Sosyal Politika

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2628 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1596
SOSYAL POLTKA
Yazarlar Prof.Dr. Eyp BEDR (nite 1, 3) Prof.Dr. Yusuf ALPER (nite 5, 8) Prof.Dr. Aysen TOKOL (nite 6, 7) Yrd.Do.Dr. Mehmet Merve ZAYDIN (nite 2) Ar.Gr.Dr. Banu METN (nite 4)
Editrler Do.Dr. Abdurrahman lhan ORAL Yrd.Do.Dr. Yener MAN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs r.Gr.Dr. Zekiye Rende Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Hatice alkan Grafikerler Hilal Kkdaaan Ufuk nce Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Sosyal Politika ISBN 978-975-06-1296-1 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 107.500 adet baslmtr. ESKEHR, Temmuz 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ ix
Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar..................................................................

SOSYAL POLTKANIN KAVRAMSAL EREVES ...................................... Dar Anlamda Sosyal Politika Kavram ......................................................... Geni Anlamda Sosyal Politika Kavram...................................................... SOSYAL POLTKANIN ORTAYA IKIINI HAZIRLAYAN KOULLAR ..... SOSYAL POLTKAYA LKN GENEL BLGLER....................................... Sosyal Politikann Kapsam........................................................................... Kii Bakmndan Kapsam....................................................................... Konu Bakmndan Kapsam.................................................................... Sosyal Politikann zellikleri........................................................................ Sosyal Politikann Kamusal Nitelii........................................................ Sosyal Politikann Evrensel Nitelii........................................................ Sosyal Politikann Hedefleri.......................................................................... Sosyal Politikann Finansman ...................................................................... SOSYAL POLTKANIN NEM.................................................................... Sosyal Politikalara Konu Olan Kesimlerin Saysal okluu ....................... Sosyal Politikalara Konu Olan Kesimlerin Nitelii...................................... Sosyal Politikalarn Sosyal Devlet lkesinin Bir Gstergesi Olmas ........... SOSYAL POLTKA LE DER SOSYAL BLMLER ARASINDAK SINIRLAR........................................................................................................ Sosyal Politika ve Ekonomi .......................................................................... Sosyal Politika ve Sosyoloji .......................................................................... Sosyal Politika ve Hukuk.............................................................................. Sosyal Politika ve nsan Kaynaklar Ynetimi............................................. SOSYAL POLTKANIN ARALARI............................................................... Ulusal Aralar ................................................................................................ Kamu Mdahalesi Aralar...................................................................... Kollektif Kendi Kendine Yardm Aralar ............................................ Uluslararas Aralar ...................................................................................... Uluslararas alma rgt (ILO) ......................................................... Dier Aralar ........................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
1. NTE
2
3 3 4 5 6 6 7 8 9 9 10 11 11 12 13 13 14 14 15 15 15 16 16 17 17 19 20 21 22 24 25 26 26 27 27
Sosyal Politikann Tarihsel Geliimi ...................................... 28

SANAY DEVRM NCESNDE SOSYAL POLTKA .................................. SANAY DEVRM VE SOSYAL POLTKA ................................................. Teknolojik Yap............................................................................................. 29 31 32
2. NTE
iv
Sosyal Politika
Ekonomik Yap.............................................................................................. Toplumsal Yap ............................................................................................. Sanayi Devriminin alma Koullar .......................................................... SINIF BLNC VE SENDKAL HAREKET ..................................................... SOSYAL POLTKAYA YN VEREN DNCE AKIMLARI ....................... Liberalizm ...................................................................................................... Sosyalizm ....................................................................................................... KAMU MDAHALESNN DOUU VE GELM ..................................... TRKYEDE SOSYAL POLTKANIN TARHSEL GELM ....................... Cumhuriyet ncesi Dnemde Sosyal Politika ............................................ Geleneksel Koruma Kurumlar............................................................... Tanzimat ve Merutiyet Dnemi Gelimeleri ........................................ Cumhuriyet Dnemi Sosyal Politikas.......................................................... Trkiyede Sendikacln Tarihsel Geliimi .......................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
33 33 34 36 37 37 39 40 43 43 43 47 48 53 56 58 59 60 61 62
3. NTE
stihdam, sizlik, cretler ve alma Koullar ................. 64

STHDAM VE SZLK: KAVRAMSAL EREVE ....................................... STHDAMIN KORUNMASI VE SZLKLE MCADELEDE SOSYAL POLTKALARIN YER VE NEM .............................................................. alma Hakk ve alma Hakk erevesinde Dzenlenen Sosyal Politika Tedbirleri ........................................................................................ sizliin Sosyo-Ekonomik ve Bireysel Etkileri .......................................... sizlikle Mcadelede zlenen Aktif ve Pasif stihdam Politikalar ............ CRET VE CRETE LKN KAVRAMLAR ................................................. cretin Tanm ve Unsurlar ......................................................................... crete likin Kavramlar: cret Trleri........................................................ cret Sistemleri.............................................................................................. CRETN KORUNMASI VE CRET HAKKI................................................. cretin Korunmas htiyac ........................................................................... cret Hakk ve Sosyal cret ........................................................................ ALIMA KOULLARI VE ALIMA KOULLARINA LKN DZENLEMELER ........................................................................................... alma Koullarnda Yaanan Deiimler .................................................. Devletin alma Koullarna Mdahalesi.................................................... alma Koullarnn nsani Yz: Dzgn Kavram.............................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 65 68 69 70 71 74 74 75 77 78 78 79 80 80 81 82 84 85 86 88 88 89
indekiler
Gelir Dalm ve Yoksullukla Mcadele ............................... 90

GELR DAILIMI LE LGL TEMEL KAVRAMLAR ..................................... Kiisel Gelir Dalm .................................................................................... Fonksiyonel Gelir Dalm ......................................................................... Blgesel Gelir Dalm ............................................................................... Sektrel Gelir Dalm ................................................................................ Birincil ve kincil Gelir Dalm .................................................................. GELR DAILIMI ETSZLNN LLMES ........................................ Lorenz Erisi ................................................................................................. Gini Katsays................................................................................................. SOSYAL POLTKA AISINDAN GELR DAILIMININ NEM................. GELR DAILIMINI BELRLEYEN FAKTRLER ......................................... Demografik Faktrler .................................................................................... Piyasa Yaps ................................................................................................ Teknolojik Gelime Dzeyi .......................................................................... retim Faktrlerinin Nitelii ......................................................................... Servet Dalm ............................................................................................. Enflasyon ve Ekonomik Krizler .................................................................. Blgesel Gelimilik Farkllklar ................................................................. Kamusal Mal ve Hizmetlerin Dalm ......................................................... Kreselleme.................................................................................................. GELR DAILIMI POLTKASININ ARALARI ........................................... gc Piyasas ve cret Politikalar ............................................................ Fiyat Politikas .............................................................................................. Gelirler Politikas .......................................................................................... Servet Politikas ............................................................................................ Maliye Politikas ........................................................................................... Eitim Politikas ............................................................................................ Sosyal Gvenlik Politikas............................................................................. DNYADA GELR DAILIMI ...................................................................... TRKYEDE GELR DAILIMI ................................................................... YOKSULLUKLA LGL TEMEL KAVRAMLAR ............................................. Mutlak Yoksulluk-Greli Yoksulluk............................................................. Objektif Yoksulluk-Subjektif Yoksulluk....................................................... Gelir Yoksulluu-nsani Yoksulluk .............................................................. YOKSULLUUN LLMES ..................................................................... YOKSULLUUN NEDENLER ...................................................................... DNYADA YOKSULLUK ............................................................................. TRKYEDE YOKSULLUK .......................................................................... Trkiyede Yoksulluun Boyutlar .............................................................. Trkiyede Yoksulluk zerinde Etkili Olan Faktrler ............................... Gelir Dalm .......................................................................................... G........................................................................................................... gc Piyasas ....................................................................................... Ekonomik Krizler ................................................................................... Sosyal Gvenlik ..................................................................................... 91 91 91 91 91 92 92 92 93 93 94 94 94 95 95 95 95 95 96 96 96 96 97 97 97 97 98 98 98 99 100 100 100 100 101 101 103 104 104 106 107 107 107 108 108
4. NTE
vi
Sosyal Politika
Eitim ...................................................................................................... Aile ve Dayanmac Unsurlar ............................................................... YOKSULLUKLA MCADELE ....................................................................... Sosyal Politika Asndan Yoksullukla Mcadelenin nemi ..................... Uluslararas Kurulularn Gndeminde Yoksullukla Mcadele ................ Yoksullukla Mcadelede Dnyadan ve Trkiyeden Uygulama rnekleri ...................................................................................................... Dnyadan Mikrokredi Uygulamalar .................................................... Trkiyeden Uygulama rnekleri ......................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
108 109 109 109 110 111 111 112 113 115 116 117 118 118 119
5. NTE
Sosyal Gvenlik ve Sosyal Sigortalar..................................... 122

SOSYAL GVENLK KAVRAMI .................................................................... Terim Olarak Sosyal Gvenlik ..................................................................... Dar ve Geni Anlamda Sosyal Gvenlik .................................................... Tehlikelerle Mcadele ve Sosyal Gvenlik ................................................. Sosyal Gvenlik Teknikleri ve Yntemleri (Kurumsal Yap) .................... Geleneksel Sosyal Gvenlik Yntemleri ............................................... Modern (Gnmz) Sosyal Gvenlik Yntemleri ................................ Tamamlayc Sosyal Gvenlik Yntemleri ............................................ Gnmzde Sosyal Gvenlik ...................................................................... SOSYAL SGORTALAR .................................................................................. Sosyal Sigortalarn Tarihi Geliimi................................................................ Sosyal Sigortalarn zellikleri ve zel Sigortalar ........................................ SOSYAL SGORTALARIN KAPSAMI ............................................................. Kiiler Bakmndan Sosyal Sigortalarn Kapsam......................................... Sigorta Kollar (Tehlikeler) tibaryla Kapsam ............................................. Genel Olarak ........................................................................................... Sosyal Sigorta Kollar ve Sosyal Gvenlik Garantisi ................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 123 123 123 124 126 127 128 128 129 130 130 131 133 133 135 135 136 143 145 146 147 148 149
6. NTE
Sosyal Dlanma-Ayrmclk.................... ................................ 150

SOSYAL DILANMA ...................................................................................... Sosyal Dlanma Kavram, Tarihsel Geliimi .............................................. Sosyal Dlanmann Nedenleri .................................................................... Sosyal Dlanma Biimleri ............................................................................ Ekonomik Dlanma .............................................................................. 151 151 153 154 154
indekiler
vii
Meknsal Dlanma ................................................................................ Kltrel Dlanma .................................................................................. Siyasi Dlanma ...................................................................................... Sosyal erme Politikalar ............................................................................ AYRIMCILIK ................................................................................................. Ayrmclk Kavram........................................................................................ Ortaya k Biimine Gre Ayrmclk Trleri ........................................... Dorudan Ayrmclk (Ak Ayrmclk) / Dolayl Ayrmclk (rtl Ayrmclk).................................................................................. Dolaysyla Ayrmclk ............................................................................. Taciz-Cinsel Taciz.................................................................................... Olumlu (Pozitif Ayrmclk) .................................................................... Sistematik Ayrmclk............................................................................... oklu / Kesien Ayrmclk..................................................................... Ters Ynl Ayrmclk ............................................................................. alma Yaamnda Ayrmclk ..................................................................... Irk, Renk, Soy, Ulusal veya Etnik Kken, Din ve Siyasal Gre ....... Dayal Ayrmclk..................................................................................... Cinsiyet Ayrmcl ................................................................................. zrl (Engelli) Ayrmcl.................................................................... Ya Ayrmcl ........................................................................................ Ayrmclk Yasa ile lgili Dzenlemeler ................................................... Ayrmclk Yasa le lgili Uluslararas Dzenlemeler.......................... Trkiyede Ayrmclk Yasa le lgili Dzenlemeler ................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
154 155 155 155 158 158 159 159 159 160 160 160 160 160 161 161 161 162 162 162 163 163 165 167 169 170 171 171 172
zel Olarak Korunmas Gereken Gruplar (Dezavantajl Gruplar) ............................................................ 174

KAVRAMSAL AIDAN ZEL OLARAK KORUNMASI GEREKEN GRUPLAR ....................................................................................................... ALIMA YAAMINDA ZEL OLARAK KORUNMASI GEREKEN BELL BALI GRUPLAR ................................................................................. Kadnlar ........................................................................................................ ocuklar-Genler........................................................................................... Yallar ........................................................................................................... zrller........................................................................................................ Eski Hkmller............................................................................................ Gmenler ..................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 175 175 175 180 182 184 186 187 190 192 193 193 193
7. NTE
viii
Sosyal Politika
8. NTE
Kreselleme ve Gnmz Sosyal Politika Sorunlar.......... 196

KRESELLEME ............................................................................................. Giri................................................................................................................ Kreselleme Nedir? ...................................................................................... Kresellemenin Douu ve Geliimi .......................................................... Farkl Yaklamlara Gre Kreselleme ....................................................... Kresellemenin Gstergeleri....................................................................... Uluslararas Mal ve Hizmet Ticaretinin Artmas ................................... Uluslararas Sermaya Hareketleri ve Yatrmlarn Art ........................ ok Uluslu letmelerin Bymesi......................................................... KRESELLEME VE SOSYAL POLTKA ...................................................... Kresellemenin Sosyal Boyutu ................................................................... Kreselleme, Ulus Devlet ve Sosyal Devletin Deiimi............................ Kreselleme ve Sosyal Politika Sorunlar................................................... Kreselleme, Eitsizliklerin Art ve Yoksulluk ................................. Kreselleme, gcnn Yapsndaki Deime, stihdam, sizlik ve Enformel Sektr ................................................................................. Kreselleme, Endstri likileri Sistemi ve Sendikalama ................... Kreselleme ve Sosyal Gvenlik Sistemleri ........................................ ILO ve Kresel Sosyal Politikalar ................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 197 197 197 200 201 204 204 205 207 209 209 211 213 213 215 218 220 221 223 225 226 227 227 229
Szlk ................................................................................... 231
nsz
ix
nsz
Sosyal Politika adl bu alma; Anadolu niversitesi ktisat Fakltesi, Kamu Ynetimi Blm ve Akretim Fakltesi, Sosyoloji Blm rencilerinin ders kitab gereksinimlerinin karlanabilmesi amacyla hazrlanm, kitabn ieriinin belirlenmesi srecinde rencilerin ders programlar ve gereksinimleri gz nnde bulundurulmutur. Kitabn yazlarak basma hazrlanmas srecinde ok sayda deerli kii katk salamtr. Her eyden nce bu almaya katk salayan deerli yazarlarmza itenlikle teekkr ediyoruz. Bu kitabn hazrlanmas dorultusunda bize frsat tanyan ve gerekli ortam salayan Anadolu niversitesi Rektr Prof.Dr. Davut AYDINa teekkr borluyuz. Ayrca kitabn hazrlanmas srecinin her aamasnda desteini esirgemeyen ve bizleri srekli olarak cesaretlendiren rektr yardmcmz Prof.Dr. Aydn Ziya ZGR, Akretim Fakltesi Dekan Prof.Dr. Kerim BANAR ve ktisat Fakltesi Dekan Rdvan KARLUKa teekkr ediyoruz. Son olarak, nerileri ile bizi ynlendiren, rencisi olmaktan gurur duyduumuz hocalarmz Prof.Dr. mer Zht ALTAN ve Prof.Dr. Nvit GEREKe sonsuz teekkrlerimizi sunuyoruz. Kitabn rencilere ve bu kitaba bavuracaklara faydal olmasn diliyoruz.
Editrler Do.Dr. A. lhan ORAL Yrd.Do.Dr. Yener MAN
1
indekiler
Sosyal Politika
SOSYAL POLTKA
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sosyal politika bilim daln geni ve dar anlam ile tanmlayabilecek, Sosyal politikann ortaya k srecini ve sosyal politikann ortaya k nedenlerini aklayabilecek, Sosyal politikann kimleri, hangi risklere kar koruduunu tanmlayabilecek, Uluslararas sosyal politika aralarnn ulusal aralar etkileme derecesini tartabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sosyal Politika Sanayi Devrimi Baml alma Sosyal Politikann Ulusal Aralar Sosyal Politikann Uluslararas Aralar
Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar
SOSYAL POLTKANIN KAVRAMSAL EREVES SOSYAL POLTKANIN ORTAYA IKIINI HAZIRLAYAN KOULLAR SOSYAL POLTKAYA LKN GENEL BLGLER SOSYAL POLTKANIN NEM SOSYAL POLTKA LE DER SOSYAL BLMLER ARASINDAK SINIRLAR SOSYAL POLTKANIN ARALARI
Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

SOSYAL POLTKANIN KAVRAMSAL EREVES
Sosyal politikann kelime anlamna bakldnda, Latince bir kelime olan socius ve politika kavramlarndan tredii grlmektedir. Politika, belirli bir amaca ynelik nlemler btnn, socius ise ortak dost arkada anlamlarn tamaktadr. Bu iki kelimenin bir araya gelmesiyle oluan sosyal politika ise devletin belirlenen toplumsal ama ve hedeflere ulamak iin ald kararlar ve yrtt uygulamalar btn anlam tamaktadr. Bu erevede en genel anlam ile bir sosyal politika tanm yapmak gerekirse; bir lkede devletin lke insannn mutluluu ve refah hedefine ynelik olarak lke insannn sal, eitimi, gvenlii, beslenmesi, korunmas, barnmas ve istihdamnn salanmas ynnde ald kararlar ve srdrd uygulamalarn btn sosyal politika olarak tanmlanabilir. Genel olarak sosyal politikann kavramsal erevesini izen ancak ok geni bir tanm olan devletin belirli toplumsal ama ve hedeflere ulamak iin ald kararlar btn tanm, sosyal politika bilim daln tanmlamakta yetersiz kalmaktadr. Sosyal politika asndan ulalmak istenen hedefin ne olaca, kararlarn hangi yntemlerle alnaca gibi konular sosyal politika bilim dalnn alt balklarn oluturmakla beraber, tanmlarn ieriklerinde yer almaktadr. Bu anlamda sosyal politika literatrnde, sosyal politikann bir bilim dal olarak ortaya k srecine ve sosyal politikann kapsamndaki farklla ilikin olarak ikili bir tanma gidildii grlmektedir.
Sosyal Politika: Devletin lke insannn refahna ynelik olarak ald kararlar ve srdrd uygulamalarn btn.
Dar Anlamda Sosyal Politika Kavram

Dar anlamda sosyal politika kavram, bu bilim dalnn ortaya kt dnemde kendisine yklenen anlam ve dnem itibaryla inceledii konular temel alnarak yaplanm bir kavramdr. Bu tanma gre dar anlamda sosyal politika, ii statsnde alanlarn i ilikileri ve alma yaamnda korunmas amacyla, devlete alnan karar ve srdrlen uygulamalar inceleyen bilim daldr. Dar anlamda sosyal politika kavram, sosyal politikaya olan bak asn ve sosyal politikann snrlarn izmesi asndan incelenmelidir. Sanayi Devrimi sonras ortaya kan kt alma koullar ve emek ile sermaye arasndaki tezatlar, benimsenen kapitalist ekonomik sistemin ileyebilmesi iin nlenmesi gereken sorunlard. Dar anlamda sosyal politika bu sebepler dolaysyla, kapsamna sadece iileri ve i ilikilerinden kaynaklanan sorunlar alan ve amac da getirecei uygulamalar ile kapitalist sistemin ve mevcut hukuki dzenin devamn salamak olarak tanmlanan dar bir ereveye sahipti (Tuna ve Yalnta, 1997: 30).
Dar Anlamda Sosyal Politika: Sanayi Devriminin ortaya kard kt alma koullarna kar iileri ve emei sermayeye kar korumak ve bu yolla toplumdaki snf atmalarn nleyerek toplumun ve devletin varln srdrmesini salamaya ynelik uygulamalardr.
Sosyal Politika
Bu amalar dorultusunda dar anlamda sosyal politika, amac sosyal adalet ve adil bir gelir dalm olan, ekonominin ileyiindeki aksaklklar dzeltici rol oynayan, snf mcadelesinin ortaya kma nedenlerini azaltc nlemler alarak toplumsal bir denge gzetmeye alan, bar ve denge bilimi eklinde tanmlanmaktadr (Talas, 1990: 12). Bar ve denge bilimi olarak tanmlanmasndaki temel neden, kapitalist ekonomik sistemin devamnn salanmasnn ekonomik bymeyi, kalknmay ve refah temsil etmesi ve bu sistemin devamnn da korunacak denge ile mmkn olduuna duyulan inantr. Bar bilimi tanm ise sosyal politikann dier bilimlerden ayrlan hmaniter bir bak asn ve yaklamn temsil etmektedir. Dar anlamda sosyal politikann tanm, sanayilemenin rn olarak ortaya kmasnn ve sanayilemenin tetikledii sosyal sorunlarla mcadele etmek iin retilen kamu politikalar olarak grlmesinin bir sonucudur (Dereli, 2002: 1). Ancak sosyal politika yasal - kurumsal dzenlemelerden nce ve te bir politika olarak yasal dzenlemelere yn verdiinden, bu politikalarn belirlenmesinde toplumsal konumlanma ve g ilikileri olduka nemlidir (Koray, 2008: 27). Sanayileen dnyann egemen snf olan burjuvazinin bu srete sermaye birikimini hzlandrmak istemesi ancak ii snfnn ar ve zor alma artlarna olan tepkisi, devletlerin ilk olarak bu ynde sosyal politikalar retmesini gerekli klmtr. Sosyal politikann ilk uygulamalarnn zellikle ar alma artlarna ynelik olmas, kadn ve ocuklar konu almas, toplumsal g dengesinin bir sonucu olarak, sosyal politikalarn en az seviyede ve sadece bu koullara dayanamayacak durumdaki hassas snflar kapsamasna neden olmutur.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT
Dar anlamda sosyal politika kavramn tanmlayarak, tanmn unsurlarn aklaynz. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNE M Sosyal politikannLbir bilim dal olarak ortaya kmasnda byk etkisi olan Sanayi DNEL M Devrimi, sosyal politikann yalnzca dar anlamdaki tanmna temel tekil etmektedir. Bu tanmn R U S O gnmzdeki sosyal sorunlara ereve oluturmas mmkn deilS O R U dir. Bu anlamda insanlarn birlikte yaamalar ile balayan sosyal sorunlar ve sosyal sorunlara zm bulma aray, Sanayi Devriminin dourduu alma ilikileri ve DKKAT kapitalist ekonomik sistemin devam amacyla zaruri hle gelmi ve toplumun refaDKKAT hna hizmet edecek politikalar retme gereklilii dolaysyla sosyal politika bilimi domutur.SIRA SZDE Sosyal politikann bir disiplin hline gelmesi Sanayi Devrimi ile paralelSIRA SZDE lik gsterse de kkeni insanlk tarihi kadar eskidir (enkal, 2007: 28). Sosyal sorunlarn deiiklik gsteren yaps, sosyal politikann dinamizmini aklamaktadr. AMALARIMIZ Sosyal AMALARIMIZ politika, genel anlam ile refahn salanmasn hedef alan, sosyal sorunlara zm arayarak bu hedefe hizmet eden bir bilim daldr. Bu tanm ile sosyal politikann, sosyal sorunlara mdahale etme nedeninin refah arttrmak olduu, orK T A P taya kndaki gerekliliin ise toplumsal mekanizmalarn, sosyal sorunlarn zK T A P mnde yetersiz kalmas olduu sylenebilir. zellikle piyasa mekanizmasnn ortaya k ve piyasann toplumsal ilikilerin merkezine yerlemesi ile birlikte (PoT LEVZYON lanyi, 2009:EL101),Ysosyal politika hem kapitalizmin vicdani ynn temsil etmeye TE EVZ ON balam hem de hangi olgularn piyasa dnda tutulmas gerektiine karar veren bir mekanizma hline gelmitir.
Geni Anlamda Sosyal Politika Kavram
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
N E R sosyal Piyasa olgusuT ve N E T politika arasndaki iliki ile ilgili daha detayl bilgi edinmek ve sosyal politikann sosyal sorunlara bakn daha iyi anlayabilmek iin sosyal politika forumundan radyo programnn kaytlarna http://www.acikradyo.com.tr/default.aspx?_mv=a&aid=26482 adresinden ulaabilirsiniz.
NTERNET
1. nite - Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar
Geni anlamda sosyal politika kavram, birka ekilde tanmlanabilmektedir. Kapsamnn genilii vurgulanmak istendiinde; toplumun baml alan, ekonomik ynden gsz ve zel olarak bakm, gzetim, yardm, desteklenme gereksinimi duyan kesimlerinin ve gruplarn karlatklar ya da karlaabilecekleri risklere, olumsuzluklara kar en geni biimde korunmalarna ynelik kamusal politikalar konu alan sosyal bilim dal (Altan, 2009: 4) tanm yaplabilmektedir. Topluma bak asnn ideolojik snf kavramndan farkl olduu vurgulanmak istendiinde topluma bir btn olarak bakan, toplum iinde btn snflar ilgilendiren ok eitli konular snf fark gzetmeksizin ele alan bir disiplin (Talas, 1990: 32) tanm yaplabilmektedir. Geni anlamda sosyal politikann toplumsal ve siyasi hayattaki durumu vurgulanmak istendiinde ise varln liberal devlet anlayna ve bu anlay deitirmek isteyen mcadelelere, demokratik siyasi rejimlere, eit oy hakkna borlu bir bilim dal (Koray, 2008: 36-37) tanm yaplabilmektedir. Tm bu tanmlardan hareketle geni anlamda sosyal politikay, amac sosyal adalet ve sosyal eitlik ile birlikte sosyal refah salamak olan, kapsam sosyal sorunlarn kapsam ile paralellik gsteren, ekonomi politikalarna sosyal boyut katma amacnda olan ve ekonominin ileyiindeki aksaklklar dzeltici politikalarn olumasn salayan, bu ynyle sosyal dengeyi arzulayan hmaniter bir bilim dal olarak ifade etmek mmkndr. Sosyal politikann dar ve geni anlam tanmlandktan sonra her ikisi arasndaki farkn analiz edilmesi, kavramlarn daha iyi anlalmasn salayacaktr. Buna gre dar anlamda sosyal politika ile geni anlamda sosyal politika arasndaki farklar u ekilde sralanabilir; Dar anlamda sosyal politika Sanayi Devrimi ile ortaya kan sosyal sorunlar ele alr ve temelinde alma ilikilerinden kaynaklanan sorunlar vardr. Geni anlamda sosyal politika ise Sanayi Devriminden nceki sosyal sorunlardan, gnmzdeki sosyal sorunlara kadar uzanan geni bir ereveyi ifade etmektedir. Dar anlamda sosyal politika alma hayatndaki sorunlara emek - sermaye balamnda yaklarken, geni anlamda sosyal politika sosyal sorunlara bak asn snf perspektifinden daha geni bir ekilde kurgular. Dar anlamda sosyal politika, ekonomik sistemi kapitalist ekonomik sistem olarak kabul eder ve temel amac bu sistemi srdrmektir. Geni anlamda sosyal politika ise ekonomi politikalarnn sadece liberal politikalardan olutuunu varsaymaz. Dar anlamda sosyal politika temeline iileri alrken, geni anlamda sosyal politikann kapsam baml alanlarn da iinde olduu geni toplum kesimleridir.
Geni Anlamda Sosyal Politika: Amac sosyal adalet ve sosyal refah salamak olan, kapsam sosyal sorunlar ile paralellik gsteren, ekonomiye sosyal boyut katmak ve ekonominin ileyiindeki aksaklklar dzeltici politikalarn olumasn salayarak sosyal dengeyi gzetmek amacndaki hmaniter bir bilim daldr.
SOSYAL POLTKANIN ORTAYA IKIINI HAZIRLAYAN KOULLAR

Sosyal politikann ortaya kn hazrlayan koullar temelde iki tarihsel geree dayanmakla beraber tarihin ak iinde birok olayla ilikilendirilebilir. Sosyal politikann ortaya kna yol aan ilk olay Fransz htilali ve htilal sonrasnn dnce ortamyken dieri Sanayi Devrimidir. Fransz htilali ve Sanayi Devrimi yaklak ayn zamanlarda gerekleen ve birbirini tamamlayan etkilere sahip olan iki gelimedir. Fransz htilali, Sanayi Devrimi ve sonrasndaki ekonomik ve toplumsal ilikilerin gelimesini salayan fikirlerin ortaya kmasn salam, siyasal yaplar deitirmi ve Sanayi Devriminin douunu hzlandrmtr. Sanayi Devrimi ise dorudan doruya teknolojik bir geliim sreci ile hem ekonomik bir deiim yarat-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Sosyal Politika
6
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
m hem de sosyal politikann douunu, ortaya kard kavramlar zerinden belirlemitir. Sanayi Devriminin ortaya kard baml alanlar ve kapitalist ekoS O sosyal politikann kavramsal erevesinin izilmesinde referans nomik sistem, R U noktalar olmutur. SanayilemeKbu zellikleri ile toplum yapsn temelinden deitirmi ve merkeDK AT ziletirilmi, bireyselliin n plana kt sanayi toplumlarnn ortaya kmasn salamtr (Toeffler, 2008: 51 - 75). Sanayileme yeni sosyal snf ve tabakalarn SIRA SZDE domasna yol am, mevcut sosyal yaplarn neredeyse tamamn etkilemi, retim ve alma ilikilerini kkten deiiklie uratmtr (Ersz, 2003: 124). Sanayi Devrimi bu ynyle kendinden nceki birok olguyu deitiren bir kavram olarak AMALARIMIZ ortaya kmaktadr. Sanayilemenin T A P K toplumsal ve ekonomik yapda yaratt farkllama ile ilgili daha detayl bilgi iin Raymond Aron (1997) Sanayi Toplumu. Dergh Yaynlar adl eserinden, Trkiyenin sanayilemesi ile ilgili detayl bilgi iin lhan Tekeli (2010) Sanayi Toplumu in Sanayi Yazlar.VTarih N T E L E Z Y O Vakf Yurt Yaynlar adl eserden yararlanabilirsiniz. Sosyal politikann bir bilim dal olarak ortaya kn hazrlayan Sanayi Devrimi, ii snfn ve kapitalist ekonomik sistemi beraberinde getirmitir. Ancak sosyal poN ERNET litika, Sanayi TDevrimi ncesinde de var olan hatta piyasa olgusu ortaya kt andan itibaren var olan, yasal kurumsal dzenlemelerden nce ve te bir politikadr (Koray, 2008: 27). Fransz htilalinin deitirdii siyasal ortam ve dnce akmlar ile Sanayi Devriminin ortaya kard yeni i ilikileri dolaysyla ve her iki deiimin arkasnda yatan zgrlk ve liberal anlay dorultusunda yaanan gelimelerin bir bilim dal olarak ortaya kard sosyal politika, bu gelimelerden nce de piyasa olgusuna bal olarak varln srdrmekteydi. Piyasa olgusunun ekonomileri kontrol ettii bir toplumun gnmzden nce yalnzca ilkesel olarak bile var olmad gr (Polanyi, 2009: 86), sosyal politikann da bir bilim olarak gnmz zaman dilimi ile birlikte ortaya kmasn aklamaktadr. Piyasa olgusundan nce de sosyal politika varln korumaktayd, insanlarn birlikte yaamas gerekliliin ortaya kmas, zlmesi gereken sosyal sorunlarn varlna neden olmutur. Snfl toplum yapsnn belirgin bir ekilde ortaya kmas, sosyal sorunlarn hzla artmas ve sanayilemenin etkisi ile birlikte sosyal politika bir bilim dal olarak ortaya kmtr. Ayrca yaanan gelimeler sosyal politikann, kapitalist ekonomik sistemin devamn salayacak bir mekanizma olarak tanmlanmasn ve ilk etapta Sanayi Devriminin rn geni ii snflarnn haklarn koruyacak dzenlemeler uygulayarak toplumsal birliktelii salamas hedefine ynelik olarak biimlenmesini salamtr.
DNELM
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SOSYAL POLTKAYA LKN GENEL BLGLER

Sosyal politikaya ilikin genel bilgiler bal altnda, sosyal politikann kapsam, zellikleri, hedefleri ve finansmanna ilikin bilgiler verilecektir.
Sosyal Politikann Kapsam

Sosyal politikann kapsam, btn toplum kesimleri ve toplumun refahn ilgilendiren btn sosyal sorunlardr. Ancak zerine eildii konular ve toplum kesimleri, sosyal politikann kapsamn ifade etmektedir. Sosyal politikann kapsam konu ve kii bakmndan iki ayr balkta ele alnacaktr. Sosyal sorunlar ve sosyal sorunlara maruz kalanlar deitike sosyal politikann konular ve kapsam da genilemekte ve deiim gstermektedir.
Kii Bakmndan Kapsam

Sosyal politikann kii bakmndan kapsam, sosyal sorunlarn farkllamasna paralel olarak dinamik bir geliim gstermitir. Sosyal politikann bir bilim dal olarak ortaya kt srete, sanayilemenin ortaya kard bir snf olan ii snf, sosyal politikann kii bakmndan kapsamn oluturan tek kesimdi. Ancak alma yaamnn deiimi, kamu kesimi ve hizmetler sektrnn geliimi ile birlikte sadece ii kesimi deil, kamu grevlileri de kapsama girmitir. Ayrca, sosyal adaletin ve sosyal barn salanmas asndan zel bir nem tayan ekonomik ynden gszler yannda zel olarak korunmas gereken toplum kesimleri de sosyal politikann kapsamn belirlemede nemli bir yere sahip olmutur.
Baml Statler Altnda alanlar

Baml statde alma kavramnn iine yalnz iiler deil, szlemeli alanlar, kamu grevlileri, memurlar ve baka statler altnda baml olarak alanlar da girmektedir. Baml alanlarn statlerindeki farkllktan bamsz olarak ortak ynleri, retim aralarna sahip olmamalar ve emeklerini bir iverenin emrine vererek cret veya maa olarak adlandrlan bir gelir elde etmeleridir. Baml almann hukuk sistemlerinde dzenlenen unsuru sz konusudur. Buna gre teknik bamllk, alann iverene iin yaplmas ve yrtlmesi, yntemi ve koullar bakmndan bal olmasn, hukuki bamllk, alann iverenin emir ve otoritesine tabi olmasn ve iin yrtlmesi ile ilgili olarak iverene denetim ve yaptrm anlamnda bal olmasn, ekonomik bamllk ise yapt i karlnda dzenli ve srekli bir gelir elde etmesini ve ekonomik ynden iverene baml olmasn ifade etmektedir. Baml statler altnda alanlarn korunma gereklilii, emein niin korunmas gerektii sorusunun cevab ile paraleldir. Emein yani baml alann geliri olan cret veya maa ounlukla kiinin tek geliridir ve kapitalist ekonomik sistem ierisinde sermaye birikimi ncelikli ama olduu iin genellikle dk bir seviyededir. Emek dier retim faktrlerinden farkl olarak saklanabilen bir retim faktr olmad ve onu sunan kiiden ayrlamad iin en ksa zamanda geliri denmesi gereken ve sadece bir obje olarak nitelendirilemeyen bir retim faktrdr. Bu zellikleri dolaysyla emek dier retim faktrlerinden ayrlr ve baml statler altnda alanlar, sosyal politikann kapsam ierisinde korunan gruplardandr (Tuna ve Yalnta, 1997: 55-56).
Ekonomik Ynden Gsz Kesimler

Ekonomik ynden gsz kesimler, sosyal politikann dorudan ilgi alanndaki bir dier kesimdir. Ekonomik ynden gsz kesimler toplumda yeterli, dzenli ve srekli bir gelir gvencesinden yoksun kesimler olarak tanmlanabilir (Altan, 2009: 6). Bu tanma gre bireyin piyasa ilikileri ierisinde gelir elde etmesini salayacak bir retim faktrne sahip olmamas veya retim faktrne sahip olmasna ramen bunu piyasa ierisinde deerlendirememesi, ekonomik ynden gsz olarak nitelendirilmesine yol amaktadr. sizler, sermayeleri olmayan ya da snrl olan kk esnaflar, bir sanat ve becerisi olmasna ramen yeterli kaynaa sahip olmayan ve gerekli pazarlara ulaamayan sanatkrlar, topraksz kyller veya yeterli arazisi olmayan kk iftiler ekonomik ynden gsz kesimler ierisinde yer almaktadr.
Sosyal Politika
Ekonomik ynden gsz kesimleri korumann gereklilii, sosyal devlet ilkesi ierisinde kendisine hukuki zemini bulmutur. II. Dnya Sava sonras ortaya kan sosyal devlet veya refah devleti anlay, bireyin ekonomik faaliyetleri dolaysyla korunmas ve piyasa mekanizmas dnda gelir gvencesi salanmas anlay dolaysyla ekonomik ynden gsz kesimlerin korunmasnda nemli rol oynamtr.
zel Olarak Korunmas Gereken Kesimler

Toplumsal hayatta baz kesimler zel olarak korunma gereksinimi duymaktadrlar. Toplum ierisinde var olmalar ve toplumla btnlemeleri zel uygulamalarla mmkn olabilecek bu kesimlere ilikin sosyal politikalar retilmek durumunda kalnmaktadr. Bu kesimler ocuklar, yallar, tketiciler, zrller, eski hkmller, genler, kadnlar, gmenler olarak snflandrlabilir. ocuklar, topluma uyum salama noktasnda eitimleri ve alma hayatndaki koullar dolaysyla; yallar, alma yaamndan ayrldklar andan itibaren ekonomik olarak ve yallklar sresince bakm ve gzetim olanaklar itibaryla sosyal anlamda; tketiciler, doru bilgilendirme zorunluluklarna bal olarak ekonomik anlamda; zrller, yetersizlikleri dolaysyla toplumla btnlemelerini zorlatracak her trl konuda; eski hkmller, topluma uyumlar noktasnda; genler, igc piyasasna girileri anlamnda ve eitimleri noktasnda; kadnlar, fiziksel durumlar ve kadn olma durumlar nedeniyle hibir ayrmcla uratlmama noktasnda; gmenler de alma koullar anlamnda zel olarak korunmaldrlar. Sosyal devlet anlay erevesinde btn bu kesimler, baz zel uygulamalar ve politikalar ile korunma altna alnmaktadr. Sosyal politikann kii bakmndan kapsamn aklamakta bu kesimlerin tanmlanmas yntemi izlenmitir. Son olarak, sosyal politikann kapsamnda olmayanlarn belirlenmesi, konunun daha iyi alglanmasn salayacaktr. Sosyal politikann genel anlamda kapsam btn toplumdur. Ancak sosyal politikann kapsamndaki kiiler, baz koullar dolaysyla kapsam altna alnmlardr. Kapsamda olmayan kiiler, ekonomik ynden kapsamda olan kiilerle ayn koullarda olmadklar gibi, zel olarak korunmas gereken kesimde veya baml alan statsnde de olmayanlardr. Ancak ekonomik ynden avantajl olan veya sosyal anlamda korunma gereksinimlerini kendi imknlar ile karlayabilecek varlkl, zengin toplum kesimleri, sosyal politikalardan yararlanmak noktasnda talepte bulunduklar andan itibaren sosyal politikann kapsam ierisinde yer alabilirler.
SIRA SZDE
Sosyal politikann kii bakmndan kapsamn aklayarak bu kesimlerin hangi ynlerden SIRA SZDE korumaya tabi olduklarn belirtiniz.
DNELM Konu Bakmndan Kapsam
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sosyal politikann kapsamndaki kesimlerin hangi konularda korunaca, sosyal S O R U politikann konu bakmndan kapsamn ifade etmektedir. Sosyal politikann bir bilim dal olarak douunu hzlandran Sanayi Devrimi sonras, sosyal politikann ilk konusu alma ilikilerinde iilerin korunmasyd. Ancak sosyal politikann kapDKKAT sam geniledike konular da genilemitir. Bu balamda toplumun refahn ilgilendiren tm konular, sosyal politikann da konulardr. SIRA SZDE Sosyal politikann konularna tarihsel ak ierisinde bakldnda, koruyucu i hukuku mevzuatnn oluturulmas, rgtlenme zgrlnn elde edilmesi, alma hayatndaki risklere kar sosyal sigortalarn oluturulmas ve cretin korunmaAMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
s sosyal politikann ilk konular olarak ifade edilebilir (Tuna ve Yalnta, 1997: 102). Ortaya kt yllarda toplumun nemli bir kesimini ilgilendiren alma ilikilerindeki aksaklklar, bir gereklilik olarak sosyal politikann bu alana daha ok eilmesine yol amtr. Ancak daha sonralar sadece alma ilikileri deil, yoksulluk, istihdam edilebilme, gelir dalmndaki adaletsizlikler, sosyal dlanma, SIRA SZDE yoksunluk, evre sorunlar da sosyal politikann kapsamna girmitir. Daha doru bir ifade ile sanayileme sonras ortaya kan yap, ncelikle alma hayatndaki sorunlar yaratm, daha sonra yoksulluk, isizlik gibi sorunlarD retmiMve toplumNEL larn refah ile ilgili bir bilim olan sosyal politika da yeni sosyal sorunlar ile kapsamn geniletmitir. S Sosyal politikann konularnda bir genellik olabilecei gibi, O R U olduka zel kesimleri ilgilendiren konular da sz konusudur. rnein, isizlik en genel anlamyla insan faktrnn retim srecinde yeteri kadar kullanlamamasdr ve toplumDKKAT daki bireyin hem ekonomik hem de psikolojik anlamda sorunlar yaamasna neden olur. Ancak eitimli isizlik ve gen isizlii, sosyal politikann isizlik konusu SIRA SZDE altnda zel olarak ilgilendii konulardandr. Eitimli insanlarn isizlii, sonular bakmndan tazmin edilse dahi, bireyin toplumla olan balarnn kopmasn hzlandrabilecek zelliklere sahiptir. Gen isizlii de zellikle toplumsal hareketlerin AMALARIMIZ temelini oluturabilecek kadar tehlikeli bir sosyal sorun nitelii tamaktadr.
K T A P Gen isizlii ile kapsaml bilgi edinmek, konunun teorik altyaps ve nedenleri hakknda ayrntl bir deerlendirme iin Naci Gndoann Gen sizlii (Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir, 2001) adl kitabndan yararlanabilirsiniz. TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Gnmzn sosyal politikasnn ilgilendii konular ise isizlik, alma koullarnn iyiletirilmesi, dzgn i, yoksulluk, yoksunluk, g, sosyal dlanma, evre sorunlar, konut sorunu, ayrmclk, ocuklar ve yallarn bakm, kadnlara kar NTERNET ayrmcln her trnn nlenmesi, ok uluslu irketler, gelir dalmndaki adaletsizlikler, rklk ve tm bu riskleri nleyecek bir sistemin kurulabilmesidir.
NTERNET
Sosyal Politikann zellikleri

Sosyal politikann zelliklerini, bu kapsamnda retilmi dzenlemelerin nitelikleri belirlemektedir. Sosyal politikann zellikleri, sz edilen politikalarn yrtcleri ve politika reticileri bakmndan kamusal nitelii ve mutlaka evrensel bir nitelik tamasndan hareketle iki balkta incelenecektir.
Sosyal Politikann Kamusal Nitelii

Sosyal politika en genel anlamndaki tanmndan hareketle deerlendirildiinde devlet eliyle yrtlmesi gereken politikalar btndr. Salk, eitim, savunma, bayndrlk ve igc piyasas politikalarnn oluturulmas, ilke olarak devletin grev tanm ierisindedir. Kamu yarar gzetilerek devlete yaplan mdahaleler sosyal politikann alma alann oluturmaktadr (Altan, 2011: 23). Sosyal politika bu zellii dolaysyla kamuya ait politikalardr ve yrtcs devlettir. Ancak sosyal politikalarn oluturulmas srecinde etkili olan tek unsur kamu deildir. Demokratik siyasal rejimlerin benimsendii lkelerde meslek kurulular, sivil toplum rgtleri, niversiteler, sosyal rgtlenmeler ve sendikalar sosyal politikalarn oluturulma aamasnda nemli rol oynayan kurumlardr. Sosyal politika devlet tarafndan uygulanr ve yine denetlenmesi de devletin sorumluluundadr.
10
Sosyal Politika
Ancak, yerel ynetimler ve kr amac gtmeyen kurulular ile toplumdaki rgtl tm kurumlarn sosyal nitelikli faaliyetleri, sosyal politikalar destekleyici ve glendirici niteliktedir (Altan, 2011: 23). Sosyal politika uygulamalar devlet eliyle yrtlebildii gibi, toplum kesimlerinin bir araya gelerek oluturduklar sendika, kooperatif, dernek, vakf gibi sivil toplum rgtleri eli ile toplumu tehdit eden ekonomik ve sosyal tehlikelere kar tedbir ve politika gelitirmesi amacyla da oluturulabilir. Ancak bu yolla oluturulan tedbirlerin nasl uygulanaca, snrlarnn ne olaca, kimler tarafndan bu hakkn kullanlabilecei gibi konular yasal dzenlemelerin erevesi ierisinde belirlenmektedir. Bu ekillenme, politikay reten kurumlar tarafndan yaplabilecei gibi devlet tarafndan da yaplabilmektedir ancak snrlar yine yasal mevzuat ve hukuk kurallarnn izdii snrlardr. Devamll olmayan, acma, merhamet, yardm ve din duygularla yaplan uygulamalar, zellikleri itibaryla bireyleri baka bir bireyin insafna brakmaktadr. Bu tip yardmlar nasl, ne zaman ve kimlere yaplacana ilikin kamusal bir erevenin bulunmamas nedeniyle, sosyal politika tedbiri olarak deerlendirilemez. Bir uygulamann sosyal politika tedbiri olarak deerlendirilmesi iin; dzenli, srekli olmas bununla beraber, tesadfi ve bir defalk olmamas gerekmektedir. Bu noktay vurgulamak adna zekt, fitre ve sadaka eklinde yaplan yardmlar bu zellikleri dolaysyla sosyal politika tedbiri olarak deerlendirilemez.
Sosyal Politikann Evrensel Nitelii

Sosyal politika ilke olarak yrtcln devletin yapt, kapsamnn da o lkenin snrlar ile ekillendii bir dzenlemeler btndr. Bu anlamda bir lkenin uygulad sosyal politikalarn karakteristiini, o lkenin iinde bulunduu koullar belirlemekte ve bir devletin sosyal politikalar o lkeye has zellikleri ierisinde barndrmaktadr. lkelerin ekonomik ve sosyal yaplarndaki farkllklar, lkenin benimsedii ynetim biimi, lkede hakim olan ekonomi anlay, demografik zellikler, aile yaps, gelenekler ve kltrel yap sosyal politikalarn belirlenmesinde lkelere has zelliklerin ortaya kmasn salamaktadr (Altan, 2011: 24). Bu anlamda sosyal politikalarn ulusal niteliinden bahsetmek mmkndr. Sosyal politikalarn ulusal niteliine yn verip, biim kazandran etkenler i etkenler ve d etkenler olarak iki grupta sralanabilir. etkenler ierisinde ynetim biimi, hukuk dzeni, ekonomik dzen, demografik yap ve zellikleri, sosyo kltrel zellikler, endstri ilikileri sistemi ile sosyal gvenlik sistemi saylabilir. D etkenler ise sosyal politikaya evrensel nitelik kazandran unsurlardr. Sosyal politikann evrensel nitelii anlamnda ilk rnekler, sosyal gvenlik sistemlerindeki farkllklarn nne geilmesi ve bireylerin emeklilik hakkna sahip olmalarn engelleyici dzenlemelerin ortadan kaldrlmasna ynelik ikili anlamalardr. Uluslararas glerin hz kazanmas ve lkeler arasndaki igc hareketliliinin bir sonucu olarak ortaya kan ikili anlamalar bu anlamda sosyal politikann evrensel niteliinin ilk gstergesidir. lerleyen zaman ierisinde bata Uluslararas alma rgt ve Avrupa Birlii olmak zere, sosyal politikalarn evrensel ve blgesel anlamda baz standartlara kavuturulmas amacn tayan rgtlerin, sosyal politikalar gelitirmek amacyla bildirgeler, kararlar ve szlemeler rettii grlmektedir. Sosyal politikalarn evrensel nitelii, uluslararas sosyal politika dzenlemelerinin genilemesi ve dnyann tek bir pazar hline dnmesi ile kendisini hissettirmektedir. Sosyal politikalarn hedefinin evrensellemesi, dzenlemelerin de evrensel boyut kazanmasn salamtr.
11
Sosyal Politikann Hedefleri

Sosyal politikann ilk ve en genel hedefi, refah seviyesinin ykseltilmesi ve refahn toplumsallamasdr. Sosyal politikann konularn oluturan sosyal sorunlarda yaanlacak olumlu gelime, sosyal politikann hedefidir. rnein isizliin azaltlmas, yoksulluk orannn dmesi ve zrllerin toplumsal hayata katlmasnda yaanlacak her olumlu gelime sosyal politikann vazgeilmez hedefleridir. Sosyal politikann ortaya kt dnemdeki hedefleri daha ok alma hayat ile snrlyken, kapsamndaki konularn eitlenmesi ile sosyal bar, sosyal adalet ve sosyal refah hedeflerinin yannda zel hedefleri de deiime uramtr. rnein gelir dalmndaki bozukluklarn dzeltilmesi, kadn, gen ve eitimli isizliinin nlenmesi, yoksulluu nleyici politikalarn retilmesi, eitim politikalarnn igc piyasas ile balantsnn kurulmas ve eitimin toplumun btnne yaygnlatrlmas, sosyal politikann konular ile paralel zel hedefleridir. Sosyal politikann sosyal bar hedefi, toplumu oluturan unsurlar ayrtrmak yerine, birletirmek olarak ifade edilebilir (enkal, 2007: 46). Sosyal anlamda barn salanmas, sosyal sorunlarn retilmesini engelleyici bir unsurdur. Sosyal barn etkili olarak ve srekli bir ekilde salanmas ise dorudan toplumun iinde bulunduu ekonomik ve siyasi faktrlere baldr (Tuna ve Yalnta, 1997: 210). Etkili ve srekli bir sosyal barn salanmas, toplumu sosyal sorunlardan uzak tutaca gibi ekonomik anlamdaki kayplardan koruyarak, ekonomik ve sosyal gelimeye uygun ortam da salayacaktr. Sosyal politikann bir dier hedefi olan sosyal adalet, btn insanlarn baml olmadan yaamlarn srdrebilmesi, kendilerini gelitirebilme ve sosyal hizmetlere ulamasnda eit frsatlara sahip olabilmesi olarak tanmlanabilir (enkal, 2007: 48). Sosyal politika asndan sosyal adalet, toplumdaki kesimlerin yaam seviyeleri arasndaki farkn, sosyal hizmetlere ulaabilmek noktasndaki aksaklklarn ve ekonomik haklara erimedeki eksikliklerin giderilmesi olarak ifade edilebilir. Bu hedefin gerekletirilmesi, sadece sosyal anlamda deil, ekonomik anlamda da toplum kesimleri arasndaki farklln azaltlmasn salayabilir (Tuna ve Yalnta, 1997: 211). Sosyal politikann en nemli hedefi ise sosyal refahn salanmas ve gelitirilmesidir. Sosyal hizmetlerin seviyesinin ykseltilmesi ve yaygnlatrlmas ile sosyal refahn salanmas hedeflenmektedir. Sosyal refah, ekonomik sistemin sonularnn eitlenme abas olarak ifade edilebilecei gibi, toplum kesimlerinin sosyal haklarnn eitlii dorultusunda tm sosyal haklarn ykseltilmesi olarak da ifade edilebilir. Eitim, salk, barnma, sosyal gvenlik alanlarnda daha ok kiinin, daha yksek seviyede yararlanmas sosyal refahn amalarndandr (Tuna ve Yalnta, 1997: 209). Eitim imknlarnn yaygnlatrlmas, retmen bana den renci says gibi eitimin kalitesini gsteren gstergelerdeki iyileme, sosyal harcamalarn gayrisafi mill hasla ierisindeki paynn ykselmesi, hastane says ve salk hizmetlerinde kalitenin ykselmesi, konutlardaki elektrik kullanm gibi gstergeler sosyal refahn artn ifade etmektedir. Sosyal refahn en nemli gstergesi ise sosyal harcamalarn art gstermesi ve toplum kesimlerinin sosyal refaha ulamasnn kolaylamasdr.
Sosyal refah: Sosyal refah, toplumun bir btn olarak sahip olduu refah dzeyi, sosyal imknlar ve ekonomik anlamdaki zenginliklerinin btn olarak ifade edilmektedir.
Sosyal Politikann Finansman

Sosyal politikann finansman kaynaklar, sosyal politikann yrtcs olarak ifade edilen devletin btesi ve bu bteye gelir olarak yazlan btn kalemler olarak ifade edilebilir. Sosyal politikann yrtcs temel olarak devlettir. Bu an-
12
Sosyal Politika
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
lamda sosyal politikann ana finansman kayna devlet btesidir. Devlet btesinin gelir kalemleri, sosyal politikann finansmanndaki unsurlar olarak belirtilebilir. Devlet btesinin zenginlii, sosyal politikann da finansman kaynaklarnn zenginliini ifade ettii iin, sosyal politikalarn gelimilik dzeyi ile devlet btesinin zenginlii arasnda yakn bir iliki sz konusudur (Altan, 2011: 25). Devlet btesinin en nemli gelir kayna, halktan toplanan vergilerdir. Bu erevede lke insannn geliri veya serveti orannda, lkedeki sosyal politikalar finanse ettii sylenebilir. Buna ek olarak, ii ve iverenlerden alnan sigorta katklar ile bizzat devletin sigorta fonlarna yapt katk, sosyal politikann finansman kaynadr. Yerel ynetimlerin bteleri, parasal nitelikli tm yaptrmlar, belirli amaca ynelik dzenlenmi tm vergiler, harlar, ans oyunlarnn gelirlerinden zel olarak ayrlan paylar, balar ve uluslararas kurululardan alnan yardmlar sosyal politikann finansman kaynaklardrlar. Sosyal politikann finansman kaynaklar ve bu kaynaklarn bykl ile devlet btesinden sosyal nitelikli harcamalara ayrlan pay, devletin sosyal niteliini SIRA SZDE belirleyen olduka nemli bir unsurdur (Koray, 2008: 100). Sosyal harcamalarn, gayrisafi yurt ii hsla ierisindeki pay lt, sosyal politikalarn gelimilik dzeyini yanstan nemli bir gstergedir. Ayrca bu oran, lkenin yaam kalitesi hakDNELM knda da fikir vermektedir. Refah devleti tanm ierisinde deerlendirilebilecek lkeler iin bu O R U olduka yksektir. rnein, Norve ve Danimarkada bu oran oran S srasyla %20,8 ve %26,1dir. Bu iki lke insani gelimilik endeksinde de st sralarda yer almaktadr. Bu lkelerde sosyal politikann finansman genellikle devlet DKKAT tarafndan yaplmaktadr. Bu nedenle devlet tarafndan yaplan sosyal harcamalarn gayrisafi yurt ii hsla ierisindeki pay olduka yksektir. Amerika Birleik Devletlerinde bu oran %16,2 olmakla beraber, lkenin insani gelimilik endeksinSIRA SZDE deki yeri 4.lktr. Amerika Birleik Devletlerinde, sosyal harcamalardan pay alan kesimlerin ve zel fonlarn sosyal harcamalara katks yksek olduu iin gayrisafi yurt ii AMALARIMIZ hsla ierisinde devlet tarafndan yaplan sosyal harcamalarn pay dkse de lkenin insani gelimilik endeksindeki sralamas yksektir. Trkiyede ise bu oran %10,4tr. Ekonomik Kalknma ve Birlii rgt (OECD) yesi lK T A P kelerin ortalamas olan %19,2nin altnda olan bu oran, sosyal harcamalarn yeterli bykle ulamadn gstermektedir. Bu yorumu destekler bir dier gsterge de Trkiyenin insani gelimilik endeksinde 92. srada yer almasdr (OECD staTELEVZYON tistikleri ve nsani Gelime Raporu 2011den elde edilen oranlardr. http://stats.oecd.org, http://hdr.undp.org). nsani gelimilikNendeksi ve insani gelime raporu ile ilgili daha fazla bilgi edinmek, inNTER ET sani gelime endeksinin gemi raporlarn edinmek ve insani gelimilik endeksinin hangi kriterlere dayal olduunu renmek iin Birlemi Milletler Gelime Programnn nternet adresinden (http://www.beta.undp.org/undp/en/home.html) yararlanabilirsiniz. Sosyal politikann finansman kaynaklar lkelerin refah sistemleri erevesinde deiiklik gsterebilmektedir. Baz lkelerde sosyal harcamalarn nemli bir blm devlet tarafndan yaplrken, baz lkelerde zel kesimin pay ve bizzat sosyal hizmetlerden yararlananlarn katlm sz konusu olabilmektedir.
NTERNET
SOSYAL POLTKANIN NEM

Sosyal politikann nemi, bal bana toplumun refahn hedef almas ile ilgilidir. Ancak bununla beraber, sosyal politikann kapsamndaki kiilerin saysal okluu
13
ve nitelii, sosyal politikann hedeflerinin ayn zamanda devletin hedefleri ile paralellik gstermesi, zellikle sosyal politikalarn gelimilik dzeyinin o lkenin ekonomik gelimesini, refahn yanstmas ve sosyal devlet olmann gstergesi niteliini tamas asndan sosyal politikann nemi ortaya kmaktadr. Bu anlamda sosyal politikann nemi balkta aklanabilir.
Sosyal Politikalara Konu Olan Kesimlerin Saysal okluu

Sosyal politikann kii bakmndan kapsamndaki baml alanlar, lkelerin nfusu ierisinde nemli bir paya ulamlardr. Gnmzn dnyasnda bu pay, genel oy hakknn salanm olmas ve demokratik ynetim biimlerinin benimsenmesi dolaysyla olduka nemli hle gelmitir. Genel oy hakknn salanmas ile iiler siyasal rgtlenme imknn bulmular ve devletin toplumsal bir anlam kazanmas iin aba sarfetmilerdir (Talas, 1990: 24). Demokrasi ile ii snf ve bugnk anlamyla baml alanlar arasnda byle bir iliki sz konusudur. i snfnn nderliini stlenen siyasal rgtler, siyasal yelpazede bir alternatif olarak bulunma lksne, bu snfn saysal okluu dolaysyla sahip olabilmektedir. Ayrca bu mevcudiyet, sosyal politikalarn belirlenmesinde ve uygulanmasnda dier siyasal partileri de zorlayc bir etki yaratmaktadr. Sosyal politikann kii bakmndan kapsamn oluturan baml alanlarn saysal okluklar hakknda istatistiki bilgiler bize daha net bir ereve izebilecektir. Endstrilemi lkelerde baml alanlarn toplam nfus ierisindeki oranlar olduka yksektir. Danimarkada baml statde alanlarn nfusa oran %75,04, Japonyada %77,53, Norvete %77,50, svete %74,48, ngilterede %72,35 iken bu oran Trkiyede sadece %47,53 ile OECD ortalamas olan %67,32nin olduka altndadr (OECD statistikleri, http://stats.oecd.org). Baml alanlarn saysnn lke nfusu ierisinde yksek olmas, sosyal politikalarn yararlanclarnn saysnn artmasn ve bir bask grubu oluturarak taleplerine erimelerini kolaylatrc bir etki yaratmaktadr. Baml alanlar, sosyal politikann kii bakmndan kapsamndaki sadece bir kesimdir. Ekonomik ynden gsz kesimler, zel olarak korunmas gerekenler ve bu kiilerin aileleri birlikte dnldnde sosyal politikann kapsamndaki kiilerin saysal okluu daha st seviyelere ykselmektedir.
Sosyal politika, kii bakmndan kapsamnda bulunan kesimlerin saysal okluu ve demokratik rejimlerin genel oy hakk prensibine dayanmas sebebiyle nem kazanmaktadr.
Sosyal Politikalara Konu Olan Kesimlerin Nitelii

Sosyal politika sadece kapsamndaki kiilerin saysal okluu ile deil, bu kiilerin nitelikleri ile de nem kazanmaktadr. Sosyal politikalara konu olan kesimlerin nitelikleri, eer sosyal politikalar yeterince uygulanmazsa, salkl bir toplum yapsnn ortaya kmasn engelleyebilir. rnein, sosyal politikann konu bakmndan kapsamndaki isizlik sorunu zlmeden, ekonomik anlamda dinamik bir yapya erimek mmkn olmad gibi, sosyal anlamda huzursuzluklarn engellenmesi de sz konusu deildir. Ayrca isiz birey topluma olan gvenini kaybedecek ve toplumun dzenini bozacak davranlara ynelebilecektir. Gemite yaanan byk toplumsal alkantlarn, sosyal sorunlarn odandaki toplum kesimlerinin hareketleriyle ortaya kt bilinmektedir. Ayrca yoksulluk sorunu sadece yoksullukla yz yze kalm bireyin sorunu olamayaca gibi, birey eer sosyal politikalarn korumas altnda deilse, baka baz sosyal sorunlarn ortaya kmasna neden olabilecektir. lkenin nemli zenginlik kayna olan insann korunmasna ynelik nlemler alnmas, salkl bir toplum yapsnn oluturulmas bakmndan nemlidir. Destee ve korunmaya ihtiya duyan kesimler bata olmak zere, toplumun tamamna
Sosyal politika, kii bakmndan kapsamnda bulunan kiilerin nitelikleri dolaysyla ayrca bir neme sahiptir. Sosyal politika salkl bir toplum yapsna kavumak bakmndan nemlidir.
14
Sosyal Politika
ynelik olarak verilecek daha iyi salk, eitim, beslenme, barnma, korunma, cret, istihdam, yoksulluk ve isizlikle mcadele ve benzeri alanlardaki hizmetler, bireylerin refah seviyesini ykseltecek, yurttalk balarn glendirecek, hak arama bilincini artracak, devletin fonksiyonlar zerinde bask grubu hline getirecek ve en nemlisi daha iyi ve daha gvenli ortamlarda yaamasn salayacaktr.
Sosyal Politikalarn Sosyal Devlet lkesinin Bir Gstergesi Olmas

Sosyal politikalarn gelimilik dzeyi, sosyal devlet ilkesi ile yakndan ilgilidir. Bir lkede sosyal politikalarn eitlilii ve dzeyi, o lkenin sosyal devlet ilkesi ile olan ilikisini ifade etmektedir. Devlet sosyal politika alanndaki ykmllklerini yerine getirebildii ve sosyal politika uygulamalarnn baar dzeyini ykseltip lkenin refahn arttrabildii lde sosyal devlet niteliini kazanabilecektir. Sosyal politikann kii bakmndan kapsamndaki kesimlerin korunma dzeyi, sosyal hizmetlere ulamas ve elde ettikleri sosyal hizmetlerin kalitesi, devletin sosyal niteliini gstermektedir. Sosyal devlet olmann gereklilii ise sosyal politikann kapsamna giren kesimlerin nemli bir nitelie sahip olmas ve ekonomi politikalarnn ypratc etkilerinin nne geilmesi asndan nemlidir. Bu dorultuda birok lkenin anayasasnda sosyal devlet ilkesine yer verilmekte ve bu amaca ulama istei beyan edilmektedir. Sosyal politika bilimine nem kazandran bu zellikler, sosyal politikalarn hedeflerinin sadece duygusal, insancl ya da ahlaki deil, somut ve aklc gerekelere dayal olduunu gstermektedir (Altan, 2009: 15). Sosyal politika bu anlam ile sadece hmaniter nedenlerle deil, aklc ve somut nedenlerle yrtlmesi gereken politikalar btndr.
Sosyal politika, sosyal devlet ilkesinin gerekletirildiinin bir gstergesi olmas bakmndan nemlidir.
SOSYAL POLTKA LE DER SOSYAL BLMLER ARASINDAK SINIRLAR

Sosyal politikann bir bilim dal olarak temelleri, dier sosyal bilimler kadar eski deildir. Sosyal politika, bilim dal olarak deerlendirilmeden nce, dier sosyal bilim dallar kapsamnda irdelenmitir (Altan, 2011: 27). Ancak sosyal politikann bilim dal olarak dier sosyal bilim dallarndan temel fark, toplumsal refah konu edinmesidir. Bu ynyle farkllaan sosyal politika, analizlerinde kulland yntemler ve dier sosyal bilim dallar ile olan yakn ilikisi sebebiyle de disiplinleraras bir yaklama sahiptir.
SIRA SZDE
Sosyal politika ile dier sosyal bilim dallar arasndaki temel farkllk hangi noktaya daSIRA SZDE yanmaktadr?
DNE M Sosyal politikaL sre ierisinde konular belirlenen, hedefleri oluan, finansman kaynaklar gelitirilen, kendine has aralara sahip ve uluslararas nitelie kavuan O R U bamsz birSbilim dal hline gelmitir (Altan, 2011: 27). Sosyal politika, sosyal bir bilim ve kamusal nitelie sahip olmas gibi nedenlerle dier sosyal bilim dallar ile kesien zelliklere sahiptir. Temel farkllndan ayr olarak bu benzerlikler ile sDKKAT nrlar, ayr balklar hlinde incelenerek aklanmaya allacaktr. Sosyal politikann dier sosyal bilimler ile ilikisinde incelenen bilim dallar, sosyal politikaya yaSIRA SZDE kn olan tm bilim dallar deildir. Ancak bu kitabn konusu itibaryla en yakn ilikiye sahip olduu dnlen bilim dallar seilerek incelenmitir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
15
Sosyal Politika ve Ekonomi

nsan gereksinimlerinin sonsuz ancak bu gereksinimleri karlayacak kaynaklarn snrl olmas kavram, ekonomi biliminin temel konusunu oluturmaktadr. Ekonomi bilimi, ekonomik nitelikli olaylar ve bunlarn etkileimi konusu zerinde almaktadr. Sosyal bir bilim olmas dolaysyla ekonomi bilimi de insan odakldr. Ancak ekonomi insan davranlarnn ekonomik yn ile ilgilenir ve insann davranlar sadece ekonomik yn ile ekonomi biliminin konusu ierisindedir. Ekonomi bilimi bu zellii ile amac toplumlarn refah ve bu refahn ykseltilmesi olan sosyal politikadan ayrlr (Altan, 2011: 28). Ekonomi bilimi ile sosyal politika arasndaki bir dier nemli fark, ekonominin ileyiinden kaynaklanan baz sorunlar, ekonomi biliminin ilgi alann oluturmazken, sosyal politika ekonominin ileyiinden kaynaklanan sorunlarn odandadr. Ekonominin iyi ileyip ilemedii, ekonomi bilimi asndan gayrisafi yurt ii hasla ile llebilirken, sosyal politikalarn gelimilik dzeyi hakknda gayrisafi yurt ii hasla tek bana bir anlam ifade etmemektedir. Gayrisafi yurt ii haslann artrlmas ekonomi biliminin hedefiyken, transfer demelerinin ve sosyal harcamalarn art gstermesi ve artan gayrisafi yurt ii haslann toplum kesimleri ierisindeki blm sosyal politikann konusunu oluturmaktadr. Ekonomi biliminin bir alt dal olarak alma ekonomisi, retim faktr olarak insan ele alarak igc piyasasnda istihdam ve cret konularn incelemektedir. gc piyasalarnn yaplar, isizlik ve nedenleri alma ekonomisinin konularn oluturmaktadr. sizlik sorununa ilikin oluturulacak zellikle kamusal nitelikli politikalar ise sosyal politikann ilgi alanndadr. alma ekonomisi isizliin nedenleri ve oluumunu incelerken sosyal politika isizlik sorununun toplum kesimleri zerindeki etkilerini ve bu etkileri nlemeye ynelik politikalarn yine alma ekonomisi ile etkileimli bir biimde oluturulmasn konu edinir.
Sosyal Politika ve Sosyoloji

Gemite niversitelerin rgtlenmesi iinde sosyal politikann sosyoloji blm ile birlikte ayn blm ierisinde rgtlendii grlmtr. Baz grlere gre de sosyal politika sosyolojinin alt dal olarak ifade edilmektedir (Alcock ve dierleri, 2003: 11). Sosyoloji en geni anlamyla insan davran ve ilikilerini ele alan bilim daldr (Tezcan, 1995: 1). Sosyal kesimler arasndaki ilikileri ve bu ilikilerin nasl kurulup gelitiini incelemektedir. Sosyal kesimler arasndaki iliki sosyal politikann ortaya k noktasnda olduka nemlidir. G ilikileri yaklam erevesinde ii - iveren ilikilerinde sosyal politikann douundaki mcadele gereklemeseydi, sosyal politikann bilimsel temellerinin atlmas sz konusu olmayabilirdi. Bu erevede sosyal kesimler ve aralarndaki iliki, sosyal politikann nemli bir ayan oluturmaktadr. Ancak sosyal politika ve sosyoloji arasndaki temel farkllk, sosyal politikann bu ilikileri dzenleyici fonksiyonlar retici politikalar ortaya koyabilmesi ve bu yolla toplumsal refahn ve barn salanmasna abalamasdr.
Sosyal Politika ve Hukuk

Hukuk, toplumda yaayan insanlar arasndaki ilikileri dzenleyen, uyulmas zorunlu kurallar btn olarak ifade edilmektedir. Sosyal politika ile hukuk arasndaki iliki ise sosyal politikann en nemli arac olarak hukuki dzenlemelerin kabul edilmesi ve bu aracn, hukuk sistemi tarafndan retilmesidir.
16
Sosyal Politika
Sosyal politika ile hukuk arasndaki iliki, dn sosyal politikann bir konusu olan sosyal sorunun, bugn hukuki dzen erevesinde baz kanunlar ierisinde yer bulmu ve baz normlara balanm bir konu olmas eklinde ifade edilmektedir (Talas, 1990: 11). Hukuk ile sosyal politika arasndaki bu i birlii, sosyal politikann tanmndan da g almaktadr. Hatrlanaca zere sosyal politikann hedeflerinden birisi de ortaya koyduu politika ve uygulamalarla mevcut hukuki dzenin devamn salamaktr.
Sosyal Politika ve nsan Kaynaklar Ynetimi

nsan kaynaklar ynetiminin temel amac, insan kaynaklarnn dier kaynaklarla birlikte nasl salanacana, nasl istihdam edileceine ve nasl ynlendirileceine ilikin bir ereve sunmaktr (Bilgin ve dierleri, 2007: 6). Bu ama, igc piyasasndan nitelikli ii salanmas, istihdam artlarnn iletmenin yararna olarak nasl gelitirilebileceini ve iletmedeki personelin nasl motive edileceini dzenlemeyi gerektirmektedir. Sosyal politika ise insan kaynaklarnn amalarnn yneldii igc piyasas ve hukuki mevzuatn erevesinin izilmesinde ortaya kmaktadr. Bu anlamda sosyal politika ile insan kaynaklar ynetiminin hedefleri eliir grntdedir. Bu erevede insan kaynaklarnn insan unsuruna yaklam ile sosyal politikann yaklam olduka farkldr. Sosyal politika daha hmanist bir karakter tarken, insan kaynaklar ynetimi, konulara daha teknik bir rasyonellikle yaklamaktadr (Altan, 2011: 34).
SOSYAL POLTKANIN ARALARI

Fransz htilali ve Sanayi Devrimi sonrasnda ortaya kan klasik demokrasi ve iktisadi liberalizm anlay, barn ve adaletin salanmasnda yeterli olamamtr. ktisadi liberalizmin ticari kapitalizme dnmesi memnuniyetsizlii daha da derinletirmi, smr artm, cretler dm, alma koullar ktlemi, alma sreleri uzam, aile birlii bozulmu, yoksulluk ile kadn ve ocuk emeinin istismar artmtr. Bunun sonucu, alma bar ve gelir dalm bozulmu, toplumsal huzursuzluklar artmtr. Ulus devletler, artan atma ve srtmelerin azaltlabilmesi, barn ve adaletin kurulabilmesi, smrnn ve istismarn nne geilebilmesi ve nihayet gelir dalmnda adaletin salanabilmesi iin ekonomik ve sosyal hayata mdahale etmeye balamlardr. Bu mdahaleler, bazen yasal, bazen kurumsal, bazen politika dzenlemeleri ile bazen de hepsinin birlikte uyguland yntemlerle olmutur. Bu mdahale yntemleri, sosyal politika disiplininin ve aralarnn ortaya kn salamtr. Ulusal dzeyde gelitirilen yntemler ve aralar, ulusal sosyal politika aralarn oluturmaktadr. Ulus devletler, ekonomik ve sosyal hayata mdahalede bazen isteksiz davranabilmekte, bazen de yaanlan ekonomik ve sosyal sorunlarn byklne bal olarak, tek balarna bu sorunlar zme gcne sahip olamamaktadrlar. lkeler arasnda, 19. yzyldan itibaren artan ekonomik ve sosyal ilikiler, yaanlan sorunlarn, iliki ierisinde olunan dier lkelere yansmasna neden olmu ve bir lkede bozulan sosyal bar ve adaletin dier lkeleri tehdit etmesine yol amtr. Ayrca, Sanayi Devriminin hemen sonrasnda, artan sorunlarn zmne ynelik olarak dnce alannda gelimeler yaanmaya balam ve kapitalist anlay ar eletirilere uramtr. Devletleri ve izledikleri sistemleri tehdit eden bu gelimeler karsnda, sistemi kurtaracak zm ve politika araylarna gidilmi ve ilk uluslararas ibirlikleri gerekletirilmi ve uluslararas sosyal politika aralar ortaya kmtr.
17
Ulusal ve uluslararas sosyal politika aralar zellikle 20.yzylda yaanan deiime bal olarak toplum hayatnda giderek nem kazanm ve sosyal politikann teorik amalar olan, barn ve adaletin toplum hayatna uygulanabilmesi iin vazgeilmez aralar hline gelmitir.
Ulusal Aralar
Sosyal politikann teorik amalar ierisinde, devleti ve hukuk sistemini srdrme amac ne kmaktadr. Ulus devletler, bu amaca ulaabilmek iin, toplumun eitimi, sal, gvenlii, beslenmesi, barnmas ve istihdam ile ilgili sorunlar ortadan kaldrmaya ve azaltmaya ynelik tedbir almak durumundadr. Bu yaplabildii takdirde sosyal bar, sosyal adalet ve toplumun dengeli kalknmas salanm ve farkllklar, tezatlar ve atmalar en aza indirilmi olur. Bylece devletin ve hukuk dzeninin devamll salanm olur. Sanayi Devrimi sonrasnda, kapitalist sistemin yol at toplumsal sorunlar aabilmek iin ulus devletler birtakm yasal, politik ve hukuki dzenlemeler yapmtr. Ekonomik ve toplumsal gelimeye bal olarak ilerleyen dnemlerde, ulus devletlerde, klasik demokrasinin yerini ekonomik demokrasi almtr. Bunun sonucu olarak, toplumlarn sosyal sorunlarn aabilmek iin kamunun ald tedbirler yannda, toplumlarn kendilerinin rettii sendikalar, kooperatifler, vakflar ve dernekler gibi sivil toplum kurumlarnn da ne kt grlmtr. Birinci grupta yer alan aralar, Kamu Mdahalesi aracn, ikinci grupta yer alan aralar ise Kollektif Kendi Kendine Yardm aralarn oluturmutur (Tuna ve Yalnta, 1997: 195).
Kamu Mdahalesi Aralar

Kamu mdahalesi, devlet gc ile ekonomik ve/veya sosyal bir gelimenin ortaya kard sorunlarn giderilmesi demektir. Kamu mdahalesi, sanayi kapitalizminin neden olduu, bozulan ii iveren ilikilerinin devlet eli ile dzenlenmesine ynelik yasal dzenlemeleri, kamunun kurduu kurumlar ve yapt politikalar kapsamtr. Ancak zaman ierisinde kamu mdahalesi aralarnda nemli lde deiim yaanmtr. Devlet anlaynda yaanan deiim, siyasal partiler arasnda yaanan rekabet, devletin (kamu sektrnn) bymesi, piyasa baarszlklarna kamunun mdahale etmesi gerektii dncesi, katlmc demokrasi anlaynn benimsenmesi, blgeler arasndaki gelimilik farklar, korunmaya muhta kesimlerin (dezavantajl gruplar) bymesi, hmaniter, kltrel ve din nedenler, kamu mdahalesindeki deiimin temel nedenleridir.
Yasal Dzenlemeler (Mevzuat)

Kamunun sosyal sorunlar gidermede kulland en nemli ara, yasal dzenlemelerdir. Balangta sadece iileri ve iverenleri kapsayan yasal dzenlemeler, gnmzde btn toplum kesimlerini hatta yabanclar da kapsar hle gelmitir. Ayn ekilde, balangta alma hayatnn temel sorunlarn kapsayan yasal dzenlemeler, gnmzde ayrmclk, sosyal dlanma, evre ve yoksulluk gibi toplumun korunmaya muhta kesimlerinin tamamn kapsamna almtr. Yasal dzenlemeler hiyerarisi ierisinde yer alan dzenlemeler, bata anayasa olmak zere, kanun, tzk, ynetmelik, ynerge ve yarg kararlarn kapsamaktadr. Gc ve meruiyeti yasalara dayanan kamu mdahalesinin snrlarn da yasalar belirler. Yasal dzenlemeler eklinde ortaya kan kamu mdahalesinin en tepesinde Anayasa yer almaktadr. Trkiyede sosyal politika alanna giren sorunlar ve bu sorunlara ynelik tedbirler, 1982 Anayasasnn nc blmnde, 41 ila 65.nci
18
Sosyal Politika
maddeleri arasnda dzenlenmitir. Ailenin korunmas, eitim ve renim hakk, alma ve szleme hrriyeti, sendika kurma hakk, toplu pazarlk hakk, grev hakk, cret adaletinin salanmas, salk, evre, konut ve sosyal gvenlik gibi alanlar, temel sosyal politika alanlar olarak kabul edilmi ve devlete grev ve sorumluluklar yklenmitir. Bu zellikleri ile Anayasa, en nemli kamu mdahalesi aracdr. Kamu mdahalesinin dier nemli aralar olan kanunlar, tzkler, ynetmelikler, ynergeler ve yarg kararlar, yasal dzenlemeler hiyerarisi ierisinde, Anayasa ile verilen ve gvence altna alnan haklarn nasl kullanlacan ve snrlarn belirler. Trkiyede sosyal politikann temel yasal dzenlemeleri ierisinde, 4857 sayl Kanunu ilk srada yer almaktadr. lk olarak 1936 ylnda dzenlenen ve en son eklini 2003 ylnda alan Kanunu, alma hakk ve szleme hrriyeti yannda creti, kdem tazminatn, iinin haklarn, borlarn ve korunmasn dzenleyen bir kanun olarak en nemli sosyal politika aracdr. Dier nemli kanunlar arasnda, Sendikalar, Toplu Szleme Grev ve Lokavt ve Sosyal Gvenlik Kurumu Kanunlar yannda, temel eitimi, sal, evreyi ve yoksullukla mcadeleyi amalayan kanunlar yer almaktadr. Anayasa ve kanunlardan sonra gelen tzkler ve ynetmelikler ise kanunlarn uygulamasn gsteren hukuki metinler olarak, sosyal politika asndan nem tarlar. Asgari cretin belirlenmesi, ii sal ve gvenlii, fazla alma ve i sreleri gibi tzkler ve ynetmelikler bunlarn en nemlileridir.
Kamusal Politikalar
Sosyal politikann kapsamna giren toplum kesimlerinin korunmas, anlk tepkilerle ve ekonomik, sosyal ve hukuki altyaps olmayan yasal dzenlemelerle yaplamaz. Btn bu risk alanlar ile ilgili olarak devlet, ksa, orta ve uzun vadeli politikalar retmek zorundadr. Devletin sosyal politikalar alannda rettii yasal ve kurumsal dzenlemelerin dayana, bu politikalardr. Trkiyede alma hayat, salk, eitim, yoksullukla mcadele, sosyal gvenlik, vergi, istihdam ve isizlikle mcadeleye ilikin yasal ve kurumsal dzenlemeler, nemli birer kamu mdahalesi arac olarak, izlenilen kamusal politikalar yanstmaktadr. 1961 Anayasasndan itibaren planl kalknma anlayn benimseyen Trkiyede, saylan kamusal politikalarn kayna, kalknma planlardr. Kalknma plan, ait olduu dneme ilikin izlenilecek kamusal politikalarn genel erevesini belirler.
Kamusal Kurumlar
Kamu mdahalesinin en nemli aralarndan biri de kamusal kurumlardr. Gerek yasal dzenlemeleri gerekse de kamusal politikalar uygulayacak ve denetleyecek kamusal kurumlara ihtiya vardr. Eitim, salk, sosyal gvenlik, cret, istihdam, sosyal yardmlar gibi alanlarda kartlan yasal dzenlemeler ve bata 5 yllk planlar olmak zere ilgili alanlardaki kamusal politikalar, oluturulan kamusal kurumlar eliyle uygulanr. Bunlarn bir ksm dorudan sosyal politika kurumudur. Bir ksm ise kurulu amac sosyal politika olmamasna ramen, baz alanlarda verdii hizmetler sosyal politikay ilgilendirdii iin, dolayl sosyal politika kurumudur. Trkiyede, Aile ve Sosyal Politikalar, alma ve Sosyal Gvenlik, Milli Eitim ve Salk Bakanlklar dorudan sosyal politika bakanlklardr. Milli Savunma ve ileri gibi bakanlklar, verdikleri savunma ve gvenlik hizmetleri ile halkn gven duygusunu ykselttikleri iin dolayl sosyal politika bakanlklardr. Ayrca, Sosyal
19
Gvenlik Kurumu Bakanl, Trkiye Kurumu (KUR) ve Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl gibi kurumlar da dorudan sosyal politika kurumu olarak nemli birer kamu mdahalesi aracdrlar.
Kollektif Kendi Kendine Yardm Aralar

Sanayi Devrimi sonrasnda yaanan sosyal sorunlardaki art ile birlikte bozulan sosyal bar ve adaleti salamak zere devletlerin gsterdii abalarn yetmemesi, hkmetlerin politika retmek noktasndaki gnlsz davranlar, toplumsal kesimlerin kendi sorunlarn zmek zere harekete gemelerine neden olmutur. Ayn zamanda ehirlerde artan nfusa bal olarak artan duyarllk, cretli saysnda grlen artlar, kapitalist uygulamalarn ortaya kard olumsuz gelimelere tepki olarak doan dnce akmlarnn hz kazanmas ve katlmc demokrasi anlayna gei, kolektif kendi kendine yardm aralarnn, nemli birer ara hline gelmesine neden olmutur. Bu aralarn en nemlileri sendikalar ve dier kolektif kendi kendine yardm aralar olarak kooperatifler, vakflar ve derneklerdir.
Sendikalar
Kollektif kendi kendine yardm aralarnn en nemlisi sendikalardr. ok nemli bir sivil toplum kuruluu olan sendikalar, ayn zamanda bir mesleki dayanma rgtdr. alma hayatnn demokratiklemesinde ve sosyal politika alanna ilikin ilk koruyucu dzenlemelerin yaplmasnda, sendikalarn etkisi dier unsurlardan daha fazladr. Sanayi Devrimi sonras yaanan smr ve istismara kar ilk tepkileri gsteren toplum kesimi, iiler olmutur. iler, mcadelelerini daha etkin bir ekilde yerine getirebilmek iin gnmzn modern sendikalarn kaynan oluturan ii birlikleri ve koalisyonlarn oluturmulardr (zveren, 1970: 37). Hatta sonraki yllarda iiler, dier lkelerin iileri ve onlarn kurduklar dayanma rgtleri ile kurduklar ilikilerle ilk uluslararas dayanmann rneklerini de vermilerdir. Gnmzde iiler yannda kamu grevlileri ve iverenler de sendikal rgtler kurmak suretiyle, yelerinin ekonomik ve sosyal durumlarn koruma ve gelitirme abas ierisindedir. SIRA koruma ve geAncak sendikalarn, yelerinin ekonomik ve sosyal durumlarnSZDE litirme dorultusunda etkili olabilmeleri iin, sendikal hak ve zgrlklerin tannm ve gvence altna alnm olmas gerekir. Balangta iilere verilen ancak DNELM ilerleyen dnemlerde kamu grevlilerinin ve iverenlerin de kavutuu sendikal hak ve zgrlklerin, demokratik toplumlarda bir sosyal politika arac olarak anS O R U lam tamas ancak bu haklarn lkelerin anayasalar ile gvence altna alnmas ile mmkn olur. Sendikal hak ve zgrlklerin gvence altna alnmas, alanlarn nceden DKKAT izin almakszn serbeste sendika kurabilmesi, kurulmu sendikalar ye olmas/olmamas ve yelikten ayrlma hakknn tannmas ile mmkndr. Bireysel zgrSIRA SZDE lkler olarak kabul edilen bu zgrlklere ek olarak, toplu pazarlk, toplu szleme yapma, st kurulular kurma ve uluslararas benzer kurululara katlma ve iliki kurma hakknn da tannmasn kapsayan kollektif zgrlkler, sendikal hak ve AMALARIMIZ zgrlklerin ikinci nemli ayan oluturmaktadr. Sendikal hak ve zgrlkler hakknda daha fazla bilgi iin Dnyada ve TTrkiyede SendiK A P kaclk (Adnan Mahiroullar, Bursa: Ekin Basm Yay. 2011) adl eserden yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
20
Sosyal Politika
Trkiyede ilk defa 1961 Anayasas ile kazanlan sendikal zgrlkler zaman zaman kesintiye uram ise de 1982 Anayasasnda da varln srdrmektedir. Trkiyenin Bat lkeleri ile ilikileri gelitike ve uluslararas organizasyonlara katlm arttka, sendikal hak ve zgrlkler gelimi ve alanlarn nemli bir ksm sendikal hak ve zgrlklerden yararlanmaya balamtr. Bat lkelerinden farkl olarak lkemizde, hl tarm kesimindeki youn istihdam, kayt d ekonomi ve kayt d istihdamn bykl ve kk lekli iletmelerin yaygn oluu sendikalarn ve sendikalamann nndeki en nemli engellerdir. Gnmzde, kresel gelimelere ve sendika kart dncelerin ykselmesine bal olarak sendikalar, g kaybetmekte ise de dier sosyal sorunlarla ilgili gelitirdikleri politikalarla glerini korumaya devam etmektedirler.
Dier Kollektif Kendi Kendine Yardm Aralar

Toplumun deiik kesimlerinin, kendi ekonomik ve sosyal durumlarn korumak ve gelitirmek amacyla oluturduklar rgtler, dier kolektif kendi kendine yardm aralardr. Kr amac gtmeksizin, gnlllk esasnda ve yardm amal olarak faaliyet gsteren kooperatifler, vakflar ve dernekler bu aralarn en nemlileridir. Yap, retim, tketim ve emek kooperatifleri, mensuplarnn kk tasarruflarn, abalarn ve emeklerinin karl olarak elde ettikleri rnlerinin ya da kazanlarnn en iyi ekilde deerlendirilmesi amac ile oluturulan rgtler olarak kolektif kendi kendine yardmn en nemli aracdr. Toplumda zel olarak korunmaya muhta kesimlerin, doal hayatn, evrenin ve sosyal dlanmaya en kolay urama ihtimali olan kesimlerin korunmas amac vakflarn varlk nedenidir. Varlk ve g sahibi insanlarn varlklarn ve glerini yardm amal ve ebedi olarak tahsis etmesinden oluan vakflar, verdikleri burslar, yaptklar ayni ve nakdi yardmlar ile tipik bir kollektif kendi kendine yardm aracdr. Toplumsal faydann artrlmas iin oluturulan derneklerin en temel amalar, yardmlama ve dayanmay salamaktr. Temel insan haklarnn en nemlilerinden biri olan dernek kurma hakk ve zgrl, toplumlarda ekonomik ve sosyal hayata ilikin kararlarn, sadece siyasi otorite tarafndan deil, dernekler aracl ile alnmasn salar. Bu durum sivil toplumun gcn aklar. Dernek kurma hakk ayn zamanda, kiilerin kendilerini gelitirmeleri ve dncelerini rahata aklamalar anlamna gelir. Kooperatifler, vakflar ve dernekler sendikalarla birlikte katlmcln, demokrasinin ve sosyal devlet olmann niteliini belirler. Bu zellikleri ile bu kurumlar sosyal barn ve sosyal adaletin salanmasnda byk nem tar. Ayn zamanda toplumun dengeli kalknmas, yoksulluun azaltlmas ve kiiler ile toplum gruplarnn devlet ve gl kesimler tarafndan istismar edilmesini nlemede nemli roller oynarlar.
Uluslararas Aralar
Sanayi Devrimi sonrasnda, artan retim ve gelien teknolojiye bal olarak lkeler arasndaki ticari ilikiler gelimi, i ve d glerde nemli artlar yaanm ve bunlara bal olarak, lkelerin yaadklar ekonomik ve sosyal sorunlar, iliki ierisinde olduu dier lkelere de yansmtr. Sanayi Devrimi ve ticari kapitalizmin neden olduu, ii snfnn ve dier toplum kesimlerinin ve hatta dier lkelerin de smr ve istismarn kapsayan toplumsal sorunlar daha da artrmtr. Artan so-
21
runlar karsnda, iilerin nderliinde balayan direni hareketleri, uluslararas ilikilerde ve dnce alannda yaanan gelimelere bal olarak g kazanm ve direni uluslararas bir boyut kazanmtr. Bozulan sosyal barn salanmasnda, ulusal sendikal hareketlerin uluslararas boyut kazanmas ve uluslararas basky artrmas, kapitalist anlaya kart dnce hareketlerinin g kazanmas, siyasal barn sosyal adaletle desteklenmedii srece kalc olamayaca dncesinin ne kmas ve uluslararas rekabetin eitlenmesi dncesi, uluslararas sosyal politika aralarnn doumunu ve geliimini hazrlayan temel nedenlerdir (Altan, 2009: 97). Uluslararas sosyal politika araylarna ynelik ilk admlar, ngilterede Robert Owenn 1830-1840, Fransada Daniel Le Grandn 1840-1855 yllar arasndaki abalar ile atlmtr. Ancak ilk resm giriimler, 1881 ylnda svirede balatlmtr (Glmez, 2000: 9). Bu giriimler, sosyal politika sorunlarnn ve zmlerinin uluslararaslatrlmas anlamnda nemlidir (Alper ve Kaya, 1995: 10). Bu giriimlere ramen uluslararas sosyal politika alanndaki asl gelimeler I. Dnya Sava sonras dneme denk gelmektedir. Uluslararas sosyal politika arac olarak ilk akla gelen kurum, Uluslararas alma rgt (ILO)dr. ILO ile ayn ylda kurulan ve sonradan yerini Birlemi Milletlere (UN) devreden Milletler Cemiyeti, Avrupa Birlii (AB), ktisadi Birlii ve Gelime Tekilat (OECD), Dnya Salk rgt (WHO), Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt (FAO) gibi ulus devletlerin oluturduu kurumlar da bu alanda nem tamaktadr. i sendikalar ve konfederasyonlarnn kurduu, Dnya Sendikalar Federasyonu ve Milletleraras Hr i Sendikalar Konfederasyonu, nc Yol, Yeiller ve Feminist hareketler gibi sivil toplum hareketleri ve blgesel ve uluslararas alanda faaliyet gsteren ok saydaki rgt bu alandaki nemli aralardr. lkeler arasnda imzalanan ikili ve ok tarafl anlamalar da dier uluslararas sosyal politika aralar kadar nemlidir.
Uluslararas alma rgt (ILO)

Sosyal politikann uluslararas aralarnn en nemlisi ILOdur. I. Dnya Sava sonrasnda imzalanan Versay Bar Antlamas ile 1919 ylnda kurulmutur. Milletler Cemiyeti ile e zamanl olarak kurulan ILOnun kuruluunda, siyasi barn ancak sosyal bar ve sosyal adaletin salanmas ile kalc olaca dncesi etkili olmutur. Bu dnce, Versay Bar Antlamasnn giriinde yer bulmutur. Milletler Cemiyetinin dalmas ile Birlemi Milletlerin bir uzmanlk kuruluu olarak faaliyet gsteren ILOnun, 1944 ylnda yaplan Uluslararas alma Konferansnda kabul edilen Filedelfiya Bildirgesi ile amalarn yeniden tanmlanmtr. zellikle alma hayatna ilikin sorunlara zm bulunmas ve cretlilerin durumunu yakndan etkileyen ekonomik sorunlarla uralmas benimsenmitir. Bildirgede ayrca, emein ticari bir mal olmad, dernek kurma ve ifade zgrlnn ilerlemenin vazgeilmez bir art olduu, yoksulluun herkesin refahn tehdit eden bir tehlike olduu ve her ulusun sorunlarnn sosyal diyalog ierisinde ve l katlm yolu ile zlmesi gerektiine iaret edilmitir. ILOnun hlen 183 yesi bulunmaktadr. l temsil anlay ile ynetilen ve bu zellii ile tek olan ILO, bugne kadar 189 Szleme ve 201 Tavsiye Karar kabul etmitir. Bu szlemelerden 8i temel insan haklarn ilgilendiren szlemeler olarak zel bir neme sahiptir. Bunlar, 29 Sayl Zorla altrma Szlemesi, 87 Sayl rgtlenme zgrl ve rgtlenme Hakknn Korunmas Szlemesi, 98 Sa-
22
Sosyal Politika
yl rgtlenme Hakk ve Toplu Pazarlk Szlemesi, 100 Sayl Eit cret Szlemesi, 105 Sayl Zorla altrmann Yasaklanmas Szlemesi, 111 Sayl Ayrmclk (stihdam ve Meslek) Szlemesi, 138 Sayl Asgari Ya Szlemesi ve 182 Sayl ocuk iliinin En Kt Biimleri Szlemesidir. ILOnun yapt dier szlemeler zerinde ayrca durulmayacaktr. Bu temel szlemeler bile, ILOnun sosyal politika asndan tad nemi anlatmaya yetmektedir. ILOnun kabul ettii szleme ve tavsiye kararlar, alma hayatna ilikin olarak, ye lkelerin tamamnda, benzer sorunlar karsnda benzer uygulamalar yaplmas amacn tamaktadr. Dier bir ifade ile ama, standart oluturmaktr.
SIRA SZDE
Temel ILO Szlemelerinin ortak zellikleri nelerdir? SIRA SZDE ILOnun Uluslararas alma Konferans, Ynetim Kurulu ve alma Brosu D NELM olarak 3 temelorgan bulunmaktadr. Ayrca ok sayda komisyon, komite ve merkez gibi alt organlar vardr. Trkiye, 1932 ylnda ILOya ye olmu ve bugne kaS O R U dar 56 szlemeyi onaylamtr. Trkiyenin ILOya ye olmas, alma hayatna ilikin konulara Devletin yaklamn deitirmeye yetmitir. Bunun sonucu olarak, alma D K K A T temel szlemelerine ek olarak, dier szlemeleri de onayhayatnn lama sreci hz kazanmtr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Dier Aralar
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Uluslararas Sosyal Politikann dier nemli aralar arasnda, ulus devletlerin oluturduu uluslararas ve blgesel organizasyonlar nemli bir yere sahiptir. Bu rAMALARIMIZ gtlerin banda, Birlemi Milletler Tekilat gelmektedir. I. Dnya Sava sonrasnda kurulan Milletler Cemiyetinin dalmas zerine, 1946 ylnda kurulan BirleK T A P mi Milletler, kabul ettii szlemeler ve dier belgeler ile sosyal bar ve sosyal adaletin salanmasna nemli katklar yapmaktadr. Bu belgelerden nemlisi, nsan Haklar Evrensel Bildirgesidir. Ayrca ocuk haklar, rk ayrmclnn kaldrlT E L E iilerin mas, gmen V Z Y O N sorunlar gibi, nemli alanlarda kabul ettii szlemeler evrensel barn salanmas iin gerekli admlardr. kinci nemli ara, Avrupa Birliidir. II. Dnya Savandan sonra, yklan Avrupay yeniden kurmak ve siyasal barn, yannda kalc bir sosyal bar gerekNTERNET letirmek isteyen Avrupa lkeleri, Roma Antlamas ile Avrupa Ekonomik Topluluu (AET)nu kurmutur. Kurulmas srasnda, ekonomik endielerin ne kt topluluk, izleyen yllarda ekonomik topluluk olmaktan daha ok Sosyal Avrupay oluturmaya alm, ismini Avrupa Birliine dntrm ve nemli sosyal politika grevleri stlenmitir. Avrupa Birliinin sosyal politikaya ilikin faaliyetleri arasnda, i hukuku dzenlemeleri, sosyal diyaloun salanmas, istihdam politikalar ve Avrupa Sosyal Fonu nem tamaktadr. Bu faaliyetlerin tamam, AB lkeleri ierisinde cret, alma ortam, insan haklar, i sal ve gvenlii, ayrmclkla mcadele, eit haklar, sendikal haklar ve dernek kurma hakk gibi alanlarda ortak standartlar oluturmaktadr. Trkiye, kurulduu yldan itibaren ABye ye olmay istemitir. Gnmzde nemli mesafeler katedilmi olmakla birlikte, yelik srecine ilikin mzakereler devam etmektedir. Birlemi Milletler Tekilatna bal dier kurulularn yannda dier uluslararas ve blgesel kurulularn da sosyal politika alanna ilikin faaliyetleri olmaktadr.
23
Uluslararas sosyal politika aralar ierisinde nc Yol, Yeiller ve Feminist hareketler gibi sivil toplum hareketleri de nemli bir yer tutmaktadr. Bu hareketler ulus devletlerin organize ettii hareketler deildir. Bu zellii ile bu trden hareketler, hem sivil iradeyi temsil etmek hem de sivil toplumu sosyal olaylara kar daha duyarl hle getirmek iin nemli grevler stlenmektedir. lkelerin imzalad ikili ya da ok tarafl igc anlamalar veya sosyal gvenlik szlemeleri de nemli birer sosyal politika aracdr. Uluslararas sosyal politika aralar ierisinde, uluslararas sendikal organizasyonlar ve meslek rgtleri de ayr bir yere sahiptir. Kresel gelimelere bal olarak sendikalar, btn dnyada ve Trkiyede nemli g kayplar yaamaktadr. Buna ramen, sendikal organizasyonlar ve meslek rgtleri, alma hayatnn temel sorunlar yannda dier toplumsal sorun alanlarnda da ulus devletlerin, iletmelerin ve g merkezlerinin daha sorumlu ve duyarl davranmalar ve zm gelitirmeleri konusunda nemli bir bask grubu olma zelliini srdrmektedir. Uluslararas Sendikal rgtlerin en nemlileri, Uluslararas Hr i Sendikalar Konfederasyonu (ICFTU) ve Dnya Sendikalar Federasyonu (WFTU)dur. Bu rgtler, amalarna ulaabilmek iin dier uluslararas rgtlerle ilikiler kurmaktadr. Sonu olarak, evrensel barn ve sosyal adaletin salanmasnda, uluslararas sosyal politika aralarnn nemli roller stlenmeye devam ettiinin belirtilmesi gerekir.
24
Sosyal Politika
zet
A M A
Sosyal politika bilim daln geni ve dar anlam ile tanmlamak. Dar anlamda sosyal politika, Sanayi Devriminin ortaya kard kt alma koullarna kar emei sermayeye kar korumak ve bu yolla toplumdaki snf atmalarn nleyerek toplumun ve devletin varln srdrmesini salamaya ynelik uygulamalar olarak tanmlanabilir. Geni anlamda sosyal politika ise, amac sosyal adalet ve sosyal refah salamak olan, kapsam sosyal sorunlar ile paralellik gsteren, ekonomiye sosyal boyut katmak ve ekonominin ileyiindeki aksaklklar dzeltici politikalarn olumasn salayarak sosyal dengeyi gzetmek amacndaki hmaniter bir bilim dal olarak tanmlanabilir. Sosyal politikann ortaya k srecini ve sosyal politikann ortaya k nedenlerini aklamak. Sosyal politikann ortaya k srecinde, iki tarihi olayn nemini izmek gerekmektedir. Fransz htilali, dnemin nemli bir toplumsal kurumu olan loncalarn da yklmasn beraberinde getirecek birok gelime ile alma ilikilerinin altyapsn deitirirken, Sanayi Devrimi retimi snrsz bir enerji kaynana kavuturarak sosyal politikann ortaya kma gerekelerinin olumasn salamtr. Bu erevede snrsz bir retim kaynana sahip olan retim sreci, kt alma koullar ve piyasa iin retim anlayn dourmu, bu srecin sonunda da emek ve sermayeyi kar karya getiren gelimeler yaanmtr. Dar anlamda sosyal politikann ortaya kmasnn nemli nedenleri olarak bu iki tarihi olay gsterilebilecekken, sosyal sorunlarn hzla art gstermesi ve zellikle Sanayi Devrimi sonras alabildiine uygulama alann gelitiren kapitalist ekonomik dzen, sosyal politikann bilimsel temellerinin en nemli nedenleridir.
A M A
Sosyal politikann kimleri, hangi risklere kar koruduunu tanmlamak. Sosyal politikann kii bakmndan kapsam btn toplum kesimleridir. Ancak sosyal politikann zel olarak ilgi alann oluturan toplum kesimleri de sz konusudur. Baml alanlar, baml almalar dolaysyla karlaabilecekleri risklere kar korunmaktadr. Ekonomik ynden gsz kesimler, ekonomik hayatta karlatklar tm sorunlara kar ve genellikler gelirden yoksun olma riskine kar korunmaktadr. zel olarak korunma gereksinimi duyan kesimler ise bu zel durumlar dorultusunda karlatklar sosyal ve ekonomik risklere kar korunurlar. Genel anlamda ise sosyal devlet ilkesi erevesinde btn toplum, sosyal ve ekonomik risklere kar sosyal politikann kapsam ierisindedir. Uluslararas sosyal politika aralarnn ulusal aralar etkileme derecesini tartmak. Uluslararas sosyal politika aralar, ulusal aralar zerinde nemli bir etkileme gcne sahiptir. zellikle uluslararas szlemeler bata olmak zere, lkeler arasndaki ikili ve ok tarafl anlamalar, taraf lkelerin parlamentolarnca onayland andan itibaren, balayclk gsterir. Taraf lkeler bu szleme ve anlama hkmlerine gre kendi mevzuatlarn ve politikalarn dzenlemek zorundadrlar. Tavsiye kararlar ise uyulmas zorunlu olmayan ancak ye olunan uluslararas kuruluun yesi olmann bir sonucu olarak yerine getirmesinin gerekli olduu aralardr. Uluslararas aralarn, ulusal aralar zerinde yol gsterici ve tamamlayc zellii vardr. Ayrca, uluslararas kurululara ye olmann sonucu olarak, ye lkeler tarafndan imzaya yanalmayan szlemelere ve kararlara uyulmas konusunda, bu kurulular tarafnda bask yaplr ve ambargolar uygulanabilir.
A M A
A M A
25
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, sosyal politikalarn kii bakmndan dorudan kapsam ierisinde yer almaz? a. Ekonomik ynden gsz kesimler b. Baml alanlar c. zrller d. irket Sahipleri e. i 2. Aadakilerden hangisi dar anlamda sosyal politika kavramnn bir unsuru deildir? a. Kapitalist ekonomik sistemi temel almas b. Emek ve sermaye arasndaki mcadeleyi konu edinmesi c. Emek ve sermaye arasndaki mcadeleyi sadece ekonomik anlamda konu edinmesi d. Toplumun tm kesimlerini kapsamas e. Temel amac mevcut ekonomik sistemin korunmas olmas 3. Aadakilerden hangisi sosyal politika aralarndan yasal dzenlemeler ierisinde deerlendirilemez? a. 5 Yllk Kalknma Planlar b. Anayasa c. Ynetmelikler d. Kanunlar e. Tzkler 4. Aadakilerden hangisi dorudan sosyal politikann konu bakmndan kapsam ierisinde deerlendirilemez? a. evre sorunlar b. Irklk c. Eski hkmllerin alma yaamnda korunmas d. Siyasal partilerin rgtlenme biimi e. Yoksulluk 5. Aadakilerden hangisi uluslararas sosyal politika aralarnn ortaya kma nedenleri arasnda saylamaz? a. Sendikal hareketlerin uluslararas boyut kazanmas b. Uluslararas rekabetin eitlenmesi dncesi c. Dnyada yaanan yksek ekonomik byme d. Sosyal politikann ulusal aralarnn sosyal sorunlarn zmnde yetersiz kalmas e. Uluslararas dnce alannda yaanan deiim 6. Aadakilerden hangisi bir uygulamann sosyal politika uygulamas olarak deerlendirilmesi iin gerekli zelliklerden biri deildir? a. Srekli olmas b. Dzenli olmas c. Bir defalk olmamas d. Objektif kriterlere dayanmas e. Ekonomik deer tamas 7. Aadakilerden hangisi sosyal politikann finansman kaynaklarndan birisi olarak deerlendirilemez? a. zel sigortalarn fonlar b. zel amal vergiler c. ans oyunlarndan elde edilen gelirler d. Yerel ynetimlerin bteleri e. Devlet btesi 8. Sosyal politikay dier sosyal bilim dallarndan ayran en nemli zellik hangisidir? a. nsan temel almas b. Kulland yntem ve teknikler c. Sosyal refah hedef almas d. Ekonomik temelli yaklam olmas e. Kamusal nitelii 9. Aadaklerden hangisi sosyal politikann nemini ifade etmemektedir? a. Sosyal politikalara konu olan kesimlerin saysal okluu b. Sosyal politikann gelimilik dzeyi ile sosyal devlet ilkesi arasndaki yakn iliki c. Sosyal politikann kamusal nitelii d. Sosyal politikalara konu olan kesimlerin nitelii e. Sosyal politikalarn gelimilik dzeyinin insani gelimilik dzeyini yanstmas 10. Aadakilerden hangisi dorudan sosyal politikann bir hedefi olarak deerlendirilemez? a. Ekonomik byme b. Sosyal refah c. Sosyal adalet d. Sosyal bar e. Sosyal refahn gelitirilmesi
26
Sosyal Politika
Yaamn inden
26 Eyll 2011 Uluslararas alma rgt ile Ekonomik Birlii ve Kalknma rgt, G-20 lkelerine, 2012de isizlik oranlarnda ciddi art olaca uyarsnda bulundu Ekonomik Birlii ve Kalknma rgt (OECD) ile ortak hazrlanan ve G-20 alma ve istihdam bakanlar toplants dolaysyla kamuoyuna aklanan raporda, kresel ekonomideki gerilimin, gelecek yl kitlesel olarak istihdam oranlarnda de yol aaca bildirildi. Raporda, G-20 lkelerinde kresel krizle birlikte 2008 ylndan bu yana iini kaybedenlerin saysnn 20 milyonu ulat hatrlatlarak, her yl yaratlacak yzde 1lik istihdamn bile bu isizlik orann zmeye yetmeyecei uyarsnda bulunuldu. Raporda, istihdamn artrlmas iin reel ekonomiye yatrm yapabilmek iin kararl bir ekilde kresel anlamda i birlii yaplmas istendi. ILO raporunda, isizlik saysnda 2008 ncesi rakamlarna gelebilmek iin, 2015e kadar ylda yzde 1.3 orannda istihdam yaratlmas gerektii bildirildi. Mevcut rakamlarn istihdamn 2012 yl sonuna kadar sadece 0.8 orannda art gsterilecei sinyali verdii hatrlatlan raporda, gelecek yl G-20 lkelerinde isiz sayndaki artn 40 milyona kadar kabilecei uyars yapld. G-20 lkeleri alma ve istihdam bakanlar, iki gn srecek toplantlarda, istihdam, sosyal koruma, alma haklar ile ilgili yaplacak almalar ele alnacak. Bakanlar, bu konularla ilgili her dzeydeki almada, zellikle uluslararas kurulularn da dhil olaca bir uyumun aranmasnn yollarn arayacak.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz yanl ise, Sosyal Politikann Kii Bakmndan Kapsam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Dar Anlamda Sosyal Politika Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kamu Mdahalesi Aralar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sosyal Politikann Konu Bakmndan Kapsam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uluslararas Aralar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sosyal Politikann zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sosyal Politikann Finansman konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sosyal Politika le Dier Sosyal Bilimler Arasndaki Snrlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sosyal Politikann nemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sosyal Politikann Hedefleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. d
3. a 4. d
5. c 6. e 7. a 8. c
9. c 10. a
27
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Dar anlamda sosyal politika, amac sosyal adalet olan, ekonomik yaamn ileyiinden kaynaklanan sorunlar ortadan kaldrarak, hukuki ve ekonomik dzenin devamn salamak abasndaki nlemler btn olarak ifade edilmektedir. Dar anlamda sosyal politikann unsurlar, kapitalist ekonomik sistemi temel almas, temelinde ii - iveren ilikilerinin bulunmas ve temel amacnn sosyal adalet ve mevcut dzenin korunmas olmasdr. Sra Sizde 2 Sosyal politikann kii bakmndan kapsam, toplumun btn kesimleri olmakla beraber, zellikle korumas kapsamnda olan kesimler bulunmaktadr. Bunlar; ekonomik ynden gsz kesimler, baml alanlar ve zel olarak korunma gereksinimi duyan kesimlerdir. Ekonomik ynden gsz kesimler, piyasa koullarnda hayatlarn srdremedikleri ve ekonomik sistemin dnda kaldklar iin bir koruma gereksinimi duymaktadrlar. Baml alanlar, i ilikileri dolaysyla ve bu durumlarnn onlar ittii koullar sebebiyle korunmaktadrlar. zel olarak korunma gereksinimi duyan toplum kesimleri ise genellikle toplumla ba kuramamalar ve zel durumlar sebebiyle sosyal politikann korumas altndadrlar. Sra Sizde 3 Sosyal politika ile dier sosyal bilimler arasndaki temel farkllk, sosyal politikann temel hedefi noktasndadr. Ekonomi biliminin hedefi kt kaynaklarla snrsz insan ihtiyalarnn karlanmas, sosyoloji biliminin hedefi toplumu oluturan unsurlar ve toplumlar arasndaki ilikiyi aklamakken, sosyal politikann nihai hedefi toplumsal refah ve toplumsal refah artracak tm uygulamalardr. Sosyal politika bu anlam ile hem teorik hem de pratik uygulamalar iinde barndrmaktadr. Sra Sizde 4 Temel ILO szlemelerinin ortak zellii, temel insan hakk olarak kabul edilen haklar dzenlemesi ve ye lkelerin tamamnn uygulamak zorunda olmasdr. Bu szlemelerde, rgtlenme zgrl ve rgtlenme hakknn temel hak olduu, eit ie eit cret denmesi zorunluluu, ie balama ile ilgili asgari yan temel eitimi tamamlama ya ile ilikilendirilmesi zorunluluu, meslekler ve istihdam edilme koullar bakmndan ayrmclk yaplamayaca, zorla altrmann yaplamayaca ve ocuk iiliinin her koulda yasaklanmas gibi insan onuru ve haklar ile ilgili alanlar dzenlenmitir.
Yararlanlan Kaynaklar
Alcock, Pete ve dierleri (2003). Social Policy. Oxford. Alper, Yusuf ve Kaya, Pir Ali (1995). Uluslararas alma rgt ve Uluslararas alma Standartlar. Bursa: Ezgi Kitabevi Yaynlar. Altan, mer Zht (2011). Sosyal Politika. Eskiehir. Akretim Fakltesi Yaynlar No: 900. Altan, mer Zht (2009). Sosyal Politika. Eskiehir. Anadolu niversitesi Yaynlar No: 1987. Bilgin, Leman ve dierleri (2007). nsan Kaynaklar Ynetimi. Eskiehir. Akretim Fakltesi Yaynlar No: 902. Dereli, Toker (2002). Sosyal Siyaset Ders Notlar. stanbul. Ersz, Halis Yunus (2003). Douundan Gnmze Sosyal Politika Anlay ve Sosyal Politika Kurumlarnn Deien Rol. stanbul. stanbul ni. ktisat Fakltesi Mecmuas, C: 53 S:2. Glmez, Mesut (2000). Uluslararas Sosyal Politika. Ankara: TODAE Yay. No. 300. zveren, Adil (1970). Sosyal Politika ve Sosyal Sigortalar. Ankara: Dou Matbaaclk Koray, Meryem (2008). Sosyal Politika. Ankara. Polanyi, Karl (2009). Byk Dnm amzn Siyasal ve Ekonomik Kkenleri. stanbul. enkal, Abdlkadir (2007). Kreselleme Srecinde Sosyal Politika, stanbul. Talas, Cahit (1990). Toplumsal Politika. Ankara. Tezcan, Mahmut (1995). Sosyolojiye Giri. Ankara. Toffler, Alvin (2008). nc Dalga. stanbul. Yalnta, Nevzat ve Tuna, Orhan (1997). Sosyal Siyaset, stanbul.
2
Amalarmz

