hayvanlar gibi uyarlara basit tepkiler vermek yerine davranlarn duruma gre ayarlayabilen varlklardr. nsanlar iinde yaadklar dnyay (nesnelere ve durumlara srekli olarak anlamlar ykleyerek) anlayabilen ve bu anlamlar (dolaysyla da dnyay) sembollerle anlatabilen, dierleri ile de bu anlamlar temsil eden semboller aracl ile etkileim kurabilen ve benlik (self) duygusu gelitirebilen varlklardr. Meada gre benlik insanlara rol alma srecinde kendilerini tekilerin gznden grebilme imkn salar. Baka bir ifadeyle benlik sayesinde kendimize dardan, bir nesneye bakar gibi bakabiliriz. Dierlerinin bizi nasl grdklerini veya dierlerinin gzyle nasl grndmz yorumlayabiliriz. Yalnzca kendimizin deil bakalarnn da farkna varrz, bakalarnn hislerini, niyetlerini ve beklentilerini yorumlayabiliriz. Sonu olarak sosyoloji teorilerinin ou toplumu yaplar asndan analiz etmeye ve anlamaya alrken sembolik etkileimcilik semboller araclyla bireylerin nasl gndelik etkileimlerinden anlaml bir toplumsal dzen oluturduklar ile ilgilenir. Sembolik etkileimcilie zellikle Meadin grlerini gelitirmeye alan Blumerin almalar nemli bir katk salamtr. almalarnda ilgisini sembolik etkileimcilie uygun bir yntem gelitirmek zerinde younlatran Blumer sembolik etkileimin yntemini toplumsal fenomenin dorudan incelenmesi olarak tanmlar (Poloma, 1993, s.230-231). Sembolik etkileimciler ok defa kk lekli, yz-yze etkileimler zerinde younlaarak bu etkileimlerin tarihsel veya toplumsal dzenlemelerle ilikilerine deinmedikleri gerekesi ile eletirilirler (Haralambos & Holborn, 1995, s.896). Bununla birlikte sembolik etkileimci yaklam sosyolojide nemli bir arla ve etki alanna sahiptir. ada sosyoloji teorilerinde sembolik etkileimcilikten etkilenerek doan veya sembolik etkileimcilikle ortak pek ok zellii paylaan nemli yaklamlar bulunmaktadr. Bu yaklamlarn banda toplumsal yaam bir tiyatroya benzeten Erving Goffmann dramaturji teorisi, gndelik yaamn gerekliini inceleyen Alfred Schutzun Sosyolojik fenomenoloji yaklam ve gnlk etkileim esnasnda oluturulan gerekliin ampirik incelenmesi ile ilgilenen etnometodoloji yaklam ile Harold Garfinkel yer almaktadr. Weber sosyolojisi de dhil olmak zere bu yaklamlarn hepsi literatrde ok defa eylem teorileri, yorumlayc sosyoloji veya hermeneutik sosyoloji eklinde tek bir gelenek altnda ele alnabilmektedirler.

2. nite - Sosyolojide Temel Yaklamlar

49

FEMNST VE POSTMODERN YAKLAIMLAR

Yukarda ele aldmz yaklamlar sosyolojide halen nemli bir yere sahip olmakla birlikte gnmzde etkili olan baka yaklamlar da gelimeye balamtr. Son dnemlerde giderek daha etkili hle gelen bu yaklamlarn en nemlileri arasnda feminist ve postmodern olarak adlandrlan yaklamlar yer almaktadr. Feminist ve postmodern yaklamlar klasik ve modern sosyolojide yer alan btn sosyolojik yaklamlara eletirel bakmaktadrlar. zellikle pozitivist bir sosyal bilim anlayna sahip olan ilevselcilik gibi yaklamlara olduka eletirel bakan feminist ve postmodern yaklamlar eletirel bir sosyal bilim anlayna sahip olan Marxizm ile yorumlayc sosyoloji geleneinde yer alan yaklamlara ise grece daha az olmakla birlikte yine de eletirel yaklarlar. Bu yaklamlardan feminizme gre sosyolojide gnmze kadar yer alan btn teoriler erkekler tarafndan ve/ya erkek bak asyla gelitirilmilerdir ve bu nedenle kadn bak asndan gelitirilen yeni feminist teorilere ihtiya vardr. Bu adan feminist teoriler kadn-erkek eitsizlii zerine kurulan ilikilerin analiz edilmesine ve dntrlmesine ynelik olarak gelitirilen ayr bir sosyolojik gelenek olarak tanmlanabilir. Dier tm yaklamlardan farkl olarak feminist teoriler en nemli ve en eski eitsizlik biimi olarak grdkleri kadnlar ile erkekler arasndaki eitsizlik zerinde younlarlar. Feminist teoriler kadnlar ile erkekler arasndaki eitsizlikleri toplumsal cinsiyet ve patriarki gibi kavramlar kullanarak analiz etmeye alrlar. Feministlerin kadnlar ile erkekler arasndaki eitsizlikleri aklamada kullandklar patSIRA SZDE riarki ve toplumsal cinsiyet kavramlarnn anlamlarn aratrarak inceleyiniz.
DNEL M Postmodern yaklam da feminizm gibi dier yaklamlara eletirel bakar. Postmodernizm yalnzca sosyolojide deil sanat, mzik, edebiyat, kltr ve sosyal bilimlerde etkili olan bir yaklamdr. Postmodernizm 18. yzyldaSaydnlanma dneO R U minde ortaya kan ve teknolojiye, bilime, ilerlemeye inanan, gelecee de gven duyan dnceleri, deerleri ve varsaymlar ieren modernizme kart olarak geDKKAT limitir. Sosyolojide yer alan postmodern teoriler de yukarda ele alnan temel sosyolojik yaklamlar modernizmin pek ok dnce ve varsaymlarn paylatklar gerekesi ile eletirirler. Postmodern teoriler toplumsal SIRA SZDE modern gerekliin ada ortaya kan sosyolojik yaklamlar tarafndan gerekte analiz edilemediine, toplumsal yaamn da aklc dnme biimleri aracl ile iyiletirilemeyeceAMALARIMIZ ini savunurlar. Bu bakmdan da postmodern teoriler modern olarak adlandrlan a ile onun nedensellik ilkesine ve aklc dnmeye dayal bilim anlaynn iflas ettiine inanrlar. Postmodern teoriler toplumsal dnyaya eletirel yaklama K T A P benzer bir tutumla yaklarlar. Toplumsal dnyann bir grnen yzeyi bir de grnmeyen gizli yaplar olduunu dnrler ve aratrmalarnda temel olarak toplumsal gerekliin yzeysel grnn paralayp ieridekiTgizli yapy aa ELEV ZYON karmaya alrlar.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

50

Sosyolojiye Giri

zet
A M A

Sosyolojinin geliimini ve sosyolojide yer alan temel teorik yaklamlar tanmlamak Toplumsal yaamn sosyoloji ad altnda bamsz bir akademik disiplin erevesinde ele alnmas on dokuzuncu yzyla dayanr. On dokuzuncu yzyldan gnmze sosyoloji biliminin geliimine katkda bulunan pek ok yaklam bulunmaktadr. Bunlar arasnda en etkili olanlar Marx, Durkheim ve Weberin yaklamlar ile byk lde bu yaklamlar zerinde ekillenen ilevselcilik, Marxizm ve atma teorisi ile sembolik etkileimcilik gibi yaklamlar bulunmaktadr. Temel teorik yaklamlarn sosyolojinin geliimi asndan nemini aklayabilmek Comte pozitivist yaklam ile sosyoloji bilimini kurdu. Marx tarihsel materyalist yaklam ile ekonomik faktrlerin toplumun ileyiindeki arln gsterdi. Durkheim sosyolojinin alma nesnesini ve yntemlerini belirlemeye ynelik almalar ile sosyolojinin bamsz bir sosyal bilim olarak geliimine byk bir hz kazandrd. Weber sosyolojinin ve sosyolojik yntemin doa bilimlerinden ve yntemlerinden farkn ortaya koyarak sosyolojiye toplumsal eylemi ve toplumsal etkileimi merkeze alan yeni bir yaklam kazandrd. Modern sosyolojideki yaklamlarn da her biri klasik dnemdeki sosyoloji yaklamlarn modern toplumlar analiz edecek ekilde yeniden ele alarak onlarn yeni kavramlar ve dncelerle gelitirilmelerine katkda bulunmulardr. Temel teorik yaklamlar temel farkllklar asndan ayrt edebilmek Comte, Spencer, Durkheim ve ilevselciler biyolojik benzemeye dayal uyumcu bir toplum modeli ve buna uygun pozitivist bir yntem benimserler. Marx ve Marxistler ise atmac bir toplum modeli ve buna uygun eletirel bir bilim ve yntem benimserler. Weberde de toplum farkl kar gruplarna blnmtr. Ancak Weber toplumu toplumsal eylemlerden meydana gelen bir oluum olarak ele alr ve sosyolojide anlama ynteminin nemini vurgular. Sembolik etkileimcilik ise toplumsal dzenin iinde yaadmz dn-

yada eylere atfettiimiz anlamlar sonucu olutuunu savunur. Toplum veya sembolik etkileimcilerin deyimiyle toplumsal dzen etkileim srecinin bir sonucu olarak ortaya kar. Temel teorik yaklamlarn her birinin toplumsal gereklii anlama ve aklama asndan gl ve zayf ynlerini tartabilmek Marxn tarihi farkl retim biimlerinin ve retim ilikilerinin geliim tarihi olarak ele alan tarihsel materyalist yaklam sosyoloji biliminin geliimine nemli bir katk salamakla birlikte ekonomik faktrlere ar derecede bir vurgu yapmaktadr. Yeni Marxistlerin st yap kurumlar zerindeki vurgular bu adan olumlu bir katk olarak deerlendirilmelidir. Durkheim sosyolojiye onu dier bilimlerden bamszlatracak ve nemini ortaya koyacak gl bir kavramsal ve yntemsel ereve kazandrmakla birlikte toplumsal olgularn nesne gibi ele alnmas gerektii ynndeki gr anti-hmanist bir nitelik tamaktadr. levselcilerin toplumu uyum halinde bir ilevsel birlik olarak ele almalar da gereklikle pek uyumamaktadr. Weber bir toplumsal eylem ve etkileim almas olarak grd sosyolojiye anlama yntemini kazandrarak sosyolojiyi daha hmanist bir bilim haline getirmi ve sosyoloji tarihinde yeni bir dnem balatmtr. Ancak endstriyel kapitalizmin geliiminde dinsel nitelikteki dncelerin nemli bir rol oynad ynndeki gr pek ikna edici grlmemektedir. Sembolik etkileimcilik ise dier sosyoloji teorilerinin ihmal ettii toplumu yalnzca yaplar asndan deil gndelik yaam dnyasndaki bireyler asndan da analiz ederek sosyoloji teorisine nemli bir katk salamtr. Ancak sembolik etkileimcilik ok kk lekli, yz-yze etkileimler zerinde younlatndan bireylerin yorumlamalar tarafndan oluturulan toplumsal gerekliin tesinde bir gereklik tanmlayamam bu nedenle de tarihsel ve toplumsal dinamiklerin toplumsal gerekliin ekillenmesinde ki roln deerlendirememitir.

A M A

A M A

A M A

2. nite - Sosyolojide Temel Yaklamlar

51

Kendimizi Snayalm
1. Toplumun bireylerden bamsz ayrca onlarn stnde ve zerinde bir gereklii olduunu savunan sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Comte b. Weber c. Simon d. Marx e. Durkheim 2. Bozuk ilev, ak ilev, gizil ilev gibi gelitirdii baz kavramlarla ilevselci sosyolojik analize nemli katklar salayan sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Parsons b. Mead c. Gramsci d. Horkheimer e. Merton 3. Aada verilen toplum teorisyenlerinden hangisi Eletirel Teori olarak bilinen yaklamn temsilcilerinden birisi deildir? a. Louis Althusser b. Max Horkheimer c. Erich Fromm d. Herbert Marcuse e. T.W. Adorno 4. Comteun insan toplumlar iin nerdii evrimsel gelime modelinde insan dncesinin getii farz edilen temel aamann doru sralamas aadakilerden hangisidir? a. Metafizik-teolojik-pozitif b. Pozitif-teolojik-metafizik c. Teolojik-metafizik-pozitif d. Soyut-romantik-pozitif e. Duygusal-teolojik-pozitif 5. Toplumsal deimenin doal seleksiyon yasalarna gre ilediini savunan ve bu adan sosyal Darwinizm olarak adlandrlan yaklamn genel temsilcisi aadakilerden hangisidir? a. Spencer b. Comte c. Durkheim d. Weber e. Marx 6. Tarihsel Materyalizm olarak bilinen teorinin gelitiricisi aadakilerden hangisidir? a. Hegel b. Marx c. Weber d. Simon e. Merton 7. Toplumsal deimeyi srasyla mekanik ve organik ad altnda iki farkl toplumsal dzen ve dayanma tipi altnda inceleyen sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Hegel b. Marx c. Weber d. Simon e. Durkheim 8. Toplumu toplumsal eylemlerden meydana gelen bir oluum olarak gren ve sosyolojinin alma nesnesini toplumsal eylem olarak tanmlayan sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Comte b. Weber c. Marx d. Gramsci e. Althusser 9. Kadn-erkek eitsizlii zerine kurulan ilikilerin analiz edilmesine ve dntrlmesine ynelik olarak gelitirilen teorilere genel olarak ne ad verilir? a. Marxist teoriler b. Weberyan teoriler c. levselci teoriler d. Etkileimci teoriler e. Feminist teoriler 10. Toplumsal dzenin insan zneler tarafndan gndelik yaamda sembolik etkileim ve iletiim araclyla her gn yeniden ina edildiini ileri sren yaklamn genel ad aadakilerden hangisidir? a. levselcilik b. Pozitivizm c. atma teorisi d. Sembolik etkileimcilik e. Marxizm

52

Sosyolojiye Giri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. e 3. a 4. c 5. a 6. b 7. e 8. b 9. e 10. d Yantnz yanl ise Emile Durkheim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa levselcilik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Marxizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojide lk Dnem Gelimeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojide lk Dnem Gelimeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karl Marx konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Emile Durkheim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Max Weber konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Feminist ve Postmodern Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sembolik Etkileimcilik konusunu yeniden gzden geiriniz. bal olarak ortaya kan ve daha ok geleneksel toplumlara zg olan kaderci (fatalistic) ve zgeci (altruistic) intihar tipleridir. Dier ikisi ise yetersiz btnleme ve yetersiz dzenlemeye bal olarak ortaya kan ve daha ok modern toplumlara zg olan bencil (egoistic) anomik (anomic) intihar tipleridir. Sra Sizde 4 deal tip belirli bir tarihsel dnemde ortaya kan olaylar analiz etmek amacyla aratrmacnn gereklik hakknda sahip olduu kantlara ve gzlemlere dayanarak gelitirdii bir kavramsal aratr. Sra Sizde 5 Weber brokrasiyi geni apl rgtsel amalar ve ynetimsel iler peinde koan ok sayda bireyin almalarn aklc bir ekilde egdmlemek amacyla tasarlanm bir hiyerarik rgtsel yap olarak tanmlar. En genel tanm asndan bakldnda ise brokrasi kurumsal formda bir aklc eylem tipidir. Sra Sizde 6 Parsons bir toplumsal sistemin hayatta kalabilmesi iin karlanmas ncelikli olan drt temel gereksinimlerini evreye uyum salama, amaca ulama, btnleme ve kalp koruma eklinde drt temel kategori altnda ele alarak tanmlar. Sra Sizde 7 Szck anlam ataerkillik olan patriarki feminist literatrde babann veya erkein otoritesi zerine kurulu olan erkek egemen toplumsal yap anlamnda kullanlmaktadr. Toplumsal cinsiyet kavram ise kadn ile erkek arasnda toplumsal olarak yaratlan farkllklar tanmlayan bir kavramdr. Toplumsal cinsiyet bu adan kadn ile erkek arasndaki biyolojik farkllklar tanmlayan biyolojik cinsiyet kavramndan ayrlr. Toplumsal cinsiyete rnek vermek gerekirse, toplumsal yaam ierisinde kadnlar ile erkeklerin toplumsal rolleri arasndaki farklar biyolojik farkllklarndan kaynaklanmamaktadr. Kadn ile erkein toplumsal rolleri arasndaki farklar erkek egemen toplumun kadn ve erkee farkl (ve ok defa eit olmayan) rolleri basit anlamda uygun bulmasndan kaynaklanmaktadr.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Comteun bilimler hiyerarisinde matematik gibi en temel ve en yaln bilimler pozitif aamaya nce girmilerdir. Daha karmak olan ve bu nedenle geliimleri kendilerinden nceki bilimlere dayanmak zorunda olan fizik, kimya, biyoloji ve sosyoloji bilimleri ise srasyla birbiri ardndan pozitif aamaya girmilerdir. Comte biyoloji ve sosyolojinin btncl organizmalarla uratklarn bu nedenle de pozitif aamaya en son giren bilimler olduklarn dnyordu. Sra Sizde 2 En genel tanm ile materyalizm maddeyi her trl varoluun temeli ve nkoulu olarak gren bir felsefe yaklam olarak tanmlanabilir. Bu balamda madde veya maddi varolu dnce ve/ya bilinten nce gelmektedir. Materyalizm dnce tarihinde idealizm olarak bilinen ve dncenin maddeden nce geldiini ne sren felsefe yaklamnn da kartn oluturur.

Sra Sizde 3 Durkheim intiharn drt farkl ideal tipinden sz eder. Bunlardan ikisi ar btnlemeye ve ar dzenlemeye

2. nite - Sosyolojide Temel Yaklamlar

53

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aron, R. (2006) Sosyolojik Dncenin Evreleri, stanbul: Krmz Yaynclk. Bottomore, T. Ve Nisbet, R. (1990) Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Ankara: Verso Yaynclk. Bozkurt, V. (2006) Deien Dnyada Sosyoloji, Bursa: Ekin Kitapevi. Callinicos, A. (2004) Toplum Kuram: Tarihsel Bir Bak, stanbul: letiim Yaynlar. Dahrendorf, R. (1976) Class and Class Conflict in Industrial Society, London: Routledge&Kegan Paul. Davidoff, L. (2002) Feminist Tarihyazmnda Snf ve Cinsiyet, stanbul: letiim Yaynlar. Durkheim, E. (1985) Toplumbilimsel Yntemin Kurallar, stanbul: Bilgi/Felsefe/Sanat Yaynlar. Giddens, Anthony (1993) Sociology, Oxford: Polity Press. Giddens, A. (2000) Sosyoloji, Ankara: Ayra Yaynlar. Haralambos, M. ve Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins Publishers. Haralambos, M. ve Holborn, M. (2004) Sociology: Themes and Perspectives: AS-and A-Level Student Handbook, London: Harper Collins Publishers. Kzlelik, S. (1994) Sosyoloji Teorileri I ve II, Konya: Yunus Emre Yaynclk. Lefevbre, H. (1995) Marxn Sosyolojisi, stanbul: Gkkua Basn Yayn. Marshall, G. (1994) The Concise Oxford Dictionary of Sociology, Oxford: Oxford University press Mehmet Kk, M. (1993), Modernite versus Postmodernite, Ankara: Vadi Yaynlar. Meri, C. ( 1995) Saint Simon, lk Sosyolog, lk Sosyalist, stanbul: letiim Yaynlar. zlem, D. (1990) Max Weberde Bilim ve Sosyoloji, stanbul: Ara Yaynclk. Poloma, M. M. (1993) ada Sosyoloji Kuramlar, Ankara: Gndoan Yaynlar. Ritzer, G. (1996) Sociological Theory, New York: The McGraw-Hill Companies. Slattery, M. (1991) Key Ideas in Sociology, London: Macmillan. Stones, R. (1998) Key Sociological Thinkers, London: Macmillan. Suur, S. (2006) Toplumsal Cinsiyet , iinde Grsel Yaktl (der.) Toplumsal Yaamda Kadn, A.. Yayn No:1700, .A.F.Yayn No:884. Suur, S. (2006) Kadn Haklarnda Temel Yaklamlar, iinde Grsel Yaktl (der.) Toplumsal Yaamda Kadn, A.. Yayn No:1700, .A.F.Yayn No:884. Swingewood, A. (1998) Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Tolan, B. (1985) Toplum Bilimlerine Gri, Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar. Weber, M. (1986) Sosyoloji Yazlar, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar.

3
Amalarmz erik Haritas
Sosyolojiye Giri

SOSYOLOJYE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra; Toplumsal deimeyi etkileyen faktrleri tanmlayabilecek, Evrimci yaklamn toplumsal deime ile ilgili temel varsaymlarn aklayabilecek, Modernleme Okulunun temel varsaymlarn sralayabilecek, Bamllk Okulunun temel yaklamlarn aklayabilecek, Kreselleme konusundaki temel yaklamlar, temel farkllklar asndan ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Toplumsal Deime Evrimci Yaklam Geleneksel Toplum-Modern Toplum Modernleme Kapitalizm Azgelimilik Neoliberalizm Kreselleme

Toplumsal Deime ve Kreselleme

TOPLUMSAL DEME NEDR? TOPLUMSAL DEMEY ETKLEYEN FAKTRLER TOPLUMSAL DEME LE LGL TEMEL YAKLAIMLAR KRESELLEME

Toplumsal Deime ve Kreselleme

TOPLUMSAL DEME NEDR?
nsanlar varlklarn srdrebilmek iin iinde bulunduu doal ve toplumsal dnyay kendi karlar dorultusunda deitirmeye alrlar. nsanolu doay ve toplumu kendi istei dorultusunda deitirdike kendisi de deiir. Sosyoloji disiplini ise toplumun nasl deitiini, ne tr etkenlerin toplumsal deimeye neden olduunu ve toplumsal deimenin boyutlarnn neler olduunu belirlemeye alr. Bu nedenle toplumsal deime sosyoloji disiplininin en temel kavramlarndan birisidir. Ksaca belirtmek gerekirse toplumsal deime; toplumsal yapnn, kurumlarn, toplumsal ilikiler ann, davran kalplarnn, toplumsal norm ve deerlerin zaman iinde geirdii dnmler olarak aklanabilir. Toplumsal deimenin yn ve boyutu ne olursa olsun tm toplumlarda grlr. Hibir birey veya toplumsal grup deiimden kanamaz. Bu nedenle sosyal bilimciler Her ey deiir, deimeyen tek ey, deiimin kendisidir, demektedirler. Toplumsal deime ntr bir kavramdr. Zira deime olumlu ynde olabilecei gibi olumsuz ynde de olabilir. Yine deiimler planl olabilecei gibi plansz da gerekleebilirler. Toplumsal deime denilince akla ilk gelen kavramlar, gelime ve ilerleme kavramlardr. Toplumsal deime alanndaki ilk sosyolojik almalar Aydnlanma, Endstri Devrimi ve Fransz Devrimi sonucunda Bat Avrupa toplumlarnda ortaya kan deiimleri aklama zerine odaklanmtr. Aydnlanma dncesi temel olarak dnyann batl inanlarla veya doast glerle aklanamayacana dayanr. Aydnlanma dncesine gre dnyay anlama ve aklamann tek yolu, aklc dnce ve bilimdir. Akl ve bilimin kullanlmas, ilerlemeyi getirecektir. Bu anlamda ilerleme kavram, toplumlar iin her zaman daha iyi ve daha gzel olan bir aamaya doru gidii ifade etmitir. Aydnlanma dncesi etkisiyle toplumsal deime daha iyiye, ideal olan bir toplumsal dzene doru ilerleme olarak ele alnmtr. lerleme fikrini iinde barndran gelime kavram ise daha sonraki dnemlerde zellikle nc Dnya toplumlarnn analizinde kullanlm bir kavramdr. Gelime bu tr toplumlarn kapitalist endstrileme ve modernleme srecine dhil olup gelimi toplumlarn geldikleri aamaya gelebileceklerini ifade etmektedir.

TOPLUMSAL DEMEY ETKLEYEN FAKTRLER

Toplumsal deimeyi etkileyen pek ok faktr bulunmaktadr. Bu faktrlerin bir ksm, dierlerinden daha fazla belirleyici role sahip olmasna ramen hepsi de birbirleriyle ilikilidir. rnein toplumun nfus yapsnda gerekleen bir deiim,

56

Sosyolojiye Giri

ekonomik yapda da deiime neden olmaktadr. Ayrca gnmzde yaanan deiimler, tek bir lke ile yerel dzeyde snrl kalmamakta, uluslararas ve kresel dzeyde etkileri grlmektedir.

Fiziki evre
Fiziki evre faktr, toplumsal deime zerinde dorudan belirleyici deildir. Buna ramen iinde yaanlan evrenin, toplumlarn refah dzeylerinde, retim yaplarnda ve toplumsal hayatn rgtlenmesinde bir rol olduu sylenebilir. Bilindii gibi ilk uygarlklar, zengin fiziki evre koullarnda ortaya kmtr. Uygarlk tarihi ierisinde insanlar genellikle ekilebilir ve sulanabilir alanlarda yerlemilerdir. Sanayi ncesi toplumlarda corafi etkenler, ekonomik faaliyetlerin niteliini nemli lde etkilemitir. zellikle 18. yzyla kadar tarm, hayvanclk, balklk, tamaclk ve ticaret gibi temel ekonomik faaliyetler, corafi etkenler erevesinde ekillenmitir. Ancak corafi etkenler, insanlarn yaay biimini nemli lde etkilerken belli bir corafi meknda yaayan insanlarda iinde bulunduklar fiziksel evreyi deitirebilmilerdir. Bunun bir sonucu olarak insan ile fiziksel evre arasnda karlkl bir etkileim ortaya kmtr. Bu karlkl etkileim uygarlk tarihinde toplumsal deimenin itici gc olmutur. Bunun yan sra gemite deprem, sel, yangn, lleme gibi doal felaketler de zaman zaman nemli deiimlere neden olmulardr. Kimi doal felaketler, deprem rneinde olduu gibi, toplumsal yaamda anlk bir deiime neden olabilir. Ancak kimi doal felaketler, iklim deiikliinde olduu gibi, bazen yzyllar alabilir ve etkisini bazen insanlar hissetmeyebilir. Endstri Devrimi ve kapitalist retim biiminin ykselii ile birlikte doal evre eskisinden daha fazla bir dzeyde, insan amalar iin kullanlacak ve biimlendirilecek bir alan olarak grlmektedir. Bu ama dorultusunda yaplan btn faaliyetlerin sonucunda, hava ve su kirlilii, ekilebilir topraklarn azalmas, ozon tabakasnn incelmesi, lleme ve kresel snma gibi evre felaketleri grlmeye balanmtr.

Kltrel Faktrler
Keif, icat ve yaylma, kltrel deimenin nemli kaynaklarndandr. Keifler ve icatlar; yeni nesneler, fikirler ve toplumsal kalplar retir. rnein matbaann bulunuu, eitim kurumunun yapsn nemli lde deitirmitir. Yaylma ise ticaret, g ve kitle iletiim aralar ile kltrn btn dnyaya yaylmasdr. Kltrel faktrler insanlarn yaay biimini, tketim alkanlklarn, inan sistemlerini, toplumsal norm ve deerleri ve davran kalplarn etkilemekte ve deitirmektedir. rnein gnmzde moda insanlarn tketim alkanlklarn ve davranlarn nemli lde etkilemektedir. Kltr, bir toplumda bireylerin ne dndkleri ve hissettiklerini byk oranda belirler. Ayrca hangi davrann kabul edilebilir olduunu da tanmlar. Elbette ki bu tanmlamalar toplumdan topluma deiiklik gsterir. Bu anlamda kltrn bir paras olarak din, toplumsal deimeyi etkileyen kltrel faktrlerden bir tanesi olarak grlebilir. Weberin Protestan ahlak ve kapitalizmin ortaya k arasnda kurduu iliki, zellikle din ve toplumsal deime alannda yaplan almalarda etkili olmutur.

Teknoloji Faktr
Bilimsel ilerlemelerle birlikte ortaya kan teknolojik yenilikler, toplumsal deimede ok nemli bir rol oynamaktadr. Uygarlk tarihi iersinde atein, tekerlein,

3. nite - Toplumsal Deime ve Kreselleme

57

pusulann, matbaann, buharl makinenin, elektriin, telgraf ve telefonun, televizyonun, bilgisayarn ve internetin toplumsal yaam nasl derinden etkilediini ve deitirdiini ok iyi biliyoruz. Kimi teknolojik bulular, toplumsal ilikilerde geriye dn mmkn olmayan deiimlere neden olmaktadr. rnein ilk olarak 1920lerde Ford otomotiv fabrikasnda kullanlmaya balanan kayan bant sistemi, retim alannda neredeyse bir r yaratm, o gne kadar grlmemi bir ekilde standart ve kesintisiz bir retim yapma olana salamtr. Teknolojinin belirgin rol yalnzca ekonomik alanla snrl kalmamaktadr. Elektronik iletiim alannda gerekleen teknolojik ilerlemeler, televizyon, cep telefonu ve internet gibi iletiim biimlerini daha ok kullanlr hle getirmitir. Bu tr iletiim biimlerinin kullanlyor olmas, bireylerin dnyay alglaylarnda etkili olmaya balamtr. rnein facebook, bir yanyla arkadalk sitesidir ama ayn zamanda bireysel ve kolektif olarak dnya grlerinin yanstld ve tartld bir iletiim ortamdr.

Demografik Faktr
Hzl nfus art, yallk orannn ykselmesi, glerden kaynakl demografik hareketlilikler, toplumsal deimeyi etkileyen faktrlerdir. Avrupa lkelerinde yal nfus orannn artmasnn demografik bir krize neden olduu iddia edilmektedir. Yal nfus, ocuk sahibi olamayaca iin de nfusun yenilenmesi gerekleememektedir. Yal nfusun artmas nedeniyle retime katlacak nfus azalmakta ve dolaysyla alan nfusa baml nfus oran da artmaktadr. Afrika ktasnda ve Ortadouda sregelen i savalar, ciddi bir oranda d ge neden olmaktadr. ounlukla kaak olarak gerekleen bu durum g rotas zerinde bulunan birok lkeyi etkiledii iin uluslararas bir sorun hline gelmitir. Bu durumda bir yandan Birlemi Milletler rgt, Afrikaya yardm yapmaya alrken dier yandan gmenlik ve mltecilikle ilgili uluslararas yeni mevzuatlar gelitirilmektedir.

TOPLUMSAL DEME LE LGL TEMEL YAKLAIMLAR

Sosyolojinin temel alma alanlarndan biri gnmz toplumlarn ve geirdikleri deiimleri anlayabilmek, karlatrabilmek, benzerlik ve farkllklarn ortaya koymaktr. Anthony Giddens ekonomik, siyasal ve toplumsal alanlara bakarak toplumlarn snflandrmasn yapmtr. Giddensa gre modern dnyadaki toplumlar drt grup altnda toplanmaktadr. Birinci Dnya Toplumlar (Gelimi lkeler): 18. yzyldan gnmze gelen politik topluluklar ve ulus- devletlerdir. Sanayi retimi ve serbest giriim bu toplumlarn en belirgin zellikleridir. Nfusun byk younluu kentlerde yaamaktadr, geri kalan krsal alanda tarmsal faaliyetleri yrtrler. Geleneksel toplumlarla karlatrldnda daha az olsa da snfsal eitsizlikler mevcuttur. Bat toplumlar, Japonya, Avustralya ve Yeni Zelanda rnek olarak verilebilir. kinci Dnya Toplumlar: 1917 Rus Devriminin ardndan 1990larn bana kadar varlklarn srdren toplumlard. Merkezi planlamann hakim olduu ekonomik sistem iinde sanayi retimi yapmaktaydlar. Birinci Dnya toplumlarna benzer biimde nfusun byk younluu kentlerde yaamaktayd. nemli snfsal eitsizlikler bu toplumlarda da mevcuttu. Dou Blou lkeleri olarak adlandrlan bu toplumlar Sovyetler Birlii ve Dou Avrupadan olumaktayd. Toplumsal ve politik deiimler sonucunda serbest giriime dayal ekonomik sistemlere dnmlerdir.

58

Sosyolojiye Giri

nc Dnya Toplumlar (Gelimekte Olan Toplumlar): 18. yzyldan gnmze gelen ve genellikle de smrgeletirilmi blgelerde bulunan toplumlardr. Birinci Dnya toplumlarnn tersine nfus younluu krsal alanlarda daha fazladr ve geleneksel yntemlerin kullanld tarmsal faaliyetlerde istihdam edilir. Ekonomik sistem tarmsal retime dayaldr ve rnlerin bir ksm dnya piyasalarnda pazarlanr. Bir ksmnda serbest giriim, bir ksmnda da merkezi planlama grlr. in, Hindistan, Afrika ve Gney Amerika lkeleri rnek olarak verilebilir. Yeni Sanayileen lkeler: 1970ler ncesine kadar nc Dnya Toplumlar iken sanayi retimi ve serbest giriimle birlikte dnm gerekletiren toplumlardr. Birinci Dnya toplumlarna benzer biimde nfusun byk bir ksm kentlerde yaamaktadr. Fakat Birinci Dnya toplumlarndan daha keskin kr-kent, blgeler aras ve snfsal eitsizlikler vardr. Trkiye, Gney Kore, Hong Kong, Tayvan, Singapur, Brezilya ve Meksika rnek olarak gsterilebilir (Giddens, 2005, s.41). Giddensn yapt snflandrma da grld gibi gnmz toplumlarnn ortaya knda 18. yzyl ve sonrasnda Bat Avrupada yaanan deiimler nemli rol oynamaktadr. Aydnlanma dncesi, Endstri Devrimi, Fransz Devrimi ve o dnemde yaanan bilimsel gelimeler, dnyada daha nce grlmemi nemli deiimlerle sonulanmtr. Aydnlanma dncesi Toplumsal Deime Nedir? blmnde de akland zere zellikle akln ve bilimin temel yol gsterici kavramlar olarak ne kmas ile etkili olmutur. Siyasal alanda bir devrim olan 1789 Fransz Devrimi sonucunda Avrupada aristokrat ve ruhban snfn hkimiyetine dayal geleneksel toplum yerine zgrlk, eitlik, kardelik ve adalet gibi evrensel deerlere dayanan yeni bir toplum modeli ortaya kmtr. 18. yzylda ngilterede balayan Endstri Devrimi retim alannda yeni bulular sayesinde ortaya kan deiimler ve buhar gcyle alan makinelerin kullanlmaya balamas ile fabrika tipi retime geilmitir. Tm bu gelimeler toplumsal yapda nemli deiimlere neden olmutur. Tarmda makinelemenin balamas ve kent merkezli fabrika tipi retime geilmesi, krsal alandan kentsel alanlara g balatm ve bugnk anlamyla kentler olumaya balamtr. Bu yaanan deiim ve dnmler, sosyoloji disiplini iinde farkl yaklamlar tarafndan ele alnm ve aklanmtr. Aada evrimci yaklamdan balayarak toplumsal deime literatrnde etkili olan teoriler srasyla ele alnacaktr.

Evrimci Yaklam
Gemite toplumlarn gelime dzeylerindeki farkllklar, sorunlu bir durum olarak grlmyordu. nsanlar farkl yaratlmt ve bu durum doald. Darwinin doal ayklanma teorisi, bu bak asnn sorgulanmasna neden oldu. Darwine gre, insanln ilerlemesi rekabete dayal bir baarya ve doal avantajlara balyd. Bu bak as toplumsal deime konusunda ilk sosyolojik yaklam olarak kabul edilen evrimci yaklam zerinde olduka etkili olmutur. 19. yzylda hkim olan ve etkilerinin hl grlebilecei evrimci yaklam, toplumlarn geirdii evrim aamalarn inceleyerek buradan evrensel bir gelime modeli nerir. Bu gelitirilen model, evrimin daha alt amalarnda kalm toplumlara da uygulanabilen bir modeldir. Bylelikle evrimin en st aamasnda yer alan toplum ve onun geirdii aamalarn rnek alnmas gelimeyi salar. Evrimci yaklamn temel iddialar unlardr: Evrim btn toplumlarda grlen evrensel ve doal bir sretir.

3. nite - Toplumsal Deime ve Kreselleme

59

Evrim herhangi bir birim iin kendi toplumsal potansiyellerini gerekletirme srecidir. Bu deiim, o birimin kendi iinden gelir, dardan herhangi bir yardma ihtiyac yoktur. Evrimin belirli bir yn vardr. Toplumlar her zaman daha iyiye doru ilerlerler. Evrim zorunludur ve kanlmazdr. Uygarlklar belirlenmi safhalar srayla geerler ve her biri bir ncekinden daha karmaktr. Evrimci bir almann amac da uygarlklarn geecei bu toplumsal aamalar sralamann kanunlarn bulmaktr. Evrimsel sre srekli ve aamaldr, ani deiim devrim olamaz. Doadaki deiim ve evrim sreci ile toplumlarn deiim ve evrim sreci arasnda benzerlikler vardr (Smith, 1996, s.46-48). Evrimci yaklam, gelimi ve gelimemi toplumlar arasnda karlatrma yapar. Bu anlamda evrimci yaklamn gelimilik kavramn gelimemilik zerinden tanmladn sylemek mmkndr. Bat Avrupa toplumlar evrim srecinde ulalabilecek en st, mkemmel bir toplum, bir baka deyile model olarak ele alnr. Bat Avrupa toplumlar ve dier toplumlar arasnda karlatrma yaplr. Bu ele al biimi, evrimci yaklama getirilen en nemli eletirinin temelini oluturur: Evrimci yaklam etnosantrik ve Avrupamerkezci bir bak asna sahiptir. Evrimci yaklamn nde gelen temsilcilerinden olan Comte, pozitivist bilim anlayna sahiptir. Fen bilimlerinden ald statik ve dinamik kavramlarn sosyolojiye uyarlayan Comte, sosyolojiyi toplumsal statik ve toplumsal dinamik olarak ikiye ayrmtr. Toplumsal statik, toplumsal dzenin; toplumsal dinamik ise toplumsal deimenin incelenmesidir. Comte toplumsal deimeyi, evrimci ve ilerlemeci bak asyla aklar. Comtea gre deimenin belirli bir yn vardr ve her toplum daha nceden belirlenmi aamalardan geerek ilerler. Bir nceki aama, bir sonraki iin gerekli olan n koullar salar ve etkiler. Daha sonra gelen aamalar ncekilerden farkldr. Comteun toplumsal deime anlay teolojik, metafizik ve pozitivist olmak zere aamadan oluur. Bu aamalardan her biri ideolojik dzeyde olan deiimleri ifade eder. Zorunlu hareket olarak tanmlad teolojik aamada mitolojik, gei evresi olarak tanmlad metafizik aamada ise teolojik ve felsefi dnceler hkimdir. Pozitivist aamada ise artk bilimsel akl hkimdir. Btn toplumlar srasyla bu aamalardan geecek ve sonunda en mkemmel aama olan pozitivist aamaya geleceklerdir. Bir dier evrimci yaklamc olan Spencer, biyolojik organizmalar ve toplumlarn byme aamalar arasnda benzerlik olduunu iddia eder. Darwinin Trlerin Kkeni isimli almasndan etkilenen Spencera gre evrim, basitten karmaa doru bir ilerleme srecidir. Bu sre iinde yapsal olarak farkllaan paralar, artan oranda karlkl baml hle gelirler. Bu ise paralar arasnda btnlemenin artmasn salar. Ayn zamanda paralarn ilevlerinin farkllamas da gerekleir. Bylece ilevlerin ve yaplarn farkllaarak bir st dzeyde btnlemeleri ile evrim gereklemi olur. Bu durum dier toplumlarla olan rekabet durumunda nemli bir avantaj salar. Toplumlar farkl doal ortamlarda yerlemilerdir. Bunun sonucunda da yaamak iin verdikleri kavga da farkl olacaktr. Zengin doal evrede yerlemi olan toplumlarda, nfus younluu daha fazla olur, uzmanlama ve iblm daha st dzeyde gerekleir. Politik olarak da gl olan bu toplumlar, gl bir orduya da sahip olurlar.

Etnosantrizm, yanl bir bak asyla bir toplumun kendine zg kltrel deerlerinden yola karak dier toplumlarn incelemesi ve bunun sonucunda belirli yarglarda bulunulmasdr. (Marshall, 1999). Avrupamerkezcilik, sosyal bilimlerde yaplan almalarda Avrupann ideal bir model ya da lt olarak ele alnp Avrupa d toplumlarn bu bak asna gre analiz edilmesidir. Pozitif bilim, sadece gzlenebilir olaylarla ilgilidir ve dikkatlice biriktirdii olgusal bilgiler arasnda yasa-benzeri ilikiler kurar. Bu; gzlem, deney, karlatrma ve kestirme yoluyla gerekleir. Pozitif felsefe bizim gzlenebilir olgular ve onlar aras ilikiler dnda, hibir eyin bilgisine sahip olamayacamz inancna dayanr.

60

Sosyolojiye Giri

Geleneksel ve modern toplum karlatrmasn kullanan Durkheima gre toplumsal deimede en nemli faktr iblmdr. Evrim srecini mekanik dayanmadan organik dayanmaya gei olarak tanmlar. Benzerlie dayal ve kk olan toplumlardan farklla dayal ve nfus younluu artm olan toplumlara gei srecinde, toplumsal dzeni yeniden kuran, iblmnn kendisidir. Organik dayanmann hkim olduu toplumlarda ilevler farkllamtr ve karlkl bamllk artmtr.

Karl Marx
Marx, evrimci yaklamn temelini oluturan duraan ve dzenli toplum anlayna kar kar. Marxa gre atma, toplumun temel zelliidir. Marx, toplumsal snflar arasndaki atmalarn tarihin motoru olduunu, insanlk tarihinin snf atmalarnn tarihi olarak okunabileceini iddia eder. Marxn tarih anlay, diyalektik materyalizme dayanr. Buna gre toplumsal deimenin nedeni, bireylerin dnce ve inanlar deil, esas olarak ekonomik etmenler, retim glerinde ortaya kan deiimlerdir. Toplumsal deime, snflar aras atmalardan kaynakl bir retim biiminden dier retim biimine gei srecidir. Bunu feodal retim biiminden kapitalist retim biimine geile aklamaktadr. Marxa gre, yeni retim gleri ile eski feodal retim ilikileri arasnda bir atma sonucunda, feodal retim biiminden kapitalist retim biimine geilmitir. nk kapitalist retim biimi, feodal retim biimi iindeki topraa bal ve zgr olmayan retim ilikileri yerine, zgr cretli emee dayal retim ilikilerine dayanmaktadr. Kapitalist retim biiminde emek gcnn pazarda tpk bir meta gibi satlabilir olmas gerekir. Hlbuki feodalizmde, emek gc topraa baldr ve toprakla birlikte alnp satlabilir. Bu anlamda corafi, meknsal hareketlilii yoktur. Marxa gre yeni retim gleri, belirli bir seviyeye geldiinde kendine uygun yeni retim ilikileri oluturur. Altyapdaki bu deiimlere uygun olarak styap da zaman iinde deiir. Feodal aristokrat snfn gc artk yeni burjuva snfnn eline geer. Feodalizmde hkim olan sadakat, namus, ballk gibi kavramlarn yerine zgrlk ve eitlik gibi yeni kavramlar geer. Bylelikle tarihte yeni bir dnem balam olur (Haralambos ve Holborn, 1995). Marxa gre tarih, insanlarn kendi geimlerini salamak iin aralar kullanmaya, doay kontrol etmeye baladklarnda balamtr. Marx almalarnda esas olarak kapitalist retim biimini analiz etmekle birlikte, ondan nceki retim biimlerini de tarihsel dnemler iinde ele almtr. lkel komnal toplum, kleci toplum, feodalizm, kapitalizm ve son olarak sosyalizm. Marx ayrca Dou toplumlarnda yaanan deiimleri aklamak iin Asya Tipi retim Tarz (ATT) kavramn kullanmtr.

Max Weber
Weber toplumsal deimeyi bir toplum biiminden dier toplum biimine gei olarak aklamaya alr. Bu gei srecinde belirleyici olan karizmatik otoritedir. Karizmatik otorite hem geleneksel, hem de modern toplumun duraan yapsn ykar ve dntrr (Akit, 1985). Webere gre geleneksel toplum, dnya alglaynn geleneklere gre belirlendii toplumdur. Modern toplum ise bunun tersine rasyonel dnme biiminin hayatn btn alanlarna yayld toplumdur. Bu erevede Weber modernlemeyi kltrel, toplumsal ve politik rasyonelleme sreci olarak tanmlar. Modern ve geleneksel toplum arasndaki bir dier fark ise yledir: Geleneksel toplum, geleneksel balara ve statye dayal toplum iken modern toplum, resm anlamalara ve yasal dzenlemelere dayaldr. Rasyonelleme srecinin en nemli unsuru Weberin demir kafes olarak adlandrd modern brokrasinin ortaya kdr. We-

3. nite - Toplumsal Deime ve Kreselleme

61

bere gre brokrasi insan ilikilerinin kiisellikten kmasna, kii zgrlnn kstlanmasna, mekaniklemeye, boucu ve tekdze ileyie neden olmaktadr. Weber, her ne kadar evrimci yaklamclar gibi geleneksel-modern toplum ikiliini kullansa da belirli bir deime modeli nermez. Weber, toplumsal eylemlerin anlamlarn zmeye alr. Bu anlamda, her toplum kendi zelliklerine bakarak deerlendirilmelidir. Protestan Ahlk ve Kapitalizmin Ruhu isimli almasnda, belirli bir dinsel davran biimi ile kapitalist retim biiminin ncelikle Bat Avrupada ortaya k arasnda iliki kurmaya alr.
SIRA SZDE Modernleme Okulu 1960larda toplumsal deime literatrnde hkim olmu bir yaklamdr. Evrimci yaklamn devam olarak da grlebilecek olan Modernleme Okulu, Amerikal sosyolog Talcott Parsonsn yapsal ilevselciN E L M D yaklamndan etkilenerek gelitirmitir. Modernleme Okulu, temel olarak Gelimeyi engelleyen faktrler nelerdir? ve Gelenekselden moderne doru olan toplumsal dnm S mekanizmalar ve koullar nelerdir? sorular zerine odaklanr. O R U

Modernleme Okulu

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Talcott Parsons ve yapsal ilevselci yaklam iin ayrntl bilgiyi 2. nitede bulabilirsiniz. DKKAT Toplumsal deimeyi, modern toplum-geleneksel toplum SIRA SZDE karlatrikilii ve mas kullanarak aklamaya alr. Modern toplum, yapsal olarak farkllamay ve uzmanlamay gerekletiren toplum olarak grlrken, geleneksel toplum, rasyonellik, verimlilik ve zgrlk gibi modern deerlerin tersine AMALARIMIZ deerlerin geleneksel hkim olduu, bulunduklar corafi evre iinde kstlanm toplum olarak grlr. Geleneksel toplum; basit teknolojiye dayal tarm ekonomisinin, toplumsal ya T A P antda birincil ilikilerin, din dncelerin ve politik alandaK geleneksel elitlerin hkim olduu, eitim seviyesinin dk olduu toplumdur. Modern toplum ise geleneksel toplumun tam kartnda yksek teknolojiye dayal endstriyel retimin, ikincil ilikilerin ve rasyonel dncenin hayatn her alannaT E L E V Z Yolduu, ykhkim O N sek eitim seviyesi ve kentlemenin grld, liberal demokrasinin egemen olduu toplumlar olarak tanmlanr. Modernleme Okulu ekonomik, siyasal ve kltrel alanda modernlemeyi u NTERNET ekilde aklar. Ekonomik alanda modernleme; ekonomik aktivite ve iin uzmanlamasn, kaynaklarn, verilmi statlerin tersine baary lt alarak datlmasn, pazarn genilemesini, kentleme, hareketlilik ve esneklii ifade eder. Modernleme, siyasal alanda geleneksel elit gruplarn gcnn zayflamas ve demokrasinin, seim ve parti aktivitelerinin, farkllam brokratik organizasyonlarn yaylmasdr. Kltrel alanda modernleme ise eitimin yaygnlamas, laiklik, geleneksel olmayan ulusal ve ulus-st grup kimliklerinin gelimesi anlamna gelmektedir. Btn bunlara ek olarak modern iletiim, medya ve tketim kltrnn yaygnlamas da modernleme srecinin nemli zelliklerindendir. Parsonsn toplumsal eylem kalplarn kullanan Bert Hozelitz, modern toplumu evrensel deerlerin hkim olduu, baar ve performansn geleneksel kimliklerin nne getii, farkllama, uzmanlama ve iblm erevesinde rollerin belirginletii toplum olarak tanmlar. Modern toplum seviyesine ulaabilmek iin geleneksel toplumlarn iinde yer alan deiime ak bireylerin modern toplumlara gnderilerek alacaklar eitim ile modern deerlerle donatlmalar sonucunda bu deerleri kendi toplumlarnda yaygnlatracaklarn iddia eder.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

62

Sosyolojiye Giri

Bir baka Modernleme Okulu teorisyeni Walt Whitman Rostow, Ekonomik Bymenin Aamalar isimli almasnda modern toplumlarn geirdii dnm be aamada aklar. 1. Geleneksel toplum: lkel teknoloji ve tarma dayal snrl retimin; toprak sahiplerinin gcne dayal hiyerarik yaplarn ve toplumsal hareketliliin az olduu toplumlardr. 2. Ekonomik kalknmann n koullar: 18. yzyln balarnda Bat Avrupa ve zellikle de ngilterede ortaya kmtr. Bilimsel keiflerle birlikte tarm ve endstride yeni retim fonksiyonlar kullanlmaya balanmtr. 3. Kalk: Kalk aamasn ilk gerekletiren lke ngilteredir. ngilterede bymeye kar engellerin ortadan kalkmasnda teknoloji ok nemli bir rol oynamtr. Kent merkezli endstriyel faaliyetler artmtr ve tarmda yeni teknolojiler kullanlmaya balanmtr. 4. Olgunluk: Bu aamada artk modern teknoloji, btn endstriyel faaliyetlerde kullanlmaya balanmtr. retimin her aamasnda yeterli teknik bilgi ve giriimcilik bulunmaktadr. 5. Yaygn Tketim: Gelimi dayankl tketim malzemeleri ve hizmet sektr bulunmaktadr. Reel cretlerin art tketimi de artrmtr. Amerika Birleik Devletleri 1. Dnya Sava sonras dnemde bu aamaya gelebilen ilk lkedir (Peet, 1991, s. 31-33). Rostow, geleneksel toplumdan modern topluma geite evrensel aamalar olarak sralad bu aamalarn dier toplumlar iin de bir rnek oluturacan iddia eder. Rostowa gre modernleme, ncelikle Avrupa toplumlarnda daha sonra Amerika Birleik Devletleri ve Japonyada gereklemitir. Dier toplumlar ise dardan yaplacak yardm ve mdahalelerle ayn duruma gelebileceklerdir. Modernleme Okulunun bu bak as dnemin kalknma iktisad ve politikalarnda nemli rol oynamtr.

Bamllk Okulu
Bamllk Okulu, 1960larda Latin Amerikann azgelimilik durumunu Latin Amerika perspektifinden bakarak analiz etmeye almtr. Modernleme Okulunu eletirmek iin ortaya kan Bamllk Okulu, geleneksel-modern toplum ikilii yerine merkez-evre ya da metropol-uydu ikiliini kullanmtr. Kapitalist retim biiminin gl merkez lkeler ve onlara baml olduklar iin azgelimi olan evre lkeler yarattn iddia eder.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Bamllk Okulunun toplumsal deime literatrna katksn aklaynz.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Bamllk Okulunun en nde gelen teorisyeni Andre Gunder Franka gre, LaDNELM tin Amerika lkeleri 16. yzyldan itibaren azgelimi evre lke konumundadrlar. nk o tarihten itibaren kapitalist merkez lke konumunda olan Amerika BirleS O R uydusudurlar. Merkez ve evre arasndaki bu baml iliki, kapiik Devletlerinin U talist retim biimi devam ettii srece devam edecektir ve evrenin gelimesi mmkn olmayacaktr. Merkez, evrenin rettii art deere farkl yntemlerle el DKKAT koyduu srece daha da gl hle gelecek ve bu durumun sonucunda azgelimilik durumu srekli olarak var olacaktr. Frank bu durumu azgelimiliin geliSIRA SZDE mesi olarak adlandrmtr. evrede gelimenin olamayacan iddia eden Bamllk Okulu, 1970lerden sonra yeniAMALARIMIZ lkelerin ortaya kyla birlikte sorgulanmaya balamtr. sanayileen

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

3. nite - Toplumsal Deime ve Kreselleme

63

SIRA karlatrnz. Modernleme Okulu ve Bamllk Okulunun benzerlik ve farkllklarnSZDE

DNEL Bamllk Okulunun yapt analize tarihsel bir boyut kazandrmaya Malan Immanuel Wallerstein, yalnzca Latin Amerikann azgelimilii zerine odaklanmaz. S O R U Kresel dzeyde kapitalist retim biiminin nasl ilediini aklamaya alr. nk Wallersteina gre kapitalizm ulusal snrlarn tesinde uluslararas dzeyde rgtlenmektedir ve bunda sermayenin uluslararas dzeyde dolam nemli rol oyDKKAT namaktadr. Wallerstein, 16. yzylda balayan dnya sisteminin kapitalist retim biimine dayandn ve bunun da merkez, yar evre, evre lkeler (gelimi, yar SIRA SZDE gelimi ve az gelimi) olmak zere bir iblm yarattn iddia eder. Merkez bir yandan evrenin hammaddelerine el koyarken dier yandan da kendi endstriyel retimini artrmaktadr. Wallersteinn kapitalizmi uluslararas dzeyde ele alan AMALARIMIZ yaklam kreselleme tartmalarnda da kullanlmaktadr.

Dnya Sistemi Yaklam

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

KRESELLEME

Kreselleme ekonomik, finansal, toplumsal ve kltrel ilikilerin dnya leinde yaygnlamas sreci olarak ele alnabilir. Bu srecin ayn zamanda yerel ile etkileimi, bireylerin dorudan gndelik yaamlarna olan etkileri mevcuttur. 1990l ylTELEVZYON lardan sonra yaygn olarak kullanlmaya balayan kreselleme kavram dnyada ortaya kan yeni deiim ve dnmleri aklamak iin kullanlmaktadr. Elbette ki daha nceki dnemlerde de btn dnyay kresel dzeyde etkileyecek olan N T E R N E birlikte badeiimler yaanmtr. Baz teorisyenler kresellemeyi, kapitalizmle T layan modernite srecinin bitii ve postmodern dnemin balangc ile ilikilendirmektedirler. Bu bak as, altnda kapitalizmin de sona erdii gibi bir varsaym barndrmaktadr. Baz teorisyenlere gre ise ne modernite sreci ne de kapitalizm sona ermitir. Bu anlamda kreselleme; kapitalizmin geldii yeni aamay, yeni sermaye birikim srecini aklamak iin kullanlmtr. Kresel kapitalizm, btn dnyada hem retim hem de tketim ideolojisi ile hakimiyetini kurmutur. Anthony Giddens ge modernite olarak da adlandrd kreselleme srecinin kapitalist modernitenin bir sonucu olduunu iddia etmektedir. Kresellemeyi zaman ve mekn balamnda aklamaya alan Giddensa gre, kresel sistem ulus devletler, kapitalist dnya ekonomisi, uluslararas iblm ve askeri bir dnya dzeninden olumaktadr. Ulus devletlerin yerel, blgesel ve uluslararas ekonomi politikalarnn dzenlenmesi ve hayata geirilmesinde nemli role sahiptirler. Ancak ulus devletlerin bu rolnde belirleyici olan refah dzeyleri ve askeri gleridir. Kapitalist dnya ekonomisi, ortaya kt 16. ve 17. yzyllardan bu yana kresel dzeni belirlemektedir ve lkeler arasndaki ekonomik gelimilik farklar bu ekonomik yapnn sonucunda olumutur. Uluslararas ekonomik ilikiler ve okulusSIRA SZDE lu irketlerin retim faaliyetleri kapitalist dnya ekonomisine gre biimlenmektedir. Askeri dnya dzeni birden fazla ulus devletin askeri glerini birletirmesi ve bunun sonucunda yerel olarak ortaya kan olaylara NATO benzeri E L M D N birliklerle mdahale edebilme durumudur. Uluslararas iblm kresel dzeyde baz blgelerin endstriyel retim merkezlerine baz blgelerinse endstri d Rretim faaliyetS O U leri merkezi dnmesini ifade etmektedir (Suur, 1995; Bilton ve dierleri, 2008).
D K rgt) 9 Nisan NATO (North Atlantic Treaty Organization- Kuzey Atlantik Antlamas K A T 1949da Washington Antlamas ile kurulan NATO bir kollektif savunma rgtdr.

K T A P

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

64

Sosyolojiye Giri

Giddens, yukarda sralanan drt faktrn birbirleri ile etkileimlerini yeterli dzeyde aklamad iin eletirilmektedir. Ayrca Giddensn yaklamnn azgelimi lkelerin bu kresel durum iinde geleceklerinin ne olacana yer vermemesi ve kresel dzeyde olduka nemli rol oynayan dinin etkisini yeterince vurgulamamas da bir baka eletiri konusu olmutur (Suur, 1995). Yerel olan ile kresel olan arasndaki iliki ve etkileimler kreselleme konusunda yaplan almalarda nemli yer tutmaktadr. Kresel dzeyde zellikle tketim kltr erevesinde bakldnda bir aynlama srecinin yaanp yaanmad sorgulanmaktadr. Bu sorgulamalar erevesinde gelitirilen kyerelleme (glocalization) kavram, kreselleme (globalization) ve yerelleme (localization) kavramlarnn birletirilmesinden olumutur. Robertson (1995) kyerelleme kavram ile kresel olann yerelletiini, yerel olann ise kreselletiini ifade etmektedir. Robertsana gre hem bir aynlama hem de farkllama sreci yaanmakta ve kresel olan ile yerel olan i ie gemektedir. Bunun iin McDonalds ya da Burger King gibi uluslararas fastfood restoranlarnn yerel olann zelliklerini dikkate alarak rn yelpazelerinde yaptklar deiikliklere baklabilir. rnein Trkiyede rnlerinde domuz eti kullanmamalar ve Hindistanda sadece tavuk eti ya da vejeterjan rnler kullanmalar gibi.

Kreselleme le lgili Temel Yaklamlar

Kreselleme sreci, kresel ile yerel olan arasndaki etkileim, kresellemenin sonular gibi konularda yaplan almalar genel olarak kukucular, ar kresellemeciler ve dnmcler olmak zere grupta toplanmaktadr (Held, 1999). Kreselleme kart olarak da adlandrlan kukucular grubunda yer alan teorisyenler, genel olarak kreselleme konusundaki dncelerin yeni olmadn iddia ederler. Kreselleme literatrnde olduka nemli yeri olan dnya ekonomisinin kresellemesi, zellikle finans ve ticaret yoluyla ekonomik bamlln artmas gibi aklamalara eletirel bakarlar. Kukuculara gre, aslnda blgeselleme sreci zerinde durmak gerekmektedir. Blgeselleme sonucunda dnya ekonomisi eskisinden daha az btnlemi durumdadr. rnein, iddia edildiinin aksine ticaret younluu Avrupa, Asya-Pasifik ve Kuzey Amerika olmak zere blgede toplanmtr. Ar kresellemeciler, kreselleme konusunda kukucularn tam karsnda yer almaktadrlar. Kresellemeyi, dnya ticaretinin hzla gelimesi nedeniyle pazarlarn g kazanmaya balad ve bunun sonucunda da ulus devletlerin gcn yitirmeye balad bir sre olarak ele alrlar. Avrupa Birlii, Dnya Ticaret rgt gibi yeni blgesel ve uluslararas kurulular, ulus-devletin zayflayan konumuna destek olan kurululardr. Kreselleme konusunda dnmcler, hem ar kresellemecilere hem de kukuculara mesafeli durmaktadrlar. Dnmclere gre, gnmzde modern toplumlar biimlendiren ekonomik, siyasal ve toplumsal deiimlerin arkasndaki esas g, kresellemedir. Fakat yine de kresel lekte olduka nemli deiimler yaanmasna ramen toplumsal yapda hlen varln srdren unsurlar grmek mmkndr. Ulus-devletler gittike karlkl baml hle gelmelerine ramen sahip olduklar gc ve varlklarn korumaya devam etmektedirler. Hatta Birlemi Milletler gibi btnletirici kresel ynetiim birimleri glenmesine ramen devletler paralanarak yeni ulus-devletlere dnmektedir.

3. nite - Toplumsal Deime ve Kreselleme

65

Kreselleme Srecinin Tarihsel Geliimi

Robertson, kreselleme srecinin tarihsel geliimi zerine odaklanmtr. Robertsona gre kreselleme sreci 15. yzylda ortaya kmtr. Robertson, kresellemenin tarihsel olarak geliim srecini be aamada aklamtr. 1. Oluum aamas (1400-1750): Yeni ulusal topluluklarn ortaya k, modern anlamda corafya ve takvimin douu, bireyciliin ve hmanizmin nem kazanmas. 2. Balang Aamas (1750- 1802): Uluslararas ilikilerin formallemeye balamas, yurtta ve insanlk kavramlarnn belirginlemesi, 3. Kalk aamas (1870- 1920): Ulus devlet kavramnn yerlemesi, kresel iletiimin hzlanmas, olimpiyat oyunlar, Nobel dlleri gibi uluslararas kresel organizasyonlarn balamas. 4. Hegemonya mcadele aamas (1920- 1960): Kresel dzeyde savalar ve atmalar 5. Belirsizlik Aamas (1960- 1990): Kresel kurulularn saylarnn artmas, kitle iletiim sistemlerinin kresel dzeyde yaygnlamas, dnya vatandal, insan haklar gibi kavramlarn yan sra etnik, rka ve toplumsal cinsiyete dayal yaplarn gelimesi (Bilton ve dierleri, 2008, s.48-49). Robertsonn kresellemeye dair yapt aklamalar, Avrupa d toplumlarn bu srece etkilerine yer vermemesi nedeniyle Avrupamerkezci olduu iin eletirilmektedir (Suur, 1995).

Ekonomik Dzeyde Kreselleme

Kapitalist retim biiminin btn dnyaya hkim olmas sonucunda sermaye birikimi, retim ve uluslararas pazar ilikileri kresel dzeyde gereklemektedir. Bakaya (2005) kresellemeyi 1980 sonras kapitalist gelimeyi nc kreselleme olarak tanmlamaktadr. Birinci kresellemeyi Amerika ktasnn Bat Avrupallar tarafndan kefedilmesiyle ortaya kan kapitalist yaylma oluturmaktadr. Bu dnemdeki yaylma sonucunda, Amerikadaki uygarlklar yok edilmi ve Afrika kleletirilmitir. Bunlarn sonucunda kle isyanlar ortaya kmtr. Sanayi devrimi, ikinci kapitalist yaylma srecinin, ikinci kresellemenin, balangc olmutur. Dorudan smrge ve yar-smrge toplumlarla birlikte evre-merkez kutuplamas olarak tanmlanabilecek bugnk dnya sistemi olumaya balamtr. Bu dnemde, ykselen ii snf hareketi, sosyalist devrimler ve anti-smrgeci bamszlk hareketleri grlmtr. 1980ler sonras kapitalizmin geldii yeni aamada uygulanan ekonomi politikas neoliberalizm olarak adlandrlmaktadr. Neoliberalizm, piyasalarn serbest braklmasn, devletin ekonomik alana dzenlemeler yoluyla yapt mdahalelerden vazgemesini ya da en aza indirilmesini ve kamu iletme ve hizmetlerinin zelletirilmesini kapsamaktadr. Neoliberalism 1980 ncesi zellikle gelimi kapitalist lkelerde hkim olan refah devleti uygulamalarnn tam tersini iermektedir. 1929 ylnda dnya ekonomik bunalm sonrasnda ortaya kan ve birok lke tarafndan uygulamaya konulan Keynesyan ekonomi politikalar gl bir devlet yapsna dayanmaktadr. Devletin ekonomik alana mdahalesinin zellikle kriz dnemlerinde ortaya kabilecek olan isizlik gibi sorunlarda gerekli olduu vurgulanmtr. Keynesyan ekonomi politikalarnn hkim olduu dnemde retimde fordizme gre rgtlenmektedir. Artan ulusal ve uluslararas rekabet, rn pazarndaki ani deiikliklere uyum salayabilmek iin firmalar esneklie zorlamas sonucunda fordist retim rgt-

Refah devleti; eitim, salk, barnma ve asgari dzeyde gelir gibi temel insani ihtiyalara ynelik hizmetlerin ve yardmlarn sosyal gvenceler aracl ile devlet tarafndan salanmasdr. Fordizm, II. Dnya savandan 1970lerin sonuna kadar hakim olan sermaye birikim modeli ve retim rgtlenme biimidir. Postfordizm, 1980lerden sonra grlen sermaye birikim modeli ve retim rgtlenme biimidir. Piyasa koullarnn gerektirdii her trl esneklie -esnek retim, istihdam, uzmanlama ve cretdayanr.

66

Sosyolojiye Giri

lenmesinden postfordist retim rgtlenmesine geilmitir. Esnek retim olarak da adlandrlan postfordizm esnek istihdam, uzmanlama ve esnek cret politikalarna dayanmaktadr. Bylelikle kk merkezi olmayan firmalar ve bazen de duruma gre fason retim ile piyasa koullarnda arz-talep dengesinde ortaya kan ani deiimlere uyum salayabilmektedir. Postfordist retim rgtlenmesinde, fordist teknolojik dzenlemeden kaynaklanan zaman kayb ve kalite dklnn ortadan kaldrlmas hedeflenmitir. Benzer biimde fordist emek rgtlenmesinin neden olduu ie yabanclama sorunlar en aza indirilmeye allmtr.
SIRA SZDE

Fordist retim rgtlenmesini aratrarak inceleyiniz. SIRA SZDE Neoliberal ekonomi politikalarnn hkim olduu nc kreselleme dneminde Ulustesi E L M D N irketler (TNCs) ekonomik alann nemli aktrlerindendir. Ulustesi irketler yatrm, retim ve pazarlama anlamnda birden fazla lkede faaliyet gsteren, kresel U dzeyde sermaye birikimi gerekletiren irketler olarak tanmlaS O R nabilir. Gnmzde dnyann en gl blgesi olarak kabul edilen ABD, Japonya ve Avrupann ulustesi irketleri faaliyetlerini kresel dzeyde yrtmekteD KKAT dirler. rnek olarak Unilever, Shell, Toyota, General Motors, IBM, Coca-Cola, Kodak, Nestle gibi firmalar verilebilir. Bu dnemde uluslararas dzeyde kreselleme srecinin ileyiinde etkin olan SIRA SZDE uluslararas rgtler bulunmaktadr. Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Bankas (WB), Ekonomik Kalknma ve birlii rgt (OECD), Dnya Ticaret rgt (WTO) ve AMALARIMIZ Birlemi Milletler (UN) bu rgtler arasnda yer almaktadr. Bunun yan sra zellikle uluslararas ticareti gelitirmeyi hedefleyen Avrupa Birlii (AB), Asya-Pasifik Ekonomik birlii (APEC), Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlamas K T A P (NAFTA) ve benzeri uluslararas entegrasyonlarda bulunmaktadr. Ulustesi irketler ve bu tr uluslararas rgtlenmelerin kreselleme srecinin ileyiindeki belirleyici rolleri zellikle ulus devletlerin gc konusundaki tarT E L E V Z Y getirmitir. Bu erevede ulus devletlerin 1980lerden sonra tmalar gndemeO N ekonomik alandaki hkimiyetini yitirdii ve daha ok idari bir ynetim birimine dnt vurgulanmaktadr. Ayrca kreselleme sreci ile birlikte ulusal snrlarn ortadan kalkaca iddias bu gr glendiriyor grnmektedir. Ancak gnNTERNET mzde artan milliyeti ve etnik hareketler ulusal snrlarn zayflamak yerine glendiinin iareti olarak grlmektedir.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Kreselleme Kart Hareketler

Yeni toplumsal hareketler kresel kapitalizme kar snf politikalarna dayal geleneksel ii hareketi baarl olamamas iddiasyla ortaya kmtr. Cinsiyetilie, rkla, ekolojik krizlere, kapitalist smrye kar daha etkili bir direnme iin kimlik politikalarna dayal hareketlerin gelitirilmesi hedeflenmitir. zellikle internet olmak zere iletiim alanndaki teknolojik gelimeler, kimlik temelli bu toplumsal hareketlerin kresel dzeyde rgtlenmesini salamaktadr. Kreselleme kart hareket Dnya Ticaret rgtnn 1999 ylnda ABDnin Seattle kentinde yapt toplanty protesto etmitir. okuluslu olarak tanmlanabilecek bu hareket; yeiller, sosyalistler, anti-faistler, feministler, ecinseller, anaritler, sava ve militarizm kartlar gibi farkl gruplardan olumaktadr. Baka Bir Dnya Mmkn sloganyla ortaya kan hareketin ortak noktas kresel kapitalizme kar olmalardr. Dnya Sosyal Forumu, kreselleme kart hareketin yeleri tarafndan oluturulmu bir buluma ortamdr. 2001de ilk toplantsn gerekletirmi olan forumun amac neoliberal politikalara ve sermayenin hkimiyetine alternatif kresel zmler retmektir.

3. nite - Toplumsal Deime ve Kreselleme

67

zet
A M A

Toplumsal deimeyi etkileyen faktrleri tanmlamak Toplumsal deimeye etkileyen faktrler; fiziki evre, kltrel, teknolojik ve demografik olmak zere drt grup altnda toplanmaktadr. Fiziki evre hem toplumsal yapnn dzenlenmesinde etkili olmakta hem de evrede meydana gelen ani deiimler toplumsal yapy deiiminde rol oynamaktadr. Kltrel faktrlerin neden olduu deiimler, zellikle teknolojide meydana gelen deiimlerin kltrel alana yansmas sonucunda ortaya kan deiimlerdir. Teknoloji alanndaki deiimler yalnzca retim alanda deil ayn zamanda ekonomik, toplumsal ve kltrel alanlarnda da deiimlere neden olmaktadr. zellikle gnmzde yaanan uluslararas g gibi demografik hareketliliklerde deimeyi etkileyen faktrlerden birisidir. Evrimci yaklamn toplumsal deime ile ilgili temel varsaymlarn aklamak Evrimci yaklama gre deimeyi, doaya ve doadaki evrim srecine bakarak anlayabiliriz. Buna gre evrim; evrensel, srekli, aamal ve her zaman ileriye, daha iyiye doru olan bir sretir. Her toplum kendi iinde barndrd potansiyeli ile bu aamalar srayla geerek belirlenen nihai noktaya ular. Modernleme Okulunun temel varsaymlarn sralayabilmek Modernleme Okulu evrimci yaklamn temel varsaymlarn benimsemekle birlikte ortaya kt dneme uygun olarak birtakm yenilikler getirmitir. Modernleme Okulu ideal model olarak Amerika Birleik Devletlerini ele almaktadr. Modern ve geleneksel toplumlar arasndaki farklarn doal olduu kabul edilmektedir. Geleneksel toplumlarn, modern toplum olabilmesi iin birtakm stratejiler nerilmektedir. Geleneksel toplumlar kendi kendilerine modernleemiyorlarsa onlara dardan yardm ve mdahalelerde bulunulabilecei belirtilmektedir.

A M A

Bamllk Okulunun temel yaklamlarn aklayabilmek Bamllk Okulu merkez-evre ayrmndan yola karak evrenin geliememesinin ya da azgelimiliinin nedenlerini aklamaya almtr. evrenin azgelimiliinin en temel nedeni, merkez ile kurduu bamllk ilikisidir. Merkez lkeler ticaret yoluyla evrede retilen arta el koyar bu da evrenin geliebilmek iin gerekli olan birikime hibir zaman sahip olamamasna neden olur. Bu durumda bamllk ilikisi devam ettii srece evre iin var olan tek seenek, azgelimiliin srekliliidir. Kreselleme konusundaki temel yaklamlar, temel farkllklar asndan ayrt edebilmek Kreselleme konusunda kukucular, ar kresellemeciler ve dnmcler olmak zere temel yaklam bulunmaktadr. Kukucular, kreselleme srecinin yeni olmadn, iddia edildii gibi kresellemenin btnlk yaratmak yerine blgeselleme ile var olan farkllklarn devam ettiini vurgularlar. Ar kresellemeciler, kresel pazarlarn g kazanmaya balamas nedeniyle ulus devletlerin zayflamaya baladn iddia etmektedirler. Dnmcler ise bahsedilen her iki yaklama mesafeli durmakta ve kresellemenin belirleyici gcne ramen ulus devletlerin varlklarn hl korumaya devam ettiklerini belirtmektedirler.