SOSYAL POLTKA
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sanayi Devrimi ncesindeki toplum yaplarnda alma ilikilerini aklayabilecek, Sanayi Devriminin ekonomik niteliini ifade eden liberalizmin temel eserini ve slogann tanyabilecek, ilerin rgtlenmesine ilikin ilk abalar zetleyebilecek, Kamu mdahalesini ortaya karan nedenleri ve kamu mdahalesi niteliindeki ilk dzenlemeleri aklayabilecek, Trkiyede geleneksel koruma kurumlarn sralayabilecek, lk Trk Medeni Kanunu olan Mecellenin ieriini aklayabilecek; Trkiyede sosyal politika eitimine ilikin altyapnn nasl kurulduu ve bu srete kimlerin katk saladn aklayabilecek, 1982 Anayasasnn alma hayat ve sosyal politikalara ilikin ilkelerini zetleyebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sanayi Devrimi Feodal Dzen Fabrika retimi Sosyalizm Snf Bilinci Refah Devleti Ahi Tekilat Tatil-i Egal Paternalizm Sosyal Devlet
indekiler
SANAY DEVRM NCESNDE SOSYAL POLTKA SANAY DEVRM VE SOSYAL POLTKA SINIF BLNC VE SENDKAL HAREKET SOSYAL POLTKAYA YN VEREN DNCE AKIMLARI KAMU MDAHALESNN DOUU VE GELM TRKYEDE SOSYAL POLTKANIN TARHSEL GELM
Sosyal Politika
Sosyal Politikann Tarihsel Geliimi
Sosyal Politikann Tarihsel Geliimi

SANAY DEVRM NCESNDE SOSYAL POLTKA
Modern anlamda sosyal politikann douu ve geliimi 18. yzyl ve onu takip eden dnemde ele alnmaktadr. Toplum refahn salamak amac ile iktisadi faaliyetlerin varl ise bunun ok ncesine dayanmaktadr. Bugnk uygulamalarndan farkl olsa da iktisadi faaliyetin sz konusu olduu ve emek unsurunun varlndan sz edilebilecek beeri uygulamalarn insanlk tarihi kadar eski olduunu sylemek mmkndr. Ekonomik yapnn tarma dayand ilk alarda toplum yapsnn aile ekonomisi ve klelik dzenine dayal bir yapda olutuu grlmektedir. Bu toplum yapsnda beden gcne dayal olarak almak ve retmek, kleler ve tutsaklar iin geerli bir alma anlaydr. alma hr insanlar iin onur krc kabul edilmi ve bu grubun askerlik, sanat, felsefe ve devlet ileri ile ilgilendikleri grlmtr. Eflatun ve Aristo gibi ilk alarn nl dnrlerinin ngrdkleri demokratik dzende; vatandalarn fikri almasnn rn olan sanat, felsefe ve politika gibi faaliyetlerde bulunmalar, klelerin ve halkn alt tabakalarnn ise toplumun maddi ihtiyalarnn karlanmas amacyla ar ilerde almalar ngrlmtr. Bu anlayn stn snflar ve ezilen halklardan kurulu bir imparatorluk kuran Romallarn hukuk dzenine yansd da grlmtr (ubuk, 1986: 28). lk alarda klelik dzenine ynelik mcadelelerin, bu dzeni meru klan dnce ve felsefe akmlarnn hakim etkisi ile baarya ulaamad bilinmektedir. Dnemin koullar altnda, aile yelerinin ve klelerin i ilikileri ise aile bakan (aile reisi) tarafndan, onun otoritesi altnda dzenlenmitir. Hemen hemen tm ile tarmsal faaliyetlere dayal olan ekonomik yaam, ou kez ailelerin birbirlerinden kle kiralamalarn da gerekli klmtr. Ancak bu szlemenin bir hizmet szlemesi deil kira szlemesi olmas, taraflar arasndaki i ilikisinin eya hukuku kapsamnda ve zel hukuk erevesinde dzenlenmesine neden olmutur (Altan, 2003: 42). Orta an sosyal, ekonomik, siyasal ve hukuki dzenini belirleyen sistem feodalitedir. Feodal ekonomik dzen genellikle kapal tarm ekonomisi olarak tanmlanmtr. Orta ada gerek istilalar gerekse de slam egemenliinin etkisi ile ticaret yollarnn kesilmesi Avrupada kendi iinde kapal bir ekonomik dzenin olumasna neden olmutur. Ticaret ve ehir hayatnn snmesi insanlarn krsal alanlara ynelmesine ve byk malikneler etrafnda toplanmalarna neden olmutur. Feodal dzende sosyal yapy belirleyen zellik kiilerin toprakla olan ilikileridir (Gze, 2005: 64).
Kleci Toplum Dzeni: lkel topluluklardan sonra oluan ve iktisadi faaliyetin emek unsurunun kleler tarafndan yerine getirildii toplum dzenidir.
30
Sosyal Politika
Lonca: Ayn blgede yaayan esnaf ve zanaatkrlarn rgtlendii Orta a retim ve i gc yapsnn temelini oluturan meslek organizasyonlardr.
Feodal ilikiler sisteminin; kilisenin, toprak sahiplerinin, geleneklerin ve kutsallklarn egemen olduu bir yapdan meydana geldii grlmektedir. Feodalite, mlkiyet ve egemenliin birbirine katld siyasal iktidar ile ekonomik iktidarn ayn kiide birletii ve dnemin retim yaps kadar ynetim yapsn da ifade eden bir kavramdr. Topran toprak sahipleri arasnda blnmesi siyasal iktidarn da blnmesine yol am ve ska siyasal istikrarszlklarn yaanmasna neden olmutur (Koray, 2005: 36). Feodal dzen geerliliini 10. ve 15. yzyllar arasnda srdrmtr. Bu dnemde senyr, valye, derebeyi gibi adlarla ifade edilen kiilerin egemenlii altnda, daha ok tarmsal faaliyetlerde ailece alan serflerle karlalmaktadr. ledikleri toprak ve retim aralar zerinde sadece kullanm hakkna sahip olan serfler, almalar karlnda elde ettikleri tarmsal rnn bir blmn kendi ihtiyalarna ynelik tketirken, byk bir blmn ise gvenlik gereksinimlerini de karlayan senyrlere aktarmlardr (Altan, 2003: 42). Toplumun asl byk blmn oluturan kyllerin topraa sahip olamamalarndan kaynaklanan yoksulluun, asillerin adaletsiz uygulamalar ile daha da derinletii, bu snflarn almalarnn klelik sistemi ile zde bir grntye sahip olduu grlmtr. Topran tek ve en byk zenginlik kayna olduu feodal dzende toplumsal yapnn da eitli snflardan olutuu grlmektedir. Bu snflar iinde asiller (aristokratlar) krala vergi vermeleri ve elde ettikleri imtiyazlar ile nemli bir gcn sahibi durumunda olmulardr. Para ekonomisinin ok snk kald Orta ada, esas zenginlik kayna toprak olduundan, zgr insanlar arasnda da grlen hizmetlerin karl toprak zerinde szleme ile tannan bir hak olarak denmektedir. Toplumun siyasal ynetiminde, aristokratlar ve onlar arasndaki hiyerarinin etkili olduu grlmtr. Kilise ve din adamlar da eitim ve sosyal yardm kurulularn ve toplumun manevi hayatn ynetmek gibi sorumluluklara sahip olduundan ayrcalkl konumlarn Orta a boyunca koruyabilmilerdir. Dindar Hristiyanlarn balar ve toplanan sadakalarla manastrlar ok zenginlemi, zamann en byk ve gl toprak sahipleri olmulardr. Kilise, bunun yannda soylulara salad uhrevi g ile siyasal etkisini artrrken, soylular da bu hizmetlerinden dolay kilisenin retilenden pay almasna gz yummutur. Avrupada devlet ynetimi zerindeki din hakimiyeti yzyllarca srm, soylular soylu olmayanlara kar korunmutur (Tokol ve Alper, 2011: 7-8). Orta an ilerleyen dnemlerinde Avrupa merkezli klelik dzeninin katln yava yava kaybetmeye balad grlmtr. lk an kle i gcne dayanan iktisadi dzeninin yerini Orta ada loncalarn ald grlmektedir. Geni apta tarm ekonomisine dayal olan Avrupa ekonomisinde, Avrupa ile Uzak Douyu, Orta Asya ve Orta Douyu balayan pek ve Baharat Yollarndan gcn alan ticaret ehirleri gelimeye balamtr. Orta ada, ticaret merkezi olan ehirlerin canlanmas ve ehir ekonomisinin gelimesi esnaf kurulularnn yaygnlamasna destek olmutur. Farkl meslek sahiplerinin mesleki kurulular iinde organize olduklar yaplar, Orta a egemen siyasi dncesinin kanlmaz bir sonucu olarak ortaya kmtr. Btn ynleri ile ynetim hakkn elinde bulunduran siyasi otorite tekilatlanmam dank dzende yaayan fertler zerinde bir bask arac hline gelmekte idi. Siyasi otoritenin mutlak egemenlik hakknn etkisi altnda kalarak baskya maruz kalmamann yegne yolu fertle siyasi otorite arasnda kalacak sosyal gruplarn oluturulmas olmutur. Bu gruplar zamanla ferdin sadece siyasi hayatnn deil
2. nite - Sosyal Politikann Tarihsel Geliimi
31
ayn zamanda iktisadi, sosyal, din ve kltrel hayatnn da en byk dzenleyici unsurlarndan biri olarak gelimitir (Turan, 1979: 12). Orta an emek-sermaye ilikilerini atlye-dkkn erevesi iinde karakterize eden korporasyonlar, esnaf kurulular olarak kendilerine zg bir retim tarz ve bir sosyal tekilatlanma biimi olarak gelimilerdir. ehir ekonomilerinin temeli hline gelen bu yaplar muhafazakr ve koruyucu zellikleri ile yaadklar an sosyo-ekonomik hayatna nemli katklar salamlardr. Toplum hayat ierisinde emek-sermaye, retici-tketici ve fert-devlet ilikilerini dzenlemek gibi ok ynl bir fonksiyona sahip olmulardr. 17.yzyla kadar zanaat yaamnn snrl sermaye kullanm, el emei ve becerisine dayal olma zelliinde ok nemli bir deiim yaanmamtr. Ancak retimde kullanlan ara ve gereler srekli gelitirilmi, baz yeni mekanik dzenlemelerden de yararlanlmaya balanmtr. Bu deiim 17. yzyln ortalarnda, farkl zanaatkrlar tarafndan, farkl iyerlerinde retilen paralarn bir araya getirilerek son rn hline getirildii merkezi imalathanelerin kurulup, oalmasna yol amtr. lekleri giderek byyen bu iletmelerin ou, ayn yzyl sonlarnda yaanlacak olan Sanayi Devrimi ile birlikte retimde makinelerin ilk kez kullanlaca fabrikalar hline dnecektir (Altan, 2003: 43-44).
Korporasyon: Ayn meslek ve sanat dalnda faaliyet gsterenlerin retim birlikleri eklinde oluturduklar yaplardr.
SANAY DEVRM VE SOSYAL POLTKA

18.yzyln ikinci yarsnda bilimsel ve teknolojik gelimelerin ortaya kard retim anlay, toplumsal yapnn ve tm kurumlarnn da deiimini beraberinde getirmitir. retim faaliyetlerini basit ara ve gerelerle salayan insanolunun, devaml hareketlilie dayal bir retim anlayna sahip olmas ancak Sanayi Devrimi ile gerekleebilmitir. Bu tarihe kadar elindeki basit ara, gere ve makinelerin insan gcnn dndaki enerji kaynaklar ile harekete geirilmesini hayal eden insan zellikle hayvan gcnden, su ve rzgr enerjisinden yararlanma konusunda nemli gelimeler de kaydetmesine karn retimde sreklilii salayabilmesi ancak Sanayi Devrimi ile mmkn olmutur. Sanayi Devrimi en basit ifadesi ile kk zanaat retiminin yerine fabrika retiminin gemesi ve makinelerin insan, hayvan, rzgr, su kuvvet ve kudretinin yerini almas eklinde anlalmaldr. Makinelerin oalmas ve bu alandaki tekniin hzla yenilenmesi, sermayeye duyulan ihtiyacn ve retim iinde sermayenin deerinin artmasna neden olmutur. Bu teknik gelimelerin yaama ve alma artlar zerinde etkili olmas gecikmemitir. ehirlerin nfuslar hzla artm, gayri insani alma koullar yaygnlam, cretler sefalet dzeylerine derek adaletsizliklerin arttna ahit olunmutur. Bu balamda Sanayi Devriminin esas nitelii, insanlar ve makineler arasnda yaratm olduu yeni ilikiler iinde yatmaktadr (Talas, 1967: 2). Sanayi Devriminin balangcna ilikin kesin bir tarih verilebilmesi mmkn deildir. Ancak 18. yzyln iinde barndrd birok gelime ile Sanayi Devriminin balad yzyl olarak tanmlanmas literatrde de geerli olan bir grtr. Buna karn dnya tarihinde en nemli deiimlerden biri olarak grlen bu olayn 18. yzyln ncesine dayanan bir tarihsel arka plannn olduu da aktr. Sanayi Devriminin ortaya kmasnda rol alan unsurlar daha nceki dnemlerde ortaya km, eitli safhalardan geerek ve birbirini tamamlayarak biriken bilimsel ve teknolojik bilgiler, iktisadi ve sosyal hayat etkileyen bir g hline gelebilmitir (Turan, 1979: 33). Bu erevede Hal Seferleri, Corafi Keifler ile deniz ticaret yollarnn kefedilmesi, Rnesans ve Reform Hareketleri 18. yzyldaki dnme altyap hazrlayan ve birbirini tamamlayarak ilerleyen baz gelimeler olarak deerlendirilebilir.
32
Sosyal Politika
SIRA SZDE
Sanayi Devriminin altyapsn hazrlayan gelimeler hangileridir? SIRA SZDE

DNELM S O R U
DNELM S O R U
Resim 2.1
Sanayi Devrimi Fabrika retimi
SIRA SZDE
Kaynak: http://banzaiek.info/i DKKAT ndustrial-revolutionchild-laborphotos&page=3
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTE NET TeknolojikRYap
Sanayi Devrimi olarak adlandrdmz oluum nce buhar daha sonra elektrik ve gaz gibi yeni enerji glerinin bulunmas, bu enerji glerinin uyguland makinelerin yaplmas ve bu makinelerin retimde kullanlmas gibi bir dizi teknolojik gelimeyi iermektedir. Sanayi Devrimini balatan teknolojik gelimelerle retim sreci, ilk kez yeterli, dzenli ve srekli bir g kaynana kavumutur. O gne kadar insan, hayvan ve doa gcne dayanan mekanik dzenlemelerin yerini, buhar ve elektrik gcyle alan makineler almtr. ncelikle dokuma sektrnde balayan fabrikalama sanayinin gelimesi ile paralel olarak dier sektrlerde de giderek yaygnlamtr (Altan, 2003: 46). Teknolojik gelimelerin 18. yzylda ksa saylabilecek bir srete byk bir hzla yayld grlmektedir. 1750 ylna girilirken ngilterede az sayda da olsa buhar makinesinin kullanld bilinmektedir. ngiliz Newcomen ve Saverynin zerinde altklar buhar makinesi 1750li yllara kadar gelierek basit bir pompa ekline dnmtr. 1750-1800 yllar arasnda Sanayi Devriminin temelini tekil edecek bulularn birbiri ardna ortaya kna ahit olunmutur. Franklin 1752de paratoneri, 1754te Black karbonik asidi bulmu, 1764te Hagreaves dokuma sanayinde byk bir dnm yaratan otomatik mekik mekanizmasn retime uyarlamtr. 1769 yl buhar makinesinin en gelimi formunun sanayi retiminde kullanlmaya balad yl olmutur. skoyal mucit James Watt tarafndan gelitirilen buhar makinesi, sanayi retiminde o gne dek kullanlanlarn en baarls olmutur. 1770 ylnda Robert Owenn orta Arkwrighe tekstil sanayinde su gc ile ileyen makineyi retime sokarken, Priestley 1774te oksijeni, Volta 1800 ylnda pili bularak teknolojik gelimelerin belirleyicisi olmulardr (Turan, 1979: 34-35). Yeni makineler ve i organizasyonlarnn oluturduu alma yaam ve onun etkisinde gelien sosyal yaam, gnmzde bile zlememi sorunlarn domas-
33
na neden olmutur. retim yapsndaki gcn srekli olarak artran sermaye, dnemin her trl mdahaleyi reddeden anlaylarnn da etkisi ile retimin hakim belirleyicisi olmutur. Bu durum alma hayatnda sermaye ile yeni retim sisteminin emekileri arasndaki gerginliklerin giderek trmanmasna zemin hazrlamtr. Sanayi Devriminin balangcnda retime yn veren teknolojik gelimeler hangileridir? SIRA SZDE 18. Yzyl boyunca matematik, fizik, kimya, biyoloji ve hattaD N E L M alannda astronomi kaydedilen byk gelimeler toplumlarn ve sosyo-ekonomik olaylarn evrensel doal kanunlar sisteminin bir sonucu olarak deitii tezinden Shareketle, iktisatO R U lar ve sosyologlarda da etkili olmaya balamtr. ktisatlar fiyat, maliyetler, cretler, rant ve krlar gibi piyasa ekonomisi konularnn, birbirleriyle tam bir bamlDKKAT lk ierisinde olduunu ileri srerek, belirli dzene ve kanunlara sahip bilimsel bir anlay ilemeye balamlardr. Yeni dnemde iktisat biliminin ilevi, ekonomik SIRA SZDE hayatn ayrntl olaylarnn birbirleriyle olan ilikilerini dzenli bir yapda ortaya koymak, servet ve gelir retim ve datmn yneten kurallarn milletlerin zenginlemesi ve ekonomik kalknmalar ynnde kullanlmasn salamak eklinde olAMALARIMIZ mutur. Bu yaklamn feodalizm ve Orta a uygulamalarnn sert mdahalelerine deil, doal kanunlara, insanlarn zgrlklerine ve tam rekabet sistemine dayand grlmtr (Ulutan, 1978: 237). K T A P Sanayi Devrimi ile ortaya kan yeni retim dzeni ve yeni snflar ekonomik hayat ynlendiren dnrlerin de ortaya kmasna yol amtr. Braknz yapsnlar Braknz gesinler slogan ile zdeleen liberal iktisadi dnce; piyasa TELEVZYON dengelerine sayg duyulmas, bunu zedeleyecek her trl mdahalenin piyasa glerince cezalandrlaca ve rekabeti ortamda fertlerin kendi menfaatlerini gerekletirirken ayn zamanda toplumunda zenginleeceine ilikin tezlerle ekonoNTERNET mik yapy belirlemeye almtr. 1776 ylnda Adam Smith liberal doktrini aklayan ve ksaltlm ad ile Milletlerin Zenginlii adl nl yaptn yaynlarken, ngilterede Sanayi Devrimi balam ve geride birka aama da brakmt. 17 ve 18. yzyllar Avrupada smrgeler yoluyla ticari faaliyetlerin gelitii bir dnem olmutur. Bu ticaret, lkeleri zenginletirmi ve yeni sanayi kollarnn kurulmasna yardmc olmutur. Gelien ticaSIRA SZDE ret, yeni ihracat sanayinin yeni pazarlar bulmasna yol aarken, smrgelerden yaplan ucuz ithalat da rekabet edebilmenin bir gerei olarak ortaya kmtr. Tarmda yaanan dnmn bir sonucu olarak kyllerin topraklarn brakarak ya da D NELM satarak ehirlere yneldii grlmtr. Tarm nfusunun kylerden kentlere hareketi kentlerde yeni domakta olan sanayi sektr iin yksek dzeyde i gc S O R U kaynan oluturmutur (Talas, 1995: 78-79). Sanayi Devrimi ve kapitalist iktisadi sistemin temel eserlerinden biriDolarak kabul edilen KKAT Adam Smith Milletlerin Zenginlii kitabn inceleyebilirsiniz (Adam Smith, ev: Haldun Derin, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2006.)
SIRA SZDE SIRA SZDE
Ekonomik Yap
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Toplumsal Yap
Sanayi Devrimi ncesi Avrupa toplumlarnn asiller ve din adamlar dnda, geni AMALARIMIZ halk kitlelerinin en zengin ve gl tabakasn temsil eden burjuva snf, zenginlikleri sayesinde kyl ve esnaf tabakasn da evresine alarak byk bir toplumK T A P sal g oluturabilmitir. Tasarruf ve ticaret yolu ile zenginleen burjuva snf iktiAMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
34
Sosyal Politika
sadi zenginliklerinden faydalanarak lke ynetimlerinde krallarn nemli dayanaklar hline de gelmitir. Avrupa toplumlarnn snflar arasnda kurduu ilikilerle saygn, etkili ve gl bir sosyal snf olarak domutur. Bunun yannda dnemin dnrlerini, bilginlerini, fikir ve aksiyon adamlarn yetitiren ve koruyan burjuva snf, Avrupada Sanayi Devrimine giden yolun sosyal, siyasi ve teknolojik artlarnn da hazrlaycs olmutur (Turan, 1979: 27-28). Teknik ve ekonomik alanda 18. yzyl boyunca devam eden gelimeler Avrupann sosyal yapsnn da nemli lde deimesine neden olmutur. Tarm tekniindeki gelimeler retimin artmas, daha kalabalk kitlelerin beslenmelerine olanak salamtr. Ekonominin tm sektrlerde kazan salanmasna elverili bir ortam yaratmas sanayi faaliyetlerinin, ehirlerin ve limanlarn, ticaretin ve denizciliin gelimesini salamtr. zgrlk ve ticaret zenginliklerinin karlkl etkileimleri devleti glendirmi, bu ortamda burjuvazi snfnn daha da glenmesi mmkn olmutur. Ekonomik bir g olan burjuvazi, ilerleyen dnemde siyasal iktidarda da hak iddia etmeye balayacaktr. Avrupada deiik gruplardan oluan burjuva snfnn, gl bir hiyerari duygusuna sahip olmasna karn evrensel bir doktrin kurmaya alt ve kendi davasn insanln davas ile ayn gsterebilme becerisine sahip olduu grlmtr (Gze, 2005: 173-174). Servetin kaynann topraktan ticarete gemesi, pazarlarn bymesine, para dolamnn artmasna ve smrgelerden yaplan ticaret ile Avrupaya zenginliklerin akmasna neden olmutur. Topraktan zlmenin etkisiyle srekli byyen kent yaplar, bununla paralel i yaratamam ve kentsel sefaletin de ayn dzeyde bydne ahit olunmutur. Asillerin ekonomik glerini kaybetmeleri krallarn, tccarlarn parasal desteine ihtiya duyar gelmelerine neden olmutur. Ykselen burjuva snf, feodalizmin paral iktidar yapsn temsil eden Katolik kilisesine kar Protestan reformunun ulusal kiliselerini; feodalizme kar da merkezi otoriteleri destekleyerek ulus devletlerin kurulmasnda nemli bir rol oynamtr (Koray, 2005: 44). Avrupada nemli bir gce ulaan burjuvazi kendi geliimini srdrmek iin bir yandan retimde ve ticarette serbestlik talep etmi, dier yanda ekonomik gcnn siyasal gce dntrmenin yollarn aramtr. Bu arayta doal haklar prensibinden yararlanlmas, liberalizmin varlk bulmasnda byk bir role sahip olmutur. Mlkiyet hakk ve giriim zgrlnn korunmasnn burjuvazi iin zel bir anlam ifade ettii ancak Fransz htilali sonrasnda yaplan dzenlemelerin emei deil mlkiyeti koruyacak ekilde gelitii grlmtr (Koray, 2005: 49). Sanayi Devriminin retim yapsn ifade eden fabrikalarda bu fabrikalarn sahibi olan burjuvazi ile emek snfn oluturan iiler arasnda da yeni bir alma ilikisinin olutuuna ahit olunmutur. Fabrika sahiplerinin ad ve hesabna, onlara bal olarak srekli ve dzenli cret geliri karlnda alan bu kiiler ii olarak adlandrlm ve sanayi retiminin artmasna bal olarak bu grubun da byd grlmtr. Tarmda alan ve herhangi bir deneyime sahip olmayan bu grup fabrika retiminin vasfsz kesimini; kk zanaat kollarnn kalfa ve ustalarnn ise yar vasfl kesimini oluturmutur (Altan, 2003: 46).
Sanayi Devriminin alma Koullar

Sanayi Devrimi ortaya kard deiimlerle yeni bir toplumsal yapnn da ortaya kmasn salamtr. Bu yaplanma iletmelerin aileden kesin olarak ayrld, teknolojik i blmnn zaruri olduu ve sermaye birikiminin esas olduu zellikler arz eder. letme sahiplerinin yatrmlarn geniletmek amac ile maliyet hesaplar-
35
na sk skya bal olmas ve retimin iyerine toplanan iiler eliyle yrtlmesi, sanayi toplumunun dier belirgin zellikleridir (Aron, 1997: 65-67). Sanayi Devriminin oluturduu alma ilikilerinin ilk ve en nemli gesi, retim sahasnda emei ile geinen ve retimin aralarndan biri olarak tanmlanan emek sahiplerinin yani iilerin ortaya kmasdr. Ekonomik, siyasal ve teknolojik gelimelerin bir sonucu olarak gelien sanayi sektr, ihtiya duyduu insan gcn nemli lde tarm kesiminden koparak kentlere ynelen gruptan temin etmitir. Ancak bu iliki dnemin hakim ekonomik ve siyasal dnceleri ile uyumlu olarak, her trl mdahalenin reddedildii bir yapda gereklemitir. Emei ile geimini salayan bu yeni snf sanayi toplumlarnn ii snfn oluturmutur. Sanayi Devriminin ilk dneminin kuralsz ortam bu snflarn ar alma artlar altnda nemli zararlar grmelerine neden olmutur. Dnemin tek yanl zgrlk anlay, sermaye snf iin ngrd zgrl alan snflar iin buna itaat olarak ele almtr. Sermaye snfnn hibir snrlama olmakszn bol emek gcn kullanma hakk, ksa srede byk bir istismara ve smrye dnmtr. Liberal yaklamlarn zgrlkler ve zenginlemeye ynelik belirledikleri kurallarn bu zenginliin datm noktasnda byk bir adaletsizlie dnt grlmtr. Ortaya kan zenginliklerden en dk pay emek kesimine derken, bu zenginliklerden en ok yararlanan grup ise burjuva snf olmutur (Tokol ve Alper, 2011: 11). Emek snf iin ortaya kan dk gelir dzeyi de birok ekonomik teori ile desteklenmeye allmtr. cret artnn hzl nfus artndan dolay mmkn olamayaca, bir an iin mmkn olsa dahi isizlik etkisi ile cretlerin yeniden azalaca ifade edilmitir (Koray, 2005: 51). Yaygn bir sefalet ve yoksullukla ar kapital birikimi arasnda oluan ekonomik dengesizliklerin 19. yzyln ortalarna doru daha da belirginletii grlmtr. Ar alma koullar ve isizlik, kadn ve ocuklarn sanayide acmaszca kullanlmalar, aile birlii ve dzeninin bozulmas ve fabrikalarda yaanan atmalar bu dengesizliin grntlerinden birkadr. Benzer sorunlarn ngiltere bata olmak zere sanayilemede onu izleyen tm lkelerde kk farkllklarla sergilendiine ahit olunmutur (Altan, 2003: 51). Sanayi Devrimi ile birlikte kentlere akn eden gruplarn almak zorunda olmalar emeklerini satarak geinmeleri durumunu ortaya karmtr. Emein arz ve talep kanunlar erevesinde bir mal saylmas dncesi ve arzn yksek olmas yeni emeki snfn bu yasalarn oluturduu kurallar btnn kabul etmesini zorunlu klmtr. Devletin koruyucu dzenlemelerinin olmad, rgtlenme hakknn yasakland bu ortamda ii, kendisine teklif edilen creti kabul etmek zorunda kalmtr (Talas, 1995: 67). Rekabetin yeni bulularla desteklenen sanayi sektrnde younlamas, cretlerin giderek dmesine ve sefalet cretlerinin ortaya kmasna neden olmutur. Sanayi Devriminin alma ilikilerinde yaratt bir dier sorun da uzayan alma sreleridir. retimde yeni bulularn hz ile paralel makine teknolojilerinin ilerleme gstermesi, bu yapnn isiz brakt emek snfnn srekli bymesine neden olmutur. siz kalanlara ynelik sigorta ve benzeri devlet korumalarnn bulunmay, bu grubun kendi ierisindeki rekabeti artrm ve alma srelerinin 1518 saate kadar uzad grlmtr. Sanayi retiminin yksek, seri ve ucuz retim anlaynn sermayeye tannan ekonomik zgrlkler ile gvence altna alnmas, almann insani karakterinin yok olmasna neden olmutur. Uzun alma srelerine 19. yzyln bandan itibaren kadn ve ocuklarn da muhatap olmas toplumsal yapda ksa zamanda olumsuz etkiler ortaya karmtr (Talas, 1967: 17-18).
Sefalet creti: Emek sahiplerinin elde ettii cret gelirinin temel ihtiyalar dzeyini karlamakta yeterli olmad en dk cret dzeyidir.
36
Sosyal Politika
SIRA SZDE
Sanayi Devriminin alma sreleri zerindeki etkileri nelerdir? SIRA SZDE retim maliyetleri iinde i gcnn paynn azaltlmas abalar alma sreD N E L yannda daha dk cretlerle almaya talip kadn ve ocuklerinin uzamasnn M larn da fabrika ortamna girmesine neden olmutur. retimin Sanayi Devrimi srecinde basitlemesi nceki dnemlerde olduu gibi bedensel g ve stnlk geS O R U reksinimini ortadan kaldrm retim, kadn ve ocuklarn i gcnden de yararlanlabilecek dzeyde basitlemitir. Bu nedenlerle Sanayi Devriminin balangcnDKKAT dan itibaren kadn, ocuk ve gen i gcnn retimde kullanlma dzeyinin srekli artt hatta baz kesimlerde yetikin erkek igc orann dahi at grlmtr. BuSIRA SZDE kadn, ocuk ve gen i gcnn, fabrika sahipleri tarafndeiimde dan daha kolay ynetilebilir olmasnn da etkisi olduu aktr. Kadn, ocuk ve gen igcnn sanayide youn kullanlmas yetikin erkek iilerde isizlik soruAMALARIMIZ nunun ortaya kmasna ve giderek derinlemesine neden olmutur (Altan, 2003: 47-48). Ailenin tm fertlerinin isizlik ve kt alma artlar iinde bulunmas, toplumun K T A P oluturan aile yaplarnn zarar grmesine ve toplumsal temelini tepkilerin glenmesine neden olmutur. Toplumsal yapdaki huzursuzluklarn derinlemesi ekonomik ve siyasi yapnn mevcut ekliyle Z Y O N srdrlmesini imknsz hle getirmitir. Emek faktrnn dier TELEV retim faktrlerinden ayrt edilmeksizin arz ve talep kanunlarna konu edilmesi ve bu kanunlarn dzenlenmesinde her trl koruyucu anlayn reddedilmesi toplumsal yapda huzursuzluklarn artmasna ve sisteme ynelik eletirilerin younlaNT RNET masna nedenEolmutur.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SINIF BLNC VE SENDKAL HAREKET

nsan emei ile ilgili derin gelimelerin Sanayi Devrimi ile birlikte olduu grlmektedir. Sanayi Devrimi ile oluan fabrika retim sisteminin en kalabalk grubunu yar vasfl ya da vasfsz olarak bu srece dhil olan emek sahipleri oluturmutur. Sanayi Devrimi; nfusun artmas, topraktaki zlme ile buradaki nfusun sanayi merkezlerine ynelmesi ve fabrika retimi ile baa kmayan zanaatkrlarn faaliyetlerini terk etmesi ile gittike byyen bir ii snfnn olumasna neden olmutur. Fransz htilalinin eitliki ve liberal karakterine karn sonrasnda yaanan gelimelerin tmnn iilerin rgtlenmesinin nne gemeye ynelik olduu grlmektedir. htilalin hemen sonrasnda korporasyonlarn kaldrlmas, her trl ii rgtlenmesinin de yasaklanmas ile birlikte ele alnmtr (Turan, 1979: 38). Sanayi Devrimi ile birlikte, alma ilikilerinin o gne dein dzenlendii kurumlar olan loncalarn ortadan kalkmas, alma yaamnda hibir kurum ve kuraln bulunmad bir yapy beraberinde getirmitir. Makineli retime geile birlikte ortaya kan youn retim, ok sayda iinin alt byk iletmelerin ortaya kmasna neden olmutur. Bu iletmelerde emek-sermaye ayrmas yaand gibi iyeri ynetimi ile alanlar arasnda da giderek byyen bir hiyerari ortaya kmtr. zellikle krdan kente gelerek byk sanayi merkezlerinde ar alma koullarnda alan vasfsz i gc giderek bymtr (Koray, 1992: 22-24). Gerek devletin emek snfna ynelik olumsuzluklara kaytsz kalmas gerekse de sermaye grubunun iilerin alma artlarn tartmaktan kanmalar, alma hayatnda emek ve sermaye snflar arasndaki gerginliin daha da derinlemesine neden olmutur.
37
Birinci Enternasyonel: Sanayi Devriminin balangcndan itibaren ii kurulularnn baz hedefler erevesinde toplanarak oluturduklar bir Genel Konsey aracl ile ii snfnn mcadelesini ynetme giriimidir. 1864 ylnda Londrada toplanan Birinci Enternasyonel uluslararas sendikaclk hareketinin en nemli olaylarndan birisidir.
Sanayi Devriminin ortaya kndan itibaren yaam koullar olumsuz ynde ilerleyen ii snf, bozulan iktisadi ve sosyal dengeyi yeniden salamann, yoksulluk ve sefalete son vermenin yolunun kendi aralarnda rgtlenmekten getiine inanmaya balamtr. 18. yzyln sonlarnda balayan rgtlenme dncesinin 19. yzyln ilk eyreinde kurumsal yaplara dnt grlmtr. ilerin rgtlenmesine ilikin almalar iki kategoride deerlendirmek mmkndr. Bunlardan ilki rgtlenmenin yasak olduu Fransa gibi lkelerde hayrsever rgtlenmeler yoluyla kurulan yaplardr. sizlik ve hastalk gibi konularla ilgilenen bu kurulularn baz taleplerde bulunmasna da gz yumulmutur. Bu kurulularn zaman iinde kurduklar gizli rgtlenmelerle etkilerini artrdklar ve alma hayatnn tm sorunlu alanlarnda faaliyetlerini yaygnlatrdklar grlmtr. ilerin rgtlenmesine ilikin bir dier alma da ngiliz iilerinin 1824 ylnda parlamentolarndan birleme hakkn elde edebilmeleri olmutur. Sanayileen tm lkelerde dank bir yapda balayan ii hareketlerinin, uluslararas karakteri 1864 ylnda Londrada yaplan Birinci Enternasyonel ile ortaya kmtr (Turan, 1979: 39-40). Belirli bir sosyal ideale inanma temelinde glenen snf bilinci, alanlarn kurduklar sendikalar eliyle, mevcut dzen ierisinde ekonomik ve sosyal durumlarn dzeltme hareketi olarak g kazanmtr. alanlarn kendi gelecekleri zerinde sz sahibi olmalar ve amalarnn gereklemesine katk salamalar, modern toplumun bir unsuru olarak da deer grmtr. lerleyen srete sendikalarn toplu pazarlk, grev ve toplu szleme haklar ile donatlmas, alma hayatnn gl bir aktr olarak ortaya kmalarna ve sosyal politikalar ekillendiren etkin bir unsura dnmelerine neden olmutur (Tuna ve Yalnta, 1991: 213214).
SOSYAL POLTKAYA YN VEREN DNCE AKIMLARI

Orta an feodal yapsnn ortaya kard kapal tarm toplum yaps, 18. yzylda byk bir deiime uramtr. Topran temel deer ifadesi olduu Orta a ekonomik yaps ve onun ekillendirdii sosyal yap Sanayi Devrimi etkileri ile hzl bir dnmn ierisine girmitir. Yeni ticaret yollarnn bulunmasndan itibaren Avrupada nfuzunu srekli artran burjuva snf, Fransz htilali ile bu gc siyasal alana tama imknna da sahip olmutur. Bilim ve teknolojideki gelimelerin de yine bu snf tarafndan himaye edilmesi, Sanayi Devriminin ortaya k ile birlikte dnce dnyasndaki abalarn da mevcut durumu izahta younlamalarna neden olmutur. Bu yaklamlar balangta zenginliklerin elde edilmesinin tek yolu olarak retim maksimizasyonunu ngren liberal retiler eklinde ortaya karken, ilerleyen srete toplumsal yapda meydana gelen sorunlar, sosyal protesto akmlarnn glenmesine ve sistematik bir yapya dnmesine neden olmutur.
Liberalizm
XVIII. yzyldan itibaren yaanan iktisadi ve sosyal gelimeler tm dnyada nemli deimelerin yaanmasna neden olmutur. Temel felsefesini tabiatlk ve bireysellik zerine kuran liberal dnce, toplumu devletin ve dier kurulularn mdahalesinden kurtarmay amalayan braknz yapsnlar, braknz gesinler eklinde zetlenen sloganlar ile iktisadi dncelerine uygun bir sosyal yaplanmay hedeflemitir. Sanayi Devrimi srecinde, teknolojik gelimenin iktisadi liberalizm zerindeki en nemli etkisi, liberalizmin kapitalizme dnm olmutur.
38
Sosyal Politika
Bu dnm temelde iki sosyal deiimi de beraberinde getirmitir. Bunlardan ilki, sabit sermaye yatrmlarnn nem kazanmas ve bunu salayamayan iverenlerin alan grubuna katlmas olmutur. kincisi ise ii iin gelir, iveren iin maliyet olan cretlerin bu iki grup arasnda srekli bir atma konusuna dnmesidir (ubuk, 1986: 30-31). nsann zgrlne ulama a olarak da ifade edilen XVIII. yzyl Aydnlanma a, kilise hkimiyetinin krld ve dogmatik vaazlarn yerine bilimselliin tercih edildii bir dnm ifade etmektedir. Bata A.Smith olmak zere aydnlanma dnrleri, iyi tanmlanm bir toplumsal hiyerarinin gerekliliine inanm, toplumsal bar ve dzenin salanmasn, yoksulluun giderilmesinden daha ok nemsemilerdir. Platondan beri tartla gelen insann ruhsal doasnn maddi evre ile olan ilikisi, aydnlanma dnrlerinin liberal felsefelerini, materyalist temele dayandrmalar ile sonlanmtr. Bu anlay, liberalizme ekonomik ileyii aklayabilmek ve sonular deerlendirebilmek asndan byk kolaylk salamtr (Sava, 2000: 261). Ancak materyalist anlayn ekillendirdii, bireysel fayda tatmininin olumlu toplumsal sonular oluturaca iddias doru kmam, liberal uygulamalar, byk toplumsal sorunlara yol amtr. Liberalizmin politik olduu kadar ekonomik bir teori olmas da ekonomik yapda ortaya kan sorunlarda liberalizmin yeni grnmleriyle kendisini ifadesine yol amaktadr. Temelde zel mlkiyet ve piyasa ekonomisi ayaklar zerinde duran liberalizm, tarihsel sre iinde yaad krizlerden yeni bir yap ile kmay baarmtr. 18. ve 19. yzyllar arasnda yaanan dnem, klasik liberalizm olarak ifade edilirken dnya savalar, faizm deneyimleri, sosyalizmin varl liberalizmde zgrln korunmas ynnde bir endie ortaya karm ve mdahaleci Keynezyen anlayn kabul edildii sosyal liberalizm dneminin domasna yol amtr. 1970li yllarla birlikte tm dnyada etkili olan ekonomik krizler liberalizmin yeniden bir krlma yaamasna ve neo liberal anlay eklinde ortaya kmasna neden olmutur (Sallan Gl, 2006: 22-23). Liberalizm, temelleri A. Smith tarafndan atlan ve daha sonra D. Ricardo ve T. Malthus tarafndan gelitirilen dnce sistemidir. Ekonomik ve toplumsal yaanty yaratt varsaylan doal dzene her trl mdahaleyi reddeden yaklam, bireysel karlarn toplum yararna sonular salayaca dncesindedir. Klasik liberal dncede piyasa mekanizmas ve fiyatlar sistemi her trl ekonomik ve sosyal sorunu kendiliinden zmleyen gizli bir el ilevi grmektedir. Giriimcilerin karlar ile toplumun karlar ayn ynde bir uyuma iinde olacandan, sosyal sorunla karlalmayacak ve devletin ekonomik ve sosyal hayata mdahalesine gerek kalmayacaktr (Gven, 2001: 52-53). Klasik liberallerin devlet mdahalelerinin snrl olmasn ifade eden dnceleri, piyasann ortaya kan geici yoksulluk durumunu uzun vadede ortadan kaldraca iddiasna dayanmaktadr. Dolaysyla A. Smith yoksulluu, kapitalist toplumun srekli bir nitelii olarak grmemektedir. Tekellemeden, kartellemeden ve hantal devlet uygulamalarndan uzak bir piyasa ileyiinin tm toplumun refahn salayaca dncesi hakimdir. Spencer ve Malthus ise fakirlere yaplacak yardmlar reddederek, toplumsal yaama uyum salayamayanlarn yok olmasn ifade eden doal ayklanma srecini savunurlar. Ancak doal ayklanma sreci karsnda olan hatta snrl devlet mdahalesini savunan J.S. Mill gibi klasik liberaller de mevcuttur. Liberal gelenein devlet anlay, szlemeci teoriler tarafndan gelitirilmitir. Hobbes, Locke ve Rousseau gibi geleneksel szleme teorisyenleri, siyasal ykm-
39
lln temellerini ve modern devletin varln szleme teorileri ile aklamaya almlardr. Szleme yntemi, insanlarn tabi olacaklar her eit kuraln, bizzat kendilerince seilmi olmas dncesine dayanr. Bu durum birey-toplum ilikisi asndan ele alndnda, bireyleri toplumdan bamsz kabul eden szleme yaklam, bireylerin toplum ve onun temsilcisi saylan devlet tarafndan haklarndan yoksun braklamayaca dncesine dayanr. Sosyal szleme teorileri, snrl devlet anlay ynndeki siyasal abalara byk katk salamtr (Erdoan, 1998: 7-8) Klasik liberal dncenin her trl devlet mdahalesini reddeden ve piyasay temel belirleyici kabul eden anlay, 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren balayan ekonomik olumsuzluklar, byyen ii snf ve onun temelini oluturduu Marksist ve kolektivist hareketlerin etkisiyle yeni bir yaplanmann iine girmek zorunda kalmtr. Klasik liberalizmin uygulama sahasnda, yeni alt snf olan iilerin ar alma koullarnda olumsuz hayat artlarna maruz kalmalar, korunmalar ve sisteme katlmlar sorunlarn gndeme getirmitir. Klasik liberal anlayn piyasa mekanizmas ve bireycilik esaslarn kabul eden sosyal liberaller, piyasada oluan eitsizliklerin nlenmesi gereken bir durum olduu dncesini savunurlar. Bireyin topluma ve dier bireylere kar sorumluunu ifade eden sosyal liberaller, daha ok insann mutlu olaca bir sistemi hedeflemektedir. Sosyal liberal dncenin popler hle gelmesi 1929 ekonomik bunalmnn ardndan Keynes tarafndan dile getirilmi olsa da ilk olarak ngilterede 1908 Asquith Hkmetinin ve 1932de ABDde Roosevelt Hkmetlerinin programlarnda yer almtr (Sallan Gl, 2006: 33-34). Sosyal liberalizm zellikle II. Dnya Sava ile 1970li yllarda yaanan petrol krizlerine dein, Avrupada salanan uzlann temelini oluturmutur. Kapitalist ekonomik sistem bir yandan serbest ileyii ile zenginliklerin kaynan olutururken dier yandan yaanan aksaklklar devlet mdahaleleri ile bertaraf edilmeye allmtr. II. Dnya Savandan itibaren baarl bir uygulama alan bulan sosyal liberalizmin, 1970lerde yaanan krizlere ynelik zmlerinin yeterli olmamas, yeni bir liberal srecin balangcn oluturmutur. Kreselleme etkilerinin hakim olduu yeni dnem, birok yazar tarafndan klasik liberalizme dn olarak adlandrlmtr. Neo liberalizm, liberal gelenekteki sosyal liberalizm ve refah devleti sapmalarna karn, liberal tezlerin yeniden canlanmasn ifade etmektedir. Bu canlanma serbest piyasann iletilmesi ve toplumdan bireye yneli olarak karmza kmaktadr. Bu nedenle neo liberalizm, iktisat teorisinin bir restorasyonu ve aslna dn hareketi olarak da grlebilir. Ancak bu srete devletin rol, klasik ilevlerin yannda eitim ve salk gibi baka alanlar da kapsayacak ekilde genilemitir (Erdoan, 1998: 14-15).
Sosyalizm
Liberalizmin ekonomik ve sosyal etkilerine kar bir fikir olarak ortaya kan sosyalizm, zellikle Sanayi Devriminin sonularna ynelik olarak gelime gstermitir. Sanayi Devriminin balangcndaki emek-sermaye ilikisinde emein zayf konumu (cretlerin dkl, ar alma koullar, kadn ve ocuklarn altrlmas vb.), sefalete mahkm olarak yaayan byk bir snfn ortaya kmasna neden olmutur. Sosyalist dnce, liberal dncenin temelinde yer alan bireycilik dncesine kar, toplumun bireye stnl dncesini gelitirmitir.
40
Sosyal Politika
Sosyalist dnce sistemi iinde farkl ekollerden bahsetmek mmkn olsa da genel ilkeler itibaryla bir ortaklk sz konusudur. retim aralarnn bireylere ait olmasnn emek sahipleri iin bir smr unsuru olaca dncesinden hareketle, zel mlkiyet anlay reddedilmekte, yerine kolektif mlkiyet hakk ikame edilmektedir. Bireyciliin yerine toplumun ncelii, rekabet fikri yerine kolektif ya da devlet teebbs ve ii snfnn karlarna uygun bir yaplanmann kurulmas, sosyalist dnce sisteminin yaklamlar ierisindedir (Turan, 1994: 50-51). Temel ortaklklar esas alndnda birok sosyalist yaklamdan sz edebilmek mmkndr. Bunlar ierisinde ilk grubu topik sosyalistler olarak da ifade edilen ve retim aralarnn ortak kullanmna dayanan bir ekonomik sistemi hedefleyenler oluturmaktadr. Onlara gre retim ekonomik planlamaya dayanacak ve yaratlan servet reticilerin ihtiyalarna uygun datlacaktr. topik sosyalistler ideal toplumu iddet ve ihtilal yolu ile deil, ikna ve eitim yntemi ile gerekletirmeyi amalamlardr. Her trl snf savan ve diktatrln reddeden anlayn nemli temsilcileri arasnda Saint Simon, Charles Fourier ve Robert Owen saylabilir (Tokol ve Alper, 2011: 13-14)
SIRA SZDE
topik sosyalist ekoln temsilcileri ve grleri hakknda ksaca bilgi veriniz. SIRA SZDE 19. yzyln liberalizm retisine en ciddi ve tutarl eletiri Bilimsel Sosyalizm D ELM olarak da ifade Nedilen ve Karl Marks tarafndan gelitirilen yaklamdr. 1848 ylnda Marks ve Engels tarafndan yazlan Komnist Manifestosu adl eserin dnce sisteminin O R U S temelini tekil etmesinden dolay, yaklam Marksizm ya da Komnizm olarak da ifade edilmektedir. Toplumsal geliimin sosyolojik temellerini, ekonomik nedenlerini ve zel artlarn bir dizi tezlerle inceleyerek, nerdii zmDKKAT leri bilimsel gerekler ve tarihsel bir yorumla sunabilme becerisinden dolay bilimsel olarak nitelendirilmitir (ubuk, 1986: 37). BilimselSIRA SZDE tarihi materyalizm, diyalektik, snf atmas, artk deer tesosyalizm orisi ve kapitalizmin proleterya tarafndan ortadan kaldrlaca tezleri zerine kuruludur. Toplumsal dzenin kkl biimde, gerekirse devrim yoluyla deitirilmeAMALARIMIZ sini, retim aralar zerindeki zel mlkiyet hakknn devlete gemesini ve proleterlerin egemen olduu bir devlet dzenini hedeflemektedirler. Sosyal reformcuPsosyalistler ya da revizyoncu sosyalistler olarak da ifade edilen K T A reformistler ise sosyal sorunlarn demokratik parlamenter yntemlerle, kapitalist dzeni aan sosyal reformlarla zmleneceine inanmaktadr. I. Dnya Sava sonrasnda Eg kazanan reformist sosyalizm, kapitalist iktisadi dzenin olumsuzT LEV ZYON luklarnn iddet kullanlmadan ve antidemokratik yntemler uygulanmadan dzeleceini savunmaktadr. Reformistleri, bilimsel sosyalistlerden ayran bir dier zellik de retim mallarnn kamulatrlmas noktasndadr. Bilimsel sosyalizmin topNTERNET yekn bir kamulatrma dncesi karsnda reformistler, daha snrl ve zel mlkiyeti reddetmeyen bir yaklam benimsemektedirler (Tuna ve Yalnta, 1991: 184).
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
KAMU MDAHALESNN DOUU VE GELM

18. yzyln son eyreinden itibaren byk bir hzla gelien kapitalist sanayi, geni lde smr hareketlerinin de konusunu tekil etmitir. Tarihin hibir dneminde grlmeyen bir hzla byyen ii snf yine tarihin hibir dneminde grlmeyen bir ekilde sefalete srklenmitir. ocuk ve kadnlarn bata olmak zere, farkl toplum kesimlerinin smrs kentlerde derinleen sefalete ve toplum
41
hayatnda huzursuzluklara neden olmutur. Balangta yaananlara iktisadi ve teknik ilerlemeyi durduraca endiesi ile kaytsz kalan devlet anlaynn, ilerleyen srete toplumsal temellerin sarslmasna kadar uzanan bu duruma mdahale etme ynnde hareket ettii grlmtr. Salgn hastalklarn ortaya kmas, yoksulluun tm toplumda yaygnlamas ve emek istismarnn dzeyinin artmas toplum hayatnn geleceine ilikin endielerin de artmasna neden olmutur. Sanayileen toplumlardaki mdahalenin zaman ve etkinlii farkl olsa da devleti mdahalelerde bulunmaya iten nedenlerin din, insani, asker, ekonomik, siyasi ve snf yapsnn basksndan kaynaklanan nedenler olduunu ifade edebilmek mmkndr (Tuna ve Yalnta, 1991: 196-198). ngilterede 1802 ylnda sanayide alan ocuklarn alma ilikilerinin dzenlenmesine ilikin basit bir uygulama ile balayan mdahale anlay ok ksa bir srede geni bir mdahale ana dnmtr. Devlet sanayi toplumlarnda ekonomik ve sosyal dzenlemelerin temel belirleyicisi hline gelmitir. Devletin ekonomik ve sosyal fonksiyonlar anayasalarda da yerini alm ve sosyal refah devleti anlay g kazanmtr (Tuna ve Yalnta, 1991: 199-200). Liberal devlet anlaynda toplum, devlet ve iktidar anlay bireye ve birey iradesine dayanr. Buna gre birey; toplumun, devletin ve iktidarn kaynadr. Bu anlay erevesinde devletin hedefi bireyin doutan sahip olduu ve devlete devredemedii hak ve zgrlkleri korumak olmutur. Sanayi Devriminin ortaya kard olumsuz toplumsal grnt liberal devletin birey-devlet anlaynn yava yava terk edilmesine neden olmutur. Bu gelimelere paralel olarak Fransz htilalinin zgrlk ve eitlik anlay da deimi, yasa nnde eitlik anlay 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren sosyal devlet anlay ierisinde frsat ve olanak eitlii ile tamamlanmaya allmtr. Sosyal devlet, gerek siyasal gerek ekonomik yaps gerek hak ve zgrlkler anlay ile liberal devletin temel yapsn ve kurumlarn korumu deien ve gelien sosyal ve ekonomik koullarn liberal devletin kurallarnda ve kurumlarnda yaplmasnn zorunlu klnd deiikleri yapmtr (Gze, 2005: 365) 19. yzyln son eyreinde bata Bismarck Almanyas olmak zere grlen sosyal sigorta uygulamalar ile kendini gsteren sosyal politika anlay, 20. yzyln banda sanayileme ve kentlemenin yol at kt alma koullarnn nlenmesi, cretlerin iyiletirilmesi ve sosyal gvenliin salanmasna ynelik dzenlemelerle devam etmitir. Bu dnemde sanayileen lkeler, bir yandan alma ve yaam koullarnn iyiletirilmesine alrken dier yandan sosyal gvenlik hizmetlerine de nclk etmi, devletin ekonomik ve toplumsal hayata snrl da olsa mdahalesi balamtr. I. Dnya Sava ve sonrasnda yaanan durgunluk, liberalizmin piyasann tek dzenleyicisi olmasn ngren dncenin yerine, devletin bireyleri toplumsal ve ekonomik hayatn ngrlemeyen deiimlerine kar gvence altna almas fikrini n plana karmtr (Sallan Gl, 2006: 145-146). Ekonomiye dolayl bir mdahale yolu olan para politikalarn tam istihdama ulamak iin yetersiz bulan Keynes, dorudan nitelikli maliye politikalaryla gerekleecek mdahaleleri savunur. Tam istihdama erimek iin yatrmlarn sosyalletirilmesinin tek yol olabileceini savunan Keynes, devletin eitli nlemlerle tketim eilimlerini etkileyebileceini ifade etmektedir. Devletin mdahale alannn geniletilmesinin, bireyselci liberal dnceler tarafndan iddetli eletirilere maruz kalmasna karn Keynes, iktisadi yapnn yklmasn nlemek ve bireysel giriimin baaryla alabilmesi iin bu mdahaleyi gerekli grmektedir (Kazgan, 2002: 218).
42
Sosyal Politika
Beveridge Raporu: Sir William Beveridge tarafndan 1942 ylnda ngiliz Hkmetine hazrlanan, isizlii azaltmay, ulusal bir salk sistemi kurmay ve asgari bir creti garanti etmeyi hedefleyen, gnmz modern sosyal gvenlik sistemlerinin de temelini oluturan belgedir.
Refah Devleti: Piyasa dengesizliklerinden oluan eitsizlikleri gidererek, sosyal adalet hedefine uygun ve sosyal amalarla uyumlu mdahalelerde bulunan devlet anlaydr.
Keynes, liberal bir iktisat olmasna karn, 1936 ylnda yazd stihdam, Faiz ve Parann Genel Teorisi adl eserinde, klasik iktisat anlayna nemli eletiriler getirmi ve liberal izgiden dnler vermitir. Ekonomik dengenin her zaman tam istihdamda oluamayacan, eksik istihdam durumunun da bir denge durumu olduunu ifade eden Keynes, devlete yaplacak mdahaleleri de gerekli grmtr. Ekonomik krizlerin nedeninin, fiili talep yetersizliinden kaynaklandn savunan Keynes, retim hacminin, tketim ve retim mallarna ngrlen efektif talep tarafndan belirlendiini iddia etmitir. Sir William Beveridgein 1942 ylnda bir ngiliz sosyal gvenlik sistemi kurulmas hakknda hazrlad rapor, II. Dnya Sava sonrasnda tm lkelerdeki sosyal reformlarn da esin kayna olmutur. Bu rapor modern refah devleti kuruluunun temel ilkelerinin ilk defa dile getirilmesi bakmndan byk nem tamaktadr. Beveridge Raporunda ngrlen sosyal gvenlik rejimi, 1930lu yllarda ABDde ya da Avrupada yaplan kstlayc sosyal sigorta anlayndan farkllk gstermektedir. Sosyal risk ve devletin rol hakknda yeni bir anlay getiren rapor, sosyal gvenliin amacn, gelir gvenliinin garanti edilerek insan gereksinimden kurtarmak olarak tanmlar. Beveridgenin sosyal gvenlik rejimi; nfusun tamamn kapsayan, tek primle sosyal risklerin ulusal telafisini ngren, tek denekli, merkez bir sistemdir. Beveridge, raporunda amal bir sosyal devlet politikas nermitir. Bunlar aile denekleri ile ailelere yardm, ulusal salk merkezi kurularak kamu salnn iyiletirilmesi ve istihdamn dzenlenmesidir (Rosanvallon, 2004: 123). Devletin sosyal niteliinin geliiminde rol oynayan nemli etmenlerden biri de demokrasinin glenmesidir. Sanayi Devriminin getirdii ekonomik sorunlar kadar tetikledii toplumsal dinamiklerin de modern sosyal politika anlaynn g kazanmasnda etkili olduu bilinmektedir. nce sermaye sonra da ii snf, verdikleri mcadelelerle insan haklar ve demokrasinin ilerlemesine katk salam ve ayn zamanda bu yolla kendi sorunlarn siyasete tayabilmilerdir. i snfnn bymesi ile emek ve sermaye arasndaki g dengesizlii nemli bir lde deiirken demokrasinin ii snflar tarafndan etkin kullanm dengesizliin giderilmesinde nemli bir fonksiyon icra etmitir (Koray, 2005: 75-76). Refah devleti kavramnn ilk kez Almanyada 19. yzyln sonunda sosyal gvenlik alanndaki nlemleri ifade etmekte kullanld grlmtr. Kavramn geliimi ve yaygn kullanmnn ise II. Dnya Sava sonrasna rastlad grlmektedir. Refah devleti anlaynn gelimesinde siyasal haklarda yaanan gelimelerin ve devletin toplumsal gler arasnda dayanmay glendirme fonksiyonunun nemli bir rol vardr (Koray, 2005: 85). Sosyal sigorta dzenlemelerinin kurumsal geliimi incelendiinde, refah devleti uygulamalarnn drt aama geirdiini ifade etmek mmkndr (Flora ve Alber Akt.Koray, 2005: 186). Birinci aama 1888 ylndaki ilk sigorta dzenlemelerinden 1914 ylna kadar olan aral kapsamaktadr ki bu dnem sigorta uygulamalarnn Avrupa lkelerinde dzenlenmeye baland dnemdir. kinci aama, sigorta uygulamalarnn yaylmaya balad iki dnya sava arasndaki dnemi kapsar. II. Dnya Sava sonras sosyal gvenlik konusunda nemli reformlarn yapld nc aama 1950lere kadar uzanmaktadr. Bu aamada tm lkelerde i kazas, yallk, hastalk, isizlik gibi temel sigorta kollarnda kapsayc uygulamalara geilmitir. 1950 sonras dnemde son aamay ifade eder ki birleme ve yeniden yaplanma dnemidir. Bu aamada tm sigorta kollar birletirilerek genel bir sigorta sistemi kurulurken, bu sistemin ad sosyal gvenlik sistemi olarak ifade edilmitir.
43
Modern refah devleti, geni kapsaml bir vatandalk anlay ve sosyal haklar temelinde; eitim, salk, istihdam ve gelir dalm gibi birok alanda amalar edinmitir. 1929 ylnda yaanan dnya ekonomik bunalm, birok Avrupa lkesi ve ABDde refah devleti uygulamalarna hz kazandrd. Klasik iktisat politikalarnn sorunlar zmede yetersiz kalmas kapitalist anlay, alanlarn ve yoksullarn sosyal gvenlik ve sosyal yardm programna dhil olmalar, katlmc bir temsil sistemi talepleri ile daha paylamc ve hmanist bir izgiye yneltmitir (Gl, 2006: 146). Serbest piyasa ileyiinin sorunlar zmede yetersiz kald ve bu nedenle devletin mdahale gerei, 1930lu ve 40l yllarda Beveridge ve Keynes tarafndan sklkla dile getirilmitir. 1945-1975 yllar arasnda yaanan ve refah devletinin Altn a olarak ifade edilen dnem, Keynes tarafndan gelitirilmi olan, ekonomik ve sosyal adan etkin bir devlette, ekonomik bymenin zorunluluklaryla daha fazla sosyal adalet gereklilii dengesine dayanmaktadr. Keynes, dneme yn veren eserinde, klasik teorinin isizlik sorununu zmedeki yetersizliini tespit ederek, almasnda istihdam belirleyen etmenleri ortaya koymaya almtr. Bu etmenleri yatrm ve tketim yetersizlikleri olarak belirleyen Keynes, devletin dorudan (kamu harcamalar) ve dolayl (vergi ve kredi politikalar) biimde bu iki ilevi etkileme grevi olduunu dnmektedir (Rosanvallon, 2004: 44).
TRKYEDE SOSYAL POLTKANIN TARHSEL GELM Cumhuriyet ncesi Dnemde Sosyal Politika
Osmanl Devletinde retim sisteminin arlkl olarak tarma dayal olmas, toplumsal ilikilerin bu retim anlay erevesinde olumasn salamtr. slam dininin kabul edildii dier devletlerde olduu gibi Osmanl Devletinde de din kurumlar toplumsal yapy dorudan ekillendirmi ve kendi dnemi ierisinde ileri saylabilecek birok dzenlemeyi uygulamaya koymutur. Osmanl Devletinden Cumhuriyete uzanan evrede modern sosyal devletin dz bir ilerleme izgisi oluturduunu sylemek mmkn deildir. Sosyal refah devletinin 19. ve 20. yzyllarda yaanan modernleme srecinin nihai dura olduu eklindeki yaklam aklaycln yitirmi ve gnmzde olduu gibi Osmanl toplumunda da refah uygulamalarnn ne tr bir ynetim teknii ve siyaset tarz olduu gerei daha da belirginlemitir. Osmanl sosyal devlet ve refah uygulamalarnn doru anlalmas, Osmanl refah sisteminde tanmlanan hayrat, mebarrat, iane, fukaraperver gibi kavramlarn, gnmz sosyal politika kavramlar olan refah sistemi, refah rejimi, sosyal devlet ve sosyal yardm gibi kavramlarla ilikisinin belirlenmesine ve Osmanl tarihi erevesinde bunlara yklenmi olan anlamlarn bilinmesine baldr (zbek, 2002: 18).
Geleneksel Koruma Kurumlar

Toplumsal yapnn en nemli kurumlarndan biri olan aile, varln insanlk tarihi boyunca koruyup srdrebilen sosyal kurumlarn banda gelmektedir. Yaps ve fonksiyonlar itibariyle aile, toplumlarn deiik sosyo kltrel yaplarna gre farkl grnmlere sahip olsa da daima varolagelmitir. zellikle ocuun bakm, eitimi ve sosyalletirilmesi fonksiyonlarnn yannda aile; snma, koruma, himaye, sevgi ve ilgi gibi sosyo-psikolojik grevlerin de yerine getirilmesi bakmndan nemli bir yere sahiptir. Aileye gerek manada alternatif tekil edebilecek baka
44
Sosyal Politika
bir sosyal kurumun olmamas, sosyal politika uygulamalar erevesinde aile kurumunun daha fazla nem kazanmasna neden olmutur (Seyyar, 1999: 10). Aile iindeki bamllk duygusu, yardmlama ve dayanma duygularnn da gelimesine katk salamtr. Trk aile yapsnn ayn zamanda toplumsal yapnn da temelini oluturmas ailenin, toplumsal yap ierisinde geleneksel sosyal politika koruyucusu olarak g kazanmasna neden olmutur. Osmanl Devletinde bir nevi retim ve tketim birlii nitelii tam olan aile, kiilerin sosyal risklere kar korunmas bakmndan ok nemli bir rol oynam, aile ii yardmlama, sosyal gvenlik sisteminin temelini oluturmutur. retimin arlkl olarak tarm sektrnde gereklemesi, gelenekler, din inanlar ve pederahi aile kurallar, ailenin blnmeden geleneksel bir koruyucu olarak g kazanmasnda etkili olmutur (Akbulak ve Akbulak, 2004: 3).
SIRA SZDE
Osmanl Devletinde ailenin sosyal politikaya ilikin koruma fonksiyonunu nasl yerine geSIRA SZDE tirdii hakknda bilgi veriniz.
D N toplumsal iliki ve yaplarn kapitalist dnya sistemi iindeki evTrkiyedeki E L M rensel dinamiklerden etkilenmeye balamasnn zamann kesin bir ekilde belirlemek zordur.SBuRetkilenmenin 18. yzyl Sanayi Devrimine gei dnemiyle ya da O U 16. yzylda Batdaki gelimelere bal olarak ortaya kt ifade edilmektedir. Anadolunun 15 ve 16. yzyllardaki toplumsal yapsnda, feodalleme gibi grDKKAT nen zellikler, despotik bir Orta Dou devlet gelenei ve bunun merkezci bir emir kumanda ekonomisini anmsatan zellikleriyle bir arada var olmutur (Tezel, 1994: SIRA SZDE 36). Osmanl Devletinde retim yapsnn arlkl olarak tarma dayanmas bu alanda baarl bir sistemin kurulmasn gerekli klmtr. Tmar sistemi olarak tanmlaAMALARIMIZ nan Osmanl toprak sistemi, kyllerin kirac olarak iledikleri topraklarda elde ettikleri rnn bir ksmn topran sahibi olan devlete vermeleri eklinde ilemitir. 16. yzyla kadar baar ile srdrlen bu sistemin bu dnemden itibaren yozK T A P lamas, devlet ve kyl arasndaki araclarn oalmas, devletin zlmesi ile paralel bu sistemin de g kaybetmesi ve ortadan kalkmas ile sonulanmtr (Talas, 1992: 35). TYeni ktalarn bulunmas, ticaret ve sanayi kapitalizminin hzla gelimeELEV ZYON si ve makine a Osmanl lkesinin uluslararas ticaret alanndan uzaklamasna neden olmutur. Osmanl toplumunda sosyal koruma gereksinimi, kk yerleim merkezlerinde yaayan N T E R N E T aile ve tarma dayal kapal ekonomik yap ierisinde, byk kalabalk lde akrabalar, komular arasnda karlanabilmitir. Gl bir dayanma duygusu ile insanlar, yzyllar boyu birbirlerinin yardmcs ve gvencesi olabilmilerdir. slam dininden kaynaklanan zekt, fitre, adak, kurban, kefaret, sadaka, yardm ve ba trndeki yardmlar ile imece geleneinin bu alandaki gereksinimleri karlamada nemli pay olmutur (Altan, 2009: 60). slam dnce sisteminde ekonomik faaliyetler, bir btn olarak toplumun refahn her eyin stnde tutan bir anlaya belirlenmektedir. Bat uygulamalarndaki faydac yaklamlardan farkllaan bu bak as ile ekonomik amalar, yoksul ve muhtalarn gzetilmesi, gelecek nesillerin refahna kaynak tahsis edilmesi ve toplum yaantsnn iyiletirilmesi anlaylarna uygun dzenlenmitir. Bireytoplum ilikisinin bu ekilde kurgulanmas hayr kavramndan treyen kurumlarn olumasna ve bunlarn, servetin toplum iinde yeniden bltrlmesi grevi-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
2. nite - Sosyal Politikann Tarihsel Geliimi DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
45
ni gerekletirmesini salamtr. Osmanl kent ve kasabalarndaki kalabalk yoksul S O R U ve isiz gruplar, bu tr hayr kurumlarndan geinmilerdir. Sekinler elinde toplanan servetin nemli bir blm hayr amal vakflara aktarlm ve bu tr kurumlar Osmanl ekonomik yapsnn temelini oluturmutur (nalck, 2000: 83-84). D KKAT Bir maln hayr temelli kullanlmas amac ile zel mlkiyetten karlarak toplumsal mlkiyete intikal ettirilmesi ve orada tutulmas anlamna gelen vakf kavraSIRA SZDE m, bir slam hukuku dzenlemesi olmasna karn en baarl rneklerini Osmanl Dneminde vermitir. slam devletlerinde ok nemli bir sosyal kurum olma zelliini tayan vakflar, ekonomik ve toplumsal hayatta birok temel fonksiyoAMALARIMIZ nun yerine getirilmesini salamlardr. Vakf ve vakflarn sosyal politikaya ilikin ilevlerini daha detayl incelemekPiin Bir SosK T A yal Siyaset Messesi Olarak Vakf adl kitaba bakabilirsiniz. (.Erol KOZAK, Sakarya niversitesi Rektrl Yaynlar, Say:7, Sakarya 1994).
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Osmanllarda vakflarn ok daha byk gelimeler gsterdii, toplumun eitim, salk, sosyal gvenlik gibi en temel ihtiyalarnn tesinde son derece ayrntlara dnk alanlara bile yneldii anlalmaktadr. Bu durumu ifade etmek iin NTERNET Batl tarihiler 16. yzyl Osmanl toplumu iin vakf cenneti tabirini kullanmlardr. Dnemin artlar iinde vakflarn toplumun tm ihtiyalarna cevap vermeye alan tek yaygn toplumsal kurum olduu grlmektedir. Osmanl toplum yapsnn, vakflarn grd ilevlerin gz nnde tutulmadan incelenmesi mmkn deildir. Osmanllarda devletin kendisini sosyal fonksiyonlarla tanmlamamas bu konularda harcamalarn yaplmasn da mmkn klmamtr. slami gelenekte bir devlet grevi olarak tanmlanan bu ilevlerin bata padiah, devlet yetkilileri ve zenginler tarafndan kurulan ve devletin de vergi muafiyetleri ile dolayl olarak destekledii vakf kurumu tarafndan yerine getirildii grlmtr. Bu durum slami kaynaklardan ok, eski Dou imparatorluklarnn etkisinde kalmann ve slam hukukunda zel hukuk ve kamu hukuku ayrmnn netlememesinin bir sonucu olarak deerlendirilmektedir (Kozak, 1994: 16). Savalar nedeniyle srekli deien snrlar ve toplumsal yapnn din, dil, rk, kltr ve gelenek bakmndan oluturduu farkllklar, Osmanl toplum yapsn karakterize eden unsurlar olarak ne kmaktadr. Bu farkllklar tm toplumu kapsayacak sosyal politika uygulamalarnn ortaya kmasn ve yaygnlamasn gletirmitir. Devletin, geni bir corafyada ok farkl kltrel yaplara ve toplumsal ihtiyalara cevap vermede yetersiz kalabilecei dncesi, sosyal politika ilevlerinin vakflar ve meslek rgtlenmeleri yoluyla gelimesinin nn amtr. 13. yzyln ortalarndan balayarak Osmanl toplum yaantsnn dzenlenmesinde nemli tesirlere sahip olan Ahi Tekilatlar ok ynl sosyal yaplardr. Ahi Tekilatnn sosyal yap ve alma hayat zerinde eitli etkilerinden sz edebilmek mmkndr. lk olarak usta-kalfa-rak eklinde kurulan mesleki hiyerari Ahi Tekilat ierisinde yaplandrlm, mesleki ve ahlaki temele dayal gl bir nitelie sahip olmutur. Esnaf ve sanatkrlkta nemli bir sorun olan retici-tketici kar ve ilikileri, birbiriyle atmadan bu tekilatlar iersinde zmlenebilmitir. Yine Ahi Tekilatlarnca oluturulan konuk evleri Anadolunun her kesinde her trl konua kucak aarak nemli bir sosyal fonksiyonu yerine getirmitir (aatay, 1981: 101).
NTERNET
Vakf: Bir hizmetin gerekletirilmesi amac ile kiinin sahip olduu maln zel mlkiyetten karlarak toplumsal mlkiyete aktarlmasna ve orada tutulmasna denir.
46
Sosyal Politika
SIRA SZDE
DNELM O R U AhiSTekilat: Seluklu ve Osmanl Dnemlerinde Anadoluda yaayan Mslman halkn sanat, DKKAT ticaret ve ekonomi gibi mesleki alanlarda yetimesini salayan, din, SIRA mesleki ticari veSZDE rgtlenmedir.
AMALARIMIZ
Osmanl sanayi ve i ticaret kesimleri esnaf birlikleri hlinde tekilatlanmtr. Esnaf birlikleri rekabete deil i birlii karlkl kontrol ve tahsis ilkelerine bal olarak almlardr. Bu artlar altnda i ve alma hayat belirli bir disiplin altna alnm ve kapitalist anlayta olduu gibi herkesin istedii meslei, istedii yerde SIRA SZDE ve istedii ekilde yapmasna imkn verilmemitir. Mesleki eitim, usta-kalfa-rak hiyerarisi iinde gereklemi ve keyfi davranlar nlenmitir. Esnaf birliklerinde meslekteki beceriye ve tecrbeye dayanan bir kademeleme mevcuttur. Fakat bu DNELM Avrupada daha sonra sendikacln temelini oluturacak olan snfl bir yaplanma deildir (Tabakolu, : 410). S O R U Ahi Tekilatnn balca amac, karlkl yardmlama ve dayanma dncesinin oluturulmas ve yaygnlatrlmasdr. Yoksula, yabancya ve misafire sofra kurup onu beslemekTAhilik ideolojisinin temelini karakterize etmektedir. Bu ereveDKKA de ahiliin sosyal karakteri doruluk ve dayanma noktalarnda toplanmtr. Bu birlikler Avrupadaki benzerleri gibi yeleri ve aile efrad iin hastalk, evlenme, SIRA SZDE doum, i kurma, isizlik, lm gibi birtakm sosyal risklere kar ayni ve nakdi yardm salayan dayanma sandklar kurmulardr. Bu sandklar muhta duruma dm esnaf ve aileleriyle fakirlere de yardm etmilerdir (Akbulak ve Akbulak, AMALARIMIZ 2004: 4). Ahi Tekilatnn T A P K yaplanmas ve Trk toplum hayatndaki nemine ilikin Bir Trk Kurumu Olan Ahilik adl kitaba bakabilirsiniz. (Neet AATAY, Trk Seluk niversitesi Yaynlar, Konya, 1981).
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Ahi Tekilatnn Osmanl mparatorluundaki esnaf ve sanatkrlar zerindeki etkisinin 15. yzyln ortalarndan sonra azald grlmektedir. Ahilik, mparatorluun uygulad merkeziyeti politika ve biraz da gizlilie dayanan kendi tekilatNTE NE lanmas nedeniR ile Tynetimin uygulad idari sisteme ayak uyduramayarak, giderek zayflamaya balamtr. 15. yzyln ikinci yarsndan itibaren g kaybetmeye balayan Ahi Tekilat yerine merkeziyeti politikaya ayak uydurabilen, ynetimin gzetim ve denetimine ak Lonca Tekilatnn domaya balad ve ilerleyen dnemde glenerek mparatorluktaki esnaf ve sanatkra egemen olduu grlmtr. Osmanl mparatorluunun, Mslman olmayanlar zerindeki egemenlik alannn srekli bymesi, esnaf ve sanat kurulularnda Mslman olanlarla olmayanlarn arasndaki ayrmn kalkmasna ve 17. yzyldan itibaren muhtelif dinlerden kiilerin olduu lonca benzeri kurumlarn ortaya kmasna neden olmutur. 17. yzyln sonuna doru yaygnlaan bu kurumlar, Osmanl ehirleri ile Orta Dounun dier kentlerinde 20. yzyln bana kadar ekonomik ve sosyal hayatta nemli roller oynamlardr (Dilik, 1991: 32-33). 17 ve 18. yzyllara kadar kendine yeterli bir sanayiye sahip olan devlet, 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren bu durumunu srdrememitir. 1838 ylnda ngiltere daha sonra Fransa ve dier Avrupa lkeleri ile yaplan liberal ticaret anlamalar, sanayiyi byk bir kntye uratm, bu durum loncalarn dalmasna neden olmutur. Krm Sava sonras balatlan borlanma siyaseti ile devletin gelirlerine el konulmas, savalar, sermaye ve giriim yetersizlii sanayileme iin gerekli kaynaklarn ayrlmasna engel olmutur. Ordunun ve sarayn ihtiyalarn karlamak amacyla baz sanayi kurulular kurulmusa da aznlklar ve yabanclar tarafndan kurulan iletmeler dnda sanayi alannda gelime olmamtr (Tokol ve Alper, 2011: 27).
47
Tanzimat ve Merutiyet Dnemi Gelimeleri

Tanzimata kadar hukuk dzenini Trk rfi hukuku ve slam hukuku anlay iinde srdren Trk toplumu, Tanzimat Fermanndan (1839) itibaren tm kurumlarnda kkl deiimler yapmaya ynelmitir. Bu tercih, tm kurumlarda olduu gibi hukuk sisteminin an artlarna gre dzenlenmesinde de Batnn sanayilemi ve kalknm modellerinin Trk toplum yapsna uyarlanmas eklinde ele alnmtr. Osmanl Devletinin 19. yzyln sonuna doru zlmeye balayan ekonomik toplumsal yaps, vakflar ve loncalar gibi dayanma ve yardmlama kurumlarnn da etkinliini azaltmtr. Tanzimat ve Merutiyet Dnemlerinde, II. Mahmut zamannda balanlan ve Abdlmecid Dneminde srdrlen yap, deri, cam, hal, dokuma ve sava donatm sanayinin kurulmas abalar sonucu, stanbul ve Rumelide ou yabanc sermaye ve ortaklklar tarafndan kurulup iletilen bu fabrikalardaki ii saylarnda artlar olmutur. Bu koullar altnda, ii statsnde alanlarn i ilikilerinde korunmalarn ngren politikalarn izlenecei bir ortam da olumaya balamtr. ilikilerini dzenleyen geleneklere dayal krallarn yerini pozitif hukuk kurallar alm, birbirini izleyen nizamnameler ile ilk yazl hukuk kurallarna ilerlik kazandrlmtr (Altan, 2003: 66). 1845 ylnda karlan Polis Nizam beldede dzenin, halkn ve belde sahiplerinin gvenliinin salanmas iin birtakm genel kurallarn bir araya getirilmesinden olumutur. Polis Nizamnn ii faaliyetlerine ilikin maddesinde, kamu dzenini bozucu etkilerin nnn alnmas eklinde bir dzenlemeye yer verilmitir. Madenlerin iletilmesinde, kullanlan girdilerin ve istihdam edilen insan gcnn kullanlmasnda, idareye ve maden mhendislerine birtakm ykmllkler getiren 1863 tarihli Mevadd- Madeniyeye Dair Nizamname, maden iyerlerinin ynetimine ilikin esaslar belirlemeye almtr. Tanzimat Dneminin bir dier dzenlemesi de dnemin artlar bakmndan olduka ileri bir sosyal politika dzenlemesi eklinde olan Dilaver Paa Nizamnamesidir. 1865 ylnda Ereli Maadin-i Humayun Teamlnamesi ismini tayan dzenleme, iilerin korunmas ve huzur iinde alacaklar i artlarnn oluturulmasn hkme balayan ok sayda maddeyi ihtiva etmektedir. ilerin barnma yerlerinin temini, alma sreleri, dinlenme srelerinin alma sreleri dnda tutulmas, Hristiyan iilerin kendi din gnlerinde izin verilmesi gibi ok sayda ve dnemin alma ilikilerinin ok ilerisinde dzenlemeler iermektedir. 1869 tarihli Maadin Nizamnamesi de i gvenlii ilkeleri zerinde srarla durmu ve akit serbestisi ilkesini tanmlamaya almtr (Turan, 1990: 142-145). lk Trk Medeni Kanunu olma zelliini gsteren 1876 tarihli Mecelle, i ilikilerini dnemin anlayna uygun olarak insan kiras eklinde ele almtr. i iveren ilikilerine liberal ve bireyci grle yaklaan, ii ve iverenin tam bir zgrlk iinde i ilikilerini dzenlemelerini kabul eden Mecelle, alma ilikilerinin dzenlenmesinde ilkel ve bireyci bir gr getirmitir (Tokol ve Alper, 2011: 28) Mecellenin i ilikilerini akit serbestlii erevesinde inceleyen grleri yannda, cretlerin ayni denmesini yasaklayan ve gnlk alma srelerini dzenleyen hkmleri de mevcuttur. 1926 ylnda Trkiye Cumhuriyetinin ilk Medeni Kanununun kabulne kadar 57 yl yrrlkte kalan Mecelle, dnemin siyasi tartmalarna ska konu edilmitir. I. ve II. Merutiyet Dnemleri Osmanl lkesinde ekonomik sorunlarn daha da derinletii dnemdir. 1881 ylnda kurulan Duyunu Umumiye daresi Devletin ma-
Mecelle: Ahmet Cevdet Paa bakanlndaki bir bilim kurulu tarafndan hazrlanan ve 1877 ylnda Sultan Abdlhamit tarafndan uygulanmaya balayan ilk Medeni Kanundur. 1926 ylnda kabul edilen Medeni Kanuna kadar yrrlkte kalmtr.
48
Sosyal Politika
li kaynaklarna el koymann yannda baz doal kaynaklarn iletme imtiyazn da kazanmtr. Baz hrriyetleri belirleyen ancak bunlar teminat altna alamayan I. Merutiyet denemesi dnemin artlarnn etkisiyle baarszlkla sonulanmtr. 1908de kabul edilen ve 1909da yaplan dzenlemelerle alma hayatnda olduka liberal bir dzenleme getiren II. Merutiyet, Osmanl vatandalarnn toplanma ve birleme hakkna sahip olduu ancak ayrmc rgtlenmelere de izin verilmeyeceini hkme balamtr. 1909 ylnda balayan youn grev hareketleri, 31 Mart Olay ve Trablusgarp, Balkan ve I. Dnya Savalar, Merutiyet dzenlemelerindeki haklarn kullanlmasna engel olmutur (Turan, 1990: 156-157). Dnemin Osmanl da ilk ii hareketlerine de sahne olduu grlmtr. Buna ilikin deerlendirmeler Trkiyede sendikacln tarihsel geliimi blm ierisinde verilecektir.
Cumhuriyet Dnemi Sosyal Politikas

Byk bir tarm toplumu ve onun ekillendirdii toplumsal yapy miras alarak kurulan Trkiye Cumhuriyeti, kuruluundan itibaren modern dnyann ekonomik ve toplumsal gelimelerini izlemeye ve gerekletirmeye ynelmitir. Bu erevede ekonomik geliimini, sanayileme hedefli olarak belirlemitir. Nitekim temel ekonomi politikalarnn belirlendii 1923 ylndaki zmir ktisat Kongresine ii, iveren ve meslek gruplarndan temsilcilerin davet edilmesi, sanayileme dncesinin ortaya konulmas bakmndan nem tamaktadr. Balangta bu geliimin, tm dnyada olduu gibi zel sektr eliyle gerekletirilmesine allm ancak sermaye yetersizlii ve 1929 Dnya Ekonomik Krizi nedeniyle bu mmkn olmamtr. Mustafa Kemal Atatrkn 19 Mays 1919da balatt Kurtulu Mcadelesi, 23 Nisan 1920de btn milletin resm ve tek temsilcisi olarak Byk Millet Meclisinin almas ile sonulanmtr. Bu Meclise dayal hkmet, Kurtulu Mcadelesini Cumhuriyetin ilan edildii 29 Ekim 1923 tarihine kadar srdrmtr. inde bulunulan zor artlara karn yllk dnemde alma hayatna ilikin nemli hassasiyetler gsterilmitir. 11 Mays 1921de 114 Sayl Zonguldak ve Ereli Havza- Fahmiyesinde Mevcut Kmr Tozlarnn Amele Menafi- Umumiyesine Olarak Fruhtuna Dair Kanun kabul edilmitir. Kanun, genel anlamda alma ilikilerini dzenleyen bir nitelie sahip olmakla birlikte, Zonguldak ve Ereli blgelerinde kmr karlmasnda elde edilen kmr tozlarnn satlarak iilerin geimlerine yardmc olunmas gibi bir sosyal hedefi tamaktadr. 23 Eyll 1921 tarihinde karlan 151 Sayl Kanun da Ereli Havza- Fahmiye Maden Amalesinin Hukuna Mteallik Kanundur. Mevcut dzenlemelerin yetersizlii nedeni ile maden ocaklarnda alan iilerin insani altrlma artlarna ynelik olarak dzenlenen kanun, alma hrriyeti, gnlk mesai, asgari cret, sosyal gvenlik, i teftii ve ceza-i meyyideler konusunda nemli hkmler getirmitir (Turan, 1990: 162-163). Kurtulu Sava dneminin bir dier nemli gelimesi de 1923 ylnda zmirde toplanan Trkiye ktisat Kongresidir. ktisadi gelimenin yollarnn arand ve tm kesimlerin temsilcilerinin davet edildii kongrede ii iveren ilikilerinin zm bekleyen sorunlar da deerlendirme konusu yaplmtr. alma hayatna ve ekonomik prensiplerine ilikin yaklamlarda sanayi kalknmasn gerekletirmi lkelerin liberal uygulamalarnn model alnd grlmtr. zmir ktisat Kongresinde belirlenen program dhilinde sanayilemede liberal denemelerin 1920li yllarn sonuna kadar devam ettii grlmtr.
49
Cumhuriyetin ilk yllarndaki zel sektr eliyle liberal kalknma abalarnn baarsz olSIRA SZDE ma nedenleri nelerdir?
D NELM Cumhuriyetin ilan yalnz siyasi yaplanmada bir anlam ifade etmenin tesinde ekonomik, sosyal ve hukuki bakmdan bir dnm iermektedir. Cumhuriyetin ilan ve sonrasnda kabul edilen 1924 Anayasas ile bireysel zgrlkler ve doal S O R U hukuk anlay erevesinde nemli admlar atlmaya balanmtr. Fransz htilalinin dnyaya yayd liberal hukuk anlaynn hak ve zgrlkler ilkeleri AnayaDKKAT sada yerini almtr. Liberal devlet modelinin tipik bir rneini yanstan 1924 Anayasas sosyal devlet ilkelerinden uzak kalm, sosyal sorunlar bireylere daha fazla SIRA SZDE hak ve zgrln verilmesi ile zlmek istenmitir. Anayasann belirledii zgrlkler ortamnda bireysel i ilikilerini dzenleyen Borlar Kanunu, 1926 ylnda kabul edilmitir. zellikle hizmet szlemesinin taraflarnn hukuki adan eit AMALARIMIZ olmas, szleme artlarnn serbeste belirlenmesi ve szlemenin zel bir ekil artna tabi tutulmamas gibi ilkeler, zel hukukun ana ilkeleri olarak bireysel i hukukumuza yn vermitir (Turan, 1990: 170). K T A P Cumhuriyetin ilk yllarnda hkim olan zel sektr eliyle sanayileme abalarnn baarszl 1930 ylna doru kabul edilmitir. Dnyada meydana gelen 1929 Dnya Ekonomik Bunalm ve bunun Trkiye ekonomisine T E L E V Z Y O N etkileri devletin ekonomik hayatla mdahalesini kanlmaz duruma getirmitir. 1932 ylnda on yldan beri izlenen liberal ekonomi politikasnn terk edilerek, sanayilemede devletin rol alaca ulusal bir kalknma program kabul edilmitir. Devletilik olarak ifade edi N T E ile T len bu modelin uygulanmasna 1934 ylnda ilk kalknma plann R N Ebalanmtr. Hazrlanan plana gre her yl bteden ayrlan payn, plan uygulamakla grevli olan Smerbanka verilmesi ngrlmtr. Devletilik uygulamas ile zel sektrn nem vermedii birok Anadolu ehrinde sanayi iletmelerinin kurulmas mmkn olmutur (Koray, 2005: 161). Devleti uygulamalarn bir sonucu olarak yaplandrlan planlar sonucunda birok KT (Kamu ktisadi Teebbs) kurulmutur. Dnem sonunda devlet yapt yatrmlar ve kamulatrmalarla birlikte kanun koyucu devlet konumu yannda iveren devlet konumunu da kazanmtr. II. Dnya Sava nedeni ile ikinci kalknma plan uygulamaya konulamam ve sanayinin gelimemesi, ii saysnn dk dzeyde kalmasna neden olmutur. ilerin sanayi iisi niteliini kazanamamas, iiliin geici bir sre olarak deerlendirilmesi ve dnce alanndaki durgunluk, sosyal politika ynnden olumsuz sonular dourmutur (Tokol ve Alper, 2011: 29). 1930 tarihinde kabul edilen 1593 sayl Umumi Hfzshha Kanunu ile lke ve halknn salnn korunmas amalanmtr. Kanun zellikle ocuk ve kadnlarn alma artlarna ilikin getirdii hkmler ile geni kapsaml sosyal politika tedbirlerini iermektedir. Dnemin sosyal politikalara ilikin bir dier dzenlemesi de 1936 tarihli 3008 Sayl Kanunudur. Cumhuriyetin ilanndan hemen sonra, sanayileme politikalar ile paralel srdrlen almalarla be ayr tasar hazrlanm, bu tasarlardan ancak beincisi 3008 Sayl Kanunu olarak yasalamtr. Sosyal nitelikleri ar basan ve alma hayatnda dneminin ihtiyalarna cevap veren kanun, Trkiye Cumhuriyetinin ilk Kanunu olma zelliini de tamaktadr (Turan, 1990: 172-173).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
1929 Dnya Ekonomik Bunalm: 1929 ylndan balayarak 1930l yllar boyunca devam eden sanayileen lkeler bata olmak zere tm dnyada ykc etkiler yaratan ekonomik krizdir. 1929 bunalm yaklak 50 milyon insann isiz kalmasna neden olmutur.
50
Sosyal Politika
Paternalizm: Ynetimde hiyerarik bir yapnn varln ve alnacak kararlarn da ideal kii ya da kiiler tarafndan alnmas gerekliliini savunan ynetim sistemidir.
Devletin alma hayatna ilk geni kapsaml mdahalesini oluturan 3008 Sayl Kanunu, tek partili sistemde planl devleti ekonomi politikasnn ve devlet paternalizminin derin izlerini tamaktadr (Tokol ve Alper, 2011: 30). lkemizde bireysel i ilikilerini ilk kez zel olarak dzenleyen Kanun, 10 ve daha yukar sayda ii altran iyerlerini kapsama alrken, i uyumazlklarn zorunlu uzlatrmaya tabi tutarak grev ve lokavt yasaklamtr. Kanun, i srelerini 8 saat olarak belirlemi, ie alm ve iten karmay zel dzenlemelere balam ve ii sal ve gvenliine ynelik baz hukuki dzenlemeler iermitir. ve i gc salama hizmetlerine de kanunla kamusal bir nitelik kazandrlarak, ktisat Bakanlna bal bir Dairesinin kurulmas hkme balanmtr (Altan, 2003: 71). Ekonomik gelime temelinde devletilik ilkesinin hakim klnmaya alld tek parti dnemi kamusal nitelikli sosyal politikalarn da izlendii bir dnem olmutur. Sanayi kurulular iin istenilen dzeyde emek arznn salanamamas, 1929 Krizi ve dnemin sonunda II. Dnya Savann balamas gibi gelimelerin yaratt olumsuzluklar ekonomik gelimede istenilen hedeflere ulalmasn engellemitir. Dnemin sosyal politikalar, sanayileme hedeflerindeki gelimelere bal olarak ele alnsa da yoksulluun yaygnlaan grnts karsnda koruyucu dzenlemelere de yer verildii grlmtr. Trkiyede sosyal politika eitimine ilikin ilk almalarn da bu dneme rastlad grlmektedir. niversite reformu ile yurt dndan gelen hocalar arasnda sosyal politika disiplininin Trkiyede geliimine yapt katklar bakmndan Prof. Dr. Gerhard Kessler zel bir neme sahiptir. Sosyal politikann eitli meseleleri hakknda ok sayda eser veren ve bu alanda birok bilim insannn yetimesine katk salayan Kessler, lkemizde sendikaclk hareketlerinin gelimesi ve 1945 ylndan itibaren alma Bakanl bata olmak zere birok kurumun oluumunda nemli katklar salamtr (Tuna ve Yalnta, 1991: 11). Dnemin banda izlenen liberal politikadan 1954 ylndan itibaren ekonomik nedenlerle uzaklald grlmektedir. Bu durumun ortaya kmasnda, zel sektre dayal sanayinin genileyen talebi karlayamamas ile dnemin siyasi ve sosyal koullar nemli rol oynamtr. 1954 ylndan sonra KTlerin sermayeleri artrlm, yeni KTler kurularak kamu sektrnn genilemesi yoluna gidilmitir. Devletin bu ekilde ortaya kan iveren niteliinin dnem boyunca devam ettii grlmektedir (Tokol ve Alper, 2011: 31). Trkiyede modern sosyal politika kurumlarnn ortaya knn ok partili demokratik yaama gei dneminde yaplandrld grlmtr. 1945 ylnda i yaam ile ilgili hususlar dzenleme, yrtme ve denetleme ile grevli olmak zere 4763 sayl Yasa ile alma Bakanl kurulmutur. Ancak illerdeki yaplanmann ktisat Bakanlna bal olmasnn ortaya kard ikili yap ancak Ocak 1946da karlan 1945 sayl Yeni yasa ile giderilebilmitir. Yeni yasa ile merkez rgt ile tara rgt de kurulmaya balanmtr (Talas, 1992: 125). 1945 ylnda alma Bakanlnn ardndan ve i Bulma Kurumu kurulmutur. Ayn yl 4772 sayl Yasa ile Kazalaryla Meslek Hastalklar ve Analk Sigortas Kanunu ile lkemizde ilk kez bir sosyal sigorta koluna ilerlik kazandrlmtr. 4792 sayl Sosyal Sigortalar Kurumu Kanunu da 1945 ylnda hazrlanarak yrrle konulmutur. 1949 ylnda ise kamu grevlilerine ynelik olarak nceki tarihlerde kurulmu olan eitli kurum ve kurululara ait yardm ve biriktirme sandklar 5434 sayl Kanun ile kurulan Emekli Sand ats altnda bir araya getirilmitir. 1949 ylnda 5417 sayl Kanunla ihtiyarlk, 1950 ylnda ise 5502 sayl Kanunla maluliyet, ihtiyarlk ve lm sigortalar uygulamaya konulmutur (Altan, 2003: 71).
51
1950li yllarda sanayinin geliimi yeni istihdam alanlarnn almasna ve kent nfuslarnn artarak krdan kente olan hareketliliinin artmasna neden olmutur. Bu olgu kentleen ailelerde ekonomik nedenlerle alma hayatna katlm artrm, baml statde alanlarn saylar oalarak demografik yap deimeye balamtr. Bu durum alma hayatna ilikin dzenlemelerde de gelimeler kaydedilmesine neden olmutur. 1951 ylnda karlan bir ynetmelikle asgari cretin belirlenmesi ve uygulanmasna balanmtr. Yine 1951 ylnda yrrle konulan bir kanun ile hafta tatili gn iin iilere yarm gnlk cretinin denmesi hkme balanm, 1956 ylnda yaplan dzenleme ile bu tam gnlk crete dntrlmtr. 1951-1952 yllar arasnda Milli Eitim Bakanlna bal olarak alan krler ve sarlar okullar, engellilerin ilk kez kamusal politikalara konu olmasnn yolunu amtr. Trkiyenin ilk i Sendikalar Konfederasyonu Trk- 1952 ylnda kurulmutur. Deniz Kanunu ile Basn Mesleinde alanlarla altranlar Arasndaki Mnasebetlerin Tanzimi hakknda Kanun 1953 ylnda ard ardna hazrlanarak yrrle girmitir. 1957 ylnda kabul edilen 6972 sayl Korunmaya Muhta ocuklar Hakknda Kanun da sosyal yardmlar konusunda uygulamaya konulan ilk hukuki dzenleme olma niteliini tamtr (Altan, 2003: 73). 27 Mays 1960 asker mdahalesinin ardndan kabul edilen 1961 Anayasas, Trk sosyal politika tarihinde bir dnm noktasn oluturmaktadr. Bu dnemde, Trk endstri ilikileri sistemi btn yetersizliklerine karn oulcu kapitalist sistemin gerektirdii ada bir model zerine oturtulmaya allmtr. Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren uygulanan sanayileme politikalar snrl da olsa bir ii grubu oluturmutur. 1961 Anayasas ile ilk kez Trk Anayasa sistemine giren sosyal devlet dncesi, endstri ilikileri sisteminin demokratik kurallar erevesinde oluumuna katklar salamtr (Koray ve Topuolu, 1995: 64). 1961 Anayasasnn ikinci maddesinde yerini bulan sosyal devlet ilkesi, o dneme kadar sosyal gvenlik, alma koullarnn iyiletirilmesi, parasz ilkretim gibi konularla snrl kalan sosyal politika uygulamalarnda bir genileme yaratmtr. Anayasann izdii ereve dorultusunda 1963 tarihinde 274 Sayl Sendikalar Kanunu ve 275 Sayl Toplu szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu yrrle girmitir. Dzenlenen bu kanunlar ile sendikalar Batl lke uygulamalarndan farkl olarak byk mcadelelere girimeden kapsaml haklara kavumulardr. Yaplan dzenlemelerle geni bir kesime rgtlenme hakk tannm, sendikalarn faaliyet alan geniletilmi, snrlamalar son derece kstl tutulmu, sendikalarn mali adan glenmelerini salayc dzenlemelere yer verilmitir. ilerin yannda 1965 tarihinde yaplan dzenleme ile kamu grevlilerine de sendikalama hakk verilmi ancak toplu szleme ve grev hakk tannmam ve sendikalarn siyasi faaliyetlerine snrlamalar getirilmitir. 1971 ve 1980 yllarnda yaplan asker mdahaleler demokratik kurumlar, hak ve zgrlkleri nemli lde ortadan kaldrmtr. 1970 ylnda 274 sayl Kanun nemli lde deiiklie urarken, 1971 ylnda yaplan dzenleme ile kamu grevlilerine tannan sendika hakk kaldrlmtr. Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren uygulanagelen kimi zaman liberal kimi zaman da devleti nitelikteki sanayileme politikalar, 1960l yllardan sonra belirli bir ii snfnn olumasn salamtr. Bu tarihe kadar snfsal bir talep ve bask olmakszn salanan haklarn bu dnemden itibaren daha rgtl bir yap iinde ele alnd grlmektedir. Endstri ilikileri sisteminin yava bir seyir iinde de olsa ortaya kmas ihtiyalara dayal yeni dzenlemeleri zorunlu hle getirmitir. lk
52
Sosyal Politika
thal kame Modeli: Yurt dndan ithal edilmekte olan mallarn salanan destek ve teviklerle yurt iinde retiminin salanmasna dayal sanayileme modelidir.
Neo-Liberalizm: 1970li yllarda petrol oklar ortaya kan ekonomik sorunlarn almasnda piyasa ve rekabet temelli politika nerileri ile serbest piyasa ileyiini ngren yaklamdr.
Kanununa 1936 ylnda sahip olan Trkiye, alma ilikilerinde ulat yeni dzey ile paralel bir kanun arayna girmitir. 1936 tarihli 3008 sayl Kanunun ierdii baz noksanlklar ve 1961 Anayasas erevesinde kartlan dier kanunlarla yaad ihtilaf, 1964 ylndan itibaren yeni i kanunu almalarna hz verilmesini salamtr. Uzun ve zorlu bir srecin sonunda 1967 ylnda kabul edilen 931 sayl Kanunu yllk yrrllk sresinin ardndan 1970 ylnda Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir. Kanunun iptalinden doan boluk ve huzursuzluk ancak 1971 tarihinde yrrle giren 1475 sayl Kanunu ile giderilebilmitir (Turan, 1990: 209). Modern sosyal gvenlik kurumlarnn oluturulmas abalarna bu dnemde de devam edilmitir. 1964 ylnda yrrle giren 506 sayl Sosyal Sigortalar Kanunu ile daha nce kurulmu olan sosyal sigorta kollar geniletilerek bir araya getirilmitir. Bunu 1971 ylnda Ba-Kurun kuruluu izlemitir. 1961 Anayasas ile Trkiyede ithal ikamesine dayanan planl bir ekonomik kalknma dnemi balamtr. Anayasa gereince hazrlanan Birinci Be Yllk Kalknma Plan, 1963 ylnda uygulamaya konulmutur. lk plann sosyal politika kapsam bakmndan dierlerine gre daha ileri ve kapsaml olduu grlmektedir. Kalknma planlar ekonomik gelime temelinde yaanan skntlar dorultusunda, devletin ekonomik ve toplumsal yaamda daha fazla sorumluluk alma ilkesine dayanmaktadr (Talas, 1992: 151). 1970li yllar Trkiye asndan alkant ve bunalmlarn youn olduu bir dnem olmutur. Yeni oluma sreci iindeki Trk Endstri likileri Sistemi tkanm, uyumazlklar sert atmalara ve eylemlere dnmtr. Siyasal ve ekonomik istikrarszlk toplumsal yaamn her alanna yansyarak pek ok olumsuzluu beraberinde getirmitir (Altan, 2003: 74). Dnemin iki kutuplu dnya atmasnn Trkiye zerine yansmalar, bata insan kayna olmak zere ekonomik ve sosyal birok kayplarn yaanmasna neden olmutur. Bir asker mdahale ile balayan dnem, 12 Eyll 1980 tarihindeki bir baka asker mdahale ile sona ermitir. 1977-1978 yllarnda alnan istikrar nlemlerinin yetersiz kalmas zerine hkmet, 24 Ocak 1980den balayarak yeni bir ekonomik politikay uygulamaya balamtr. 1970lerin ithal ikameci sanayileme ve birikim modeli, 1980den itibaren yerini da ak byme ve yeni liberal piyasac uygulamalara brakmtr. Bu modelin ileyebilmesi iin Trkiyenin yeni bir kapitalist birikim stratejisi izlemesi ve bunun iin de i retim maliyetlerinin yani cretlerin dk tutulmas ve para politikalar izlemesi gerekmitir. thalatta koruma oranlar drlerek yerli retim d rekabete alm, yabanc sermayenin lkeye girii kolaylatrlm ve kamu kesiminin ekonomideki yerinin kltlmesi amalanmtr. hracata dayal sanayileme politikalar nemli bir ihracat artn ortaya karmtr (Sallan Gl, 2006: 282283). 24 Ocak 1980 ekonomik kararlar ile benimsenen neo libereal politikalar ve 12 Eyll 1980 asker darbesi Trkiyede yeni bir dnemin balangc olmutur. Kamu kesimine yaklam asndan neo liberal politika; ekonomide genel olarak kamu kesiminin, zelde KTlerin etkinliini ve yerini azaltmak, yeni hukuki dzenlemelerle kamu kesimine gemiten farkl fonksiyonlar yklemek ve zel kesimin daha hzl gelimesini salamak amacn tamtr. 12 Eyll asker mdahalesi ile siyasi partiler kapatlm, sendika ve konfederasyonlarn bir blmnn faaliyetleri durdurulmu, grev ve lokavt yasaklanmtr (Tokol ve Alper: 33-34). Dnemin Danma Meclisi tarafndan hazrlanan Anayasa tasars, Milli Gvenlik Konseyince yaplan deiiklik ve eklerle halkoyuna sunulmu ve kabul edile-
53
rek yasallamtr. 1982 Anayasasnn tm hak ve zgrlkler asndan getirilen snrllklar ve devleti glendiren hkmleri ile 1961 Anayasasnn zgrlk ruhundan aykr bir nitelie sahip olduu sylenebilir. 1982 Anayasas bir yandan getirdii snrlayc hkmlerle toplumsal glerin ve demokratik mekanizmalarn glenmesini kstlayc bir etki yaratm, dier yandan liberal felsefesi ile devletin sosyal denge ve uzlama salayc rolnden uzaklamasna yol amtr (Koray, 2005: 67). 1982 Anayasasnn koruma ilkesi yerine dzenleme ilkesini n plana kard grlmektedir. Sendika kurma ve grev hakknda nemli snrlamalar getiren Anayasa, sendikalarn faaliyetlerini de nemli lde snrlandrmtr. Anayasada kamu grevlileri ile ilgili bir dzenlemeye yer verilmemi, kamu grevlilerinin sendikal haklara sahip olmas 2001 ylnda yrrle giren 4688 sayl Kanun ile mmkn olabilmitir. 1982 Anayasasnn belirledii ilkeler erevesinde dzenlenen ve Trkiyenin onaylad uluslararas szlemelere aykr hkmler ieren 2821 sayl Sendikalar Kanunu ve 2822 Sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanun 1983 tarihinde kabul edilmitir. Bu kanunlarn yannda i hukuku alannda snrlayc, gemite elde edilen haklar ortadan kaldrc dzenlemeler de gndeme gelmitir (Tokol ve Alper, 2011: 35). 1980 sonrasnda sosyal hizmetlerde yaanan gelimeler hakknda ksacaSZDE veriniz? SIRA bilgi
D ELM 1871 ylnda stanbulda Ameleperver Cemiyetinin kurulmas veNbundan bir yl sonra 1872 ylnda tersane iilerinin grevinin patlak vermesi, Trkiyede sendikaclk hareketinin dou dneminin balanglar olarak kabul S O R U Sendikaclk edilir. hareketinin ortaya k ile birlikte Batdan gelen etkilerle ii snfna siyasal bilin verilmeye allmtr. 1889 ylnda kurulan ttihadi Osmani Cemiyetinin faaliDKKAT yeti geni lde bu amaca ynelmi ancak istibdat rejiminin etkileri ile rgt merkezini Parise tamtr. Bu baarszln ardndan 1895de Tophane iileri tarafnSIRA SZDE dan kurulan Osmanl Amale Cemiyeti de bir yandan nizami sendikaclk faaliyetini srdrrken dier yandan gizlilik iinde iilere siyasal bilin grevini yerine getirmitir. Ancak bu rgt de yelerine ynelik ar basklar nedeni ile varln AMALARIMIZ uzun sre devam ettirememitir (Ikl, 1990: 310). 1885 ylnda kapatlan bu cemiyetin mensuplar daha sonra Osmanl Terakki Cemiyetini kurmulardr. 1908 ylndan sonra zellikle yabanc sermayeli kurulularda ve nemli K T A ii dernekleillerde P rinin saysnn artt grlmtr (Turan, 1990: 156). Osmanl Devletinde 19. yzyln sonlarna doru sanayilemenin artk sendikalarn kurulabilecei ekonomik ortam oluturabilecek dzeye Egeldii Ove yukarda T LEVZY N saylan rneklerden de anlalaca gibi iilerin dernekler (cemiyetler) ats altnda bir araya gelerek rgtlenmeye baladklar grlmektedir. I. Merutiyetin ilanndan itibaren ilk ii eylemlerinin balad ve 1872-1906 yllar arasnda 25e ka N T E iyerlerinde yodar ulat grlmtr. zellikle yabanc sermaye ortaklklarnn R N E T unlamas nedeni ile bu eylemleri antiemperyalist dncelere balayan grlerin yansra, o dnemin ar alma ve olumsuz ekonomik koullar karsnda oluan bir tepki olarak deerlendiren grler de mevcuttur. II. Merutiyetin yaratt zgrlk ortam ierisinde iiler, dernekler ats altnda rgtlenmeyi srdrmler ve yaanan ekonomik sorunlar nedeni ile denmeyen cretlerini alabilmek iin topluca i brakma eylemlerine ynelmilerdir. Nitekim 1908 ylnda ii derneklerinin kurulabilmesini yasaklayan ve kurulanlarn feshedilmesini ngren
Trkiyede Sendikacln Tarihsel Geliimi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
54
Sosyal Politika
Tatil-i Egal Kanunu: I.ve II. Merutiyetin salad haklar erevesinde yaygnlk kazanan grev eylemlerini yasaklayan, mevcut sendikalar feshederek sendikalarn kurulmasn yasaklayan 1909 tarihli dzenlemedir.
Tatil-i Egal Cemiyetleri Hakknda Kanun-u Muvakkat ile 1909 ylnda yrrle giren Tatil-i Egal Kanunu giderek oalan ve sertleen ii eylemlerini yasaklamtr (Altan, 2003: 66-67). Temel gerekesini ii hareketlerindeki artn iktisadi faaliyetleri etkilemesi ve lke idaresini zorlatrmas gibi nedenlerle aklayan Tatil-i Egal (iin durdurulmas) Kanunu, alma hayatna iki ynden snrlama getirmitir. lk snrlama ii iveren uyumazlklarnn zmnn seilen temsilciler aracl ile zmlenmesi iken dier snrlama sendikalarn kapatlmas olmutur. Tatil-i Egal Kanunu, iinin i artlarndan doan ikyetlerinin uzlatrma yolu ile zme kavuturulmasna, bu ekilde uzlamann salanamad durumlarda iddet yoluna gidilmeden grev yaplmasna onay verirken, mevcut ii ve iveren sendikalarn feshederek, sendikalarn kurulmasn yasaklamtr. Kurtulu Sava yllarnda zellikle yabanc iverenlere kar yrtlen grevlerle, mill mcadeleye katk salamak hedeflenmitir. 1923 ylnn ilk aylarnda Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkasna ye aydnlar, stanbul ve yurdun dier blgelerindeki ii rgtlerini bu rgt altnda toplayarak Trkiye Dernek Birlikleri ttihad ad altnda sendikalar temsil eden bir yap oluturmulardr. 1923 ylnda toplanan zmir ktisat Kongresinde i Grubunu ktisadi Esaslar blmnde, dernek hakknn tannmas ve Tatil-i Egal Kanununun yeniden iilerin haklarn tanmak zere tetkik ve tanzimi karara balansa da ksa bir sre sonra kabul edilecek Takrir-i Skun Kanunu ile sendika hakk fiilen ortadan kalkacandan bu kararn uygulamada hibir nemi olmamtr (Ikl, 1990: 314). 1937 ylna kadar yrrlkte kalan Tatil-i Egal ve eyh Sait syann bastrmak amac ile 1925 ylnda kabul edilen Takrir-i Skn Kanunlar, Cumhuriyetin ilk dneminde sendikalara rgtlenebilme imkn vermemilerdir. 1928 ylnda iktidardaki partiye baml sendika oluturma abalar da olumsuz sonulanmtr. 1933de Ceza Kanunu ve snf esasna gre dernek kurulmasn yasaklayan 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu ile sendika hakk tamamen ortadan kaldrlmtr. II. Dnya Savandan sonra deien koullara bal olarak 1946 ylnda Cemiyetler Kanununda deiiklik yaplarak snf temelli cemiyet kurma yasann kaldrlmas, yeni sendikalarn kurulmasn salamtr. 1947 ylnda kabul edilen 5018 sayl i ve veren Sendikalar ve Sendika Birlikleri Hakkndaki Kanunun belirledii ereve ierisinde 1947-1960 yllar arasnda ok sayda sendikann kurulduu grlmtr. 1952 ylnda ilk ii sendikas konfederasyonu olan Trk- (Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu) kurulmutur. Kurulan bu sendikalarn mali imknlar ve rgt yaplar bakmndan yetersiz kaldklar grlmtr (Tokol ve Alper, 2011: 50). 1952 ylnda kurulan Trk-i, 1967 ylnda Trkiye Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK), 1970 ylnda Milliyeti i Sendikalar Konfederasyonu (MSK) ve 1976 ylnda da Hak i Sendikalar Konfederasyonunun (HAK-) kurulular izlemitir. Hukuksal gelimeleri takiben oluan kurumsal yap, dnemin hkim siyasetinin de bir sonucu olarak artan lde ideolojik bir yapda ekillenmitir. Trkiyede iveren sendikalarnn rgtlenmesinin de ayn dnemlere rastlad grlmektedir. 1958 ylnda Ko Topluluunun nderliinde kurulan Madeni Eya Sanayicileri Sendikasnn (MESS) ardndan deiik sektrlerden gelen iverenler sendikal rgtlenmeyi yaygnlatrmaya almlardr. 15 Ekim 1961 tarihinde eitli sektrlerden gelen iverenler MESS ile birlikte stanbul veren Sendikalar Birliini oluturmulardr. 1962 ylnda yaplan II. Olaan Genel Kurulda rgtlenmenin lke dzeyinde yaplmas ve birliin adnn da Trkiye veren Sendikala-
55
r Konfederasyonu (TSK) olarak deitirilmesi kararlatrlmtr. 1960 sonrasndaki siyasi kutuplamann bir cephesini de ii-iveren mcadelesi oluturmutur. Siyasi gerekelerle alnan grev kararlarn ayn nitelie dayanan lokavt kararlar takip etmitir. atmann sona erdii 1980li yllarla birlikte da almac ekonomi politikalarnn nemli bir aktr olan iverenler, alma hayatnn dzenlenmesi hususunda etkilerini giderek artrmlardr. alma mevzuatnn esnek hle getirilmesi ve esnek alma modellerinin uygulanmas, istihdam etmedeki vergi yklerinin hafifletilmesi, verimlilik-cret ilikisinin kurulmas iveren sendikalarnn taleplerinin ortak noktalarn oluturmaktadr. 1961 Anayasasnda klasik demokrasinin kiilere tand hak ve zgrlklerin tesinde ilk kez iktisadi ve sosyal hak ve devler, Anayasa maddesi eklinde dzenlenmitir. Anayasann 46. maddesi tm ii ve iverenler iin sendika kurma hakkn tanyarak zgr sendikacln temel ilkelerini benimsemitir. 47. madde ise ii sendikalarna, yelerinin iktisadi ve sosyal durumlarn korumak ve dzeltmek amac ile toplu i szlemesi yapma ve greve gitme hakk tanmtr. 1963 tarihinde 274 sayl Sendikalar Kanunu ve 275 sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu ile toplu i ilikilerinde yeni ve hareketli bir dnemin balamas salanmtr. i sendikalarnn ye saylarnn 1960l yllarn sonunda bir milyonu am olduklar grlmektedir (Altan, 2003: 73-74). 1961 Anayasas ile sosyal haklarn geniletildii, sendikal yaplarn gelime gsterdii dnem yine asker bir darbe ile kesintiye uram ve sendikal hareket, kazanmlarndan nemli dnler vermek zorunda kalmtr. Bu dnemde birok sendika kapatlm, ilevlerine devam eden sendikalarn etkinlii yasal dzenlemeler ve izlenen ekonomi politikalar araclyla nemli lde daraltlmtr (Tokol, 2000: 55). 1983 ylnda kabul edilen 2821 ve 2822 sayl Kanunlar, 274 ve 275 sayl Kanunlarn yerini alarak daha snrl bir sendikaclk anlayna ortam hazrlamtr. 1980 sonras Trk sendikaclk hareketi; blnmlk, yasal snrlamalar ve deien ekonomi politikalar erevesinde zor bir dneme girmitir. Kamu sendikaclnda 1980li yllarn sonunda balayan tartmalar, 2001 ylnda kabul edilen Kamu Grevlileri Sendikalar Kanunu ile kamu grevlilerinin sendika hakkna sahip olmas ile sonulanmtr. 1961 Anayasas sonrasnda rgtlenme hakkna ilikin yasal dzenlemeler hakknda bilgi SIRA SZDE veriniz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
56
Sosyal Politika
zet
A M A
Sanayi Devrimi ncesindeki toplum yaplarnda alma ilikilerini aklamak. Ekonomik yapnn tarma dayand ilk alarda toplum yapsnn aile ekonomisi ve klelik dzenine dayal bir yapda olutuu grlmektedir. Bu toplum yapsnda beden gcne dayal olarak almak ve retmek kleler ve tutsaklar iin geerli bir alma anlaydr. alma hr insanlar iin onur krc kabul edilmi ve bu grubun askerlik, sanat, felsefe ve devlet ileri ile ilgilendikleri grlmtr. Orta a feodal dzeni geerliliini 10. ve 15. yzyllar arasnda srdrmtr. Bu dnemde senyr, valye, derebeyi gibi adlarla ifade edilen kiilerin egemenlii altnda, daha ok tarmsal faaliyetlerde ailece alan serflerle karlalmaktadr. ledikleri toprak ve retim aralar zerinde sadece kullanm hakkna sahip olan serfler, almalar karlnda elde ettikleri tarmsal rnn bir blmn kendileri iin ayrr, dier blmn de gvenlik gereksinimlerini karlayan senyrlere aktarrlard. Sanayi Devriminin ekonomik niteliini ifade eden liberalizmin temel eserini ve slogann tanmak. 1776 ylnda Adam Smith tarafndan kaleme alnan ksa ad ile Milletlerin Zenginlii (An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations) adl nl yapt, liberal dncenin ve Sanayi Devrimi ekonomik yapsnn temel ilkelerini ifade eden bir nitelie sahiptir. Dnemin zgrlkleri her eyin zerinde tutan anlayn sembolize eden slogan ise Braknz yapsnlar Braknz gesinler (Laissez faire, laissez passer) eklinde zetlenebilir. Bu slogan ile zdeleen liberal iktisadi dnce, piyasa dengelerine sayg duyulmas, bunu zedeleyecek her trl mdahalenin piyasa glerince cezalandrlaca ve rekabeti ortamda fertlerin kendi menfaatlerini gerekletirirken ayn zamanda toplumun da zenginleeceine ilikin tezlerle ekonomik yapy belirlemeye almtr.
A M A
ilerin rgtlenmesine ilikin ilk abalar zetlemek. ilerin rgtlenmesine ilikin almalar iki kategoride deerlendirmek mmkndr. Bunlardan ilki rgtlenmenin yasak olduu Fransa gibi lkelerde hayrsever rgtlenmeler yoluyla kurulan yaplardr. sizlik ve hastalk gibi konular la ilgilenen bu kurulularn baz taleplerde bulunmasna da gz yumulmutur. Bu kurulularn zaman iinde kurduklar gizli rgtlenmelerle etkilerini artrdklar ve alma hayatnn tm sorunlu alanlarnda almalarn yaygnlatrdklar grlmtr. ilerin rgtlenmesine ilikin bir dier alma da ngiliz iilerinin 1824 ylnda parlamentolarndan birleme hakkn elde edebilmeleri olmutur. Sanayileen tm lkelerde dank bir yapda balayan ii hareketlerinin, uluslararas karakteri 1864 ylnda Londrada yaplan Birinci Enternasyonelin iinde yrtlmtr. Kamu mdahalesini ortaya karan nedenleri ve kamu mdahalesi niteliindeki ilk dzenlemeleri aklamak. Sanayi Devriminin ortaya kn takip eden dnemde ulus devlet uygulamalarnda mdahalenin zaman ve etkinlii farkl olsa da devleti mdahalelerde bulunmaya iten nedenlerin din, insani, asker, ekonomik, siyasi ve snf yapsnn basksndan kaynaklanan nedenler olduunu ifade edebilmek mmkndr. Bu erevede sosyal politika oluumuna ilikin ilk kamu mdahalesi, 1802 ylnda ngilterede dokuma sanayiinde alan ocuklarn i sreleri ve koullar ynnden korunmasn ngren ve ocuk iilerin gnlk i srelerini 12 saat ile snrlandran kanundur. Basit bir uygulama ile balayan bu mdahale anlaynn ok ksa bir srede geni bir politika uygulamasna dnt grlmtr.
A M A
A M A
57
A M A
Trkiyede geleneksel koruma kurumlarn sralamak. Trk toplum yapsnn en eski ve geleneksel koruma kurumu ailedir. Tarm toplumu dinamiklerinin arln koruduu sreten itibaren byk aile yapsnn en nemli ve temel koruma kurumu olarak ortaya kt grlmektedir. Bir dier koruma kurumu ise toplumsal yardmlamadr. zellikle slam inan sisteminin etkileriyle glenen bu yardmlama anlay, vakflar gibi kendine zg bir kurumsal bir yapnn ortaya kmasn salamtr. lk Trk Medeni Kanunu olan Mecellenin ieriini aklamak. Tazminat ve Merutiyet Dnemi sosyal politika gelimelerinden biri olan Mecelle (1876), i-iveren ilikilerine liberal ve bireyci gre yaklaan dzenlemedir. Ahmet Cevdet Paa bakanlndaki bilim kurulu tarafndan hazrlanan ve 1877 ylnda Sultan Abdlhamit tarafndan uygulanmaya balayan ilk Medeni Kanun olan Mecelle, 1926 ylnda kabul edilen Medeni Kanuna kadar yrrlkte kalmtr. Trkiyede sosyal politika eitimine ilikin altyapnn nasl kurulduu ve bu srete kimlerin katk saladn aklamak. II. Dnya Sava srecinde Nazi Almanyasndan kaarak Trkiyeye gelen Alman profesrlerin stanbul niversitesi ktisat ve timaiyat Enstits bnyesinde toplumsal gerilimleri azaltmak ve toplumun btnln korumak iin ar siyasi akmlarn nlenmesi konusunda verdikleri eitimlerin Trkiyede sosyal politika bilincinin gelimesine nemli katklar olmutur. Trkiyede sosyal politika eitimine ilikin ilk almalarn da bu dneme rastlad grlmektedir. niversite reformu ile yurtdndan gelen hocalar arasnda sosyal politika disiplininin Trkiyede geliimine yapt katklar bakmndan Prof.Dr. Gerhard Kessler zel bir neme sahiptir. Sosyal politikann eitli meseleleri hakknda ok sayda eser veren ve bu alanda birok bilim insannn yetimesine katk salayan Kessler, lkemizde sendikaclk hareketlerinin gelimesi ve 1945 ylndan itibaren alma Bakanl bata olmak zere birok kurumun oluumunda nemli katklar salamtr.
A M A
A M A
1982 Anayasasnn alma hayat ve sosyal politikalara ilikin ilkelerini zetlemek. 1982 Anayasasnn tm hak ve zgrlkler asndan getirilen snrllklar ve devleti glendiren hkmleri ile 1961 Anayasasnn zgrlk ruhundan aykr bir nitelie sahip olduu sylenebilir. 1982 Anayasas bir yandan getirdii snrlayc hkmlerle toplumsal glerin ve demokratik mekanizmalarn glenmesini kstlayc bir etki yaratm, dier yandan liberal felsefesi ile devletin sosyal denge ve uzlama salayc rolnden uzaklamasna yol amtr. 1982 Anayasasnn koruma ilkesi yerine dzenleme ilkesini n plana kard grlmektedir. Sendika kurma ve grev hakknda nemli snrlamalar getiren Anayasa, sendikalarn faaliyetlerini de nemli lde snrlandrmtr.
A M A
58
Sosyal Politika
Kendimizi Snayalm
1. Sanayi Devriminin ortaya k aadaki yzyllardan hangisi iinde gereklemitir? a. 16. yzyl b. 17. yzyl c. 18. yzyl d. 19. yzyl e. 20. yzyl 2. Burjuvazi ekonomik gcn siyasal gce dntrme yollarn ararken hangi prensipten yararlanmtr? a. Doal haklar b. Mutlak haklar c. Nispi haklar d. ekirdek Haklar e. Temel haklar 3. Literatrde doal ayklanma sreci olarak ifade edilen sreci savunan dnrler aadakilerden hangileridir? a. Smith - Malthus b. Malthus - Mill c. Spencer - Malthus d. Ricardo - Spencer e. Smith - Keynes 4. Sosyal liberal dnce ilk kez hangi lkede popler hale gelmitir? a. Trkiye b. ngiltere c. ABD d. Fransa e. spanya 5. Kamu mdahalesinin ilk uygulamasn ieren ngilteredeki sosyal politika dzenlemesi aadaki alanlardan hangisinde gereklemitir? a. Kadnlarn alma koullar b. Madenlerde alma koullar c. Ara dinlenmelerinin dzenlenmesi d. ocuklarn alma sreleri e. i sal ve i gvenlii 6. Cumhuriyetin ilannn hemen ncesinde ekonomik ve sosyal politikalara yn verecek temel ilkelerin belirlendii ve tm sosyal taraflarn davet edildii organizasyon aadakilerden hangisidir? a. Mecelle b. Takrir-i Skun c. Dilaver Paa Nizamnamesi d. Tatil-i Egal e. zmir ktisat Kongresi 7. Cumhuriyet dneminin ilk i kanunu aadakilerden hangisidir? a. Mecelle b. 4857 sayl Kanunu c. 3008 sayl Kanunu d. 1475 sayl Kanunu e. 931 sayl Kanunu 8. Trk sendikaclk tarihinin ilk rgtlenmesi aadakilerden hangisidir? a. Tophane ileri Cemiyeti b. Telgraf ileri Cemiyeti c. Osmanl Terakki Cemiyeti d. ttihadi Osmanl Cemiyeti e. Ameleperver cemiyeti 9. Trkiyenin ilk ii sendikas konfederasyonu olan Trkiye i Sendikalar Konfederasyonunun kurulu tarihi aadaki seeneklerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. 1936 b. 1946 c. 1952 d. 1963 e. 1971 10. Kiinin sahip olduu servetini belirli bir amaca ynelik olarak kendi mlkiyetinden kararak toplumsal mlkiyete aktarmasna ve orada tutmasna ne ad verilir? a. Vakf b. Hayr c. Lonca d. Dayanma e. Ahi
59
Okuma Paras
Modern Zamanlar Filmi ve Dnemsel Bir alma likileri Yorumlamas Modern Zamanlar filmi, sinema tarihi asndan sessiz filmlerin altn ann bitiine; sesli filmin, Chaplinin itirazlarna ramen, sinema endstrisinde yaylmaya balamasna denk gelmektedir. Filmde ekonomik bunalmn etkisindeki ABD anlatlmaktadr. Dnemin alma ilikileri, emein yabanclamas hicvedilerek, kapitalist ve modernist sistemin eletirisi yaplmaktadr. ... Fordizm, 20.yzyln en nemli retim modellerinden birisidir ve sanayileme devrimi srecinin bir sonucudur (Galanopoulus, 2008). Modelin rgtsel ve dnsel temeli Taylor tarafndan atlmtr. Henry Ford ise, bu grleri sanayiye uygulamtr. Film, Fordizmin ve modernizmin ykseliini eletirmektedir. Genellikle Smith, Weber, Fayol, Taylor gibi klasik kuramclardan dnsel altyapsn alan Forda ithaf edilen retim hatt, toplumsal planda nemli dnmlere de yol amtr. Forddan ok nce, 1799 ylnda Eli Whitney ve Simon North, Connecticuttaki silah fabrikalarnda retim hatlarn dzenleyerek kitle retimi yapmtr. Daha sonrasnda cep saati, tekstil retimi gibi alanlarda da kitle retimi denenmitir (Brown, 2005). Henry Ford nderliinde hareketli retim hatlar, kitle retimi ve bilimsel ynetimin temel etkinlik ilkeleriyle bir organizasyon gelitirilmitir. Fordizm kavram da bu balama iaret etmektedir (Shilling, 2004). Ford, kendisinden nce yaplan retim hatt sistemi deneyimleri olmasna karn, bu retim tarzn salt bir retim ynetimi sorunu olarak grmemitir. Ynsal reten, kitlesel tketen bir toplum yaratma abasnda olmutur. Bu sebeple retim modeline ve arkasnda yatan toplum modeli retme abasna ismini (Fordizm) verebilmitir. Ynsal retim, yryen hatlar, zaman basks, otomasyon ve hz arttka monotonlama, emein yabanclamas vb. alma sorunlarn gndeme getirmitir. ... nsan ile makine arasndaki benzeimler ok eski dnemlere kadar uzanmaktadr. nsan anlamak iin makine metaforu kullanlmasnn yan sra makinelerin gelitirilmesinde insan bedenin rnek alnmas ok sk rastlanan bir durumdur. nsanln insan ve makineyi alglarken kurduu ba, modernizmin yaand dnemlerde bir adm ileri gemektedir. Marksist izgiden giderek makinelerin arklaryla alan insann o arklardan biri haline geldii vurgulanmaktadr. Yapt ie yabanclaan ve iselletiremeyen insann dram yanstlmaktadr. ... Modern Zamanlar, 1930lu yllarda Byk Depresyon ortamnda ekilmitir ve bu dnemi anlatmaktadr. Filmde dnemin kaotik ortam, alk, yoksulluk, isizlik sorunlar ilenmektedir. Sanayileme anda makinenin insan yabanclatran etkisine kar her sektrden alanlar uyarmaktadr. ylesine ki; filmde Chaplin pek ok farkl ortamda (fabrikada hat iisi, gemi iisi, gece bekisi, garson) alan olarak grlmektedir. Her bir ortama ilikin eletirisi ortaya koymaktadr. Bozkurta gre (2000), Fordizmin yaratt kitlesel etkiye kar klmasnda ekonomik faktrlerle birlikte insan kitleletiren, geri plana atan, yabanclatran sosyal faktrler de rol oynamaktadr. Grace (1952), teknokrasi a ve endstrilemenin insanln deneyimlerini doldurmas; makinelerin dizginleri ele geirilmesi; insanln savaa hazrlanmas; o gnlerin duygular, kargaalar; ilerdeki yksek i devri; montaj hatlarndaki monotonluklar Modern Zamanlarn ana temas olarak belirlemektedir. Film bu ana temalar zerinde ina edilmitir. Yirminci yzyln balarnda modern retim tarzlar, modern yaama biimlerini dourmutur. Taylor, Fayol, Weber gibi bilimciler temel ilkeleri olutururken Whitney, North, Ford gibi sermaye sahipleri de ilkelerin pratik uygulamalarn gelitirmilerdir. Sonuta gelimi lkelerin sanayileme hzn arttran bir dnem yaanmtr. Bu hz ayn zamanda toplumsal dnmde de yaanmtr. Kitle retimi kitle tketimi yaygnlam, bu durum emek zerinde olumsuz etkiler dourmutur. Modern Zamanlar, dnemindeki alma ilikilerini arlo tiplemesi araclyla eletiren nemli bir yapttr. Chaplinin Modern Zamanlar bir btn olarak ele alndnda egemen ideolojileri sorgulamaktadr. Mlkiyet, itaat, uyma gibi sosyal etki ajanlarn kavramsal tanmlanmalarndan, akademik almalarndan nce insanla haber vermektedir. Salt bir duyuru olarak deil ayn zamanda bir erken redci gibidir. arlo, film boyunca sakar, serseri, rastgele yaayan bir gezgin konumundadr. Avare gezgin grnts ak biimde dnemin hzla ykselen havasna isyandr. Filmin genelinde Chaplinin modernizmin ykselen duvarlar arasnda hapsolacak insan adna insans zellik-
60
Sosyal Politika