A M A

A M A

A M A

68

Sosyolojiye Giri

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Robertsona gre kresellemenin tarihsel geliim srecinin aamalarndan biri deildir? a. Belirsizlik aamas b. Tohum aamas c. Balang aamas d. Sonlanma aamas e. Kalk aamas 2. Aadakilerden hangisi postfordist retim biiminin zelliklerinden biri deildir? a. Kitlesel retim b. Fason retim c. Esnek istihdam d. Kk lekli firmalar e. Esnek cret politikalar 3. Modernleme Okulunun toplumsal deimeyi aklamak iin kulland ikili kavram aadakilerden hangisidir? a. Gelimi-Azgelimi toplum b. Merkez - evre c. Geleneksel toplum-Modern toplum d. Krsal toplum-Kentsel toplum e. Metropol-Uydu 4. Aadakilerden hangisi evrimci yaklamn temel zelliklerinden biri deildir? a. Deime sreklidir. b. Her toplum kendi iinde deime potansiyeline sahiptir. c. Deimenin gereklemesi iin dsal mdahale gerekir. d. Deiim aamal ve zorunludur. e. Deime normal, doal ve evrensel bir sretir. 5. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Comte, ilerlemeyi hal yasas ile tanmlam ve karlatrmal yntemi kullanmtr. b. Durkheim, toplumsal deimeyi mekanik dayanmadan organik dayanmaya gei olarak tanmlamtr. c. Weber, toplumsal deimeyi ilerlemeci ve pozitivist bak asyla rasyonel bir toplum modeline gei olarak tanmlamtr. d. Marx, dou toplumlarn analiz etmek iin ATT (Asya Tipi retim Tarz) kavramn kullanmtr.. e. Spencer, toplumsal deimeyi farkllama ve uzmanlama sreci olarak ele almtr. 6. Toplumsal deimeyi ilerlemeci bak asyla ele alan ve ilerlemenin lt olarak ideolojik dzeydeki deimeleri inceleyen sosyal bilimci aadakilerden hangisidir? a. Comte b. Durkheim c. Spencer d. Tonnies e. Hozelitz 7. Aadakilerden hangisi Weberin toplumsal deime anlaynn zellikleri arasnda yer almaz? a. Toplumsal deimeyi kltrel/dinsel faktrlerle aklamtr. b. Toplumsal deime anlay Avrupamerkezci bak asna dayanmaktadr. c. Toplumsal deimeyi ilerlemeci bir bak asyla dsal faktrlere dayandrarak aklamtr. d. Toplumsal deime anlay znde Avrupada kapitalizmin douunun analizine dayanmaktadr. e. Toplumsal deimenin temelini karizmatik hareketler oluturur. 8. Refah devleti anlaynn ekonomi politikasnda belirleyici rol oynayan, tam istihdamn salanabilmesi iin devletin ekonomiye mdahale etmesi gerektiini iddia eden iktisat aadakilerden hangisidir? a. Ford b. Ricardo c. Keynes d. Smith e. Friedman 9. Evrimleme sreci iinde nfus artnn nemli bir yeri olduunu savunan ve evrimlemenin toplumdaki fonksiyon ve yaplarn farkllamas, bir st dzeyde btnlemesi ile olutuunu savunan sosyal bilimci aadakilerden hangisidir? a. Tonnies b. Durkheim c. Morgan d. Spencer e. Comte 10.Ekonomik Bymenin Aamalar kitabnda geleneksellik ve modernlik arasndaki byme aamalarn sralayan toplumbilimci aadakilerden hangisidir? a. Weber b. Rostow c. Hoselitz d. Robertson e. Giddens

3. nite - Toplumsal Deime ve Kreselleme

69

Okuma Paras
Kreselleme kartlar Avrupada sahne ald Londra, Berlin, Frankfurt, Paris ve Viyana ve Avrupann birok ehrinde binlerce kii, G20 zirvesi ncesi kreselleme kart eylemler yaptlar. ntvmsnbc ve Ajanslar Gncelleme: 01:51 TS 29 Mart. 2009 Pazar LONDRA - Gelimekte olan G20 lkelerinin 2 Nisan Perembe gn yaplacak zirvesi ncesinde bata ngilterenin bakenti Londra ve Almanyann bakenti Berlin olmak zere kreselleme kart dzenlenen gsterilere onbinlerce kii katld. ve ekonomik adalet isteyen evreyle ilgili ykmllklerin yerine getirilmesini isteyen kreselleme kartlarndan 150 grubu ieren yaklak 35 bin kii, Londrada Hyde Parka yrd. Burada organizatrler G20lerden daha effah ve demokratik ekonomik iyiletirme plann kabul etmelerini istediler. Dnyann farkl noktalarndan gelerek Londrada toplanan yaklak 35 bin kii, yoksulluk, iklim deiiklikleri ve isizlik sorunlarna zm bulunmas iin Hyde Parkta bulutular. nce nsan isimli eyleme katlanlar zellikle gelecek hafta Londrada yaplacak olan G20 zirvesine katlacak lkelerin devlet bakanlarn, yoksulluk ve kresel snma konularnda yeterince aba sarfetmedikleri iin protesto ettiler ve uyardlar. Polis, gsteri boyunca youn gvenlik nlemleri ald. Eyleme, Trkiyeden Hak- Genel Bakan Yardmcs Yusuf Engin de katld. Bu akam dnya genelinde yaplacak olan dnya saati eylemi nedeniyle de ngiliz polisi youn gvenlik nlemi ald. Londrada gelecek hafta boyunca her gn trl eylemler dzenlenecek olmas nedeniyle, polislerin izinleri iptal edildi. ngiltere ekonomisinin can damar olan Canary Wharf blgesindeki gkdelenlerin ve i merkezlerinin bugn yerel saatle 20.30da klarn kapatmalar ynnde gelen sert ve tehditkar istekler nedeniyle, blgedeki klarn kapanaca akland. BERLN, FRANKFURT, PARS, VYANA ngilterenin yansra Almanyann bakenti Berlinde de 15 bin kii byk protestolarda bulundu. lkenin finans merkezi Frankfurtun caddeleri de krizinizin faturasn demeyeceiz sloganlaryla inledi. Frankfurttaki gsterilere, yaklak 12 bin kii katld. Frankfurttaki gsteride konuan Sol Parti Bakan Oskar Lafontainee yumurta atld. Lafontaine, konumasn emsiyeler ve polis korumas altnda tamamlad. Berlindeki protesto mitingi sonrasnda ar solcularn polislere ie attklar, polisin olay karan kimi kiileri gzaltna ald ifade edildi. Arbedede, kimi polis arabalarnn camlar krld. Avusturyada ise 6 bin 500 gsterici bakent Viyanann merkezinde topland. Gstericiler, tpk dier kentlerde olduu gibi krizinizin faturasn demeyeceiz ve kapitalizm yeniden biimlenenez sloganlarn attlar. Fransann bakenti Pariste ise 200 kiilik kk bir grup borsann nnde kumdan yapay bir cennet yapt. Organizatrler daha sonra yapay mali cennetin ne denli kolay yklacan gstermek iin buray yktlar. Gstericiler, cenneti ykmadan nce kendi yaptklar 5 bin Avrolar ortala satlar. URL: http://www.ntvmsnbc.com/id/24951366/ 2009 ntvmsnbc.com

70

Sosyolojiye Giri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. a 3. c 4. c 5. c 6. a 7. c 8. c 9. b 10. b Yantnz yanl ise Kreselleme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekonomik Dzeyde Kreselleme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernleme Okulu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evrimci Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Deime Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evrimci Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Weber konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekonomik Dzeyde Kreselleme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evrimci Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernleme Okulu konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bamllk Okulunun toplumsal deime yazn asndan iki nemli zellii bulunmaktadr. ncelikle Avrupa ve Kuzey Amerika kaynakl gelime yaznna karlk olarak ilk defa gney yarmkreden, Latin Amerikadan bu yazna bir katk olmutur. Azgelimilik durumunu, azgelimi lke perspektifinden yola karak aklamaya almlardr. kinci olarak gelimilik ve azgelimilik durumunun uluslararas boyut ele alnmadan aklanamayacan gstermilerdir. Sra Sizde 2 Modernleme Okulu ve Bamllk Okulu benzer biimde ikili toplum modelini kullanmlardr. Modernleme Okulu geleneksel toplumlarn nasl modern toplum olacan aklamaya alrken, Bamllk Okulu evre ve azgelimi toplumlarn nasl merkez ve gelimi toplum olamayacan gstermeye almtr. Modernleme Okulu ulusal dzeyde analiz yaparken Bamllk Okulu uluslararas dzeyde analiz yapmtr. Sra Sizde 3 Fordizm; II. Dnya Sava sonras ileri kapitalist lkelerde grlen retimin rgtlenme biimi ve buna bal olarak yeni sermaye birikim modeli olarak tanmlanmaktadr. Fordizm sermaye youn byk lekli retim meknlarnda gereklemitir. Kayan bant sistemi ile standart, kesintisiz ve kitlesel retim salanmtr. Ayn zamanda yksek cretlerle birlikte kitlesel tketim hedeflenmitir. Hiyerarik ve brokratik bir iletme sistemi iinde emek organik bir btn hline getirilmitir, retim srecinde bir bireyin katks dierininkine baml klnmtr. Keynesi ekonomi politikalarnn hkim olduu dnemde gerekleen Fordizm ulusal ekonomilere dolaysyla pazarn korunmasna dayanmaktadr.

3. nite - Toplumsal Deime ve Kreselleme

71

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Akit, B. (1985) Ky, Kasaba ve Kentlerde Toplumsal Deime, Ankara: Turhan Kitabevi. Appelbaum, R. P. (1984) Toplumsal Deiim Kuramlar, Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Bakaya, F. (2005) Kreselleme, Kavram Szl, Der. Fikret Bakaya, zgr niversite Kitapl:54. Bauman, Z. (1999) Kreselleme- Toplumsal Sonular, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Belek, ., (1997) Postkapitalist Paradigmalar, stanbul: Sorun Yaynlar. Bilton, T., Bonnett, K., Jones, P., Lawson, T., Skinner, D., Stanworth, M. ve Webster, A. (2008) Sosyoloji, Ankara: Siyasal Yaynevi. Cirhinliolu, Z. (1999) Azgelimiliin Toplumsal Boyutu, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. Eraydn, A. (1992) Post-Fordizm ve Deien Mekansal ncelikler, Ankara: Orta Dou Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi Yaynlar Ercan, F. (1996) Modernizm, Kapitalizm ve Azgelimilik, stanbul: Sarmal Yaynevi. Ersoy, M. (1992) Bamllk Okulu Eletirisine Giri, Emperyalizm, Gelime ve Bamllk zerine, Der. Melih Ersoy, Ankara: Verso Yaynlar. Giddens, A. (2005) Sosyoloji, Ankara: Ayra Yaynevi. Glalp, H. (1983) Gelime Stratejileri ve Gelime deolojileri, Ankara: Yurt Yaynlar. Hall, S. ve Jacques, M. (1995.) Yeni Zamanlar, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Haralambos ve Holborn (1995) Sociology, London: Collins Educational. Held, D. ve d. (1999) Global Transformations: Politics, Economics and Culture, Cambridge: Polity Press. Hirst, P. Ve Thompson, G. (1998) Kreselleme Sorgulanyor, Ankara Dost Kitabevi Yaynlar Kumar, K. (1995) ada Dnyann Yeni Kuramlar, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. Marshall, G. (1999) Sosyoloji Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Peet, R. (1991) Global Capitalism, London: Routledge. Robertson, R. (1995) Glocalization: Time- Space and Homogeneity-Heterogeneity, Global Modernities iinde der. M. Featherstone, S. Lash ve R. Robertson, Londra: Sage Smith, A. D. (1996) Toplumsal Deime Anlay, Ankara: Gndoan Yaynlar. Suur, N. (1995), Kreselleme zerine Sosyolojik Bir nceleme, Birikim Dergisi, say:73, Mays, sayfa 56-65. Wood, E. M. () Modernlik, Postmodernlik ya da Kapitalizm, stanbul: Bilim Yaynclk.

4
Amalarmz

SOSYOLOJYE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra; Siyaset, siyaset bilimi, siyaset sosyolojisinin temel alma alanlarn ve kavramlarn deerlendirebilecek, ktidar, otorite, meruiyet kavramlarn ayrt edebilecek, Otorite tiplerini sralayabilecek, Laiklik, devlet, demokrasi, ideoloji kavramlarn aklayabilecek, Farkl ideolojiler arasndaki temel ayrmlar saptayabilecek, Siyaset sosyolojisinin temel teorik yaklamlarn deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Siyaset Siyaset Bilimi Siyaset Sosyolojisi ktidar Otorite Laiklik Devlet Demokrasi deoloji Bask Gruplar levselci Yaklam oulcu Yaklam Elit Teorisi Marksist-atmac Yaklam

erik Haritas
GR SYASET SOSYOLOJSNE LKN TEMEL KAVRAMLAR DEOLOJ SYASETE LKN TEMEL SOSYOLOJK YAKLAIMLAR KRESELLEME, ULUS-DEVLET VE AVRUPA BRL

Sosyolojiye Giri

Siyaset ve Toplum

Siyaset ve Toplum
GR
Siyaset, tarihsel sre ierisinde toplumun varoluunu meydana getiren en nemli toplumsal kurumlardan bir tanesidir. Siyasal yap; eitim, ekonomi, aile, medya, kltr ve din gibi toplumsal yaammzn birok boyutunu derinden etkilemektedir. Dolaysyla siyasetsiz bir toplum dnlemez. Siyaset bireylerin zel ve kamusal alandaki yaamlarn dorudan ilgilendiren bir kurumdur. Aristo insan siyasal bir hayvandr derken de aslnda byle bir duruma gndermede bulunmaktadr. Bireylerin tek balarna deil de toplumda bir arada yaamalarnn nedeni bireylerin yalnz hayatta kalmalarnn imknszlna vurgu yapmaktadr. Ayn zamanda bir arada yaamann belli kurallar ve siyasal g ilikileri erevesinde gerekleebileceini vurgulayarak toplumlarn ve toplumsal kurallarn kuruluunu aklamaktadr (Deliba ve Yiit, 2005: 139). Siyaset ylesine bir olgudur ki toplumdaki her alanla, her kurumla, her birey ya da topluluk(lar)la ilikisi bulunmaktadr. Bu yzdendir ki siyaset ile toplumu bir arada ele almak gerekmektedir. Siyaset ve toplum i ie gemitir ve birbirlerini karlkl olarak etkilemektedir. Bireylerin doumdan lme kadar iinde bulunduklar sosyalleme sreleri (aile, arkada evresi, okul, alma yaam, vb) nemli lde g ilikilerinden meydana gelmektedir. Siyaset gnmzde klasik anlamda siyasal partiler, rgtler iinde gerekletirilen bir pratik olmann tesine gemitir. ada demokratik kltrn bir gereklilii olarak siyaset sivil toplum rgtleri, bask gruplar iinde aktif olarak gerekletirilen bir pratik olmutur. Dolaysyla siyaset bugnn toplumsal koullarnda kaytsz kalnabilecek bir olgu deildir. Herhangi biri evreci bir sivil toplum rgt iinde yer alarak evreci hareket iin, kadn rgtlenmesi iinde taraf olarak kadn haklar iin ya da hayvan haklar iin mcadele ederken aslnda siyasal alann snrlarna adm atm bulunmaktadr. Bu nedenle siyasal alan artk sadece profesyonel siyasetilerin pratii ile snrl bir toplumsal eylem deil, geni toplumsal kesimlerin her trl demokratik hak iin mcadele ettikleri bir alan olarak deerlendirilmelidir.

SYASET SOSYOLOJSNE LKN TEMEL KAVRAMLAR

Siyaset kavram toplumsal ilikilerimizin ok nemli bir boyutunu oluturmaktadr. nk bireysel veya grupsal olsun toplumsal davranlarmzn belli bir siyasi boyutu vardr. Bununla birlikte, siyaset kavramnn boyutlarnn neler olduu tart-

74

Sosyolojiye Giri

mal bir konudur. lgili literatrde, siyasetin ieriinin ne olduuna ilikin ok farkl grler ne srlmtr. Buna gre: Hkmet etme sanat olarak siyaset, Kamusal hayat olarak siyaset, Uzlama ve uyum (ya da atma) olarak siyaset, Gcn ve kaynaklarn datm olarak siyaset (Trkne, 2005: 6-7). Yukarda belirtilen biimleriyle siyaset olgusu farkl siyaset teorilerine gre ele alnmtr. Ancak siyaset bilimi disiplini ierisindeki teorik deerlendirmelere gre ele alnan siyaset olgusu, sosyoloji disiplini tarafndan bunlarn hepsini kapsamaktadr. Dahas toplumdaki dier dinamikler ile ilikileri, etkileimleri bakmndan da ele alnmaktadr. Siyaset olgusu insanln tarihi kadar eskidir. Ancak bugnk anlam ile siyaset terimi 19. yzyln ikinci yarsnda gereklemitir (Duverger, 2002: 57). Siyaset esasen Arapa kkenli bir szck ve at eitimi anlamna gelirken, Yunanca kkenli politika ise polis kent devleti anlamndan tretilen devlete ait iler anlamn tamaktadr (Klal, 2000: 17). Siyaset bugnk kullanm erevesinde Davere gre ksaca lke, devlet, insan ynetimi olarak tanmlanabilir (Daver, 1993: 5). Siyaset bilimi, Sosyoloji Szlnde farkl trden siyasal sistemlerde iktidar ve iktidarn dalmn inceleyen bir akademik disiplin eklinde tanmlanmtr (Marshall, 1999: 666). Daha kapsayc bir tanmlama ise siyasal otorite ile ilgili kurumlarn ve bu kurumlarn olumasnda ve ilemesinde rol oynayan davranlarn bilimi olarak deerlendirilen tanmdr (Klal, 2000: 19). Siyaset sosyolojisi ise siyaset biliminden farkl olarak toplumlarn iindeki ya da aralarndaki g dalmlarnn toplumsal neden ve sonular ile gcn (iktidarn) tahsis ediliinde deiimlere yol aan toplumsal ve siyasal almalarla ilgilenen bir sosyoloji dal olarak tanmlanmaktadr (Marshall, 1999: 667). Baka bir ifade ile siyasal otoritenin kurumsal bir biimde dzenlenmesini, siyasal otoritenin ilevlerini ve siyasal dzenin sosyal gelimeler sonucu dnmn inceleyen sosyoloji alt daldr (elebi, 2003: 171). Siyaset bilimi daha ok ynetim aygtlar, kamu ynetimi mekanizmalar ile seimler, kamuoyu, bask gruplar ve siyasal davranla ilgilenirken, siyaset sosyolojisi ise siyasal olgularn sosyolojik analizi ve daha ok siyaset, toplumsal yaplar, ideolojiler ve kltr arasndaki karlkl ilikilerle ilgilenmektedir (Marshall, 1999: 667). Siyaset sosyolojisi ile siyaset bilimi ayn olguyu, yani siyaset olgusunu farkl biimlerle ve yntemlerle ele alrlar. Siyaset sosyolojisi, siyaset olgusunu toplumdaki dier toplumsal olgular, kurumlar ve sreler iinde deerlendirirken, siyaset bilimi ayn olguyu dier olgulardan soyutlayarak ele almaktadr (Vergin, 2004: 11). Ksaca siyaset sosyolojisi siyaset ile toplum arasndaki ilikileri, etkileimleri ele alan bir sosyoloji alt disiplinidir (Vergin, 2004: 12). Lipset (1959)dan aktaran Sarbay ise ayrm u biimde ortaya koymaktadr: Siyaset bilimi kamu ynetimi ve ynetsel rgtlerin nasl etkin klnaca ile ilgilenirken, siyaset sosyolojisi brokrasinin bask ve zorlama eleriyle ilgilenir (Sarbay, 1998: 14). Sonu itibariyle siyaset sosyolojisi genel olarak bireyler ya da toplum ile siyasal kurumlar arasndaki karlkl etkileim ile ilgilenmektedir. Siyasetin toplumsal koullar, siyasetin toplumda meydana gelen dier olaylar tarafndan nasl etkilendii, siyasetin toplumsal olaylar nasl etkiledii, siyasetin dier toplumsal olgularla ve kurumlarla ilikisi asndan ele alnmaktadr.

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

4. nite - Siyaset ve Toplum

AMALARIMIZ

75 AMALARIMIZ

Genel olarak siyaset sosyolojisi hakknda daha detayl aklamalar ve tartmalar iin Nur K T A P Verginin Siyasetin Sosyolojisi (2004) adl kitabna baknz.
SIRA SZDE

K T A P SIRA SZDE

Siyaset, siyaset bilimi ve siyaset sosyoloji arasndaki temel farkllklar E VSZDEN TSIRA Z Y O E L nelerdir? Gndelik yaamda kullandmz dil ierisinde baz kavramlar N E L M ile yer debirbiri D itiren anlamlara gndermede bulunarak kullanlmaktadr. Bu yzden iktidar, S ER E N TO R NU T otorite, meruiyet gibi kavramlar bazen kartrlmaktadr.
S O R U DNELM

TSIRAVSZDEN ELE ZYO

DNELM DNELM

N T O R NU T S ER E
S O R U DKKAT DKKAT

Meruiyet herhangi bir iktidarn yalnzca g yoluyla ya da yaptrmla veya T D K K A seim aracl ile iktidar olmas deildir, meruiyet toplumsal rza aracl ile iktidarnTkabuln geDKKA rektirir. SIRA SZDE ou zaman iktidar ile otorite, otorite ile otoriter kavramlar anlamlar asndan birbirlerinin yerine geebilmektedir. Oysa her birinin farkl AMALARIMIZ deiik balamlarda anlamlar bulunmaktadr. Dolaysyla sosyolojik anlam bakmndan iktidar/g AMALARIMIZ kavramnn farkl gndermeleri bulunmaktadr. ktidar kavram siyasal alana ilikin K A P bir kavram olmasna karn toplumsal tabakalama sistemlerinde, Ttoplumsal cinsiK T A yet mekanizmalarnda, bireysel ilikilerde varolan bir olgudur. BakaP bir ifadeyle iktidar sosyolojik anlama sahip bir kavram olarak sosyolojide son derece analitik T bir erevede dbir deere sahiptir. nk iktidar yalnzca siyasal alanla snrl E L E V Z Y O N TELEVZYO nlmemelidir. Gnlk yaantda, bireyleraras ilikilerde, toplumdakiN hiyerarik ilikilerin birounda iktidar rnekleri ile karlamaktayz. Richard Sennettin bu konudaki rnei u ekildedir: ou zaman otorite ile iktidar szckleri eanNTERNET laml olarak kullanlr. rnein, bir hkmet grevlisi belirli ite otoritesini kullaNTERNET namad dediimiz zaman olduu gibi otorite ile iktidar farkl anlamlarda kullanlr. ngilizcede otorite [authority] szcnn kkeni yazardr [author]; yani otorite, retkenlii artrr. Bununla birlikte, otoriter szc, baskc bir kiiyi ya da sistemi tanmlamakta kullanlr (Sennett, 2005: 26). ktidar (power) ya da g kavram aslnda bir toplumsal ilikidir. Bozkurtun tanmlamasna gre iktidar bir kiinin (ya da grubun), dierlerinin davranlarn kontrol etmesini ifade eden bir toplumsal ilikidir (Bozkurt, 2006: 214). Ancak iktidar tanmlamalarnda genellikle karlkl bir iliki olduu varsaylr. Bu bazen tek tarafl bir iliki olabilmektedir; bazen bir kii ya da grup dierleri zerinde snrsz bir g ve kontrol mekanizmasna sahip olabilir ya da dierleri bu iktidarn farknda deildir. Dolaysyla iktidar ilikisi siyasal alanla snrl bir kavram deildir. ktidar toplumsal ilikilerin tmnde grlebilen, ebeveyn ile ocuklar, retmen ve renciler, kadn ve erkek, patron ve ii vb. arasnda grlebilen bir iliki biimidir. Zira iktidar rza ya da onaylama ihtiyac iinde olmayabilir. Bu nedenle iktidar bu anlamda keyfince gc elinde bulunduran taraf olarak gerektiinde iddet, zor kullanabilir. ktidar insanlar tarafndan sahip olunan dnmsel kapasitedir. G ise bireylerin ya da gruplarn kendi karlarnn ya da dncelerinin dikkate alnmasn, bakalar buna direnseler bile, salayabilme yeteneidir (Giddens, 2005: 418). ktidar Max Weberin tanmlamasna gre bir kiinin ya da bir grubun toplumsal eylemlerinde kendi arzularn eyleme katlan bakalarnn kar koymalar durumunda bile gerekletirme durumudur (Haralambos vd., 2004: 540). Bu tanma gre aslnda toplumda herhangi bir konuda eyleme geerken iktidar olan bir kii ya
SIRA SZDE

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON

NTERNET NTERNET

76

Sosyolojiye Giri

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

da grup toplumun tmn karsna alabilme gcn barndrmaktadr. ktidar kimi durumlarda herhangi bir toplumsal eylem karsnda yle bir pozisyon alr ki herkese ve her eye ramen eylem iin gerekeni yerine getirir. nk iktidar karar alabilme iradesine ve ald kararlar bakalarnn varlna ve direncine ramen uygulayabilme potansiyeline sahiptir. Baka bir tanma gre iktidar, bakalarn etkileme ve kontrol edebilme yeteneidir (Daver, 1993: 100). Bu tanmdan hareketle toplumda bireylerin bazen yapmak istemedikleri bir eyi yerine getirmek durumunda kaldklar durumlar olabilmektedir. Bazen renciler devam zorunluluu olsa bile derse gelmek istemezler ancak yoklamada devamszlktan kalma gibi bir yaptrm karsnda renciler ilgili derse devam etmek zorunda kalrlar. Benzer ekilde belli bir yaa gelindiinde askere gitme zorunluluu vardr; vergi ykmllerinin vergilerini demeleri gerekmektedir. te bu gibi durumlarda bir iktidar ya da g unsuru, olas direnlere kar belli bir yaptrm gcne sahiptir. ktidar birey ya da gruplarn kendi dncelerini ve karlarn bakalarna kabul ettirebilme iradesidir. ktidar bakalar bu iradeyi ve gndemi kabul etmese, bu iradeye dirense bile her SIRA SZDE koulda kendi karlarn ya da dncesini srarla savunmay ve bunun iin her yola bavurabilmeyi gerektirir. Bu kimi zaman zor kullanmn bile ierebilir (elebi, 2003: 177). Tam da bu noktada iktidar ve otorite birbirinden ayrlmaktadr. DNELM Paternalizm, baba ile ocuu arasnda olduu varsaylan ilikideki gibi, siyasi iktidarn, kendi bann aresine bakamazlarm gibi, vatandalarnn iyiliine S O R U olacak ekilde hareket etmesi olarak tanmlanabilir (Yayla, 2004: 185). Paternalist bir toplumda erkek egemenlii vardr; bu egemenlik erkeklerin simgesel koruyucu, msamahaszAyarg ve gl kii olarak babalk rollerine dayanmaktadr (SenDKK T nett, 2005: 63). Paternalizm daha ok otoriter rejimlerde ya da demokrasi kltrnn oka yerleemedii toplumlarda grlebilen bir zelliktir. Trkiyede de siSIRA SZDE yasal kltrde devletin baba, baz karizmatik/geleneksel otoriteye sahip liderlerin baba portresi izmeleri bu nedenledir. Dier bir ifade ile baba devlet anlay olarak AMALARIMIZ deerlendirilebilecek paternalizm kavram Trkiyedeki siyasal kltr anlamak asndan son derece nemli bir kavramdr. PaternalizmKhakknda daha ayrntl bilgi iin Richard Sennettin Otorite (2005) adl ki T A P tabna baknz. OtoriteE L E V Z Y O anlamda hkmetin meru g kullanmdr (Giddens, 2005: T siyasal N 418). Bu tanmda meruiyet unsuru n plana kmaktadr. nk herhangi bir iktidarn meruiyeti o iktidarn g kullanmn meru klar ya da meruiyetini zedeler. Meruiyet ise bir hkmetin otoritesine boyun eenlerin buna rza gsterNTERNET meleridir (Giddens, 2005: s. 418). Toplumda herhangi bir iktidara kar meruiyetin olmamas ya da varolan meruiyetin zedelenmesi durumlarnda, zellikle gnmz modern toplumlarnda meruiyet krizi yaanmaktadr. Modern demokrasilerde meru olmayan bir iktidara kar toplumsal muhalefet, modern toplumun tm bask ve kontrol gruplarndan oluan, devreye girerek iktidarn olas zor kullanmna ve yaptrmlarna kar durabilmektedir. Bir iktidar ya da hkmet yasalar erevesinde, demokratik seim ltlerine gre ibana gelebilir ve toplumsal meruiyetini, toplum vicdanndaki yerini yitirdii noktada ise yerini bir bakasna devredebilir. Ancak yasallk durumu kimi otoriter, teokratik rejimlerde, diktatrlklerde sz konusu olmayabilir. ktidarn salanmas ve srekliliin kazanlmas noktasnda iktidarlarn meru olduklarna dair kullandklar aralar vardr. Buna gre bir iktidarn kamu vicdannda tutunmas, sayg grmesi salanmaldr. Teokratik rejim-

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

4. nite - Siyaset ve Toplum

77

lerde iktidarn kayna ve meruiyeti ilahi bir gce dayanr, askeri ynetimlerde zora, baskya ve gce, demokratik rejimlerde ise seimlere dayanmaktadr. Webere gre otorite itaat yoluyla istikrarn salanabildii hiyerarik bir ilikidir. Dier bir ifade ile bir kiinin iradesini bakalarnn davranlarna uygulayabilSIRA inan me gcdr; ancak bu uygulamada gcn meruiyeti hakkndaki SZDE son derece nemlidir (Bozkurt, 2006: 168), zira otorite dier anlam itibari ile meru iktidardr. Meru otorite devletin belli kural ve usuller erevesinde alp almadDNELM n gsterir. Meruluk, hem devlet iktidarna itaati gerektirir hem de bu itaatin zora dayal olmaktan ok ynetilenlerin onayyla olduuna iaret eder. Bir otorite, beO R U lirli bir hiyerariye dayand ve alt lde merudur. Ama Sotorite meruluunu, yalnzca hiyerarik zelliinden almaz. Otoriteyi meru klan, ayn zamanda hitap ettii kesimlerin itaatini de talep ediyor olmasdr (elebi, 2003:A172). Bu karDKK T lkl rzay gerektiren bir durumdur. Otoritenin talep ettii itaat karlnda hitap edilen kesimin kazanmlarnn olmas gerekmektedir.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Otorite Tipleri
Weber otoriteyi ideal tip (Aron, 2000: 411-413) kavramyla aklamaktadr. Buna AMALARIMIZ gre Weber otorite tipinden bahsetmektedir: Weberin ideal tip kavramsallatrmas hakknda daha ayrntl bilgi eldeetmekPiin Raymond K T A Aronun Sosyolojik zmlemenin Evreleri adl klasik almasna bavurabilirsiniz. 1. Geleneksel otorite: G-otorite ilikisi balamnda gelenek, Ogrenek ve TELEVZY N inanlara dayal otorite tipidir. ktidar sahibinin otoritesinin meruiyetini toplumdaki geleneklerden ve inanlardan ald kabul edilir. Toplumlar kaltsal ayrcalklar temelinde alglanr (Sennett, 2005: 29), otorite kaynan ve NTERNET meruiyetini toplumda kutsal atfedilen gelenekler, grenekler ve yerleik inanlardan almaktadr, gemie dayaldr, sosyal yaam ynlendiren kurallar ile siyasal birlii var eden kurallar birbirinin aynsdr (elebi, 2003: 172), klan ve kabile toplumlarnda grlebilen bir otorite tipidir, genellikle patriyarkal (babadan oula miras yoluyla geen otorite) ve patrimonyal (belli bir hanedan ailesinde paylalan otorite) sistemlerde grlr, toplumsal dzenin zor ya da ar deitii toplumlarda grlmektedir. Ortaa Avrupasnda grlen feodal toplum zelliklerinin baskn olduu toplumlarda geleneksel otorite grlmtr. Bugn hala modern devlet yapsnn varolduu baz toplumlarda kraliyet ailesinin toplumda sembolik olsa da geleneksel otoriteyi temsil etmeyi srdrdn sylemek mmkndr. 2. Karizmatik otorite: G-otorite ilikisi erevesinde iktidar meruiyetini liderin olaanst olduuna inanlan niteliklerinden kaynaklanan otorite tipidir. Ynetilenler liderde kutsallk ve kahramanlk zellikleri arar. Karizmatik otoriteye sahip liderler kitleleri etki altna alabilme ve peinden srkleme yeteneine sahiptirler (Kapani, 2007: 99). Bu otorite tipi bir mritler topluluunun bir bireyin kutsallna ya da kahramanca gcne ya da rnek alnacak bir kii oluuna ve onun ortaya koyduu ya da yaratt dzene olaand biimde kendine adayna dayaldr (Sennett, 2005: 29-30), siyasal nderin olaanst kiisel zelliklerinden ve toplumun ndere duyduu gven, sayg ve hayranlktan doar, nder kitlelere neye ve ne biimde itaat etmeleri gerektiini syler, kitleler ndere duyduklar gven lsnde, onun szlerini yasa kabul eder ve buna uyarlar, (elebi, 2003: 172), karizAMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

78

Sosyolojiye Giri

matik liderin kiisel otoritesi geleneklerle eliebilir, genellikle toplumlardaki kaotik zamanlarda, umutsuzluklarn artt dnemlerde ortaya kmaktadr. Karizmatik otorite tipine en uygun rneklerden birisi hi sphesiz Mustafa Kemal Atatrktr. Zira Atatrk sz edilen zelliklerin hemen hemen tamamn tamaktadr. Fransz lider Napolyon da tarihte karizmatik otorite sahibi kiiliklerdendir. 3. Yasal-aklc otorite: G-otorite ilikisi ekseninde iktidar ynetme gcn rasyonel akln belirledii yasalardan alrlar. Yasal-aklc otoriteye sahip yneticilerin iktidara geli biimleri ve yetkileri rasyonel normlarla (anayasa ve kanunlarla) aka belirtilmilerdir (Kapani, 2007: 98). Bu otorite tipi kurallarn yasallna ve bu kurallara gre ynetimi elinde tutanlarn emir verme hakkna inanmaya dayanmaktadr (Sennett, 2005: 29), emir komuta zincirinde yer alan kiiler, belirli usullere uygun olarak seilmilerdir; emir verme yetkilerini dzenleyen genel usul ve kurallarla baldrlar (elebi, 2003: 172-173), iktidarn ve otoritenin kayna akl ve kurallardr, hem ynetenler hem de ynetilenler yani emir verenler ve emir alanlar ayn kurallara tabidirler, emir veren kiiler bu kurallarn belirledii ekillere gre atanrlar, dier otorite tiplerinden farkl olarak kiisel ya da geleneksel deerlerden ziyade yasal-aklc kurallara itaat sz konusudur. Gnmzde modern ulusdevletlerde, hukuk devletlerinde brokratik yapya sahip devletlerde grlen aslnda yasal-aklc otoritedir.
SIRA SZDE

Geleneksel, SIRA SZDE ve yasal-aklc otoriteye farkl rnekler veriniz. karizmatik Weberin N E L tip analizine dayandrarak ayrmlatrd otorite tiplerinden yaideal M D sal aklc otorite gelimi modern, demokratik ulus-devletlerde grlmekle birlikte, gelimekte olan ve az gelimi lkelerde geleneksel ve karizmatik otorite tipS O leri bazen ayr, R U bazen de birlikte grlebilmektedir. 20. yzylda sosyal bilim dncesinde etkili olmu isimlerden birisi olan Michel Foucaulta gre iktidar yalnzca devletin, K A T D K toplum zerindeki ynetsel iradesi ile snrl deildir. Foucaulta gre iktidar her yerdedir. Foucaultda iktidar kavram daha ok bilgi ile ilikili bir durumdur. SIRA SZDE bilgi birbiriyle ilikilidir ve biri dierini reten bir konumdaktidar ve dr. Devletin iktidarnn yaygnlamas/genilemesi toplum hakkndaki malumat ve toplum zerindeki kontrol artran farkl bilgi trlerinin ortaya kmasna neden olmaktadr. AMALARIMIZ Laiklik en yaygn tanmyla din ve devlet ilerinin ayrlmas olsa da bundan daha fazla bir anlama sahiptir. Laiklik ayn zamanda din ve vicdan zgrl unsuruK T A nu da iermektedir.PAncak bir toplumda din ve vicdan zgrl salanm olsa da laiklik olmayabilir. Bu balamda laik toplum dzeni, btn din ve inantan insanlarn, eit koullarla ayn kurallara uymak durumunda bulunduklar, hi kimseye TELE Z ON dinsel ayrcalkV veY stnlk tanmayan bir toplum dzenidir (Klal, 1993: 62). Bir kavram olarak laiklik 19. yzyl Fransz anayasal pratiinden ortaya km ve devletin herhangi bir dini mezhep ve snfa dayanmamasnn gereine iaret etmektedir (Mardin, 2005: 35). Laiklik gnmzn ada toplumsal dzenleri iin vazgeNTERNET ilmez unsurlardan birisini oluturmaktadr. Dine dayal devlet yapsndan demokratik devlet yapsna geerken dinin devlet iindeki rol snrlandrlmtr. Din ve vicdan zgrlnn yan sra, akla ve bilime duyulan gvenin bir sonucu olarak laiklik, ada toplumlarn ilerleyebilmeleri iin, toplumsal barn salanabilmesi ve korunabilmesi iin bir gereklilik hline gelmitir. Modern demokrasilerde laiklik

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

4. nite - Siyaset ve Toplum

79
SIRA SZDE

SIRA SZDE

ilkesi ile iktidarlar gcn ve meruiyetini geleneksel otorite kayna olarak grlen kutsal kitaplardan deil, halkn iradesinden almaktadr. Laiklik bu nedenle gDNELM nmz modern toplumlarnda siyasetin merkezinde yer alan ok nemli bir kavram olarak karmza kmaktadr. Zira laiklik kimi devletlerde sorun olabilmekte ve siS O R U yasetin, iktidarlarn en nemli mcadele alanlarndan birisini oluturabilmektedir. Trkiyede siyasetin en nemli tartma konularndan birisini laiklik oluturmaktadr. LaDKKAT iklik ile ilgili olarak yakn zamanlarda gerekletirilen toplumsal bir aratrma iin Gndelik Yaamda Din, Laiklik ve Trban Aratrmasna baknz. (http://www.konSIRA SZDE da.com.tr/html/dosyalar/ghdl&t.pdf) Devlet insanlk tarihi kadar eski bir kurum deildir. Tarih ierisinde devletsiz yaAMALARIMIZ am toplumlar da grlmtr. Antik Yunanda ve Romada, eski Msrda devletin varlndan sz edilebilse de devlet ancak modern toplumlarn olmazsa olmaz brokratik yaplarn ortaya koyduklar bir rgt olarak karmza K T A P kmaktadr. Devlet; liberal teorisyenlere gre ilevsel olarak, Marksist teorisyenlere gre snfsal temelli olarak aklansa da her iki yaklama gre de devlet evrimci bir bak as iinde avc-toplayc toplumdan tarm toplumuna geile birlikte kanT E L E V Z Y dayanan akbana O N rabalk ilikilerinin ortaya kmas ve kabile hayatnn yaygnlk kazanmas ile zaman iinde karmaklaan toplumsal ilikilerin dzenlenmesi ihtiyacndan domutur (Sarbay, 1998: 146). Buna gre devlet amac, toplumsal dzenin, adaletin NTERNET ve toplumun iyiliinin salanmas olan; belli bir toprak paras (lke) zerinde yerlemi bir insan topluluuna (halka) dayanan ve bu topraklar zerinde bulunan herey zerinde nihai meru kontrole (otoriteye) sahip; siyasal bir rgtle (hkmet) donanm bir organizasyondur (Daver, 1993: 166). Daverin bu teknik tanm aslnda siyaset bilimi perspektifini tamaktadr. Klalnn devlet tanm ise da ve ie kar toplum adna hareket edebilen, bu amala g kullanabilen, topra ve insanyla birlikte tm bir lkeyi temsil eden, onun simgesi olan bir kurumdur (Klal, 2000: 105). Aslnda sosyolojik olarak deerlendirildiinde bir kurum olarak devletin soyut bir algsnn olduunu sylemek mmkndr. Devlet gc ile, elinde bulundurduu bask unsurlar ve aralar ile somut varlndan sz edebildiimiz bir kuruma dnmektedir. Sosyolojik bir kurum olarak devlet ada insan toplumlarnda en byk rgtlenmedir ve insanlarn ilikilerini dzenleyen bir kurumdur (zkalp, 1998: 246). Sosyolojide yer alan farkl bak alarna gre devlete ilikin deerlendirmeler de farkllk gstermitir. Devlet toplumdaki kaos ortamlarnda ve durumlarnda istenen bir kurum iken, rnein liberal devlet anlaynda toplum yaamna daha az mdahele eden bir devlet olgusundan sz edilmektedir. Weberin zerinde uzlama salanan devlet tanm belirli bir toprak paras zerinde fiziksel gcn kullanmn meru olarak tekelinde bulunduran insan topluluudur (Haralambos vd., 2004: 541). Bu tanmdan yola kan Giddense gre ise devlet belirli bir toprak paras zerinde egemen olan, yasal sisteme dayanan ve politikalarn yrtmek iin askeri g kullanma yeteneinde olan (bir parlamento ya da kongre gibi kurumlarn yannda kamu grevlilerinin de dahil olduu) bir siyasal aygt bulunduunda vardr (Giddens, 2005: 419). Giddensn bu tanm bugn iinde yaadmz dnemde en sklkla grlen ulus-devlet biimine uymaktadr. Ancak amzdan nce ve hatta amzda farkl devlet biimlerinin olduunu vurgulamak gerekmektedir. Weberin devlet tanmndan hareket edersek devletlerde yasa yapc bir hkmetin, ynetsel kararlarn alnd brokratik bir yapnn, yasalarn uygulamaya konmasnda etkili bir polis gcnn, d tehditler-

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

80

Sosyolojiye Giri

den korumaya yarayan askeri birliklerin varlndan sz etmek mmkndr (Haralambos vd., 2004: 541). Ancak bugn ou modern ulus-devlette bu klasik kurumsal i blmnn yan sra devletin, zellikle refah devleti uygulamalarnn birer paras olan kurumlarn taycs konumundaki salk, eitim hizmetlerinin de nemli unsurlar olduunu belirtmek gerekmektedir. Otoriter devlet gl bir kii ya da grubun ynetimi olarak tanmlanabilir. Genellikle toplumsal meruiyetten yoksun diktatrlkler/oligariler eklinde ortaya kmaktadr. ounlukla bask aracl ile toplumsal dzen salanmaya allr. Otoriter devlet tipinde her trl muhalefet yasaklanm ve bastrlmtr. Modernleme yolunda geride kalm lkelerde askeri diktatrlkler eklinde grlmektedir (Bozkurt, 2006: 223-224). Totaliter devlet toplumdaki tm kurumlar denetim altna alarak kendini var eden bir devlet tipidir. Toplumsal meruiyetten yoksundur. Toplumsal dzeni salayabilmek iin her trl iddet ve korku unsuru kullanlabilir. Ynetilenler zerinde tam bir denetim kurulmutur. Kamusal ve zel alan ayrm ortadan kaldrlmtr. Toplumsal alandaki her ey kontrol altnda tutulmaktadr. En belirgin rnei Nazi Almanyasdr (Bozkurt, 2006: 224).
SIRA SZDE

SIRA SZDE Otoriter devlet ile totaliter devlet arasndaki en temel ayrm nedir?

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Demokrasi 20. yzyln en nemli kavramlarndan bir tanesidir. Her ne kadar DNELM kkeni itibariyle Antik Yunana dayansa da demokrasinin yaylm ancak 20. yzylda gereklemitir. Bugn dnya leinde demokratik toplumlarn bu denli S O R U yaygn olmas, amz toplumlarnn koullarna en uygun ynetim biimi olarak deerlendirilmesinden kaynaklanmaktadr. Demokrasi en genel kabul edilmi tanm itibariyle K K A T D halkn kendi kendisini ynetmesi anlamn (elebi, 2003: 188) barndrmakla birlikte halkn kim olduu noktasnda ve demokrasinin ileyii konusunda belirsizlikler vardr. Demokrasi bugnk ada anlamn Antik Yunandaki SIRA SZDE demokrasi anlayndan ald mirasa ek olarak 1789 Fransz Devriminin sonucu olarak ortaya kan zgrlk, eitlik, adalet ve kardelik ilkelerinden hareket eden yeni yurttalk tanm ile almtr. Ayrca Giddensn vurgulad gibi demokrasi salt AMALARIMIZ ynetim biimi ya da siyaset alan iinde ele alnan bir olgu olmasnn yan sra toplumun tm katmanlarn kapsayan, geni yaylm erevesinde ele alnmas gereken bir olgu olarak karmza kmaktadr (Giddens, 2005: 420). Bu balamda ise K T A P demokrasi genellikle, politik eitlii salamak, bamszlk ve zgrl korumak, ortak karlar savunmak, vatandalarn ihtiyalarn karlamak, kiilerin ahlaki geliimini V Z Y O N T E L E desteklemek ve herkesin karn gz nnde bulunduran etkili kararlar almaya imkan salamak iin en uygun politik sistem olarak deerlendirilir (Held, 1996dan akt. Giddens, 2005: 420). Demokrasinin gnmzde farkl biimleri sz konusudur. Buna gre iki ana NTERNE grupta demokratik Tanlayn varolduunu syleyebiliriz: 1. Katlmc demokrasi: lkesel olarak nfusun daha az grld, her yurttan karar srelerinde aktif olarak yer alabildii ynetim biimidir. Antik Yunandaki nfusun greli olarak daha az bir blmnn yurtta olarak kabul edildii dnemlerde katlmc demokrasinin ilk rneini grmekteyiz. Ancak gnmzde katlmc demokrasinin anlam deimitir. Gnmz toplumlarnda nfusun youn olduu dnldnde katlmc demokrasinin imknszl anlalacaktr. Kimi zaman hkmetlerin dier siyasal organlar ile ya da toplumun genelinde yaanabilecek bir rahatszlk veya an-

4. nite - Siyaset ve Toplum

81

lamazlk durumunda bazen dorudan halkoyuna bavurduu referandumlar aracl ile gr ald durumlarda katlmc demokrasiden bahsedebiliriz. Ancak burada, yurtta ihtilafl durumdaki konuya ilikin grn genellikle evet ya da hayr seeneinin tesinde belirtemez. Bu bakmdan ideal anlamda bir katlmc demokrasi rnei olduunu sylemek gtr. Oysa gnmzde ada demokratik kltre sahip olan toplumlarda, katlmc demokrasi anlay belirli aralklarla yaplan seimlerde, bireylerin salt oy davran ile benimsenen karar alma sreleriyle snrl deildir. Bireyler bundan daha fazlasnn farkndadr. Yani toplum sivil toplum kurulular, siyasal ve toplumsal bask gruplar (sendikalar, meslek odalar/birlikleri, medya vb.) gibi siyasal srece dorudan etki edebilecek bir gtr. Temsili demokrasi ya da liberal demokrasi: Temsili demokrasi ise katlmc demokrasinin gnmz toplum koullarnda en baat olarak nfus fazlalnn engel olduu dorudan katlm imknszlatc koullarndan dolay nemlidir. Zira temsili demokraside bir topluluu etkileyen kararlarn, topluluun yelerinin btn tarafndan deil ama bu ama iin onlarn setii insanlar tarafndan alnd bir politik yapnn varolduunu sylemek mmkndr (Giddens, 2005: s. 420). Demokrasinin yerlemesi, kii hak ve zgrlklerinin, bireylerin rgtlenme, seme ve seilme haklarnn gvence altna alnmasn salayan anayasal hukuk devletinin varl ile mmkn olmutur. Siyasal sistemin taycs ise belirli bir kii ya da grup deil, genellikle anayasal sistemin izin verdii siyasal partiler aracl ile iktidarn belli bir sre ile belli kurallara bal olarak kullanm hakknn devredilmesidir (elebi, 2003: 190). Bu erevede Giddensa gre semenlerin iki ya da daha fazla saydaki partiler arasndan seim yapabildikleri ve yetikin nfusun tamamnn seme hakknn olduu lkeler liberal demokrasiler olarak tanmlanabilmektedir (Giddens, 2005: 421). Temsili demokrasilerde seimler, zgr bir kamuoyunun varl, yasama, yrtme ve yarg erklerinin paylam ilkesel olarak bulunmak durumundadr. Temsili demokrasi her ne kadar zerinde tartmalar olsa da artk gnmzde siyasetin vazgeilmez bir unsuru hline gelmitir.
SIRA SZDE Katlmc demokrasi ile temsili demokrasi arasndaki en temel farklar nelerdir?

Resim 4.1

SIRA SZDE

Demokrasi bugn iin ounluk konumunda bulunanlarn yarn aznlk olabiDNELM leceini, sadece ounluun karlarnn temsil edilmedii, ayn zamanda aznlk haklarnn da yasalarca gvence altna alnd ve temsil edildii bir ynetim biiS O R U midir (Touraine, 2004: 30).

DNELM S O R U

DEOLOJ

deoloji en genel tanm ile bir dnya grdr. deoloji toplumsal dnyay anlamamza yarayan farkl aklama tarzlarnn, toplumsal gereklikleri deiik dnSIRA SZDE ya grlerine gre anlamlandrma abalardr. deoloji sosyal bilimlerde sk kullanlan kavramlardan bir tanesidir. Ancak bu sk kullanmna karlk, tanm ve anlam eitlilii de bir o kadar fazladr. Dolaysyla farkl aklama ve anlama abalaAMALARIMIZ r da eklendiinde, sosyoloji iin baka, siyaset bilimi iin baka ya da dier bir sosyal bilim alan iin baka gndermeleri olabilen bir kavramdr. deoloji kavram
K T A P

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

82

Sosyolojiye Giri

sosyoloji disiplini iinde kullanldnda genellikle bu kavramn atf yapt toplumsal fikirler alan ile siyaset, kltr ve iktisat alanlar arasndaki ilikilerle birlikte, baka sosyolojik geleneklerle ele almak gerekmektedir (Marshall, 1999: 320). Terry Eagletona (2005: 18) gre ideoloji ok ynl bir dnce sistemi olmas nedeniyle zerinde tek bir tanm ile uzlalabilecek bir kavram deildir. deolojinin varolan baz tanmlarn u ekilde sralamtr: Toplumsal yaamda anlam, gsterge ve deerlerin retim sreci; Belirli bir toplumsal grup veya snfa ait fikirler kmesi; Bir egemen siyasi iktidar merulatrmaya yarayan fikirler; Toplumsal karlar tarafndan gdlenen dnme biimleri; Bilinli toplumsal aktrlerin kendi dnyalarna anlam verdikleri ortam [medium]; Toplumsal yaamn doal gereklie dntrld sre (Eagleton, 2005:18). Bu tanmlar, kavram homojen bir biimde kapsayan aklamalar deildir. Birbiriyle elien tanmlar mevcuttur. Ancak tm bu farkl ideoloji tanmlamalarna karn Eagleton alt farkl ideoloji tanm yaplabileceini ileri srmektedir. Bunlardan ilkine gre, ideoloji toplumsal yaamdaki fikir, inan ve deerleri reten genel maddi sretir (Eagleton, 2005: 55). Bu tanmn kltre yakn olduunu, belirli anlam ve sembol dnyasn iinde barndrdn iddia etmektedir.kincisine gre ise, toplumsal adan nemli belirli bir grubun veya snfn iinde bulunduu durumu ve hayat deneyimlerini simgeleyen (doru veya yanl) inan ve fikirlerdir.ncsne gre, toplumsal gruplarn ya da snflarn karlarnn merulatrlmas ve desteklenmesi anlamna gelir. Drdnc anlam, grup karlarnn merulatrlmas ve desteklenmesi zerindeki vurgu korunarak bir toplumsal gcn etkinlikleri iine hapsedilmesidir. Beinci tanmnda ise ideoloji bir ynetici grup veya snfn karlarn, zellikle ikiyzllk ve arptma yoluyla merulatrmaya yardmc olan fikir ve inanlar simgeler. Son tanmnda ise ideoloji yanl ve aldatc inanlar bir egemen snfn karlarndan deil, bir btn olarak toplumun maddi yapsndan kaynaklanr (Eagleton, 2005: 55-57). deoloji 18. yzylda Aydnlanma dncesinin rettii bir kavramdr. Fransz Devrimi sonrasnda Aydnlanma filozoflarndan Antoine Destutt de Tracy tarafndan dncelerin bilimi anlamnda gelitirilmitir. Aslnda De Tracynin kavramsallatrmas bugnk anlamda bilim kavramna denk dmektedir. Bu erevede ideoloji hem insan dncesini, dnce yasalarn ve dncenin kaynaklarn inceleyen bir bilim daldr, hem de toplumun geleceine ynelik bir proje olarak deerlendirilmektedir (rs, 2008a: 9). Ancak bugnk kullanmnda ideoloji bilim kavramna ters den bir anlama da sahiptir. Artk gnmzde ideoloji, ideolojilerden bir dieri ya da dier ideolojiler iin aalayc/olumsuz bir anlam da ierebilmektedir. Her ideoloji kendi toplumsal ve siyasal gerekliini kendi kavram seti iinde aklama abas iindedir. Dolaysyla ideoloji ou zaman dierine gre, bazen dierinin alternatifi olarak retilmitir. rse gre ideoloji bir inanlar, normlar, deerler btndr ve ayn zamanda olmas gerekeni, ideal sosyo-politik dzen modeli ierir (rs, 2008a: 10). Herhangi bir ideoloji kendi sistematik dnce dnyas ierisinde tutarllk gsterir. Bu yzden de ideolojilerin kat, ou zaman da ok fazla deimeyen dogmatik dnce ereveleri bulunmaktadr.

4. nite - Siyaset ve Toplum

83

deoloji kavramn farkl bak alarna gre tanmladktan sonra, belli bal ideolojileri ksaca anlamamz gerekmektedir. Liberalizm: Liberalizm ideolojisinin en geni tanmnda kiisel hak ve zgrlklerin korunmas amacyla devletin snrlandrlmas dncesi yatmaktadr (Trkne, 2005: 120). Ancak liberalizmin felsefi temelleri ok daha kkldr. Felsefi yanna vurgu yapan tanm ise aydnlanma geleneine dayanan ve siyasal iktidar snrlandrarak bireysel hak ve zgrlkleri tanmlayp savunmaya ynelen siyasal ve ekonomik felsefedir (Berktay, 2008: 50). Liberalizmin bir ideoloji olarak kkleri Kta Avrupasnda feodal toplum yapsndan kapitalist topluma geite aranmaldr. Liberalizm, kapitalizmin geliimiyle birlikte, feodal dnemin sz sahibi snflar olan aristokrasi ve monarilerin hegemonyasna karlk burjuvazinin snfsal ihtiyalarn karlamak zere gelien bir ideolojidir. Baka bir ifadeyle liberalizm aristokrasi ile burjuvazinin atmas sonucu ortaya kmtr. Modern anlamda liberalizm dncesinin 17. ve 18. yzyllarn rn olduu genel kabuldr. Heywooda gre liberaller mutlakiyetiliin yerine anayasal, daha sonra da temsili demokrasiyi savunmulardr. Liberaller, toprak sahibi aristokrasinin iktisadi ve siyasi imtiyazlaryla beraber, sosyal konumun kazara doum ile belirlendii feodal sistemin hakkaniyetsizliini eletirmilerdir. Ayrca, dinde vicdan zgrl hareketini desteklemilerdir ve yerleik kilise otoritesini sorgulamlardr (Heywood, 2007: 32). Liberalizmin asl vurgusu kapitalizme gei olduu iin, sanayi toplumunun oluturulmas iin gerekli olan tm dzenlemelerin yaplmas, mdahaleci olmayan bir devlet anlay, laissez-faire [braknz yapsnlar] dncesi, zellikle ekonomi alannda ok belirgin bir zellik olarak deerlendirilmelidir. Ayrca Heywooda gre liberalizmin kendine zg bir deer ve inan sistemi vardr; bu deerler ise: birey, zgrlk, akl, adalet, hogr ve farkllktr (Heywood, 2007: 35). Bireyi ve bireysel haklar n plana kartan bir anlay egemendir. zgrlk ise toplumda, bireylerin dierlerinin zgrlk alanlarna engel olmadan rahat bir ekilde dnebildii, dncelerini rahata ifade edebildii, inan, siyasal, ekonomik zgrlklerinin hukuksal olarak, dier bir ifadeyle anayasal olarak gvence altna alnd bir sistem ngrmektedir. Gnmzde liberalizmden anlalan devletten bamsz bir zel alann tanmlanmas ve dolaysyla devletin kendisinin de yeniden tanmlanmas abas; baka bir deyile, sivil toplumu (kiisel, aile ve i yaam) siyasal mdahalelerden kurtarma ve ayn anda da devletin otoritesini snrlandrma abasdr (Held, 1989dan akt. Berktay, 2008: 73-74). Muhafazakrlk: Muhafazakrlk ideolojisi, dier modern ideolojiler gibi 18. yzyl Aydnlanma dncesinin, siyasal, toplumsal ve kltrel ortamnn bir rn olarak ortaya kmtr. Muhafazakrlk kavram 1815 sonras dnemde Chateaubriand tarafndan ve genel olarak siyasal yelpazede sa kanad tarif etmek iin kullanlm, yaygn olarak Almanyada ortaya km, 1835te ngilterede benimsenmitir (Gler, 2008: 119). En geni ifadesi ile muhafazakrlk varolan toplumsal, ekonomik, siyasal, sosyal ve kltrel ortamn korunmasn temel alan bir dnce sistemidir. 18. yzyl toplumsal koullarnn rn olan modern ideolojilerden farkl olarak muhafazakrlk ideolojisi aslnda ok daha eski toplumsal koullarda da gzlemlenebilen bir durumdur. Muhafazakrlk bu bakmdan farkl anlamlarda kullanla gelen bir niteleme de olabilmektedir. Tutucu/tepkiselci (reactionary), Fransz Devrimine ve Aydnlanmaya kar, gelenekselci (traditionalist) ve modern toplum ncesindeki btn gelenekleri, deerleri savunan anlamlarn da iinde barndrr. Ancak modern anlamda bir ideoloji olarak deerlendirildiinde sz konusu durum bir ideolojik kavraya dnmtr. Dolaysyla Aydnlanma dncesinin

84

Sosyolojiye Giri

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

liberal felsefesine, doal haklar, hukuk dncesine, Fransz Devriminin burjuva karakterine ve davranlarna kar olarak ortaya kmtr (Gler, 2008: 122). Muhafazakrlk dier ideolojilerin -liberalizm veya sosyalizm- nitelemesine gre ideoloji deildir. Nisbete gre gerek bir ideolojide bulunmas gerektii dnlen eylem ve reform unsurlarn tamad dnld iin bu ekilde nitelenmitir. Oysa muhafazakrlk liberalizm ve sosyalizm ile birlikte Batda son iki yzyln temel siyasal ideolojilerinden birisidir (Nisbet, 2007: 45). Kukusuz muhafazakr ideoloji dier ideolojilerin sahip olduu reform ve eylem gibi birtakm dntrc aralara sahip olmasa da tam da reform ve eyleme, bu aralara kar mesafeli yaklam olduu iin ideoloji olma zelliklerini tamaktadr. Bu anlamda muhafazakrln ideolojik vasf siyaset ve siyasal iktidarla salam ve iyi bilinen bir ilgisi olan ahlaki, ekonomik, sosyal ve kltrel fikirlerin makul ve tutarl bir btn olmasndan kaynaklanmaktadr (Nisbet, 2007: 45). Muhafazakrlk 18. yzylda geride braklan toplumsal formasyona yani Fransz Devrimi ncesi varolan feodal ve aristokratik toplum dzenini savunan, Aydnlanma ve Fransz devriminin doal hukuk bireyciliine, eitlik, zgrlk ve halk egemenliine kar kan, doal dzene kar modern toplum ncesindeki kurumsal dzeninin altn izen, aile, din, yerel cemaat, lonca, toplumsal snf gibi unsurlarn ahlaki ycelik tadn vurgulayan bir ideoloji olarak ortaya kmtr (Nisbet, 2002: 93). SZDE SIRA Trkiyede muhafazakrlk bir ideoloji olmaktan ok genellikle topluma ikin bir kltrel durum olarak varolagelmitir. Cumhuriyet tarihinde muhafazakrlk siD yasal alanda Netkileri oka grlen bir ideolojik pozisyon olarak kendisini gsda E L M termitir. zellikle son dnemde muhafazakrln siyasal alanda belirginletiini S O R U sylemek mmkndr. Trkiyede muhafazakrlk olgusunu deerlendirirken din, devlet, laiklik, milliyetilik ve siyaset eksenlerini bir arada dnmek gereklidir. Din Trkiyede K A T muhafazakr siyasetin merkezinde yer alan bir olgu deil, gesalt DK nel olarak siyasetin tm alanna, siyasetteki tm tartmalara egemen olan bir durumdur. Dolaysyla Trkiyede siyaseti dnrken din eksenini her zaman iin SIRA SZDE gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Trkiyede AMALARIMIZ artan muhafazakrlk eilimi ile popler bir kavrama dnen son dnemde SIRA SZDE mahalle basks arasndaki ilikiyi tartnz.
D ve mahalle basks ilikisi asndan yakn dnemde yaplan bir aratrMuhafazakrlkTN EAL M K P mann sonular iin Trkiyede Farkl Olmak: Din ve Muhafazakrlk Ekseninde tekiletirilenler (2009) adl kitaba baknz. S O R U

SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U

TELEVZYON
DKKAT

N T E SZDE SIRA R N E T

AMALARIMIZ

K T A P

Sosyalizm: Sosyalizm 19. yzylda sanayilemenin geni toplumsal kesimleri DKKAT hzla yoksullatrmas sonucu, ii snfnn ideolojik bir yaplanmasyla ortaya kmtr. Daha net bir ifadeyle endstriyel kapitalizmin gelimesiyle Avrupada meyN T E N E ve dana gelenSIRA RSZDE ekonomik artlara kar bir tepki olarak gelimitir (Heywososyal T od, 2007: 131). Sosyalizm genel anlamda retim aralar ve dalmnda kolektif mlkiyete dayal ya da devlet mlkiyetine dayal bir iktisadi ve siyasal sistem olaAMALARIMIZ rak tanmlanabilir (Marshall, 1999: 676). Sosyalizm Karl Marxn iktisadi ve sosyolojik dncesinden ve genel olarak Marksist dnceden doan, kapitalizme kar alternatif Kbir toplumsal formasyon neren bir dnce ve siyasi sistemdir. Marxa T A P gre sosyalizm piyasalarn, sermayenin ve emein meta olmaktan karlmasn iermektedir (Marshall, 1999: 677). Bir ideoloji olarak sosyalizmin dnce, deer
TELEVZYON

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

4. nite - Siyaset ve Toplum

85

asndan nemli noktalar u ekilde sralanabilir: toplum, ibirlii, eitlik, sosyal snf ve ortak mlkiyet. Sosyalizm toplum dncesinde basit bireysel abalardan ziyade toplumun gcn kazanarak sosyal ve ekonomik problemlerin stesinden gelebilen sosyal varlklar olarak btnletirici bir insanolu vizyonuna sahiptir. Bu kolektif bir vizyondur; nk kiisel karlar elde etmek iin uramak yerine birlikte alarak hedefleri takip edebilme yetenei ve isteklilii zerinde durur (Heywood, 2007: 134). Liberalizmdeki rekabeti anlay yerine insanlar arasndaki toplumsal ve ekonomik ilikilerde ibirliinin neminin altn izmektedir. Eitlik sosyalizmin en nemli ideolojik zelliklerinden birisidir. Kapitalizm toplumdaki her birey iin frsat eitlii olduunu varsayar ancak sosyalizme gre bu durum toplumda srekli devam edecek yapsal olarak bir eitsizlie neden olur. Dolaysyla sosyalizme gre kapitalizmin frsat eitlii dncesi bir mittir. nsanlar eit koullarda yaarlarsa, kamu yarar, toplumda birbirine ballk ve dayanma da o lde gerekleecektir. Toplumsal snf merkezli deerlendirme sosyalizm iin kritik bir neme sahiptir. Bu yzden snflar toplumdaki ekonomik, toplumsal ve siyasi deiimin ana karakterleridirler. Sosyalizm toplumsal snflardan zellikle ii snfnn karlarn gerekletirebilecek siyasal zgrlk ve mcadele alan ile ilgilenmektedir. Sosyalizm toplumsal eitsizliin kayna olarak zel mlkiyeti grmektedir. Bu yzden de mlkiyetin adaletsiz dalm toplumdaki eitsizliklerin temel kaynadr. Faizm: Faizm siyaset sosyolojisi asndan devlet aygtnn tipik biimde terr ieren egemenliini, dolaysyla gler ayrmnn ya da hukukun egemenliinin olmad, sklkla rk, ama milliyeti bir kk bujuva ideolojisini ieren siyasal partiyi, devleti ya da ideolojiyi tanmlamak iin kullanlmaktadr (Marshall, 1999: 234). 19. yzylda modern ideolojilerin birer birer boy gstermesi sonucu liberal ve demokratik bir takm gelimelerin yaand kta Avrupasnda, 20. yzyln ilk eyreinde demokratik rejimlerin geriledii, otoriter ve totaliter ynetimlerin ortaya kt grlmtr. ncelikle talya, Almanya, Portekiz ve spanyada faist ynetim biimlerinin farkl dzeylerdeki rneklerine tank olunmutur. Demokratik toplumlarda grlen farkllklar hi kukusuz sz konusu lkelerdeki faist oluumlarda da grlebilmektedir. Dolaysyla faizm rneklerinin dzeyleri her lkede farkl olmutur. Faizmin bir ynetim biimi mi yoksa ideoloji mi olduu konusunda tartmal bir durum sz konusudur. Ancak bir ideoloji mi yoksa rejim biimi mi sorusunu ortaya attmzda en azndan bir dnya gr olarak kabul edildiinde ideoloji olduunu dnebiliriz (rs, 2008b: 482). Faizm bir dnya gr olarak kabul edildiinde dnemindeki etkin dier izmler olan liberalizm ve sosyalizmden ok net izgilerle ayrlmtr. Bu ayrm dikkate alndnda faizm demokratik izgiden ak bir ekilde farkllamaktadr. Zira, faizm, liberalizmin eit frsat zerine kurulu, sosyalizmin ise snflarn eit iktidar zerine kurulu eitlik idealini kkten reddetmektedir (rs, 2008b: 482). Faizm esas itibariyle Aydnlanmann getirdii deerlere, dncelere, modernizme ve yol at politik dzenlere kar bir isyandr (Heywood, 2007: 261). Faizmin en genel zellikleri rasyonel dnceden uzaklam olmas, lider pozisyonunun ok nemli oluu, siyasal itaat kltrne dayanmas, ar milliyetilik ve hatta rklk elerini tamas, totaliterlik unsurunun son derece baskn olmasdr. Ksaca faizm bir toplumda var olan siyasal g ilikilerinin totaliter, baskc ve anti demokratik bir zellik arz etmesi demektir. Neoliberalizm: Neoliberalizm 1980lerde etkinlik kazanan, klasik liberalizm anlaynn yeniden deerlendirilmesini ve yorumlanmasn ieren bir dnce btn olarak tanmlanabilir (Marshall, 1999: 529). 1980lerden itibaren ngilterede

86

Sosyolojiye Giri

Margaret Thatcher, Amerika Birleik Devletlerinde Ronald Reagan dnemlerinde uygulanan muhafazakr siyasal temellere dayanmaktadr. Ekonomik anlamda nemli lde serbest piyasa ekonomisinin kuralsz denebilecek, devletin kltld, Heywoodun deyimiyle laissez-faire (braknz yapsnlar braknz gesinler) ekonomilerini kaynatrmay hedefleyen yeni saa ait ideolojik projedir (Heywood, 2007: 67). Neoliberalizm piyasann son derece nem verildii bir ideolojidir. Piyasa bu anlamda siyasal denetimden neredeyse soyutlanmtr. Trkneye gre neoliberalizmin temel eleri birey ve pazardr. Neoliberalizmin temel amac piyasa zerindeki devlet mdahalesini kaldrmaktr. Neoliberallere gre tam anlamyla serbeste ileyen bir pazar sistemi etkililik, byme ve verimlilik salayacaktr. Devletin mdahalesi olmakszn ileyen bir toplumsal sistemde bireyler de daha zgr olacaktr (Trkne, 2005: 125). Sosyal demokrasi: Sosyal demokrasi, sosyalist ideallerden esinlenen fakat arlkl olarak iinde varolduu politik ortamdan ve bu ortama zg liberal deerler tarafndan belirlenen melez bir politik gelenek olarak tanmlanmaktadr (ubuku, 2008: 259). Sosyal demokrasi kavram bugn birok gelimi Batl toplumda siyasal olarak pratikte uygulanmaktadr. Sosyal demokrasi tarihsel olarak geleneksel Marksizmle ilikilendirilmektedir. Ancak gnmzdeki anlam daha farkl bir ierie sahiptir. 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren kapitalizmi kendi isel dinamikleri ierisinde reforme etmek isteyen bir anlay anlamnda bir dnm geirmitir. Piyasa ekonomisi ierisinde dengeli bir devlet mdahalesi ile birtakm iyiletirmelerin gerekletirilebildii bir anlay olarak biimlenmitir. Bu balamda sosyal demokrasi kavram Keynesyen ekonomi politikalarnn etkisiyle kapitalizmin isel elikilerini, krizlerini amadaki roln, toplumsal tabanda sosyal refah devleti ilkeleri ile birlemesi sonucunda etkinlik kazanmtr. Kapitalizmin piyasa ekonomisi ierisindeki kat yorumu Keynesyen politikalar ile refah devleti anlaynn benimsenmesi ile yumuatlmtr. Buna gre devletin piyasalara mdahalesi artrlm, toplumda sosyal adalet yaygnlatrlmtr. Devlet hem piyasalarda dzenleyici roln artrm hem de cret politikalarn revize etmitir. Sosyal demokrasi anlay sosyal devlet anlaynn bu anlamda tamamlaycsdr. Heywood sosyal demokrasinin zelliklerini u ekilde sralamtr: Sosyal demokrasi, liberal-demokratik ilkeleri onaylar ve siyasal deiimin barl bir biimde ve anayasa erevesinde olabileceini ve olmas gerektiini kabul eder. Kapitalizm, zenginlik yaratmann tek gvenilir yolu olarak kabul edilir; bu yzden sosyalizm, nitelik bakmndan kapitalizmden farkl deildir. Kapitalizm, yine de zellikle bir zenginlik datm arac olarak ahlaki adan kusurlu grlr; kapitalizm yapsal eitsizlik ve yoksullukla ilikilidir. Kapitalist sistemin kusurlar, bir iktisadi ve sosyal mhendislik sreciyle devlet mdahalesi sayesinde giderilebilir; devlet kamusal veya mterek yararn koruyucusudur. Ulus-devlet, devletlerin kendi snrlar iinde iktisadi ve sosyal hayat dzenlemede nemli bir gce sahip olmalar anlamnda, siyasi ynetim iin anlaml bir birimdir (Heywood, 2007: 172-173). Sosyal demokrasi 20. yzyln ikinci yarsnda neoliberalizme karlk kendisini yeniden tanmlayarak zellikle kta Avrupasnda nemli kazanmlar elde etmitir. Ancak 21. yzyla girerken bu kazanmlar byk lde zayflamtr. Zira sosyal demokrasi zaman ierisinde deien toplumsal ve ekonomik koullar karsnda kendini yenileyememi, neoliberalizmin baskn politikalar ile de zayflamtr.