ler kontrolszl de ierir mesajn vermektedir. nsan btnyle determinist bak alaryla ele alnp tam ve eksiksiz modellenemez. Nietzsche gibi, hep ileriye giden, birbiriyle balantl olaylar ve olgular anlayn eletirmektedir. ... 2009 ylnda alma dnyas yine bir krizden, isizlikteki oransal arttan, ekonomik adaletsizlikten sz etmektedir. O zamandan bu yana deien makinelerin boyutlar olmu gibi grnmektedir. O dnemin harika makineleri (gittike devleen retim makineleri) ile gnmzn harika makineleri (gittike klen bilgisayarlar) yarattklar etki balamnda ok da farkllamamaktadr. nsanln makineler araclyla kotuu mutluluk yolunda sorunlar, yine makinelerden kaynaklanmakta gibidir. Bir yandan makinelerin yol at refah, gelime, i yapl biimindeki kolaylklar terk edilemeyecek bir fayda alan retmektedir. te yandan makineleme yabanclama, otomasyon, stres, zaman basks gibi olumsuz etkileri beraberinde getirmitir. zm makinelerin iin iine insann mutluluu ile birlikte dahil edildii, insani deer tayan retim modellerin gelitirilmesini iaret etmektedir. Kaynak: Kamil ORHAN, Modern Zamanlar Filmi ve Dnemsel Bir alma likileri Yorumlamas, alma ve Toplum Ekonomi ve Hukuk Dergisi, 2010/1, Say:24, 133-152. 1. c 2. a 3. c Yantnz yanl ise, Sanayi Devrimi ve Sosyal Politika konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sanayi Devrimi ve Sosyal Politika konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sosyal Politikaya Yn Veren Dnce Akmlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sosyal Politikaya Yn Veren Dnce Akmlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kamu Mdahalesinin Douu ve Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Cumhuriyet Dnemi Sosyal Politikas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Cumhuriyet Dnemi Sosyal Politikas konusunu yeniden gzden geirin Yantnz yanl ise, Trkiyede Sendikacln Tarihsel Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trkiyede Sendikacln Tarihsel Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Cumhuriyet ncesi Dnemde Sosyal Politika konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. b
5. d
6. e 7. c 8. e
9. c
10. a
61

Sra Sizde 1 Sanayi Devriminin ortaya kmasnda rol alan unsurlar daha nceki dnemlerde ortaya km, eitli safhalardan geerek ve birbirini tamamlayarak biriken bilimsel ve teknolojik bilgiler iktisadi ve sosyal hayat etkileyen bir g hline gelebilmitir. Bu erevede Hal Seferleri, corafi keifler ile deniz ticaret yollarnn kefedilmesi, Rnesans ve Reform Hareketleri 18. yzyldaki gelimelere altyap hazrlayan baz ilerlemeler olarak deerlendirilebilir. Sra Sizde 2 1750 ylna girilirken ngilterede az sayda da olsa buhar makinesinin kullanld bilinmektedir. ngiliz Newcomen ve Saverynin zerinde altklar buhar makinesi 1750li yllara kadar gelierek basit bir pompa ekline dnmt. 1750-1800 yllar arasnda Sanayi Devriminin temelini tekil edecek bulularn birbiri ardna ortaya kna ahit olunmutur. Franklin 1752de paratoneri, 1754te Black karbonik asidi bulmu, 1764te Hagreaves, dokuma sanayinde byk bir dnm yaratan otomatik mekik mekanizmasn retime uyarlamt. 1769 yl buhar makinesinin en gelimi formunun sanayi retiminde kullanlmaya balad yl olmutur. skoyal mucit James Watt tarafndan gelitirilen buhar makinesi, sanayi retiminde o gne dek kullanlanlarn en baarls idi. 1770 ylnda Robert Owenn orta Arkwrighe, tekstil sanayinde su gc ile ileyen makinay retime sokarken, Priestley, 1774te oksijeni, Volta, 1800 ylnda pili bularak teknolojik gelimelerin belirleyicisi oldular. Sra Sizde 3 Sanayi Devriminin alma ilikilerinde yaratt sorun da uzayan alma sreleridir. retimde yeni bulularn hz ile makine teknolojilerinin paralel ilerleme gstermesi, bu yapnn isiz brakt emek snfnn srekli bymesine neden olmutur. siz kalanlara ynelik sigorta ve benzeri devlet korumalarnn bulunmay, bu grubun kendi ierisindeki rekabeti artrm ve alma srelerinin 15-18 saate kadar uzad grlmtr. Sanayi retiminin yksek, seri ve ucuz retim anlaynn sermayeye tannan ekonomik zgrlkler ile gvence altna alnmas, almann insani karakterinin yok olmasna neden olmutur. Uzun alma srelerine 19. yzyln bandan itibaren kadn ve ocuklarn da muhatap olmas toplumsal yapda ksa zamanda olumsuz etkilerin ortaya kmasna da neden olmutur. Sra Sizde 4 topik sosyalistler, retim aralarnn ortak kullanmna dayanan bir ekonomik sistemi hedefleyenlerdir. Onlara gre retim ekonomik planlamaya dayanacak ve yaratlan servet reticilerin ihtiyalarna uygun datlacaktr. topik sosyalistler, ideal toplumu iddet ve ihtilal yolu ile deil, ikna ve eitim yntemi ile gerekletirmeyi amalamlardr. Her trl snf savan ve diktatrln reddeden anlayn nemli temsilcileri arasnda Saint Simon, Charles Fourier ve Robert Owen saylabilir. Sra Sizde 5 Osmanl Devletinde bir nevi retim ve tketim birlii nitelii tam olan aile, kiilerin sosyal risklere kar korunmas bakmndan ok nemli bir rol oynam; aile ii yardmlama, sosyal gvenlik sisteminin temelini oluturmutur. retimin arlkl olarak tarm sektrnde gereklemesi, gelenekler, din inanlar ve pederahi aile kurallar, ailenin blnmeden geleneksel bir koruyucu olarak g kazanmasnda etkili olmutur. Sra Sizde 6 Liberal politikalarn uyguland dnem boyunca zel sektr ile sanayilemeyi tevik amac ile devlet tarafndan kurumsal ve yasal dzenlemeler yaplmtr. Salanan teviklere ramen sermaye ve giriimci eksiklii, 1929 ylna kadar devam eden eski gmrk rejimi, d borlar ve 1929 ekonomik bunalm zel sektre dayal sanayileme abalarnn sonusuz kalmasna neden olmutur. 1932 ylndan sonra uygulanan devleti sanayileme politikalar sanayilemenin finansmannn kamu kaynaklarndan salanmasn, bunun yannda zel sektrn desteklenmesini ngrmtr. Sra Sizde 7 1980li yllara kadar sren sosyal hizmetlerin yrtmne ilikin kurumlararas danklk 1983 ylnda 2828 sayl Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu Kanunu ile giderilmi ve bu alana ilikin mevzuatn birletirilerek hizmetlerin tek at altnda toplanmas salanmtr. Kurum korunmaya muhta ocuklara, sakatlara, kimsesiz ve yallara koruma garantisi salamaktadr. lke apnda faaliyet gsteren yurtlar ve huzurevleri araclyla salanan sosyal hizmetler, gnll kurulular ile i birlii ierisinde sosyal refah hizmetlerinin etkinletirilmesi amacn tamaktadr.
62
Sosyal Politika
Sra Sizde 8 1961 Anayasasnda klasik demokrasinin kiilere tand hak ve zgrlklerin tesinde ilk kez iktisadi ve sosyal hak ve devler Anayasa maddesi eklinde dzenlenmitir. Anayasann 46.maddesi tm ii ve iverenler iin sendika kurma hakkn tanyarak zgr sendikacln temel ilkelerini benimsemitir. 47. madde ise ii sendikalarna, yelerinin iktisadi ve sosyal durumlarn korumak ve dzeltmek amac ile toplu i szlemesi yapma ve greve gitme hakk tanmtr. 1963 tarihinde 274 sayl Sendikalar Kanunu ve 275 sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu ile toplu i ilikilerinde yeni ve hareketli bir dnemin balamas salanmtr. i sendikalarnn ye saylarnn 1960l yllarn sonunda bir milyonu am olduklar grlmektedir.
Akbulak, S. ve Akbulak, Y. (2004)., Trk Sosyal Gvenlik Sisteminde Yaanan Sorunlar ve Alnmas Gereken nlemler, Sosyal Gvenlik Kurumlarnn Kaynak Sorunlar ve zm nerileri, Maliye Hesap Uzmanlar Vakf Yaynlar, Yayn No:17, Ankara. Aron, R. (1997). Sanayi Toplumu, ev:E.Grsoy, stanbul: Dergah Yaynlar. Altan, .Z (2003). Sosyal Politika, T.C Anadolu niversitesi Yayn No: 1477, Eskiehir. Altan, .Z. (2009). Sosyal Politika Dersleri, T.C Anadolu niversitesi Yayn No: 1987, Eskiehir. aatay, N. (1981). Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Konya: Seluk niversitesi Yaynlar. ubuk, A. (1986). Sosyal Politika ve Sosyal Gvenlik, Ankara. Dilik, S. (1991). Sosyal Gvenlik, Ankara: Kamu- Yaynlar. Erdoan, M. (1998). Liberal Toplum Liberal Siyaset, Ankara: Siyasal Kitabevi. Gze, A. (2005). Siyasal Dnceler ve Ynetimler, stanbul: Beta Basm. Glerman, A. (1987). Trkiyenin Ekonomik ve Toplumsal Yaps, zmir: Anadolu Matbaaclk. Gven, S. (2001). Sosyal Politikann Temelleri, Bursa: Ezgi Kitabevi Yaynlar. Ikl, A. (1990). Sendikaclk ve Siyaset, Ankara: mge Kitabevi.
Koray, M. (1992). Endstri likileri, Basisen Eitim ve Kltr Yaynlar No:22, zmir. Koray, M. ve Topuolu A. (1995). Sosyal Politika, Bursa: Ezgi Kitabevi Yaynlar. Koray, M. (2005). Sosyal Politika, mge Kitabevi. Kozak, .E. (1994). Bir Sosyal Siyaset Messesi Olarak Vakf, Sakarya niversitesi Rektrl Yaynlar, No:7. zbek N. (2002). Osmanl mparatorluunda Sosyal Devlet, stanbul: letiim Yaynlar. Rosanvallon, P. Refah Devletinin Krizi, ev: B. ahinli, Ankara: Dost Kitabevi. Sallan Gl, S. (2004). Sosyal Devlet Bitti, Yaasn Piyasa, Ankara: Ebabil Yaynclk. Sava, V. (2000). ktisadn Tarihi, Ankara: Siyasal Kitabevi. Seyyar, A. (1999). Sosyal Siyaset Asndan Kadn ve Aile Politikalar, stanbul: Birey Yaynclk. Talas, C (1967). Sosyal Politika, Ankara: Sevin Matbaas. Talas, C. (1992). Trkiyenin Aklamal Sosyal Politika Tarihi, Ankara: Bilgi Yaynevi. Talas, C. (1995). Toplumsal Politika, mge Kitabevi. Tezel, Y. (1994). Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Tokol, A. (2000). Sosyal Politika, Bursa: Vipa A.. Tokol, A. (2008). Endstri likileri ve Yeni Gelimeler, Bursa: Dora Yaynlar. Tokol, A. ve Alper Y. (2011). Sosyal Politika, Dora Yaynlar. Tuna, O., Yalnta, N. (1991). Sosyal Siyaset, stanbul: Filiz Kitabevi. Turan, K. (1979). Milletleraras Sendikal Hareketler, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, Ankara. Turan, K. (1990). Hukukunun Genel Esaslar, Trk Tarih Kurumu Basmevi. Turan, K. (1994). Kooperatifiliin Sosyo Politik Yaps, Ankara: Gazi Bro Kitabevi. Ulutan, B. (1978). ktisadi Doktrinler Tarihi, tken Neriyat.
3
Amalarmz

SOSYAL POLTKA
Bu niteyi tamamladktan sonra; stihdam ve isizlik kavramlarn tanmlayabilecek, sizliin ekonomik, bireysel ve toplumsal etkilerini listeleyebilecek, sizlikle mcadelede sosyal politikalarn yeri ve nemini aklayabilecek, cret kavramn ve cretin unsurlarn tanmlayabilecek, Devletin cretin korunmasna ilikin getirdii dzenlemeleri aklayabilecek, Dzgn i kavramn tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
stihdam sizlik Tam stihdam alma Hakk sizlikle Mcadele Aktif stihdam Politikalar Pasif stihdam Politikalar cret cret Hakk Sosyal cret alma Koullar Dzgn
indekiler
STHDAM VE SZLK: KAVRAMSAL EREVE STHDAMIN KORUNMASI VE SZLKLE MCADELEDE SOSYAL POLTKALARIN YER VE NEM CRET VE CRETE LKN KAVRAMLAR CRETN KORUNMASI VE CRET HAKKI ALIMA KOULLARI VE ALIMA KOULLARINA LKN DZENLEMELER
Sosyal Politika
stihdam, sizlik, cretler ve alma Koullar
stihdam, sizlik, cretler ve alma Koullar

STHDAM VE SZLK: KAVRAMSAL EREVE
stihdam, bir taraftan dorudan insana odaklanmas sebebiyle sosyal politikann, dier taraftan retimi gerekletiren ve ekonomik deer yaratan emek unsurunu ele almas asndan iktisadn ilgi alanna girmektedir. Ancak sosyal politikaclar istihdam bir ama olarak kabul ederken iktisatlar, gelir hedefine ulamann bir arac eklinde deerlendirmektedir (Serter, 1993: 3). Bu balamda, istihdam konusunun toplumun tm kesimlerini ilgilendirdii phesizdir. Dolaysyla konunun ok ynl olarak ele alnmas gerekmektedir. Her eyden nce, toplumdaki her birey yaamn ve hatta bakmakla ykml olduu ailesinin yaamn devam ettirebilecek bir gelir dzeyine sahip olabilmek, manevi ynden geliip olgunlaabilmek ve psikolojik adan tatmin olabilmek iin almak zorundadr. Baka bir ifadeyle, istihdam iinde yer alabilmek milyonlarca insan iin yalnzca temel ve -ounlukla- yegane gelir kayna deil, ayn zamanda sosyal var olma ve z sayg kaynadr (Deacon, 2011: 412). Bu ereveden bakldnda, alma hakk yaama hakknn devam niteliindedir. Dier taraftan, toplumun sunduu olanaklardan (eitim, salk, gvenlik vb.), rettii mal ve hizmetlerden yararlanan birey topluma kar borlanmaktadr. Bireyin topluma olan borcunu demesinin en temel yolu almas, baka bir ifadeyle istihdama katlmasdr. te yandan, almayan birey kendini ie yaramaz hissedecek; bilgi ve yeteneklerini kullanamamas yznden topluma hibir katkda bulunamayacaktr. Bu sebeple, toplum iinde sayg grmeyerek kin ve nefret duygular ile dolacaktr. Sosyal politikann temel ilgi alanlarndan biri olan istihdam geni ve dar anlamda olmak zere iki ekilde tanmlamak mmkndr. Geni anlamda istihdam, retim faktrlerinin (emek, sermaye, doal kaynaklar, mteebbis) retime sevk edilmesi, yani almas/altrlmas (lgener, 1991: 73) eklinde tanmlanmaktadr. Bir lkenin belirli bir anda sahip olduu retim faktrlerinin tamam, o lkenin retim olanaklarn oluturmaktadr. Bu balamda, geni anlamda istihdam retim faktrlerinin belirli bir dnem (genellikle bir yl) ierisinde kullanlma derecesi (Hesapolu, 1994: 287) olarak da ifade edilebilmektedir. Geni anlamda istihdam kavram, tm retim faktrlerini kapsarken dar anlamda istihdam ile retim faktrleri iinde sadece emek unsuru dikkate alnmaktadr. Dolaysyla, dar anlamda istidam emein retimde kullanlmas ya da gelir salamak amacyla almas/ altrlmas (Hesapolu, 1994: 287) eklinde tanmlamak mmkndr.
retim Faktrleri: retimin gereklemesi iin gerekli unsurlardr. Dolaysyla retim, bu faktrlerin mal ve hizmet hline dnmn ifade etmektedir. retim faktrleri, doal kaynaklar, sermaye, emek ve mteebbis (giriimci) eklinde sralanabilir.
66
Sosyal Politika
Mill Gelir: Bir ekonominin belirli bir dnemde rettii mal ve hizmetlerin toplamdr.
Doal sizlik Oran: gc piyasasnn etkinliini lmede kullanlan teorik bir aratr. Geici, konjonktrel ve yapsal faktrler sebebiyle bir igc piyasasnda yzde yz istihdamn salanamamas ve igcnn kk bir blmnn (% 3-5) isiz olmas durumunu tanmlamaktadr.
Sosyal politika asndan istihdam konusunun merkezinde insan vardr. nsan sadece retimi gerekletiren bir makine olarak grmek mmkn deildir. stekleri, amalar ve beenileri olan insan istihdam imknlarn deerlendirirken tercihlerini serbeste ortaya koymaktadr. Ancak bu noktada cret dzeyi, alma koullar, iin ilgi alanna dahil olup olmamas, ii sevmesi ya da sevmemesi gibi birtakm faktrlerin bireyin i seiminde etkili olduu grlmektedir (Serter, 1993: 38). Bir ekonominin yeterli biimde ileyip ilemedii yaratt istihdam hacmi ile dorudan balantldr (Aren, 1992: 1). Ayrca gerek geni anlam gerekse dar anlamyla olsun istihdam ile mill gelir arasnda yakn bir iliki bulunmaktadr. Buna gre, istihdam dzeyi ykseldike mill gelir de artmaktadr. Ancak istihdamdaki artlar mill gelire her zaman ayn oranda yansmamaktadr. zellikle tam istihdam dzeyine yaklaldka, istihdam dzeyindeki artlar mill gelirde daha dk oranda artlara neden olmaktadr. Bu noktada, konunun daha iyi anlalmas asndan tam istihdam kavramn aklamak yerinde olacaktr. Bir ekonomide retim faktrlerinin tm retime katlyor ise tam istihdam durumu sz konusudur. Tam istihdam durumunda ekonominin mevcut retim potansiyelinden tam olarak yararlanlmaktadr. Baka bir ifadeyle, ekonomide atl ya da almayan kapasite bulunmamaktadr. Bununla birlikte, tam istihdam sadece emek faktr dikkate alnarak; cari cret dzeyi ve mevcut alma koullarnda almak isteyen herkesin i bulduu istihdam dzeyi (Aren, 1992: 5; Serter, 1993: 32) olarak da tanmlanabilmektedir. Pratikte byle bir durum, igc piyasasnda en az i arayanlar kadar bo yer bulunmas eklinde karmza kmaktadr. Ancak tam istihdam genel olarak teorik bir durumdur. Bu sebeple, tam istihdam durumunda %3-5 orannda bir isizliin varl kabul edilmektedir. Hemen hemen btn lkelerde yer ve i deitirmeler, igc piyasas hakkndaki bilgisizlik, igc arz ve talebinin ayn zamanda karlaamamas gibi nedenlerden kaynaklanan isizlik tam olarak ortadan kaldrlamamaktadr (Talas, 1997: 138). Ayrca, tam istihdam gerek yaratt istihdam hacmi gerekse mill gelirle ilikisi bakmndan sabit bir dzey olarak dnlmemelidir. Her eyden nce, genel olarak her lkede nfus giderek oalmakta ve buna paralel olarak alma andaki bireylerin says artmaktadr. Dolaysyla, tam istihdamn salanmas ve srdrlmesi iin istihdam hacminin srekli olarak geniletilmesi gerekmektedir. Bu amala yaplan yatrmlar, sermaye donanmn gelitirerek ayn zamanda mill gelirin de bymesi sonucunu douracaktr.
STHDAM GEN ANLAMDA retim faktrlerinin (Emek, Sermaye, Doal Kaynaklar, Giriimci) gelir salamak amacyla almas/ altrlmas. DAR ANLAMDA retim faktrlerinden biri olan emein gelir salamak amacyla almas/ altrlmas.
Tablo 3.1 Kavramsal ereve: stihdam ve Tam stihdam
TAM STHDAM GEN ANLAMDA Bir ekonomide retim faktrlerinin tmnn retime katlmas. Ekonominin mevcut retim potansiyelinden tam olarak yararlanlmas. DAR ANLAMDA Mevcut alma koullar ve cari cret dzeyinde almak isteyen herkesin i bulduu istihdam dzeyi. Genel olarak %3-5 dzeyinde bir isizlik kabul edilir. (Doal sizlik Oran)
3. nite - stihdam, sizlik, cretler ve alma Koullar
67
Dier taraftan, bir lkede mevcut retim faktrlerinin tamamnn kullanlmamas eksik istihdam olarak adlandrlmaktadr. Baka bir ifadeyle, eksik istihdam durumunda retim faktrlerinin bir ksm retime katlmamaktadr. Bu durumun nedeni genel olarak talep yetersizliidir (Aren, 1992: 1; Serter, 1993: 18). Eksik istihdam retim faktrleri iinde yalnzca emek faktr dikkate alndnda; istihdam edilmekte olan bireyin alma gc ve arzusu olduu hlde hlihazrda altndan daha fazla alamamas ya da daha gelimi artlar altnda almas veya baka bir meslee gemesi hlinde verimliliinin artmas (Serter, 1993: 18- 19) eklinde de tanmlanabilmektedir. Eksik istihdam belirlenmesi ve lm asndan uzun sre tartlan bir kavram olmutur. Ancak genel olarak ikili bir yap iinde yorumlanmaktadr (Aren, 1992: 2- 3; Serter, 1993: 19): Grlebilen Eksik stihdam: Normal alma srelerinin altnda allmasdr. Bu durumda, istihdam edilen bireyler arzu etmedikleri hlde ksmi sreli almaktadr. Daha ok gelimi lkelerde grlmekte olan bu tip eksik istihdamn balca sebebi talep yetersizliidir. Grlemeyen Eksik stihdam: Gizli eksik istihdam olarak da adlandrlan grlemeyen eksik istihdam durumu, alma srelerinde bir kstlama olmad hlde istihdam edilen igcnn alma karlnda elde ettii gelirin dk olmas ya da allan iin niteliinin, bireyin kapasitesini, eitim dzeyini ve vasflarn tam olarak kullanmasna olanak vermemesi eklinde karmza kmaktadr. ounlukla gelimekte olan lkeler asndan sz konusu olan bu tip eksik istihdamn nedeni talep yetersizliinin yan sra sermaye donanmnn da yetersiz oluudur. Dolaysyla, gelimekte olan lkelerde istihdam hacminin artrlmas, hem talebin hem de sermaye donanmnn artrlmas eklinde topyekn bir kalknma sorunu eklinde ortaya kmaktadr. Eksik istihdamda olanlar neden isiz saysna dahil edilmezler?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
stihdam konusunda zerinde durulmas gereken bir dier kavram da ar isDNELM tihdamdr. Ar istihdam, emek arznn emek talebini karlayamad konjonktre zg bir durum olarak karmza kmaktadr. Baka bir ifadeyle, ar istihdam bir S R U lkedeki mevcut emein tamam kullanlmasna ramen, talebinOkarlanamamas anlamna gelmektedir.
EKSK STHDAM Bir lkedeki mevcut emein tamamnn kullanlmamas GRLEBLR EKSK STHDAM alma sreleri, normal alma srelerinin altnda Bireyler, arzu etmedikleri hlde ksmi sreli almaktadr. Nedeni: TalepYetersizlii rnek: 1929 Bunalm GRLEMEYEN EKSK STHDAM
DKKAT
DNELM S O R U
SIRA SZDE AIRI STHDAM
Tablo 3.2 Kavramsal ereve: Eksik stihdam ve SIRA SZDE Ar stihdam

AMALARIMIZ
DKKAT
alma srelerinde bir k- BirAMALARIMIZ lkedeki mevcut emestlama yok in tamam kullanlmasna alma karlnda elde ramen, talebin karlanaK T A P edilen gelir dk mamas allan iin nitelii, bireyin rnek: II. Dnya Sava nitelikleri ve retken kapaAlmanya L E V Z Y O N TE sitesini kullanmasna imkn vermiyor. Nedeni: Talep Yetersizlii, Sermaye Donanm Yetersizlii
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
68
Sosyal Politika
SIRA SZDE
DNELM S O R U Referans Dnemi: Tanmlanm bir zaman dilimi, bir hafta veya bir gndr. K A T igc D K Trkiye piyasasna ilikin istatistiki verileri Hane halk gc Anketleri araclyla her SIRA SZDE ayn on beinde yaynlayan Trkiye statistik Kurumu, referans haftas olarak her ayn pazartesi ile AMALARIMIZ balayp, pazar ile biten ilk haftasn almaktadr.
stihdam ve ilgili kavramlarn tanmlanmasndan sonra, konumuz asndan temel oluturan isizlik kavram zerinde durulacaktr. sizlik, bireyi ve toplumu temel alarak iki farkl ekilde tanmlanabilir. Toplum asndan isizlik, retici kaynaklarn bir blmnn kullanlamamas anlamna gelmektedir (Talas, 1997: 129). Birey asndan ise isizlik, alma isteinde, gcnde ve almaya hazr bir durumda olan bireyin, cari cret ve mevcut alma koullarnda belirli srelerle i aramasna ramen bulamamas durumu olarak tanmlanabilir (lgener, 1991: 113). Bununla birlikte, ILO isizlii tanmlarken temel unsurdan yola kmaktaSIRA ve Bierli, 2003: 202- 203; Lordolu ve zkaplan, 2003: 393). Bu dr (Gndoan SZDE unsurlar; Sahibi Olmama (i Yok); cretli ya da kendi hesabna alma eklinde DNELM istihdam edilmemi olanlar. Arama; belirli bir sre nce i arama ynnde belirgin admlar atm S olanlar.O R U e Balamaya Hazr Olma; referans dnemi boyunca cretli ya da kendi hesabna Kalma eklinde istihdam edilmeye hazr olanlar eklindedir. DK AT
STHDAMIN KORUNMASI VE SZLKLE SIRA SZDE MCADELEDE SOSYAL POLTKALARIN YER VE NEM
Kresel gelimeler her alanda olduu gibi igc piyasalarn da derinden etkilemi AMALARIMIZ ve isizlik sorununun gelimilik dzeyi ne olursa olsun dnya apnda tm lkelerin ortak sorunu hline gelmesine neden olmutur. ILOnun dnya igc piyasalarnda ortaya kan P K T A gelime ve eilimlerini yorumlad Kresel stihdam Eilimleri 2011 Raporuna gre; dnya genelinde 2010 ylnda isiz says bir nceki yla gre neredeyse hi deimeyerek 205 milyon olarak kalm ancak kriz ncesi 2007 ylna gre 26.7 milyon artmtr (ILO, 2011: 12). Bununla birlikte, 2010 yl iin gerekleTELEVZYON en kresel isizlik oran % 6.2 ve 2011 iin ngrlen oran da % 6.1dir. Kresel isizliin yakn gelecekte kriz ncesindeki dzeye gerileme ihtimali olduka dktr.
NTER ET ILO 2011 KreselN stihdam Eilimleri (Global Employment Trends 2011: The Challenge of a Jobs Recovery) Raporunun tam metnine http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@dgreports/@dcomm/@publ/documents/publication/wcms_150440.pdf linkinden ulaabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
sizliin kresel, yapsal, kalc ve yaygn bir problem hline gelmesi, bu problemin sosyal politikann temel ilgi alanlar arasna girmesine yol amtr. Sosyal politika asndan isizler sadece bir istatistikten ya da bir ekonomik veriden ibaret deildir. Sz konusu rakamlarn bir de gerek yzleri, adlar, hikyeleri, geindirmekle ykml olduklar aileleri vardr. zellikle 1970lerin ikinci yarsndan itibaren bymenin ayn oranda istihdam art salayamad ve isizliin artt, lke ekonomilerinin krizler karsnda daha krlgan hle geldii ve buna bal olarak ok sayda insann ayn anda isiz kald, isiz kalnan srelerin uzad, zellikle genlerin, kadnlarn ve engellilerin yksek oranda isizlik riski ile kar karya kald ve kresel ekonomide yaratlan ilerin byk bir ksmnn niteliksiz iler olmas nedeniyle alan ama yoksul olan insan saysnn artt grlmektedir. Bu gelimelerin etkisiyle gelimi ve gelimekte olan pek ok lke, istihdam gelitirmek veya en azndan srdrlebilir bir dzeyde tutmak, isizlikle mcadele etmek ve bunun yannda isizliin sosyoekonomik yaamda ykc etkiler yaratmasn nlemek amacyla aktif ve pasif istih-
SIRA SZDE 3. nite - stihdam, sizlik, cretler ve alma Koullar
SIRA SZDE
69
dam politikalar retme abasna girmitir. Bununla birlikte, istihdamn korunmas DNELM ve isizlikle mcadele bugn olduu gibi gelecekte de refah kavramna odaklanan tartmalarn temel hareket noktalarndan biri olmaya devam edecektir (Deacon, S O R U 2011: 412). ILOnun Kresel stihdam Eilimleri Raporuna gre; 2009 yl iin 40 milyonTdaha fazla inDKKA san gnlk 1.25 $ kazan seviyesinde almaktadr. Bununla birlikte, yaklak 1.2 milyar alan da (toplam alanlarn %39u) gnde 2 $n altnda gelir elde etmektedir. alt SIRA SZDE hlde yeterli gelir elde edemeyen bu insanlar, alan yoksullar olarak tanmlanmaktadr.
DNELM S O R U
DKKAT
Yaam Boyu renme: Okul SIRA SZDE ncesi dnemden emeklilik sonras dneme kadar tm yetenek ilgi, bilgi, yetenek ve niteliklerin kazanlmas ve AMALARIMIZ yenilenmesi perspektifini ifade etmektedir. alma hayatnda belirli bir K T A P gelir gvencesi salamann temel arac asgari cret uygulamasdr. Asgari cret; ii ve ailesinin gnn ekonomik ve sosyal TELEVZYON koullarna gre insanca yaamasn salayacak, insanlk onuruyla badaacak bir creti ifade etmekte ve cretin en alt NTERNET snrn oluturmaktadr. Bu balamda, ne i szlemeleriyle ne de toplu szlemelerle alanlara asgari cretin altnda bir cret denmesi kararlatrlamaz. cretlilere rgtlenme hakknn salanmasn sendika zgrl eklinde ifade etmek de mmkndr. Bireysel sendika zgrl, bir yandan alanlarn serbeste sendika kurma ve kurulmu sendikalara ye olabilme zgrlklerini ifade etmekte; dier yandan bireylerin sendikalara girmeme veya sendikadan zgrce ayrlma haklarn da kapsamaktadr. Kolektif sendika zgrl ise ii ve iverenlerin kurduklar sendikalarn yasal olarak tannmas ve faaliyetlerinin gvence altna alnmas anlamna gelmektedir. Sosyal Risk: Ne zaman ortaya kaca bilinmemekle birlikte ileride gereklemesi muhtemel ya da muhakkak olan ve buna maruz kalan kiinin mal varlnda eksilmeye neden olan tehlikedir. Sosyal riskler, mesleki riskler (i kazas, meslek hastalklar), fizyolojik riskler (hastalk, analk, sakatlk, lm) ve sosyo- ekonomik riskler (isizlik, evlenme ve ocuk sahibi olma, konut ihtiyac) olmak zere balca grupta snflandrlabilir.
alma Hakk ve alma Hakk erevesinde Dzenlenen AMALARIMIZ Sosyal Politika Tedbirleri
almann sadece bir zorunluluk veya zgrlk meselesi olmayp ayn zamanda K T A P bir hak olduu dncesi (Koray, 2005: 195), bu hakkn korunmas gerekliliini de beraberinde getirmitir. Bireyin alma ve iini serbeste seme hakknn ulusal ve uluslararas anlamda korunduu grlmektedir. Uluslararas koruma kapsamnda deerlendirilebilecek en temel belgeler nsan Haklar EvrenselL E V Z Y O N ve EkoT E Bildirgesi nomik Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesidir (Tokol ve Alper, 2011: 106). nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 23. maddesine gre herkesin alma, iini zgrce seme, adil ve elverili koullarda alma ve isizlie kar korunma hakk varNTERNET dr. Bununla birlikte, Ekonomik Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesinin 6. maddesine gre bu szlemeye taraf olan devletler, herkesin zgrce setii veya benimsedii bir ite alarak hayatn kazanma frsatna sahip olma hakkn ieren alma hakkn tanr ve bu hakk korumak iin uygun giriimlerde bulunur. Bununla birlikte, 1982 Anayasasnn 2. maddesinde sosyal bir hukuk devleti olarak tanmlanan lkemizde de alma hakk, Anayasann 49. maddesinde dzenlenmi ve bylece ulusal anlamda korunmutur. Buna gre alma herkesin hakk ve devidir. Devlet, alanlarn hayat seviyesini ykseltmek, alma hayatn gelitirmek iin alanlar korumak, almay desteklemek ve isizlii nlemeye elverili ekonomik bir ortam yaratmak iin gerekli tedbirleri alr. alma hakk, birok sosyo-ekonomik hakkn baland ok temel bir hak konumundadr (Koray, 2005: 195). Bu nedenle, sosyal devlet anlay iinde ve uygulamalarnda ok nemli bir yere sahiptir. alma hakkn kabul eden sosyal devlet anlay iinde devlet, igcnn eitiminden i bulmaya, alma koullarnn iyiletirilmesinden isizlik sigortasna kadar pek ok alanda sosyal politika oluturmaldr. alma hakk erevesinde dzenlenen sosyal politika tedbirleri, sadece igc piyasasna aktif katlm srecini, baka bir ifadeyle alma dnemini deil, ayn zamanda alma ncesi ve sonras dnemleri de kapsamak zorundadr. alma hakk erevesinde dzenlenen sosyal politika tedbirleri u ekilde sralanabilir (Koray, 2005: 196-197): Yeterli istihdam imknlarnn yaratlmas Yaam boyu renme perspektifi iinde mesleki eitim yoluyla insan gc kaynann niteliklerinin gelitirilmesi arayanlar ile igc arayanlarn buluturulmas alma hayatnda i gvencesi ve koruyucu standartlarn salanmas alma hayatnda belirli bir gelir gvencesinin salanmas sal ve gvenlii koullarnn iyiletirilmesi cretlilere rgtlenme hakknn kazandrlmas Aktif ve pasif istihdam politikalar araclyla isizlik karsnda koruma Sosyal gvenlik sistemi ile igcnn sosyal risklere kar korunmas
70
Sosyal Politika
Grld gibi, sosyal devletin alma hakk erevesinde alma yaamna mdahale alan olduka genitir.
sizliin Sosyo-Ekonomik ve Bireysel Etkileri

sizlik hem nedenleri hem de sonular itibariyle sosyo-ekonomik bir olgudur. Bununla birlikte, isizliin bireysel ve toplumsal adan neden olduu problemler, isizlikle mcadelede sosyal politikalara ayr bir nem kazandrmaktadr. Bu blmde, isizliin etkileri ekonomik, bireysel ve toplumsal adan ele alnacaktr. sizliin Ekonomik Etkileri (Bierli, 2005: 419-420; Tokol ve Alper, 2011: 82-83): - sizlik, ekonomik etkinliin bir gstergesidir. sizlik orannn ykselmesi, bir ekonominin daha fazla retebilme gc olduu hlde bunu deerlendiremediini ortaya koymaktadr. - sizliin ykselmesi durumunda tketici nfus zerindeki bask da artar. - sizlik, bamllk orann da etkilemektedir. sizliin artt dnemlerde bamllk oran ykselirken azald dnemler de bamllk oran da geriler. - sizliin artmas, ekonomideki tasarruf eiliminin azalmasna ve yatrmlarn dmesine neden olur. - sizlik, gelir dalm eitsizliini ve yoksulluu artrr. - sizliin ykseldii dnemlerde transfer harcamalar artar. - sizlikle birlikte baml alanlarn saysndaki azala bal olarak aktif sigortal says der ve dolaysyla sosyal gvenlik gelirleri azalr. - sizliin artmas, alan says ve iletme krlarn olumsuz ynde etkilediinden vergi gelirleri azalr. sizliin Bireysel Etkileri (Altan, 2009: 124; Serter, 1993: 3; Talas, 1997: 128): - Genellikle tek geim kayna cret olan birey ve bakmakla ykml olduu ailesi, bireyin isiz kalmas durumunda bu gelir kaynandan yoksun kalr. Bu durumda da bireyin ve ailesinin hayat standard decektir. - Birey, sahip olduu insan sermayesini, baka bir ifadeyle vasflarn ve entelektel yeteneklerini kaybetmeye balar. - zellikle isizliin uzun sreli olmas durumunda bireyin mesleki bilgi ve becerileri anr. Bununla birlikte, alma yaamnn kazandrd alma disiplini ve alkanlklar ortadan kalkar. - siz kalan birey tembellie alr ve kendini ie yaramaz hisseder. - Uzun sreli isizlik durumunda bireyin yeni bir i bulmas genellikle zorlamakta, yeni bir i bulmas hlinde ise yeni iindeki istihdam koullar nceki iine oranla daha kt olabilmektedir. - siz kalan birey, umutsuzluk ve aresizlik gibi birok olumsuz duyguya srklenir; zgvenini, kendisine olan saygsn ve bakmakla ykml olduu kiilere kar itibarn kaybeder. - Topluma katks olmayan birey moral ynnde kntye urar ve topluma olan aidiyet duygular azalr. Bu durumda, bir yandan alma yaamnn kendisine kazandrd sosyalleme srecinin dnda kalrken, dier yandan kendisini yaad topluma ait hissetmemesine bal olarak topluma kar kin ve nefret duygular ile dolar.
Bamllk Oran: Bir lke nfusunun tamam tketicidir ancak alma andakiler hem tketici hem de reticidirler. retimtketim dengesinin gerekletirilebilmesi iin retime katlanlarn kendileriyle birlikte retime katlmayanlarn da ihtiyalarn karlayacak ekilde retimde bulunmalar gerekir. Bu erevede, retime katlan kiilere baml olan nfusun ls bamllk orandr.
SIRA SZDE
3. nite - stihdam, sizlik, cretler ve alma Koullar DNELM
SIRA SZDE
71 DNELM
SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT Sosyal Dlanma: Toplum ve bireyin btnlemesini U S O R salayan ekonomik, sosyal, SIRA SZDE siyasal ve kltrel sistemlerin btnnden DKKA ksmen ya da tamamen T yoksun olma AMALARIMIZ srecidir.
SIRA sizliin Toplumsal Etkileri (Bierli, 2004: 6-7; Serter, 1993:SZDE 3; Tokol ve AlS O R U per, 2011: 84): - sizlik; sosyal, ahlaki ve ailevi pek ok deerin kaybolmasna yol aar. DNELM Bu sebeple toplumda huzur, gven ve istikrar bozar.D K K A T - sizlik sosyal dlanmaya neden olur. O R U - siz kitlelerin art, toplumsal zlmeleri ve sosyal Sgerginlikleri artrr. SIRA SZDE Yaplan baz aratrmalar, isizliin toplumun dzeni ve istikrar asndan tehdit unsuru olarak kabul edilen hrszlk, kapka, KsuT ileme eiliD KA mi, boanma, intihar, alkol ve uyuturucu madde kullanm arasnda poAMALARIMIZ zitif ynl bir iliki olduunu ortaya koymaktadr. SIRA SZDE
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P
sizlik ile su ve intihar eilimleri arasndaki ilikiler hakknda daha ayrntl bilgileri M. K T A P Kemal Bierlinin sizlikle Mcadelede Aktif stihdam Politikalar, (Eskiehir: Anadolu AMALARIMIZ niversitesi Yay., 2004) adl kitabnn sizlik Sorununun nemi blmnde bulabilirsiniz.
TELEVZYON
sizliin bireysel ve toplumsal etkileri hakknda ayrntl bilgiyi TanlT Bora, Aksu Bora, K A P Necmi Erdoan, lknur stnn, Bouna m Okuduk?: Trkiyede Beyaz Yakal sizlii, (stanbul: letiim Yay., 2011) adl kitabnda bulabilirsiniz.
sizlikle Mcadelede zlenen Aktif ve Pasif stihdam Politikalar

sizlikle mcadelede izlenen sosyal politikalar aktif istihdam politikalar ve pasif NTERNET istihdam politikalar olarak karmza kmaktadr. Aktif istihdam politikalar, emek arz ve talebi asndan isizliin sebeplerini ortadan kaldrmaya alan ve genellikle belirli gruplarn hedeflendii politikalardr. Bu politikalarla temel olarak yeni istihdam alanlarnn almas, isizlerin i bulma zorluklarnn giderilmesi, emek arz ve talebini kurumsal olarak bir araya getirerek igc piyasasna giriin kolaylatrlmas, zellikle uzun dnemli isizlerin istihdam edilebilirliklerinin artrlmas hedeflenmektedir (Bierli, 2005: 486; Tokol ve Alper, 2011: 110). Aktif istihdam politikalarnn ncelikli hedef kitlesi, isizlik riskiyle daha fazla kar karya olan uzun dnemli isizler ve dezavantajl gruplardr (kadnlar, genler, engelliler vb.). Bunun sebebi, aktif istihdam politikalarnn yksek maliyet gerektirmesidir (Bierli, 2005: 488). Dier taraftan, pasif istihdam politikalar isizlik oranlarn azaltmak yerine isizliin birey, ailesi ve toplum zerindeki olumsuz etkilerini gidermeyi amalayan ve bunun iin de isizlere belirli bir ekonomik gvence salamaya ynelik tedbirlerdir (Bierli, 2005: 482; Koray, 2005: 225; Tokol ve Alper, 2011: 108). Baka bir ifadeyle, bu politikalar, aktif istihdam politikalarnda olduu gibi yeni istihdam alanlar yaratmaya ve istihdam hacmini artrmaya ynelik nlemleri kapsamamaktadr. Pasif istihdam politikalar, gelimekte olan lkelerden ok, gelimi lkelerde daha youn ekilde uygulanmaktadr. Aadaki tabloda isizlikle mcadelede izlenen balca aktif ve pasif istihdam politikalar yer almaktadr. Buna gre balca aktif istihdam politikalar mesleki eitim programlar, giriimciliin desteklenmesine ynelik programlar, cret ve istihdam sbvansiyonlar, dorudan kamu istihdam ile kamunun eletirme ve danmanlk hizmetleri eklindedir. te yandan, balca pasif istihdam politikalar isizlik sigortas, isizlik yardm ve almann paylam olarak saylabilir.
NTERNET TELEVZYON
NTERNET TELEVZYON
NTERNET
stihdam Edilebilirlik: Bireyin istihdama girmesini ve alma yaam boyunca istihdamda kalmasn, baka bir ifadeyle i gvencesini salayacak bilgi, beceri ve yeteneklerdeki geliimi ifade etmektedir. Ksaca, istihdam edilebilir olma zellii ya da nitelii olarak tanmlanabilir.
72
Tablo 3.3 sizlikle Mcadelede zlenen Aktif ve Pasif stihdam Politikalar
Sosyal Politika
SZLKLE MCADELEDE ZLENEN AKTF VE PASF STHDAM POLTKALARI AKTF STHDAM POLTKALARI (TEDAV) Mesleki Eitim Programlar Giriimciliin Desteklenmesine Ynelik Programlar cret ve stihdam Sbvansiyonlar Dorudan Kamu stihdam Kamunun Eletirme ve Danmanlk Hizmetleri PASF STHDAM POLTKALARI (ACL YARDIM) sizlik Sigortas sizlik Yardm alma Paylam - Erken Emeklilik - Paylam - alma Srelerinin Ksaltlmas
Aktif istihdam politikalarndan ilki mesleki eitim programlardr. sizlikle mcadelede kullanlan temel arz ynl yntemlerden birisi olan mesleki eitim programlar ile isizlerin ve isizlik riski ile kar karya olan alanlarn beceri ve vasf seviyeleri ykseltilerek istihdam edilebilirlikleri artrlmaya allmaktadr (Bierli, 2005: 495). gcnn eitim dzeyinin ykseltilmesi, yapsal isizlikle mcadelenin temel aralar arasnda yer almaktadr. Ksa vadede mesleki eitim programlar, uzun vadede mesleki eitim okullarnn yaygnlatrlmas sayesinde igcnn kalitesi artrlacak ve bylece yapsal isizlik azaltlacaktr. Dier taraftan, aktif istihdam politikalar iinde en pahal uygulama mesleki eitim programlardr (Bierli, 2004: 175). Bu sebeple, mesleki eitim programlarndan etkin sonular alnabilmesi iin bu programlarn hangi gruplara ynelik olarak uygulanacann doru ekilde belirlenmesi gerekmektedir. Bu programlarn genellikle dezavantajl kesimler iinde yer alan genlere ynelik olarak uyguland grlmektedir. Bir baka aktif istihdam politikas arac giriimciliin desteklenmesine ynelik programlardr. Bu politika arac ile ulalmak istenen temel ama, bireylerin kendi ilerini kurarak isizlikten kurtulmalarn salamaktr. Bununla birlikte, dolayl olarak bu ekilde kurulan yeni ilerde gelecekte baka kiilere de istihdam imkn yaratlmas da amalanmaktadr. cret ve istihdam sbvansiyonlar, gelimi lkelerin pek ounda uygulanan talep ynl aktif istihdam politikalarndandr. Uygulama kapsamnda hkmetler, iverenlere sbvansiyon program ile desteklenen gruptaki isizleri istihdam etmeleri karlnda vergi indirimleri veya cret ya da prim katks salamaktadr (Bierli, 2005: 489). Aktif istihdam politikalar erevesinde, emek arzn eitim yoluyla talebin ihtiyalarna uyarlama sreci hem pahal hem de uzun bir sreci gerektirdiinden, isizlik probleminin iddetini acil olarak azaltmak iin talep ynnden nlem alnmas gerekmektedir. Dezavantajl kesimlerin zel sektrde istihdam edilmesinin sbvansiyonlarla desteklenmesi, bu amaca ynelik bir politika olarak karmza kmaktadr. cret ve istihdam sbvansiyonlar zellikle OECD lkelerinde ve ABDde isizlikle mcadelede yaygn olarak kullanlan yntemler arasndadr (Bierli, 2005: 491). Dier bir aktif istihdam politikas dorudan kamu istihdamdr. sizlere kamu sektrnde istihdam imkn yaratan bu tr programlar genel olarak yaygn ve byk lekli isizlik problemi ile mcadelede kullanlmaktadr. Dorudan kamu istihdamna ynelik programlarn temel amac, i bulma midi dk olan dezavantajl kesimlerin hem i pratiklerinin salanmas hem de sosyal adan dlanmalarnn nlenmesidir (Bierli, 2004; 138). Bu balamda, dorudan kamu istihdam, di-
73
er aktif istihdam politikalar ile igc piyasasna katlmlarnn salanmas sz konusu olmayan kesimler iin bir son are uygulamas olarak deerlendirilebilir. Aktif istihdam politikalar kapsamnda ele alacamz son politika arac kamunun eletirme ve danmanlk hizmetleridir. Kamunun eletirme ve danmanlk hizmetlerini gerekletirmesindeki temel ama, igc piyasasndaki bilgi eksikliini gidererek ii ve iveren arasndaki elemeyi gerekletirebilmektedir. Bu kapsamda verilen balca hizmetler u ekilde sralanabilir; isizlerin blgesel olarak pazarlanlabilir niteliklerinin belirlenmesi, isizlerin i bulabilmesi iin yeniden eitimin gerekli olup olmadna karar verilmesi, isizlerin mesleki eitim programlarna ve i arama seminerlerine ynlendirilmesi, ak iler ile i arayanlarn zgemilerinin karlatrlarak uygun elemenin gerekletirilmesi, eitli meslekler iin gelecekteki emek talebinin tahmin edilmesi ve bunun yaynlanmas (Bierli, 2005: 499). arama yardm, danmanlk ve eletirme faaliyetleri genelde kamu istihdam brolarnn sorumluluunda olmakla birlikte, aralarnda Trkiyenin de bulunduu pek ok lkede zel istihdam brolarnn da bu amala kullanld grlmektedir. Pasif istihdam politikalarnn ilk arac olan isizlik sigortas, kendi iradesi dnda iini kaybeden kiilerin karlatklar gelir kaybn geici bir sre veya yeni bir i buluncaya kadar gidermeyi amalayan ve sigortaclk teknii ile faaliyet gsteren bir sigorta dal ve sosyal politika aracdr (Altan, 2009: 136; Bierli, 2005: 482; Tokol ve Alper, 2011: 108). sizlik sigortas uygulamas, ayn zamanda isiz kalan kiiye vasf ve yeteneklerine gre daha iyi koullarda uygun bir i bulma frsatn da salamaktadr. Baka bir ifadeyle, isizler isizlik sigortas sayesinde i ararlarken daha seici olabilmektedir. sizlik sigortas uygulamasnn bir dier amac, isizlik sebebiyle meydana gelebilecek satn alma gc dn nlemek ve bylece isizliin daha da artmasnn nne geebilmektir (Bierli, 2005: 483). Bununla birlikte, uygulama isizlerin yalnzca parasal olarak desteklenmelerini deil, etSIRA SZDE kin bir mesleki eitim ve iyi ileyen bir ie yerletirme sistemini de iermektedir. Bu ynyle, pasif bir istihdam politikas arac olan isizlik sigortas uygulamasnn, isizlere ynelik dzenlenen mesleki eitim programlar ve danmanlk hizmetleDNELM ri araclyla aktif istihdam politikalar ile birlikte yrtld grlmektedir. sizlik sigortasnn finansman genellikle devlet, ii ve iveren tarafndan denen S O R U primler ile karlanmaktadr. ILOnun 102 sayl Szlemesine gre; isize alt srada sonDaydaA ald cretin KK T %45inin altnda olmamak artyla, lkeden lkeye deien srelerde (baz lkeler iin bu sre 3 yla kadar uzarken baz lkelerde 6 ay ile 1 yl arasnda devam etmektedir) isizlik SIRA SZDE denei denmektedir.
AMALARIMIZ sizlikle mcadelede kullanlan dier bir pasif istihdam politikas arac isizlik yardmdr. sizlere minimum yaam standard sunmay amalayan bu uygulama daha ok sosyal devlet ilkesini benimsemi gelimi lkelerde karmza kmaktaK T A P dr (Bierli, 2005: 484; Tokol ve Alper, 2011: 109). sizlik yardmnn, isizlik sigortasndan farkllat iki temel husus vardr. Birincisi, isizlik yardmnn finansman sadece devlet tarafndan karlanmaktadr. kincisi ise isizlik yardm isizlik siT E muhtalk gortasnda olduu gibi belirli bir sreyi kapsayabilecei gibi, L E V Z Y O N durumu devam ettii srece de yardm yaplabilmektedir. sizlikle mcadelede inceleyeceimiz son pasif istihdam politikas arac olan alma paylam birka ekilde gerekleebilmektedir. Bunlar; erken emeklilik, NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
74
Sosyal Politika
i paylam ve alma srelerin ksaltlmas eklinde saylabilir (Bierli, 2005: 485). Erken emeklilik uygulamasnda; normal emeklilik ya dolan bireyler emekliye sevk edilmekte ve bu kiilerin ileri isizlere verilmektedir. paylamnda; iler ksmlara blnerek daha fazla sayda isize istihdam imkn salanmaya allmaktadr. alma srelerinin ksaltlmas uygulamasnda ise fazladan istihdam olana salanabilmesi iin mevcut alanlarn alma sreleri azaltlmaktadr. te yandan, bu yntemde retimde tam zamanl alma asndan net bir istihdam art sz konusu olmadndan, alma paylamna ynelik ciddi eletiriler bulunmaktadr.
SIRA SZDE
Gnmzde SIRA SZDE uygulanmakta olan aktif ve pasif istihdam politikalar nelerdir? Trkiyede
D NELM cret kavram konusunda dikkat edilmesi gereken en nemli husus, kavram konusunda yaanan karmaadr. Kavram; lkelere, corafi blgelere, sektrlere, iletS O R U melerin kamuya ya da zel sektre ait olmasna ve hatta iletmelerin byklklerine gre deikenlik gstermektedir. plak cret, giydirilmi cret ve cret maliyeti gibi crete ilikin temel kavramlarda dahi endstri ilikilerinin taraf olan ii, DKKAT iveren ve devlet kurulularnn ortak bir tanm bulunmamaktadr.
DNELM S O R U
CRET VE CRETE LKN KAVRAMLAR
DKKAT
SIRA SZDE
cretinSIRA SZDE ve Unsurlar Tanm

cretli almann balad ilk gnden beri alanlarn ortaya koyduu zihinsel ve bedensel emein bedeli/karl olarak grlen cret, ii ve iveren kesimlerinin AMALARIMIZ kendi ama ve karlar dorultusunda farkl biimlerde yorumlanmaktadr. rnein; iveren, creti deyen taraf olduu iin ona gre cret; bir maliyet unsuru veya masraf faktr iken, ii asndan ise cret; emeinin karl olarak elde ettiK T A P i satn alma gcdr. Buna benzer bir ekilde; iktisatlar, emein bir retim faktr olduunu dnerek, creti faktr geliri olarak tanmlamlardr. Hukukular, emek sahibi Lile iveren arasnda hukuki sonu douran hizmet akdi ilikisini ve bu TE EV ZYON ilikinin dourduu hak ve bor ilikisi erevesinde dnmler. Bunun sonucunda creti, iiler asndan bir hak, iveren asndan ise bir bor olarak tanmlamlardr. Sosyal politikaclar ise konuyu daha farkl bir bak asyla irdeler. NTERNE Sosyal politikaclar Tcreti, igrenin ve bakmakla ykml olduu kiilerin, yaam olanak ve dzeylerini belirleyen ou kez tek gelirleri olarak grr. Emek sahibinin dier retim faktrlerinden ayr olarak insan olmas dncesinden hareketle, creti ahs geliri olarak tanmlamlardr. Sosyal politika iin cret, salt ekonomik ya da hukuki zellikleri ile deil, tad insancl deer ynnden de nem tar. Btn bu bak alarndan hareketle cretin geni ve genel bir tanmn yapmak gerekirse geni anlamda cret; insan emeinin bir bedeli olarak tanmlanrken; genel anlamda ise iletmelerin kr ve zararna bal olmayan, iveren tarafndan emek sahibine retilen maln sat beklenmeden denen, miktar nceden belirlenmi gelir olarak tanmlanmaktadr (Tokol, 2000: 13). Bir dier tanma gre cret; bir i karlnda iveren tarafndan iiye saat bana, gndelik, haftalk, on be gnlk veya aylk olarak denen para ve para ile belirlenebilen mallarn ve hizmetlerin oluturduu bir gelirdir (Talas, 1983: 13). Benzer bir tanmlamaya gre de cret, gelir temin etmek amacyla sarf edilen fikri ve bedeni enerji anlamndaki emein deeri ve karldr (ubuk, 1963: 11-12). i ve iveren arasndaki i szlemesi ile kararlatrlan cret, phesiz emein deeri ve karl olmakla birlikte piyasa arz-talep kanunlarna gre uygulanan
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
75
SIRA SZDE
SIRA SZDE ve bir fiyat olarak bir mala denen bedel gibidir. cret, bedensel ve dnsel emein bedeli, retime emei ile katlanlarn retimden aldklar pay veya iiye yapt i dolaysyla yaplan her trl deme gibi objektif kriterlere dayal olarak taD NELM nmlanabilecei gibi alanlara gre sadece bir ve genellikle tek gelir, bir emek geliri veya baml emein geliri olarak da tanmlanabilmektedir (Tuna ve YalnS O R U ta, 1999: 84-85).
DKK T cret, igrenin ve bakmakla ykml bulunduu kiilerin yaam olanakA ve dzeylerini belirleyen ou kez tek gelirleridir.
DNELM S O R U
DKKAT
cretin unsurlar ise hlen lkemizde yrrlkte olan 4857 sayl Kanununun 32. maddesinin 1. fkrasndaki; genel anlamda cret, bir kimseye bir i karAMALARIMIZ lnda iveren veya nc kiiler tarafndan salanan ve para ile denen tutardr tanmndan hareketle; bir i karlnda denmesi, iveren ya da nc kiiler tarafndan denmesi ve para ile denmesi eklinde sralanabilir. T A denen karBu tanmlardan sonra creti, retime katlan emein paraK olarak P l, baka bir ifadeyle alann, iverenden emei karl ald ekonomik deer olarak ifade edebiliriz. Ayn ekilde, anlalaca zere cretin insan emeine TELE ZYON yaplan bir deme olduunu ve teebbsn kr ve zararna bal Volmayan ve mteebbis tarafndan emek sahibine, retilen maln sat beklenmeden yapldn belirtebiliriz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
crete likin Kavramlar: cret Trleri
NTERNET SIRA SZDE
NTERNET SIRA SZDE
cretin ok ynl bir konu olmas, farkl cret kavramlarn da beraberinde getirmektedir. ou kaynakta cret trleri olarak da adlandrlabilecek bu kavramlar: DNELM cret Haddi (Ana cret, Kk cret veya plak cret)- cret Geliri, Nominal (Parasal) cret- Reel cret, S O R U Ayni cret-Nakdi cret, Brt cret-Net cret, Kolektif cret-Efektif cret, DKKAT cret dzeyi, Asgari cret SIRA SZDE olarak sralanabilir. Endstri ilikilerinde kullanlan bu cret kavramlarna ek olarak Kanunundaki cret kavramlarndan da sz etmek mmkndr. Bunlar; yarm cret, fazla alma ve fazla srelerle alma creti,AMALARIMIZ tatil cretleri, yzde usul cret, komisyon creti ve kra katlma olarak sralanabilir. crete ilikin kavramlar konusunda daha ayrntl bilgiye Eyp Bedir vd.ninP Sosyal PolitiK T A ka I (Eskiehir: Akretim Fakltesi Yay., 2012) adl kitabndan ulaabilirsiniz. Ana cret, kk cret veya plak cret olarak da adlandrlan,EcretOhaddi; emeTEL VZY N in belirli bir zaman veya retim birimi bana elde ettii para miktarn ifade etmektedir (Tokol ve Alper, 2011: 144). grenin fiilen almas ve/veya almaya hazr bulunmas kaydyla denmesi garanti edilen bir tutar ifade eder. eitli yaNTERNET salardaki dzenlemelerle kazan kavram ile e anlaml kullanlan cret geliri ise i/alma sresi veya retim miktar ile cret haddinin arpmna eittir. Yani i mddeti/birim says ile cret haddinin arpmna eittir. cretlerin mal ve hizmet fiyatlar karsndaki gerek satn alma gc dikkate alndnda, karmza nominal cret ve reel cret kavramlar kmaktadr. Nomi-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
76
Sosyal Politika
(TFE): Belirli bir dnemde belirli bir kitle tarafndan tketici mal ve hizmetlerine denen perakende fiyatlardaki deiikliklerin lsdr.
(Truck sistemi): alan cretlerinin standart para yerine, mal veya para yerine geen kt kuponlar eklinde dendii sistem.
Asgari cret: ilere normal bir alma gn karl denen ve iinin gda, konut, giyim, salk, ulam ve kltr gibi zorunlu ihtiyalarn gnn fiyatlar zerinden asgari dzeyde karlamaya yetecek crettir. Sosyal damping: Bir lkenin daha dk igc maliyetleri ve/veya daha az kstlayc i hukuku kurallar vastasyla dier lkelere kar rekabet gcn arttrarak, istihdam yaratc yatrm kendine ekmesidir.
nal cret; cari cret, nakdi cret, parasal cret ve itibari cret eklinde de adlandrlmaktadr ve para ile ifade edilen cret miktardr. cretin geerli para cinsinden tutarn ifade eder. letmeler bakmndan nemli olan cret nominal crettir. nk bu cret, dorudan maliyetleri etkileyen ve iletmenin kasasndan kan para miktardr. Nominal cret, cretin dendii lkenin cari para cinsinden yaplan nakit demeyi ifade ederken, reel cret ise nominal (parasal/nakdi) cret karl satn alnabilecek mal ve hizmet miktarn ifade etmektedir. Yani nominal cret iinin eline geen parann miktarn, reel cret ise parann satn alma gcn temsil etmektedir. alan bakmndan nemli olan cret, hakiki cret de denilen reel crettir. Reel cret nominal cretin lkedeki fiyatlarn dzeyi dikkate alnarak hesaplanan satn alma gcdr. Baka bir ifadeyle, parasal cretin satn alma gcn gsterir. Nominal cretin tketici fiyatlar endeksine (TFE) blnmesi ile elde edilir. crete ilikin kavramlar hususunda karmza kabilecek bir dier kavram, nakdi ve ayni cret ayrmdr. Nakdi cret; cretin para veya nakit olarak denmesini veya bu ekilde denen ksmn ifade eder. Ayni cret ise cretin iktisadi deeri olan mal ve hizmetler eklinde salanan ksmn veya unsurlarn ifade eder. Bir dier ifadeyle cretin nakdi olarak deil de mal-eya ve/veya hizmet ile denmesidir (Tokol ve Alper, 2011: 146). Genellikle sosyal yardmlar iinde zaman zaman parayla llebilen baz ayni demelere de yer verildii gzlenmektedir. Bu tr cret unsurlarna rnek olarak yemek, tama hizmeti, tat, konut, giyim eyas, yakacak maddeleri vb. eklinde salanan sosyal yardmlar verilebilir. Bu deme cinsine truck sistemi ismi de verilmektedir. 19. yzylda Sanayi Devriminin ilk dnemlerinde bir hayli yaygn olan sistem, birok lkede kanunlar tarafndan yasaklanmtr (Tuna ve Yalnta, 1999: 86). alma yaamnda zellikle bordrolarda en ok karlatmz crete ilikin bir dier kavram ise brt ve net cret ayrmdr. Brt cret; tahakkuk eden, kesintiler ncesi toplam cret tutarn ifade eder. Brt cret bir bakma iverenin cret kapsamnda igrene ve igren adna ilgili taraflara yapt toplam cret demelerini ierir. Baka bir deyile brt cret, bir igreni istihdam etmek dolaysyla iverenin katland cret kapsamnda saylan tm giderleri kapsar. Net cret ise brt cretten gelir ve damga vergiler, sosyal gvenlik kesintileri, sendika aidat vb. eitli kesintiler dldkten sonra kalan ve igrenin eline geen kullanlabilir cret tutarn ifade eder (Gndoan ve Bierli, 2003: 82). Bir baka ifadeyle, brt cret iletmenin kasasndan kan net cret ise iinin cebine giren para miktarn ifade etmekte; brt cretten yaplan kesintiler arttka, brt cret sabit kalsa da net cret dmektedir (Tokol ve Alper, 2011: 145). Son olarak zerinde nemle durulmas gereken crete ilikin kavram, adn gerek alma hayatnda gerekse medya araclyla sk sk duyduumuz asgari crettir. Asgari cret, ii ve ailesinin gnn ekonomik ve sosyal koullarna gre insanca yaamasn salayacak, insanlk onuruyla badaacak bir creti tarif eder. Buna gre belirlenecek cret sadece alann deil, ailesinin de ekonomik, sosyal-kltrel ihtiyalarn karlamaya yetecek dzeyde olmaldr. Bir yandan (iiye) insan hrriyeti sebebiyle sosyal bakmdan uygun asgari bir yaam seviyesi salamaya elverili olan; te yandan da iverenleri daha dk cret demekten men eden, mecburi karaktere sahip bir crettir (Talas, 1983:54). Asgari cret; cretin en alt snrn oluturmaktadr. Buna gre asgari cretin altnda bir cret denmesi ne i szlemeleriyle ne de toplu szlemelerle mmkn deildir. Bylelikle ii ve iveren asndan haksz rekabet nlenmi olur. i ola-
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
77
rak alan her kii asgari cret olarak tespit edilen miktardan veya daha zerinden crete hak kazanmaktadr. Asgari cretin altnda bir cretin denmesinin paK T A P zarl yaplamaz ve kesinlikle denemez. Asgari cretin bu zellii iverenlerin sosyal damping uygulamalarna ynelmelerini de engellemi olur. Asgari cret uygulamas, ii ve iveren asndan haksz rekabeti nasl nleyebilir? SIRA SZDE
DNELM
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON SIRA SZDE
N ERNET Her yl 1. ve 2. alt aylk dnemler iin belirlenen gncel asgari cret Ttutarlarna alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn aada verilen internet sitesinden (www.csgb.gov.tr S O R U /csgbPortal/cgm.portal?page=asgari ) ulaabilirsiniz.
D N N E LE T TERN M S O R U
cret Sistemleri
cretlerin hesaplanma ve deme biimlerindeki farkllklar eitli cret sistemlerinin ortaya kmasna neden olmu ve iin gerekletirilme zamanna, yaplan iin SIRA miktarna, alann gsterdii performansa, alann bilgi, beceri SZDE ve yetkinlik dzeyine gre farkllaan eitli cret deme sistemleri uygulanmaya balanmtr. cret sistemleri en genel tanmlama ile bireysel cretlerin bileimi, hesaplanmas AMALARIMIZ ve denmesine ilikin dzenlemelere ve yntemlere denir. Bir dier ifadeyle; iverenlerin iiye emeinin karl olan para ve para ile llmesi mmkn olan tm menfaatlerin ne miktarda ve hangi ltlere gre deneceini belirleyen kurallar K T A P btndr (Bayraktarolu, 2003: 168). Bireysel cretlerin bileimi, hesaplanmas ve denmesine ilikin dzenlemeleri ve yntemleri kapsamaktadr. cret sistemleri, iletme ierisinde uygun bir denge kurmak, Ealann emeini TEL VZYON en etkin ve ekonomik bir ekilde kullanmak gibi bir ama birlii ierisindedirler. Bu ama dorultusunda iletme dhilinde kazanlan uyum ve adaleti salayarak alann gvenini kazanp, ie devamll ve motivasyonunu artrmaya yardmc NTERNET olmaktadr. Deien gnmz koullar, cret sistemlerinin anlam ve amalarn byk oranda etkilemese de uygulama olanaklarn snrlamaktadr. cret sistemlerinden bazlar giderek daha fazla nem kazanrken bazlar etkinliklerini yitirmektedir. Bu deiimde, iletme ynetiminin gereksinimleri, ilerin yapsnda meydana gelen yapsal deiimler ve iilerin crete ynelik gr ve beklentilerindeki deiikliklere ilikin faktrler rol oynamaktadr. in gerekletirilme zamanna, yaplan iin miktarna, alann gsterdii performansa, alann bilgi, beceri ve yetkinlik dzeyine gre farkllaan belli bal cret sistemleri; alann verimlilii, eitim dzeyi, kdemi gibi unsurlar dikkate almakszn kararlatrlan demenin belirli bir sre allmas sonunda hak edildii zaman esasna dayal cret sistemi, cretin, retim faaliyetinde bulunulduu zaman dikkate alnmakszn retilen para saysna gre hesapland miktar esasna dayal cret sistemi, alann verimliliinin belirleyici unsur olduu ve ortalama bir verimin zerinde allmas durumunda allan sre, gerekletirilen retim fazlas ve kararlatrlan unsur (kalite, miktar, kesintisiz devam ve tasarruf gibi) ne ise bu unsurun gereklemesine bal olarak asl crete ek olarak prim demeleri yaplmasn esas alan verimlilik esasna (performansa dayal) cret sistemi ve ie ait cret sistemlerinin alternatifi olarak gelitirilen, iyerine alann sahip olduu beceri ve yetkinlikleri esas alan bireye dayal cret sistemleri olarak sralanabilir.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
78
Sosyal Politika
CRETN KORUNMASI VE CRET HAKKI

cretin korunmas dncesi, 18. ve 19 yzyl sanayi kapitalizmi ve onun dnce ortamn temsil eden liberalizmin yaratt alma ortamna tepki olarak yaygnlaan mdahalecilik anlaynn gelimesiyle ortaya kmtr. Mdahalecilik anlaynn geliimiyle liberalizm katlndan dn vermeye balam, devletin ve sendikalarn alma yaamna girmesi sz konusu olmu ve cret gelirinin korunmasn ngren sosyal politika tedbirleri yaygnlamtr. Mdahalecilik anlaynn balamas ve sosyal politika tedbirleriyle gvence altna alnan cret geliri gnmzde ise iinin emeinin karl olan bir hak olarak grlmekte ve Kanunlar ile koruma altna alnmaktadr.
cretin Korunmas htiyac

Braknz yapsnlar; rasyonel insan kendi karlarna devletten daha iyi karar verir, bu nedenle ekonomik faaliyetlere hibir mdahale olmamaldr (zellikle devlet mdahalesi) ancak bu ekilde piyasann kendiliinden dengeye gelecei savunulur. Braknz gesinler; mallarn ve insanlarn fakat zellikle mallarn herhangi bir engelle karlamakszn lkeler arasnda serbeste alnp satlabilmesidir (gmrk duvarlarnn indirilmesi-serbest ticaret).
alan yoksullar: Yoksulluun almamaktan kaynakland eklindeki yaygn grn aksine, altklar hlde yoksullaanlar/yoksulluktan kurtulamayanlar ifade etmektedir.
crete mdahale edilmesi ve korunmas ihtiyac, Sanayi Devrimiyle birlikte ekillenen sanayi kapitalizminin dnsel ortamn temsil eden ve braknz yapsnlar, braknz gesinler temel prensibini benimseyen liberal dncenin katl nedeniyle ortaya kmtr. Hemen hemen ayn zamanlarda domu olan liberalizm ve sanayi kapitalizminin birbirini tamamlam olduklar ve birbirlerinin karlarna hizmet ettikleri sylenebilir. Liberalizm, kapitalist dzenin dnce ortamn oluturmutur. Bylece balangcnda kapitalist dzenin liberallii ar basm ve btn 19. yzyl liberal kapitalist dzenin gelimelerine sahne olmutur (Talas, 1995: 64). Sanayi Devriminin yaratt fabrika retim sistemi ierisinde makinalarn isiz brakt milyonlarca insan, kentlerde yan kyller, yklan loncalarn usta, kalfa ve raklar i bulabilmek iin kendi aralarnda youn bir rekabet iine girince emein pazarlk gc ar derecede zayflamtr. Dnemin dnsel ortamn temsil eden liberalizm de devlet ve sendika gibi dardan herhangi bir mdahaleyi reddettii iin kendilerini koruyan herhangi bir kurum veya yasal dzenleme olmayan, bunun sonucunda da pazarlk gleri sermayedar karsnda ar derecede zayflayan iiler, isiz kalmamak adna kendilerine nerilerin uzun alma saatleri, kt alma koullar ve buna karlk ok dk cretleri kabul etmek zorunda kalmlardr. Dnemin bu koullarndan yararlanan sermayedarlar ise emein smrlmesini kurumsallatrm ve 19.yzyln son eyreine kadar ii-iveren arasndaki honutsuzluklarn temelini oluturan cretler olmutur. Pazarlk gleri eit olmayan iki taraf arasnda belirlenen cretler genel seviyesi, iinin temel ihtiyalarn karlamaktan uzak kalm ve dnya alan yoksullarla tanmtr. Zamanla creti yegane geim kayna olan iinin, retim aralarna sahip sermaye karsnda eit g oluturamamas ve gsz kalmas bu adaletsizlik ve smr karsnda ise tarafsz kalnamayaca dncesi yaylarak devletin ekonomik ve sosyal yaama mdahalesi gerei geerlilik kazanmaya balamtr. Mdahalecilik anlayndaki gelimeler ve toplumlarda yeni olumaya balayan sosyal yaplar ise liberal kapitalist dzenin yeniden gzden geirilmesine yol amtr. Bunun sonucunda mdahalecilie doru bir yola girilmitir. Bu oluum I. Dnya Sava ile hz kazanmtr. Bundan byle devlet, yeni bir anlaya girmeye balamtr (Talas, 1995: 66). Temelde sosyal politikaya kar olan liberal dnce kendi iinde bir evrime ynelmitir. Bu gelimeler neticesinde devlet, cret gelirini; eit deerde ie, eit cret denmesi, cinsiyet ayrmclnn yasaklanmas, cretin reel deerinin korunmas, asgari dzeyinin belirlenmesi, cretin denme biimi ve
79
yerinin belirlenmesi, cretin belgelendirmesi, cretin gvencesi ve cretin ncelikli alacak olmas gibi alanlarda koruma altna almaya balamtr.
cret Hakk ve Sosyal cret

18. ve 19. yzylda Bat Avrupann hibir lkesinde crete ilikin herhangi bir kanuni mdahaleye rastlamak sz konusu deildir. cretler bu yzyllarda tamamen piyasa kanunlarnn serbeste ileyiine ve iverenlerin takdirine terkedilmi durumdadr. Ancak 20. yzyln balarndan itibaren ortaya kan mdahalecilik akm ve yaygnlaan sosyal politika tedbirleri ile bu durum giderek deimeye balam, bir taraftan kanuni asgari cret dzeni, dier taraftan toplu ilikiler rejimi cret gelirini gerekten sosyo-kltrel yaama seviyesine karmaya balamtr (Tuna ve Yalnta, 1999: 103). Gnmzde ise cret, iinin i szlemesinden doan bir hakk olarak grlm, Anayasa ve alma hayatna ilikin kanunlar aracl ile korunmutur. Ayrca alan bakmndan tad nem asndan pek ok uluslararas szlemenin konusu olmu, nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde korunmas gereken haklar ierisinde temel bir insan hakk olarak dnlm ve korunmasnn nemine vurgu yaplmtr. cretin alan asndan bir hak niteliini kazanmasn salayan, taraflarn karlkl ve birbirine uygun iradeleri ve dolaysyla hizmet (i) szlemesidir. Her eyden nce alan birey; yapt ie uygun olan creti bir dier ifadeyle, igcnn gerek deerini almaldr. gcnn gerek deeri ise emeinin karl olan gerek crettir. Bu cret, her i iin i verimlilii esasna gre tespit edilen crettir (ubuk, 1983: 80). kinci olarak; denecek cret, alan ferdin kendisinin ve ailesinin normal geimini temin edebilecek bir seviyede olmaldr. Dier yandan normal geim artlarna uygun bir hayat seviyesi salayacak bir cret, ayn zamanda adaletli bir crettir. te gnmzde devletin balca ekonomik ve sosyal devlerinden biri; alanlarn bu creti elde edebilmeleri iin gerekli tedbirleri almaktr. nsan emeinin sadece ekonomik adan deerlendirildii (emein de bir mal olarak grld) ve cretin sosyal fonksiyonunun sz konusu olmad zamanlarda cret hakk da sadece bir bor ilikisi anlamnda hizmet akdinden doan bir alacak hakk olarak tanmlanyordu. i ve iveren arasndaki i szlemesi ile kararlatrlan cret de phesiz emein deeri ve karl olmakla birlikte piyasa arz ve talep kanuna gre uygulanan bir fiyat olarak bir mala denen bedel gibiydi (ubuk, 1983: 69). Gnmzde ise emei herhangi bir mal gibi ele alp, cretin emein arz ve talebine gre oluacan beklemek, hem gelimi hem de gelimekte olan lkeler iin gereki olmayan bir yaklamdr. Bu nedenle cret gnmzde sadece alma karl alnan bir para (emein fiyat) olmaktan uzaklam; sadece ekonomik deil, ayn zamanda sosyal bir olgu olarak da deerlendirilmeye balanmtr. Bugnk sosyal devlet dzenimizde, cret hakk sadece ekonomik adan emein karl olan gerek ve efektif bir creti deil, muhtevas bakmndan ok daha geni kanuni hak ve menfaatleri de kapsamaktadr. Bir dier ifadeyle gnmzde cret; hem daha geni bir ihtiya anlay ierisinde deerlendirilmekte hem de emei karl cret geliri ile geinenlerin sal, eitimi, beslenme ve barnmasn da dikkate almaktadr. Bu nedenle gnmzde crete ilikin kabul edilen genel anlay sosyal cret anlay olarak deerlendirilmektedir (Tokol ve Alper, 2011: 151). Bu kapsam ierisinde sosyal koruma amacyla iiye tannan kanuni haklarla, bir emek ve alma karl olmakszn da cret denebilmesi sz konusu olmaktadr. cretin sosyal boyutu sosyal cret olarak tanmlanan bu du-
80
Sosyal Politika
rumda, cretlendirme yaplrken yalnzca i gz nnde bulundurulmaz; hem hizmetin gereklerini hem de alana uygun ve gerekli toplumsal yaam dzeyini salama amac gzetilir. cret geliri de teknik ve ekonomik bir rasyonellikten uzaklaarak insancl deerlere dayal bir anlam kazanmaktadr. Bu anlayla, cretin insan onuruna yarar bir yaam dzeyi salayabilecek dzeyde olmas ngrlr.
ALIMA KOULLARI VE ALIMA KOULLARINA LKN DZENLEMELER

alma faaliyetinin balangcyla birlikte alma koullarnn dzenlenmesi meselesi de nem kazanmtr. zellikle Sanayi Devriminin ilk yllarnda giderek ktleen alma koullarna kar gelitirilen sosyal politika tedbirleri bir dizi koruyucu dzenlemenin yolunu amtr. Sosyal politika literatrnde bir kavram olarak alma koullar genellikle iilerin i mnasebetinden doan haklarnn ve mkellefiyetlerinin tm ve en geni anlamda iinin hukuki, ekonomik ve sosyal stats olarak tanmlanmaktadr (zveren, 1970: 12). alma koullar esas itibariyle Kanunlar ile dzenlenmektedir. Kanunu, emek talebi -iverenler- asndan alma koullarnn snrlarn izerek baz ykmllkler doururken, emek arz -iiler- asndan da baz haklar getirmektedir. Btn bu hak ve ykmllkler alma koullar ile ilgili bulunmakta, bir dier ifadeyle alma koullar btn bu hak ve ykmllklerin birleiminden olumaktadr.
alma Koullarnda Yaanan Deiimler

18. yzyln sonlarnda gerekleen Sanayi Devriminin; ekonomik ve teknolojik dzende kkl deiiklikleri beraberinde getirmesi alma koullarn da dorudan etkilemitir. Sanayi Devriminin sebep olduu alma yaamnn atlyelerden (kk sanayi ve zanaattan), fabrikalara (byk sanayi yaamna) gei sreciyle balayan ve bunun sonucunda yeni alma dzeninin aktrleri olan iilerin byk fabrikalarda ve kentlerde toplanmasyla devam eden dnm sreci; alma srelerinin artmas, dk cretler, kadn ve ocuk iilerin fabrika yaamna girmesi gibi alma koullarnda nemli deiimlerin balamasna yol amtr. Sosyal politika tedbirlerinin henz hayata geirilmedii, rgtlenmenin balamad bu dnemde ii snf sermaye karsnda zayf kalmakta ve kendisine iveren tarafndan saptanan creti kabul etmek zorundayd. zellikle Sanayi Devrimi srecinin ilk yllarnda ar rekabet olgusu ve bunun sonucu olarak ar krlar peinde koulmas, retimde kullanlan makinalara yatrlan sermayenin ksa srede geri alnmasn gerektirmitir (Talas, 1995: 67). nk o dnemde hzla birbirini izleyen yeni teknolojik bulularnda da etkisiyle makine abuk deimekte ve rekabet gcn yitirmektedir. Bu gelimeler, emein ar derecede smrlmesine yol am, cretler dm ve sefalet cretleri niteliini kazanm, bunun sonucunda da alan yoksullar ortaya kmaya balamtr. Bu durum Bat Avrupada zellikle ngiltere, Almanya, svire ve Fransada btn olumsuz sonularn gstermi ve ii snf iinde ok byk bir yoksulluk balamtr. Sanayi Devriminin alma koullaryla ilgili olarak ortaya kard sorunlardan biri de alma srelerinin ok uzun olmasdr. Makinann 18. yzyln sonunda balayp retim biimlerini ve tekniklerini deitirerek gelitirdii kitle yapmna geerek, iinin yerini almas ve yine makinann isiz brakt igcne alma alanlar amak iin zorunlu nlemlerin alnmam olmas, isizlik sigortalarnn olu-
81
umlarnn henz ok uzaklarda bulunmas ve devletin ekonomik yaama her trl mdahaleden kanmas, btn ekonomi, toplumsal ve ruhsal sonular ile byk bir isizlik yaratmtr. siz kalan fakat geinmeleri iin kesinlikle almak zorunda olan ve sonunda da birbiriyle rekabet iine den iiler kendilerine nerilen her trl alma koullarn kabul etmek durumunda kalmlardr. Bu koullardan biri de ou kez gnde 15-18 saate kadar kan alma sreleridir (Talas, 1995: 68). O dneme hakim olan iktisadi liberalizm anlay da ii snfnn iinde bulunduu sefaleti daha da pekitirmitir. Bu anlaya gre, bireyin ekonomik faaliyetlerini zgrce yapmasna izin verilmesi, bu zgrl gvence altna alacak genel kurallarn konulmas dnda ona mdahale edilmemesi salanmtr (Koray, 2000: 27). Bylece iktisadi hayatta bir uyum salanabilecek ve toplumun karlar da gerekletirilebilecekti. Bunu salamak iin alma koullarnn devlet basksndan uzak ve ii ile iveren taraflarnn serbest iradesine dayanan bireysel szleme sistemiyle dzenlenmesi ngrlmtr. Bir dier ifadeyle bu dnemde devlete biilen rol, alma hayatnn tamamen dnda kalmak ve mdahale etmemektir.
Devletin alma Koullarna Mdahalesi

Sanayi Devriminin balamasna sebep olan teknolojik gelimeler ve bu teknolojilerin retim srecinde kullanlmas sayesinde retim sreci ilk kez yeterli, srekli ve dzenli bir g kaynana kavumutur. Bylece o dneme kadar retimin temelinde bulunan insan ve hayvann kol gcnn, doa gcnn ya da bu glere dayal mekanik dzenlemelerin yerini, buhar ve elektrik gcyle alan makineler almtr. Sanayilemenin yaygnlap, gelimesiyle birlikte de makinelerin kullanld fabrikalarn saylar giderek oalmtr. Fabrikalarla birlikte yeni bir i ilikisi ve bu ilikinin dayal olduu ii ve iveren denilen bir ikili bir alma stats de domutur. Sanayinin giderek geliip, yaygnlamasyla bu fabrikalarda alan iilerin saylar da oalmtr. veren olarak adlandrlan fabrika sahiplerinin, dier iverenlerle rekabet edebilmeleri byk lde rettiklerini pazarlara hzla ulatrp, satabilmelerine ve yeni teknolojiden baldr. Ayrca, hzl teknolojik gelimelerden yararlanabilmek iin srekli yeni yatrmlar yapmak ve yenilenen makine, ara ve gereleri amorti etmek bir zorunluluk hline gelmitir. Bu yzden de piyasalarda var olabilmek iin ar kr ve kapital (sermaye) birikimine ynelmiler bu yneli ise maliyetlerin drlmesini kanlmaz klmtr. Bu dnemde hakim dnce ortam olan liberalizmin szleme serbestisi ve hukuki eitlik ilkelerine dayal kurulu hukuk dzeni, fabrika sahiplerine bu balamda geni bir inisiyatif tandndan retim maliyetleri iinde igcnn payn azaltmak ilk bavurulan yntem olmutur. Bylece cret miktarlar giderek dm, fabrikalardaki alma koullar da giderek arlamaya balamtr. Byk fabrika yaam ile birlikte iilerin alma koullarnn giderek ktlemesi, uzun alma sreleri, sefalet cretleri, alma alanlarnn salkszl, ocuk ve kadnlarn ktle hlinde fabrikalara girii gibi olaylar her yerde sanayilemenin hzna ve younluuna gre tepki yaratm, alma koullarnn giderek arlaarak lkeler iin toplumsal bar tehlikeye drmeye balamas ise devletin alma yaamna mdahalesini zorunlu klm, alma koullarndaki olumsuzluklarn ortadan kaldrlmas istemi ile grev, miting, gsteri gibi etkinlikler yaygnlamtr. Bireye deer veren fakat bireyleraras ilikilere ve eitsizliklere seyirci kalan liberal devlet yaklam, Sanayi Devrimiyle ortaya kan sorunlar nleyememi, ak-
82
Sosyal Politika
sine daha da arttrmtr. alma yaamnda giderek byyen sorunlar ise salksz bir toplum yapsna yol amtr (Koray, 2000: 51). Bu gelimelerin etkisi ile 19. yzyl balarndan itibaren dnrler, aydnlar, teknik elemanlar ve baz iverenler alma koullarnn dzeltilmesi iin aba gstermi ve nerilerde bulunmutur. Sanayi Devriminin yaratt olumsuz alma ve yaam koullarn iyiletirmek, alanlarn saln korumak ve i gvenliini salamak amacyla birok yasal, tbbi ve teknik alma yaplmtr. Bu arada iiler de henz yasallamam da olsa kurduklar meslek rgtleri (sendikalar) iinde birleerek haklarn toplu olarak savunma ve kazanma yollarn aramaya balam, klasik liberal ekonomik dncelere dayal kapitalist dzen eletirilerek, yeni ekonomik model ve sistemler aranmaya balamtr. Ayn yn ve biimdeki gelimelerin, Sanayi Devriminin balad ngiltereden sonra pek az farkllklarla Sanayi Devriminin yaanld dier lkelerde de sergilenmesi, devletleri harekete geirmi; bylece devletler, i ilikileri ve yaamna karmak zorunda kalarak, i hukuku kurallarn yaplandrmaya ve onlara ilerlik kazandrmaya balamlardr.
SIRA SZDE
Devletin alma SZDE SIRA yaamna mdahalesini gerekli klan faktrler nelerdir? 1802 ylnda ngilterede dokuma sanayiinde alan ocuklarn alma sreleD NELM ri ve koullarynnden korunmasn ngren ve ocuk iilerin gnlk i srelerini 12 saat ile snrlandran kanun, i hukuku alannda dnyada atlan ilk adm olmutur. S O R U 20. yzyln ilk yarsndaki I. ve II. Dnya Savalar ile her iki sava arasnda yaanlan 1929 ekonomik bunalm, oalan ve glenen sendikalarn zellikle alDKKAT ma koullarn iyiletirmek zere balattklar toplu mcadeleler, sanayileen lkelerde devletlerin ekonomik ve toplumsal yaama katlma alanlarn geniletmitir. SIRA SZDE zellikle bu dnemde yaygnlaan karma ekonomi modeli iinde devlet, endstri ilikileri, sosyal gvenlik sistemleri iinde etkin bir konum kazanmtr. Bu gelimelerle baml ve gsz kesimlerin korunmalarn ngren sosyal poAMALARIMIZ litikalar daha da nem kazanm ve Sanayi Devriminin yol at sosyal sorunlarn zm konusunda yeni bir dneme geilmitir. Bu dnemde sosyal politikalara ilerlik kazandrlmasyla ii stats altnda alanlarn zel hukuki dzenlemelerle K T A P i ilikileri ve yaamnda korunmas dorultusunda i hukuku alannda hzl ve radikal bir deiim gzlenmitir. Devlet bu aamada alma koullar ve cretlere mdahale ederek, insanca alp yaamnn standartlarn koruyucu mevzuat yTELEVZYON rrle koymu hatta alanlarn bizzat kendi hak ve karlarn koruyup gelitirebilecekleri rgtlenme olanaklarn bir hak olarak onlara vermeye ynelmitir. Sanayi Devriminin ilk yllarnda konulan rgtlenme yasaklar kaldrlarak, sendikaclk hareketininE balamasna imkn verecek hukuki artlar salamtr. Bylece devNT RNET letin alma yaamna kararak i hukuku kurallarn oluturduu, rgtlenme haklarnn yaygnlk kazanarak toplu ilikiler sisteminin oturmaya balad bir dneme geilmitir. Bugn alma koullarnn snrlarn izen i hukukunun bir bilim olarak gelimesi de yine bu dnemde yaplan almalarn sonucunda olmutur.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
alma Koullarnn nsani Yz: Dzgn Kavram

alma koullarnn ii yararna dzeltilmesi ve geniletilmesi, sosyal politika tarihinde bir yzyldan uzun sren bir mcadele ve gelimenin sonucudur. Gnmzde de sosyal politikann bu mcadelesi devam etmekte, alma hayatna ilikin mevcut problemlere kar yeni nlemler gelitirilmektedir. Bugn kresel gelimelere bal olarak, zellikle gelimekte olan lkelerde, yeni ekonomi anlay-
83
nn bir sonucu olarak; esnekletirme, zelletirme, taeronlama uygulamalar, endstri ilikilerinin g kaybetmesi, yeni istihdam biimlerinin nem kazanmasna bal olarak ilerin nemsizlemesi ve deer kaybetmesi gibi sorunlar tartlmaktadr. lkelerin ve iletmelerin rekabet glerini artrmada nemli avantajlar olarak saylan bu uygulamalar, zellikle gelimekte olan lkeler bata olmak zere hemen btn lkelerde cretlerin dmesine, gvencesiz ve dzgn olmayan ilerin artmasna, alma srelerinin uzamas yannda alma artlarnn ktlemesine, kayt dln artmasna, ilerin sreklilik zelliinin kaybolmasna, sendikalarn tasfiye edilmesine ve alanlarn artan gelirden haka pay alamamalarna ve sonu olarak alanlarn yoksullamasna neden olmutur. Bu gelimeler neticesinde alma koullarnn insaniletirilmesi amacyla, 1999 ylnda toplanan 87. Uluslararas alma Konferansnda sunulan raporda; alanlarn gvenlik, onur, eitlik ve zgrlk temelinde uygun ve retken bir i elde edebilmeleri iin desteklenmesi gerektii fikrinden hareketle, Decent Work kavram uluslararas gndemi megul etmeye balamtr. Trkeye Dzgn olarak evrilen bu kavram, 2003 ylndan itibaren de lkemiz gndemini megul etmektedir. ILOya gre Dzgn , insan onuruna yakr alma koullarnda, ii sal ve gvenlii koullarna uygun, sosyal gvenlik imknlarna sahip, sendika aracl ile temsil gc olan, zorla altrma ve ocuk iiliinin olmad, yapt i karlnda hak ettii creti alabilen ve ksacas almaya ilikin temel hak ve ilkelerin tarafl uzlama ile gerekletirilebildii iler olarak tanmlanmaktadr. Kavram; insanlarn alma ve istihdam haklarna, ii sal ve sosyal gvenlik koullarna ve imknlarna ve sendikalar yoluyla veya dier aralarla kendini ifade etme haklarna gndermede bulunan bir kavramsal ereveyi iermektedir (Palaz, 2005: 480). Sosyal politikann uluslararas aralarndan ILOnun temel hedeflerinin insanlk onuru, gvenlik, eitlik ve zgrlk erevesinde kadnlar ve erkekler iin dzgn ilerin salanmas olduunu belirtmek gerekir. Kurulu yl 1919dan bu yana dnyann her yerinde i hayatnda alma ve yaam standartlarn gelitirmeyi temel felsefe edinen ILOnun 21. yzyla girerken kendisine semi olduu yeni hedef SIRA SZDE herkes iin dzgn i olmutur. Buradaki ama; dzgn iin kadn, erkek, yal, gen, kaytl, kaytsz, sendikal, sendikasz, vs. ayrm yapmadan alma yaamna dahil olmu tm bireyler iin geerli olmasdr. DNELM ILOnun yeni hedefi olan herkese dzgn i salanmas ve bu konuda lkelerin zerine den grevleri yerine getirmeleri gereklilii, 1999daki Uluslararas aS O R U lma Konferansnda gndeme geldikten sonra bu konuda yaplan pek ok almann ardndan, bu ilerin salanmas iin temel prensiplerin neler olaca belirlenmitir. Buna gre lkeler iin dzgn ilerin salanmasnda drt Ttemel hedef D KKA ortaya konulmutur: Temel hak ve prensiplerin ve standartlarn iyerlerinde SIRA SZDE hayata geirilmesi, Uygun istihdam ve gelir elde etmeleri iin, kadn ve erkeklere daha fazla frsat yaratma, Sosyal korumann kapsamn ve etkinliinin herkes iin artrlmas, AMALARIMIZ Sosyal diyaloun ve l katlmcln glendirilmesi.
K T A P Dzgn kavram, ortaya k ve temel gstergeleri konusunda detayl bilgi iin veren Dergisi (ubat 2003) Ekinde yer alan; Dzgn (Decent Work) Hakkndaki Uluslararas verenler Tekilat (IOE) Grn inceleyebilirsiniz. TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bylelikle lkeler, bu drt ana hedefi gerekletirdiinde dzgn ilerin salanmasna katkda bulunmu olacaklardr.
NTERNET NTERNET
84
Sosyal Politika
zet
A M A
stihdam ve isizlik kavramlarn tanmlamak. stihdam geni ve dar anlamda olmak zere iki ekilde tanmlamak mmkndr. Geni anlamda istihdam, retim faktrlerinin yani almas ya da altrlmas eklinde tanmlanrken, dar anlamda istidam tanmnda retim faktrlerinden sadece emek faktr dikkate alnmakta ve emein retimde kullanlmas ya da gelir salamak amacyla almas ya da altrlmas olarak ifade edilmektedir. Dier taraftan, alma istek ve gcnde olan, cari cret ve mevcut alma koullarnda belirli srelerle i arayan ancak bulamayan kiilere isiz, yaanan bu duruma da isizlik denilmektedir. sizliin ekonomik, bireysel ve toplumsal etkilerini listelemek. sizlik hem nedenleri hem de sonular itibariyle sosyo-ekonomik bir olgu olarak karmza kmaktadr. sizliin balca ekonomik etkileri; isizlik orannn ykselmesi, bir ekonominin daha fazla retebilme gc olduu hlde bunu deerlendiremediini ortaya koymakta, tketici nfus zerindeki basknn arttn gstermekte, bamllk orann etkilemekte, gelir dalm eitsizliini ve yoksulluu artrmaktadr. sizliin balca bireysel etkileri; tek geim kayna cret olan birey ve bakmakla ykml olduu ailesi, bireyin isiz kalmas durumunda bu gelir kaynandan yoksun kalmakta ve hayat standartlar dmektedir. Birey, sahip olduu insan sermayesini, zgvenini, kendisine olan saygsn, bakmakla ykml olduu kiilere kar itibarn, topluma olan aidiyet duygusunu ve alma disiplinini zamanla kaybetmekte, tembellie almaktadr. sizliin balca toplumsal etkileri; sosyal, ahlaki ve ailevi pek ok deerin kaybolmasna yol amakta, sosyal dlanmaya neden olmakta, toplumsal zlmeleri ve sosyal gerginlikleri artrmaktadr.
A M A
sizlikle mcadelede sosyal politikalarn yeri ve nemini aklamak. sizliin kresel, yapsal, kalc ve yaygn bir problem hline gelmesi, bu problemin sosyal politikann temel ilgi alanlar arasna girmesine yol amtr. Sosyal politika asndan isizler sadece bir ekonomik veri olarak kabul edilemezler. Gnmzde gelimi ve gelimekte olan pek ok lke; istihdam gelitirmek, isizlikle mcadele etmek ve isizliin toplumsal yaamda ykc etkiler yaratmasn nlemek amacyla aktif ve pasif istihdam politikalar retme abasna girmitir. cret kavramn ve cretin unsurlarn tanmlamak. cret; alanlarn ortaya koyduu zihinsel ve bedensel emein bedeli/karldr. Genel anlamda creti; retime katlan emein iveren veya nc kiilerden emei karl ald ekonomik deer, baka bir ifadeyle bir kimseye bir i karlnda iveren veya nc kiiler tarafndan salanan ve para ile denen tutar olarak ifade edebiliriz. Bu tanmlardan hareketle cretin unsurlar ise bir i karlnda denmesi, iveren veya nc kiiler tarafndan denmesi ve para ile denmesi eklinde sralanabilir. Devletin crete ilikin getirdii koruyucu dzenlemeleri aklamak. Devlet, cret gelirini; eit deerde ie eit cret denmesi, cinsiyet ayrmclnn yasaklanmas, cretin reel deerinin korunmas, asgari dzeyinin belirlenmesi, cretin denme biimi ve yerinin belirlenmesi, cretin belgelendirmesi, cretin gvencesi ve cretin ncelikli alacak olmas gibi alanlarda koruma altna almaya balamtr. Dzgn i kavramn tanmlamak. nsan onuruna yakr alma koullarnda, ii sal ve gvenlii koullarna uygun, sosyal gvenlik imknlarna sahip, sendika aracl ile temsil gc olan, zorla altrma ve ocuk iiliinin olmad, yapt i karlnda hak ettii creti alabilen ve ksacas almaya ilikin temel hak ve ilkelerin tarafl uzlama ile gerekletirilebildii iler olarak tanmlanmaktadr.
A M A
A M A
A M A
A M A
85
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisinde dar anlamda tam istihdam ifade eder? a. Bir ekonomide retim faktrlerinin tmnn retime katlmas b. retim faktrlerinin belirli bir dnem ierisinde kullanlma derecesi c. alma srelerinde bir kstlama olmad halde istihdam edilen igcnn alma karlnda elde ettii gelirin dk olmas d. Bir lkedeki mevcut emein tamam kullanlmasna ramen, talebin karlanamamas e. Cari cret dzeyi ve mevcut alma koullarnda almak isteyen herkesin i bulduu istihdam dzeyi 2. Aadakilerden hangisi alma hakk erevesinde dzenlenen sosyal politikalardan biri deildir? a. gcnn sosyal risklere kar korunmas b. sal ve gvenlii koullarnn iyiletirilmesi c. cretlilere rgtlenme hakknn kazandrlmas d. alanlarn satn alma gcnn korunmas iin vergi indirimleri yaplmas e. arayanlar ve igc arayanlarn buluturulmas 3. Aadakilerin hangisi isizliin sosyo-ekonomik etkilerinden biri deildir? a. Su eilimlerinin artmas b. Toplumsal yaamda huzur ve istikrar ortamnn bozulmas c. Bireysel emeklilik sisteminin zarar grmesi d. Gelir dalm eitliinin bozulmas e. Vergi gelirlerinin dmesi 4. Aadakilerden hangisi aktif istihdam politikalar arasnda yer almaz? a. stihdam sbvansiyonlar b. Kamunun eletirme ve danmanlk hizmetleri c. alma paylam d. Mesleki eitim programlar e. cret sbvansiyonlar 5. Aadakilerden hangisi pasif istihdam politikalarnn temel zelliklerinden biri deildir? a. sizlii azaltmak yerine bireysel ve toplumsal zararlarn nlemeye almas b. ncelikli olarak hedef gruplara ynelmesi c. Daha ok gelimi lkelerde uygulanmas d. sizlik sigortasnn pasif istihdam politikalarndan biri olmas e. sizlikle mcadelede acil yardm ilevi grmesi 6. Aadakilerden hangisi cretin unsurlarndan biri deildir? a. nc kiiler tarafndan denmesi b. veren tarafndan denmesi c. Para ile denmesi d. Belirli bir zaman birimi bana denmesi e. Bir i karl denmesi 7. cretin lkedeki fiyatlarn dzeyi dikkate alnarak hesaplanan satn alma gc, aadaki cret trlerinden hangisini ifade etmektedir? a. cret haddi b. Nominal cret c. Brt cret d. Nakdi cret e. Reel cret 8. Aadakilerin hangisi dzgn ilerin salanmas iin belirlenen temel kriterlerden biri deildir? a. Yeni teknolojilerin btn iyerlerinde daha fazla kullanmnn yaygnlatrlmas b. Sosyal korumann kapsamnn ve etkinliinin herkes iin artrlmas c. Sosyal diyaloun ve l katlmcln glendirilmesi d. Temel hak ve prensiplerin ve standartlarn iyerlerinde hayata geirilmesi e. Uygun istihdam ve gelir elde etmeleri iin kadn ve erkeklere daha fazla frsat yaratlmas
86
Sosyal Politika
9. Sanayi Devrimi sonrasnda, devletin alma hayatna mdahalesinde aadakilerden hangisi rol oynamamtr? a. 18. ve 19. yzyl liberalizminin kat anlay b. Uzun alma sreleri ve sefalet creti nedeniyle kadn ve ocuklarn fabrika yaamna girmesi c. alma koullarnn ktlemesi d. Sovyetler Birliinin dalmas e. 1929 Ekonomik Bunalm 10.Aadakilerden hangisi devletin cretlere ilikin koruyucu dzenlemelerinden biridir? a. Asgari cret b. Zaman esasna dayal cret sistemi c. Miktar esasna dayal cret sistemi d. cret haddi e. Verimlilik esasna dayal cret sistemi
Yaamn inden
2/08/05/2011 Trk al, al, al AHMET NSEL Trkiye, Avrupa lkelerine gre en uzun ortalama haftalk alma sresine sahip. alma sresiyle ilgili ilk mcadeleler 14. yzyln banda ortaya kt. Bu mcadeleler bugn anladmz biimde haftalk veya gnlk alma saati hesabna dayal deildi. Dini bayramlarda veya zel gnlerde allmamas talep ediliyordu. Bugn anladmz biimde alma sresi kavramnn ortaya k sanayi devrimine rastlar. 18. yzylda ngilterede alma sreleri gnlk olarak hesaplanmaya baland. nk cretli emek dzenine geilirken, emekilerin almalarnn senkronize olmas gerei ortaya kmt. Bylece yaplan ile tanmlanan emek anlayndan, allan zamanla llen emek anlayna geildi. Gnde 14-15 saat, haftann yedi gn, kadn, ocuk fark gzetmeden altrlan sanayi iilerinin, proletaryann maddi ve manevi sefaleti sosyalist bilincin olumasndaki birincil etmen oldu. 19. yzyl banda yaymlanan tbbi raporlar, son derece uzun ve ar alma koullarnn yaratt insani tahribat etrafl biimde tarif eder. Toplumsal bask, nce ocuklarn gnlk alma sresinin snrlanmasn gndeme getirdi. Sonra kadnlarn almasyla baz snrlamalar geldi. Buna paralel olarak, emekilerin mcadeleleri sonunda alma sreleri ksalmaya balad. 1884te ABDde sendikalar, gnlk alma sresinin 8 saate inmesini talep ettiler. 1 Mays, bu talebin btn dnyada ii rgtleri tarafndan benimsenmesinin anma gndr. 19. yzyl sonunda, baz ikollarnda haftada bir gn tatil hakk elde edildi. Yllk izin hakknn elde edilmesi iin 20. yzyl ortasn beklemek gerekti. 19. yzyl banda ylda 3500-4000 saat olan alma sresi, 20. yzyl sonunda 2000 saatin altna indi. Bu d, kii bana verimliliin artmasna ramen, istihdamn da artmasn salad. Ama bugn birok lkede 20. yzyl ba alma koullar hl yrrlkte. Ayrca muhafazakr-neoliberal kar devrim, yllk ve gnlk alma srelerinin ksalmas eilimini durdurdu. Ksmen bu nedenle bugn bymenin istihdam yaratc kapasitesi eskisine gre ok daha snrl.
87
Trkiye Avrupa birincisi Trkiye bugn Avrupa lkeleriyle kyaslandnda en uzun ortalama haftalk alma sresinin geerli olduu lke olarak gze arpyor. Resmi alma haftas 45 saatle Avrupa ortalamasndan 6,4 saat fazla. ABde haftalk resmi alma sresi en fazla 40 saat. Fiili alma sresine gelince durum daha kt. Olaan alma haftas Trkiyede ortalama 53,7 saat. Trkiyede cretliler Avrupadakilerden kat fazla mesai yapmak zorundalar. Sadece Avrupaya gre deil, dnya verilerine gre de Trkiye haftalk alma sreleri en uzun lkeler grubunda yer alyor. DSK Aratrma Enstitsnn (DSKAR) yaymlad alma sreleri raporunda yer alan bu karlatrmal verilerin kayna Eurostat ve alma koullarnn iyiletirilmesi konusunda aratrma yapan bir baka kurulu. Galatasaray niversitesi ktisadi Aratrmalar Merkezinde (GIAM) Dr. Sezgin Polatn TKin 2009 hane halk igc anketi verilerinden hareketle hazrlad Trkiyede alma Saatleri Ve Kaytllk Raporu, DSK raporunun sergiledii durumdan biraz daha vahim bir tablo ortaya karyor. Kentte yaayan, zel sektrde tam zamanl alan cretli ve yevmiyelilerden oluan rneklem grubundan kan sonuca gre, ortalama haftalk fiili alma sresi 55 saat. Kadnlarda bu 50.5 saate iniyor, erkeklerde 56.5 saate kyor. yerinde alan says azaldka, haftalk alma sresi artyor. 10 kiiden az iyerlerinde haftalk alma sresi erkeklerde ortalama 58 saat. 500 kiiden fazla iyerlerinde 49.5 saate dyor. 11 milyondan biraz az sayda alan yanstan bu rneklem grubundakilerin yzde 33 sosyal gvenlie kaytl deil. En uzun haftalk alma saatleri madencilik (58.5 saat), ticaret, lokanta ve otellerde (59.5 saat). Sezgin Polatn aratrmas, eitim seviyesi arttka fiili alma sresinin ksaldn gsteriyor. lkretim ve altnda eitim alanlar ortalama 56.2 saat alrken, yksek retim yapm olanlar 49.9 saat alyor. Buna karlk eitim seviyesi dtke kaytd altrlma artyor. GIAM raporunun verilerinden hareket edersek, Trkiyede zel sektrde alan kentli emekilerin ylda ortalama 2600 saat altklar sonucu kyor. Buna ulam iin harcanan zaman dahil deil. kolunun zelliklerine gre bu sre 2250 ila 2900 saat arasnda deiiyor. kazalarnn ar yksek olmasnn bir nedeni bu tketici alma temposu deil mi? DSK-AR raporu, yllk cretli izin hakknn ksalna da dikkat ekiyor. Kanunu asgari yllk izin sresini
14 gnle snrlyor. 99 lke arasnda Trkiye bu adan da en kt te birin iinde. AKP hkmeti 2007de yrrle giren Geniletilmi Avrupa Sosyal artnn alanlara ylda en az 4 hafta cretli izin salanmasna ilikin maddesine ekince koydu. Raporda Trkiyenin ekince koyduu dier madde de hatrlatlyor. Bunlar elbette toplu pazarlk, grev, rgtlenme ve iyi bir yaam dzeyi salayacak cret haklarna ilikin maddeler. Ucuz emek Haftalk ve yllk resmi alma srelerinin ksaltlmas salt istihdam politikas asndan deil, alanlarn insanca yaama hakk asndan da ertelenemez bir gereklilik. Emek rgtleri, bu sfat hak etmek istiyorlarsa, haftalk resmi alma sresinin azalmas ve yllk cretli iznin artmas iin ortak mcadele balatmaktan imtina edemezler. Trkiye ekonomisi bu lks kaldrmaz diyenlere, ucuz emei tepe tepe kullanmann ne anlama geldiini ve bunun kime yaradn sorabilirsiniz. Kaynak: http://www.radikal.com.tr/Default.aspx? aType=HaberYazdir&ArticleID=1048673
88
Sosyal Politika

1. e Yantnz yanl ise, stihdam ve sizlik: Kavramsal ereve konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, alma Hakk ve alma Hakk erevesinde Dzenlenen Sosyal Politika Tedbirleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, sizliin Sosyo- Ekonomik ve Bireysel Etkileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, sizlikle Mcadelede zlenen Aktif ve Pasif stihdam Politikalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, sizlikle Mcadelede zlenen Aktif ve Pasif stihdam Politikalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, cretin Tanm ve Unsurlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, crete likin Kavramlar: cret Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, alma Koullarnn nsani Yz: Dzgn Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, alma Koullar ve alma Koullarna likin Dzenlemeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, cret ve crete likin Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 stihdam ve ilgili kavramlarn lm kriterleri Ulusal Hesaplar Sistemi ile paralellik tamaktadr. Buna gre; toplam katma deerin oluumu aamasnda katkda bulunan herkesin istihdamda da yer almas gerekmektedir. Sra Sizde 2 Gnmzde Trkiyede uygulanmakta olan pasif istihdam politikalarndan ilki, 2002 ylndan itibaren kanun kapsamna giren sigortal iiler iin uygulanan zorunlu isizlik sigortasdr. Bununla birlikte, isizlik yardmnn uygulanmad lkemizde 4857 sayl Kanunu ile Trk alma yaamna giren cret garanti fonu, ksa alma denei, ihbar ve kdem tazminat, pasif istihdam politikalar kapsamnda deerlendirilebilecek olan uygulamalardr. Dier taraftan, KUR tarafndan dzenlenen meslek edindirme kurslar (istihdam garantili, kendi iini kuracaklara, zrllere ve hkmllere ynelik), isizlik sigortas kapsamnda dzenlenen kurslar, i ve meslek danmanl hizmetleri ile yatrm ve istihdam arttrmaya ynelik verilen tevikler aktif istihdam politikalar kapsamndaki balca uygulamalardr. Sra Sizde 3 Asgari cretin balayc nitelii, iverenlerin belirlenen asgari cret miktarndan daha dk bir cretle ii altrabilmelerini olanakszlatrmtr. Bylelikle emek smrs nlenmi ve dk cret temelinde srdrlecek bir haksz rekabet ortamnn nnde geilmi olur. Ayrca, iverenlerin sosyal damping uygulamalarna ynelmeleri de engellenmi olur. Sra Sizde 4 Sanayi Devrimi sonrasnda devletin alma yaamna mdahalesini gerekli klan faktrlerin banda 18. yzyl sanayi kapitalizmi ve sonrasnda 19. yzyla hakim olan kat liberalizm anlay olduu sylenebilir. alma yaamnn btn d mdahalelerden (devlet ve sendika gibi) tamamen arndrlmas, ekonomik faaliyetlere hibir mdahalenin olmamas ve serbest piyasa mekanizmasn temsil eden bu anlay sonucunda pazarlk gleri sermayedar karsnda ar derecede zayflayan iilerin kendilerine nerilen uzun alma saatleri, kt alma koullar ve dk cretleri kabul etmek zorunda kalmalar ve bu faktrlere bal olarak sanayi toplumlarnda saylar gn getike artan alan yoksullar devletin alma yaamna mdahalesini gerekli klmtr.
2. d
3. c
4. c
5. b
6. d 7. e 8. a
9. d
10. a
89
Altan, mer Zht, (2009). Sosyal Politika Dersleri, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, Yayn No: 1987. Aren, Sadun. (1992). stihdam, Para ve ktisadi Politika, Ankara: Sava Yaynlar, 10. Bask. Bayraktarolu, Serkan. (2003). nsan Kaynaklar Ynetimi, Sakarya: Sakarya Kitabevi. Bierli, M. Kemal. (2004). sizlikle Mcadelede Aktif stihdam Politikalar, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, Yayn No: 1563. Bierli, M. Kemal. (2005). alma Ekonomisi, stanbul: Beta Yaynlar, 3. Bask. ubuk, Ali. (1963). Sosyal Politika ve Sosyal Gvenlik, Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar. ubuk, Ali. (1983). Sosyal Politika ve Sosyal Gvenlik, Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar. Deacon, Alan. (2011). stihdam, Sosyal Politika: Kuramlar ve Uygulamalar, Der. Pete ALCOCK, Margaret MAY ve Karen ROWLINGSON, Ankara: Siyasal Kitabevi, ss.412- 420. Gndoan, Naci, Bierli, Kemal. (2003). alma Ekonomisi, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Hesapolu, Muhsin. (1994). nsan Kaynaklar Ynetimi ve Ekonomisi, stanbul: Beta Yaynlar. ILO. (2011). Global Employment Trends 2011: The Challenge of a Jobs Recovery, http://www.ilo.org /wcmsp5/groups/public/@dgre ports/@dcomm/ @publ/documents/publication/wcms_150440.pdf, (Eriim Tarihi, 15.11.2011). zveren, Adil. (1970). Sosyal Politika ve Sosyal Sigortalar, Ankara. Koray, Meryem. (2000). Sosyal Politika, Ankara: Ezgi Kitabevi. Palaz, Serap. (2005). Dzgn (Decent Work) Kavram ve lm: Trkiye ve OECD lkelerinin Bir Karlatrmas, Sosyal Siyaset Konferanslar Dergisi: Say 50. Serter, Nur. (1993). Genel Olarak ve Trkiye Asndan stihdam ve Gelime, stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar, Yayn No: 3697. Talas, Cahit. (1983). Sosyal Ekonomi, Ankara. Talas, Cahit. (1995). Toplumsal Politika, Ankara: mge Kitabevi. Talas, Cahit. (1997). Toplumsal Ekonomi: alma Ekonomisi, Ankara: mge Kitabevi, 7. Bask. Tokol, Aysen . (2000). Sosyal Politika, stanbul. Tokol, Aysen; Alper, Yusuf. (2011). Sosyal Politika, Bursa: Dora Yaynlar. Tuna, Orhan; Yalnta, Nevzat. (1999). Sosyal Siyaset, stanbul: Filiz Kitabevi. lgener, Sabri. (1991). Milli Gelir, stihdam ve ktisadi Byme, stanbul: Der Yaynlar, 7. Basm.
4
Amalarmz

SOSYAL POLTKA
Bu niteyi tamamladktan sonra; Gelir dalm ve yoksullukla ilgili temel kavramlar tanmlayabilecek, Gelir dalmnn ve yoksullukla mcadelenin sosyal politika asndan nemini aklayabilecek, Gelir dalmn belirleyen faktrleri ve gelir dalm politikasnn aralarn sralayabilecek, Gelir dalm eitsizlii ve yoksulluk sorununun dnyadaki ve Trkiyedeki grnmn zetleyebilecek, Yoksullukla mcadele programlar kapsamnda dnyadaki ve Trkiyedeki uygulama rneklerini aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kiisel Gelir Dalm Fonksiyonel Gelir Dalm Gelir Dalm Eitsizlii Gini Katsays Gelir Dalm Politikas Mutlak Yoksulluk Greli Yoksulluk Yoksulluk Snr nsani Yoksulluk Mikrokredi
indekiler
GELR DAILIMI LE LGL TEMEL KAVRAMLAR GELR DAILIMI ETSZLNN LLMES SOSYAL POLTKA AISINDAN GELR DAILIMININ NEM GELR DAILIMINI BELRLEYEN FAKTRLER GELR DAILIMI POLTKASININ ARALARI DNYADA GELR DAILIMI TRKYEDE GELR DAILIMI YOKSULLUKLA LGL TEMEL KAVRAMLAR YOKSULLUUN LLMES YOKSULLUUN NEDENLER DNYADA YOKSULLUK TRKYEDE YOKSULLUK YOKSULLUKLA MCADELE
Sosyal Politika
Gelir Dalm ve Yoksullukla Mcadele
Gelir Dalm ve Yoksullukla Mcadele

GELR DAILIMI LE LGL TEMEL KAVRAMLAR
Gelir dalm, bir lkede belirli bir dnemde (genellikle bir yl iinde) retilen gelirin kiiler, gruplar ya da retim faktrleri arasndaki dalm olarak tanmlanabilir. Balca gelir dalm trleri aada yer almaktadr.
Kiisel Gelir Dalm

Bir ekonomide belirli bir dnemde retilen mill gelirin kiiler, aileler ya da nfus gruplar arasndaki dalm kiisel gelir dalm olarak adlandrlmaktadr. Kiisel gelir dalmnda, geliri elde edenlerin bu geliri hangi retim faktr sfatyla elde ettikleri dikkate alnmaz. Bir dier ifadeyle, nemli olan elde edilen gelirin kayna ve bileimi deil, miktardr (Eilmez, 2009: 212). Kiisel gelir dalm aratrmalar, hanelerin sosyal ve ekonomik yaplarnda zaman iinde meydana gelen deiikliklerin belirlenmesi ve uluslararas karlatrmalar asndan olduka nemlidir (DPT, 2001: 4).
Fonksiyonel Gelir Dalm

Fonksiyonel gelir dalm ise mill gelirin onu reten retim faktrleri, bir dier ifadeyle, emek sahipleri, sermaye sahipleri, toprak sahipleri ve giriimciler arasndaki dalmdr. Bu anlamda, fonksiyonel gelir dalm gelirin cret, faiz, rant ve kr arasnda nasl daldn gstermektedir (Eilmez, 2009: 213).
Blgesel Gelir Dalm

Blgesel gelir dalm, bir lkede yaratlan gelirin corafi olarak dalmn gstermektedir. Genellikle lkelerin btn blgeleri ayn derecede kalknm deildir. lke corafyas ierisinde baz blgeler gelirden fazla pay alrken baz blgeler de yeteri kadar pay alamamakta ve geri kalmaktadr. Blgesel gelir dalm adaletinin salanmas iin blgelerin gelir ve istihdam yaplarnn analiz edilerek her blgenin kendi yapsal zelliklerine uygun zmler retilmesi gerekmektedir (ztrk, 2009: 19-20).
Sektrel Gelir Dalm

Sektrel gelir dalm, bir lkede yaratlan toplam gelirin retim sektrlerine gre dalmn ifade etmektedir. Sektrel gelir dalm; tarm, sanayi ve hizmet gibi balca retim sektrlerinin ulusal gelire hangi oranda katkda bulunduunu gstermektedir (DPT, 2001: 19).
92
Sosyal Politika
Birincil ve kincil Gelir Dalm

Gelirin yeniden dalm: Devletin birincil gelir dalmndaki eitsizlikleri azaltmak amacyla ekonomik ve sosyal tedbirler uygulayarak piyasa ekonomisinin ileyiine mdahale etmesidir.
retim srecine katlan retim faktrleri tarafndan yaratlan gelirin serbest piyasa ekonomisine hibir mdahale olmakszn dalm birincil gelir dalm olarak adlandrlmaktadr (ztrk, 2009: 25). kincil gelir dalm ise devletin belirli bir dnem ierisinde serbest piyasada oluan gelire eitli yollarla mdahale etmesi sonucu oluan gelir dalmdr. kincil gelir dalm kavram, gelirin yeniden dalm olarak da ifade edilebilir (Dinler, 2001: 283). kincil gelir dalmnda devlet, baz mal ve hizmetleri dk gelirlilere karlksz veya ok dk bedellerle maliyetinin altnda sunmaktadr. Yksek gelir elde edenlerden artan oranl tarifelerle salanan vergi gelirlerinin eitli yollarla dk gelir gruplarna aktarlmas ya da geliri belirli bir dzeyin altnda olanlarn vergiden muaf tutulmas, devletin gelir dalmnda adaleti gerektirmeye ynelik uygulamalarna rnek olarak verilebilir (ztrk, 2009: 25-26). Birincil ve ikincilSZDE dalm kavramlar arasndaki farkll aklaynz? SIRA gelir
SIRA SZDE
DNELM S O R U
GELR DAILIMI ETSZLNN LLMES

Kiisel gelir dalm eitsizliinin llmesinde kullanlan balca yntemler, Lorenz Erisi ve Lorenz Erisi yardmyla hesaplanan Gini Katsaysdr.
S O R U DNELM
Lorenz Erisi
MutlakKeitlik dorusu: D KAT Kiisel gelir dalmnda mutlak eitlii gsteren dorudur. Doru zerindeki SIRA SZDE her noktada nfusun belirli bir yzdesi, gelirin belirli bir yzdesini almaktadr (ekil 4.1de P ve T noktalar). AMALARIMIZ
Kiisel gelir D K K A T dalmnda eitsizliin boyutunun saptanmas iin kullanlan Lorenz erisi kutu eklinde bir diyagram iinde gsterilmektedir. Diyagramn dikey ekseninde toplamSZDE gelirin, yatay ekseninde lke nfusunun kmlatif yzdeleri yer SIRA almaktadr. Dikey eksende gelirin %100, yatay eksende ise nfusun %100 gsterildiinden diyagram bir kutu eklindedir (Baolu, lmezoullar, Parasz, AMALARIMIZ 1999: 187). Orijinle kar keyi birletiren 45 dereceekil 4.1 lik doru (ekil 4.1de OL dorusu) e blK T A P KLorenz Erisi T A P m dorusudur ve gelirin tam olarak eit dald bir durumu gstermektedir. E bL % 100 lm dorusu mutlak eitlik dorusu ekToplam TELEVZYON TELEVZYON Gelir linde de ifade edilebilir. Bir lkede gelir dalmnda eitsizlik varY sa, mutlak eitlik dorusu yannda fiili daNTERNET NTERNET lm gsteren ikinci bir eri izilir. Kiisel geT lir dalm eitlikten uzaklatka fiili gelir % 50 S dalmn gsteren eri (Lorenz Erisi) de MAKALE MAKALE mutlak eitlik dorusundan uzaklar. rneX in ekil 4.1de Lorenz erisi zerindeki S P % 20 noktasnda nfusun %80i, gelirin %50sini R almaktadr. Kiisel gelir dalmnda eitsizli%6 V in artmasyla birlikte Lorenz erisi ile mut45 0 % 20 % 50 % 80 % 100 Z lak eitlik dorusu arasnda kalan alan (ekil Nfus 4.1de X) genilemektedir.
Kaynak: Dinler, 2001: 279
4. nite - Gelir Dalm ve Yoksullukla Mcadele
93
Gini Katsays
Kiisel gelir dalmndaki eitsizliin derecesini gsteren Lorenz erisi geometrik bir yntemdir. Gini katsays ise eitsizliin derecesini len bir katsaydr. Gini katsays, hem bir lkedeki gelir dalm eitsizliinin zaman ierisindeki eilimini gstermesi hem de lkeler arasnda karlatrmalar yapmaya imkn tanmas asndan nemli bir eitsizlik ltdr. Gini katsays Lorenz erisinden tretilmitir. Lorenz erisi ile mutlak eitlik dorusu arasnda kalan alann (ekil 4.1de, X), mutlak eitlik dorusu altnda kalan 0ZL geninin alanna (ekil 4.1de X+Y) oran Gini katsaysn vermektedir. Gini katsays 0-1 arasnda deien deerler almaktadr. Katsaynn 1e yaklamas gelir eitsizliinin arttn, 0a yaklamas ise gelir eitsizliinin azaldn gstermektedir (Dinler, 2001: 279).
SOSYAL POLTKA AISINDAN GELR DAILIMININ NEM

Gelir dalm sorunu tarihin her dneminde toplumlarn gndeminde olmu ve ilkel toplumlardan gnmze kadar eitli aamalardan gemitir. Feodal dzende gelir dalmnda, mlkiyetten gelen byk bir hakszlk ve adaletsizlik olmakla birlikte, feodalizmin adeta geni bir aile kuruluu grnmnde olduu bu dnemlerde gelir dalm adaletsizliinin kiiler zerinde nemli bir etkiye sahip olmad sylenebilir. Yaam gereksinimleri ve gelecekleri feodal dzendeki efendinin garantisi altnda bulunan kiiler iin gelir dalmndan ikyet etmek sz konusu olmamtr. Ancak, sanayi ncesi dnemde, bu aile kuruluu eklindeki feodal yap sanayileme ile birlikte ortadan kalkmtr. zellikle, 19. yzyln sanayi kapitalizmi dneminde sanayicilerin krlarnn ar bir dzeye ulam olmas karsnda pazarlk gcnden yoksun alanlarn ekonomik bakmdan, iinde bulunduklar skntlar ve yaygn bir duruma gelen yabanclama ile gelir dalmnda ciddi bir bozulma ba gstermitir. Bu durum, sanayi toplumlarnda zaman zaman byk huzursuzluklara ve ayaklanmalara neden olmutur. Ekonomik koullar nedeniyle iilerle sermaye sahipleri arasndaki byk gelir farkllklarnn ortaya kard sosyal problemler bu dneme damgasn vurmutur (Aksu, 1993: 1-2). Sosyal politika dinamik bir yapya sahiptir. Sosyal yap deitike sosyal politika da bu deiime uygun bir yaplanma iine girmektedir. Sanayi Devriminin ilk dnemlerinde sosyal politika sorunlar bugnknden farklyd. Ancak, hangi dnemde olursa olsun sosyal politikann deimeyen temel misyonu, toplumu oluturan bireyler ve gruplar arasndaki sosyo-ekonomik farkllklarn azaltlarak toplumsal dengenin korunmasdr. Kreselleme sreciyle dnyada belli kesimlerin refahnn artmas karsnda byk bir kesimin yoksulluk ortamnda yaamn srdrmesi gelir dalm sorununun gnmzdeki nemine iaret etmektedir (enkal, 2005: 43-44). Gelir dalm adaletsizlii toplumsal bar tehdit eden sosyal sorunlarn banda gelmektedir. Toplumu oluturan bireyler temel ihtiyalar karland ve gvence altna alnd lde kiiliklerini ve topluma olan gven duygularn gelitirebilirler. (Altan, 2006: 14). Sosyal politika, ekonomik refah artn geni toplum kesimlerine yaygnlatrd lde ekonomik ve sosyal gelimenin bir btnlk iinde saland kalknma amacna hizmet edebilecektir. Toplumu oluturan kiiler ve sosyal gruplar arasndaki yaam dzeylerinde, toplumsal hizmetlerden yararlanmada ve ekonomik olanaklara ulaabilmede var olan farklar azaltmak, sosyal politikann genel kalknma iindeki balca hedeflerindendir. Bu noktada, eko-
94
Sosyal Politika
nomik ynden gsz ve baml kiilerin korunmas, blgeler arasndaki gelimilik farklarnn azaltlmas ve gelir dalmndaki eitsizliklerin giderilmesi sosyal dengenin ve sosyal adaletin salanmas iin byk nem tamaktadr (Gven, 1995: 20). Sosyal adalet anlaynn somut bir ierik kazanabilmesi iin her eyden nce frsat eitliinin ya da frsat adaletinin salanmasna ihtiya vardr. Bunun anlam, toplumda belli bir kuan temsilcisi olan herkesin daha iyi bir toplumsal konuma gelmede ve sosyal riskleri karlamada eit anslara ve risklere sahip olmasdr. rnein, eitimde frsat eitliinin salanmas sosyal adaletin nemli bir kouludur. Hi kukusuz sosyal adalet herkese mutlak eitlik salanmas anlamna gelmemektedir. Sosyal adalet, ekonomik gelimelerin eitli toplum kesimleri arasnda ortaya kard eitsizliklerin ve sosyal farkllklarn giderilmesi hedefine yneliktir. Bu hedefe ulamada adil bir cret ve gelir dalm politikas, adil bir vergi yk politikas, herkese i olana salayan bir istihdam politikas, yaygn ve adil bir sosyal gvenlik politikasnn bir politikalar btnl iinde sunulmas nem tamaktadr (Gven, 1995: 21-22). Gnmzde sosyal politika nlemleri byk lde gelir dalm politikasna ilikindir. Sosyal politikann gelir dalmna yaklam dzeltici niteliktedir ve uygulama temelde ekillenmektedir. Birincisi, herkes iin en az yaama dzeyinin gvence altna alnmasdr. kincisi, gelirler arasndaki farkllklarn azaltlmasdr. ncs ise kiilere tannacak frsat eitlii ile ykselme olanaklarnn herkese ak bulundurulmasdr (Aksu, 1993: 22).
SIRA SZDE
Gelir dalm adaletsizliinin azaltlmas sosyal politika asndan neden nemlidir? SIRA SZDE
N dalmn etkileyen birok ekonomik ve sosyal faktr bulunmakBir lkede Dgelir E L M tadr. Gelir dalmn belirleyen balca faktrler aada aklanmaktadr.
DNELM S O R U
Kayt d istihdam: DKKA alanlarn Tilgili kamu kurum ve kurulularna hi bildirilmemesi ya da eksik SIRA SZDE bildirilmesi nedeniyle vergi ve sosyal gvenlik primleri gibi yasal ykmllklerden kanlmasdr.
GELR DAILIMINI BELRLEYEN FAKTRLER

S O R U
Demografik Faktrler
Nfus art ve g gelir dalmn belirleyen demografik faktrlerin banda gelDKKAT mektedir. zellikle, nfus art karsnda yeterli dzeyde yatrmn gerekletirilemedii ve buna bal olarak da yeni istihdam alanlarnn yaratlamad gelimekte olanSIRA SZDE isizlik ve kayt d istihdam artmaktadr. Bu durumda gelkelerde lir dalm emek aleyhine bozulmaktadr. Nfus art hznn yksek olduu lkelerde, zellikle alt gelir gruplar eitim ve salk hizmetlerinden yeterli dzeyde yaAMALARIMIZ rarlanamamaktadr. Benzer bir durum g olgusuyla da yaanmaktadr. Nitekim youn g alan blgelerde eitim, salk, konut gibi hizmetler ve istihdam olanaklar nfusun gerisinde kalmakta ve gelir eitsizliklerinin artmasna neden olmaktaK T A P dr (Tokol ve Alper, 2011: 121).
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bir ekonomide mal ve faktr piyasalarnda tam rekabet koullarndan daha ok aksak rekabet koullar geerlidir. Aksak rekabet koullarnn grld piyasalarda faaliyet gsteren firmalar, retimlerini suni olarak azaltarak fiyatlarn ykseltNT RNE mek suretiyle Ear Tkr elde edebilmektedirler. Bu durum ise gelir dalmn monopolc ve oligopolc firma sahipleri lehine deitirmektedir (Baolu, lmezoullar ve Parasz, 1999: 192).
MAKALE
Piyasa Yaps O N TELEVZY
MAKALE
95
Teknolojik Gelime Dzeyi

Teknolojik gelime dzeyinin yetersiz olduu lkelerde gelir dalmnda adaletin salanmas iin gerekli kaynaklar oluturmak da kolay olmamaktadr. Emek ya da sermaye youn teknolojilerin tercih edilerek retim srecinde kullanlmas gelir dalmn yakndan etkilemektedir. Gemiten gnmze, ekonomik ve teknolojik alandaki gelimelerle birlikte, emek youn teknolojiler yerini sermeye youn teknolojilere brakmaktadr. Sermaye youn teknolojilerin yaygnlamasnn doal bir sonucu olarak retimde sermayenin pay hzla artarken emein zellikle de niteliksiz emein pay azalmaktadr. Teknolojik gelime nitelikli igcnn verimliliini artrd iin gelir dalm niteliksiz igc aleyhine bozulmaktadr (ztrk, 2009: 34).
retim Faktrlerinin Nitelii

retim faktrlerinin niteliindeki farkllklara bal olarak gelir dalm da farkllamaktadr. Kiisel yeteneklerdeki farkllklardan dolay bireyler farkl dzeylerde gelire sahip olabilmektedirler (Aktan ve Vural, 2002a: 22). Eitim sreci boyunca elde edilen yetenek ve beceriler, alma yaam boyunca edinilen deneyimler, emei daha nitelikli hle getirmektedir. Teknolojide yaanan gelimeler sermayenin verimliliini; sulama, gbreleme ve ilalama gibi etkinlikler ise topran verimliliini artrmaktadr. Baz giriimciler risk almaktan kanrken, bazlar yatrmlarn riski yksek alanlara ynlendirerek byk kazanlar salayabilmektedir (ztrk, 2009: 36).
Servet Dalm
Gelir dalmnda ortaya kan dengesizliklerin nemli nedenlerinden biri de servet dalmnn dengesiz olmasdr. Gelir dalmnda servete bal olarak ortaya kan dengesizliin giderilmesinde arazi, bina gibi servetler zerinden alnan dolaysz vergiler nem kazanmaktadr. Servetin deerinin artmas sonucu gelir dalmnn servet sahibi lehine bozulmas, servet zerinden alnan dolaysz vergilerle bir lde giderilmi olmaktadr. Aksi hlde, servet dalmndaki dengesizlie bal olarak gelir dalmndaki adaletsizlik daha da artmaktadr (DPT, 2001: 63).
Enflasyon ve Ekonomik Krizler

stikrarsz bir ekonominin gstergesi olan enflasyon, gelir dalmn etkileyen temel unsurlardan biridir. Enflasyon, sermaye gelirleri ile emek gelirleri arasnda emek aleyhine dengesizlie yol amaktadr. Yksek gelire sahip olan kesimler, enflasyon karsnda genellikle kendilerini koruyacak olanaklara sahipken sabit gelirli kiiler, bu tr olanaklara sahip deildir. Ekonomik krizlerin yaand dnemlerde enflasyon oranlarnda ani ykseliler grlmektedir. Bu durumda, lke paras deer kaybetmekte ve cretin satn alma gcn ifade eden reel cretler azalmaktadr. Ekonomik krizler gelir dalmn sadece yksek enflasyon ve reel cretlerin azalmas kanalyla etkilememektedir. Ekonomik krizler; isizliin artmasna, yatrm ve istihdam olanaklarnn daralmasna neden olarak da gelir dalm zerinde olumsuz etkilerde bulunmaktadr (Aktan ve Vural, 2002a: 25).
Blgesel Gelimilik Farkllklar

Bir lkede ekonomik gelime, lke iindeki her blgede ya da blge iindeki tm yerleim merkezlerinde ayn anda balamamaktadr. Ekonomik gelimenin doasnda dengesizlik vardr. nce, gelimeye en uygun koullara sahip merkezler ge-
96
Sosyal Politika
liir. Dolaysyla her lkede, blgeler arasnda, ekonomik gelime ile birlikte ortaya km az ya da ok younlukta sosyo-ekonomik gelimilik farkllklar vardr. Gelimi blgelerde istihdam olanaklar fazla, cretler yksektir. Geri kalm blgelerde ise isizlik oran ok yksek, cretler dktr. Mevcut iletmeler daha ok, yreye hitap eden ve emek-youn teknolojiyle alan kk iletmelerdir. Blgeleraras gelimilik fark, kiisel gelir farkllklarnn en nemli nedenlerinden birini oluturmaktadr (Dinler, 2001: 280-281).
Kamusal Mal ve Hizmetlerin Dalm

Kamu kurulular tarafndan retilen kamusal mal ve hizmetler bireysel arz ve talebin dnda kalmaktadr. Savunma, gvenlik, adalet, altyap ve evrenin korunmas gibi kamusal mal ve hizmetler serbest piyasa ekonomisinde bireysel retime ve tketime konu olmamakta, toplumun ortak gereksinimlerinden doan bu tr mal ve hizmetler kamu kurulular tarafndan sunulmaktadr. Kamusal hizmetlerin yeterlilik dzeyi ve bunlarn dalm, gelir dalmn dorudan etkilemektedir. Kamusal mal ve hizmetlerin yeterli dzeyde sunulamamas, dk gelirli kesimlerin ekonomik ve toplumsal oklarla baa kma ve deien koullara uyum salama yeteneklerini azaltarak gelir dalmn olumsuz etkilmektedir (ztrk, 2009: 41). SIRA SZDE
D olarak Kreselleme N E L M adlandrlan srete lkeler dnya ekonomisiyle giderek daha fazla btnlemektedir. Bu btnlemede, mal ve hizmetlerin yan sra teknolojiler, finansal R U S O akmlar, dorudan yabanc sermaye yatrmlar, emek, bilgi ve kltrel akmlar ne kmaktadr. Kreselleme sreci, ticaretin ve yatrmn nndeki engellerin kaldrlmas srecini de beraberinde getirmektedir. Bu eilim ise ulusDKKAT lararas snrlar ama yeteneine sahip olan kesimler lehine gelir dalmn deitirmektedir. Sermaye sahipleri, yksek vasfl iiler ve kaynaklarn talebin en ok SIRA SZDE olduu yerde arzetme olanana sahip olan kesimler, bu gelime sonucunda refahn artrrken, igcnn ulusal snrlar tesinde ikame edilebilir hle gelmesiyle vasfsz veya dk vasfl iiler refah kayb ile kar karya kalmaktadr (Aktan AMALARIMIZ ve Vural, 2002a: 27-28).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kreselleme
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kreselleme srecinin az gelimi lkelerin gelir dalmn nasl etkilediini anlamak K T A P iin yararl bir kaynak olarak Joseph Stiglitzin Kreselleme Byk Hayal Krkl, ev: A.Ta, D. Vural, (stanbul: Plan B Yaynclk, 2006) adl kitabna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON SIRA SZDE
Teknolojik gelime dzeyi ile gelir dalm arasnda nasl bir iliki bulunmaktadr? SIRA SZDE
D Gelir dalm N E L M politikas ile gelir dalmn etkileme amacn tayan politikalar anlalmaktadr. Balca gelir dalm politikas aralar aada incelenmektedir.
D TER N E TM N NEL
S O R U MAKALE DKKAT
GELR DAILIMI POLTKASININ ARALARI NTERNET

S O R U MAKALE
gc Piyasas ve cret Politikalar

stihdamn korunmas, artrlmas, ii ve iverenlerin rgtlenmesi, toplu pazarlk DKKAT ve grev hakknn korunmas gibi devletin alma hayatna ynelik uygulamalar ve hazrlad yasalar ayn zamanda emein gelir dalmndan ald payn belirlenSIRA SZDE mesinde de etkili olmaktadr. rnein, sendikal rgtlenme nndeki engellerin kaldrlmas ile zellikle bireysel olarak pazarlk gcne sahip olamayan dk niAMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
97
telikli emein glendirilmesi ve toplu pazarlk yoluyla cretinin artrlmas mmkn olmaktadr. Dolaysyla, sendikalar toplu pazarlk yoluyla birincil gelir dalmn emek lehine deitirilebilmektedir. cret politikalar da dorudan emein gelir dzeyini belirledii iin gelir dalm politikasnn nemli aralardan biridir. rnein, asgari cret uygulamas, piyasadaki cretlerin belirli bir seviyenin altna inmesini engelledii iin gelir dalmnn iyiletirilmesi noktasnda nemli bir ileve sahiptir (Tokol-Alper, 2011: 129-130).
Fiyat Politikas
Devlet, geni toplum kesimlerinin tkettii temel tketim mallarnn fiyatlarnda istikrar salayarak, dar ve sabit gelirlilerin reel gelirlerinin anmasn nlemekte ve bu ekilde fiyat politikasn, gelir dalm politikasnn bir arac olarak kullanabilmektedir (Gven, 1995: 88). Devletin baz alanlarda bizzat retici konumunda olmas, devlet tarafndan retilen mallarn dk bir fiyatla satlmasn salamaktadr. Bu durumda, maln fiyat ile piyasa fiyat arasndaki fark kadar bir gelir transferi bundan yararlanan kesimler iin gerekletirilmi olmaktadr. Ayrca, devletin tarm rnlerine ynelik fiyat destekleri de bu kapsamda deerlendirilebilir (TokolAlper, 2011: 129).
Gelirler Politikas
Gelirler politikas ile btn gelirlerle ilgili gelimelere bu gelirlerin douu esnasnda dorudan etki etmeyi amalayan hkmet politikalar anlalmaktadr (Aksu, 1993: 50). cret ve fiyat politikalar dar anlamda gelirler politikasnn esasn tekil etmektedir. Geni anlamda gelirler politikas ise cretliler dndaki gelir gruplarn da kapsayan politikalar iermektedir. Satn alma gc politikas olarak ele alndnda bu politika, toplam arz karsnda toplam talebin yetersizliini gidermeye ynelik politikalar anlamna gelmektedir (Gven, 1995: 88).
Servet Politikas
Servet politikas, servetin gelir getirme fonksiyonu ve servetin eitsiz dalm nedeniyle, gelir dalm politikasnn en nemli aralarndan birisidir. Bu politika ile servetin geni kitlelere yaygnlatrlarak gelir dalm eitsizliklerinin giderilmesi amalanmaktadr. Devlet, servet politikas araclyla gelir dalmn dzenlemek iin, ncelikle servetin kaynan oluturan tasarruflarn baml alanlarn elinde olumasn kolaylatrc, yani tasarrufu zendirici nlemler almaktadr (Gven, 1995: 88).
Maliye Politikas
Gelir dalm politikasnn bir dier nemli arac da maliye politikasdr. Bu politika ile birincil gelir dalmn tamamlayc, yeniden dalmla ilgili nlemler anlalmaktadr. Devlet, maliye politikas aracl ile gelirin yeniden dalmn vergiler ve kamu harcamalar yoluyla gerekletirmektedir (Aksu, 1993: 53). Daha adil bir gelir dalmnn gerekletirilebilmesi iin gelir ve servet zerinden alnan vergilerin (dolaysz vergiler) arlkta olduu bir vergi yapsnn oluturulmas gerekmektedir. Zira bu tr bir vergilendirmede, deme gcnn gz nne alnd artan oranl bir vergi yaps sz konusudur (Tokol-Alper, 2011: 128). Harcama zerinden alnan dolayl vergilerde ise bireylerin gelir durumlar gz nnde bulundurulmad iin yksek gelirliler de asgari cretle geinenler de satn aldklar mal iin ayn miktarda vergi demektedir. Dolayl vergiler bu anlamda, dk gelirli kesimler aleyhine gelir dalm adaletini olumsuz etkilemektedir (ztrk, 1999: 283).
98
Sosyal Politika
Kamu harcamalar da gelirin yeniden dalmnda nemli bir aratr. Sosyal amal transfer harcamalar, dk gelir gruplarnn kulland mal ve hizmetlerin fiyatlarnda indirimli tarife uygulanmas gibi politikalarla dk gelirli kesimlerin ihtiyalarn daha rahat karlamalar mmkn olmaktadr (Tokol ve Alper, 2011: 128).
Eitim Politikas
Eitim, bilgi ve becerileri gelitirmek suretiyle kiilerin verimliliklerini artrmaktadr. Eitimin gelir getirici fonksiyonu dikkate alndnda, eitimde frsat eitliinin salanmas yoluyla gelir ve sosyal stat kazanma ansnn herkese ak tutulmas, toplumdaki gelir dalm eitsizliini azaltc bir rol oynamaktadr. Devlet, eitime balamada herkese eitlik salayarak, eitim ara ve gereleri ile ilgili olanaklar gelitirerek ve eitim harcamalarn daha fazla stlenerek, eitimdeki frsat eitsizliini ve dolaysyla kiiler arasnda bu ynde oluan farkllklar azaltabilmektedir (Gven, 1995: 89).
Sosyal Gvenlik Politikas

Primsiz sistem: Yardmlardan yararlanmann, bu yardmlarn finansmanna katlmadan gereklemesidir. Finansman devlet btesinden karlanan bu sistemde, kendilerine yaplan yardmlar ya da salanan hizmetler karlnda kiiler herhangi bir bedel ya da prim dememektedirler.
nsann toplum ierisinde yaamaktan dolay kar karya bulunduu isizlik, hastalk, sakatlk, yallk gibi risklerin sonularna kar emniyet salayan sosyal gvenliin nemli bir fonksiyonu da toplumun eitli kesimleri arasnda gelir transferi salayarak gelirin yeniden dalmna katkda bulunmaktr. Bu transfer, prim deme esasna dayanan sosyal sigorta sisteminde salkl olanlardan hastalara, ocuksuz ailelerden ocuklu ailelere ve genlerden yallara doru yaplmaktadr. Sosyal yardmlar ve sosyal hizmetlerden oluan primsiz sistemlerde ise giderler devlet btesinden karland iin, bu transfer vergi deme gc olanlardan vergi deme gc olmayanlara doru gereklemektedir (Arc, 1999: 32-33). Devlet, gelirSIRA SZDE dalmndaki eitsizlikleri azaltmak iin eitim politikas kapsamnda ne tr faaliyetlerde bulunmaldr?
DN M DNYADAE LGELR DAILIMI
SIRA SZDE
DNELM
Satn alma gc paritesi: lkeler arasndaki fiyat S O R U dzeyi farkllamasn ortadan kaldran para birimi dntrme orandr. DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Dnya lkeleri arasnda gelir dalmndaki farkllklar ortaya koymak iin Dnya S O R U Bankas tarafndan yaynlanan ve lkelerin kii bana den mill gelirlerini gsteren verileri incelemek gerekmektedir. Dnya Bankasnn yaynlad World Development Indicators 2011 Raporunda, Satn Alma Gc Paritesine gre dnyann DKKAT en zengin ve en yoksul 10 lkesi, kii bana den mill gelir dzeylerine gre aadaki tabloda yer almaktadr. Tablo 4.1 incelendiinde, dnyann en zengin ve SIRA SZDE en yoksul lkelerinin dnya gelirinden elde ettikleri paylar arasnda ok byk bir fark olduu grlmektedir. Kii bana den mill gelir asndan dnyann en zengin lkesi olan Norvete kii bana den mill gelir 55.420 $ iken dnyann AMALARIMIZ en yoksul lkesi Burundide bu rakam sadece 390 $dr. Dnya Bankasnn lkeleri gelir gruplarna ayrarak yapt snflandrmaya gre ise 2009 K T A Pdk gelirli lkelerde satn alma gc paritesine gre kii baylnda, na den ortalama mill gelir 1.220 $; orta-alt gelirli lkelerde 4.784 $; orta-st gelirli lkelerde 12.440 $; yksek gelirli lkelerde ise 36.213 $dr. Bu rakamlardan da anlalacaE zereY ekonomik gelimilik dzeyinin nemli bir gstergesi olan kii T LEVZ ON bana den mill gelir asndan dk ve yksek gelirli lkeler arasnda byk bir uurum sz konudur.
NTERNET
NTERNET
MAKALE
MAKALE
99
Tablo 4.1 Dnyann en yoksul ve en zengin 10 lkesi arasnda satn alma gc paritesine gre kii bana den mill gelir asndan ok byk bir fark bulunmaktadr. Kaynak: World Bank, World Development Indicators 2011, s.10-12deki verilerden yararlanlarak dzenlenmitir. (Eriim) http://www.data.worl dbank.org/datacatalog/worlddevelopmentindicators. 29.11.2011.
Satn Alma Gc Paritesine Gre Kii Bana Den Mill Gelir Asndan Dnyann En Yoksul 10 lkesi, ($) Burundi: 390 Nijer: 680 Sierra Leone: 790 Afganistan: 860 Mozambik: 880 Etyopya: 930 Madagaskar: 990 Burkina Faso: 1170 Nepal: 1180 Uganda: 1190 Ortalama: 906
Satn Alma Gc Paritesine Gre Kii Bana Den Mill Gelir Asndan Dnyann En Zengin 10 lkesi, ($) Norve: 55.420 Kuveyt: 53.890 Singapur: 49.780 svire: 47.100 ABD: 45.640 Hollanda: 39.740 Danimarka: 38.780 Avustralya: 38.510 Avusturya: 38.410 sve: 38.050 Ortalama: 44.532
TRKYEDE GELR DAILIMI

Trkiye statistik Kurumunun, gelir dalmna ilikin istatistiklerinin balang yl 1987 olmakla birlikte, bu istatistikler TK tarafndan 2002 ylndan itibaren dzenli bir ekilde yaynlanmaya balamtr. Avrupa Birliine uyum almalar kapsamnda TK, 2006 ylndan itibaren Gelir ve Yaam Koullar Aratrmasn uygulamaktadr. 2006 ylndan itibaren yaynlanan gelir dalm istatistiklerinde edeerlik lei olarak adlandrlan katsaylar kullanlmakta ve her bir hane halk byklnn ka yetikine, yani edeer ferde, denk olduu hesaplanmaktadr. Haneler aras doru karlatrmalar yapabilmek iin hane halk dzeyinde toplanan gelirlerin birey bana den gelirlere dntrlmesi gereinden hareketle, hanelerin yetikin-ocuk bileimindeki farkllklar dikkate alnmaktadr (TUK, 2008: 3). Aadaki tablo, kiisel gelir dalm eitsizliini gsteren Gini katsaysnn 2002 ylndan itibaren Trkiyede nasl bir eilim iinde olduunu gstermektedir.
Trkiyede Gini Katsays 2002 0,44 2003 0,42 2004 0,40 2005 0,38 2006 0,42 2007 0,40 2008 0,40 2009 0,41 Tablo 4.2 Kiisel gelir dalmndaki eitsizlii gsteren Gini katsays, baz yllarda azalma eiliminde olmakla birlikte, genel olarak bakldnda 0,40 seviyelerinde yksek bir orandadr. Kaynak: TK, http://www.tuik.gov.tr.
Trkiyede kiisel gelir dalm eitsizliini gsteren Gini katsaysnn ykseklii OECD lkeleri ile karlatrldnda daha net grlmektedir. Gini katsays OECD ortalamasnda 0,31dir. OECD lkeleri arasnda Gini katsaysnn en dk olduu lkeler 0,24 oranyla Slovenya, 0,25 oranyla Slovak Cumhuriyeti, Danimarka ve Norvetir. Kiisel gelir dalmnn en eitsiz olduu lkeler ise 0,50 oranyla ili, 0,48 oranyla Meksika ve 0,41 oranyla Trkiyedir (OECD, 2011).
100
Sosyal Politika
SIRA SZDE
Gini katsaysndan yola karak Trkiyede gelir dalmn 2002-2009 dnemi iin deerSIRA SZDE lendiriniz?
DNELM YOKSULLUKLA LGL TEMEL KAVRAMLAR
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Yoksulluk, temelde asgari yaam standardnn gerisinde bir durumu ifade ettii S O R U iin bu standardn neleri kapsamas gerektiine ilikin farkl bak alar bulunmaktadr. Yoksulluk, ekonomik, sosyal, psikolojik boyutlar olan ok boyutlu bir sorundur veDbu K A T K nedenle zerinde gr birliine varlm bir yoksulluk tanm yoktur. Yoksulluk ile ilgili tanmlar yoksulluk sorununa nasl yaklaldna bal olarak da farkllamaktadr. Bu farkllklarn daha iyi anlalmas iin aada yoksulSIRA SZDE lukla ilgili temel tanm ve kavramlara yer verilmektedir.
AMALARIMIZ
Mutlak AMALARIMIZ Yoksulluk-Greli Yoksulluk

Mutlak yoksulluk kavram, asgari geim dncesine dayanmaktadr ve kiilerin ya da hane halknn asgari geim dzeyinin altnda olma durumunu ifade etmektedir. K T A P Bu tanmn, kiilerin ya da hane halknn yaamlarn srdrebilmek iin gerekli olan asgari besin bileenlerini veya kaloriyi esas almas ona mutlaklk niteliini kazandrmaktadr. Mutlak yoksulluk kavram, sosyal ya da kltrel ihtiyalara deil, E L E V Z Y O barnma gibi temel ihtiyalara vurgu yapmaktadr. beslenme,T giyinme, N Greli yoksulluk kavram ise insann toplumsal bir varlk olmasndan hareket etmektedir. Bu kavram, yoksulluu sadece mutlak anlamda bir yaam srdrme meselesi olarak Tgrmemektedir. Buna gre greli yoksulluk, kii ya da hane halknn N ERNET sahip olduu gelir dzeyinin, iinde yaadklar toplumdaki ortalama gelir dzeyinin belirli bir yzdesi ile karlatrlmas esasna dayanan ve karlatrlan gelir dzeyinin gerisindeL E M A K A kalma durumu ile aklanan bir kavramdr. Bu nedenle greli yoksulluk kavram, kiilerin sahip olduklar mutlak gelir dzeyinden ziyade gelir ve refahn dalmndaki farkllklara odaklanmaktadr (Aktan ve Vural, 2002b: 43).
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Objektif Yoksulluk-Subjektif Yoksulluk

Objektif yoksulluk, alnmas gereken gnlk kalori miktar ya da yaplan tketim harcamalar gibi tespit edilebilir ve doruluu kantlanabilir bir standardn ya da standartlar setinin aasnda kalma durumudur. Subjektif yoksulluk ise gerekli ya da yeterli dzeyin altnda olma konusunda kiilerin kendi deerlendirmelerine dayal bir gre iaret etmektedir (Lipton, 1997: 158). Baz aratrmaclar, subjektif memnuniyetin objektif koullarla ilgili olmadn belirterek subjektif yoksulluk tanmna kar kmaktadr. Buradaki kar klar, yoksul olmann kiilerin nasl hissettiklerine deil, nasl yaadklarna bal olduu dncesine dayanmaktadr. Dolaysyla, subjektif bir lmn kullanlmas kiilerin objektif durumlar ile ilgili olarak ok fazla ey ortaya karamayabilir (Kamerman ve Kahn, 1997: 83).
Gelir Yoksulluu-nsani Yoksulluk

Gelir yoksulluu, kiilerin yaamlarn srdrebilmeleri ya da asgari bir yaam standardnda yaayabilmeleri iin ihtiya duyduklar temel gereksinimlerini karlayacak gelire sahip olmamalar durumu olarak tanmlanabilir. Gelir yoksulluu hesaplanrken genellikle asgari bir yaam dzeyini salamak iin gerekli olan gelir, yoksulluk snr olarak tanmlanmaktadr. Bu snrn altnda gelire sahip olan kiiler ya da hane halklar da yoksul olarak adlandrlmaktadr.
101
Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP) tarafndan 1997 ylnda yaynlanan nsani Gelime Raporunda gelitirilen insani yoksulluk kavram ise insani gelime ve insanca yaam iin parasal olanaklarn yan sra temel ihtiyalarn karlanabilmesi iin ekonomik, sosyal ve kltrel baz olanaklara sahip olmann da gerekli olduu fikrine dayanmaktadr. Ayn raporda, insani yoksulluu lmek iin gelitirilen insani yoksulluk endeksinde, yaam sresinin ksal, temel eitim hizmetlerinden mahrumiyet ve kamusal ve zel kaynaklara eriememe gibi kriterler dikkate alnmaktadr (Aktan ve Vural, 2002b: 44-45). nsani yoksulluk ile gelir yoksulluu kavramlar arasndaki farkllk hangi temele dayanSIRA SZDE maktadr?
SIRA SZDE
YOKSULLUUN LLMES
DNELM
DNELM S O R U
Yoksullukla mcadele amacna ynelik programlar gelitirmek iin kimlerin yokS O R U sul olduunu tespit etmek olduka nemlidir. Yoksulluun llmesi, ncelikle, altnda gelire sahip olanlarn yoksul olarak kabul edilecei gelir dzeyini gsteren bir yoksulluk snrnn (izgisinin) tespit edilmesini gerektirmektedir.ABu snr, mutDKK T lak ya da greli yoksulluk tanmlarna gre farkllamaktadr. Mutlak yoksulluk yaklamnda yoksulluk, yaam devam ettirebilmek iin gerekli mal ve hizmetlere SIRA SZDE olan ihtiyacn karlanamamas durumudur. Burada en yaygn kullanlan yoksulluk snr, temel gda maddelerinden oluan gda sepetinin maliyeti ya da bir asgari kaAMALARIMIZ lori miktarnn gerektirdii tketim harcamasnn parasal deeridir. Ancak, gnmzde mutlak yoksulluk snr, sadece gda harcamalarna dayal olarak dar anlamda deil; barnma, beslenme gibi gda d temel ihtiyalar dikkate alarak geni anK T A P lamda da hesaplanmaktadr (enses, 2006: 63-64). Mutlak yoksulluk yaklamnda, yoksulluk snrnn belirlenmesinden sonraki aama yoksulluun llmesi iin uygun bir endeksin seilmesidir. Yoksulluun TELEVZYON llmesinde kullanlan birok endeks bulunmasna ramen en yaygn kullanlan endeks, yoksulluk izgisi altndaki kiilerin toplam nfusa orann gsteren kafa says endeksidir. (enses, 2006: 65). NTERNE Yoksulluun llmesinde greli yoksulluk kavramndan hareketT edildiinde ise greli yoksulluk snr kullanlmaktadr. Buna gre, toplumda yaratlan ortalama gelirin belirli bir yzdesi (genellikle %50si) yoksulluk snr olarak kabul edilMAK LE mektedir. Gelirleri, yoksulluk snrnn altnda kalan kiiler, yoksulAolarak adlandrlmaktadr. Toplumdaki ortalama gelir dzeyi yksekse yoksulluk snr da buna bal olarak yksek kacaktr. Toplumda gelir dalm grece eit bir dalm yanstyorsa, bir dier ifadeyle, kiilerin gelirleri genel ortalama seviyesinde ise bu durumda ortalama gelirin yarsna sahip hi kimse olmayacaktr. Bunun tersine, toplumda gelir dalmnn grece eitsiz olmas durumunda, ortalama gelirin yarsna sahip olan kiiler, ortalama gelire sahip olanlardan kolaylkla ayrt edilebilecektir (Erdoan, 2002: 370).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
YOKSULLUUN NEDENLER
Yoksullukla ilgili kavramlar aklanrken de belirtildii zere yoksulluk ok boyutlu bir sorundur ve buna bal olarak da yoksulluun kaynanda pek ok faktr yer almaktadr. Ayrca, yoksulluun nedenleri, iinde yaanlan zamana ve l-
102
Sosyal Politika
keye hatta bir lke iindeki farkl blgelere gre de deiebilmektedir. Bu faktrlere gemeden nce, yoksulluun nedenlerine ilikin balca iki yaklamdan sz etmek gerekir. Bunlardan ilki; yoksulluu, kiilerin yetenekleri, sorumluluklar, disiplin anlaylar ve abalar gibi kiisel zellikler ile ilikilendiren bir yaklamdr. Bu yaklamda, yoksulluk kiilerin almaya istekli olmamalar, yeterince aba sarfetmemeleri ya da sorumluluk almamalar gibi kiisel zellikleri ile aklanmaktadr. kinci yaklam ise yoksulluu, yoksullarn dnda bata ekonomi politikalar olmak zere, dk cretler, yetersiz eitim ve istihdam olanaklar ve ayrmclk gibi yapsal etmenlerle ve btnyle sosyoekonomik sistemle ilikilendiren bir yaklamdr. Bu yaklamlardan hangisinin arlkta olduu, byk lde incelenen lkeye ve dneme gre deiiklik gstermektedir. Yoksullukla mcadele politikalar da bu yaklamlardan hangisinin n plana ktna bal olarak ekillenmektedir. rnein, yapsalc deerlendirmeleri ieren ikinci yaklamn genellikle sosyal yardmlardan yana, kiisel etmenleri n plana karan birinci yaklamn ise bunlara kar bir tavr sergiledikleri grlmektedir (enses, 2006: 145-146). Hane halk dzeyinde yaanan ve aile reisinin lmesi, boanmalar, uzun sreli ve ciddi hastalklar gibi kiisel; hzl nfus art, yaanan byk gler, kentleme ve ayrmclk gibi demografik ve sosyal; iklim koullar, doal afetler gibi corafi; savalar gibi siyasi nedenler dnda, yoksulluk ou kez ekonominin yapsndan ya da ileyiindeki aksaklklardan kaynaklanmaktadr. Yeterince retim yaplamamas ve retilerek yaratlan deerin kiiler, blgeler ve sektrler arasnda dengeli biimde paylatrlamamas yoksullua yol aan temel faktrlerden biridir. Gelir dalm eitsizliinin artmasyla, dk ve yksek gelir gruplar arasndaki fark daha da ald iin lkedeki dk gelirli ve yoksul kesimler bu durumdan olumsuz etkilenmektedir. Bu nedenle, gelir dalm eitsizliini artran ve daha nceki blmlerde incelenen faktrler ayn zamanda yoksulluu da olumsuz olarak etkilemektedir. Gelir dalm eitsizlii yannda, yksek enflasyon, yetersiz bir sosyal koruma rejimi, isizlik ve dk cretler gibi igc piyasasndan kaynaklanan nedenler, adil olmayan bir vergi sistemi ve kalknma stratejilerindeki yanllar yoksulluun altnda yatan nemli nedenler olarak ne kmaktadr (Altan, 2006: 147-148). Gerek gelimi gerek gelimekte olan lkelerde igc piyasalarndan kaynaklanan nedenler yoksulluk nedenleri arasnda giderek daha fazla nem kazanmaktadr. zellikle isizlik, baka gelir kaynaklarna sahip olmayan kiiler iin yoksulluk asndan ok nemli bir risk faktrdr. sizlik srelerinin uzamas, isizlerin eitim dzeylerinin dk olmas, isizlik sigortas ve isizlik yardm gibi sosyal koruma politikalarnn yetersizlii, aile ii ve toplumsal dayanma alarnn gl olmamas kukusuz bu riski daha da artrmaktadr. sizlik yannda dk cretler de yoksulluk nedenleri arasnda ne kmaktadr. Son zamanlarda altklar hlde yoksul olan kesimleri ifade eden alan yoksullar kavram, dk cretlerin yoksulluun nemli bir nedeni olduunu gstermektedir. 1970li yllarn ilk yarsnda balayan ve birok sanayilemi lkeyi tehdit eden ekonomik kriz, artan uluslararas rekabetin de etkisiyle gerek cretler zerinde bir bask yaratm ve zellikle dk nitelikli iilerin igc piyasas iindeki konumlarn ktletirmitir. i sendikalarnn etkinlik dzeylerinin zayflamas ise bu sreci daha da hzlandrmtr (enses, 2006: 169). Ayn dnemde, iletmelerin rekabet glerini
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
4. nite - Gelir Dalm ve O R U S Yoksullukla Mcadele
DNELM
103 S O R U
DKKAT
korumak iin esnek alma biimlerini uygulamaya koymalar, tam zamanl ilere DKKAT gre dk cretli ve gvencesiz olan bu ilerde istihdam edilenlerin yoksulluk riskini artrmtr (Tokol-Alper, 2011: 125-126). Uluslararas alma rgtnn SIRA SZDE Kresel stihdam Eilimleri 2011 Raporuna gre, dnya genelinde gnlk 1,25 $ seviyesinde alan yoksullarn oran 2009 ylnda %20,7dir. Kresel kriz ncesi dneme gre, dnya genelinde 40 milyon daha fazla alanAMALARIMIZ yoksul bulunmaktadr (ILO, 2011: x).
K T A P Yoksulluun nedenlerine ilikin daha kapsaml bilgi iin Fikret ensesin Kresellemenin teki Yz Yoksulluk (stanbul: letiim Yaynlar, 2006) adl kitabnn beinci blmne bakabilirsiniz. TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Grlyor ki yoksulluun temelinde kiisel, demografik, sosyal, siyasi ve ekonomik kkenli birok faktr bulunmaktadr. Kaynandaki nedenlere bal olarak yoksullukla mcadelenin de ok boyutlu yrtlmesi gerekmektedir. T NTERNE
NTERNET
DNYADA YOKSULLUK
Dnya Bankas tarafndan belirlenen ve uluslararas karlatrmalarda kullanlan MAKALE gelir yoksulluu snrlar, gnlk 1,25 $ ve 2 $dr. Dnya Bankasnn yaymlad Dnya Kalknma Raporunda dnya nfusunun neredeyse yarsnn gnde 2 $n altnda bir gelire sahip olduu; 1,1 milyar kiinin ise gnde 1 $n altnda bir gelirle yaam mcadelesi verdii belirtilmektedir. Yoksulluun en kabul edilemez ekli olan aln dnya genelinde bu boyutlarda yaanmas, alk ve yoksullukla mcadelenin uluslararas nemine de iaret etmektedir. Tablo 4.3, lke gruplarna gre satn alma gc paritesine gre gnlk 1,25 $n ve 2 $n altnda gelire sahip olanlarn toplam nfusa orann gstermektedir. Tablodan da grld zere, gnlk 1.25 $n altnda yaamn srdren insanlar zelikle Gney Asya ve Alt-Sahra Afrika lkelerinde younlamaktadr. Alt-Sahra Afrika lkelerinde nfusun yars gnlk 1,25 $dan daha az bir gelirle yaam mcadelesi vermektedir. Gnde 2 $dan daha az bir gelirle yaamn srdrmeye alan insanlarn oran ise yukarda sz edilen blgelerde ok daha yksek rakamlara ulamaktadr. Hem Gney Asya hem de Alt-Sahra Afrika lkeleri iin bu oranlar %70in zerindedir. Gelir yoksulluuna ilikin bu gstergeler, dnya genelinde yoksulluun nemli boyutlarda olduunu ortaya koymaktadr. zellikle 1990lardan itibaren yoksulluk sorununa ynelen ilgi artnda, dnyadaki gelir dalmnn az gelimi lkeler aleyhine giderek ktlemesinin ve yoksulluun ulat boyutun nemli bir katks bulunmaktadr. Bu durum, bata Birlemi Milletler olmak zere uluslararas kurulularn yoksulluk sorununa yaklamnda birtakm yenilikleri de beraberinde getirmitir. rnein, Birlemi Milletler 1997 ylnda yaymlad nsani Gelime Raporunda yoksullua ynelik yaklamnda daha geni bir perspektif kazanm ve nsani Yoksulluk kavramn gelitirmitir. Bu erevede yoksulluk, sadece ekonomik anlamda bir gelir yoksunluu olarak deil, sosyal ve kltrel baz olanaklardan yoksun olma anlamnda daha geni bir tanma kavumutur.
MAKALE
104
Tablo 4.3 Gnlk1,25 $n ve 2 $n altnda gelire sahip olanlarn toplam nfusa oran lke gruplarna gre deerlendirildiinde, Gney Asya ve Alt Sahra Afrika lkeleri, dnyada yoksulluun en yaygn grld blgeler olarak dikkati ekmektedir. Kaynak: World Bank, World Development Indicators, (Eriim) http://data.worldban k.org/topic/poverty, 30.11.2011.
Sosyal Politika
Corafi Blge
Satn Alma Gc Paritesine Gre Gnde 1.25 $n Altnda Gelir Elde Edenlerin Toplam Nfusa Oran (%) 16.8 3.7 8.1 3.6 40.3 50.9
Satn Alma Gc Paritesine Gre Gnde 2 $n Altnda Gelir Elde Edenlerin Toplam Nfusa Oran (%) 38.7 8.8 17.2 17.2 73.9 72.9
Dou Asya ve Pasifik Avrupa ve Merkez Asya Latin Amerika ve Karayipler Orta Dou ve Kuzey Afrika Gney Asya Alt-Sahra Afrika
Birlemi Milletler, insani yoksulluun llmesinde 40 yana kadar yaayamayan insanlarn oran, okuma-yazma bilmeyen yetikinlerin oran, salk hizmetlerine ve temiz suya eriimi olmayanlarn oran ve yetersiz beslenme gibi yoksunluklar zerine younlamaktadr (UNDP, 2009: 208). rnein, insani yoksulluk gstergeleri iinde yer alan 40 yana kadar yaayamayan nfusun en youn olduu lke %40,7 ile insani yoksulluk endeksinde, 135 lke sralamasnda 135. srada olan Afganistandr. Gney Afrikada ise bu oran %36,1dir. 5 ya alt ocuklarn yetersiz beslenme oran %39 ile yine Afganistanda en yksektir. Afganistan %38 oranyla Pakistan izlemektedir (UNDP, 2009: 176-178).
SIRA SZDE
Dnya Bankasnn gelir yoksulluu iin belirledii snrlardan yola karak dnyadaki coSIRA SZDE rafi blgelerin yoksulluk durumunu deerlendiriniz?
DNEL TRKYEDEMYOKSULLUK
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Trkiyede yoksullukla ilgili literatr incelendiinde, konuyla ilgili almalarn bS O R U yk lde 1990l yllardan itibaren ortaya kmaya baladna tank olunmaktadr. Bu srete Trkiyede sk aralklarla yaanan ekonomik krizlerin yoksulluk sorununu daha grnr hle getirmesi ve uluslararas gndemde yoksulluk konusuDKKAT nun giderek artan bir ilgi grmesi etkili olmutur. Bu ksmda, ncelikle Trkiyede yoksulluun boyutlar ve zellikleri Trkiye statistik Kurumunun yoksulluk veriSIRA SZDE lerinden hareketle ortaya konulacaktr. Daha sonra ise Trkiyede yoksulluk zerinde etkili temel faktrler incelenecektir.
AMALARIMIZ
Trkiyede Yoksulluun Boyutlar

Trkiyede yoksulluun boyutlarn ve genel grnmn ortaya koyan yoksulluk istatistikleri, Trkiye statistik Kurumu tarafndan 2002 ylndan itibaren dzenli bir K T A P ekilde yaynlanmaya balamtr. Aadaki tablo, yoksulluk snr yntemlerine gre Trkiye genelinde yoksulluk oranlarn gstermektedir.
TELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
105
Tablo 4.4 Harcama esasl greli yoksulluk oranlar dnda, Trkiyede yoksulluk oranlar 2002-2009 dneminde genel olarak azalma eilimindedir. Kaynak: TK, Yoksulluk statistikleri, (Eriim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011
Fert Yoksulluk Oran (%) Yntemler 2002 Gda yoksulluu (alk) Yoksulluk (gda+gda d) Kii ba gnlk 1 $n alt** Kii ba gnlk 2,15 $n alt** Kii ba gnlk 4,3 $n alt** Harcama esasl greli yoksulluk*** 1,35 2003 1,29 2004 1,29 2005 0,87 2006 0,74 2007* 0,48 2008 0,54 2009 0,48
26,96
28,12
25,60
20,50
17,81
17,79
17,11
18,08
0,20 3,04 30,30
0,01 2,39 23,75
0,02 2,49 20,89
0,01 1,55 16,36
1,41 13,33
0,52 8,41
0,47 6,83
0,22 4,35
14,74
15,51
14,18
16,16
14,50
14,70
15,06
15,12
* Yeni nfus projeksiyonlarna gre revize edilmitir. ** 1 $n satn alma gc paritesine (SGP) gre karl olarak 2002 yl iin 618 281, 2003 yl iin 732 480, 2004 yl iin 780 121, 2005 yl iin 0,830400, 2006 yl iin 0,921, 2007 yl iin 0,926, 2008 yl iin 0,983 ve 2009 yl iin 0,917 kullanlmtr. *** Edeer fert bana tketim harcamas medyan deerinin %50si esas alnmtr.
Tablo 4.4 incelendiinde, 2002-2009 dneminde gda yoksulluunun azald grlmektedir. Uluslararas karlatrmalarda kullanlan ve ar yoksulluk olarak da ifade edilen gnde 1 $n altnda gelire sahip olanlarn varlna 2006 ylndan itibaren rastlanmamas da olumlu bir gelimedir. Gda ve gda d harcamalar esas alan yoksulluk snr yntemine gre kiilerin yoksulluk oranlar ise 2002 ylndan itibaren dalgal bir seyir izlemektedir. 2002 ylnda %26,96 olan gda ve gda d harcamalar esas alan yoksulluk oran, 2003 ylnda %28,12ye ykselmitir. Sz konusu oran, 2003-2006 dneminde azalma eilimde olmu, 2006, 2007 ve 2008 yllarnda ise hemen hemen ayn dzeyde kalmtr. Gda ve gda d harcamalar esas alan mutlak yoksulluk orannda 2008 ylndan (%17,11) 2009 ylna (%18,08) yaklak bir puanlk art grlmektedir. Bu rakamlar, Trkiye genelinde neredeyse her be kiiden birinin yoksul olduunu gstermektedir. Gda ve gda d harcamalar ieren yoksulluk orannn 2003-2006 dneminde azalma eiliminde olmas, bu dnemde gerekleen yksek oranl ekonomik byme ve grece dk gda enflasyonu ile aklanabilir. Trkiye statistik Kurumunun yoksullukla ilgili istatistiklerine dayanarak Trkiyede yoksulluun genel grnmne ilikin baz tespitlerde bulunmak mmkndr. Her eyden nce, Trkiyede yoksulluk oranlar kr-kent ayrm erevesinde nemli lde farkllamaktadr. Gda ve gda d harcamalar esas alan mutlak yoksulluk oran, 2009 yl rakamlarna gre kentte %8,86 iken krda %38,69dur. Bu durum, Trkiyede krsal kesimlerde yoksulluun kente gre ok daha ciddi bo-
106
Sosyal Politika
SIRA SZDE
DNELM S O R U
yutlarda olduunu gstermektedir. Yoksullukla mcadele noktasnda bu hususun dikkate alnmas, krda ve kentte yoksulluun kaynandaki nedenlere bal zmler retilmesi kanlmazdr. Yoksulluun grnmne ilikin bir baka nemli gsterge de Trkiyede hane halk byklne paralel olarak yoksulluk oranlarnn artmasdr. Yine 2009 yl rakamlarna gre Trkiyede yoksulluk %38,50 oran ile yedi ve daha fazla kiiden oluan hane halklarnda en yksek dzeydedir. Bunu, be-alt kiiden oluan hane halklarnn yoksulluk oran izlemektedir. Trkiyede yoksulluun grnmyle ilgili olarak dikkati eken bir dier husus ise eitim dzeyi ykseldike yoksulluk oranlarnn azalmasdr. Eitim durumlar itibariyle bakldnda, Trkiye genelinde yoksulluk oranlarnn en ok okur-yazar olmayan veya bir okul bitirmeyenlerde, bir dier ifadeyle eitim seviyesi dk kesimlerde younlat dikkati ekmektedir. Nitekim 2009 yl rakamlar, yoksulluk orannn %29,84 ile okur-yazar olmayan veya bir okul bitirmeyenlerde en yksek; %0,71 ile de yksek okul, faklte ve st eitim dzeyindeki kiilerde en dk olduunu gstermektedir. Eitim dzeyi yksek olan kiilerde yoksulluk orannn olduka dk bir seviyede olmas, eitimin kiilerin istihdam edilebilirlii ve beeri sermayeleri zerindeki olumlu etkisinin bir gstergesi olarak deerlendirilebilir. Trkiyede alan yoksullarn orannn, genel yoksulluk oranna olduka yakn olmas yoksullukla ilgili ne kan nemli bir baka gstergedir. 2009 yl rakamlarna gre istihdamdaki fertlerin yoksulluk oran %15,37dir ve Trkiye genelindeSIRA SZDE ki yoksulluk orannn sadece puan altndadr. Bu durum, istihdamn yoksulluun nlenmesi noktasnda ne derece gl bir seenek olduunun sorgulanmasn gerektirmektedir. Bu noktada dzgn ilerin yaratlmasnn nemi ortaya kDNELM maktadr. alanlarn haklarnn korunduu ve sosyal koruma ile birlikte yeterli dzeyde gelir getiren, retken i anlamndaki dzgn ilerin yaratlmas, istihdam S O yoksulluk riski R U karsnda nemli bir zm arac hline getirebilecektir. Dzgn i, istihdamTgelir ve sosyal korumann alanlarn haklarndan ve sosyal standartDKKA larndan dn verilmeksizin baarlabildii bir ekonomik ve sosyal gelime srecine iaret etmektedir. SZDE SIRA Ekonomik faaliyet durumu itibariyle yoksulluk oranlar incelendiinde ise 2009 yl rakamlarna gre, Trkiyede yoksulluun 15 yandan kk fertlerde younAMALARIMIZ lat grlmektedir. %25,77 olan 15 yandan kk fertlerin yoksulluk oran, Trkiyede her drt ocuktan birinin yoksul olduu anlamna gelmektedir. EkonoK T A P mik faaliyet durumu itibariyle 15 yandan kk fertlerin ardndan, %19,51 oranyla i arayanlarn yoksulluk oran en yksektir. Bu oran, isizlikle yoksulluk arasndaki nedensellik ilikisini ak bir ekilde ortaya koymaktadr.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE D ERNN E TM NT EL

S O R U MAKALE DKKAT
2002-2009 dneminde Trkiyede gda ve gda d harcamalar esas alan yoksulluk oranSIRA SZDE larndaki eilimi deerlendiriniz?
D ELM TrkiyedeNYoksulluk zerinde Etkili Olan Faktrler
NTERNET
Yoksulluk zerinde etkili olan faktrler her lke iin ayn deildir. Zira yoksulluk, her lkenin S O R U i dinamiklerinden ekillenmekte, sosyal, ekonomik ve kltrel kendi MAKALE yapsndan kaynaklanan birtakm zellikler gstermektedir. Trkiyede de yoksulluk zerinde etkili olan pek ok faktr bulunmaktadr. Bu ksmda, Trkiyede DKKAT yoksulluk zerinde etkili olan balca yapsal faktrler incelenmektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
107
SIRA SZDE Trkiyede gelir dalm eitsizliinin zellikle OECD ortalamas ile karlatrldnda olduka yksek olduuna, Trkiyede gelir dalmnn incelendii blmde deinilmiti. Dnemsel olarak bakldnda, Trkiyede gelir dalmnn zellikle DNELM 1980 sonrasnda daha olumsuz bir tablo iinde olduu grlmektedir. hracata dayal ekonomi politikasnn uygulamaya konulduu 1980 sonras dnemde zellikle S O R izlenen dk cret politikasyla gelir dalm cretli kesim aleyhineUbozulmutur.
Gelir Dalm
SIRA SZDE
DNELM S O R U
1980 sonras dnemde izlenen dk cret politikas ile kr oranlarnKartrarak yatrmD KAT lar uyarmak, yerli retimin maliyetini drerek ihracata konu olan mallarn rekabet gcn artrmak ve i talebi ksarak i piyasalarda satn alnamayan mallarn ihracatn arSIRA SZDE trmak gibi hedefler gzetilmitir. Trkiyede planl dnemde yoksulluk sorununun hafifletilmesinde ise istikrarl AMALARIMIZ ekonomik byme olduka etkili olmutur. Byme hznn geriledii yllarda, yoksulluk da artmtr. Bu nedenle, yoksulluun hafifletilmesi ve gelir dalmnn K T P iyiletirilmesi iin ekonominin retim gcnn ve gelir dzeyinin Aartrlmas son derece nemlidir (DPT, 2001: 111).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TSIRAVSZDEN ELE ZYO
T SIRAV SZDE ELE ZYON
Trkiyede g ve yoksulluk arasndaki ilikiyi dorudan ortaya koyabileceimiz bir veri taban bulunmamaktadr. Ancak, lkenin ekonomik ve sosyal gerekleri DNELM dikkate alndnda, Trkiye genelinde 1950lerden itibaren balayan ve krsal keNTERNET simdeki yoksullamaya bal olarak yaanan bir g olgusunun varl dikkati ekS O R mektedir. Bu yllarda balayan sosyo-ekonomik deiimlerle birlikte,Ukrsal alandaki yerleim yerlerinden kentlere doru gerekleen i g, krda yaanan yoksulMAKALE luun kentlere tanmasna ve biim deitirmesine neden olmuturT (Bayndrlk DKKA ve skn Bakanl, 2009: 15). Sz konusu dnemde, krdan kente gn en nemli nedeni, krsal kesimin pazara almas ve tarmda makineleme sonucu krdaki SIRA SZDE igcnn kente ynelmesidir. Ancak, kentleme ve sanayileme srecinin paralel gitmedii Trkiyede kentteki istihdam olanaklarnn yetersizlii, isiz ya da dzenli bir gelire sahip olamayan ve kentle btnlemeyen bir yoksul kitlenin olumasAMALARIMIZ na zemin hazrlamtr. Ouz Ikn ve M.Melih Pnarcolunun Nbetlee Yoksulluk SultanbeyliArnei, (stanK T P bul: letiim Yaynlar, 2008) adl kitabnda Trkiyede g ve yoksulluk arasndaki ilikiye dair kapsaml bilgilere ulaabilirsiniz.
DNELM
NTERNET
S O R U
MAKALE DKKAT SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
gc Piyasas
TELEVZYON
TELEVZYON
Gelimekte olan ya da gelimi pek ok lkede yoksulluun kaynandaki nedenler arasnda igc piyasasndan kaynaklanan nedenler giderek daha fazla arlk kazanmaktadr. Trkiyede igc piyasasnn zellikleri baz N T E R N E T iaret etsorunlara mektedir. gcne katlm ve istihdam oranlarnn dzeyi OECD lkeleri ve AB ortalamasyla mukayese edildiinde olduka dktr. zellikle, kadnlarn igcMAKAL ne katlma oranlarnn dzeyi nemli bir sorun olarak karmzdadr. EOECD ve AB 15 ortalamasnda %70lerin zerinde seyreden igcne katlma oran, Trkiyede %48 seviyesindedir. Yine kadnlarn igcne katlma oran da hem OECD hem de AB 15 ortalamasnda %60 seviyesinde iken Trkiyede bu oran yaklak %27dir. gcne katlmayanlarn orannn ykseklii yannda isizlik orannn ykseklii de
NTERNET
MAKALE
108
Sosyal Politika
yoksulluun kaynandaki nemli bir dier nedendir. zellikle ekonomik kriz dnemlerinin ardndan daha da artan isizlik oranlar, yoksulluk asndan nemli bir risk unsuru olmaktadr. Bu sorunlarla birlikte %15 seviyesinde olan alan yoksullar ve %40n zerinde seyreden kayt d istihdam oran da Trkiyede yoksulluun kaynandaki nedenler arasnda igc piyasasndan kaynaklanan nedenleri olduka nemli bir hle getirmektedir.
Ekonomik Krizler
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Yoksulluk SIRA SZDE Trkiyede 1990l yllarn ortalarndan itibaren tartlmaya sorununun balamasnda, uluslararas kurulularn yoksulluk konusuna gndemlerinde giderek daha fazla yer vermeleriyle birlikte, 1994 ylnda yaanan ekonomik krizin de DNELM nemli bir rol olmutur. phesiz 1994 yl, yoksulluun Trkiyede bir sorun olarak ilk kez ortaya kt yl deildir. Ancak, sosyo-ekonomik ynleriyle yoksulluk sorununun S O R U bu krizden sonra daha grnr hle geldii de bir gerektir (Sallan Gl- Gl, 2008: 361). Ayn ekilde, 2000 ve 2001 yllarnda yaanan ekonomik krizler de ekonomik Ave sosyal alandaki yansmalar ile Trkiyede gerek akademik geDKK T rek siyasi evrelerde yoksulluk sorununu nemli bir noktaya tamtr. Krizlerin ortak sonular genel olarak, ekonominin ksa bir sre iinde nemli SIRA SZDE lde daralmas, isizlik oranlarndaki art, hzlanan enflasyon ve reel cretlerin dmesi eklinde ortaya kmaktadr. Bu sonulardan en ok etkilenenler ise ou kayt d sektrde niteliksiz ilerde alan, kriz srasnda iini kaybeden ya da geAMALARIMIZ liri azalan dk gelirli kesimlerdir (Koyuncu ve enses, 2004: 19). Glten Kazgann Trkiye Ekonomisinde Krizler (1929-2001) (stanbul: Bilgi niversiteK T A P si Yaynlar, 2005) adl kitabnda Trkiyede yaanan ekonomik krizlerin nedenlerine ve sonularna ilikin kapsaml bilgilere ulaabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
Sosyal Gvenlik
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Sosyal gvenliin geni anlamda temel amac, muhtaln ve yoksulluun nlenmesidir. Bu erevede, sosyal sigorta ve sosyal yardm ve hizmetleri ieren modern NTERNET sosyal gvenlik tekniklerinin kiilerin muhtalk ve yoksulluktan kurtarlmas noktasnda nemli ilevleri bulunmaktadr (Arc, 2004: 258). Trkiyede 1990l yllarn bandan itibaren sosyal gvenlik sisteminin sorunlaMAKAL r, sistemin verdiiEaklarn artmasna paralel bir biimde tartlmaya balam, yeniden yaplandrma almalar gndeme gelmitir. Reformun gerekeleri arasnda nfus yapsndaki deiim, finansman aklarnn ekonomi zerindeki olumsuz etkileri, nfusun tamamyla koruma altna alnamamas, ynetim ve altyap sorunlar ile birlikte mevcut sistemin yoksullua kar etkin bir koruma salayamamas da n plana kmtr. Yeniden yaplandrma ile ngrlen genel erevenin nemli bir ayan da dank hlde yrtlen sosyal yardm ve hizmetlerin nesnel yararlanma ltlerine dayal, muhta kesimlerin ulaabilecei bir sisteme dntrlmesi oluturmutur. Bu erevede, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn kurulmas ile yoksullukla mcadelede sosyal yardmlarn etkinliini tartlr hle getiren kurumsal yapdaki ok balln giderilmesi ynnde nemli bir adm atlmtr.
Eitim
Ekonomideki yapsal sorunlar ve dnemsel dalgalanmalar bir kenara brakldnda istihdam edilebilmek ve dolaysyla yaam idame ettirebilecek bir gelire sahip olmak, zellikle igc piyasasnda ilk kez i arayanlar iin eitimin nemini orta-
109
ya koymaktadr. Gelir getirici bir ie sahip olmayanlar ya da dk nitelikli ilerde dk cretle ve herhangi bir sosyal gvenceden yoksun olarak alanlar mutlak yoksulluk riskiyle kar karyadrlar. Nitekim Trkiyede yoksulluk istatistikleri, eitim ile yoksulluk arasnda negatif ynl bir ilikinin varlna iaret etmektedir. Eitim seviyesi ykseldike yoksulluk oranlar azalmaktadr. Trkiyede genel olarak igcnn eitim dzeyinin dkl ve eitim sisteminin igc piyasasnn taleplerini karlama noktasndaki yetersizlii de yoksulluk sorununun derinlemesinde etkili olan faktrlerdir.
Aile ve Dayanmac Unsurlar

Nfusu yenileme, kltr gelecek nesillere tama, ocuklar sosyalletirme gibi ilevlere sahip bir kurum olan aile, toplumlarn sreklilii iin vazgeilmez olduu gibi, toplumsal dayanmann da merkezinde yer almaktadr. Aile kurumu, Trk toplumunda nemli bir sosyal koruma grevi de stlenmektedir. Her ne kadar krsal blgelerden kente gn bir sonucu olarak; geleneksel geni aile tipinden, ekirdek aileye doru bir gei sz konusu olsa da yal anne baba, engelli veya 18 yan geen kz ve erkek ocuklar, aile dna itilmemekte ve ailenin koruyuculuu altnda kalmaktadr (Erkal, 1996: 93-99). Yaanan ekonomik krizlerin etkilerinin gl aile deerleriyle birlikte, bir lde de olsa hafifletildii ve bir sosyal patlama yaratmad konusunda toplumda ortak bir kanaat bulunmaktadr (Doan, 2003: 86). Dnya Bankas tarafndan yaymlanan bir raporda da Trkiyede, sosyal ilikilerin yeniden retilmesi anlamnda nemli bir role sahip olan yksek dzeyde bir sosyal dayanmann varlna iaret edilmektedir (World Bank, 2003: 33). Trkiyede igc piyasasndan kaynaklanan hangi sorunlar yoksulluun nedenleri araSIRA SZDE sndadr?
SIRA SZDE
YOKSULLUKLA MCADELE
DNELM
DNELM S O R U
Yoksullukla mcadele; yoksulluun grnm, boyutlar ya da iddetindeki farkO R U llklara ramen gnmzde az gelimi, gelimekte olan ve Sgelimi lkelerin gndemlerinde nemli bir yer tutmaktadr. Bu ksmda ncelikle yoksullukla mcadelenin sosyal politika asndan tad nem zerinde durulacaktr. Daha sonDKKAT ra uluslararas kurulularn yoksulluk sorununa yaklamlar ele alnacaktr. Son olarak ise yoksullukla mcadele konusunda dnyadan ve Trkiyeden uygulama SIRA SZDE rnekleri incelenecektir.
DKKAT
SIRA SZDE
ncelikle belirtmek gerekir ki yoksulluk konusu, ekonomi politikalar ile sosyal politikalarn ortak ilgi alandr. Bu anlamda, yoksulluk sorunu ile etkin bir ekilde mcadele edilebilmesi iin ekonomik ve sosyal politikalarn K T A P egdm birlikte ve iinde yrtlmesi de byk nem tamaktadr. Ekonomi politikalar kapsamnda rnein, daha ok reterek ekonomik ynden byme ve zenginlemenin salanmasnn, sanayilemenin hz kazanmasnn, lkenin tm kaynaklarndan ve teknoTELEVZYON lojik gelimelerden en etkin ekilde yararlanmann, enflasyonla mcadele etmenin ve sosyal politika uygulamalarn finanse etmenin yoksullukla mcadelede nemli ilevleri olduu kuku gtrmemektedir. Toplumdaki bireylerin yaamlar boNTER ET yunca karlaabilecekleri tm olumsuzluklara kar sosyal ynden Nkorunmalarn ngren kamusal karar ve uygulamalar konu alan sosyal politikalar ise daha ok,
MAKALE
Sosyal Politika Asndan Yoksullukla Mcadelenin nemi AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
110
Sosyal Politika
yoksulluun neden olduu sosyal sorunlarn nlenebilmesini ya da olabildiince azaltlmasn hedeflemektedir. Sosyal devlet anlaynn gelimesiyle bu politikalar doal olarak devletin grev ve sorumluluu altnda yrtlmektedir (Altan, 2006: 149-151). stihdam politikalar yoksullukla mcadelede sosyal politikalarn nemli bir ayan oluturmaktadr. Bunun yannda, sosyal gvenlik politikalar, asgari cret dzenlemeleri, reel cretin korunmas, ocuklarn, genlerin, yallarn ve engellilerin korunmas, eitim, salk, konut hizmetlerinin gelitirilmesi, yoksullukla mcadelede ne kan dier sosyal politika tedbirleridir (Altan, 2006:154). Sosyal devlet, sosyal ve ekonomik yaam ynlendirerek gszleri, yoksullar, yardma muhta kiileri koruyan ve onlara gerekli imknlar sunmak iin sosyal ve ekonomik kurumlar tesis eden bir devlet anlayn yanstmaktadr. Sosyal devletin en nemli grevi kiileri ekonomik ve sosyal risklere kar koruyarak kiilerin ve btnyle toplumun refahn salamaktr (ztrk ve ztrk, 2010: 144). Toplumsal birlik, beraberlik ve dengeyi bozan, toplum kesimleri arasnda ayrlk ve mcadeleye zemin hazrlayarak devlet dzeninin sarslmasna neden olabilecek tehditleri bnyesinde barndran yoksulluk sorunu, sosyal devletin grev alanndaki ve sosyal politikann kapsamndaki en nemli sorunlardan biridir. Bu nedenle, yoksullukla mcadelede ok ynl tedbirlerin dnlp uygulanmas sosyal politikann faaliyet alanlarnn banda gelmektedir. Sosyal politika, btn insanlarn iinde bulunduklar toplumda gvenlik, bar ve refah iinde yaamalarn hedef alan ve toplumdaki eitli kesimler arasndaki mcadeleleri nleyerek devlet dzenini ayakta tutmaya ynelik nlemler btn olarak geni anlamda dnldnde (ubuk, 1986: 12) yoksullukla mcadelenin sosyal politika asndan nemi daha iyi anlalabilir.
Uluslararas Kurulularn Gndeminde Yoksullukla Mcadele

Gnmzde, zellikle az gelimi lkelerin yoksulluuna ynelen ilgi art byk lde uluslararas kurululardan kaynaklanmaktadr. Yoksullukla mcadele konusunda ne kan balca uluslararas kurulular Dnya Bankas, Birlemi Milletler ve Uluslararas alma rgtdr. Dnya Bankas 2000/2001 ylnda Yoksullua Saldr bal ile yaynlad Dnya Kalknma Raporunu btnyle yoksulluk konusuna ayrmtr. Raporda, yeni bir yzyln balangcnda yoksulluun byk oranlarda kresel bir sorun olmaya devam ettii belirtilmektedir. Gelecekteki demografik deiikliklerin yoksulluun azaltlmasnda karlalan zorluklar artraca da Raporda zerinde durulan bir baka nemli husustur. Nitekim gelecek 25 ylda dnya nfusuna yaklak 2 milyar insan eklenecei, bunlarn neredeyse tamamnn (%97) gelimekte olan lkelerde olaca ve bu toplumlar zerinde ciddi bir bask oluturaca ifade edilmektedir. Raporda, makro ekonomik istikrar ve piyasa dostu reformlar gibi bymeyi hzlandran geleneksel stratejilerin yoksulluu azaltmak iin gerekli ancak yeterli olmad vurgulanmaktadr. Kalknma sreci iin ihtiya duyulan sosyal kurulularn gelitirilmesi, korunmaszlkla mcadele ve kapsaml bir bymeyi salamak iin katlm destekleme gibi konular zerinde ok daha fazla vurgu yaplmas gereklilii belirtilmektedir (World Bank, 2001: vi). Dnya Bankas bu Raporun ardndan yaymlad dier kalknma raporlarnda da yoksulluk konusuna olan ilgisini devam ettirmitir. 2005 ylnda yaynlanan Dnya Kalknma Raporunda yoksulluktan kurtulmada ve yaam standartlarnn iyiletirilmesinde kk, byk, yerel ya da ok uluslu olmas fark etmeksizin btn giriimcilere
111
ve firmalara retken yatrmlar gerekletirmeleri iin gerekli frsat ve teviklerin salanarak uygun bir yatrm ikliminin oluturulmas gerei vurgulanmaktadr (World Bank, 2004: vii). Dnyadaki gelir dalmnn az gelimi lkeler aleyhine giderek ktlemesi uluslararas kurulularn yoksulluk konusuna yaklamnda birtakm yenilikleri de beraberinde getirmitir. Birlemi Milletler, 1997 nsani Gelime Raporu ile birlikte hem yoksulluun tanmnda hem de yoksullua yaklamda daha geni bir perspektif kazanmtr. Bu erevede yoksulluk, sadece gelir yoksulluu olarak deil, yoksunluk anlamnda tanmlanmakta ve hayatta kalmaktan, bilgiden ve yaam koullarndan yoksunluk olmak zere eitli boyutlarda ele alnmaktadr. Birlemi Milletler Kalknma Program tarafndan 2010 ylnda yaymlanan Kresel nsani Gelime Raporunda gnmzde bir lkenin baarsnn ya da bireyin refahnn sadece para ile deerlendirilemeyeceinin evrensel olarak kabul edildii vurgulanmaktadr. nsanlarnn uzun ve salkl yaam srebilmelerinin, eitim frsatlarna sahip olabilmelerinin ve kendi gelecekleri iin bilgi ve yeteneklerini zgrce kullanabilmelerinin nemli olduunun alt izilmektedir (UNDP, 2010: iv). Uluslararas alma rgtnn (ILO) yoksulluun azaltlmas konusundaki yaklamna 2007 ylnda yaymlanan Dzgn ve Yoksulluu Azaltma Stratejisi adl bilgi brornden ulamak mmkndr. Bu brorde yoksul insanlar iin almann yoksulluktan kurtulmada en nemli yol olduu vurgulanmaktadr. ILOnun yaklamnda, yoksulluun azaltlmasnda ekonomik bymenin zorunlu ancak yeterli bir koul olmad belirtilmektedir. Yoksulluun azaltlmasnda yoksullarn lehine bir ekonomik bymeden sz edilmektedir. Bu erevede, istihdam merkezli bir kalknma startejisinin, kapsayc bir perspektife sahip sosyal gvenlik alarnn ve sosyal transferlerin nemi vurgulanmaktadr (ILO, 2007: 1).
Yoksullukla Mcadelede Dnyadan ve Trkiyeden Uygulama rnekleri

Yoksullukla mcadelede dolayl ve dolaysz olmak zere genel olarak iki yaklamdan sz etmek mmkndr. Dolayl yaklam, ekonomik bymenin eitim, salk gibi temel hizmetlerin sunumunu ve istihdam olanaklarn artraca esasna dayanmaktadr. Dolaysz yaklam ise radikal reform, kamu harcamalar ve yoksullukla mcadele programlarn kapsamaktadr. Radikal reform, kaynaklarn kkl bir biimde yeniden datm yoluyla eitsizliklerin giderilerek yoksulluun azaltlmasdr. Kamu harcamalar, yoksulluun azaltlmas asndan eitim, salk ve sosyal gvenlik alanndaki harcamalar iermektedir. Yoksullukla mcadele programlar ise yapsal uyum politikalar sonucunda artan yoksulluk karsnda birok lkede, bir ksm Dnya Bankas tarafndan desteklenen uygulamalar kapsamaktadr. Yoksullukla mcadele programlar arasnda yer alan uygulama rneklerinden biri de mikrokredi alanndadr (enses, 2006: 221-238).
Mikrokredi: Mikrokredi, resm finans kurulularna eriim olana bulunmayan yoksul ailelerin retici faaliyetlere girimelerine ve tketimlerini istikrarl hle getirmelerine yardmc olmak amacyla, ok kk meblalarda (mikrokredi) salanan kredidir.
Dnyadan Mikrokredi Uygulamalar

Mikrokredi uygulamalar Afrika, Banglade, Bosna-Hersek ve dier baz Dou Avrupa lkeleri, Endonezya, Ermenistan, Grcistan, Krgzistan, Pakistan, Hindistan, Orta ve Latin Amerika lkeleri ile ABD gibi lkelerde mevcuttur. 1980lerde yoksullar iin Bangladein en byk sivil toplum kuruluu olan ve zel bir banka stats kazanan Grameen Bank tarafndan topraksz kiilere zel bir uygulama balatlmtr. Ekonomist Muhammed Yunusun nclnde Bangladete balatlan mikrokredi uygulamas bugn dnyadaki en kapsaml uygulamadr. Hkmet bu
112
Sosyal Politika
program kullanarak 2015 ylna kadar lkedeki yoksulluu yarya indirmeyi hedeflemektedir. Bu programn en byk uluslararas finansal destei Dnya Bankasndan gelmektedir ve 5.5 milyon kii Dnya Bankasnn yoksullukla mcadele mikrokredi programndan bor almtr. Dier pek ok lkede olduu gibi Bangladete de yoksullarn ok byk bir blm i olanaklarna sahip deildir. Buna bal olarak yoksullar ulusal ve zel bankalardan kredi ve bor alabilme olanandan da yoksundurlar. Bangladete tavukuluk, stlk, inek yetitirme, kk ticaret, pansiyonculuk, seramik gibi birok gelir getirici ie balamak iin gerekli kk miktardaki finansmana ulaamama bu kesimlerde yoksulluu kronik bir soruna dntrmektedir. Bu anlamda, mikrokredi milyonlarca yoksulun bu tr engelleri amasna ve yaamlarn iyiletirmesine olanak salamaktadr. Bangladete mikrokredi kullanclarnn %80ini kadnlar oluturmaktadr. Karar verme mekanizmalarnda etkili olmaya balayan kadnlarn hane halknn refah dzeyine katkda bulunduklar, zellikle ocuklarn eitimine ve salna daha byk harcama yaptklar gzlenmektedir (DPT, 2007: 26).
Trkiyeden Uygulama rnekleri