4. nite - Siyaset ve Toplum

87

SYASETE LKN TEMEL SOSYOLOJK YAKLAIMLAR

Sosyolojinin siyasetle ilikisi balamnda devlet analizi merkezi bir role sahiptir. Bunun yan sra siyaset toplum ilikisi, toplumsal gruplarn siyasal davranlar, siyaset kurumunun ileyi mekanizmalar da genel anlamda sosyolojinin siyaset alan ierisinde sorunsallatrd temel kavramlar olarak karmza kmaktadr. Buna ilikin 4 temel sosyolojik yaklam bulunmaktadr. Bunlardan birincisi ilevselci yaklam, ikincisi oulcu yaklam, ncs elit teorisi, drdncs ise Marksistatmac yaklamdr. imdi srasyla bu yaklamlarn genel olarak siyasete ve devlet kurumuna ilikin yaklamlarn ele alacaz.

levselci Yaklam
levselci yaklam temelinde toplumdaki temel ihtiyalar meselesi zerinden toplumu deerlendirmektedir. Bu bakmdan devlet kurumu da toplumdaki ihtiyatan ortaya kmtr. Bu ihtiyalar ise srasyla unlardr: 1. Dzeni salamak: Devletin herhangi verili bir toplumda en nemli fonksiyonu toplumdaki dzeni salamaktr. Devlet dzenin salanmas ve korunmas iin gerektiinde meru bir otorite olarak g kullanabilme yetisine sahiptir (Bozkurt, 2006: 219). 2. Dier devletler iliki: Modern ve zellikle de kreselleen dnyada bir devletin dier devletlerle ilikisi son derece nemlidir. Ekonomik ilikiler beraberinde siyasal ilikileri de zorunlu klmaktadr. Dolaysyla ekonomik anlamalar, askeri anlamalar, diplomatik ilikiler ve hatta zorunlu hallerde savan kendisi bile dier devletlerle ilikinin bir sonucudur (Bozkurt, 2006: 219). 3. Sistemi ynlendirmek: Toplum karmak sosyal, ekonomik ve siyasal bir sistemdir. Dolaysyla devlet bu karmak sistemi ynlendirmekle ykmldr. Devletin ilevlerinden birisi de bu karmak yapda ortaya kan sorunlar zmektir (Bozkurt, 2006: 219).

oulcu Yaklam
Batl demokratik toplumlarda iktidarn dalmn ve gcn aklamaya alr. Klasik oulculuk ve elitist oulculuk olmak zere iki yaklam bulunmaktadr. Klasik oulcu yaklamn temel olarak Talcott Parsonsun ilevselci yaklam ile nemli benzerlikleri vardr. Parsonsun iktidarn toplumun btnnden kaynaklandn savunan klasik oulculuk yaklamnn temel zellikleri u ekilde sralanabilir: 1. Batl demokrasilerde hkmet, toplum yelerinin istekleri ve toplum karlar dorultusunda hareket eder. 2. A.B.D, ngiltere ve Fransa gibi lkelerdeki siyasal sistemlerin en gelikin sistemler olduklarn dnrler ve bu nedenle bu sistemlerin iktidar en etkin uygulama ve ynetme yolu olduunu dnmektedirler. 3. Gcn devlet araclyla uygulanmasnda baskc olmasndansa meru olmas tercih edilir; nk meru iktidarda toplumun o iktidar kabullenmesi ve ibirlii sz konusudur (Haralambos vd., 2004: 543). oulcu yaklama gre iki ya da daha fazla siyasi parti arasnda rekabet temsili hkmet iin gereklidir. Siyasi partiler parlamento ya da yerel lekteki edeerleri iin temsilcilerin seilmesine olanak tanyan organizasyonlardr (Haralambos vd., 2004: 543-545). Siyasi partiler, halkn desteini salamak suretiyle, devlet iktidarnn kontroln ele geirmeye veya srdrmeye alan ve bu suretle po-

88

Sosyolojiye Giri

litika belirleme ve belirlenen politikalar uygulama amacn gden, srekli ve istikrarl bir rgte sahip siyasi topluluklardr (Trkne, 2005: 254). oulcular demokratik toplumlarda siyasi partilerin temsili olmasnn nedenlerini u ekilde aklar: 1. Halk parti siyasetini dorudan etkiler, nk partiler iktidara gelebilmek ve ynetme hakk elde edebilmek iin parti programlarnda semenlerin isteklerini ve karlarn yanstmak zorundadr, 2. Mevcut partiler toplum kesimlerini yeterince temsil edemiyorsa, genellikle yeni bir parti ortaya kar, 3. Partiler semenlerine kar sorumludurlar, nk halkn isteklerini ve karlarn ihmal ettiinde iktidar yeniden kazanamazlar, 4. Partiler toplumda yalnzca bir kesime ait karlar temsil edemezler, iktidar olarak seilebilmek iin farkl toplumsal kesimlerin desteine ihtiya duyarlar (Haralambos vd., 2004: 544). Siyasal partiler modern toplumlarn ve devlet yaplarnn olmazsa olmaz siyasal aktr olmulardr. 19. yzylda ortaya kan siyasal partiler, 20. yzylda devlet ve toplum arasndaki iletiimi salayan birincil ge hline gelmilerdir (elebi, 2003: 191). Modern siyaset anlay siyasal partilerin yalnzca snrl toplumsal kesimlerin, kar gruplarnn ihtiyalarn ve karlarn temsil etmesini deil daha geni kesimleri temsil edebilir bir tavr almaya zorlamtr. Zira snrl bir toplumsal kesimin temsili olan partilerin, zellikle demokrasi geleneinin gelimi olduu lkelerde iktidar olma ans glemektedir. Bask gruplar, ortak menfaatler etrafnda birleen ve bunlar gerekletirmek iin siyasal otoriteler zerinde etki yapmaya alan rgtlenmi gruplar olarak tanmlanabilir (Kapani, 2007: 212). Bask gruplar kimi zaman kar gruplar olarak da tanmlanabilmektedir. Buradaki dikkat edilmesi gereken unsurun belli bir kar iin, ister maddi ister manevi herhangi bir siyasal otorite zerinde kurduu basknn nemli olduunu belirtmek gerekmektedir. Bask gruplarnn iktidar olma gibi bir hedefleri olmamakla birlikte, kendi karlar dorultusunda kazanmlar elde etmek iin siyasal partilere ya hkmetlere bask kurarlar. Bask gruplar genellikle geni kar gruplarn temsil etmezler, bunun yerine bir toplumdaki belirli bir grubun karlarn temsil etme amacn gderler (Haralambos vd., 2004: 545). Bask gruplarna rnek olarak sendikalar, meslek odalar ve birlikler, sivil toplum kurulular, iveren rgtleri ve kooperatifler gsterilebilir. Bu gruplar toplumda siyasal partilere, hkmetlere kendi karlar dorultusunda farkl biimlerde -sosyal kampanyalar, medya araclyla, uzman grleriyle, sivil itaatsizlik yntemleriyle vb.- bask unsuru oluturabilirler. Gnmzde bask gruplarnn zellikle katlmc demokrasi anlay ierisinde nemli bir rol olduunu belirtmek gerekmektedir. Trkiyede en etkin bask gruplarna rnek olarak Trkiye Sanayici ve adamlar Dernei (TSAD), Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) gibi sanayi odalar, meslek birlikleri, TRK-, DSK ve HAK gibi sendikalar gsterilebilir.
SIRA SZDE

Siyasal partiler ile bask gruplar arasndaki en belirgin fark nedir ve bask gruplarnn SIRA SZDE rneklerini nasl oaltmak mmkndr?
D Elit TeorisiN E L M

DNELM S O R U

Elit teorisi en genel ifadeyle kk ve elit bir sekinler grubunun toplumu ynettii dncesine dayanmaktadr. Wifredo Pareto ve Gaetano Mosca tarafndan geS O R U litirilen bir siyaset teorisidir. Moscaya gre btn toplumlar ynetici ve ynetilen
DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

4. nite - Siyaset ve Toplum

89

snf olmak zere ikiye ayrlr. Ynetici snf aznlkta, ynetilen snf ise ounluktadr. Ancak ynetici snf stn yeteneklere sahip, toplum iinde etkinlik kazanan sekin kiilerden olumaktadr. Bu nedenle de ynetici vasfna sahiptirler. Ynetici snf kitleleri hkm altnda tutmak iin bask, inandrma, hile ve iddet kullanabilir. Ancak ynetici snfn ynetilen snf zerinde mutlak hakimiyeti sz konusu olamaz. Ynetici snftan gelecek itirazlara kar ak ve buna gre bu itirazlardan ve taleplerden bamsz da hareket edemez (Kapani, 2007: 124-125). Paretonun elit teorisi aslnda Moscann ynetici ve ynetilen snf kavramsallatrmasndan hareketle ortaya kartlmtr. Buna gre Pareto toplumda insan etkinliklerinin derecelendirildiini ve en st dzeyde dereceye sahip olanlarn da elitler olduunu ileri srmektedir. Toplumda da elit olanlar ve elit olmayanlar ayrm yapmaktadr. Elit snf iinde ise yine iki ayr grup bulunmaktadr: Ynetici elitler ve ynetici olmayan elitler. Ynetici elit, toplumun ynetiminde dorudan SIRA SZDE doruya veya dolayl olarak nemli bir rol oynayan, siyasal iktidar zerinde etki sahibi olan kiilerden meydana gelir (Kapani, 2007: 127-128). Ynetici elitler iinde askeri elit, dini elit, iadamlar eliti, aydnlar eliti zaman zaman ynetici elitlerin DNELM iktidarna etki etme gcne sahip olabilirler. Ynetici olmayan elitler ise siyasal iktidar ierisinde yer almayan elitlerdir. S O bulunmaktadr. C. Wright Millsin klasik elit teorilerinden farkl bir elit teorisi R U ktidar Sekinleri adl almasnda Mills, iktidar elitlerinin stratejik kumanda mevkilerini igal edenlerden olutuunu vurgulamaktadr. AmerikaABirleik DevDKK T letlerinin sekinlerini analiz eden Mills ayr sekin belirler: siyasal elitler, askeri elitler ve byk irket yneticileri olan elitler (Kapani, 2007: 137). Bu elit gruSIRA SZDE bu homojen bir elit grubu olutururken ayn zamanda iktidar da paylamaktadrlar. Bir sacaya nitelii bulunan iktidar elitlerinin yneticileri arasnda sk bir ba, dayanma ve kar birlii bulunmaktadr ve dolaysyla bir arada iktidar geAMALARIMIZ nini meydana getirmektedir (Vergin, 2004: 123). ktidar sekinleri hakkndaki klasik bir alma olan Wright Millsin ktidar Sekinleri K T A P (1974) adl kitabna detayl aklamalar ve tartmalar iin baknz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Marksist-atmac Yaklam

TELEVZYON

TELEVZYON

atmac yaklamda devletin ilevleri ya da sekinci teorinin aksine retim aralarnn kimin elinde bulunduuna gre belirlenen bir siyaset analizi vardr. Karl Marx toplumdaki temel atmann snfsal bir atma olduunu dnmektedir. NTERNET Snfsal atma ise kapitalist toplumlarda grlmektedir. Marksist yaklam, iktidar sahipleri ile iktidar sahibi olmayanlar arasnda farkl karlar olduunu ve bu farkllklarn toplumda bir atmaya neden olduunu ileri srmektedir. Bu yaklama gre iktidarn kayna temel olarak ekonomik kaynakldr. Marxa gre iktidar toplumda ekonomik kontrol elinde bulunduranlarda younlamtr. ktidarn kayna ekonomik altyapda bulunmaktadr: 1. Btn snfl toplumlarda retim aralar ynetici snf tarafndan sahiplenilmitir ve kontrol edilmektedir. retim aralarnn sahiplii egemenliin temelini oluturmaktadr. Bu nedenle iktidarn insanlara yeniden dnnn tek yolu retim aralarnn kolektif olarak sahiplenilmesidir. 2. Komnist bir toplumda retim aralar bireysel olarak deil de kolektif olarak sahiplenilecei iin g tm halk arasnda daha eit bir ekilde datlacaktr (Haralambos vd., 2004: 555).

NTERNET

90

Sosyolojiye Giri

retim aralarna sahip olan toplumdaki dier toplumsal gruplara gre kk aznlk, dierlerini smren egemen snf konumuna gelir. Marksizme gre, devlet bu egemen snfn elindeki basit bir aratan baka bir ey deildir. Toplumun ve siyasal rejimin tm kurumlar, bu egemenliin devamn salamaya, yani egemen snfn ayrcalklarn korumaya yneliktir. Aile, din, ahlak, hukuk, egemen ideoloji vb. hep bu egemenliin srmesini gvence altna alan st yap kurumlardr. Marxa gre siyasal iktidar, ekonomik iktidarn yansmasndan baka bir ey olamaz (Klal, 1993: 91).

KRESELLEME, ULUS-DEVLET VE AVRUPA BRL

Kreselleme olgusu tm dnyada ekonomik, kltrel alanlarda son derece nemli etkileri olan bir sretir. Kreselleme toplumlarn ekonomik, kltrel boyutlarn etkiledii kadar siyaset alann da etkilemektedir. zellikle iletiim teknolojilerindeki yaanan olaanst gelimeler post-endstriyel toplum yaplarnn ortaya kmasna neden olmutur. Dolaysyla ulus-devletlerin de bu sreten etkilendii, klasik ulus-devlet tanmlamalarndaki snrlarnn ald bir dnemde yaamaktayz. Kreselleen ekonomi ulusal erevede ileyen piyasalarn snrlarn aarak, ulus tesi yeni biimler kazanmtr. Artk her trl gelime ister ekonomik ister kltrel, ister siyasal olsun, kresel lekte etkilere yol amaktadr. Dnyann herhangi bir yerinde balayan ekonomik kriz tm dnyay etkileyebilmekte, herhangi bir kltrel e hzla yaygnlaabilmekte, bir terr saldrs tm dnyada snrlar deitirebilecek kadar nemli siyasal ve toplumsal sonulara neden olabilmektedir. te bylesine bir ortamda ulus-devletlerin, milliyetiliklerin sorguland, tanmlarnn yeniden gzden geirildii bir sre ierisinde olduumuzu syleyebiliriz. te yandan ulus-devlet snrlarn Avrupa Birlii benzeri farkl ekonomik, kltrel ve siyasal birliklere amaktadr. Avrupa Birlii Kta Avrupasnda ekonomik gerekelerle ortaya kan bir birlikten siyasal ve kltrel bir birliktelie doru yol almaktadr. Avrupa Birlii esas itibariyle Avrupa Ekonomik Topluluu olarak ortaya ktnda yalnzca ekonomik anlamda bir ortak pazar yaratma ideali, ekonomiyi iyiletirme anlayna dayanmaktayken gnmzde salt ekonomi alann aan, ortak para birimi, ortak anayasa, kimlik, kltr meseleleri gibi ulus-devlet snrlarn aan, Avrupa uluslarnn tek at altnda birleme idealini tayan rasyonel bir rgtlenme biimine dnmtr. Dolaysyla Avrupa Birlii 21. yzyln dnyasnda siyasal, ekonomik ve kltrel bakmlardan en nemli oluumlardan birisidir. Trkiye aday lke olarak, Avrupa Birliinin bir paras olabilmek iin gerekli dzenlemelerin yapld bir ulus-devlet olarak deerlendirilmelidir. Kresel lekte snrlarn yeniden biimlendirildii dnyada, ekonomik, siyasal ve kltrel olarak gelimenin tm dinamiklerini tayan Trkiye de gerekli dzenlemelerin sonucunda Avrupa Birlii ierisinden hak ettii pozisyonu zaman ierisinde alacak aday konumunda bulunmaktadr.

Resim 4.2

4. nite - Siyaset ve Toplum

91

zet
A M A

Siyaset, siyaset bilimi, siyaset sosyolojisinin temel alma alanlarn ve kavramlarn deerlendirmek. Siyaset lke, devlet ve insan ynetimi olarak tanmlanmaktadr. Siyaset bilimi siyasal otorite ile ilgili kurumlarn ve bu kurumlarn olumasnda ve ilemesinde rol oynayan davranlarn bilimidir. Siyaset sosyolojisi siyasal otoritenin kurumsal bir biimde dzenlenmesini, siyasal otoritenin ilevlerini ve siyasal dzenin sosyal gelimeler sonucu dnmn inceleyen sosyolojin bir alt disiplinidir. Siyaset bilimi daha ok ynetim aygtlar, kamu ynetimi mekanizmalar ile seimler, kamuoyu, bask gruplar ve siyasal davranla ilgilenirken, siyaset sosyolojisi ise siyasal olgularn sosyolojik analizi ve daha ok siyaset, toplumsal yaplar, ideolojiler ve kltr arasndaki karlkl ilikilerle ilgilenmektedir. ktidar, otorite, meruiyet kavramlarn ayrt edebilmek. ktidar kavram bir kiinin ya da bir grubun dierlerinin kar koymalar durumunda bile kontrol etmesini ifade eden toplumsal ilikidir. Otorite ise siyasal anlamda hkmetin meru g kullanmdr ya da daha genel anlamyla itaat yoluyla istikrarn salanabildii hiyerarik bir ilikidir. Meruiyet ise bir hkmetin otoritesine boyun eenlerin buna rza gstermeleridir.

A M A

Otorite tiplerini sralayabilmek. Weber 3 adet otorite tipi belirlemitir. Bunlardan ilki toplumdaki meruiyetini geleneklerden, greneklerden ve inanlardan alan geleneksel otorite, ikincisi meruiyetini liderin olaanst olduuna inanlan niteliklerinden kaynaklanan karizmatik otorite ve son olarak rasyonel akln belirledii yasalarla yetkileri snrlandrlm yasalaklc otoritedir. Laiklik, devlet, demokrasi, ideoloji kavramlarn aklayabilmek. Laiklik farkl dinden ve inantan insanlarn, eit koullarla ayn kurallara uymak durumunda bulunduklar, dinsel ve inansal anlamda hi kimseye dinsel ayrcalk ve stnlk tannmad bir toplum dzenini ifade etmektedir. Devlet belirli bir toprak paras zerinde egemen olan, yasal sisteme dayanan ve siyasetini yrtmek iin askeri g kullanma yetenei bulunan siyasal bir aratr. Demokrasi halkn kendi kendisini ynetmesinin tesinde siyasal eitlii salayan, bamszlk ve zgrl koruyan, ortak karlar savunan, vatandalarn ihtiyalarn karlayan, kiilerin ahlaki geliimini destekleyen ve herkesin karn gzeten etkili kararlar almaya olanak tanyan bir siyasal sistem olarak deerlendirilmektedir. deoloji bir inanlar, normlar ve deerler btndr ve olmas gerekeni, ideal sosyo-politik dzen modelini ierir.

A M A

A M A

92

Sosyolojiye Giri

A M A

Farkl ideolojiler arasndaki temel ayrmlar saptayabilmek. Liberalizm bireyin, zgrln, akln, adaletin, hogrnn ve farklln n plana alnd ve bu anlamda bireysel hak ve zgrlklerin korunmasnn esas olduu, devletin bu erevede snrlandrld ve dzenleyici olduu bir ideolojidir. Muhafazakrlk varolan toplumsal, ekonomik, siyasal ve kltrel ortamn korunmasn temel alan dnce sistemidir. Sosyalizm retim aralar ve dalmnda kolektif mlkiyete dayal ya da devlet mlkiyetine dayal bir iktisadi ve siyasal sistemdir. Faizm liberalizmin eit frsat, sosyalizmin snflarn eitlik ideallerine, modernizme ve ortaya kard siyasal dzenlere kar bir isyan olarak ortaya kmtr. Neoliberalizm serbest piyasa ekonomisinin kuralsz ileyiine olanak salayan, devletin kltld, devletin mdahalesinin neredeyse ortadan kaldrld yeni saa ait bir ideolojidir. Sosyal demokrasi sosyalizm ile liberal deerlerin harmanland, devletin greli olarak mdahalesinin mmkn olduu, sosyal refah devlet anlaynn egemen olduu, sosyal adaletin nemsendii bir ideolojidir.

A M A

Siyaset sosyolojisinin temel teorik yaklamlarn deerlendirebilmek. levselci yaklamn en temel vurgusu devlete olan ihtiyatr ve bu anlamda devletin dzeni salamak, dier devletlerle iliki kurmak ve siyasal-toplumsal sistemi srdrmek gibi temel ilevleri sz konusudur. oulcu yaklam klasik oulculuk ve sekinci oulcu olmak zere ikiye ayrlr. Klasik oulcu yaklama gre hkmet toplumun istekleri ve karlar dorultusunda hareket eder, gcn baskc olmasndan ok meru olmas tercih edilmektedir. Bu yaklama gre siyasal partiler temsili hkmetler iin gerekli organizasyonlardr. Elit teorisine gre toplum bir elitler grubunca ynetilmelidir. Toplumlar bu anlamda ynetici ve ynetilen snf, elit olan ve olmayan olarak ikiye ayrlr. Yneten snf ayn zaman da sekin snftr. Marksist-atmac yaklama gre toplumdaki genel atmann kaynann snfsal atmadr ve bu atma kapitalist toplumlarda grlmektedir. Bu atma iktidar sahipleri ile iktidar sahibi olmayanlar arasnda grlmektedir. ktidarn kayna da ekonomik kaynakldr, yani retim aralarna sahip olanlar ayn zamanda iktidarn da sahibi olmaktadrlar.

4. nite - Siyaset ve Toplum

93

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi siyasetin tanm ierisinde yer alan zelliklerden biri deildir? a. Kamusal hayat olarak siyaset b. Uzlama ve uyum/atma olarak siyaset c. Hkmet etme sanat olarak siyaset d. Gcn ve kaynaklarn datm olarak siyaset e. Bireysel rekabet alan olarak siyaset 2. Aadakilerden hangisi iktidar kavram ile belirtilen zelliklerinden biri deildir? a. ktidar siyasal alana ilikin bir kavramdr. b. ktidar bir toplumsal iliki deildir. c. Bakalarn etkileme ve kontrol edebilme yeteneidir. d. Bireylerin/gruplarn kendi dncelerini ve karlarn bakalarna kabul ettirebilme iradesidir. e. ktidar gerektiinde zor kullanmn ierebilir. 3. Aadakilerden hangisi karizmatik otoriteye rnek olarak gsterilebilecek liderlerden biri deildir? a. Atatrk b. Napolyon c. Vahdettin d. Gandhi e. Obama 4. Aadakilerden hangisi Eagletonun varolan ideoloji tanmlarndan biri deildir? a. Bir egemen siyasi iktidar merulatrmaya yarayan fikirler b. Bilinli toplumsal aktrlerin kendi dnyalarna anlam verdikleri ortam c. inde, bireylerin, toplumsal yapyla olan ilikilerini yaadklar vazgeilmez ortam d. Toplumsal yaamn doal gereklie dntrld sre e. Banaz bir dnce sistemi 5. Aadakilerden hangisi liberalizmin deer ve inan sisteminde yer almaz? a. zgrlk b. Birey c. Hogr d. Bask e. Akl 6. Muhafazakrlk ideolojisine ilikin aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Modern dnem ideolojisi deildir. b. Aydnlanma dncesine ve bu dncenin neden olduu akla kar kar. c. Tepkiselci ve gelenekselcidir. d. Modern toplum ncesindeki gelenekleri, deerleri savunur. e. Eitlik, zgrlk ve halk egemenliine kar kar. 7. Aadakilerden hangisi ilevselci yaklamn devletin ilevlerine ilikin dncesi ile elimektedir? a. Toplumsal dzeni salama ilevi b. Gerektiinde meru bir otorite olarak g kullanabilme c. Devletin ilevlerini ortadan kaldrmak d. Dier devletlerle iliki e. Karmak toplumsal sistemi ynlendirmek 8. Aadakilerden hangisi Trkiyedeki bask gruplarndan biri deildir? a. TRK- b. TSAD c. TOBB d. TEMA VAKFI e. DSK 9. Elit teorisi ile ilgili olarak aadakilerden hangisi sylenemez? a. Pareto ynetici ve ynetici olmayan elitler ayrm yapmaktadr. b. Elitler toplumda ayrcalkl bir konuma sahip deildir. c. Moscaya gre toplum ynetici ve ynetici olmayan sekinler olmak zere ikiye ayrlr. d. Mills askeri elitler, siyasal elitler ve byk irket yneticileri olan elitler olmak zere elit grubu belirlemitir. e. Elitler toplumun ynetiminde ve siyasal iktidar zerinde etki etme gcne sahiptir. 10. Marksist- atmac yaklama gre aadakilerden hangisi sylenemez? a. Marksist- atmac yaklama gre retim aralarnn kimin elinde olduu nemlidir. b. Snfsal atma kapitalist toplumlarda grlr. c. ktidarn kayna ekonomik temellidir. d. Siyasal iktidar ekonomik iktidarn yansmasdr. e. ktidar sahipleri ile iktidar sahibi olmayanlar arasnda atma yoktur.

94

Sosyolojiye Giri

Yaamn inden
Kitap zeti - Hayvan iftlii ngiliz yazar George Orvellin yazd bu eser, bir hayvan iftliindeki iktidar mcadelesini anlatyor: iflikteki byk Domuz, dier hayvanlar gizlice toplayp, bir takm vaatlerle, onlar mevcut ynetime kar birlikte hareket etmeye aryor. Byk Domuzun yannda, bir de (yazarn ifadesine gre) karay ak, ak kara gsterebilecek kadar ikna kbiliyeti yksek, gen bir domuz bulunuyor...Hayvanlar ikna ediliyor ve domuzlar ynetimi ele geiriyor... Yeni ynetimin ilk ii, nceki ynetimin izlerini yok etmek oluyor, eskiye ait ne varsa, hepsi imha ediliyor.Yeni iktidar, bir takm ilkeler belirliyor, bu ilkeler bir duvara byk harflerle yazlyor: Hi bir hayvan yatakta yatmayacaktr. Hi bir hayvan alkol imeyecektir. Hi bir hayvan, dier bir hayvan ldrmeyecektir. Btn hayvanlar eittir... Yeni ynetimle, dier hayvanlar arasndaki ilk ihtilaf, inek stlerinin ne olaca, nerede kullanlaca konusu oluyor. Byk domuz: Siz st brakn diyerek, hayvanlar almaya gnderiyor... Hayvanlar akam dndklerinde stn ortadan kaybolduunu gryorlar... Daha sonra, bu stlerin, domuzlarn arpa ezmesiyle yaplan yemeklerine kartrld anlalyor... iftlikte elmalar olmaya balayp ta, rzgar sebebiyle yere dkldnde, btn hayvanlar, eskiden olduu gibi, bunlarn taksim edileceini dnyor. Fakat btn elmalar domuzlara mahsus olmak zere toplanp kaldrlyor... Domuzlar bu durumu yle izah ediyor: Aslnda biz st ve elma sevmeyiz, ancak ilmi tetkikler, st ve elmann domuzlarn shhati iin gerekli olduunu gsteriyor. Bizim sihatimiz bozulursa, ifliin ynetimi bozulur, herhalde bunu istemezsiniz... Byk domuz, bir gn, yksek bir yere karak; Bundan sonra toplantlar kaldrlmtr, ifliin btn meseleleri, benim bakanlk edeceim domuzlar komitesinde halledilecektir, bu komite gizli toplanacak, alnan kararlar daha sonra size tebli edilecektir. Diye ald son karar hayvanlara ilan ediyor... Bu duruma itiraz etmek isteyenler olsa bile, koyunlarn hep bir azdan: sen en iyisini bilirsin diye barmalar zerine, bu dncelerinden vazgeiyorlar... Aradan gnler geiyor. Domuzlar, birdenbire iftlik evine tanp yerleiyorlar ve bundan sonra yataklarda yatmaya balyorlar. Bu durum, dier hayvanlar tarafndan duyulunca, hayvanlar duvara yazlan ilkelerden: Hi bir hayvan yatakta yatmayacaktr ilkesini hatrlayp hayrete kaplyorlar. Hep beraber duvarn yanna gidiyorlar, ancak duvarda: Hi bir hayvan arafl yatakta yatmayacaktr yazsn gryorlar, hepsi, bu ilkeyi yanl hatrladklarn dnyor, bu ilkenin sonradan deitirilmi olduunu anlayamyorlar... K aylarnda iflikte ktlk bagsteriyor. Buday azalyor, patatesler souktan donuyor ve yenilemeyecek hale geliyor. Alktan dolay lmler ba-gsteriyor. Byk domuz, bu haberlerin iftlik dnda yaylmasn nlemek iin nlemler alyor, iflie gelen ziyaretilere, erzak depolarnn dolu olduunu sylyor ve onlara, zerini buday ve yiyecekle rttrd kum ynlarn erzak diye gsteriyor... Byk domuz, ald bir kararla, tavuklarn yumurtalarnn iftlik dnda satlacan, tavuklarn kulukaya yatmalarn yasakladn ilan ediyor, buna kar kan tavuklar, yetitirdii kpeklere ldrtyor... Bunun zerine hayvanlar; hibir hayvan dier bir hayvan ldrmeyecektir ilkesini hatrlyorlar. Hemen bu ilkelerin yazl bulunduu duvarn yanna gidiyorlar. Ancak duvarda: Hi bir hayvan dier bir hayvan bir sebep olmadan ldrmeyecektir yazldn gryorlar, bu ilkeyi de yanl ezberlemi olduklarn dnyorlar!. Byk domuz, iftlik ierisindeki hayvanlar arasnda: liderimiz,Hayvanlar babas, Koyunlar hmisi, Yavru hayvanlarn dostu gibi stn sfatlarla anlyor ve her trl gzellikler ona atfedilmeye balanyor; mesala: genellikle tavuklar, liderimiz sayesinde alt gnde be yumurta yumurtladm, havuzdan su ien inekler: liderimiz sayesinde bu suyun tad ne kadar gzelmi diyorlar... Birgn iftlie dardan saldrlar oluyor... Yabanc hayvanlar iftlie giriyor, iki sene gibi uzun bir zaman ierisinde btn hayvanlarn byk gayretleri sonucu yaptklar ve byk domuzun adnn verildii Yel Deirmenini ykp harap ediyorlar. iftlikteki btn hayvanlar yaralanyor, bazlar lyor... Bir mddet sonra bir tfek sesi duyuluyor. Ar yaral bir hayvan yanndaki bir domuza: Neden tfek atlyor diye soruyor. Domuz: Zaferimizi kutlamak iincevabn veriyor. Yaral hayvan; Hangi zafer diye hayret ediyor. Domuz; Ne demek hangi zafer, dman topraklarmzdan kovmadk m diyor. Ama iki yl uratmz deirmeni yok ettiler karln veriyor... Domuz: Ne nemi var,

4. nite - Siyaset ve Toplum

95

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

bir deirmen daha yaparz, istersek daha fazla yaparz, yapm olduumuz muazzam ileri takdir etmiyorsun, imdi u bastn topraklar dman igalindeydi, ama liderimiz sayesinde her karn geri aldk diyor... Biraz sonra Byk Domuz, kendisine takt bir ka madalya ve nianla kp btn hayvanlar, elde ettikleri zaferden dolay kutluyor, tebrik ediyor... Hayvanlarn hepsi byk zafer kazandklarna bylece inanm oluyorlar... Bir gece iftlikte bir grlt oluyor, hayvanlar ahrdan frlayp kouyorlar... iftlik ilkelerinin yazl olduu duvarn dibinde krlp paralanm bir merdiven gryorlar, domuzlardan birinin orada sersem sersem dolatn, yannda bir fener, bir boya kutusu ve bir de fra olduunu farkediyorlar. Hayvanlar duvara baktklarnda, duvardaki ilkelerden birinin daha kendi ezberledikleri gibi olmadn fark ediyorlar!? Byk Domuz, ald son kararla; arpalarn bundan sonra sadece domuzlara tahsis edileceini ve gazdan tasarruf etmek iin ahrlardaki fenerlerin kaldrlacan, hi bir domuzun iflikteki ilerle uramayp, sadece ynetimle ilgileneceini, domuzlardan baka, hibir hayvann ynetim ilerine karamayacan, domuzlarn dndaki btn hayvanlarn Austos aynda pazar gnleri dahi alacan, almayann yiyeceinin yarya ineceini ilan ediyor. Hayvanlar, Btn hayvanlar eittir ilkesini hatrlayp, bu nasl eitlik diye kendi kendilerine sylenmeye balyorlar. Hemen, ilkelerin yazl olduu duvarn yanna gidiyorlar, duvardaki yazlarn deitirilmi olduunu, ilk defa, fark ediyorlar, duvardaki btn yazlar silinmi, sadece yle yazyor: Btn hayvanlar eittir fakat baz hayvanlar tekilerden daha fazla eittir. Kaynak: http://www.akademi.nl/sayi7/kitap.htm (Eriim tarihi: 20 Mays 2009) 1. e Yantnz yanl ise Siyaset Sosyolojisine likin Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyaset Sosyolojisine likin Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyaset Sosyolojisine likin Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise deoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise deoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise deoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasete likin Temel Sosyolojik Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasete likin Temel Sosyolojik Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasete likin Temel Sosyolojik Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasete likin Temel Sosyolojik Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz.

2. b

3. c

4. e 5. d 6. a 7. c

8. d

9. b

10. e

96

Sosyolojiye Giri

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Siyaset genel olarak lke, devlet ve insan ynetimi ile snrl iken, siyaset bilimi siyasal otorite ile ilgili kurumlarn ve bu kurumlarn olumasnda ve ilemesinde rol oynayan davranlar inceleyen bir bilim olarak karmza kmaktadr. Siyaset sosyolojisi ise siyasal otoritenin kurumsal bir biimde dzenlenmesini, siyasal otoritenin ilevlerini ve siyasal dzenin sosyal gelimeler sonucu dnmn inceleyen sosyolojin bir alt disiplinidir. Siyaset bilimi daha ok ynetim aygtlar, kamu ynetimi mekanizmalar ile seimler, kamuoyu, bask gruplar ve siyasal davranla ilgilenirken, siyaset sosyolojisi ise siyasal olgularn sosyolojik analizi ve daha ok siyaset, toplumsal yaplar, ideolojiler ve kltr arasndaki karlkl ilikilerle ilgilenmektedir. Sra Sizde 2 Geleneksel otorite tipi iin Avrupa monarilerinde grlen krallar, kralieler, Osmanl dnemindeki padiahlar rnek gsterilebilir. Gnmzde baz Avrupa lkelerinde, rnein ngilterede kralienin siyasal srete herhangi bir etkinlik alan olmamasna karn sembolik dzeyde geleneksel otoritesi ve meruiyeti halk nezdinde srmektedir. Karizmatik otorite tipine ise olumlu ve olumsuz rnekler vermek mmkndr. Atatrk, Gandhi, Martin Luther King gibi liderler rnek gsterilebilir. Yasal-aklc otorite tipine ise gnmz demokrasilerinde meru ve yasal yollardan iktidar olabilen herkes rnek gsterilebilir. Sra Sizde 3 Otoriter devlet ile totaliter devlet arasndaki en temel ayrm totaliter devlet ynetimlerinde her trl zgrln kstlanm olmas ve toplumun her alannda tam anlamyla bir bask ve denetimin egemen olmasdr. Sra Sizde 4 Katlmc demokrasi nfusun greli olarak daha az olduu toplumlarda her bir yurttan demokratik haklarn kullanabildii ve dorudan ynetimde etkin olabildii bir demokrasi biimi iken, temsili demokrasi yurttalarn ynetim hakkn toplumun setii insanlar tarafndan temsil edildii demokratik anlaytr. lkinde dorudan katlm esas iken ikincisinde temsil hakknn temsilcilere devredilmesi sz konusudur. Sra Sizde 5 Trkiyede muhafazakrlk olgusu son dnemde siyasal ve kltrel alanda grnr ve tartl hale gelmitir. erif Madinle yaplan bir syleide bir kavram olarak szn ettii mahalle basks toplumda muhafazakrlar tarafndan tekiletirilen gruplarn bask altnda olduunu ifade etmeye alan bir aklamadr. Muhafazakrlk ve mahalle basks ilikisini ele alan yakn dnemde yaplm bir aratrma olan Trkiyede Farkl Olmak: Din ve Muhafazakrlk Ekseninde tekiletirilenler adl almaya gz atnz. Sra Sizde 6 Siyasal partiler gnmzn ada demokrasilerinde halkn farkl ideolojik pozisyonlarnn temsil edildii siyasal temsil organlar iken, bask gruplar farkl kar gruplarnn sivil inisiyatif nosyonu ile bir araya geldii ve siyasal iktidarlar zerinde etki edebilme potansiyeli tayan gruplar olarak karmza kmaktadr. Trkiyede farkl trde bask gruplar bulunmaktadr. Farkl kar gruplarnn, siyasal ve toplumsal oluumlarn temsil edildii bask gruplarnn byk blmn sivil toplum kurulular oluturmaktadr. Farkl toplumsal aratrma merkezleri, dnce kurulular, evreci gruplar, eitim dernekleri bask gruplar iinde bu anlamda deerlendirilebilir.

4. nite - Siyaset ve Toplum

97

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aron, R. (2000). Sosyolojik Dncenin Evreleri, (4. Basm), ev. Korkmaz Alemdar, Ankara: Bilgi Yaynevi. Berktay, F. (2008). Liberalizm: Tek Bir Teorik Pozisyon ndirgemesi Olanaksz Bir deoloji, Modern Siyasal deolojiler iinde, Der. H. Birsen rs, (2. Basm), stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Toprak, B. (2009). Trkiyede Farkl Olmak: Din ve Muhafazakrlk Ekseninde tekiletirilenler, stanbul: Metis Yaynlar Bozkurt, V. (2006). Deien Dnyada Sosyoloji, Temeller, Kavramlar, Kurumlar, Bursa: Ekin Kitabevi. elebi, A. (2003). Toplum ve Siyaset, Sosyolojiye Giri iinde, Der. hsan Sezal (2. Basm), Ankara: Mart Kitap ve Yaynevi. ubuku, S.U. (2008). Sosyal Demokrasi: Melez Bir Politik Gelenek, Modern Siyasal deolojiler iinde, Der. H. Birsen rs, (2. Basm), stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Deliba, K., Yiit, E. (2005). Siyaset Kurumu, Kurumlara Sosyolojik Bak iinde, Ed. Sevin Gl, stanbul: Birey Yaynclk. Daver, B. (1993). Siyaset Bilimine Giri, (5. Basm), Ankara: Siyasal Kitabevi. Duverger, M. (2002). Sosyal Bilimlere Giri, (6. Basm), ev. nsal Oskay, Ankara: Bilgi Yaynevi. Eagleton, T. (2005). deoloji, (2. Basm), ev. Muttalip zcan, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Giddens, A. (2001). Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori, (2. Basm), ev. Tuncay Birkan, stanbul: Metis Yaynlar. Giddens, A. (2005). Sosyoloji, (2. Basm), Yay. Haz. Cemal Gzel, Ankara: Ayra Yaynlar. Gler, E. Z. (2008). Muhafazakrlk: Kadim Gelenein Savunusundan Faydacla, Modern Siyasal deolojiler iinde, Der. H. Birsen rs, 2. Bask, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Haralambos, M., Holborn, M., Heald, R. (2004). Sociology: Themes and Perspectives, (6th Edition), London: HarperCollins Publishers. Heywood, A. (2007). Siyasi deolojiler, Ankara: Adres Yaynlar. Kapani, M. (2007). Politika Bilimine Giri, (20. Basm), Ankara: Bilgi Yaynevi. Klal, A.T. (1993). Siyasal atma ve Uzlama, (2. Basm), Ankara: mge Kitabevi. Klal, A. T. (2000). Siyaset Bilimi, (8. Basm), Ankara: mge Kitabevi. Mardin, . (2005). Trkiyede Din ve Siyaset, (11. Basm), stanbul: letiim Yaynlar. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay, Derya Kmrc, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Mills, W. (1974). ktidar Sekinleri, ev. nsal Oskay, Ankara: Bilgi Yaynevi. Nisbet, R. A. (2007). Muhafazakrlk: D ve Gerek, Ankara: Kadim Yaynlar. rs, H. B. (2008a). deoloji: Karmak Dnyay Anlalr Klmak, Modern Siyasal deolojiler iinde, Der. H. Birsen rs, (2. Basm), stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. rs, H. B. (2008b). Faizm: Modernitenin Karanlk Yz, Modern Siyasal deolojiler iinde, Der. H. Birsen rs, (2. Basm), stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. zkalp, E. (1998) Sosyolojiye Giri, (9. Basm), Eskiehir: T.C Anadolu niversitesi Eitim, Salk ve Bilimsel Aratrma almalar Vakf Yayn. No:140 Rosen, M., Wolff, J. (2006). Siyasal Dnce, ev. Sevda alkan & Hamit alkan, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. Sarbay, A.Y. (1998). Siyasal Sosyoloji, (4. Basm), stanbul: Der Yaynlar. Sennett, R. (2005). Otorite, (2. Basm), ev. Kamil Durand, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Touraine, A. (2004). Demokrasi Nedir?, (4. Basm), ev. Olcay Kunal, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Trkne, M. (2005). Siyaset, (3. Basm), Ankara: Lotus Yaynevi. Vergin, N. (2004). Siyasetin Sosyolojisi, Kavramlar, Tanmlar, Yaklamlar, (3. Basm), stanbul: Balam Yaynclk. Yayla, A. (2004). Siyasi Dnceler Szl, (3. Basm), Ankara: Adres Yaynlar.

5
Amalarmz

SOSYOLOJYE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra; inde yaadmz dnyadaki en nemli toplumsal kurumlardan biri olan kltr hakknda temel bilgileri aklayabilecek, Kltr eitlerinden alt kltr, kar kltr, kitle kltr, halk kltr ve popler kltr tanmlayabilecek, Klasik sosyolojik kuram iindeki farkl yaklamlar tarafndan kltrn nasl ele alndn aklayabilecek, ada eletirel yaklamlarn kltr nasl deerlendirdiini analiz edebilecek, Gnmzn toplumlarndaki kltrel etkileimi ve kltrel eitlilii deerlendirebilecek, Etnosantrizm, kltrel rlativizm, kltrel determinizm ve kltrel gecikme gibi kltr sosyolojisinin nemli kavramlarn tanmlayabilecek, Gnmzde toplumsal ve kltrel deimeyi aklamada anahtar olgu olan kresellemenin kltrel dzeyde nasl gerekletiini analiz edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kltr Kltr Endstrisi Kitle Kltr Popler Kltr Yksek Kltr Kltrel eitlilik Kltrel Etkileim Kltrel Rlativizm Etnosantrizm Kltrel Kreselleme

erik Haritas
GR KLTR NEDR? KLTR KAVRAMININ TARHSEL GELM KLTR ANLAMAK KLTR ETLER KLASK SOSYOLOJK KURAMDA KLTR ADA ELETREL YAKLAIMLARDA KLTR KLTRN DNAMKLER KLTREL ETLLK VE KLTREL ETKLEM ETNOSANTRZM? - KLTREL RLATVZM? KLTR VE KRESELLEME YA DA KLTREL KRESELLEME

Sosyolojiye Giri

Kltr ve Toplum

Kltr ve Toplum
GR
Kltr terimini gndelik yaamda ne kadar ok ve farkl ekillerde kullandmza hi dikkat ettiniz mi? ou zaman kltrl olmann erdemlerinden bahsederiz, zaman zaman bir tandmzdan ok kltrl bir kii diye sz ederiz. Bazen Anadolu kltr ya da Bat kltr zerine sohbet ederiz, bazen Mutfak kltr ya da Rak kltrnden dem vururuz. Kimi zaman Rock (mzik) kltr ya da Arabesk kltr olarak karmza kar kltr, kimi zaman da erkez kltr ya da Alevi kltr olarak. Kh Popler kltr hakknda tartrken buluruz kendimizi, kh tketim kltr hakknda. Bazen bir Kltr-Sanat festivalinde izlediimiz bir klasik mzik konseri, bazen de siyasal kltrmz hakknda konuuruz. rnekleri oaltmak mmkn. Ama sz uzatmamak iin gelin kltr ne kadar farkl ekillerde kullandmz anmsayalm ve birer kelime ile sralamaya alalm: iddet kltr, Amerikan kltr, slam kltr, Katolik kltr, halk kltr, elit kltr, kurum kltr, fakirlik kltr, lin kltr, kent kltr, futbol kltr, medya kltr, bar kltr, ky kltr, tuvalet kltr, dou kltr, demokrasi kltr, kitle kltr, yemek kltr, Avrupa kltr, hamam kltr, caz kltr, mahalle kltr, burjuva kltr, yerel kltr, milli/ulusal kltr, laik kltr, krsal kltr, evrensel kltr, alt kltr, modern kltr... Herhlde listeyi daha fazla uzatmaya gerek yok. Grdmz gibi, kltr teriminin hem gnlk yaamda hem de sosyologlar tarafndan akademik literatrde kullanm alan muazzam bir geniliktedir. Kltr, bir taraftan ok tandk ve bildik, bir taraftan da ele avuca gelmez bir olgudur.

KLTR NEDR?
Bundan dolay, kltr ksaca ve basite tanmlamak olduka zordur. Kltr zel olarak sosyolojinin, genel olarak sosyal bilimlerin en ilgin, tartmal, geni kullanml ve belirsiz kavramlarndan biri olagelmitir. nl kltr SIRA SZDE Raymond kuramcs Williams (1921-1988), kltr terimine dair yz altm drt farkl tanm olduunu belirterek ngiliz dilindeki en karmak iki- kelimeden birisiolduunu belirtir. D NELM phesiz bu durum sadece ngiliz diline zg deildir, aksine birok dilde kltrn tanm ve anlamna ilikin bu karmaa ve belirsizlii youn olarak gzlemek S O R U mmkndr. Kltr olduka karmak bir olgudur ve kltr terimine ilikin yz altmA drt farkl taDKK T nm vardr.
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

100

Sosyolojiye Giri

Peki, tm bu karmaa ve belirsizlie ramen kltr denince genel olarak ne anlamamz gerekiyor? Kavrama ilikin eitli yaklamlar ve ok sayda farkl tanm olduu hlde, Parekhin (2000: 184) kltr tanm bu aamada bizim iin yararldr: Kltr, tarih ierisinde yaratlan bir anlam ve nem sistemi, ya da baka bir deyile, bir grup insann bireysel ve toplu yaamlarn anlamada, dzenlemede ve yaplandrmada kullandklar bir inanlar ve adetler sistemidir. nsan yaamn anlamann ve dzenlemenin bir yoludur. Yazar, kltrmzn yaamlarmza tutarllk verdiini, bize dnyaya anlam vermemiz iin gereken kaynaklar saladn, deerleri ve ideallerinin bize ilham vererek ahlaki pusulamz eklinde yaamda bize rehberlik ettiini de ayrca vurgular. Dier taraftan, kltrn sanat, ayinleri, arklar, hikyeleri ve edebiyat bize nee verir, hayatlarmza renk ve gzellik katar; ahlaki ve ruhsal bilgelii bizi rahatlatarak yaamdaki kanlmaz trajedilerle baa kmamz salar (205). Trkiyede de sosyolojinin nc isimlerinden Ziya Gkalp kltr ve medeniyet arasnda bir ayrm yaparak kltr tanmlamtr. Ona gre kltr (hars) halkn ananelerinden, eilimlerinden, rflerinden, szl ve yazl edebiyatndan, estetik ve iktisadi rnlerinden oluur. Mmtaz Turhana gre de kltr, bir cemiyetin sahip olduu maddi ve manevi elerden oluan bir btndr (Akt, Bostanc, 2003:111). Bu aklamalar imdilik yol gsterici olsa da bu karmak olguyu tam olarak anlayabilmemiz iin yeterli deildir. Kltr anlayabilmek iin onunla ilgili farkl yaklamlar da bilmemiz gerekir. Ama ncelikle onun tarihsel geliimine bir gz atmamzda fayda var.

KLTR KAVRAMININ TARHSEL GELM

Kltr gibi, toplumsal dnyada bylesine nemli ama bir o kadar da karmak ve belirsiz olan terimlerin tarihsel geliimine bakmak bizler iin ok reticidir. Yine Williamsn (1982) eliinde kltr teriminin tarihsel geliimine baktmzda olduka ilgin bir durumla karlarz. nk on sekizinci yzyla kadar kltr teriminin ounlukla tarmla ilgili olduunu, topra slah etme ve rn yetitirme/ekme gibi anlamlara geldiini grrz. Dier bir deyile, bu dneme kadar kltrn, topluma dair kullanm yaygn deildir. Kavram, ounlukla tarmsal etkinliklere ynelik olarak ve yetitirme, ileme, terbiye etme (ya da dinsel tapnma) anlamnda kullanlmtr. te bugn kltr mantar derken, farknda olmadan kltrn yz yl ncesine uzanan ilk anlamyla kullanm oluyoruz. On yedinci yzyl sonunda toplumsal yaamdaki deiimlerle birlikte kltr teriminin anlam ve ierii deimeye balamtr. Kltrn, on sekizinci yzylda, toplumsal deer ve davran biimlerini ifade eden toplumsal alana dair bir anlama brnmesinde ise phesiz Aydnlanma dncesinin nemli bir rol vardr. Aydnlanma dnrlerinin, tpk bitkiler ve toprak gibi insanlarn ve toplumlarn da biimlendirilip ynlendirilebileceini ve ynlendirilmesi gerektii fikrine sahip olmalarndan dolay kltr terimi insan zihninin etkin olarak gelitirilmesi anlamn kazanmtr. Farkl bir ifadeyle, tarmsal etkinliklere ilikin olarak ve yetitirme, slah etme anlamnda kullanlmakta olan kltr terimi bu dnemle birlikte insan zihninin gelitirilmesi, gelime sreci, bu srecin aralar ve zihnin gelikin durumu gibi anlam katmanlarn ierecek bir anlam evrenine brnmtr. te on sekizinci yzyl itibaryla kltrn brnd bu anlam evreni, aada greceimiz gibi, gnmze kadar kltrn merkezi anlam katmanlarndan birini - kltrn klasik, estetik tanmn ya da yksek kltr olarak kltr - oluturmutur. Yine bu dnemde antropolojinin gelimesiyle belirli bir halkn btn yaam biimi anlamnda yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. Farkl bir ifadeyle, kavramn antropolojik ve geni sosyolojik kullanm, bir halkn ya da belirli bir toplumsal grubun btn bir yaam biimini ifade etmektedir.

Estetik: Felsefe iinde sanat ve gzellikle ilgilenen bir alt disiplindir ve sanat felsefesi ile yakndan ilikilidir. Genel olarak estetik terimi sanat ve gzelliki belirleyen genel ve evrensel ilkelerin belirlenmesi ile ilgilidir.

5. nite - Kltr ve Toplum

101

Kltr teriminin yzden fazla tanm olsa da genel olarak bu tanmlar grupta toplanabilir (Edles, 2002): 1. Kltrn estetik tanmlar ya da yksek kltr olarak kltr 2. Kltrn antropolojik tanmlar ya da btn bir yaam tarz olarak kltr 3. Paylalan anlam sistemleri olarak kltr

KLTR ANLAMAK

Kltr teriminin, Aydnlanma geleneinden insan zihninin etkin olarak gelitirilmesi vurgusunu barndran birinci gruba gre kltr estetik mkemmellik ile zdetir. Kltr eletirmeni Matthew Arnold (1822-1888), kltr, bizi en ok ilgilendiren tm konularda, dnyada sylenen ve dnlenlerinin en iyisi eklinde tanmlarken ite kltr estetik mkemmellik ile zdeletirmitir. Kltr, entelektel, sanatsal etkinlikler ve fikirlerle bir arada tutan bu yaklam, yksek kltr ve popler kltr ikiliini merkeze alarak kltr byk lde yksek kltr ile e anlaml grmektedir. Bu anlamyla kltr, bir toplumun ya da medeniyetin en iyi, en gzel ya da muhteem rnlerine ilikin isim olarak kullanlabilir. Klasik mzik, sanat ve edebiyat, bu gruba ilikin rnekler olarak sralanabilir. Ayn zamanda kltr, estetik ve entelektel duyarlla ilikin olarak sfat olarak da kullanlabilir. Kltrl olmak ya da ok kltrl bir adam derken ite kltr bu anlamyla sfat olarak kullanmaktayz. Ancak, kltrn yksek kltr ile zdeletirilmesi, onun dnda kalan dier kltrel biimleri aa kltr (ya da popler kltr) olarak yaftaladndan dolay kimi yaklamlar tarafndan sekinci bir bak as olarak deerlendirilmektedir (Edles, 2002; Jencks, 1993). Bu noktay popler kltr blmnde daha ayrntl olarak ele alacaz. Son olarak Jencksin (1993:9), kltrn medeniyet anlamndaki kullanmna da dikkat ektiini belirtmeliyiz. zellikle Alman entelektel geleneinde kltr ve medeniyet kavramlar arasnda bir ayrm yaplrken gnmzde kltr, medeniyeti de ierecek ekilde kullanlmaktadr. Kltrn yksek kltr ile zdeletirilmesi neden kimi yaklamlar tarafndan sekinciSIRA SZDE lik olarak deerlendirilmektedir?
D ELM Kltrn Antropolojik Tanmlar ya da Btn NBir Yaam Tarz Olarak Kltr S kltr Estetik mkemmellik olarak kltr tanmnn haricindeki ikinci O R U tanm ise bir dnemin ya da bir halkn yaam biimi anlamnda betimleyici ve antropolojik bir tanmdr. Bu gruptaki tanmlar bir toplumsal grubun ya da halkn gndelik DKKAT yaamnda belirli anlamlar ve deerler reten yaam tarzlarna iaret eder. Ksaca bir grubun btn bir yaam tarz olarak grlebilecek bu tanma gre kltr, bir SIRA SZDE grubun yelerinin inandklar deerlerden, izledikleri normlardan ve yarattklar maddi eylerden oluur. Bundan dolay, yukarda grdmz ve sekinci ya da dar bir tanm olarak nitelenebilecek kltr tanmndan ayrarak, oul olarak AMALARIMIZ kltrlerden sz edebilmemize imkn verir. Kltrn antropolojik tanm, sosyal antropolojinin kurucusu olarak kabul edilen Edward Burnett Tylorun (1832-1917) 1871de yapm olduu, kltrn bilgi, K T A P inan, sanat, ahlak, yasa, gelenek ve toplumun yesi olarak insan tarafndan kazanlan dier yetenekleri ieren karmak bir btn eklindeki tanmna byk lde dayanr. Bu olduka geni tanm, kltrn gnlk yaamn Z Y O N T E L E V zerinde deil, aksine yediden yetmie gnlk hayatmzn iinde olan ve nemli bir gesi

Kltrn Estetik Tanmlar ya da Yksek Kltr Olarak Kltr

SIRA SZDE

DNELM
Deer: Bir toplumun ya U S O R da toplumsal grubun varln devam ettirebilmek iin yelerinin ounluu DKKAT tarafndan doru ve gerekli olduu dnlen dnce ve ilkelerdir. Deerler, normlar iermekle beraber, SIRA SZDE normlardan daha genel ve soyut olarak, toplum iindeki davranlarmz belirlemede bize neyin doru neyin AMALARIMIZ yanl, neyin istenen neyin istenmeyen olduunu syleyen ltlerdir. rnein misafirperverlik toplumumuzun nemli bir K snfsal, deeridir. Ancak, T A P etnik ve kltrel olarak farkllam gnmz toplumlarnda tm deerlere ilikin mutlak bir uzlama TELEVZYON yoktur.

NTERNET

NTERNET

SIRA 102 SZDE

Sosyolojiye Giri SZDE SIRA

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

olduunu vurgular. Farkl bir ifadeyle, bu antropolojik tanm kltr, insan grupDNELM lar tarafndan retilen her eyi, gndelik toplumsal yaamn tm unsurlarn kapsayacak ekilde geniletir. S O yksek kltr olarak kltr tanm kltr ve toplumu yeterince Gelgelelim, R U birletiremeyen dar bir tanm olarak kabul edilirse, tm bir yaam biimi olarak kltr D K K eden antropolojik tanmnn da kltr fazla genilettii, kltr ve tarif A T toplumu ok fazla birletirdii sylenebilir. Bu durum bir dnem sosyal bilimcilerin kltr kavramn kullansz grmelerine ya da terk etmelerine bile neden olSIRA SZDE mutur. 1930larda Radcliffe-Brown gibi tannm antropologlar kltr belirsiz bir soyutlama olarak nitelendirirken, 1970lerin yapsalc sosyologlar kltrn varln inkr AMALARIMIZ onu sosyal deiimin nedeni deil sonucu kabul ettiler (Edetmeseler de les, 2002:9-11). Antropolojik olarak kltrn nasl ele alnd ve incelendiiyle ilgili ayrntl bilgileri AnK T A P tropoloji (Editr: Handan stnda, Eskiehir: Anadolu niversitesi yaynlar, 2007) kitabnn, Suavi Aydn tarafndan yazlan 2. ve 3. blmlerinde bulabilirsiniz.

K T A P

TELEVZYON
Norm: Bir toplumun btnl ve devamll N gerekli olduu iin T E R N E T dnlen ve bireylerin davranlarn dzenleyen resmi/yazl ya da resmi/yazl olmayan kurallardr. Normlar, toplum iindeki allm davranlar kapsad gibi, bizden beklenen ideal davran kalplarna da iaret eder. Bu nedenle, normlara uymayanlar olumsuz yaptrmlarla kar karya kalr, eitli ekillerde cezalandrlr. Bu cezalar sert bir baktan, mr boyu hapse kadar geni bir yelpazededir. Bir cenaze merasiminde glmek ya da bir ocua tecavz etmek fiillerinde kar karya kalnaca gibi...

Paylalan Anlam Sistemleri Olarak Kltr

1960l yllar sonrasnda ok sayda sosyal bilimci, kltr, sadece ve basite yaam biimi olarak tanmlamay yeterli bulmamaya balad. Clifford Geertz (19262006) gibi N T E R N E T antropologlar kltr, paylalan semboller ve/veya anlamlar sistemi olarak tanmlad. Kltr Resim 5.1 paylalan anlam sishttp://www.istanbul2010.org adresinde 2010 ylnda Avrupa temleri olarak kabul Kltr Bakenti olacak olan stanbulda gereklemeye balayan kltr-sanat projelerini grebilirsiniz. edildiinde, kltr sadece sanat deil aksine tm sembolik olgular ierir. Eve girerken ayakkabnn karlp karlmayacan bilmek gibi sradan ama gndelik yaamla btnlemi anlamlar andan; din, dil, sanat ya da moda gibi st seviyede rgtlenmi anlam sistemleri kltrn iindedir. Bu tanm, yksek kltr olarak kltr tanmndan farkl olarak kltr sanatlarla snrlandrmazken bylelikle kltrn kolektif ve paylalr olduunu vurgular. Kltrn kolektif doas ise en ok dilde belirgindir.

TELEVZYON

5. nite - Kltr ve Toplum

103

Kltrn sembolik tanm toplumlarn analitik olarak farkl paradan olutuu argman ile birlikte dnldnde ok yararldr. Ksaca sylersek; 1. ekonomik 2. politik ve 3. olarak kltrel alanlar. Btn toplumlar mal ve hizmetlerin retildii ve datld bir ekonomik sisteme; gcn datld (ya da datlmad) ve kararlarn verildii bir politik sisteme sahiptirler. Dier taraftan, tm toplumlar sayesinde insanlarn dnyay anlad ve anlamlandrd kltrel (veya sembolik) sistemlere sahiptirler. Politik, ekonomik ve kltrel kertelerin grece zerklii dncesi, Parsonstan dn alan Poulantzastan gelir. Bu zerkliin ya da ayrmn somut deil analitik bir ayrm olduu gz ard edilmemelidir. nk gerek dnyada sosyal, kltrel, ekonomik ve politik alanlar kanlmaz bir ekilde birbirine dolanmtr. Yani, ekonomik olgularn kltrel boyutlar vardr ve bunun tersi de ayn ekilde dorudur (Edles, 2002: 12-13, 28)

KLTR ETLER Alt Kltr

Sosyolojide alt kltr kavram genellikle bir toplumda aznlkta olan gruplarn deer, tutum, inan ve yaam tarzna iaret etmek iin kullanlr. Alt kltr yeleri toplumdaki ortak kltr nemli lde paylamasna ramen gndelik yaam iinde farkl inan, pratik ve tarzlar kabul ederler. Alt kltr gruplar greceli olarak farkl yaam tarzlar gelitirdiinden hakim grubun kltryle ilikili olsa da ondan nemli lde farkllar. Alt-kltr, kimi zaman kar kltre benzer bir ekilde genlik kltrleriyle zde gibi dnlse de ayn zamanda toplumdaki etnik, dinsel ya da cinsel gruplara ilikin olarak da kullanlabilir. Farkl bir ifadeyle, belirli bir mzik zevkini paylaan ve o tarza gre yaayan genlik gruplarnda olduu gibi, belirli bir tarzda yaayan etnik gruplar ya da toplumsal cinsiyet gruplar iin de alt kltr kavram kullanlabilir. Dolaysyla, punk ve rock alt-kltrlerinden bahsedilebilecei gibi, ingene ya da ecinsellik alt kltrlerinden de bahsedilebilir (Bilton, 2003: 537; Edgar ve Sedgwick, 2007: 358).

Kar Kltr
Kar kltr, egemen kltrel deerlere topyekn bir ekilde kar gelen gruplarn yaam biimlerine iaret etmek zere kullanlr. Esas olarak 1960l yllarda, zellikle 1968de hippiler gibi genlik hareketleri iin kullanlmaya baland. Hippi kar kltr bir taraftan Vietnam savana kar gl bir muhalefet gerekletirirken dier taraftan tketimcilik ve teknolojiye bamllk gibi kapitalizmin egemen deerlerine kar alternatif bir yaam biimini hayata geirmeye alt. Bugn ise genel olarak kar kltr kavram egemen kltrel deerlerin nemli bir blmn benimsemeyen ve bunu aka gsteren toplumsal gruplar iin kullanlabilir. Kar kltr zaman zaman alt-kltrle kartrlr. Ancak, kar kltr, egemen kltre kar oluturduu ak siyasal ve ideolojik muhalefet biimleri, komn hayat gibi alternatif yaam biimlerine verdii nem gibi faktrler sayesinde alt-kltrden ayrt edilebilir (Hebdige, 2004: 138; Edgar ve Sedgwick, 2007: 90-1).

Kitle Kltr
Kitle kltr, yine geni halk kesimlerinin tkettii kltre karlk gelse de halk kltrnden olduka farkldr. nk halkn, yani insanlarn kendilerinin rettikleri bir kltr deil, aksine kitleler iin kitlesel bir ekilde ve kltr endstrisi tarafndan ticari kayglarla retilen ama kitlesel dzeyde tketilen kltr iin kullan-

104

Sosyolojiye Giri

lan bir terimdir. Bu nedenle, folk kltrne kyasla ok daha deersiz olarak nitelendirilir. Frankfurt Okuluna ilikin blmde greceimiz gibi, kitle kltr, esas olarak endstriyel kapitalizme ait olan, byk lde kitle medyas tarafndan retilen bir kltrdr. Hem daha ok tketimi ve kr, hem de kapitalist deerlerin yeniden retimini hedefler. Kitle kltr kuram adl 1957 tarihli almasnda MacDonaldn belirttii gibi, halk kltr aadan retilen bir kltrken, kitle kltr yukardan dayatlan bir kltrdr. Temel zellii daha ok tketim ve azami kr olduu iin en dk ortak payday hedefler, sradan ve baya denilebilecek rnler retir. Bundan dolay, kitle kltr rnleri, yksek kltr rnlerinde hakim olan estetik ve sanatsal deerden ok uzaktr. Ayn zamanda, kitle kltr rnlerinin kitlesel tketimini salayabilmek iin egemen kltrel/siyasal deerlere dayand, bylelikle siyasal tahakkmn nemli bir arac olduu da gz ard edilmemelidir. (Aktaran Strinati, 2004:9-14).
SIRA SZDE

SIRA SZDE Acaba kitle kltr ve popler kltr bir dierinin yerine kullanlabilen e anlaml terimler midir?
DN LM Folk KltrEya da Halk Kltr

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Folk kltr veya halk kltr zellikle endstri ncesi toplumlardaki geni halk S O R U kesimlerinin gndelik kltrne iaret eder. Bugn genel olarak kltrel olarak trde bir topluluk iinde genellikle anonim olarak retilen ve nesilden nesile szl olarak aktarlan kltr anlamnda kullanlmaktadr. Halkn yaamn ve deneDKKAT yimlerini dorudan yanstan halk trkleri ya da halk hikyeleri halk kltrnn en tipik rnekleridir. SIRA SZDE Halk kltr sanat ya da yksek kltr olmaya heves etmez, ancak onun kendine zg farkll olduu kabul edilir ve sayg duyulur. Kald ki on yedinci yzyldan beri birok lkede halk trklerinin sanat mzii bestecilerine esin kaynaAMALARIMIZ olduu unutulmamaldr (Strinati, 2004: 9; Edgar ve Sedgwick, 2007:140-141).
K T A P

K T A P

Fotoraf 5.1

Geleneksel halk danslar, bir halkn T Efolklorunun olmazsa LEVZYON olmaz olarak halk kltrnn nemli bir parasdr. Kaynak: NTERNET http://www.flickr.com /photos/21523666@N 08/2112796838/

TELEVZYON

NTERNET

5. nite - Kltr ve Toplum

105

Yksek Kltr
Kltrn Estetik Tanmlar ya da Yksek Kltr olarak Kltr balkl blmde de belirttiimiz gibi, yksek kltr insan yaratclnn estetik mkemmellik ile zde olan en st dzey rneklerine iaret eder. eitli sanat biimleri, edebiyat, klasik mzik, opera yksek kltre rnekler olarak sralanabilir. Bir toplumun ya da medeniyetin estetik olarak en gzel ya da muhteem rnlerine yksek kltr olarak nitelendirilir.
Fotoraf 5.2 Opera gibi bale de yksek kltrn nemli bir rnei olarak kabul edilir. Kaynak: http://www.aliagaekspres.com.tr/admin/foto/kultur-sanat.jpg

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE Konuya ilikin tartmalarda yksek kltr, estetik olarak kendisinden daha dk olan kltre kyasla kullanldndan, yani onun dnda kalan dier kltrel biimler aa kltr (ya da kitle kltr veya popler kltr) olarak yaftaladAMALARIMIZ nda, sekinci bir yaklam da ortaya kar. Yaygn olarak beenilen ve tketilen bir kltr rn mutlaka deersiz ve niteliksiz olmayabilir. Kald ki aada popler kltr blmnde greceimiz gibi, yksek kltr ve popler Tkltr arasndaK A P ki ayrm da gnmz kltr endstrisinin kltrel alanda edindii muazzam kapsama alan gz nne alndnda giderek siliklemeye balamtr. Gans da (1999) Popler Kltr ve Yksek Kltr adl mehur kitabnda, yksekE kltrle popler TEL VZYON kltr arasndaki farklarn abartldn benzerliklerin ise azmsandn ne srmektedir. N T E R N E Kltr-Sanat stanbul Kltr ve Sanat Vakf (KSV) tarafndan stanbulda gerekletirilen T etkinliklerine ilikin bilgiye http://www.iksv.org adresinden, Anadolunun eitli ehirlerindeki kltr-sanat etkinliklerine ilikin bilgiye de http://www.anadolukultur.org adresinden ulaabilirsiniz.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Popler Kltr
Genel olarak baktmzda popler kltrn genellikle kitle kltryle e anlaml szckler gibi kullanldn grrz. zellikle Frankfurt Okulu eksenli eletiriler-

106

Sosyolojiye Giri

Paradigma: Bir bilimsel disipline, bilim topluluuna belirli bir sre iin model oluturan ve topluluun yeleri tarafndan yaygn olarak kabul edilen kuramsal ereveye verilen addr.

de, yksek kltre kart olarak konumlandrlan popler kltr ya da kitle kltr kmsenerek olumsuzlanr. Popler kltr ile kitle kltrnn benzetii noktalar olsa da popler kltr ve kitle kltrn e anlaml terimler olarak grmek sakncaldr. nk kitle kltr kavram byk lde kitle toplumu paradigmasyla bir arada kullanlan bir kavramdr. Kitle toplumu paradigmasnn terk edilmesiyle birlikte sorgusuz sualsiz kullanm zorlamtr. Ayrca, kitle kltr yukardan dayatlan bir kltr olduu iin nsel olarak olumsuz bir anlama sahiptir. Popler kltr de byk lde kltr endstrisi rnlerinden oluur. Bu anlamda, geni halk kesimlerinin tketimi iin retilen ve yaygn olarak tketilen bir kltrdr. Ksaca, toplumda byk ounluklar tarafndan beenilen, tercih edilen kltrdr. Gnmzde kltr endstrisi hem niteliksel hem de niceliksel olarak olaanst bymtr. Bu durum gz nne alndnda, artk dne kadar var olan popler kltr-yksek kltr ayrmnn da gemi dnemde olduu kadar nemli bir ayrm olmadn grrz. phesiz popler kltr ve yksek kltr arasnda hl bir fark vardr; ancak gnmzde bu iki kltr biimi arasndaki snr nemli dzeyde belirsizlemeye balamtr. Bu durum ne tm kltrel/sanatsal ifadenin eit kalitede veya deerde olmas ne de toplumdaki tm insanlarn kltre eit ulamas demektir. yi popler sanat ve kt popler sanat, iyi klasik mzik ve kt klasik mzik vardr (Edles, 2002:8).

Fotoraf 5.3 Popler kltr kendisini en ok televizyonda gsterir. Ayn zamanda, televizyon izlemek gnmzde milyarlarca insann en nemli popler kltr etkinliidir. Kaynak: http://www.picturethishouse.com/images/Watching%20TV-2.jpg

SIRA SZDE

Popler kltr ve yksek kltr arasndaki snr gnmzde neden belirsizlemeye SIRA SZDE balamtr?
D NELM KLASKSOSYOLOJK KURAMDA KLTR

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

2. nitede rendiimiz levselci sosyolojinin esas ilgisi yksek kltr olarak kltr olmaktan ok normlar, deerler ve yaam biimi olarak kltr olmutur. levDKK T selci yaklamn Akurucularndan Emile Durkheimn (1858-1917), yeeni ve en nemli rencisi olan Marcel Mauss (1872-1950) ile birlikte yazdklar lkel SnfSIRA SZDE landrma (1903) adl almalarnda kltrn nasl ortaya ktna ilikin temel baz sorular ele almlardr. Onlara gre kltr, insan topluluklar evrelerindeki eyAMALARIMIZ

Kltr - S O R U levselci Yaklam

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

5. nite - Kltr ve Toplum

107

leri ayrmaya ve snflandrmaya baladklarnda ancak mmkn hle gelmitir. nsanolu doduunda grd eyleri snflandramaz ve bu nedenle bir eyi dierinden ayramaz. evresindeki dnyay anlamlandrabilesi iin, grd eyleri snflandracak bir sistem gelitirmek zorundadr. te Durkheim ve Mauss toplumlarn, olgular zaman, mekn, insan tipleri ya da hayvan trleri gibi ayr olarak nasl snflandrdklarn aklamaya alr. Peki, snflandrmann dayand modelin kayna nedir? Onlara gre toplumsal yap snflandrmay olanakl klmaktadr nk toplumsal yap toplumsal gruplar arasndaki ayrmlara dayanmaktadr. Bundan dolay kuramclar, bir toplum rgtlenmesinin ona ye olan insanlarn etraflarndaki dnyay grme ve snflandrma biimini etkilediini yazmlardr. Onlar snflandrmalarn ahlaki ve duygusal doasnn nemli olduunu vurgulamlardr. Kltrn deer ykl nitelii zerine yaplan vurgu ilevselci yaklamn en nemli zelliidir. Dinsel Yaamn lksel Biimlerinde (1912) ise Durkheim lkel Snflandrmadaki grlerini dini iine alacak ekilde geniletir. Din, toplum ve kltrn temel yapsdr. 8. nitede ayrntl olarak greceiniz gibi, sosyolojinin klasik kuramcsndan ikisi olarak hem Durkheim hem de Weber iin de din bir anlam sistemi olarak toplumun olduu gibi kltrn de temel bir bileenidir. Durkheimin kiisel olarak en nemli vurgusu ise btn dinlerin kutsal olan ile kutsal olmayan arasndaki bir ayrm etrafnda dndn ne srm olmasdr. Ona gre, din daha ok inanllar topluluunu ilgilendiren, kutsal olan hakkndaki bir semboller ve trenler/riteller sistemidir. Mekanik dayanmann hakim olduu geleneksel toplumlarda din, paylalan ahlaki deerler ve toplumun normlar anlamnda kolektif bilincin yegne kaynadr. Durkheim, i blmnn ve bireysellemenin artt ve organik dayanmann hakim olduunu toplumlarda da paylalan bir kltrn, yani kolektif bilincin yine gerekli olduunu savunmutur. Ona gre, ortak olarak paylalan bir kltr, toplumsal uzlama ve toplumsal btnlemeyi salamaktadr. (Smith, 2001; Edles; 2002; Haralambos ve Holborn, 2008). Din ve Kltr arasnda nasl bir iliki vardr? Dinin kltr zerinde tam olarak nasl bir SIRA SZDE etkisi vardr?
D Genel olarak ilevselci sosyoloji, zel olarak Durkheim, eylem, N E L M ve duygu inan biimlerinin, yani kltrn failin seiminden ya da toplumsal dnyay yorumlamaS O R sndan ok, toplumsal yapnn rgtlenmesinden veya ihtiyalardanUktn ne srer. Durkheimin evrimci bak as geleneksel toplumlarn sanayi toplumlarna gre daha basit ya da ilkel olduklarn varsayarak onlarn karmakln ve DKKAT inanlarn gz ard eder. Dier taraftan, kltrn toplumsal birlik ve btnlemedeki ilevi zerine younlatndan kltrn toplumsal atma ve/veya toplumsal dlanma yaratma ve srdrmedeki roln ise aklayamaz.SIRA SZDE yaklam Ayrca, bu kltrn toplumsal istikrarn olumasndaki rolne ayrcalk verdiinden, toplumsal yaam etkileyen temel deikenler olarak g, iktidar veya kar ilikilerini bAMALARIMIZ yk lde ihmal eder (Smith, 2001: 26-27).

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Kltr - Marksist Yaklam

Durkheim gibi Marxta da kltr olgusuna ynelik somut bir ilgi ve kapsaml bir kuram grlmez. Ancak, Marxn yazlarnda ideoloji olarak kltr olgusuna ynelik bir model oluturabilecek fikirler mevcuttur. Materyalist Ebir Vkuramc olarak T LE ZYON Marx, maddi durumun ve ekonomik etkinliklerin insan bilincini ekillendirdiini

K T A P

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

108

Sosyolojiye Giri

ne srmtr. Marx, sadece dinsel fikirlerin deil, ayn zamanda tm kltrel fikirlerin maddesel retim sisteminin bir yansmas olduunu ve bylece hakim snfn karlarna hizmet ettiini belirtmitir. Alman deolojisi (1846) kitabndaki mehur paragrafta belirttikleri gibi;
Egemen snfn dnceleri btn alarda egemen dncelerdir. Baka bir deyile, toplumun egemen maddi gc olan snf ayn zamanda egemen manevi gcdr. Maddi retim aralarn elinde bulunduran snf ayn zamanda zihinsel retim aralarn da kontrol eder, bunlar o kadar birbirinin iine girmi durumdadrlar ki, kendilerine zihinsel retim aralar verilmeyenlerin dnceleri de ayn zamanda bu egemen snfa bamldr. Egemen dnceler, egemen maddi ilikilerin fikirsel ifadesinden baka bir ey deildirler, egemen dnceler fikirler biiminde kavranan maddi, egemen ilikilerdir (Marx ve Engels, [1846] 1992:79).

Marxa gre, snfsal olarak tabakalanm toplumlarda kltr bir nevi egemen ideoloji olarak iler. Toplumun styapsnn nemli bir paras olarak kltr, altyap yani ekonomik temel tarafndan belirlenir. Farkl bir ifadeyle, retim aralarnn sahibi olan egemen kapitalist snf toplumun kltrn ekillendirmek zere ekonomik gc kullanr. Bylece kltr kapitalist snfn karlarn yanstr, grlerini yeniden retir ve onlarn otoritesini merulatrmaya hizmet eder. Yani, kltr basite egemen snf tarafndan yaratlm dnyann arptlm bir grnnn ifadesidir ve arptlm bir gereklik algsn ortaya kartr. Marxn bu dncelerinin nemi kltr ekonomik yaam, egemen snf ve g/iktidar olgusuyla sistematik bir ekilde ilikilendirmesindedir. Ancak bunun bedelinin, kltrn zerkliini kuramlatrmada yetersizlik ve insan eylemini belirleyici bir ekilde grme eilimi olduu bugn yaygn olarak kabul edilir. Bu yaklam eksenindeki ada kuramclar, hem mekanistik belirleyicilikten kurtulmamz hem de btn kltrel biimleri gizli karlarn ve egemen glerin yansmalar olarak grmemizi nerir (Edles, 2002: 47; Haralambos ve Holborn, 2008: 667669; Smith, 2001:20-21). Yirminci yzylda birok kuramc Marxn kltr ve ideolojiye ilikin bu dncelerin eletirel bir deerlendirmesini yaparak geniletmi ve farkl dnce gelenekleri ve kuramclardan da beslenerek daha kapsaml yeni yaklamlar oluturmutur.

ADA ELETREL YAKLAIMLARDA KLTR Frankfurt Okulu ve Kltr Endstrisi

1920lerin balarnda Frankfurtta kurulan Sosyal Aratrmalar Enstits sosyal bilim literatrnde ksaca Frankfurt Okulu olarak bilinmektedir. zellikle Theodor Adorno (1903-1969), Max Horkheimer (1895-1973), Walter Benjamin (1892-1940) ve Leo Lowenthaln (1900-1993) kltr, ideoloji ve kitle iletiim aralarna dair analizleri olduka nemlidir. Frankfurt Okulu kuramclar kltr alann bal bana feti bir durum hline getirmemeye ve kltr tek bana zerk bir alan olarak ele almamaya zen gstermitir. Ayn zamanda, kltrel grnglerin snf karlarnn basit birer ideolojik yansmas olmadn da belirtmilerdir (Jay, 1989: 259). Frankfurt Okulu, modern kitle kltrnn yirminci yzylda kapitalizmin ideolojik tahakkmnn kilit arac olduunu ne srmtr. Kitle kltr terimi, eletirel duyumdan yoksun edilgen tketicilerin sorgulamadan basite tkettikleri y-

5. nite - Kltr ve Toplum

109

zeysel zevk ve elenceyi hedefleyen (kltrel) rnlerle piyasay istila eden kltr endstrisinin oluturduu kltre gndermede bulunur. Dier bir deyile, kapitalist sistemin yeniden retimini salayan ve merulatran bu kltrel yap, kitle kltr, olumlayc kltr ya da kltr endstrisi olarak adlandrlmtr. Ancak, Adorno ve Horkheimer 1947den itibaren kitle kltr terimi yerine kltr endstrisi kavramn kullanmtr. Kuramclar, kitle kltrnn bizzat kitlelerden kaynaklanan bir kltr olarak yorumlanmasn engellemek (Adorno, 1975: 76) iin kltr endtrisi terimini tercih ederler. Adornonun da belirttii gibi, burada endstri ifadesi ise kelimenin dz anlamyla dnlmemelidir. Kavram, esas olarak kltrel yaamn ticarilemesiyle balantldr, kltr rnlerinin standartlamas ve datm tekniklerinin rasyonellemesi srelerine iaret eder. Yine de somut olarak byk medya ve elence irketleri akla gelebilir. Kltr baln amzn gndemine bu kadar abuk yerletiren phesiz kltr endstrisidir ve kltr tamamen genel meta retimi srecine hapsedilmi bir durumdadr (Eagleton, 2005: 145). Adorno ve Horkheimern da belirttii gibi, kltr endstrisinin rnleri ayn zamanda meta deildir sadece ama sadece metadrlar. Farkl bir ifadeyle, kltr endstrisinin rnleri metalaan rnler deil, daha en bandan piyasa iin retilmi metalardr. Kltr endstrisini harekete geiren temel dinamik piyasadr. Bu nedenle, kltre damgasn vuran temel gd en ok sat salamak ve ksa srede maksimum kr salamak olmutur. Bu durumda verili egemen deerlerin, genel geer anlayn dna klamaz; bylece gerek sanatn varolandan bakay grme, grdrebilme becerisinden oluan olmazsa olmaz yn kltr yaptlarndan giderek silinir (Dellalolu, 2007:99). zetle belirtilirse, Frankfurt Okulu kuramclar, kltr endstrisinin kapitalizmin tahakkmn yaygnlatrmak ve insanlar ve onlarn kltrel anlatmlarn metaya dntrmek iin teknolojiyi nasl kullandn ve akl nasl arasallatrdn gstermeye alSIRA SZDE mlardr (Zipes, 1988:99). Ancak, Frankfurt Okulu kuramclarnn kitle kltr olgusuna ynelik yaklamlarnn homojen bir btnlk sergilemediini vurgulamamz gerekir. Adorno, DNELM Horkheimer ve Marcuse gibi kuramclarda sz konusu olan olduka karamsar ve kat eletirel duruun, okulun bir dier nemli ismi Benjamin tarafndan paylalS O R U mad bilinmektedir. Mekanik Yeniden retim anda Sanat Eseri (1936) adl nemli makalesinde Benjamin, sanayi kapitalizminin ykseliiyle kltrel rnlerin olumsuz bir dnme uradn vurgulasa da mevcut teknolojik yeniliklerin DKKAT ve popler sanatn potansiyeli konusunda iyimser bir bak asna sahiptir. Kitlesel yeniden retim srecinde sanat eserinin halesini yitirmekte ve kltrn esteSIRA SZDE tik unsurunun altnn oyulmakta olduunu kabul eden Benjamin, bylesi bir dnemin -demokratik bir kltrn geliimi iin- zgrletirici bir boyutu olabileceini savunmutur. Benjamine gre nemli olan sanatn/kltrn toplumcu ynde siAMALARIMIZ yasallatrlmasdr. Frankfurt Okulunun Kltr Endstrisi ve Kitle Kltr eletirileriyle ilgili A P K T olarak daha detayl bilgiyi D. Beybin Kejanlolunun Frankfurt Okulunun Eletirel Bir Ura: letiim ve Medya (Ankara: mge Yaynevi, 2005) adl kitabnda bulabilirsiniz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT
Hale: Sanat eserine zg SIRA SZDE onu tek ve biricik yapan, onu evreleyen parlt.

AMALARIMIZ

K T A P

Antonio Gramsci ve Kltrel Hegemonya

TELEVZYON

TELEVZYON

nl talyan dnr Antonio Gramsci (1891-1937) Katolik kilisesinin lkesindeki esiz byklkteki gcn grm ve ondan etkilenmitir. Ona gre, kilise saNTERNET dece politik ve ekonomik bir gce/etkiye deil, ayn zamanda ideolojik ve klt-

NTERNET

110

Sosyolojiye Giri

Hegemonya: Bir rejim, sosyal sistem ya da siyasi iktidarn baskdan ok geni toplum kesimlerinin ona rza gstermesi sonucu ortaya kan egemenlik biimine denir. Mevcut iktidar biimi iselletiinde ve doalnormal grldnde tam bir hegemonyadan sz edilebilir.

rel bir gce/etkiye de sahipti. te Gramsci bu grn din alan ile snrl tutmayarak geniletmi ve egemenliin sadece ekonomik alana dayanmadn, ayrca nemli siyasal ve kltrel unsurlarn da olduunu vurgulamtr. Fiziksel g kullanm devlet iktidarnn nemli bir unsuru olsa da Gramsci egemen snfn kendisini sadece iddet ve g kullanarak devam ettir(e)mediini ne srmtr. Ona gre egemen snfnn iktidarn bugnden yarna devam ettirebilmesinde, ynetimin ikna ya da rzaya dayandrmas olduka nemlidir. Gramscinin bu grlerinde kilit kavram hegemonyadr. Bu dorultuda, kltrel hegemonya geni halk kesimlerinin egemen snf(lar) tarafndan kltrel ve ahlaksal olarak ynlendirilmesine iaret eder. Ksaca, kapitalist toplumlarda hkimiyetin nasl srdrld sorusuna ynelik olarak Gramsci tarafndan gelitirilen hegemonya kavram, egemen snflarn baml snflar zerinde zor ve ikna yntemleri kullanarak btnlkl bir otorite/egemenlik kurulmas srecine iaret eder. Rzann kazanlmas veya ounluun ikna edilmesi ise esas olarak st-yap kurumlar araclyla gerekleir. Ksaca, kltrel alan olduka nemli bir hegemonik mcadele alandr. Hegemonyann olumas iin geni halk kesimlerinin karlar ve deerlerine ynelik taviz verilmesi veya egemen snfn fikirlerinin deiiklie uramas gerekebilir. Ancak bu srecin sonunda, egemen snf(lar)n karlarn srdren ve merulatran fikirler ve deerlerin nemli bir blm tarafsz, kanlmaz ya da evrensel fikirler ve deerler olarak kabul edilir (Edgar ve Sedgwick, 2007: 157; Smith, 2001:62-64; Edles, 2002: 50-52). Gramscinin kltrn rol ve ileyii hakkndaki bu nemli tespitleri, yani kltrel hegemonya teorisi, sonraki yllardaki eletirel okullar ve dnrler iin son derece etkili ve yararl olmutur. Onun hegemonya kuram, ngiliz Kltrel almalar Okulunun medya ve popler kltre ilikin analizlerinin temelini oluturmutur. Kltr ve Siyaset SZDE SIRA arasnda ok yakn bir iliki olduu aktr. Peki kltr siyasal bir mcadele alan olarak grlebilir mi?
D NELM Britanya Kltrel almalar Okulu

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Birmingham niversitesinde 1964 ylnda ada Kltrel almalar Merkezi (KM) olarak R U S O kurulduu iin ksaca Birmingham Okulu olarak da anlan Britanya Kltrel almalar Okulu ada kltrel kuram iindeki nemli okullardan biridir. Aratrma ilgileri ve kurumsal etkileri bakmndan disiplinleraras bir yaklaDKKAT m olan okul, esas olarak kltrn iktidar ve direni ile ilikisi zerine odaklanmtr. Post-yapsalc, yapsalc marksist ve son dnemde postmodernist kuramlar SIRA SZDE eletirel bir erevede bir arada kullanan Britanya Kltrel almalar Okulu bu anlamda ok zengin bir kuramsal birikime dayanmaktatr. Barthesin gstergebilimi ve dil iine ideolojinin nasl yerletiine ve gerekliin nasl kurulduuna dair AMALARIMIZ grleri; Althusserin devletin ideolojik aygtlar zerine grleri; Foucaultun iktidar analizi ve zellikle de Gramscinin hegemonya kuram ve hegemonyann inasnda kltrel pratiklerin nemine dikkat ekii ngiliz Kltrel almalar OkuK T A P lunun kuramsal erevesindeki kavram ve kuramlarn en nemlileridir. 12. nitede ayrntl bir ekilde greceimiz gibi, bu okul, zellikle medyann kltrel hegemonyann oluturulmas ve srdrlmesindeki roln masaya yatrmtr. AyrTELEVZYON ca, popler kltr ve altkltrlerin incelemeleri okulun temel ilgisi olmutur. Kltrn zerkliine ilikin vurguya sahip olan Birmingham Okulu dier taraftan kltrn asl olarak egemen g/iktidar iktidar ilikileri tarafndan biimlendirildii N ERNET grne deTsahiptir (Smith, 2001:208-227).

5. nite - Kltr ve Toplum

111
SIRA SZDE

SIRA SZDE Geniletilmi bir kltr kavramn yaama geiren Birmingham Okulu yksek kltr-aa kltr ayrmn reddederek herhangi bir kltrel tabakalamay oluturacak bir yaklamdan nemli bir kopu gerekletirmitir.D Bylelikle popler NELM kltr meru bir alan olarak tanmlamtr. nsanlarn btn bir yaam biimi olarak kltr bakna yakn olmakla birlikte, trde bir btnlk olarak kltr tanS O U m reddedilmitir. Britanya Kltrel almalar Okulu, kltr sabit,Rstatik, donmu ve kapal bir sistem olarak deil, tam tersine, dinamik ve srekli yenilenen bir sre olarak kavramsallatrmtr. Birmingham Okulu ayrca kltr Abirletirici bir DKK T sistem ya da paylalan deerler btn olarak kabul etmemi, onu bir mcadele ve atma alan olarak tarif etmitir. Farkl bir ifadeyle, kltr, farkl toplumsal ve SIRA SZDE siyasi eyleyicilerin farkl biimlerde kulland dinamik bir sre olarak grlmtr. Bylelikle, kltr, toplumsal etkileim ve mcadele ierisinde deiebilme potansiyeline sahip etkinlikleri, grleri ve inanlar ieren dinamik ve karmak bir AMALARIMIZ mcadele zeminini ifade eder olmutur. K T A P Kltr sosyolojisi ve Kltrel almalar zerine daha detayl bilgi iin Kltr Sosyolojisi (Derleyen Kksal Alver ve Necmettin Doan, Ankara: Hece yaynlar, 2007) adl derleme kitap iindeki makalelere bavurabilirsiniz. TELEVZYON

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Pierre Bourdieu ve Kltrel Yeniden retim

Kltrel yeniden retim kavram, 20. yzyln nemli kuramclarndan Pierre Bourdieu (1930-2002) tarafndan retilmitir. Bu kavram, egemen snfn kltrnn NTERNET eitim sistemi yoluyla nesilden nesile aktarlmas srecini ifade eder. Burada, sosyal eitsizliklerin yeniden retilmesinde eitim ok nemli bir kurumdur. Daha genel anlamda ise toplumlarn uzun dnemler boyunca nasl var olmaya devam ettikleri ve istikrarl kaldklar konusuna k tutan bir kavramdr. Dolaysyla, kltrel yeniden retim, bireylerin kendi toplumsal kltrlerini iselletirmelerini salayan bir sre veya toplumsallama kurumlarnn bu istikrarda oynad rolle yakndan ilikilidir. Bu ise daha ok toplum iindeki siyasi yaplarn istikrar olduu iin, kltrel yeniden retim, daha ok siyasal yaplarn merulat ve otorite elde ettii bir sre olarak grlebilir (Edgar ve Sedgwick, 2007:99).
NTERNET

KLTRN DNAMKLER
Bir toplumun kltryle ekonomik, politik ve dier kurumlarnn birbirleriyle yakndan ilikili olduunu grm durumdayz. Bu durumu birok kuramc kabul etse de bu kurumlardan ekonominin dierleri zerinde belirleyici bir etkisi olup olmadn merak etmitir. rnein Marx kltrn egemen ekonomik ve siyasal sistemi merulatrc bir ilevi olduunu belirterek kltrn ideolojik roln vurgulamtr. Marx, ekonomik altyapnn kltrn de iinde bulunduu styapy belirleyici bir etkisi olduunu belirtmitir. Maddi retim biimini en nemli unsur olarak gren kuramc, maddi retimin kltrel bir bolukta gereklemediini ise grememitir. Gnmz dnyasnda hibir ekonomik ve siyasal sistem sadece fiziksel gce dayanamayaca iin, kendisi geni halk kesimlerinin gznde meru hle getirmesi gerekir. Bunu da onlarn kltrel ve ahlaki deer ve inanlarn biimlendirilerek ve kendisiyle eitleyerek gerekletirirler. Kltrn bir g ve meruiyet kayna olduunu renmi durumdayz. Tam da bu nedenle tm siyasal ve ekonomik atmalarn kltrel dzeyde de gerekleiyor olmas ya da kltrel alanda yansmalar olmas artc deildir. Ancak bu noktada, tm kltrel atmalarn da kanlmaz ekilde bir ekonomik ve siyasal

112

Sosyolojiye Giri

Kltrel Sermaye, bireylerin zellikle aileleri araclyla sahip olduu dilsel yeterlilik, sosyal tarz ve grg gibi kltrel niteliklerdir. Kavram ilk kez kullanan Bourdieuya gre bireyler ne kadar ok kltrel sermayeye sahipse, eitim ve mesleki sistemde o oranda baarl olacaklardr.

boyutu olduunu da gz ard etmemeliyiz. Ksaca, kltr, ekonomik, politik ve dier politikalar biimlendirirken onlar da kltr biimlendirir. Bir toplumun kltr teknolojik gelimeler, savalar, igaller ve hatta doal afetler gibi birok faktr etkisiyle de deiebilir. Marxn ifade ettii gibi, teknoloji, byk kltrel deiimlerin nemli kaynaklarndan biridir. Teknoloji hi bir zaman kltrel adan tarafsz olmamtr. Btn byk teknolojik deiimler toplumun ekonomik ve politik yapsyla birlikte kltrel yapsn da dntrr. nsanlarn sahip olduu bo zaman artrabilir, yeni ilgi alanlar ve hobiler gelitirmelerine yardmc olabilir, yeni toplumsal ilikiler yaratabilir (Parekh, 2002:194-197). Baz durumlarda maddi ya da teknolojik deiimler kltrel gecikme ya da kltrel boluk durumuna neden olabilirler. Kltrel Gecikme: Bu kavram Amerikal toplumbilimci William Ogburn (1886-1959) tarafndan ortaya atlmtr. Ogburn, bir toplumsal sistemdeki maddi ve manevi kltrn karlkl ilikisinde, deime srecinde ortaya kan bir uyumsuzluk hline dikkat ekmek istemitir. Ona gre, maddi kltrde meydana gelen deiiklikler belli bir gecikmeyle manevi kltr tarafndan (hukuk, tre, gelenek, grenek, toplumsal zihniyet vs.) takip edilirken arada bir boluk domaktadr. rnein, Trkiyede zellikle 1980lerin ortalarndan sonra hzla zenginleen insanlarda bu olgudan sz edilebilir. Hzl da alma ya da ihracatla ksa srede snf atlayarak olaanst zenginleen bu insanlar, geldikleri toplumsal evrenin snfsal/kltrel karakteristiklerini nemli lde muhafaza etmitir. Farkl bir ifadeyle, onlarn ok zengin olmalar st snfa ait kltrel davranlar gstermelerini salamamtr. Bu insanlarn ocuklar iine girdikleri yeni snf daha fazla benimseyecek ve yine o snf tarafndan daha fazla kabul grecektir. te neredeyse bir kuak, hatta iki kuak sren bu gecikme kltrel gecikmedir (Bostanc, 2003:116). Bourdieunun kavramyla farkl bir balamda ifade edersek bireylerin ekonomik sermayeye sahip olmas ezamanl olarak kltrel sermayeye sahip olmalarn salamaz. zellikle maddi kltrn teknoloji boyutundaki deiiklikler, kltrel gecikmenin arpc bir biimde grlmesini salar. Dne kadar cep telefonu sahibi olmayan insanlarn, cep telefonu edindikten sonra toplum iindeyken evrelerindeki insanlar rahatsz edecek ekilde bara bara telefonla konumalar da bu dorultuda kltrel gecikmenin arpc bir rneidir. Kiinin cep telefonu sahibi olmas ya da cep telefonunun gndelik yaamnda ok nemli bir yer oluturmaya balamas, beraberinde cep telefonuyla konuma adabn ya da kltrn de e zamanl olarak renmesine neden olmamakta, yani kltrel gecikme ortaya kmaktadr.

KLTREL ETLLK VE KLTREL ETKLEM

Her kltr ayn zamanda bir denetim sistemidir. Belirli davran ve yaam biimlerini onaylar ya da reddeder. nsan ilikilerini ve davranlar dzenleyen deerler ve normlar korumaya alr, dller ve cezalar koyarak bunlar uygular. Bu noktada kltrn insan yaamndaki gerekli yerine deer verirken dzenleyici ve baskc roln de ihmal etmemeliyiz. Ayrca, farkl eitsizlikleri de bugnden yarna srdren bir boyutu olduunu da gz ard etmemeliyiz. Kltrn anlam ve normlar sistemi, atan kar ve hedefler arasnda ou zaman tarafsz deildir. Kltr, belirli bir toplumsal dzen yaratp bunu merulatrr ve bylelikle baz gruplara dierlerinden daha fazla fayda salar. rnein, ataerkil bir kltr erkekler lehine

5. nite - Kltr ve Toplum

113

ok daha fazla fayda salarken, kadnlar aleyhine olan dzeni de merulatrmaya alr. Yine de, hibir kltr ekimelerden ve deiimden kendisini soyutlayamaz. Farkl snflar, toplumsal cinsiyetler, kltrel topluluklar ve kuaklar arasnda atmalar btn kltrlerde -ama ok ama az- mevcuttur. Dolaysyla, kltr sadece edilgen bir miras deil, etkin bir anlam yaratma sreci olarak grlmelidir. Kltrel almalar Okulunun da vurgulad gibi, ne kadar eski ve kkl olsa da kltr sabit ve hi deimeyen bir yap deildir. Bir kltr, onu soluyan yelerinin bilin biimlerini ekillendirirken onun yeleri de soluduklar havay etkileyebilir. Bu noktada u iki ar gre mesafeli yaklaabiliriz. lk olarak, insanlar kltrleri tarafndan tamamen belirlenmezler. Kltrn kendi iinden ve dndan gelen etkilere ak olmad, tutarl ve dei(tirile)mez bir btn olduunu ve bireylerin eletiriden yoksun, edilgen olduu varsaym beraberinde ite kltrel determinizm tehlikesine yol aar. kincisi ise, kltrn nemsiz ve etkisiz; bireylerin de iinde yer aldklar kltrden hi etkilenmeyen akn varlklar olduudur. nsanlar iinde yer aldklar kltrlere eletirel yaklaabilirler ve farkl ekillerde onun dna kabilirler; ama farknda olsunlar ya da olmasnlar, kltrleri tarafndan da byk lde biimlendirilirler. Kresellemenin ve g olgusunun giderek ivme kazand gnmzde kltrler giderek daha fazla dierlerine ak hle gelmeye balamtr. Gnmzde yeni iletiim teknolojilerinin ba dndrc bir hzla gelimesi ve ucuzlamas ile milyarlarca insan internet eriimine ve TV cihazlarndan yzlerce farkl kanal izleme imknna sahiptir. Bylelikle, ok daha farkl kltrlerle etkileime geebilmekte veya onlar hakknda bir eyler duyup, grmektedir. Giderek daha ok insan kendi yaad kltr dier kltrlerle karlatrma eiliminden alkoyamamaktadr. Hibir kltrel topluluk kendi iinde farkl eilimlerden yoksun deildir. nsanlarn, kendileri iin daha iyi ve rahat koullarn hayalini kurmas ve iinde yaadklar kltrel havay kendileri lehine dntrmeye almalar ok doaldr. Kltrler kendi ilerinde farkllaan ya da atan birok davran ve inan biimi ierdii iin trde ve yekpare bir ekilde grlemez. Bir kltrn mensuplar kendi kltr iindeki farkl yorumlardan ya da baka kltrlerin inan ve detlerinden etkilenebilir. Kltrn tek bir z yoktur. Farkl gelenekler ve farkl dnce biimleri vardr. Ksaca, her toplum ok kltrl bir yapya sahip olagelmitir. Byk apl nfus hareketlerinin, glerin ivme kazand gnmz kresel dnyasnda ise toplumlarn zaten ok kltrl olan yaps giderek daha ok eitlenmekte ve belirginlemektedir. Bir kltrn mensuplar baka kltrlerin inan ve detlerinden etkilenebilir. Kald ki, bireyin kendi kltrel topluluunun iindeki adaletsizlikleri ve basklar aa karp, onlara kar mcadele etme grevi de vardr. nemli bir dnce adam ve Hindistan bamszlk hareketinin siyasi ve ruhani lideri olan Mahatma Gandhi, kendi kltrnn paryalk, ocuk evlilikleri ve kast basklar tarafndan irkinletirildiini grmeye dayanamayacak kadar sevdiini syleyerek bunu iyi ifade etmitir (Parekh, 2002:201-227). Bizden farkl hayat tarzlar, bizim kltrmzden olduka deiik baka kltrler olduunu biliyoruz. Yaadmz lkeden uzak corafyalarda, farkl dinlere mensup, baka dilleri konuan ve ok deiik yaam biimleri olan milyarlarca insan yayor. Bizden binlerce kilometre uzakta, baka lkelerde deil sadece; yaadmz ehirde, ayn ilede, ayn mahallede ve hatta oturduumuz apartmanda da bizden farkl giyinen, konuan ve bizimkinden bariz olarak farkl davranlara sahip insanlar grebiliriz. Bu durum insan olmann farkl yollarnn olduunu, gn-

Kltrel Determinizm: Kltrn deimez ve ok gl, iinde yer alan bireylerin de onun bir nevi esiri olduu dncesidir.

114

Sosyolojiye Giri

lk yaam iinde bizimkinden farkl inan ve davran biimleri ve farkl hayat tarzlar olduunu bize hatrlatr. Daha nemlisi ise, bu gzlem sadece dnyada ya da baka bir corafyada deil, bir lkede ve ayn toplum iinde bile tek bir kltrn deil, farkl kltrlerin olduunu bize gsterir. Gerekten de, her toplumun iinde bile farkl kltrler, farkl yaam biimleri vardr. Kltrlerin eitlilii bizi kendi kltrmz iindeki eitlilikten de haberdar eder.
Fotoraf 5.4 Sadece tek bir renk ne kadar yaatabilir zenginlii, eitlilii ve onun nimetlerini? Bu tek renk ve aynlk, kimlik kazandrmak bir yana dursun, hi kimselik vermekten baka ne ie yarayabilir? te bu nedenle Trkiye, kimliini tanmlarken renklerine muhtatr. Trkiye, tm renklerin birbirine karrken yine de tek tek n yayabildii bir ebru eseri olmaldr. Renkleri tek bir potada eritmeden de var edebilen ya da mozaik gibi her paray kendince uygun yere hapsetmeyen, her rengin zgrce gezindii ve gezinirken brakt muhteem izlerden olumu bir ebru eseri... nk ebrulidir rengi.Sezen Aksu-Ebruli Trkiye Kaynak: http://www.ebruproject.com/TR/Yaz arlar/sezen_aksu.asp

Kaynak: http://www.superpoligon.com/foto/displayimage.php?album=29&pos=26

ETNOSANTRZM? - KLTREL RLATVZM?

Kltrlerin eitliini teslim etmek her zaman baka kltrlere sayg gsterilmesine neden olmaz. Aksine insanlar kendi kltrlerinin iinde kendilerini hapsettiklerinde, onu mutlaklatrrlar. Bireyin kendi kltrel deerlerini merkeze alarak baka kltrleri kendi kltrnn deer sisteminden deerlendirmesi ve yarglamas Etnosantrizm olarak adlandrlr. Ortak kimlii salamak ve biz duygusunu pekitirmek iin tm kltrlerin biraz etnosantrik olmas doal karlanabilir. Ancak, etnosantrizm ounlukla biz byleyiz ve bu hlimizden memnunuz masumiyetinde deildir. Etnosantrizm sklkla kendi kltrn yceltme ve baka kltrleri kmseme, tekiletirme ya da aalama dzeyinde kendini gsterir. Bu nedenle, ilk bakta her kltrel kimlik iin gerekli ve masum gibi gzken etnosantrizmin hi de masum olmad, aksine hetorofobi (farkllk korkusu/dmanl), zenofobi (yabanc korkusu/dmanl), islamofobi (slam korkusu/dmanl), homofobi (ecinsel dmanl), ovenizm ve daha nemlisi rklk ile ok yakn bir dirsek temas olduu unutulmamaldr. Dolaysyla, baka kltrlerin nceleri tuhaf, sonra anormal, kimi zaman sapkn ve zaman zaman bir tehdit olarak deerlendirilmesi, devamnda o kltrn mensubu olan insanlara kar bir nefretin ve dmanln olumasna kolaylkla neden olabilecektir. Sadece sosyolojik dncenin deil, ayn zamanda insani bak asnn olmazsa olmaz empati ile yaklatmzda hem kendi kltrmzn tesadfiliini

5. nite - Kltr ve Toplum

115

fark ederiz, hem de baka kltrlere ve o kltr iinde yaayan insanlara kar ok daha serinkanl ve saduyulu bir ekilde yaklarz. Ben burada deil, orada domu olsaydm, bu dine deil o dine mensup olsaydm eklindeki dnce egzersizleri, o ana kadar tekiletirdiimiz ve aaladmz kltre kar empatiyle ve daha farkl bir ekilde yaklamamza neden olacaktr. Kendi kltrmz bizim iin ne kadar anlaml ve deerliyse baka kltrlerin de onun yeleri iin o kadar deerli ve anlaml olduunu artk fark edebiliriz. Her kltrn kendi iinde nemli ve deerli olduu dncesi bizi kltrel rlativizm, ya da kltrel grecelilik olgusuna getirir. Kltrel rlativizm, kltrleri kendi iinde deerlendirmek ve yarglamak gerektii, kltrlerin dardan yarglanamayaca dncesidir. Bazen dier kltrlere sayg duymann grevimiz olduu ve tm kltrlerin eit derecede saygy hak ettikleri sylenir Etnosantrizmin iki- adm sonrasnn rklk olduu gz nne alndnda, kltrel rlativizmin benimsenmesi ilk etapta ok makul gelebilir. Ancak, etnosantrizmdeki tehlikenin bir benzeri de bizi bu noktada beklemektedir. Her kltrn kendi iinde anlaml ve nemli olduu sav phesiz rahatsz edici deildir. Peki, tm kltrler ayn derecede deerli midir? Btn kltrler dardan deerlendirilemez ve yarglanamaz mdr? Tm kltrlere eit derecede sayg gsterilmeli midir? rnein bir kltr kendi iindeki veya dndaki insanlarn yaam hakkna sayg gstermiyorsa yine de kendi iinde deerli olarak kabul edilmeli mi ve sayg duyulmal mdr? Sadece bu sorular bile, etnosantrizm ile bir uca savrulurken kltrel rlativizm ile dier uca savrulacan bize imdiden gstermi olmal. Tm kltrler deerli olabilir ama hepsinin eit derecede saygy hak etmesi ancak bata yaam hakk olmak zere bireysel hak ve zgrlklere sayg gsterdikleri lde mmkndr. Baka bir deyile, kltrel rlativizmin bir-ka adm sonrasnda insan hak ve zgrlkleSIRA SZDE rini gvence altna alan hukuksal standartlarn evrenselliini reddettii durumlarda tm kltrlerin eit derecede deerli olmasndan sz edilebilmesi mmkn olmayacaktr. Ksaca vurgularsak, eer bir kltr bizde kadnn D N E L M eyden namusu her nce gelir. Kadnn namusunu temizlemek iin de kadn ldrlr diyorsa, bu kltr dierleriyle ayn derecede deerli grmek ve yarglamaktan kanmak olS O R U duka sorunlu ve gayr-insani olacaktr.
DKKAT lk bakta her kltrel kimlik iin normal ve doal gibi gzken etnosantrizm, farkl dozlarnda karmza homofobi, hetorofobi, zenofobi, islamofobi ve rklk olarak kar.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

KLTR VE KRESELLEME

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Kresellemeyi mmkn klan nemli bir dinamik sermayenin dnya zerinde AMALARIMIZ ulusal snrlar aarak olaanst akkanlk kazanmas ve dnyann ortak bir pazar hline gelmesi ise bir dier nemli dinamik de yeni iletiim ve enformasyon teknolojilerinin tm dnyay sarm olmasdr. Bugn bata internet ve televizyon K T A P olmak zere medyann kresel dzeyde kapsama alan muazzamdr. Medyann kresellemesi ve beraberinde kresel imgelerin, gstergelerin taycln yapmas son derece nemlidir. Kapitalizmin kresel yaylm, bu hedef iin yaratlm T E sunulmasyla germesajlar ve reklam sloganlar kullanlarak yerel/ulusal pazarlaraL E V Z Y O N eklemektedir. Coca-Cola, Nike, Levis ya da McDonalds rneklerini dnmek herhlde yeterlidir. Kresel markalarn bu olaanst yaylm ve baars; genel olarak bat, zel olarak da Amerikan egemenliindeki bir kltrn R N E T kresellemesiNTE ne mi iaret etmektedir? Bu soruya genel olarak iki dzeyde yant verilmektedir.

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

116

Sosyolojiye Giri

Kltrel Emperyalizm: Genel olarak yabanc bir kltrn deer ve alkanlklarnn, yerli bir kltr zerinde yaymak ve yerletirmek iin ekonomik ve siyasi g kullanlmas anlamnda olmakla birlikte, kltr emperyalizm tezi, uzun zamandr farkl yerel ve ulusal kltrlerin zellikle ABDnin kltr endstrisi rnlerinin kuatmasyla yok edildiini ne srer.

lk yant, dnya kapitalizminin gcnn sadece mallar deil, ayn zamanda fikirleri ve tketim alkanlklarmz etkileyen ideolojileri satma yeteneiyle balants olduunu ifade eden neo-Marksist sosyologlar vermektedir. Onlara gre, kltrel kreselleme sreci basite kltrel emperyalizm eklinde gereklemektedir. Friedmannn belirttii gibi, 1960larn sonlarndaki kltrel emperyalizm sylemi kreselleme srecini emperyalizmin hiyerarik tabiatnn bir zellii, yani belirli merkezi kltrlerin gittike artan hegemonyas; Amerikan deerlerinin, tketici mallarnn ve yaam tarzlarnn yaylmas olarak tanmlamtr. Gnmzde giyeceklerden yiyeceklere, mzie, filmlere, televizyona, mimarla yani yaam alanmzn her yerinde, btn kltrel rnlerde bir standartlama ve tek tipleme rahatlkla gzlenebilir. Kresel kapitalizmin yeniden rettii tketimcilik ideolojisi ve tketim kltr tm dnyadaki toplumlar zerinde gl bir etkiye sahiptir. Bunda phesiz ulus tesi kitle iletiim aralarnn nemli bir etkisi vardr. Kresellemi medya irketlerinin gc kltrel emperyalizme dair herhangi bir tartma da merkezidir, nk bu firmalar yerel medya oluumlarn ve mesajlarn etkisizletirebilmekte ve byle yaparak belirli bir deerler kmesini dayatabilmektedir. Ulus tesi kapitalizmin kltrel rnlerini dnya apnda yayma gc kapitalist bir tek kltrn yaylmas olarak yorumlanr. Bu kuramn en gl savunucularndan biri Amerikal medya kuramcs Schillerdir. Schillere gre, kapitalizm sadece kresel ekonomi ve politii yaplandrmakla kalmamakta, bu sre iinde tketim kltrnn deerlerini tayan ticarilemi medya rnlerinin datm yoluyla kresel kltr de belirlemektedir. Schillerin bu sav ile kapitalizmin kresel bir kltrn ekillendirilmesinde masum olmad kabul edilmekle birlikte, acaba tek bir hegemonik, homojenlemi kresel kltrn domakta olduu gibi bir iddiay ne srmek iin yeterli midir? Kltrel kreselleme sreci gnmzde de sadece kltrel emperyalizmle zde grleSIRA SZDE bilir mi?
D kltrn Kresel N E L M kresel kapitalizmin metalatrc pratiklerinin tahakkm altnda olduu kabul edilse de ikinci yaklamda kltrel kresellemenin kltrel emperyalizm O R U ilemedii ve sadece kltrel trdeleme ya da bir rnekleS olarak me eklinde gereklemedii ifade edilmektedir. Bu yaklam benimseyen Appadurai, Robertson ve Tomlinson gibi yorumculara gre kreselleme homojenleDKKAT me kadar heterojenleme, evrenselleme kadar yerelleme, modernleme kadar geleneksellemenin de gndeme geldii; bunlarn e-zamanllnn ve elikili SIRA yaand bir sretir. Kreselleme sreci yerelin/tikelin kreberaberliinin SZDE sel/evrensel ierisinde olmas olarak deil i ie gemesi, yani eklemlenmesi biiminde yaanmaktadr. Dolaysyla, kreselleme sadece kltrel homojenleme AMALARIMIZ olarak anlalmamaldr. Kendi iinde evrensellikleri/homojenlikleri ve tikellikleri/fakllklar barndran, bunlar birbiri ile ilikiye geirip birbirlerine dntren bir sretir. Yani, kresel ile yerel olann her karlamas, ikisinin de birbirinden K T A P bir ey alarak yeni ve baka olana dnt, daha melez (hybrid) biimlerin ortaya kt bir sre olarak ilemektedir. Robertsona gre, kreselleme srecinin bir yz yerel/tikel N olann evrensellemesi ise, dier yz kresel/evrensel olann TELEVZYO yerellemesi/tikellemesi olarak grlmelidir. Bylece, aralarndaki iliki, merulaabilmek iin ikisinin de kendisine birbiri iinde yer arad bir eklemlenme ilikisidir. Bundan dolay yazara gre kresellemeden (globalization) deil, kreyeN ERNET rellemeden T(glocalization) sz edilmelidir. Kald ki kreselleme srecine yne-

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

5. nite - Kltr ve Toplum

117

lik tepki ve eletiriler de yerel kltrlerin zerinde daha ok durulmasna neden olmaktadr. Bugn bata internet olmak zere kreselleme srecinin en nemli tayclar olarak yeni iletiim teknolojileri ulusal snrlarn alarak ulus-tesi kamusallklarn olumasn mmkn klmaktadr. Bu durum ulus-devletlerin trde ve da kapal ulusal kltrleri korumalarn olduka zorlatrm ve milli aidiyeti nemli lde farkllatrmtr. Kald ki kreselleme sreci kltrel dzeyde bir tarafyla birrneklemeye neden olmakla birlikte mutlak tertiplilemeden ok kltrel melezleme srecine yol amaktadr. Ulus-devletler iin kltrel homojenlik giderek problematik hle gelmektedir. Farkl yerel/tikel kltrlerin kresel/kozmopolit kltrle etkileimi kanlmaz hle geldiinden lke snrlar iinde btnyle kltrel homojenlik abas da olduka zorlamtr (Tomlinson, 1999; Robertson, 1990; Bilton, 2003:55).

118

Sosyolojiye Giri

zet
A M A

inde yaadmz dnyadaki en nemli toplumsal kurumlardan biri olan kltr hakknda temel bilgileri aklayabilme Genel olarak kltr, tarih ierisinde yaratlan bir anlam ve nem sistemi, bir grup insann bireysel ve toplu yaamlarn anlamada ve dzenlemede kullandklar bir inanlar ve adetler sistemidir. Kltr yaamlarmza tutarllk verir, yaadmz dnyaya anlam vermemizi mmkn klacak kaynaklar salar. Kltrn deerleri ve idealleri ahlaki pusula eklinde yaamda bize rehberlik eder. Kltr teriminin ok sayda tanm olsa da, bu tanmlar genel olarak grupta toplanabilir. Kltrn Estetik Tanmlar ya da Yksek Kltr Olarak Kltr; Kltrn Antropolojik tanmlar ya da Btn bir yaam tarz olarak Kltr ve Paylalan Anlam Sistemleri Olarak Kltr Kltr eitlerinden alt kltr, kar kltr, kitle kltr, halk kltr ve popler kltr tanmlayabilme Alt kltr, toplumdaki ortak kltr nemli lde paylamasna ramen gndelik yaam iinde farkl inan, pratik ve tarzlar takip eden toplumsal gruplarn kltrdr. Alt kltr gruplar, farkl yaam tarzlar gelitirdiinden hakim grubun kltryle ilikili olsa da ondan nemli lde farkllar. Kar kltr, egemen kltrel deerlere nemli lde kar gelen ve bunu aka gsteren toplumsal gruplarn yaam biimlerine iaret etmek zere kullanlr. Kitle kltr, kitleler iin kitlesel bir ekilde ve kltr endstrisi tarafndan ticari kayglarla retilen ama kitlesel dzeyde tketilen kltr iin kullanlan bir terimdir. Folk kltr veya halk kltr kltrel olarak trde bir topluluk iinde genellikle anonim olarak retilen ve nesilden nesile szl olarak aktarlan kltr anlamnda kullanlmaktadr. Yksek kltr, insan yaratclnn estetik mkemmellik ile zde olan en st dzey rneklerine iaret eder. Popler kltr, ksaca, toplumda byk ounluklar tarafndan beenilen, tercih edilen kltrdr. Gnmzde popler kltr byk lde kltr/medya endstrisi tarafndan retilmektedir.

A M A

A M A

Klasik sosyolojik kuram iindeki farkl yaklamlar tarafndan kltrn nasl ele alndn aklayabilme Genel olarak ilevselci sosyoloji, zel olarak Durkheim, kltrn toplumsal yapnn rgtlenmesinden veya ihtiyalardan ktn ne srer. Ayrca, kltrn toplumsal birlik ve btnlemedeki ilevi zerinde younlar ve kltrn toplumsal istikrarn olumasndaki roln nemli grr. Bu nedenle, kltrn toplumsal atma ve/veya toplumsal dlanma yaratmadaki roln ise aklayamaz. Ayrca, toplumsal yaamda ok nemli olan g, iktidar veya kar ilikilerini byk lde ihmal eder. Genel olarak Marksist sosyoloji, zel olarak Marx da, ideoloji olarak kltr olgusuna ynelik bir model oluturabilecek fikirler mevcuttur. Marx, tm kltrel fikirlerin maddesel retim sisteminin bir yansmas olduunu ve bylece hkim snfn karlarna hizmet ettiini belirtmitir. Marxn bu dncelerinin nemi kltr ekonomik yaam, egemen snf ve g/iktidar olgusuyla sistematik bir ekilde ilikilendirmesindedir. ada eletirel yaklamlarn kltr nasl deerlendirdiini analiz edebilme Frankfurt Okuluna gre, modern kitle kltr yirminci yzylda kapitalizmin ideolojik tahakkmnn kilit arac olmutur. Kapitalist sistemin yeniden retimini salayan kltrel yap kitle kltr, olumlayc kltr ya da kltr endstrisi olarak adlandrlmtr. Gramsci, kltrel hegemonya kavram ile geni halk kesimlerinin egemen snf(lar) tarafndan kltrel ve ahlaksal olarak ynlendirilmesine iaret eder. Hegemonyann kazanlmas ise esas olarak st-yap kurumlar araclyla gerekleir, yani kltr nemli bir hegemonik mcadele alandr. Britanya Kltrel almalar Okulu ise, kltr sabit, statik ve deimez bir sistem olarak deil, tam tersine, dinamik ve srekli yenilenen bir sre olarak kavramsallatrmtr. Ayrca kltr birletirici bir sistem ya da paylalan deerler btn olarak kabul etmemi, onu bir mcadele ve atma alan olarak tarif etmitir.

A M A

5. nite - Kltr ve Toplum

119

A M A

Gnmzn toplumlarndaki kltrel etkileimi ve kltrel eitlilii deerlendirebilme Kresellemenin ve g olgusunun giderek ivme kazand gnmzde kltrler giderek daha fazla dierlerine ak hle gelmeye balamtr. nsanlar farkl kltrlerle etkileime gemekte ve onlar hakknda yeni eyler renebilmektedir. Bizden fakl hayat tarzlar, bizim kltrmzden olduka deiik baka kltrler vardr. Yaadmz lkeden uzak corafyalarda, farkl dinlere mensup, baka dilleri konuan ve ok deiik yaam biimleri olan milyarlarca insan yayor. Bu durum insan olmann farkl yollarnn olduunu, gnlk yaam iinde bizimkinden farkl inan ve davran biimleri ve farkl hayat tarzlar olduunu bize gsterir. Bu gzlem sadece dnyada ya da baka bir corafyada deil, bir lkede ve ayn toplum iinde bile tek bir kltrn deil, farkl kltrlerin olduunu bize gsterir. Gerekten de, her toplumun iinde bile farkl kltrler, farkl yaam biimleri vardr. Kltrlerin eitlilii bizi kendi kltrmz iindeki eitlilikten de haberdar eder. Etnosantrizm, kltrel rlativizm, kltrel determinizm ve kltrel gecikme gibi kltr sosyolojisinin nemli kavramlarn tanmlayabilme Etnosantrizm, bireyin kendi kltrel deerlerini merkeze alarak baka kltrleri kendi kltrnn deer sisteminden deerlendirmesi ve yarglamasdr. Kltrel rlativizm, kltrleri kendi iinde deerlendirmek ve yarglamak gerektii, kltrlerin dardan yarglanamayaca dncesidir. Kltrel determinizm ise kltrn deimez ve ok gl, iinde yer alan bireylerin de onun bir nevi esiri olduu dncesidir. Maddi kltrde meydana gelen deiiklikler belli bir gecikmeyle manevi kltr tarafndan (hukuk, tre, gelenek, grenek, toplumsal zihniyet vs.) takip edilirken arada bir gecikme meydana gelmektedir. Bu gecikme Ogburn tarafndan kltrel gecikme olarak adlandrlmtr.

A M A

A M A

Gnmzde toplumsal ve kltrel deimeyi aklamada anahtar olgu olan kresellemenin kltrel dzeyde nasl gerekletiini analiz edebilme Coca-Cola, Nike, Levis ya da McDonalds gibi kresel markalarn bu olaanst yaylm ve baars; genel olarak bat, zel olarak da Amerikan egemenliindeki bir kltrn kresellemesine mi iaret etmektedir? Bu soruya genel olarak iki dzeyde yant verilmektedir. Bir dizi kuramcya gre, kltrel kreselleme sreci basite kltrel emperyalizm eklinde gereklemektedir. Bu kuramclar, farkl yerel ve ulusal kltrlerin zellikle ABDnin kltr endstrisi rnlerinin kuatmasyla yok edildiini ne srerler. Dier taraftan ise bir baka grup kuramcya gre ise, kltrel kreselleme heterojenleme, evrenselleme kadar yerelleme, modernleme kadar geleneksellemenin de gndeme geldii; bunlarn e-zamanllnn ve elikili beraberliinin yaand bir sretir. Dolaysyla, kreselleme sadece kltrel homojenleme olarak anlalmamaldr. Kendi iinde evrensellikleri/homojenlikleri ve tikellikleri/fakllklar barndran, bunlar birbiri ile ilikiye geirip birbirlerine dntren bir sretir.

120

Sosyolojiye Giri

Kendimizi Snayalm
1. Kltre ilikin ok sayda farkl tanm belirli gruplarda snflandrlabilir. Aadakilerden hangisi bu gruplardan biri deildir? a. Yksek Kltr olarak Kltr b. Btn bir yaam tarz olarak kltr c. deoloji olarak kltr d. Paylalan anlam sistemleri olarak kltr e. Teknoloji olarak kltr 2. Aadakilerden hangisi bir kltr eidi olarak nitelendirilemez? a. Popler kltr b. Kar kltr c. Yanda kltr d. Alt kltr e. Yksek kltr 3. Bir toplumun ya da toplumsal grubun varln devam ettirebilmek iin yelerinin ounluu tarafndan doru ve gerekli olduu dnlen dnce ve ilkelere ne ad verilir? a. Norm b. nan c. lke d. Deer e. Stat 4. Kltr terimine dair yz altm drt farkl tanm olduunu belirterek, kltrn ngiliz dilindeki en karmak iki kelimeden birisi olduunu belirten kltr kuramcs aadakilerden hangisidir? a. Stuart Hall b. Antonio Gramsci c. Raymond Williams d. Anthony Giddens e. Matthew Arnold 5. Kltr, bizi en ok ilgilendiren tm konularda, dnyada sylenen ve dnlenlerinin en iyisi eklinde tanmlayan ve kltr estetik mkemmellik ile zdeletiren kuramc aadakilerden hangisidir? a. Matthew Arnold b. Herbert J. Gans c. Walter Benjamin d. Sabri lgener e. Wendy Griswoold 6. Bir toplumda aznlkta olan gruplarn deer, tutum, inan ve yaam tarzna iaret eden kltre ne ad verilir? a. Aznlk kltr b. Etnik kltr c. Kar kltr d. Kitle kltr e. Alt kltr 7. Genel olarak yabanc bir kltrn deer ve alkanlklarnn, yerli bir kltr zerinde yaymak ve yerletirmek iin ekonomik ve siyasi g kullanlmasna ne ad verilir? a. Kltrel determinizm b. Kltrel emperyalizm c. Kltrel kreselleme d. Kltrel gecikme e. Kltrel etkileim 8. deoloji olarak kltr olgusuna ynelik bir model oluturabilecek fikirler hangi kuramcnn eserlerinde mevcuttur? a. Emile Durkheim b. Max Weber c. Karl Marx d. Marcel Mauss e. Talcott Parsons 9. Modern kitle kltrnn yirminci yzylda kapitalizmin ideolojik tahakkmnn kilit arac olduunu ne srm olan okul aadakilerden hangisidir? a. Annales Okulu b. Birmingham Okulu c. Frankfurt Okulu d. Chicago Okulu e. levselci Okul

10. Kltrel Gecikme kavram aadaki sosyologlardan hangisine aittir? a. Hilmi Ziya lken b. William Ogburn c. John Tomlinson d. Tery Eagleton e. Pierre Bourdieu

5. nite - Kltr ve Toplum

121

Yaamn inden
Yaynclkta hem kreselleme, hem millileme beraber geliiyor. sveli, Amerikal, Alman konumaclar da bunu dorulad: Kreselleme ile milli ve yerli deerlere nem verme birlikte geliiyor. Uzun yol... Bu dizilerdeki milli niteliin yeni olmas, kresellemenin gelitirdii evrensel deerlerle i ie olmasndandr. D dnyaya kar rki veya kltrel bir husumet sz konusu olmad gibi, kendi yerli ve hatta tarihsel tiplerimiz bu dizilerde evrensel llerde yeniden yorumlanyor. Mesela Kurun Yarasndaki kadnlar Osmanl idi, Kuvay- Milliyeci idi ama eksik etek deillerdi, amzn deerlerine gre eit ve zgr davranyorlard! Byk ilgi gren toprak dizilerindeki tipler de snf savana sokulmu militan tipler deil, iyisiyle ktsyle bizden, tandk simalar! Kreselleme insanolunun karsna usuz bucaksz, soluk, souk bir ufuk ayor. nsanolu bir yandan bunun imknlarn deerlendirmeye alrken br yandan aina, bildik, scak bir yuva ihtiyacn da kuvvetle hissediyor; yerli ve milli deerlere sarlyor, kkler duygusu daha bir gleniyor. Eitim ve ekonomik gelime zevkimizi ve muhayyilemizi daha da gelitirdii iin, ite gerekten baarl bizden senaryolar, yapmlar, sanatlar karyoruz. Gemite ne zaman bu kadar okuyup yazmtk? Ciddi sorunlarmz var ama genel gidiat olarak, doru yoldayz ve bu uzun bir yol. Kaynak: Milliyet Gazetesi- 21/01/2006

Yeni milli kltr Taha Akyol Televizyonlarda milyonlarca insan srkleyen diziler... Benim de byk bir ilgi ve takdirle izlediim Kurun Yaras, Asmal Konak, emberimde Gl Oya... gibi. Halen devam eden byle drt be dizi var. Listeyi uzatmak da mmkn. Hlbuki eskiden ahin Tepesi gibi, Dallas gibi Amerikan dizileri ok byk ilgi grrd. Pemila, Ceyar, Babi, Suelin gibi dizi kahramanlar gnlk hayatmza girmiti! Latin Amerika dizileri de yleydi. Galiba Tamer Karadalnn ocuklar Duymasn dizisi dnm noktas oldu. Asla taklit veya adaptasyon deildi, senaryosu da kahramanlar da tamamen bizimdi. Ardndan hakikaten bizden kahramanlarn ve olaylarn yer ald drama ve komediler skn etti. nceki akam Kanal Dde yaymlanan stiklal Savayla ilgili Krk Kanatlar da daha ilk gn olduu halde ok byk reyting alm; hem de A-B grubu denilen st ve st-orta snflardan, yani hayli Batllam kesimlerden de! Kreselleme ve... Bu toplumsal temayl (trend) epeydir dikkatimi ekiyordu ama dn izlediim ok nemli bir toplantda bunun evrensel boyutlarn daha bir net olarak grdm. Doan Yayn Holdingin yllk olarak dzenledii toplantlardan bu ylkinin konusu Trendler idi: erik ve teknoloji olarak iletiim dnyas nereye gidiyor? Fransada TV seyircisinin yzde 73 tarafndan izlenen dev TV-1 adl televizyon kanallar irketinin Bakan Patrick Le Pay, uzun konumasnda diyor ki: - Eskiden komedi, sinema filmi, drama gibi yaynlarmzn yzde 50den fazlas Amerikan yapmyd veya adaptasyondu. Artk trend deiti. imdi bu yaynlarmzn yarsndan epey fazlas Fransz eseri, Fransz yapm...

Okuma Paras
... Bir kltr ne kadar zengin olursa olsun, insan yaamndaki her deerli eyi ierip insanlarn tm potansiyelini gelitirmesi mmkn deildir. Bu yzden farkl kltrler birbirlerini dzeltip tamamlar, birbirlerinin dnce ufkunu aar ve birbirlerini insanlar tatmin etmenin yeni yollarndan haberdar ederler... Kltrel eitlilik ayn zamanda insan zgrlnn de nemli bir bileeni ve artdr. nsanlar kltrlerinden dar adm atamazlarsa onun iinde hapis kalr, onu

122

Sosyolojiye Giri

mutlaklatrma eilimine kaplr, onun insan yaamn alglama ve dzenlemenin tek doal ya da ak yolu olduunu sanmaya balarlar. Eer dierlerinden yararlanamyorlarsa, kendi kltrlerinden dar adm atamazlar. nsanlar Arimedyen bir bak asna ya da yoktan var olan bir gre sahip deildir, ancak kendi kltrlerine dardan bakmalarn, zayf ve gl yanlarn incelemelerini ve z bilinlerini derinletirmelerini salayan dier kltrler, onlar iin birer mini-Arimedyen bak as grevi grr. [Bylece,] Kltrlerinin tesadfliini grebilir ve onunla kaderleri ya da balarnn belas olarak deil de, zgrce bir iliki kurabilirler... Kltrlerin eitlilii bizi kendi kltrmz iindeki eitlilikten de haberdar eder. Kltrler arasndaki farkllklar grmeye altmzda, bunlar kendi kltrmz iinde de arar ve bunlara adil davranmay reniriz. Kltrmzn farkl etkilerin sonucu olduunu, farkl dnme biimlerini barndrdn ve farkl yorumlara ak olduunu kavrarz. Bu, onu homojenize etmeye ve ona basit, tekil bir kimlii kabul ettirmeye ynelik giriimlerden phelenmemizi salar. Ayn zamanda kltr ierisinde bir i diyalog olumasn tevik eder, eletirel ve bamsz dnceye yer aar ve deneysel canll besler... D ve i farklkllara gsterilen hogr birbirini tamamlar ve glendirir. Kendisinin en iyi olduunu dnen ve dierlerini bastran ya da onlarla temas kurmaktan korkan ve kanan bir kltr veya din, kendisini de birlemi ve homojen olarak grmeye ve i farkllklaryla belirsizliklerini bastrmaya eilimlidir. Kltrel eitlilik, farkl kltrlerin iki tarafa da yarar olacak ekilde bir diyaloga girmelerini kolaylatran bir ortam yaratr. Farkl sanatsal, edebi, mzikal, ahlaki ve dier gelenekler birbirlerini sorgular, aratrr ve birbirlerine meydan okur, birbirlerinden fikirler dn alp bunlarla denemeler yapar ve sk sk hibirinin kendi bana retemedii yepyeni fikir ve duyarllklar ortaya koyarlar. Yaratc yazarlarn karmak bir seviyede yapt eyi sradan erkek ve kadnlar gnlk ilikilerinde bilinsiz olarak yapar. Kltrleri ykmak kolay ancak yaratmak ok zordur. Dolaysyla yzyllar boyunca olduka iyi dayanm bir eyi ykmak pek akllca deildir. stelik ileride yaratabileceimiz yeni kltrler daha iyi veya eit derecede iyi olabilecei gibi daha kt de olabilir ve insan var oluu iin bu kadar nemli konularda insann dikkatli olmas gerekir. Tm bunlar dorudur, ancak kltrn baz ok nemli boyutlarn gzden karmaktadr. Eer mevcut kltr yelerinin sadakatine sahip deilse onu ayakta

tutmann hibir yolu yoktur. stelik yelerinin geni ksmnn byk sorunlar yaamasna neden olan, derinlere ilemi cinsiyet ayrmcs, rk ve dier eilimleri yznden tm mevcut kltrlerin kkten deiikliklere ihtiyac vardr. Her an kendine zg gereksinimleri, deneyimleri, lkleri vardr ve kltrler insanlarn gelimesini istiyorlarsa bunlara uyum salamaldr. ... Kaynak: Bhikhu Parekh, okkltrll Yeniden Dnmek. Kltrel eitlilik ve Siyasal Teori, ev. B. Tanrseven, Ankara: Phoenix Yaynevi, 2002, s. 214-217.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. c 3. d 4. c 5. a Yantnz yanl ise Kltr Anlamak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltr eitleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltr Anlamak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltr Nedir? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrn Estetik Tanmlar Ya Da Yksek Kltr Olarak Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltr eitleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltr ve Kreselleme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltr-Marksist Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Frankfurt Okulu ve Kltr Endstrisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrn Dinamikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

6. a 7. b 8. c 9. c 10. b

5. nite - Kltr ve Toplum

123

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Kltrn yksek kltr ile zdeletirilmesi kimi yaklamlar tarafndan sekincilik olarak deerlendirilmektedir. nk kltrn sadece yksek kltr olarak grlmesi, estetik mkemmellik ile zdeletirilen entelektel ve sanatsal etkinlikler dndaki kltrel biimleri gerek (yksek) kltrn iine almamas, ya da onlar aa kltr (ya da popler kltr) olarak yaftalamasyla sonulanr. Sz konusu dar ve estetik tanm dndaki kltrel pratiklerin bir kltrel tabakalama ya da kltrel hiyerari oluturacak ekilde aa olarak kmsenmesi, bu bak asnn sekinci olarak grlmesine neden olmaktadr. Sra Sizde 2 ki kavram arasnda nemli benzerlikler bulunsa ve bu konu olduka tartmal olsa da, 2000li yllar dnyasnda popler kltr ve kitle kltrn e anlaml kavramlar olduunu sylemek ok mmkn deildir. ncelikle, kitle kltr kavramnn kitle toplumu paradigmasna bitiik bir kavram olarak zellikle yirminci yzyln ilk eyreindeki kltrel atmosferi analiz etmek iin kullanlm olduunu anmsamalyz. 1940lar itibaryla kitle toplumu paradigmasnn terk edilmesiyle bu kavramn sorgusuz sualsiz kullanm sorunlu hle gelmitir. Ayrca, kitle kltr, kitle toplumu paradigmasyla e zamanl kullanlan bir kavram olarak tarafsz bir kavram deil, olumsuz ve kmseyici bir kavramdr. Gnmzde byk lde kltr/medya endstrisi rnleri olarak kamza kan popler kltr ise kitle kltrne kyasla daha tarafsz bir kavramdr ve analitik olarak daha elverilidir. Sra Sizde 3 Bugn kltr/medya endstrisinin hem niteliksel hem de niceliksel olarak muazzam gelimesi ve kltrel alanda edindii muazzam kapsama alan popler kltr ve yksek kltr arasndaki ayrmn siliklemesine neden olmaktadr, zira popler kltr rnlerinin nitelii de artmaktadr. Kukusuz, popler kltr ve yksek kltr arasnda hla kayda deer bir farkllk vardr, ancak gnmzde bu iki kltr biimi arasndaki snr nemli dzeyde belirsizlemeye balamtr. nk piyasa ilikileri, kar mant ve meta karakteri kltrel alana byk lde hkim olmu, bu da yksek kltr rnlerinin niteliinin dmesine yol amtr. Ayrca kltrel rnleri bunlar arasnda bir kltrel hiyerari oluturacak ekilde snflandrma eilimi de gnmzde daha marjinal olarak karmza kmaktadr. Sra Sizde 4 Hem Durkheim hem de Weber iin din bir anlam sitemi olarak toplumun olduu kadar kltrn de temel bir bileenidir. Gerekten de olumasnda ve devamnda dinin nemli bir rol oynamad hibir kltr yoktur. Ancak hibir kltr sadece dine dayandrlamaz, fakat din tarafndan farkl biimlerde ve derecelerde biimlendirilebilir. Gnmzde de din deiik toplumlarda/kltrlerde deiik rol oynar. Sra Sizde 5 Evet, grlebilir. Marx ile kltr, ekonomik karlar, egemen snf ve g/iktidar olgusuyla sistematik bir ekilde ilikilendirildi. Frankfurt Okulu, modern kitle kltrnn yirminci yzylda kapitalizmin ideolojik tahakkmnde nemli bir rol oynadn ne srd. Gramsci ise arpc bir ekilde hegemonyann kazanlmasnda esas olarak st-yap kurumlarnn kritik olduunu, kltrn nemli bir hegemonik mcadele alan olduunu vurgulad. Britanya Kltrel almalar Okulu ise, kltr sabit, statik ve deimez bir sistem olarak deil, tam tersine, dinamik ve srekli yenilenen bir sre olarak kavramsallatrd. Okul temsilcileri kltr birletirici bir sistem ya da paylalan deerler btn olarak deil, tersine onu bir mcadele ve atma alan olarak tarif etmitir. Sra Sizde 6 Olduka zor! 1990l yllarda zde grlebilirdi ama gnmzde deil. nk genel olarak kresellemeye zel olarak da Amerikan yaam biiminin tm dnyada yaygnlk kazanmas eklinde yaanan kltrel kresellemeye ynelik tepki 2000li yllarda birok lkede giderek ivme kazanmtr. Yaamn inden blmnde yer alan Taha Akyolun yazsnda da vurguland gibi, bugn hem Trkiyede hem de Avrupa lkelerinde yerli film sanayi kayda deer bir ykselitedir. Dier taraftan, Hollywooda Hindistanda Bollywood rakip olmutur. rnekleri oaltmak fazlasyla mmkndr.

124

Sosyolojiye Giri

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Alver, K. Ve Doan, N. (Der.) (2007). Kltr Sosyolojisi, Ankara: Hece yaynlar. Adorno, T.W. (1975). Kltr Endstrisini Yeniden Dnmek, Cogito, Say: 36, Yaz 2003. Bauman, Z. (1996). Sosyolojik Dnmek, ev. A. Ylmaz, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1998. Benjamin, W. (1936). Tekniin Olanaklaryla Yeniden retilebildii ada Sanat Yapt, W. Benjamin, Pasajlar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1993, s. 4570. Bilton, T. ve dierleri (2003). Sosyoloji, eviri Editr: K. nal, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2008. Bostanc, N. (2003). Toplum ve Kltr, Sosyolojiye Giri, . Sezal (Der.), Ankara: Mart Yaynevi. Briggs, A. (1992). Kltr, ev. S. Kebeli, Milli Folklor, Say: 74, 2007, s. 99-103. Dellalolu, B. (2007). Frankfurt Okulunda Sanat ve Toplum, stanbul: Balam Yaynlar. Eagleton, T. (2005). Kltr Yorumlar (ev.: . elik), stanbul: Ayrnt Yaynlar Edgar, E. ve P. Sedgwick (2007). Kltrel Kuramda Anahtar Kavramlar, ev. M. Karaahan, stanbul: Alm Kitap Edles, L. D. (2002). Uygulamal Kltrel Sosyoloji, ev. C. Atay, stanbul: Babil Yaynlar, 2006. Gans, H. J. (1999). Popler Kltr ve Yksek Kltr, ev. E. Onaran ncirliolu, stanbul: YKY Yaynlar, 2005. Gkalp, E. (2009). Kltr Endstrisi ve Frankfurt Okulunda Kitle Kltr Eletirisi, Ebru Parmana Armaan. Ankara: Alter Yaynclk, s. 223-236. Haralambos, M. ve M. Lolborn (2008). Sociology. Themes and Perspectives, Londra: Collins. Hebdige, D. (2004). Altkltr. Tarzn Anlam, ev. S. Nianc, stanbul: Babil. Jay, M. (1989). Diyalektik mgelem. Frankfurt Okulu ve Sosyal Aratrmalar Enstits Tarihi 19231950, ev.: . Oskay, stanbul: Ara Yaynlar. Jenks, C. (1993). Culture, Londra: Routledge. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl, ev. O. Aknhay ve D. Kmrc, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynevi, 2003. Marx, K. ve Engels, F. (1846). Alman deolojisi, ev. S. Belli, Ankara: Sol Yaynlar, 1992. Parekh, B. (2000). okkltrll Yeniden Dnmek. Kltrel eitlilik ve Siyasal Teori, ev. B. Tanrseven, Ankara: Phoenix Yaynevi, 2002. Smith, P. (2001). Kltrel Kuram, ev. S. Gzelsar ve . Gndodu, stanbul: Babil Yaynlar, 2005. Strinati, D. (2004). An Introduction to Theories of Popular Culture, Londra ve New York: Routledge Tomlinson, J. (1999). Kreselleme ve Kltr, ev. N. zok, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2004. Tomlinson, J. (1991). Kltrel Emperyalizm, ev. E. Zeybekolu, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999. Williams, R. (1982). Kltr, ev. S. Aydn, Ankara: mge Kitabevi, 1993. Williams, R. (1983). Anahtar Szckler. Kltr ve Toplumun Szvarl, ev. S. Kl, stanbul: letiim Yaynlar, 2005. Zipes, J. (1988). Frankfurt Okulu ve Kltr Eletirisi, Kitle letiim Kuramlar, E. Mutlu (der.), Ankara niversitesi letiim Fakltesi.

6
Amalarmz
levselcilik Kentsel Aile Krsal Aile

SOSYOLOJYE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra; Aile ile ilgili temel kavramsal yaklamlar tanmlayabilecek, Ailenin ekonomi ve sanayileme ile olan ilikisini kavrayabilecek, Kentsel ile ve krsal aile arasndaki farkllklar ayrt edebilecek, Aile ierisindeki cinsiyet rollerini ve g ilikilerini saptayabilecek, Kadnn toplumsal konumu ile ilgili temel feminist yaklamlar tanmlayabilecek, Kadnn aile ierisindeki konumunu kadnn emei ile ilikilendirebilecek, Kadnlarn yasal konumlar ile ilgili gelimeleri saptayabilecek,

Anahtar Kavramlar
Ataerkillik Cinsiyete Dayal Blm

erik Haritas
ALE LGL TEORK YAKLAIMLAR ALE TRLER ALENN EKONOM VE SANAYLEME LE LKS ALEDE CNSYET ROLLER VE G LKLER ALENN YASAL STATS VE BOANMA KADININ TOPLUMSAL KONUMU LE LGL TEMEL FEMNST YAKLAIMLAR KADININ ALE ERSNDEK KONUMU KADININ EKONOM VE SANAY ERSNDEK KONUMU KADININ YASALAR KARISINDAK KONUMU

Sosyolojiye Giri

Kadn, Aile ve Toplum

Kadn, Aile ve Toplum

ALE LGL TEORK YAKLAIMLAR
Aile her iki cinsin yetikin bireylerinden ve onlarn ocuklarndan oluan en kk toplumsal kurumdur. Anne baba iinde yaadklar toplumun yaps ile balantl olarak ocuun okuldan nceki sosyalizasyonuna katkda bulunurlar. ocuk bu srete toplumun kltrn, kadn ve erkek rolleri ile balantl olarak annelik ve babalk rollerini iselletirir. Btn toplumlarda olduu gibi Trkiyede de aile en nemli kurumlardan biridir. Aile bireylerinin birbirlerinden toplumsal ve ekonomik beklentileri olduka fazladr. Trkiyede ailenin nemini ve beklentilerin yksekliini ortaya karan en nemli gsterge bireylerin yallkta %55,0 gibi bir oranda ocuklarnn yannda kalmay tercih etmesidir. Yine ayn almaya gre huzurevine giderim diyenlerin oran %9,3 olarak verilmitir. Trkiye statistik Kurumunun, 2004-2008 yllar arasnda gerekletirdii Yaam Memnuniyeti Aratrmasna gre Trkiyede bireylerin mutluluk kayna olan kiiler nemli oranda tm ailesi kmtr. ocuklarmn yannda kalrm 55,0 Tablo 6.2deki 2008 yl verilerine bakld17,8 nda erkeklerin %76,6sna ve kadnlarn % Evimde bakm hizmeti alrm 63,9una gre bireyin mutluluk kayna tm Fikrim yok 16,8 aile bireylerinden olumaktadr. Bu aratrHuzurevine giderim 9,3 mada arkadalar olduka dk bir oran 1,2 oluturmaktadr. Ailenin evrensel bir kurum Dier olduunu iddia eden grler de ailenin bir btn olarak hem toplum hem de birey iin nemli olduunu tartr.
2004 Tm Aile ocuklar E Anne/baba Kendisi Torunlar Arkadalar Dier 64,8 18,1 9,1 2,7 1,7 2,0 0,9 0,4 74,4 8,2 7,2 3,6 2,3 1,6 1,4 1,1 2005 63,0 19,0 10,6 3,0 1,1 1,7 0,9 0,4 73,4 8,6 8,0 3,2 2,3 1,6 1,8 0,8 2006 60,0 20,2 10,9 3,7 1,3 1,7 1,2 1,0 74,8 7,6 7,8 3,9 1,7 1,3 2,0 1,0 2007 63,5 16,6 11,6 3,0 2,0 1,9 0,6 0,8 75,7 7,4 7,0 4,2 2,3 1,3 1,3 0,8 2008 63,9 20,2 7,7 3,5 1,5 1,5 0,9 0,9 76,6 7,6 6,6 2,7 2,5 1,8 1,7 0,5

Tablo 6.1 Bireyin yallyla ilgili yaam tercihi,% Kaynak: Aile Yaps Aratrmas, 2006 Trkiye statistik Kurumu (www.tuik.gov.tr)

Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek

Tablo 6.2 Bireylerin mutluluk kayna olan kiiler, % Kaynak: Yaam Memnuniyeti Aratrmas, 20042005-2006-20072008, Trkiye statistik Kurumu (www.tuik.gov.tr)

128

Sosyolojiye Giri

Ailenin Evrensellii Tartmas

Murdocka gre aile ortak ikamet, ekonomik ibirlii ve yeniden retimle karakterize edilen toplumsal bir gruptur (Haralambos, 1980, s.325).

srailde yaklak 240 adet Kibutz yerleimi vardr. Mlk ve sermaye Kibutz yeleri tarafndan ortak olarak sahiplenir. Temel ekonomik faaliyetleri tarm ve hafif sanayidir. Kibutzdaki ailelerde cinsel eitlik vardr ve Batdaki ebeveyn rollerini zellikle annelik roln reddederler. Evlilik tek elidir ama ocuklar ayr bir yerde yaarlar ve ebeveynleri ile grtkleri zamanlar elence olarak deerlendirilir (Haralambos, 1980, s.329).

ada aile sosyolojisi literatrne bakldnda ailenin evrensel ve ilevsel bir kurum olduu bak as hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerin aile sosyolojisi disiplinini etkilemitir. Bu gre kar getirilen eletiriler de olduka nemli olmasna ramen genel olarak yapsalc-ilevselci kuramn Amerikan sosyolojisinde uzun sre egemen olmas, bu grn genel sosyal bilim ierisinde de kabul grmesine yol amtr. G. P. Murdock, Sosyal Yap adl almasnda farkl toplumlarda aile kurumunu incelemi ve ailenin evrensel bir kurum olduu sonucuna varmtr (Haralambos, 1980, s.325). Bir toplumda ailenin nemine yaplan vurgu ile onun evrensel bir kurum olduunu sylemek birbirinden farkldr. Ailenin evrensel olduu dncesine gre aile tm toplumlarda var olmu ve olmaya devam etmektedir (Ecevit, 1991, s.1). Aile her iki cinsin yetikinlerinden olumutur ve bu yetikinlerin aile ats altnda cinsel birliktelii toplumsal olarak onaylanmtr. Ailede bir ve ya birden fazla ocuklar vardr. Bu ocuklar kendilerinin olabilecei gibi evlat edinilmite olabilir. Yine aile ekonomik anlamda alr ve kazandklarn ortak bir havuzda toplar ve ailenin ihtiyalarna gre tketir (Haralambos, 1980, s.326). Murdockun evrensel aile grne kar verilen klasik ve nemli rnek srailde Kibutzlarda yaayan ailelerdir. Kibutz yerlekeleri bugn tarm alannda nemli rnek olarak gsterilmektedir. MurdockunSIRA SZDEaile grne kar verilen Kibutz toplumunun niteliklerini anlataevrensel rak tartnz.
DNELM Aileye levsel Bak

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P
Birincil sosyalizasyon kk yalarda aile ierisinde T E L E V Z Y O iki temel gerekleir ve N sreci vardr. Bunlardan birincisi toplumun kltrnn iselletirilmesi, ikinci N T ise kiiliin sre E R N E T yaplanmasdr (Haralambos, 1980, s.332).

levsel yaklam aile kurumunu belli sorular erevesinde ele almaya alr: Bu sorular, Ailenin ilevleri nelerdir?, Aile ve toplumsal sistemin dier paralar araS O R U snda nasl bir iliki vardr? ve son olarak da Ailenin toplumda yaayan bireyler iin ilevi nedir? eklinde sralanr (Haralambos, 1980, s.330-331). Yine G. P. MurDKKAT docka gre ailenin toplum iin drt temel evrensel ilevi vardr. Bunlar: Ailenin cinsel ilevi, SIRA retim Yeniden SZDE ilevi, Ekonomik ilevi, Eitim ilevi. AMALARIMIZ Ailenin cinsel ve yeniden retim ilevi toplum iin yeni bireylerin ortaya kmasn salarken ekonomik ilevi olmadan ailenin yaamn srdrmesi olanakszdr. Ailenin eitim T A P ise sosyalizasyon srecini ierir. Toplumun kltrn ocuk K ilevi aileden ald sosyalizasyon aracl ile iselletirir. Aileye ilevsel bakn temelini oluturan dier gr Talcott Parsonsa aittir. ParsonsnTaile V Z Y O N E L E zmlemesi modern Amerikan ailesini temel alarak hazrlanm olmasna ramen genellemeleri modern sanayi toplumundaki aile ile yakndan ilgilidir. Parsonsa gre aile toplumsallamann birincil aracs olarak geleneksel deerleri yeni kuaklara aktarr ve toplumsal dzeni gvence altna alr (Poster, 1999, NTERN T s. 113). Parsonsa Egre Amerikan ailesinin temel ve indirgenemez iki ilevi vardr. Birincisi ocuklarn birincil sosyalizasyonu, ikincisi ise toplum nfusu ierisinde yetikin kiiliklerin sabitlenmesidir. Bu ilevler btn toplumlarda bulunan ortak ilevlerdir (Haralambos, 1980, s.332).