Trkiyedeki rneklere bakldnda uygulamalarn daha ok en yoksul kesime ynelik sosyal yardmlar konusunda younlat grlmektedir. Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl kapsamndaki Sosyal Riski Azaltma Projesi (SRAP) 2001de balatlan grece yeni uygulamalardan birisidir. SRAPn amac st ste yaanan ekonomik krizler sonras oluan yoksullukla mcadelede etkin politikalarn gelitirilmesi ve bu politikalar uygulayan kamu kurumlarnn kurumsal kapasitelerinin glendirilmesidir. SRAP; Hzl Yardm, artl Nakit Transferi (NT), Yerel Giriimler ve Kurumsal Geliim bileenlerinden olumaktadr. SRAPn artl Nakit Transferi bileeni kapsamnda, yoksulluk nedeniyle ocuklarn okula kaydettiremeyen, gnderemeyen veya okuldan almak zorunda kalan, okul ncesi ocuklarn dzenli salk kontrollerine gtremeyen ailelerin ya da dzenli salk kontrollerini yaptramayan anne adaylarnn ekonomik ynden desteklenmesi ve Trkiyede dzenli bir nakit sosyal yardm sisteminin yerletirilmesi amalanmaktadr (DPT, 2007: 30). Trkiyede mikrokredi konusunda ise balca iki uygulamadan sz edilebilir. lk mikrokredi uygulamas Kadn Emeini Deerlendirme Vakf tarafndan Maya Mikro Ekonomik Destek letmesi adyla Marmara deprem blgesinde 2002de balatlmtr. Bu kurum, zellikle yoksul kadnlara kendi ilerini kurmalar konusunda finansal ve teknik destek salamaktadr. Halen Kocaeli, stanbul, Sakarya ve Dzcede faaliyetini srdrmektedir. Mikrokredi uygulamas alanndaki ikinci oluum ise 2003 ylnda Trkiye sraf nleme Vakf ile Banglade kkenli Grameen Bankn i birlii ile Diyarbakrda oluturulan uygulamadr. Trkiyede mikrokredi uygulamas halen 46 il ve toplam 67 ubede devam etmektedir. Kredi alan kadn says her yl artmaktadr. 2008 ylnda 10.000 olan kredi kullanan kadn says 2009 ylnda 29.000e, 2010 Austos ay itibariyle ise 36.386ya ykselmitir. En ok kredi datlan be il srasyla Diyarbakr, Kahramanmara, Gaziantep, anlurfa ve Eskiehirdir (Taban ve engr; 2011: 616-617).
113
zet
A M A
Gelir dalm ve yoksullukla ilgili temel kavramlar tanmlamak. Gelir dalm, bir lkede belirli bir dnemde (genellikle bir yl iinde) retilen gelirin kiiler, gruplar ya da retim faktrleri arasndaki dalm olarak tanmlanabilir. Gelirin, kiiler ya da nfus gruplar arasndaki dalm kiisel, retim faktrleri arasndaki dalm ise fonksiyonel gelir dalmdr. Bunun dnda, serbest piyasada oluan ve birincil gelir dalm olarak ifade edilen gelir dalmnn ortaya kard dengesizlikleri gidermeye ynelik devlet mdahalesi ikincil gelir dalmn ortaya karmaktadr. Yoksulluk kavram da farkl ekillerde tanmlanabilmektedir. Asgari geim dncesini esas alan mutlak yoksulluk kavram, kiilerin ya da hane halknn yaamlarn srdrebilmek iin gerekli olan gda veya gda+gda d harcamalar gibi temel ihtiyalara dayanmaktadr. Greli yoksulluk kavramnda ise lkede retilen ortalama gelirin belirli bir yzdesi (genellikle %50) yoksulluk snr olarak kabul edilmektedir. Gelir yoksulluunda asgari bir yaam dzeyini salamak iin gerekli olan gelir dzeyi esas alnrken insani yoksulluk kavramnda temel ihtiyalarn yan sra ekonomik, sosyal ve kltrel yoksunluklar da dikkate alnmaktadr. Gelir dalmnn ve yoksullukla mcadelenin sosyal politika asndan nemini aklamak. Gelir dalm adaletsizlii ve yoksulluk, toplumsal bar tehdit eden toplumsal sorunlarn banda gelmektedir. Toplumu oluturan bireyler temel ihtiyalar karland ve gvence altna alnd lde kiiliklerini ve topluma olan gven duygularn gelitirebilir. Toplumsal birlik, beraberlik ve dengeyi bozan, toplum kesimleri arasnda ayrlk ve mcadeleye zemin hazrlayarak devlet dzeninin sarslmasna neden olabilecek tehditleri bnyesinde barndran yoksulluk sorunu sosyal devletin grev alanndaki ve sosyal politikann kapsamndaki en nemli sorunlardan biridir. Bu nedenle, gelir dalm eitsizlii ve yoksullukla mcadelede ok ynl tedbirlerin dnlp uygulanmas sosyal politikann nemli faaliyet alanlarnn banda gelmektedir.
A M A
Gelir dalmn belirleyen faktrleri ve gelir dalm politikasnn aralarn sralamak. Bir lkede gelir dalmn etkileyen birok ekonomik ve sosyal faktr bulunmaktadr. Nfus art ve g gelir dalmn belirleyen demografik faktrler arasndadr. Bunun dnda mal ve faktr piyasalarnn tam ya da aksak rekabet koullarnda olmas da gelir dalmn etkilemektedir. Bu faktrlerin dnda, teknolojik gelime dzeyi, retim faktrlerinin nitelii, servet dalm, enflasyon ve iktisadi krizler ve kamusal mal ve hizmetlerin dalm gelir dalmn belirleyen dier ekonomik ve sosyal faktrler arasndadr. Gelir dalmndaki dengesizliklerin giderilmesi amacna ynelik politika aralar ise igc piyasas ve cret politikalar, maliye politikas, fiyat politikas, gelirler politikas, servet politikas, eitim politikas ve sosyal gvenlik politikas olarak sralanabilir. Gelir dalm eitsizlii ve yoksulluk sorununun dnyadaki ve Trkiyedeki grnmn zetlemek. Dnya Bankasnn yaynlad World Development Indicators 2011 Raporunda, Satn Alma Gc Paritesine gre dnyann en zengin ve en yoksul 10 lkesinin dnya gelirinden elde ettikleri paylar arasnda ok byk bir fark vardr. Kii bana den mill gelir asndan dnyann en zengin lkesi olan Norvete kii bana den mill gelir 55.420 $ iken dnyann en yoksul lkesi Burundide bu rakam sadece 390 $dr. Trkiyede kiisel gelir dalm eitsizliini gsteren Gini katsays 2009 yl itibariyle 0,41dir. Trkiyede Gini katsaysnn ykseklii 0,31 olan OECD lkeleri ortalamas ile karlatrldnda daha net grlmektedir. Dnya Bankasnn belirledii yoksulluk snrlarna gre gnlk 1.25 $n altnda yaamn srdren insanlar zelikle Gney Asya ve Alt-Sahra Afrika lkelerinde younlamaktadr. Alt-Sahra Afrika lkelerinde nfusun yars gnlk 1,25 $dan daha az bir gelirle yaam mcadelesi vermektedir. Trkiyede gda+gda d harcamalar esas alan yoksulluk oran 2009 yl itibariyle %18,08dir. Bu rakamlar, Trkiye genelinde ne-
A M A
A M A
114
Sosyal Politika
redeyse her be kiiden birinin yoksul olduunu gstermektedir. Trkiyede yoksulluk krda kente gre ok daha yksek dzeydedir. Ayrca eitim seviyesi dk kiilerde ve kalabalk hanelerde de yoksulluk oranlar daha yksektir. Yoksullukla mcadele programlar kapsamnda dnyadaki ve Trkiyedeki uygulama rneklerini aklamak Yoksullukla mcadele programlar kapsamnda dnyadaki uygulama rnekleri arasnda mikrokredilerden sz edilebilir. Mikrokredi uygulamalar Afrika, Banglade, Bosna-Hersek ve dier baz Dou Avrupa lkeleri, Endonezya, Ermenistan, Grcistan, Krgzistan, Pakistan, Hindistan, Orta ve Latin Amerika lkeleri ile ABD gibi lkelerde mevcuttur. 1980lerde yoksullar iin Bangladein en byk sivil toplum kuruluu olan ve zel bir banka stats kazanan Grameen Bank tarafndan topraksz kiilere zel bir uygulama balatlmtr. Bugn Bangladein mikrokredi uygulamas dnyadaki en kapsaml uygulamadr. Trkiyedeki rneklere bakldnda uygulamalarn daha ok en yoksul kesime ynelik sosyal yardmlar konusunda younlat grlmektedir. 2001 ylnda balatlan Sosyal Riskin Azaltmas Projesi bu kapsamda deerlendirilebilir. Trkiyede mikro kredi konusunda ise balca iki uygulamadan sz edilebilir. lk mikrokredi uygulamas Kadn Emeini Deerlendirme Vakf tarafndan Maya Mikro Ekonomik Destek letmesi adyla Marmara deprem blgesinde 2002de balatlmtr. kinci oluum ise 2003 ylnda Trkiye sraf nleme Vakf ile Banglade kkenli Grameen Bankn i birlii ile Diyarbakrda oluturulan uygulamadr.
A M A
115
Kendimizi Snayalm
1. Devletin belirli bir dnem ierisinde serbest piyasada oluan gelire eitli yollarla mdahale etmesi sonucu oluan gelir dalmn ifade eden kavram aadakilerden hangisidir? a. Fonksiyonel gelir dalm b. Birincil gelir dalm c. Sektrel gelir dalm d. Kiisel gelir dalm e. kincil gelir dalm 2. Aadakilerden hangisi gelir dalmndaki eitsizlikleri azaltmak iin sosyal politika kapsamnda izlenmesi gereken politikalardan biri deildir? a. Vergi sisteminde dolaysz vergilerin paynn azaltlmas b. Eit ie eit cret politikas c. Eitimde frsat eitliinin salanmas d. Sosyal transferlerin artrlmas e. Servet zerinden alnan vergilerin artrlmas 3. Reel cretlerin dmesine, yatrm ve istihdam olanaklarnn azalmasna ve isizlik oranlarnn artmasna neden olarak gelir dalmn dk gelirli kesimler aleyhine etkileyen faktr aadakilerden hangisidir? a. Blgesel gelimilik farklar b. Piyasann tam rekabet koullarndan uzak olmas c. Ekonomik krizler d. Kreselleme e. Servet dalmndaki dengesizlik 4. Sosyal amal transfer harcamalar ve dk gelir gruplarnn kulland mal ve hizmetlerin fiyatlarnda indirimli tarife uygulanmas gibi politikalar aadaki gelir dalm politikas aralarndan hangisinin kapsamnda yer almaktadr? a. Sosyal gvenlik politikas b. Servet politikas c. Maliye politikas d. Eitim politikas e. gc piyasas politikas 5. Alnmas gereken gnlk kalori miktar ya da yaplan tketim harcamalar gibi belirli bir standardn ya da standartlar setinin aasnda kalma durumu olarak tanmlanan yoksulluk kavram aadakilerden hangisidir? a. Greli yoksulluk b. Objektif yoksulluk c. Gelir yoksulluu d. nsani yoksulluk e. Sbjektif yoksulluk 6. Greli yoksulluk snrna ilikin aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Greli yoksulluk snrnda gda ve gda d harcamalarn maliyeti esas alnmaktadr. b. lkedeki ortalama gelir dzeyinin yksek ya da dk olmasnn greli yoksulluk snr zerinde herhangi bir etkisi bulunmamaktadr. c. lkedeki ortalama gelir dzeyi azaldka yoksulluk snr ykselmektedir. d. Bir lkede gini katsaysnn yksek olmas durumunda greli yoksullar ortalama gelire sahip olanlardan kolaylkla ayrt edilebilmektedir. e. Greli yoksulluk snrnda temel gda maddelerinden oluan gda sepetinin maliyeti esas alnmaktadr. 7. Dnya genelinde satn alma gc paritesine gre gnde 1.25 $n altnda gelir elde edenlerin toplam nfusa orannn en yksek olduu lke grubu aadakilerden hangisidir? a. Orta Dou ve Kuzey Afrika b. Latin Amerika ve Karayipler c. Dou Asya ve Pasifik d. Alt-Sahra Afrika e. Gney Asya
116
Sosyal Politika
8. Trkiyede yoksulluun grnm ile ilgili olarak aada belirtilen ifadelerden hangisi yanltr? a. Trkiyede 2006 ylndan itibaren kii bana gnlk 1 $n altnda yaayan yoksul kesim bulunmamaktadr. b. Trkiyede yoksulluk oranlar krsal kesimlerde kentsel kesimlere gre daha dktr. c. Trkiyede hane halk bykl arttka yoksulluk oranlar da artmaktadr. d. Trkiyede eitim seviyesi yksek olan kiilerde yoksulluk oranlar daha dktr. e. Trkiyede gda ve gda d harcamalar esas alan yoksulluk oran harcama esasl greli yoksulluk oranlarndan daha yksek seyretmektedir. 9. Aadakilerden hangisi yoksullukla mcadelede sosyal politika kapsamnda yer alan politikalardan biri deildir? a. Enflasyonla mcadele politikalar b. Sosyal yardm politikalar c. Konut politikalar d. Asgari cret politikalar e. Engellilerin, ocuklarn ve yallarn korunmasna ynelik politikalar 10. Aadakilerden hangisi Sosyal Riskin Azaltlmas Projesinin bileenleri arasnda yer alan artl Nakit Transferinin hedeflerinden biri deildir? a. Yoksulluk nedeniyle ocuklarn okula kaydettiremeyen ailelerin ekonomik ynden desteklenmesi b. Temel ihtiyalarn karlayamayan ailelerin gda ve giyecek gibi ayni yardmlarla desteklenmesi c. Yoksulluk nedeniyle ocuklarn dzenli salk kontrolne gtremeyen ailelerin ekonomik ynden desteklenmesi d. Yoksulluk nedeniyle dzenli salk kontrol yaptramayan anne adaylarnn ekonomik ynden desteklenmesi e. Trkiyede dzenli bir nakit sosyal yardm sisteminin yerletirilmesi
Yaamn inden
En yksek gelir eitsizlii ili, Meksika ve Trkiyede 06 Aralk 2011-02:30 Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD) yesi lkelerde zengin ve yoksul aras uurum son 30 yln en yksek seviyesine kt. OECDnin 22 lkede yapt aratrmaya gre, 1985 2008 yllar arasnda 17 OECD lkesinde eitsizlik byd. Zengin ve yoksul arasndaki uurum yaklak yzde 10 artt. OECD raporuna gre, zenginler ve yoksullar arasndaki gelir eitsizlii en fazla olan lkeler Meksika, Trkiye, ABD, srail ve ngiltere olarak sralanrken, gelir eitsizlii en dk lkeler Danimarka, Norve, ek Cumhuriyeti, Belika ve sve oldu. En zengin ile en fakir aras gelir eitsizlii oran talya, Japonya, Gney Kore ve ngilterede 10a 1 olurken, ABD, srail ve Trkiye 14e 1 oran ile en yksek gelir eitsizliine sahip lkeler arasnda yer ald. OECDde ili ve Meksikada ise en zenginlerin geliri en yoksullarn gelirinin 25 katndan fazla. Kaynak: http://ekonomi.milliyet.com.tr/-en-yuksekgelir-esitsizligi-sili-meksika-ve-turkiye-de-/ekonomi/ekonomidetay/06.12.2011/1471647/default.htm
117
Okuma Paras
Grameende her zaman iletmede sadelii en st aamaya kartmaya altk. Gnmzde, btn kredi mterilerimizin hemen anladklar u basit geri deme mekanizmasna ulatk: Bir yl sreli krediler. Eit haftalk taksitler. Geri deme kredi alndktan bir hafta sonra balar. Yzde 20 faiz oran. Elli hafta boyunca geri demeler haftada 2 takay bulur. Eer Grameen ileyecekse, mterilerimize gvenmemiz gerektiini dndk. Daha ilk gnden, sistemimizde polise yer olmadna karar verdik. Kredilerimizin geri denmesi aray iinde hibir zaman adli nlemlere bavurmayz. imizi nasl yapacamz bildiimizi varsayarz. Eer bilmiyorsak, bankacl brakp baka bir ie girmemiz gerekir. Ne avukatlar, ne de dardan baka birilerini iimize kartrmayz. Bu bizim iimizdir ve geri demeleri elimizden geldii kadar salamaya alrz. Bu, grevimizdir. Krediyi veren ile alan arasnda hibir hukuksal arac yoktur. likimizin belgelerle deil, insanlarla olduuna inanrz. Gvene dayal insan ilikileri gelitiririz. Grameen, kredi mterileri ile aramzdaki kiisel balarn ne kadar gl olduuna bal olarak baarl ya da baarsz olur. nsanlara gveniriz ve sonuta, onlar da bize gvenmeyi renirler. Kredi szc gven anlamna gelir. Yine de, yllar iinde ticari bankaclk kurumsallatka, btn yapsn karlkl gvensizlie dayandrmtr. Gnmzde bankalar her kredi mterisinin paray alp kaacan varsayarak, onu her trl yasal belgeyle balamaya bakarlar. Kredi mterisinin bankadan kaamamasn salamak iin her trden avukat belgeleri incelerler. Baz durumlarda mteri bankay aldatsa da ounluk byle deildir. Banka grevlilerimizden birinin soyulmas durumunda (bu ok ender yaanmaktadr), genelde o kydeki btn kredi mterileri bunu kimin yaptn bulup yakalayacaklardr. Hep bir arada, ortak bir abayla hareket ettiklerinde muazzam bir gce ularlar. ou zaman da hrsz paray geri vermeye zorlarlar. te yandan, Grameen her mterisinin temelde drst olduunu kabul eder. Saflkla sulansak da bu bizleri o bitmek tkenmek bilmez belgeleri doldurmak zorunluluundan kurtarp zaman kazandrmaktadr. stelik rneklerin yzde 99unda gvenimiz hakl kar. denmemi kredilerimizin oran yzde 1den daha azdr. O durumlarda bile Grameen kredisini geri deyemeyen mterinin kt bir kii olduu sonucuna varmaz. Bunun yerine, bireysel koullarnn ok kt olduunu ve bu nedenle o azck borcunu deyemediini varsayar. O halde neden avukat peinde koturup bizlere mavi ktlar, sar ktlar, pembe ktlar vermelerini bekleyelim? Yzde 0,5 oranndaki karlksz krediler bizim i riskimizdir ve ayn zamanda baarl olmak iin neler yapp hangi alardan kendimizi gelitirmemiz gerektiini srekli bize hatrlatmaktadr. Kaynak: Muhammed Yunus, Yoksulluun Bulunmad Bir Dnyaya Doru, ev. Glden en, stanbul: Doan Kitaplk, 2003.
118
Sosyal Politika

1. e Yantnz yanl ise Gelir Dalm ile lgili Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelir Dalm Politikasnn Aralar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelir Dalmn Belirleyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelir Dalm Politikasnn Aralar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yoksullukla lgili Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yoksulluun llmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dnyada Yoksulluk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trkiyede Yoksulluun Boyutlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yoksullukla Mcadelenin Sosyal Politika Asndan nemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yoksullukla Mcadelede Dnyadan ve Trkiyeden Uygulama rnekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. da ve ekonomik olanaklara ulaabilmede var olan farklar azaltmak, sosyal politikann genel kalknma iindeki balca hedeflerindendir. Sra Sizde 3 Teknolojik gelime dzeyinin yeterli olmad lkelerde gelir dalmndaki dengesizliin giderilmesi iin gerekli kaynaklar oluturmak olduka zordur. retim srecinde emek ya da sermaye youn teknolojilerin tercih edilmesi gelir dalmn yakndan etkilemektedir. Teknolojik gelime dzeyinin artmas ile birlikte sermaye youn teknolojilerin arlk kazanmas sonucunda retim srecinde emein zellikle de niteliksiz emein pay azalmaktadr. Bu durumda gelir dalm niteliksiz igc aleyhine bozulmaktadr. Sra Sizde 4 Eitimin gelir getirici ilevine bal olarak devlet, gelir dalmndaki eitsizliklerin azaltlmas amacyla eitime balamada frsat eitliinin salanmas, eitim ara ve gereleri ile ilgili olanaklarn gelitirilmesi ve eitim harcamalarnn kiiler zerindeki yknn azaltlmas ynnde faaliyetlerde bulunmaldr. Sra Sizde 5 2002-2009 dneminde Gini katsays sadece 2005 ylnda 0,40n altna inmitir. 2002-2009 dnemi boyunca genel olarak 0,40 ve zerinde bir oranda gelir dalm eitsizlii mevcuttur. Trkiyede Gini katsaysnn ykseklii OECD lkeleri ortalamas (0,31) ile karlatrldnda daha net grlmektedir. Sra Sizde 6 Gelir yoksulluu, asgari bir yaam dzeyini salamak iin gerekli olan ihtiya maddelerini karlamaya yetecek gelirden yoksun olma durumudur. Birlemi Milletler Kalknma Program tarafndan 1997 ylnda gelitirilen insani yoksulluk kavramnda ise yoksulluk, gelir yoksunluunun tesinde sosyal ve kltrel baz olanaklardan yoksunluk anlamnda daha geni bir perspektifle ele alnmaktadr. nsani yoksulluk endeksinde yaam sresinin ksal, temel eitim hizmetlerinden mahrumiyet, kamusal ve zel kaynaklara eriememe gibi kriterler esas alnmaktadr.
2. a 3. c 4. c 5. b 6. d 7. d 8. b 9. a
10. b

Sra Sizde 1 Birincil gelir dalm, retim faktrleri tarafndan yaratlan gelirin serbest piyasa ekonomisine herhangi bir mdahale olmakszn dalmn ifade etmektedir. kincil gelir dalm ise devletin dk gelir gruplar lehine gelir dalmndaki dengesizlikleri gidermek amacyla eitli yollarla serbest piyasada oluan gelire mdahale etmesi sonucu olumaktadr. Sra Sizde 2 Gelir dalm adaletsizlii toplumsal bar tehdit eden bir toplumsal sorundur. Toplumu oluturan bireyler temel ihtiyalar karland ve gvence altna alndnda kiiliklerini ve topluma olan gven duygularn gelitirebilirler. Sosyal politika, ekonomik refah artn geni toplum kesimlerine yaygnlatrd lde toplumsal dengenin olumasna katkda bulunabilir. Toplumu oluturan kiiler ve sosyal gruplar arasndaki yaam dzeylerinde, toplumsal hizmetlerden yararlanma-
119
Sra Sizde 7 Dnya Bankasnn gnlk 1,25 $ yoksulluk snr esas alndnda dnyann en yoksul blgesinin Alt-Sahra Afrika olduu grlmektedir. Gney Asya ise Alt-Sahra Afrikadan sonra en yoksul ikinci blgedir. Dnya Bankasnn gnlk 2 $ olan yoksulluk lt esas alndnda ise Alt-Sahra Afrika ve Gney Asyadaki yoksul nfus orannn %70lere ulat grlmektedir. Gnlk 2 $ yoksulluk ltne gre yoksul nfusun en az olduu lke grubu ise Avrupa ve Merkez Asyadr. Sra Sizde 8 Gda ve gda d harcamalar esas alan yoksulluk oran Trkiyede zellikle 2002 ve 2003 yllarnda olduka yksektir. 2003 ylnda %28,12 olan yoksulluk oran 2004 ylndan itibaren azalmaya balam ve 2008 ylnda %17,11e gerilemitir. Bu dnemde yoksulluk oranlarnn azalmasnda ekonomik byme sreciyle birlikte grece dk gda enflasyonu da etkili olmutur. Gda ve gda d harcamalar esas alan yoksulluk orannda 2009 ylnda ise bir nceki yla gre yaklak bir puanlk bir art yaanmtr. Sra Sizde 9 gcne katlma ve istihdam oranlarnn dkl, genel ve gen isizlik oranlarnn ykseklii, kayt d istihdamn bykl ve alan yoksullarn varl Trkiyede yoksulluun nedenleri arasnda yer alan ve igc piyasas kaynaklanan balca sorunlardr. Aksu, . (1993). Gelir ve Servet Dalm, stanbul. Aktan, C., Vural . (2002a). Gelir Dalmnda Adaletsizlik ve Gelir Eitsizlii: Terminoloji, Temel Kavramlar ve lm Yntemleri. Yoksullukla Mcadele Stratejileri, Ankara. Aktan, C., Vural . (2002b). Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve lm Yntemleri. Yoksullukla Mcadele Stratejileri, Ankara. Altan, .Z. (2006). Sosyal Politika Dersleri, Eskiehir. Arc, K. (1999). Sosyal Gvenlik Dersleri, Ankara. Arc, K. (2004). Yoksullukla Mcadele Arac Olarak Sosyal Gvenlik: Trkiyenin ncelikli Sorunu Sosyal Yardm ve Sosyal Hizmetler Olmaldr. IV. Aile ras Aile ve Yoksulluk Bildirileri, Ankara: Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar. Baolu, U., lmezoullar N., Parasz . (1999). Gelir Blm Teori ve Politika, Bursa: Ekin Kitabevi. Bayndrlk ve skn Bakanl. (2009). Kentleme uras, Kentsel Yoksulluk, G ve Sosyal Politikalar Komisyonu Raporu, Ankara. ubuk, A. (1986). Sosyal Politika ve Sosyal Gvenlik, Ankara. Dinler, Z. (2001). ktisada Giri, Bursa: Ekin Kitabevi. Doan, . (2003). Trkiyede Yoksulluun Sosyo-Kltrel Zemini. Yoksulluk (1. Cilt), stanbul: Deniz Feneri Yaynlar. DPT. (2001). Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Gelir Dalmnn yiletirilmesi ve Yoksullukla Mcadele zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara. DPT. (2007). Dokuzuncu Kalknma Plan, Gelir Dalm ve Yoksullukla Mcadele zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara. Eilmez, M. (2009). Makro Ekonomi, stanbul. Erdoan, G. (2002). Trkiyede ve Dnyada Yoksulluk lmleri zerine Deerlendirmeler. Yoksullukla Mcadele Stratejileri, Ankara. Erkal, M. (1996). Sosyoloji, stanbul: Der Yaynlar. Gven, S. (1995). Sosyal Politikann Temelleri, Bursa: Ezgi Kitabevi. Kamerman, S., Kahn A.J. (1997). The Problem of Poverty in the Advanced Industrialized Countries and Policy and Programme Response. Poverty and Human Development, Human Development Papers. New York.
120
Sosyal Politika
Koyuncu, M., enses F. (2004). Ksa Dnem Krizlerin Sosyo-Ekonomik Etkileri: Trkiye, Endonezya ve Arjantin Deneyimleri. ERC Working Papers in Economics, 04/13. ILO. (2007). Decent Work and Poverty Reduction Strategies, (Eriim) http://www.ilo.org, 23.11.2011. ILO. (2011). Global Employment Trends 2011, Geneva. Lipton, M. (1997). Defining and Measuring Poverty: Conceptual Issues. Poverty and Human Development, Human Development Papers, New York. ztrk, N. (2009). ktisatta Blm, Ankara: Palme Yaynclk. ztrk, N., ztrk Y. (2010). Yoksullukla Mcadelede Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakflar, Ankara: Palme Yaynclk. Sallan, Gl, S., Gl H. (2008). Trkiyede Yoksulluk, Yoksulluk Yardmlar ve stihdam. Trkiyede Yoksulluk almalar, zmir: Yakn Kitabevi. enkal, A. (2005). Kreselleme Srecinde Sosyal Politika, stanbul: Alfa Yaynlar. enses, F. (2006). Kresellemenin teki Yz Yoksulluk, stanbul: letiim Yaynlar. Taban, S., engr M. (2011). Yoksullukla Mcadele Stratejisi Olarak Mikrokredi Uygulamas: Eskiehir l rnei. Uluslararas Yoksullukla Mcadele Sempozyumu Deneyimler ve Yeni Fikirler, Ankara: SYDGM Yaynlar. Tokol, A., Alper Y. (2011). Sosyal Politika, Dora Yaynlar. TK. Yoksulluk statistikleri, (Eriim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011 TUK. (2008). Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas Sonular 2008 Haber Blteni, Say: 134. (Eriim) http: //www.tuik.gov.tr. 29.11.2011. TSAD. (2000). Trkiyede Bireysel Gelir Dalm ve Yoksulluk Avrupa Birlii ile Karlatrma, stanbul. UNDP. (2009). Human Development Report 2009 Overcoming Barriers: Human Mobility and Development, (Eriim) http://hdr.undp.org, 09.10.2011. UNDP. (2010). Human Development Report 2010, 20th Anniversary Edition, The Real Wealth of Nations: Pathways to Human Development, New York 10017 USA, (Eriim) http://hdr.undp.org. 09.11.2011.
World Bank, World Development Indicators, (Eriim) http://www.data.worldbank.org, 29.11.2011. World Bank. (2001). World Development Report 2000/2001 Attacking Poverty, New York: Oxford University Press. World Bank. (2003). Turkey: Poverty and Coping After Crises, Report No: 24185-TR, (Eriim) http://www.worldbank.org.tr, 15.9.2010. World Bank. (2004). World Development Report 2005, A Better Investment Climate for Everyone, Washington D.C., (Eriim) http://wwwwds.worldbank.org. 29.12.2011.
5
Amalarmz indekiler
Sosyal Politika
SOSYAL POLTKA
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sosyal gvenlik terimini ve kapsamn tanmlayabilecek, Geleneksel ve modern sosyal gvenlik yntemlerini ayrt edebilecek, Sosyal sigortalarn temel zelliklerini ve zel sigortalardan farklarn ayrt edebilecek, Sosyal sigortalarn kiiler bakmndan kapsamn aklayabilecek, Sosyal sigorta sisteminin salad sosyal gvenlik garantisinin kapsamn zetleyebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sosyal Gvenlik Sosyal Sigortalar Kamu Sosyal Gvenlik Harcamalar Hastalk, Kazalar ve Meslek Hastalklar, Analk Sigortas Malullk, Yallk ve lm Sigortas sizlik, Aile denekleri ve Bakm Sigortas
Sosyal Gvenlik ve Sosyal Sigortalar
SOSYAL GVENLK KAVRAMI SOSYAL SGORTALAR SOSYAL SGORTALARIN KAPSAMI
Sosyal Gvenlik ve Sosyal Sigortalar

SOSYAL GVENLK KAVRAMI Terim Olarak Sosyal Gvenlik
Sosyal gvenlik ihtiyac, ilk insanla birlikte var olmasna ramen terim olarak sosyal gvenliin kullanm ok yenidir ve ilk defa 1935 tarihli, Amerikan Sosyal Gvenlik Kanununda (The Social Security Act) kullanlmtr (ILO, 1984: 3). Terim olarak kullanlmas gecikmi olmakla birlikte benimsenmesi ve yaygn olarak kullanm ok ksa srede gereklemi, nitekim 1941 tarihli Atlantik artnda; 1948 tarihli Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde Uluslararas alma rgtnn konu ile ilgili belgelerinde sklkla kullanlmaya balanmtr (ILO, 1984: 3). Sosyal gvenlik, doal olarak kendisini oluturan sosyal ve gvenlik kelimeleri ile ok ilgili bir anlama sahip olmakla birlikte bu iki kelimenin birlikte kulanmnn yaratt sinerji dolaysyla ok daha geni kapsaml bir anlama sahiptir. Sosyal kelimesi, bir toplulua ait, toplumsal, toplum dzenine ilikin gibi anlamlar yannda dnce olarak, birlik, eitlik, dayanma esasna dayanan bir zihniyeti ve iktisaden zayf durumda olan ve korunmas gereken gruplar ifade etmek iin de kullanlr (Yazgan, 1992: 17-18; Dilik, 1991: 1). Objektif olarak herhangi bir tehlikenin yokluunu ifade eden gvenlik kelimesi subjektif olarak da tehlikelere kar korunmu olma (Dilik, 1991: 1), yani tehlikelerden uzak olma hlini ifade eder (Yazgan, 1992: 18). Kelime anlamlarndan hareket ederek bir tarif yapmak gerekirse sosyal gvenlik; toplumu oluturan btn fertlerin urayacaklar tehlikelerin zararlarndan kurtarlma garantisi demektir (Yazgan, 1992: 18). te yandan sosyal gvenlik, insanolunun btn insanlk tarihi boyunca tehlikenin zararlarndan korunmak iin gelitirdii bireysel ve toplumsal tedbirlerin btnne verilen ortak ad da ifade etmektedir.
Tehlike: nsanlarn istek ve iradeleri dnda meydana gelen ve geldii zamanda onlara zarar vererek muhta durumda brakan ve korunma ihtiyac douran olaylardr.
Dar ve Geni Anlamda Sosyal Gvenlik

Sosyal gvenlik garantisinin salanmasnn temelinde gelir transferi yatar. nsanlar, gen, salkl ve alabildikleri dnemlerde elde ettikleri gelirin bir ksmn tketmeyip yal, hasta ve alamadklar dnemlerde kullanmak zere tasarruf ederler. Bu adan sosyal gvenlik, genlik dnemlerinden yallk dnemine, salkl dnemlerden hastalkla karlalan dnemlere ve allarak gelir elde edilen dnemlerden allamayan dnemlere yaplan gelir transferini ifade eder (Alper, 2009; 3). Toplumsal adan ise ayn mekanizma iinde yaadmz dnemde genlerden
124
Sosyal Politika
nsana yakr i; insanlarn alma hayatna ynelik btn olumlu beklentilerinin (hak ettii cret ve alma sresi gibi) gerekletii durumu ifade eder (www.ilo.org/decentworkage nda).
yallara, salkl olanlardan hasta olanlara ve bugn alan ve geliri olanlardan alamayan ve geliri olmayanlara doru olan gelir transferini ifade eder. Sosyal gvenliin sosyal boyutu ve toplumsal adan karlkl yardmlama ve dayanma yn de bu durumda ortaya kar. Sosyal gvenlik ihtiyacnn evrensel olmas ve bu evrensel ihtiyac karlamak iin gerekte bir gelir transferi mekanizmas olarak ilemesi onu, geni anlamda gelirin yeniden datarak refah dalmn daha adil hle getirmeyi amalayan sosyal politikann en kapsaml politika arac hline getirmitir (Alper, 2009: 1-2). Sosyal gvenliin hangi durumlarda ne tr bir gelir transferi salad onun dar ve geni anlamlarda kullanlmasn da beraberinde getirmitir. Dar anlamda sosyal gvenlik, gelir transferinin toplumsal dzeyde gerekletirilmesine ynelik mekanizmalarn ve bunlar dzenleyen hukuk dzeninin bir gerei olarak ortaya kmtr. Buna gre, hangi tehlikelerin, hangi zararlarnn, nasl ve ne miktarda-seviyede karlanacann belirlenmesi dar anlamda sosyal gvenlik tanmn gerekli klmtr. Bu erevede, insanlarn tanmlanm sosyal risklerle (hastalk, i kazalar, meslek hastalklar, analk, yallk, malullk, lm, isizlik, aile gelirinin yetmezlii) karlamalar hlinde ortaya kan gelir kesilmesinin/azalmasnn telafi edilmesi ve tedavi ihtiyacnn karlanmas iin ortaya kan gider artlarnn karlanmas anlamna gelmektedir (Arc, 1999: 3; Gzel vd, 2010: 8; Gerek, 2010: 5). Saylan bu tehlikeler ILO, tarafndan belirlenen sosyal gvenlik risklerini oluturmaktadr. Geni anlamda sosyal gvenlik dar anlamdaki sosyal gvenliin anlam ve kapsamn genileterek, sebebi ne olursa olsun muhtalk ve yoksulluk yaratan her trl duruma kar korunma garantisi salanmas anlamna gelmektedir. Bu anlamyla sosyal gvenlik, sosyal politika ile anlam ve kapsam bakmndan btnlemektedir (Gzel vd, 2010: 5). Dar anlamda sosyal gvenliin kapsamna giren tehlikelere ilaveten aile, konut, ehirleme, eitim, meslek seimi, istihdam, salk ve hijyen (Dilik, 1991: 5), i sal ve gvenlii, lke ii yer deitirme ve uluslararas g gibi yoksulluk yaratma riski bulunan her durum geni anlamda sosyal gvenliin ilgi alanna girmektedir. Geni anlamda sosyal gvenlik; Fertlere ve ailelerine ekonomik gvence salamak, nlemek, demekten ucuzdur anlayna uygun olarak sosyal gvenliin nleyici fonksiyonunu glendirmek, Kiiliin serbeste gelitirilmesi ve insan mutluluunun artrlmas, amalarn da kapsamna alm tedbirler btndr (Gzel vd., 2010: 6-8; Gerek, 2010: 4). Bir baka adan deerlendirmek gerekirse, geni anlamda sosyal gvenlik, ILOnun insana yakr i amacn gerekletirme idealine daha yakn anlama sahiptir. Geni anlamda sosyal gvenlii, dar anlamda sosyal gvenlikten ayran temel zellik nedir? SIRA SZDE
D N E L ksmnda da belirtildii gibi sosyal gvenlik tehlikelerle ilgilidir. nitenin balang M Tehlike, kanlmas ve uzak durulmas gereken, eer mmknse hi karlalmak istenmeyen bir durum olmakla birlikte baz tehlikeler insanlar iin mutlaktr ve kaS O R U nlmaz olarak hayatn bir parasdr (Yazgan, 1992: 53; Alper, 2009: 4). Hastalk, btn insanlarn hayat boyunca sklkla karlat bir tehlikedir. te yandan iDKKAT sizlik baz insanlarn hayat boyunca hi karlamad bir tehlike iken yallk ve lm btn insanlar iin mutlak ve kanlmaz bir tehlikedir. Analk, yalnzca kadnlar iin SIRAtehlike iken i kazalar ve meslek hastalklar yine yalnzca alan bir SZDE insanlar iin bir tehlikedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Tehlikelerle Mcadele ve Sosyal Gvenlik
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT 5. nite - Sosyal Gvenlik ve Sosyal Sigortalar
DKKAT
125
Tehlikeler, deiik faktrlerle snflandrlabilir. Bunlardan en bilinenleri; meydana geli sebeplerine gre, yol at zararlar ve zararlarn niteliine gre yaplan snflandrmalardr. Meydana getiren faktrler, sebepler, yaniAMALARIMIZ kayna bakmndan tehlikeler drt ana grupta toplanr. Bunlar: Tehlikelerin eitleri, tehlikelerle mcadele, tehlikelerin zararlar K sosyalPgvenlik ilive T A kisi ile daha ayrntl bilgiyi Turan Yazgann ktisatlar in Sosyal Gvenlik, (stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 1992) adl kitabnda bulabilirsiniz.
TELEVZYON
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Fizyolojik tehlikeler: nsan fizyolojisinin doasndan kaynaklanan ve insanlarn beden ve ruh btnlne ynelik zararlar veren hastalk, yallk, analk ve lm gibi tehlikelerdir. TERNE Tabii afetlerden kaynaklanan tehlikeler: Deprem, Nfrtna,T su baskn, toprak kaymas ve iklim deiikleri gibi insanlarn kontrol edemedii can ve mal kaybna yol aan tehlikelerdir. AKALE Sosyo-ekonomik tehlikeler: ktisadi ve sosyal hayatnMileyiinde meydana gelen dalgalanmalara bal olarak ortaya kan krizlerin yaratt isizlik, iini-iyerini kaybetme ile sosyal hayatn devamllna ynelik olumsuz gelimelerin boanma veya aile reisinin lmne bal olarak dul ve yetim kalma gibi sonular olan tehlikelerdir. nsanlarn sebep olduu tehlikeler: nsan bizzat kendisi en byk tehlikedir. Bilerek veya bilmeyerek, isteyerek veya istemeden gasp, hrszlk, ldrme, yaralama, sakat brakma gibi sonular yaratan her trl fiziki iddet bu gruba girer. Yukarda saylan bireysel zararlarn yannda savalar, insanolunun toplu olarak kendi cinsine ynelik en byk tehlikeyi oluturur. Yukarda saylan tehlikeler, ILO tarafndan sosyal gvenlik sisteminlerinin salayaca koruma garantisinin snrlarnn belirlenmesi bakmndan 102 sayl Szleme ile somut hle getirilmi ve yeni bir snflandrma yaplmtr. Sosyal gvenlik tehlikeleri olarak tarif edilen bu tehlikeler: Hastalk, i kazalar ve meslek hastalklar, analk, malullk, yallk, lm, isizlik ve ocuk saysna bal olarak aile gelirinin yetersizlii olarak snflandrlmtr. Tehlikeler, sosyal gvenlik ihtiyac douran zararlar bakmndan da snflandrlabilir. Buna gre tehlike meydana geldii zaman: alma gcnn kaybedilmesi, Gelir kesilmesine veya azalmasna, Gider artna, Mal varlnn kaybedilmesine ynelik zararlar verebilir. nsanlar tehlikelerle karlatklar zaman bu zararlardan biri, birka veya hepsine maruz kalabilirler. Nitekim hastalk hlinde insanlar alma gc kaybna bal olarak gelir kesilmesi ile karlarken ayn zamanda iyilemek iin yapt salk harcamalar dolaysyla gider art ile de karlarlar. Hlbuki isizlik hlinde insanlar yalnzca gelir kesilmesi ile ilgili zarara muhatap kalrlar. Analk hlinde alan kadn doumdan nce ve sonra belirli sreler iin hem alma gcn kaybeder, hem de gelir kesilmesine maruz kalr. ocukla ilgili giderler de analk hlinin bir baka zararn oluturur. Tehlikeler; yaratt zararlarn sresi dikkate alnarak: Ksa vadeli ve uzun vadeli tehlikeler olarak da snflandrlr. Buna gre; hastalk, analk, isizlik ve i kazalar ksa vadeli sosyal gvenlik tehlikeleri; malullk, yallk ve lm gibi tehlikeler ise uzun vadeli tehlikeler olarak tanmlanr.
NTERNET
MAKALE
102 Sayl Szleme: 1952 tarih ve 102 sayl Sosyal Gvenliin Asgari Normlar Szlemesi, ILOnun bu alanda kabul ettii ilk ve en kapsaml szlemedir. Szleme, sosyal gvenlik sistemlerinin temel norm ve standartlar belirlemitir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
126
Sosyal Politika
D KAT SosyalKgvenlik, tehlikenin zararlarna kar yrtlen mcadelenin addr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Tehlike, D K K A T iin mutlak ve kanlmaz bir durum olduu iin insanlk tariinsanlar hi de ayn zamanda tehlikelerle mcadele tarihidir. Bu mcadele iki boyutludur. Bir yandanSIRA SZDE kendisine kar onu yok etmek iin mcadele edilirken ditehlikenin er yandan da tehlikelerden zarar gren insanlarn bu zararlardan kurtarlmas mcadelesidir. Sosyal gvenlik bu ikinci grupta yer alan, tehlikenin zararlarna kar yrtlen AMALARIMIZ verilen addr (Yazgan, 1992: 64). Gnmz sosyal gvenlik mcadeleye sistemleri tehlikelerin zararlarndan alma gc kayb, gelir kesilmesi ve gider art ile ilgili zararlar karlarken mal varlna ynelik zararlarn karlanmasn kapK T A P sam dnda brakmtr. Mal varlna ynelik zararlar zel sigortalar tarafndan karlanmaktadr.
TEL VZYON SIRA SZDE ILO tarafndanE belirlenen sosyal gvenlik tehlikelerini saynz.
TELEVZYON SIRA SZDE
DNELM NTERNET S O R U
UluslararasNalma Tekilat (ILO) ve Tekilatn sosyal gvenlikle ilgili almalar iin TERNET http://www.ilo.org/global/topics/social-security sayfasn inceleyebilirsiniz.
S O R U
DNELM
MAKALE
DKKAT
SIRA SZDE
En temel sosyal gvenlik teknii bireysel tasarruflardr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
M A SZDE SIRA K A L E
DNELM S O R U
nsanlar sosyalK gvenlik ihtiyalarn karlamak iin zaman iinde eitli teknikler D KAT ve yntemler gelitirmilerdir. Temel sosyal gvenlik teknii tasarruftur ve tasarruf bir sosyal gvenlik teknii olarak gelirin elde edildii anda tketilmeyip, ihtiya SIRA SZDE duyulan anlarda kullanlmak zere saklanmasdr. Genlik dnemlerinde yallk dnemleri; salkl dnemlerde hastalk dnemleri iin olduu gibi. Daha nce de vurguland gibi, bu anlamda sosyal gvenlik tehlikesiz geen dnemden tehlikeAMALARIMIZ ye maruz kalnan dneme bir gelir transferi mekanizmasdr. Sosyal gvenlik teknikleri bireysel teknikler ve toplu (kollektif) teknikler olmak zere ikiye KayrlrA (Arc, 1999: 43-50). Bireysel teknikler; fertlerin kendi irade ve is T P tekleri ile kendi sosyal gvenliklerini salayacak tedbirleri almasdr. Toplu teknikler ise toplum olarak bir arada yaamann rn olarak gelien tekniklerdir. Toplu tekniklerinEznde karlkl yardmlama ve dayanma anlaynn yan sra i, TEL VZYON birlii esasna dayal bir gelir transferi sz konusudur. Toplu tekniklerin znde birlikte hareket etme bilinci vardr. nsanlarn ve toplumlarn hangi teknikleri kullanarak sosyal gvenlik ihtiyalarn karlayaca iktisadi, sosyal, hukuki ve klt N bal rel faktrlereT E R N E T olarak bir toplumdan dierine ve insanlk tarihi iinde de bir dnemden dierine deiir. Bugn gelinen nokta itibaryla sosyal gvenlik iin gelitirilen teknikleri ve kulM KAL SIRAA SZDE lanlan yntemleri Esnflandrmak gerekirse; Geleneksel sosyal gvenlik yntemleri (sosyal yardmlar) Modern (gnmz) sosyal gvenlik yntemleri DNELM olmak zere iki ana grupta toplamak, gnmz sistemlerinin bugn geldii noktay dikkate alarak bunlara tamamlayc yntemleri de eklemek mmkndr S O U (Yazgan, 1992:R26-29; Alper, 2009: 13-26). Buradaki geleneksel ve modern (gnmz) ayrm kesinlikle olumlu veya olumsuz deer DKKAT yargs tayan bir ayrm deildir. Geleneksel, gemite var olan ancak bugn etkinliini kaybeden, modern ise bugn geerli olan anlamndadr. Nitekim bir sre sonra yeni sosSIRA SZDE yal gvenlik yntemleri gelitirilmesi hlinde bugnn modern yntemleri olarak kabul edilen sosyal sigortalar o dnem iin geleneksel yntemler arasnda yer alabilir.
AMALARIMIZ
Sosyal Gvenlik Teknikleri ve Yntemleri (Kurumsal Yap) MAKALE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
5. nite - Sosyal Gvenlik ve Sosyal Sigortalar
127
Sosyal gvenlik tekniklerini snflandrnz.
SIRA SZDE
Geleneksel yntemler, esas olarak bireysel tasarruflar ve her D N E L M yardmtrl sosyal lardan oluan yntemlerdir. nsanlk tarihinin balangcndan devletin gnmz sosyal gvenlik sistemlerini oluturmasna kadar geen dnemde kullanlan btn S O R U teknikleri ve gelitirilen yntemleri ifade eder (Alper, 2009: 14). Bugn de bu yntemlerin hemen hemen hepsi varln srdrmekle birlikte etkin ve birinci dereDKKAT cede sosyal gvenlik garantisi salama fonksiyonlar zayflad iin geleneksel yntemler olarak adlandrlmaktadrlar. Bireysel tasarruflar; aile ii yardmlama, SIRA SZDE tanma bilme faktrne bal sosyal yardmlar, din sosyal yardmlar ve kurumsallam (tekilatl) sosyal yardmlar geleneksel yntemleri oluturur. Bireysel tasarruflar, ilk ve temel geleneksel sosyal gvenlik yntemini AMALARIMIZ oluturur. Fertler, gnll veya zorunlu olarak tasarruf yapabilecekleri gibi tasarruflarn ayni veya nakdi olarak da yapabilirler. Fertlerin gelir seviyesi, tasarruf bilinci, tehlikesiz geen sre ve tehlikenin zararlarTgibiP faktrler biK A reysel tasarruflarn sosyal gvenlik garantisi salama fonksiyonunu belirler (Alper, 2009: 15; Arc, 1999: 52-55). Aile ii yardmlama, en temel geleneksel sosyal gvenlik yntemidir. BirTELEV ZYON den fazla kuan bir arada yaamasndan oluan geni aile daha etkin bir sosyal gvenlik garantisi salarken, ehirleme ile klen ve ekirdek aileye dnen yapnn sosyal gvenlik fonksiyonu zayflamtr. NT RNET Tanma bilme faktrne bal yardmlama, bir aradaE yaama kltrnn bir rn aidiyet duygusu ile gelimitir. Komuluk ve akrabala bal yardmlama bu yntemin en yaygn olandr. Krsal kesimde ve kentMAKALE lerin gecekondu blgelerinde daha etkindir. Trk toplumuna has olmak zere hemehrilik duygusu ile gelitirilen yardmlama yntemleri de bu grupta yer alr (Alper, 2009: 16). Din sosyal yardmlar; her toplumda ve her dnemde dier yardmlama ekillerini de etkileyen en kapsaml geleneksel yntemleri olutururlar. Btn dinlerin znde zayf ve gszleri korumaya ynelik yardmlama esaslar vardr. slam dini, birok ibadeti sosyal gvenlik fonksiyonu grecek hle getirmitir. Kurban, fitre ve zektn yan sra oru ve hac da uygulamada birer sosyal gvenlik garantisi salayan din ibadet hline gelebilmektedir. Kurumsallam sosyal yardmlar: Sanayi devrimi ncesi dnemde esnaf ve sanatkrlarn kendi mensuplarndan hastalanan, sakatlanan, ii bozulanlarn veya lenlerin ihtiyalarn karlamak zere lonca tekilatlanmasnn bir paras olarak oluturduklar orta sandklar (teavn), bir dnem etkin sosyal gvenlik garantisi salamlardr. yelerden alnan aidatlarla oluturulan fon, yelerin yukarda belirtilen tehlikelerden biri ile karlamas hlinde sosyal gvenlik ihtiyacn karlamak zere verilmektedir. SelukluOsmanl kltrnn bir rn olarak ortaya kan vakflar, zor durumda olanlara yardm amac ile oluturulmusa avarz vakflar olarak birer toplu yardmlama yntemi olarak fonksiyon grmektedir. Sanayi Devrimi ncesi dnemde, zellikle Sanayi Devriminin yaand lkelerde iyerleri veya i kollar dzeyinde sendikalar veya alanlarn kendi aralarnda kurduklar karlkl yardmlama sandklar da kurumsallam sosyal yardmlarn dier rnekleri arasnda yer almaktadr.
Geleneksel Sosyal Gvenlik Yntemleri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Aidiyet: Bir gruba, kurulua veya organizasyona mensup olmaktan kaynaklanan Y O N TELEVZ duygu. Bir arada olma, birlikte hareket etme, birbirinden haberdar olma ve paylama motiflerini artrr. N T E R N E T
MAKALE
Kurban: te birinin yoksullara datlmak zorunda olunmas; fitre ve zekt muhta olanlara verilmesi hlinde dorudan bir sosyal gvenlik yntemidir. Oru ve hac ise salk durumu elvermedii iin bu ibadetleri yerine getiremeyenlerin, yoksullarn gda ve dier ihtiyalarn karlanmas hlinde birer sosyal gvenlik yntemi olarak ortaya kmaktadr.
128
Orta Sandklar: TeavnSosyal yardm sandklar: Muhta duruma denlere mali destek vermek zere genellikle ayn meslek veya sanayideki kiiler tarafndan meydana getirilen primli sisteme gre ileyen yardmlama sandklardr. alma ilkeleri dikkate alnd zaman, orta sandklarn, sosyal sigortalarn ilk rnekleri, ncs olarak kabul etmek yanl olmayacaktr. Avarz vakflar: Osmanl Devletinde ky ve mahallelerde, hlkn ve zellikle muhtalarn bir takm temel gereksinimlerinin karlanmas iin kurulan vakflar (Seyyar, 2005: 29). zellikle belirtmek gerekir ki her vakf (yol, kpr, ibadethane, okul vb. bina yapm iin oluturulanlar gibi) sosyal gvenlik kurumu olarak deerlendirilemez.
Sosyal Politika
Modern (Gnmz) Sosyal Gvenlik Yntemleri

18. yzyln ikinci yarsndan itibaren ortaya kan Sanayi Devrimine bal olarak hzlanan ehirleme, igcnn yapsndaki deime, alma ve istihdam artlarnn deimesi, aile yapsndaki klme geleneksel sosyal gvenlik yntemlerini ortadan kaldrm veya zayflatmtr. Yeni toplumsal yapnn ihtiya duyduu sosyal gvenlik ihtiyacn karlamak zere iki temel yntem gelitirilmitir: Bunlar, sosyal sigorta yntemi ve kamu sosyal gvenlik harcamalardr (Devlete korunma yntemi). Sosyal sigorta yntemi, sigortaclk teknii esas alnarak gelitirilen bir yntemdir ve esas olarak ayn nitelikteki tehlikelerin tehdit ettii insanlarn, karlaacaklar zararlar eitlemek amacyla bir araya gelmeleri esasna dayanmaktadr (Dilik, 1991: 57). Primli rejimler olarak da adlandrlr. Sigorta tekniinin zn oluturan riskin datlmas prensibine gre iler. Sigorta tekniinin, devlet mdahalesi ile sanayi toplumunun sosyal gvenlik ihtiyacn karlayacak ekilde yeniden dzenlenerek ekillenmi hlidir. Devlet tarafndan kurulmas, zorunlu katlm esas, katlanlarn ve iverenlerinin prim deyerek finansmana katlmas, kendi kendine yardm ilkesinin hakim olmas, zerk ynetime sahip olmas, haklarn ve ykmllklerin kanunla belirlenmi olmas temel zelliklerini oluturur (Dilik, 1991: 59; Yazgan, 1992: 27). Devlete korunma yntemi: Sosyal sigortalarn, sigorta tekniini esas alarak klfet-nimet dengesini esas alarak almas, herkesi sosyal gvenlik kapsamna alma hedefinin gerekletirilmesi bakmndan idari ve teknik boluklar brakmaktadr. Boluk, korunmaszlk, sosyal gvenlik garantisinden yoksunluk anlamna gelmektedir ve sosyal gvenliin temel ve vazgeilemez insan haklarndan biri olarak kabul edilmesinden sonra bu boluklar gidermek sosyal devletin bir grevi olarak tarif edilmitir. Devlet, eitli sebeplerle muhta duruma den vatandalarnn sosyal gvenlik garantisini bir kamu grevi olarak, karlksz ve vergi gelirlerinden ayrlan payla karlamaktadr. Bu amala yaplan her trl harcama, kamu sosyal gvenlik harcamalar olarak adlandrlmakta, faydalananlarn herhangi bir prim veya vergi deme zorunluluu bulunmad iin primsiz rejimler olarak kabul edilmektedir (Yazgan, 1992; 25-26). Kamu sosyal gvenlik harcamalar yoluyla salanan sosyal gvenlik garantisi eitli ekillerde gerekletirilebilir. Salk hizmetlerinin karlksz veya ok dk bedelle salanmas gibi hizmet eklinde; gda, giyim, yakacak ve barnma masraflarnn karlanmasna ynelik olarak kamu yardm eklinde ve zrller, gaziler ve ehit ailelerine srekli gelir ve aylk demesi eklinde gerekletirilebilir. zel olarak korunmas gereken, dezavantajl gruplar olarak bilinen zrller, yallar ve kimsesiz ocuklara ynelik eitim ve bakm hizmetleri kamu sosyal gvenlik harcamalarnn nemli bir ayan oluturur.
Klfet-nimet dengesi: Sosyal sigorta kurumlarnn ileyiinde sigorta tekniinin hakim olduunu vurgulamak zere denen primlerle (klfet), salanan fayda (nimet) arasnda bir iliki ve denge bulunduu gereini ifade etmek iin kullanlan yaygn bir terimdir.
Tamamlayc Sosyal Gvenlik Yntemleri

Bata sosyal sigortalar olmak zere kamu sosyal gvenlik programlarnca salanan sosyal gvenlik garantisinin seviyesini yetersiz bulan, daha yksek bir korunma garantisi talep edenler tamamlayc nitelikte olmak zere ilave yntemlere bavurabilirler. nk devlet, fertlere ve ailelere onlar bakalarna muhta etmeyecek asgari seviyede bir koruma garantisi salar. Baz insanlar bu korumay yetersiz g-
129
rrlerse yallk, malullk, hastalk ve isizlik gibi muhtalk dnemlerinde kullanlmak zere yaplan ayni veya nakdi tasarruflar tamamlayc bir sosyal gvenlik yntemidir. Benzer ekilde kira geliri iin bir gayrimenkul (ev-iyeri) alarak emeklilik dneminde ilave gelir elde etmek geleneksel bir tamamlayc sosyal gvenlik yntemidir. zel sigortalarn hayat, kaza ve lm sigorta branlar ve zellikle bireysel emeklilik programlar gnmz toplumlarnda yaygn olan tamamlayc sosyal gvenlik yntemidir. yeri ve i kolu dzeyinde, sendikalar veya meslek birlikleri nclnde kurulan yardmlama sandklar da (OYAK, LKSAN vb.) tamamlayc sosyal gvenlik garantisi salayan yntemlerdir. Tamamlayc sosyal gvenlik tekniklerinin nemini belirtiniz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNE M Gnmz sosyal gvenlik sistemlerinin temel prensipleri ve kurumsalL yaps byk lde II. Dnya Sava sonras dnemdeki siyasi, sosyal ve iktisadi gelimelerin belirleyici artlar altnda ekillenmitir. BM, nsan Haklar EvrenselUBildirgesinin S O R 22. ve 25. maddelerinde temel ve vazgeilmez insan haklarndan biri olarak kabul edilen ve kapsam ve snrlar izilen sosyal gvenlik, ILOnun 1952 tarih ve 102 DKKAT sayl Sosyal Gvenliin Asgari Normlar Szlemesi ile somut norm ve standartlar belirlenmitir. Blgesel dzeydeki Avrupa Sosyal art ve Avrupa Sosyal Gvenlik SIRA SZDE Szlemesi gibi uluslararas belgelerde bu norm ve standartlar gelitiren hedeflere yer verilmitir (Gerek, 2010: 21-22). zellikle II. Dnya Sava sonras dnemde yeni bamszlk kazanan ok sayda lkenin anayasalarnda sosyal gvenlik, uluslaAMALARIMIZ raras norm ve standartlara paralel hkmlerle dzenlenmi, ok sayda zel sosyal gvenlik mevzuat hayata geirilmitir. Bugn gelinen noktada sosyal gvenlik hukuku, sosyal hukukun en gelimi alanlarndan birini oluturmaktadr.P K T A ILO, alanlar, aileleri ve btn toplumun refah ve huzuru iin sosyal gvenlii sosyal politikann en nemli vastas olarak deerlendirmektedir (ILO, 2001: 1). ILOya gre temel bir insan hakk olarak sosyal gvenlik, sosyal dayanmay saTELEVZYON lad lde sosyal bar ve sosyal iermenin gereklemesine hizmet etmektedir. Sosyal gvenlik, yoksulluu nlemeyi ve ortadan kaldrmay amalayan hkmet politikalarnn vazgeilemez parasdr. Yine ILOya gre sosyal gvenlik, insan TERNET haysiyetinin korunmas, sosyal adalet ve eitliin salanmasnaNkatkda bulunduu lde rejim olarak demokrasinin gelimesine ve glenmesine de katkda bulunmaktadr (ILO, 2001: 1-2). MA ALE Sahip olduu nemin aksine sosyal gvenlik, herkes iin bir Khak olamamtr. ILO verilerine gre; dnya nfusunun yalnzca % 20si yeterli sosyal gvenlik garantisine sahiptir. Yarsndan fazlasnn hibir sosyal gvenlik garantisi yoktur (www.ilo.org/global/topics/socialsecurity). Sahip olduu neme bal olarak ILO, Herkes in Sosyal Gvenlik kampanyas balatmtr. ILOnun 2012 yl konferansnn ilk oturumunda tartlmak zere Sosyal Adalet ve Daha Adil Bir Kreselleme in Asgari Sosyal Koruma Hedefleri balkl bir konu belirlemitir. Temel sosyal gvenlik normlarndan vazgemeden lkeler iin uygulanabilir sosyal gvenlik programlar gelitirilmesine byk nem vermeye balamtr. Sosyal gvenlik, ILOnun son yllarda sk aralklarla alma Raporlar hazrlad en nemli gndem konusunu oluturmu, insana yarar i unsurlar arasnda yer verilmitir. ILOnun son almalarna gre; bata isizlik, gelir dalmnn bozulmas ve yoksulluun artmas olmak zere kresellemenin yarataca olumsuz sonularn giderilmesine ynelik temel sosyal politika arac sosyal gvenlik olacaktr. (www.ilo.org/global/topics/socialsecurity).
Gnmzde Sosyal Gvenlik
OYAK ve LKSAN lkemizdeki en DNE yaygn tamamlayc sosyal L M gvenlik kurumlardr. OYAK, Trk Silahl Kuvvetleri mensuplarnn, LKSAN da Milli S O R U Eitim Bakanl bnyesindeki ilkokul retmenlerinin yardmlama sanddr. Benzer amala oluturulan, T DKKA kamu kesiminde asker personel dndaki memurlar kapsamna alan Memur Yardmlama Kurumu (MEYAK), 1971 SZDE SIRA ylnda oluturulmu ancak baarl olamamtr. Nitekim, 1971-1982 aras dnemde alan memurlardan AMALARIMIZ toplanan paralarn iadesi ile 1982 ylnda tasfiye edilmitir.
nsan Haklar Evrensel Bildirgesi; Madde 22: A P K T Herkesin, toplumun bir yesi olarak, sosyal gvenlie hakk vardr. Ulusal abalarla ve uluslararas i T ve E V Z Y O N birlii yoluyla E L her devletin rgtlenmesine ve kaynaklarna gre, herkes onur ve kiiliinin serbeste geliim iin gerekli olan N T E kltrel ekonomik, sosyal veR N E T haklarnn gerekletirilmesi hakkna sahiptir nsan Haklar EvrenselL E MAKA Bildirgesi; Madde 25: 1. Herkesin kendisinin ve ailesinin salk ve refah iin beslenme, giyim, konut ve tbbi bakm hakk vardr. Herkes isizlik, hastalk, sakatlk, dulluk, yallk ve kendi iradesi dndaki koullardan doan geim sknts durumunda gvenlik hakkna sahiptir. 2. Analarn ve ocuklarn zel bakm ve yardm grme haklar vardr. Btn ocuklar; evlilik ii veya evlilik d domu olsunlar, ayn sosyal gvenceden yararlanrlar.
130
Sosyal Politika
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE SIRA SZDE ILO, hangi amalar gerekletirmek iin sosyal gvenlii temel bir ara olarak grmektedir.
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
ILOnun N E L yllardaki baz D N E LM D son M alma Raporlarndan, 2001 tarihli Social Security: A NewOConcensus-Sosyal S O R U S R U Gvenlik Yeni Bir Konsensus; 2011 tarihli World Social Security D K K A T D KKAT Report:2010/11:Providing Coverage in Times of Crisis and Beyond 2011 tarihli Social SZDE Floor For a SIRA SZDE SIRA Protection Fair and Inclusive Globalisation adl raporlar ilk akla gelenlerdir.
SOSYAL SGORTALAR
Sosyal sigortalar, sanayi toplumunun deien sosyal gvenlik ihtiyacna cevap vermek zere gelitirilen sosyal gvenlik tekniidir. Geleneksel sosyal gvenlik tekS O R U S O R U niklerinin; nfusun arlkl olarak ehirlerde yaad, igcnn % 80 ve daha fazlasnn sanayi sektrnde ii olarak alt, rekabet dolaysyla ii cretlerinin ok dkKolduu, alma hayatn dzenleyen ve alanlar koruyan herhanD K K A T D KAT gi bir devlet mdahalesinin olmad, rgtlenmenin yasakland veya engellendii sanayi toplumunun sosyal gvenlik ihtiyacn karlamamas sosyal sigorta tekSIRA SZDE SIRA SZDE niini ortaya karmtr. Gnmz dnyasnda sosyal gvenlik garantisi salamann en etkin ve kapsaml tekniini oluturan sosyal sigortalar, insanolunun sosyal hayatn problemlerini zmek iin gelitirdii en etkin ve en geni kapsaml sosAMALARIMIZ AMALARIMIZ yal messese hline gelmitir. Bir sosyal gvenlikA teknii olarak sosyal sigortalar en kapsaml ekli ile Turan Yazgann, K T A P K T P Sosyal Sigortalar (stanbul: stanbul niversitesi, 1977) adl kitapbnda incelenmitir.
D N E L M DNEL M
K T A P K T A P
T E L E V Z Y O N TELEV ZYON
Otto Von Bismark: Bir konfederasyon olan Almanyann birleerek imparatorlua N T E R N E T NTERNET dnmesinde en nemli rol oynayan ve ilk anslyesi (babakan) Alman devlet adamdr. SanayiKtoplumunun alma MAKALE MA ALE hayatna ynelik sorunlarn zmeye ynelik devleti sosyal politika tedbirlerini kapsaml ekilde uygulamtr. Sosyal sigortalarn kurulmas da dhil olmak zere hayata geirdii sosyal reformlar politikas ile sosyal devlet kavramnn gelimesini ve yerlemesini salamtr.
Sosyal TTE LLE V Z Y O N Sigortalarn Tarihi Geliimi E EV ZYON

lk sosyal sigortalar, 19. yzyln son eyreinde Almanyada Otto Von Bismark tarafndan kurulmutur ve ok zaman btn bir sistemi ifade etmek iin kurucusunun ismi ile Bismark Modeli olarak adlandrlr. Dier sosyal oluumlar gibi sosyal sigor NT E R N E T T E gelimenin sonucunda ortaya kmtr. Sanayi Devrimi ile birlikte talar da birNdiziRN E T fabrika retim tarzna geilmesi, alanlarn iten ve iyerinden kaynaklanan i kazalar ve meslek hastalklar ile daha fazla karlamalar sonucunu dourmutur. SaM A K A yaand talya, Almanya, Norve ve ngiltere gibi ok sayda lMAK LE nayi DevrimininAL E kede 19. yzyln son eyreinde alanlarn i kazalarna kar korunmasna ynelik iveren sorumluluunu esas alan ok sayda yasal dzenleme yaplmtr (Gzel vd., 2010: 17). Ancak, ounlukla iverenin kusuruna bal olarak alanlara tazminat niteliinde demeler yaplmasna ynelik hkmler getiren bu dzenlemeler Sanayi Devriminin yaratt sorunlarn zmnde yetersiz kalmtr. Sanayileme dzeyi dier Avrupa lkelerinden daha yksek olan, iileme oran yksek olduu iin sosyal sorunlar daha iddetli yaayan ve gl sosyalist akmlara kar rejimi koruma endiesi tayan Almanya, izledii sosyal devlet politikalar ile bir yandan alma hayatnn sorunlarn zmek dier yandan da devlete kar olan hareketleri ortadan kaldrarak Almanyann btnleme abalarn glendirmeye almtr. Bismark, 1880li yllarda gelirin yeniden dalmn gerekletirmek iin uygulad sosyal reformlar politikas kapsamnda zayf ve zor durumda olanlarn sosyal korumasnn bir devlet grevi olduunu aklamtr (Gzel vd., 2010: 18). Bu aklamay takiben i kazalarnda iveren sorumluluu yerine sigortalarn kurulmasn, koruma kapsamnn geniletilmesini ve sigortann devlet tarafndan kurulmasn benimsemitir (Dilik, 1991: 47). 1881 ylnda i kazalar sigortasnn kurulmas ile ilgili olarak balayan almalar, 1883 ylnda hastalk ve 1884 ylnda i kazalar sigortalarnn kurulmas ile sonulanmtr (Dilik, 1991: 48-49). Bu sigorta kollarn 1889da yasalaan malullk, yallk ve lm sigortalarnn kuruluu takip etmitir. Sosyal sigortalarn kurulmas bakmndan Almanyay Avusturya takip etmi bu lkede 1887 ylnda i kazalar, 1888 ylnda hastalk sigortas kurulmutur. Maca-
131
Beveridge Modeli: Alman Bismark modeline kar gelitirilen ngiliz sosyal gvenlik sistemi modeli olarak bilinir. ngiliz iktisat William Henry Beveridge tarafndan gelitirilmitir. Sistemin zn, vergilerle finanse SIRA SZDE edilmesi, fertlere herhangi bir karlk olmakszn asgari seviyede koruma garantisi salanmas E L M DN oluturmaktadr. Salk sistemi de yine vergilerle finanse edilen mill salk sigortas modeli S O R U ile oluturulmutur. Btn sosyal gvenlik hizmetleri lke apnda tekDkurumlaT KKA yrtlmektedir (Seyyar, 2005: 220).
ristan 1891; Norve, Fransa 1894; Finlandiya 1895; talya 1898; spanya 1900; Hollanda ve Lksemburg 1901 ve Belika 1903 ylnda modern sosyal sigortalarla ilgili ilk yasal dzenlemeleri rakan lkeler olmulardr (Dilik, 1991: 50). Sanayilemi lkeler iinde yalnzca ngiltere sosyal gvenlik ihtiyacn karlamada sosyal sigorta sisteminden uzak durmu farkl bir sistem oluturmutur. Nitekim II. Dnya Sava devam ederken 1942 ylnda William Henry Beveridge tarafndan gelitiSIRA gvenlik sisterilen ve Beveridge Modeli olarak bilinen bir teknik zerine sosyalSZDE mini oluturmutur. Sosyal sigortalarn en son kurulan sigorta kolu isizlik sigortasdr. Nitekim isizlik sigortas ilk defa 1907 ylnda Danimarkadakurulmutur (DiD NELM lik, 1991: 50). Sosyal sigortalarn ikinci gelime dalgas, II. Dnya Savandan sonra yeni S O R U bamszlk kazanan lkelerde sosyal gvenlik sistemlerinin sosyal sigortalar zerine ina edilmesi ile yaanmtr. ILOnun 102 sayl Szlemesinde, sosyal sigortalarn kurulma esaslar, ynetimi, haklar, faydalanma D K K A T ve finansartlar manla ilgili belirledii normlar ve standartlar bu sistemi kurmak isteyen lkelere ciddi bir teknik destek ve kolaylk salamtr. Hemen hepsi geri kalm veya SIRA SZDE yeni gelimekte olan ve tasarruf ve sermaye birikimi yetersizlii olan bu lkelerde sosyal sigortalar, primle finansmann salad avantajlar dolaysyla ok hzl ekilde benimsenmi ve kurulmutur. Trkiyede 1945AMALARIMIZ ereveylnda bu de ilk sosyal sigorta kurumunu oluturmutur.
K Yazgann ktisatSosyal gvenlik ve sosyal sigortalar ile ilgili daha ayrntl bilgiye Turan T A P lar in Sosyal Gvenlik, (stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yayn, 1992) adl kitabndan ulaabilirsiniz. TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Sosyal sigortalarn kuruluunda Almanyann yeri ve nemi nedir? SIRA SZDE
Sosyal Sigortalarn zellikleri ve zel Sigortalar
SIRA SZDE
Bir sosyal gvenlik teknii olarak sigorta tekniini esas alan sosyal sigortalar ayn teknii kullanan zel sigortalardan ayran farklar, ayn zamanda sosyal sigortalarn S O R U belirleyici zelliklerini oluturur. Zorunluluk, sigortaclk, finansmana katlm, geliMAKALE rin yeniden dalmn salama ve zerk ynetim ilkeleri ile tarif edilen bu zellikler ana balklar ile unlardr (Alper, 2009: 2; Dilik, 1991: 59-60): DKKAT Sosyal sigortalar, devlet tarafndan kurulan kamu sigorta programlardr. Taraflar arasndaki ilikiler kamu hukuku erevesinde dzenlenir (kamu siSIRA SZDE gortas olma ilkesi). Devlet sosyal sigortalarn garantrdr. Sistem finansman problemi ile karlat zaman aklar devlet tarafndan kapatlr (Devletin garantr olma ilkesi). AMALARIMIZ Sosyal sigortalarn kapsamna girmek zorunludur. Sosyal sigorta Kanununda tarifi yaplan kiiler zorunlu olarak sigortal saylrlar (zorunluluk ilkesi). Sosyal sigortalar, ilgili taraflarn dedii primlerle finanse edilir. SigortallaK T A P rn yan sra iverenler ve baz sigorta kollar iin devlet de nc taraf olarak sistemin finansmanna katlr (finansmana katlm ilkesi). Sosyal sigortalar devlet tarafndan kurulmasna ramen, Tdier kamu kurumlaELEV ZYON rndan farkl olarak ynetimine sosyal taraflar da katlr (zerk ynetim ilkesi). Sosyal sigortalarda denen primlerle salanan haklar arasnda bir balant vardr. Bu balant, gelirin yeniden dalmn salayacak ekilde baz sigor N T E R N (yallk gibi) ta kollarnda ok zayf (hastalk gibi), baz sigorta kollarnda E T ise gldr (karlk olma ilkesi).
MAKALE
TERN T D N N E LE M
NTERN T D N E LE M
S O R U MAKALE Trkiyede sosyal sigortalarn kurulmas 1938 DKKAT tarih ve 3008 sayl Kanununda ngrlmesine ramen, gereklemesi SIRA SZDE ancak 1945 ylnda mmkn olabilmitir. 9.7.1945 tarihinde oluturulan i Sigortalar daresi AMALARIMIZ bnyesinde ilk sigorta kolu olarak i kazalar ve meslek hastalklar ile analk sigortas birlikte K T A kurulmutur. Bunu 1949 P ylnda hastalk sigortas, 1957 ylndan itibaren de yallk sigortas takip etmitir. Farkl sosyal Z Y O N TELEV sigorta kollarnn birlemesi 1964 ylnda 506 sayl Sosyal Sigortalar Kanunu ile gereklemitir. NTERNET
MAKALE
132
Sosyal Politika
SIRA SZDE
Sosyal sigortalarn zerk ynetim ilkesi ne anlama gelmektedir? SIRA SZDE Sosyal sigortalarn yukarda saylan zellikleri, ayn teknii kullanan zel sigorDNELM talarla karlatrld zaman sosyal sigortalarn sosyal politika arac olma zellii daha belirgin hle gelmektedir. Hemen belirtmek gerekir ki zaman iinde sosyal S O U sigortalarla zelRsigortalar birbirinden ayran baz zellikler nemini kaybetmi iki teknik birbirine yaknlamtr. Buna ramen belirgin farklar unlardr: Sosyal sigortalarda devlet kurucu ve garantr, zel sigortalarda ise dzenleDKKAT yici ve denetleyicidir. Sosyal sigortalar finansman problemleri yaayabilirler ancak iflas etmezler. Ykmllkleri devlet tarafndan yerine getirilir. zel SIRA SZDE sigortalar, nadiren de olsa iflas edebilir, ykmllklerini yerine getiremez hle geldiklerinde faaliyetlerine son verirler. Sosyal sigortalara katlmak zorunlu, zel sigortalara katlmak istee baldr. AMALARIMIZ Ancak, baz zel sigorta alanlar kamu menfaati gerekesi ile zorunlu hle getirilirken (doal afetler ve trafik gibi), sosyal sigortalarda da istisnai de olsa isteeT bal sigortallk uygulamalarna rastlanmaktadr. K A P Sosyal sigortalarla kapsama alnanlar arasndaki ilikiler kanunla belirlenir, belirli snrlar dnda taraflar arasnda szleme serbestsi (zgrl) yoktur. Tzel sigortalar ise tamamen szleme serbestsi ilkesine gre alrlar. ELEV ZYON Sosyal sigortalar alma gc kayb, gelir kesilmesi ve hastalk dolaysyla gider artlarn karlarken, zel sigortalar daha ok mal varl kayplarn karlarlar. Ancak, zel sigortalarn hayat, kaza, lm ve salk sigortalar N ERNET sosyal Tsigortalarn ilgi alanna giren alanlardr. Sosyal sigortalarda sigortalnn yan sra iverenler ve baz durumlarda devlet de prim derken (hatta i kazalar gibi sigorta kollarnn primleri taM KALE mamenAiverence denir) zel sigortalarda esas olarak sigortal prim der. Ancak, baz sigorta kollar iin iverenler istihdam ve cret politikasnn bir uzants olarak tevik edici nitelikte prim derken (salk sigortas gibi) bazen de devlet vergi muafiyetleri ile tevik edici ekilde mali destekler salayabilir. Sosyal sigortalarla zel sigortalar arasndaki temel farklardan biri, sosyal sigortalarda koruma birimi olarak ailenin alnmas zel sigortalarda ise fertlerin alnmasdr. Sosyal sigortalarda prim deyen kiinin ei, ocuklar ve hatta ana-babasna bakmakla ykml olunan kii olarak koruma kapsamna alnrken, zel sigortalarda her bir fert iin ayr prim denmesi gerekir. Sosyal sigortalarla zel sigortalar arasndaki en temel fark risk farkllatrmas ile ilgilidir. Sosyal sigortalar ya, cinsiyeti, medeni durumu, ii, geliri ve salk durumu ne olursa olsun herkesi kapsama alrken ve gelirine gre ayn miktarda prim alrken, zel sigortalar gelir-gider dengesini dikkate alarak riski yksek olan gruplar kapsama almaz veya ok yksek primle sigortal yapar. Sosyal sigortalarda i kazalar ve meslek hastalklar ve salk sigortalarnda sigorta kollar iin denen primlerle salanan haklar arasndaki iliki son derecede zayf iken (geliri yeniden datma ilkesi) zel sigortalarda denen primlerle salanan haklar arasnda bire bir iliki vardr. Devlet, zellikle tamamlayc sosyal gvenlik garantisi salama fonksiyonunu glendirmek iin kamu menfaatini koruma endiesiyle baz zel sigorta alanlarna mdahale ederek dzenleyici ve denetleyici roln artrabilir. zel veya birey-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
133
sel emeklilik sistemleri bu mdahalenin en kapsaml ekilde yaand alanlarn banda gelmekte, zel sigortaclk ilkelerine aykr saylabilecek mdahaleler yaplabilmektedir. Fonlarn yatrm alanlarnn belirlenmesi ve snrlandrlmas, zel sigorta kurumlar arasnda polie transferlerinin zorunlu hle getirilmesi, farkl zel sigorta kurumlarnda geen sigortallk srelerinin birletirilmesi ve effaflkla ilgili dzenlemeler bu mdahale alanlarn oluturmaktadr.
SOSYAL SGORTALARIN KAPSAMI

Sosyal sigortalarn kapsam, koruma kapsamna ald kiiler bakmndan ve sigorta kollar (sosyal riskler-tehlikeler) itibaryla incelenebilir. Nihai hedef, herkesi her tehlikeye kar koruma kapsamna almaktr.
Kiiler Bakmndan Sosyal Sigortalarn Kapsam

alan ve geliri olan herkesi zorunluluk ilkesi gerei sosyal sigortalarn kapsamna almak gerektii hlde bu, en azndan ilk kurulu yllarnda, sosyal sigortalarn hemen gerekletirebilecei bir hedef deildir. Nitekim ILO, 102 sayl Szlemede, bir lkede sosyal gvenlik sisteminin varlndan bahsedebilmek iin oluturulan sosyal gvenlik sisteminin toplam nfusun en az % 20sini, baml (ii) olarak alanlarn da % 50sini kapsama almasn asgari norm olarak belirlemiti. 1964 tarihli Avrupa Sosyal Gvenlik Kodu ise bu oranlar % 30 ve 80 seviyesine ykseltmitir. Sosyal sigortalarn finansmana katk ilkesi, alan ve gelir sahibi olanlarn kapsama alnmasn mmkn klar. Bir lkede igcn oluturanlar sosyal sigortalarn potansiyel yelerini oluturur. Sosyal sigortalar, alan ve prim deyenleri aktif sigortal olarak, sigortallarn bakmakla ykml olduu e, ocuk ve ana-babalarn baml nfus olarak kapsamna alr. Benzer ekilde, sosyal sigorta kurumlarndan gelir ve aylk alanlar da pasif sigortal olarak koruma kapsamna alnrlar. Pasif sigortallarla birlikte onlarn geindirmekle ykml olduu e, ocuk ve ana-babalar da pasif sigortal bamllar olarak koruma kapsamna alnr. Bu zellikle salk sigortas ve lm ayl balanmas bakmndan belirleyicidir. Sosyal sigorta programlar zellikle ilk kurulu yllarnda btn alanlar ayn anda kapsama alamazlar. gcnn sektrlere gre dalm (tarm, sanayi ve hizmetler); igcnn mesleki statye gre dalm (bamllar, kendi adna bamsz alanlar, yardmc aile yeleri ve iverenler); baml alanlarn cretli veya maal olarak dalm; iyerlerinin kkl veya bykl ile nfusun kentkrsal kesim arasndaki dalm sosyal sigortalarn kapsamn belirleyen faktrlerdir (Alper, 2009: 30). Baml alanlar kendi adna bamsz alanlara gre; sanayi sektrnde alanlar tarm ve hizmetler sektrne gre; byk iyerlerinde alanlar kk iyerlerine gre ve ehirlerde alanlar krsal kesimde alanlara gre daha nce sosyal sigorta kapsamna alnrlar. Sosyal sigortalarn hangi nfus kesimi ve alan grubundan balayarak kimleri ncelikle kapsama alacaklarn ihtiya, mali imknlar, idari imknlar ve bask grubu faktrleri belirler (Yazgan, 1992: 82-89; Arc, 1999: 91-92 ve Alper, 2009: 31-36). htiya faktr: Kendini tehlikelerin zararlarndan koruma da en zayf ve gsz durumda olan grubun ncelikle kapsama alnmasn gerektirir. Buna gre sanayi sektrnde kk iyerlerinde ve dk cretle alanlar ncelikle kapsama alnmaldr. Mali imknlar (deme gc) faktr: Sosyal sigortalar kendi gelirlerini kendileri salayan kurumlar olduu iin sistemin gelir ayan glendirmek iin deme gc yksek olanlar ncelikle kapsama alnr. Buna gre, byk
Avrupa Sosyal Gvenlik Kodu: Avrupa Konseyinin, ILOnun 102 sayl Szlemesini esas alarak ye lkeler bakmndan sosyal gvenlik normlarn belirleyen blgesel dzeyde bir uluslararas belgedir. Sosyal gvenliin kapsamn geniletmek ve standartlarn ykseltmek iin ILO norm ve standartlarndan daha yksek seviyede normlar ve standartlar belirlemitir.
Aktif Sigortal: Teknik bir sosyal sigorta terimidir. Hlen alan ve/veya gelir sahibi olan kiilerin sosyal sigortalara prim dedikleri dnemi ifade eder. Mesela, yallk sigortas iin eer emeklilik ya 60 olarak belirlenmi ise bu yaa gelinceye kadar kiiler aktif sigortal kabul edilirler. Pasif sigortal: Aktif sigortal gibi teknik bir sosyal sigorta terimidir. Sosyal sigortalarn gerektirdii sigortallk sresi ve prim deme artlarn yerine getirdikten sonra alma hayatndan ayrlan ve gelir veya aylk alma hakk kazanan kiilerdir.
134
Enformel sektr: ILOnun 1970li yllarda geri kalm ve gelimekte olan lkelerde kayt d istihdamn youn olduu sektrleri ifade etmek iin gelitirdii bir kavramdr. lkenin bata vergi ve alma hayat ile ilgili mevzuat olmak zere kayt altna alnamayan, kayt d faaliyet gsteren iyerleri ile bu iyerlerinde alanlar ifade iin kullanlr.
Sosyal Politika
iyerlerinde, srekli ve yksek gelire sahip olanlar prim deme gleri yksek olduu iin ncelikle kapsama alnrlar. dari imknlar faktr: Sosyal sigortalarn salkl ilemesi iin zellikle uzun vadeli sigorta kollar bakmndan sigortallarn alma gn saylar ve dedikleri primlerle ilgili olarak uzun dnemli, dzenli ve gvenilir kaytlar tutulmas gerektiinden ehirlerde, byk iyerlerinde ve srekli statde alanlar ncelikle kapsama alnr. Sosyal sigortalarn idare olarak rgtlenme gc yksek olan yerler ncelikle kapsama alnr. Bask grubu (politik) faktr: Yukarda saylan objektif faktrlere kar, siyasi iktidarn ekillenmesine gre baz alan gruplar rgtleri vastasyla sosyal talepleri siyasi karar mekanizmalarna daha etkin ekilde iletebildikleri iin ncelikle sosyal sigorta kapsamna alnrlar. Bu faktre gre sendikal iiler sendikaszlara gre daha nce kapsama alnrlar. Sosyal sigortalarda hangi alan gruplarnn ncelikle kapsama alnacan belirleyen SIRA SZDE faktrlerden ihtiya faktrne gre ncelikli olarak kimler kapsama alnr?
DNELM Sosyal sigortalarn kuruluundan bugne kadar geen srede yaanan ortak tecrbe; ncelikle sanayi sektrnde ve byk iyerlerinde alanlarn kapsama alndn, bunu ehirlerde hizmet sektrnde ve byk iyerlerinde alanlarn S O R U takip ettiini, kk iyerlerinde baml alanlarn daha sonra kapsama alndklarn, sanayi ve hizmet sektrnde kendi adna bamsz alanlarn baml alDK AT anlardan sonraK ncelikle ehirlerden balanarak kapsama alndn ortaya koymutur. Tarm sektr ve krsal kesimde alanlar hemen hemen her lkede en son sosyal SIRA SZDE sigorta kapsamna alnan kesimleri oluturmutur. Bugn sosyal sigortalarn kii olarak kapsam bakmndan yaadklar en ciddi problem kayt d alma ve bu almann yaygn olduu enformel sektrdr. AMALARIMIZ 1970li yllarda yalnzca gelimekte olan lkelerin geici bir problemi olarak grlen kayt d alma, 1990l yllardan sonra kreselleme ve artan rekabete bal olarak hemen her lkede artma gstermitir. ILO, kayt d almann sosyal gK T A P venlik sistemi zerindeki etkilerini azaltmak zere ok sayda tedbir yannda mikro sigortaclk uygulanmasn tavsiye etmeye balamtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
T E L E V Sigorta Kollar eitli Z Y O N
Tablo 5.1
Bakmndan Sosyal Gvenlik Kapsamna Alnanlarn gcne Oran NTERNET Kaynak:ILO (2011), World Social Security Report:2010/11, MAKALE Geneva, s. 230.
lkeler/sigorta TELEVZYON kollar Kuzey Amerika Bat Avrupa Bamsz Devletler

NTERNET
Yallk 75.4 77.4 66.8 62.3 63.8 40.3 34.4 31.9 26.1 42.0
kazalar 67.1 61.8 55.8 54.5 41.5 36.0 26.3 20.8 17.1 30.3
sizlik 65.7 60.3 49.0 50.5 9.9 6.3 11.5 7.2 1.1 18.4
Merkezi ve Dou Avrupa MAKALE Latin Amerika ve Karayipler Orta Dou Kuzey Afrika Asya Pasifik lkeleri Aa Sahra Afrikas TOPLAM
135
Mikro sigortaclk; alanlarn kendileri, altklar sektrler ve iyerlerine bal artlardan dolay sosyal sigorta prensiplerinin tamamen uygulanamad durumlarda btn sigorta kollar yerine yalnzca baz sigorta kollar bakmndan kapsama alnmalarn ifade eder. Nitekim lkemizde tarm sektrnde cretle ve geici olarak alanlar; alma gn says, prim deme gc ve gelir sreklilii dikkate alnarak yalnzca i kazalar ve meslek hastalklar ile yallk, malullk, lm ve genel salk sigortas bakmndan sigortal saylmaktadrlar.
Bugn gelinen noktada, sosyal gvenliin kii olarak kapsam ILO tarafndan belirlenen hedeflerin ok uzandadr. eitli sigorta kollar bakmndan kapsama alnanlarla ilgili aadaki tablo verileri ok ak olarak bu durumu gstermektedir. Yallk sigortas bakmndan igcnn yalnzca % 42si sosyal gvenlik garantisine sahiptir. Bu oran, btn alanlarn kapsama alnmas gereken i kazalar sigortasnda % 30.3; isizlik sigortasnda ise yalnzca % 18.4tr (ILO, 2011). Tablo 5.1deki verileri, iktisadi gelime seviyesi ile sosyal gvenliin kapsam arasnda da dorudan bir iliki olduunu, gelimi lkelerin sosyal gvenliin herkesi kapsama alma hedefine daha yakn olduunu, zellikle isizlik sigortas bakmndan bunun daha belirleyici olduunu gstermektedir.
Sigorta Kollar (Tehlikeler) tibaryla Kapsam

Genel Olarak
Sosyal gvenlik sistemleri btn sosyal risklere kar koruma garantisi salamaldr. ILO, 102 sayl Szlemede 9 sosyal gvenlik tehlikesi saymtr. Bunlar: Hastalk (tedavi edici hizmetler ve i gremezlik geliri verilmesi iki ayr sigorta kolu olarak dzenlenmitir), i kazalar ve meslek hastalklar, analk, yallk, malullk, lm, isizlik ve aile gelirinin yetersizlii (aile denekleri) sigorta kollardr. ILO, 102 sayl szlemede bir lkede sosyal gvenlik sisteminin varlndan bahsedebilmek iin en az 3 sigorta kolunun varln asgari norm olarak belirlerken Avrupa Sosyal Gvenlik Kodunda bu say 6 olarak belirlenmitir. Sosyal gvenlik sisteminin sigorta kollar itibaryla hedefi, btn sosyal riskleri kapsama alacak ekilde sosyal sigorta sistemini kurmaktr.
Sosyal Sigorta Programlar Herhangi Bir Sosyal Sigorta Program Olan lkeler Malullk, Yallk ve lm Sigortalar Hastalk, Analk Sigortalar Kazas ve Meslek Hastal Sigortalar sizlik Sigortas Aile denekleri Sigortas 1940 1949 1958 1967 1977 1989 1995 2004 2009
57
58
80
120
129
145
165
172
172
Tablo 5.2 Sosyal Sigorta Programlarnn Sigorta Kollar tibaryla Geliimi Kaynak: SSA; Social Security Programs Throughout The World-1995; Social Security Administration, Research Report:64; Washington DC, 1995, s.XII;e www.ssa.gov (2011).
33 24 57 21 7
44 36 57 22 27
58 59 77 26 38
92 65 117 34 62
114 72 129 38 65
135 84 136 40 63
158 105 159 63 81
171 126 167 81 98
171 129 167 85 103
Tablo 5.2, yllar itibaryla eitli lkelerde oluturulan sosyal sigorta kollarn gstermektedir. Tablo verileri incelendii zaman, sigorta kollar itibaryla kapsam bakmndan gzlenen gelimeleri: Gelime seviyesi ne olursa olsun hemen hemen her lkede uzun vadeli sigorta kollar olarak bilinen malullk, yallk ve lm sigortalarnn kurulduu grlmektedir. Zaten insanlarn devlet eliyle koruma garantisi istedikleri sigorta kollarnn banda bu sigorta kolu gelmektedir (Alper, 2009: 40).
136
Sosyal Politika
kazalar ve meslek hastalklar sigortas da hemen hemen btn lkelerde oluturulan sigorta kolu olarak dikkat ekmektedir. Bu sigorta kolunun kurulmas iktisadi gelime seviyesinden bamszdr ve gelime seviyesi ne olursa olsun btn lkelerde ilk oluturulan sigorta koludur. Hastalk (salk) sigortas, btn toplum kesimlerinin ihtiya duyduu ancak kurulmas ve hayata geirilmesi organizasyon ve mali bakmdan ciddi kaynaklar gerektiren bir sigorta koludur. sizlik sigortasnn kurulmas ile iktisadi gelime seviyesi ve sanayileme arasnda dorudan bir balant vardr. 2009 yl itibaryla oluturulan 85 lke tek tek incelenirse tamamna yaknnn gelimi lke olduu grlr. Gerekte say bundan daha az olmas gerekir ancak 1990l yllarda Gei Ekonomileri olarak adlandrlan Eski Dou Bloku lkeleri sistemlerini deitirme kapsamnda isizlik sigortasn kurmular ve bu nedenle say ykselmitir. Aile denekleri sigortas iktisadi gelime seviyesi yannda lkelerin izledii sosyal politika ile de yakndan ilgilidir. Aile denekleri sigortas kapsamnda verilen ocuk paras, yoksullua kar mcadelede gelirin yeniden datmn salayan en etkin ara hline gelmi ve zellikle II. Dnya Sava sonras dnemde ve kresellemenin olumsuz etkilerini hissettirdii 1990l yllarda ok sayda lkede aile denekleri sigortas kurulmutur.
Sosyal Sigorta Kollar ve Sosyal Gvenlik Garantisi

Sosyal gvenlik sistemlerinin sosyal risk tanm ve salanan sosyal gvenlik garantisi sigorta kollar itibaryla ana hatlar ile aada zetlenmitir. Hastalk: Herkes iin bir evrensel risktir. nsanlarn beden ve ruh btnlne ynelik vcut uyumunu bozan, iyilik hlinden uzaklama hli olarak tarif edilebilir. Sosyal sigortalar, i kazalar ve meslek hastalklar dnda kalan btn buna benzer hlleri hastalk olarak tarif ederler. Hastalk, sosyal sigorta literatrnde ksa vadeli, geici sreli bir sosyal risk olarak tarif edilir. alan kii iin alma gcn kaybetmesi ve almaya bal gelirinin kesilmesi sonucunu dourur. Dier kiiler iin de iyilik hlinin ortadan kalkmas dolaysyla tbbi bakm ihtiyac dourur. Hastalk tehlikesi, sosyal sigorta sistemi iinde iki ayr sigorta kolu olarak organize edilmitir. Bunlardan ilki hastaln tbbi ynyle ilgili, ikincisi parasal demelerle ilgilidir. Hastalanan kiinin ihtiya duyduu tedavi ihtiyacyla ilgili olarak; klinik tehis ve tespitlerinin yaplmas, gerekiyorsa yatakl tedavi ve salk durumunun gerektirdii tbbi mdahalelerin yaplmas, her trl ila ve iyiletirme aralarnn temini, gerekiyorsa protez ara ve gerelerinin temini; yukarda saylan hizmetlerden faydalanmak iin yurt iinde veya yurt dna seyahat gerekiyorsa hastann ve refakatsnn yol paras ve zorunlu masraflarnn karlanmas ve nihayet rehabilitasyon hizmetlerinin salanmas bu sigorta kolundan salanan yardmlar oluturur. Hastalk sigortas yksek maliyetli bir sigorta koludur ve lkeler salk hizmetlerinden faydalanmak iin belirli sre sigortal olma ve prim deme sreleri getirebilirler. Ayn ekilde salk hizmetlerinin sunumu ile ilgili baz snrlandrmalar getirebilirler. Uygulamada nce sigortalnn kendisinin daha sonra aile fertlerinin kapsama alnd, salk hizmetlerinin standardnn ve kapsamnn da zaman iinde geniletildii grlmektedir. Bugn gelinen
137
noktada, salk temel ve vazgeilmez bir insan hakk olarak kabul edildii iin maliyet endiesi ile btn snrlamalarn kaldrlmas hedeflenmektedir. Hastalk sigortas, alanlar iin gelir kesilmesi sonucunu da dourmaktadr. ILO, hastalk hlinde gelir kesilmesinin karlanmasna ynelik garantiyi ikinci bir sigorta kolu olarak deerlendirmektedir. Esasen cretle ve baml alanlar iin uygulanan bir sigorta koludur. Hastala bal olarak alamama ve gelir kesilmesi hlinde kaybedilen gelirin belirli bir oran (%40-70 arasnda deiebilir) sosyal sigortalarca karlanr. Sresi hastalkla snrldr. kazalar ve meslek hastalklar: alan kiinin iyerinde, iini yaparken ve iverenin otoritesi altnda iken meydana gelen bir olay dolaysyla kazaya uramas veya iyerindeki alma artlarndan dolay ortaya kan hastalk sebebiyle beden ve ruh btnlnn zarar grmesi hlidir. Sigortaly koruma dncesiyle, iveren otoritesinin olduu her yer ve ortamda meydana gelen olaylar i kazas sayma eilimi vardr. Bu sigorta kolu daha ok sanayi sektrnde hizmet akdi ile iverene baml olarak alanlar kapsama alan bir sigorta koludur. Kendi adna bamsz alanlarn kapsama alnd lke says son derecede snrldr. kazalar ve meslek hastalklar yalnzca iveren primleri ile finanse edildii iin kurulmas sigortallara ve devlete bir yk getirmeyen sigorta koludur. veren otoritesi altnda olma esas alnd iin salanan haklarn seviyesi ve standard daha yksektir. Hastalk hlinde belirli sre prim deyenler salk hizmetinden faydalanrken, i kazalar ve meslek hastalklar hlinde bir gn bile sigortal olmak btn hizmetlerden faydalanmak iin yeterlidir. alan ncelikle koruma dncesinin hakim olduu bu sigorta kolunda, sigortalnn iyilemesine ynelik btn salk hizmetlerinin temini yannda alamad sre iin geici i gremezlik denei verilmesi, i gremezliinin kalc olmas hlinde srekli ksmi veya tam aylk denmesi bu sigorta kolundan salanan parasal yardmlar oluturur. Eer sigortal i kazas veya meslek hastal sonucunda hemen veya sonradan lmse bu defa sigortalnn eine, ocuklarna ve ana-babasna aylk balanr. Sigortalnn lmne bal olarak ortaya kan cenaze masraflarnn karlanmas da yine bu sigorta kolundan salanan sosyal gvenlik garantisi iindedir. Analk: Birok lkede ayr bir sigorta kolu oluturmakszn hastalk/salk sigortas iinde kapsama alnan analk hli; alan kadn sigortal iin doumdan nce ve sonra belirli bir sre alma gc kayb ve gelir kesilmesi yaratan bir sosyal risk olarak kabul edilmektedir. Ayrca, gebelik dneminde, doum srasnda ve doum sonras dnemde anne-ocuk sal ile ilgili koruyucu ve tedavi edici salk hizmetlerinin temin edilmesi de analk sigortas kapsamndadr. Erkek sigortallar iin analk sigortas, doum yapan elerinin gebelik, doum ve doum sonras dnemde ihtiya duyduklar salk hizmetlerinin salanmas anlamna gelmektedir. Bu sigorta kolundan hem alan kadnlar hem de erkeklerin eleri iin salanan bir baka hak, belirli sre ile st paras ad altnda yaplan nakdi yardmlardan olumaktadr. Bu demelerin miktar ve sresi lkeden lkeye deiebilmektedir. Analk sigortasndan alan kadnlara doum ncesi ve sonras dnemde i gremezlik denei verilir. Genellikle baml olarak alan kadn sigortallara salanan bu hak, alrken elde ettii gelirin belirli bir orannn (% 5070) belirli srelerle verilmesi anlamna gelmektedir. Analk sigortasndan ge-
Srekli ksmi veya tam aylk: Sosyal sigorta sistemleri i kazalar ve meslek hastalklar dolaysyla alma gcn kaybedenlere, bu kayplar devam ettii mddete aylk balarlar. Balanacak aylk miktar ile sigortalnn alma gc kayb arasnda bir iliki kurulur. lkemiz uygulamasndan rnek vermek gerekirse; i kazalar ve meslek hastalklar sonucu meslekte kazanma gcn en az % 10 kaybedene srekli i gremezlik geliri balanr. Ancak bu kayp % 10 ile % 99 arasnda ise ksmi, % 100 ise tam i gremezlik geliri balanr.
138
Sosyal Politika
Harp malull: Her toplum olaanst dnemlerde kendisi iin byk fedakrlk yapan ve cesaret gsteren mensuplarna bu sebeple katland maliyeti azaltmak ve dllendirmek zere zel kolaylklar ve menfaatler salar. Harp malull, sava srasnda alma gcn kaybetme hlidir ve dier malullk hllerine gre daha kolay artlarla aylk balanr. Balanan aylk da miktar olarak normal malullk aylnn daha stndedir.
Rehabilitasyon: Bedenen, aklen veya ruhen salkl olmayan kiilere ynelik yaplan tbbi, mesleki ve psiko sosyal hizmetlerdir. Doutan veya sonradan herhangi bir hastalk ya da kaza sonucu beden ve ruh kabiliyetini eitli derecelerde kaybeden kiinin saln kazandrmak, geriye kalan kudret ve yeteneklerini gelitirerek, fizik, psikoloji, sosyal, ekonomik ve mesleki ynden en yksek kapasiteye eritirebilmek iin yaplan almalarn btndr (Seyyar, 2005: 224).
ici i gremezlik denei verilme sresi sigorta kolunun standard ile yakndan ilgilidir. Nitekim, bu sre; Cezayirde 14 hafta; Msrda 90 gn; Kenyada 2 ay; inde 90 gn; Japonyada 14 hafta; Krgzistanda 126 gn; Tacikistanda 140 gn; Arnavutlukta 365 gn; Bulgaristanda 140 gn; Hollandada 16 hafta; Macaristanda 24 hafta; Rusyada 140 gn; Brezilyada 120 gn; ABDde 12 hafta; Trkiyede 16 hafta Avustralyada 12-52 hafta arasnda belirlenmitir (ILO, 2011: 233-237). Malullk: Sigortalnn alma gcn, bedenen ve/veya ruhen bir daha iyileemeyecek ekilde srekli olarak ve belirli orann zerinde kaybetmesi, bir daha alamamas hli olarak tarif edilir. Uzun vadeli sosyal risklerden ilkidir ve alma hayatna atldktan sonra ortaya kan zrllk hlidir. Malullk hlinin tespiti, sosyal sigorta sistemlerinin bu sigorta kolunun uygulanmas ile ilgili zorluk alanlarndan birini oluturur. alan kiinin malul saylmasn gerektiren durumun tespiti, bu konuda hazrlanan mevzuat hkmleri erevesinde uzman ve bu amala oluturulmu salk kurullar raporlar ile belirlenir. Genellikle alma gcn % 60 ve daha fazla oranda kaybedenlerin malul saylmas sz konusudur. Kiinin malullk hlinin sigortaya tabi olarak almaya baladktan sonra ortaya kmas; i kazas, meslek hastal veya bunlarn dnda sebeplerle alma gcn kaybetmesi gibi artlar yannda uzun vadeli sigorta kolu olarak belirli sre sigortal olmas ve prim demesi (genellikle 3-10 yl arasnda deiir) artlar aranr. Malullk sigortasndan salanan haklardan faydalanma artlar, malullk sebepleri dikkate alnarak kolaylatrlabilir. Nitekim, i kazalar ve meslek hastalklarndan veya memurlarn grevlerinden kaynaklanan malullk hlleri ile harp malull belirli sre prim deme art aranmadan aylk balanan hllerdir. Malullk sigortasndan sigortalya salanan garanti aylk balanmasdr. Birok lkede sigortallarn vaktinden nce emekli ayl almas olarak deerlendirilir. Sigortalya bu ayln malullk hli devam ettike verilmesi esas olup sosyal sigorta kurumlar sigortalnn durumundaki deiiklii tespit iin kontrol muayenesi talep edebilirler. Bu muayenenin sonucuna gre ayln denmesine devam edilmesi, kesilmesi, azaltlmas veya artrlmas sz konusu olabilir. Malullk sigortasndan salanan bir baka sosyal gvenlik garantisi de rehabilitasyon hizmetleri verilmesidir. Bir ok lkede salk sistemi iinde dzenlenen rehabilitasyon hizmetlerinden ama; mmknse sigortaly yeniden alma hayatna dnmesini salayacak bir salk durumun getirmek (mesleki rehabilitasyon); deilse gnlk hayatn kendi kendine srdrebilecei bir iyilik hline getirmek (tbbi rehabilitasyon) eklinde olabilir. Maluliyeti dolaysyla zrl hle gelen kiinin sosyal hayata uyumunun salanmas (sosyal rehabilitasyon) bu hizmetin bir baka boyutunu oluturur. Yallk: Birok kii iin sosyal gvenlik iki sosyal riski artrr: Hastalk ve yallk. Hastalk, herkesin mutlaka karlaaca kanlmaz bir sosyal risk, yallk ise o yaa kadar hayatta kalma ve ertelenmi taleplerin gerekletirilme dnemini ifade ettii iin bir sosyal riskten te pozitif bir anlam da vardr. Yallk sigortas, en fazla sayda sigortalnn faydaland sigorta kolu olmasnn yan sra en fazla harcama yaplan sigorta kolu olma zellii
139
Emeklilik: Sosyal gvenlik terminolojisi bakmndan ok zaman yallk ile ayn anlamda kullanlan bir terimdir. Yallk ile dorudan ilgili ancak ayn ey deildir. Yallk sigortasndan aylk balanma artlarnn yerine getirilmesi hlinde aylk balanmasna hak kazanlan staty ifade eder. Bir lkeden dierine deimekle birlikte 60l yalar yallk sigortasndan aylk balanma yadr ve bu yaa gelen kiiler o toplum bakmndan yal statsne girer. Ancak, kiinin emekli olabilmesi sz konusu yaa gelme yannda sosyal sigorta sisteminin aylk balanmas iin gerekli grd srece sigortal olma (20-25 yl gibi) ve belirli sre prim deme (9000 gn gibi) artlarnn yerine gelmesi ile mmkndr.
de tar (Alper, 2009: 1-3). Bu sebeple sosyal gvenlik sistemlerinin mali kriz iine dmesi hlinde emeklilik yann ykseltilmesi gibi dzenlemelerle ilk mdahale edilen sigorta kolu olarak da dikkati eker. Bir sosyal risk olarak yallk, biyolojik olarak belirli bir yaa gelmenin tesinde; alan kiinin belirli yaa gelme dolaysyla beden ve ruh gcnn ksmen veya tamamen ortadan kalkmas hlidir. Sosyal gvenlik sistemleri bakmndan bu sigorta kolu ile ilgili en nemli problem aylk balanma yann emeklilik yann belirlenmesidir. Sosyal gvenlik sistemleri ncelikle herkes iin kadn-erkek farklln da dikkate alarak kronolojik emeklilik ya belirler. Bu yan belirlenmesinde lkedeki ortalama hayat midi temel belirleyicidir. Ancak sigortallarn alma artlar (gvenlik hizmetleri gibi), iyeri ve i kolundan kaynaklanan zel sebepler (radyoaktif maddeler bata olmak zere zehirli gazlara maruz kalma gibi), iin ar ve ypratc olmas (yer alt maden ileri gibi) gibi sebeplere bal olarak baz sigortallarn daha erken yalarda emekli ayl almalarna imkn verilir.
Ortalama Hayat midi lkeler Almanya ngiltere spanya Norve sve Fransa Polonya talya Yunanistan Rusya Bulgaristan Trkiye Erkek 74.3 75.0 74.8 75.4 77.0 74.5 69.0 81.6 75.5 70.1 67.1 68.0 Kadn 80.6 80.0 81.9 81.3 82.1 82.3 77.3 75.2 80.8 72.5 74.8 72.0 Emekli Olma Ya Erkek 65 65 65 67 65 60 65 65 65 60 61.5 60 Kadn 65 65 65 67 65 60 60 60 65 55 56.5 58
Tablo 5.3 eitli lkelerde Ortalama Hayat midi ve Emekli Olma Ya Kaynak: United Nations, (2001): Human Development Report, New York
Tablo 5.3deki verilerinden hareketle bu alandaki gelimeleri deerlendirmek gerekirse; emekli olma yann 60l yalarn zerinde belirlendiini, balangta kadnlarn 5 yl daha erken emekli olmasna imkan veren dzenlemeler yaygn olduu hlde zaman iinde kadn-erkek emekli olma yann eitlendii; bir ok lkede kademeli olarak emekli olma yann ykseltildii dikkat ekmektedir (Alper, 2009: 40-42). Sosyal gvenlik sistemleri yallk aylklarnn hesaplanmasnda sigortalnn btn alma hayat boyunca dedii primleri dikkate alaca gibi son 5 veya 10 yllk sreyi de dikkate alabilir. Bir lkede birden fazla sosyal sigorta rejimi varsa farkl kurumlarda geen srelerin birletirilmesi ve bunlardan birinden aylk balanmas yntemleri uygulanabilir. lkeler daha uzun sre alma ve prim demeyi tevik etmek iin aylk balama oranlar ile alma ve prim deme sresi arasnda iliki kurarak aylklar hesaplayabilirler. Ekonomik kriz dnemlerinde ve zelletirme uygulamalarnda erken yata emeklilik bir ekonomik ve sosyal politika arac olarak kullanlabilir.
Kronolojik emeklilik ya: Bir sosyal gvenlik sistemi bakmndan ideal olan herkesin gerekten yalanma yan ayr ayr tespit etmek ve o yata aylk balamaktr. Ancak, bu teknik olarak mmkn deildir. Yallk sigortasnn uygulanmas bakmndan da herkes iin bir emeklilik yann belirlenmesi zorunlu olduundan lkenin ortalama hayat midi dikkate alnarak, insanlara belirli sre emekli olarak yaamalarna imkn verecek bir ya kronolojik ya olarak belirlenir. Birok lkede 60l yalar kronolojik emekli ya olarak belirlenmitir. Kadn ve erkek ayrm yaplarak belirlenen bu ya zaman iinde eitlenme eilimi gstermektedir.
140
Sosyal Politika
SIRA SZDE
Sosyal gvenlik sistemlerinin mali krizle karlamas hlinde niin genellikle ve ncelikSIRA SZDE le yallk sigortasna ynelik mdahaleler yaplr?
D NEL lm:DierMsosyal risklerden farkl olarak lm, insan hayatnn sona ermesidir. Sosyal gvenlikte temel koruma birimi aile olduu iin bu sigorta kolu S O R U kiinin kendisine deil, lmeden nce geimini salamakla ykml olduu kiilere sosyal gvenlik garantisi salar: len kiinin salnda bakmakla ykml olduu kiiler ld zaman aylk balanmasna hak kazanan kiiD KKAT ler-hak sahipleri olarak tarif edilirler ve sigortalnn ei, ocuklar ve ana-babas bu kapsamda deerlendirilirler. Bakmakla ykml olunan kiilerin SIRA SZDE kapsam bir lkeden dierine deiebilir. ocuklarn ya, eitim, medeni durum veya zrllk hlleri, ana-babann gelir ve geim imknlar bakmakla ykml olunan kii olup olmadklarn belirler. lkemizde olduu gibi kz AMALARIMIZ ocuklarna ynelik pozitif ayrmclk uygulamasnn bir rnei alarak ya snr olmadan evlenmedikleri mddete koruma garantisi salanr. K T A P lm sigortasndan salanan temel hak, len kiinin hak sahiplerine aylk balanmasdr. Bir defaya mahsus olarak cenaze masraflarnn karlanmas da bu sigorta kolundan salanan dier yardm oluturur. Bir sosyal risk olaE L E V alma hayatnda olanlar iin nceden ngrlemeyen bir hl olrak Tlm, Z Y O N duu iin bu sigorta kolundan aylk balanmas artlar genellikle malullk sigortas ile ayndr. Balanan ayln hak sahipleri arasnda nasl paylatrlaca Tbir Nlkeden dierine deiebilir. Genel olarak ein ve ocuklardan N ER ET zrl olanlarn daha yksek oranlarda aylk almas sz konusu olabilir. sizlik: En ge kurulan ve dier sigorta kollarna gre daha az sayda lkede oluturulan sosyal sigorta koludur. Bir sosyal risk olarak isizlik; alma MAKALE arzu ve iradesine sahip olup, cret seviyesi, alma sresi ve dier alma artlar bakmndan yaad lkede geerli artlarla i bulamama hli olarak tarif edilir. Bir sre altktan sonra kendi arzu ve iradesi dnda iini kaybeden kiilerin (ak isizler) isizlik sebebiyle karlatklar gelir kesilmesini telafi etme amacyla belirli sreler isizlik denei verilmesi ile ilgili sigorta koludur. Balangta sanayi sektrnde ortaya kan ak isizlik hli iin gelitirilmi bir tedbir iken zaman iin de hizmet sektrnde baml alanlar da kapsama almtr. sizlik sigortas, bir pasif istihdam politikas aracdr. Dier sosyal sigorta kollarndan farkl olarak birok lkede, ayn zamanda aktif istihdam politikalarn (ie yerletirme, meslek edindirme kurslar vb.) uygulamakla grevli istihdam ve ie yerletirme kurumlar tarafndan yrtlr. sizlik deneinden faydalanma artlar ile istihdam ve ie yerletirme hizmetleri arasnda bir balant kurulur. sizlik denei alanlar istihdam kurumunun ie yerletirme ve meslek eitim taleplerine olumlu cevap vermek zorundadrlar. Hakl bir sebep olmakszn bulunan ii kabul etmeyenler veya meslek eitimine katlmayanlarn isizlik denekleri kesilir. sizlik sigortasndan salanan en nemli hak kiiye isiz kald sre boyunca isizlik denei verilmesidir. Kiiye verilecek olan isizlik denei, isiz kalmadan nceki geliri esas alnarak belirlenir. sizlik deneinden faydalanmak iin aranan artlar genel olarak unlardr:
Bakmakla ykml olunan DNE M kiiler-hakLsahipleri: Bakmakla ykml olunan kiiler sosyal sigortalarda zellikle R U sigortas ve S O salk lm sigortas iin nemli bir kavramdr, baml nfus olarak da tarif edilir. DKKAT Geindirmekle ykml olunan kiiler olarak da adlandrlabilir. Bir lkeden dierineSZDE SIRA kapsam deimekle birlikte genellikle sigortalnn ei, ocuklar ve ana-babas AMALARIMIZ olunan bakmakla ykml kiiler olarak tarif edilir. Bu kiiler sigortalnn salnda bakmakla ykml olunan kiiler K T A P statsnde salk sigortasndan faydalanrken ld zaman da hak sahibi olarak lm T E L E V Z Yayl balanan ON kiilerdir. zellikle ocuklarn kimler olaca, hangi ya grubundakilerin bu kapsama alnaca lkelerin sosyal gvenlik NTERNET anlayn da yanstr. Genel olarak 18 ya (baz lkelerde 16); eer ocuk eitim gryorsa bu yan 20-25 MA ALE yanaKkadar uzatlmas sz konusu olabilir. lkemizde yksek renim grenler iin bu ya 25 olarak belirlenmitir.
Pasif istihdam politikas: sizliin olumsuz sonularn ortadan kaldrmaya ynelik politikalardr. Bir anlamda tehlikenin zararlar ile mcadele aracdr ve bu sebeple de bir sosyal gvenlik yntemidir. lk akla gelen ve en yaygn olan isiz kalan kiinin karlat gelir kesilmesini telafi etmek zere isiz kald srece isizlik denei verilmesidir. Pasif istihdam politikalarnn amac isizliin kii ve toplum zerinde yarataca olumsuz etkilerin (gasp ve hrszlk bata olmak zere su ileme eiliminin artmas, kt alkanlklar edinme ve kendine, yakn evresine ve dier insanlara zarar vermesini nleme gibi) ortaya kn engellemektir.
141
sizlik sigortalar fon esasna gre kurulduklar iin isiz kalmadan nce belirli bir sre prim demi olmas art aranr (bu sre asgari 1 ylla 3 yl arasnda deiir). sizlik deneinden faydalanabilmek iin mutlaka kendi istek ve iradesi dnda iten km olmas gerekir. veren tarafndan iten karlma, salk sebepleri veya iten ayrlmak iin hakl ve geerli bir sebebi olmak genellikle aranan artlardr. sizlik denei, sigortalnn prim dedii sre dikkate alnarak 6 ay ile 2 yl arasnda deiebilir. Bu sreye ramen i bulamayanlar genellikle sosyal sigorta sistemi dnda salanan isizlik yardmlarndan faydalanrlar. sizlik sigortasnn insanlar tembellie sevk etmemesi iin denek oranlar dk tutulur. ok zaman isizlik denei alma sresi uzadka denein miktar da azaltlr.
SIRA SZDE sizlik sigortasndan yaplan isizlik demeleri, niin isizlik sresi uzadka azaltlr?
10
SIRA SZDE
Aile denekleri: Dier sosyal risklerden farkl olarak aile denekleri (aile yarDNELM dmlar, ocuk paras), ocuk sahibi olanlarn, ocuklarn bakm ve eitim giderlerini dolaysyla aile gelirinin yetersiz kalmas ve yoksulluk riskinin ortaya k ile S O R U ilgilidir. Sosyal gvenlik sistemleri, ocuk paras olarak bilinen deme ile ailenin gelir yetersizliini gidermeye alr. Aile denekleri uygulamalarna ilk olarak 19. yzyln sonlarnda rastlanmasna ramen gerek anlamda gelimesi A1930lu yllarDKK T da yaanan byk kriz ortamnda ve kinci Dnya Sava sonras sosyal refah devleti anlaynn yaygnlat dnemde olmutur (ILO, 2011: 203-207). SIRA SZDE Aile denekleri sigortas lkenin nfus ve gelir dalm politikalar ile ok yakndan ilgilidir. Birok lkede nfus politikalarnn bir paras olarak ve genellikle de nfus artn tevik etmeye ynelik politikalarn arac olarak kullanlr. ocuAMALARIMIZ un bir sosyal risk olarak grlmesi, ocuun retken g olarak gelecek dnemlerde toplumun retim gcnn devamlln salayacak unsur olarak grlmesi aile deneklerini dourmutur. Sistemin znde ocuun bir toplumsal varlk olaK T A P rak grlmesi, bakm ve eitim ihtiyacnn yalnzca biyolojik anne ve babasna braklmamas dncesi vardr (Alper, 2009: 47-48). Aile denekleri sigortas bir anlamda toplumun geleceini sigorta-gvence altna almaktadr.E L E V Z Y O N T Aile denekleri sigortasndan salanan temel yardm ocuk paras verilmesidir. Bu deme, ocuk saysna bal olarak sabit, artan veya azalan miktarlarda verilebilir. Genellikle 16-18 yana kadar ancak eitim artna bal olarak 20-25 yana NTERNET kadar uzatlabilir. Eer ocuk zrl ve zel eitim ve bakma muhta ise daha uzun sreler iin bu demenin yaplmas sz konusu olabilir. Gelimekte olan lkelerde eitim ve salk standartlarn ykseltmek, vatandalk ve demokrasi bilinMAKAL cini gelitirmek zere belirli ykmllklerin yerine getirilmesineE bal olarak (okula gitme, meslek kursu alma gibi) artl olarak verilebilir. Aile denekleri sigortas kapsamnda salanan sosyal gvenlik garantisinin kapsam zaman iinde deime gstermi ocuk paras dnda da demeler yaplmaya balanmtr. ocuk parasna ilaveten veya ondan ayr olarak doum paras, emzirme yardm (st paras) yaplmas, kira yardm, ocuk bakm hizmeti veya paras gibi dorudan demeler yannda ayni yardmlar yaplmas (gda, giyim, ocuk bezi, krtasiye vb.) da sz konusu olmutur (Seyyar, 2005: 17). Bu sigorta kolunun olmad lkelerde ise e ve ocuklarn durumuna bal olarak vergi muafiyeti veya vergi indirimi gibi dolayl gelir transferleri de yaplabilmektedir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
142
Sosyal Politika
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bakm Sigortas: ILOnun 102 sayl Szlemesinde yer almayan, ilk defa 1995 ylnda Almanyada uygulanmaya balayan bir sosyal sigorta koludur (Seyyar, 2009: 40). Bakm ihtiyac; aile fertlerinden biri veya birkann bedeni ve akli salk durumundaki yetersizlik dolaysyla temel insani ihtiyalarn (beslenme, temizlik-tuvalet vb) ve toplumsal hayata katlm kendi yetenekleri ile karlayamamas durumu olarak tarif edilmekte ve bu durumda ortaya kan bakma ihtiya duyma (muhtalk hli) durumu da bir sosyal risk olarak tarif edilmitir. Bakm sigortas, bakm ihtiyac dolaysyla olaan hayatn srdrmekte zorlanan kiilere ihtiya duyduklar hizmetin sunulmas veya bu hizmetleri satn alarak temin etmelerini salayacak nakdi demelerin yaplmasdr. Bu sigorta kolundan salanan haklar; Bakma muhta kiilerin ihtiya duyduu periyodik bakm hizmetlerinin uzman kiilerce salanmas, Bakm ihtiyacnn satn alnarak temini iin bakm ihtiyacnn derecesine gre bakm paras altnda deme yaplmas, SIRA SZDE Bakm ihtiyacnn dier aile fertlerince salanmas hlinde bakm gerekletirenlere bakm paras denmesi, Bakma muhta kiinin srekli bakmn gerekletiren kiinin geici srelerDNELM le ayrlmas hlinde (izne kma, hastalanma vb.) geici sre ile bakm hizmeti sunulmas, S ihtiyacnn evde gerekletirilememesi hlinde salk kurumlarnda Bakm O R U gerekirse yatl olarak gndz-gece bakm hizmetlerinin sunulmas, Bakm ihtiyac duyan kiinin bakmn kolaylatracak ara ve gere yardm D KKAT yaplmas olarak sralanabilir (Seyyar, 2005: 42). Nfusun yalanmas ve yal nfusun artan bakm ihtiyac, ekirdek aileye gei ve aile ii bakmn gSIRA SZDE lemesi, tek ebeveynli ailelerin art, ounlukla kadnlar tarafndan yerine getirilen ev ii bakm hizmetlerinin kadnn alma hayatna katlmnn artmas ile zayflamas (Dilik, 1998 ve Olak, 2007: 72) gnmz toplumlarnAMALARIMIZ da bakm sigortasna olan ihtiyac artrmtr. Bakm sigortas T A ilgili ilk ve kapsaml almalar Ali Seyyar tarafndan gerekletirilmiK ile P tir. Yazarn doktora tezi olarak gerekletirdii alma daha sonra Bakma Muhtalarn Sosyal Gvenlii (1999) ad ile Sakarya niversitesi tarafndan kitap olarak yaymlanmtr. Yazarn E L E V Z Y O N T sonraki yllarda ayn konuda ok sayda kitap ve makale niteliinde yayn kmtr. Benzer ve kapsaml bir alma da Sema Olak tarafndan yine doktora tezi olarak balanan alma Evde Bakm Hizmetleri ve Bakm Sigortas (2007) ad ile kitap olarak yaymlanmtr.
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
MAKALE
143
zet
A M A
Sosyal gvenlik terimini ve kapsamn tanmlamak. Sosyal politikann en kapsaml arac olarak sosyal gvenlik, kendisini meydana getiren kelime anlamndan hareket etmek gerekirse, insanlarn istek ve iradeleri dnda meydana gelen ve onlar muhta duruma dren tehlikelerin zararlarndan kurtarlma garantisi olarak tarif edilebilir. Tehlikeler; sebeplerine, sonularna ve srelerine bal olarak eitli ekillerde snflandrlabilir. Ancak ILO, sosyal gvenlik sistemlerinin kapsamna alaca tehlikeleri (sosyal riskleri) 9 olarak belirlemitir. Bunlar; hastalk (iki ayr sigorta kolu), i kazalar ve meslek hastalklar, analk, yallk, malullk, lm, isizlik ve aile gelirinin yetersizlii olarak belirlemitir. 1990l yllarda bunlara bakm ihtiyac da dahil olmutur. ILO tarafndan saylan tehlikeleri kapsamna alan sosyal gvenlik anlayna dar anlamda sosyal gvenlik, sebebi ne olursa olsun muhtalk ve yoksulluk yaratan btn tehlikeleri kapsamna alan ve koruma garantisi salayan sosyal gvenlik anlayna da geni anlamda sosyal gvenlik denilmektedir. Sosyal gvenlik sistemleri; alma gc kayb, gelir kesilmesi ve gider artlarndan kaynaklanan yoksulluu ortadan kaldrr. Geleneksel ve modern sosyal gvenlik yntemlerini ayrt etmek. Sosyal gvenlik ihtiyacn karlamak iin gelitirilen yntemlerin geleneksel ve modern yntemler olarak ayrlmas metedolojik bir ayrmdr. Modern (gnmz) sosyal gvenlik yntemleri, sanayi toplumunun sosyal gvenlik ihtiyacn karlamak iin gelitirilmitir. Bu ihtiyacn ortaya kmasna, ilk insandan o dneme kadar gelitirilen yntemlerin etkisini kaybetmesi ve zayflamas neden olmutur. Bireysel tasarruflar, aile ii yardmlama, komuluk ve akrabala bal yardmlama, din sosyal yardmlar ve vakf benzeri kurulular aracl ile yaplan yardmlar geleneksel yntemlerdir. Sosyal yardmlar olarak da tarif edilen bu yardmlarn yeri, miktar ve sresi belirli olmad gibi muhta olann talep etme hakk yoktur. Modern sosyal gvenlik yntemleri sosyal sigortalar ve kamu sosyal gvenlik harca-
malardr. Her ikisi de kanunlarla dzenlenen, devlet garantisi altnda koruma salayan yntemlerdir. Sosyal sigortalar primlerle, kamu sosyal gvenlik harcamalar vergilerle finanse edilir. Sosyal sigortalarn temel zelliklerini ve zel sigortalardan farklarn ayrt etmek. Sosyal sigortalar, gnmz sosyal gvenlik sistemlerinin en nemli ayan oluturur. Avustralya, Yeni Zelanda ve bir lde Kanada ve baz skandinav lkeleri dnda btn lkelerde sosyal gvenlik garantisi salamann temel yntemi olarak benimsenmitir. Finansmannn primlerle salanmas en nemli avantajdr. Bunun yannda; devlet tarafndan kurulmas ve devletin garantr olmas, finansmana katlan taraflarn karar ve ynetim srelerinde yer almas, denen primlerle salanan haklar arasnda bir iliki kurmas, btn bunlarn tesinde herkesin kapsama girme zorunda olmas en nemli zellikleridir. zel sigortalar, sosyal sigortalarla ayn teknik zerine ina edilmi kurumlar olmakla birlikte; istee bal olmalar, denen primle salanan fayda arasnda ok gl bir ba kurulduu iin geliri yeniden datma fonksiyonunun olmamas, yalnzca katlanlarn prim demesi, sigorta irketlerinin kr amac gtmesi, kapsama alrken ya, cinsiyet ve salk durumu gibi farkllklar esas alarak risk farkllatrmasna gitmesi zel sigortalar sosyal sigortalardan ayran zelliklerdir. ki teknik arasndaki temel farklar, sosyal sigortalarn niin zelletirilemeyeceinin de cevabn oluturmaktadr.
A M A
A M A
144
Sosyal Politika
A M A
Sosyal sigortalarn kiiler bakmndan kapsamn aklamak. Sosyal sigortalar, primli rejimler olarak adlandrld iin mutlaka alan, geliri olan ve prim deyebilecek kiiler sigortal olabilir. Ancak, bu snrlandrma sosyal gvenliin herkesi kapsama alma hedefine ok aykr deildir. nk sosyal sigortalar primi alan kiiden alr ancak koruma garantisini prim deyen sigortalnn eini, ocuklarn ve hatta ana-babasn da kapsama alacak ekilde geni tutar. Buna ramen, almayan ve geliri olmayanlarla yetersiz geliri olanlar bakmndan ortaya kan kapsam boluu, vergilerle finanse edilen kamu sosyal gvenlik harcamalar ile giderilir. Sosyal sigortalar, btn alanlar kapsama almay hedeflemekle birlikte mali ve idari bakmdan bu mmkn deilse; sanayi sektrnden balayarak baml alanlar nce kapsama alr. Bunu hizmetler ve tarm sektr takip eder. Ayn ekilde, ehirlerde byk iyerlerini ncelikle, tarmda ve krsal kesimdekileri daha sonra kapsama alr.
A M A
Sosyal sigorta sisteminin salad sosyal gvenlik garantisinin kapsamn zetlemek. Sosyal gvenlik ve sosyal sigortalar, alma gc kayb, gelir kesilmesi ve gider art ile ilgili zararlar karlar. Sigorta kollar asndan bu zararlar ve salanan garantiyi deerlendirmek gerekirse: Hastalk, i kazalar ve meslek hastalklar, analk, malullk sebebiyle ortaya kan alma gc kaybn karlamak iin salk hizmeti temin eder. Hastalk, analk, i kazalar ve meslek hastalklar ile isizlik sebebiyle ortaya kan geici sreli gelir kaybn telafi etmek zere i gremezlik denei salar. Malullk, yallk ve lm gibi uzun vadeli tehlikeler hlinde sigortallara veya lmse hak sahiplerine bu durumlar devam ettii mddete gelir veya aylk balar. Ailenin sahip olduu ocuk dolaysyla karlat gider art aile denekleri sigortasndan ocuk paras ile karlanr. Sosyal sigortalar, bir veya birka defa ortaya kan harcamalar (st paras, doum paras, cenaze paras, yol masraflar gibi) nakdi demelerde bulunur.
145
Kendimizi Snayalm
1. Sosyal gvenlik terimi ilk defa hangi lkede karlan bir Kanunda kullanlmtr? a. Almanya b. ngiltere c. Avusturya d. Amerika Birleik Devletleri e. Fransa 2. Aadakilerden hangisi ILOnun Sosyal Gvenliin Asgari Normlar Szlemesinde yer alan sosyal gvenlik tehlikelerinden biri deildir? a. Malullk b. Bakm ihtiyac c. sizlik d. Analk e. kazalar ve meslek hastalklar 3. Aadakilerden hangisi, geleneksel sosyal gvenlik tekniklerinden biri olarak deerlendirilemez? a. zel sigortalar b. Bireysel tasarruflar c. Dini sosyal yardmlar d. Vakflar araclyla yaplan yardmlar e. Kamu sosyal gvenlik harcamalar 4. Aadakilerden hangisi, bir sosyal gvenlik sisteminin kapsamnda olanlar iin tamamlayc sosyal gvenlik yntemi olarak deerlendirilebilir? a. zel salk sigortas kapsamnda dotora muayene olma b. Analk sigortasndan st paras alma c. sizlik sigortasndan denek alma d. Malullk sigortasndan rehabilitasyon hizmetleri alma e. len sigortalnn hak sahiplerine aylk balanmas 5. Almanyadan sonra ilk sosyal sigortalar kuran sanayilemi Avrupa lkesi aadakilerden hangisidir? a. ngiltere b. Fransa c. Rusya d. Avusturya e. Belika 6. Aadakilerden hangisi sosyal sigortalarn zelliklerini yanstan ilkelerden biri deildir? a. Zorunluluk ilkesi b. Finansmana katlm ilkesi c. zerk ynetim ilkesi d. Kamu sigortas olma ilkesi e. Karlksz olma ilkesi 7. ILOnun Sosyal Gvenliin Asgari Normlar Szlemesine gre, bir lkede sosyal gvenlik sisteminin varlndan bahsedebilmek iin toplam nfusun en az % ka kapsama alnm olmaldr? a. 10 b. 20 c. 30 d. 40 e. 50 8. Aadaki sigorta kollarndan hangisi, lkelerin siyasi rejimi ve gelimilik seviyesi dikkate alnmakszn, hemen hemen btn lkelerde var olan sigorta koludur? a. sizlik sigortas b. Analk sigortas c. Malullk, yallk ve lm sigortas d. Aile denekleri sigortas e. Bakm sigortas 9. Aadakilerden hangisi, hastalk sigortasndan salanan sosyal gvenlik haklarndan biri deildir? a. la ve iyiletirme aralarnn temini b. Protez ara ve gerelerinin temini c. Yurt iinde veya yurt dna sevkle ilgili masraflarn karlanmas d. Sigortalya alamad gnler iin denek verilmesi e. Sigortalya aylk balanmas 10. Aadakilerden hangisi isizlik sigortasndan salanan haklarla ilgili zelliklerden biri olarak deerlendirilemez? a. siz kalmadan nce belirli sre prim demi olma b. Kendi istek ve iradesi dnda isiz kalma c. verenin iten karmas d. sizlik sresi uzadka isizlik deneinin miktarnn artrlmas e. sizlik sigortas denekleri ile prim denen sre arasnda iliki kurulmas
146
Sosyal Politika
Yaamn inden
Ahmet Aar: Emekliye Bu Zulm Niye? lkemizde oluumundan beri skntlar eken Sosyal Gvenlik Kurumu meseleleri hakknda bu konunun uzmanlarndan Sosyal Gvenlik Maviri Ahmet Aardan arpc aklamalar geldi. Bugne kadar sosyal gvenlik dendiinde aklmza gelen ne zaman emekli olabilirim? Sorusunun dnda da sorularn ve sorunlarn olduunu vurgulayan Aar, bunlardan 1. nemli konunun Sosyal Gvenlik Destek Priminin kesilmesi konusu olduunu sylyor. Sosyal Gvenlik Kurumunun sorunlar ve bu kapsamda vatandalarmzdan gelen sorularla ilgili olarak Mavir Ahmet Aar ile yaptmz arpc rportaj: Sosyal Gvenlik denince ya da Sosyal Gvence denince vatandan aklna ne gelmeli sizce? Bu konunun uzman olarak neler anlatmak istersiniz? Sosyal gvenlik denince akla nce tabi ki ksa adyla SGK, yani Sosyal Gvenlik Kurumu gelmeli. nk SGK Kurumsal bir kimliktir ve anayasada ifadesini bulan sosyal devlet onunla vcut bulmaktadr. Bu nedenle sosyal gvenlik ve sosyal gvence ile SGK kavram zdetir. Ayrca gvence altna alnan risklerin gereklemesi durumunda devlet gvencesidir, devletin efkat elidir. nsanlar hastalkta ve salkta, genken veya yal iken, lm annda bile bu Kavrama ve bu Kuruma baldr. Ayrca Sosyal Gvenlik denince, akla, ocuk daha anne karnnda iken balayan ve lecei tarihe kadar devam eden ve herkesin iinde bulunduu yaamn bir paras olarak akla gelir. Sosyal gvenlik, her kesin ve her kesimin doumundan lmne kadar yaam boyunca ihtiya duyduu bir sistemin de addr. Sosyal Gvenlik Kurumunun vatandalara, bizlere sunduu hizmetler konusunda bize neler sylemek istersiniz? Bu konuda kurumun eksikliklerinden de bize rnekler verebilir misiniz? En azndan sizin grdnz kadaryla. Yukarda belirttiim zere sosyal gvenlik bir risk ynetimidir. Bu riskler; hastalk, analk, i kazalar ve meslek hastalklar, isizlik, yallk, malullk ve lmdr. Bahse konu riskler gereklemeden nce insanlar sigorta primi, genel salk sigortas primi, sosyal gvenlik destek primi adlar altnda prim deyerek bu sisteme dhil olurlar. alanlar; iiler, esnaflar ve memur kavramlarn ifade eden 4/a, 4/b ve 4/c maddeleri ile gvence altndadr. Ayrca isteyen herkes almadan da istee bal sigorta primi deyerek hem emekli olabilmekte ve salk gvencesine kavuabilmektedir. Yukarda gndeme gelmesi gerekir dediiniz Sosyal Gvenlik Destek Primi konusunu aabilir misiniz? Nedir bu mesele vatanda bu konunun neresinde? Emeklilerden kesilmekte olan Sosyal Gvenlik Destek Primi ile ilgili konu yledir: 1- Bilindii gibi, sosyal gvenlik kurumlarndan emekli ayl almakta iken, emekli ayl ile geinemedii iin sigortal bir ite alanlardan, aldklar cretleri zerinden % 30 orannda SGDP (Sosyal Gvenlik Destek Primi) kesilmektedir. Bu prim % 7,5 ii hissesi, % 22,5 iveren hissesi olarak kesilmekte ve SGKya denmektedir. 2- Emekli olduktan sonra bo oturmak istemeyip, bir bakkal, manav vs. dkkn aarak kendi nam ve hesabna bamsz olarak alanlardan, SGKdan almakta olduklar emekli aylklarndan her ay % 15 orannda SGDP kesilmektedir. 3- Yine emekli olduktan sonra bir irket kuran veya kurulu bir irkete ortak olanlarn da almakta olduklar emekli aylklarndan dierleri gibi % 15 orannda SGDP kesilmektedir. Emekli iken gerek kendi adna bamsz alan ve gerekse bir irket orta olarak alanlar arasnda olsun yzlerce, binlerce ii altrmak suretiyle istihdam yaratan, milyonlarca sigorta primi ve vergi deyen insanlar ve irketler vardr. Kendilerine hibir yarar salamad hlde, srf altklar iin emekli aylklarndan SGDP ad altnda kesinti yaplmas yanltr ve byk bir hakszlktr. Ancak, alan emeklilerden Sosyal Gvenlik Destek Primi ad altnda kesilen bu primin, i kazas ve meslek hastal hli hari, hibir maddi yarar bulunmamakta ve gelecee ait bir faydas veya avantaj da olmayacaktr. Bu bakmdan, emekli iken alt iin aylklarndan ve cretlerinden kesilen Sosyal Gvenlik Destek Primi, bir nevi Emekliyi Cezalandrma Primi niteliindedir. Oysaki, yaplmas gereken ey, alan ve reten emeklileri cezalandrmak deil, bilakis maddi ynden taltif ederek, almaya ve retmeye tevik etmektir. Bylece, bir yandan istihdamn ve retimin artmas ve bir dier yandan da isizliin azalmasnda olumlu sonular salanm olacaktr.
147