6. nite - Kadn, Aile ve Toplum

129

Dolaysyla kltr yalnzca renilmez kiiliin bir paras olarak iselletirilir. selletirilen kltrle ekillenen kiilik sabitlenmelidir ve bu ailenin nemli bir ilevidir. Burada vurgu evlilik ilikisine ve iftlerin birbirlerine saladklar duygusal gvenlie yaplr. Parsonsa gre ocuun birincil sosyalizasyonunda hem toplumunSIRA SZDE kltr iselletirilir hem de ocuun kiilii yaplanr. Daha sonra okul v.b. gibi kurumlarda gerekletirilen sosyalizasyonun bunun devam m olmas gereklidir? Devam etmezse ne olur? Tartnz.
DNELM

SIRA SZDE

DNELM
Ebeveynlik rolleri, sosyalizasyon srecinde S O yetikin kiiliklerin R U sabitlenmesinde nemli rol oynar. DKKAT

Parsonn kavramsallatrd aile modeli modern sanayi toplumundaki ekirdek ailedir. Bu model bir yandan kabul grrken dier yandanS olduka tartlm O R U ve eletirilmitir. Talcott Parsons ailenin yapsn sosyalizasyon ileviyle balantl olarak tanmDKKAT larken yeniden retimin nemini azaltmaktadr (Poster, 1999, s. 114). Parsons yalnzca anne babann ocuk zerindeki egemenliini yceltmekle kalmaz ada SIRA SZDE cinsiyet rollerini de dokunulmaz klar ve ailedeki yapy ara ve davurumcu olarak farkllatrr. Parsonsa gre erkek e ara rol modelini olutururken kadnda bir e olarak davurumcu rol modelini sunar (Poster, 1999, s. 114). Parsonsa AMALARIMIZ yaplacak en nemli eletirilerden bir tanesi ataerkil burjuva ailesini norm olarak almasdr. Oysa ailenin ilevleri olduu kadar olumsuz ilevleri de vardr. A PVogel ve N. K T E. Bell Ailenin Gnah Keisi Olarak Duygusal Olarak Zedelenmi ocuk adl makalelerinde Aile kimin iin ve ne iin ilevseldir? sorusu ile ailenin ilevsel nemini sorgularlar (Haralambos, 1980, s.334). TELEVZYON

SIRA SZDE
Vogel ve Belle gre ebeveynler arasndaki AMALARIMIZ zlmemi atmalardan kan gerilim ve dmanlk ocua yanstlr. ocuklar ebeveynler tarafndan gerilimlerini gidermek A P K T iin gnah keisi olarak kullanlrlar (Haralambos, 1980, s.334).

TELEVZYON

Aileye Eletirel Yaklamlar

Aileye olumlu yaklaan ilevsel kurama karlk aileye eletirel yaklaan eitli gNT RNET rler vardr. rnein Edmund Leach, Ka Dnyas m? isimliE almasnda sanayi toplumundaki ktmser aile grn ortaya koyar. Modern sanayi toplumunu, ailenin geni akrabalk sisteminin paras olduu endstri ncesi toplumlarla karlatrr. Endstri ncesi toplumlarda akrabalk sistemi bireye psikolojik ve pratik destek salar. Oysa modern sanayi toplumundaki ekirdek aile akrabalardan ve toplumdan yaltlmtr. Kendi ierisine dnen ailede kar, koca, ebeveyn ve ocuklar arasndaki duygusal streste bir younlama vardr. Bu yaltlmlk ierisinde aile yelerinin birbirlerinden beklentileri ve istekleri srekli ve fazladr (Haralambos, 1980, s.335). Sizce E. Leache gre aile neden Ka Dnyasdr?
SIRA SZDE
Leacha gre, ebeveynler ve ocuklar kendiN T E R N E T yalnzlklarnda bir araya gelerek birbirlerinden ok fazla istekte bulunurlar. Ebeveynler savar; ocuklar isyan eder (Haralambos, 1980, s.335).

Ailede retilen gerilim ve dmanlk toplumda ifadesini bulur. Ailede fazlasyD NELM la i ie olan bireylerle toplum arasnda engeller vardr. Bireyler ekirdek ailenin hapishanesinden kurtulduklarnda, destek alp verdiklerinde, toplumun hastalklaS O R U r azalacaktr (Haralambos, 1980, s.335). R.D. Laing ise Aile Politikalar adl kitabnda ilevsel baka radikal bir alternatif sunar. Fenomonolojik bir psikiyatrist olan Laingin ilgi alan ailedeki etkileim DKKAT ve bu balamda gelitirilen anlamlardr. Aile yelerinden birisi izofren olan aileleri alan Laing, izofrenlerin davranlarnn aile ile olan ilikileri erevesinde SIRA SZDE anlalabileceinin syler. izofrenliin aile ierisinde gelitirilen etkileim ve anlamlarla ilikili olduunu dnr. Aile ierisindeki etkileimler taktikler ieren
AMALARIMIZ

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

130
17 yanda izofreni hastas olan Jane kendini tenis topu gibi grr. Sessiz ve hareketsizdir. Yemek verilince yer, giydirilince giyer. nisiyatif almaz ve hi bir ey yapmaz. Jane kk bir ocukken ebeveynleri kendi aralarndaki dorudan iletiimi keserek Jane aracl ile konumaya balarlar. Yemek masasnda birbirleri ile dorudan konumazlar. Anne Janee dner: Babana tuzu vermesini syle der. .Jane babasna, Annem tuzu ona vermeni sylyor der. Babas Janee Annene syle tuzu kendi alsn der. Jane annesine dner ve Babam tuzu kendin alman syledi der (Laing, 1971, s.17).

Sosyolojiye Giri

karmak bir oyun gibidir. Bireyler ittifaklar oluturarak dierlerine kar oynarlar. Lainge gre bu etkileim durumlar zararl ve ykcdr. Lainge gre aile ilikisi bir badr. Bu ba ierisindeki etkileimden karlkl iselletirme geliir. Aile ierisindeki bireyler srekli birbirlerinin ne dnd, ne hissettii ve ne yapt ile ilgilenirler. Bu ba ierisinde karlkl ilgi ve dikkat iin sabit ve sonsuz bir talep vardr. Sonu olarak ayn ailede olmak ayn aileyi iinde hissetmek demektir. Janein kendi kk dnyasnda ailedeki etkileim kalplarn iselletirmesi nemli bir rnektir. David Cooper ise Ailenin lm adl kitabnda Laingin izgisinde giderek aile yelerinin kendi bireyselliklerini ve kendilerini gelitirme zgrlkleri olmadn syler. zerk bir kendinin geliebilmesi iin ocuk ailesi tarafndan talep edilen sonsuz isteklerden bamsz olmaldr (Haralambos, 1980, s.338). Leach, Laing ve Coopern dnceleri hem ilevsel grn eletirisi hem de ailenin bireyler zerindeki etkisinin nemli gstergesidir. Oysa Marxist gr btn bu grlerden bamsz olarak toplumsal snf balamnda aileyi tartr. Marxist grte aile ilgili temel alnan F. Engelsin Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni kitabdr. Engelsin evrimci grne gre retim glerinin ortak olarak sahiplenildii dnemde aile var olmuyordu. zel mlkiyetin ortaya kmasyla birlikte tek eli ekirdek aile geliti. Dolaysyla retim glerinin sahiplii ve devletin kefi bunu izledi. Devlet, zel mlkiyet sistemini korumak iin yasalar ina ederken, tek eli evliliin kurallarn da dayatt. Tek eli ekirdek aile zel mlkiyetin miras olarak paylam sorunlarn zd; zira mlkiyetin sahibi olan erkekler mallarnn kendi soylarndan ocuklara gemesini istediler. zel mlkiyetten mahrum olan kadn, erkek tarafndan kontrol altnda tutuldu (Ecevit, 1994, s.7). Ailenin 1960l ve 1970li yllarda gelitirilen Marxist analizine gre ise aile sermayeden ve devletten bir karlk almadan yeni neslin retimini ve yetikinlerin gnlk bakmn gerekletirerek, ksa ve uzun vadede, emein maliyetini olabilecek en dk seviyede tutar (Ecevit, 1994, s.8). Aile ierisinde bu yeniden retimi gerekletiren ise kadnn ev ii emeidir. Kadn emeinin sanayi toplumundaki farkllam biimleri kadnn sanayi toplumundaki konumu ile ilgili blmde ayrntl olarak tartlmtr.

ALE TRLER
Ailenin yaps toplumdan topluma farkllklar gsterir. Yine ayn toplum ierisinde farkl aile trlerini de grmek mmkndr. En kk aile tr ekirdek ailedir. Anne baba ve ocuklardan oluur. ekirdek aileden byk ailelere ise geni aile denir. Aileler yatay ve dikey olmak zere iki biimde genilerler. Yatay genileme ayn kuaktan bireyin katlm ile olur. Bu kii elerden birinin kardei olabilecei gibi, yeni bir e de olabilir (rnein: kuma). Dikey genileme ise elerden birinin annesi ya da babas gibi nc kuaktan bir birey olabilir (Haralambos, 1980, s.326). Gnmz Trkiyesinde arlkl olarak grlen genileme daha ok dikey genilemedir. zellikle krsal blgelerde evlenen erkek ocuk anne ve baba ile yaamaya devam eder. Parsonsn ekirdek aile modelinde tasarlanan ise ailenin zelliinin ve yaltlmlnn temini iin bykbaba ve bykanne iin ayr bir ev salanmasdr. Yine eit bir miras blm ve mesleki organizasyonun akrabalktan ayrlmas, kamu olaylarnn tesinde kiisel bir dnya, yetikin kiiliklere istikrar kazandrmak iin ocuklarn toplumsallama ilevi ve son olarak da anne babann ocuun ya-

6. nite - Kadn, Aile ve Toplum

131

amnn titizlikle denetlenmesine, kendilerini tam olarak adamalarndan olumaktadr (Poster, 1999, s. 116). Dolaysyla Parsonsun anlatt modelde geni aile biimine yer yoktur. Trkiyedeki aile tiplerine baktmz da ise gnmzde ekirdek ailenin yaygn olduunu grrz. Tablo 6.3de grld gibi Hane yaps % Trkiyede hane yaplar %80,7 orannda ekirdek ailelerden rencilerden/iilerden oluan aile 0,3 olumaktadr. Son yllarda aTek kiilik hane 6,0 da toplumlarda grlen tek ebeveynli aileler ise Trkiyede Geni aile 13,0 ok yaygn deildir. Zira boanekirdek aile 80,7 m ve ocuklar ile yaayan tek Toplam 100,0 ebeveynler genellikle kendi anne babalar ile yaamaktadrlar.

Tablo 6.3 Trkiyede Hane Yaps Kaynak: Aile Yaps Aratrmas (2006) Trkiye statistik Kurumu (www.tuik.gov.tr)

ALENN EKONOM VE SANAYLEME LE LKS

Aile yaps ile sanayileme sreci arasnda sosyolojik olarak nemli bir iliki vardr. nk sanayileme ile birlikte aile yapsal bir deime srecine girer. Talcott Parsonsa gre, izole edilmi ekirdek aile modern sanayi toplumunun tipik aile yapsdr. Sanayi toplumunda aile ekonomik bir birim olmaktan km, retim fabrikalara transfer olmutur. Parsonsa gre izole edilmi ekirdek aile ile sanayi toplumundaki ekonomik sistem arasnda yapsal bir iliki vardr. Zira ekirdek aile ekonomik sistemin ihtiyalarn karlamak iin yaplanmtr. Modern sanayi sistemi uzmanlam i blm erevesinde emek gcnden corafi bir hareketlilik bekler. Belli vasflarda uzmanlam bireyler, bu vasflarn talep edildii yerlere giderler (Haralambos, 1980, s.344). Sanayi toplumundaki corafi hareketlilik, yalnzca akrabalk balarn zayflatmakla kalmam, aile tarafndan yaplan ilevlerin birou okullara ve toplumdaki dier kurumlara aktarlmtr. Ailenin ekonomi ve sanayileme ile ilikisi erevesinde kentsel ve krsal aile birbirinden farkllamaktadr. T. Parsonsn burada bahsettii hareketli emek aslnda erkek emeidir. Zira kadn iin burada biilen rol ev kadnl rol ve ev ii emeidir. Bu da corafi hareketlilie ayak uydurabilecek en uygun emek trdr. rnein Trkiyede alma koullarnn nispeten daha iyi olduu byk lekli sanayi kurulularnn bulunduu yerlerde kadn ver erkek igcnn ayrmas ok net bir ekilde ortaya kmaktadr. Byk sanayi kurulularnn bulunduu blgelere birincil igc piyasasn temsilen almak iin gelen mhendisler hep erkektir. Kyden kente gteki emek hareketliliine baktmzda ise erkeklerin yine gelir getiren birincil igc piyasasndaki ilere, kadnlarnsa ev iine benzeyen ilere girdiini grrz.
zole edilmi ekirdek aile sanayi toplumunda emek gcnden istenen corafi hareketlilie uygundur (Katba, 1990, s.157).

Kentsel Aile
Sosyolojide kentsel aile almalar arlkl olarak gecekondu ailesi zerine odaklanr. Gecekondu ailesi bir taraftan kr ailesinin alkanlklar, tutumlar ve deer yarglaryla evrili dier taraftan kent yaantsnn etkisi altnda kalan bir aile tipidir (Gke, 1991, s.388). Kyden kente g ile birlikte ailenin yaps geni aileden ekirdek aileye dnr. Balangta geni aile biiminde olan aileler kuaklar deitike ekirdek ailelere doru gelime gsterirler. Gle birlikte kent merkezine

132

Sosyolojiye Giri

Ankara 1950 ile 1970 yllar arasnda Trkiyenin krsal alanlarndan gelen gmen aknyla lkedeki en yksek oranda kentsel nfus oalmasn yaad. Bundan dolay, Ankara imdi Trkiyedeki kentsel merkezlerin hepsinden daha yksek bir gecekondulama oranna sahiptir (zyein, 2005, s. 18).

gelen bu aileler gecekondu blgelerine yerleirler ve yeni gecekondu blgeleri olutururlar. Hatta kk aile denebilecek az ocuklu anne-babalarn oluturduu aileler ounluktadr (Kray, 1984, s. 70). Trkiyede gecekondu aileleri kentsel ekonomi ierisinde kalc ve temel eler hline gelirler. Oysa elde ettikleri yalnzca kendi durumlarn srdrmelerini salayacak toplumsal destek ve ekonomik koruma olur. Kk lekli ekonomik ilerde almalar onlarn kentsel tabakada dk gelir gruplar olarak kurulmalarna yol aar (enyapl, 1982, s. 247). Geleneksel toplumlarn farkllamam aile yaps metropol evrede nemli lde deiir: cretli emein girii ve ailenin bir ok ilevinin aile dndaki uzmanlam kurumlara ve rgtlere kaymas bunlarn en nemlileridir. Metropol ailesi kendini kentsel yaamn deien elerine uydurma kapasitesini gsterir. Btn metropol aileleri, modern teknolojinin kurumlar tarafndan yaratlm farkllam, kurumlam ve rgtl bir evrede yaarlar. (Kray, 1984, s.79). Kray ayrca ekoloji, hayat kazanma yollar, aile kompozisyonu, aile ii ilikiler ve roller, aile ilevlerinin ticarilemesi, ocuklarn toplumsallamas ve kentsel metropol yaamn yukarda bahsedilen zelliklerinin iindeki metropol ailesinin gvenliini ve uyum karakterini de tartr (Kray, 1984, s.70-77). Yksek gecekondulama oran bir o kadar da ailenin varlna iaret eder. Bu aileler artan bir biimde kentsel yaama ayak uydurmaya alrlar. Kentsel tketim normlarna uyum ve ehirlerde geici ikamet, ehirlerdeki aile ekonomisinin bir ilevidir. Kentleme srelerinin aile yaps, toplumsal ve kltrel ilikiler, deerler ve normlar zerinde etkisi vardr (enyapl, 1982: 245).

Krsal Aile
Ferhunde zbaya (1984, s.36) gre Trkiyede 1950lerden sonra ivmelenen krsal dnm srecinin, ailenin ve onun ilevleri zerine etkisi olmutur. Toplumsal ve ekonomik deiiklikler, deiik statdeki aileler zerine belli sorunlar ve olanaklar yaratmtr. Bu olanaklardan yararlanma konusunda yantlarn farkll ve eitlilii ve sorunlarn zm ailenin yaps, rgtlenmesi ve ilevleri zerindeki deiikliklerin gstergesidir (zbay, 1984, s. 43). Aile kuruluunda geni aile ierisinde yer almakta, yallarn lmesi ile ekirdek aile olmaktadr (zbay, 1984, s.52). rnein, baba lmeden evlenen oullarn ayr ev ama olgusu kurumsallamtr. Trkiyede kyden kente g sonucunda ve 1980 ylndan itibaren etkisini gsteren neoliberal politikalar nedeniyle krsal ailenin retim ilevinde nemli deiiklikler yaanm ve bu da ailenin yapsn nemli lde etkilemitir. Trkiye tarmnda egemen aile yaps kk meta (satlabilir tarmsal rn) reticisi hanelerdir. Kk meta reticisi haneler kk ve orta byklkteki topraklar zerinde aile emeini kullanarak retim yapan birimlerdir. Hane yelerinin i blm ierisindeki yerleri yaa ve cinsiyete bal olarak deiir. 1990l ve 2000li yllarda Trkiye tarmnda varln srdren drt yapsal iliki, kk kyl mlkiyeti, kk meta reticilii, cretsiz hane emei ve erkein uzun dnemli mevsimlik iiliidir. Azalan gelirlere yant olarak kadnlar emek zamanlarn younlatrp geniletirken, erkekler uzun dnemli mevsimlik iilie gitmektedirler. Artan nfusla birlikte krsal alanlarda yaayan ve retim ilevleri azalan aileler yoksul ve topraksz kyllerdir. Bu aileler yeni i olanaklar bulmak iin kent merkezlerine g ederler.

6. nite - Kadn, Aile ve Toplum

133

Ordu ilinin andr kynde yaplan bir almada, kk meta reticisi haneler fndk retimini cretsiz aile emei ile gerekletirmekte, tarmda gelien kapitalist ilikiler balamnda varln ancak balklk alanndaki cretli iilik ile srdrmektedir (Ecevit ve Ecevit, 2002, s.289). Krsal kesimde bu dinamikleri yaayan haneler kyden kente g etmeyen ailelerden oluur. Bir hanenin ierisinde kardelerden yalnzca birisi g etmez ve hanenin ilerini yrtr. Zira kk kyl mlkiyetinin olduu kylerde btn kardelerin geimini kyde salamas olanakszdr. Kyde kalanlar ise cretsiz kadn emeinin smrsn derinletirerek ve uzun dnemli mevsimlik iilikle geimlerini salamaya alrlar.

ALEDE CNSYET ROLLER VE G LKLER

Aile ierisindeki g ilikilerine ve bunlara bal olarak rollere bakldnda kadnn annelik ve ev kadnl rolne, erkeinde ailenin reisi ve eve gelir getiren kii ve babalk rollerine sahip olduklarn grrz. Klasik aile sosyolojisinin egemen gr olan ekirdek aile yukarda bahsi geen rollerin nemli taycsdr. Bu gelenek ierisinde aile ierisindeki roller toplumsal btnln ileyiine indirgenmitir. zellikle annelik ideolojisi kadnlarn ekonomiye katlma olanaklarn snrlamtr. Yksek statl bir ite alt iin annelik grevlerini yerine getirmiyor diye sulanan SIRA SZDE bir kadnn durumunu ilevselci gr erevesinde tartnz.
D dnya ile Roller analiz edildiinde erkek aile iinde olduu kadar d N E L M kurduu ilikiler asndan incelenirken kadn ise sadece aile iinde oynad roller balamnda analize girer. levselci yaklamn aile sosyolojisini egemenlii altna almaS O R U snn en nemli nedeni sanayi toplumunun erkei ailenin geiminden sorumlu birincil kii olarak grmesidir (Ecevit, 1991, s.11). DKKAT Tm bu sreler cinsiyete dayal i blmnn doal bir sonu olarak alglanmasna neden olmakta ve kadnlarn zellikle annelik rolnde ideolojik bir iselSIRA SZDE letirme yaamalarna neden olmaktadr. Trkiyede modernleme srecinin ocuk yetitirme yntemleri, ocuklara kazandrlmaya allan toplumsal deerler ve annelerin kendi annelik kimliklerini AMALARIMIZ nasl algladklarn etkilemesini inceleyen bir aratrma kadnlarn sylemlerindeki farklklara dikkat eker. Aratrmada yer alan birinci grup kadnlar 1930-1940larda domu, ikinci grup ise 1950lerin ikinci yarsnda ve 1960larda domu olanK T A P lardan olumaktadr. Her iki grupta en az iki kuaktr kentte oturmakta ve kendilerini modern olarak nitelemektedir (Bora, 2001, s.78-80). Birinci kuak kadnlar iin annelik kiisel varoluun nemli bir paras iken, ikinci kuaktan kadnlar, TELEVZYON ocuk sahibi olmann hayat bir sreliine dondurmak olduunu hissediyorlar (Bora, 2001, s.104). Sonu olarak hem kadna hem erkee atfedilen annelik ve babalk rolleri bireyN ERNET lerin yalnzca aile ierisindeki konumunu belirlemekle kalmaypTtoplumsal statlerinin de belirleyicisi olmaktadr. Yukarda bahsedilen birinci kuak kadnlar yeniden retim potansiyellerine nem verirken, ikinci kuaktan olanlar bunun dnda kalan potansiyellerini de gz ard etmek istememektedirler. Trkiye statistik Kurumu tarafndan 2006da yaplan Aile Yaps Aratrmasna gre, ailelerin ekonomik durumlarna gre ocuk yapmalar gerektiini dnen kadnlarn oran %85,9 iken, erkeklerin oran %84,0 olarak belirlenmitir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON
Erkeklerin %47,7si ocuun annenin sosyal/eitim/i N hayatn olumsuzT E R N E T etkilediine katlrken, %48,3 katlmamaktadr. Yine kadnlarn %44,0 ocuun annenin sosyal/eitim/i hayatn olumsuz etkilediine katlrken, %49,3 katlmamaktadr (www.tuik.gov.tr).

134
Tablo 6.4 ocuk Sahibi Olan Kadn Olmayana Gre Daha tibarldr Kaynak: Aile Yaps Aratrmas (2006) Trkiye statistik Kurumu (www.tuik.gov.tr)

Sosyolojiye Giri

Katlyorum Erkek Kadn %33,8 %33,6

Katlmyorum %61,4 %60,7

Fikrim yok %4,8 %5,7

Tablo 6.4e baktmzda ocuk sahibi olan kadnlarn daha itibarl olduu gr Trkiyede %60 orannda nemini yitirmitir. Sonu olarak, Trkiyede kadnlar ekonomik etkinliklerde bulunsalar bile nce ev kadndrlar ve bu rollerini oynamak zorundadrlar. Ev kadnl rol farkl anlamlarla ykldr ve kadnn ekonomik faaliyetleri ev kadnl grevinin uzants olmaldr (zbay, 1982, s.211). Bu nedenden dolay iyi eitimli olup yksek statl ilerde alan kadnlarda bu ikilemi yaamak zorunda kalmaktadr.

ALENN YASAL STATS VE BOANMA

Aile sosyolojisi ierisinde boanma evliliin yklmas ve baarszl olarak ele alnmtr (Delphy, 1999, s. 81). Oysa evlilik toplum ierisinde nasl doal bir sre olarak alglanyorsa boanma da evlilik kurumunun sonu olarak alglanmamaldr. Yine boanmalarn artma nedenlerinden birinin kadnlarn hak araynn artmas olduu unutulmamaldr. Evlilii devam ettirmek konusunda kadnlarn zerine uygulanan bask yine yukarda bahsettiimiz annelik ve ev kadnl rollerinin bir sonucudur. Zira ailenin ilevsellii ile ilgili gre gre kadnn yaad sorunlar ailenin devam iin engel tekil etmez.
Tablo 6.5 Trkiyede Yllara Gre Evlenme ve Boanma Saylar Kaynak: www.tuik.gov.tr Trkiye Boanma Evlenme 2003 92637 565468 2004 91022 615357 2005 95895 641241 2006 93489 636212 2007 94219 638311

Tablo 6.5e bakldnda ise, Trkiyede evlenmelerin yllarla gre says ile boanmalarn saysnda ok nemli farklkllar vardr. En fazla boanma nispeten 2005 ylnda gerekleirken evlenme says srekli artmaya devam etmitir.
Boanma nedenleri Aldatma/aldatlma Sorumsuzluk ve ilgisizlik Dayak/kt muamele ki/kumar Elerin ailelerine kar saygsz davranmas Terk etme ocuk olmamas Evin geimini salayamama Yz kzartc suocuklara kar kt muamele Ein ailesinin karmas Dier Kadn 31,8 21.0 17,0 12,2 3,9 0,7 1,4 1,1 1,3 0,3 0,3 9,0 Erkek 34,8 20,0 3,6 14,5 0,8 1,4 1,0 1,3 0,4 22,2

Tablo 6.6 Boanma Sebepleri 2006 Kaynak: Aile Yaps Aratrmas (2006) Trkiye statistik Kurumu (www.tuik.gov.tr)

6. nite - Kadn, Aile ve Toplum

135
stanbul Barosu avukatlarndan Canan Arn, kadna ynelik iddet istatistiklerini anlatt. Buna gre; 1995 ylnda Ankaradaki gecekondularda yaplan bir aratrmada kadnlarn %97si kocalarn saldrsna uruyor. Bir baka aratrmada, yzde 58i kocalarnn ailelerinden, yzde 12si de ayrld einden iddet gryor. Arn, Devlet statistik Enstitsnn iddet konusunda hibir istatistik aratrmas yapmadna dikkat ekerken, Yargtayn dahi kadna kar ynde kararlar aldn vurgulad. Avukat Canan Arn, 4320 sayl Ailenin korunmasna ilikin Kanunun gzden geirilerek deitirilmesi, zellikle iddete maruz SIRA SZDE SIRA bir kalanlar iin devletinSZDE havuz oluturmas, polis ve hukukularn da ciddi eitimden gemesi gerektiini savundu. Arn M DNEL D iddeti szlerini Hukuk N E L M nlemiyor ama hukuk iddeti merulatrmamal diyerek bitirdi S O R U S O R (www.ucansupurge.org.U 2006).

Tablo 6.6da grld gibi Trkiyede aldatma ve aldatlma en nemli boanma nedeni olarak grlrken dayak ve kt muamele yalnzca kadnlarn (%17) boanma nedeni olarak grlmektedir. Oysa iddet yukardaki tablo da grldnden olduka fazladr. Evlilik birlii ortak hayatn srdrlmesi elerden beklenmeyecek derecede temelinden sarslmsa iddetli geimsizlik nedeniyle boanma davas alr. Medeni Yasada yaplan deiiklikle Aile Mahkemeleri kurulmutur. Aile Mahkemesi hkimi; 4320 sayl Yasaya ilikin tedbir almakla grevlendirilmitir. Boanma, maddi manevi tazminat, nafaka, velayet, evlat edinme, vesayet, babalk, tanma v.b. gibi aile hukukuna ilikin davalara bakmakla grevlendirilmitir. Bakt davalar esnasnda ocuklar ve yetikinlerin haklarnn korunmasna ynelik her trl eitici, koruyucu ve sosyal tedbirleri SIRA SZDEgrevlendialmakla SIRA SZDE rilmitir. Evlilik birlii srerken elerin birlikte karar vermesi gerektii durumlarda D N E L M DNEL M anlama salanamad takdirde karar vermekle grevlendirilmitir. Eler arasnda mal rejiminin (edinilmi mallara katlma, mal ortakl, paylaS O R U mal mal ayrl) tasfiyesini yapmakla grevlendirilmitir. O R U S Eler arasnda Yasal Mal rejimi deiti. Ein zerindeki mallara ortakl K A TT edinilmi D K getiren D KKA mallara katlma rejimi yasallat.

D K K A T D KKAT

Ailenin Korunmasna Dair Kanun

SIRA SZDE SIRA SZDE

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ

4320 sayl Ailenin Korunmasna Dair Kanun sadece kocann deil, ayn at altnda yaayan herhangi bir aile bireyinin, iddetine maruz kalanAMALARIMIZ kiileri koruma amaAMALARIMIZ cn tamaktadr.
K T A P Ailenin Korunmasna Dair Kanun, Trk Ceza Yasas ve Trk MedeniK Yasasndaki deiikT A P likleri ayrntlar ile birlikte Ankara Barosu Kadn Haklar Kurulu tarafndan hazrlanan Kadn Haklar El Kitabnn (Ankara Barosu, Ankara, 2006) ierisinde bulabilirsiniz.

K T A P K T A P

Trk Ceza Yasas

T E L E V Z Y O N TELEV ZYON

T E L E V Z Y O N TELEV ZYON
Boanma davas elerden birinin kt muamelesi, hayata kast edecek veya onur krc davranlarda T N T E R N E N T drc bulunmas, kk E R N E T su ilemesi ve haysiyetsiz bir hayat srmesi, evlilik d ilikide bulunmas, evi terk etmesi, tedavisi olanaksz akl hastas olmas hlinde alr. 4320 sayl ailenin korunmasna dair yasann uygulanmas sadece fiziksel iddete ynelik deildir. iddet, zgrlkten alkoyma dahil olmak zere kadna ynelik fiziksel, ekonomik, psikolojik zarar verme ve cinsiyete dayal her trl eylemdir.

Trkiyede 01.06.2005 tarihinde yrrle giren Yeni Trk Ceza Yasas, kadnn cinsel ve bedensel btnln koruyan deiiklikleri iermektedir. N T E R N E T NTERNET Yeni Trk Ceza Yasas: Tre cinayetlerini cezalandrmaktadr. Birden fazla evlilii ve imam nikhn yasaklamaktadr. Resm nikh yaplmadan gerekletirilmek istenen din nikhlar cezalandrmakta ve engel olmaktadr. Evlilik ii tecavz su saymaktadr. Tecavz sonucu hamile kalan kadnn kendi isteinin bulunmas hlinde (hamileliini 20 haftay gememi olmas koulu ile) hastane ortamnda olmak koulu ile krtaj olmasna izin vermektedir. Ayn konutta yaanan birlikteliklerde kt muamele ve iddeti cezalandrmaktadr. Aile hukukundan kaynaklanan ykmllkleri yerine getirmemeyi su saymaktadr.

136
Yeni Trk Ceza Yasas, i yerinde, eitim kurumunda veya aile iinde taciz ve tecavz cezalandrmakta, madurun bu eylem sonucu isiz kalmas, eitim kurumunu terk etmesi veya aileden ayr kalmas hlinde verilen cezay arttrmaktadr. Yeni Medeni Yasa ile evlilik iinde kadn-erkek eitlii salanmtr. Yeni Medeni Yasaya gre eler oturacaklar konutu birlikte seerler. Evlilik birlii devam ederken ya da eler ayr yaarken kadnlar nafaka talebinde bulunabilirler. Kadnn bir meslek ve sanatla uramas kocann iznine bal deildir. Yeni Medeni Yasa ile kadnn ev iindeki emei, ailenin geimine katk olarak deerlendirilecektir.

Sosyolojiye Giri

Hkim ve savc karar olmadan yaplacak bekret kontroln (her trl genital muayeneyi) yasaklamaktadr. Yukarda grld zere ceza yasasndaki yeni deiiklikler aile ve kadnn korunmasna yneliktir.

Trk Medeni Yasas

Medeni Yasasna gre: Kadnlar ve erkekler 17 yan doldurmadan evlenemezler. Kadnlar evlendikten sonra nceki soyadlarn kullanabilirler. Trk Medeni Kanunu, elerin oturduklar konuttan yararlanma ve kullanma hakkn etkileyen hukuksal ilemlerde tek bana deil, birlikte hareket etme ve karar verme zorunluluunu getirmitir. Nafaka davas Trkiyenin her yerinde ve Aile Mahkemelerinde alabilir ocuun velayeti ile ilgili olarak kadnlar erkeklerle eit haklara sahipler. Hi kimse zorla evlendirilemez. Herkes evlenecei kiiyi seme hakkna sahiptir. Btn bu yasal deiiklikleri kadn korumaya ynelik olsa da kadnlar yasal haklarndan haberdar deildir. Uzun yllar iddete maruz kalan kadnlar ne yapacaklarn bilemedikleri iin bu duruma katlanmak zorunda kalmlardr. Aile kurumunun devamll iin alan kurumlar kadnn evlilik ierisinde urad zararlar gidermeye ve kadnlar bilinlendirmeye ynelik aba gstermelidir. Yine yasal deiikliklerin yaplmas kadar uygulanmas ve yaygnlatrlmas olduka nemlidir. Trkiyede gazetelerin nc sayfalar boand kocas tarafndan ldrlen kadnlarn haberleri ile doludur. Trk

SIRA SZDE

DNELM S O R U ADANAda fizik retmeni Aysun Ocak (42), 18 yllk evliliin K A T D K ardndan 3 yl nce boand ei Ahmet Kk tarafndan nceki gn sokakta, bandan tek SIRA SZDE kurunla ldrld. Katil zanls Ahmet Kkn yakalanmas iin polis ekiplerinin almas AMALARIMIZ SIRA SZDE srerken, iftin 19 yandaki kz ile 14 yandaki olu koruma altna alnarak bilinmeyen bir yere D N E L P K T A M gtrld. Aysun Ocak Kozann Bulduklu Kynde topraa verildi (28 Ekim S O R U 2007, www. hrriyet.com.tr).

Yasalarda kadn lehine olduu sylenen bu kadar deiiklie ramen kadnlar hala iddeSIRA SZDE te uramakta, ayrlamamakta ve ayrlsa bile boand einin iddetine maruz kalmaktadr. Sizce bunun nedenleri neler olabilir? Tartnz.
DNELM

KADININ TOPLUMSAL KONUMU LE LGL TEMEL KURAMSALU YAKLAIMLAR S O R

Kadnn Trk toplumundaki konumunu zmleyebilmek iin ncelikle Trkiyede kadn hareketinin geliimine bakmakta yarar vardr. Trkiyede kadn hareDKKAT keti, 1910-1920 arasn kapsayan birinci dnem ve 1980lerden gnmze kadar olan dnem olmak zere iki dnem hlinde incelenir. Bu dnemler feminist kadn hareketininSIRA SZDE ikinci dalgalar olarak ele alnr. Bu dalgalarda yer alan femibirinci ve nist kadnlar iyi eitimli, kentli, orta snf kadnlardr (Tekeli, 1998, s. 340). lk dalga feministler, daha fazla eitim, alma hayatna girme, sosyal hayata katlma AMALARIMIZ ve kadnn SIRA ierisindeki konumunun ykselmesi ile ilgilenirken, yeni dalga felaile SZDE sefesini 1988deki Feminist Manifesto ile ortaya koyar (Tekeli, 1998, s. 341). Her ikiDdnemde de alma yntemleri kk gruplar olarak olur. TrkiyedeK N E A M T L P ki feminist hareketin temel yetersizlikleri, teori yetersizlii, bilin ykseltme grubunun yaygnlatrlamamas, sekincilii ve rgtlenememe olarak ele alnabilir (TeS O R U keli, 1998, s. 345).
TELEVZYON

TELEVZYON
DKKAT

NTERNET SIRA SZDE

DKKAT: Trkiyede kadn hareketinin ve kadn almalarnn daha detayl bilgisine 75 DKKAT Ylda Kadnlar ve Erkekler 1998 Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, Ekim 1998den NTE ulaabilirsiziniz.R N E T
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

6. nite - Kadn, Aile ve Toplum

137

Feminist Yaklamlar
Kadn almalar literatrnde yer alan feminist yaklamlar liberal feminizm, radikal feminizm, Marksist feminizm, psikanalitik feminizm, varoluu feminizm, postmodern feminizm, okkltrl ve kresel feminizm ve ekofeminizm olarak ele alnr. Liberal feminizm kklerini Marry Wollstonecraftn Kadn Haklarnn Savunmas kitabndan, John Stuart Millin Kadnn Ezilmesi kitabndan ve 19. yzyl kadnlarnn oy hakk mcadelesinden alr. Kadnn kamusal dnyaya girii yasal ve geleneksel engellerle durdurulmaktadr ve bu da kadnnn ezilmiliinin nedenidir. Toplumda kadnn fiziksel ve entelektel olarak kapasitesinin snrl olduu dncesine kar karak, kadnn dlanmasna kar kar ve toplumsal cinsiyet adaleti isterler (Tong, 1998, s. 2). Trkiyede zellikle kendilerini Kemalist ya da Atatrk feminist olarak adlandran grup liberal feminizmin grleri ierisine girer. Zira yasal deiikliklerle kadnn konumunun nemli lde iyileecei dncesi egemendir. Radikal feministlere gre ise ataerkil sistem (erkek egemen sistem) iktidar, bask, hiyerari ve rekabetle karakterize edilir. Kadnn zgrlemesi iin, yalnzca ataerkilliin yasal ve siyasal yaplar deil, toplumsal ve kltrel kurumlar da altst edilmelidir. Radikal feminist dnceye gre kadnn kendi dourganl zerindeki kontrol olan yeniden retim konusunda da zgr olmalar gerekir. Radikal Feministlere gre kadnn ezilmiliinin kayna ataerkillik iken, Marxist feministlere gre kapitalizmdir. Sosyalist feministler ise radikal ve Marxist feminizmin kadnn yaamnn tm alanlarn kapsamasyla ilgilenir (Tong, 1998, s. 3). Trkiyedeki kadn almalar ierisinde liberal feminist dnceye kart olarak yasal deiikliklerin yeterli olmayacan savunan gruplar radikal feminizmin ataerkillii sorgulamasn destekleyerek yaplan almalarda ataerkilliin eletirisini n plana alrlar. Psikanalitik feministlere gre ise kadnn ezilmiliinin temeli kadnn ruhudur. Kadnn ezilmiliinde cinselliin rol Freudun kuramndan ve Oedipus dneminden kaynaklanr. Zira otorite, zerklik ve evrensellik erkein mlkiyetinde kalrken, ak, bamllk ve adanmlk kadnn tek mlkiyeti olur (Tong, 1998, s. 5). Varoluu feminizmde ise Simon de Beauvoir kadnn ezilmiliine varolusal ve varlkbilimsel bir aklama getirir. Kadn tekiletirilerek ezilir. Kadn tekidir nk erkek deildir. Erkek kendi varlnn anlamn tanmlayabilen, zgr ve iradeli bir varlkken kadn anlam onun iin belirlenen bir nesne, yani tekidir. Kadn kendi olmasn ve zne olmasn snrlayan dntrrse bir zne olabilir (Tong, 1998, s. 6). Postmodern feministlere gre ise kadnn teki konumu onun ataerkil kltr, deerleri, kurallar ve pratikleri sorgulamasn salar. teki olma durumunun dlanmlnn, reddedilmiliinin, terk edilmiliinin ve marjinalliinin avantajlar vardr. Deimeye ve farklla olanak tanr (Tong, 1998, s. 7). okkltrl ve kresel feminizm, benliin paralanm olduu konusunda postmodern feministlerle ayn dncededir. Benliin paralanmas kltrel ve ulusaldr. Ukraynadan ocuk bakmak iin Trkiyeye gelen bir kadn ailesiyle birlikteyken kendi konumundadr, oysa lkesinin dnda dierdir (Tong, 1998, s. 7). Son olarak ekofeministlere gre bizler yalnzca birbirimize deil insanln dndaki hayvanlarn ve bitkilerin olduu bir dnyaya balyz. Oysa birbirimize olan sorumluluumuzu yerine getirmiyoruz ve dnyann doal kaynaklarn makinelerimizle kirletiyor, toksik kokularla evreyi kirletiyoruz. Onlara gre kendimizi

138

Sosyolojiye Giri

yok etmemek iin birbirimizle ve insana ait olmayan dnyayla da balant kurmalyz (Tong, 1998, s. 8). Trkiyede kadn almalar alannda ele alnan feminist grler liberal, radikal ve sosyalist feminist grlerdir. Btn hepsinin ortak noktas ise yasal deiikliklerin yan sra Trkiyede kadnlarn bilinlenmesi ve korunmas iin bilin ykseltme gruplar kurulmas ve kadn snma evleri almas gibi talepleri gndeme getirirler.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Antalyada mahallelerine kadn snma evi yaplmas kararna tepki gsteren evre sakinSIRA SZDE leri, bu yerde kalacak kadnlara kt gzle baklacak diyerek Antalya Valiliine dilekeyle bavurup, baka yere yaplmasn istedi (25 Nisan 2009, www.hurriyet.com.tr). Sizce mahalD NEL M le sakinlerinin byle dnmesinin nedeni neler olabilir? Tartnz.

KADININOALE ERSNDEK KONUMU S R U

Kapitalist toplum ierisinde aile ve ekonomi ayr blgeler olarak ele alnr. Kapitalizmde maddi retim rgtlenirken, cretli emek ve retim biimleri aile ierisinDKKAT de yer alyor gibi grnerek ailenin ekonomik ilevleri gizlenir. Erken kapitalizm dneminde ailenin isel hayatn hedefleyen olduka yksek bir bilin geliti ve aiSIRA SZDE le hayatn dzenleyen kurallar dzenlendi. Kadnlar daha fazla aile birimi iine sktrldlar ve aile daha nce olmad kadar yksek statye sahip oldu. Aile kapitalizm ncesi dnemde ekonomik retimin temel birimi olmutur. Burada cret AMALARIMIZ kazanan yalnzca baba deil bir btn olarak hanedir. Kadnn hanedeki ev ii emei bir btn olarak ailenin retken aktivitesine iselletii srece kadnn aile ierisinde saygdeer bir rol vard (Zaretsky, 1976, s.24-25). K T A P

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Kadnn Ev i Emei
TELEVZYON

NTERNET
Kapitalist giriimin toplumsallam emei ile kadnn evdeki zel emei arasndaki blnme, kiisel yaamlarmzla ve toplumsal i blmndeki yerimiz arasndaki blnmeyle sk bir iliki iindedir (Zaretsky, 1976, s.27).

Kapitalist gelimenin tm eilimi meta srelerini sosyalletirmektir. Dolaysyla, TELEVZYON igc kyllerin ve bireysel ailelerin hane merkezli abas olmaktan kp fabrika gibi byk lekli birimlerde merkezileti. Sanayinin ykselii ile birlikte kapitalizm maddi retimin sosyallemi biimlerini zel emek biimlerinden ayrd. gNTERNET cnn sosyallemi biimleri meta retimine denk derken, kadnn ev iinde harcad emek zel emek biimleri olarak ele alnd (Zaretsky, 1976, s.26). Yalnzca kapitalist gelime ekonomiden farkl bir alan olarak aile dncesi gelitirerek retim tarzndan ayrlan ayr bir kiisel hayat alan yaratt. Ev kadnlar ve anneler geleneksel grevlerine devam ederken onlarn emekleri artk deerin toplumsallam retiminden izole edilerek deeri drld. Dahas kiisel ilikilerin psikolojik ve duygusal ynn koruyup srdrmek gibi yeni sorumluklular edindiler. Sonu olarak aile ierisinde kadn iin i ve hayat ayrlamad ve i ie geti. Sonu olarak modern kapitalist toplum ierisinde emein bu biimlerinin birleimi kadn emeinin zgn karakterini yaratt (Zaretsky, 1976, s.31-32). Ailenin kapitalizmle ilikisi ev ii emeinin kapitalizmle olan ilikisiyle balantldr. Zira ev ii emei sadece kullanm deeri retmez, artk deerin retilmesinde de temel bir ilevi vardr. Ev kadnnn emei emek gcnn yeniden retimine hizmet eder. Btn bunlara ocuklarn bakm, yemek ve temizlik yapmak, ailedeki bireylere duygusal destek vermek dahildir.

6. nite - Kadn, Aile ve Toplum

139

KADINININ EKONOM VE SANAY ERSNDEK KONUMU

Ailenin ekonomiden farkl ve ayrbir kiisel hayat alan olarak ele alnmas ve tartlmas kadnn konumunun da ev iinde belirlenmesine neden olur. Ev iini somut olarak tanmladmzda evin iinde ev kadn tarafndan yaplan almadr: Yemek, amar ykama, t, diki, alveri, temizlik anlamnda evin ve ocuklarn bakmdr (Delphy, 1999, s.50). Oysa retken emek kendi emek gcnn deerini retir ve kapitalist iin artkdeer retir. Ancak sermayeyle dei toku yapan emek art deer retebilir dncesinden hareketle ev ii emei retken emek olamaz. Oysa bu emek erkein emek gcnn yeniden retimine hizmet etmektedir. Kadnn cretli emei tartmalar konuyu daha iyi anlamamz salayacaktr.

Kadnn cretli Emei

Kadnn cretli emeinin igc piyasas ierisindeki yerine baktmzda ikincil statde ve alta sralanm olduunu grrz. Kadnlarn igc piyasasnda ortak zellikleri vardr. ncelikle kadnlar igc piyasas dndayken, ucuz ve bu piyasaya kolayca ekilebilecek bir emek kayna olutururken, i piyasasna girite ayrmc ie alma uygulamalar ile karlarlar. (Ecevit, 1998, s.268). cretli ii olarak alan kadnlarn kolektif rgtlenmeleri gelimemitir. Sendikalarda ynetime katlmlar zayf, karar alc ve politika saptayc blmlerinde saylar azdr. Yine zel olarak kadnlar ilgilendiren sorunlar sendika politikalarnda yer almaz. Kadnlar igc piyasas ierisinde kendileri iin nceden belirlenmi ileri semek zorunda kalrlar. Kadnlarn altklar sektrler emek youn, ekonomik dalgalanmalardan abuk etkilenen, dk cret denen, vasfsz ii kullanlan sektrlerdir (Ecevit, 1998, s.268). gc piyasas ierisinde kadnlara i verilirken, kadnlarn aile iindeki rol ve grevleriyle ok yakndan ilikilendirilerek verilmektedir. Buna neden olarak da kadnlarn ie devamszlk oranlar, ii terk etme ve ara verme olaslklarnn erkeklerden yksek olmas gsterilmektedir (Ecevit, 1998, s.283). Kadnlarn cretli emei igc piyasas ierisinde alta sralanrken, baz sektrlerde ise aile ierisinde yaplan ilerin bir paras olarak grlmekte ve cretlendirilmemektedir. Trkiyede tarm sektr kadnn aile emei ad altnda yksek oranlarda cretsiz olarak altrld sektrdr.
cretli kadn emei, deeri dk emektir. kollarna ve yaplan ilere gre deimekle birlikte, kadnlar genellikle erkeklerin cretlerinin yars ile drtte arasnda cret alrlar. cretli kadn emei uzun dnemli gvenceden yoksun, vazgeilmesi kolay, piyasa dna atlma olasl yksek emektirr (Ecevit, 1998, s.268). Kadnlar en ok dk statl ilerde alrlar, vasfsz olurlar ve ynetici grevlerde ok nadir bulunurlar. yerinde grev ve sorumluluklar datlrken, i eitimi ve ykselme frsatlarn kullanabilmede, otorite, denetim ve kontrole tabi oluta, retim faaliyetinde alma biim ve koullar saptanrken ayrmclkla karlarlar (Ecevit, 1998, s.268).

Krsal Kadn ve cretsiz Aile Emei

Trkiye tarmnda var olan yapsal ilikilerden bahsederken drt temel alandan bahsetmem mmkndr. Bu alanlar, kk kyl mlkiyeti, kk meta reticilii, cretsiz hane emei ve erkein uzun dnemli mevsimlik iiliidir. Tarmsal hayat mlkiyet ilikileri kapsamnda ele alndnda, kadn retim ve yeniden retim srelerinde mlksz ve sermayesiz olandr (Ecevit,1994, s.100). Oysa kk meta reticilii ierisinde kadn emei vazgeilmezdir. Trkiye tarmnda gelir kaynaklar erkein uzun dnemli mevsimlik iilii ve tarmsal retimin devamn salayan cretsiz aile emeidir. Mlkiyet yapsnn ataerkil olduu Trkiye tarmnda krda toprak mlkiyeti sorunu, kadnn sorunudur. Tarmda kadn tarihsel olarak mlkszdr. Zira kadn miras yoluyla hak ettii topraklar alamaz ya da paras olsa bile yeni toprak alp mlkiyetine geiremez. Kadnn mlkszl hem hanedeki dier mallarn sahipliini, hem de kadnn kendi emei zerindeki kontroln olumsuz etkiler (Karkner, 2006, s.28).

140
Trkiyede tarm sektr kadn igcnn en youn olduu sektrdr. 2003 yl itibariyle genel istihdamda kadnlarn pay % 27,86 dzeyinde iken, ayn oran, tarm sektrnde %48,10a kmtr. 1999 yl verilerine gre, kadnlarn %72,2si tarm sektrnde almaktadr (Gnaydn, 2004, s. 47).

Sosyolojiye Giri

1990-2000 yllar arasnda kadnlarn genel istihdamnda %34ten %28e olmak zere %6lk bir daralma olmasna karn, ayn zaman diliminde tarm istihdamndaki kadnlarn pay %49dan %49,2ye ykselmitir (Gnaydn, 2004, s. 47). Tarmsal sektrn GSMH (1980 ylnda %25 iken 1997 ylnda %12,7) ierisindeki pay derken kadn emeinin istihdamnn artmas kadnlarn cretsiz aile emei olarak igcnn dnda kalmalarna neden olmaktadr. Tarmn kadnslamas (tarmsal igcnn artan oranlarda kadnlardan olumas) olarak aklanan bu deiim kadn emeinin giderek daha ok istismara ak hale gelmesine yol amaktadr (Gnaydn, 2004, s. 47). Tarmn yukardaki anlamyla kadnslamas cinsiyete dayal i blmn daha belirgin hle getirmitir. Zira idari ve iletme ile ilgili iler belirgin bir biimde erkek ii olmu; kyn kamusal alan en yakn ileye kaymtr. Kadnn cretsiz aile emekisi konumu, onun karar verme srelerindeki yerini daha da olumsuz etkilemektedir (Karkner, 2006, s.29). zellikle emek gc asndan deerlendirildiinde krsal kadn ve kentte kadn arasnda nemli farkllklar vardr.

Kentte Kadn
Trkiyede kyden kente g nemli bir yapsal olgudur. Kyde yaayan kadnlar ise bir ite almak ve hayatlarn deitirmek hayaliyle kente g etmek isterler. Gerekten de ky yaam ile kent yaam arasnda nemli farkllklar vardr. zellikle 2000li Trkiyede kentsel alanlarn nemli lde farkllatklarn grrz. Toplumsal, ekonomik ve kltrel yaps ile kent artk yeni bir mekndr. 1970 ve 1980lerde hemerilik ilikileri aracl ile dorudan kylerine benzeyen gecekondu blgelerine akan kyller, bugn gecekondularn srtna dayanm ok katl binalarn glgesinde baka bir kent yaps ile karlarlar. Gecekondu semtlerinin greceli yakn ilikilerini ve rahatln bulmak pek olas grnmemektedir. Yine de gn dourduu tm olumsuz gelimelere karn, kent ky kadn iin bir umut kaps ve tutucu ortamndan bir derecede olsa k yeridir. Kent birinci kuak gmen kadna birtakm olanaklar salam, ky kkenli kadnlara yeni roller, yeni toplumsal ilikiler getirmitir (Erman, 1998, s.223). Oysa ikinci kuak kadnlar, kentin etkisini anneleri kadar ak bir ekilde hissetmemektedirler. kinci kuak gen kadnlar, ehirliler gibi yaamak istediklerinde, elverisiz ekonomik artlar yannda, ailelerinin basksyla karlamaktadrlar (Erman, 1998, s.224). Kentte ev hizmetinde alan kadnlar ve onlarn iverenleri ile aralarndaki sosyal ve kltrel farkllklar incelemek iin yaplan alan almas kentli kadnn farkl konumlarn anlamak asndan nemlidir (Kalaycolu, Rittersberger, 1998, s.231). veren kadnlar ekonomik ve maddi ayrmlar gsteren snf ayrmn bir lt olarak alrken, ev hizmetinde alanlar sosyal ve kltrel ayrmlara nem vermektedirler (Kalaycolu, Rittersberger, 1998, s.231). Zaten almada ev hizmetinde alan kadnlar krdan kente g etmi, eitimi dk ve mesleki becerileri snrl bir grup iken, iveren kadnlar byk oranda kent kkenli, ou niversite ve lise mezunu, ev kadn, devlet memuru ve emeklidir (Kalaycolu, Rittersberger, 1998, s.225-226).
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Kentte ev hizmetinde alan kadnlar kendi konumlarn deerledirirken sosyal ve kltSIRA SZDE rel ayrmlara nem verirken, onlarn iverenleri ekonomik ve maddi ayrmlar gsteren snf ayrmn bir lt olarak almlardr. Sizce byle bir ayrmm nedenleri ne olabilir? Tartnz. D N E L M
S O R U

DKKAT

DKKAT

6. nite - Kadn, Aile ve Toplum

141

Sonu olarak kyde cretsiz hane emei konumunda olan kadn kente g ettiinde igc pazar ierisinde ev temizlii gibi hizmet sektryle balantl ilerde almaktadr. Modern kapitalist toplumlarda kadnn igc piyasasndaki greli iyi konumu ile karlatrldnda kadnn sosyal gvencesi olmayan koullarda cretli olarak almas tartlmas ve allmas gereken bir konudur.

KADININ YASALAR KARISINDAK KONUMU

Trkiyede kadnn yasalar karsndaki konumu hep evlilik ilikisi nedeni ile tartlmaktadr. nk kadnlar haklarn kullanamamakta ve en fazla iddete aile ierisinde maruz kalmaktadrlar.
Kadna ynelik iddet; kadnn yaam hakknn, gvenliinin, onurunun, zgrlnn ve bedensel btnlk hakknn srf kadn olduu iin ihlalidir. 4320 sayl Ailenin Korunmasna dair yasann uygulanmas iin bavuru bizzat iddete urayan tarafndan yaplabilecei gibi, komular, akrabalar ve yaknlar tarafndan da yaplmas mmkndr.

iddet
iddet, fiziksel iddet, duygusal iddet, ekonomik iddet ve cinsel iddet olarak farkllamaktadr. 01.01.2002 tarihinde yrrle giren 4320 sayl Ailenin Korunmasna dair Kanun iddete maruz kalan kiileri korur (Ankara Barosu, 2006, 11).tip kakmak, tartaklamak, tokatlamak, yumruklamak, tekmelemek, kesici ve vurucu aletlerle bedene zarar vermek fiziksel iddettir. Hakarete uramak, aalanmak, baka kadnlarla karlatrlmak, aldatlmak, tehdit edilmek, yaknlarla ya da dier insanlarla grmeyi engellemek duygusal iddet uygulamaktr. Ekonomik iddette ise bireyin para harcama yetkisi kstlanr, almas engellenir ve parasna el konur. Birey istei dnda, istemedii ortamlarda ve istemedii biimlerde cinsel ilikiye zorlanrsa bu cinsel iddettir (Ankara Barosu, 2006, 11). 4320 sayl yasann uygulanabilmesi iin birey: Birey en yakn karakola bavurup olayla ilgili ikayette bulunmal ve ikayetinin tutanaa gemesini salamaldr. Kii Adli Tptan rapor almak istediini karakola bildirmelidir. Ve ya iddete maruz kalan kii Cumhuriyet Savclna bir dilekeyle bavuSIRA SZDE rup su duyurusunda bulunmal ve mutlaka Adli Tptan rapor almak istediini bildirmelidir. Kii Cumhuriyet Savclna bavurmakszn, nbeti aile mahkemesine diD NELM leke vererek yasann korumasndan yararlanabilir. Daha nce alm bir boanma davas var ise bu tedbirlerin uygulanmas iin dileke davaya baS O R U kan aile mahkemesine verilmelidir.
D KKAT 4320 sayl yasa ile ilgili olarak yaplacak ilemlerden masraf alnmaz, harca tabi deildir.

Tedbir karar her yerden alnabilir. rnein, iddete urayan kadn evden kap, baka bir ilde oturan ailesinin yanna gitse dahi bulunduu yerdeki mahkemelerden de bu karar talep edebilir.

Aile ii iddete urayan birey yasada yazl olmamakla SIRA SZDE birlikte kendisi bakmndan alnmasnn istedii tedbirleri bavurusunda belirtmelidir. D N E L M

S O R U

DKKAT
4320 sayl yasadaki SIRA SZDE tedbirlerin alnmas iin aile mahkemesine verilen dilekede kii kendisi ve ocuklar iin nafaka miktar AMALARIMIZ belirleyip isteyebilir. Hakim ein evden uzaklatrld sre boyunca kiinin geiminin temini iin, K T A P kendisine ve ocuklarna nafaka denmesine karar verir.

4320 sayl yasaya alnacak tedbirler unlardr: iddet uygulayan kii evden SIRA SZDE uzaklatrlr. Kiiye, ocuklara ve dier aile bireylerine kar iddete ve korkuya ynelik davranlarda bulunmas engellenir. Telefon, mektup v.b. iletiim aralaAMALARIMIZ ryla kiiyi rahatsz etmemesi salanr. iddet uygulayann silah elinden alnr, evde alkol ve uyuturucuyu kullanmamas veya bu ekilde eve gelmemesi salanr.

Boanma

K T A P

Boanma Trk toplumunda tercih edilen ve kabul gren bir olgu deildir. zellikle kadnlarn evlilik ierisinde kar karya kaldklar kt davranlar evliliin bir TE EVZYON gerei gibi alglamalar ve srdrmeye almalar daha byk Ltoplumsal sorunla-

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

142

Sosyolojiye Giri

ra neden olmaktadr. Dolaysyla boanmak ilk akla gelen seenek olamayaca gibi, zorunluluk hlinde bavurulmas gereken bir alternatif olmaldr. Boanma davas iin yasada yazl olan aadaki nedenlerden birisi yeterlidir: Elerden birisi kt muamele ediyorsa, Hayata kast edecek veya onur krc davranlarda bulunuyorsa, Kk drc su ilemise veya haysiyetsiz bir hayat sryorsa, Evlilik d baka bir ilikisi varsa, Evlilik birliinin ykmllklerini yerine getirmemek amacyla evi terk ettiyse ve hakl bir sebep olmadan eve dnmyorsa, Tedavisi imkansz akl hastas ise ve bu durum evlilii ekilmez hle getirmi ise, Evlilik birlii ortak hayatn srdrlmesi kiiden beklenmeyecek derecede temelinden sarslmsa boanma davas alabilir. Yeni Medeni Yasa ile kadnn ev iinde yapt ilere(temizlik, ocuk bakm, yemek yapmak, amar ykamak v.b.) harcad emek ailenin geimine katk olarak kabul edilmitir.

6. nite - Kadn, Aile ve Toplum

143

zet
A M A

Aile ile ilgili temel kavramsal yaklamlar tanmlamak Aile ilgili temel kavramsal yaklam 1950lerde tartlmaya balayan ve etkili olan aileye evrensel ve ilevsel yaklamdr. Ailenin evrensel bir kurum olduunu syleyen G. P. Murdocka gre aile ortak ikamet, ekonomik ibirlii ve yeniden retimle karakterize edilen toplumsal bir gruptur. G. P. Murdocka gre ailenin cinsel, yeniden retim, ekonomik ve eitim ilevleri vardr. T. Parsonsn ilevselci yaklamna gre ise ailenin ocuklarn birincil sosyalizasyonu ve yetikin kiiliklerin sabitlenmesi olmak zere iki ilevi vardr. Ailenin ekonomi ve sanayileme ile olan ilikisini kavramak Kapitalizm ncesi toplumda aile ekonomik bir birimdi. retimin rgtl ve byk birimlerde yaplmaya balanmasyla birlikte aile ekonomik bir birim olmaktan kt. Ailenin birok ilevi toplumda oluturulan okul v.b. gibi baka kurumsal yaplara aktarld. Aile ekonomik bir birim olmaktan kt ama aile bireyler toplumsal i blm ierisinde yerlerini alarak retimin rgtl bir biimde yapld fabrikalarda almaya baladlar. Erkek nfus art deer reterek cretli emei ile retimde birincil statye yerleirken, kadnlar ev eksenli yaamaya devam ettiler. Dolaysyla igc piyasas ierisinde kadn emei ikincil statde yer alarak alta sraland. Kentsel ile ve krsal aile arasndaki farkllklar ayrt etmek Krsal ve kentsel yaplar arasndaki farkllklarn kapanmas Batda sanayi devrimi ile balayan bir srece denk derken Trkiyede kentsel ve krsal aile arasndaki yapsal farkllklar devam etmektedir. Krsal aile kk kyl mlkiyeti, kk meta reticilii, cretsiz aile emei ve uzun dnemli mevsimlik iilik gibi niteliklerle tanmlanrken, kentin dinamikleri olduka fakldr. Bu farkllklar anlamann en iyi yolu kyden kente g eden ailelerin yaantlar zerine yaplan almalarda da grdmz emek gcnn dnmdr. Uzun yllar gecekondu almalar

altnda yaplan bu almalar ailelerin kyn bir uzants olan bu mahallelerde kentin olanaklarndan yararlanan orta ve st snf ailelerden farkl bir yaant srdklerini gzler nne sermitir. Kyde cretsiz hane emei olarak alan kadn kentte de yine ayn ekilde sosyal gvencesi olmayan dk statl ve ev iine benzeyen ilerde istihdam edilmilerdir. Aile ierisindeki cinsiyet rollerini ve g ilikilerini saptamak Trkiyede aile ierisinde ki sosyalizasyon srecinin de bir sonucu olarak annelik ve babalk rolleri baskn roller olarak ortaya kmaktadr. zellikle ataerkil kltrn aktarlmas ve ataerkilliin babann yaptklaryla zdelemesi sz konusudur. Ataerkilliin ayn ekilde kz ocuklar zerinde de farkna bile varamadklar bir etkisi sz konusudur. Dolaysyla kz ocuk anne ve ev kadnl rol ile kendini zdeletirirken erkek ocuk baba ve aile reisi rolyle kendini ifade etmektedir. Bu da toplumlarn yapsna gre farkllk gstermektedir. Erkek tarafndan srekli iddet uygulanan ailede yaayan erkek ocukla kz ocuun bu ilikileri alglamas birbirinden farkl olacaktr. Kadnn toplumsal konumu ile ilgili temel feminist yaklamlar tanmlamak, Kadnn toplumsal konumunu farkl bak alarndan sorgulayan kuramsal ve metodolojik almalar bugn artk kadn almalar literatrnde yerini almtr. yle ki yalnzca sosyal bilim tarihindeki temel kuramsal yaklamlar deil, kadnlarn toplumda yaadklar sorunlar temel alan yaklamlarda sz konusudur. Bunlar liberal feminizm, radikal feminizm, Marxist feminizm, psikanalitik feminizm, varoluu feminizm, postmodern feminizm, okkltrl ve kresel feminizm ve ekofeminizm olarak sralanabilir. Trkiyede ise kadnlar kendi bak alarna ve koullarna gre feminist bak as edinmektedirler.

A M A

A M A

A M A

A M A

144

Sosyolojiye Giri

A M A

Kadnn aile ierisindeki konumunu kadnn emei ile ilikilendirmek Kadnn aile ierisinde ki konumu ekonomi ve sanayi ierisindeki konumundan bamsz deildir. gc piyasas ierisinde ikincil ve dk statl ilerde alan kadn ncelikli olarak ev kadn ve anne rolleriyle n plana karlmaktadr. Ev ierisinde ise karl olmayan ve ev ilerinden ve tm hanenin yeniden retimine kadar harcad emek ise karl olmayan ev ii emektir. rgtl kapitalizm ierisinde art deer yaratmad iddias ile erkein emeinin deerini de drmektedir. Kadnlarn yasal konumlar ile ilgili gelimeleri saptamak Kadn rgtleri ve feministler yasalarn deimesi iin mcadele ettiler ve etmeye devam etmektedir. Kadnn konumu asndan yasal kazanmlar elde edildi, ancak kadnlarn haklar ve uygulamalar hakknda bilgi sahibi olmalar gerekir. Bunun iinde kadn rgtlerine, hukuk rgtlerine ve devlet kurumlarna nemli iler dmektedir.

A M A

6. nite - Kadn, Aile ve Toplum

145

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi G. P. Murdockn aile iin sralad ilevlerden biri deildir? a. Yeniden retim ilev b. Ekonomik ilev c. zgrletirme ilevi d. Eitim ilev e. Cinsel ilev 2. Aadakilerden hangisi G. P. Murdockn aile tanmnn elerinden biridir? a. cretsiz kadn emei b. Uzun dnemli mevsimlik iilik c. Orta snf Amerikan ailesi d. Ortak ikamet e. Sosyalizasyon 3. Aadakilerden hangisi aileye ilevsel bak asnn sorduu temel sorulardan biridir? a. Aile ve toplumsal sistemin dier paralar arasnda nasl bir iliki vardr? b. Ailenin izofrenlik zerindeki etkileri nelerdir? c. ocuklarn gnah keisi olarak kullanlmas hangi ileve girer? d. Aile olmazsa toplumun ileyii nasl bozulur? e. Mlkiyet ailenin hangi ilevini deitirmitir? 4. Aile ierisindeki etkileim taktikler ieren karmak bir oyun gibidir.diyen R. D. Laingin verdii rnekte yer alan Jane aile ierisinde kendisini aadakilerden hangisi ile tanmlar? a. Anne ve babasnn kuzusu b. Tenis topu c. Narin bir iek d. Gzel bir hediye e. Ba belas 5. zerk bir kendinin geliebilmesi iin ocuk ailesi tarafndan talep edilen sonsuz isteklerden bamsz olmaldr diyen psikiyatrist ve kitab aadakilerden hangisidir? a. G.P. Murdock-Sosyal Yap b. Talcott Parsons-Aile Sosyalizasyon ve Etkileim Sreci c. David Cooper-Ailenin lm d. R.D. Laing- Aile Politikalar e. E. Leach- Ka Dnyas m? 6. Aadakilerden hangisi Parsonsn ekirdek aile modelinde tasarladklarndan biri deildir? a. Ailenin zelliinin ve yaltlmlnn temini iin bykbaba ve bykanne iin ayr bir ev salanmas b. Yetikin kiiliklere istikrar kazandrmak iin ocuklarn toplumsallama ilevi c. Anne babann, ocuun yaamnn titizlikle denetlenmesine, kendilerini tam olarak adamalar d. ocuun ok kltrl ortamlarda yetimesinin salanmas e. Mesleki organizasyonun akrabalktan ayrlmas 7. Aadakilerden hangisi 1990l ve 2000li yllarda Trkiye tarmnda varln srdren yapsal ilikilerden biri deildir? a. Kadnn cretli emei b. Kk kyl mlkiyeti c. Uzun dnemli mevsimlik iilik d. cretsiz aile emei e. Kk meta reticilii 8. Aadakilerden hangisi boanma davas ama nedenlerinden biri deildir? a. Elerden birinin kt muamelesi b. Elerden birinin ocuunun olmamas c. Elerden birinin hayata kast edecek veya onur krc davranlarda bulunmas d. Elerden birinin kk drc su ilemesi ve haysiyetsiz bir hayat srmesi e. Elerden birinin evlilik d ilikide bulunmas 9. Aadakilerden hangisi igc piyasas ierisinde kadnlara aile iindeki rol ve grevleriyle ok yakndan ilikili iler verilmesinin nedenlerinden biridir? a. Kadnlarn ie devamszlk oranlar, ii terk etme ve ara verme olaslklar b. Kadnlarn igcnden en verimli biimde yararlanmas c. Kadnlarn anne olmas d. Kadnlarn iyerindeki kree ocuklarn getirebilme e. Kadnlar kocalarnn tepkisini ekmemesi

146

Sosyolojiye Giri

10. Aadakilerden hangisi 01.01.2002 tarihinde yrrle giren 4320 sayl ailenin korunmasna dair kanuna konu olan iddet trlerinden olan duygusal iddete rnektir? a. Kocann karsnn maa kartn alarak ona harlk vermesi b. Kocann karsyla istemedii halde cinsel ilikiye girmek istemesi c. Kocann kars eve ge geldii iin karsna dayak atmas d. Kocann karsnn anne ve babasyla grmesini engellemesi e. Kocann karsn ldrmesi

Yaamn inden
Adanann Ziyapaa Mahallesi, cinnet geiren emekli zel harekat polisinin, gece yars ailesine kar dzenledii el bombal kalanikoflu saldrsyla sarsld. Tm emekli ikramiyesini gen sevgilisiyle yiyen 3 ocuk babas emekli polis memurunun terr operasyonunu andran saldrsnda 20 yandaki olu paralanarak can verirken, 48 yandaki ei N.Y., 46 yandaki baldz H.A. ve H.A.nn 9 yandaki kz E.A. yaraland. Olaydan sonra otomobiliyle kaan 50 yandaki emekli polis memuru H.Y., Kozan lesine giderken yolda jandarma karakoluna teslim oldu. ukurova niversitesi Balcal Hastanesine kaldrlan yarallardan N.Y.n hayati tehlikesinin srd, dierlerinin salk durumunun iyi olduu bildirildi. Olay 2 katl evin birinci katnda meydana geldi. ddiaya gre 4 yl nce emekli olan H.Y., mesleinden ayrldktan hemen sonra 16 yandaki soyad renilemeyen Aye adnda bir kzla iliki kurdu. Kocasnn, kk bir kzla ilikisi olduunu renen N.Y. da boanma davas at. Sevgilisiyle ilikisini ilerleten H.Y., tm emekli ikramiyesini ve iftilik yapan babasndan miras kalan paray kendisinden 30 ya kk sevgilisiyle harcad. Aye, 2 yl birlikte yaad emekli polisi, paras bitince terk edip ailesinin bulunduu Amasyaya gitti. Sevgilisinin peinden bu kente giden H.Y., gen kadnn kendisini ikyet etmesi zerine Adanaya dnd. H.Y., gen sevgili uruna terk ettii evine dnp, boanma davas aan einden af diledi. N.Y. da boanma davasndan vazgeip eiyle bart. Ylmaz ifti, 1 ay nce yine Aye konusunda tartp kavga edince, N.Y. niversite rencisi olu 18 yandaki A.R. ve SSye hazrlanan dier olu Mustafay alp, kzkardei H.A.nn evine gitti. A.R.Y. daha sonra evli olan ablas Ayenin evine geerken, Mustafa ise annesiyle birlikte teyzesinin evinde kald. Emekli polis memuru H.Y. baldznn evine gidip, einden evine dnmesini istedi. Olumsuz yant alan H.Y., Eer gelmezsen seni de bombalarm, sana kapsn aan yaknlarn da diye tehdit edip, eiyle tartmaya balad. Eve arlan polisin araya girmesiyle yatan tartmann ardndan, N.Y. eiyle birlikte evine dnd. Ancak 2 gn nce yine aralarnda kavga knca ei H.Y. polise ikayet edip, kendisini srekli lmle tehdit ettiini belirten N.Y., yine kz kardeinin evine gitti. Borland iin emekli maana da haciz konulan emekli polis H.Y., iddiaya gre cinnet geirdi.

6. nite - Kadn, Aile ve Toplum

147

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Beyaz bir otomobille bugn saat 02.00 sralarnda eski grev yapt Polis Merkezine yaklak 300 metre uzaklkta bulunan baldznn evine gelen H.Y., 2 odann penceresinden ieriye para tesirli 2 el bombas atp, kalanikof tfekle de ieriyi tarad. Gecenin sessizliini bozan patlamalarla birlikte evde yangn kt. Kalanikof silahnda mermi bitince de H.Y., eve 2 el bombas daha attktan sonra otomobiline binip kat. Mahallede byk panie neden olan saldrnn ardndan olay yerine gelen itfaiye, yangn ksa srede sndrd. Saldrda lgn polisin salonda uyuyan olu M.Y. paralanarak can verirken, ei N.Y. ile baldz H.A. ve onun kz Emine yaraland. Yaralananlar, komular tarafndan glkle darya karld. Ar yaralanan ve vcudunun byk bir blmnde arapnel paras bulunan N.Y., Bizi bombalayp gitti. Olum yanyor. Kurtarn bizi, cierim yanyor diye feryat etti. Yarallar ambulansla ukurova niversitesi Tp Fakltesi Balcal Hastanesine gtrld. Tedavi altna alnan yarallardan N.Y.n hayati tehlikesinin srd, dier yarallarn salk durumunun ise iyi olduu belirtildi. ......... Gerekletirdii bombal kalanikoflu saldrnn ardndan kaan emekli polis memuru H.Y., Kozan lesine giderken yolda Hakkbeyli Jandarma Komutanlna teslim oldu. H.Y., sorgulanmak zere Adana Emniyet Mdrlne gtrld. Kaynak: (23 Nisan 2008, http://www.haberler.com/polis-oglunu-bombayla-oldurdu-3-kisiyi-yaraladi-haberi/). 1. c 2. d 3. a 4. b 5. c 6. d 7. a 8. b 9. a 10. d Yantnz yanl ise Ailenin Evrensellii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ailenin Evrensellii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aileye levsel Bak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aileye Eletirel Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aileye Eletirel Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ekirdek Aile konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Krsal Aile konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Boanma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kadnn cretli Emei konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ailenin Korunmasna Dair Kanun konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Murdockun evrensel aile grne kar verilen Kibutz toplumunda mlk ve sermaye Kibutz yeleri tarafndan ortak olarak sahiplenir. Tarm ve hafif sanayidir. Cinsel eitlik zerine kurulan aileler Batdaki ebeveyn rollerini zellikle annelik roln reddederler. Dolaysyla evlilik tek elidir ama ocuklar ayr bir yerde yaarlar. ocuklarn ebeveynleri ile grtkleri zamanlar elence zaman olarak deerlendirilir. Sra Sizde 2 Parsonsa gre ocuun birincil sosyalizasyonunda hem toplumun kltr iselletirilir hem de ocuun kiilii yaplanr. Daha sonra okul v.b. gibi kurumlarda gerekletirilen sosyalizasyonun bunun devam m olmas gereklidir. Evde ki sosyalizasyon srecinde birey genel olarak toplumun kltr ile doldurulur. rnein ocuk ailede otorite olan babaya itaati renir. Okula gittiinde ise retmene itaat etmek zorundadr. Ecinselliin kt ve hastalk olarak grld bir toplumda ecinselliini ailesine kar gizleyen fakat okulda gizleyemeyen bir ocuk iselletirme srecinde ciddi skntlar yaar.

148

Sosyolojiye Giri

Sra Sizde 3 E. Leache gre aile Ka Dnyasdr, nk modern sanayi toplumunun tipik ailesi olan ekirdek aile akrabalardan ve toplumdan yaltlmtr. Aile kar, koca, ebeveyn ve ocuklar ile kendi ierisine dner. Ailede btn bireyler arasnda duygusal stres ve younlama vardr. Bu yaltlmlk ierisinde aile yelerinin birbirlerinden beklentileri ve istekleri srekli bir hale gelir olduka fazladr. Dolaysyla aile gerilim ve dmanln retildii ama kalamayan bir ka dnyasdr. Sra Sizde 4 Yksek statl bir ite alt iin annelik grevlerini yerine getirmiyor diye sulananbir kadn ilevselci gre gre annelik grevlerini yerine getirmek zorundadr. Zira kendi ocuuna kt bir rnek olduu iin ilevselci kuramn yetikin kiiliin sabitlenmesi iddias mmkn olmaz. Kadn bir yandan kadnlk ve annelik konumu sorguland iin toplumun duygusal iddetine maruz kalr, dier yandan da ocuun birincil sosyalizasyonunun eksik kalmasna neden olur. Sra Sizde 5 Trkiye`de 2000 ylndan sonra kadnlara ynelik nemli yasal deiiklikler olmasna ramen kadnlar hala iddete uramakta, ayrlamamakta ve ayrlsa bile boand einin iddetine maruz kalmaktadr. nk kadnlar sahip olduklar haklar konusunda bilgi sahibi deildir. Kadnlarn yasal haklar konusunda eitilmelerinin yan sra uygulama ile ilgili olarak polis v.b. devlet grevlilerinin de duyarllklarnn gelitirilmesi uygulamada ki zorluklar ortadan kaldracaktr. Sra Sizde 6 Bu olaya Antalyada mahallelerine kadn snma evi yaplmas kararna tepki gsteren evre sakinleri kadna ynelik iddet konusunda bilinsiz olduklar iin ataerkil bir tavr ierisine girerler. Burada kalacak kadnlar tre cinayetinden kaan kadnlar, koca ve aile iddetinden kaan kadnlarya da devlet tarafndan korunma altna alnacak kadnlar olacaktr. Belki de medyadan bunun bilgisine sahip olmalarna ramen byle davranmalar yine kadnlara uygulanan duygusal iddettir.

Sra Sizde 7 Kalaycolu ve Rittersbergerin almasnda kentte ev hizmetinde alan kadnlar kendi konumlarn deerlendirirken sosyal ve kltrel ayrmlara nem verirken, onlarn iverenleri ekonomik ve maddi ayrmlar gsteren snf ayrmn bir lt olarak almlardr. nk ev hizmetinde alan kadnlar kendi koullarn ve olanaklarn gereki olarak deerlendirmekte, iverenlerin yaam standartlarnn ve bunun getirdii yaam tarznn, kendi maddi olanaklarna ve yaam felsefelerine, adetlerine, greneklerine uymadn kabullenmilerdir (Kalaycolu ve Rittersberger, 1998, s.233). veren kadnlar ise tamamen kendi snfsal konumlarndan hareketle arada nemli bir ayrm olduunu yapsal olarak deerlendirebilmektedirler.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Ankara Barosu (2006) Kadn Haklar El Kitab, Ankara Barosu Kadn Haklar Kurulu, Ankara. Bora, Aksu (2001) Trk Modernleme Srecinde Annelik Kimliinin Dnm, Yerli Bir Feminizme Doru iinde (Der.). Necla Akgke, Aynur lyasolu, Sel Yaynclk, stanbul, sf: 77-106. Delphy, C. (1999) Ba Dman, Patriyarkann Ekonomi Politii, Saf Yaynclk, stanbul. Ecevit, M. (1994) ada Kuram: Aile Ve Kadna likin Baz Kavramsal likilerAile ve Eitim XVIII. Eitim Toplants, 22 Ekim 1994, Trk Eitim Dernei, Ankara. Ecevit, M. (1994) Tarmda Kadnn Toplumsal Konumu: Baz Kavramsal likilerTODA Dergisi, Cilt 27, Say: 2, Haziran 1994, s. 89-106. Ecevit, Y. (1991). Aile-Kadn ve Devlet likilerinin Deerlendirilmesinde Klasik ve Yeni Yaklamlar Deien-Dnyada Birey-Aile-Toplum Seminerine Sunulan Tebli, stanbul niversitesi Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkezi, 17-18 Mays 1991. Ecevit, Y.; Ecevit, M. (2002) Krsal Yoksullukla Mcadele: Tarmda Mlkszleme ve Aile Emeinin Metalamas, Yoksulluk iddet ve nsan Haklar, TODAE Yaynlar. Erman, T. (1998) Kadnlarn Bak Asndan Kyden Kente G ve Kentteki Yaam, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler 1998 Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, Ekim 1998, s. 211-224.

6. nite - Kadn, Aile ve Toplum

149

Gke, Birsen (1991) Evlilik Kurumuna Sosyolojik Bir Yaklam. Aile Yazlar-IV. Ankara: TC Babakanlk Aile Aratrmalar Kurumu, 1991. ss. 385-400. Haralambos, M. (1980) Sociology Themes and Perspectives, University Tutorial Pres, Suffolk, ss.325-368. Katba, . (1990). Trkiyede Ailenin Sreklilii ve Deiimi I. Aile uras Bildirileri Ankara: Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Tantm Serisi 3,151160 Aralk 1990. Kalaycou, S., Rittersberger, H. (1998) likilerinde Kadnca Bir Bak: Ev Hizmetinde alan Kadnlar 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler 1998 Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, Ekim 1998, s. 225-235. Karkner, N. (2006) Trkiyede Krsal Kadn ve Yapsal likiler Marmara niversitesi, ktisat Dergisi, Say: 469, s. 24-30, stanbul Karkner, N. (2006). Eskiehirde Kk Kyllerin Kresel ve Yerel Meta Balantlar, TMMOB Eskiehir Kent Sempozyumu Bildiriler Kitab Eskiehir: 28-29 ubat 2006. Kray, M. (1984). Byk Kent ve Deien Aile (der.) Trkiyede Ailenin Deiimi Toplumbilimsel ncelemeler Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, sf: 69-79. Laing, R.D. (1971) The Politics of Family, Vintage Boks, NewYork. zbay, F. (1984). Krsal Kesimde Toplumsal ve Ekonomik Yap Deimelerinin Aile levlerine Yansmas (der.) Trkiyede Ailenin Deiimi Toplumbilimsel ncelemeler Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, sf: 35-68. zbay, F. (1982) Ev Kadnlar, Ekonomik Yaklam, 1982, V.3, Say:7, s.209-225. Aile Emeinin Metalamas Yoksulluk, iddet ve nsan Haklar inde, (Ed.) Yasemin zdek, TODAE, sf: 271-289 Poster, Mark (1989) Eletirel Aile Kuram, Ayrnt yaynlar, stanbul, ev: Hseyin Tapn. enyapl, T. (1982). Economic Change and the Gecekondu Family, . Katba (ed.) Sex Roles, Family and Community in Turkey Indiana: Indiana University Turkish Studies 3, sf: 237-248. Tekeli, . (1998) Birinci ve kinci dalga Feminist Hareketlerin Karlatrmal ncelemesi zerine Bir Deneme, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler 1998 Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, Ekim 1998, s.337346.

Tong, R. P. (1998) Feminist Thought, Westview Pres, Boulder Zaretsky, Eli (1976) Capitalism, Family and Personal Life, Harper and Row

7
Amalarmz
Din Laiklik Seklerleme Teodise

SOSYOLOJYE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra; Din konusuna temel yaklamlar deerlendirebilecek, Din, laiklik ve seklerleme ilikisini aklayabilecek, Dini toplumsal tabaklamayla ilikilendirebilecek, Dinin baz temel kurumlarla etkileimini aklayabilecek, Din ve toplumsal deime ilikisini deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Asetisizm Mistisizm Karizma Kurumsallama

erik Haritas
GR DNE TEMEL YAKLAIMLAR DN, LAKLK VE SEKLERLEME DN VE TOPLUMSAL TABAKALAMA DN VE EKONOM DN VE SYASET DN VE ALE DN VE TOPLUMSAL DEME

Sosyolojiye Giri

Din ve Toplum

Din ve Toplum
GR
Dinsel davrann evrensel olduu dnlr. Aslnda, antropologlar tarafndan az da olsa dinsel pratii olmayan topluluklar tespit edilmitir. Din ve toplum ilikisi kurumlar sosyolojisinin en temel alan olduu gibi, seklerleme sebebiyle din d olarak dndmz birok kurum dinin evrilmesiyle ortaya kmtr. Bu yzden dini ve dinsel davran anlamak, toplumu anlamakla edeerdir. Dinin sosyolojik aklamas, onun hakikatini aramaz. Din, bir toplumsal kurum olarak ve dinsel davranla ilgili btn dier toplumsal faktrlerle ilikilendirilerek sosyolojinin konusu olur. zetle din, sosyolojinin alma konusu olarak ele alnaca zaman ncelikle bir toplumsal kurumdur. Bir toplumsal kurumdan sz ediyorsak kurumsallam bir insan davran veya davranlarndan sz ediyoruz demektir. Herhangi bir insan davrannn kurumsallaabilmesi iin toplumsal lekte kabul grmesi, kitlelerin toplumsal gereksinimlerini karlar biimde ilevsel olmas gerekir. Bu bakmdan dinin birey ve toplum dzeyindeki ilevleri, din sosyolojisinin temel analiz birimleridir. Bylelikle, ilkel kabile dinlerinde de Katolik Kilisesinde de slam ve dier tek tanrl dinlerin pratiklerinde de saysz farklar sralayabiliriz; ama l gmme ayinleri dinin ortak unsurudur. Din; kendimizi bilinmeyenle ilikilendirmemizi, yaamla ve lmle baa kmamz salar. Din, toplumsal bir rn olmakla birlikte toplumu dntren de bir kurumdur. Yaylma srecinde yaamn tm alanlarna girmiken, bunu takip eden seklerleme srecinde kendi alanna geri ekilir. Seklerlemenin sonular genellikle din ve siyaset arasnda nihai bir ayrlmayla sonulanr ve bu ayrlma hukuk dilinde kendini bulur; ayrlmann kendisi toplumsal yap ve deime dinamikleriyle farkl biimler alabilir. Trkiyede Diyanet leri Bakanlnca kamu hizmeti olarak yrtlen din hizmetleri sSIRA SZDE cak tartmalarn konusudur. Bulunduunuz yerde bir camiye giderek imamla sohbet ediniz, kamu grevi olarak yrtt din hizmeti hakknda grlerini sorunuz.
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNE TEMEL YAKLAIMLAR

Din sosyolojisi literatr, teorik tartmalar asndan olduka zengindir. Bu teorik S O R U tartmalar, dinin bir toplumsal kurum olarak ortaya kn, ileyi biimini, toplumsal ilevini ve dier toplumsal kurumlarla olan ilikisini ok farkl alardan ele
DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

152

Sosyolojiye Giri

almaktadr. Bu yaklamlar srasyla tarihsel materyalist yaklam, sosyal psikolojik yaklam, toplumsallk yaklam, fenomonolojik yaklam ve iletiimsel yaklamdr. imdi bu yaklamlar ksaca ele alalm.

Tarihsel Materyalist Yaklam: Marx ve Engels

Marx ve Engels dini styapda grmekle birlikte bu dnyann genel teorisi, ahlaki yaptrm, tesellinin ve hakllatrmann evrensel temeli olarak tarif etmiler dinin snf dayanmas yaratan ve ideolojik ilevleriyle ilgilenmilerdir.

Marx ve Engels dini styapda grmekle birlikte ideoloji olarak din (Morris, 2004, s. 43-85) diye adlandrlan ve kendi bana bir perspektif olan yaklamlarn ortaya koyarken dinin k noktas, genel nitelii ve ileyiinin mantna dair tarihsel materyalist analizler yapmlardr. Dinin k noktas bakmndan grleri evrimci ve tarihsel materyalist bir emaya uyar. Marx ve Engelse (1957, s. 131) gre tm dinlerin kayna insanlarn gndelik yaamlarn kontrol eden doa glerinin onlarn zihinlerindeki yansmalarndan domu kiiletirmelerdir ve her toplumda farkl biimler alabilirler. Evrimin belli bir aamasnda bu ok eitli ilevlerde temsil bulan tanrlarn tek bir tanr kavram altnda birletirildiini kabul eden Marx ve Engelse (1957, s. 131) gre tektanrcln kkeni de buydu. Din onlara gre her ne kadar bu dnyann genel teorisi, ahlaki yaptrm, tesellinin ve hakllatrmann evrensel temeli (1957, s. 37-8) ise de bir yanlsamadr. Ancak dinsel skntya nem atfederler; O hem gerek skntnn ifadesi hem de gerek skntya kar protestodur. Din ruhsuz bir durumun ruhu olduu kadar, ezilmi yaratn iniltisi, kalpsiz bir dnyann kalbidir de. O halkn afyonudur (Marx ve Engels, 1957, s. 37-8). Marx ve Engelsin dine bir yanlsama stats vermi olmalar izleyenleri arasnda ok az almacnn din konusunu ele almasna sebep olmutur. Onlar da tesadf deil ki aslnda Marx ve Engelsin dine bitikleri ikili rol iyi anlayan teorisyenlerdir. Marx ve Engels din kurumunu iki temel zellii asndan ele almaktadr. Bu ikili zellik Turnern (1983, s. 78) zetledii gibi, dinin zenginlii merulatrrken yoksullara da manevi zenginlik vaat etmesi ve bylelikle toplumda btnletirici rol oynamas ama bir yandan da ayr snf karlarn ifade etmeye devam ettii iin zellikle feodalizm iinde snf dayanmasnn temel kayna olmasdr. Bu analizi ksaca hakim ideoloji olarak din ve snf ideolojisi olarak din diye de dnebiliriz. Ama dinlerin bir zellii daha vardr ki bu iki dzeyi daha st bir dzeyde birletirir. Bu zellikler iin Marx Ortodoks Marxsizmden farkl biimde yorumlam Hellere bavurabiliriz. Hellere (1970, s. 164-5) gre dinler, a) bir ideal toplum imgesi nerirler, b) kolektif temsiller olarak ilev gsterirler. Bylelikle de snf karlar ortak olmasa da bir ideal toplum imgesi etrafnda kolektif temsiller ile iletiim kuran farkl sosyal snflar arasnda ittifaklar oluabilir.

Sosyal Psikolojik Yaklam: Weber

Tayfun Atay teodise iin ktln varl ve gerei karsnda Tanrnn iyilik ve adilliinin onaylanmas karln kullanr.

Weber dini tanmlamam ancak dinlerin vaatlerini ayrntl olarak ele alm ve dinsel etik ve ekonomik yaam arasndaki ilikiyi incelemitir.

Weber dini tanmlamam ancak teodise (Morris, 2004, s. 87; olarak din diye adlandrlan (Morris, 2004, s. 87; 104-43) yaklam erevesinde dinlerin vaatlerini ayrntl olarak ele alm ve dinsel etik ve ekonomik yaam arasndaki ilikiyi incelemitir. Berger, (1967, s. 193) Weberin Dnya Dinlerinin Sosyal Psikolojisi adl eserinde ortaya koyduu drt rasyonel teodise trnn altn izer: bunlar bu dnyada telafi sz, bir tede telafi sz, dualizm ve karma doktrinidir. Grld gibi dinler yaam anlamlandran ve yaanlr klan reetelerdir. Weberin dnya dinleri diye adlandrd be din Kofyenizm, Hinduizm, Budizm, Hristiyanlk ve slamdr; Yahudilii ayrca ve Hristiyanlk ile slama etkileri balamnda ele alr (Weber, 1996 [1948], s. 339). Weberin yapt analizin can alc noktas hangi dinlerin hangi sosyal snflar ve stat gruplar tarafndan tanddr. Yapt analiz ksmen tarihsel materyalisttir ve adeta Marx ve Engelsin brak-

7. nite - Din ve Toplum

153

tklar noktadan konuyu devam ettirir. Ancak almasnn btnne, dinlerin her birine zg olduunu sezdii sosyal psikolojiyi ortaya karma abas egemendir. Weberin karlatrmal din incelemelerinden asetisizmin (ilecilik) ve mistisizmin (gizemcilik) tipolojilerine de ulamaktayz. Hem asetisizmin hem de mistisizmin dnyadan el ekerek reddeden biimleri olduu gibi dnyay reddetmeyen ve dnya-ii asetisizm ile dnya-ii mistisizm diye adlandrd biimleri olduunu belirten Weber bunlar ayrntl tarif eder. Esasen bu tipoloji almas bize sonsuz rneklerini hep sahada bulabileceimiz zengin bir kavramsallatrma sunar. Bununla birlikte dindarln ya da dinselliin ok eitli formlar olabileceini grmemizi salar. Weber genel bir din tanm yapmaktansa dine dair yaplar kavramsallatrma ve rnekleme yoluna gitmitir. lkin peygamberlii dier dinsel liderlik biimlerinden ayrt eder daha sonra kendi iinde iki gruba ayrr: rnekleyici peygamberlik, (Lao-Tzu ve Budha gibi) rnek bir yaantya dayal bir yol olarak kurtulu fikrine dayal peygamberlik, Etik peygamberlik (Zerdt, Musa ve Muhammed gibi) peygamberin kiisel, akn ve etik bir tanrnn arac veya elisi olarak algland peygamberlik (Morris, 2004, s. 120-1). Bu peygamberlik biimleriyle ortaya ktklar toplumsal koullar birlikte analiz eden almasnda Weber, Marx ve Engelsten byk oranda farkllamaz. Morrise (2004, s. 115) gre aklileme kavram Weberin din sosyolojisinin temelinde yatan temadr. Biraz karamsar olmakla birlikte Weberin yaad toplumsal dnemi tasvirini Morris (2004, s. 115) yle zetlemitir: Dinsel dnce ve kavramlarn artan sistematizasyonu, etik aklilemenin ykselii ve dinde ayinselliin, bysel unsurlarn srekli biimde azalmas. Aslnda bundan, dinin kendi iinde bir aklileme sreci yaadn da karsayabiliriz. Aklileme (rasyonelleme) Weberin temel kavramlarndan biridir ve din konusundaki analizlerine de yn veren temalardan biri olmutur. Bunda en nemli etken Weberin yaad dneme bakp aklileme, entelektelleme ve dnyann tatszlamas (dnyann bysnn bozulmas) srelerini gzlemi olmasdr (Gerth ve Mills, 1996, [1948], s. 94-5).

Toplumsallk Yaklam: Durkheim

Durkheim, btn dinlerde nceki dinlerden unsurlar bulunabildiinden dinin en ilkel biimlerinin bilgisini aramaya giriir. Ona gre hibir unsuru kendinden nceki baka bir dine dayanmayan bir din ilkel dindir. yleyse ilkel dinsel yaantnn temel biimleri incelenmeli ve her durumda bal olduu koullar aratrlmaldr. Durkheim, dini kutsal eylere, yani belirgin olarak ayrt edilen ve yasaklanm eylere ilikin birleik bir inanlar ve uygulamalar toplam; onlara itenlikle inananlarn tmnden oluan ahlaki bir topluluu bir arada tutan inanlar ve uygulamalar olarak tanmlar. Bu tanmn en nemli aya kutsal ve dindn iki ayr analitik blm olarak ayrmasdr. Durkheimn din zerine yapt alma antropolojik gelenek iinde ele alnr (Morris, 2004, s. 181-226) ve yaklam toplumsallk olarak din diye adlandrlabilir, nk Durkheim (1964 [1915], s. 226) dinsel ayinde kutsanann toplumsal yaamn kendisi olduuna Tanr imgesinin yalnzca toplumun soyut ve ekilsel bir ifadesi olduuna hkmetmitir. Durkheimdan nce belirttiimiz Marx, Engels ve Weberin zmlemeleri de sosyoloji klasikleri arasnda yer almakla beraber Durkheim, dini toplumsallkla aklamtr. Bu yzden sosyolojinin baka disiplinlere en az yaklaan klasik rnei olan yaklamn toplumsallk yaklam diye adlandrabiliriz.
Durkheim, dinsel ayinin toplumsallk yaratan ileviyle ilgilidir;dini kutsal eylere, yani belirgin olarak ayrt edilen ve yasaklanm eylere ilikin birleik bir inanlar ve uygulamalar toplam; onlara itenlikle inananlarn tmnden oluan ahlaki bir topluluu bir arada tutan inanlar ve uygulamalar olarak tanmlar.Durkheim (1964 [1915], s. 37)

154

Sosyolojiye Giri

Durkheim, kendisi kararl bir ateist olmakla birlikte dine yanlsama stats vermemi, mesajnn doruluu veya yanllyla ilgilenmemi ve toplumsal ilevlerini anlamaya almtr. Totemizmi bilinen en ilkel din olarak ele alp ayrntl antropolojik incelemelere girimi ve sonuta sanldndan ok daha karmak olduunu tespit etmitir (Morris, 2004, s. 190). Sonuta totem toplumun ta kendisi olduuna hkmeder, ayinin ilevi sadece kiiyi tanrsna daha gl balamak deil iinde bulunduu gruba da daha sk balamaktr (Durkheim, 1964 [1915], s. 387). Dinin btnletirici, dayanma salayc unsuru Durkheim ile Marx ve Engelsin almalarnn ortak vurgusudur; bir farkla ki Durkheim toplumsal lekte bir dayanma ve btnlemeyi kastederken Marx ve Engels snf dayanmasyla ilgilidirler.

Fenomenolojik Yaklam: Eliade

Eliaden fenomenolojik yaklamna gre din kendinden baka hibir eye indirgenmemeli ve din olarak din yaklamyla ele alnmaldr.

Hierophany zihnimizde kutsallk temelli yaptmz bir sralamadr ve bylelikle inanann zihninde evrenin kaotik grnm ortadan kalkar; kutsallk derecesine gre derecelendirilir ve anlam kazanr.

Sosyolojik bir yaklam olmamakla birlikte Eliadea ait arketip olarak din yaklam (Morris, 2004, s. 279-89) din sosyolojisinin gz ard edemeyecei bir yaklamdr. Temel olarak fenomenolojik olan Eliaden (1991 [1959]) yaklamna gre din kendinden baka hibir eye indirgenmemeli ve din olarak din yaklamyla ele alnmaldr. Bu yaklamda dinin i mant kendi dilinden incelenir, ilevleri, toplumun dier paralaryla olan ilikileri ve toplumsal sonular ele alnmaz. Ancak, fenomenolojiyi Schutzun (1962; 1967) nerdii gibi bilime bir nsz olarak dnebiliriz. Dinin toplumsal yapyla ilikisini kurmadan nce ne olduuna dair bilgiyi bize ancak fenomenolojik bir yaklam sunar. Din sosyolojisi bu yzden ayn zamanda bir dinler tarihi uzman olan Eliaden almalarna sklkla bavurur. Eliade Durkheimn ortaya koyduu kutsal ve dind ayrmn takip eder ve dinin dnsel ilevini yaratt hierophany ile zetler.

letiimsel Yaklam: Pace

Din olgusuna ada yaklamlardan biri de Pacenin iletiim olarak din yaklamdr. Luhmannn sistem teorisinden yola kan Paceye gre, peygamberler genellikle szl iletiim dilini kullanmlar, kendilerinden nceki inan sistemlerini ksmen olumlamlar ve sosyal evrenin gereksinimlerine gre yeniden ekillendirmilerdir.

Din olgusuna ada yaklamlardan biri de iletiim olarak din (Pace, 2008) yaklamdr. Luhmannn sistem teorisinden yola kan Paceye (2008) gre, peygamberler genellikle szl iletiim dilini kullanmlardr ve bir peygamber ncelikle bir evet, ama kiisidir. Yani nce kendinden nceki inan sistemini ksmen de olsa olumlar, sonra ama der belki yeni bir bilgi belki de yeni bir aklama gelitirir ve nceki inan sistemini yeniden yorumlar. Bylelikle nceki dinle, Pacenin (2008) tarifiyle sylersek nceki semboller sistemi tabakasyla da iliki kurar. Pace buna rnek olarak Kehf suresinde yz yl uyuduklar anlatlan kiilerin yksndeki ince ayrnty kullanr. Muhammedden nceki anlatmlarda uyuyanlarn says zerine ortaya atlan iddialar tekrarlanr; Muhammede vahyedilen bilgide saydan ok Tanrnn inayeti zerinde durulur. Grld gibi burada ileyen sre bir evet, ama srecidir. Uyurlar n varl dorulanm, ama durumlarna yeni bir aklama getirilmitir. Sistem teorisinden yola kan ve hibir eyin yok olmad ilkesini kabul eden Paceye (2008) gre, peygamberler mesajlarn sunarken aslnda sosyal evrenin gerektirdii yeni artlara yant ve zm getiriyordur.

DN, LAKLK VE SEKLERLEME

ngilizcede lay ve secular eanlaml kullanlr ancak bu iki kavram ok farkl kaynaklardan gelir. Bu yzden din sosyolojisi laiklik ve seklerlik kavramlarn birbirinin yerine kullanmaz. Laos szc Yunancadr ve Antik Yunanda halk anlamnda kullanlmtr. Hristiyanlkla birlikte clericus yani din adam dnda kalanlar anlatr biimde laikos olarak Yunanca Latince karm bir kavram

7. nite - Din ve Toplum

155

olarak eitli dillere girmitir. Laikletirme terimi kilise tarafndan ruhbanl herhangi bir sebepten elinden alnacak din adamlar iin kullanlr. Hatta A kiisi laikletirilmitir diye ilan edildiine tank oluruz. Burada terim halksallatrma anlamnda kullanlr. Halk anlamna da gelen laos/laikos kkenli laiklik kavram dilimize yerlemi ve benimsenmi bir kavramdr; yle ki halkn bir ksm bu szc Trke sanr (Berkes, 2008, s. 19). Laisizmden bahsetmek iin baka bir dzeye gemek gerekiyor. Franszcada icat edilen laicisme hem resmi dini olmayan ve tm dinlere eit mesafede olan bir devlet ngren hem de din/devlet ayrmnn trn anlatan, din ve siyaseti tamamen ayran bir anlam ifade eder. Laiklikten (laicite) de devletin resmi bir dininin olmamas ilkesi ile politik sylemin din dl ile birlikte dine dayal olanlar da dahil eitlik ilkesini zedeleyecek her trl sann lavedilmesi anlalr. Laisizm din ile siyaset arasnda kesin bir ayrm yapan ve toplumda dinin snrl bir rol oynadn savunan bir doktrindir (zdalga, 1998, s. 21). Laiklik iin kstas olarak din ve devletin ayrlm olmas yetmez, dinin siyaset alanndan tamamen ekilmi olmas, politika unsuru olarak var edilmemesi gerekir. Sekler szcnn kkeni Saeculum ise hem baka bir kkene sahiptir hem de kullanld anlamlarn tarihsel deikenlii vardr. Dnyaya, aa, kuaa ait anlamlarna gelen Saeculum kkenli secular kavram Avrupada bir dnem kiliseden kurtarlm anlamnda kullanlmtr (Berger, 1967, s. 107-9). Sekler kavramna tam bir Trke karlk bulmak gtr; genelde seklerleme karl olarak kullanlan adalama kavram, bu kavramn baz anlamlarna karlk gelir ama dind anlamna karlk gelmez. Bu aamada, sekler karl olarak, din etkisinden kurtulmu/kurtarlm diyebiliriz. Sekler ve laik kavramlar arasndaki baka bir fark dinsel olanla kapsama ilikisi bakmndan ortaya koyulan farktr. Laik olann dinsel olan kapsamayacan dnmeliyiz. Oysa sekler olan ve din ilikisi farkl dnlr. Sekler olan dinsel olan da kapsayabilir ama eer din her eyi tanmlayacak bir referans haline gelmise sekler bir ortamdan sz etmiyoruz demektir diyen Nielsenin (1999, s. 68) tespiti kamusal alann dini ne lde kapsayabileceine dair ak seik bir ly ortaya koyar. Ancak bu kabul iin belli bir toplumdaki devletin siyaset bilimi ltlerince tanmlanmas gerekir. Seklerleme ise bir sretir; dinin btn yaam alanlarndan ekilmesi, klmesi diye tanmlanr (Berger, 1967, s. 107). Berger (1967, s. 107-8) din kurumunun dier kurumlarn alanndan ekilmesinin yan sra bilin seklerlemesi diye adlandrd bir srece de iaret etmitir. Bununla seklerlemenin znel dzeyini tarif etmitir. Seklerlemenin ortaya kt toplumlarda bilim ve teknolojik ilerleme de gzlenir; bununla birlikte sekler entelektel birikim oluur. Bilimin ortaya kt bir toplumda seklerleme n alnamaz bir sre olarak geliir. Bugn btn dnyada dinsel hareketler yaygnlamtr ve dinin kamusal yaama dn (Casanova, 1994) tartlmaktadr. Ancak, din kurumu da kendi iinde bir seklerleme yaamtr (Hey, 2001; ODea, 1961). Din modernleme ve toplumsal deimeye kendisi de seklerleerek yant vermekte; bazen de bunun tam tersi deimeye direnme ve atma hli gzlenmektedir. Laiklikten politik bir ilkeyi anlamalyz, bir sreci deil; seklerlemeden en nemli fark tarih d bir kavram oluudur. Bu ilke, devleti dind kabul ederken laik bir devletin ileyi mantnn tamamen dind oluunu anlar. Ancak, devleti laik kabul etmek bir eydir; din kurumunun ileyiinin sekler bir hukuk tarafndan tarif edilmesi baka bir eydir. deal-tip olarak devleti dind tarif eden bu kavramn yrrlkte olduu birok lkede din sekler kamu hukuku ile bir ekil-

Laisizm din ile siyaset arasnda kesin bir ayrm yapan ve toplumda dinin snrl bir rol oynadn savunan bir doktrindir. Laiklik iin kstas olarak din ve devletin ayrlm olmas yetmez, dinin siyaset alanndan tamamen ekilmi olmas, politika unsuru olarak var edilmemesi; ayrca, dine dayal olanlar da dahil eitlik ilkesini zedeleyecek her trl sann lavedilmesi gerekir. Seklerleme ise dinin btn yaam alanlarndan ekilmesi, klmesidir.

156
Laiklikten politik bir ilkeyi anlamalyz, bir sreci deil; seklerlemeden en nemli fark tarih d bir kavram oluudur. Bu ilke, devleti dind kabul ederken laik bir devletin ileyi mantnn tamamen dind oluunu anlar. Ancak, devleti laik kabul etmek bir eydir; din kurumunun ileyiinin sekler bir hukuk tarafndan tarif edilmesi baka bir eydir. Bunlara ek olarak, laisist model din ve devlet arasndaki ayrlma modellerinden sadece bir tanesidir. Avrupada bu modelin iki temsilcisi Fransa ve Trkiyedir. Dinsel farklla ramen iki lkenin modeli niter ulus devlet olma sebebiyle de birbirine yakndr. Concordat dndaki tm modellerde yani birok Bat Avrupa ve skandinav lkesinde din kurumu u ya da bu ekilde devlet otoritesine ve sekler kamu hukukunun tarifine tabidir.

Sosyolojiye Giri

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

de devlet kurumuna entegre edilmitir. Dolaysyla din kurumunun ileyi mantn tarif etmek iin laiklik kavram tek bana yetmez. Din ve dinsel yaantya dair laiklii gvence altna alan sekler hukukun ayrntl tarifi gerekir. Bunlara ek olarak, laisist model din ve devlet arasndaki ayrlma modellerinden sadece bir tanesidir. Avrupada bu modelin iki temsilcisi Fransa ve Trkiyedir. Dinsel farklla ramen iki lkenin modeli niter ulus devlet olma sebebiyle de birbirine yakndr. ngiltere ve skandinav lkeleri baz eitlilikler grlmekle birlikte tanma (recognition baz kiliselerin ya da dinsel cemaatlerin devlete tannmas) ve dahil etme (incorporation bir kilisenin anayasal devlet yapsna bir ekilde dahil edilmesi) kurma (establishment) modeline; talya (spanya ve Portekizi de ok az farkla kapsar biimde) ise Napolyondan kalma concordat (din ve devlet arasnda birbirinin zerk alann tanyan uylam ) modeline sahiptir (Nielsen, 1999, s. 113). Concordat dndaki tm modellerde yani birok Bat Avrupa ve skandinav lkesinde din kurumu u ya da bu ekilde devlet otoritesine ve sekler kamu hukukunun tarifine tabidir. Vatikan devletle birlikte ilev gren ayr bir zerk kurum olarak, ki Vatikan aslnda ayr bir din devletidir, olanakl klan model Napolyonun concordat modelidir. Bu modelin Fransadaki saf laisist ayrlma modelinden fark aka ortadadr. Bu modelde Kilise mallarn korumutur. Bu modelde din devlete tabi deil ancak ondan ayr bir yerdedir ve bu Katolik Kilisesi ile yaplan bir uylamn sonucudur. Gerek Trkiyedeki baz slam unsurlar ya da dier dinlerin mensuplar gerekse baka Avrupa lkelerinde talyan toplumunun sahip olduu modeldeki dinsel yaant haklar talep edilmektedir. Ancak, bu modelde de Kilise kamuyu ilgilendiren hemen her konuda sz sahibidir. Byle bir model iin uzmanlam ve tarihsel olarak gl bir kilise kurumu arttr. Modele adn veren concordat metni adeta din SIRA SZDE ve devlet arasnda mkemmel bir boanmadr. Kilise belli st hukuki erevelere uymak kouluyla kendi ruhbanlarn yetitirmede ve dier eitim kurumlarn kurma ve gelitirmede haklarndan vazgememitir. DNELM Bir karlatrma yapacak olursak talyan anayasasndaki ayin zgrl, Trkiyede 1982 Anayasasyla tannmtr. Bu tarihten nce de tanmlanm bir yasak deildi ama S O R U tanmlanm bir zgrlk olmas 1982 ylna denk der. Bu hakka sahip olmak iin ncelikle uzmanlam ve iktidar sahibi bir ruhban snfnn talep etmesi ve seklerK hukuka da tannmas gerekir. teden beri sahip olduumuz SuDK AT fizm/ulema ayrl bunda etkili olmu olabilir. nk ulema ounlukla dinsel yaam iin ibadeti yeterli grr ve daha ok Sufilere ait dinsel ayinler nemsenmeSIRA SZDE mi grnmektedir. Ancak, bu zgrlk tannrken eyh Sait syannn dorudan sonucu olan ve 1925de TBMMce karlan tekke ve zaviyelerin kapatlmas ve ilgili her trl sann kullanlmasn yasaklayan kanunla elime olasl dnlmeAMALARIMIZ li ve bu zgrln snrlar tarif edilmelidir. Tekke ve zaviyelerin P K T A kapatlmasna karar veren ve ilgili her trl sann kullanlmasn yasaklayan kanunun bugnk Trkeye evirisini bulmak iin bk. Kara, M. 1997. Din ve Sanat Asndan Tekke ve Zaviyeler. stanbul: Dergah Yaynlar. Ayrca, laikliin ileyebilmesi iin hukuki erevesinin de yine sekler bir hukuk tarafndan izilmesi gerekir. Bu yzden laiklii var klacak esaslarn alt izilmelidir. Bunlar vicdan, dnce ve din zgrl, btn vatandalarn eit hak NTERNE ve sorumluluklara Tsahip olmas ve devletin ve dinlerin kendi zerkliine sahip oluu diye kabul edilir (Williame, 2009). Bu tanmn ikinci gesi yani herkesi eit
TELEVZYON

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

7. nite - Din ve Toplum

157

sayan ve her trl imtiyaz kaldran ge din adamlarnn stats ve kamusal alanda varlk gsterme koullarn belirlemek bakmndan nemlidir. Aslnda bu tanm Weberyan anlamda bir ideal-tiptir. Dnyada byle bir laiklik yoktur. Fransada Katolik Kilisesinin en st iki makam da atamayla yerine oturur. Trkiyede de Diyanet leri Bakan atanr ve din ilerinden sorumlu bir devlet bakanlna bal olarak grev yapar. Dinin de devletin de kendi zerkliine sahip olduu model concordat modelidir; ancak bu modelde de Kilise kurumunun ayrcalklar tamamen ortadan kaldrlmam, sadece kendi alanna ynlendirilmitir. Yani ikinci ge konusunda ideal-tipten uzaklalmtr. Bugn laiklik tanmn sadece Fransz Devrimi rneinden yola karak yapan sosyal bilim, gerek teori slam dnerek yazlmadndan gerekse de laikliin evrensellii zerine teorik uzla ortaya kmadndan Fransz modelini tm dnyada geerli laik model olarak nermektedir. slam dnyasn bir yana brakalm, Avrupada bile saf laisist ayrlma modeline en fazla yaklaan sadece Fransa rneidir; dier modelleri yukarda tartmtk. imdi daha aklayc bulduumuz ve dinleri kyaslamal anlamamza yardm edecek bir yaklam grelim: Pacenin (2004, s. 144) dinsel otorite ve clericus/laikos ayrmna dair modelleri sunduu ema dinleri birbiriyle kyaslamada net bir l sunar:

Din tipleri

Clericus/laikos -Hinduist Brahmanlar -Katolik clericus -Anglikan clericus -ii Ayetullahlar -Ortodoks patrik

Clericus olmayan/laikos

Teokratik

Tablo 7.1 Pacenin dinsel otorite ve clericus/laikos ayrm modelleri emas

Seimle gelen

-Protestan papazlar -Valdenses masas moderatrleri

Karizmatik Geleneksel

-Tibet lamalar

-Karizmatik mezhep ve Hareketlerin liderleri -brani rabbileri -Snni ulema

Tablo bize aka, baz dinlerde veya mezheplerde din adam ile clericusun ayn ey olmadn gstermektedir. Bu yzden din ve toplum ilikisi, hem din ve mezhep farklar hem de ilgili dinin iinde bulunduu toplumun dinamikleri gzetilerek anlalabilir.
SIRA SZDE Bulunduunuz yerdeki ibadethaneleri inceleyiniz, ne kadar eskiden yaplm olduklarn anlamaya alnz. SIRA SZDE

DN VE TOPLUMSAL TABAKALAMA

DNELM

DNELM S O R U

Toplumsal tabakalama insanlar arasndaki bir eitsizlik sistemi olarak anlalr; bu S O U eitsizlikler servet, gelir, mesleki prestij, eitim ve de servetin zelR bir tr olarak dini bilgi olarak sralanabilir; ayr ayr veya birleik halde ortaya karlar. (Kehrer, 1996, s. 63) Dinin toplumsal tabakalama ile birincil ilikisi herhangi A T toplumdabir DKK ki tabakalamann dini nitelikte olmas durumunda sz konusu olur. Tabaklamas
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

158
Kast dzeninde her tabakaya ancak doumla ait olunduundan dini bilgi de ilgili kastla (Brahmanlar) snrldr; bylelikle dini tutumlardaki yenilenmeler de sadece bu gruptan kaynaklanr ve ounlukla alt tabakalarn din tarafndan merulatrlm bakaldrs engellenir.

Sosyolojiye Giri

Weber dindarlk biimlerini onlarn hangi toplumsal tabakalarca tandyla kout olarak incelemitir. Feodal soyluluun, toprak sahibi aristokrasinin selamet araynda olmadn ve cemaatsel din den de uzak durduunu tespit etmitir.

sadece dine dayal toplumlar ok az olmakla birlikte din sosyolojisinin en temel verilerini de salam olan Hindistan alt ktasnn eski istikrarl toplumsal dzeni olan kast dzeninin belirleyici zellii deimez olarak kabul edilen eitsizlik ilkesidir. (Kehrer, 1996, s. 64) Kast dzeninde her tabakaya ancak doumla ait olunduundan dini bilgi de ilgili kastla (Brahmanlar) snrldr; bylelikle dini tutumlardaki yenilenmeler de sadece bu gruptan kaynaklanr ve ounlukla alt tabakalarn din tarafndan merulatrlm bakaldrs engellenir (Kehrer, 1996, s. 64-5). Dinin toplumsal tabakalama ile iliki biimleri bununla snrl deildir. Baz durumlarda din bir toplumda var olan tabakalamay kendisi ortaya koyup tanmlyor olmasa bile merulatryor olabilir. (Kehrer, 1996, s. 65) Ancak din sosyolojisinin en yaratc temalarndan birini kukusuz Max Weberin toplumsal tabakalarn spesifik dindarl zerine yapt incelemeler ve analizler oluturur. Weber dindarlk biimlerini onlarn hangi toplumsal tabakalarca tandyla kout olarak incelemitir. Feodal soyluluun, toprak sahibi aristokrasinin selamet araynda olmadn ve cemaatsel din den de uzak durduunu; te yandan kurtulu hissi veya ahlaki ilkelerin karsanaca akn bir dayanak arayndan yoksun grd Konfysln tayc tabakas olarak in literatisini (okuryazarlarn) iaret eder. Buna karlk Weber zanaatkarlarn dinsel tutum bakmndan tarihsel bir tutarllk gstermediklerini ancak selamet fikri ve gereksiniminin bir ekilde yoksul ve yoksun snflarla el ele gittiini tespit eder (Morris, 2004, s. 124-5). Din sosyolojisi bakmndan nemli ve zengin bir alma alan sunan ABDde anayasal dzen dinsel rgtlenmeye kanunla korunmu haklar tanr. Ancak bu anayasann din konusundaki en temel ilkesi devletin kilise kurmayaca ve finanse etmeyeceidir. ABDdeki kiliseler, denominasyonlar byk bir eitlilik sergiler. Denominasyonlardan Hristiyanlk iinde belli bir ad, yap ve doktrin altnda var olan tanmlanabilir dinsel btnlkler anlalr; Katolik kiliseler, Protestan kiliseler, Anglikan kiliseler, Dou-Ortodox kilise gibi. Ancak her denominasyonu belli bir tabakaya balamak olanakl grnmemektedir (Kehrer, 1996, s. 69). Kehrer buna rnek olarak 1940lar ABDyi yanstan u verileri sunar: Kongregasyonalist kilise; %24 st tabaka %43 orta tabaka %33 alt tabaka Baptist kilise; %8 st tabaka %24 orta tabaka %68 alt tabaka (Kehrer, 1996, s. 69). Din ile toplumsal hareketlilik ilikisi de ayrca dikkatli analiz gerektiren bir konudur. Birok alma farkl dindarlk seviyesinde sosyallemi Protestanlar sosyal ykselme bakmndan karlatrrken, baka bir grup alma da Protestan ve Katolikler arasnda ayn konuda kyaslama yapmtr (Kehrer, 1996, s. 70-1). Kehrer (1996, s. 71), bu almalara ilikin Lenskinin yeterli sayda deikenin hesaba katlmas gerektii eletirisinin altn izer. Yani Protestan-Katolik fark diye yorumladmz veriler bazen baka deikenlerden, rnek olarak kent veya kk yerleim biriminde bym olmak da sonucu etkilemi olabilir.

7. nite - Din ve Toplum

159

slam dini ortaya k itibariyle kentli ve ticaretle uraan insanlarn gereksinimlerine hitap eden ve alt tabakalara da sahip olduklarndan daha iyi bir yaam vaat eden bir dindir. badetlerinin bir ksm bireysel refahn toplumsal olarak bllmesine dayanr, zekat ya da orula ilgili maddi telafiler gibi. slamn bu ve benzeri artlar ortaya kmakta olan devletin ilk rneidir. Bu ve benzeri gelerle beslenmi bir mmet ideolojisi, slam toplumunun temel zelliidir. erif Mardine (2000, [1969] s. 148) gre Trkiyede Cumhuriyet rejimi srasnda da mmet hissi din meselelerinde gcn kaybetmemitir. Aslnda Mardin de Trk Devrimi zerinde alan dierleri de yeni rejimin dine kart bir tutumdan ok dinle uzlaarak ortaya ktn bilir. Mardine gre, Cumhuriyeti slami klan ge snfsz toplum yaratma idealine dayanr ve bu yzden de temel ilkesi slamidir; bunun grd ilev mmete benzer bir toplumsal hissin toplum ba olarak srdrlmesi olmutur (Mardin, 2000, [1969] s. 150-1). Zaten burada bir ekleme yapmak gerekiyor ki o da Trkiye Cumhuriyetinin resm dini 1928e kadar slamdr. Anayasadan bu ifade 1928de karlm, gerekli dzenlemeler de yapldktan sonra 1937de laiklik ilkesi anayasaya girmi ve ayrntl tarif edilmitir. Trkiyenin Avrupadaki benzeri olan Fransa ise kilise ile devlet ayrmn 1905de gerekletirmi, laiklik ilkesini 1945de kabul etmitir. Ancak Fransa rneinden ve Avrupa din savalarndan yola kan Bergerin seklerleme yaklam slam kapsamaz ve iinde yaadmz dnem slam da kapsayan yeni bir seklerleme kuramna gebedir. Trk Devrimi byle bir yaklam iin tarihsel-nc niteliindedir; yani bu yeni yaklam Trk Devriminden esinlenmek zorundadr. SIRA SZDE Eer snfsz bir toplum ideali slami olarak kabul edilirse eitim, salk gibi sosyal hizmetlerin btn vatandalara parasz sunulduu bir toplumun da slami olarak kabul edilmesi gerekir. Trkiyede bugn iin bu kstasa D N E L M durum asuyan tek kerlik hizmetinin btn sosyal snflardan gelen sal yerinde erkek vatandalara zorunlu olmasdr; zorunlu askerlii slam dininin ruhuna uygun bir ilke olarak yoS O R U rumlayabiliriz. Trkiyede laikliin en gl savunucusunun bedelli askerlie direnen ordu kurumu olmas da zgn bir sosyolojik durumdur ve aklamas kolaydr: Trkiye tarihinde seklerleme 1700lerdeki toprak kayplarna K A T arayan orD K are du kurumunda balamtr (Berkes, 2008, s. 63-6) ve tarihsel kkenleri yznden ordu kurumu bu konuda en gl tavr taknmaktadr. Aslnda toprak kayb olmaSIRA SZDE sa da belki ayn durum sz konusu olurdu. nk grevi savamak ve vatan korumak olan bir kurumun akln ve bilimin gereklerine gre hareket etmesi kanlmazdr. Bilimin hakim olduu yerde din tamamen ortadan AMALARIMIZ ama g kaybolmaz kaybeder; bu da seklerleme srecinin kendisidir. Gerek bu tartma gerek de Trkiyede seklerlemenin tarihi iin K T A P bavurabileceiniz temel eser, Berkes, N. 2008. [2002] Trkiyede adalama. 13. bask. (yayna hazrlayan) Ahmet Kuya. Istanbul: Yap Kredi Yaynlar.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

DN VE EKONOM

TELEVZYON

TELEVZYON

Din sosyolojisinin nemli bir alma alan da din ve ekonomi arasndaki ilikilerdir. Max Weber iin temel soru kapitalizmin neden dou toplumlarnda deil de NT RNE batda ortaya ktyd. Dinsel yaantnn ekonomik alana etkisi EveyaT baka trl sylersek dinlerin nerdii belli bir ekonomik etik var mdr sorusu da almasna yn veren ve altta yatan bir soru olmutur. Weber almasnn banda her ne kadar Kalvinizm ve kapitalizm arasnda dorudan bir sebep sonu ilikisi kurmadysa da modern kapitalizmin gereksinim duyduu etii drstlk, dakiklik, alkanlk, tutumluluk ve snrlama olarak ortaya koyar (Morris, 2004, s. 106).

Kalvinizm byden tamamen kopmay temsilNeden, N E T TER Tanrnn mutlak aknln ve bireyin manevi soyutlanmln temel alan retidir. Bu retiye gre, yalnzca Tanr zgrdr ve bazlar Onun lutfuna ulam seilmilerdir. (Morris, 2004, s. 107)

160

Sosyolojiye Giri

Weber kapitalizmin ruhunun Hristiyan ileciliinden domu olmasn paradoksal bulur; nk Hristiyan ilecilii bunu hedeflemedii halde ortaya kmasna sebep olduu sermaye birikimi ile kapitalizme hizmet etmitir; ancak Weber sonu olarak modern kapitalizmin bir kez kendini kurumlatrdktan sonra dinin desteine daha fazla gereksinim duymadn belirtir.

Marxn kapitalizmle din arasnda kurduu iliki Weberin izledii mantksal yolun tam tersidir. Weber dinsel etiin belli bir ekonomik tarza uygunluuna bakarken Marx ekonomik tarzdan yani kapitalizmin kendisinden yola kar ve kapitalizmin ekonomik kategorilerinin onun gerek temelini gizlemeye hizmet eden ideolojik yaptlar olduunu aklar.

Weberin nerdii bir baka kavram olan grev (Beruf) kavram da Ona gre gelenekselci syleme sahip olan Lutherin Protestanlna deil, Kalvinizme zgdr. Morris Weberin almasndan biri zayf dieri gl iki tez ortaya ktn belirtir. Zayf tez Protestan etiiyle kapitalizmin ruhu arasnda yalnzca bir uygunluk derecesi bulunmas iken gl tez ise etikle kapitalist zihniyet arasnda dorudan bir nedensel ba ima etmektedir (Morris, 2004, s. 106). Weberin almasndan dinsel etiin niyet etmedii hlde kapitalizmin ruhuna hizmet ettii sonucunu karabiliriz. rnek olarak Priten rahip Baxterin yazlarndan yapt karmlar sralayabiliriz: Baxterin servete ya da mlkiyete deil, servetle gelen zevklere, bunlarn tembellie ve tensel gnahkarlklara yol aan sonular bakmndan itirazlar vardr (Morris, 2004, s. 108). Weber bir alma etii vaaz eden Baxterin srekli tekrarlad tanrya grevinde ok al temasnn yaamn ve sahip olunan eylerin sunduu spontane zevklerin reddini ima etmekle birlikte msrif tarzdaki tketime getirilen snrlamann sonu olarak sermaye birikimini ortaya kardn ne srer (Morris, 2004, s. 108). Weber kapitalizmin ruhunun Hristiyan ileciliinden domu olmasn paradoksal bulur; nk Hristiyan ilecilii bunu hedeflemedii halde ortaya kmasna sebep olduu sermaye birikimi ile kapitalizme hizmet etmitir; ancak Weber sonu olarak modern kapitalizmin bir kez kendini kurumlatrdktan sonra dinin desteine daha fazla gereksinim duymadn belirtir (Morris, 2004, s. 109). Weberin tezi din sosyolojisinin hl en popler temalarndan biridir. Onun tezini destekleyen ve eletiren saysz alma yaplmtr ve yaplmaktadr. zellikle tarif ettii asetisizmin (ilecilik) ve mistisizmin (gizemcilik) tipolojisi hl en zengin saha almas olanaklarn sunar. Ayrca bugnk slam toplumlarnda Weberin tarif ettii trden bir dnya ii asetisizm az da olsa gze arpmaktadr. Yine Onun ortaya koyduu karlatrmal incelemeler teodise dzeyinde olmakla birlikte bugn saha almalaryla zenginletirilebilir grnmektedir. zellikle dinin ekonomi kurumuyla ilikileri inceleme konusu olduunda Marx ve Weberin yaklamlar birbirini tamamlar nitelikte dnlebilir, hatta Weberin Din sosyolojisinin btn zorlanmakszn Marx bir emaya girer. diyen Lictheimn (1961, s. 385) gr yank bulmaktadr (Morris, 2004, s. 146). Ancak aralarndaki temel epistemolojik fark nedeniyle baz durumlar vardr ki birini sememiz gerekir. Marxn kapitalizmle din arasnda kurduu iliki Weberin izledii mantksal yolun tam tersidir. Weber dinsel etiin belli bir ekonomik tarza uygunluuna bakarken Marx ekonomik tarzdan yani kapitalizmin kendisinden yola kar ve kapitalizmin ekonomik kategorilerinin onun gerek temelini...gizlemeye hizmet eden ideolojik yaptlar olduunu aklar (Morris, 2004, s. 65). Marx olgunluk eseri olan Kapitalde piyasa sistemi nin kendini dinsel bir sistem olarak ilan eder ve Hristiyanln soyut insan varl klt ne sahip oluuyla bir meta retimi sistemi iin en uygun din formu olduunu ortaya koyar (Morris, 2004, s. 66). Bugnk toplumlar ilgilendiren baka bir konu da din ve dier kurumlar arasndaki yakn ilikidir. Seklerlemenin nemli bir boyutu kurumlarn din etkisinden kurtularak dinsel tahakkm olmakszn ilev gstermeleri iken bugn bir geri dn sz konusudur; dinin ekonomi, siyaset gibi kurumlarla yaknlamas yeni bir durumdur. Bunu kabaca kapitalist dnmle anlayabiliriz. Her eyin meta deeri olduu bir toplumsal formasyon iinde her kurumsal davran kendini bir eit pazarda hissetmektedir. Bununla kalmayp din kamusal alana da geri dnmtr (Casanova, 1994).

7. nite - Din ve Toplum

161
Dinselliin azalmasn modernlie balayan teorik yaklamlar btnyle reddeden aklamalar da vardr. rnek olarak Introvigne ve Starka gre dinsellikte azalma fazlasyla dzenlenmi ve snrlanm dinsel pazarlarn salkl rekabete engel olmasna bal olarak gzlenmektedir.

Dinin dn sk bavurulan bir tema olmakla beraber dnen dinin sylemi iki asr nceki sylem deildir. Ayrca bugn artk bir dinsel pazar ile kar karyayz; farkl kurtulu reeteleri ve inan sistemlerinin birbiriyle takipi edinmede yar hlinde olduklar bir dinsel pazar sz konusudur. Bugnn toplumlar din sosyolojisi tarafndan birbiriyle serbest rekabet hlindeki kurtulu reeteleri ve inan sistemlerinin okluu ve rekabetin serbestisi bakmndan deerlendirilir. te yandan, dinselliin azalmasn modernlie balayan teorik yaklamlar btnyle reddeden aklamalar da vardr. rnek olarak Introvigne ve Starka (2005) gre dinsellikte azalma fazlasyla dzenlenmi ve snrlanm dinsel pazarlarn salkl rekabete engel olmas na bal olarak gzlenmektedir.
SIRA ne tr Bulunduunuz yerde hayr ileri yrten dinsel cemaatler var m, varsa SZDE konularda yardm sunuyorlar?

SIRA SZDE

DN VE SYASET

DNELM

DNELM S O R U

Modern toplum din ve siyaset arasnda kesin bir ayrm yapan ve toplumda dine S O R U snrl bir alan tanyan laisist gr zerine kuruludur. Ancak politik davran bir egemenlik davrandr ve Egemenlik ise politik alanla snrl olmayan evrensel bir fenomendir. ve Birlikler, dernekler, kiliselerde de egemenlikK szT konusudur D KA (Kehrer, 1996, s. 77). Bunun dnda dinsel liderlik ile politik liderliin birbirinden ayrlmad veya politik liderliin dince merulatrm gereksiniminde olduu duSIRA SZDE rumlardan da sz edilebilir. Tabii byle durumlarda artk modern toplumdan sz etmiyoruz demektir. Din sosyolojisinin yine Weber tarafndan retilen en temel kavramlarndan biri AMALARIMIZ de karizmatik otorite kavramdr ve din ile politik egemenlik arasndaki iliki bakmndan merkezi neme sahiptir. Karizma kavramndan Weber, (1996; [1948], s. 375) ilk aamada herhangi bir kimsenin olaanst bir yeteneini anlar. Bu yeK T A P tenein gerek, yaktrma veya sadece bir iddia olabileceini de peinen kabul eder. Karizmatik hareketler kendilerini dorudan peygambere veya onun ruhaniyetinin tayclarna dayandran karizmatik liderlerce ynlendirilir. Z Y O N TELEV sa Mesihin Sezarn hakk Sezara, benimki de bana sznn Hristiyanlkta douu itibariyle bir kilise/devlet ayrm olduuna delalet ettii ve slamn Yahudi-Hristiyan gelenee gre daha ok bir sosyal dzen ngrd sklkla dile NTERNET getirilir (Gellner, 1981, s. 1). Aslnda sz konusu kilise/devlet ayrmna sebep Hristiyanln Tanrnn hizmetinde olduu varsaylan bir kilise kurumunu nermi olmasdr. Bu tarz bir kilise kurumu ne ncl olan Musevilikte ne de ardl olan slamda sz konusu deildir. Byle bir din adam snf nerilmedii gibi, ii slam hari, din adamlarna zel bir kutsiyet de atfedilmemitir. Bu yzden zellikle slam toplumlarndaki seklerleme Hristiyan gelenein deneyiminden yola klarak anlalamaz. Seklerleme teorisinin sahibi Berger (1967, s. 203) de bu teorinin slam kapsamadn belirtmitir. slam dininin sekler devlet ile yaand rneklerden biri, aslnda ilki ve tarihsel-nc nitelikte olan Trkiyedeki modeldir. Bu model siyasaca Dou despotizmi, dince Snni halifelik geleneine (Berkes, 2008, s. 27) sahip Osmanl Devletinden evrilmitir. Halifeliin lavedilmesi egemenliin dini temelinden vazgeme anlam tar. Ancak Osmanl deneyiminin ne ulemas, ne eyhlislam, ne imam Hristiyan geleneindeki clericusun karl deildir. Bugnk anlamna yakn bir ekilde din grevlisidirler. Bir farkla ki eskiden imamn iaesi hizmet verdii yerdeki cemaate karlanrken imdi imamlar kamu alandr. Bylelikle slam dini-

DKKAT

SIRA SZDE
Karizma kavramndan AMALARIMIZ Weber, ilk aamada herhangi bir kimsenin olaanst bir yeteneini anlar. Bu yetenein gerek, K T P yaktrma veya sadeceAbir iddia olabileceini de peinen kabul eder. Karizmatik hareketler kendilerini dorudan Z Y O N TELEV peygambere veya onun ruhaniyetinin tayclarna dayandran karizmatik liderlerce ynlendirilir.

NTERNET

slam dininin sekler devlet ile yaand rneklerden biri, aslnda ilki ve tarihselnc nitelikte olan Trkiyedeki modeldir. Bu model siyasaca Dou despotizmi, dince snni halifelik geleneine sahip Osmanl Devletinden evrilmitir. Halifeliin lavedilmesi egemenliin dini temelinden vazgeme anlam tar.

162

Sosyolojiye Giri

ni hizmet verdii kitlenin gnlk yaamlarndan kaynaklanan gereksinimlerine gre yorumlamak durumunda olmadklarndan Weberin szn ettii din virtzlerinden ayrlrlar. slam iin konuurken din virtzleri dendiinde sufi gelenein anlalacan da belirtelim. Bugn Trkiyede yrrlkte olan modelin din ulemas tarafndan hem nerilmi hem de tasarlanm olmasnn altnda belki de kitle dindarlndan zgrleme arzusu yatyordu. Bununla birlikte kitle dindarl kendine virtzler, karizmatik liderler arayp bulmaktadr.

DN VE ALE
Din kurumu ortaya k itibariyle aile kurumunun ilevlerine talip olmu bu yzden de birey ou zaman aile ve din arasnda seim yapmak zorunda kalmtr. te yandan aile ilk toplumsallama kurumudur. Din ve dinsel yaanty rendiimiz, iselletirdiimiz veya tavr ve tutum gelitirdiimiz ilk kurumdur.

Din kurumu ortaya k itibariyle aile kurumunun ilevlerine talip olmu bu yzden de birey ou zaman aile ve din arasnda seim yapmak zorunda kalmtr. Yakn gemite buna benzer bir ekilde dinsel-politik tercihlerin bireyi bazen ailesiyle atmaya srklediinden ve dinin ortaya k dnemlerindeki gibi, yeni dinsel rgtlenmelerin ve cemaat yaamnn aileye alternatif sergilemekte hatta aile kurumuyla rekabet eder durumda olduu tespit edilmitir (Vergin, 1985). te yandan aile ilk toplumsallama kurumudur. Din ve dinsel yaanty rendiimiz, iselletirdiimiz veya tavr ve tutum gelitirdiimiz ilk kurumdur. Din ve birey arasndaki en nemli iletiim kanallarndan biri olduu iindir ki aile kurumu kuaklar boyunca byk dini organizasyonlarn yeliini devaml klmtr. (Kehrer, 1996, s. 85) Dinin aileyle ilikisi, ok eitli kavramlatrma rnekleriyle ele alnabilir. Kehrer ( 1996, s. 85) din ve aile arasndaki ilikiler iin drt ana balkta inceleme konusu nermitir: Ayn toplum iinde evlenme (endogamie) nin dinle ilgisi, Baka bir gruptan e seme (exogamie) nin dinle ilgisi, Evliliin devamnda ocuk says konusunun dinle ilikilendirilmesi ve Ailenin benimsedii eitimle ilgili deerler ve bunlarn dinle ilgisi. Kehrer, (1996, s. 85) Hristiyanln din bakmndan endogam daha geni akrabalk grubu bakmndan exogam evlilik nerdiini belirtir. Aslnda din bakmndan endogam evlilik nermeyen bir din var mdr diye sorulabilir, fakat Akdeniz toplumlarnn ounda kuzen evlilikleri yaygndr. Gnmzde farkl dinlerden bireyler arasndaki evliliklerin btn modern toplumlarda artmasn Kehrer (1996, s. 86) dini normlarn gcnn azalmasnn ve bireylerin bilinli toplumsal davranlar bakmndan dini farkllklarn geni lde nemsizletii biiminde deerlendirir. Din ve mezhep farklarnn belirgin biimde belirleyici olduu bir konu da boanma ve ocuk saysdr. Katoliklerde hukuki boanma pek grlmez buna karlk terk durumlar daha fazla grlr. (Kehrer, 1996, s. 87) slam toplumlarnda da mezhep farklaryla birlikte deimekle birlikte tek eliliin de yceltilen bir deer olduunu syleyebiliriz. Kuranda erkee artl da olsa tannan drt e iznine ramen, eriat rejiminde yaayan Mslmanlarda bile mr boyu tek eli yaam iftler sklkla grlr. Trkiyeye zg Alevilik iin de tek elilik esastr ve boanma ngrlmez. Baz slam mezhepleri ise boanma hakkn sadece erkee tanr. Katoliklerde ocuk says her zaman Protestanlardan fazladr (Kehrer, 1996, s. 87). Bunda farkl mezheplerin doum kontrolne kar tutumlar etkili olabilir. Bugn krtaj konusu Hristiyan dnya iin hl kilise ile kamu hukuku bakmndan bir sorundur. Krtaj kartlnn dinsel olmayan temelleri de olabilir ancak genelde karmza kan rnek Kilise kurumudur. slam dini baz yorumlarnda ceninin ana rahmine tutunduu dnlen yirmi drdnc gne kadar krtaja izin vermekteyse de krtaj kltrel kabul gren bir tutum deildir.

7. nite - Din ve Toplum

163

Aileler, ocuklarn eitiminde ngrdkleri deerler bakmndan da dinsel ve mezhepsel farkllklar gstermektedirler. Kehrer (1996, s. 87) Lenskinin Detroitte ocuklarnn eitiminde egemen olmasn istedikleri deerler bakmndan Katolikler arasnda itaat, Protestanlar arasnda ise entelektel bamszlk ve gelecee ynelmeyi tespit ettiini belirtir. ocuklarn eitimi konusu modern toplumlarda zellikle dinsel deerlerin kazandrlmas bakamndan sk sk devlet ve aile kurumunu kar karya getirmektedir. Eitimde kazandrlacak deerler konusunda tam bir uzlama olmasa da belki zel okullama dinsel ve felsefi eitlenme bakmndan dnlebilir.

DN VE TOPLUMSAL DEME
Din de dier kurumlar gibi deime karsnda uyum, atma veya yenilenme/yenilik gibi tepkiler verebilir. Din kurumu ile uzlann zellikle din/devlet ayrlma modeli bakmndan kitlelerce kabul gren ve yerleik bir anlayn olmad toplumlarda dinsel davran sklkla politik nitelik kazanabilir ve deime arzusunu temsil edebilir. Dinin genellikle btnletirici rol ngrlr ancak egemenlik zerine rekabetin youn olduu dnemlerde din Daima btnletirici bir rol oynamam, sk sk iddetli atmalara da sebep olmutur (Kehrer, 1996, s. 88). Gerek Hristiyanlk gerekse de slam din ve sekler yaam arasnda eitli gerilim ve atma dnemlerine tanklk ettiler. Hatta yzylmzda randa bir slam devrimi yaand. Bu devrimin gerekleebilmesi rann toplumsal dinamikleriyle ilgili olduu kadar ii slamn Ayetullah kavramna sahip olmasyla da ilgilidir. Tanrnn iaretlerini okuma yetisine sahip olduu varsaylan Ayetullah (Pace, 2008) clericus anlamnda din adamdr ve Tanr adna hkm verdii kabul edilir. Snni slam hkm tanrya brakm ve sekler otoriteyi tanm clericus nitelii olmayan din adamlarndan ve din otoritelerinden beslenir. Dini devrim hareketi olumsuz toplumsal sonularna ramen din sosyolojisi asndan bakldnda daha yksek seklerleme vaadi tar. nk dini beklentilerin boa kmas dini devrim hareketinin sonunu hazrlad (Kehrer, 1996, s. 89) gibi, kart hareketlerin g kazanmasna da zemin hazrlayabilir. Buradan bakldnda gerek Osmanl gerek de Cumhuriyet dnemlerinde snni ulemann din uzmanlar olarak hizmet grd ve devlet kurumu iinde yer ald modele sahip Trkiyeye kyasla ran seklerleme bakmndan daha byk potansiyel tar. nk devletten ayr bir din adamlar snf vardr ve ayrmaya karar verdiklerinde concordat tarz bir modele sahip olabilirler. Bunun nndeki tek engel bilin seklerlemesidir ve bu tarz seklerleme fen bilimlerinin zayf olduu toplumlarda hayat bulmaz; ran iin seklerleme olasln zayflatan faktr de budur. randaki rejim hakknda bilginizi gzden geiriniz. zellikle kadnlaraSZDE hukuk hakSIRA dair knda bilgileniniz.
NELM Dinin modern toplumdaki dnm, zellikle Avrupa veD Amerikadaki tarihsel veriler nda gzden geirilmelidir. Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Trkiye tarihi de Avrupa tarihinin nemli bir parasdr. Hristiyanlk ve S O R U din sosyoslamn lojisi bakmndan clericus/laikos ayrm Trkiyedeki gelenee uymasa da din kurumunun toplumsal deimeye ve modernlie verdii tepkiler benzeir. ModernliDKKAT in dinsel etkilerini Lambert (1999) klme, uyum ve yeniden yorumlama ve yenilik olarak deerlendirir. Bu etkileri Bat Avrupa veya Dou Avrupada saylabileSIRA SZDE cek Trkiyede yaplacak saha almalarnda tespit etmek olanakldr.
Din de dier kurumlar gibi deime karsnda uyum, atma veya yenilenme/yenilik gibi tepkiler verebilir. Dinin genellikle btnletirici rol ngrlr ancak egemenlik zerine rekabetin youn olduu dnemlerde din daima btnletirici bir rol oynamam sk sk iddetli atmalara da sebep olmutur.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

164

Sosyolojiye Giri

zet
A M A

Din konusuna temel yaklamlar deerlendirmek Marx ve Engels dini styapda grr, evrimci ve tarihsel materyalist adan deerlendirirler. Weber dinleri ortya koyduklar teodise bakmndan ele alr; dinsel etikle ekonomik yaam arasndaki ilkileri inceler. Durkheim dini toplumla edeer grr. Durkheima gre dinsel ayinde kutsanan toplumun kendisidir. Eliade dini baka bir eye indirgemeden, onun i mantn kefe alr; yaklam fenomenolojiktir. Pace dini iletiim olarak ele alr; peygamberlerin kendilerinden nceki inan sistemlerini ksmen olumlayarak sosyal evrenin yeni gereksinimlerine uygun biimde yeniden formle ettiklerini ileri srer. Din, laiklik ve seklerleme ilikisini aklamak Laicisme hem resmi dini olmayan bir devlet ngren hem de din/devlet ayrmnn trn anlatan, din ve siyaseti tamamen ayran bir anlam ifade eder. Laiklikten (laicite) de devletin resmi bir dininin olmamas ilkesi ile politik sylemin din dl ile birlikte dine dayal olanlar da dahil eitlik ilkesini zedeleyecek her trl sann lavedilmesi anlalr. Laisizm din ile siyaset arasnda kesin bir ayrm yapan ve toplumda dinin snrl bir rol oynadn savunan bir doktrindir ancak laiklik iin kstas olarak din ve devletin ayrlm olmas yetmez, dinin siyaset alanndan tamamen ekilmi olmas, politika unsuru olarak var edilmemesi, ayrca dine dayal olanlar da dahil eitlik ilkesini zedeleyecek her trl sann lavedilmesi gerekir. Seklerleme ise bir sretir; dinin btn yaam alanlarndan ekilmesi, klmesi diye tanmlanr.