Emeklilerden Kesilen SGDP Kazalar Hari Hi Bir Yarar Salamyor: yle ki; Hastalanmalar veya kadn iinin doum yapmas nedeniyle istirahatl/raporlu olduklar gnlere ait istirahat paras (geici i gremezlik denei) denmez. Sosyal Gvenlik Destek Primi denmi sreler, sigortallk sresinden saylmaz Bu alma sreleri hizmetlerin birletirilmesinde dikkate alnmaz, SGDP olarak denen bu primlerin toptan demesi yaplmaz, yani geri verilmez. yerinden ayrldktan kiiye veya lmnden sonra hak sahiplerine iade edilmez. Peki % 30 ve % 15 oranlarnda alnan bu primler ne ie yara ve neye faydas var? SGDP ad altnda alnan bu primler, sadece ve sadece, alrken meydana gelecek i kazas veya meslek hastal haklarndan yararlanmak iin gereklidir ve bunun iin alnmaktadr. Mademki, alnan SGDP i kazas veya meslek hastal haklarndan yararlanmak iin alnan bir primdir. O hlde, 5510 sayl Kanunda i kazas ve meslek hastal primi olan ve yaplan iin i kazas ve meslek hastal bakmndan gsterdii tehlikenin arlna gre % 1 ila % 6,5 oranlarnda alnmas gerekir. Aksi takdirde, emekli olup alanlardan % 15 ve % 30 oranlarnda alnmakta olan Sosyal Gvenlik Destek Priminin neye karlk alndnn tatmin edici bir izah yaplamaz. Kaynak: http://www.odatv.com/emekliye-bu-zulumniye-0901121200 (Eriim Tarihi 17.01.2012) 1. d 2. b Yantnz yanl, ise Terim Olarak Sosyal Gvenlik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tehlikelerle Mcadele Ve Sosyal Gvenlik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Geleneksel Sosyal Gvenlik Yntemleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sigorta Kollar tibaryla Kapsam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sosyal Sigortalarn Tarihi Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sosyal Sigortalarn zellikleri ve zel Sigortalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kiiler Bakmndan Sosyal Sigortalarn Kapsam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, nite inde Yer Alan 5.2 Numaral Tabloyu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Hastalk Sigortas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, sizlik Sigortas konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. e
4. a 5. d 6. e
7. b
8. c 9. e 10. d
148
Sosyal Politika

Sra Sizde 1 Geni anlamda sosyal gvenlik, yalnzca (hastalk, i kazalar, yallk ve lm gibi) belirli sosyal risklere kar deil, sebebi ne olursa olsun fertler ve aileleri iin muhtalk ve yoksulluk yaratan her trl sebebe kar koruma garantisi salar. Sra Sizde 2 ILO, 102 sayl Sosyal Gvenliin Asgari Normlar Szlemesinde 9 sosyal gvenlik tehlikesi belirtmitir. Bunlar; hastalk (tedavi edici hizmetler ve gelir kesilmesi olarak 2 ayr tehlike olarak kabul edilmektedir), i kazalar ve meslek hastalklar, analk, malullk, yallk, lm, isizlik ve ocuk saysna bal olarak aile gelirinin yetersizlii eklinde sralanmtr. Sra Sizde 3 Sosyal gvenlik teknikleri, bireysel ve toplu (kollektif) teknikler olmak zere ikiye ayrlr. Bireysel teknikler insanlarn kendi idareleriyle ve isteyerek kendi sosyal gvenliklerini salamak iin gelitirdii teknikleri, toplu teknikler ise toplum olarak bir arada yaamann gerei olarak karlkl yardmlama ve i birlii esasna dayanlarak gelitirilen teknikleri oluturur. Sra Sizde 4 Kamu sosyal gvenlik programlar insanlara yaadklar toplum iinde insan haysiyetine yarar seviyede bir sosyal koruma salarlar. Baz insanlar alrken sahip olduklar standard korumak isteyebilirler ve kamu programlarnn garantisini yetersiz grebilirler. Devlete salanan sosyal gvenlik garantisinin zerine kmaya ynelik her ilave tedbir tamamlayc sosyal gvenlik garantisi salar ve insanlarn altklar hayat standardn hastalk ve yallk dnemlerinde de devam ettirmelerine imkn verir. Sra Sizde 5 ILO, kresellemenin ortaya kard isizlik art, gelir dalmnn bozulmas ve yoksulluun artmas gibi temel sosyal politika sorunlarnn zmnde sosyal gvenlii en kapsaml sosyal politika arac olarak grmektedir. Sra Sizde 6 Almanya, sanayileme tecrbesini ngiltereden ve dier Kta Avrupas lkelerden daha youn yaamasna ramen devleti sosyal politikalar uygulayan ilk lkedir. Sosyal sigortalarn ilk defa bu lkede kurulmas da bu devleti politikalarn sonucudur. Sra Sizde 7 Sosyal sigortalarn zerk ynetim ilkesi, sistemin iinde yer alan sosyal taraflarn sosyal sigorta kurumlarnn ynetimine katlmasn ifade eder. Sosyal sigortalarn genel kurullar ve ynetim kurullarnda devlet temsilcilerinin yan sra sigortallar ve iverenlerin de temsilcileri yer alr. Hangi sosyal tarafn ne oranda ve nasl temsil edilecei bir lkeden dierine deiir ancak mutlaka tarafnda ynetimde yer ald bir yap vardr. Sra Sizde 8 htiya faktrne gre, kendilerini tehlikelerin zararlarndan korumada en zayf ve gsz olanlar ncelikle kapsama alnr. Buna gre baml alanlar bamsz alanlara gre; kk iyerlerinde dk cretle alanlar byk iyerlerinde yksek cretle alanlara gre ve sendikasz iiler sendikal ve toplu szleme hakkna sahip olan iilere gre daha nce kapsama alnrlar. Sra Sizde 9 Yallk sigortas, sosyal sigortalarn en fazla sayda kiiye aylk balad ve en fazla harcama yaplan sigorta kolunu oluturur. Sistem mali krize girdii zaman maliyetleri azaltmak iin nce bu sigorta kolunun harcamalarn azaltan mdahaleler yaplr ve bu da genellikle emeklilik yann ykseltilmesi eklinde kendini gsterir. Sra Sizde 10 sizlik sigortasna ynelik en nemli eletiri, isizlik denei alanlarn bir daha almak istememesi ve tembellii tevik etmesidir. Bunu nlemek iin alnan tedbirlerden biri de denek sresi uzadka miktarn azaltmak, geliri azalan kiinin i piyasasna dnme istek ve arzusunu canl tutmaktr.
149
Alper,Yusuf (2009). Sosyal Gvenlik, Bursa: Uluda niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi. Alper,Yusuf (2011). Sosyal Politika, Bursa: (Tokol, A ve Alper,Y (ed.)), Dora Yaynevi. Arc, Kadir (1999). Sosyal Gvenlik, Ankara: Tes- Sendikas Eitim Yaynlar. Dilik, Sait (1991). Sosyal Gvenlik, Ankara: Kamu verenleri Sendikas. Dilik, Sait (1998). Sosyal Gvenlikte Yeni Bir Sigorta Kolu: Bakm Sigortas Kamu- Dergisi, Ocak, Cilt:4, Say:3. Gerek, Nvit. (2010), Sosyal Gvenlik Hukuku, Eskiehir : Anadolu niversitesi Yaynlar. Gzel, Ali, Okur, Ali Rza ve Canikliolu, Nuren (2010). Sosyal Gvenlik Hukuku, stanbul: Beta. ILO (2012), www.ilo.org/socialprotection. ILO. (1984). Introduction to Social Security, Geneva: International Labour Organisation, Third Edition. ILO. (2001), Social Security: A New Consensus, Geneva: International Labour Organisation. ILO. (2011), World Social Security Report 2010/11: Providing coverage in times of crisis and beyond, Geneva: International Labour Organisation. Olak, Sema. (2007); Evde Bakm Hizmetleri ve Bakm Sigortas: lke rnekleri ve Trkiye, skenderun: skenderun Belediyesi Kltr Yaynlar: 6. Seyyar, Ali (2005), Sosyal Gvenlik Terimleri: Ansiklopedik Szlk, stanbul: Papatya Yaynclk. Tuna, Orhan, Yalnta, Nevzat (1981). Sosyal Siyaset, stanbul: Der Yaynlar. Tuncay, Can ve Ekmeki, mer (2008), Sosyal Gvenlik Hukukunun Esaslar, stanbul: Legal. TRK- (1995), Sosyal Gvenlik: i Eitim El Kitab, Ankara (eviri) Uluslararas alma rgt. Yazgan, Turan (1977), Grler: Sosyal Gvenliimiz, stanbul: Kutsun Yaynevi. Yazgan, Turan (1992). ktisatlar in Sosyal Gvenlik Ders Notlar, stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, Kutyay Yaynlar. Yazgan, Turan (1977). Sosyal Sigorta, stanbul: stanbul niversitesi, ktisat Fakltesi, Yayn No: 402. www.ilo.org www.ssa.gov
6
Amalarmz
Snfalt Cinsel Taciz Sosyal erme
SOSYAL POLTKA
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sosyal dlanma kavram ve tarihi geliimini aklayabilecek, Sosyal dlanmann nedenlerini ve biimlerini deerlendirebilecek, Sosyal ierme politikalarn tanmlayabilecek, Ayrmclk kavram, trleri ve alma yaamnda ayrmcl aklayabilecek, Ayrmclk yasana ilikin dzenlemeleri tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sistematik Ayrmclk Ters Ynl Ayrmclk Ya Ayrmcl
indekiler
Sosyal DlanmaAyrmclk SOSYAL DILANMA AYRIMCILIK
Sosyal Politika
Sosyal Dlanma-Ayrmclk
SOSYAL DILANMA Sosyal Dlanma Kavram, Tarihsel Geliimi
Sosyal dlanma konusunda genel kabul grm bir tanm bulunmamaktadr. Kavram kiilere, zamana, toplumlara, lkelere, ulusal ve uluslararas rgtlere gre farkllk gstermektedir. Sosyal dlanma toplumun bir paras olma anlamna gelen sosyal btnlemenin kart olarak ele alndnda; sivil, siyasi, ekonomik ve sosyal vatandalk haklarndan mahrum olma ve edilme durumu olarak tanmlanmaktadr. Buna gre; sosyal dlanma toplumla bireyin sosyal btnlemesini salayan sosyal, ekonomik ve siyasi sistemlerin tmnden ksmen veya tamamen yoksun olma dinamik srecini ifade etmektedir (akr, 2002: 84). Bir baka tanma gre sosyal dlanma, belirli bireylerin veya gruplarn yapsal ve/veya kiisel nedenlere bal olarak meknsal anlamda olmasa da sosyal katlm anlamnda tamamen veya ksmen iinde yaadklar toplumun dnda kalmalar ve toplumdaki yurttala ilikin retim, tketim, tasarruf, siyasi, sosyal nitelikteki normal eylemlere katlamamalardr (Sapancal, 2005(2): 53). Sosyal dlanma greceli, ok boyutlu ve dinamik bir sreci ifade etmektedir. Farkl zamanlarda, farkl toplumlarda, farkl anlamlar artrmaktadr. Ekonomik, sosyal, siyasal, kltrel birden fazla alanda karlalan sosyal sorunlarla ilgili olduundan, sosyal politika dndaki bilim dallarnn da ilgi alanna girmektedir. Ayrca sosyal dlanma kiilerin temel gereksinimlerini karlayamamalarndan balayarak toplumla olan balarnn kopmasna kadar uzanan dinamik bir sreci ifade etmektedir (Sapancal, 2005(2): 54; ahin, 2010: 72). Sosyal dlanma kavram ilk olarak Fransada kullanlmtr. Bu lkede 1960l yllarda yoksullardan ideolojik biimde dlanm olarak sz edilmitir. 1974 ylnda Sosyal lerden Sorumlu Devlet Bakanl grevini de yapm olan Rene Lenoir tarafndan yazlan bir kitapta dlanmlar ekonomik bymenin sonularndan yararlanamayan kiiler olarak belirtilmitir. Lenoir dlanmlarn sadece yoksul kiilerden olumadn, daha geni bir kitleyi kapsadn, Fransz nfusunun %10unun toplumdan dlanm olduunu belirtmitir. Lenoire gre zihinsel ve fiziksel zrller, intihar eilimliler, hasta-bakma muhta yallar, istismar edilen ocuklar, ila bamllar, sulular, tek ebeveynli aileler, sorunlu aileler, marjinal kiiler, asosyal kiiler ve dier sosyal uyumsuz kiiler sosyal dlanmlar oluturmaktadr. Lenoir ayrca bu kiilerin sosyal koruma dnda kalan sosyal gruplar olSosyal dlanma; sivil, siyasi, ekonomik ve sosyal vatandalk haklarndan mahrum olma ve edilme durumudur.
152
Sosyal Politika
ABDde dlanm gruplar iin snfalt kavram kullanlmaktadr.
duklarn da ifade etmitir. Sosyal dlanmann Fransada sorun olarak kabul edilmesinde 1970li yllarda ekonomik bymenin yavalamas nemli rol oynamtr. 1970li yllarn ortalarndan itibaren lkede sosyal dlanma ile mcadeleye ynelik politikalar gelitirilmeye balanmtr. 1980li yllarda sosyal refah devletinin krize girmesi ve artan sorunlar kavramn daha fazla nem kazanmasna neden olmutur. Bu dnemde dlanma kavram farkl sosyal dezavantajlardan sz edilirken kullanlm, artan isizlik, gecekondulama, aile yaamndaki kkl deiiklikler gibi yeni sosyal sorunlarla ilikilendirilmitir. 1990l yllarda Fransa Devlet Planlama rgt sosyal dlanma konusunda geni kapsaml almalar yapmtr. Fransann ardndan dier Avrupa lkelerinde de sosyal dlanma kavram ve politika olarak kabul grmtr. Bu lkelerde 1980 sonras artan isizlik, uluslararas g, refah devletinin gerilemesi kavrama duyulan ilginin artmasnda nemli rol oynamtr. Anglo-Sakson gelenee sahip olan ngilterede sosyal dlanma konusunda almalar ancak 1990larn banda balam, i Partisi hkmetinin giriimleri bu gelimede etkili olmutur. Avrupada kavram birbirinden olduka farkl ekillerde kullanlmaktadr. Anglo-Sakson gelenei sosyal dlanmaya birey, Kara Avrupas sosyal grup asndan yaklamakta, ortak bir tanm yapmak glemektedir. Bu nedenle Avrupa Birlii (AB), sosyal ve kltrel dlanmaya vurgu yapan Fransz yaklamnn unsurlar ile gelir eitsizlii ve maddi dlanmaya odaklanm olan Anglo- Sakson geleneini birletirmeye alarak sosyal dlanmay yeniden kuramsallatrmtr. Bu yeni yaklamla yurttalk haklar kullanlarak Fransz ve Anglo-Sakson gelenekleri uzlatrlmaya allmtr. ABDde ise dlanm gruplar snfalt kavram ile ifade edilmektedir. Sosyal dlanma kavram snrl bir kullanm alanna sahiptir. Snfalt kavram ise yoksulluktan ok yasa dlk, uyuturucu kullanm, evlilik d ocuklar, isizlik ve okul baarszln anlatmaktadr. ABDde sosyal dlanma sorunundan en fazla etkilenenler siyahlar, yasa d yolla lkeye g eden Orta ve Latin Amerikallar, Asyallar, Gneydou Asyallarn byk blm, Kuzey Amerika yerlileridir. Gelimekte olan lkelerde de sosyal dlanma kavram snrl bir kullanm alanna sahiptir. Asya, Afrika ve Latin lkelerinde dlanma genellikle yoksullukla e anlamda kullanlmaktadr. Arap lkelerinde ise sosyal dlanma marjinalite olarak grlmektedir. Bu lkelerde dlanma kalknma ile birlikte deerlendirilmekte, dlanmann kiinin kendi kusurundan kaynakland kabul edilmektedir (Sapancal, 2005(1): 13-22). Sosyal dlanma ile yoksulluk kavramlar kimi zaman birbirleri yerine ayn anlamda kimi zaman birbirinden farkl kavramlar olarak kullanlmaktadr. Bu konuda literatrde gr birlii bulunmamaktadr. Bir gre gre sosyal dlanma yeni bir kavram deildir. Yoksulluk kavramnn yeniden adlandrlm eklidir. Dier bir gre gre sosyal dlanma yoksulluktan farkl daha geni kapsaml, dinamik ve ok boyutludur. Sosyal dlanmay yoksulluu da ieren geni bir kavram olarak kabul edenler yannda yoksulluun sonucu veya nedeni olarak kabul edenler bulunmaktadr. Sosyal dlanmann daha geni kapsaml olmasnn nedeni dlanm olan kiilerin her zaman yoksul olmamalarndan kaynaklanmaktadr. Yoksul olmayan kiiler de toplumdan dlanm olabilmekte veya kendilerini dlanm hissedebilmektedirler. Sosyal dlanma ve yoksulluun birbirinden farkl olduunu ileri srenlere gre sosyal dlanmann temelinde yoksulluk sorunu olmakla birlikte dlanma sadece gelir dalmndaki adaletsizlikten ve baz toplumsal gereksinimlerin karlanamamasndan kaynaklanmamaktadr (ahin, 2010: 74-76).
6. nite - Sosyal Dlanma-Ayrmclk
153
Sizce sosyal dlanma ile yoksulluk ayn anlama gelen kavramlar mdr? SZDE SIRA
D N corafi, kiisel Sosyal dlanmaya ekonomik, sosyal, siyasal, kltrel, davransal, E L M birok faktr veya sorun yol aabilmektedir. Kiilerin konuya bak asna, sosyal dlanmann lkelere gre alglan biimine bal olarak nedenler deiebilmekS O R U tedir. Bu dorultuda gelimi ve gelimekte olan lkelerde sosyal dlanmann nedenleri birbirinden farkllk gstermektedir. Kiilerin sahip olduklar ya, cinsiyet, DKKAT rk, dil, medeni durum gibi farkllklar ayn lke iinde dahi sosyal dlanmann nedenlerini farkllatrabilmektedir. Sosyal dlanmann neden ve biimlerinin birbiri SIRA SZDE ile i ie gemi olmas da sorun yaratabilmektedir (Sapancal, 2005(1): 65). ngilterede 1997 ylnda kurulan Sosyal Dlanma Birimi, sosyal dlanmann yapsal nedenlerini iki grupta toplamtr. lk grup ekonomik ve sosyal zellie saAMALARIMIZ hip olup farkl alt neden grubundan olumaktadr. Bunlar endstriyel yeni yaplanma, aile yapsnda deiim, toplumsal paralanma ve deiimdir. kincisi grup hkmet politikalarnn, alma yntemlerinin ve koordinasyonun salkl ilemeK T A P mesi sonucu ortaya kan baarszlktan kaynaklanmaktadr. Bunlar da mlkiyetin belirsiz yaps, sosyal yardm ve sbvansiyonlarn fazlal, kamu politikalarnn ters, kastl olmayan beklenmeyen ynde oluan etkileri, kurumlarZ Y O N egdaras TELEV mn yetersiz olmas, sektrler aras i birliinin snrl kalmas, yetersiz veri toplama ve analiz, haklar ve sorumluluklar arasnda balantnn kesilmesi eklindedir. AB Komisyonu sosyal dlanmann kurumsal/yapsal nedenlerini drt grupta N Buna toplamaktadr. Bunlardan ilki, igc piyasasndaki deiimdir.T E R N E T kreselleme, teknolojik gelimeler ve retim sisteminin yeniden yaplanmas elik etmektedir. kinci neden bilgi teknolojisindeki gelimeler ve bilgi toplumunun genilemeM A K A aile sidir. nc neden nfusun yalanmas, doum orannn dmesi, L E ve toplum yapsnda ortaya kan deiim, i ve d gler, etnik, din ve kltrel farkllklarda grlen art gibi sosyo-demografik deiikliklerdir. Drdnc neden ise ekonomik ve sosyal gelimelerin, blgesel ve corafi n yarglar ile kutuplamalar oluturmasdr. Literatrde aratrmaclarn bak asna gre nedenler farkllaabilmektedir. Atkinson ve Kintrea sosyal dlanmann temel kurumsal nedenlerini anlatmak amacyla iskelet bir yapdan sz etmektedir. Bu yap drt kurumsal alt sistemin baarszlna veya yetersizliine vurgu yapmaktadr. Bu alt sistemler kentsel btnlemenin tevik edilmesinde rol oynayan demokratik ve hukuki sistemler, iktisadi btnlemenin geliimine destek veren igc piyasalar, sosyal btnlemenin desteklenmesini salayan sosyal refah sistemi, kiiler arasnda btnlemeyi salayan aile ve topluluk eklinde sralanmaktadr. Bu alt sistemlerden birinin yetersiz veya baarsz olmas sonucunda ise sosyal dlanma olumaktadr. Ancak bir alt sistem dierini tetiklemekte, bylece zincirleme reaksiyon olumakta, bu durum dlanmay daha karmak hle getirmektedir (zgkeler, 2006: 71-72,76). Sosyal dlanma kavramnn ortaya kt dnem, bu dnemde ekonomik, sosyal, siyasal alanda yaanan yapsal deiimler dikkate alndnda; sosyal dlanmann temelde birbirine bal ve karlkl etkileim iinde olan birok nedene bal olduu grlmektedir. Bunlar arasnda kreselleme, Keynezyen politikalardan Neoliberal politikalara gei (ulus devletlerin rolnn azalmas, zelletirme, kamu harcamalarnn azalmas), Fordist retim sisteminden esnek retim sistemine gei, gelir dalmda artan adaletsizlik; igc piyasalardaki kkl deiim (isizlikteki
Sosyal Dlanmann Nedenleri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
154
Sosyal Politika
art, esneklik uygulamalar ve buna bal olarak igcnn ekirdek ve evre igc olarak blnmesi, kuralszlatrma ), artan eitsizlik (gelir dalm, istihdam, eitim, salk hizmetlerinden yararlanma, siyasi ve kltrel faaliyetlere katlmada artan eitsizlik ), i g ile uluslararas gteki art, hukuki aksaklklar, ayrmclk (cinsiyet, ya ve etnik ayrmclk ve dierleri), aile yapsndaki deiim saylabilir (zgkeler, 2006: 78; Sapancal, 2005(1): 65-126). Sosyal dlanma riski yksek olan kii ve gruplar ise lkelere gre farkllaabilmektedir. Ancak bunlar genel olarak isizler, vasfsz iiler, yoksullar, toprak sahibi olmayanlar, okuma yazma bilmeyenler, zrller, sulular, tek ebeveynli aileler, ocuklar, diplomasz genler, kadnlar, gmenler, mlteciler ve aznlklar eklinde sralanmaktadr. Siyahlar, kadnlar, zrller, yallar, rk, cinsiyet, din, dil, etnik kken gibi zellikleri nedeniyle ayrmcla urayanlar sosyal dlanmadan daha fazla etkilenmektedirler. AB, yoksulluk ve sosyal dlanma riski yksek olan gruplar; uzun dnemli isizler, tek ebeveynli aileler, yalnz yaayan ve kadn olan yallar, ok ocuklu ve yallara sahip aileler, yoksul ocuklar, gmenler, bata Romanlar olmak zere dier etnik gruplar, zrller, evsizler, insan ticareti kurbanlar, bakm evlerinde yaayanlar, geimlik tarm yapan aileler ve toplumsal cinsiyete dayal ayrmcla urayan kadnlar olarak kabul etmektedir (http://www.belgeler.com/blog/152n/cinsiyet_esasli_ayrimciligin_insan_kaynaklar-ynetimine-etkileri_the_effects_of_gender_discrimination_human_resources Eriim Tarihi 6.2.2012).
Sosyal Dlanma Biimleri

Sosyal dlanma kavramnn unsurlarna bal olarak literatrde farkl sosyal dlanma biimlerine rastlanmaktadr. Ancak zerinde en fazla durulan dlanma biimleri arasnda ekonomik dlanma, meknsal dlanma, kltrel dlanma ve siyasi dlanma yer almaktadr.
Ekonomik Dlanma
Kiilerin temel gereksinimlerini karlayacak gelirden yoksun olmalar ekonomik dlanmay ifade etmektedir. Ekonomik dlanmann temelinde isizlik veya dzenli bir gelire sahip olmama yatmaktadr. sizlik zellikle uzun sreli isizlik kiinin kendini toplumun deersiz bir yesi olarak hissetmesine neden olduu gibi ayn zamanda kiiyi ve ailesini yeterli ve dzenli bir gelir elde etme olanandan yoksun brakt iin sosyal hayata katlmn byk lde gletirmektedir. Ancak kiinin bir ie sahip olmas kadar yapt iin nitelii de ekonomik dlanmaya yol aabilmektedir. Dk cret karl, her trl sosyal gvenceden uzak kayt d veya standart d alma da ekonomik dlanmaya yol amaktadr. Bu nedenle ancak bir i veya mal varl ile insan onuruna yarar bir yaam dzeyi salayacak dzenli gelire sahip olmak ekonomik dlanmay nleyebilmektedir. Gnmzde ekonomik dlanmann belirlenmesinde genelde yoksulluk ve isizlikle ilgili gstergeler kullanlmaktadr. AB de uzun sreli isizlik ekonomik dlanmada kullanlan bir gstergedir (akr, 2002: 86). Uzun sreli isizlikten en fazla etkilenen gruplar ise kadnlar, gmenler, aznlklar ve genlerdir.
Meknsal Dlanma
eitli nedenlerle belli meknlara ulamada ve bu meknlardan yararlanmada sorunlarn bulunmas meknsal dlanmay ifade etmektedir. Meknsal dlanma i ie gemi iki zellie sahiptir. Bunlardan ilki; toplumun kiiyi yaad mekn veya corafya nedeniyle dlamas, ayrmcla tabi tutmasdr. Dieri ise kiinin bi-
155
reysel/hanesel maddi kaynaklara ulama olanaklarndan bamsz olarak, yaad yerdeki kamu hizmetlerinin nitelii ve nicelii nedeniyle, toplumsal yaamn iine tam anlamyla girememesidir.
Kltrel Dlanma
Ekonomik nedenlerden bamsz olarak, toplumsal ve kltrel yaama katlmama durumu kltrel dlanmay ifade etmektedir. Farkl din/mezhep veya etnik kkenden gelmek, farkl cinsel ynelime sahip olmak kltrel dlanmaya yol amaktadr. Bu durumdaki kiilerin toplumsal yaamdaki etkinliklere alnmamas, onlara farkl davranlarda bulunulmas, onlarn srekli engellenmesi kltrel dlanmaya rnek oluturmaktadr.
Siyasi Dlanma
eitli nedenlerle vatandalk haklarn zellikle hukuki ve siyasi haklar tam olarak kullanamama veya siyasi yaama katlmn dorudan veya dolayl olarak engellenmesi siyasi dlanmay ifade etmektedir. Bu durum belli kesimlerin kamusal alana gvenlerini kaybetmesi, siyasetten uzaklamas veya siyaset kart bir tutum iine girmelerine neden olmaktadr (Adaman ve Keyder: 9-10) Sizce siyasi dlanmadan en ok hangi gruplar etkilenmektedir?
SIRA SZDE
Sosyal erme Politikalar
SIRA SZDE
Gnmzde sosyal dlanma uluslararas rgtlerin gndeminde yer alan nemli bir konudur. Bu konuda Uluslararas alma rgt (ILO), Birlemi Milletler KalS O Milletler Eitim knma Program (UNDP), Dnya Salk rgt (WHO), Birlemi R U Bilim ve Kltr rgt (UNESCO) eitli almalar yrtmektedirler (zgkeler, 2006: 13). Sosyal dlanma 1990l yllarn bandan itibaren ABninKde gndemine DK AT girmitir. Bu dorultuda 1990 ylnda Avrupa Topluluu Komisyonu tarafndan Sosyal Dlanmayla Mcadelede Ulusal Politikalar Gzlemevi kurulmutur. Sosyal SIRA SZDE dlanmann AB dzeyinde nem kazanmasnda sosyal dlanmann sosyal ve siyasi sorunlara yol aaca dncesi nemli lde etkili olmutur. Maastricht Anlamasna III. Ek Sosyal Politika Protokol ve Sosyal Politika Anlamasnda TopAMALARIMIZ luluun kullanabilecei yetkiler blmnde sosyal dlanma sorununa ilk defa resm bir belgede ak bir biimde yer verilmitir. Amsterdam Anlamasnda da sosyal dlanma ile mcadelenin ABnin temel hedefi olduuna hukuki erevede K T A P aklk getirilmitir. Bu alanda AB dzeyinde uyumlatrma ngrlmemi ancak ye lkeler arasnda i birliinin tevik edilmesi amalanmtr. Anlamann 136. ve 137. maddelerinde ise sosyal dlanmaya vurgu yaplmtr. 136. Vmaddede sosyal TELE ZYON dlanma ile mcadele Birliin amalar arasnda belirtilmi, bu amalara ulalabilmesi iin 137. maddede Konseye sosyal dlanma ile mcadele edecek yaratc yaklamlar gelitirme ve bu konudaki deneyimleri deerlendirme grevi verilmitir. ABde gerek anlamda sosyal ierme (sosyal dlanma ile N T E R N E T stratejisi mcadele) 2000 ylnda yaplan Lizbon Zirvesi ile balatlmtr. Zirvede 2010 ylna kadar yoksulluk ve sosyal dlanmann ortadan kaldrlmas iin kararl ekilde mcadele AKALE edilmesi hedefi belirlenmitir. Zirvede sosyal ierme iin AkMEgdm Salama Ynteminin benimsenmesi kararlatrlmtr. Bu yntem ile ye lkeler kendi ulusal uygulamalarn ABnin sosyal politikadaki hedeflerine dntrme taahhd altna girmilerdir. Ak Egdm Yntemi, ii ve iveren rgtleri ile sivil toplum rgtlerinin katlmn da ngrmektedir (Sapancal, 2005(2): 61-64; Sapancal,
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
156
Sosyal Politika
Sosyal dlanmann nlenmesine ynelik en dikkat eken politika gvenceli asgari gelir veya asgeri gelir gvencesidir.
2007: 59, 83). 2000 ylnda yaplan Nice Zirvesinde Avrupa Birlii Temel Haklar art kabul edilmitir. Bu artn 34. maddesinde ABnin sosyal dlanma ve yoksullukla mcadele iin yeterli kayna olmayan herkese saygn bir yaam salamak amacyla topluluk hukuku ve ulusal hukuk uygulamalarndan kaynaklanan kurallar gereince sosyal yardm ve konut hakkn tanyp gzetecei belirtilmitir (Metin, 2012: 132). Nice Anlamas ise sosyal politika alannda mevcut durumu devam ettirme yaklamn benimsemitir (Sapancal, 2005(2): 64). Sosyal ierme politikalar lkelere gre farkllk gstermekte, lkelerin sosyal modeline gre deiebilmektedir. rnein Anglo-Sakson lkelerde sosyal ierme politikalarnda zel sektr, skandinav lkelerinde devlet, geleneki gney Avrupa lkelerinde aile n plana kabilmekte ancak her rejimin kendi iinde de farkllklar bulunabilmektedir. Ancak genelde sosyal dlanmann nlenmesi, dlanm kiilerin toplumla yeniden btnletirilmesi ve temel haklarn gelitirilmesi amacna ynelik politikalar retilmeye allmaktadr. Sosyal dlanmann nlenmesine ynelik politikalar arasnda en dikkat eken gvenceli asgari gelir veya asgari gelir gvencesidir (Sapancal, 2005(1): 209). Gvenceli asgari gelir genel olarak toplumdaki yoksul ve mevcut yaam biiminden dlanm kiilerin asgari olarak geim olanaklarna kavuturulmas ve toplumla olan balarnn glendirilmesi amacyla devlet tarafndan yaplan sosyal yardmlar eklinde tanmlanmaktadr (Gkeolu Balc, 2010). Gvenceli asgari gelir sosyal gvenlik sisteminin korunmas ve sistemdeki boluklarn doldurulmas amacyla kullanlmaktadr. Gnmzde Avrupa lkeleri dnda Gney Afrika ve Brezilya gibi lkelerde de uygulanmaya balanmtr (Metin, 2012: 130). Gvenceli asgari gelir baz lkelerde sosyal ierme politikalar arasnda kullanlan ulusal asgari cretten farkldr. Ayrca dier sosyal yardmlardan farkl olarak belli bir neden aranmadan yoksulluk eiinin altnda kalan tm kiilere yaplan genel nitelikte bir sosyal yardmdr. Bu sosyal yardm karlksz olarak veya alma kouluna bal olarak verilebilmektedir. Gvenceli asgari gelir, her lkenin hukuki dzenlemelerinde farkl ekilde adlandrlmakta, uygulanma ekli her lkenin hukuk sistemine gre deimektedir (Gkeolu Balc, 2010). rnein, Portekizde gvenceli asgari gelirden yararlanabilmek iin asgari sosyal sigorta emeklilik gelirinin altnda bir gelir dzeyi esas alnmaktadr. Buna gre; iki yetikinden oluan ailelerde asgari emeklilik gelirinin %100, yetikinden fazla kiiden oluan ailelerde buna ek olarak ayn gelirin %70i ayrca her ocuk iin ayn gelirin %50sinin toplamndan oluan bir asgari gelir dzeyi belirlenmitir. Bu durumda nakit gelir destei bu miktarla ailenin geliri arasndaki fark kapatacak biimde dzenli olarak denmektedir. talyada 1998 Bte Kanunu ile yrrle konulan, 2000 ylndaki Sosyal Yardm Sistemi Reformu Kanunu ile ngrlen kesin uygulamaya kadar, bir dizi yasama hkmyle tanmlanan, gvenceli asgari gelirden kiilerin yararlanmalar iin isiz, ii, emekli, yal gibi belirli bir kategoriye dahil olmalar koulu aranmamakta, ekonomik olarak gereksinim iinde olmalar yeterli grlmektedir. Bu lkede gvenceli asgari gelir uygulamasnn ynetimi belediyelerin sorumluluundadr. Gerekli kaynaklar dorudan alma ve Sosyal Politikalar Bakanlndan salanmaktadr. Uygulamadan, uygulama kapsamndaki belediyelerden birinde belli bir sre ikamet eden kiiler yararlanmaktadr. alma yanda ve alabilecek durumda olup isiz olanlarn ise mesleki eitim kursuna katlmalar ve i tekliflerini kabul etmeleri gerekmektedir. Belediyeler, yardmdan yararlanan kiilerin bireysel ve ailevi sorumluluklarn dikkate alarak kiiselletirilmi entegrasyon programlar oluturmakla grevlidir (Metin, 2012: 132-134).
157
Gvenceli asgari gelir kavramnn Fransz hukukunda somutlanm ekli asgari tutunma geliridir. Karlksz olan asgari tutunma geliri 1988 ylnda yrrle giren bir kanunla dzenlenmi, daha sonra kanunda farkl tarihlerde deiiklikler yaplmtr. Asgari tutunma gelirinden kanuna gre 25 yan zerinde olan, kanunda ngrlen sre boyunca Fransada yaayan ve belirli bir yoksulluk snrnn altnda geliri bulunan kiiler yararlanabilmektedir. Yardm miktar kiinin zelliklerine bal olarak deimektedir. Asgari tutunma geliri tamamlayc nitelikte bir politika olduundan yardma hak kazanan kiinin btn gelir kaynaklar hesaplanmakta, bu kaynaklarn asgari tutunma gelirinin altnda kalmas hlinde kendisine aylk olarak karlksz yardm yaplmaktadr. Kanun kiiye gelir destei yannda onu dlanmann her ekline zellikle temel eitim, mesleki eitim, istihdam, salk, konut alanndaki dlanmaya kar korumaya ynelik dzenlemeler getirmektedir. Bu dorultuda kanun konut alannda yeni perspektifler belirlemi, daha sonra karlan Konut Kanunu ile balant kurmutur. Kanunla rnein konutlarn asgari tutunma gelirinden yararlananlara kiralayanlara vergiden muafiyet getirilmitir. Kanun; yardmdan yararlanan kiilerin sosyal grevlilerin destei ile tutunma szlemesi erevesinde toplumla btnleme ynnde aba gstermelerini ngrmektedir. Tutunma szlemesi topluma katlma iin ngrlen projeyi, bunun iin gerekli aralar, karlkl ykmllkleri ve gerekletirilecek faaliyetlerin takvimini belirlemektedir. Bu szleme yardm alacak kii ve onun bakmakla ykml olduu kiilerle yerel bir komisyon tarafndan imzalanmakta, szlemenin uygulanmasnn izlenmesi grevli bir kii tarafndan yrtlmektedir (Gkeolu Balc, 2010) . ABD ve Avusturalyada altrma (Workfare) olarak adlandrlan uygulamada isiz, yoksul veya dlanm bir kiinin yardma veya gelire hak kazanabilmesi iin ilgili kamu kurumunun gsterecei bir ite almas zorunludur. Kiinin almamas hlinde kendisine yaplan yardm veya gelir kesilmektedir. 1996 ylnda yasalatrlan Workfare programna gre ok dk dzeyde olan bu yardm alabilmek iin, kiinin karlksz veya dk bir cretle, belediyenin veya bir dernein talebi zerine, toplumsal fayda salayacak nitelikte bir ite almas gerekmektedir (Sapancal, 2005(1): 217). Dlanm kiilerin yeniden toplumla btnletirilmesini salamak amacyla igc piyasasna ynelik politikalar ile sosyal gvenlik sisteminin kapsam ve ierik olarak geniletilmesine ynelik politikalar uygulanmaktadr. Ksr bir dng olarak ortaya kan sosyal dlanmada isizlikle mcadele sosyal ierme politikalar iinde nemli bir yere sahiptir. sizlikle mcadele edilebilmesi iin yeni ilerin- istihdam alanlarnn yaratlmas ve yaratlan istihdamn insana yarar nitelikte olmas gerekmektedir. nsana yarar i (decent work) kavram olarak ilk defa ILOnun 1999 ylnda yaplan 87. Uluslararas alma Konferansna sunulan raporda evrensel bir hedef olarak dnya kamuoyuna sunulmutur. rgte gre insana yarar i alma yaamnda bireylerin temel haklarnn korunduu, yeterli bir gelir ve sosyal koruma salayan retken bir itir. nsana yarar iin temel amac dnya apnda kadn, erkek tm bireylere zgrlk, eitlik, gvenlik ve saygnlk koullarnda insan onuruna uygun istihdam olanaklarnn salanmasdr. Burada ama sadece istihdamn yaratlmas deil, ayn zamanda bu istihdamn veya yaratlan iin kabul edilebilir olmasdr. Bu durumda istihdam yaratlrken istihdamn nicelii yannda niteliinin de birlikte dnlmesi gerekmektedir (Iok, 2011: 111-112). gc piyasasna ynelik politikalardan bir dieri dlanm kiilerin istihdam edilebilmeleri ve istihdam koruyabilmeleri iin niteliklerinin igc piyasasna uygun hle getirilmesidir. Bu dorultuda temel eitim, mesleki eitim nem kazanmaktadr.
158
Sosyal Politika
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U
Sosyal gvenlik sisteminin kapsamnn sosyal dlanm gruplar da kapsama alacak ekilde geniletilmesi ve sosyal gvenlik sistemi iinde bu gruplara ynelik hizmetlerin eitlendirilmesi dlanm kiilerin toplumla yeniden btnletirilmesi asndan nem tamaktadr. Ancak sosyal dlanma sorunu artarken 1980 sonras izlenen Neoliberal politikalar sosyal gvenlik sisteminin kapsam ve ierik olarak geniletilmesini byk lde engellemektedir (Sapancal, 2005(1): 227-248). Ayrca sosyal gvenlik sistemi kapsamndaki uygulamalar ve bunlara destek olmak amaSIRA SZDE cyla sivil toplum rgtleri tarafndan yaplan sosyal yardmlar, toplumsal hayata katlmaya yardmc faaliyetler olsalar da sosyal ierme konusunda yetersiz kald ve pasif nitelikte politikalar olduu iin eletirilmektedirler (Gndz, 2007: 13). DNELM Son yllarda yoksulluk ve sosyal dlanma ile mcadelede temel haklarn gelitirilmesi nem kazanmaya balamtr. zellikle BM, Dnya Bankas gibi uluslaraO R U ras rgtlerS yoksulluk ve sosyal dlanma ile mcadelede insan haklarnn nemini vurgulamaktadrlar. Bu dorultuda nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ve dier uluslararas D K K A T szlemelerde yer alan temel haklara eriimin salanmas ve bu haklarn gelitirilmesi nem kazanmaktadr. Ancak zellikle gelimekte olan lkelerde insan haklarnn salanmas bu haklarn gelitirilmesi konusunda devletlerin yeterince etkiliSIRA SZDE sylemek gtr (Sapancal, 2005(1): 209-253). olduklarn
SIRA SZDE Sizce kayt AMALARIMIZ insana yarar i kabul edilebilir mi? d alma
DNELM S O R U
Sosyal DlanmaT ile ilgili olarak Faruk Sapancalnn Sosyal Dlanma, (zmir: Dokuz Eyll K A P Yaynlar, 2005) adl kitabndan yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON
DKKAT
AYRIMCILIKO N TELEVZY Ayrmclk Kavram

lk olarak 1878 ylnda Anglo-Sakson hukukunda ve bir mahkeme kararnda kulla SIRAR N E T N T E kavramnn (Kurun, 2006: 63) hlen genel kabul gren bir tanm nlan ayrmclk SZDE bulunmamakta, farkl tanmlara rastlanmaktadr. Ancak genel bir tanm vermek gerekirse; ayrmclk toplumsal yaamda dil, din, rk, etnik kken, cinsiyet, cinsel yAMALARIMIZ MAKA E nelim, zrllk, Lya gibi nesnel olmayan faktrler temel alnarak birey ya da gruplara yneltilen eitsiz davran ve uygulamalar olarak belirtilebilir (Akpnar, 3). ou uluslararas szlemede ayrmclk tanm yaplmam ancak ayrmclk K T A P yasaklanmtr. Uluslararas szlemelerden bazlar sadece szlemenin kapsam iinde yer alan haklar konusunda ayrmcl yasaklarken baz szlemelerde ve beyannamelerdeZ yasak kapsam bireylere tannan tm haklar kapsayacak ekilde TELEV YON geni tutulmutur. Ayrmclk yasa ile ilgili dzenlemelere genel nitelikli bir insan haklar szlemesi iinde bir hkm olarak veya ayrmcl yasaklayan bir szlemede yer verilmitir. Genel nitelikli insan haklar szlemelerinde hangi nitelikler TERN T bakmndanNfarklEmuamelenin ayrmclk saylaca; bazen snrl olarak bazen sayl olarak belirtilmektedir (Gl ve Karan, 2011: 9-11). Birlemi Milletlerin (BM) Her Trl Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmasna M A K A L Szlemesi, szlemede geen rk ayrmcl kavramn ekonolikin Uluslararas E mik, sosyal ve kltrel alanlarda ya da kamusal yaamn baka her alannda, insan haklarnn ve temel zgrlklerin eitlik koullarnda tannmasn, kullanlmasn ve bunlardan yararlanlmasn bastrma ya da tehlikeye koyma amac tayan ya da sonucu douran rk, renk, soy ulusal ya da etnik kken zerine dayal her tr ayrt etDKKAT
SIRA R N E T N T E SZDE
AMALARIMIZ MAKALE
Ayrmclk, toplumsal yaamda dil, din, rk, etnik K cinsiyet, kken, T A P cinsel ynelim, zgrlk ve ya gibi nesnel olmayan faktrler temel alnarak birey ya da gruplara Z Y O N T E L E V yneltilen eitsiz davran ve uygulamalardr.
NTERNET
MAKALE
159
me, dlama, kstlama ya da yeleme eklinde belirtmektedir. BMye ait Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi ise yine szleme konusu ile snrl olarak kadnlar hakknda ayrmclk kavramn, erkek ve kadnn eitlik temeline dayanarak, evlilik durumlar ne olursa olsun, kadnlarn siyasal, ekonomik, sosyal, kltrel, kiisel alanlarda ya da baka her alanda insan haklarndan ve temel zgrlklerden yararlanmasn ya da bu hak ve zgrlklerin tannmasn ve kullanlmasn tehlikeye koyma ya da kaldrma sonucu douran ya da amac tayan, cinsiyete dayal her trl ayrt etme, dlama ve kstlama eklinde tanmlamaktadr. Szlemelerin uygulanmasn izleme ve denetleme yetkisine sahip eitli uluslararas organlar da ayrmclk kavramn tanmlamakta, bu tanmlar ayrmclk kavramnn aklanmasnda etkili olmaktadrlar. rnein, Avrupa nsan Haklar Mahkemesine gre ayrmclk kavram bir birey ya da gruba, uygun hakl sebep olmakszn, szleme daha elverili bir ilem gerektirmese bile, bir bakasna oranla daha iyi davranld durumlar kapsar eklindedir (Glmez, 2010: 222-224, 228-230).
Ortaya k Biimine Gre Ayrmclk Trleri

Ayrmclk konusunda standart bir snflama sz konusu deildir. Literatrde, kanunlarda ve uluslararas szlemelerde ok sayda ayrmclk trne rastlanmaktadr. Bu snflandrmalardan biri olan ortaya k biimine gre ayrmclk trleri arasnda dorudan ayrmclk, dolayl ayrmclk, dolaysyla ayrmclk, taciz, cinsel taciz, pozitif ayrmclk, sistematik ayrmclk, oklu ayrmclk ve ters ynl ayrmclk saylabilir.
Dorudan Ayrmclk (Ak Ayrmclk) / Dolayl Ayrmclk (rtl Ayrmclk)

Dorudan ayrmclk kiiye onunla ayn veya benzer durumda olan baka bir kiiye gre daha az olumlu davranlmasdr. bavurusunda bulunan kiiyi cinsiyeti, ya, cinsel ynelimi, ten rengi veya din inanc nedeniyle ie almamak, zencilerin veya Roman ocuklarn bir okula veya restauranta girmesine izin vermemek dorudan ayrmcla rnek olarak verilebilir. Dolayl ayrmclk ise bir kanun veya ilemin herkese eit ekilde uygulanmas ancak toplumun bir blm zerinde orantsz etkiye sahip olmas ile ortaya kan ayrmclk trdr. Kiiye zg zel bir durum nedeniyle kiiyi dierlerine gre dezavantajl konuma sokan tarafsz grnteki kriter ve uygulamalara dolayl ayrmclk ad verilmektedir. Dolayl ayrmclk birbirinden farkl konumdakilere farkl ekilde davranlmamasndan dolay ortaya kmaktadr. Kadnlarn ite ykselmesine engel olmak amacyla iin nitelii gerektirmedii hlde B snf ehliyet art getirilmesi (Kurun, 2006: 64,66), kadnlarn corafi mobilitelerinin dk olduu bilinmesine ramen iin nitelii gerektirmese bile ie girebilmek iin uzun sreli seyahat edebilme koulunun aranmas dolayl ayrmcla rnek olarak verilebilir.
Dolaysyla Ayrmclk
Dolaysyla ayrmclk, bir kiinin kendisiyle balantl bir baka kiinin nitelikleri nedeniyle ayrmcla uramasdr. Beyaz bir kiinin siyah bir kii ile evli olmas veya Mslman bir kiinin Hristiyan bir kii ile evli olmas nedeniyle ayrmcla uramas dolaysyla ayrmcla rnek olarak verilebilir. Bu rneklerde rk ve din temeline dayal bir ayrmclk sz konusudur. Ancak burada kiinin kendisi ile deil kendisiyle balantl bir baka kiinin nitelikleri nedeniyle ayrmcla uramas sz konusu olmutur (Gl ve Karan, 2011: 17).
160
Sosyal Politika
Taciz-Cinsel Taciz
Taciz rk veya etnik kken, din veya inan, engellilik veya cinsel ynelim gibi nedenlerden herhangi biriyle ilgili olarak bir kiinin onurunu zedelemek ve gzda veren, dmanca, aalayc, kk drc ya da saldrgan bir ortam yaratmak amac veya etkisiyle o kii iin istenmeyen bir fiil gerekletirilmesidir (Gl ve Karan, 2011: 18). Cinsel taciz ise kendi istei ve rzas olmadan kiiye kar szl veya fiziksel olarak yaplan sarkntlk ve genel ahlaka uymayan davranlardr. Aratrmalara gre kadnlar zel ve alma yaamlarnda erkeklere gre daha fazla cinsel tacize uramaktadrlar. Gelimi lkelerde kltrel yaklamlara ve hukuki geleneklere bal olarak cinsel taciz farkl hukuki temellere dayandrlsa da ABD, Avustralya, Kanada, Yeni Zelanda, svire, BM, Uluslararas alma rgt (ILO), Avrupa Birliinin (AB) 2002/73 sayl Direktifi cinsel tacizi cinsiyet temelli ayrmclk olarak kabul etmektedir (Dalkranolu, 2006: 54). Cinsel taciz dorudan veya dolayl yaplabilmekte, fiziksel veya szel nitelik tayabilmektedir. Dokunma, gz szme, irkin davetlerde bulunma, telefonla rahatsz etme, takip etme, ak fkra anlatma, espri yapma, resim gsterme, cinsiyetin bir kar arac olarak kullanlmas gibi davranlar cinsel tacize rnek olarak verilebilir. Cinsel taciz; taciz eden kiinin karsndakine gcn ve otoritesini kabul ettirmek istemesi veya cinsel isteklerini da vurmasndan kaynaklanmaktadr (Oktay, 2001: 76).
Olumlu (Pozitif Ayrmclk)

Kimi zaman eit davranabilmek iin kiinin din, dil, renk, rk, cinsiyet, zrllk gibi dezavantaj yaratan durumunu gz ard ederek kii lehine yaplan davran ve uygulamalar pozitif ayrmcl oluturmaktadr (Demir, 2011: 762). Pozitif ayrmclk, tarihsel olarak eitim, istihdam, hukuk ve siyaset gibi alanlarda dlanm gruplarn ierilmesini salamaya ynelik politika ve uygulamalardr (Akpnar, 4). Ayrmclktan kaynaklanan eitsizlii, dezavantajl gruplara sorunun kaynana gre daha farkl haklar vererek zmeye almaktadr (Demirkollu, 2007: 41). Kota yntemi en fazla uygulanan pozitif ayrmclk yntemidir.
Sistematik Ayrmclk
Belirli gruplara kar kurumsallam yaplar, politikalar, uygulamalar ve geleneklerdir. Belirli gruplara kar farkl veya ikinci dereceden koullar, eitim, ulam ve dier hizmetlerdeki yetersizlikler bu tr ayrmcla girmektedir (Yldrm, 2011: 251). Gney Afrikada hkmet tarafndan 1990larn ortalarna kadar zencilere kar uygulanan rk ayrmcl (apartheid) bu ayrmcla en nemli rnektir.
oklu / Kesien Ayrmclk

Birden fazla ayrmclk trnn ayn anda ihlal edilmesi ve birden fazla konuda yaplan ayrmclktr. Zenci bir kadnn hem rengi hem kadn olmasndan dolay (Kurun, 2006: 69 ), zrl ve Mslman bir erkein hem zrl hem din nedenle ayrmcla tabi olmas oklu ayrmcla rnek olarak verilebilir.
Ters Ynl Ayrmclk

Toplumda genel olan grubun kar karya kald ayrmclk trdr. Dezavantajl gruplara uzun sre uygulanan olumlu ayrmclk uygulamalar sonucu bu defa genel grup yelerinin ayrmcla uramasn ifade etmektedir (Yldrm, 2011: 238).
161
alma Yaamnda Ayrmclk

Ayrmcln en yaygn ekilde grld yer alma yaamdr. alma yaamnda ayrmclk genel olarak verimlilii eit olan kiilere sadece belli bir gruba ait olduklarndan veya zelliklerinden dolay istihdam ve i olanaklarnn kalitesi bakmndan eit davranlmamasn ifade etmektedir (Arslan, 2010: 17) ILO, 111 sayl stihdam ve Meslek Alannda Ayrmclk Szlemesinde alma yaamnda ayrmclk; istihdam ve meslek alannda frsat eitliini ortadan kaldrma ya da bozma (saptrma) etkisi olan rk, renk, cinsiyet, din, siyasal gr, ulusal ya da sosyal kken temeline dayal her trl ayrlk (fark) gzetme, ayr tutma, dlama ya da stn tutma, yeleme eklinde tanmlanmtr (Glmez, 2009: 127). alma yaamnda ayrmclk lkelere, sektrlere, iyerlerine gre farkllk gstermektedir. Bu ayrmcln ortaya kmasnda ve yaygnlamasnda ncelikle lkelerin ekonomik koullar, sosyo-kltrel yaps, hukuki yaps ve igc piyasasnn gelimemi olmas etkili olmaktadr. Ayrca iyerlerinde izlenen strateji ve politikalar, rgt kltr, insan kaynaklar sistemi, iilerin bireysel tutum ve davranlar, n yarglar ve alglamalar, rgtsel atma, iletiim gibi iyeri ile ilgili faktrler alma yaamnda ayrmcln ortaya kmasnda rol oynamaktadr. lkelerin ekonomik, sosyo kltrel yaps gelitike, demokratikleme dzeyi arttka farkl dil, din, rk, cinsiyet gibi zelliklere sahip bireylerin ayrmc politikalarla karlama dzeyleri azalmaktadr. alma yaamnda ayrmclk; alma yaamnn tm aamalarnda ie alnrken, i srasnda (cretleme, alma ve dinlenme sreleri, yllk izinler, performans deerlendirme, terfi, eitim) ve iten ayrlrken ortaya kmaktadr. alma yaamnda ayrmclk iilerin motivasyonunun ve iyerinde verimliliinin azalmasna, iyerinde g dengelerinin bozulmasna, adalet duygusunun zayflamasna, iletiimin bozulmasna, ii devir hznn artmasna, vasfl igcnn iyerinden ayrlmasna, iyeri ve lke imajnn bozulmasna neden olmaktadr. yerindeki ayrmcla kar iilerin genelde sessiz kaldklar, hukuki yollara bavurmadklar grlmektedir. Birok ii ayrmcla boyun eerek iyerinde almaya devam ederken, bir blm iten ayrlmak zorunda kalmakta, bu durum ise ayrmcln giderek artmasna yol amaktadr (Demirel, 2011: 83,68, 82). alma yaamnda en ok karlalan ayrmclk trlerini ise rk, renk, ulusal veya etnik kken, din ve siyasi gre dayal ayrmclk, cinsiyet ayrmcl, ya ayrmcl ve zrl ayrmcl oluturmaktadr. Ayrca cinsel ynelim, cret ayrmcl gibi farkl nedenlere dayal ayrmclk trleri de bulunmaktadr.
Irk, Renk, Soy, Ulusal veya Etnik Kken, Din ve Siyasal Gre Dayal Ayrmclk
nsanlar doutan itibaren rk, renk, dil, kken, din gibi farkl zelliklere sahiptir. Bu zellikler tm toplumlarda zenginlik olarak alglanmak yerine ayrmclk konusu olmaktadr. BM nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 1. maddesi herkes hibir ynden, zellikle rk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasi gr ya da baka her trl gr, ulusal ya da etnik kken, servet, doum ya da baka her durum ynlerinden ayrm gzetilmeksizin, bu Bildirgede duyurulan tm haklardan ve zgrlklerden yararlanabilir eklinde dzenleme yaparak kiilerin bu zelliklerinden dolay ayrmcla uramalarn yasaklamtr. BMye ait Din ya da nanca Dayanan Tm Hogrszlk ve Ayrmclk Biimlerinin Kaldrlmasna likin Bildirgede de din ve inan temeline dayanan her trl hogrszlk ve ayrmclk yasaklanmtr
162
Sosyal Politika
(Glmez, 2009: 50,104). Ancak konu ile ilgili tm uluslararas szlemelerde ve ulusal dzenlemelerde ayrmclk yasa getirilmesine ramen uygulamada her alanda zellikle alma yaamnda bu nedenlere dayal olarak ayrmclk devam etmektedir. ABDde siyahlarn, ngilterede Asya kkenli ngilizlerin, Fransada Kuzey Afrikallarn, Yunanistanda Makedonlarn ve Bat Trakya Trklerinin, rlanda Cumhuriyetinde Protestanlarn, Kuzey rlandada Katoliklerin (Demir, 2011: 763765), 11 Eyll 2001 tarihinden sonra Mslmanlarn ABD ve Avrupa i piyasasnda alma yaamnn her aamasnda karlatklar ayrmclk etnik ve din ayrmcla rnek olarak verilebilir.
Cinsiyet Ayrmcl
Cinsiyet ayrmcl bir kiinin bir kadna/erkee cinsiyetine dayal olarak bir kadna/erkee davrand veya davranacandan daha olumsuz veya daha az olumlu davranmas (dorudan ayrmclk) ve/veya biimsel olarak eitliki grnen davran ve uygulamalarn sonradan kadn/erkek zerinde ayrmc etkiler yaratmas (Dolayl ayrmclk) olarak tanmlanmaktadr (Arslan, 2010: 39). Cinsiyet ayrmcl farkl cinsel ynelimleri olan kiilere ynelik ayrmcl da iermekte veya farkl cinsel ynelime sahip kiilere yaplan ayrmclk cinsel ynelim ayrmcl olarak snflandrlmaktadr.
zrl (Engelli) Ayrmcl

zrl ayrmcl, kiilerin fiziksel, zihinsel, psikolojik veya duygusal rahatszlklar nedeniyle dier kiilere gre dezavantajl bir konumda olmalarn ifade etmektedir. BM Engelli Kiilerin Haklar Szlemesi; engele dayal ayrmclk kavramn engele dayanan ayrmclktan siyasal, ekonomik, sosyal, kltrel, sivil ya da baka alanlarda tm insan haklarnn ve tm temel zgrlklerin, bakalaryla eitlik temelinde, tannmasn, kullanlmasn ya da bu hak ve zgrlklerden yararlanlmasn tehlikeye koyma ya da hie indirgeme amac tayan ya da sonucu douran engele dayal her tr ayrm, dlama ya da kstlama anlalr. Engele dayal ayrmclk, makul dzenlemelerin reddedilmesini de kapsamak zere, tm ayrmclk biimlerini kapsar eklinde tanmlamtr. Szleme bu tanmla zrllere ynelik her trl ayrmcl yasaklamtr (Glmez, 2009: 101). alma yaamnda zrl ayrmcl dolayl ve dorudan ayrmclk olarak iki ekilde ortaya kmaktadr. Dorudan ayrmclk ile zrlnn zrl olmayan kiiden daha az ilgi grmesi; dolayl ayrmclk ile zrl kiilerin baa kamayacaklar durumlarda ortaya kan ve onlarn sosyal eitlikten dlanarak hakszla uramas ifade edilmektedir (Demir, 2011: 770).
Ya Ayrmcl
Ya ayrmcl, Eurolink tarafndan ayrmclk iin yan kullanmnn haksz olduu ve yal iilere haksz muamele durumunda uygulanr eklinde tanmlanmaktadr. Ya ayrmcl ile kii hem zel hem de alma yaamnda karlaabilmekte ancak alma yaamnda daha belirgin ekilde grlmektedir. Tanmda sadece yal iilerden sz edilmesine karlk alma yaamnda ya ayrmcl yal iiler yannda gen iiler iin de sz konusu olmaktadr. Ancak ya snr lkelere gre deimekle birlikte belli bir yan zerindeki iiler, gen iilere gre daha fazla ya ayrmclna uramaktadrlar (Baybora, 2010: 37-38, 40). Ya ayrmclnda; iverenler bir taraftan genleri belli bir i deneyimine sahip olmadklar iin ie almazken dier taraftan i tecrbesi olan yal iileri de verimlilikleri dk,
163
yeniliklere kapal olduklar iin ie almaktan kanmakta veya iten karmaktadrlar. e alma srasnda iverenlerin i gerekleri ile balantl olmakszn i ilanlarna alt veya st ya snr koymalar, kriz srasnda yal iilerin ncelikle iten karlmas veya onlarn erken emeklilie zorlanmas, ite ykselme srasnda kdem yerine performans kriterinin dikkate alnmas, kiilerin yalar ile alay edilmesi ya ayrmcl uygulamalarna rnek oluturmaktadr (Emre, 2010: 10-11). Ya ayrmcl yasa ile ilgili ilk dzenleme 1967 ylnda ABDde stihdamda Ya Ayrmcl Kanunu ile yaplm, kanun ile 40 ya ve st kiilerin alma yaamnda ya ayrmclna kar korunmas ngrlmtr. ABDden sonra dier gelimi lkelerde de ya ayrmcl ile ilgili dzenleme ve uygulamalar yrrle konulmutur (Baybora, 2010: 34 vd.). alma yaamnda ya ayrmcl kimler iin geerlidir?
SIRA SZDE
4 5
SIRA SZDE
Cinsiyet ayrmcl kimlere yneliktir?
DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM
DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U
Ayrmclk Yasa ile lgili Dzenlemeler
Ayrmclk yasa ile ilgili dzenlemeler BMnin eitli belgelerindeRyer almaktadr. S O U Bunlar arasnda; 26.6.1945 tarihinde kabul edilen Birlemi Milletler Anlamasnn SIRA SZDE Balang Blm, 1/3; 13/1-b, 55. ve 56. maddeleri; 10.12. 1948 tarihli nsan HakDKKAT lar Evrensel Bildirgesinin 2., 7., 10., 16/1, 21/2, 23/2, 29/2 ve 3. maddeleri, 3.1.1976 tarihinde yrrle giren Ekonomik Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesinin 2., AMALARIMIZ SIRA SZDE 3., 7., 10. ve 13. maddeleri, 23.3.1976 tarihinde yrrle giren Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 2., 3., 4., 23., 24., 25., 26. ve 27. maddeleri, 21.12.1965 tarihinde kabul edilen Her Trl Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmasna likin K T A P AMALARIMIZ Uluslararas Szlemesinin 1., 2., 3., 4., 5., 6., 7. maddeleri; 18.12.1979 tarihinde kabul edilen Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi, 18.11.1990 tarihli Tm Gmen ilerin ve Ailelerinin HaklarnnZ Y O N TK LE V A Korunmasna E T P Dair Szleme, 13.12.2006 tarihli Engelli Kiilerin Haklar Szlemesi, 20.11.1989 tarihli ocuk Haklar Szlemesi, 28.7.1951 tarihinde imzalanan Mltecilerin Hukuki Stats le lgili Cenevre Szlemesi saylabilir. Ayrca bildirgeler, Y O N T E L E V Z ilkeler, eylem NTERNET planlar, genel yorumlar, nsan Haklar Komitesinin kararlar bulunmaktadr (Glmez, 2009: 47-106, 19; Gl ve Karan, 2011: 37-57,235). Birlemi Milletler Eitim Bilim ve Kltr rgtnn (UNESCO) ayrmclk yasa ile ilgili dzenlemelere N AKAL E yer veren az sayda szleme ve tavsiye karar sz konusudur.M T E R N E T BMye bal uzmanlk rgt ILOnun eitlik ve ayrmclk yasa ile ilgili dzenlemelerin yer ald nemli belgeleri arasnda; Versailles Bar Anlamas, MAKAL 10.5.1944 tarihinde kabul edilen Philadelphia Bildirgesi ve 18.6.1998Etarihinde kabul edilen Temel Haklar ve lkeler Bildirgesi, 25.6.1958 tarih ve 111 sayl stihdam ve Meslek Alannda Ayrmclk Szlemesi saylabilir. Ayrca alma yaam ile ilgili olarak oluturulan ok sayda szlemede eitlik ve ayrmclk yasana yer verilmektedir. Bu szlemeler arasnda 29.6.1951 tarih ve 100 sayl Edeerde in Erkek ve Kadn iler Arasnda cret Eitlii Hakknda Szleme, 1.7.1949 tarih ve 97 sayl stihdam Amacyla G Hakknda Szleme, 24.6.1975 tarihinde kabul edilen ve 1978 ylnda yrrle giren 143 sayl Kt Koullarda G ve Gmen ilere Frsat ve Muamele Eitliinin Salanmas Szlemesi, 1.6.1983 tarih ve 159
Ayrmclk Yasa le lgili Uluslararas Dzenlemeler D K K A T
SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ
T K L E V ZAY O N E T P
TELEVZYON NTERNET
NM A K A L E TERNET
MAKALE
164
Sosyal Politika
sayl zrllerin Mesleki Rehabilitasyonu ve stihdam Hakknda Szleme, 23.6.1981 tarih ve 156 sayl Aile Sorumluluklar Olan Kadn ve Erkek ilere Eit Davranlmas ve Eit Frsatlar Tannmas Hakknda Szleme, 25.6.1957 tarih ve 105 sayl Zorla almann Kaldrlmas Szlemesi, 28.6.1962 tarih ve 118 sayl lem Eitlii (sosyal gvenlik), 9.9.1964 tarih ve 122 sayl stihdam Politikas Szlemesi, 23.6.1975 tarih 142 sayl nsan Kaynaklarnn Deerlendirilmesi Szlemesi saylabilir. Tavsiye kararlar, rgtn bata denetim organlar olmak zere eitli organlarnn kararlar, bildirgeler ve eylem planlarnda ayrmclk yasana yer verilmitir (Glmez, 2009: 106 vd.). Avrupa Konseyi belgeleri arasnda ayrmclk yasa; Avrupa nsan Haklar Szlemesi, 1.4.2005 tarihinde yrrle giren Avrupa nsan Haklar Szlemesi Ek 12 nolu Protokol, Blgesel Diller ve Aznlk Dilleri Avrupa art, Ulusal Aznlklarn Korunmas ile lgili ereve Szleme, 26.2.1965 tarihinde yrrle giren Avrupa Sosyal art ile 3.5.1996 tarihinde kabul edilen Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn eitli maddelerinde dzenlenmektedir. Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn E maddesi genel ayrmclk yasana yer vermektedir. Bunun dnda Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi ile Irklk ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonunun ayrmclk yasana yer veren ok sayda tavsiye karar bulunmaktadr (Gl ve Karan, 2011: 66, 223-226). Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin ve Sosyal artlar ve Sosyal Haklar Avrupa Komitesinin kararlar ayrmclk yasann erevesinin belirlenmesi asndan nem tamaktadr (Glmez, 2009: 20-21,310). Avrupa Birliinde ayrmclk yasa ile ilgili ilk dzenleme 25.3.1957 tarihli Roma Anlamasnda yaplmtr. Anlamann 119. maddesinde kadn erkek cret eitlii, 7. maddesinde vatandalk temelinde ayrmclk yer almtr. 119. maddenin Roma Anlamasnda yer almasnda; kendi i dzenlemelerinde kadn ve erkek alanlara eit cret denmesi ilkesine yer vermi olan Fransann igc maliyetleri asndan rekabet eitsizlii yaratacak bir durumun ortaya kmasn engelleme dncesi etkili olmutur (Akpnar, 12). Birlik hukukunda 1997 ylna kadar vatandalk ve cinsiyet temelli ayrmclk yasa dnda bir dzenleme yaplmamtr. 2.10.1997 tarihinde imzalanan 1.5.1999 tarihinde yrrle giren Amsterdam Anlamas ile ayrmclk yasann kapsam geniletilmitir. Avrupa Topluluu Anlamasnn (ATA) 13. maddesi ile Konseye cinsiyet, rk, etnik kken, din veya inanlar, zrllk (engellilik), ya ve cinsel ynelim temeline dayal ayrmclkla mcadele etmek amacyla gerekli nlemleri alma yetkisi verilmitir. ATAnn 13. maddesinde yer alan dzenleme dorudan bir ayrmclk yasa iermemi ancak belirtilen ayrmclk trlerine kar Birlikin nlem almasna olanak tanmtr. Bu deiiklikten sonra 2000 ylnda cinsiyet eitlii ile ilgili direktifler dnda ilk defa 2000/43/EC sayl Irk ve Etnik Kkenine Baklmakszn Kiilere Eit Muamele Edilmesi lkesinin Uygulanmasna Dair Direktif ile 2000/78/EC sayl stihdam ve Meslekte Eit Muameleye Dair Genel ereve Oluturan Direktif kabul edilmitir. Ayrca 13. maddede saylan cinsiyet dndaki tm alanlarda ayrmclkla mcadele etmek zere topluluk eylem programlar hazrlanmtr. 7.12.2000 tarihinde onaylanan Avrupa Birliinin Temel Haklar artnn 21.maddesinde de cinsiyet, rk, renk, etnik veya sosyal kken, genetik zellikler, dil, din veya inan, siyasi veya herhangi bir baka gr, bir ulusal aznln yesi olma, mlkiyet doum, engellilik, ya ve cinsel ynelim gibi temellere dayanan her trl ayrmclk yasaklanmtr. AB yesi lkeler iin balayc olan Avrupa Birliinin leyii Hakkndaki Anlamasnn 19. maddesinde (Eski ATA madde 13) genel olarak ve 157.maddesinde cinsiyet temelli cret eitlii (Roma Anlamas 119, eski ATA madde 141) konusunda
165
dzenlemeler yer almaktadr. Gnmzde AB Hukuku dorudan ayrmcl sadece cinsiyet, rk veya etnik kken, din veya inan, zrllk (engellilik), ya, cinsel ynelim ve vatandalk temelinde yasaklamaktadr. AB hukukunda vatandalk temelli ayrmclk, Avrupa Birliinin leyii Hakkndaki Anlamann 18. maddesinde genel olarak; 45-62. maddeleri arasnda alanlarn serbest dolam, giriim zrl, hizmetlerin serbest dolam gibi konular erevesinde gndeme gelmektedir. Ancak bu dzenlemeler sadece Birlik yesi devletlerin vatandalarn kapsamaktadr (Gl ve Karan, 2011: 72-73). Avrupa Birlii Adalet Divan kararlar da ayrmclk yasa asndan nem tamaktadr.
Trkiyede Ayrmclk Yasa le lgili Dzenlemeler

Trk hukukunda eitlik ilkesi ve ayrmclk yasa ile ilgili dzenlemeler 1924 Anayasasndan bu yana tm anayasalarda ve birok yasada yer almtr. 1982 Anayasasnn 10. maddesi kanun nnde eitlii dzenlemektedir. Anayasann 10/1 maddesinde herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi gr, felsefi inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir ifadesi ile eitlik konusunda genel bir dzenlemeye yer verilmektedir. 10. maddenin son fkrasnda da tm devlet organlarna ve idari makamlara btn ilemlerinde kanun nnde eitlik ilkesine uygun olarak hareket etme ykmll getirilmektedir. 7.5.2004 tarihinde 5170 sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinin Deitirilmesi Hakknda Kanun ile bu maddeye kadn ve erkek eit haklara sahiptir. Devlet bu eitliin yaama geirilmesini salamakla ykmldr fkras eklenmitir. 7.5.2010 tarih ve 5982 sayl Kanunla bu maksatla alnacak tedbirler eitlik ilkesine aykr yorumlanamaz ek cmlesi ile ocuklar, yallar, zrller, harp ve vazife ehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler iin alnacak tedbirler eitlik ilkesine aykr saylmaz eklinde bir ek fkra eklenmitir. Ayrca 10. maddede hibir kiiye, aileye, zmreye veya snfa imtiyaz tannmayaca belirtilmitir. Anayasann alma ve dinlenme hakkn dzenleyen 50. maddesinde ayrmclk yasa ile dolayl ilgisi bulunan kurallara yer verilmitir. Maddenin 1. ve 2. fkralarnda kimse, yana, cinsiyetine ve gcne uymayan ilerde altrlamaz, kkler ve kadnlar ile bedeni ve ruhi yetersizlii olanlar alma koullar bakmndan zel olarak korunurlar eklinde dzenleme yer almaktadr. Ayrca 70. madde de kamu hizmetlerine girme hakk ve ayrmclk yasa ile ilgili bir dzenleme bulunmaktadr. Anayasa dnda Trk mevzuatnda ok sayda kanunda eitlik ve ayrmclk yasa dzenlenmektedir. Bu dzenlemeler arasnda; 22.5.2003 tarih 4857 sayl Kanunu, 26.9.2004 tarih ve 5237 sayl Ceza Kanununun ayrmclk yasa ile ilgili 122. maddesi yannda 3., 105., 115., 118., 125., 153. ve 216. maddeleri; 1.7.2005 tarih ve 5378 sayl zrller ve Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanununun 4., 13., 14. ve 15. maddeleri; 14.7.1965 tarih ve 657 sayl Devlet Memurlar Kanununun 7. ve 125. maddeleri; 14.6.1973 tarih ve 1739 sayl Milli Eitim Temel Kanununun 4. maddesi; 22.11.2001 tarih ve 4721 sayl Medeni Kanununun 68. ve Medeni Kanunun Evliliin Genel Hkmlerini dzenleyen nc blmnde eler arasnda eitlii salamaya ynelik hkmler, 24.5.1983 tarih ve 2828 sayl Sosyal Hizmet Kanununun 4. maddesi, 5.5. 1983 tarih ve 2821 sayl Sendikalar Kanununun 30. ve sendikal ayrmcl yasaklayan 31. maddesi saylabilir (Gl ve Karan, 2011; 93-107; Glmez, 2009: 644-652, 666-682). alma yaamnda eitlik ve ayrmclk yasa 4857 sayl Kanununun 5. maddesinde eit davranma ilkesi bal altnda dzenlenmektedir. Bu madde ile dorudan ve dolayl ayrmclk kavramlar ilk defa mevzuata girmitir. Kanun 5/1
166
Sosyal Politika
maddesinde i ilikisinde dil, rk, cinsiyet, siyasal dnce, felsefi inan, din ve mezhep ve benzeri nedenlerle ayrm yaplamayaca, 5/2 maddesinde iverenin esasl sebepler olmadka tam sreli alan ii karsnda ksmi sreli alan iiye, belirsiz sreli alan ii karsnda belirli sreli alan iiye farkl ilem yapamayaca dzenlenmektedir. Maddenin 3-4-5. fkralarnda cinsiyet temeline dayal farkl ilem ve ayrmcla kar koruma ngren dzenlemeler yer almaktadr. Buna gre; 4857 sayl Kanunun 5/3 maddesinde biyolojik ve iin nitelii ile ilgili nedenler zorunlu klmadka i szlemesinin yaplmasnda, artlarnn oluturulmasnda, uygulanmasnda ve sona ermesinde cinsiyet ve gebelik nedeniyle dorudan veya dolayl ilem yaplamayaca, madde 5/4 ve 5de ayn veya eit deerde bir i iin cinsiyet nedeniyle daha dk cret kararlatrlamayaca, iinin cinsiyeti nedeniyle zel koruyucu hkmlerin uygulanmas, daha dk bir cretin uygulanmasn hakl klamayaca belirtilmektedir. Madde 5/6da iverenin iilere eit davranma ykmllne aykr davranlarnn hukuksal yaptrm dzenlenmitir. Madde 5/7de 20. madde hkmleri sakl kalmak kaydyla ayrmclk durumunda ispat ykmll iiye verilmekte ancak ii bir ihlalin varl ihtimalini gl bir biimde gsteren bir durumu ortaya koyduunda iveren byle bir ihlalin mevcut olmadn ispat etmekle ykml tutulmaktadr. Taciz ve cinsel taciz 5. maddede ayrmclk biimlerinden biri olarak tanmlanp yasaklanmamtr. Ancak 4857 sayl Kanununun 24/II/d ve 25/II/c maddelerinde ii ve iverene cinsel taciz nedeniyle hizmet akdini derhal fesih hakk tannmtr (Gl ve Karan, 2011: 102-104; Glmez, 2009: 588-623).
SIRA SZDE
6 7
Trkiyede alma yaamnda cinsiyet ayrmcl ile ilgili dzenlemeler hangi kanunda SIRA SZDE yer almaktadr?
D alma SIRA SZDE Sizce Trkiyede N E L M yaamnda ayrmclk yasa ile ilgili dzenlemeler yeterli midir? S O R U DNELM DKKAT S O R U
D NELM SIRASZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U
SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE
SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE
K T A P AMALARIMIZ
K T A P AMALARIMIZ
TK LE V Z Y O N E T A P
P T K L E V ZAY O N E T
TELEVZYON NTERNET
TELEVZYON NTERNET
MT E R NE T N AKAL
NM A K A L E TERNET
MAKALE
MAKALE
167
zet
A M A
Sosyal dlanma kavram ve tarihi geliimini aklamak. Gnmzde genel kabul gren bir sosyal dlanma kavram bulunmamaktadr. Ancak bir tanm vermek gerekirse; sosyal dlanma belirli bireylerin veya gruplarn yapsal ve/veya kiisel nedenlere bal olarak meknsal anlamda olmasa da sosyal katlm anlamnda tamamen veya ksmen iinde yaadklar toplumun dnda kalmalar ve toplumdaki yurttala ilikin normal eylemlere katlmamalar eklinde tanmlanabilir. Kavram ilk olarak Fransada kullanlmtr. 1980 sonras sosyal refah devletinin krize girmesi ve artan sorunlar zerine kavram nem kazanmtr. Fransadan sonra dier Avrupa lkelerinde de kavram genel kabul grm, ABDde de ise sosyal dlanma kavram geni bir uygulama alan bulamam, bunun yerine snfalt kavram tercih edilmitir. Gelimekte olan lkelerde sosyal dlanma kavram genellikle yoksullukla e anlaml olarak kullanlmaktadr. AB, Birlik yesi lkelerin sosyal dlanmaya farkl anlamlar vermeleri zerine sosyal dlanmay yeniden kuramsallatrmtr. Sosyal dlanmann nedenlerini ve biimlerini deerlendirmek. Sosyal dlanmann nedenleri konusunda farkl grler bulunmaktadr. Nedenler lkelere, kiilere ve dier birok faktre bal olarak deiebilmektedir. Ancak sosyal dlanmann ortaya kt dnemdeki ekonomik, sosyal, siyasal alanda yaanan yapsal deiimler dikkate alndnda; sosyal dlanmann temelde birbirine bal ve karlkl etkileim iinde olan birok nedene bal olduu grlmektedir. Bunlar arasnda kreselleme, Keynezyen politikalardan Neo liberal politikalara gei (ulus devletlerin rolnn azalmas, zelletirme, kamu harcamalarnn azalmas), Fordist retim sisteminden esnek retim sistemine gei, gelir dalmda artan adaletsizlik; igc piyasalardaki kkl deiim (isizlikteki art, esneklik uygulamalar ve buna bal olarak igcnn ekirdek ve evre igc olarak blnmesi, kuralszlatrma), artan eitsizlik (gelir dalm, istihdam, eitim, salk hizmetlerinden yararlanma, siyasi ve kltrel faaliyetlere
katlmada), i g ile uluslararas gteki art, hukuki aksaklklar, ayrmclk (cinsiyet, ya ve etnik ayrmclk ve dierleri), aile yapsndaki deime saylabilir. Sosyal dlanmann biimleri konusunda literatrde genel kabul gren bir snflama bulunmamaktadr. Ancak bir snflama yapmak gerekirse sosyal dlanma biimleri arasnda ekonomik dlanma, meknsal dlanma, kltrel dlanma ve siyasi dlanma saylabilir.
A M A
A M A
Sosyal ierme politikalarn tanmlamak. Sosyal dlanma uluslararas rgtlerin gndeminde yer almaktadr. zellikle AB, bu konuda 1990l yllardan bu yana nemli almalar yapmaktadr. Maastricht Anlamas ile sosyal dlanma sorunu ilk defa resm bir belgede ak ekilde belirtilmitir. Amsterdam Anlamasnda da sosyal dlanma ile mcadelenin ABnin temel hedefi olduuna hukuki erevede aklk getirilmitir. 2000 ylndaki Lizbon Zirvesi sosyal ierme politikalar iin dnm noktas olmutur. Sosyal ierme politikalar lkelere gre farkllk gstermektedir. Ancak genelde sosyal dlanmann nlenmesi, dlanm kiilerin toplumla yeniden btnletirilmesi ve temel haklarn gelitirilmesi amacna ynelik politikalar oluturulmaktadr. Ayrmclk kavram, trleri ve alma yaamnda ayrmcl aklamak. Genel kabul gren bir ayrmclk tanm sz konusu deildir. Ayrmcln farkl zellikleri dikkate alnarak ulusal ve uluslararas dzeydeki belgelerde farkl ayrmclk tanmlarna rastlanmaktadr. Ancak bir tanm vermek gerekirse; ayrmclk toplumsal yaamda dil, din, rk, etnik kken, cinsiyet, cinsel ynelim, zrllk, ya gibi nesnel olmayan faktrler temel alnarak birey ya da gruplara yneltilen eitsiz davran ve uygulamalardr. Ayrmclk trleri konusunda da farkl snflamalar sz konusudur. Ortaya k biimine gre ayrmclk trleri arasnda dorudan, dolayl, dolaysyla, olumlu, taciz, cinsel taciz, cinsel ynelim, ters ynl, oklu ayrmclk ve sistematik ayrmclk saylabilir. Kii zel yaamnda ve alma yaamnda ayrmclkla kar karya
A M A
168
Sosyal Politika
kalabilmektedir. alma yaamnda ayrmclk genel olarak verimlilii eit olan kiilere sadece belli bir gruba ait olduklarndan veya zelliklerinden dolay istihdam ve i olanaklarnn kalitesi bakmndan eit davranlmamasn ifade etmektedir. alma yaamnda ayrmclk etnik kken, cinsiyet, ya, zrllk gibi nedenlere bal olarak alma yaamnn her aamasnda ortaya kmaktadr.
A M A
Ayrmclk yasa ile ilgili dzenlemeleri tanmlamak. Ayrmclk yasa uluslararas dzeyde kurulmu bata BM olmak zere ILO, Avrupa Konseyi ve AB gibi rgtlerin belgelerinde dzenlenmektedir. Ayrca bu rgtlerin bnyesinde oluturulan eitli denetim organlarnn kararlar ayrmclk konusunda ulusal dzenlemelere k tutmaktadr. Trkiyede bata Anayasa olmak zere eitli kanunlarda ayrmclk yasa ile ilgili dzenlemeler yer almaktadr. alma yaamnda ayrmclk yasa ise 4857 Kanununda dzenlenmitir.
169
Kendimizi Snayalm
1. Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln Kaldrlmas Szlemesi hangi rgte aittir? a. Avrupa Birlii b. Birlemi Milletler c. Uluslararas alma rgt d. Avrupa Konseyi e. Birlemi Milletler Eitim Bilim ve Kltr rgt 2. Sosyal dlanma yerine snfalt kavram hangi lkede kullanlmaktadr? a. Fransa b. ngiltere c. Almanya d. ABD e. Afrika lkeleri 3. Sosyal dlanma ile mcadele ilk defa resmi olarak hangi AB anlamasnda yer almtr? a. Nice Anlamas b. Amsterdam Anlamas c. Maastricht Anlamas d. Roma Anlamas e. Tek Senet 4. Sosyal dlanma ile mcadelede kullanlan tutunma geliri hangi lkede uygulanmaktadr? a. spanya b. ngiltere c. Almanya d. ABD e. Fransa 5. Kadn-erkek cret eitlii ile ilgili ilk dzenleme Roma Anlamasnn hangi maddesinde yer alr? a. 13. b. 120. c. 71. d. 119. e. 15. 6. ABDde stihdamda Ya Ayrmcl Kanunu ile ka yan zerinde olanlarn ya ayrmclna kar korunmas sz konusudur? a. 56 b. 50 c. 40 d. 60 e. 65 7. Gney Afrikada uygulanan rk ayrmcl (apartheid) ne tr ayrmclk trdr? a. Ters ynl b. Sistematik c. Dolayl d. Dorudan e. Negatif 8. Aadaki ayrmclk trlerinden hangisi ayrmclktan kaynaklanan eitsizlii, dezavantajl gruplara sorunun kaynana gre daha farkl haklar vererek zmeye almaktadr? a. Pozitif ayrmclk b. Dorudan ayrmclk c. ok ynl ayrmclk d. Sistematik ayrmclk e. Negatif ayrmclk 9. I. Kadnlar II. Erkekler III. Farkl cinsel ynelimi olanlar Cinsiyet ayrmclnn ynelik olduu gruplar aadakilerin hangisinde tam ve doru olarak verilmitir? a. Yalnz I b. Yalnz II c. Yalnz III d. I ve II e. I, II ve III 10. I. e alma II. ten karma III. Eitim IV. Terfi alma yaamnda karlalan ayrmclk alanlar aadakilerin hangisinde tam ve doru olarak verilmitir? a. I ve II b. II ve IV c. I, II ve III d. II, III ve IV e. I, II, III ve IV
170
Sosyal Politika
Yaamn inden
Ayrmclkla lgili Mahkeme Kararlar rnekleri Fransz mahkemelerinde tekerlekli sandalyeye bal bir kii, belirli bir greve tayin edilmedii iin Eitim Bakanlna kar dava amtr. ikyetinin mracaat adaylar listesinde nc sraya konulmutur. lk iki aday grev teklifini reddedince, davac yerine drdnc adaya teklif yaplmtr. Davacya da tekerlekli sandalye ile girii olan farkl bir dairede grev teklif edilmitir. Devlet bu kararna kar makul dzenleme mkellefiyetini yerine getirmek amacyla iyeri meknlarnda tadilat yapmak iin fon harcamann kamu yararna olmad eklinde bir gereke belirtmitir. Mahkeme bunun zerine Eitim Bakanlnn zrl kiiler iin makul dzenleme yapma mkellefiyetini yerine getirmemi olduuna, ynetimle ilgili mlahazann bu mkellefiyeti azaltmayacana karar vermitir. ngilteredeki MacCulloch davasnda mahkemeden, yaa ve hizmet sresine gre iten karma demelerinin arttrlmasn ngren iten karma deme programlarnn durumu hakknda inceleme yapmas talep edilmitir. demelerin yaa ve hizmet sresine gre belirlenmesi nedeniyle, daha uzun hizmet srelerine sahip olan daha yal alanlar daha gen olanlara kyasla ok daha yksek iten karma demelerine hak kazanmlardr. ngiltere Temyiz Mahkemesi, prensip olarak, daha yal alanlarn sadakatini dllendirme, onlarn igc piyasasndaki dezavantajlarn dikkate alarak onlara daha fazla deme yapma ve daha yal iileri ayrlmaya tevik etme, bylece genler iin istihdam frsatlar oluturmann bir yolu olarak; bu uygulamann nesnel olarak hakl klnabileceini kabul etmitir. Mahkeme bu konuda sonulara varlabilmesi iin orantllk konusunun geni apta incelenmesinin gerekli olduuna karar vermitir. Kaynak: Avrupa Birlii Temel Haklar Ajans ve Avrupa Konseyi, Avrupa Ayrmclk Yasas Hukuku El Kitab, 2010, ss. 37, 52. Rusyadaki Timishav v. davasnda mahkeme, st dzey bir polis memurunun trafik polislerine eenleri snrdan geirmeme emri verdiini belirlemitir. Hkmetin de ifade ettii gibi Rus kimlik belgelerinde kiilerin etnik kkenlerine ilikin bir ibare yer almamaktadr. Verilen emir gerekten een etnik kkenine sahip olanlarn deil ayn zamanda sz konusu etnik gruba mensup olduu varsaylan kiilerin geilerini de engellemitir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin grne gre, bu durum seyahat zrlnden yararlanma bakmndan aka kiinin etnik kkenine dayal farkl bir muamele niteliindedir ve kiinin gerek veya varsaylan etnik kkenine dayal ayrmclk rk ayrmclnn bir eididir. Trkiyedeki Teslime Toplayc davasnda tekerlekli sandalye kullanan ve %95 orannda engelli olan kii annesi ile birlikte hlk otobsne binmek zere otobs durana gelmitir. Ancak otobs duraa geldii zaman otobs kullanan ofr kiiyi almadan duraktan ayrlmtr. Yaplan su duyurusu sonucunda Beyolu Cumhuriyet Basavcl tarafndan, Trk Ceza Kanununun 122. maddesinin ihlal edildii iddias ile dava almtr. Davada 122. maddenin ihlal edildiine ve ayrmclk suu gerekletiine karar verilmitir. Stephen Hagan davasnda bavuru Her Trl Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmasna likin Uluslararas Szlemesinin kapsamnda kurulan Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmas Komitesine yaplmtr. Bavuru bir spor sahasnn giriinde yazl olan Nigger (ngilizcede siyahlar aalamak amacyla kullanlan bir kelime) szcne ilikindir. Szck takma ad Nigger olan bir kii iin yazlm olmasna ramen ikyeti bunun siyahlar nitelemek iin kullanlabilecek en saldrgan ve aalayc szck olduu iddias ile komiteye bavurmutur. Komite taraf devlete sz konusu yaznn kaldrlmas iin gerekli tedbirleri almasn tavsiye etmitir. Kaynak: dil Il Gl ve Ula Karan, Ayrmclk Yasa Eitim Rehberi (ed: Gkeiek Ayata ve Burcu Yeiladal), stanbul Bilgi niversitesi nsan Haklar Hukuku almalar, 2011, ss.11,39,71.
171

1. b Yantnz yanl ise, Ayrmclk Yasa le lgili Uluslararas Dzenlemeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sosyal Dlanma Kavram ve Tarihi Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sosyal erme Politikalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sosyal erme Politikalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ayrmclk Yasa le lgili Uluslararas Dzenlemeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, alma Yaamnda Ayrmclk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ayrmclk Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ayrmclk Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, alma Yaamnda Ayrmclk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, alma Yaamnda Ayrmclk konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Sosyal dlanma ile yoksulluk kavramlar konusunda literatrde gr farkllklar bulunmaktadr. Bir gre gre sosyal dlanma ile yoksulluk ayn anlama gelen, bir gre gre birbirinden farkl kavramlardr. Birbirinden farkl olduunu ileri srenlere gre yoksulluk kii veya hane elindeki kaynaklarn yetersizlii anlamnda bir blm sorununu ifade ederken, sosyal dlanma ilikilerdeki sosyal katlmn yetersizlii, sosyal entegrasyonunun olmamas ve gten yoksunluk gibi sorunlar n plana karmaktadr. Sra Sizde 2 Siyasi dlanmadan en fazla etkilenen gruplar kadnlar, gmenler ve aznlklardr. rnein kadnlara seme ve seilme hakk ancak ABD ve Kanadada 1920, ngiltere ve Almanyada 1928, Fransada 1945, talyada 1946 ylnda tannmtr. Gnmzde birok gelimi lkede aznlklar ve gmenlerin seme ve seilme hakk konusunda snrlamalar devam etmektedir. Sra Sizde 3 Kayt d alma insana yarar i olarak kabul edilemez. Zira insana yarar i, kiilerin alma ve istihdam haklarna, i sal ve gvenlii koullarna, sosyal gvenlik olanaklarna ve sendikalar veya dier rgtler araclyla kendilerini ifade etme haklarna olanak tanyan ii ifade etmektedir. Sra Sizde 4 alma yaamnda ya ayrmcl genler ve yallar iin geerlidir. Ancak yallara ynelik ya ayrmcl daha belirgin ve yaygndr. Sra Sizde 5 Cinsiyet ayrmclna en fazla urayanlar kadnlardr. Sra Sizde 6 Trkiyede alma yaamnda cinsiyet ayrmcl yasa 4857 sayl Kanununda dzenlenmektedir. Sra Sizde 7 Trkiyede alma yaamnda ayrmclk yasa ile ilgili dzenlemeler dar kapsamldr. Ayrmcln tr ve ierii bakmndan ayrntl dzenlemeler sz konusu deildir.
2. d
3. c 4. e 5. d
6. c 7. b 8. a 9. e 10. e
172
Sosyal Politika
Adaman, Fikret ve Keyder, ala. Trkiyede Byk Kentlerin Gecekondu ve knt Mahallelerinde Yaanan Yoksulluk ve Sosyal Dlanma, Rapor. Arslan, . Emre (2010). gren Seiminde ve rgt i Yaamnda Siyasi Ayrmclk: Otel letmelerinde Bir Aratrma, Yksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. Baybora, Dilek (2010). alma Yaamnda Ya Ayrmcl ve Amerika Birleik Devletlerinde Ya Ayrmcl zerine Bir Dzenleme, alma ve Toplum, Cilt 24, s. 33-57. akr, zlem (2002) Sosyal Dlanma, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 4, Say 3, s. 83-104. Dalkranolu, Tlin (2006). alma Yaamnda Kadn gc ve Cinsiyet Ayrmcl, Konaklama letmelerinde Bir Uygulama, Yksek Lisans Tezi, Eskiehir: Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Demirkollu, Ceyhun (2007). Ayrmcla likin Ulusal ve Uluslararas Dzenlemeler, Yksek Lisans Tezi, zmir: Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Emre, Onur (2010). lanlarnda Ayrmclk Kocaeli li rnei, stanbul: Yldz Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Gkeolu Balc, ebnem (2010). Yoksulluk ve Sosyal Dlanma le Mcadelede Fransz Hukukundan Bir rnek: Tutunma Geliri, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, No:42. Gl, .Il ve Karan, Ula (2011). Ayrmclk Yasa, Kavram, Hukuk, zleme ve Belgeleme, (Yeiladal, Burcu ve Ayata, Gkeicek (ed)), stanbul: nsan Haklar Hukuku almalar, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Glmez, Mesut (2009). nsan Haklar ve Avrupa Birlii Hukukunda Ayrmcln Kaldrlmas ve Trkiye, Ankara: Belediye Sendikas ABye Sosyal Uyum Dizisi. Glmez, Mesut (2010). nsan Haklarnda Ayrmclk Yasakl Eitlik lkesi: Aykr Dnceler, alma ve Toplum, Cilt 25, ss.217-267. Gndz, G. Sait (2007). Sosyal erme Politikalarnn Uygulanmasnda Kamu stihdam Kurumlarnn Rol, Uzmanlk Tezi, Ankara: alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Trkiye Kurumu Genel Mdrl. Iok, zlem (2011). Nfus, stihdam, sizlik, (Tokol, Aysen ve Alper, Yusuf (ed.)), Sosyal Politika, Bursa: Dora Yaynevi, ss.77-116. Kurun, zg (2006). Hukukunda Eit Davranma lkesi ve Cinsiyet Temelli Ayrmclk, Yksek Lisans Tezi, Eskiehir: Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Metin, Banu (2012). Yoksullukla Mcadelede Asgari Gelir Gvencesi: Trkiyede Sosyal Yardm ve Hizmet Sisteminde Mevcut Durum ve Asgari Gelir Gvencesi htiyac, Sosyal Gvenlik Dergisi, Cilt 2, Say 1. Oktay, Aygl (2001). yerinde Cinsel Taciz ve stismar, Kadn Aratrmalar Dergisi, s.7, ss.75-89. zdemir, Erdem (2006). yerinde Cinsel Taciz, alma ve Toplum, Say 4, ss.83-94. zgkeler, Serhat (2006). Sosyal Dlanma Sorunsal ve Engellilerin Sosyal Politikas Balamnda Deerlendirilmesi, Yksek Lisans Tezi, Bursa: Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Sapancal, Faruk (2005(1). Sosyal Dlanma, zmir: Dokuz Eyll Yaynlar. Sapancal, Faruk (2005(2). Avrupa Birliinde Sosyal Dlanma Sorunu ve Mcadele Yntemleri, alma ve Toplum, Say 3, s. 51-108. Sapancal, Faruk (2007). Avrupa Birliinde Sosyal erme Politikalar, TSK AKADEM, Cilt 2, Say 4, ss. 58-104. ahin, Tijen (2010). Sosyal Dlanma ve Yoksulluk likisi, Yardm ve Dayanma, Cilt 1, Say 2, Temmuz- Aralk, ss.71-81. een, Elif (2006). Gazetelerde Yaymlanan lanlarnda Ayrmclk ve Frsat Eitlii: Trkiye ngiltere Karlatrmas, Yksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Turpu, Murat (2004). Avrupa Birlii Hukukunda yerinde Ayrmclk, Yksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Yaln, Neriman (2008). Muhasebe Meslek Mensubu Kadnlarn Cinsiyete Dayal Ayrmclk Nedeni le Yaad Mesleki Sorunlar ve stanbul li Saha Aratrmas, Yksek Lisans Tezi, Ktahya: Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Yldrm, Mavi (2011). Ayrmclk, (Tokol, Aysen ve Alper, Yusuf (ed.)), Sosyal Politika, Bursa: Dora Yaynevi, ss.229-249 http://www.belgeler.com/blog/152n/cinsiyet_esasli_ay rimciligin_insan_kaynaklar-ynetimineetkileri_the_effects_of_gender_discrimination_hum an_resources (Eriim Tarihi 6.2.2012). http://www.politics.ankara.edu.tr/dergi/pdf/60/4 Akpnar_Taner.pdf (Eriim Tarihi 12.01.2012).
7
Amalarmz
zrl Kadn Yal Eski Hkml ocuk
SOSYAL POLTKA
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kadnlara ynelik sosyal politikalar tanmlayabilecek, ocuklar, genler ve yallara ynelik sosyal politikalar aklayabilecek, zrller ve eski hkmllere ynelik sosyal politikalar tanmlayabilecek, Gmenlere ynelik sosyal politikalar aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Gen i Gmen i Mlteci ocuk i
indekiler
KAVRAMSAL AIDAN ZEL OLARAK KORUNMASI GEREKEN GRUPLAR ALIMA YAAMINDA ZEL OLARAK KORUNMASI GEREKEN BELL BALI GRUPLAR
Sosyal Politika
zel Olarak Korunmas Gereken Gruplar (Dezavantajl Gruplar)
zel Olarak Korunmas Gereken Gruplar (Dezavantajl Gruplar)