A M A

A M A

Dinin baz temel kurumlarla etkileimini aklamak Dinsel etik ile ekonomik yaam arasndaki ilikiyi inceleme konusu yapan Weberdir. Weberin almasndan dinsel etiin niyet etmedii halde kapitalizmin ruhuna hizmet ettiini karsayabiliriz zellikle dinin ekonomi kurumuyla ilikileri inceleme konusu olduunda Marx ve Weberin yaklamlar birbirini tamamlar nitelikte dnlebilir. Modern toplum din ve siyaset arasnda kesin bir ayrm yapan ve toplumda dine snrl bir alan tanyan laisist gr zerine kuruludur; ancak, dinsel liderlik ile politik liderliin birbirinden ayrlmad veya politik liderliin dince merulatrm gereksiniminde olduu toplumlar da vardr. Din kurumu ortaya k itibariyle aile kurumunun ilevlerine talip olmu bu yzden de birey ou zaman aile ve din arasnda seim yapmak zorunda kalmtr. te yandan aile ilk toplumsallama kurumudur. Din ve dinsel yaanty rendiimiz, iselletirdiimiz veya tavr ve tutum gelitirdiimiz ilk kurumdur. Din ve birey arasndaki en nemli iletiim kanallarndan biri olduu iindir ki aile kurumu kuaklar boyunca byk dini organizasyonlarn yeliini devaml klmtr. Kehrer din ve aile arasndaki ilikiler iin drt ana balkta inceleme konusu nermitir: ayn toplum iinde evlenme (Endogamie) ya da baka bir gruptan e semenin (Exogamie) dinle ilgisi, evliliin devamnda ocuk says konusunun dinle ilikilendirilmesi ve ailenin benimsedii eitimle ilgili deerler ve bunlarn dinle ilgisi. Din ve toplumsal deime ilikisini deerlendirmek Din de dier kurumlar gibi deime karsnda uyum, atma veya yenilenme/yenilik gibi tepkiler verebilir. Din kurumu ile uzlann zellikle din/devlet ayrlma modeli bakmndan kitlelerce kabul gren ve yerleik bir anlayn olmad toplumlarda dinsel davran sklkla politik nitelik kazanabilir ve deime arzusunu temsil edebilir. Dinin genellikle btnletirici rol ngrlr ancak egemenlik zerine rekabetin youn olduu dnemlerde din daima btnletirici bir rol oynamam sk sk iddetli atmalara da sebep olmutur.

A M A

A M A

Dini toplumsal tabaklamayla ilikilendirmek Dinin toplumsal tabakalama ile birincil ilikisi herhangi bir toplumdaki tabakalamann dini nitelikte olmas durumunda sz konusu olur. Baz durumlarda din bir toplumda var olan tabakalamay kendisi ortaya koyup tanmlyor olmasa bile merulatryor olabilir.

7. nite - Din ve Toplum

165

Kendimizi Snayalm
1. Dinsel ayinlerin ilevi sadece kiiyi tanrsna deil iinde bulunduu gruba da daha sk balamaktr gr aadaki teorisyenlerden hangisine aittir? a. Weber b. Marx c. Engels d. Durkheim e. Heller 2. Dinsel etik ve ekonomik yaam arasndaki ilikileri inceleyen teorisyen aadakilerden hangisidir? a. Weber b. Durkheim c. Marx d. Engels e. Heller 3. Dini iletiimsel yaklamla ele alan teorisyen aadakilerden hangisidir? a. Durkheim b. Marx c. Engels d. Pace e. Weber 4. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Marx ve Engels dini, tarihsel materyalist bir erevede ele alm ve illzyonvari bir stat yklemilerdir. b. Weber dinleri nerdikleri teodise bakmndan kyaslamtr. c. Durkheimn yaklam, evrimci bak asna sahiptir. d. Eliaden fenomenolojik yaklamna gre din, kendinden baka hibir eye indirgenmemeli ve i mant anlalmaya allmaldr. e. Pace kendi teorisinde Luhmannn sistem teorisinin yanl olduunu belirtir. 5. Dinin btn yaam alanlarndan ekilmesi, klmesi diye tanmlanan kavram aadakilerden hangisidir? a. Laiklik b. Laisizm c. Seklerleme d. Aklileme e. Metalama 6. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Laiklik politik bir ilkedir, bir sreci iaret etmez. b. Seklerleme tarihsel bir olgudur, bir sreci ifade eder. c. Laisizm, din ile siyaset arasnda kesin bir ayrm yapan ve dine toplumda snrl bir rol tanyan bir doktrindir. d. Sekler olan dinsel olan kapsayamaz. e. Din ve devlet arasnda tek ayrlma modeli, laisist model deildir. 7. Feodal soyluluun, toprak sahibi aristokrasinin selamet araynda olmad ve cemaatsel dinden de uzak durduunu tespit eden teorisyen aadakilerden hangisidir? a. Marx b. Engels c. Weber d. Heller e. Durkheim 8. Hristiyan ilecilii hedeflemedii halde ortaya kard sermaye birikimiyle/kapitalizme hizmet etmitir tezi aadakilerden hangi teorisyene aittir? a. Pace b. Marx c. Weber d. Engels e. Durkheim 9. slamda din adamlar snf nerilmemitir; ii slam hari slamda din adamlarna kutsiyet atfedilmez cmlesi aadaki konulardan hangisinde eksiklik yaratr? a. Laiklik b. Concordat c. Sekrleme kuram d. Evrim kuram e. Modernleme kuram 10.Din ve birey arasndaki en nemli iletiim kanallarndan biri olduu iindir ki aile kurumu kuaklar boyunca byk dini organizasyonlarn yeliini devaml klmtr cmlesi aadaki din sosyologlarndan hangisine aittir? a. Pace b. Engels c. Weber d. Kehrer e. Eliade

166

Sosyolojiye Giri

Yaamn inden
Din Dersinde zm Zor Deil Radikal, 11/03/2008 smet Berkan ...Anayasann 24. maddesiyle zorunlu klnan ders, din kltr ve ahlak bilgisi dersidir. Bu dersin mevcut ders kitaplar, Burada din kltr deil din dersi veriliyor denilerek nce AHM sonra da Dantayn 8. Dairesi tarafndan bir anlamda mahkum edilmitir. Gerek AHMnin ve gerekse Dantayn 8. Dairesinin kararn tersinden okuduunuzda mahkemelerin, ...dinlerst nitelikte bir din kltr dersini arzu ettii/uygun grd anlalyor. Yani, mevcut dersi gerekten dinler tarihinden, dinlerin geliiminden ve temel anlaylarndan ibaret ve aslnda son derece faydal bir ders olarak anlatmann nnde yasal hibir engel yok. Hatta mahkemeye bakacak olursanz (ki bakmayp da ne yapacaksnz) yaplmas gereken ders esasen bu. te yandan, isteyenlerin katlp alabilecei bir din dersini (isteyene Snni slam isteyene Alevilik) vermenin, yani okullara semeli din dersi koymann, hatta daha ileri gideyim semeli hafzlk dersi koymann da nnde bir yasal engel yok. O zaman esasen Anayasa deiikliine vs. ihtiya da yok. htiyac duyulan ey mevcut dersi Anayasann da ngrd gibi din kltr dersine evirmek, din eitimini ise isteyenlerin alaca ekilde seimlik ders olarak dzenlemek. Esasen bu dediimi yapmak iin byk bir toplumsal konsensse de ihtiya yok. Doru olan yaptnz zaman, bunu kimseyi incitmeden, kimseyi dlamadan, kimsenin ihtiyacn yok saymadan yaptnz zaman bir tartma da kmaz, bir konunun hararetle tartlmyor olmas da o konuda zmni bir uzlama olduuna delalet eder zaten. http://213.243.28.155/haber.php?haber no=249811... 29.06.2009 Kaynak: smet Berkan, 11/03/2008 tarihli Radikal gazetesinin internet basksndan ksaltlarak alnmtr.

Okuma Paras
Baba Bu mektuba sana sevgili babacm diye balamak istemedim, sana hep seslendiim gibi seslenmek istedim: baba diye. Seni topraa verdiimde 17 yandaydm, amcam istersen Onu yaatabilirsin demiti, ben de yle yaptm. Seni yaattm. yi ki senin kzn olarak domuum. nanann kimsenin nnde eilmeyeceini senden rendim. Halbuki inantan sz ettiini hi hatrlamyorum. Bizim hi tank olmamz istemezdin kurban kesmene ama ben ocukluumda gizlice bir kez seni izlemitim. Son anda gzlerimi ellerimle kapattm ama kurban keserkenki duan ve kurbanlk hayvan ikna ediini hala hatrlyorum. kna etmeyi senden rendim. Bizlere yaz akamlar karpuz dilimlemeni hatrlyorum; adil olmay senden rendim. Arkadalarnla akalamalarn hatrlyorum; incitmemeyi senden rendim. Glen gzlerini hatrlyorum; sevgiyle bakmay senden rendim. Erkeklerin de alayabileceini senden rendim. Doru, drst, vefal, marur ve vakur babam, Sadece Allaha kulluk eden babam, Ekmei, ii, a, topra varken kzlarn okutmak iin ehre gen babam, yi ki senin kzn olarak domuum. Fatma Kocamemik Sndal

7. nite - Din ve Toplum

167

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. a 3. d 4. e 5. c 6. d 7. c 8. c 9. c 10. d Yantnz yanl ise Toplumsallk Yaklam: Durkheim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyal Psikolojik Yaklam: Weber konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letiimsel Yaklam: Pace konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dine Temel Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Din, Laiklik ve Seklerleme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Din, Laiklik ve Seklerleme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Din ve Toplumsal Tabakalama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Din ve Ekonomi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Din ve Siyaset konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Din ve Aile konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Btn dnyada dinsel cemaatlerin nemli bir ksm eitli hayr ileri yrtmektedir. Yoksullara gda vb. yardmlarla birlikte eitim ve salk, yallara sosyal destek sunan cemaatlerin says az deildir. Bu lekte destek verebilen cemaatlerin ouna sanal ortamda ulaabilirsiniz. www.google.com adresine anahtar szck yazmanz yeterli olacaktr. Sra Sizde 4 randaki rejim kendini eriat rejimi olarak tanmlamaktadr. Kadnlar evleri dnda her yerde rtnmek zorundadr, elerinin yazl izin belgesi olmadan yurtdna kamazlar, eleri lrse ocuklarnn velayet hakk elerinin ailesine aittir. Boanma hakk kadna tannmamtr. Muta nikah diye adlandrdklar geici nikah olarak dndkleri bir uygulamay ran hukuku meru saymaktadr; aileler isterlerse kz ocuklarn 13 yandan itibaren muta nikahyla istedikleri kimseyle evlendirebilirler. Evrensel ltlerle bu uygulama kk yata kz ocuklarnn fuha zorlanmas anlamna gelir. Bu konularda sosyolojik aklamalar byle olmakla birlikte ilahiyat gr de alnz. Diyanet leri Bakanlnn web sitesine bavurabilirsiniz: http://www.diyanet.gov.tr

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 mamn kendini cret karl i gren biri olarak deil, bir gnll olarak algladn greceksiniz. Trkiyedeki model ok eletirilmekle beraber, slamn ruhuna uygundur. Camide namaz kldran imam dini liderliin politik yanndan vazgemi, cemaatle herhangi bir tahakkm veya kontrol ilikisinde olmayan, bir gnlldr. Bu durum slamn din hizmetini gnlllk esasyla tarif eden ruhuna da uygundur. Kamu hizmeti olarak yrttkleri grevlerini hitap ettikleri kitlenin isteklerine gre ekillendirmek zorunda olmadklarndan dinin mesajn anladklar gibi aktarrlar. mamla sohbetiniz srasnda grevinden ve cemaatinden memnuniyet derecesini anlamaya alnz. Sra Sizde 2 Kltr Bakanlnn web adresinden (http://www.kultur.gov.tr) veya belediye ve valiliklerin web sitelerinden tarihi ve kltrel nemdeki ibadethaneleri tespit edebilirsiniz. Ayrca genellikle ibadethanelerin ne zaman kim tarafndan ina ettirildii, grd tamirler vs. her ibadethanenin giriinde bir levhada yazldr.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Berger, P.L. 1967. The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Religion. Gardencity, New York: Doubleday & Company Inc. Berkes, N. 2008. [2002] Trkiyede adalama. 13. bask. (yayna hazrlayan) Ahmet Kuya. Istanbul: Yap Kredi Yaynlar. Casanova, J. 1994. Public Religions in The Modern World. University of Chicago Press. Durkheim, E. 1964 [1915]. The Elementary Forms of the Religious Life. London: Allen & Unwin. Eliade, M. 1991 [1959] Kutsal ve Dind (ev.) Mehmet Ali Klbay. Istanbul: Gece. Gellner, E. 1981. Muslim Society. Cambridge University Press. Gerth, H.H., Mills, C. Wright. 1996 [1948] Max Weber: Sosyoloji Yazlar. (ev) Taha

168

Sosyolojiye Giri

Parla.[From Max Weber: Essays in Sociology]. Istanbul: letiim. Heller, A. 1970. Sociologia della Vita Quotidiana (Macarcadan ev.) Alberto Scarponi. Roma: Ed: Riuniti. Hey, S. 2001. Ministry Confronts Secularisation, Renewal Journal, #18: Servant Leadership (2) http://www.renewaljournal.com Introvigne, M., Stark, R. 2005. Religious Competition and Revival in Italy: Exploring European Exceptionalism. Interdisciplinary Journal of Religion. 1/1 (5), http://www.bepress.com/ijrr Kara, M. 1997. Din Ve Sanat Asndan Tekke ve Zaviyeler. Istanbul: Dergah Yaynlar. Kehrer, G., Robertson, R. , Durkheim, E. 1996. Din Sosyolojisi. (ev). M. Emin Kkta ve Abdullah Topuolu. Ankara: Vadi Yaynlar. Lambert, Y. 1999. Religion in Modernity as a New Axial Age: Secularization or New Religious Forms? Sociology of Religion. 60(3): 303-333. Lichtheim, G. 1961. Marxism: An Historical and Critical Study. London: Routledge & Kegan Paul. Mardin, . 2000 [1969]. 9. bas. Din ve deoloji. stanbul: letiim. Marx, K., Engels, F. 1957. On Religion. Moscow: Progress. Morris, B. 2004. Din zerine Antropolojik ncelemeler: Bir Giri Metni. [Anthropological Studies on Religion: An Introductory Text] (ev) Tayfun Atay. Ankara: mge Kitabevi. Nielsen, J. S. 1999. Towards a European Islam, London: MacMillan Press Ltd. ODea, T. 1961. Five Dilemmas in the Institutionalisation of Religion, Journal for the Scientific Study of Religion, (1): 30-9. zdalga, E. 1998. Modern Trkiyede rtnme Sorunu, Resmi Laiklik ve Popler slam [The Veiling Issue, Official Laicism, and Popular Islam in Modern Turkey] (ev.) Yavuz Alogan. Istanbul: Sarmal. Pace, E. 2004. (5a ristampa) La Religione come Organizazzione in Sabino Acquaviva, Enzo Pace., Introduzione alla Sociologia delle Religioni: Problemi e Prospettive. Roma: Carocci. - 2008. Raccontare Dio: La Religione come Communicazione. Bologna: Il Mulino. Schutz, A. 1962. Concept and Theory Formation in Social Sciences: Choosing Among

Projects of Action. Collected Papers. Vol. I. Martinus Nijhoff, The Hague. -1967. The Phenomenology of the Social World. llinois. Northwestern University Press. Turner, B. S. 1983. Religion and Social Theory: A Materialist Perspective. London: Heinemann. Vergin, N. 1985. Toplumsal Deime ve Dinsellikte Art, Toplum ve Bilim, 29/30:9-28. Weber, M. 1996. Dnya Dinlerinin Sosyal Psikolojisi, Max Weber: Sosyoloji Yazlar iinde, (ev.) Taha Parla. [The Social Psychology of World Religions, in From Max Weber: Essays in Sociology, English ed. H.H. Gerth and C. Wright Mills] Istanbul: letiim: 339-382. Williame, J.P. 2009. European Integration, Laicite and Religion. Religion, State and Society. 37 (1-2): 23-35.

8
Amalarmz
Sapma Su Anomi

SOSYOLOJYE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra; Hukuk Sosyolojisinin temel konu ve amalarn aklayabilecek, Su ve Sapmaya ilikin olarak gelitirilen temel yaklamlar tanmlayabilecek, Eitimin toplumsal bakmdan amalarn ve ilevlerini aklayabilecek, Eitim, Su ve Sapma arasndaki ilikiyi deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Sosyalleme Okul

indekiler
GR HUKUK, ETM VE TOPLUMSAL YAAM HUKUK VE TOPLUMSAL BOYUTLARI ETM VE TOPLUMSAL LEVLER SAPMA VE SU KAVRAMLARI ETM, SAPMA VE SU

Sosyolojiye Giri

Hukuk, Su ve Toplum

Hukuk, Su ve Toplum
GR
Sosyoloji toplumsal olgular, toplumsal yaam dzenleyen kurumsal yaplar, toplumsal ilikileri, toplumsal davranlarmza yn veren norm ve deerleri sistematik olarak inceleyen bir bilim daldr. Sosyoloji bir bilim dal olarak toplumsal yaamn ileyi biimini ve dzenliliklerini incelemekle birlikte, toplumsal normlar ve hukuksal kurallar ihlal eden davranlar da ele almaktadr. Dolaysyla su, sapkn davran, iddet ve sosyal kontrol gibi toplumsal olgular sosyolojinin temel alanlarndan birisini oluturmaktadr. Toplumsal normlarn renilmesi ise eitim srecinin konusudur. Eitim olgusu da sosyolojik balamda, hukuk, sapma ve su olgular ile etkileim halindedir. Toplumlar varlklarn ancak tarihsel srelerinde oluturmu olduklar maddi ve manevi deerleri yeni kuaklara aktarabildiklerinde srdrebilirler. Bunu gerekletirme yollarndan en nemlisi eitimdir. Eitim bireyin kiiliini gelitirmenin yan sra onu toplumsal yelie hazrlamay amalamaktadr. Hukuk ise sz konusu deerleri, normlar vb. yazl ve yaptrmlar olan kurallar sistemine dntrerek toplumsal yaama yn verir. Bu balamda eitim, hukuk, sapma ve su olgular yakndan ilikili ve birbirini etkileyen olgular niteliindedir.

HUKUK, ETM VE TOPLUMSAL YAAM

Toplumun sosyal, kltrel ve ekonomik ynden geliimine yn veren etkenlerin banda eitim ve hukuk gelir. Bir toplumdaki huzur ve gven, temel insan hak ve hrriyetlerinin korunduu bir hukuk dzeni ile salanabilir. Hukuka saygl bir toplumun inas iin ise eitimli bireylere gereksinim vardr. Dolaysyla eitim ve hukuk arasnda sk bir ba bulunmaktadr (Oku, 2007: 49). Yrkn (1958) belirttii gibi insanlarn toplu halde yaamalarn olanakl klan, davranlarn ynlendirerek kargaa, lszlk ve kontrolsz davranlar nleyen eitli din, rfdet, ahlk ve hukuk kurallar vardr. Bu kurallar doada yoktur, insan toplumlarna zgdr ve toplumla doup, geliip yine toplumla birlikte deiirler. Kurallar ve deer yarglar toplum yaamnn ve toplumsal gerekliin temel paralardr. Sosyal olgular gibi hukuk kurallar da yer ve zaman koullarna bal olarak ayn toplum iinde doar, deiir, geliir ve toplumun deiik ynleriyle karlkl etkileim iinde bulunurlar (Grkan, 2005, 13-14). Eitim sreci de bireyin toplumda iselletirilmi ve yerlemi olan olumlu davranlar renme yaantlar kapsamnda kazanmasn hedefler. Bu kapsamda bireye kazandrlmas hedeflenen bilgi, beceri, tutum ve deerlerdir (Gltekin, 2008: 4). Eitim sreci ile hukuk arasn-

Bireylerin renim hakkna iaret eden ve eitimi temel insan haklar arasnda tanmlayan nsan Haklar Evrensel Beyannamesinde (1948, Madde 26) de en azndan ilkretimin parasz ve zorunlu olmasnn yan sra teknik ve mesleki retim ile yksekretim aamalarnda da herkese frsat eitlii salanmasnn nemine dikkat ekilmitir. Bireylerin eitim ve retim hakkna vurgu yapan T.C. Anayasasnn 42. maddesi, ilkretimin kz ve erkek btn vatandalar iin zorunlu ve devlet okullarnda parasz olduunu belirtmektedir. Bu evrensel ve ulusal dzeydeki dzenlemeler eitim hukuk ilikisinin yasal zeminini oluturmaktadr.

172

Sosyolojiye Giri

Kaynak: http://www.educationjustice. com/ Eitim ve hukuk arasndaki ilikinin nemli bir sonucu eitim hukukudur. Eitim hukuku; eitim kurumlarnda uygulanan ve eitimi dzenleyen hukuk kurallarn bilimsel olarak inceleyerek, sistemli bir biimde aklamay hedefleyen bir bilim daldr (Akyz, 1981 aktaran Oku, 2007: 49). Deerler, normlar, din ve ahlak kurallar, rf ve adetler yeni nesiller tarafndan eitim ve sosyalleme srecinde renilir. Hukuk ise toplumsal yaama yn veren kurallarn yazl olarak ifade edilmesini ve devlet tarafndan uygulanacak yaptrmlar kapsayacak biimde sistemlemesi anlamna gelir.

daki iliki, hukuk kurallarna da kaynaklk eden toplumsal deer ve normlarn yeni kuaklara aktarlmas, hukuk kurallarnn toplumsal yaam asndan neminin bilincinde yurttalarn yetitirilmesi boyutlarnda ortaya kmaktadr. Ayn zamanda eitim srecine yn veren hukuk kurallarnn da varl sz konusudur. Eitim ve hukuk srelerinin kesitii bu alan ise eitim hukuku olarak tanmlanabilir. Toplumsal yaama yn veren kurallar ve deerler eitim sreci ile kazanlr ve yaatlr. Eitim sreci ile yeni nesillere aktarlan ve hukuk sistemi ile yazl kurallar btnne dntrlen bu kurallarn ve bu kurallara yn veren ilkelerin zerinde durmak hukuk, eitim ve su olgularnn daha iyi anlalmasn salayacaktr. Deerler: Deerler bir toplum ya da gruptaki, istenir ve doru olana ilikin ideal ilkeleri tanmlayan zgrlk ve eitlik gibi prensiplerdir. Deerler davran kurallar saladklar gibi atma da yaratabilirler. rnek olarak krtaja ilikin tartmalar temelde deerlere ilikin tartmalardr (Andersen ve Taylor, 2005: 63). Deerler davranlarn kltrel belirleyicileridirler ve bir kltrn mensuplarndan beklenilen davranlar, hangi davranlardan kanlacan tanmlarlar. Deerlerdeki farkllklar davranlardaki farkllklar olarak yansr. Deerler norm ve kurallar da kapsamaktadr, hangi normun kabul edilip edilmeyeceine deerler araclyla karar verilir (Reisinger ve Turner, 2003: 79). Deerler ilkeleri, normlar ise bu ilkelerin zel durumlarda uygulann belirten zel kurallardr. Deerler pek ok normun douuna neden olabilirler (li, 2002: 105). Normlar: Normlar dl ceza sistemiyle ortaya kan ve bireylerin davranlarna etki eden kltrel kurallardr (Johnson, 2000: 209; Milovanovic, 2003: 6). Kurallar toplum iin gerekliliktir. Normlarn olmad bir toplumda kaos oluacaktr. Norm, yaptrm olan kurallar sistemidir. Bireyler tutum ve davranlarnn snrlarn belirleyen bu kurallar sayesinde dier bireylerin de hangi durumda nasl davranacan ngrebilirler. Paylalm kltrel beklentiler olarak sosyal normlar, insanlarn bir toplumda bir arada yaamalarn salarlar (Dnmezer, 1978: 245; li, 2002: 105; Newman ve OBrien, 2006: 71; Andersen ve Taylor, 2005: 449). rnek olarak aile ilikileri, siyasal yap, retim ve tketim faaliyetleri ve trafik kurallar belirli normlara gre yrr. Bireyler normlar toplumsallama srecinde renirler. Normlara uyulmadnda toplumsal yaptrm sz konusu olur. Yaptrmn ls normun ciddiyetiyle orantldr. Toplumsal cezayla karlatn gren birey tutum ve davranlarn ona gre dzenler. dl ve ceza resmi ya da gayri resmi olabilir. Birisini ldren kiinin mahkemede hukuk kurallarna gre ceza almas resmi bir cezalandrma iken ayn kiinin toplumdan dlanmas, ayplanmas, i verilmemesi ise gayri resmi cezalandrmadr. Normlarn dllendirilmesi de sz konusudur. ocuklarn sosyal normlar renmeleri durumunda bykleri tarafndan vlmeleri, belirli hediyeler almalar buna rnektir (li, 2002: 105; Andersen ve Taylor, 2005: 449). Her toplum normatif bir dzen gelitirir. Normlar belirli sosyal sistemler iersinde ilerler ve btn toplumsal gruplarn kendilerine zg normlar vardr. Normlarn toplumsal yapnn bir paras haline gelmesi iin toplumu oluturan yeler tarafndan iselletirilmeleri gereklidir. Normlar, dller ve cezalar araclyla ideal/uygun davrann srekliliini salamaya alr. Sosyal normlara itaati salamak iin bunlardan sapmalar nlemeye alan esaslarn btnne sosyal kontrol ad verilir. Normlar uygulandklar bireylere gre farkl nitelik gsterebilir nk kiilerin normlar iselletirme durumlar farkldr. Toplumun temel ihtiyalar etrafnda toplumlar baz toplumsal norm sistemleri gelitirirler bunlara kurumlar ad verilir. Bylece din, eitim, aile hayat etrafnda birer normlar sistemi oluur ve bunlar din, eitim, aile kurumu adn alrlar (Dnmezer, 1978: 245-248).

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

173
Toplumsal normlar, din kurallar, ahlk kurallar, rf ve adetler, moda kurallar ve hukuk kurallar olmak zere temelde be grupta snflandrlabilir. Normlarn daha iyi anlalabilmesi iin anomi kavramnn iyi anlalmas gerekir.

Normlar resmi normlar ve resmi olmayan normlar olarak ikiye ayrlr (li, 2002: 105,106): Resmi Normlar: Yasa, ynetmelik, tzk, genelge, kurul karar gibi resmi ve yazl kurallardr. Bu normlara ilikin cezalar ve dller nceden belirlenmitir. Resmi Olmayan Normlar: Yazl olmayan normlardr ve ceza ile dller bu tr normlar iin aka belirtilmemitir. Resmi olmayan normlarn ihlali sonucu bireyler knama, alay etme, dlama, hakaret gibi yaptrmlarla karlaabilirler. Anomi: Temel olarak sosyal dzenin ilememesi, bozulmas durumunda ortaya kan bir normsuzluk ve kuralszlk durumunu ifade eder. Kiisel zihinsel bir duruma deil sosyal bir duruma ilikindir. Bireysel karlarla ortak kltrel bilin arasndaki gerilimden kaynaklanr. Mertona gre ise anomi yapsal bir gerilimin rndr ve frsat yaplarna farkl ulama dzeylerinin varlndan kaynaklanr (Brake,1980: 41; Andersen ve Taylor, 2005: 172). Parsons ve Merton anomi konusunda normlar ve deerler arasndaki elikilere de vurgu yapmlardr. Birey setii hedefe ulaacak normlar bulma konusunda olanakszlk yaarsa bu bir anomi nedeni olabilir. Bylece anomi, sapma eylemi, tavr ve hareketlerle grnm kazanr (Dnmezer, 1978: 252-253). Normlar toplumsal gelimelere bal olarak deiirler. Eski normlarn yrrlkten kalkmas ve yeni normlarn kabul edilmesi sresinde boluklar ortaya kar. Kentleme gibi toplumsal deimenin ok hzl yaand durumlarda ise eski normlar gereksinimleri karlayamaz hale gelir. Normlarn geerliliini yitirmesi ve yaptrm gcnn azalmas durumunda anomi ortaya kar. Durkheima gre benzerlikten doan dayanmann azald, iblm ve uzmanlamaya dayal farkllklarla temellenen modern toplumlar anomiye adaydr (Dnmezer, 1978: 252; li, 2002: 108-109). Din Kurallar: Din, belirli bir grup insann kutsala ilikin duygularna karlk veren, nihai anlamlandrmalara ilikin sorulara cevaplar salayan, sembol, inan, deer ve uygulamalarn kurumlam sistemi olarak tanmlanabilir (Glock ve Stark, 1965; Akt. Andersen ve Taylor, 2005: 448). Durkheim dini, btn ksmlar birbirine bal inan ve ritellerden (dinsel trenler) meydana gelen, kutsal deerlere ilikin ve mensuplarn ayn toplumda birletiren bir btn olarak tanmlar. Kimilerine gre ise din, bireyin hayatnn anlam ve amacna getirilen yantlardr ve bu balamda herkesin bir dini vardr (Dnmezer, 1978: 254). Dinler, bireylerin belirli durumlarda nasl davranacana ilikin sosyal normlar koyarlar (Andersen ve Taylor, 2005: 449). Dinler bireyler iin bir takm davran kurallar getirmekte ve bunlar baz yaptrmlarla karlamaktadrlar. Bir dine inananlar, toplumsal yaamlarnda dinin gerekliliklerini, normlarn dikkate almakta ve davranlarn bunlara gre dzenlemektedirler. Bu balamda gemiten gnmze dinin toplumsal yaamdaki en nemli ilevi bir sosyal kontrol arac olarak toplum btnlemesine katk salamasdr (Dnmezer, 1978: 255-257). Ahlk kurallar: Davran etkileyen, gelitiren ve daha iyi duruma getiren dnceler ahlk kapsamna girer (Dewey, 1976: 117). Dar anlamyla ahlk, bireyin vicdannn belirli davranlar doru ve iyi olarak tanmlarken bavurduu kurallar btndr. Ahlk normlarnn kontrol arac vicdandr. Ahlk ve Hukuk kurallar arasndaki en nemli fark, ahlk kurallarnn dank, rgtlenmemi olmasna karn hukuk kurallarnn sistemli ve rgtl oluudur. Bunun yan sra ahlkn yaptrm vicdan iken, hukukun devlet gc ile uygulanan maddi ve zorlayc yaptrmlar vardr. Sosyal normlarn bir kategorisini oluturan din kurallar ile ahlk kurallar arasndaki ilikiye bakacak olursak, din kurallarnn yaptrm ahlk

Normsuzluk ve kuralszlk anlamna gelen Anomi kavramn ilk olarak Fransz Sosyolog Durkheim ntihar adl eserinde kullanmtr. Durkheim, Anomiyi, bir davranta bulunmas gerektiinde hangi normu lt alacaklarn bilemez duruma gelen bireylerin toplumla btnlemelerini engelleyen dzensizlik durumu olarak tanmlamtr.

174

Sosyolojiye Giri

kurallarndan farkl olarak doastdr. Ahlk kurallar dini inanlarn sreklilii iin yol hazrlarlar ve dinler de doast yaptrmlar ile ahlk kurallarn desteklerler (Dnmezer, 1978: 259). rf ve Adetler: rf ve adetler, toplumlarda herhangi bir organ tarafndan aka konulmad ve arkalarnda resmi bir otorite bulunmad halde kendiliinden ve dereceli olarak oluan ve toplum iindeki ilikileri yneten sosyal normlardr. Yaptrm, toplumsal basklardr. Nfusun ounluu tarafndan uzun zamandr tekrar edile gelen ve sraladmz zellikleri tayan normlara ise adetler denir. Yine ayn nitelikleri tayan ve olduka yksek derecede bir deerlendirmeye konu olan sosyal normlar ise rfler olarak adlandrlr. rfler olumlu ykmllkleri de kapsayabilir ancak rflerin yaptrm adetlerin yaptrmndan daha gldr. Heterojen modern toplumlarda ise rf ve adetlerin etkisi giderek azalmakta hatta kanunlarla yer deitirmektedir (Dnmezer, 1978: 261-262). Moda Kurallar: Moda, Latince kkenli snr olmayan anlamndaki modustan gelmektedir. Bireyin yaam tarzna uygun olarak alabilecei grnmlerin bir ifadesidir. Kim ve ne olduumuz konusunda teki ile paylalan izlenimler, toplumsal ilikileri de dzenleyen ve kimlikleri ina eden bileenlerdir (Gentrk-Hzal, 2003: 66). Moda, rf ve adetler ile gndelik konular zerinde sosyal bakmdan onaylanan geici deiikliklerdir. Modann toplum tarafndan benimsenmesi, onaylanmas yarar ya da yksek deerinden deil, zevk ve duyarlla ynelmi bir yant niteliinde olmasndandr (Dnmezer,1978: 266-267).

HUKUK VE TOPLUMSAL BOYUTLARI

nsanlar toplum ierisinde yaarlar. Grotiusun toplumsallk itihas adn verdii zellik, insanlar bir arada yaamaya, toplumlar kurmaya ynlendirir ve birbirleriyle eitli ilikiler kurmalarn salar. Bu toplumsal ilikiler, sosyolojik aratrmalarn en kk paralardr. Bu ilikilerden sadece toplum iin yaamsal nemde olanlar hukuk kurallar ile dzenlenmektedir. Aristo, insanlar arasndaki dostluk ilikileri nin, Gratius insanlarn hemcinslerini arama duygusundan kaynaklanan ilikilerin, Durkheim ve Duguit benzer ve farkl ihtiyalar nedeniyle ortaya kan dayanma ilikilerinin, Marks ve Engels snflar aras istismar ilikilerinin hukuk temelinde olutuunu ifade etmilerdir (Grkan, 2005: 44). Btn toplumlarda bir hukuk sistemi bulunmaktadr yle ki tarihsel srete hukuk dzenine sahip olmayan bir topluluk hayat henz saptanmamtr. Hukuk kurallar insan iradesini etkiler ve davranlarna yn verir. Hukuk kurallar din, ahlk, rf ve adet kurallar gibi iinde doup gelitikleri toplumsal gerekliin rndrler ve onun tm zelliklerini yanstrlar (Grkan, 2005: 12-14). Hukuk olarak karmza kan her kural, toplum yaamnda belli bir toplumsal balanty srdrmek, korumak, zlmesini nlemek gibi bir ilevi yerine getirir (Kse, 2002: 101). Hukuk kurallarnn ilevlerini ana balkta snflayabiliriz (Milovanovic, 2003: 14); 1. Baskc: Yasalar az ya da ok zorlayc olabilirler. Sosyal kontrol sistemlerinde eitli dzeylerde fiziki bask sz konusudur. 2. Kolaylatrc: Yasalar davranlara ilikin beklentileri kesinletirir ve tahmin edilebilir klar. 3. deolojik: Bir inan sistemi olarak ideoloji hukuk kurallarnda yansr, belirli deerlere bal olarak ortaya kar.

Milattan nce 3000li yllarda Eski Msrdaki yazl yasalardan ve Milattan nce 1760lardaki Babildeki Hammurabi Yasalarndan bu yana toplumsal yaama yn veren ve kontrol eden yasal sistemler gelitirilmitir. Kaynak: http://listverse.com/2007/11 /21/top-10-significantfirsts-in-law/

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

175

Hukuk Sosyolojisi
Her toplum kendi dzenini salamak iin kendi hukukunu yaratr. Hukuk kurallar ile srekli deien toplumsal yaam koullar arasnda belirli bir uyum gerekmektedir. Toplumsal koullar ve hukuk arasnda zaman zaman kopukluklar ortaya kar. Hukuk bu boluklar kapatmak iin kendini srekli yenilemek zorundadr. Hukuk uygulanmak iin vardr eer emir ve yasaklara uymamak istisna olmaktan km ise bunun nedenleri mutlaka bilinmelidir. Hukuk sosyolojisi bu nedenleri kefetmek iin vardr (Grkan, 2005: 26). Hukuk ve toplum arasndaki iliki ve etkileim hukuk sosyolojisinin temel konusudur. Rossa gre (1947 aktaran Grkan, 2005: 27, 28) sosyolojik adan hukuk kural bir sosyal kontrol aracdr bundan tr bir hukuk kural insan davrannda ya da mahkeme kararlarnda gerekletii oranda gereklie sahiptir. Hukuk kurallarnn nasl yorumland, tanklarn gzlemlerini doru hatrlayp hatrlamadklar gibi sreteki son derece nemli sorular sormak hukuk sosyolojisinin iidir. Hukuk sosyolojisinin tarihi, uzak haberciler diyebileceimiz Aristo, bn Haldun, Grotius ve Montesquieuye kadar uzansa da, hukuk sosyolojisi ancak 19. yzyln sonlarnda belirginlik kazanmtr. Hukuk Sosyolojisi terimi ilk defa talyan Anzilotti tarafndan 1892de Sociologia Juridica eklinde kullanlmtr (Kse, 2002: 97). Hukuk sosyolojisi bilimi, genel sosyolojinin geliimini tamamlamasnn ardndan 20.yy.da yaplandrlan yeni bir bilimdir ve henz ocukluk andadr denilebilir (Timasheff ve Trevino, 2001: 44 ; Topuolu, 1960: 4). Hukuk sosyolojisi, hukuku toplumsal srecin bir rn olarak ele alrken, hukukun toplumsal yaamdan nasl doduunu ve toplumsal yaam zerindeki etkilerini aratrr (Grkan, 2005: 24). Hukuk sosyolojisinin amac, yasal normlarn varlyla toplumdaki insan davranlarnn belirlenmesi ve koordinasyonudur (Timasheff ve Trevino, 2001: 31). Hukuk sosyolojisine teorik olarak Weber ve Durkheim gibi klasik sosyologlar hukukun deien rol ve toplumsal deimeyle ilikisi balamnda nemli katklar salarken 20.yy. boyunca Eugene Elrich, Nicholas Timasheff ve George Gurvitch ise hukuk sosyolojisinin teorik olarak yetkinlemesini salamlardr. II. Dnya Sava sonras dnemlerde ise yasalara ve hukuka sosyal kontroln btnletirici mekanizmas olarak vurgu yapan Parsons ile ekonomik ve toplumsal snflarn atmalar temelinde grler reten eletirel teorisyenler literatr gelitirmilerdir. Daha yakn dnemlerde Foucault ve Habermas gibi dnrlerin sosyolojideki etkileri hukuk sosyolojisine de yansmtr (Deflem, 2007). Hukuk sosyolojisinin konusu, hukukun gerek kaynaklar, sosyal gerekliin dier ynlerinden etkilenme dzeyi ve hukukun, sosyal gereklii dzenleme, kendi kalplar iinde gerekletirebilme bakmndan etkililik derecesidir. Baka bir deyile hukuk sosyolojisi, hukuku iki balamda inceler; Toplumsal yaamn bir rn olarak, Bu gerek toplum yaamnn dzeni olarak (Topuolu, 1960: 142). Hukuk sosyolojisinin genel olarak zerinde alt konular unlardr (Milovanovic, 2003: 4): Sosyal kontrol sistemlerinin hakllatrlmas, ilevleri, yerletirilmesi ve evrilmesi, Belirli bir siyasal ekonomik dzenle ilikili olarak yasal dnce formlar, Merulatrma ilkeleri ve etkileri, Doru yasal anlamlandrma formlarnn aktarlmas, Hukuk dili sisteminin evrimi, hukuk dzenindeki zorlama ya da zgrlk dzeyleri.

Hukuk sosyolojisi olduka gen bir bilim daldr ve isim babas talyan hukukusu D. Anzilottidir. Anzilotti, 1892de sociologia juridica olarak adlandrd bu yeni bilim dalnn grevini, hukuki olaylarn ampirik olarak incelenmesi olarak belirtmitir. Hukuk Sosyolojisi, 20.yzylda bir bilim olarak ekillenmeye balamtr ancak Grotius ve Leibnitzden bu yana birok dnr ve 19. yzylda yaam ok sayda tarihi, etnolog, kriminolog, sosyolog ve hukukunun hukuk sosyolojisinin bir bilim olarak kurulmasna nemli katklar olmutur. Sosyolojinin ve hukuk sosyolojisinin ncs ilk adan Aristo ve modern zamanlardan Montesquieudr. Ancak Montesquieudan nce hukuk, toplum ve devlet hakkndaki bilimsel ve sosyolojik grleriyle dikkat eken slam bilgini bn-i Haldunun alana katks da gz ard edilmemelidir.

176

Sosyolojiye Giri

Gurvitchin yapt snflama dorultusunda hukuk sosyolojisi ana blmde ele alnabilir. Bu blmler ve inceleme alanlar yledir (Gurvitch,1949: 240; Topuolu, 1960: 156): 1. Sistematik Hukuk Sosyolojisi (Mikro): Hukukun gerek toplumsal kaynaklar, hukuk trlerinin geliimi, 2. Hukuki Tipoloji (Makro): Hukukun kendini yaratan topluluk tiplerine gre incelenmesi, hukuk kadrolar ve hukuk sistemleri 3. Jenetik Hukuk Sosyolojisi: Hukukun zaman iinde deiim ve geliimi
SIRA SZDE

Hukuk sosyolojisinin temel konular nelerdir? SIRA SZDE

D EL Eitimin tanmNeleM alnd alana ve yaklama gre deiiklik gstermektedir. nsanlk tarihinde hep var olan eitim, bireyin toplumda yerlemi olan ve herkes S O R U tarafndan iselletirilmesi beklenen olumlu davranlar kazanma sreci olarak tanmlanabilir. Eitim sreleri bireylere sorun zme, tanmlama, aklama, yorumlama gibi farkl stratejileri kapsayan dnme yetisi ile dncelerini, duyguD KKAT larn vb. grnr klan iletiim yetisini kazandrr. Bu balamda davran deitirme sreci olarak da deerlendirilen eitim, bireyin doumundan lmne dek diSIRA SZDE er bir deyile srekli var olan bir sretir ve bu nedenle yaam boyu elde edilmi olan btn deneyimler eitim kapsamnda yer alr (Gltekin, 2008: 4). Srekli yenilenen eitim anlaynn gnmzde k noktasn birey oluturmaktadr AMALARIMIZ (Ergun 2005: 39-42). ada anlamda kltrel, duygusal, ruhsal ve yaama ilikin sosyal ve bireysel yetilerin gelitirilmesini salayan eitim, bireyin yaam boyu geliim srecini ifade eder. Eitim, zgrlemi ve sorun zme yetisi kazanm K T A P kiiliklerin olutuu etkin, karmak ve hibir zaman tamamlanamayacak bir sretir (Kssler, 1989: 56). Uzak, genel ve Ozel amalar kapsayan eitimin amalar srecin ynn beTELEV ZY N lirler ve sre sonunda bireylerin kazanmlarn ifade eder (Keskinkl 2007: 7-8). ada eitim anlay, bireylerin toplumsal sistemde kendilerinden emin hareket etmelerini ve kendi ayaklar zerinde durabilen, zgr bir kiilik oluturmalarn N T E R N Bunun yan sra bireylerin geerli toplumsal normlar ve deerhedeflemektedir. E T ler dorultusunda sosyallemelerini salamak ve istenmeyen davranlar engellemek de hedefleri arasndadr. Bireye yaam ve davran biimi kazandrd iin eitimin kiilii de etkiledii ne srlmektedir. Eitim sosyal btnlemenin yannda bireyin topluma katlma, eletiri yapma ve atma becerilerini de gelitirir. Hibir zaman tamamlanamayacak bir sre olan eitim salt bilgiye indirgenemeyeceinden temel amac bilgi deildir, bilgi amalara ulamada kullanlan bir aratr (Kssler, 1989). Eitimin hukuk balamnda nemli olan yn, bireyin toplumda iselletirilmi ve yerlemi olan olumlu davranlar renme yaantlar kapsamnda kazanmasn hedeflemesidir. Bu kapsamda bireye kazandrlmas hedeflenen bilgi, beceri, tutum ve deerlerdir. Eitim srecinin baar ile tamamlanmas, bireyde davran deiikliklerinin olutuu anlamna gelir. Srecin hedefleri (Gltekin, 2008: 4) bireylerin; yasalara, demokrasi ilkelerine ve sosyal adalete duyarl olmasn, vatanda statsnn grev tanmna kout bir davran eylemi gstermesini, eletirme, yarglama, yardmsever olma, dayanma iinde olabilme, farkllklar tanma, hogr gsterebilme ve kendini bakalarnn yerine koyabilme yetilerini gelitirmesini,

DNELM Eitim bireylerin sahip olduklar potansiyellerini gelitirdikleri ve yeni bilgi, S O R U beceri ve tutumlar kazandklar srelerin tmn ifade eder. Planl ve belirli hedeflere odakl D KKAT formel eitim okulda gerekleir. Enformel olarak ise toplumsal yaamn her SIRA SZDE aamasnda eitim gerekleir.

ETM VE TOPLUMSAL LEVLER

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

177

kltrel yaama, sanata ve mzie katlmn, doaya, btn canllara, evreye, ulusal ve evrensel kaynaklara kar sorumluk duymasn ve yerel ve evrensel dzlemde ekonomik, siyasal ve sosyo-kltrel gelimelere hakim olmasn n grr.

Sosyalleme ve Eitim
Durkheime gre eitim sosyalleme araclyla bireyi norm ve deerlerle donatr. Bu sre bireye, doyurucu bir yaam srebilecei bir ereve salar (nal,1999: 513). Eitim genel olarak doal ve toplumsal faktrler olmak zere iki ana grup iinde ok sayda etkenle etkileim iindedir. Toplumsal evre, ailenin yan sra planl, belirli hedeflere ynelik eitim veren okulun dnda farkl eitim ortamlarn da barndrr. Bu nedenle bireyin sosyalleme sreci aile iinde ve eitim kurumlarnda gerekleirken ayn zamanda birok evre faktrlerinden de etkilenir (Kssler, 1989: 56). Sosyalleme, bireyin bir sosyal gruba katlmas srecidir. Birey bir gruba girerken o grupta geerli olan sosyal normlar, o grup iinde alaca rolleri, ulaaca sosyal statleri, bu rol ve konumlarn gerektirdii davran, beceri ve yetenekleri, grubun kltrn oluturan deerleri, inanlar renip benimsemek durumundadr, bu sre bireyin sosyallemesi ile gerekleir. Sosyoloji asndan bakldnda eitim, sosyallemenin zel bir grnm ve ekli olarak anlalmaktadr nk eitim, belli amalar dorultusunda bireylerde belirli davran yatknlklarn gelitirmek veya istenmeyen baz davran ve alkanlklar deitirme srecidir (Ergn, 1997). ocuklarn ve genlerin sosyallemesinde etkili olan en nemli iki kurum, okul ve ailedir. Ailedeki sosyallemenin ocuklarn daha sonraki okul yaantlarn ve baarlarn nasl etkilediini gsteren birok Eitim Sosyolojisi aratrmas bulunmaktadr. te yandan okul hayat iinde de ocuklarn sosyal hayatlarnn yar zamanlarn okulda, yar zamanlarn aile iinde geirmeleri, okul-aile arasndaki karlkl etkileimi zorunlu klm ve birok aratrmada, ailedeki sosyalleme ile okuldaki sosyalleme arasna snrlar konulamayacan bu nedenle bir arada ele alnp deerlendirilmesinin daha doru olaca vurgulanmtr. Aile ve okul arasndaki bu sosyalleme ve iletiim farkllklar baz atmalarn kmasna da neden olmaktadr. Ailedeki birincil sosyalleme ile okuldaki ikincil sosyalleme arasnda yapsal atmalar bulunmaktadr rnek olarak ilkokula yeni balayan bir ocuk ikili bir yaama sahiptir; okulda renci, ailede ocuk olarak grlmekte kendisi de yle davranmaktadr. Ailenin ocuktan bekledikleri ile okulun ocuktan bekledikleri farkl eyler olabilmektedir. (Ergn, 1997). Eitim Sosyolojisi alanyaznnda yer alan balca sosyalleme eitleri unlardr (Ergn, 1997); Antizipatorik sosyalleme; bir grubun yesi olmayan fakat o gruba girmek isteyen bireylerin o gruptaki deerleri, kurallar, renmesi ve benimsemesi. Tarihsel sosyalleme; insanlk tarihinin herhangi bir dneminde yaayan kiinin yaad zamann artlarna gre karakteristik bir bilgi ve davran yapsna sahip olmas demektir. Siyasal sosyalleme; ocuklarn ve genlerin, iinde bydkleri toplumun siyasal sistemini ve dnya grn benimsemesi. Ksmi sosyalleme; iine girilecek bir sosyal grup veya rgtn bekledii rol davranlarnn ve grup kurallarnn yalnzca bir ksmnn renilip benimsenmesi.

178

Sosyolojiye Giri

Sosyal snf ve tabakalara gre sosyalleme; Bireylerin anne-babalarnn iinde bulunduu ve kendisinin de iinde yetitii sosyal snf ve tabakann normlarn, rol beklentilerini, deerlerini, inanlarn renip benimsemesi. Bu durum zellikle alt sosyal tabakalarda yetimi ocuklarn okul baarlarnda kendini gsterir. Alt tabaka ocuklar, zellikle dil yaplar bakmndan okul ii baarlarda ve okullar aras geilerde orta tabakalardan gelen ocuklardan daha geride kalmaktadrlar. Sosyalleme topluma ve toplumlara uyum salama, din ve milliyet fark da olsa insanlarla iyi geinebilme, iyi bir vatanda olabilme demektir (Celkan 1989). Bu uyum olayn da kendi iinde grupta ele alabiliriz (elikkaya 1996):

Genel Uyum
Buna birbiriyle grebilen, konuabilen, birbirini rahatsz etmeyen, iyi vatandalar yetitirmektir, denebilir. Baka ifade ile anariden ve terrden uzak, disiplinli, huzurlu ve uyumlu bir toplum oluturmaktr. Gnmz tabiriyle demokratik dnce ve davranl bir nesil yetitirmektir.

ten Uyum
Bu, kiinin, kendi vatanna ve milletine gnlden bal, milli ve manevi deerlerini gnlden benimsemi, onlar uruna fedakrca alan, hatta onlarn korunmas uruna gerektiinde cann bile seve seve vermeye hazr olmas halidir.

Dtan Uyum
Bu da kiinin, yaad toplumun manevi deerlerini benimsememekle beraber onlara kar kmamas ve yine yaad toplumun hukuk dzenini kabul etmi olmas halidir. Okul sistemi, kendisine bir hammadde olarak sunulan rencileri baz temel eitim aamalarndan sonra eitli deerlendirme yntemleriyle bir seme ve ayklamaya tabi tutarak, ilgi ve yeteneklerine uygun bir ie yerletirmeyi hedefler. Toplumda yeni yetien bireyler, genellikle okulda gsterdikleri baarlara gre eitli sosyal statler iinde sosyal roller stlenerek topluma katlrlar. Ayn zamanda okul, toplumdaki mevcut politik sistemi, kurumlatrlm iktidar ilikilerini retir, kabul ettirir ve onun isteklerine gre hareket etmeyi salar. Bylece okuldan yetien bireyler toplumu renip benimseyerek onunla btnleir, kaynar; iinde bulunulan dzen onlarn gznde daha ok merular (Ergn, 1997). Sonu olarak eitim yoluyla gerekleen sosyalleme srecinde birey var olan toplumsal dzeni benimser ve uyum salar. Bu balamda toplumsal yaama yn veren ve kontrol eden hukuk kurallarna ve hukuk dzenine uyum da bu srelerde kazanlr.
Eitim Sosyolojisinin kurucusu olarak grlen Durkheim, levselci Yaklam temel alm bir sosyologdur. Eitimi temel amac toplumsal yaama hazr olmayan bireyi topluma hazrlamaya dnk olarak yetikinlerce yaplan etki olarak grr. Bu balamda eitim toplumdan topluma ve zamandan zamana da deiiklik gsterir.

Eitim Sosyolojisi
Eitim bir toplum iinde gerekleir ve eitimin amalar ve yntemleri iinde bulunduu toplumun doasna baldr. Eitimin toplumsal boyutlar eitim sosyolojisinin temel konusudur. Eitim sosyolojisi z olarak eitimle toplumun ilikilerini konu edinen bir alma alan olarak tanmlanabilir (Ottaway ve Smith, 2003: 1-4). Eitim Sosyolojine byk katklar salayan ve bir anlamda temellerini atan Fransz Toplumbilimci E. Durkheim, eitimde bilimsel metodolojinin kullanlabileceini savunarak eitimi bir toplumsal olay olarak grmtr. Ona gre eitim olgusu, kkeni ve ilevi bakmndan sosyoloji ile yakndan ilikilidir (Aslan, 2001: 26). Sos-

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

179

yoloji, toplumsal bir kurum olan eitim olgusunu birey-toplum ekseninde deerlendirir. Batda Ward, Dewey, Durkheim, Weber ve Mannheim Trkiyede ise Ziya Gkalp, Prens Sabahattin ve smail Hakk Baltacolu gibi sosyal bilimciler tarafndan kurulan eitim sosyolojisi (http://www.felsefe.gen.tr; Tezcan 1984: 5-8) giderek geliimini tamamlam ve zgn bir bilim dal olarak varlk kazanmtr (Bernstein, 1974: 145). 19.yy. klasik sosyologlar eitim alannda nemli katklar yapmlardr ancak eitim sosyolojisi bamsz bir alan olarak 1950lere kadar nemli bir varlk gsterememitir (Tan, 1990: 557). Klsik yaklam benimseyen sosyologlar, Eitim Sosyolojisini, toplumsal gelimeyi salayan ve toplumsal bozukluklar zmeye alan bir bilim alan olarak grrler (L.Ward, W.J. Goode, Ellwood vs.). Yine bir grup Amerikan sosyolou (M.P. Smith, Kulp, Leslie Zeleny) ise Eitim Sosyolojisini, sosyolojinin eitim sorunlarna ve konularna uygulanmas olarak grmektedirler. Bu gre gre, Eitim Sosyolojisi bir bilim deil, bir teknolojidir (Ergn, 1994). ABDde 1950li yllara gelindiinde Amerikal sosyologlar Eitim Sosyolojisini okul odakl olarak tanmlamaktaydlar. Fransz sosyolog Pierre Jaccard ise Eitim Sosyolojisinde Amerikal sosyologlarn bu tutumlaryla eitim kavramn okulda verilen eitim ile snrladklarn vurgulayarak okulun varlk nedeninin ocuklar toplumsal hayata uyumlarn salamak, onlar gelecekteki mesleklere gre yetitirmek ve zellikle mesleki hayatn kadrolarna gre hazrlamak olduunun gz ard edildiini belirtmitir (Doan, 2009). Bu iki farkl yaklam alanyaznda eitim sosyolojisine ilikin farkl tanmlamalar ve kavramsallatrmalar retmitir. Eitim Sosyolojisi olarak adlandrdmz bilim dal, literatrdeki iki yaklam birlikte ifade etmektedir. Eitim Sosyolojisi olarak evirebileceimiz Sociology of Education (Erziehungssoziologie, Soziologie der Erziehung), toplumun sosyal yapsn bir btn olarak grmekte ve toplumun kurumlarndan birisi olan eitimi toplumsal temelde incelemektedir. Bu yaklamda sosyolojik yntemler sz konusudur ve konuya bak as da sosyolojiktir. Trkeye Eitsel Sosyoloji olarak evrilebilecek Educational Sociology (Paedagogische Soziologie) ise odak noktas olarak eitimi almakta; eitim sistemi, retmen-renci ilikileri, snflarn durumu, ders programlar, eitimde uygulanan yntemleri vb. incelemektedir. Ancak son yllarda bu tartmalarn en youn olduu Amerika Birleik Devletlerinde de iki akmn birbirine yaklat ve birletii grlmektedir (Ergn 1994). Toplumsal kurumlardan biri olan eitim konusunda yaplan almalar ve aratrmalar sosyoloji alanna dayandrldnda bir alt alan olan eitim sosyolojisinin kapsamna girer. Sosyoloji, eitim, psikoloji ve antropoloji gibi bilim alanlar ile ibirlii yaparak disiplinler aras bir dzlemde bulunan eitim sosyolojisi, toplum ile eitim arasndaki ilikileri ve etkilenmeleri dikkate alarak eitim srelerini ve bu srelerde yer alan yneticiler, retenler ile renenleri sosyolojik bak asndan toplumsal ve kltrel evre koullarn gz nnde bulundurarak irdeler. Eitim sosyolojisi eitim srelerini bireyin toplumsallama sreci, kltr, ekonomik yaplar, toplumsal snflar, frsat eitlii, aile, kitle iletiim aralar, yeni bilgi ve iletiim teknolojileri, beyin g ve toplumsal deiim, toplumsal gelime balamnda inceler. Toplumsal deiim ile eitim politikalar karlkl etkileim iindedir. Bu nedenle toplumlar belirli hedefler dorultusunda etkilemek, ynlendirmek ve deitirmek eitim politikalarnn hedefleri arasnda yer alr. Bir toplumda gerekleen deiimlerin hkmetin eitim politikasna yansmas bu adan nemlidir. Bu balamda Eitim Sosyolojisi alann drt grup altnda toplamak mmkndr (Er, 2000: 68; Aslan, 2001: 26-27):

180

Sosyolojiye Giri

Eitilen kiinin toplumsallamas iin toplumun eitimden beklediklerini aratrmak, Toplumun deime gereksinimini karlamada eitime den grevleri ortaya koymak, Toplumun benimsedii yaam biimine uygun olarak eitimin biimlenmesine ve ilemesine ilikin ilkeleri belirlemek, Eitim amalarn gerekletirmek iin, eitim sistemi ile toplumun nasl iliki kuracan saptamak. Eitim Sosyolojisi, eitim srelerini sosyolojik bak asyla dier bir deyile toplumsal ve kltrel balamda irdeler, toplum ve eitim arasnda var olan ilikileri toplumbilim yntemlerinden yararlanarak toplumsal etkiler/etkileimler ve eitim-retim kurumlar iinde toplumsal yaam balklar altnda aadaki konular aratrr (Keskinkl 2007: 190-191; Konuk 2003: 265):

Toplumsal Etkiler/Etkileimler
ocuun/bireyin okulda ve yaam boyu sren toplumsallama sreci. Bireyin eitim srelerinde oluturduu toplumsal ilikiler ve sosyal davranlar; aile, arkada, oyun ve alma gruplar gibi toplumsal iliki kalplar. Toplum modelleri, toplumun kk bir modeli olarak okul. Eitim-retim kurumlarnn toplumdaki yeri ve toplumsal ilevleri. Toplumsal gruplarn ve toplumdaki dier kurumlarn eitime etkileri. Sosyal benlik, sosyal hareketlilik. Toplumda var olan sosyal roller ve tutumlar, deerler, normlar ve kurumlar. Sosyal politika ve eitim politikas ilikileri vb.

Eitim-retim Kurumlar inde Toplumsal Yaam

Eitime ilikin dnce, kuram ve politikalarn dayandklar toplumsal kaynaklar, neden olan etkenler ve yol aan sonular. Eitim sistemlerinin ve eitim kurumlarnn toplumsal yapnn demografik zelikleri, ekonomik ve siyasi yaps ile ilikileri vb. Eitim srelerinde demokrasi; okul kurumunda otorite ve disiplin anlay, biimlenen idareci-reten-renen ilikileri ve bu ilikilerin renene yansmalar; retmenin rol; retmen-renci-anne baba ilikileri; renci gruplar arasndaki ilikiler. Farkl eitim biimleri, dil ve kltrel yaplar. Eitim Sosyolojisindeki farkl yaklamlar, sosyolojinin zndeki paradigma araylarn yanstmaktadrlar (Tan, 1993: 69). Belli bal yaklamlarn grlerini yle zetleyebiliriz (Ergn, 1997; Tan, 1990: 570; Tan, 1993: 68); Emile Durkheimn Eitime Sosyolojik Yaklam: Durkheim, genel olarak eitimi ocuklar ve genleri sosyalletirme sreci olarak tanmlar. Dolaysyla eitim, toplumun gereksinimlerine gre ekillenecektir ve her toplumun devamlln srdrebilmek iin deerler ve sosyal normlar, eitim yoluyla gen kuaklara aktarlacaktr. Max Weberin Yaklam: Webere gre, eitim, bireylerin toplumsal yap iinde alacaklar staty belirleme asndan ok nemlidir. Eitimin asl grevi, bireyleri ilerde toplumsal yapda ulaacaklar yere ulamas iin hazrlamaktr. Dolaysyla eitim, bireylerin ve gruplarn, brokrasi ve sosyal tabakalama iinde ilerde alacaklar yere hazrlama almalardr. Weberin tipoloji yaklam, Eitim Sosyolojisi aratrmalarnda olduka etkili olmutur.

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

181

Yapsal-levselci Yaklam: levselci yaklama gre, toplumlar, varlklarn srdrmek iin baz gereksinimleri karlamak zorundadrlar. Bu srete ortaya kan sosyal kurumlarn hemen hepsi belli bir takm toplum gereksinmelerinin karlanabilmesi iin var olmulardr. Her toplum kendi gereksinimlerine gre baz sosyal kurumlar oluturur ve toplum iinde eitli grevleri yerine getiren sosyal kurumlar uyumlu bir btnlk gsterirler. Eitim ada toplumlarn gereksinimlerine aklc zmler salamakta ve bu dorultuda yaplanmaktadr. Eitimden yararlananlarn artmasyla meritokratik topluma gei hzlanm bireyler kendi aba ve yetenekleriyle toplumda bir yerlere gelmeye balamlar ve bu da demokrasinin yaygnlamasn salamtr. Okul bir sosyal sistem olarak ele alnr. Okuldaki srelerin niteliini belirleyen toplumsal gereksinimlerdir. Okul, retmen-renci ve rencilerin kendi aralarndaki karlkl etkileimlerinin bir sonucudur. Okul, sosyallemeyi salayan kurumlardan biridir. Bilgi Sosyolojisi, Fenomenolojik Sosyoloji: Bu yaklamlara gre Eitim Sosyolojisi, kurumlar, dnceleri, retimin elemanlarn, yetenek ve baary balang noktas olarak almal, bunlarn altnda yatan anlamlar bulmaya almaldr. Eitimsel bilgi politiktir. Bilgiler, politik glerin istedii gibi olumaktadr. atmac Kuramlar: Marxist ve Neo Marxist yaklamlarn snf atmalarna dayal zmlerini temel alan yaklamlara gre okul ve eitim sistemleri toplumun egemen glerinin toplumsal denetimlerini salamak zere yaplanrlar. Frsat eitlii eitsizlikleri rtmek iin kullanlan bir ara niteliindedir. renci baarszlnn kkenleri daha ok okul ii srelerde aranr. Okullarn ve retimin alt snflardan ocuklarn aleyhine kurgulandn savunurlar. Yorumsamac Yaklam: Okul ii ve derslik ii mikro toplumsal srelerle ilgilenmiler ve Eitim Sosyolojisi alannda uzun sre gz ard edilen srelere odaklanmlardr. Eitim Sosyolojisinin temel konular nelerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE

SAPMA VE SU KAVRAMLARI

Gnlk dilde sapma, kabul gren bir yoldan ayrlmak anlamna gelir ve belirli bir sosyal grubun beklentileri ve normlarna uygun olmayan eylemleri ifade eder. SapO R U ma dllendirilebilir, cezalandrlabilir ya da ne ceza ne dlS olmakszn ylece kabul edilebilir. Hibir toplumda bireyler normlardan sapma gsterenler ve onlara uyum gsterenler olarak sadece ikiye blnemezler. ou kii zaman zaman geDKKAT nel kabul gren davran kurallarn ineyebilir, hz snrn aabilir ya da telefon akas yapabilir. Sapma kavram, sadece bir yasay ineyen uyumsuz davran SIRA SZDE anlatan su kavramndan ok daha genitir. Bu nedenle sapma davran su davranlarn da kapsar (Haralamboss ve Holborn, 1995: 385; Giddens, 2005: 203;li, 2004:12). Su kelimesinin ngilizce karl olan crime kelimesi Latince kkenliAMALARIMIZ dir ve yargladm, karar verdim anlamna gelen bir kkten tretilmitir ve sulama, sulu bulma anlamlarn ifade eder (Simpson ve Weiner, 1989). Sapma ve sula yaknda ilikili dier bir kavram iddet ise bir canlya ya da birT canllar topluluK A P una ynelik olarak fiziksel, sosyal, psikolojik ve siyasal adan zarar vermek amacyla zor kullanma olarak tanmlanabilir. iddet olgusunda ak tehlike, fiili davran ve zararl sonular sz konusudur (Hamilton, 2000: 18). T E L E V Z Y O N

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

182

Sosyolojiye Giri

Sapmaya ilikin teorik yaklamlar temel olarak iki ana blme ayrabiliriz. Sapma ve su konusundaki ilk abalar olarak tarihte yer alan iki teorik yaklam bulunmaktadr: biyolojik ve psikolojik temelli yaklamlar ile sosyolojik temelli ve bireyden ok topluma odaklanan yaklamlar. Sapma ve sua ilikin olarak biyolojik ve psikolojik temelde daha ok birey odakl ve davranlarn belirli koullarn zorunlu sonucu olarak ortaya kt dncesinden kaynaklanan aklamalarn ardndan gelitirilen sosyolojik yaklamlar, bireyden ok toplumsal srelere ve sapmann oluum srecine odaklanmlardr.

Sapmaya likin Yaklamlar

Sapmay aklamaya ynelik yaklamlar temel olarak grupta deerlendirilebilir; biyolojik, psikolojik ve sosyolojik kuramlar. Biyolojik Yaklamlar: Sapma ve suu aklamaya ynelik ilk almalar znde biyolojik temellidir. Fizyolojik ve biyolojik teoriler sapma konusunda baz bireylerin sapmaya genetik olarak daha eilimli olduklarn savunmulardr. Bu anlamdaki ilk eseri 1870lerde, sulu tiplerinin belirli anatomik zelliklerle saptanabileceini ne sren talyan kriminolog Cesare Lombroso vermitir. Lombroso, sulularn kafatas ve alnn biimi, ene bykl ve kol uzunluu gibi fiziksel zelliklerini incelemi ve bunlarn insan evriminin nceki aamalarndan kalan zellikler sergilediini ve insanln ilkel formlarna geri dndklerini, ileri srmtr. Lombroso, toplumsal renmenin su davrannn ortaya kn etkileyebileceini kabul etmekle birlikte ou sulunun biyolojik bakmdan bozuk ya da kusurlu olduunu dnyordu. Sz konusu bireyler birer insan olarak tam geliemediklerinden, insan toplumuna uygun olan davran biimleri sergileyememe eilimi tayorlard (Giddens, 2005: 205; Haralambos ve Holborn,1995: 387-388;li, 2004:62). Ancak sonraki aratrmalarda biyolojik ve fizyolojik tezi destekleyen deneysel bulgular salanamamtr. Bu ham ve basit balangca karn sapmaya ilikin fizyolojik teoriler hala taraftar bulabilmektedir. rnek olarak Sheldon ve Glueck fiziksel yap ve su eylemleri arasnda neden sonu ilikisi bulguladklarn iddia etmilerdir. Tknaz ve yuvarlak yapya sahip bireylerin daha etkin ve saldrgan ve dolaysyla sua eilimli olduklarn ileri srmlerdir. Henry E. Kelly vcuttaki kimyasal dengesizliklerin sua neden olabileceini savunmutur ve kandaki eker orannn ykseklii durumu ve vitamin eksikliklerinin sua yol aabileceini ifade etmitir. Bununla birlikte gnmzde bu teorilerin ilk savunucularna gre olduka ihtiyatldrlar. Bireylerin genlerin tutsa olduu savunulmamakta ancak biyolojik etkenlerin bireyi sapma davranna yneltebileceini ne srmektedirler (Haralambos ve Holborn, 1995, s.387-388). Biyolojik yaklama ilikin aratrmalarn slahhanelerdeki sulularla snrl olmas eletirilmitir. nk atletik grnml sulularn zayf olanlara kyasla daha ok slahhanelere gnderilmi olabilmeleri sz konusudur (Giddens, 2005: 205, 206). Taylor, Walton ve Younga gre alt ii snflardan gelen ocuklar yaam koullar nedeniyle belirli bir fiziksel yapda olmaya daha eilimlidirler. Dolaysyla onlarn daha ok su ilemeleri fiziksel yaplarna deil yaam koullarna baldr. Ayn ekilde kromozom anormallikleri de onlar normal bir sosyal yaamdan alkoyarak sua yneltebilmektedir. Biyolojik yaklamlara getirilen en nemli eletirilerden biri de btn biyolojik etkenlerin mutlaka sua yneltmiyor oluudur. -

C. Lombroso (1835-1909) talyan subilimci. Baz insanlarn doutan sua eilimli olduunu, bu kiilerin bir takm ruhsal anormallikler sergilediini ve sulu insanlarn, kafa yaplarndan hemen tannabileceini iddia etmitir.