KAVRAMSAL AIDAN ZEL OLARAK KORUNMASI GEREKEN GRUPLAR
zel olarak korunmas gereken gruplar kavramn tanmlamak, kimlerin bu kavramn kapsam iinde yer aldn belirlemek olduka gtr. Literatrde bu konuda bir fikir birlii bulunmamaktadr. Ayrca kavram konusunda da birliktelik salanamamaktadr. zel olarak korunmas gereken gruplar kavram yerine literatrde (sosyal) risk gruplar, dezavantajl gruplar, handikapl gruplar gibi farkl kavramlar kullanlmaktadr. zel olarak korunmas gereken gruplar kavram ile genelde toplumdaki ounlua gre daha zayf konumda bulunan, korunmaya veya bakma muhta olan, eitim, istihdam, salk, siyaset gibi yaamn farkl alanlarna katlmakta sorun yaayan, sahip olduklar dezavantajlar nedeniyle toplumdan dlanma ve ayrmcla urama riski tayan gruplar anlalmaktadr. zel olarak korunmas gereken gruplar; toplumda yetersiz yaam koullar iinde yaayan; demografik deikenlere bal olarak, farkl nicelik ve nitelik gsteren; fizyolojik, psikolojik, sosyal, salk, ekonomik, siyasal ve kltrel alardan ada yaam koullarna ulamak iin devletin sorumluluunda ve organizasyonunda, toplumsal gvenlik iinde, toplumsal koruma ve hizmete gereksinim duyan sosyal gruplardr (Clga, http://www.sosyalhizmetuzmani.org/risk1.htm, Eriim Tarihi 11.03.2012 ). zel olarak korunmas gereken gruplar arasnda ocuklar, genler, yallar, zrller, gmenler, aznlklar, eski hkmller, kadnlar, tek ebeveynli aileler ve yoksullar yer almakta ancak literatrde bunlara farkl dezavantaja sahip dier gruplar da eklenmektedir. Aada bu gruplardan bir blmne deinilecektir.
zel olarak korunmas gereken gruplar kavram yerine (sosyal) risk gruplar, dezavantajl gruplar, handikapl gruplar gibi farkl kavramlar da kullanlabilmektedir.
ALIMA YAAMINDA ZEL OLARAK KORUNMASI GEREKEN BELL BALI GRUPLAR Kadnlar
Kadnlar tarihin her dneminde alma yaamnda srekli olarak yer alm ancak cretli ii olarak alma yaamna Sanayi Devrimi ile birlikte girmilerdir. Bu dnemde kadnlarn alma yaamna girmelerinde ekonomik nedenler, gelien teknoloji, dokuma sektrnde erkeklere gre iveren asndan daha fazla tercih edilmeleri nemli rol oynamtr. Ancak kadnlarn dk cret, uzun alma sreleri ve ar alma koullar altnda altrlmalar toplumsal tepkilere neden olmu,
176
Sosyal Politika
bu tepkiler zerine ngiltereden balamak zere dier Avrupa lkelerinde kadnlarn alma yaamnda zel olarak korunmalar ile ilgili hukuki dzenlemeler yaplmaya balanmtr. Bunlar uluslararas alanda yaplan ancak uygulanamayan baz dzenlemeler izlemitir (Fettah, 2006: 6-12). Kadn igc kullanm XIX. yzyln sonunda metalrji, araba, kimya gibi ar sanayilerdeki gelimelere bal olarak geici bir sre snrlanm, buna karlk I. Dnya Sava srasnda sava koullar nedeniyle kadnlar tm i kollarnda almak zorunda kalmlardr. Sava sonrasnda ise yeni i kollarna ve ticarete girmilerdir. Ancak bu defa 1929 ekonomik bunalm kadnlarn istihdamn olumsuz ynde etkilemitir. II. Dnya Sava ile birlikte kadnlar yeniden erkeklerin yerine istihdam edilmilerdir (Topolu, 2007: 19-20). I. ve II. Dnya Savalar kadnlarn statsn etkilemi, kadn-erkek eitliine ynelik akmlar g kazanmaya balamtr (Fettah, 2006: 12). Demokrasi, insan haklarnn geliimi ykselen kadn hareketi ile birleince gelimi lkelerde anayasa ve kanunlarda eitim, aile, miras, seme ve seilme hakk, istihdam ve kadnlarn alma koullarnn iyiletirilmesine ynelik dzenlemeler yaplmtr (Koray, 2008: 343-345). II. Dnya Savandan sonraki dnemde de gelimi lkelerde demografik gelimeler, kamu ve hizmet sektrnn gelimesi, eitim olanaklarnn artmas, ekirdek ailelerin yaygnlamas, evlenme oranlarndaki azalma buna karlk boanma oranlarndaki art, toplumun kadnn almasna bak asnn deimesi, ocuk, yal ve zrl bakm hizmetlerinde salanan ilerlemeler (ztrk, 2007: 5), kadnn ev ilerini azaltan ve kolaylatran teknolojik gelimeler, retim ve hizmet sektrnde kullanlan yksek teknoloji gibi nedenler (Yorgun, 2010: 172) kadnlarn igcne katlmn arttrmtr. Buna karlk kreselleme, 1980 sonras uygulanan neoliberal politikalar, esnekletirme uygulamalar kadnlarn retim srecine daha fazla ancak daha kt koullarda katlmalarna neden olmutur (nltrk Uluta, 2009: 30). Hlen gelimekte olan lkelerde ok uluslu irketler kadn ucuz emek olarak kullanmakta, kaak gmen kadnlar vasf dzeylerine bal olmakszn g ettikleri lkelerde sanayi ve hizmet sektrnde kayt d almak zorunda kalmaktadrlar (Koray, 2011: 19). 1980 sonras artan zelletirme uygulamalar ise kamuda alan kadn saysn azaltmaktadr (nltrk Uluta, 2009: 30). Hlen tm dnyada igcne katlm asndan kadn ile erkek arasndaki byk farkllk bulunmakta (ILO, 2010: 3), gelimekte olan lkelerde kadnlarn byk blm tarm sektrnde yer alrken gelimi lkelerde hizmet sektr arlk kazanmaktadr (ILO, 2011: 68). Dnya genelinde cretli ve maal kadn oran, kendi hesabna alanlarla, cretsiz aile yardmclarnn oranndan dk kalmaktadr. Gelimi lkelerde standart d alma ekilleri, gelimekte olan lkelerde kayt d alma, kadnlar arasnda yaygn olup (ILO, 2010: 4, 22) dnya genelinde kadnlarn kayt d sektrdeki pay, kaytl sektrden daha yksektir (Ylmaz, 2010: 272). Kadnn alma yaamndaki durumuna Trkiye asndan bakldnda ise 1840lardan itibaren nce Mslman olmayan kadnlar, 1860lardan sonra Mslman kadnlar dokuma fabrikalarnda cretli ii olarak almaya balamlardr. I. Dnya Sava srasnda kadnlar sava koullar nedeniyle farkl alanlarda daha yaygn ekilde ancak erkeklere gre daha dk cret ve daha uzun alma sreleri ile altrlmlardr. 1937-1943 yllar arasnda da kadn istihdamnda igc a ve maliyet dkl nedeniyle nemli art olmutur (Makal, 2010: 17-21). 1950li yllarda sanayileme, ekonomik politikalar, krdan kente g, kayt d istihdamdaki art kadnlarn igcne katlmn etkilemitir (Altan, 2010: 220). Kadn istihdamnda salanan gelimelere karlk hlen Trkiyede kadnlarn igcne katlm oran gelimi lkelerden ve birok gelimekte
7. nite - zel Olarak Korunmas Gereken Gruplar (Dezavantajl Gruplar)
177
olan lkeden dktr ve srekli dmektedir. Orann dk olmasnda din, gelenekler, kadnn eitim dzeyi, toplumsal cinsiyete dayal i blm, ailenin ekonomik durumu ve i yerlerindeki ayrmclk etkili olmaktadr (Tokol, 2011: 545). Trkiyede hlen istihdam edilen kadnlarn nemli bir blm hizmet ve tarm sektrnde yer almakta, sanayi sektrnde alan kadnlar ise arlkl olarak emek youn i kollarnda almaktadrlar. Kayt d, kk iyerinde alma kadnlar arasnda yaygndr. cretsiz aile yardmclarnn oran ile isizlik oran erkeklerden yksektir (Babakanlk Kadnn Stats Genel Mdrl, 2011: 25-26). Gemiten gnmze tm dnyada kadnlar alma yaamna katlma ve alma yaamnda baarl olma konusunda eitli sorunlarla kar karya kalmaktadrlar. Bu sorunlardan bir blm cinsiyet ayrmclndan bir blm i- aile sorumluluklarnn dengelenmesindeki zorluklardan kaynaklanmaktadr. Kadnlarn alma yaamnda karlatklar cinsiyet ayrmcl uygulamalar eitim ve meslek seiminde, ie alnma, i srasnda ve i ilikisinin sona ermesi aamalarnda ortaya kmaktadr. Kadna toplumun bitii rol ve eitimin maliyeti nedeniyle zellikle gelimekte olan lkelerde kadnlar eitim sisteminin dnda kalmakta veya temel ve mesleki eitimden erkeklere oranla daha snrl dzeyde yararlanmaktadr (Bolcan, 2006). Ayrca lkelerin gelimilik dzeyine gre farkllk gsterse de i piyasasnda meslekler kadn ve erkek meslekleri olarak ayrlmakta, kadnlar meslek seiminde ve igc piyasasnda daha dk statl kadn mesleklerine ve sektrlere ynelmek zorunda kalmaktadr (ztrk, 2007: 46- 47). e alnma aamasnda ise n yarglar nem plana kmaktadr. Buna bal olarak kamu sektrnde belli i ve mesleklere kadnlar kabul edilmemekte, baz mesleklerde kadnlara snrl kontenjan tannmaktadr. zel sektrde ise kadnlarn evlilik, ocuk gibi nedenlerle ie ara vermeleri, kanunlarda yer alan kadn koruyucu hkmlerin getirdii ek maliyetler kadnlarn ie alnmasnda dezavantaj oluturmaktadr (Akdl, 2009: 32-34). e girdikten sonra da kadnlar i iin erkeklerle ayn eitim ve deneyime sahip olsalar ve onlarla eit verimde alsalar bile ilerinde ykselme aamasnda cam tavan ile kar karya kalmaktadr (TSK, 2002: 26). Kadn-erkek arasndaki cinsiyete dayal cret farkllklar, iyerlerindeki tutum ve davranlarda ayrmclk, cinsel taciz kadnlarn i srasnda karlatklar dier sorunlar arasnda yer almaktadr. ilikisinin sona ermesi aamasnda ise ekonomik kriz dneminde ilk iten karlanlar kadnlar olmakta, evlilik, hamilelik ve doum kadnlarn ilerini kaybetmelerine yol amaktadr. ve aile yaamn dengelemekte kadnn yaad zorluk ise kadnn alma yaamndan ekilmesine, ksmi alma, geici alma gibi alma ekillerine ynelmesine, kayt d almasna, ge evlenmesine, ge ve az ocuk sahibi olmasna neden olmaktadr (Bolcan, 2006). Kadnlarn alma yaamnda karlatklar sorunlar nedeniyle fizyolojik (biyolojik) farkllklar asndan ve cinsiyet ayrmclna kar korunmalar nem kazanmakta, bu amala eitli politikalar oluturulmaktadr (Altan, 2010: 218). Gnmzde Avrupa Birlii (AB) dzeyinde ve Birlik lkelerinde bunlara ek olarak kadnlarn geleneksel sorumluklarnn azaltlmasna ve igc piyasas ile uyumlatrlmasna ynelik ebeveyn izni, ocuk bakm hizmeti gibi politikalar nem kazanmaktadr (Koray, 2008: 359, 361-365). Kadnlarn fizyolojik farkllklar nedeniyle korunmas amacyla tm lkelerde kanunlarla kadnlarn yer alt ve su altnda yaplan ilerde altrlmalar yasaklanmakta, sanayiye ait ilerde gece altrlmalar kurallara balanmakta, alabilecekleri ar ve tehlikeli ilerle ilgili snrlandrmalar getirilmektedir. Kadnlarn analk durumunda korunmalar ile ilgili olarak doum ncesi ve sonrasna ynelik zel dzenlemeler yaplmaktadr (Altan, 2010: 226-231).
Dnya Savalar sonrasnda kadn-erkek eitliine ynelik akmlar g kazanmaya balad grlmektedir.
178
Sosyal Politika
Cinsiyet temelli ayrmcln nlenmesi amacyla uluslararas rgtler pek ok dzenleme yapmtr.
Kadnlarn alma yaamnda hem fizyolojik hem de cinsiyete dayal ayrmcla kar korunmas amacyla uluslararas rgtler tarafndan gemiten bu yana eitli dzenlemeler yaplmtr. Bu rgtlerden Birlemi Milletlerin (BM) kadna ynelik nemli belgeleri arasnda; 10.12. 1948 tarihli nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 1., 2., 7., 23. ve 25. maddeleri, 03.01.1976 tarihinde yrrle giren Ekonomik Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesinin 2., 3., 7. ve 10. maddeleri, 23.03.1976 tarihinde yrrle giren Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 3. ve 26. maddeleri, 18.12.1979 tarihinde kabul edilen Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi ile 6.10.1999 tarihinde kabul edilen Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi Ek htiyari Protokol yer almaktadr (Soysal, 2006: 98-99; Ertrk, 2008: 53, 66; Fettah, 2006: 38-40). Uluslararas alma rgtnn (ILO) kadnlarn korunmas ile ilgili olarak farkl tarihlerde kabul ettii ok sayda szleme bulunmaktadr. Bu szlemelerden 15.06.2000 tarih ve 183 sayl Analn Korunmas Szlemesi, 26.06.1990 tarih ve 171 sayl Gece almas Szlemesi gibi baz szlemeler kadnlarn fizyolojik zellikleri nedeniyle korunmasna, 100 sayl Edeerde in Erkek ve Kadn iler Arasnda cret Eitlii Hakknda Szleme, 25.06.1958 tarih ve 111 sayl stihdam ve Meslek Alannda Ayrmclk Szlemesi, 23.06.1981 tarih ve 156 sayl Aile Sorumluluklar Olan Kadn ve Erkek ilere Eit Davranlmas ve Eit Frsatlar Tannmas Hakknda Szleme gibi szlemeler ayrmcln nlenmesine yneliktir (Ertrk, 2008: 57-65; Soysal, 2006: 103-108). Avrupa Konseyi belgeleri arasnda; 03.05.1996 tarihinde kabul edilen Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn I. blmnn 20.bendi, II. blmnn 4., 8. ve 20. maddelerinde konu ile ilgili dzenlemelere yer verilmitir (Fettah, 2006: 45-46). ABde alma yaamnda kadn-erkek eitlii ile ilgili ilk dzenleme, 25.03.1957 tarihli Roma Anlamasnn 119. maddesinde cret konusunda yaplmtr. 09.12.1989 tarihinde kabul edilen alanlarn Temel Sosyal Haklar Topluluk artnn 16. maddesinde kadn ve erkee muamele eitlii salanmas ve kadn ve erkekler iin frsat eitliinin gelitirilmesi ngrlmtr. 01.11.1993 tarihinde yrrle giren Maastricht Anlamasna Ek Sosyal Politika Protokolnn 6.maddesinde kadn-erkek eitliine ilikin olarak cinsiyete dayal ayrmclk yaplmakszn eit cret denmesi gerekir eklinde bir dzenleme yaplmtr. 02.10.1997 tarihinde imzalanan, 01.05.1999 tarihinde yrrle giren Amsterdam Anlamasnda konu ile ilgili geni kapsaml dzenlemeye gidilmitir (Akpnar,12-14). Ayrca Amsterdam Anlamasnda yer alan istihdam ile ilgili dzenlemeler dorultusunda 1997 ylnda Avrupa stihdam Stratejisi kabul edilmi, stratejinin hedefleri arasnda kadnlara ie girite ve igc piyasas iinde eit frsatlar yaratlmas yer almtr ( Sayn, 2007: 29; Topolu, 2007: 117). 07.12. 2000 tarihinde onaylanan Avrupa Birliinin Temel Haklar artnn 15., 21. ve 23. maddelerinde alma ve eitlikle ilgili dzenlemelere yer verilmitir (Fettah, 2006: 47). Bunlarn dnda Birliin kadn-erkek frsat eitliini salamaya ynelik ok sayda direktifi, Konsey karar, Konsey tz, sonu bildirisi, eylem programlar, Avrupa Adalet Divan Kararlar, proje ve giriimleri bulunmaktadr (Bolcan, 2010: 254262; Topolu, 2007: 122-141). Trkiyede kadn iileri korumaya ynelik ilk dzenleme ise 24.04.1930 tarih 1593 sayl Umumi Hfzshha Kanunu ile yaplmtr. Daha sonra 03.06.1936 tarih ve 3008 sayl Kanunundan itibaren tm i kanunlarnda kadn iileri korumaya ynelik dzenlemelere yer verilmitir. 1961 Anayasasnda kadnlarn alma koullar bakmndan zel olarak korunacaklar belirtilmi, 1982 Anayasann 10.
179
maddesinde eitlikle ilgili genel dzenleme iinde cinsiyet kavramna da yer verilmitir. 07.05.2004 tarihinde 5170 sayl Kanunla bu maddeye kadn ve erkek eit haklara sahiptir. Devlet bu eitliin yaama geirilmesini salamakla ykmldr fkras ile 07.05.2010 tarih ve 5982 sayl Kanunla bu maksatla alnacak tedbirler eitlik ilkesine aykr yorumlanamaz ek cmlesi eklenmitir. Ayrca Anayasann 50. maddesinde kadnlarn alma koullar bakmndan zel olarak korunmalar, 70. maddesinde kamu hizmetlerine girme hakk ve ayrmclk yasa ile ilgili dzenlemeler yaplmtr. Trkiyede hlen alma yaamnda kadnlarn korumasna ynelik ok sayda kanun ve ynetmelikte dzenleme bulunmaktadr. Ancak kadn iilerin alma yaamnda korunmas ile ilgili en ayrntl dzenleme 22.05.2003 tarih ve 4857 sayl Kanununda yer almaktadr. Bununla birlikte kanun kadnlarn youn olarak altklar ev hizmetleri ile 50den az ii altran tarm ve orman ilerinin yapld iyerleri ve iletmeleri kapsam dnda brakmaktadr. Kadn iilerin alma yaamnda cinsiyete dayal ayrmcla kar korunmas ile ilgili dzenlemeler Kanununun 5. maddesinde eit davranma ilkesi bal altnda yer almaktadr. Kadnlarn tercih ettikleri bir alma ekli olan ksmi sreli alma ile ilgili olarak 13. ve 5/2de dzenlemeler yaplmaktadr. Gebe ve anne iilerin feshe kar korunmas 18/ d ve e fkralar ile 25 I-b; kadnn iyerinde cinsel tacize kar hakl nedenle derhal fesih hakk 24/II-dde dzenlenmektedir. Kadn iilerin fizyolojik zellikleri nedeniyle korunmasna ynelik olarak ; 4857 sayl Kanununun 72. maddesinde kadn iilerin yer alt ve su altnda altrlmalar yasaklanmaktadr. 73. maddede sanayiye ait ilerde 18 yan doldurmu kadn iilerin gece postalarnda altrlmalarnn ynetmelikle dzenlenecei belirtilmektedir. 85. maddede de hangi ilerin ar ve tehlikeli iler saylaca ile kadnlarn hangi ar ve tehlikeli ilerde altrlabileceklerinin ynetmelikle dzenlenecei belirtilmektedir. 74. maddede kadn iilere doum ncesi salk muayene izni verilmesi, doumdan nce ve sonra belli bir sre altrlmalarnn yasaklanmas, hamile kadn iilerin gerekli grld durumda ii salna uygun daha hafif ilerde altrlmas, cretsiz izin ile st izni dzenlenmektedir. 88. maddede gebe ve ocuk emziren kadn iiler iin ynetmelik karlmas ngrlmektedir. 2004 ylnda karlan Gebe ve Emziren Kadnlarn altrlma artlaryla Emzirme Odalar ve ocuk Bakm Yurtlarna Dair Ynetmelikte gebe ve emziren kadn iilerin alma koullar ayrntl olarak dzenlenmekte, iverenin emzirme odas ile yuva amas ile ilgili esaslar belirlenmektedir. Kdem tazminat ile ilgili olarak kadn iilerin evlendii tarihten itibaren bir yl ierisinde kendi arzusu ile hizmet akdini sona erdirmesi hlinde kdem tazminat almas esas kabul edilmektedir (Soysal, 2006:110-124; Fettah, 2006; 52-58, 61-70, 77-84, 87-88 ). Ebeveyn izni konusunda ise Trk hukukunda henz bir dzenleme bulunmamakta, 6 yan altndaki ocuklara ynelik cretsiz veya dk cretli ocuk bakm hizmetleri ise yetersiz kalmaktadr. Trkiye BM Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesini baz ekincelerle 1985 ylnda kabul etmi, daha sonra bu ekinceleri kaldrmtr. 2000li yllarda da kurumsal alanda baz gelimeler salanmtr (Seyyar, 2011: 299). Sizce neden Trkiyede kadnlar alma yaamnda korumaya ynelik dzenlemeler koSIRA SZDE nusunda nemli ilerlemeler salanmasna ramen kadnlarn igcne katlm oran dmektedir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
180
Sosyal Politika
ocuklar-Genler
Gnmzde evrensel olarak kabul edilmi ocuk ve gen kavram bulunmamakta, toplumlarn yaplarna, kltrlerine, inanlarna, ekonomilerine gre farkl tanmlar yaplabilmektedir. Genel olarak ocukluk dnemini genlik dneminden ayrmak amacyla ya faktr kullanlmakta ancak ya faktr de lkelere, cinsiyete, kr ve kente gre deiebilmektedir (Din, 2008: 6). Ya snrnn belirlenmesi konusunda da uluslararas belgelerde farkllklar bulunmaktadr (Tandoan, 2006: 4). alma yaam asndan konu ele alndnda; ocuk ii ve gen ii kavramlar konusunda da gr birlii bulunmamakta, uluslararas rgtlerin ocuk ve gen ii tanmnda esas aldklar ya snr farkllk gstermektedir. Hatta ayn uluslararas rgt tarafndan oluturulan szlemelerde bile ocuklarn asgari altrlma ya ile ilgili olarak farkl zamanlarda farkl ya snr belirlenebilmektedir (Kl, 2011: 27, 37-38). ILO 138 sayl stihdama Kabulde Asgari Ya Szlemesinde en az altrlma ya 15 olarak kabul edilmi, lkelere belli koullarn varl halinde en az altrlma yan bu yan altnda belirleyebilmeleri konusunda esneklik tannmtr (Altan, 2010: 255). Gelimi lkelerde gen ii tanmnda alt snr genellikle zorunlu eitim yann sona erdii ya kabul edilmitir. st snr ise deiebilmektedir. Ancak BM ve Avrupa lkelerinin byk blmnde 15-24 ya arasnda olanlar gen ii olarak kabul edilmektedir (Gndoan, 2001: 6). ocuk ve genlerin alma yaamna girii ise insanlk tarihi kadar eskidir. Ancak ii statsnde altrlmalar Sanayi Devrimi ile birlikte balamtr. Bu dnemde ocuklar ve genler kadnlar gibi dokuma fabrikalar ve maden ocaklarnda ok kt koullarda, ok dk cretle, ok uzun sre, ar ve tehlikeli ilerde almak zorunda kalmlardr. Ancak bu durum tepkilere neden olmu, ngiltere bata olmak zere dier lkelerde ocuk ve genleri korumaya ynelik hukuki dzenlenmeler yaplmtr. Bu dzenlemelerle belli bir yan altndaki ocuklarn maden ocaklarnda, dokuma fabrikalarnda ve gece altrlmalar yasaklanmtr. Uluslararas alanda da ilk olarak 1890 Berlin Konferansnda ocuklarn altrlma ya, alma sreleri ve i sal ve gvenliine ilikin dilek niteliinde kararlar alnmtr (Yldrm, 2008: 9- 12). II. Dnya Savandan sonra zellikle gelimi lkelerde ailelerin gelir seviyesinin ykselmesi, eitim olanaklarnn artmas gibi nedenlerle ocuk iiliinde belirgin bir azalma salanabilmitir. Ancak kreselleme, 1980li yllardan itibaren izlenen neoliberal politikalar ve bunlarn yaratt olumsuz koullar ocuk iiliinde yeniden arta yol amtr. zellikle gelimekte olan lkelerde ocuk ii kullanm yaygnlamtr. ocuklarn ve genlerin alma yaamnda korunmas ulusal ve uluslararas belgelerde geni bir biimde dzenlenmektedir. Kanunlarda ve uluslararas belgelerde; en az altrlma yann belirlenmesi, ocuklarn ve genlerin altrlabilecekleri iler, alma, dinlenme sreleri ve salk asndan korunmalar, renim haklar, ocuklarn ve genlerin iyerinde iddet, taciz ve smrye kar korunmalarna ynelik eitli dzenlemeler yer almaktadr (Tandoan, 2006: 60-80). ocuklar ve genlerle ilgili BM belgeleri arasnda; nsan Haklar Bildirgesinin 23., 24., 25/2. ve 26/1. maddeleri, Ekonomik Sosyal Kltrel Haklar Szlemesinin 10/3. maddesi, 20.11.1959 tarihli ocuk Haklar Bildirisinin 7. ve 9. maddeleri ile 20.11.1989 tarihli ocuk Haklar Szlemesinde dzenlemeler bulunmaktadr. ILO gnmze kadar ocuklarn ve genlerin korunmas ile ilgili ok sayda szleme ve tavsiye kabul etmitir. Szlemeler; en az altrma ya, alma koullar, salk muayeneleri, salk ve gvenlik, gece ve yer alt almas ile mesleki eitim ko-
ocuk ve genlerin ii statsnde alma yaamna girileri Sanayi Devrimi ile birlikte balamtr.
181
nularnda ocuklar ve genleri koruyucu dzenlemeler getirmektedir (Yldrm 2008: 55-64). rgtn 26.06.1973 tarihinde kabul edilen stihdama Kabulde Asgari Yaa likin 138 sayl Szlemesi ile 17.06.1999 tarih ve 182 sayl ok Kt Biimlerdeki ocuk iliinin Ortadan Kaldrlmasna likin Acil Eylem Szlemesi bu konu ile ilgili nemli szlemeler arasndadr. Ayrca 18.06.1998 tarihli almaya likin Temel Haklar ve lkeler le zlenmesi Bildirgesinde ocuk iiliine etkin ekilde son verilmesi ilkesine yer verilmektedir. rgt 1992 ylnda da ocuk iilii ile mcadele etmek amacyla ocuk altrlmasnn Ortadan Kaldrlmas Uluslararas Projesini (IPEC) balatmtr. Projenin uzun vadeli hedefi; ocuk iiliini ortadan kaldrmak, ksa ve orta vadeli hedefi ise ocuklarn korunmas ve alma koullarnn iyiletirilmesidir. Proje; projeye katlan lkelerde kamu ve sivil toplum rgtleri tarafndan yrtlmektedir (Cesur, 2006: 117-118, 123). Proje; vergi almalar, kalkndrma, hukuki reform, farkndalk yaratma, sosyal mobilizasyon, ocuklarn tehlikeli ilerden korunmas, bu ilerden karlmas, rehabilite edilmesi, ocuk iilerin aileleri iin alternatifler yaratlmas faaliyetlerini iermektedir (Avar ve toullar, 2012: 18). ocuk ve genlerle ilgili olarak Avrupa Konseyi belgeleri arasnda ise Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn 7. maddesi, 01.07.2000 tarihinde yrrle giren ocuk Haklarnn Kullanlmasna likin Avrupa Szlemesi yer almaktadr. AB belgeleri arasnda alanlarn Temel Sosyal Haklar Topluluk artnn 20. ve 22. maddeleri ile Avrupa Birlii Temel Haklar artnn 32. maddesi ocuklar ve genlerin altrlmalar ile ilgilidir. Ayrca 02.06.1994 tarih ve 94/33 sayl Genlerin yerinde Korunmasna likin Direktif genler ve ocuklarn altrlmalar ile ilgili dzenlemeler iermektedir (Kl, 2011: 50-61; Avar ve toullar, 2012: 19-21) Trkiyede ise ocuklarn alma yaamnda korunmas ile ilgili ilk dzenleme 151 sayl Kanunla 1921 ylnda yaplmtr. Daha sonra 3308 sayl Kanunu ve dier kanunlarda ocuklar ve genlerin alma yaamnda korunmas ile ilgili eitli dzenlemelere yer verilmitir. 1961 Anayasasnda ocuklar ve genlerin alma koullar bakmndan zel olarak korunacaklar belirtilmi, 1982 Anayasasnn 10. maddesine 07.05.2010 tarih ve 5982 sayl Kanunla eklenen fkra ile ocuklar iin alnacak tedbirlerin eitlik ilkesine aykr saylamayaca hkme balanmtr. Anayasann 50. maddesinde de kimsenin yana, cinsiyetine ve gcne uygun olmayan ilerde altrlamayaca, kklerin alma koullar bakmndan zel olarak korunacaklar belirtilmitir. Hlen Anayasann dnda ok sayda kanun, tzk ve ynetmelikte ocuklarn ve genlerin alma yaamnda korunmalar ile ilgili dzenlemeler bulunmaktadr (Kl, 2011: 16, 61). Bu kanunlar arasnda konu ile ilgili en ayrntl dzenlemeler 4857 sayl Kanununda yer almaktadr. Kanununun 71. maddesinde altrlma ya 15 yan doldurmam ocuklarn altrlmalar yasaktr. Ancak on drt yan doldurmu ve ilkretimi tamamlam olan ocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki gelimelerine ve eitime devam edenlerin okullarna devamna engel olmayacak hafif ilerde altrlabilir eklinde belirtilmektedir. Maddede ayrca ocuklarn ve genlerin altrlma koullar dzenlenmektedir. Kanunun; 72. maddesinde ocuklarn ve genlerin yer ve su altnda altrlma yasa, 73. maddesinde gece altrlma yasa, 85. maddesinde ar ve tehlikeli ilerde altrlma yasa, 86. maddesinde ar ve tehlikeli ilerde salk kontrol, 87. maddesinde 18 yandan kk iiler iin rapor, 53. maddesinde yllk cretli izin, 24. maddesinde iyerinde cinsel tacize ynelik olarak iinin fesih hakk, 71. maddesinde renim hakknn korunmasna yer verilmektedir. Ayrca kanunun ilgili maddelerinde belirtilen ve kanuna uygun olarak karlan ok sa-
182
Sosyal Politika
yda ynetmelikte ocuk ve gen iilerin alma koullar ile ilgili dzenlemeler bulunmaktadr (Smer, 2011: 53-55; Tandoan, 2006: 60-71; Din, 2008: 68-90). Ancak 4857 sayl Kanun ev hizmetlerinde, tarm sektrnde ailesine yardm amacyla mevsimlik olarak alan ocuklarla, raklar kapsamamaktadr. raklarla ilgili dzenlemeler 3308 sayl Mesleki Eitim Kanunu ile dzenlenmektedir (Yldrm, 2008: 65-79). ocuk iiliin nlenmesi amacyla Trkiye 1992 ylnda IPEC Projesine katlm, program kapsamnda eitli projeleri uygulamaya koymutur (Avar ve toullar, 2012: 32).
SIRA SZDE
Sizce nedenSIRA SZDE uluslararas dzeyde genel kabul gren ocuk ve gen ii tanm ulusal ve yaplamamaktadr?
DNELM S O R U
YallarD N E L M
Yallk; ocuk ve genlikten sonra yaamn kanlmaz son evresidir. ocuk ve S gibi gen kavram O R U genel kabul gren bir yallk tanm bulunmamaktadr. Yallk kavram toplumlara, kiilere ve zamana gre deiebilmekte, iklim, evre, beslenme, yaplan D K K nitelii, yaam ekli, cinsiyet, kaltm, kltrel zellikler genel bir iin A T yallk tanmnn yaplmasn engellemektedir (Altan, 2010: 268). Ayrca yallar tanmlamak iin kullanlan terimler birbirinden farkllk gstermektedir. TerminoSIRA SZDE lojide yallar iin yal kiiler, ileri yatakiler, nc a, yalananlar, 80 ya stndekiler iin drdnc a gibi kavramlar kullanlmaktadr (Kara, 2008: 84). Yallk; biyolojik, fizyolojik, fonksiyonel, kronolojik, sosyal ve duygusal yallk AMALARIMIZ olarak snflandrlabilmekte ancak kiinin doumundan itibaren geen zamana gre bir yllk birimler esas alnarak belirlenen kronolojik yallk kavram (Baybora, 2007: 5) yalln tanmlanmasnda daha fazla kullanlmaktadr. alma ekoK T A P nomisi alannda 65 ya yalln balangc olarak genel kabul grmektedir (Altan, 2010: 269). GemiiEoldukaNyeni olan yallara ynelik sosyal politikalarn oluturulmasnT LEVZYO da; yallarn dnya nfusu iinde orannn artmas, geleneksel aile yapsndan, ekirdek veya tek ebeveynli aile yapsna gei ile birlikte ortaya kan yallarn bakm sorunu, sosyal devlet anlay, insani nedenler (Altan, 2010: 272-274), nfusun NT RNET yalanmas ileEbirlikte kamunun tasarruf orannn dmesi, salk ve emeklilik demelerinin zellikle gelimi lkelerde nemli lde artmas sonucu sosyal gvenlik sistemlerinin iine dt durum, igc arznn azalmas riski ve yal bamllk oranndaki art (Mandracolu, 2010: 44) nemli rol oynamaktadr. Yallarn korunmas ile ilgili uluslararas belgeler dier dezavantajl gruplara gre snrldr. Yallarla ilgili nemli uluslararas belgeler arasnda BM nsan Haklar Bildirgesinin 25. maddesi, Yallk lkeleri, Avrupa Konseyinin Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn 23. maddesi ve Avrupa Birlii Temel Haklar artnn 25. maddesi saylabilir. Dnyada yallara ynelik sosyal politikalarn kapsam lkelerin ekonomik, sosyo-kltrel yaplarna ve zamana gre farkllk gstermektedir. Gnmzde gelimi lkelerde yallara ynelik sosyal politikalarn temel amac; yallarn ve ailelerinin yaam kalitelerinin arttrlmas, kiilerin salkl ve baarl yalanarak toplumsal yaama daha aktif ekilde katlmalarnn salanmasdr (Dan, 2009: 71). Dnyada yallara ynelik sosyal politikalar arasnda; yallk sigortas, sosyal gvenlik garantisi olmayan veya gelir yetersizlii nedeniyle yoksul duruma den belli bir yan zerindeki yallara bu durumlar devam ettii srece srekli gelir
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
183
veya aylk balanmas, yallara temel gereksinimlerini karlamak zere srekli olmayan parasal yardm veya ayni yardmlar yaplmas (Alper, 2011: 173-174), muhta durumda olan yallara bata salk hizmeti olmak zere sosyal hizmetler sunulmas (Altan, 2010: 280; Alper, 2011: 173) saylabilir. Yallara sunulan sosyal hizmetler arasnda kurumsal bakm hizmetleri byk nem tamaktadr. Kurumsal bakm hizmetleri; huzurevi, yal bakmevi, sokak yallar yardm evi, yal apartmanlar, yal kyleri gibi kurumlar araclyla verilmektedir. Bu kurumlar hukuki dzenlemeler erevesinde merkez veya yerel ynetimler, zel kiiler, vakflar, dernekler tarafndan kurulabilmektedir. zel kiiler tarafndan iletilenler dnda kurumlardan, geliri olanlar belli bir bedel deyerek, olmayanlar bedel demeden yararlanabilmektedir (Ek, 2007: 64-77). Gnmzde gelimi lkelerde kurumsal bakm hizmetlerinin yallar zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle bu hizmetlerin yannda evde bakm hizmetlerine arlk verilmeye balanmtr. Evde bakm hizmetleri kapsamna evde yardm, evde takip hizmetleri, ev salk hizmetleri, sreli bakm, evlere yemek servisi, evlere bakm onarm hizmetleri gibi hizmetler girmektedir. Evde bakm hizmetleri hukuki dzenlemeler erevesinde merkez ve yerel ynetimler ile zel kurulular tarafndan verilmektedir. Ayrca kendisini bakacak durumda olmayan yallara ynelik gndz saatleri iinde bakm ve destek hizmeti sunan gnlk merkezi, gnlk bakm merkezi, gnlk hastane, gndz hastaneleri adn tayan merkezlerle hizmet sunulmaktadr (Dan: 340345). eitli nedenlerle alma yaamna girmek isteyen yallara ynelik olarak gelimi lkelerde yallarn mesleki niteliklerinin alma hayatnn deien koullarna uygun hle getirilmesi, esnek alma ekillerinin yaygnlatrlmas ve ya ayrmclnn nlenmesine ynelik hukuki dzenlemeler yaplmas sz konusudur (Altan, 2010: 278-279). Trkiyede yallara ynelik sosyal politikalarn kapsam henz snrldr. Yallara ynelik politikalar arasnda yallk sigortas nem tamakta, buna ek olarak saylar 170i aan kurum ve kurulu tamamlayc sosyal gvenlik kurumu olarak yelerine ek garanti salamaktadrlar. 28.03.2001 tarih ve 4632 sayl Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatrm Sistemi Kanunu ile de Bireysel Emeklilik irketleri oluturulmutur. Ayrca 01.07.1976 tarih ve 2022 sayl 65 Yan Doldurmu Muhta, Gsz ve Kimsesiz Trk Vatandalarna Aylk Balanmas Hakkndaki Kanun ile 65 yan doldurmu, hibir gelire sahip olmayan, muhtaln kantlayan, Trk vatandalarna hayatta kaldklar sre iinde aylk balanmaktadr. 29.05.1986 tarih ve 3294 sayl Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Tevik Kanununun belirledii zelliklere sahip olan yallar da herhangi bir ya snr olmadan kanunun ngrd yardmlardan yararlanabilmektedirler. 18.06.1992 tarih ve 3816 sayl Tedavi Giderlerinin Yeil Kart Verilerek Devlet Tarafndan Karlanmas Hakkndaki Kanun ile kanunun ngrd zelliklere sahip olan muhta yal Trk vatandalarna yeil kart uygulamas ile karlksz salk hizmeti sunulmaktadr (Alper, 2011: 182-183). 1982 Anayasasnn 61.maddesinde yallarn korunmas ile ilgili yallar, devlete korunur. Yallara devlet yardm ve salanacak dier haklar ve kolaylklar kanunla dzenlenir. Bu amala gerekli tekilat ve tesisleri kurar ve kurdurur eklinde bir dzenleme yer almaktadr. Ayrca Anayasann 10.maddesine 07.05.2010 tarih ve 5982 sayl Kanunla getirilen ek fkra ile yallar iin alnacak tedbirlerin eitlik ilkesine aykr saylamayaca belirtilmitir. Farkl dezavantajl gruplara ynelik eitli kanunlarda dzenlenen sosyal hizmetler 24.05.1983 tarih ve 2828 sayl Sosyal Hizmetler ocuk Esirgeme Kurumu Kanunu ile bir araya getirilmitir (Alper, 2011: 182). Bu kanunla kurulan Sosyal Hizmetler ocuk Esirge-
Gelimi lkelerde yallara ynelik sosyal politikalar, yallarn ve ailelerinin yaam kalitelerinin arttrlmas ile kiilerin salkl ve baarl yalanarak toplumsal yaama daha aktif ekilde katlmalarnn salanmas amacna yneliktir.
184
Sosyal Politika
me Kurumu (SHEK) 03.06.2011 tarih ve 633 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile kaldrlarak bu tarihten sonra yeni kurulan Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlna bal ocuk Hizmetleri Genel Mdrl olarak faaliyetini srdrmeye balamtr. Yal ve zrllerle ilgili olarak ayn bakanlk bnyesinde zrl ve Yal Hizmetleri Genel Mdrl oluturulmutur (http://www.aile.gov.tr, Eriim Tarihi 1.11.2011). 2828 sayl Kanunun ngrd esaslar dorultusunda yallara ynelik kurumsal bakmla ilgili ynetmelik karlmtr. Bu ynetmelikler erevesinde yallara ynelik kurumsal bakm; huzurevi ve yal bakm ve rehabilitasyon merkezleri araclyla yatl olarak salanmaktadr (http://www.shcek.gov.tr/yaslibakim-hizmetleri.aspx, Eriim Tarihi 01.11.2011). 2828 sayl Kanun erevesinde karlan Ynetmelik erevesinde evde bakm ile ilgili ilk proje 1993 ylnda SHEK Genel Mdrl tarafndan drt byk ilde uygulanm ancak baarl olmamtr. Buna karlk hlen bata Ankara ve stanbul Bykehir Belediyeleri olmak zere birok belediye farkl ierikli evde bakm hizmeti sunmaktadrlar. Kendi evlerinde yaamlarn srdren yallara ynelik alternatif bir gndzl hizmet modeli olarak uygulanan Yal Dayanma Merkezleri (Dan: 346-347) ise baarl olmadndan, organize edilerek Yal Hizmet Merkezi olarak yeniden almtr (ohaz, 2010: 124).
SIRA SZDE
Sizce neden SIRA SZDE korunmas ile ilgili uluslararas belgeler dier dezavantajl gruplayallarn ra gre daha snrldr?
D zrller N E L M
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
BM verilerine gre dnya zrller oluturmaktadr.
AMALARIMIZ nfusunun %10unu
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
zrl, sakat ve engelli kavramlar farkl anlamlara sahip olmakla birlikte genelde birbiri yerine O R U S kullanlmakta (zgkeler, 2011: 264), lkelere, kltrlere uluslararas rgtlere (Yazc ve Yemici, 2010: 189) ve zamana gre kullanlan kavram ve kavramlarn anlam deiebilmektedir. BM zrl Haklar Bildirgesinde zrl; DKKAT doumsal olsun veya olmasn, fiziksel veya zihinsel kapasitesindeki bir yetersizliin sonucu olarak, bireysel ve/veya sosyal yaamn gereksinimlerini ksmen veya SIRA SZDE tmyle kendi bana salayamayan kii olarak tanmlanmaktadr (Yazc ve Yemici, 2010: 189). BM verilerine gre zrller dnya nfusunun %10unu oluturmakta, zrlAMALARIMIZ lerin %80ini gelimekte olan lkelerde yaamaktadr (zgkeler, 2011: 266). Ancak dezavantajl gruplar iinde en byk gruplardan biri olan zrllere ynelik sosyal politikalarn P K T A oluturulmas olduka zaman alm, XIX. yzyln son eyreinden itibaren zrllere ynelik sosyal politikalar gelimi lkelerde gndeme gelmeye balamtr (Altan, 2010: 194). Gnmzde ise igc nitelii tayan zrllere frsat eitlii Zerevesinde alma hakk ve olana tanmak, igc nitelii taTELEV YON mayan veya bakma muhta durumda olan zrlleri sosyal gvenlik veya sosyal bakm hizmetleri kapsamna almak, zrllere ynelik sosyal politikalarn temel amalarndan biri hline gelmitir (Seyyar, 2008; Seyyar, 2006). zrllerin en NTERNET nemli sorunlarndan biri olan istihdam sorununu zebilmek amacyla gelimi lkelerde eitli sosyal politikalar oluturulmaktadr. Bu dorultuda; zrlleri istihdam edilebilir hle getirilmek amacyla zrllere tbbi tedavi ve tbbi ve mesleki rehabilitasyon uygulanmakta, zel eitim veya temel eitim verilmektedir (Altan, 2010: 200-201). verenlerin zrl istihdamn salamak amacyla da kanunlarla belli sayda ii altran iverenlere, belli say veya oranda ii altrma zorunluluu getirilmesi (kota sistemi), baz i ve mesleklerin lke apnda sadece
185
zrllere ayrlmas (tahsis yntemi), baz i ve mesleklerin kanunlarla belirlenen iyerleri, alma kolu veya mevkileri iin zrllere tahsis edilmesi (snrl tahsis yntemi), zrllere ie girmekte ncelik ve tercih olana verilmesi ( ncelik ve tercihlerin tahsisi yntemi), iverenlerin ii talepleri ile bo ilerini zorunlu olarak bir kuruma bildirmeleri ve kurumun bu talep ve bo iler dorultusunda zrlleri ie yerletirmesi, zrl ii altran iverenlere tazminat denmesi, vergi muafiyeti getirilmesi, evde alma (Alkan Mehur, 2004) tele alma gibi alma yntemlerinin tevik edilmesi sz konusudur. Ayrca ileri derecede veya birden fazla zre sahip olmalar nedeniyle i bulmakta glk eken zrllere; hem mesleki rehabilitasyon hem de korumal alma ve istihdam olana salamak amacyla, teknik ve mali adan devlet tarafndan desteklenen Korumal yerizrller alma Atlyesi kurulmaktadr (Seyyar, 2006: 326). yeri amak isteyen zrller ise devlet tarafndan parasal, ayni yardm veya hizmet yardmlar ile desteklenmektedir. zrlleri alma yaam srasnda korumak amacyla da baz ilerde altrlmalar yasaklanmakta, iyerinde ayrmcla kar korunmalar ynnde aba harcanmaktadr (Altan, 2010: 203-205). zrllerin korunmas ile ilgili olarak uluslararas rgtlerin farkl tarihlerde oluturduklar ok sayda belge bulunmaktadr. BMnin zrllerle ilgili nemli belgeleri arasnda nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 25. maddesi, Ekonomik Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesinin 6. ve 12. maddeleri, 20.12. 1971 tarihli Zihinsel zrllerin Haklarna likin Bildirge, 09.12.1975 tarihli zrl Haklar Bildirgesi, 03.12.1982 tarihli zrller in Dnya Eylem Program, 20.11.1989 tarihli ocuk Haklar Szlemesinin 23.maddesi, 20.12.1993 tarihli zrller in Frsat Eitlii Konusunda Standart Kurallar ve 13.12.2006 tarihli Engelli Kiilerin Haklar Szlemesi saylabilir. ILOnun zrllerle ilgili nemli belgeleri arasnda 22.06.1955 tarih ve 99 sayl zrllerin Mesleki Rehabilitasyonu Hakknda Tavsiye Karar, 01.06.1983 tarih ve 159 sayl zrllerin Mesleki Rehabilitasyonu ve stihdam Hakknda Szleme ve 21.06.1988 tarih ve 168 sayl zrllerin Mesleki Rehabilitasyonu ve stihdam Hakknda Tavsiye Karar bulunmaktadr. Avrupa Konseyi belgelerinden Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn 15. maddesinde ve Avrupa Kentsel artnda zrllere ynelik dzenlemeler yer almaktadr. Ayrca zrllerin Toplumla Tam Btnlemelerine Ynelik Avrupa Konseyi Tavsiye Karar gibi ok sayda farkl tarihlerde kabul edilen konsey tavsiye kararlar sz konusudur. AB belgeleri arasnda ise Temel Haklar artnn 26. maddesi, 27.11.2000 tarih ve 2000/78/EC sayl stihdam ve Konusunda Eit Muamele in Genel Bir ereve Oluturulmasna Dair Direktif yer almaktadr (http://www.ozida.gov.tr/?menu=raporlar&sayfa=uluslararasi/abveozurluluk; http://www.ozida.gov.tr/?menu= mevzuat&sayfa0abrapor, Eriim Tarihi 15.11.2011) Trkiyede zrllere ynelik sosyal politikalarn kapsam henz snrldr. zrl altrlma zorunluluu ilk olarak 20.04.1967 tarih ve 854 sayl Deniz Kanunu ile getirilmi, 12.08.1967 tarih ve 931 sayl Kanunu ile 25.08.1971 tarih ve 1475 sayl Kanununda kota sistemine yer verilmitir. 2022 sayl 65 Yan Doldurmu Muhta, Gsz ve Kimsesiz Trk Vatandalarna Aylk Balanmas Hakkndaki Kanun ile isiz zrller ve 65 ya zerindeki yallar belli bir gelire kavuturulmutur. 1982 Anayasasnn 10., 50., 61/2 ve 42/7. maddelerinde de zrllerle ilgili dzenlemelere yer verilmitir. 4216 sayl Yetki Kanununa dayal olarak karlan 571 sayl zrller daresi Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname (KHK) ile 1981 ylnda kurulan Sakatlar Koruma Milli Koordinasyon Kurulu kapatlm, 1997 ylnda Babakanlk zrller
186
Sosyal Politika
daresi Bakanl (ZDA) oluturulmutur. Ayn yetki kanununa dayanlarak karlan 572 sayl Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun Hkmnde Kararname ile ok sayda kanunun ilgili maddelerinde zrllere ynelik dzenleme ve deiiklik yaplmtr. zrllere ynelik en nemli dzenleme 01.07.2005 tarih ve 5378 sayl zrller ve Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ile gerekletirilmitir (Gkmen, 2007). 4857 sayl Kanununda da zrllerin istihdam ile ilgili olarak 30. maddede dzenleme yaplmtr. 30. maddeye gre elli veya daha fazla ii altran zel sektr iyerlerinde %3, kamu iyerlerinde %4 zrl altrlmas zorunlu olup, iverenler altrmak zorunda olduklar zrlleri Trkiye Kurumu (KUR) araclyla salayacaklardr. Ayn maddede ayrca zrl istihdam eden iyerlerine ynelik zel teviklerle, sakatlanmak suretiyle iten ayrlm olan iilerle kanunda ngrlen koullarn gereklemesi hlinde, iverenin yeniden i szlemesi yapma zorunluluu ile ilgili bir dzenleme bulunmakta, yer alt ve su alt ilerinde zrl altrlmas yasaklanmaktadr. Kanunun 101. maddesinde ise belirtilen oranda zrl altrmayan iverenlere idari para cezas ngrlmektedir (Smer, 2011: 56-58). 14.07.1965 tarih ve 657 sayl Devlet Memurlar Kanununun 53. maddesi ile devlet memurlar iin de kota sistemi ngrlmtr. Kota sistemi dnda 5378 sayl Kanunla ilk defa korumal iyeri sistemi getirilmitir. 26.09.2004 tarih ve 5237 sayl Trk Ceza Kanununda yaplan deiiklikle ayrmcl dzenleyen 122. maddeye zrllk ibaresi eklenmitir. 03.06.2011 tarih ve 633 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile de ZDA kaldrlarak Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl bnyesinde zrl ve Yal Hizmetleri Genel Mdrl oluturulmutur (http://www.aile.gov.tr, Eriim Tarihi 1.11.2011).
SIRA SZDE
SIRA istihdam ile ilgili olarak en yaygn ekilde uygulanan yntem hangisidir? Sizce zrllerinSZDE
DNELM S O R U
Eski Hkmller
Eski hkml, genel olarak ilemi olduu herhangi bir sutan dolay hakknda mahkumiyet karar kesinleerek hrriyeti balayc cezaya mahkum olduktan sonS O R U ra cezasn tamamlayarak, cezaevinden kan ve hkmllk nitelii ortadan kalkan kii olarak tanmlanabilir (Bedk, 2010: 49). Eski hkmllerin en nemli sorunlarnn banda isizlik gelmektedir. Eski hDKKAT kmllerin i bulmalar ounlukla bu kiiler yeterli vasfa sahip olmadklar iin olduka gtr. Bu nedenle eski hkmllere vasf kazandrlmas nem kazanmakSIRA SZDE ta, bu amala eski hkmller genelde infaz kurumlarndaki sreleri srasnda temel eitim, orta veya yksek eitim ile mesleki eitime tabi tutulmaktadrlar (Koak ve Altun, 2010: 101-102 ). Eski hkmllerin alma yaamnda baarl olmaAMALARIMIZ lar ve toplumla btnlemeleri iin ise sosyal rehabilitasyon byk nem tamakta, bu amala eitli lkelerde farkl uygulamalara bavurulmaktadr (ahin, 2002: 12-14). Ancak eski P K T A hkmllerin i piyasas iin gerekli vasfa sahip olmalar hlinde bile toplumun ve iverenlerin nyarglar nedeniyle i bulmalar olduka gtr. Bu nedenle zrller gibi eski hkmller iin de kanunlarla kota sistemi veya iverenleriEeskiY hkml altrmaya zendirici tedbirler getirilmekte, kendi iTEL VZ ON lerini kurmalar iin parasal, ayni ve teknik destek salanmaya allmaktadr (Altan, 2010: 203). Trkiyede eski hkmllere vasf kazandrmaya ynelik eitim programlar ile NTE NET onlarn almaR yaamnda korunmalar ile ilgili dzenlemeler henz yetersizdir. Hlen 4857 sayl Kanununun 30. maddesinde sadece kamu sektr iin %2
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
Eski hkmllerin
AMALARIMIZ altrlmas zorunluluu

sadece kamu sektr iin geerlidir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
187
orannda eski hkml altrma zorunluluu (kota) getirilmekte, kamu iverenlerinin altrmakla ykml olduklar iileri KUR araclyla salamalar ngrlmektedir. Bu iilerin nitelikleri, hangi ilerde altrlabilecekleri, bunlarn iyerlerinde genel hkmler dnda bal olacaklar zel alma ile meslee yneltilmeleri, mesleki ynden ie nasl alnacaklar ise hlen iki ayr ynetmelik erevesinde dzenlenmektedir (Bedk, 2010: 55-56). Sizce neden eski hkmller kendi ilerini kurmakta glk ekmektedirler? SIRA SZDE
D NEL Gmen kavramn tanmlamak gtr. G ve gmenlik farkl siyasi,Mekonomik, sosyo-kltrel balamda olutuu iin farkl g ve gmen tanmlar yaplabilmektedir. BM kendi vatanda olduu lkeden baka bir lkede O R U veya daha S bir yl fazla sre kalan kiileri gmen olarak kabul etmektedir (Gkbayrak, 2006: 8). Gmen kavram ile mlteci ve snmac kavramlar arasnda farkllklar bulunmaDKKAT sna karlk bu kavramlar literatrde kimi zaman ayn anlamda kullanlabilmektedir. Birlemi Milletler Mltecilerin Hukuki Stats ile lgili Cenevre Szlemesine SIRA SZDE gre; mlteci rk, dini, milliyeti, belli bir sosyal gruba aidiyeti veya siyasi dncesi nedeniyle zulm grecei konusunda hakl bir korku tayan ve bu yzden lkesinden ayrlan ve korkusu nedeniyle geri dnemeyen ve geri dnmeyen kiidir. AMALARIMIZ Genel kabul gren gre gre snmac ise kendisine henz gmen stats verilmemi olan, hakkndaki hukuki prosedr devam eden kiidir (nl, 2007: 1314). Gmen ii kavram konusunda da uluslararas belgelerde genel kabul grK T A P m bir tanm bulunmamaktadr. Uluslararas belgelerde kaak gmen iileri ve ailelerini de iine alan gmen iilerle ilgili en geni kapsaml tanm BMnin Tm Gmen ilerin ve Ailelerinin Haklarnn Korunmasna Dair ESzlemede yer alT LEVZYON maktadr. Szlemede; gmen ii vatandalk ba ile bal olmad bir devlette cret denen bir faaliyette altrlacak, altrlmakta olan veya altrlm olan kii olarak tanmlanmaktadr. Gmen iiler bulunduklar lkenin mevzu N (dzenli) gmen atna uygun olarak oturma ve alma iznine sahip iseler yasal T E R N E T ii , hukuka aykr olarak lkeye girmi veya almakta iseler yasa d (hukuk d- kaak- dzensiz) gmen ii adn almaktadrlar (Akntrk, 2007: 14, 3-4). Yksek eitimli ve nitelikli igcnn daha iyi yaam ve alma olanaklar elde etmek amacyla baka bir lkeye g etmesi ise nitelikli igc gc veya beyin g olarak adlandrlmaktadr (Gkbayrak, 2006: 12). Uluslararas gn gemii insanlk tarihi kadar eskidir. Tarihin her dneminde insanlar ekonomik, siyasi, demografik veya corafik nedenlerle bir lkeden dierine g etmek zorunda kalmlardr (Kartal, 2008: 24-25) . Gnmzde bu g dalgas btn hz ile devam etmektedir. 2050 ylnda gmen saysnn 230 milyona kaca, dnya nfusunun %2,6snn gmenlerden oluaca tahmin edilmektedir (Gkbayrak, 2006: 8). Uluslararas g; g alan ve veren lkeler asndan ekonomik, siyasi, sosyokltrel sonular dourmaktadr. Bu nedenle lkeler; uluslararas g politikalarn g konusundaki temel ncelikleri ile lkenin ekonomik, sosyal, istihdam, ticaret, salk, kltr ve gvenlik politikalar erevesinde belirlemektedirler. Genel olarak lkelerin uluslararas g politikalar g alma ve lkedeki gmenlerle ilgili dzenlemelerle, g verme ve g verilen lkelerdeki vatandalarla ilgili dzenlemeleri kapsamaktadr. G alma politikalar; g kontrol politikalar ve gmen politikalarndan olumaktadr. G verme politikas ise lke vatandalarnn
Gmenler
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
188
Sosyal Politika
dier bir lkeye gnderilmesi ile ilgili kurallarn belirlenmesi ile gn ekonomik ve sosyal maliyetlerinin azaltlmasn ngren dzenlemeleri iermektedir (Somuncu, 2006: 20-28). Gmen iilerin g ettikleri lkede alma yaamndaki konumlar ve karlatklar sorunlar onlarn g ettikleri lkeye geli ekillerine ve sahip olduklar vasf dzeyine gre deimektedir. G ettikleri lkenin mevzuatna uygun olarak oturma ve alma iznine sahip olan veya vatandalk hakk kazanan, nitelikli gmen iilerin alma yaamnda karlatklar sorunlar nispeten daha snrldr. Buna karlk hukuka aykr olarak lkeye girmi ve almakta olan yasa d/kaak gmen iiler (Gkbayrak, 2006 (1); Civan ve Gkalp, 2011: 247), nitelikli olsalar bile genellikle yerli iilerin almak istemedikleri nitelii dk, en kirli, en ar, en tehlikeli ilerde, ok uzun alma sreleri ile geici veya belirli sreli szlemelerle, ounlukla taeron iisi olarak, kayt d, dk cretle almak zorunda kalmaktadrlar. Yaptklar ilerin nitelii nedeniyle bu iiler i sal ve gvenlii alannda eitli risklerle kar karya kalmakta, fiziksel iddet ve cinsel tacize uramaktadrlar (Civan ve Gkalp, 2011: 247). Gmenlerin korunmasna ynelik olarak eitli uluslararas rgtler tarafndan ok sayda uluslararas program ve szleme oluturulmutur. Bu erevede BM belgeleri arasnda; Birlemi Milletler Anlamasnn Amalar ve lkeleri balkl 1. blmnn 3. maddesi, nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 13/1. ve 23. maddeleri, 28.07.1951 tarihinde imzalanan Mltecilerin Hukuki Stats le lgili Cenevre Szlemesi ve Mltecilerin Hukuki Statsne likin 1967 Protokol, 06.06.1960 tarihinde yrrle giren Vatanszlarn Statsne Dair Szleme, 18.11.1990 tarihli Tm Gmen ilerin ve Ailelerinin Haklarnn Korunmasna Dair Szleme saylabilir (Alpar, 2000; Civan ve Gkalp, 2011: 237-238). ILOnun nemli belgeleri arasnda; 05.06.1926 tarihinde kabul edilen Gmen Tayan Gemilerin Denetimi Hakknda 21 sayl Szleme, 22.6.1935 tarihinde kabul edilen Gmenlerin Emeklilik Hakknn Korunmas Hakknda 48 sayl Szleme, 01.07.1949 tarihinde kabul edilen, 97 sayl stihdam Amacyla G Hakknda Szleme, 86 sayl in G Tavsiye Karar, 24.06.1975 tarihinde kabul edilen, 143 sayl Kt Koullarda G ve Gmen ilere Frsat ve Muamele Eitliinin Salanmas Szlemesi, 151 sayl Tavsiye Karar ve 22.06.1962 tarihinde kabul edilen Sosyal Politika Hakknda 117 sayl Szlemenin 3. blm yer almaktadr. Bu szlemelerden 97 sayl Szleme ile 143 sayl Szleme gmen iilere yardm, bilgi, koruma ve muamele eitlii tanmak ve bu konudaki kt kullanm nlenmek amacyla kabul edilmitir (Akntrk, 2007: 7; Alpar, 2000). Avrupa Konseyi belgeleri arasnda 1953 ylnda hazrlanan Avrupa nsan Haklar Szlemesinin baz maddeleri, 03.05.1996 tarihli Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn 19. maddesi, 04.12.1954 tarihli Vatanszlk Hallerinin Azaltlmasna Dair Szleme, 24.11.1977 tarihinde imzalanan Gmen ilerin Hukuki Statsne likin Avrupa Szlemesi yer almaktadr ( Alpar, 2000; 2011: 9). ABnin birlik lkeleri ile ilgili g politikas ilk olarak 1957 Roma Anlamasnda yer alm, 1986 Avrupa Tek Senedinden sonra 1992 Maastricht Anlamas ile Birlik Vatandal kavram oluturulmu ve tm birlik vatandalarnn Birlik iinde serbest dolam salanmtr. Ayrca konu ile ilgili ok sayda tzk ve direktif kabul edilmitir. Birlik d lkelerden g ise ye lkeler tarafndan dzenlenmi, bu konuda lkeleraras i birlii ancak 1980li yllarn sonunda balam, ilk defa 1992 Maastricht Anlamas ile birlik dzeyine tanmtr (Somuncu, 2006: 30-31). 1999 ylnda yrrle giren Amsterdam Anlamasnn 73k maddesinde ortak g politikas ile ilgili bir dzenleme yaplm ancak g ile ilgili d-
189
zenlemelerin ye lkeler tarafndan yaplaca maddede aka belirtilmitir. Ortak g politikas ile ilgili olarak birlik dzeyinde gnmzde eitli programlar yrtlmektedir (http://www.belgeler.com/blg/2aj8/avrupa-birligi-goc-politikasi, Eriim Tarihi 01.11.2011). G alan ve veren bir lke olarak Trkiyede gmenlik 26.09.2006 tarih ve 5543 sayl skan Kanunu ile dzenlenmitir. Bu kanuna gre gmen, Trk soyundan ve Trk kltrne bal olup, yerlemek amacyla tek bana veya toplu halde Trkiyeye gelip bu kanun gereince kabul olunanlar ifade etmektedir. Bu kanun dnda 29.05.2009 tarih ve 5901 sayl Trk Vatandal Kanunu Trk vatanda tanmnn kapsam dnda kalan bu nedenle yabanc olarak tanmlanan geni bir kitleyi iermektedir. Trk hukukunda baml ve bamsz statde yabanclarn (gmen ii) Trkiyede alabilmeleri 27.02.2003 tarih ve 4817 sayl Yabanclarn alma zinleri Hakkndaki Kanun (YHK) uyarnca Trkiyenin taraf olduu ikili veya ok tarafl szlemelerde aksi ngrlmedike alma izni alma artna balanmtr (Civan ve Gkalp, 2011: 240). YHK gre alma izinleri sreli, sresiz, bamsz ve istisnai alma izinleri olmak zere drt eit olup izinler alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl tarafndan verilmekte ve uzatlmaktadr. alma izninden muaf tutulan yabanclar ise YHK Uygulama Ynetmeliinin 55. maddesinde belirtilmitir (Civan ve Gkalp, 2011: 241). Sreli, sresiz ve bamsz alma izni verilenlerle, muafiyet kapsamnda olan yabanclarn eitli kanunlarda yer alan dzenlemeler erevesinde Trk vatandalarna ayrlm i ve mesleklerde almalar sz konusu deildir. alma hakkna sahip olan yabanclarn sosyal gvenlik hakk ve istisnalar 5510 sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanununda dzenlenmektedir. Salk sigortasndan yabanclarn yararlanmalar Trkiye ile sosyal gvenlik szlemesi bulunan ve bulunmayan lkelere gre farkllk gstermektedir. sizlik sigortasndan yararlanma konusunda kanunlarda ngrlen koullarn yerine getirilmesi yeterli olmaktadr (Bayhan, 2011: 125, 141-142, 150, 158). Trkiyede alma izni olmayan yabanclara ynelik dzenlemeler ise ok snrldr. YHK iverenlerin yabanc kaak ii altrlmalarn nlemek amacyla alma izni olmadan alan yabanclara ve bu yabanclar altran iveren ve iveren vekiline ynelik baz yaptrmlar ngrmtr (Civan ve Gkalp, 2011: 240-244). Hlen Trkiyedeki kaak gmen ii says konusunda kesin bilgi bulunmamaktadr. Trkiyede kaak/dzensiz gmen iilerin altklar sektrler ve blgeler geldikleri lkelere gre deimekle birlikte belli blge ve dier lkelere benzer baz sektr ve ilerde younlatklar grlmektedir. Trkiyedeki kaak gmen iilerin byk blm gen ve zellikle Dou Avrupadan gelenlerin eitim seviyesi yksektir (Aydnolu, 2006: 67,78). Sizce 1990 sonras Trkiyeye ynelik kaak gn artmasnda hangi faktrler rol SIRA SZDE oynamtr?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
190
Sosyal Politika
zet
A M A
Kadnlara ynelik sosyal politikalar tanmlamak. Kadnlarn alma yaamna girii Sanayi Devrimi ile balam zellikle II. Dnya Savandan sonra gelimi lkelerde deien koullara bal olarak kadn istihdamnda belirgin bir art salanmtr. 1980 sonrasnda da kreselleme, neoliberal politikalar ve ok uluslu irketlerin istihdam politikalar kadn istihdam zerinde nemli rol oynamtr. Ancak Sanayi Devriminden bu yana salanan gelimelere ramen dnya genelinde kadnlarn alma yaamndaki yeri erkeklere gre hl ekonomik, din, sosyo-kltrel nedenlere bal olarak snrl dzeydedir. Kadnlarn alma yaamnda fizyolojik zellikleri nedeniyle zel olarak korunmas, cinsiyetleri nedeniyle ayrmclkla kar karya kalmamalar dnyada kadnlara ynelik sosyal politikalarn temel amacn oluturmaktadr. AB dzeyinde bu politikalara kadnn geleneksel sorumluluklarnn azaltlmas ve igc piyasas ile btnletirilmesine ynelik politikalar da eklenmektedir. Kadnn fizyolojik zellikleri nedeniyle ve cinsiyet ayrmclna kar korunmas amacyla uluslararas rgtler tarafndan farkl tarihlerde eitli belgeler oluturulmutur. Bu belgelerde yer alan ana ilkeler zellikle gelimi lkeler tarafndan ulusal dzenlemelere yanstlmtr.
A M A
ocuklar, genler ve yallara ynelik sosyal politikalar aklamak. ocuk, gen ve yal kavramlarn tanmlamak gtr. Benzer ekilde ocuk ii ile gen ii kavramlarnn tanmnda da fikir birlii bulunmamaktadr. Sanayi Devrimi ile birlikte alma yaamna giren ocuklarn ve genlerin korunmas o tarihten bu yana toplumun gelecei asndan byk nem tamaktadr. ocuk ve gen iilerin korunmas amacyla uluslararas ve ulusal dzeyde geni kapsaml dzenlemeler yaplmaktadr. Uluslararas belgelerde ve ulusal mevzuatta; en az altrlma yann belirlenmesi, ocuklarn ve genlerin altrlabilecekleri iler, alma, dinlenme sreleri ve salk asndan korunmalar, renim haklar, ocuklarn ve genlerin iyerinde iddet, taciz ve smrye kar korunmalarna ynelik eitli dzenlemeler yer almaktadr. Yallarla ilgili sosyal politikalarn gemii ise olduka yenidir. Yal nfus orannn art ve bu artn ortaya kard sorunlar yallara ynelik sosyal politikalarn oluturulmasna neden olmutur. Yallara ynelik sosyal politikalarn amac yallarn ve ailelerinin yaam kalitelerinin arttrlmas, kiilerin salkl ve baarl yalanarak toplumsal yaama daha aktif ekilde katlmalarnn salanmasdr. Yallara ynelik sosyal politikalar arasnda yallk sigortas, bakm sigortas, sosyal yardm ve hizmetler gelmektedir. Kurumsal bakm ile evde bakm hizmetleri yallara ynelik nemli sosyal hizmetlerdir. alma arzu ve gcnde olan yallarn vasf dzeyinin igc piyasasna uyumlu hle getirilmesi, ya ayrmclnn nlenmesi, alma srelerinin yallara gre dzenlenmesi yallar asndan nem tamaktadr.
191
A M A
zrller ve eski hkmllere ynelik sosyal politikalar tanmlamak. Dnya nfusu iinde nemli bir yere sahip olan zrllere ynelik sosyal politikalarn gemii olduka yenidir. Gnmzde gelimi lkelerde igc nitelii tayan zrllere frsat eitlii erevesinde alma hakk ve olana tanmak, i gc nitelii tamayan veya bakma muhta durumda olan zrlleri sosyal gvenlik veya sosyal bakm hizmetleri kapsamna almak, zrllere ynelik sosyal politikalarn temel amacn oluturmaktadr. zrllerin en nemli sorunlarndan biri olan istihdam sorununu zebilmek amacyla gelimi lkelerde zrlleri istihdam edilebilir hle getirmek zere ncelikle tbbi tedavi, tbbi ve mesleki rehabilitasyon uygulanmakta, zel eitim veya temel eitim verilmektedir. verenlerin zrl istihdamn salamak amacyla da kanunlarda kota, tahsis yntemi, snrl tahsis yntemi, ncelik ve tercihlerin tahsisi yntemi, korumal iyeri, evde alma ve tele alma ile ilgili dzenlemeler yaplmakta, zrl altran iverenlere tevikler ve vergi muafiyetleri getirilmekte, alma srasnda da zrlleri koruyucu dzenlemeler yaplmaktadr. Ayrca iyeri amak isteyen zrllere destek salanmaktadr. zrller gibi eski hkmllerin de ie girmelerini salamak amacyla onlara infaz kurumlarnda temel ve mesleki eitim verilmekte, toplumla btnlemelerini salamak amacyla sosyal rehabilitasyon hizmeti salanmakta, ie girileri srasnda kanunlarla iverenlere zorunluluklar veya tevikler getirilmekte, i srasnda da ayrmcla kar korumak amacyla dzenlemeler yaplmaya allmaktadr.
A M A
Gmenlere ynelik sosyal politikalar aklamak. Gmenlere ynelik sosyal politikalar lkelere gre farkllk gstermektedir. Genel olarak lkelerin uluslararas g politikalar g alma ve lkedeki gmenlerle ilgili dzenlemelerle, g verme ve g verilen lkelerdeki vatandalarla ilgili dzenlemeleri kapsamaktadr. G alma politikalar; g kontrol politikalar ve gmen politikalarndan olumaktadr. G verme politikalar ise lke vatandalarnn dier bir lkeye gnderilmesi ile ilgili dzenlemelerle gn ekonomik ve sosyal maliyetlerinin azaltlmasn ngren dzenlemeleri kapsamaktadr.
192
Sosyal Politika
Kendimizi Snayalm
1. zel olarak korunmas gereken gruplar iinde en byk grup aadakilerden hangisidir? a. Kadnlar b. ocuklar c. Eski hkmller d. zrller e. yallar 2. Aadakilerden hangisi korumal iyerinin zelliidir? a. Birden fazla zr olan zrller iin uygulanabilir. b. Devlet tarafndan teknik ve mali ynden desteklenir. c. zrlye gre zel olarak dizayn edilmitir. d. Mesleki rehabilitasyon olana salar. e. Hepsi. 3. Trkiyede eski hkmllerin istihdamnda hangi yntem kullanlmaktadr? a. Korumal iyeri b. Tele alma c. Kota d. Evde alma e. Tahsis yntemi 4. Trkiyede kadnlar alma yaamna ilk olarak hangi dnemde katlmlardr? a. Tanzimat ncesi b. Tanzimat dnemi c. I.Dnya Sava sonras d. II. Dnya Sava sonras e. I. Dnya sava srasnda 5. Trkiyede ocuklarn korunmas ile ilgili ilk dzenleme hangi kanunda yer alr? a. 3008 sayl Kanunu b. 931 sayl Kanunu c. 1475 sayl Kanunu d. 151 sayl Kanun e. 4857 sayl Kanunu 6. 4857 sayl Kanununa gre zel iletmelerin zrl istihdam etme zorunluluu iin iyerinde asgari ka ii almas gerekir? a. 45 b. 50 c. 55 d. 100 e. 60 7. Aadakilerden hangisi yallarla ynelik kurumsal bakm hizmetleri iinde yer almaz? a. Huzurevi b. Bakmevi c. Yal ky d. Yal apartmanlar e. Evde srekli bakm 8. alma yaamnda cinsiyet ayrmcl aadaki aamalardan hangisinde sz konusudur? a. Meslek seiminde b. bavurusu srasnda c. Kariyer aamasnda d. cret tespitinde e. Hepsi 9. Gmen ii en geni biimde hangi uluslararas rgtn szlemesinde tanmlanmtr? a. Birlemi Milletler b. Avrupa Birlii c. Avrupa Konseyi d. Uluslararas alma rgt e. Dnya Salk rgt 10. Trkiyede yabanclarn alma izinleri ile ilgili dzenleme hangi kanunda yer almaktadr? a. 4817 sayl Kanun b. 4857 sayl Kanun c. 5054 sayl Kanun d. 6111 sayl Kanun e. 6242 sayl Kanun
193

1. a Yantnz yanl ise, Kavramsal Adan zel Olarak Korunmas Gereken Gruplar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, zrller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Eski Hkmller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kadnlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, ocuklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, zrller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Yallar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kadnlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Gmenler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Gmenler konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 5 Eski hkmllerin kendi ilerini kurmakta glk ekme nedenlerinin banda yeterince sermaye ve bilgi birikimine sahip olmamalar ile devletin kendilerine salad olanaklar konusunda bilgi sahibi olmamalar nemli rol oynamaktadr. Sra Sizde 6 Trkiyenin 1990 sonrasnda kaak g alan lke konumuna gelmesinde; evre lkelerdeki ekonomik, siyasal, sosyal sorunlar, bu lkelere yaknlk, Trkiyenin Avrupaya kpr oluturmas, lkeye kaak yollarla giriin kolay olmas, vize kolaylklar ve muafiyetleri, maliyet nedeniyle zellikle kayt d sektrde kaak ii kullanmnn artmas nemli rol oynamtr.
2. e 3. c 4. b 5. d 6. b 7. e 8. e 9. a 10. a
Akpnar, Taner. AB gc Piyasasnda Cinsiyet Ayrmclnn Boyutlar ve Ortadan Kaldrmaya Ynelik abalar, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, 60-4. Akntrk, Esen. (2007). Birlemi Milletlerin Gmen ilere likin Szlemesi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 9, Say 2, ss.1-26. Akdl, Buket. (2009). Cam Tavan ve Kurumsal bir Strateji Pozitif Ayrmclk; la Sektrnde Bir Snflandrma, Yksek Lisans Tezi, stanbul: stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Alkan Mehur, H. Filiz. (2004) zrllerin alma Yaamna Katlma Gerei ve Uygulanan stihdam Politikalarnn Deerlendirilmesi, Z-VER Dergisi, Cilt 1, Say 2, Aralk, http://www.ozida.gov. tr/ozveri/ov2/ov2ozcalyas katilma.htm. Eriim Tarihi 15.11.2011. Alpar, M.Blent. (2000). Gmen ilere likin 97 Sayl ve 143 Sayl ILO Szlemeleri le lgili alma Mevzuat, Kamu-, Cilt 6, Say 1. http://www.kamu-is.org.tr/pdf617pdf , Eriim Tarihi 1.11.2011. Alper, Yusuf. (2011). Sosyal Gvenlik, (Tokol, Aysen ve Alper, Yusuf (ed.)), Sosyal Politika, Bursa: Dora Yaynevi, ss. 160-194. Altan, .Zht. (2010). Sosyal Politika, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.

Sra Sizde 1 Trkiyede kadnlarn alma yaamnda korunmasna ynelik mevzuat asndan nemli ilerlemeler salanmasna karlk, kadnlarn igcne katlm orannn dk olmasnda; din, gelenekler, kadnn eitim dzeyi, toplumsal cinsiyete dayal i blm, ailenin ekonomik durumu ve iyerlerindeki ayrmclk nemli rol oynamaktadr. Sra Sizde 2 Dnyada genel kabul gren ocuk ve gen tanm yaplamamasnda toplumlarn sosyo- kltrel ve ekonomik yaplarnn farkl olmas nemli rol oynamaktadr. Sra Sizde 3 Yallara ynelik uluslararas belgelerin snrl olmasnn nedeni yallarla ilgili sorunlarn ancak II. Dnya Savandan sonra daha belirgin ekilde ortaya kmasdr. Sra Sizde 4 zrllerin istihdam ile ilgili olarak en yaygn ekilde uygulanan yntem kota yntemidir.
194
Sosyal Politika
Aydnolu, Renan. (2006). 1990 Sonras Trkiyede Kaak ilik Olgusu ve zm Yollar, Yksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Avar, Zakir ve toullar. Eren. (2012). ocuk ilii ve ocuk ilii le Mcadele Stratejileri, Sosyal Gvenlik Dergisi, Cilt 2, Say 1, ss. 9-41. Babakanlk Kadnn Stats Genel Mdrl. (2011). Trkiyede Kadnn Durumu, Ankara: http://www.ksgm.gov.tr/Pdf/tr_de_kadinin_duru mu_2011_nisan.pdf, Eriim Tarihi 12.1.2012. Bayhan, Mehmet. (2011). Trkiyede Yabanc stihdam, Yksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Bedk, M. Nusret. (2010). Kamu Kurum ve Kurulularnda Eski Hkml i altrlmas, Kamu- , Cilt 11, Say 2, ss. 47-87. Bolcan, A. Elif. (2010). Avrupa Birlii Direktifleri Inda Trk alma Mevzuatnda Kadn, alma ve Toplum, Cilt 24, ss.253- 276. Bolcan, A. Elif. (2006). Avrupa Birliine Uyum Srecinde alma Hayatnda Kadnn Yeri ve Kadn sizlii, Yksel Lisans Tezi, stanbul: stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Cesur, E. Ersin. (2006). ocuklarn altrlmasnn Ekonomik Bymeye Etkisi, Yksek Lisans Tezi, zmir: Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Clga, brahim. Risk Gruplarna Yaklamda Sosyal Hizmetlerin Rol I, http://www.sosyalhizmetuz mani.org/risk1.htm, Eriim Tarihi: 11.03.2012. Baybora, Dilek. (2007). alma Yaamnda Ya Ayrmcl, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Civan, O.Ersun ve Gkalp, Arzu. (2011). Gmen i Kavram ve Gmen ilerin Sal ve Gvenlii, alma ve Toplum, Cilt 28, Say 1, ss. 233-265. ohaz, Abdurrahman. (2010). Trkiyede Yal ve Yallara Sunulan Bakm Hizmetleri, Akademik Geriatri, ss.122-126, http://www.akademikgeriatri. org/geriatrri_konusmaci_metinleri/8.pdf, Eriim Tarihi 01.11.2011. Dan, M. Zafer. (2009). Trkiyede Yal Nfusun Yalnzlk ve Yoksulluk Durumlar ve Sosyal Hizmet Uygulamalar Asndan Baz karmlar, Toplum ve Hizmet, Cilt 20, Say 1, Nisan, ss. 67-83. Dan, M. Zafer. Toplum Temelli Bakm Anlay, (Aysoy, Mehmet (ed.)), Sosyal Bakm Rehberi, Ankara: efkatli Eller Yaynevi, ss. 339-350.
Din, Murat. (2008). ocuk ve Gen ilerin Gvenlii Ynnden Korunmas, Yksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ek, Selda. (2007). Geriatri Hizmetleri zerine Genel Bir Deerlendirme: Ankara li rnei, Yksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ertrk, kran. (2008). Uluslararas Belgeler ve Avrupa Birlii Direktifleri Inda alma Hayatmzda Kadn Erkek Eitlii, Belediye-, ABye Sosyal Uyum Dizisi. Fettah, Melek. (2006). ve Sosyal Gvenlik Hukukunda Kadn ilerin Korunmas, Yksek Lisans Tezi, stanbul: stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Gkbayrak, enay. (2006). Gelimekte olan lkelerden Gelimi lkelere Nitelikli gc G ve Politikalar-Trk Mhendislerinin Beyin G zerine bir nceleme, Doktora Tezi, Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Gkbayrak, enay. (2006(1)). Gmen Gruplarn Sosyal Haklar, alma Ortam Dergisi, Say 89, Kasm-Aralk, http://sosyalpolitika.fisek.org.tr/?p= 44, Eriim Tarihi 15.11.2011. Gkmen, Fatma. (2007). Trkiyede zrl Haklarnn Geliimi, Z-VER Dergisi, Cilt 4, Say 2, http://www.ozida.gov.tr/?menu=ozveri&sayfa=ov8/ ov8mak4 Eriim Tarihi 15.11.2011. Gndoan, Naci. (2001). Gen sizlii, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. ILO. (2011). Global Employment Trends 2011, Geneva. ILO. (2010). Women in Labour Markets Measuring Progress And Identifying Challenges, Geneva. Kara, Blent. (2008). Sosyal Haklar ve zel Olarak Korunmas Gereken Kiiler, Doktora Tezi, Isparta: Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Kartal, Harun. (2008). Avrupa Birliinde Yasa D G Politikas ve Trkiyeye Yansmalar, Yksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Kl, ebnem. (2011). Trk Hukukunda ocuk i Kavram ve ocuk ilerin Haklar, Yksek Lisans Tezi, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Koak, Orhan ve Altun, Serdar. (2010). Ceza nfaz Kurumundaki Mesleki Eitim Faaliyetlerinin Hkml stihdamna Katklar, alma likileri Dergisi, Cilt 1, Say 1, ss. 95-117.
195
Koray, Meryem. (2008). Sosyal Politika, 3.Bask, Ankara: mge Kitabevi. Koray, Meryem. (2011). Avrupa Birlii ve Trkiyede Cinsiyet Eitlii Politikalar: Sol Feminist bir Eletiri, alma ve Toplum, Cilt 29, ss. 13-55. Mandracolu, Aliye. (2010).Dnyada ve Trkiyede Yallarn Demografik zellikleri/Demographic Characteristics of The Erderly People in Turkey, Ege Tp Dergisi/Ege Journal of Medicine 49(3), Ek/Supplement, ss. 39-45. Makal, Ahmet. (2010). Trkiyede Erken Cumhuriyet Dneminde Kadn Emei, alma ve Toplum, Cilt 25, ss. 13-39. zgkeler, Serhat. (2011). zrllere Ynelik Sosyal Politikalar, (Tokol, Aysen ve Alper, Yusuf (ed.)) Sosyal Politika, Bursa: Dora Yaynevi, ss. 264-281. ztrk, Tlin. (2007). Trkiyede Kadn alanlarn Yaamndaki Yerinin Analizi: zmirde Bir Alan almas, Yksek Lisans Tezi, zmir: Yaar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Sayn, Aysun. (2007). Avrupa Birliinde alma Yaamnda Kadn Erkek Eitlii: Trkiye Asndan Bir nceleme, Yksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Seyyar, Ali. (2011). Sosyal Politika Bilimine Giri, Ders Notlar, stanbul: Sakarya Yaynclk. Seyyar, Ali. (2006). zrllere Adanm Sosyal Politika Yazlar, Sakarya: Adapazar Bykehir Belediyesi Yaynlar. Seyyar, Ali. (2008). Sosyal Siyaset Ekseninde Yerel zrller Politikas (zrl Dostu Yerel Sosyal Politikalar, http://www.sosyalsiyaset.net/docu ments/yerel_ozurluler_politikasi.htm, Eriim Tarihi 15.11.2011. Somuncu, Baak. (2006). Trkiyenin Avrupa Birliine Tam yelik Srecinde Uluslararas G Politikas, Yksel Lisans Tezi, zmir: Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Soysal, Tamer. (2006). Uluslararas Szlemeler Inda 4857 Sayl Kanununda Kadn iyi Koruyan Hkmler, Kamu-, Cilt 8, Say 4, ss. 89-138. Smer, H. Hadi. (2011). Hukuku, 16. Bask, Konya: Mimoza Yaynlar. ahin, Cumhur. (2002). Tahliye ncesi ve Sonras Hkmlye ve Eski Hkmle Yardm, Ceza ve Tedbirlerin nfaznda nsan Haklarnn Korunmas, 15. Hukuk htisas Semineri, 22-24 Mart, Ankara. Tandoan, Ali. (2006). ocuk ve Genlerin Korunmas, Yksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
TSK. (2002). ada Sanayi Merkezlerinde Kadn gcnn Komumu: Bursa rnei, Yayn No 219. Tokol, Aysen. (2011). Gnmz Trkiyesinde Giderek Arlaan Sosyal Sorunlar ve Sosyal Politika Uygulamalar, (Zincirkran, Mehmet (ed)), Dnden Bugne Trkiyenin Toplumsal Yaps, Bursa: Dora Yaynlar, 2. Bask, ss. 545-559. Topolu, Sakine. (2007). Kadn stihdamnda Frsat Eitsizlii Toplumsal Dlanmlk; TrkiyeAvrupa Birlii Karlatrmas, Yksek Lisans Tezi, stanbul: stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. nl, Gler. (2007). Uluslararas G ve Gmenliin Deien Koullar inde Mltecilik, Yksek Lisans Tezi, Mula: Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. nltrk Uluta, ala. (2009). Yoksulluun Kadnlamas ve Grnmeyen Emek, alma ve Toplum, Cilt 21, ss.25-41. Yazc, Ergun. - Yemici, Derya. A. (2010). Engellilere likin Sivil Toplum Kurulularnn Sorunlar: zmir li Bakmndan Bir Deerlendirme, Sosyal Haklar Ulusal Sempozyumu II Bildiriler, Petrol -, Yayn No: 113, ss. 187-215. Yldrm, H. Okan. (2008). Dnyada ve Trkiyede ocuk ilii ve zel Bir rnek Olarak stanbul linde Otomotiv Kk Sanayinde alan ocuk i ve raklar, Yksek Lisans Tezi, stanbul: Kadir Has niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ylmaz, Fatih. (2010). Trkiyede Kadn alanlarn Mesleki Salk ve Gvenlik Koullar, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, Cilt 3, Say 13, ss. 268-284. Yorgun, Saym. (2010). Smr, Koruma ve Pozitif Ayrmclktan alma Hayatnn Egemen Gc Olmaya Doru Kadnlar: 21. Yzyl ve Pembeleen alma Hayat, Sosyo Ekonomi, Ocak- Haziran, Say 1, ss. 169-189. http://www.shcek.gov.tr/turkiyede-sosyal-hzmetuygulamalar.aspx, Eriim Tarihi 01.11.2011. http://www.aile.gov.tr, Eriim Tarihi 01.11.2011. http://www.ozida.gov.tr/?menu=raporlar&sayfa=ulusla rarasi/abveozurluluk, Eriim Tarihi 15.11.2011. http://www.ozida.gov.tr/?menu=mevzuat&sayfa0abrap or, Eriim Tarihi 15.11.2011. http://www.belgeler.com/blg/2aj8/avrupa-birligi-gocpolitikasi, Eriim Tarihi 01.11.2011.
8
Amalarmz indekiler
Sosyal Politika
SOSYAL POLTKA
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tarihi geliim sreci iinde kresellemenin ortaya kn aklayabilecek, Kresellemenin temel unsurlar ve gstergelerini yorumlayabilecek, Kresellemenin sosyal devlet anlaynda yol at deiimi aklayabilecek, Kresellemenin yol at sosyal politika sorunlarn tanmlayabilecek, Yeni kresel sosyal politika uygulamalarn aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kreselleme - Globalisation ok Uluslu irketler (letmeler) Ulus Devlet Sosyal (Refah) Devlet Uluslararas alma rgt (ILO)
Kreselleme ve Gnmz Sosyal Politika Sorunlar
KRESELLEME KRESELLEME VE SOSYAL POLTKA
Kreselleme ve Gnmz Sosyal Politika Sorunlar

KRESELLEME Giri
Bugnlerde daha az kullanlmakla birlikte, kreselleme terimi 1980leri takip eden 20 yllk dnemde uluslararas dzeyde meydana gelen btn iktisadi, sosyal, siyasi ve kltrel gelimeleri izah etmek iin referans olarak kullanlan bir fenomen hline gelmitir. Politikacdan akademisyene, i adamndan sendikacya herkesin kendi dnyas ile ilgili btn olaylarda sebepleri veya sonular aklamak iin kresellemeyi referans olarak kullanmaya balamas kresellemeyi; karmak, snrlar izilmesi g ve anlalmas zor bir terim hline getirmitir. Bir gre gre btn iyiliklerin, bir baka gre gre de btn olumsuzluklarn kayna olarak gsterilmesi ve kart grler arasnda keskin yaklam farkllklar olmas kresellemenin anlalmasn gletiren bir baka unsur olmutur. Ancak, uras da bir gerek ki kreselleme; lehinde veya aleyhinde; kart veya taraftar; olumlu veya olumsuz deerlendiren herkesin gz ard edemeyecei, hi kimsenin inkr edemeyecei bir olgu, bir sretir. Bu nitede, kresellemenin en tartmal ynlerinden birini oluturan sosyal boyutu ele alnacaktr. Kresellemenin sosyal boyutu ile ilgili deerlendirmeleri daha salkl yapabilmek iin nitenin ilk ksmnda kresellemenin tanm, ortaya k, kreselleme ile ilgili yaklamlar ve kresellemenin gstergeleri ele alnacaktr. nitenin ikinci ksmnda, kresellemenin sosyal boyutu incelenecek; bu kapsamda kresellemenin sosyal devlet anlaynda yaratt deiim ve sosyal politikann deiik alanlarna ynelik etkileri incelenecektir. Bu ksmn sonunda, ILO nderliinde gelitirilmeye allan kresel sosyal politika yaklamnn genel izgileri verilecektir.
Kreselleme Nedir?
Bitirme devi hazrlayan renciden, doktora tezi hazrlayan akademisyene, yerel seimleri kazanmak isteyen politikacdan uluslararas ilikilerde taraf bir devlet adamna kadar herkesin kresellemeyi referans terim olarak kullanlmas, herkesin kabul ettii, ortak bir tanmnn da olduu anlamna gelmemektedir. Bu da sebepsiz deildir. nk:
198
Sosyal Politika
Kreselleme; iktisadi, sosyal ve siyasi hayatn btn aktrlerinin 1980ler sonras dnemde yaadklar sorunlarn gerekelendirilmesinden, gelecek dnem projeksiyonlarnn yaplmasna kadar kendilerini ilgilenderen btn alanlarda sebep, sonu veya belirleyici faktr olarak dikkate aldklar bir referans olmutur.
Kreselleme iktisadi alanda ortaya kan bir olgu olarak balamakla birlikte zaman iinde sosyal, politik ve kltrel boyutu ile ne kmtr. Kresellemenin politik ve kltrel boyutu, kreselleme ile ilgili ideolojik gr farkllklarna yol amtr. Dnyann neresinde olursa olsun, gelime seviyesi ve siyasi rejimi ne olursa olsun, zengin-fakir, byk-kk btn lkeleri yakndan ilgilendiren bir neme sahip olmutur (UN, 2001: 3). Kresellemenin, ulus devlet temelli olarak kurulan mevcut dnya sistemini, kkl ekilde deitirecek bir sre olmas, bu deiim ve sonuta gerekleecek dnm sonunda kazanan ve kaybedenlerin kimler (toplumlar-lkeler) olaca konusundaki belirsizlik de kresellemeye ynelik alglar ve beklentileri etkilemektedir. ngilizce global (kresel) kelimesinden tretilen kreselleme (globalisation), dnya apnda, herkesi ilgilendiren, evrensel, btnle ilgili bir deiim-dnm srecini ifade etmek iin kullanlmaktadr. Dier dillerde de bu terimi aklamak iin kullanlan kelimelerle ayn anlam kastedilmektedir. ktisadi alanda ortaya kan gelimeleri ifade etmek iin kullanlan kresellemenin zaman iinde sosyal, politik ve kltrel boyut kazanmas, ok farkl kiilerin ok farkl sreleri aklamak iin kresellemeyi belirleyici deiken olarak kullanmas herkes tarafndan paylalan ortak bir tanm yapma imknn ortadan kaldrmtr. Kresellemenin btnn ve farkl ynlerini grebilmek iin farkl kesim ve kiilerce yaplan ve deiik bak alarn yanstan kreselleme tanmlar ayr ayr verilecektir. Bu tanmlardan sklkla rastlananlar unlardr: Kreselleme, ekonomik, sosyal, teknolojik, kltrel, politik ve ekolojik denge alarndan global btnlemenin, entegresyon ve dayanmann artmas anlamndadr. Sosyal bilimlerin her alannda ok yaygn olarak kullanlan bir terim olarak, bir durumu aklamaktan ziyade bir akm veya zihniyeti ifade etmek iin kullanlmaktadr (http://tr.wikipedia.org). Kreselleme, insanlar arasndaki karlkl bamlln artmasdr. Ancak bu yalnzca ekonomik adan deil, kltrn, teknolojinin ve ynetimin global dzeyde btnleme srecidir (UN, 2001: 9). Kreselleme, ekonomiden siyasete, sosyal politikadan kltre, hemen hemen yer yznn her alandaki deiimi ifade etmek iin kullanlan sihirli bir szck, parolaya dnm moda bir deyimdir (Bozkurt, 2000: 17). Genel anlamda kreselleme; zellikle bilginin, haberlemenin, kltrel etkileimin, sermayenin ulusal snrlar ap uluslar st nitelik kazand; ekonomi, kltr, siyaset, ynetiim vb. birok dzeyde lkeler arasndaki bamlln artt bir sreci yanstr (Zincirkran, 2011: 521). Kreselleme, sadece ya da ncelikle lkelerin ekonomik adan karlkl bamllklar anlamna gelmemekte, iinde yanlan dnemde zaman ve meknn dnm anlamna gelmekte, mekn olarak uzakta meydana gelen olaylarn bu olaylarla ilgisi olmayan kiileri dorudan ve annda etkilemesidir (Zengingnl, 2007: 6). Kreselleme; uluslararas mal ve hizmet ticaretinin artmas, dorudan yabanc yatrm ve ksa dnemli sermaye hareketlerinin serbestlemesi, ok uluslu iletmelerin oynadklar roln deimesi, retim alarnn uluslararas apta yeniden organizasyonu, teknolojik yeniliklerin, zellikle bilgi teknolojisinin ivme kazanmas ve yaygnlamas, kuralszlatrmann benimsenmesi ile dnya ekonomisinin btnlemesi sreci olarak tanmlanabilir (Erdut, 2001: 1-2).
8. nite - Kreselleme ve Gnmz Sosyal Politika Sorunlar
199
Bir fenomen olarak kreselleme; uzun sreli ancak balangc olmayan fakat teolojik de olmayan, dzen ve dzensizlik, i birlii ve mcadele, btnlk ve ayrlk reten glerin son derece karmak bir etkileimidir (enkal, 2005: 105). Kreselleme, kresel ballklarn genilemesi, sosyal hayatn kresel lekte organizasyonu, kresel bilin ve duyarllktaki arta bal olarak btn dnyann btnleme srecidir (httpwww.sociology.emory.edu/globalization). Kreselleme, bugn kimsenin yok varsayamayaca bir gereklik olarak gelecee ynelik btn okumalara yn veren bir sretir. Hi kimsenin tam olarak anlamad ancak herkesin etkilerini zerinde hissettii yeni bir dzenin addr. Kreselleme, karmak srelerin bir araya geldii, elikili ve birbirine zt etkenlerin devreye girdii bir sretir (Giddens, 2000: 19-20). Sanayi kapitalizminin ykseliiyle yaanan kitlesel deiimler ve bu deiimlere bal olarak yaanan dnm srecidir. Batnn snrszlamas (ulus devletin k) ve Brezilyalamas (kayt d emek piyasalarnn ykselii) gibi dnmleri ierir (Munck, 2003: 15). Kreselleme bir uluslararaslama sreci olarak deerlendirildii iin zellikle kresel lekte ekonomik sistemi dzenlemekle grevli IMF ve Dnya Bankas gibi kurulularn kreselleme srecini ynettii ve ynlendirdii gr yaygn bir kabul grmektedir. Bu kurulular, bir yandan kreselleme srecinin douuna yol aan, dier yandan da srecin devamlln salamaya ynelik yeni dzenin alt yapsn oluturan kurulular olarak sre iinde rol almlardr. Bu bakmdan bu kurulularn kreselleme ile ilgili yaklam ve alglar sreci anlamak iin nemlidir. Dnya Bankasna (World Bank-WB) gre kreselleme, insanlk tarihinin kanlmaz olarak yaanacak bir safhasdr. Dnya apnda ekonomilerin ve toplumlarn btnleme srecini ifade eder. Kreselleme yalnzca bir mal ve hizmet ticareti art deildir. Haberleme teknolojisi ve bilgi paylam ile bilgi, enformasyon ve kltrn de btnlemesi srecidir (http://youthink.worldbank.org/issues/globalization). Uluslararas Para Fonu (nternational Monetary Fund-IMF), kresellemeyi; gelime seviyesi ve siyasi sistemi ne olursa olsun btn lkelerin vatandalarna daha yksek bir hayat standard salamak iin (refah seviyelerini artrmak iin) gerekletirmek zorunda olduklar istikrarl bir ekonomik byme hedefini birlikte gerekletirme srecidir. Kt kaynaklarla sonsuz ihtiyalarn karlanmas hedefinin gerekletirilmesi iin en uygun yoldur (http://www.imf.org/external/np/exr/ib/2008/053008.htm). Ancak yine IMFye gre geni anlamda kreselleme: Ekonomik gstergelerle ilgili deiimin yan sra kresellemenin kltrel, siyasal ve evre ile ilgili boyutlarn da kapsamaktadr (http://www.imf.org/external/np/exr/ib/2008/ 053008.htm). Ekonomik Kalknma ve birlii rgt (Organisation for Economic Cooperation and Development-OECD) kresellemeyi; mal ve hizmet piyasalar ile birlikte mali piyasalarn da btnletii, ulusal ekonomilerin birbirlerine bamllklarnn artt ok ynl bir ekonomik btnleme srecidir (OECD, 2005: 11). Birlemi Milletlere (United Nations-UN) gre kreselleme; kresel btnlemenin ve karlkl bamlln artmasdr ve iktisadi, siyasi, sosyal ve kltrel boyutlar olan ok ynl bir olgudur. Sre; dier gelimelerin yan sra yeni sosyal ve politik hareketlerin douu anlamna da gelmektedir (UN, 2001: 10).
200
ILO, kresellemenin toplumlar ve lkeler aras eitsizlikleri artrdn ancak srece kar kmak yerine srece mdahale edilerek olumsuz sonularn giderecek bir ynlendirmenin yaplabileceini savunmaktadr.
Sosyal Politika
Uluslararas alma rgt (International Labour Organisation-ILO), kurum olarak sosyal alana ynelik etkilerini ne kararak kresellemenin ileri srlen olumlu sonular yannda toplumlar ve lkeler aras eitsizlikleri artran, sosyal sorunlar derinletiren etkileri de olan bir sre olarak tanmlamtr. ILOya gre kresellemeden beklenen olumlu sonularn alnmas srece mdahale edilerek iyi ynetilmesi ile mmkn olacaktr. Kreselleme, kendiliinden olumlu sonular douracak bir sre deildir. (ILO, 2004: x-xi). Yukarda verilen ok sayda tanm birlikte dikkate alnd zaman kreselleme terim olarak herkes iin ayn anlam ifade eden tarafsz-ntr bir terim deildir. Bir yaklama gre herkese zenginlik ve bar iinde bir dnya vaat ederken bir dier yaklama gre ok uluslu irketlerin btn kaynaklar kontrol altna aldklar rktc bir dzeni ifade etmektedir (UN, 2001: 7). Bugn gelinen noktada kreselleme hl ok ynl tartmalarn konusudur ve hastalkl-aypl bir kavram olmaktan kurtulamamtr (UN, 2001: 7). Btn kreselleme tariflerinde yer alan ortak unsurlardan bazlarn ksaca belirtiniz? SIRA SZDE
DN LM KresellemeninE ortaya kn aklamaya ynelik grleri iki ana grupta toplamak mmkndr. Daha az taraftar bulunan ilk gr taraftarlar homojen olmayp, O R U kendi iindeS kresellemeyi toplumlar ve lkeler aras ilikilerin balad en eski zaman dilimlerinden balatanlar (Temiz, 2004: 2) yannda farkl dnemleri balang tarihi olarak A T alanlar da vardr. Nitekim ayn gr iinde kresellemeyi; 15. DKK yzylda Colomb ve De Gamann keiflerini takip eden dnemde yeni dnyaya artan mal ticaretini esas alanlar (Zengingnl, 2007: 23) yannda Sanayi Devrimi ve bunu takipSIRA SZDE yzyldaki smrge anlayna uygun ticaret artnn gerekeden 19. letii dnemi balang olarak alanlar da vardr. Bu gr iinde daha yaygn olan gre gre kreselleme 19. yzyln son eyrei ile Birinci Dnya Sava ncesi AMALARIMIZ dnemler arasndaki 50 yllk srede ortaya kan hzl retim ve ticaret artna bal gelimelerin sonucudur (Zengingnl, 2007: 29-31). Btn bu grler, bir yandan haberlemedeki hzlanma (ktalararas telgraf a kurulmas), dier yandan K T A P zellikle buharl gemilerin mal tamaclndaki kullanmnn artnn etkilerini esas almlardr. Kresellemenin balangc konusunda bu grleri zayflatan unsur, mal ticaretindeki artn dnemsel kalmas, sava ve kriz dnemlerinde ortaya TELEVZYON kan engeller ve kstlamalar dolaysyla duracak noktaya gelmesidir. Yani sreklilik arzetmemesidir. Daha fazla taraftar bulan ikinci gre gre kreselleme 1980li yllarda balaNT RNET mtr. Ancak, E1980li yllarda balayan kreselleme srecinin gerisinde; kinci Dnya Sava sonras dnemde yaanan hzl ve srekli ekonomik bymenin salad retim art, 1970li yllarda yaanan ekonomik krizi takip eden dnemde bata ABD olmak zere Almanya, ngiltere gibi lkelerde iktidar olan yeni sa ve takip ettikleri neoliberal ekonomik politikalar, Haberleme teknolojisindeki hzl gelime, televizyon yaynclnn art ve nternet kullanmnn yaygnlamas, Souk sava dneminin sona ermesi ve Dou Bloku lkelerinin gei ekonomileri anlay ile Bat ile btnleme faaliyetlerini hzlandrmas, Ulus devletlerin mal ve hizmet ticaretini engelleyen veya snrlayan kurallarnn yerine uluslar st kurallarn hakim klnmas,
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kresellemenin Douu ve Geliimi
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
1980ler sonras dnemde iktisadi faktrlerin yan sra K T A dneminin souk sava P sona ermesi, ki Bloklu dnyadan tek bloklu dnyaya gei ve Dou Blokunda Y O N T E L E V Zyer alan lkelerin Bat ile btnleme abalar da vardr.
NTERNET
201
Gelime ve byme isteinin ulus devletleri yabanc sermaye yatrmlarn lkelerine ekmek iin takip ettikleri serbestleme politikalar, Haberleme teknolojisindeki gelimenin uluslararas bankaclk ve finans ilemlerini kolaylatrmas, piyasalar btnletirmesi, ktisadi hayattaki serbestlemeyi takip eden sosyal ve kltrel hayattaki serbestlemenin toplumlar aras ve lkeler aras bilgi-enformasyon hareketliliini artrmas, Avrupa Birlii gibi blgesel btnleme hareketlerinin uluslar st ortak kurallar belirleme geleneini glendirmesi, Gneydou Asya lkelerinin hzl kalknma abalar, Hong Kongun ine devri ve inin uluslararas ekonomiye entegre olmasna ynelik ideolojik yaklam deiiklii gibi ok sayda ve birbiri ile i ie gemi, birbirini hzlandran faktrlerle gereklemitir. Bir bakma, yukarda saylan faktrler kresellemenin alt yapsn oluturmutur. Bu gr taraftarlar, ilk grten farkl olarak kresellemeyi yalnzca mal ve hizmet ticareti artna bal kantitatif-saysal bir deiim olarak grmemekte politik, sosyal ve kltrel boyutuna da vurgu yapmaktadrlar. Bu dnem, nceki dnemlerden farkl olarak retimin bir lkede gerekletirildii dierlerine ticaret yolu ile transfer edildii bir dnem deildir. Bir mal veya hizmetin retimi birden fazla lkede, birbirini btnleyecek ekilde adeta montaj rn olarak gereklemektedir ve bu uluslararas retim alar oluturmutur (OECD, 2010: 11). Yeni retim a; mal ve hizmet retimi ile temel stratejilerin sermayenin ana vatan olan lkede belirlenmesi, retimin paral olarak farkl lkelerde yaplmas ve nihayet nihai retimin montaj olarak son lkede yaplmas anlamna gelmektedir. Bu yap, nceki dnemlerin aksine mal ve hizmet akmn gelimi-reten lkeden gelimekte olan-tketen lkeye doru olan ynn deitirmi, gelimekte olan lkeler de reten ve satan konumuna gemitir. Kresellemeyi 1980li yllarda balatan gr taraftarlarna gre, kreselleme piyasa faktrlerinin etkisi ile kendiliinden, doal bir sre sonucunda ortaya kmamtr. Teknolojik alandaki gelimelerin mal ve hizmet ticareti ile sermaye hareketlerini uluslararaslatran etkisi ve uluslararas rekabeti tevik eden ak pazar politikalar ile kresellemeyi tetiklemitir (OECD, 2005: 16). IMF, Dnya Bankas ve OECD gibi kurulularn uluslararas yeni bir ekonomik-sosyal dzen oluturma konusundaki abalarnn da kreselleme srecinin seyrine nemli katks olmutur. Bugnk anlamda kreselleme ne zaman balamtr?
SIRA SZDE SIRA SZDE
DN LM Kreselleme gibi btn dnyada toplumsal hayatn iktisadi, sosyal,Epolitik ve kltrel ynlerini dorudan etkileyen sreleri sebepleri, ortaya k, geliimi ve soS O R U nular bakmndan tek bir gr veya yaklamla aklamak mmkn deildir. Kresellemenin olumsuz sonularndan hareketle ve zellikle de ideolojik yaklamla yaplan aklamalar dikkate alarak ok genel bir ayrmla kreselleme yaklaDKKAT mlarn taraftarlar ve kartlar eklinde ikili bir ayrma tabi tutmak sreci doru deerlendirememek anlamna gelir. Sosyal bilimlerde hibir eyin yalnzca ak ve SIRA SZDE kara gibi belirgin, farkl iki rengi yoktur gereinden hareketle kreselleme konusunda da farkl grlerin olduunu sylemek mmkndr. Nitekim kreselleme taraftarlar arasnda sreci desteklemekle birlikte olumsuz ynlerini eletiren AMALARIMIZ
Farkl Yaklamlara Gre Kreselleme
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
202
Sosyal Politika
Kreselleme, dnya genelinde toplam retim art salam grnmekle birlikte bu artn blgeler, lkeler ve toplumlar arasndaki paylam adil olmamtr.
yaklamlar yannda, kartlar arasnda da srecin olumsuz sonularn ortadan kaldracak ekilde dntrlebileceini ileri sren yaklamlar da vardr. (zdemir, 2004: 179). Literatrde, ok benimsenen kabule gre kreselleme ile ilgili yaklamlar 3 ana balkta toplanmtr (Bu grlerle ilgili daha detayl bilgiler iin bkz; Giddens, 2000: 20-21: Bozkurt; 2000: 18-26: Zengingnl, 2007: 18-20 ve Temiz, 2004: 33-36): Ar Kresellemeciler (hyperglobalist), pheciler (skeptical), Dnmcler (transformationalist). Ar kresellemecilere gre; kreselleme geleneksel kavramlarla aklanamayan yeni bir an addr. Dnemin belirgin zellikleri; mal, hizmet ve sermaye hareketlerinin daha nce hibir dnemde gereklemeyen lde hem hacim olarak artmas hem de btn dnya lkelerini kapsayacak ekilde bir a oluturmas; ulus devletin nemini kaybetmesi ve bilgi-enformasyon teknolojisindeki gelime ile haberleme ve ulamn hzlanmas olarak dikkat ekmektedir. Ulus devlet nemini kaybederken, uluslararas mal, hizmet ve sermaye hareketlerinin srekliliini ve istikrarn salayacak piyasa dzenleyici kurallarn uluslararas rgtler tarafndan belirlenmesi; ekonomik hayatla ilgili piyasa kurallarna ynelik ulusal hukukun yerini uluslararas hukukun almas ynnde bir deiim yaanmtr. Ksaca, ulus devlet ekonomik hayatla ilgili yetki ve otorite alanlarnn nemli bir ksmn uluslararas hukuka brakmakla kalmam, kendi ulusal kurallarn da bu hukuka uygun olarak dzenlemeye balamtr. Ancak ar kresellemeci grup iinde kreselleme srecine olumlu yaklaan ve srecin herkesin refahn artracan ileri srenlerin (destekleyenler-olumlular) yannda, bu yeni dzenin herkes iin deil, elit bir aznln yararna olduunu iddia edenler de (kartlar) vardr. Kreselleme srecine temkinli yaklaan pheciler, kresellemenin ekonomik boyutu zerinde younlamakta ve bu adan srecin yeni deil, Birinci Dnya Sava ncesi dnemle benzerlik gsterdiini ileri srmektedirler. Bu gr taraftarlarna gre, 1890-1914 yllar arasndaki dnemde dnya, bugn olduundan daha ak ve btnlemi bir ekonomik yapya sahipti. phecilere gre kreselleme ekonomik bakmdan btn lkeleri kapsayan dnya apnda btnletirici bir sonu dourmamtr. Ekonomik faaliyetler belirli lkeler ve lke gruplarndan oluan blgelerde younlamtr. Nitekim dnya ekonomisinin % 80ine 33 yesi bulunan OECD lkeleri hakimdir. Kreselleme srecinin bata gelen aktrlerinden AB, kresel deil blgesel bir btnlemeyi temsil etmektedir. phecilerin kreselleme srecine ynelik eletirel grlerinin kaynan, srecin lkeler arasnda olduu kadar lkelerde de toplumsal snflar arasnda eitsizlikleri artrmasdr. Kreselleme, olumsuz sosyal sonular yaratmann yan sra ulus devlet ve ulus devletin gelitirdii sosyal devleti de zayflatmaktadr. Sosyal devletin zayflamas srece ideolojik bir boyut kazandrmaktadr. Kreselleme srecine daha ok tarafl ve dengeli bir bak asna sahip olan dnmcler, kresellemeyi nimetleri ve klfetleri; frsatlar ve tehditleri ve nihayet olumlu ve olumsuz sonular ile birlikte deerlendirmek gerektiini ileri srmektedirler. Kresellemeye, kanlmaz teslim olunmas gereken bir sre olarak deil, ortaya karaca olumsuz sonularn giderilebilmesi iin mdahale edilmesi, ynlendirilmesi ve ynetilmesi gereken bir sre olarak bakmaktadrlar. Kresellemeyi yalnzca mal, hizmet ve sermaye hareketlerindeki istatistiki byklklerle deil, insani boyutlar ile de deerlendirmek gerekir. Ulus devleti ve sosyal devletin ortadan kaldrlmasn deil, ulus devletin kreselleme srecinin dina-
203
miklerine daha iyi cevap verecek ve sorunlarn zebilecek yeni bir yapya kavuturulmas gerektiini ileri srmektedirler. Kreselleme yaklamlarn taraftarlarnn dnya grlerinden hareketle aklamak gerekirse; ar kreselcilerin neoliberal ve Marksist gr taraflarnca temsil edildii; pheciler tarafnda piyasa mekanizmasna kar kan sol gr taraftarlar ile ulus devlete nem veren milliyeti/sa eilimlilerin yer ald; nc grupta yer alan dnmclerin ise reel-politike yakn duran uygulamaclar ve entelektellerden olutuu dikkat ekmektedir (Bozkurt, 2000: 25). Kreselleme sreci ile ilgili yaklamlarn, kreselleme srecini etkileyen veya srecin etkilendii faktrler bakmndan gr farkllklarn btn hlinde deerlendirmek gerekirse, Tablo 8.1 ana hatlar ile bu mukayeseyi yapma imkn vermektedir.
KRESELLEME TARAFLILARI KRESELLEME KARITLARI DERLER Tablo 8.1 Kresellemeye Ynelik Eilim Kaynak: Bozkurt, Veysel; Kreselleme: Kavram, Geliim ve Yaklamlar, Uluda niversitesi ..B.F. Dergisi, Cilt: 18, Say: 2, Nisan 2000, s. 5.
Kresellemedeki yenilikler
Ticaret bloklarnn likilerin kreselletii artmasna karlk gemi dnemlerden dnemde her alanda daha zayf kreselartan btnleme ynetim Kresel kapitalizm, Kresel ynetim, Kresel sivil toplum Dnyada 1890lardan daha az karlkl ballk. Gleniyor ve oalyor
Gemitekine gre ar dzeyde kresel karlkl ballk
Hakim zellikler
Youn ve derin kreselleme. Yeniden ina ediliyor. Yeniden yaplanyor. Modernitenin birletirici gleri Dnya dzeninin yeniden ekillenmesi Siyasal topluluun transformasyonu Belli bir mesafedeki eylemlerin ve blgeler aras ilikilerin yeniden dzenlenmesi Karlkl bamllk: bir yandan kresel btnleme, dier taraftan paralanma
Ulusal hkmetlerin Geriliyor ve anyor gcndeki gelimeler
Kresellemenin itici Kapitalizm ve teknoloji Devlet ve piyasalar gcnn temelleri Eski hiyerarilerin Tabakalama kalplar anmas Hakim motifleri Giderek artan bir ekilde Gneyin marjinallemesi
ABD kaynakl kltrn Ulusal kar yaylmas. nsani eylem erevesinin yeniden dzenlenmesi Uluslararasslama ve blgeselleme
Kreselleme kavramnn anlam
Tarihsel yrnge
Kresel uygarlk
Blgesel bloklar, uygarlklar atmas
zet
Ulus devletin sonu
Uluslararaslama, hlen Kreselleme devletin devletin kabul ve gcn ve dnya desteine bal siyasetini deitirmekte.
SIRA SZDE
Dnmc olarak adlandrlan yaklam hangi bakmdan, dier yaklamlardan farkl baSIRA SZDE k asna sahiptir?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
204
Sosyal Politika
Kresellemenin Gstergeleri
Kresellemenin unsurlar veya llebilmesine, deerlendirilmesine imkn veren gstergeleri konusunda konu ile ilgili taraflarca genel kabul grm balklar olumutur. Ticaret ve yatrm politikalarnn serbestlemesi, teknolojik yeniliklere bal olarak haberleme ve ulam masraflarnn dmesi, giriimcilik ve yeni kresel sosyal alarn itici gc ile derinleen kresellemenin (UN, 2001: 9) temel gstergeleri (unsurlar) konu ile ilgili yaymlarn ounda; Uluslararas mal ve hizmet ticaretinin artmas, Uluslararas sermaye hareketleri ve yatrmlarn art, Haberleme ve ulam maliyetlerinin dmesi ve iletiimin art, ok uluslu irketlerin bymesi olarak gsterilmektedir. Bu faktrler dnda ulus devletin dnm, yeni sosyal alar, kresel retim zinciri, kuralszlatrma; igc hareketlilii, istihdamn deien yaps, bilgi toplumu gibi unsurlar da kreselleme srecini aklamak iin kullanlan dier baz unsurlar oluturmaktadr. (Erdut, 2002: 2-15; Temiz, 2004: 3-30; Zengingnl, 2007: 41-94).
ekil 8.1 Mal ve hizmet ticareti toplamnn GSYHye oran (2000-2007). %
200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0
2000
Lksemburg: 279%(2000),327%(2007)
2007
OECD aday lkeler OECD glendirilmi ibirlii yapan lkeler
Kaynak: OECD (2010), Measuring Globalisation: OECD Economic Globalisation Indicators, OECD
sem bu Bel rg Slov ika a ek Macar kya Cum istan huri yeti rla Hol nda Avu landa s Dan turya imar svika OE re CD 30 O sve rtal m Alm a a Firla nya n Polo diya noy Kor a e nla Nornda ve Port ekiz Kan ada Yen spanya i Ze lan Mek da sika Yun talya anis Birle ik K tan rall k Fran sa T Avu rkiye stra Japo lya nya ABD Esto Slov nya enya srai l ili Rus ya i Gn ey A n End frika one Hind zya ista Brez n ilya
Lk
Uluslararas Mal ve Hizmet Ticaretinin Artmas