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

183

le yemeine doru kan ekeri den bir insan gerilimli olsa da sua ynelik eylemlerde bulunmayabilmektedir. z olarak biyolojik teorilerin tezini dorulayacak yeterli bir kant bulunamamtr (Haralambos ve Holborn, 1995: 387-388). Psikolojik Yaklamlar: Bireyin fizyolojisine deil psikolojik yapsna odaklanr. Sapma hastal ya da anormalliinin bedenden ok zihinde temellendii kabul edilir (Haralambos ve Holborn, 1995: 388). Suu aklarken kiilik tiplerine younlalr. lk kriminolojik aratrmalar genellikle hapishaneler ve akl hastaneleri gibi kurumlarda yrtlmtr. Bu almalarda sulularn ayrt edici zellikleri olarak eblehlik ve ahlki dknlk ne karlmtr (Giddens, 2005: 206). Kaltsal olarak sahip olunan kiilik zelliklerinin sua ve sapmaya yatknlatrd Eysenck gibi psikologlarca kabul edilse de Bowlby gibi psikologlar sapmann kaltsal olmadn, ocuun ilk dnemlerdeki sosyalletirilme srelerinin etkili olduunu ifade etmilerdir. zellikle ilk yedi ya dnemindeki anne sevgisi ve koruyuculuunun yokluu gibi etkenler nedeniyle ocuk ruhsal ynden salkl olmayan bir kiilik gelitirebilmekte bu durum da onu sapmaya ve sua yneltebilmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 388). Psikolojik yaklamlar, sapmann aklanmasnda sosyal ve kltrel etkenlerin gz ard edilmesi, psikologlar arasnda zihinsel saln ne olduu ve kiilik zelliklerinin nasl lnleneceine ilikin gl bir ortak anlayn bulunmay ve psikolojik yaklam desteklemek zere yaplan aratrmalarn yetkin olmad gerekeleriyle eletirilmitir. Bireyin sadece ocukluk dnemine arlk verilmesi ve yaam boyu eitli sosyal kltrel etkenlerin kiilik zerindeki etkilerinin gz ard edilmesi de baka bir eletiridir. Hatta Clinard alayc biimde sapmaya ilikin kt ruhlarca ele geirilme diye tanmlanabilecek eski anlaya benzeterek kt ruhlar ele geirilmenin yerini kiilik zelliklerinin aldn ifade etmitir (Haralambos ve Holborn, 1995: 388). Eletirilere karn, biyolojik ve psikolojik teoriler birok sosyal kontrol kurumu tarafndan yaygn kabul grmektedir. Sapmann bir hastalk olmasnn kabulyle birlikte sapmann ilalarla, elektro oklarla eitli psikoterapi yntemleriyle ve beyine dnk cerrahi mdahalelerle iyiletirilebilecei dncesi egemen olmutur (Haralambos ve Holborn, 1995: 388-389). Biyolojik ve Psikolojik teorilerin eksikliklerine karn ilgili literatre katklar neler olSIRA SZDE mutur?
D bireyleri Sosyolojik Yaklamlar: Sapmaya ilikin sosyolojik teoriler N E L M etkileyen sosyal evreyle birlikte sulu ve normal bireyler arasndaki farkllklara odaklanr (Hester ve Eglin, 1992: 6). Sapma, su ve iddet kavramlarnn Ssosyolojik temelde O R U irdelenmesi ve anlalabilmesi olduka nemlidir. Sosyolojik yaklam sapmay, kabul grm kurallar ineme, bozma biiminde tanmlar ve kimin sapma gsterdiDKKAT ini, sapmay etkileyen kiilik zelliklerini ve yaamlarna ilikin koullarn aratrlmasnn nemini vurgular (Becker,1963; Akt.Bean, 2003: 3) Su ve sapma davranlar ok eitlidir ve hepsini tek bir teoriyle ortaya koyabilme SIRA SZDE olana yoktur. Sosyolojik su teorileri bu temelde iki tr katk salar. lki su davran ile saygn davran arasndaki sreklilii vurgular. kinci olarak teorisyenlerin hepsi su etkinAMALARIMIZ liklerinde toplumsal balamn nemli olduu konusunda hemfikirdirler. Sosyolojik teoriler sapma ve su davranlarnn anlalmasnda ve nlenmesinde nemli katklar salamaktadr. Suun nasl anlald onunla savamak iin gelitirilecek poliK T A P tikalar dorudan etkilemektedir. rnein suun yoksulluktan kaynakland d-

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

184

Sosyolojiye Giri

Sosyolojinin kurucularndan biri olan Emile Durkheim, kriminolojiye nemli katklar salamtr. En nemli katks, suun normal ve sosyal davran iin gerekli olduunu ileri srmesidir. Ona gre su, her yata, hem yoksullukta hem de zenginlikte var olduuna gre insann doasnn bir paras olarak grlmelidir (li, 2004:79).

nlyorsa yoksulluun azaltlmas ve buna ynelik toplumsal hizmetin gelitirilmesini salayacak politikalarn uygulanmas gerekecektir (Giddens, 2005: 215). Sua ilikin gerek inanlar ve suu biimlendiren toplumsal etkenleri aklamaya alan sosyolojik dnce Millsin (1967) deyimiyle ayn zamanda bireylerin daha etkin yurttalar olmalarna yardm eder (Carrabine vd., 2004: 4). Su ve sapmaya ilikin sosyolojik teorilerin farkl ve bazen birbirini tamamlayan ynleri vardr. Teorilerin zgn grlerine gemeden nce ortak noktalar vurgulamak yararl olacaktr. 20.yy. boyunca gelitirilen bu teoriler deerlendirildiinde aadaki ortak noktalar ne kmaktadr (Carrabine vd., 2004: 45-46); 1. Su btn toplumlarda grlr ve toplumsal adan yararl olabilen ilevleri vardr. Bu ilevler zmlendiinde su daha iyi anlalabilecektir. 2. Su atmaya baldr. Sosyal tabakalar, karlar ve zellikle ekonomik karlarla ilikilidir. 3. Toplumun iindeki gerilim, zorlanma ve stresle ilikilidir. 4. Modern kent yaamyla gl biimde ilikilidir. 5. Su gnlk yaam durumlarndan renilir. 6. Grup deerlerine ve yasalara uyma ilkesine balln azlndan kaynaklanr. levselci Yaklam: levselcilik, sapmaya ilikin zmlemesine bireyden ok bir btn olarak toplumla balar ve sapmann kaynaklarn toplumun doasnda arar (Haralambos ve Holborn, 1995: 389). levselci yaklam sadece bireysel gdlerin deil toplumsal yapnn sapmay retmesine odaklanr. Sosyal durumlar birey zerindeki bask yoluyla bireyi sapma davranna yneltir. levselci yaklam kltre ve sosyal yapya olan gl vurgusuyla olduka sosyolojik niteliktedir (Andersen ve Taylor, 2005: 175). Baz ilevselciler sapmann btn toplumlarn gerekli bir paras olarak grmlerdir. Polis ve mahkemeler gibi sosyal kontrol mekanizmalar gerekli grlrken belirli dzeyde sapmann olumlu ilevleri olaca da ne srlmtr (Haralambos ve Holborn, 1995: 389). levselci teori byk lde Durkheimin sapmay toplumsal adan yararl grdn vurgulad dncelerine dayanmaktadr (Andersen ve Taylor, 2005: 173). Durkheimn bu konudaki grlerini yle sralayabiliriz (Macionis ve Plummer, 2005: 445): Su ve sapma modern yaamn normal ve kanlamaz bir boyutudur. Kanlmazdr nk toplumun her bir yesinin ayn oranda paylalan deerlere ve toplumun moral inanlarna bal olmas sz konusu deildir. Kanlmaz olmasnn yan sra su ilevsel de olabilir. Ancak oran ok ya da az olduunda ilevsizleir ve topluma zarar verir. Sapma toplumda yeni dnceler ve meydan okumalar yaratarak yeniliki bir g haline gelir bylece deiiklik yaratr. Bunun yan sra sapma toplumdaki iyi ve kt davranlarn belirginlemesini salar. Su btn toplumlarda grlr, sanayilemi, ileri lkelerde ise daha fazla grlr. Modern dnemde bireyler geleneksel toplumlarda olduundan daha az kstlanmtr ve bireysel seime ilikin daha fazla olanak olduundan, kimi uyumsuzluklarn olmas kanlmazdr. Btn toplumsal deimeler bir eit sapmayla balar, deiimlere bal olarak dnn sapmas bugn normale dnebilir. levselcilik toplumun btn paralarnn -ilevsiz gibi grnenler de dhil olmak zere- toplumun btn bakmndan istikrara ve devamlla katk saladn savunan bir yaklamdr. levselciler bakmndan sapma ilk bakta ilevsiz grnr ancak toplumsal dayanma ile birliktelik yaratr ve bu anlamda ilevseldir (Andersen ve Taylor, 2005: 171). Sapma toplumun normlarnn ne olduunu belir-

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

185
Durkheima gre sapma ve su konusunda normal d bir durum yoktur. Sapma her toplumda grlen ve toplumun doal bir paras olarak grlmesi gereken bir olgudur.

ginlemesi bakmndan da gereklidir. rnek olarak ecinsellik, ecinseller tarafndan kabullenilmese de sapma olarak tanmlanmaktadr. Ancak bu tanmlama ayn zamanda ecinselliin sapma olarak tanmlanmas yoluyla heterosekselliin normalliinin vurgulanmasnn bir yolu olarak da deerlendirilebilir (Andersen ve Taylor, 2005: 172). Benzer ekilde, fahielik olumsuz yanlarnn yan sra kadnn pasif seksel obje, erkein ise seksel saldrgan olarak tanmlamas ilevini yerine getirir (Andersen ve Taylor, 2005: 176). Cohene gre sapmann olumlu ilevleri ise unlardr (Haralambos ve Holborn, 1995: 390); Honutsuzluun zararsz bir davurumunu salayarak Sapma bir gvenlik supab olabilir. rnek olarak fuhu ailenin kalcln sarsmadan, stres ve basknn azaltlmas yoluyla bir gvenlik supab ilevi grebilir. Belirli sapma eylemleri toplumun yanl ya da kt ileyen ynlerini gsteren bir uyar arac ilevi grebilir. levselci teori Mertonun Yapsal Gerilim teorisiyle daha da gelitirilmitir (Andersen ve Taylor, 2005: 174). Mertona gre sapma ekonomik eitsizliklerin bir yan rndr. Ykselen hedefler ile kalc eitsizlikler arasndaki kartl vurgulayan Merton, sapma davrannn nemli bir bileeni olarak greli yoksullamaya dikkat ekmektedir (Giddens, 2005: 207, 208). Neden belirli bireylerin ya da gruplarn bakalarndan daha fazla sapmaya eilimli olduklar sorusuna ilevselci adan aklama getiren Mertona gre sapma patolojik kiiliklerin deil toplumun yaps ve kltrnn sonucudur. Toplum yelerinin farkl pozisyonlarda yer aldklar sosyal yapdaki ortak toplumsal deerleri paylamalar ayn dzeyde gereklemez ve bu durum sapmaya yol aar (Haralambos ve Holborn, 1995: 390). Suun kanlmaz ve ilevsel grlmesi ceza konusunda da bu dorultuda grler retilmesine yol amtr. Su da ceza da salkl bir toplumun gerei olarak kanlmazdr ve ikisi de toplumsal adan ilevseldir. Suu kanlmaz gren Durkheima gre cezann ilevi ise suu toplumdan tamamen yok etmek deil, bireylerin ortak deerlere ve inanlara ballklarn gerekli dzeyde tutmaktr. Ceza toplumsal duyarlk ve duygudala verilen zararlar iyiletirmeye hizmet eder (Haralambos ve Holborn, 1995: 390). levselci yaklam baz gerekler ierse de su ve sapma konusundaki gerekliin btnn aklamakta yetersizdir. levselci teoriye ilikin eletirileri aadaki ekilde zetleyebiliriz (Carrabine vd., 2004: 47; Andersen ve Taylor, 2005: 176); levselci teori neden baz davranlarn normatif neden bazlarnn sapma olarak tanmland zerine yeterli younlukta eilmemitir. levselci teoride sapmann her toplumda grlmesine vurgu yaplmasna karn toplumlar arasndaki su oranlarndaki byk farklar gz ard edilmitir. Daha yoksul topluluklardaki insanlarn daha zengin insanlarla ayn hedefleri tadklar ve orta snf deerlerinin toplumun btnnde benimsenmi olduunu dolaysyla btnsel ve paylalm deerlere dayal homojen toplum anlayna ar vurgu yaplmasna karn giderek modern ya da post modern toplumun daha paralanm hale dnmesine ve bunun yannda bireylerin her zaman ayn toplumsal baar anlayna sahip olmad gereine dikkat edilmemitir. Hedefler ile frsatlar arasndaki uyumsuzluun sadece daha az ayrcalkl olanlar iin geerli olduunun dnlmesi. Oysa zimmete para geirmek, vergi karmak gibi beyaz yakal sular olarak adlandrlan sularda st snflardan bireyler sz konusudur. levselci teorinin sapma ile ilgili literatre getirdii yenilik nedir?SIRA SZDE
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

186

Sosyolojiye Giri

Nye, 1950lerin sonlarndaki almalar ile sapma ve su davranlar ile eitim sreci arasndaki ilikiyi vurgulamtr.

Yapsal ve Alt Kltrler Yaklam: Yapsal teoriler sapmann kaynan birey ya da gruplarn toplumsal yapdaki konumlaryla; Alt kltrler yaklam ise sapmay bir sosyal grubun alt kltryle ilikili olarak aklar. Gruplarn baka insanlarca sapma ya da su saylacak etkinlikleri zendirici normlar gelitirmeleri sz konusudur (Haralambos ve Holborn, 1995: 392). Merton gibi Albert Cohen de suun ana nedeni olarak Amerikan toplumundaki elikileri gstermektedir. Cohene gre bireylerin gerilime gsterdikleri tepkiler, alt kltrler yoluyla toplu olarak gereklemektedir. Su bireysel olmaktan ok ortaklaa bir tepkidir. rnek olarak ii snfnn aa tabakalarndan gelen genler, egemen kltrn baar hedefleriyle kar karyadr ancak byk lekli eitimsel baarszlk ve isizlik gibi nedenlerle bu hedeflere ulaamadklar iin toplumsal snflaryla ilgili olarak doyumsuzluk yaamaktadrlar. Bu genler bu koullarda genellikle eteler gibi su alt kltrlerine katlmaktadrlar. Sz konusu alt kltrler orta snfn deerlerini yadsrlar, egemen kltr reddetmezler ancak onun normlarn alarak tersyz ederler ve bunlarn yerine sululuk ya da uyumsuzluklar gibi kar kmay kutsayan normlar benimserler (Giddens, 2005: 208; Haralambos ve Holborn, 1995: 393). Alt tabaka yelerinin baarl olamamalarndan kaynaklanan sapma alt kltrlerinin varln kabul etmeyen Miller ise suu zgn bir aa tabaka-snfn varlyla aklamtr. Dier nemli teorisyenler Cloward ve Ohlin temelde Cohenin yaklamn benimsemilerdir ancak su ve sapmann farkl trlerini aklamada yetersiz kaldn belirterek alt snflarn sapmaya ynelten byk bir baskyla kar karya olduklarn ve bu duruma biimde karlk verdiklerini vurgulamlardr (Haralambos ve Holborn, 1995: 393-394); Su alt kltrleri: Parasal dl reten sular, yetikin sulularca genler su rol modellii balamnda eitim ortamnn saland alt kltrler. atma alt kltrleri: Genlerin yasa d frsat yaplarna geme konusunda snrl olanaklara sahip olduklar, dayanma ve birliin olmad alanlarda etkinleirler. Bu durumdaki tepki daha ok ete iddeti biiminde olur. Geri ekilmeci alt kltrler: Yasal ya da yasa d yollara ilikin baar hedeflerine ulaamayan genlerin daha ok yasa d madde kullanm etrafnda geri ekilmeci yaplanmalar organize ederler. Yapsalc-levselci teorilerin nemli eksiklikleri unlardr; herkesin doru ve yanl yargs konusunda ayn deerleri paylatnn varsaylmas, sapma ve suun daha ok yoksullarla ilikilendirilmesi. Gerekte sokak hrszl kadar irket yolsuzluklar da gz nne alndnda sz konusu olanlar daha ok varlkl insanlardr ve bu yaklamlar geleneksel kltrel standartlar ineyen herkesin sapkn olarak adlandrlacan ifade etmelerine karn sapkn olarak nitelenmek olduka karmak bir sretir (Carrabine vd., 2004: 61). Sosyal Kontrol Yaklam: Sosyal Kontrol Teorisi kaynakland ilevselci teori gibi sosyal normlara uyumun retilmesinde sosyalleme srecine vurgu yapmaktadr. Sosyal balamda kiisel balarn zayflad byk kentlerde su oranlarnn yksek olmas gibi birok somut veriyle kontrol teorisi destek bulmutur (Andersen ve Taylor, 2005: 175). Teori, su etkinliine ynelik uyaranlar ile onu engelleyen toplumsal ya da fiziksel kontroller arasndaki dengesizlie vurgu yapmtr. Bireylerin su ilerken sahip olduu gdleri ile daha az ilgilenen teori bireylerin rasyonel biimde davrandklar ve frsat verildiinde herkesin sapma davranlar gstereceini varsaymaktadr. Sosyal kontrol yaklam temelinde ilk alma 1958 ylnda yaplan Nyenin almasdr. Nye, ocuk sululuunun renme

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

187

sreci sonucu ortaya ktn ve kontrol eksikliinden kaynaklanabileceini ileri srmtr. Ona gre sosyal kontrol sosyalleme srecinden kaynaklanr ve bunu iselletirilmi kontrol olarak adlandrr. Sosyal kontrol yaklamnn nde gelen isimlerinden Travis Hirschi, bireyleri, su etkinliine girip girmeme kararlarn, potansiyel yararlar ile riskleri karlatrarak, hesapl biimde veren bencil insanlar olarak tanmlar. Hirchinin gelitirdii teoriye gre, sapma ya da su davran bireyin ya da grubun sosyal snrlara ball zayfladnda oluur. Hirschi, bireyleri topluma balayan ve yasalara uymaya ynlendiren drt ban varlndan sz eder: balanma, adama, ierilme ve inan. Yeterli gte olduunda bu bileenler bireylerin kurallar ineme zgrlklerini ellerinden alarak toplumsal kontrol ve uyumun srmesini destekler. Ancak toplumla olan bu balar zayf ise sululuk ve sapknlk ortaya kabilir (Giddens, 2005: 213; Andersen ve Taylor, 2005: 175). Kontrol teorisyenleri en iyi politikay suluyu deitirmektense, sulunun su ileme yeteneini kontrol edecek pratik nlemler alnmas olarak yorumlarlar. Kent merkezleri ile kamu alanlarna kapal devre televizyon sistemlerinin kurulmas, su etkinliini engelleme amac tamaktadr. Ancak bu tip politikalarn baka sonular da olabilmektedir. Gzde su hedefleri zorlatka, su kalplar kayma gsterebilir. rnek olarak ngilterede yeni model arabalara zorunlu olan direksiyon kilidi eski arabalar iin zorunlu deildir. Bu durum hrszlarn hedeflerinin eski arabalara ynelmesine yol amtr (Giddens, 2005: 214). Sosyal Kontrol yaklamnn nemli rneklerinden birisi de Skyes ve Matzann Ntralizasyon teorisidir (Carrabine vd., 2004: 61). Matza sulularn ya da sapma davranlar gsterenlerin biyolojik ya da psikolojik koullarn zorunlu sonularna dayal olarak tanmlanmalarn, hasta ve patolojik olarak grlmelerini eletirmitir. Sapmaya ilikin alt kltrler yaklamn da reddeden Matzaya gre, sapma davran gsterenler de toplumun dier yeleri ile ayn normlara baldrlar ancak yer alt deerleri olarak tanmlanabilecek deerleri baz durumlarda da vururlar. Toplumun btn saygn yeleri rnek olarak spor yaparken, barda vakit geirirken, bowling ya da futbol oynarken yeralt deerlerine gre davranp sapma davranlar gsterebilmektedir. Sulular toplumun dier yeleriyle ayn deerlere baldrlar ancak yeralt deerlerini yanl zaman ve yerde da vururlar (Haralambos ve Holborn, 1995: 397). Bu yaklama gre genlerin moral deerlere ve dzene ballklar zayfladnda ntralizasyon teknikleri araclyla suluya dnmektedirler. Bu teknikler unlardr (Carrabine vd., 2004, s.61); Sorumluluun reddedilmesi: Belirli arka plana sahip herkes su iler. Bakasna zarar vermeyi reddetme: Araba almann sadece dn alma olarak grlmesi, okulu asma ya da madde bamll gibi davranlarn da kimseye zarar vermediinin dnlmesi. Sulularn knayanlar knamas: Toplum bozulmu olduu iin bireyler su iler anlaynn benimsenmesi. Su gruplar ya da etelerine balln toplumsal deerlere balln nne gemesi Etkileimci Yaklam: Etkileimci yaklam dier yaklamlardan iki biimde farkllar; sapmay farkl bir teorik adan grr ve dier yaklamlarn gz ard ettii sapmann farkl boyutlarn inceler. Sapma ve ilgili olguyu sapma olarak tanmlayanlar arasndaki etkileime odaklanr (Haralambos ve Holborn, 1995: 405). Etkileimciler znde sapma nitelii tayan davran trleri dncesini yadsrlar. Davranlarn nasl ilk kez sapma olarak tanmlandklar ve belirli gruplar sapkn olarak yaftalanrken dier gruplarn neden yaftalanmad sorusuna yant ararlar (Giddens, 2005: 209).

1960 ve 1970ler boyunca etiketleme teorisi olduka popler olmutur. nemli etiketleme teorisyenleri arasnda Kuzey Amerikadan Edwin M. Lemert, Howard Becker ve ngiltereden Albert Cohen saylabilir.

188

Sosyolojiye Giri

Edwin Lemert (1912-1996), sapmann temelinde toplumsal tepki olduunu vurgulam ve sapmay birincil ve ikincil sapma olarak iki grupta ele almtr. Kaynak: http://www.booktopia.com.a u/search.ep?author=Edwin %20Lemert

Etiketleme teorisine gre bir eylem bakalar onu sapma olarak alglayp tanmladnda sapmaya dnr. rnek olarak plaklk, yatak odasnda ve eler arasnda olduunda normal olarak alglanrken bir yabanc bulunduunda sapma olarak tanmlanr. Ancak baz zel durumlarda yani plaklar kamp, zel sahiller gibi durumlarda katlmclarca plaklk normal olarak alglanr. Sapma davrann kendisinin temelinde yatan bir nitelik olarak deil bir davran gerekletiren bireyle buna karlk verenler arasndaki etkileimin bir nitelii olarak deerlendirir. Bu bak asna gre sapma olas sapma ile sosyal kontrol aktrleri arasndaki etkileimin rndr (Haralambos ve Holborn, 1995: 405-406). Sapmann gerek yapsn anlayabilmek iin baz insanlara neden sapma davran gsteren ya da sulu yaftas yaptrldnn anlalmas gerekir. Bu etiketlemenin byk blmn yasalar ile dzen glerini temsil eden insanlar gerekletirebilir. Sapma kategorilerini tanmlayan etiketler bu ekilde toplumdaki g yapsn dile getirmektedir. Buna gre sapmann kurallar varlkllar tarafndan yoksullar, erkekler tarafndan kadnlar ve yallar tarafndan genler iin dzenlenmitir. rnek olarak aatan meyve alan bir ocuun davran varlkl bir ailenin ocuu ve varlkl bir semtte ise masum bir ocuk oyunu olarak grlebilir; yoksul bir ailenin ocuu ise ve yoksul bir mahallede gerekleiyorsa ocuk yata hrszlk eilimi olarak deerlendirilebilir. Byle bir olayda ocuk bir kez sua eilimli olarak yaftalandnda ona sulu damgas vurulur. Sz konusu ocuun retmenleri ve ileride i arkadalar tarafndan gvenilmez olarak deerlendirilir. Her iki durumda da davranlar ayndr fakat yklenen anlamlar farkldr (Giddens, 2005: 209, 210). Sapma olarak etiketlenmenin etkileri ise yle ifade edilebilir (Haralambos ve Holborn, 1995: 405-406); 1. Bireyin toplumca sapma davrannda bulunan olarak etiketlenmesi, 2. Bunun daha fazla sapmaya zendirmesi, 3. Sapmann resmi tedavisinin benzer etkisi-eski bir hkmlnn i bulamayp yeniden sapmaya ynelmesi, 4. Organize bir sapma grubuna girile sapma kariyerinin tamamlanmas. 5. Grupta sapma alt grubunun gelimesi Etkileimcilerden Becker, sapmann toplum tarafndan tanmlanmasnn nemini vurgulamtr. Sapma etiketi daha fazla sapmaya yneltebilir. Ancak bu sre kanlmaz deildir. Bunun yannda Becker, ilk seferde sapma davran gstermenin nedenlerini aklamamtr (Haralambos ve Holborn, 1995: 407). Dier bir nemli etkileimci Lemerte gre ise sapmann nedeni toplumsal tepkidir. Becker gibi insanlarn sapmaya tepkileri zerine odaklanr. Etiketleme, bakalarnn bireyi nasl grdnn yan sra bireyin kendilik duygusunu da etkilemektedir. Lemert, sapmann olduka yaygn olduu ve insanlarn genellikle bu durumdan syrlabileceklerini ne srmtr. Birincil ve kincil sapma ayrmn yapar (Haralambos ve Holborn,1995: 407-408; Carrabine vd., 2004: 71; Giddens, 2005: 210): Birincil Sapma: Balangtaki snrlar ama davranlardr. ou durumda bu davranlar kiinin kendi kimlii bakmndan marjinal durumdadr. Ancak baz durumlarda olaanlatrma gereklemez ve kii sulu ya da kabahatli diye yaftalanr. Toplum tarafndan aka sapma olarak tanmlanp etiketlenmeden nce gerekletirilen eylemlerden oluur. Birincil sapma davranlar grece olarak sonular ve etkileri bakmndan nemsizdirler. Okulu asmadan yasal yan altnda iki kullanm gibi baz tr davranlar ok az toplumsal tepki grr. kincil Sapma: Bireyin yaftay kabullendii ve kendisini sapkn olarak grmeye balad durumlardr. Birey ya da gruplarn toplumsal tepkiye verdik-

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

189

leri karlktr. Baz tr davranlar ise toplumsal tepki grr ve etiket bireyin kimliinde merkezi bir yer tutarak sapma davrannn srdrlmesine neden olur. Bir insan sarho ya da alkolik olarak tanmlanp gruptan dlanmas sonucunda daha fazla sapma gsterebilir ve bu durumlarna gz yuman insanlarn arkadalna gereksinim duyarlar. Goffman ise etkileim ve etiketleme sreleri temelinde sapma ve tedavi kurumlarna odaklanmtr. Genel olarak etkileimciler sapmann tedavisi ile ilgili cezaevi, ruhsal hastalklar merkezleri gibi eitli kurumlar, bireyler ve toplum arasndaki etkileim zincirinde bir balantlar btn olarak grrler. Goffman bu kurumlarn sapmay tedavi ve rehabilite etmek amal olduklarnn sylenmesine ramen kurumlardaki taraflarn etkileimlerinin daha yakndan analizinin farkl sonular ortaya karacan savunmutur. Bu kurumlarn tedaviden daha ok sapmaya artrc bir rol oynadklarn ileri srmtr (Haralamboss ve Holborn, 1995: 409). Sapmaya ilikin teorik gelimelerde nemli bir rol olan ekol Chicago yaklamdr. Chicago yaklamnda da sua ilikin blgesel aklama getirmilerdir. Kentin farkl nitelikleri olan blgeleri olduunu ve baz blgelerin sua dierlerine gre daha hazr olduu vurgulanmtr. (Carrabine vd., 2004: 52). Chicago yaklamndan olan Sutherland da farkllam birlik yaklamyla etkileimci yaklam temelinde sapma konusuna nemli katklar salamtr. Sutherlanda gre su dier sosyal olgularda olduu gibi renilen bir eydir. Su gruplarda baka bireylerle etkileimle bir iletiim sreci sonucunda renilir (Carrabine vd., 2004: 56). Bu balamda su davrannn genellikle birincil gruplar iinde renildii ne srlr. Teori ruhsal farkllklarn sulular teki insanlardan ayrd grne kardr. Ayrca su etkinliklerinin tpk yasaya uygun davranlarda olduu gibi renildiini ileri srer. Hrszlar da dier ilerde alanlar gibi para kazanmak isterler ancak bunu gerekletirmek iin yasad yollara saparlar (Giddens, 2005: 209). Etiketleme teorisi hibir davrann yaps gerei su nitelii tamad varsaymndan yola kt iin olduka nemlidir. Sululuun tanmlar, gller tarafndan, yasalarn dzenlenmesi ve mahkemeler, polis ve slah kurumlar tarafndan yasalarn yorumlanmasyla oluur. Teoriyi eletirenler cinayet ve tecavz gibi hemen hemen tm kltrlerde yasaklanm belirli davranlar olduunu ileri srmektedirler. Oysa bu gr yanltr. rnein adam ldrmek sutur ancak sava zamanlarnda adam ldrmek su deildir (Giddens, 2005: 210). Etkileimci yaklama ilikin dier eletirileri deerlendirecek olursak genel olarak nemli eksikliklerin vurguland grlebilir; Becker ve Lemert sapmann eylemi sapma olarak tanmlayan toplumsal gruplarca yaratldn ifade ederken, Taylor, Walton ve Young bu yaklamn hatal olduunu ve birok sapma eyleminin sosyal evreye tepkiden ok bireysel olarak toplumsal kurallarn inenmesi temelinde aklanabileceini savunmulardr. Sapmann kayna konusunda da eletiriler getirilmitir. Neden belirli bireylerin farkl sapma trlerine yneldiklerine ilikin aklama getirilmemitir. nc temel eletiri ise etkileimci yaklamn etiketleme anlaynn ok fazla determinist oluudur. Buna gre etiketlenmi bir bireyin baka bir ans yoktur ve daha ok sapmaya ynelecei ifade edilmitir. Ackersa gre bireylerin toplumun etiketlemesini umursamadan sapmaya ynelebilecektir. ou terristin etiketleme nedeniyle deil siyasal inanlarca sua ynelmesiyle bu rneklendirilmitir. Drdnc nemli eletiri, etkileimci yaklamn neden baz insanlarn bakalarndan daha ok etiketlenme-

Chicago ekol, nce genel sosyolojide kent sosyolojisi aratrmalaryla daha sonra subilimde etkili olan ve evresel yaklam olarak da adlandrlan sembolik etkileimci bir yaklamdr. nsan davrannn genetik ve kiisel etkenlerce deil sosyal ve fiziki evre tarafndan belirlendiini savunan teoridir. Edwin H. Sutherland, sapmann etkileim yoluyla renildiini ne srmtr. Suu, farkllam birlik olarak adlandrd olguyla ilikilendirmitir. Farkl alt kltrlerin bulunduu bir toplumda baz toplumsal evreler sapma davranlarn zendirme eilimi gsterirken dierlerinde bu eilim gzlenmez. Bireyler su normlarn benimseyen bireylerle birlik olarak sapma davran gsterirler.

190

Sosyolojiye Giri

Marxn dncelerine dayal olarak gelitirilen ve atma teorileri olarak da adlandrlan yaklamlar, toplumsal kaynaklar kontrol eden egemen bir snfn varln ve bu snfn gcn korumak iin kurumsal kurallar ve inan sistemleri gelitirdiini vurgular.

Bu yaklama gre suun tanm g, servet ve yksek mevkiye sahip olanlar tarafndan kontrol edilmektedir. Su, insanlarn gereksinimlerini yanstan nesnel ahlaki fikir birlii tarafndan deil ynetici snfn deerleri tarafndan biimlendirilir (li, 2004:138).

si gerektiini ve neden baz eylemlerin kanunlara aykr olup bazlarnn olmayn aklamamaktadr (Haralambos ve Holborn,1995: 410-411). Btn snrllklarna karn, etkileimci perspektif sosyolojik adan sapma konusuna nemli katk salamtr. Sapmann tanmlanmasnn basit bir sre olmadn gstermi, sapmann anormal patolojik bireylerden ortaya kt dncesine meydan okumutur, kimin sapmay ve sapma eylemi yapan etiketleme gcne sahip olduu konusunu gndeme tamtr (Haralambos ve Holborn, 1995: 412). Geleneksel ve Neo-Marxist Yaklamlar: levselci teori gibi atma teorileri de makro niteliktedir ve toplumsal yapya odaklanrlar (Andersen ve Taylor, 2005: 177). Bu yaklamlarda, sapmann biyoloji, anomi, toplumsal dzensizlik ya da etiketler gibi etkenler tarafndan belirlendii dnceleri kabul grmez. Teorinin temel savunusu, bireylerin etkin bir biimde kapitalist dzenin eitsizliklerine bir tepki olarak sapkn davranlar iinde bulunduklardr (Giddens, 2005: 211-212). Chambliss, Milton, Mankoff, Pearce ve Snider gibi sosyologlar kapitalist toplumlarda sapmaya ilikin bir ereve salayabilmek iin Marxist kavramsallatrmay kullanmlardr. Bu sosyologlar retim aralarna sahip olanlarn siyasal ve ekonomik gc geni lde ellerindeki tuttuklarn ne srerler. Egemen snfn arac olarak devlet yasalar egemen snfn karlarn korumak, gcn srdrmek ve ynetilen snf kontrol etmek iin kullanr. Bylece yasalar deerlere ilikin bir uzlamann davurumu deil egemen snfn ideolojisinin yansmasdr (Haralambos ve Holborn, 1995: 414). ou Marxist teorisyen suu kapitalist toplumun doal bir rn olarak grmlerdir. Kapitalist sistem u nedenlerle su retir (Gartez ve Martinez, 1997; akt.Andersen ve Taylor, 2005:177; Haralambos ve Holborn, 1995: 418-419; Carrabine vd., 2004: 48); 1. Kapitalist retim sistemi, zenginliin biriktirilmesi ve bireysel yararn en st dzeye karlmasna odaklanr. 2. Kapitalist toplumda belirli snflar, gruplar ok az kaynaa ulaabilmeleri nedeniyle varlklarn srdrebilmek iin sua ve sapmaya zorlanrlar 3. Davranlara toplumsal sorumluluktan daha ok ekonomik bencillik yn verir. Kapitalist toplumun rettii bireysellik ve bencillik sapmann kayna olarak grlmtr. Kapitalist ekonomik sistem sosyal snrlar ve balar zayflatarak egoizmi glendirmektedir 4. Kapitalizm bireysel zenginlie odaklanr toplumsal yarardan ok kiisel kazan zendirilir. 5. Kapitalizm yarmac bir sistemdir bu da saldrganlk, dmanlk ve kaybedenler iin hsrana yol amaktadr. Marxizimden etkilenmi sosyologlar suun btn toplum katmanlarnda byk lde yaygn olduu grn savunmulardr. Snidera gre gelimi endstri toplumlarnda grlen irket sular (rgtl sular), en ciddi sular olarak tanmlanan hrszlk ya da cinayet gibi sokak sularndan hem ekonomik hem de can kayb anlamnda daha zararldrlar. rnek olarak belirli bir yla, iyeri kazas, gvensiz ve yasal olmayan tketim rnlerinden ve evre kirliliinin neden olduu hastalklardan lenlerin saysnn cinayetle lm saysndan 7 kat daha fazla can kayb olmasn ve maddi kaybnda 22 kat fazla olmasn vermitir (Haralambos ve Holborn, 1995: 416). Bu tr sular ileyen st snflardan insanlarn istatistiklere yansmamas ise su ve sapmalarn gizlemek de daha becerili olularndan kaynaklanmaktadr. Bunun yan sra sular yargya yansdnda bile maddi gleri ile iyi avukatlarla ya da rvet yoluyla kendilerini daha kolay aklayabilirler (Andersen ve Taylor, 2005: 177).

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

191

Marxist ve neo-Marxist teoriler sapma ve suun ynetiminde sosyal kontroln nemine vurgu yapmtr. Sosyal kontrol toplumun egemen beklentilerini kabul etmi gruplarca yrtlen bir sretir. Sapmann kontrol egemen snflarn dier insanlar etkileme ve ynlendirmelerinin bir yoludur (Andersen ve Taylor, 2005: 177-178). Geleneksel Marxist yaklamn birok dncesini paylaan neo-marxistler baz alardan farkl grler de ne srmlerdir. Bu yaklamda da toplum, yaran gruplarla ve atan karlarla karakterize edilir. Ancak toplumsal altyap ile sapma arasnda dorudan ve basit bir iliki olduunu kabul etmezler. Taylor, Walton, Young, Gilroy ve Hall gibi sosyologlar bu yaklam benimsemilerdir. Taylor, Walton ve Young dsal glerce ynlendirilen insan davranna ilikin btn teorileri reddederek sulularn suu ve yasalara uymamay setiklerini vurgularlar. Bu sosyologlar Yeni Su Bilim adl eserleriyle sapmaya ilikin btncl bir sosyal teori gelitirmeyi deneyerek literatre nemli katk salamlardr. Etkileimcilerin ve Marxist yaklamlarn belirli yanlarn birletiren bir yaklam olarak olduka popler olmutur. Gilroy ise rk ve su arasndaki ilikiler konulu almalarnda aznlklarda grlen su ve sapma davranlarnn temelde siyasal eylemler olduunu, kapitalist toplumun kendilerine ynelik tehditlerine kar kendilerini savunduklarn vurgulamtr (Haralambos ve Holborn, 1995: 419-421). Marxist yaklamlarn gl yan, sapmann tanmlanmas, nitelenmesi ve zlmesinde g ilikilerinin nemine yapt vurgudur. Toplumdaki eitsizliklerle sapma arasndaki iliki vurgulanmtr. Eletirilerinden biri yasalarn sadece zenginleri deil insanlarn ounu korumakta olduu gereidir. Ayrca Marxist yaklamlarn farkl sapma trlerinin aklanmasnda da yetersiz olduu belirtilmitir (Andersen ve Taylor, 2005: 178). Sapmann kapitalist toplumun doal bir sonucu olduu ne srlmesine karn Durkhiemn belirttii gibi ekonomik dzenleri ne olursa olsun su ve sapma her toplumda grlmektedir (Macionis ve Plummer, 2005: 453).

Cinsiyet ve Sapma
statistikler bakmndan sululara bakldnda erkek sulu saysnn kadn sulu saysndan ok daha fazla olmasn vurgulayan yaklamlarn yan sra eitli nedenlerle kadn sularnn ortaya kmad ya da gizlendii iin istatistiklere yansmad gibi grler bulunmaktadr. Yasalarn ounluu cinsiyet bakmndan yansz olsa da baz yasalar vardr ki ancak belirli bir cinsiyet iin uygulanabilir niteliktedirler. ngiltere rneinde sylenecek olursa tecavz ve ecinsel saldrganl sadece erkeklere ilikindir. Bunun yan sra bebek lmleri ya da fahielik de kadnlara ilikindir. Sonu olarak sularn sadece ok kk bir blm belirli bir cinsiyete ilikindir (Haralambos ve Holborn, 1995: 434-435). 1970lerde Feminist Subilim ilk nemli katksn, teorilerdeki erkek nyargl yaklamlar eletirerek yapmtr. Literatrde sadece erkekler yazyor olmasnn yan sra sadece erkekler hakknda yazldna ilikin eletiriler getirilmitir. Bunun belki de tek istisnas kadnlarn erkeklerden daha sua eilimli ve sulu olduunu ancak sularn gizlemeyi daha iyi becerdiklerini savunan Pollak olmutur denilebilir (Carrabine vd., 2004: 85-86). Otto Pollak, kadnlarn iledii belirli sularn bildirilmeme eiliminde olduunu ileri srmtr. Pollak, kadnlarn ncelikli rolnn ev ileri olmas nedeniyle ev iinde ve zel alanda su ileme frsat edindiklerini sularn gizlemekte baarl olduklarn ifade etmektedir (Giddens, 2005: 224). Kriminolojik almalar genellikle nfusun yarsn gz ard etmektedir. Feministlere gre kriminoloji teorik ve nesnel almalarda kadnlar grnmez klar ve erkek

192

Sosyolojiye Giri

egemen bir disiplin olduunu ileri srerler. Kadnlar ile erkeklerin iledikleri sular arasnda kartlklar bulunmaktadr. Kadnlarn iledikleri sular hemen hemen her zaman kk sulardr ve ok ender iddet ierir. Flowersa gre (1987 aktaran Giddens, 2005: 224) dkkn hrszl, sarhoken evreyi rahatsz etmek ve fahielik gibi kamu dzenini bozma sular tipik kadn sulardr (Giddens, 2005: 224). Erkeklerin daha ok saldrgan kadnlarn ise kurban olduklar belirli su kategorileri vardr. Ev ii iddet, cinsel taciz, cinsel saldr ve tecavz erkeklerin kadnlara kar toplumsal ve fiziksel glerini kullandklar sulardr. Sz konusu sular kadnlar tarafndan erkeklere de uygulanm olsa da yine de zellikle kadnlara kar ilenen sular olma zelliini srdrecektir. Her drt kadndan birinin yaamlarnn bir dneminde iddet kurban olduklar tahmin edilmektedir (Giddens, 2005: 226).

Su Trleri
Su tiplerini yle snflandrabiliriz (Carrabine vd., 2004): Mlke ilikin sular: Hrszlk vb., entelektel mlk hrszl, kltrel mlklerin yasad ticareti. Cinsel Sular: Tecavz, pornografi, internetteki cinsel sular. Duygusal Sular: Nefret suu, heyecan aray, intikam, kk drme ve hiddet. rgtsel ve mesleki su formlar. Alkol, Uyuturucu ve Salk Sular Su trlerinden bazlarn rneklendirecek olursak; rgtl Su: Kaaklk, yasa d kumar oynatmak, uyuturucu ticareti, fahielik, byk lekli hrszlk, koruma iin hara alma gibi etkinlikler rgtl su trlerine rnek olarak sralanabilir. Bu etkinlikleri yerine getirmek iin iddet ya da iddet tehdidine bavurulur. rgtl su, geleneksel olarak farkl lkelerde kltrel olarak farkl biimde gelise de kapsam olarak zamanla ulus ar nitelik kazanmtr (Giddens, 2005: 232). Beyaz Yakal Sular: Toplumun varlkl kesimlerine mensup bireylerin vergi karma, yasa d satlar, menkul ve gayrimenkul sahtekrlklar, zimmete para geirme gibi iledikleri sular. Beyaz yakal sularn dalmn lmek dier sulardan daha zordur nk bu tip sularn ou resmi istatistiklerde yer almaz (Giddens, 2005: 232). Bu sular gerekte dier sulardan daha zararldrlar ve endstri toplumlarnda daha ok grlrler (Haralambos ve Holborn, 1995: 416). Sibersu: Bilgi teknolojisindeki gelimeler uluslararas rgtl suu byk lde kolaylatrmtr. Teknolojiye dayal sular unlardr: telekomnikasyon sistemlerine yasad biimde girmek, bakalarn dinlemek ve izlemek, telekomnikasyon hizmetleri zerinden hrszlk, yazlm, film ve cd gibi eitli malzemelerin kopyalanmasyla telif haklarnn inenmesi, siberuzayda pornografi, iddet ierikleri, rk propaganda, siber taciz, telepazarlama sahtekrlklar, elektronik fon transferlerine mdahale, elektronik kara para aklama, telekomnikasyon yoluyla su komplolarn oluturmak (Giddens, 2005: 233).

Trkiyede Su
Trkiyede son yllarda su oranlarnn artt ynndeki genel gr kamuoyunda nemli lde destek bulmaktadr. Su dzeyinin artmasnda toplumsal ve ekonomik faktrlerin nemli rol oynad ileri srlmektedir (Cmertler ve Kar, 2007: 1). Trkiyede sua ynelten etkenler konusunda yaplan erken almalardan bi-

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

193

risi olduka yararl ve gnmze k tutan veriler iermektedir. Bu etkenlerin gnmzde de geerli olduu sylenebilir. Kunterin (1951:104 vd.) almasnda su etkenleri olarak unlar belirtilmitir; Ailevi nedenler: medeni hal bekrlarn daha fazla su ilemesi, yasal olmayan birliktelikler, ailenin dalmas, boanm ailelerin ocuklar daha fazla su ilemektedir. Nfusu youn olan kentlerde zellikle mlke ilikin sular daha fazla ilenmektedir. rf ve adetlerin de sua yneltmede byk etkisi vardr. Emniyet Genel Mdrlnn, 2009 ve 2010da meydana gelen asayi olaylarn karlatrarak hazrlad rapora gre, kaaklk ve sahtecilik 3 kat, daha artarken kapka olaylarnda % 80 d yaanmtr. Biliim sularnda da internetin yaygnlamasna paralel artlar yaanmtr. nteraktif banka dolandrcl, kredi kart sahtecilii, internet dolandrcl 2009a oranla 3 kat art gstermitir. 2010da toplam 135 bin ev ve i yeri soyulurken 13 bin araba alnm bunun yan sra uyuturucu madde retimi 2009a gre yaklak 3 kat daha fazla art gstermitir. Verilere gre bin 219 kii cinayete kurban giderken yaklak 32 bin kii ise gasp ve yankesici maduru olmutur (http://www.egm.gov.tr/indirilendosyalar/faaliyet_raporu_2010.pdf/Ocak 2011). Tm bu veriler ve gereklere karn Trkiye su ve sulu cenneti deildir. Trkiye hal dnyann gelimi ve gelimekte olan lkeleri arasnda en gvenli lkeler arasnda yerini alan bir lkedir. Trkiyede su oranlarndaki artn nedenlerini yle sralayabiliriz (zcan, 2007); 1. Kentlerdeki art oran krsal alana gre daha fazladr. Bunun nedeni kentleme ve i g ile yeni bir sosyal evreye btnlemeye alan bireylerin bu srete yaad sorunlardr. 2. Son yllarda Trkiyede sosyal ve ekonomik adan meydana gelen hzl deiimlerdir. Yaplan incelemelerde ailelerin daha fazla paraland ve bu paralanm ailelerin bireylerinin daha fazla sua kart tespit edilmitir. 3. Sulara verilen cezalarn etkisiz kalmasdr. 81 ilin 2000 ylna ait verileri yatay kesit analiziyle incelenmi ve sosyo-ekonomik yaplara ilikin deikenlerin su orann belirlemede nemli olduklar tespit edilmitir. Bu balamda, isizlik orannn, kii bana g orannn, kii bana gelirin, gelimilik indeksinin, ehirleme orannn, demografik unsurlarn ve kent byklnn su orann pozitif olarak etkiledii grlmtr. Ayrca yoksulluk gstergesi olarak alnan yeil kartl kii orannn ise, su miktarn negatif olarak etkiledii tespit edilmitir (Cmertler ve Kar, 2007: 15).

ETM, SAPMA VE SU
Su ve sapma olgular olduka karmak niteliklere sahiptir ve bu nedenle, ok boyutlu bir yaklam iersinde ele alnmas gerekmektedir (Kzmaz, 2004: 291). Su ve sapma ile eitim arasndaki iliki de bu balamda bu olgularn daha iyi anlalmasna katk salayacaktr. Alanyaznda eitli otoritelerin vurgulad zere, toplumdaki eitimli bireylerle su arasnda ters ynl bir iliki olduu beklentisi vardr. Eitim dzeyindeki arta paralel olarak su oranlarnda azalmann olduu dnlmektedir (Cmertler ve Kar, 2007: 6). Cloward ve Ohlin (1960), alt snf genler arasnda ykselen sululuk oranndan yola karak sapma ve su oranlarndaki arttan eitim sistemini sorumlu tutmaktadr. Eitim sistemi, rencilerin meru ve uygun yollardan baarl olmalarna olanak salamad iin, renciler kltrel olarak meru grlen eitli toplumsal amalara, meru olmayan yollardan sahip olma eilimi iine girmektedirler. Bu eilim ve dolaysyla eitim sreci sapma davranlarn ve suu

194
Sosyal kontrol yaklamnn temsilcilerinden olan Nye, 1950lerde eitim sreci ve su ilikisi zerine almalar yaparak suun renilmesi ve sosyalleme yoluyla toplumsal kontroln salanmas sonucunda nlenebileceini vurgulamtr.

Sosyolojiye Giri

retmektedir (Kzmaz, 2004: 295). Eitimli bireylerin daha az su ilemesi olduka yaygn ve olaan bir beklentidir. Bireylerin eitim dzeyi ile su ieren davranlara sahip olmalar ve sonuta hukuk sistemi tarafndan cezai yaptrmlarla karlama olasln konu edinen aratrmalarn sonularna gre hi okula gitmemi okumaz yazmaz bir bireyin eitimli bir bireye gre daha az su iledii bulgulanmtr (Teki, 2004 aktaran Ik, 2006: 294). Eitim ile su arasndaki iliki eitimin gelir dzeyine etkisi ile aklanabilir. Eitim dzeyi ile insanlarn gelirlerinin de artmas beklenir. Gelir dzeyi ykselen bir kii, su ilediinde tutuklu kalmas nedeniyle kaybedecei geliri dnerek su ilemekten kanmas olduka rasyonel bir davran olacaktr. Ayn zamanda eitim karar verme srecinde uygarlatrma (civilization) etkisi yaratarak sua ynelmeyi azaltabilir (ztrk, 2005: 41 aktaran Cmertler ve Kar, 2007: 6). te yandan eitimle su arasnda gl bir iliki olmadna ilikin grler ve bulgular da sz konusudur. rnein Gvel (2004) eitimin toplam su aktiviteleri zerinde neredeyse hi etkisi olmad ynnde bulgular elde etmitir (aktaran Cmertler ve Kar, 2007: 10).

Eitim, Sapma ve Su likisi

Eitim dzeyi ile su arasnda gl bir iliki olduuna ynelik genel bir kabul vardr. zellikle ilkokuldan sonra su oranlarnn dme eilimi gstermesi, sulularn anne babalarnn renim dzeylerinin de dk olmasna ilikin bulgular su olgusunun eitim sreciyle ilikisini ortaya koymaktadr. Sululuun dk eitim dzeyi ile ilikili olduunu gsteren bulgular Trkiye genelinde ve dier lkelerdeki aratrmalarda ortaya koyulan sulu profilleri ile de rtmektedir (Kzmaz, 2004: 314). Eitim ile su arasndaki iliki farkl alardan kurulabilir; Eitimle birlikte bireyde hukuksal eilimi glendiren bilin oluturmas, Eitimle birlikte i sahibi olma olaslnn artmas, Okul ortamnn etkileri (Ik, 2006: 292-296); Eitim bireylerde belirli dzeyde bir bilincin olumasn salamaktadr. Su ya da sapma davran, byk lde belirli bir sorunun zmne ynelik kararlarn alnmas ile ortaya kmaktadr. Hrszlk yapan birisi parasal sorununu, tacizde bulunan cinsel istek sorununu ya da cinayet ileyen birisi de; miras blm, alacak verecek meselesi, hakarete urama gibi problemlerini hukukla elien bir biimde zme abasn sergilemi olmaktadrlar. Sorunlarn insancl ve hukuka uygun bir biimde zlmesine ynelik kararlar alnmasnda renim dzeyinin nemli bir etkisi vardr. Eitim yoluyla bireylerde hukuksal eilimi glendiren bir bilincin ortaya kmas mmkn olmaktadr. Eitim dzeyinin artmas ile birlikte i bulabilme olasl artmaktadr. Sululuun sadece isizlik ya da dk eitim dzeyi ile ilikili olduu sylenilemez. nk yolsuzluk, zimmete para geirme gibi baz beyaz yakal sularda olduu gibi, bu sular ileyenlerin eitim dzeyleri olduka yksektir. Ancak eitim yoluyla i bulma olasl artmakta ve bu durum zellikle mala ilikin sularn ilenme dzeyini azaltmaktadr. Okul ortamnn etkileri. Aratrmalar, okul etkeninin sululuun nemli bir gstergesi olduunu ortaya koymaktadr. Sululukta okulun, arkada ve aile kadar etkili ve nemli olduunu ileri srlmektedir. Sululua yol aan olumsuz ilikiler hem akran grubu, hem aile hem de okuldaki otorite unsurlar ierisinde deneyimlenebilmektedir. Etiketleme kuramna gre, rencilerin akademik dzeylerindeki farkllatrma veya tekiletirme eylemi, sululua yol amaktadr (Gottfredson ve Hirschi, 1990 aktaran Ik, 2006). Dk bir baar performansn sergileyen renciye kar

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

195

okuldaki eitimcilerin ve dier rencilerin sergileyecei olumsuz bir davran bu renci zerinde negatif sonular yaratarak okula kar ilgisiz klabilir. Okula kar yabanclaan ocuklar, okulu sevmediklerinden okuldan kamaya veya okulu terk etmeye ynelmektedirler. Okul yllarndaki baar dzeyinin dk olmas, okul yneticisi ve retmenlere kar olumsuz duygu ve davranlar, okuldan kama, su davranlarna eilimli arkada grubu ve okul ynetiminin olumsuz tutumlar gibi etkenler de ocuklar zaman ierisinde sua yneltebilmektedir (Kzmaz, 2004: 318).
SIRA SZDE Eitim yoluyla sua olan eilimin azalmas hangi biimlerde gereklemektedir?

Okulda Su ve iddet

SIRA SZDE

Dnyada yaanmakta olan toplumsal yaam normlarndaki farkllamalar, sosyoekonomik yapdaki dnmler ve ykselen yaam beklentileri, okullarda yeni S O yaplan bilimsel gvenlik tehditleri ortaya karmtr (Karal, 2011: 6). Son yllarda R U aratrmalar ve medyada yer alan haberler btn nlemlere karn dnyada ve Trkiyede ocuk ve genler arasnda su ve iddet olaylarnn K K A T iaret etartna D mektedir. iddet gnmzn nemli toplumsal problemlerinden birisidir. iddet olaylarnn nemli bir blm ise okullarda meydana gelmektedir (Bulu, 2005: SIRA SZDE 45). Son dnemlerde, okullarn gvenlii ile sorunlarn her geen gn arttna ilikin bir alglama sz konusudur. Okul ortamndaki su ve iddet btn toplumlar iin nemli bir sorundur. Trkiye balamnda sylenecek olursa 1990lara kadar AMALARIMIZ okul alanlarndan rencilere ynelik iddet olaylar daha ok gndeme gelirken, 1990lardan sonra renciler arasnda ve rencilerden okul personeline ynelik iddet olaylar daha ok gndeme gelmeye balamtr.KOkula iddet davra T A P nlar fiziksel yaralama, psikolojik bask ya da mlke zarar vermeyi kapsamaktadr (Balks, Duru ve Bulu, 2005: 83). Okul ortamndaki su ve iddet olgusu ocuk sululuu ile Lyakndan ilikilidir. TE EVZYON ocuk sululuu sorununu farkl boyutlaryla analiz etmek iin bu iki kuram nemli katk salayacaktr. Genel gerilim kuram, ocuklar sua iten neden olarak bireyin dier bireylerle ilikilerini grmekte ve kiileraras ilikiler zerinde durmaktadr. KaNTE NET kuram ise psikolojik (bireysel) etkenlere odaklanmaktadr (Ik,R2006: 288-289); Genel gerilim kuramna gre su ve sua ilikin davranlarn nedeni dier bireylerle olumsuz ilikilerdir. Gerilim durumlar, olumlu uyarclarn yokluu, olumsuz uyarclarn younluu ve bireysel amalarn engellenmesi ile ortaya kar. Gerilim durumlar fke, kzgnlk ve nefret gibi duygusal sonulara yol amaktadr. Gerekli durumsal faktrlerin de etkisiyle, bu sonular sorunlar zmekten daha ok sua ilikin davranlar ortaya karmaktadr (Agnew, 1992 aktaran Ik, 2006: 289). Ka kuramna gre ise bireyler kendini kt ya da yetersiz hissetme, olumsuz duygulara sahip olma ve kendini deersiz grme gibi kendilerine ilikin olumsuzluklardan kaabilmek iin sua ynelirler. Ka davranna sahip bireyler tipik olarak olumsuz duygular tarlar, irrasyonel davranrlar, kendileri hakknda olumsuz alglara sahiptirler. Kendileri iin ulalmas imknsz standartlar belirleyen bu tr insanlar bu nedenlerle kendilerini deersiz hissederler (Miller vd, 2000 aktaran Ik, 2006: 290). iddet olaylarnn temelinde, okulda ve snfta disiplin problemleri yaratma, etelere katlma, okulda silah ve kesici aletler bulundurma gibi anti sosyal davranlar yatmaktadr (Guilmet ve Whited, 2000 aktaran Bulu, 2005). Alanyazndaki ve-

DNELM

DNELM Okullarda iddet konusu 1950lerde ocuk sululuu balamnda inceleme S O R U konusu yaplmsa da 1990l yllarda okulda iddet kavram etrafnda aratrmalar younlamtr DKKAT (Balks, Duru ve Bulu, 2005).

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

196

Sosyolojiye Giri

rilere gre ise okuldaki iddet ve su davranlar kayg dzeyi, alglanan sosyal destek, sinirlilik, gibi olgularla yakndan ilikilidir (Balks, Duru ve Bulu, 2005: 84). ocuklarn sua ynelmesine yol aan risk faktrleri genel olarak yle sralanabilir (Aspy vd. 2004 aktaran Ik, 2006: 291); a. Tek ebeveynli (genellikle anne) ailelere sahip olma, b. Anne babalarn da sua bulam olmas, c. Erken yalarda, sigara, alkol ve uyuturucu madde kullanm, d. Okuldan uzaklatrma cezas alm olma, e. Yksek baar iin hibir istei olmama. Theriot vd. (2005) tarafndan yaplan bir aratrma sonucuna gre okullarda en ok karlalan sapma ya da sua ilikin durumlar unlardr (Theriot vd. 2005 aktaran Ik, 2006: 293); a. Lakap takma, b. Dlama, c. Fiziksel olarak itme ve saldrma tr davranlar, d. ftira atma, e. Para ya da malna el koyma, f. Tehdit etme g. Cinsel istismar

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

197

zet
A M A

Hukuk Sosyolojisinin temel konu ve amalarn aklamak. Hukuk sosyolojisi, hukuku toplumsal srecin bir rn olarak ele alr, hukukun toplumsal yaamdan nasl doduunu ve toplumsal yaamla etkileimini aratrr. Hukuk sosyolojisi, Teorik Hukuk Sosyolojisi ve Uygulamal Hukuk Sosyolojisi olmak zere ikiye ayrlr. Teorik hukuk sosyolojisi, hukuk ile toplumsal yaam arasndaki karlkl etkileimi inceler. Su ve Sapmaya ilikin olarak gelitirilen temel yaklamlar tanmlayabilmek. Biyolojik ve psikolojik temelli yaklamlar sapmann kaynan bireyin genlerinde, fizyolojisinde ya da kiilik zelliklerinde aramlardr ve sapma bir hastalk olarak grlmtr. Sosyolojik temelli yaklamlar ise bireyden ok toplumsala odaklanmlardr ve sapmann oluumunu aklamaya almlardr. Eitimin toplumsal bakmdan amalarn ve ilevlerini aklayabilmek. Eitimin ak ve gizli ilevleri toplumsal ilevleri balamnda deerlendirildiinde grlmektedir ki eitim srelerinde bireye, toplumun tarihsel sreci boyunca oluturduu kltrel yaps aktarlarak toplumla uyumlu olmas salanmakta bunun yan sra bireyler eitim srelerinde elde ettikleri baar dzeyi dorultusunda kazandklar sosyal statler ve stlendikleri sosyal roller ile topluma katlmaktadrlar. Eitim ayrca bireyin kendini gerekletirme ilevinin yan sra toplumsal balamda vatandalk sorumluluunu gelitirmesine de yardmc olarak toplumsal kurumlarn gelimesine yol amaktadr. Sonu olarak toplumsal yaamn ve toplumsal varln korunmasnn yan sra toplumsal deiim yoluyla gelitirilmesi de eitimin balca ilevi olmaktadr.

A M A

A M A

Eitim, su ve sapma arasndaki ilikiyi deerlendirebilmek. Eitim ile sapma arasnda gl bir iliki bulunduuna ynelik nemli bulgular vardr. Sulularn ounluunun eitimsiz bireyler olmalar ya da eitimsiz ailelerden geliyor olmalar bu gr glendirmektedir. Eitim sreci ile kazanlan toplumsal normlar ve kurallara ilikin bilin ve hukuksal davranmaya ynelik eilim su ve sapma davranlarn azaltmaktadr. Eitimli insanlar iledii sularn da youn biimde gzlenmekte olduu bir gerektir. Ancak eitim srecinin sua eilimi azaltt sylenebilir. Eitim ve su balamnda giderek nem kazanan bir dier nokta ise okuldaki sapma, su ve iddet davranlardr. Okul ortamndaki olumsuz deneyimlerin ocuklar zaman ierisinde sua ynelttiine ilikin bulgular da eitim ve su arasndaki iliki asndan deerlendirilebilir.

A M A

198

Sosyolojiye Giri

Kendimizi Snayalm
1. Hangisi Hukuk Sosyolojisi iin sylenemez? a. Hukukun uygulamadaki gcnn ne olduunu aratrmak b. Hukuku toplumsal srecin bir rn olarak ele alr. c. Hukukun toplumsal yaamdan nasl doduunu ve toplumsal yaam zerindeki etkilerini aratrr. d. Sulara verilecek cezalarn neler olacan belirlemeyi amalar. e. Kural koyma gibi bir amac yoktur ama hukukun sosyolojik teorisini oluturmaktr. 2. Hangisi sapma iin sylenemez? a. Gnlk dilde sapmak kabul gren bir yoldan ayrlmak anlamna gelir. b. Belirli bir sosyal grubun beklentileri ve normlarna uygun olmayan eylemlerden oluur. c. Sapmann en ok grlen iki biimi su ve kabahat olarak ifade etmitir. d. Sapma btn toplumlarda ayn biimde tanmlanr, toplumdan topluma farkllk gstermez. e. Sapma dllendirilebilir, cezalandrlabilir ya da ylece kabul edilebilirler. 3. Aadakilerden hangisi sapmaya ilikin olarak gelitirilen sosyolojik olmayan teorilerdendir? a. Yapsal-levsel yaklam b. Biyolojik ve Psikolojik Teoriler c. Marxist yaklam d. Etiket Teorisi e. Etkileim teorisi 4. Aadakilerden hangisi sapmaya ilikin olarak gelitirilen sosyolojik teorilerin ortak zelliklerinden deildir? a. Su btn toplumlarda grlen normal bir olgudur. b. Sosyal tabakalar, karlar ve zellikle ekonomik karlarla ilikilidir. c. Sapma byk lde biyolojik ve psikolojik kkenlere sahiptir. d. Toplumun iindeki gerilim, zorlanma ve stresle ilikilidir. e. Modern kent yaamyla gl biimde ilikilidir. 5. Bir eylemin bakalar onu sapma olarak alglayp tanmlandnda sapmaya dntn savunan ve bireyler arasndaki ilikilere odaklanan yaklam hangisidir? a. Etkileimci yaklam b. levselci yaklam c. atma Teorileri d. Biyolojik yaklam e. Psikolojik yaklam 6. Aadakilerden hangisi Eitim Sosyolojisi iin sylenemez? a. Eitimle toplum arasndaki ilikiye odaklanr b. Eitime sosyolojik yntemle yaklar ve inceler c. Grece olarak yeni gelien bir bilim daldr d. Toplumsal deiime eitimin katksn inceler e. Bir bilim dal olmaktan ok bir alan ifade eder 7. Aadakilerden hangisi eitimin gizli ilevlerindendir? a. E seme, tandk salama b. Toplumsal hareketliliin artrlmas c. Bireylerin toplumsallatrlmalar, d. gcnn yetitirilmesi. e. Siyasi kltrn toplum yeleri tarafndan iselletirilmesinin salanmas. 8. Eitim srecinin, toplumun kltrel deerlerini ve toplumsal davran rneklerini gen yelerine aktarmas eitimin hangi ilevini ifade eder? a. Eitimin tutucu ilevi b. Eitimin yaratc ilevi c. Eitimin sosyal deimeye etki ilevi d. Eitimin siyasal ilevi e. Eitimin gizli ilevi 9. ocuklardaki su ve sua ilikin davranlarn nedeni olarak dier bireylerle olumsuz ilikileri gsteren kuram hangisidir? a. Ka kuram b. Genel gerilim kuram c. Hukuk sosyolojisi kuram d. levselci kuram e. atma kuram 10. Eitim ve su ilikisi balamnda aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Eitim bireylerde hukuk bilinci oluturamaz. b. Eitim eitsizlikleri ve sapmay artrr. c. Eitim yksek gelir salayarak sua eilimi azaltr. d. Eitimli bireyler su ilemezler. e. Okul deneyimleri sua yneltmez.

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

199

Yaamn inden
Okulda iddet Gren ocuk Zedeleniyor Psikolog Dilek Krcaolu, okullarda yaanan iddet olaylarn ANKAya deerlendirdi. Krcaolu, okullara eitim-retim grmeleri iin gnderilen ocuklarn iddet grdn belirtti ve okulda iddet gren ocuun topluma baknn zedelendiini, gven kayb yaadn syledi. Krcaolu, toplumda eti senin kemii benim mant ile okullara balatlan ocuklarn, iyi niyetli olmayan baz kiiler tarafndan gerek fiziki, gerekse szel iddete maruz kaldn ve bu durumun ocuu ciddi derecede etkilediini syledi. Eitim kurumlar da ocuklarn renim grecekleri, vizyonlarn gelitirecekleri yerler olmalar gerekirken, iddet grdkleri yerler haline geldiine vurgu yapan Krcaolu, Sklkla karlatmz bir durum bu aslnda. Ancak genelde dile getirilmiyor, saklanyor. Kol krlr yen iinde kalr mant ile ou vaka kapatlyor. ocuun ailesinden sonra gvenecei en nemli kii retmenidir. ocuk eer bu kiilerden zarar grrse, byk bir gven kayb yaamaya balar. Topluma bak nemli lde zedelenir dedi. Okulda iddet gren bir ocuun gven duygusu ynnden mutlaka destek almas gerektiini belirten Krcaolu, grd iddeti utand iin anlatmayan ocuk saysnn azmsanmayacak lde olduunu ifade etti. iddet gren ocuun dier retmenlere kar da gveninin zedelememesi iin ocukla konuulmas, herkesin ayn olmadnn anlatlmas ve konunun aydnla karlmasnn onu rahatlatacann sylenmesi gerektiine dikkat ekti. Krcaolu ayrca, okullardaki rehberlik birimlerinin rencileri, iddete kar kendilerinin nasl koruyacaklar, kimlere bavuracaklar konularyla ilgili bilgilendirmesi gerektiini dile getirdi. Okullarda yaplan szel tacizler ve iddetin nemsenmesi gerektiini belirten Krcaolu, toplumda ou kez iddete maruz kalan bir ocuk grldnde bunun doal karlandn ifade etti. iddet gren ocuklarn ekinmeden ve korkmadan aileleri ile konumas gerektiinin altn izen Krcaolu, Trkiyenin aydnlk dnen insanlarnn iddet karsnda olan eyleri olmuyor gibi gstermek mmkn deil. Ar kovanna omak sokarak mmkn olduunca, aresizlere are olmak gerekiyor diye konutu. Kaynak: http://haber.mynet.com/okulda-siddet-goren-cocuk-zedeleniyor-535030-saglik/ubat/2012

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. d 3. b 4. c 5. a 6. e 7. a 8. a 9. b 10. c Yantnz yanl ise Hukuk ve Toplumsal Boyutlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sapma ve Su Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sapmaya likin Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sapmaya likin Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sapmaya likin Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eitim Sosyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Eitim ve Toplumsal levleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Eitim ve Toplumsal levleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Okulda Su ve iddet konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Eitim, Sapma ve Su konusunu yeniden gzden geiriniz

200

Sosyolojiye Giri

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Hukuk sosyolojisinin temel konular nelerdir? Toplumda ortaya kan hukuk olgusunun toplumsal yaamdaki kaynaklar, hukukun douunu ve geliimini etkileyen etkenler; iklim, corafya, nfus, rf-adet, ahlk, ideoloji, ekonomik ve siyasal yap, hukuk uygulayclar olan savc, yarg, noter vb. ile hukuk kurallar arasndaki etkileim teorik hukuk sosyolojisinin temel konulardr. Sra Sizde 2 Eitim Sosyolojisinin temel konular nelerdir? Eitim Sosyolojisinin balca konular unlardr; Eitilen kiinin toplumsallamas iin toplumun eitimden beklediklerini aratrmak, Toplumun deime gereksinimini karlamada eitime den grevleri ortaya koymak, Toplumun benimsedii yaam biimine uygun olarak eitimin biimlenmesine ve ilemesine ilikin ilkeleri belirlemek, Eitim amalarn gerekletirmek iin, eitim sistemi ile toplumun nasl iliki kuracan saptamak. Sra Sizde 3 Biyolojik ve Psikolojik teorilerin eksikliklerine karn literatre katklar neler olmutur? Biyolojik ve psikolojik teoriler su ve sapma konusundaki ilk teorik aklama abalardr. Birok sosyal kontrol kurumu tarafndan yaygn kabul grmektedirler. Sapmann bir hastalk olarak alglanmasyla birlikte sapmann ilalarla, elektro oklarla eitli psikoterapi yntemleriyle ve beyine dnk cerrahi mdahalelerle iyiletirilebilecei dncesi egemen olmutur. Sra Sizde 4 levselci teorinin literatre getirdii yenilik nedir? levselcilik sapmaya ilikin aklama abalarn bireyden btn olarak toplumla ynelterek sapmann kaynaklar toplumun doasnda aranmtr. Sapma trlerinin bireyin toplumsal yapdaki yeriyle yakndan ilikili olduuna vurgu yaplmtr. levselci yaklam, kltre ve sosyal yapya olan gl vurgusuyla olduka sosyolojik bir teoridir. Sra Sizde 5 Eitim yoluyla sua olan eilimin azalmas hangi biimlerde gereklemektedir? Eitim sreci ile bireyler hukuk bilinci kazanrlar ve su davranlarnn nitelikleri ve sonularna ilikin bilgiler onlar sutan uzak tutar. Ayn zamanda eitim yoluyla bireyler yksek gelirli iler bulabilirler ve isiz kalmaktan kurtulurlar. Su ynelten en nemli etkenlerden olan isizliin olumsuz etkilerden eitim yoluyla uzak dururlar. Okul ortamndaki olumsuz deneyimler de bireyleri gelecekte sua ynelten nemli etkenlerdendir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Andersen, M. L. ;Taylor, H. F. (2005). Sociology: Understanding A Diverse Society. Cengage Learning. Balks, M.;Duru, E.;Bulu, M. (2005). iddete Ynelik Tutumlarn zyeterlik, Medya, iddete Ynelik nan, Arkada Grubu ve Okula Ballk Duygusu le likisi. Ege Eitim Dergisi, 6 (2), ss.81-97. Brake, M. (1980). The Sociology of Youth Culture and Youth Subcultures: Sex and Drugs and Rock N Roll. Routledge. Bulu, B. (2005). Televizyonlarda Yer Alan iddet eren Programlarn Okulda iddete Etkisi ve iddet nleme Amacyla Okul Yneticilerinin Alabilecei nlemler. Mesleki Eitim Dergisi,7 (14), ss. 44-73, Carrabine,E;Lee,M.;Iganski,P.;Plummer,K.;South, N. (2004). Criminology: A Sociological Introduction. Routledge. Cmertler, N.;Kar, m. (2007). Trkiyede Su Orannn Sosyo-Ekonomik Belirleyicileri: Yatay Kesit Analizi. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi,62 (2). Dewey, J. (1976). Okulda Ahlk Eitimi. (. Ouzkan, A. F.) Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 9 (1). Doan, . (2009). Eitim Sosyolojisinin Trkiyedeki Serveni zerine Bir Deerlendirme. http://80.251.40.59/education.ankara.edu.tr/idogan/egitimsosyolojisi.html. Dnmezer, S. (1978). Sosyoloji. stanbul: Met/er Matbaas. Emniyet Genel Mdrl (2011). Emniyet Genel Mdrl 2009-2010 Faaliyet Raporu http://www.egm.gov.tr/indirilendosyalar/faaliyet_raporu_2010.pdf/Eriim Tarihi: Ocak 2011. Ergn, M. (1994). Eitin Sosyolojisine Giri: Eitim ve Toplum (1.Bask). Ankara: Ocak Yaynlar.

8. nite - Hukuk, Su ve Toplum

201

Ergn, M. (1997). Eitim ve Toplum - Eitim Sosyolojisine Giri. Malatya: nn niversitesi Eitim Fakltesi Yay. Gentrk-Hzal,G.S (2003). Bir letiim Biimi olarak Moda: Modusun Snrlar. letiim Aratrmalar Dergisi,1(1). Giddens,A. (2005). Sosyoloji. Yay.Haz.Cemal Gzel. Ankara: Ayra Yaynevi. Gurvitch, G. (1949). Hukuk Sosyolojisinin Konusu ve Problemleri. (ev. H.Topuolu). Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 6(2). Gltekin, M. (Ed.) (2008). Eitim Bilimine Giri, Anadolu niversitesi, Akretim Fakltesi Yaynlar, No:948. Grkan, . (2005). Hukuk Sosyolojisine Giri. Ankara: Siyasal Kitabevi. Hamilton, J. T. (2000). Channeling Violence: The Economic Market for Violent Television Programming. Princeton University Press, Hester, S.; Eglin, P. (1992). A Sociology of Crime. Routledge. Ik, H. (2006). ocuk Sulu ve Okullar le likisi. Ahi Evran niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, 7 (2), 287-299. li, G. (2002). Sosyolojiye Giri. Ankara: An Yaynclk. li, T.G. (2004). Kriminoloji. Ankara: Mart Kitap ve Yaynevi. nal, K. (1999). Durkheimn Eitim Anlay. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 24(2) . Johnson, A. G.(2000). The Blackwell Dictionary Of Sociology: A Users Guide To Sociological Language. Wiley-Blackwell. Karal, D. (2011). Korkmadan renmek: Okul ve Okul evresi Gvenlii. USAK Sosyal Aratrmalar Merkezi. Keskinkl, K. (Ed.) (2007). Eitim Bilimine Giri, 3.Bask Pegem A Yaynclk. Konuk, O. (2003). Sosyolojiye Giri. Toplum ve Eitim (Ed..Sezal), Mart Yaynevi. Kzmaz, Z. (2004). renim Dzeyi ve Su: Su- Okul likisi zerine Sosyolojik Bir Aratrma. Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14 (2), 291-319. Kse, H.M. (2002).George Gurvitchin Hukuk Sosyolojisi Alannda Trkiyeye Etkisi. Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 51(3). Macionis, J. J. ; Plummer, K. (2005). Sociology: A Global ntroduction. Pearson Education.

Milovanovic, D. (2003). An ntroduction to the Sociology of Law. Criminal Justice Press. Newman, D. M.; OBrien, J. (2006). Sociology: Exploring The Architecture of Everyday Life. Pine Forge Press. Oku, D. (2007). Eitim Hakk ve Tarihsel Geliimi. Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. IV (1), ss.45-59. Ottaway, A. K. C.;Smith W. O.L (2003). Education and Society: An Introduction to the Sociology of Education. Routledge. zcan, M. (2007). Avrupada ve Trkiyede Su statistikleri ve Sulardaki Art. http://www.usakgundem.com/yazar/626/avrupa%E2%80%99da-vet%C3%BCrkiye%E2%80%99de-su%C3%A7-istatistikleri-ve-su%C3%A7lardaki-artis.html. Reisinger, Y.; Turner, L. W.(2003). Cross-Cultural Behaviour n Tourism: Concepts And Analysis. Butterworth-Heinemann. Tan, M. (1990). Eitim Sosyolojisinde Deiik Yaklamlar: levci Paradigma ve atmac Paradigma. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 23(2). Tezcan, M. (1984). Eitim sosyolojisi (3.Basm). Ankara: a Matbaas. Timasheff, N. S.; Trevio, A. J. (2001). An ntroduction to the Sociology of Law. Transaction Publishers. Topuolu, H. (1960). Hukuk Sosyolojisi. Ankara: Gzel Sanatlar Matbaas.