Kresellemenin en somut gstergesi, lkeler arasndaki mal ve hizmet ticaretindeki arttr. Art lmek iin kullanlan uluslararas mal ve hizmet ticareti hacminin gayrisafi mill gelire (mill gelir) oranndaki deimedir. kinci Dnya Sava sonras dnemde uluslararas ticareti engelleyen ve snrlayan yksek gmrk tarifeleri ve yasaklar, Sava sonras dnemde 1947 ylnda kurulan Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Antlamas (GATT) ile balayan srete OECDnin katklar ile byk l-
205
de kaldrlmtr (Temiz, 2004: 9). Uluslararas mal ve hizmet ticaretinin hacmi lkelerin dnya ile btnlemesinin bir gstergesi olarak kabul edilir (OECD; 2010: 60). Bu bakmdan ihracat ve ithalat toplamnn GSYHye oran btnlemenin derecesini gsteren bir l gibi kullanlr. ekil 8.1, bu adan gelimi ancak kk lkelerin (Lksemburg, Belika, rlanda gibi) dnya ile daha fazla btnletiini gstermektedir. Kreselleme yalnzca mal ve hizmet ticaretinin miktarn artrmakla kalmam zaman iinde lkeler ve blgeler bakmndan yn ve ieriini de deitirmitir. Nitekim Uluslararas mal ticareti kinci Dnya Savana kadar olan dnemde sanayilememi lkelerden sanayilemi Avrupa lkelerine doru ham madde ticareti arlkl iken, Sava sonras dnemde ABDne doru yn deitirmitir. Esas kresellemenin balad 1980ler sonras ise Japonya bata olmak zere Uzak Dou ve nihayet in merkezli Dou Asya lkelerine doru kaymtr. Uluslararas ticaret balangta mal ticareti arlkl iken zellikle 1990l yllardan sonra yeni dnem kresellemenin de belirgin zellii olarak hizmet ticareti daha hzl artmtr. Ancak, bu arta ramen hizmet ticareti, mal ticaretin 1/4n aacak bir seviyeye ulaamamtr (OECD, 2010: 43). Uluslararas mal ve hizmet ticareti ile ilgili baz rakamlar vermek gerekirse; dnya mal ticaretinin GSMHye oran, 1890-1990 arasndaki yzyllk dnemde iki kattan daha fazla artarak % 6lardan % 13lere kmtr (Zengingnl, 2007: 42). Bu arada dnya mal ticaretinin kompozisyonu da deimi, birincil sektr mallarnn yerini imalat sanayi mallarnn almas, ticaret artnn yalnzca gelimi lkeler iin deil baz gelimekte olan lkeler iin de gereklemi olmasdr (Zengingnl, 2007: 43). Ancak, yine de toplam mal ticaretindeki aslan payn 12 lke almtr (ILO, 2008: 25). Dnya mal ticareti artndan btn lkeler iin dengeli ekilde pay almam yeni dnya dzeninde oluan 3 byk blgesel kutup (Bat Avrupa-AB; Kuzey Amerika ve Dou Asya lkeleri) etrafnda younlamtr (Erdut, 2004: 4). Dnya mal ticareti giderek daha fazla sayda lkenin artan pay ald bir alan olurken hizmet ticareti snrl sayda lkenin hkimiyetinde kalmtr. Hizmet ihracat ve ithalat bakmndan lider lke ABDdir ve mal ticaretinin aksine hizmet ticareti 105 milyar dolar ticaret fazlas vermitir. Hizmet ticareti bakmndan ABDyi ngiltere takip etmekte, ngiltere hizmet ihracat bakmndan ikinci, ithalat bakmndan ise Almanyadan sonra 3. srada yer almaktadr. ABD ve ngiltereyi Almanya ve Japonya takip etmitir. OECD yesi olmayan in, Rusya ve Hindistan dnya hizmet ticaretinde giderek artan bir pay ve neme sahip olmaktadrlar (OECD, 2010: 46).
Kreselleme, mal ve hizmet ticaretininin uluslararaslamas ve art olarak iki ayakl bir sre olarak aklanmasna ramen, srecin hizmet ticaretine ynelik aya daha zayf kalmtr.
Uluslararas Sermaya Hareketleri ve Yatrmlarn Art

Son 20 yllk dnemde kreselleme ile ilgili en dikkat ekici gelimeler uluslararas finansal piyasalarda yaanmtr (ILO, 2008: 27). Nitekim son 20 yllk dnemde kresellemenin temel gstergesi olarak alnan dnya mal ve hizmet ticareti 8.5 kat artarken dorudan yabanc sermaye yatrmlar 12 kat artmtr (Temiz, 2004: 12). Uluslararas sermaye 1980li yllarda yaanan krizden sonra nitelik deitirerek dorudan yabanc yatrmlara doru kaymtr (Temiz, 2004: 12-13). Kreselleme srecinde mal ve hizmet ticareti ile sermaye hareketleri bakmndan bir karlatrma yapld zaman, Bretton Woods sistemi ile kinci Dnya sonras 1950-70 arasndaki 20 yllk dnemde mal ve hizmet ticareti byk lde serbestletirilirken ulus devletin hkmranlk haklarnn korunmas endiesiyle finansal piyasalar bu serbestleme politikasnn gndemi dnda kalmtr (ILO, 2008; 27). Bu durum ikili bir yap ortaya karm, dnya mal ve hizmet ticareti
206
Sosyal Politika
Kresel krizler, kresellemenin ynn de etkilemektedir. Kriz dnemleri dorudan yabanc yatrmlarn yneldii blgeler ve lkeleri deitirmekte, bundan da en fazla gelimekte olan lkeler etkilenmektedir.
bakmndan kreselleirken finans piyasalar ve sermaye hareketleri ulusal dzeyde kalm, adeta skmtr. 1973 ylnda Bretton Woods sisteminin krlmas ile balayan finansal serbestleme 1980li yllardan itibaren sanayilemi lkelerin kendi iindeki sermaye hareketlerini hzlandrm, bu lkeleri dier gelimekte olan lkeler takip etmitir. Bu gelime de kresellemenin ikinci ayan oluturmutur (ILO, 2008: 27; Temiz, 2004: 12). hareketleri kresellemenin dier ikinci nemli ayan oluturmutur. Kresellemenin gstergesi olarak gsterilen uluslararas sermaye hareketlerinin eitli bakmlardan gsterdii gelime seyri ile ilgili baz istatistiki veriler ise unlardr: Tahvil ve bono niteliindeki sermaye hareketlerinin toplam iindeki pay 1973-1981 arasnda % 3.5 iken 2000 ylnda % 7.5e ykselirken ayn dnemde banka kredilerinin pay % 63.9dan -3.4e derken, dorudan yabanc yatrmlarn pay % 16.8den &% 73.7ye ykselmitir. Yine ayn dnemde ksa dnemli portfy yatrmlar % 0.3den 22.2ye ykselmitir (Temiz, 2004: 13). Bu durumda uluslararas sermaye hareketlerini gnmzde dorudan yabanc yatrmlar ve portfy yatrmlar temsil etmektedir. 1980-2000 dnemi dikkate alnd zaman dorudan yabanc sermaye yatrmlar en fazla Asya-pasifik lkelerine, bu lke grubunu srasyla Latin Amerika, Dou Avrupa ve Afrika lkeleri takip etmitir. 2000 yl itibaryla AsyaPasifik lkelerinin 140 milyar dolar; Latin Amerika lkelerinin 100 milyar dolar ve Afrika lkeleri ile Dou Avrupa lkelelerinin 20 milyar dolar civarnda dorudan yatrmlardan pay aldklar dikkate alnrsa sermaye akmnn yn de ortaya kmaktadr (ILO, 2008: 29-30). Dorudan yatrm giri knn GSYHnin oranlar bakmndan blgesel dalm incelendii zaman 2005 yl itibaryla; dnya ortalamasnda sermaye giriinin % 22,7; knn 23,9 olarak gerekletiini: Bu orann gelimi lkelerde srasyla 21,7 ve 27,9; ABde 33,5 ve 40,7; Kuzey Amerikada 14,5 ve 15,9; Afrikada 28,2 ve 6,2; Asya Pasifikde 23,2 ve 13,3; tek bana inde ise 21,2 ve 2,1 olduunu gstermektedir (Zengingnl, 2007: 62). Dorudan yabanc yatrmlar 2000li yllardan sonra gelimekte olan lkelere doru ynelmekle birlikte, kriz dnemlerinde bu eilim deiebilmektedir. Nitekim 1997 ylnda dorudan yatrmlarn yars gelimekte lkelere doru giderken 2000 krizinden sonra bu orann % 19a dt grlmtr. Ancak bu durum sonradan tekrar deimeye balam, 2002 ylnda dorudan yatrmlar iinde gelimi lkelerin pay % 72; gelimekte olan lkelerin pay % 28 iken 2003 ylnda % 65e % 35 olarak gereklemitir (Ula, 2008: 84). Veriler, dorudan yabanc yatrmlarn genel bir seyir gstermekle birlikte bir yldan dierine ciddi dalgalanmalar da gsterebildiini ortaya koymaktadr. Dorudan yabanc sermaye yatrmlar arlkl olarak gelimi lkelere yaplmaktadr. 2007 yl itibaryla in, dorudan yabanc yatrm alan lkeler arasnda ancak 6. sradadr ve 83,5 milyar ABD dolarndaki yatrm, ilk sradaki ABDdeki 232,8 milyar ABD dolar tutarndaki yatrmn ancak te biri seviyesindedir. 2007 yl itibaryla ABDyi Almanya, Danimarka, Fransa ve Hollanda takip ederken, ilk 10 sradaki dier lkeleri in, Brezilya, Meksika, Arjantin ve Polonya oluturmaktadr (Ula, 2008: 89). Hangi tr sermaye hareketleri gelimekte olan lkeler iin olumlu sonular dourmaktadr? SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
207
Haberleme ve Ulam Maliyetlerinin Dmesi ve letiimin Art

Kresellemeyi 1980li yllarda balatan yaklamn temel gerekelerinden biri, daha nceki dnemlerden farkl olarak teknolojik gelimeye bal olarak ulam ve haberleme maliyetlerindeki hzl dtr. Bu maliyet d kresellemenin temelini oluturan rasyonel dnceye uygun olarak kreselleme srecini hzlandran itici g olmutur (UN, 2001: 10: Zengingnl, 2007: 87 ve ILO, 2008: 29). Teknolojik gelime yalnzca maliyet d deil, iletiim ve bilgi aktarma srecini hzlandrmtr. Uluslararas mali piyasalarn birbiri ile balantsn glenmi, teknolojinin yaratt elektronik para daha nceki dnemlerde bir engel olarak ortaya kan farkl ulusal paralarn dnmne gerek kalmakszn piyasalarn btnlemesini salamtr. Uluslararas para piyasalarnn anlk ileyii ve bunun salad btnleme bilgi teknolojisindeki geliimin bir sonucudur (Erdut, 2004: 13). Haberleme sresinin ksalmas ve maliyet d bilgi transferini hzlandrd lde ticaretin de btnlemesini kolaylatrmaktadr. Baz rnekler vermek gerekirse; New York-Londra hattnda 3 dakikalk konuma 1920 ylnda 300 dolar iken 1990 ylnda 1 dolarn altna dmtr. Bir tonluk deniz tamaclnn maliyeti 1920 ylnda 90 dolar civarnda iken 1990 ylnda 30 dolarn altna dmtr (UN; 2001: 10-11). Bilgisayar teknolojisindeki gelimeye paralel olarak maliyetlerindeki dramatik dler ve nternet teknolojisindeki gelimeler bugn iin birok alanda haberlemenin maliyetini sfra indirmitir. Son 20 ylda hibir alandaki teknolojik gelime, haberleme teknolojisi alanndaki kadar hzl olmam, bilgisayar kullanmndaki art ve nternet teknolojisindeki karlkl gelime kresellemenin nemli ayan oluturan bilgi akn hzlandrma ve enformasyon toplumu oluturma srecini pekitirmitir (UN, 2001: 10-11). Bilgi ve iletiim teknolojisindeki gelimeler kresellemeyi etkilerken, kresellemenin kendisi de bu iki alandaki teknolojik gelimeyi etkilemekte, karlkl bir etkileim sz konusu olmaktadr (Temiz, 2004: 27). lgin olan, bizzat bilgi teknolojisinin kendisi uluslararas ticaretin nemli bir metas hline gelmitir. Sektr bir yandan ekonominin en fazla katma deer yaratan retim alanlarndan birini olutururken dier yandan dier alanlardaki rekabette ne olan belirleyici faktr hline gelmektedir (Zengingnl, 2007: 88). Teknoloji kullanmnn kresellemesi, retiminin de kresellemesi anlamna gelmemektedir. Teknoloji retiminin bir gstergesi olarak kabul edilen aratrma gelitirme ar-ge faaliyetleri ve bu alana yaplan yatrmlar bir gsterge olarak alnrsa hlihazrda OECD lkeleri en byk pay almakla birlikte son yllarda OECD yesi olmayan lkelerde bu alandaki gelime daha hzl olmutur (OECD; 2010: 118). Nitekim in, son dnemde OECD yesi olmayan lkeler iinde % 54lk payla ar-ge harcamalarna en fazla katk yapan lke olmu, bu katk ile ABD ve Japonyadan sonra 3. srada yer alrken btn AB yesi sanayilemi lkelerin nnde yer almtr. inin ar-ge harcamalarnn 2000-2007 arasnda yllk ortalama art hz % 22,1 gibi yksek bir oranda geeklemitir (OECD; 2010; 118). Bu konuda bir baka dikkat ekici gelime de ar-ge harcamalarnn GSYHye oran bakmndan en yksek pay ayran lke % 3,7 ile srail olup bu deer OECD lkeleri ortalamasnn 2 katdr.
ok Uluslu letmelerin Bymesi

ok uluslu iletmeler (irketler) kresellemenin alamet-i farikas, yani en nemli gstergesi olarak kabul edilebilir. Bir baka ifade ile kresellemeyi aklamann,
208
Kreselleme srecinin en somut ve grnen ynn ok uluslu iletmeler oluturur. Bu irketlerin ekonomik byklkleri kreselleme srecini ve boyutlarn anlatmak iin sklkla kullanlan referans alanlarndan birini oluturur.
Sosyal Politika
anlatmann en kolay yollarndan biri ok uluslu iletmeler zerinden gitmektir. Sre bu iletmeleri yaratt gibi bu iletmeler de kresellemenin tayclar, hzlandrclar olmutur. Nitekim lkeler arasnda gerekletii kabul edilen mal ve hizmet ticareti uluslararas iletmeler (ulus tesi iletmeler) zerinden ve onlarn aracl ile yrtlmektedir. Kreselleme ok uluslu iletmeleri bytrken, ok uluslu iletmeler de retimin kresel dzeyde yeniden rgtlenmesini, yeni retim alar olumasn salamlardr. Bu iletmelerin kreselleme srecine ynelik belirleyici rolleri dolaysyla kresellemeye ynelik eletirilerde de bu iletmeler hedef noktas hline gelmitir. ok uluslu irketlerin dikkat eken zellii birounun lke ekonomilerinden daha gl hle gelmi olmasdr. Nitekim dnyann 100 byk ekonomisinden 51inin ok uluslu irketlerden olutuu belirtilmektedir (www.vikipedia.org/ok uluslu irket). Yaratlan katma deerin mill gelire oran esas alnarak bir karlatrma yaplrsa 2000 yl verilerine gre dnyann 100 byk ekonomisinden 63 lke, kalan 37sini ok uluslu iletmeler oluturmaktadr. Ayn verilere gre ABD kkenli Val Mart 44, Exxon ise 48. byk ekonomi olarak yer almaktadr (Fortune, 2000). Bir baka karlatrmaya gre 500 ok uluslu irket, dnya apnda tm dorudan yatrmlarn % 80ini kontrol etmektedir (Ula, 2008: 87). 20 ok uluslu irketin yabanc lkelerdeki sat haslat toplam 6 Kuzey Afrika lkesi hari toplam 49 lkenin GSYHnin 6 katdr (http://canaktan.org/ekonomi). Kreselleme srecinde nemli rol oynayan ok uluslu iletmelerin kken lke veya faaliyet gsterdikleri lke politikalarndan bamsz politika izlemeleri, sahip olduklar ekonomik gle yrttkleri lobi faaliyetleri ile siyasi otorite zerinde etkili olabilmeleri ve denetim dnda kalmalar dolaysyla eletirilmektedirler. Ancak, kresellemenin gstergesi olan dorudan yabanc yatrmlarn birincil kayna olduklar iin az gelimi ve gelimekte olan lkeler arasnda bu irketleri kendi lkelerine ekmek iin mali politikalardan evre ve sosyal politika alanlarna kadar uzanan ok geni bir alanda tevik edici politikalar uygulanmaktadr (http:// tr.vikipedia.org/ok uluslu irketler). ok uluslu irketlerin % 90a yakn ABD; AB ve Japonya kkenlidir. 2000 yl itibaryla en byk 10 ok uluslu irketin 5i ABD, 2si Japonya, 1i ngiltere, 1i Alman-ABD, dieri de ngiliz-Hollanda kkenli irkettir (Temiz, 2004: 23). 2008 yl itibaryla ise en byk 500 irketin 153 ABD, 64 Japon ve 39u Fransa kkenli irkettir. Ayn yl verilerine gre en byk 10 ok uluslu irketin 5 i ABD, 2si ngiliz, 2si Hollanda ve 1i de Japonya kkenlidir (www.forbes.com/2008). Bilinen lkeler dnda ilk 20 iinde yer alan tek Rus ok uluslu irketi Gazpromdur. ok uluslu iletmeler bankaclk, petrol, otomotiv, elektronik, perakende sat ve ila sanayi gibi belirli alanlarda faaliyetlerini younlatrmlardr. Ancak, bu sektrler arasnda dalm dnem dnem deiebilmektedir. Bu irketlerin faaliyet alanlar ile teknoloji arasnda yakn bir iliki bulunmakla birlikte dk teknoloji gerektiren ancak yksek krll olan toptan ve perakende sat, gda ve ttn rnleri sanayi gibi alanlar da arlkl faaliyet alanlarn oluturabilmektedir. Ancak, otomotiv sanayi gibi baz retim alanlar var ki nerede ise btn dnya retimi bu irketler tarafndan gerekletirilmektedir. Birka rnek vermek gerekirse; Slovakya, ek Cumhuriyeti ve Macaristanda otomotiv retiminin % 90dan fazlas; rlanda ve svede ila sanayinin % 90dan fazlas ok uluslu irketlerin kontrol altndadr. Gda sektrnn % 40-50 si de uluslararas irketlerin kontrolndedir (OECD; 2010: 165). te yandan, krizler ok uluslu irketlerin sralamasn deiti-
209
rebilmektedir. 1970li yllarda petrol irketleri n sralarda iken sonraki yllarda otomotiv ve elektronik ne gemitir. 2000li yllardan sonra Rus Gazprom irketi gibi doal gaz alannda faaliyet gsteren irketlerin ne kmas da bu sebeple gereklemitir (www.money.cnn.com/global500). ok uluslu iletmelere ynelik en nemli eletiri noktalarn neler oluturmaktadr? SIRA SZDE
SIRA SZDE
KRESELLEME VE SOSYAL POLTKA Kresellemenin Sosyal Boyutu
DNELM
DNELM
Kresel ekonomik krizler, S O R U kresellemenin sosyal boyutunu ve olumsuz sosyal sonularn daha belirgin ve DKKA grnr hle getirmitir. T
1990l yllardan itibaren daha sk ve ksa aralklarla yaanmaya Obalanan iktisadi S R U krizler, kresellemenin sosyal boyutunun ne kmasna ve srecin sosyal devlete ve sosyal politika uygulamalarna ynelik etkilerinin daha fazla mercek altna DKKAT alnmasna neden olmutur. Kresellemenin sosyal boyutu, dier boyutlarndan daha tartmal bir alan oluturmaktadr. Ancak, zaman iinde kresellemenin sosyal boyutu ile ilgili olumsuz etkilerinin daha fazla olduu SIRA SZDE konusundaki grler arlk kazanmaya balamtr. 2001 ve 2008 yllarnda yaanan finans kaynakl kresel krizler, kresellemenin gelir dalmnn bozulmas ve isizliin art gibi AMALARIMIZ sosyal sorunlar kreselletirdiini ortaya koymutur. 2008 son eyrei ile 2009un ilk yarsnda yaanan finansal kriz borsalarda % 43-59 daralma yaratrken etkileri yalnzca finansal piyasalarla snrl kalmam birka lke dndaT btn dnyada K A P retim daralm ve byme hz negatif olarak gereklemitir. 1929 krizinden sonra yaanan en byk daralma olarak yaanan kriz, istihdam da olumsuz etkilemi isizlik artmtr (OECD, 2010: 15-37). ILO yaanan krizlere balL olarak N btn dnTE EVZYO yada toplam isiz saysnn artacan, baz lkelerde bu artn daha yksek oranlarda gerekleeceini belirtmitir (ILO, 2004: 40). Kresellemenin sosyal boyutu ile ilgili en nemli eletiriyi eitsizlikleri artrd NTERNET iddias oluturmaktadr. Kresellemenin en belirgin etkilerini gsterdii 1980-2000 arasndaki 20 yllk dnemde kreselleme srecinin olumsuz sosyal sonular dourduu BM tarafndan hazrlanan nsani Gelime Raporlar ile dorulanmtr. Nitekim zellikle 1990l yllardan sonra BM bu raporlara gre; yoksulluk hem lkeler arasnda hem de ayn lkede kiiler arasnda artmakta, bireyler, kurumlar ve lkeler arasndaki gelir farkllamas derinlemektedir (Zengingnl, 2007: 171-173). Eitsizliklerin art bata olmak zere kresellemenin sosyal boyutuna ynelik eletiriler kresellemenin yaratt ileri srlen pozitif getirilerden (nimetlerden-frsatlardan) faydalanma konusunda btn lkelerin ve insanlarn ayn ansa sahip olmad grnden kaynaklanmaktadr. Kresellemenin karanlk yz olarak da adlandrlan bu ynne gre kreselleme ulus devletlerin kendi iinde ve aralarndaki eitsizlikleri artrmakta, ekonomik kreselleme srecinin yaratt kazanlarn ve kayplarn blgesel bloklar, devletler, toplumlar ve insanlar arasndaki paylam adil olarak gereklememektedir (Selamolu, 2000: 37-ILO, 20014: x). Kresellemenin sosyal boyutunun olumsuz sonular dourduu yalnzca kreselleme kartlarnn dile getirdii ideolojik yaklam farkllna dayal eletirilerle snrl kalmamtr. Kreselleme srecinin yaratt sosyal sorunlarn zlmesi kresellemenin srdrlebilirliinin gerekesi hline gelmitir. Nitekim 1990l yllar kresellemenin en byk savunucular ve kural koyucular konumundaki Dnya Bankas ve IMF, Birlemi Milletler nderliindeki sosyal zirvelerin destekisi olmutur. Bu bakmdan dnm noktas BM tarafndan 1995 ylnda Kopenhagda dzenlenen Dnya Sosyal Gelime Zirvesidir. Bu zirvede hk-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
210
Sosyal Politika
Dnya Bankas, IMF ve OECD gibi uluslararas ekonomik kurulularn uluslararas mal, hizmet ve sermaye hareketlerini dzenlemek iin belirledii kurallar sosyal politika uygulamalarn dorudan etkilemektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
metlere insan merkezli bir ekonomik politika izlenmesi, ekonomik uyum politikalarnn olumsuz sosyal sonularn giderici tedbirler almalar ve bir btn olarak yoksulluu azaltacak etkin politikalar takip etmeleri tavsiye edilmitir. Kreselleme srecinin srdrlebilirlii, yol at sosyal sorunlarn giderilmesi ve potansiyel faydalarndan faydalanmada frsat eitliinin yaratlmas ile mmkn olabilecektir. Bu anlay deiiklii ILO ile Dnya Bankas ve IMF arasnda kresellemenin sosyal boyutuna ynelik ortak almalarn yaplmasna ynelik i birliini glendirmitir (ILO, 2011: viii). Kresellemenin sosyal hayata ve sosyal politika uygulamalarna ynelik olumsuz etkilerinin kayna dorudan ve dolayl etkiler olmak zere iki balkta toplanabilir. Kresellemenin ulus devleti ve buna bal olarak da sosyal (refah) devleti deitirmesi ve dntrmesinden sosyal politikaya ynelik dolayl etkilerinin kaynan olutururken Dnya Bankas, IMF ve OECD gibi kurulularn belirledii mal, hizmet ve sermaye hareketlerine ynelik uluslararas yeni dzen ve bu dzenin ileyi kurallar ile ok uluslu irketlerin yatrm yaptklar lkelerdeki iyerlerinde izledikleri istihdam, cret ve rgtlenme politikalar dorudan etkilerini oluturmaktadr. phesiz, kresellemenin hakim ideolojisini oluturan liberalleme-serbestleme ve buna bal olarak ortaya kan kuralszlatrma, koruyucu ve dzenleyici mdahalelerle sosyal hayatn dzenlenmesine ynelik mevcut sosyal dzene ynelik en byk tehditi oluturmaktadr. Kresellemenin sosyal boyutu veya yol at sosyal sorunlarn tesbiti ile ilgili tartmalarda temel problem, iktisadi ve sosyal hayatta meydana gelen ve sosyal politika uygulamalarn etkileyen deiikliklerin ne lde kresellemeye bal olarak gerekletiidir. Sanayi toplumundan hizmet toplumuna geile birlikte; igcnn sektrel yaps deimi, igc iinde beyaz yakallarn says artm, kadnlarn igcne katlm oranlar ykselmi, zellikle hizmet sektrnn esnek zamanl almaya imkn veren yaps a-tipik alma ekillerini yaygnlatrm ve saSIRA SZDE nayi toplumunun ihtiyalarn karlamak iin oluturan endstri ilikileri sistemi deimeye balamtr. Bu deiim ve dnmn ne lde kresellemeden bamsz olduu N E L M kresellemeden etkilendii sorusuna verilecek cevap kolay D veya deildir ve belirsizlikler iermektedir. Karlkl bir etkileim olduu kesin olmakla birlikte yn O R derecesini tespit her zaman mmkn olmayabilir. Bu bakmdan S ve U kresellemenin sosyal politikaya ynelik etkilerini deerlendirirken bu i ielii dikkate almak gerekir. DKKAT Kresellemenin yol at sosyal politika problemleri; insanlar, lkeler ve blgeler arasnda ve iindeki eitsizlikleri artrmas, yoksulluun art ve derinlemeSIRA SZDE si, sosyal korumann zayflamas ve artan gvencesizlik ile istihdam piyasalarnda yaratt belirsizlik olarak zetlenmektedir (Erdut, 2004: 23-29). Kreselleme bu genel etki AMALARIMIZ alanlar yannda genel olarak endstri ilikileri sisteminin aktrleri (sendikalar) ve ileyii zerinde de (toplu pazarlk sreci) etkilerde bulunmaktadr. Kreselleme srecinin yaratt sosyal politika sorunlar ve bunlarla ilgili tartmalar iin K T A P daha ayrntl bilgi edinmek iin baknz. Abdulkadir enkal, (2005), Kreselleme Srecinde Sosyal Politika, Alfa Yaynlar, stanbul.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE D NN E TM N T E R EL

S O R U
Kresellemenin SZDE SIRA yol at temel sosyal politika sorunlar nelerdir?

DN TE R N E TM NEL
S O R U
DKKAT
DKKAT
211
Kreselleme, Ulus Devlet ve Sosyal Devletin Deiimi

Kreselleme ile ulus devlet arasnda, zt ynl ancak i ie gemi, karmak ilikiler vardr. Sosyal (refah) devlet, ulus devletin sosyal politika uygulamalar ile ortaya kan bir devlet anlayn oluturduu iin kreselleme ulus devleti deitirdii lde sosyal devleti de deitirmektedir. Kreselleme srecinin gereklemesi, ncelikle ulus devletin bu srecin kesintisiz olarak gereklemesini salayacak tedbirleri almas, dzenlemeleri yapmas ve kendine ait yetkilerin bir ksmndan vazgemesi ile mmkn olmutur. Bir dier ifade ile kreselleme ancak ulus devletin ncl ile gerekleebilecek bir sretir. Ancak, ulus devletin bir anlamda kendini sonlandracak byle bir aba iine girmesi; bir gre gre kresellemenin kanlmaz olarak gerekleecek bir aama olmas ve hibir ulus devletin bu zorunlu dnm srecinin dnda kalamamas, dier gre gre de deiim ve dnme direnen, kendini yenileyemeyen devletlerin kendi halk nezdinde itibar kaybetmeleri, meruiyetlerinin zayflamasdr (Temiz, 2004: 63). Kreselleme mal ve hizmet ticareti ile sermayenin uluslararaslamas olarak kabul edilirse, ulus devletin ncelikle ulusal snrlar kaldrarak veya geirgenliini artrarak bu serbestlie izin vermesi gerekecektir. Bu da ulus devletin bu alandaki hakim otorite olma rolnden vazgemesi, yasaklamalar ve snrlamalar kaldrmas ile sz konusu olabilecektir. Mal ve hizmet ticaretini engelleyen veya snrlandran dzenlemelerin terkedilmesi, ulusal retici ile yabanc retici arasnda rekabet avantaj veya dezavantaj yaratan gmrk politikalarndan vazgeilmesi, gmrk vergisi ve tarifelerinin yeniden dzenlenerek serbestlemesi ilk deiiklik alanlarn oluturmaktadr. Ulus devletin terk ettii alanlarda Dnya Bankas, IMF ve OECD gibi uluslararas kurulularn ve AB gibi blgesel kurulularn belirledii evrensel kurallarla yer deitirecektir. Ancak kreselleme yalnzca ulus devletin baz yetkilerinden vazgemesi ile kendiliinden gerekleecek bir sre deildir. Paradoksal olarak ulus devletin kreselleme srecini hzlandrmak zere aktif bir rol alarak, kresel sistemin uluslararas kurallarnn ulus devlet snrlar iinde uygulanmasna imkn vermek zere; lke snrlar iinde geerli olan mlkiyet ve yatrm politikalarn deitirmesi, lke vatanda olmayanlarn ve yabanc sermayenin bu alanlarda faaliyet gstermesine izin verecek dzenlemeleri yapmas ve eer varsa snrlamalar kaldrmas gerekecektir. zelletirme, yabanclara mlk sat, yatrm izni verilmesi, kamuya ait baz faaliyet alanlarnn (iletiim, ulam, salk vb) yerli ve yabanc zel sektre almas, bankaclk sisteminin ve sermaye piyasasnn yabanc sermaye giri-kn kolaylatracak ekilde dzenlenmesi, para ve kr transferlerine imkn verilmesi ulus devletin sre iinde gerekletirecei dzenleme alanlarndan ilk akla gelenlerini oluturmaktadr. Ulus devletin kreselleme srecini hzlandran bir baka rol ve politika deiiklii de yabanc sermaye yatrmlarn tevik etmek iin alaca tedbirlerle ilgilidir. zellikle dorudan yabanc sermaye yatrmlar iin vergi muafiyetleri salanmas ve hatta teviklerinin uygulanmas, sabit sermaye yatrm yapacaklar iin karlksz veya ok dk bedelle yer temini, enerji fiyatlarnda indirim gibi tevik edici politikalar kreselleme srecini hzlandrc etki yapacaktr. Yalnzca tevik deil, gelen yabanc sermayenin srekliliini salamak zere yatrmlarn geleceine ynelik garantiler verilmesi, teminatlar salanmas, ciro ve krllk garantileri verilmesi de bu politikalar iinde yer alacaktr.
Kreselleme sreci, paradoksal olarak ulus devletin kendine ait yetki alanlarn daraltmas, kendini zayflatacak dzenlemeleri hayata geirmesi ile gereklemektedir.
Ulus devletin baz yetkilerinden vazgemesi kresellemenin gereklemesi iin yeterli olmamakta, ilaveten bizzat ulus devlet kreselleme srecini hzlandracak tedbirleri alarak aktif rol stlenmesi gerekmektedir.
212
Sosyal Politika
Sosyal devlet (sosyal refah devleti) kinci Dnya Sava sonras 1945-1975 yllar arasndaki 30 yllk dnemde, ulus devletlerin uygulad kapsaml sosyal politika uygulamalarnn sonucu olarak ortaya kmtr.
Kreselleme ulus devletle birlikte ulus devlet uygulamas olan sosyal devleti de deitirmi, dntrmtr. ok ksa tarif etmek gerekirse, sosyal devlet; (sosyal refah devleti, refah devleti) iktisadi ve sosyal hayatn ileyiini piyasa kurallarna brakmayarak, genel toplum menfaatini ve zellikle iktisaden gsz durumda olan geni toplum kesimlerini korumak ve temel sosyal haklar kullanmalarna imkan veren bir iktisadi ve sosyal dzen oluturmak zere sosyal politikalar uygulayan devlet olarak tarif edilebilir. Gelimi lkelerde kullanlan refah devleti terimi ile gelimekte olan lkelerde kullanlan sosyal devlet veya sosyal refah devleti terimleri ile kastedilen byk lde ayn eydir. Sosyal politikann altn a olarak bilinen 1945-1975 arasndaki 30 yllk dnemde sosyal devlet yaklam ile ortaya kan tablo ana hatlar ile aadadr: Devletin ekonomik bymeye ynelik politikalar tam istihdam hedefi ile birlikte yrtlmtr. Devlet, zellikle kamu iktisadi kurulularnda yksek cret politikas izlemi ve alanlara geni sosyal haklar vermitir. Sendikacln teviki ve rgtlenmenin yaygnlamas, toplu pazarlk mekanizmas araclyla birok sektrde alanlar lehine gelir dalmn iyiletiren cret ve sosyal haklar getirmitir. Devlet, bata ILO olmak zere uluslararas szlemelerle salanan temel haklara ynelik kurumsal yaplar oluturmu (i ve ii bulma kurumlar, sosyal sigorta kurumlar gibi) ve koruyucu bir sosyal hukuk (i ve sosyal gvenlik kanunlar gibi) oluturmutur. Devlet, temel sosyal haklarn geni toplum kesimlerine yaygnlatrlmas iin dorudan ve dolayl gelir transferlerini artrm, sosyal harcamalar mill gelirin % 30lar seviyesine ykselmitir (zdemir, 2004: 161-163). Gelecek nesiller iin yarn endiesi duyulmayacak, salk bata olmak zere emeklilik dnemlerini kapsayan yaygn ve kapsaml bir sosyal koruma sistemi oluturulmutur. Yalnzca gelimi lkeler deil, gelimekte olan lkeler de ILO szlemeleri ile belirlenen alma hayatna ynelik kurumlar ve mevzuat kendi sosyal hayatlarnn dzenlenmesi konusunda referans olarak almlardr. 1973 petrol fiyatlarndaki artla balayan ancak ksa srede yapsal sebeplere dayand anlalan kriz altn a sona erdirirken sosyal devlet anlaynn da krizi olmutur (Temiz, 2004: 73). Krizden k iin uygulanmaya balanan neoliberal politikalarla balayan kreselleme sreci sosyal devleti ortadan kaldramam ancak gelime seyrini olumsuz etkilemi, yn deitirmesine sebep olmutur. Kreselleme srecinin sosyal devlet anlayna ynelik etkileri aadaki alanlarda ortaya kmtr. Ancak, hemen belirtmek gerekir ki bu etkiler dorudan ve yalnzca kreselleme srecine bal olarak ortaya kan etkiler olarak da yorumlanmamaldr. Kresellemenin hkim ekonomi politikasn oluturan liberalizm, ulus devletin sosyal devlet anlay ile izledii sosyal politika alanlarn daraltm, bir ksmndan vazgeilmesine bir ksmnda da geriye gidilere yol amtr. zelletirme uygulamalar bata olmak zere kamu kesimini kltmeye ynelik ekonomi politikalar, kamunun uygulad cmert cret politikalar, gl sendikaclk, geni sosyal haklar ve i gvencesi uygulamalarndan oluan sosyal devlet uygulamalarn zayflatmtr. Kamunun sosyal harcamalarndaki art durmu, geldii en yksek olan % 30 lar seviyesinde sabitlenmitir. Ancak, gelimekte olan lkeler bu seviyelere gelmeden sosyal harcamalarda ksntlara balamlardr.
213
Sanayi toplumu alma hayatn dzenlemek iin oluan sosyal hukukun ok kat olduu, kreselleme srecini engelledii iddias ile esneklik taleplerine cevap verecek ekilde yeniden dzenlenmi, belirsizlik ve gvencesizlik douran yeni bir alma hukuku oluturulmaya balanmtr. Dorudan yabanc sermaye yatrmlarn ekmek ve ok uluslu irketleri kalc klmak iin sosyal hukuk yeniden dzenlenmi, birok gelimekte olan lke iin cretler ve alma artlarn dzenleyen kurallar yabanc sermayeyi cazip klma aralar olarak kullanlmtr. Kamu sosyal gvenlik programlarnn salad koruma garantisinin kapsam daraltlm, seviyesi drlm, ilave garanti isteyenler iin zel sosyal gvenlik sistemleri nerilmitir. alma hayatnda pazarlk gcn emek lehine deitiren toplu ilikiler ve szlemelerin yerini bireysel ilikiler ve szlemeler almaya balamtr. Kresellemenin sosyal devlet zerindeki etkilerini btnyle olumsuz olarak deerlendirmek yanl ve eksik olacaktr. Kreselleme srecinin tad elikili (paradoksal) yap, sosyal politika uygulamalarn dntren hatta glendiren uygulamalar da beraberinde getirmitir. Siyasal ve kltrel alanda nasl kreselleme SIRA SZDE ile yerelleme e zamanl olarak ortaya km ise sosyal politika alannda da benzer bir gelime yaanmtr. Ekonomik hayat liberalletirmeye ynelik politikalar, bu politikalarn yarataca sosyal sorunlar dengeleyecek yeni sosyal politika uyDNELM gulamalarn da beraberinde getirmitir. Bu deiim nce ulus devlet iinde, sonra uluslararas kurulular aracl ve nclnde kresel lekte ortaya kmtr. S O U zelletirme uygulamalarnn ortaya karaca isizlik sorununuRzmek zere yksek kdem ve i kayb tazminatlar uygulanmas, igcnn bata kamu kurumlar olmak zere dier alanlara kaydrlarak istihdam garantisinin K K A T D salanmas veya daha az gvenceli olmakla birlikte yeni istihdam statlerinin yaratlmas, isizlere ve aileye ynelik uzun dnemli sosyal destek programlarnn balatlmas ve kamu SIRA SZDE sosyal gvenlik harcamalarnn art ile i kurma kredilerinin verilmesi gibi uygulamalar bunlardan bazlarn oluturmaktadr. Benzer bir gelime kresel alanda da yaanm, kresellemenin yaratt sosyal sorunlar gidermeye ynelik kresel lAMALARIMIZ ekte sosyal politikalar gelitirilmeye balanmtr. Kreselleme srecinde refah devletinin deiim ve dnmne K T A daha ayrntl ynelik P bilgi iin baknz: Sleyman zdemir (2004), Kreselleme Srecinde Refah Devleti, stanbul Ticaret Odas Yayn No: 2004-69, stanbul. Kreselleme sosyal devlet anlayn niin zayflatmaktadr?
TELEVZYON SIRA SZDE
Kreselleme srecinde ulus devletin deiimi, sosyal devletin de deiimini beraberinde getirmi ancak bu deiim sosyal devlet anlayndan geriye gidi eklinde ortaya kmtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N T E R NL M NE E Dorudan bir iliki kurmak ve bire bir sebep-sonu ilikisi DkurmakT her zaman mmkn olmamakla birlikte, kreselleme srecinin hakim olduu 1980 sonras S ilikilendirilecekdnemde belirginleen sosyal politika sorunlar kreselleme ile O R U tir. zellikle kresellemenin hakim felsefesi liberalleme-serbestlemeyi salamaya ynelik dzenlemeler dolaysyla vazgeilen sosyal politika uygulamalar DKKAT iin bu iliki daha gl ekilde kurulacaktr.
Kreselleme ve Sosyal Politika Sorunlar
TELEVZYON SIRA SZDE
T E R N E M DN N E L T
S O R U
DKKAT
Kreselleme, Eitsizliklerin Art ve Yoksulluk
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Tarihin hibir dneminde dnyada refah paylam konusunda bir eitlik salandn sylemek mmkn deildir. Her dnemde ikili, l veya daha fazla taraf
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
214
Sosyal Politika
Kreselleme eitsizliklikleri ilk defa ortaya karan deil, var olan eitsizlikleri artrmakta, derinletirmektedir.
Kresellemenin yaratt eitsizlik her blge ve lke iin ayn derecede olumsuz olmamtr. Gney Dou Asya lkeleri bu srete kresellemenin nimetlerinden en ok yararlanan ve eitsizliklerin azald lkeler olmutur.
olan blnmeler ve farkllamalar olmutur. Eitsizlik sz konusu olunca, dnya zaman iinde corafi olarak Dou-Bat lkeleri ve Kuzey-Gney yarm kre lkeleri gibi ayrmlarla snflandrlm, bu ayrmda Bat ve Kuzey blgeleri (bu blgelerdeki lkeler ve lke halklar) gelimi, katma deerden ok pay alan, Dou ve Gney blgeleri ise geri kalm, katma deerden az pay alan, yoksullar snfnda yer almtr. Bugn ok daha yaygn olan ayrm iktisadi byklkleri esas alarak yaplan gelimi-gelimekte olan blgeler veya lkeler ayrmdr. Kresellemeden beklenen uluslararaslama sreci ile salanacak btnlemenin herkesin kazand, eitsizlikleri azaltan bir gelimeyi salamas, kresel retimin paylalmas bakmndan gelimi lke toplumlar ile gelimekte olan lke toplumlar arasndaki fark azaltmas idi. Kresellemeye ynelik ilk hayal krklklar bu bakmdan olmu, kreselleme taraftarlarnn bekledii gibi artan uluslararaslama sreci lkeler arasndaki eitsizlikleri azaltmam, aksine artrmtr. Kresellemenin eitsizlikleri artrdna ynelik ok sayda ve farkl kriterlerle oluturulmu veri vardr ve bunlardan bir ksm Dnya Bankasna aittir. Nitekim, Dnya Bankasna gre dnyann en zengin lkeleri en fakir lkeleri arasnda kii bana den gelir bakmndan var olan fark 1970lerde 30 kat iken 1990l yllarda 70 katn zerine kmtr. BMye gre ise insanlarn en zengin % 20si ile en yoksul % 20si arasndaki fark 140 kata ulamtr (Koray, 2004: 199). En zengin lkeler ile en yoksul lkeler arasndaki ekonomik eitsizlik, 1913 ile 1973 yllar arasndaki 60 yllk dnemde 33 kat artmken kreselleme olgusunun balad 19732005 arasndaki 32 yllk dnemde nceki 150 ylda meydana gelen eitsizlie denk bir eitsizlik art olmutur. 2005 yl itibaryla eitsizlik 94 kat artmtr (Ar, 2007: 264). Zengin lkelerle yoksul lkelerin fert bana mill gelir art bakmndan bir karlatrma yaplrsa; 1960-2002 yllar arasnda en yoksul 20 lkede fert bana mill gelir yalnzca % 20.6 orannda bir artla 212 dolardan 267 dolara ykselirken, ayn dnemde en zenginlerin geliri % 284 orannda bir artla 11.417 dolardan 32.339 dolara ykselmitir (Ar, 2007: 265). Bir baka veriye gre; 1990-2004 yllar arasnda gelimekte olan lkelerdeki en dk gelire sahip % 20lik nfus kesiminin toplam gelirden ald pay % 4,6dan 3,9a dmtr (UN, 2008: 67). Kreselleme eitsizlikleri artrmakla birlikte bu her lke iin ayn derecede olumsuz deildir. Nitekim Dou ve Gney Dou Asya lkeleri son dnemde gerekletirdikleri yksek byme hzlarna bal olarak yoksulluk oranlarnda dikkate deer dme salarken Bat Asya lkelerinde yoksulluk 1990-2005 dneminde 2 kat artmtr. Benzer ekilde Eski Dou Bloku lkelerinden Bamsz Devletler Topluluuna ye lkelerle Gney Dou Avrupa lkelerinde de yoksulluk bu dnemde keskin ekilde artmtr (UN, 2008: 67). Kresel krizler, eitsizlikleri artran ve derinletiren bir baka faktr olarak ortaya kmtr. Yaanan her kriz eitsizlikleri artran ve derinletiren bir etki yaratmaktadr. Btn iyilemelere ramen son yirmi yllk dnemde dnyann en zengin % 20lik nfusu toplam gelirin % 70inden fazlasn alrken en fakir % 20lik diliminin ald pay sadece % 2dir (ILO, 2011: 21). Eitsizlik, yalnzca gelimi lke toplumlar ile gelimekte olan lke toplumlar arasnda yaanmamakta, lke baznda da eitsizlikler artmaktadr. lke iindeki eitsizlik art yalnzca gelimekte olan lkeler has bir problem olmayp 1980lerin ikinci yarsnda itibaren AB yesi gelimi lkelerde de ortaya kan bir problemdir (ILO, 2011: 21). Yoksulluun nlenememesi kresellemenin dier baarsz alanlarndan birini oluturmaktadr. Artan eitsizlik ve gelir dalmndaki bozulma yoksulluk sorununu derinletirmitir. Bir ok lkede nsani Gelime Endeksi ile ilgili gstergeler
215
olumsuz ynde gelimeye balamtr. Yoksulluk ve eitsizlikle ilgili baz temel gstergeler aadadr (ILO, 2011: 20). 2005 yl itibaryla gelimekte olan lkelerde yaayan toplam nfusun 1/4 ne tekabl eden yaklak olarak 1.4 milyar insan gnlk 1.25 ABD dolarnn altnda bir alk snrnda yaamaktadr. 2000-2005 arasnda dnya ekonomisindeki hzl byme SIRA SZDE yoksulludnyadaki u 1990ylndaki % 46 seviyesinden 2005 ylnda % 27ye drmesine ramen son 2008 krizi ile birlikte 64 milyon kii daha bu snrn altna itilmitir. DNELM Sahra Alt Afrika lkelerinde en dk gelire sahip % 20lik nfus kesiminin toplam gelirden ald pay yalnzca % 3dr. S O 925 milyon kii kronik alk tehlikesi altnda yaamaktadr. R U Dnyada 1.75 milyon insan ok ynl bir yoksulluk tehlikesi altnda olup temel salk hizmetleri, temel eitim ve ekonomik frsatlardan mahrum DKKAT yaamaktadr. 2,6 milyon kii hijyenik bir ortamda yaama, 884 milyon kii de temiz su imSIRA SZDE knlarndan mahrumdur. 796 milyon kii okuma-yazma bilmemektedir. Her yl 5 yan altndaki 8.8 milyon ocuk koruyucu ve nleyici salk hizAMALARIMIZ metleri yetersizliinden lmektedir. Kreselleme ve yaratt temel sosyal politika sorunlar iin baknz: Daniel Cohen K T A P (2000), Dnyann Zenginlii, Uluslarn Fakirlii, (ev: Dilek Hattatolu), letiim Yaynlar, stanbul.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kreselleme olumsuz sosyal sonular her lke ve blge iin ayn derecede mi gerekSIRA SZDE lemitir?
N E DN T E R E sizlik ve Kreselleme, gcnn Yapsndaki Deime, stihdam,N L TM Enformel Sektr
SIRA SZDE
NN E M DN T E R E L T
Atipik alma, S O R U allm, dzenli, gvenceli, srekli istihdam dnda kalan, dzensiz almay, gelir DKK gvencesizliini, ksmiA T sreli istihdam ierisinde barndran istihdam eklini SIRA ifade etmektedir (O. SZDE Karadeniz, (2011), alma Toplum, 2011/2).
Sanayi ekonomisinden hizmet ekonomisine gei, igcnnS sektrel yaps ve O R U statsndeki deimelerin yan sra igcne katlm oranlar ve yaps da deimitir. ncelikle tarm sektrnden sanayi ve hizmetler sektrne hzl bir igc DKKAT g gereklemitir. Nitekim, gelimekte olan lkelerde tarm sektrndeki igc 1980-2005 yllar arasnda % 55den % 45e dmtr. Hlbuki bu oran geliSIRA SZDE mi lkelerde 2005 yl itibaryla % 4den daha azdr (UN; 2008: 62). gcnn yapsndaki deime, lkelerin kreselleme srecinde stlendikleri role bal olarak deimektedir. Dorudan yabanc yatrmlarn yapld gelimekte olan lkelerde AMALARIMIZ bu yatrmlara bal olarak ncelikle sanayi sektrndeki igcnn oran artm, bunu hizmetlerin gelimesine bal olarak hizmet sektr takip etmitir. Sermaye ihra eden gelimi lkelerde ise toplam igc iinde hizmet Ksektrnn pay da T A P ha da artmtr. Hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde hizmet sektrnn bymesi ehirlerde kadn igcnn daha yksek oranlarda igcne katlmasnNberaberinTELEVZYO de getirirken esnek alma ekilleri ve atipik istihdam da artmtr. Atipik alma zellikle hizmet sektrndeki ilerin zellii gerei ksa sreli ve esnek zamanl almak isteyen kadnlarn, rencilerin ve engellilerin tercih ettii istihdam ekli N almaya imkn olarak gelimitir. Benzer ekilde evde almaya veya uzaktanT E R N E T veren teknoloji kullanml iler de (ar merkezleri gibi) atipik alma ekillerini yaygnlatrmtr. Esnek alma ve zellikle atipik istihdam biimlerinin art yal-
AMALARIMIZ
K T A P
Kreselleme dolaysyla artan rekabet endiesi, gelimekte olan lkelerde dk cretli, gvencesiz, sosyal hukukun kapsam T NTERNE dndaki ileri artrmtr.
TELEVZYON
216
Sosyal Politika
nformel-kaytd sektr, gelimekte olan lkelerde geici sreli deil, kalc ve hatta en byk sektr haline gelmitir. Kaytd sektr bydke sosyal politika uygulamalarnn da kapsam daralmtr.
nzca kresellemeye balanacak bir gelime olmamakla beraber (Erdut, 2002; 34). Kresellemenin getirdii rekabet basks ile iyerlerinde maliyet drmeye ynelik araylar ve zellikle taeronlama atipik alma biimlerini artrmtr. verenler dzenli istihdamn getirdii maliyet ve sosyal yklerden kanmak iin atipik istihdam biimlerine daha ok bavurmulardr. Nitekim ili rnei ile gerekelendirmek gerekirse bu lkede ihracata ynelik tarmsal faaliyetlerde istihdamn % 90 geici iken bu oran dardan alnan rnlerle rekabet hlindeki faaliyet alanlarnda % 55dir (Erdut, 2002: 34). te yandan, gelimekte olan lkelerde 1970li yllarda hzlanan ehirlere g birok gelimekte olan lkenin sanayi ve hizmetler sektrnn istihdam yaratma kapasitesinin yetersizlii dolaysyla dk verimli ilerin youn olduu informelkayt d sektr gelimitir. Nitekim ILOnun yapt bir alma kapsamndaki 54 lkenin 42sinde informel sektr vardr ve bu 42 lkeden 17sinde bu sektrde istihdam edilenlerin yardan fazlas informel sektrde istihdam edilmektedir. 42 lkenin yalnzca 4nde kayt d sektrdeki istihdam % 10un altndadr. (ILO, 2002: 59). Baz Afrika lkelerinde kayt d sektrde istihdam % 70lere ulamtr (UN, 2008: 62). nformel-kayt d sektr, ilk defa 1970li yllarda literatre giren ancak zaman iinde ortadan kalkaca varsaylan geici nitelikte bir sektr olarak tanmlanrken, gelimekte olan lkelerde sreklilik kazanan ve igcnn nemli bir kesiminin istihdam edildii sektr hline gelmitir. nformel-kayt d sektr, genel olarak verimlilii dk iler olduu iin alanlar iin cretlerin dk, alma srelerinin uzun, i sal ve gvenlii tedbirlerinin yetersiz, i gvencesinin olmad ilerde almak anlamna gelmektedir. ILOnun insana yakr i (decent work) iin belirledii standartlarn hi olmad veya ok yetersiz olduu ilerdir. alanlarn sosyal gvencesi yoktur, devletin de bu eksiklikleri denetleme imknlar yetersizdir. Kk, dank ve merdiven alt sektr olarak anlan iyerleri alanlar iin korunmasz iyerleridir (ILO, 2002: 5962). alanlarn herhangi bir sosyal gvenlik garantisi yoktur. nformel sektr, alan yoksul reten sorunlu bir sosyal politika alandr. Kreselleme srecinin yaratt yeni retim alar, igc piyasalarnda karlkl bamllklar yaratmtr. retimin deiik safhalarnn ve nihai rnn paralarnn deiik lkelerde ve iyerlerinde gerekletirilmesi, bir rnn retim aamasnda ok sayda lke igcnn ortaklaa almasn gerektirmitir. Nitekim, bir konfeksiyon rnnn tasarmn talyan; retimini in, satn Amerikan irketi aracl ile yapan ve retim noktasndan tketim noktasna tanmasn da Hong-Kong firmasna yaptran bir ngiliz ok uluslu irketi bu srete en az 5 ayr lkenin igcn kullanmaktadr. Bir hesaplamaya gre gelimekte olan lkelerde dnya sanayi saylacak bu tr ilerde alan igcnn oran 1970 ylnda % 43 iken 1990da % 53e ykselmitir (Erdut, 2002: 30). Dnyada toplam igc 3,3 milyar olup toplam isiz says 197 milyondur. Gelimekte olan lkelerde igc iinde bulunan 900 milyon kii gnlk 2 dolarn altnda bir gelirle yoksulluk snr altnda yaamaktadr (ILO, 2012: 9). 900 milyon alan ancak yoksul kitlenin varl ILO hedefleri bakmndan yaratlmas gereken insana yakr i hacmini de gstermektedir. Eer mevcut ekonomik artlar devam ederse, nmzdeki 10 yl iinde gelimekte olan lkelerde 400 milyon kii daha igcne dhil olacak ve yoksulluk snr altndaki 900 milyon alanla birlikte 1,3 milyar gvencesiz alan igc dnyann en nemli sosyal problemini oluturacaktr (ILO, 2012: 9-10).
217
sizler iinde 15-24 ya grubunda 74,8 milyon isiz vardr ve kresel gen isizlii oran % 12,7 civarndadr. Kriz dnemleri gen isizliin artt dnemler olarak dikkat ekmektedir. Kresel dzeyde gen isizlii yetikin isizliinden 3 kat daha fazladr (ILO, 2012: 10). Gen isizlii, toplumlarda gelecee ynelik gven duygusu yaratma ve toplumsal huzurun salanmasna ynelik en ciddi tehdit kaynan oluturmaktadr. Kresel ekonomik krizler yalnzca isizlik orann artrmamaktadr. piyasasnda i bulma midini kaybedenler igcnden ayrlmakta, igcne katlm oranlar dmektedir. Nitekim igcne katlm oran 2007-2010 dneminde % 1 azalmtr (ILO, 2012: 11). ekil 8.2, 2002-2016 dneminde toplam istihdamn saysal olarak arttn ancak toplam istihdamn nfusa orannn dtn, bu dn de 2007-2008 krizi ile birlikte belirgin ekilde ortaya ktn gstermektedir. Kriz sonras dnemde igcne katlmda bir iyileme grlse bile, btn yakn zamanda 2007deki % 61,2lik seviyeye ykselemeyeceini ortaya koymaktadr. Tabloda grld gibi, deiik beklentilere bal olarak (iyimser, ktmser, gereki) yaplan gelecek projeksiyonlar da istihdam/toplam nfus orannda dikkate deer bir olumlu gelime ortaya koymamaktadr.
ekil 8.2 Kresel stihdamn Gelime Seyri ve Beklentiler (2002-2016)
3.3 3.2
Toplam stihdam (milyar)
3.1 3.0 2.9 2.8 2.7 2.6 2.5 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
61.4 61.2 61.0 60.8 60.6 60.4 60.2 60.0 59.8 59.6 59.4 59.2
stihdam/nfus oran (%)
Toplam stihdam
stihdam/nfus oran
stihdam/nfus oraniyimser beklentiler
stihdam/nfus oranolumsuz beklentiler
stihdam/nfus oranktmser beklentiler
Yeni kresel ekenomik yapnn istihdam bakmndan dikkat eken bir baka zellii, istihdam yaratmayan bir byme gerekletirmesidir. Kresel ekonominin yeni istihdam yaratma kapasitesi dmekte, byyen ancak istihdam yaratmayan yeni bir kresel ekonomik yap ortaya kmaktadr. Teknolojik gelimenin etkisi yannda iverenlerin kresel krizler sonras dnemlerde yeniden kriz olabilecei beklentisi ile yeni istihdamdan kanmalar byle bir sonu dourabilmektedir.
218
Sosyal Politika
Kreselleme sreci ile emek g hzla insan gne dnmtr.
Kresellemenin istihdam piyasasna ynelik en belirgin etkisi uluslararas emek g zerinde olmutur. Haberleme ve ulamn imknlarnn art, televizyon yayncl ve nternet ile uzak mesafelere eriimin kolaylamas emek gn artrmtr. kinci Dnya Sava sonras dnemde zellikle Avrupa merkezli gelimi lkenin igc an gidermek iin izinli ve kontroll emek talebi ile balayan igc g, 1970li yllardan sonra gelimekte olan lkelerdeki yetersizlik ve itici faktrler dolaysyla emek g insan gne dnm, almak isteyenler kendi lkelerindeki olumsuz faktrlere bal olarak (siyasi istikrarszlk, savalar, i atmalar vb) aileleri ile birlikte gelimi lkelere g etmeye balamlardr. ILO verilerine gre uluslararas emek g ile lke deitirenler nfus bakmndan dnyann 5. byk lkesi konumuna gelmilerdir. Yine ILOna gre kresellemenin insanlara doduklar-yaadklar lkelerde yeterli istihdam imkn ve ekonomik frsatlar salamam olmas uluslararas emek gn artrmaktadr. alan gruplar arasnda en dezavantajl grubu oluturan gmenler ILOnun zellikle 2004 ylndan sonra arlkl ilgi alanlarndan birini oluturmaya balamtr (www.ilo.org/global/topics/labour-migration).
Kreselleme, Endstri likileri Sistemi ve Sendikalama

Kresellemenin sosyal politikaya ynelik etki alanlarndan birini de endstri ilikileri sistemi ve bu sistemin aktrlerine ynelik olarak ortaya kmaktadr. Endstri ilikileri sistemleri yaps gerei dinamiktir zamana ve mekna gre deiim ve dnm gsterir. Bu sebeple, dier alanlarda olduu gibi endstri ilikileri sisteminde yaanan deiimi yalnzca kresellemeye balamak veya kreselleme ile aklamak mmkn deildir. Ancak, kreselleme srecinin dier faktrlerin yan sra, onlarla birlikte ve bazen de onlardan bamsz olarak endstri ilikileri sistemini etkiledii bir gerektir. Bu etkileri ve sonularn aadaki balklar altnda toplamak mmkndr: Bata i hukuku olmak zere alma hayatn dzenleyen sosyal hukukun kresel rekabet endiesiyle deitirilmesi veya uluslararas sermayeyi-yatrmlar lkeye ekmek iin deitirilmesi endstri ilikileri sistemini dorudan etkiler. Yksek cret, istihdam gvenceli ve sendikal-toplu szlemeli kamu iyerlerinin zelletirilmesi sendikalama oranlarn ve toplu szleme kapsamndakilerin saysn drr. Kamu ve zel sektrdeki taeronlama uygulamalar dorudan sendikalama ve toplu pazarlk sistemini olumsuz etkiler. ok uluslu irketlerin ulusal dzeyde rgtlenmi sendikalara kar toplu pazarlk masasna oturmas toplu i szlemesi grmelerinde g dengesini iverenler lehine deitirir. zellikle retimi baka lkelere kaydrma tehdidi veya dier lkelerdeki retim birimleri ile grev tehdidini ortadan kaldrma sendikalar gszletirir. Esnek alma ekillerinin benimsenmesi ve a-tipik istihdam biimlerinin yaygnlamas nce sendikalamay zayflatr, sonra toplu i szlemelerinin kapsamnda olanlar daraltr. Endstri ilikileri sistemi gl sendikaclk ve toplu pazarlk sisteminin etkinliine baldr. Sanayi toplumu endstri ilikileri sisteminin kreselleme srecinin balad 1970li yllardan sonra yaad en byk handikap sendikalarn ye kaybetmesi, zayflamas ve toplu pazarlk sisteminin kapsamnn daralmas ve etkinliini kaybetmesidir. Deien igc yapsna da bal olarak toplu i szlemelerinin yerini bireysel i szlemelerinin almas endstri ilikileri sistemlerini zayflatmtr.
Kreselleme srecinde sendikalarn zayflamas endstri ilikileri sisteminin ileyiini alanlar aleyhine deitirmi toplu pazarlk sisteminin etkinlii azalmtr.
219
Sendikalama oranlarnn dmesi btn dnyada grlen genel bir gelime olmakla birlikte her lkede ve her sektrde ayn derecede olmamtr. Tablo verileri, sendikalama oranlarndaki dramatik kabul edilebilecek yksek oranl dlerin 1985-1995 dneminde yaandn, bu yllardan sonra da dn devam ettiini ve bir ok lkede sendikalamann adeta dip yaptn gstermektedir.
LKELER Fransa ngiltere Almanya talya Polonya Macaristan Finlandiya sve Danimarka Portekiz Yunanistan Avusturya Hollanda spanya ABD Japonya Kanada Avustralya Yeni Zelanda 1995 (%) 9,8 32,9 28,9 44,1 33,8 60,0 79,3 91,1 80,1 25,6 24,3 41,2 25,6 18,6 14.3 24.5 37,4 35,2 24,3 %1,8 -%29,6 -%55,1 DEM (1985-95) -%37,2 -%27,7 -%17,6 -%7,4 -%42,5 -%25,3 %16,1 %8,7 %2,3 -%50,2 -%33,8 -%19,2 -%11,0 %62,1 2002 (%) 9.7 30.4 23.2 34.0 14.7 19.9 71.2 78.0 73.8 14.7 26.7 35.4 22.1 14.9 12.8 20.3 32 25 23
SIRA SZDE SIRA SZDE
DEM (1995-02) 0 -%5 -%9 -%6 -%3 -%6.2 -%11 -%7 -%5 -%5 -%7 -%8 -%5 -%4 -%2 -%5
Tablo 8.2 Baz lkelerde Sendikalama Oranlar ve Deiimi Kaynak: Necdet Kamil Ar (2007), Kreselleme Srecinde Trkiyede cretlerin Geliimi, Kamu-, Ankara. S.189.
Daha nce de vurguland gibi, sendikalama oranlarnn dmesi yalnzca kresellemeyle aklanamamakla birlikte, nceki dnemlerden farkl olarak kDNELM reselleme srecinin hakim olduu zaman diliminde btn lkelerde sendikalama oranlarndaki hzl d bu ilikinin varln ortaya koymaktadr. Yalnz geS O R limi lkeler deil, gelimekte olan lkelerde de benzer dler Udaha yksek oranlarda gereklemitir (Ar, 2007: 190). Sendikalama orannn dmesi ve endstri ilikileri sisteminin zayflamas, yalnzca alanlar olumsuzK etkilememekte, D KAT birer sivil toplum rgt olarak sendikalarn demokratik sre dnda kalmalar dolaysyla demokratik rejimin geliememesi veya kesintiye uramas dolaysyla SIRA SZDE btn toplum olumsuz etkilenmektedir. Sendikalarn zayflamas, sivil toplum rgt olarak yelerine ve toplumun dezavantajl dier gruplarna ynelik hizmetlerinin azalmas geni toplum kesimlerinin demokratik karar srelerine katlmAMALARIMIZ larn ortadan kaldrmaktadr.
K T A P Kresellemenin sendikalama ve bir btn olarak endstri ilikileri sistemine ynelik etkileri konusunda daha kapsaml tartmalar iin baknz: Seyhan Erdodu (2006), Kreselleme Srecinde Uluslararas Sendikaclk, mge Kitabevi, stanbul; Alpaslan Ikl (2005), Yeni Din Yeni Tanr, Otopsi Yaynlar, stanbul. TELEVZYON
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
220
Sosyal Politika
SIRA SZDE
Kresellemenin SZDE SIRA endstri ilikileri sistemine ynelik etkileri nelerdir?

D on M 21. yzyln ilk N E L ylnda dnya nfusunun yalnzca % 20si yeterli sosyal gvenlik garantisine sahiptir. Dnya nfusunun yarsndan fazlasnn ise en temel insan haklarndanS biriU olan sosyal gvenlik bakmndan hibir gvencesi yoktur O R (www.ilo.org/topics/socialsecurity). Bu sosyal politika anlay bakmndan kesinlikle kabul edilebilir bir durum ve grnt olamaz. Sanayi toplumu, AlmanDKKAT yada Bismark tarafndan 1881 ylnda balatlan sosyal sigorta sistemi ile nce alanlara, daha sonra btn nfusa kapsaml bir sosyal gvenlik garantisi salam, zamanSIRA SZDE iinde sosyal gvenlik sistemleri sosyal devletin en nemli sosyal politika pratiini oluturmutur. kinci Dnya Sava sonras dnemde gelimi lkeler, btn alanlar btn sosyal risklere kar koruyan sosyal sigorta rejimleri AMALARIMIZ kurmular, sosyal sigortalarn brakt kapsam boluklar da devletin sosyal refah harcamalar ile kapatlmtr. 1960l yllarda mill gelirden sosyal gvenlie ayrlan pay % 3-12 arasnda deiirken 1980li yllarda bu oran % 30lara yaklamtr. K T A P 1950 sonras dnemde sosyal gvenlik harcamalar mill gelir artndan 1.8 kat daha fazla gereklemitir (Alper, 2009: 96). nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ile temel ve vazgeilmez insan haklarndan biri olarak tarif edilen sosyal gvenlik TELEVZYON hakknn gereklerinin yerine getirilmesinin devlet grevi olarak kabul edilmesi siyasi yelpazenin sanda veya solunda olduuna bakmakszn btn lkelerde sosyal gvenlik iin yaplan harcama artnn byk bir konsensus iinde gerekNTERNET lemesini salamtr. 1970li yllarda yaanan krizle birlikte neoliberal politikalar benimseyen siyasi grn e zamanl olarak Almanya, ngiltere, ABD ve Fransa gibi gelimi lkelerde iktidara gelmesi sosyal gvenlik harcamalarnn mercek altna alnmasna yol at. Nfusun yalanmas, salk harcamalarndaki art, yksek oranl ve kronik hle gelmi isizlik ile birlikte toplumsal yapdaki deimeler sanayi toplumu sosyal gvenlik sistemlerine ynelik deiim taleplerini glendirdi. Bu noktada kresellemenin hakim idelolojisi liberalizm sosyal gvenlik sistemlerine ynelik yeniden yaplanma nerileri getirdi. Sosyal gvenlik garantisi salama ykmll devletten bireylere aktarlacak, devlet ancak kendi imkanlar ile bu garantiyi salayamayacak olanlara asgari seviyede koruma garantisi salamay amalayan gelir transferleri yapacakt. Gelimi lkelerdeki yerlemi sosyal devlet yaklam ve gl sosyal politika anlay sosyal gvenlik alannda liberal grn Dnya Bankas tarafndan formle edilen yeni sosyal gvenlik sistemi nerilerinin hayata geirilmesini nlemi (ili ve dier baz Gney Amerika lkeleri hari) ancak sanayi toplumu sosyal gvenlik sisteminin ileyiinde de baz deiiklikler yapma ihtiyac dourmutur. stihdam ve igc piyasasndaki yapsal deiiklikler, geleneksel aile yapsnn deimesi, sosyal gvenlik iin tahsis edilen kaynaklarda st snra gelinmesi, kreselleme sreci ile hzlanan uluslararas emek g ve beraberinde getirdii sosyal sorunlar, AB gibi blgesel btnleme hareketlerinin sosyal gvenlik sistemlerini birbirine yaknlatrma zorunluluu dourmas ve nihayet yalanma bata olmak zere demografik yap deiiklikleri dikkate alnarak sosyal gvenlik sistemleri yeniden yaplandrlmaya balanmtr. Sosyal gvenlik sistemlerinin yeniden yaplandrlmasna ynelik almalar ksa dnemde mevcut sistem iinde sosyal sigorta sistemlerinin gelirlerini artran ve
DNELM S O R U
Kreselleme ve Sosyal Gvenlik Sistemleri
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
1970li yllarda yaanan kriz, sosyal devletin en kapsaml uygulamas olan sosyal gvenlik sistemlerini eletirilerin odak noktas hline getirmitir.
221
giderlerini azaltan dzenlemelerle snrl kalrken orta ve uzun dnemde yapsal deiiklikleri gndeme getirmitir. Buna gre, kamu btn nfusa ynelik asgari seviyede sosyal gvenlik garantisi salayacak sistemleri oluturma grevini stlenirken, daha yksek sosyal gvenlik garantisi talep edenlerin bu isteklerini karlayacak sistemlerin gnlllk veya yar kamusal kurumlar aracl ile yaplmas benimsendi. Dnya Bankas tarafndan ok ayakl sosyal gvenlik sistemleri olarak adlandrlan bu yeni yapnn orta ve uzun dnemde hayata geirilmesi planland (World Bank, 1994). 1980li yllardan sonra bireysel emeklilik sistemlerinin tevik edilmesine ynelik dzenlemeler bu yeni kurumsal yapy yerletirmeye ynelik politikalar iinde gerekletirilmitir. Kresellemenin sosyal gvenlik sistemlerine ynelik etkisi ne olmutur? SIRA SZDE
SIRA SZDE
ILO ve Kresel Sosyal Politikalar
10
Kresellemenin olumsuz sosyal sonularnn belirginlemeye balad 1990l yllarn bandan itibaren ILO kresellemenin sosyal sorunlarn gndemine almtr. S O R U 1995 ylnda Kopenhagda toplanan Dnya Sosyal Gelime Zirvesi, bir yandan uluslararas camiann kresellemenin sosyal sorunlarna ilgisini artrrken dier yandan ILOda srele ilgili grev alanlar ve sorumluluklarn belirlemitir (Kapar, DKKAT 2009: 64). ILOnun kreselleme ile ilgili ilk ve en kapsaml faaliyeti, rgt tarafndan oluturulan Kresellemenin Sosyal Boyutu komisyonunun hazrlam olduSIRA SZDE u 2004 tarihli Herkes in Frsatlar Yaratan Adil Bir Kreselleme raporu olmutur. Rapor, ILOnun kreselleme srecine bakn, tespitlerini, yaklamlarn ve politika nerilerini iermektedir. AMALARIMIZ Kreselleme srecine kar ak bir tavr almayan ILO, mevcut kreselleme srecinin kresel dzeyde eitsizlikler yarattn, bu eitsizliklerin ahlaken kabul edilemeyeceini ve politik olarak da srdrlebilir olmadn ileriA srerek kreK T P selleme sresicine yeni bir yn verilmesi ve sosyal boyut kazandrlmas tespitinden hareketle duruunu belirlemi, politikalar oluturma iine girmitir (ILO, 2004: x). ILO, kreselleme srecinin formel ve informal sektr arasndaki Ofark bytTELEVZY N mesinin, informal ekonomi artlarnda yaamak zorunda kalan geni toplum kesimlerinin adil ve eitliki bir kreselleme srecinin dnda braklarak dlandn, srecin kazananlar ile kaybedenler ayrmasn derinletirdiini, zengin ve fa N T ileyiinin ve kukir lkeler arasndaki farkn aldn, global ekonomik dzenin E R N E T rallarnn sosyal dzenin ileyiini ve kurallarn belirleyici etkiye sahip olduunu ileri srmektedir (ILO, 2004: 3-4). ILO, sosyal yn gl, adil, kapsayc, demokratik olarak ynetilebilir, btn lkeler ve insanlara nimetlerinden adil ekilde faydalanmak iin eit frsatlar sunan bir kreselleme srecinin gerekletirilebilmesi gerekli artlar u balklarda toplamtr (ILO, 2004: ix-x): nsan haklarna ve kltrel farkllklara saygl, insana yarar i, yerel ynetimlerin glendirilmesi, cinsiyet eitliine dayal bir sosyal hayat oluturma nceliklerine nem veren insan merkezli bir kreselleme anlaynn varl. Kresel ekonomi ile btnleirken halknn sosyal ve ekonomik frsatlardan faydalanmas imknlarn gelitirecek demokratik ve etkin ileyen bir devletin varl. Ekonomik gelime ile sosyal gelimeyi btnletiren yerel, blgesel ve kresel dzeyde evrenin korunmasn salayan srdrlebilir bir gelimenin varl.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
ILO kresellemenin sosyal sorunlarn gidermeye ynelik sosyal politika tedbirlerini temel T A P K ilkelerinden vazgemeden oluturmaya almtr.
AMALARIMIZ
TELEVZYON
NTERNET
222
Sosyal Politika
Teebbs hrriyeti ve frsat eitliine imkn veren etkin ve adil ileyen piyasalarn varl. lkelerin gelime seviyeleri, imknlar ve kapasitelerinin farklln dikkate alarak btn lkelere eit frsatlar sunan adil kurallarn varl. lke iinde ve lkeler arasndaki eitsizlikleri azaltacak, karlkl yardmlama ve i birliine dayal bir dayanmac kreselleme anlaynn varl, Kreselleme srecinde yer alan aktrler arasnda (uluslararas rgtler, hkmetler, parlamentolar, ii ve iveren rgtleri, sivil toplum kurulular ve dierleri) diyalog ve i birliini salayacak mekanizmalarn varl. ILOnun 2008 ylndaki 97. toplantsnda kabul ettii; Adil Bir Kreselleme in Sosyal Adalet Bildirgesi-The ILO Declaration on Social Justice For a Fair Globalisation rgtn kresellemeye ynelik sosyal politika yaklamnn temel esaslarn yanstmaktadr. Nitekim Bildirgede; kresellemenin adil olmayan sosyal sonular ortaya kard, bu sonular ortadan kaldrmaya ynelik politikalar belirlemenin ILOnun temel grevi olduu vurgulanmtr. ILOnun 1990l yllardan itibaren gelitirdii ve btn sosyal politika amalarn birletirerek kavramsallatrd insana yakr i amac ve amala ilgili stratejik hedeflere (istihdamn desteklenmesi, srdrlebilir bir sosyal koruma sisteminin oluturulmas, sosyal diyaloun desteklenmesi ve glendirilmesi ve alma hayatna ilikin temel haklarn kullanlmasna imkn verecek artlarn oluturulmas) Bildirgede yer verilmitir (Kapar, 2009: 68). ILOnun kresellemenin sosyal boyutuna ynelik olarak yakn zamanda gerekletirdii son faaliyeti Adil ve Kapsayc Bir Kreselleme in Asgari Sosyal Koruma -Social Protection Floor For a fair and Inclusive Globalisation Raporu olmutur (ILO, 2011: vii). Raporun hazrlanmasnda, Dnya Salk rgt (WHO), BM Kalknma rgt (UNDP), BM ocuklara Yardm rgtnn (UNICEF), yan sra IMF ve G20nin de destei olmutur. Rapor, esasen ILOnun kresel Herkes iin Sosyal Gvenlik kampanyas dorultusunda hazrlanm, ncelikle herkesin asgari seviyede sosyal korumaya kavuturulmas (yatay kapsam hedefi), bu hedefi takiben zaman iinde ILO standartlarna uygun olarak koruma kapsamnn seviyesinin ykseltilmesi (dikey kapsam hedefi) amalanmtr. ILOyu bu kapsaml almaya iten nemli faktr; mevcut sosyal koruma tedbirlerinin 2008 ekonomik krizinin gsz toplum kesimlerine ynelik olumsuz etkilerini gidermede tampon fonksiyonu grmesi ve makro ekonomik istikrarn salanmasna katkda bulunmas olmutur (ILO, 2011: xii).
SIRA SZDE
11
ILOnun kresellemenin sosyal sorunlarna ynelik en belirgin faaliyeti ne olmutur? SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
223
zet
A M A
Tarihi geliim sreci iinde kresellemenn ortaya kn aklamak. Bir sosyal olgu olarak kreselleme de dier sosyal olgular gibi ortaya kt tarihsel dnem ve o dnemin iktisadi, sosyal ve politik yaklamlarndan etkilenmitir. Bu tespitten hareketle bugnk anlamda kresellemenin ortaya kt 1980ler sonras dnemin temel zellikleri nitenin bu blmnde ele alnmtr. 1970li yllarn ortalarnda balayan ekonomik kriz devleti politikalar sona erdirmi, uluslararas rekabeti esas alan liberal iktisadi politika anlay hakim olmutur. ABD, Almanya ve ngilterede e zamanl olarak iktidara gelen yeni politika yanls iktidarlar kresellemenin hzlanmasn ve yaygnlamasn salamtr. te yandan, o yllarda yaanan hzl teknolojik gelimenin ulam ve haberleme maliyetlerini drmesi, televizyon yaynclnn ve nternet kullanmnn yaygnlamas toplumlar aras etkileimi artrmtr. 1980li yllarda ekonomik boyutu ne kan kreselleme, siyasi hayatta oulculuk, toplumsal hayatta bireyciliin hakim anlay olmas ile sosyal ve siyasi boyutu ile ne kmaya balamtr. Nihayet, nternet kullanmnn yaygnlamas ile oluan yeni sosyal alar kltrel ve toplumsal boyutunu glendirmitir. Kresellemenin temel unsurlar ve gstergelerini yorumlamak. Kreselleme, birok alanda somut grntleri olan bir olgudur ve kreselleme bu somut, llebilir grntlerinden hareketle daha kolay anlalabilir. Uluslararas mal ve hizmet ticaretindeki art kresellemenin ilk grntsdr. Dnya, ekonomik anlamda btnlemitir. Mal ve hizmet hareketini sermaye hareketleri takip etmektedir. Sermaye hareketlerinin zellikle dorudan sermaye yatrmlar kresellemenin dier boyutunu oluturmaktadr. Kresellemenin mal, hizmet ve sermaye hareketleri ile ilgili boyutu haberleme ve ulatrma alanndaki teknolojik gelimeler ile yakndan ilgilidir. Bu alandaki teknolojik gelime bir yandan kresel ticareti krl hle getirirken dier yandan karlkl etkileimi artrmtr. Haberlemenin gelimesi ve ulamn
hzlanmas ve nihayet nternet kullanmnn yaygnlamas bir mal veya hizmetin birden fazla lkede gerekletirilen para retimlerin birletirilmesi ile yaplmasna imkn veren yeni retim alar oluturmutur. Kresellemenin son somut grnts ile ok uluslu irketlerdir. Balangta sermayenin kkeni esas alnarak tanmlanan bu irketler, bugn gelinen noktada yalnzca birden fazla lkede faaliyet gsteren irket olmalarnn tesinde sermayesi ve ynetimi de uluslararaslaan bir yeni yap kazanmtr. Kresellemenin sosyal devlet anlaynda yol at deiimi aklamak. Kreselleme ulus devleti, buna bal olarak da ulus devlet pratii ile ortaya kan sosyal devlet anlayn deitirmektedir. Ulus devlet, ortak deerlere sahip (dil, kltr, tarih vb.) bir ulus ile yaad corafya zerinde hkmranlk haklar bulunan devlet ekli olarak tarif edilir. Ulus devlet, kendi snrlar iinde iktisadi, sosyal, siyasi ve kltrel hayat dzenleyici hukuk sistemi oluturma ve mekanizmalar kurma yetkisine sahiptir ve tek otoritedir. Kresellemenin ulus devletin yetkilerini snrlamaya ve otorite alanlarn daraltmaya ynelik etkileri, ulus devletin sosyal devlet anlayna uygun sosyal politika uygulamalarn da deitirmitir. Sanayi toplumu sosyal politika yaklamnn temelini oluturan devlet mdahalecilii zayflatlmtr. Bu da ulus devletin oluturduu sosyal sistemin iinde yer alan sosyal gvenlik sistemi, istihdam kurumlar, sendikalar, toplu i szlemesi sistemi, asgari cret ve benzeri sosyal politika alanlarna ynelik uygulamalar etkilemitir. Uluslararas sermayeyi lkeye ekmek iin uygulamaya konulan tevik edici politikalar, sosyal devletin koruyucu ve dzenleyici sosyal politika uygulamalarn zayflatmtr. Btn bunlarn tesinde zelletirme uygulamalar bu iyerlerinde sendikal, toplu szleme hakkna sahip, yksek cret ve istihdam gvenceli olarak alanlarn saysn azaltmtr. Devletin iktisadi hayatta klmesi, sosyal hayatta geri admlar atmasn beraberinde getirmitir.
A M A
A M A
224
Sosyal Politika
A M A
Kresellemenin yol at sosyal politika sorunlarn tanmlamak. Kreselleme taraftarlarnn, herkesin kazana yeni bir dzen olarak savunduklar kreselleme zellikle 2000li yllarda yaanan kresel krizlerden sonra ters ynl, olumsuz sonular vermeye balamtr. ncelikle kreselleme var olan eitsizlikleri artrmtr. Gelimi lkeler ve baz gelimekte olan lkeler sreten kazanl karken esas yeni sistemden beklentisi olan ok sayda geri kalm lkenin kayplar artmtr. Dnyann belirli blgelerindeki yoksulluk yaygnlam ve derinlemitir. Dorudan kresellemeye balamak ve yalnzca kreselleme ile gerekelendirilerek aklamak mmkn olmamakla birlikte, igcnn yapsnn deimesi, igc piyasasnn deimesi, informel-kayt d sektrn yaygnlamas, sendikalama oranlarnn dmesine bal olarak sendikalarn pazarlk gcnn azalmas ve toplu szlemelerden faydalanan kesimlerin azalmas, endstri ilikileri sistemini zayflatmtr. Kresellemenin hakim idelojisi liberalleme-serbestleme; bir yandan sosyal devlet uygulamalarnn alann daraltrken dier yandan koruyucu sosyal hukukun esnekletirilmesine ynelik dzenlemeler dolaysyla koruyucu sosyal politikalar zayflatmtr. Daha uzun alma sreleri, creti ve sosyal haklar dk a-tipik alma ekillerinin yaygnlamas, i sal ve gvenlii tedbirlerinin yeterli olmad merdiven alt ilerin art, istihdam garantisi olmayan ilerin yaygnlamas geni alan kesimler iin kresellemenin karanlk yzn oluturmutur. Kresellemenin yol at sorunlar renmek, hangi tr yeni politikalar ve yaklamlarla bu sorunlarn alabileceine ynelik abalar belirleyecektir.
A M A
Yeni kresel sosyal politika uygulamalarn aklamak. Kanlmaz bir olgu olarak kabul edilen kresellemenin beraberinde getirdii sosyal sorunlarla mcadele de kresel dzeyde olacaktr. Nitekim ILO, kresellemeye kar kmak yerine onu anlamak ve kendi faaliyet alanlarna ynelik olumsuz etkilerini giderecek ynetilebilir bir kreselleme sreci oluturmak zere faaliyetlerini younlatrmtr. ILO bu konuda kresellemenin nderleri olarak kabul edilen IMF ve OECD gibi uluslararas kurulularla i birlii yapmay kabul etmitir. ILO, kendi Anayasas ve Filadelfiya Bildirgesinde yer alan temel sosyal politika kurallarndan vazgemeden kresel dzenin ihtiyalarna uygun bir sosyal politika anlay oluturmaya almtr. Kresellemenin srdrlebilirliinin sosyal boyut kazandrlmas ile mmkn olabileceini ileri srm, adil bir kreselleme iin alnmas gereken sosyal politika tedbirlerini belirlemitir. Adil Bir Kreselleme in Sosyal Adalet Bildirgesi ILOnun kresel sosyal politika yaklamnn temel esaslarn ortaya koymutur. ILO, insana yakr i politikasn glendirmeye ynelik istihdam, sosyal diyalog ve alma artlarnn iyiletirilmesi ile ilgili btn sosyal politikalarn birbirini btnleyen bir strateji iinde uygulamak iin uluslararas kurallar ve ilkeler belirlemeye arlk vermitir.
225
Kendimizi Snayalm
1. Bugnk anlamda kreselleme ne zaman balamtr? a. 15. yzylda, Colomb ve De Gamann keifleri ile balamtr. b. 18. yzylda sanayi devrimi ile balamtr. c. Buharl gemilerin inasna bal 1870li yllarda balamtr. d. Birinci Dnya Sava ncesi Smrge anlaynn hakim olduu dnemde balamtr. e. 1970li yllarn ortasnda yaanan krizi takiben 1980li yllarda balamtr. 2. Aadakilerden hangisi kreselleme ile ilgili bir tanm yaplrken mutlaka yer almas gereken bir zellik deildir? a. ok uluslu iletmelerin varl. b. Haberleme ve ulam maliyetlerinin d. c. Olimpiyatlar gibi kresel dzeyde organize edilen uluslararas sportif faaliyetlerin art. d. Mal ve hizmet ticaretinin art. e. nternet kullanmnn yaygnlamas. 3. Kresellemeyi aklamaya ynelik farkl yaklamlar ka ana grupta toplanabilir? a. 2 b. 3 c. 4 d. 5 e. 6 4. Aadaki siyasi-askeri olaylardan hangisi kresellemeyi hzlandran faktrlerden biri olarak etkisini gstermitir? a. ABDnin Afganistana askeri mdahalesi. b. Ruandada yaanan soykrm. c. ran ve Irak arasnda yaanan Krfez Sava. d. Dou Blokunun yklmas ve iki bloklu dnyann zlmesi. e. Yugoslavyada yaanan i sava. 5. Aadakilerden hangisi kresellemenin yol at sosyal politika sorunlarndan biri olarak deerlendirilemez? a. Baz blgeler, lkeler ve toplumlarda eitsizliklerin art. b. Uluslararas kaak insan ve igc gnn artmas. c. Sendikalama oranlarnn d ve toplu pazarln kapsamnn daralmas. d. Sosyal hukuku esnekletirici dzenlemeler e. Gelimi lkelerde nfusun yalanmas ve igcne katlm oranlarnn dmesi 6. Aadakilerden hangisi, kresellemenin sosyal devlet anlayn-uygulamalarn deitiren etkilerinden biri olarak kabul edilemez? a. Sosyal hukuku esnekletirmeye ynelik ynelik deiikliklerin yaplmas. b. Yabanc sermayeyi tevik etmek iin sermaye piyasasnn yeniden dzenlenmesi. c. Kamu iktisadi teebbslerinin zelletirilmesi. d. A-tipik istihdam biimlerinin yaygnlamas. e. zel sosyal gvenlik kurumlarnn yaygnlamas. 7. Aadakilerden hangisi kresellemenin endstri ilikileri sistemine ynelik etkilerinden biri olarak kabul edilemez? a. Memur sendikalarnn kurulmas. b. Sendikalama oranlarnn dmesi. c. Toplu i szlemesi kapsamndakilerin daralmas. d. Toplu pazarlk grmelerinde ok uluslu irketlerin yer almas. e. nformel-kaytd sektrn bymesi. 8. Aadakilerden hangisi kresellemenin sosyal gvenlik sistemlerine ynelik bir etkisi olarak kabul edilebilir? a. Nfusun yalanmas, b. Salk harcamalarnn art. c. Emekli aylklarnn d. d. Bireysel emeklilik sistemlerinin tevik edilmesi. e. Eitim sresinin uzamas ve igcne katlm yann ykselmesi.
226
Sosyal Politika
9. Aadakilerden hangisi ILOnun kresellemeye ynelik sosyal politika yaklamn aklayan doru bir ifade deildir? a. ILO, kresellemeye kar kmamtr. b. ILO, kresellemenin olumsuz sosyal sonular olduunu kabul etmektedir. c. ILO, kresellemeye kar yeni sosyal politika tedbirlerini gelitirirken IMF ve Dnya Bankas gibi uluslararas kurulularla i birliine girmemitir. d. ILO, yeni kresel sosyal politikann esaslarn belirlerken temel sosyal politika tercihlerinden vazgememitir. e. ILO, yeni kresel sosyal politikann esaslarn insana yakr i hedefini merkeze alarak oluturmutur. 10. Aadakilerden hangisi, ILOnun herkese eit frsatlar sunan bir kreselleme iin belirledii ncelikli artlardan biri deildir? a. nsan merkezli bir kreselleme anlaynn varl. b. Ekonomik gelime ve sosyal gelimeyi btnletiren bir kalknma anlaynn varl. c. Teebbs hrriyeti ve frsat eitliini glendiren piyasalarn varl. d. lkeler aras farkllklar dikkate alarak eit frsatlar sunan adil kurallarn varl. e. nternet kullanmnn yaygnlamasna bal olarak sosyal alarn gelimesi.
Yaamn inden
26 MART 2010 KRESEL KRZ ALII ARTIRIYOR mer Faruk olak (Prof. Dr). 1980 sonras biroklar iin kriz denilince dviz kuru, enflasyon oran ve faiz oranndaki dalgalanmalar anlalyordu. Ancak 1929 krizi gibi 2008 de krizi bu alglamay ksmen bozdu. Artk ou kesim iin kriz sadece fiyat gstergelerindeki istenilmeyen deimeler olarak alglanmyor. Krizin ayn zaman da isizlik demek olduu grld. Fakat bu alglama da yeterli deil. nk kriz ayn zaman da alk demek, yetersiz beslenmek demek. Uluslararas Para Fonunun (IMF) yayn organ Finance Development dergisinin mart saysnda yaynlanan verilere gre, dnya leinde a insan says 2008den 2009a bir yl iinde 100 milyon artt ve alk snrnda yaayanlarn says 1,020 milyar kiiye ulat. Dier yandan yetersiz beslenenlerin toplam nfusa oran da yzde 15ten yzde 20ye ykseldi. Alk ve yetersiz beslenmenin nedeni elbette tek bana yaanan kriz deil. Dnya gda fiyatlarndaki ykseli al tetikledi. Fakat asl sorunu arlatran olgu alk ve yetersiz beslenme sorunu ile kar karya bulunan bu lkelerin uzun bir zamandr, sorunu ama konusunda yeterli aba gstermemesidir. Akas dier lkeler ve Birlemi Milletlerde bu soruna yeterince eilmedi, sorunu zc politikalar retmediler, hatta retmek istemediler. nk bu lkeler a ve yoksul kaldka dier lkelerin istediklerini yapmak zorunda kaldlar. Alk ekenlerin ve yetersiz beslenenlerin nemli bir ksm Asya-Pasifik lkeleri ile Sahra -Alt Afrika lkeleri. Bu lkeler grubunda yetersiz beslenenlerin says 907 milyona ulat. Asya-Pasifik lkeleri ile Sahra Alt Afrika lkeleri ayn zaman da siyasi olarak alkantl ve farkl nedenlerle de olsa silahl atmalarn iinde olan lkeler. Tm bu atmalarn znde isizlik, yoksulluk ve gelir dalmnn bozukluu yatyor. Bu lkelerin ortak bir noktas da retim biimlerini oturtamamalar. Kreselleme olgusu (Kreselleme sadece yirminci yzyln bir olgusu deildir. Smrgecilik ge dnem kresellemesidir. Kastettiimiz kavram budur.) bu lkelerde geleneksel retim biimini kertirken, yerine kapitalist retim biimini koyamad. Sonuta sz ettiimiz lkeler retim yapamaz oldu. Kapitalist lke-
227

ler sorunu zmek yerine bu lkeleri yardmlarla geinen lkeler konumuna soktu. Yani onlarn yardm tuzana girmesine neden oldular. Yardm tuza sadece Asya-Pasifik ve Afrika lkeleri iin sz konusu deil. Greli olarak kapitalist retim biimine gemi olan lkelerde de kuruldu. Gelir dalmnn bozulmas, isizlik orann artmas ile ortaya kan yoksul kitlelerin, olas politik direnilerinin daha batan krlmas iin yardm programlar uygulamaya koyuldu. Bylece bu kitleler kontrol edile bildi. Halbuki yoksullukla mcadele programlar uygulamaya sokulmalyd. Olmad. Bunun sonucunda hkmet programlarnda yardm btesi tutarlar srekli byd. Ancak yoksulluk azalmad, ortadan kalkmad. Kriz, bu yaplanmann zerine adeta tuz biber ekti. sizlik oran artt. Dnyada kriz ile birlikte isiz says 200 milyonu geti. Bu ise yoksulluk ve aln daha da artmasna neden oldu. Sonuta yoksulluk bunlar iin adeta kader oldu. Gelinen bu nokta kimilerini ve kimi lkeleri memnun edebilir. Ancak bu mutluluk ksa dnem iin geerlidir. Uzun dnemde sorun arlamakta. Dolaysyla zmn maliyeti de artmaktadr. Umarz zm retecek olan bata hkmetler olmak zere ksa vadeli kazanlardan vazgeip, uzun vadeli yararlara ynelirler. 1. e Yantnz yanl ise, Kresellemenin Ortaya k ve Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kreselleme Nedir konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kresellemeye Farkl Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kreselleme Nedir konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kresellemenin Sosyal Boyutu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kreselleme, Ulus Devlet ve Sosyal Devletin Deiimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kreselleme, Ulus Devlet ve Sosyal Devletin Deiimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kreselleme ve Sosyal Gvenlik Sistemleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, ILO ve Kresel Sosyal Politikalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, ILO ve Kresel Sosyal Politikalar konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. c 3. b 4. d 5. e 6. b
7. a
8. d
9. d 10. e

Sra Sizde 1 Kim veya hangi kurulu, ne amala yapm olursa olsun btn kreselleme tariflerinde yer verdii unsurlar; kresellemenin bir uluslararaslama sreci olduu; somut grntsnn mal ve hizmet ticareti ile sermaye hareketlerindeki art olduu, iktisadi boyutunun yan sra sosyal, kltrel ve politik boyutlarnn da olduu, btn toplumlar ve lkeler iin ayn sonular dourmad, faydalar ile birlikte olumsuz sonularnn da olduu hususlardr. Sra Sizde 2 Kreselleme mal ve hizmet ticaretindeki uluslararaslama ve hzl art olarak tanmland zaman, bu artn gerekletii deiik dnemleri kresellemeninin balangc olarak alan yaklamlar vardr. Buna gre keifler ve gemi tamaclnn gelitii 15. yzylda sreci balatanlar yannda 19. yzyln son eyrei ile Birinci Dnya Sava ncesi smrge dnemini balang
228
Sosyal Politika
dnemi olarak alanlar da vardr. Ancak, bugnk anlamda kreselleme btn gstergeleri ile 1980li yllardan sonra ortaya kmtr. Sra Sizde 3 Dnmcler, dier yaklamlar gibi kresellemenin kanlmaz olarak yaanacak bir sre olduunu kabul etmekle birlikte, btnyle srecin lehinde olmak veya karsnda bulunmak yerine yaratt frsatlar ve olumlu sonular ile getirdii tehditler ve olumsuz sonularn birlikte deerlendirilmesi grndedir. Bu yaklam, kreselleme srecinin ynetilebilir ve ynlendirilebilir olacann da kabul edilmesi anlamna gelmektedir. Sra Sizde 4 Kreselleme bankaclk ve finans piyasalarndaki gelime ile birlikte kresel sermaye hareketlerini de hzlandrmtr. Ancak, gelimekte olan lkeler bakmndan ksa dnemli, speklatif hareketlerle kazan salamaya ynelik portfy yatrmlar deil, istihdam ve retim art salayan dorudan yabanc sermaye yatrmlar daha olumlu sonular dourmaktadr. Sra Sizde 5 Kreselleme srecine ynelik eletiriler sklkla ok uluslu iletmeler zerinden yaplr. Bu iletmelerin bir ok lkede ulus devletten daha byk bir ekonomik gce sahip olduklar ve bu gle lkelerin ekonomik, sosyal ve siyasi hayatlarn ynlendirecek mdahalelerle bulunabilecekleri ileri srlmektedir. Problem, bu iletmeleri kontrol edebilecek uluslarst dzenleyici kurallarn yokluundan kaynaklanmaktadr. Sra Sizde 6 Kresellemenin nimetlerinden her blgenin, lkenin ve toplumun yeterli pay alamamas eitsizlikleri ve buna bal olarak gelimekte olan lkelerde yoksulluu artrmaktadr. Rekabet avantaj salama endiesi ile maliyeti drmeye ynelik olarak alnan tedbirler, cretlerin dne, isizliin artmasna, sendikalarn zayflamasna, toplu szleme sisteminin kapsamnn daralmasna ve gvencesiz ilerin yaygnlamasna yol amaktadr. Sra Sizde 7 Kresellemenin hakim felsefesi liberalizm-serbestleme, sosyal devletin mdahaleci karakterini deitirmektedir. Devletin kurumlar aracl ile (sosyal sigortalar ve istihdam kurumlar) veya yasal dzenlemeler yoluyla sosyal hayata mdahalesi azaltlmaktadr. Sosyal hukukun koru-
yucu, dzenleyeci ve destekleyici hkmleri serbestlemeye, esneklie engel olduu lde kaldrlmaktadr. Sra Sizde 8 Kresellemenin sosyal sonularnn btn ile olumsuz olduunu belirtmek yanl ve tek tarafl bir deerlendirme olur. Dier faktrleri de etkin ekilde kullanarak Japonya, Kore, Tayvan ve son dnemde in kreselleme srecinden en fazla yarar salayacak lkeler olmutur. Dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn salad retim ve istihdam art bu lkelerde olumlu sosyal sonular dourmutur. cretler genel seviyesi uluslararas sektrlerde faaliyet gsteren iyerlerinde alanlar iin artmtr. Sra Sizde 9 Kresellemenin endstri ilikileri sistemine ynelik nce koruyucu sosyal hukukta yaplan deiikliklerle balamtr. Sendikalama oranlarnn dmesine bal olarak sendikalarn toplu pazarlk glerinin zayflamas ve toplu i szlemesi kapsamndaki iilerin saysnn azaltmas endstri ilikileri sisteminin etkisini azaltmtr. zelletirme uygulamalar, cretlerin yksek, sosyal gvencesi ve i gvenlii olan kamu iyerlerini ortadan kaldrmtr. Sra Sizde 10 Kresellemenin sosyal gvenlik sistemlerine ynelik en belirleyici etkisi, liberal anlayn gerei olarak sosyal gvenlik garantisi salanmas konusunda devletin sorumluluk alannn daraltlmas olmutur. Devlet, sosyal gvenlik garantisini herkesi kapsayacak ekilde ancak asgari seviyede salayacak tedbirleri alacak, daha fazla sosyal gvenlik garantisi talep edenler bu taleplerini karlayacak tedbirleri kendileri alacaktr. Bireysel emeklilik sistemlerinin sosyal gvenlik sistemleri iindeki yeri ve nemi artacaktr. Sra Sizde 11 ILO, kresellemenin olumsuz sonularnn giderilmesine ynelik tedbirler alnabilecei dncesinden hareketle, insana yakr i hedefi ile ilgili temel stratejilerini yeni durumun gereklerine uygun hle getirmeye almtr. 2008 ylnda kabul edilen Adil Bir Kreselleme in Sosyal Adalet Bildirgesi ILOnun kresellemeye ynelik sosyal politika yaklamnn genel esaslarn belirlemitir.
229
Alper, Yusuf (2009). Sosyal Gvenlik: Ders Notlar, Uluda niversitesi, Bursa. Ar, Necdet, Kamil (2007). Kreselleme Srecinde Trkiyede cretlerin Geliimi, Kamu-, Ankara. Bozkurt, Veysel (2000). Kreselleme: Kavram, Geliim ve Yaklamlar, Kresellemenin nsani Yz (Der. V. Bozkurt), stanbul: Alfa. Erdut, Zeki (2002). Kreselleme Balamnda Uluslararas Sosyal Politika ve Trkiye, zmir: Dokuz Eyll Yaynlar. Giddens, Antony (2000). Elimizden Kap Giden Dnya, (ev. O. Aknhay) Alfa Yaynlar, stanbul. Grauwe, Paul De-Camerman. Philip (2002); How Bir Are The Big Multinational Companies? (www. econ.klueven.be). ILO (2002). Decent Work and Informal Economy, International Labour Conference, 90th Session, Report IV. Geneva. ILO (2004). A Fair Globalisation Creating Opportunities For All. International Labour Organisation, first edition, Geneva. ILO (2011). Social Protection Flor for a Fair and Inclusive Globalisation, International Labour Organisation, first edition, Geneva. ILO (2012). Global Employment Trends: Preventing a Deeper Jobs Crisis, International Labour Organisation, Geneva. Ikl, Alpaslan (2005). Neo-Liberalizm ve Grnmeyen El: Yeni Din Yeni Tanr, stanbul: Otopsi Yaynlar. Kurtulmu, Numan (1996). Sanayi tesi Dnm, stanbul: z Yaynclk. Munck, Ronaldo (2003). Emein Yeni Dnyas: Kresel Mcadele, Kresel Dayanma, stanbul: Kitap Yaynevi. OECD (2005). Measuring Globalisation:OECD Economic Globalisation Indicators: 2005, www. oecd.org OECD (2010). Measuring Globalisation:OECD Economic Globalisation Indicators: 2010, www. oecd.org zdemir, Sleyman (2004). Kreselleme Srecinde Refah Devleti, stanbul: stanbul Ticaret Odas Yayn No:2004-69. Sapancal, Faruk (2003). Sosyal Dlanma, zmir: Dokuz Eyll niversitesi, BF. Selamolu, Ahmet (2000). Younlaan Sosyal Sorunlaryla Kreselleme, Kresellemenin nsani Yz, (Der. V. Bozkurt), stanbul: Alfa Yaynlar. enkal, Abdulkadir (2005). Kreselleme Srecinde Sosyal Politika, stanbul: Alfa Yaynlar. Temiz, Hasan Ejder (2004). Kresellemenin Sosyal Boyutlar ve Trkiye Asndan Etkileri, zmir: Birleik Metal ileri Sendikas. Ula, Dilber (2008). ABye Ynelen Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlar ve ok Uluslu letmelerin retim Yeri Seim Kararlar. Ankara: Ankara Avrupa almalar Dergisi, Cilt: 8, No: 2. United Nations (2001). World Public Sector Report: Globalization and The State: 2001, Economic and Social Affairs, New York. United Nations (2008). Development and Globalisation: Facts and Figures, United Nations, Conference on Trade and Development. World Bank (1994). The Averting the Old Age Crisis: policies to protect the old and promote growth. Published by Washington, D.C. www.ilo.org www.imf.org www.sociology.emory.edu www.tr.vikipedia.org www.un.org www.wb.org Zengingnl, Oul. (2004). Kreselleme: Yoksulluk, Gelimilik ve gc Piyasalar Ekseninde, Ankara: Adres Yaynlar. Zincirkran, Mehmet (2001). Kreselleme: Sorunlar ve zm Yollar, Bilgi ve Toplum Dergisi, Cilt: 1, Say: 3, s. 173-186).
Szlk
231
Szlk A
Ahi Tekilat: Seluklu ve Osmanl dnemlerinde Anadoluda yaayan Mslman halkn sanat, ticaret ve ekonomi gibi mesleki alanlarda yetimesini salayan, dini, ticari ve mesleki rgtlenmedir. Aktif stihdam Politikas: Emek arz ve talebi asndan isizliin sebeplerini ortadan kaldrmaya alan ve genellikle belirli gruplarn hedeflendii politikalar. Anarizm: Bireyin stnl dncesine dayanan ve ekonomik, sosyal, siyasal ve dini tm kurumlarn ortadan kaldrlmada zgrlklerin gerekleemeyeceini ifade eden dnce akm. Asgari cret: alan bir kiinin en azndan temel ihtiyalarn karlayarak, insanca yaamalarna imkan veren ve iveren tarafndan denmesi zorunlu en dk cret. Ar stihdam: Bir lkedeki mevcut emein tamam kullanlmasna ramen talebin karlanamamas. Ayni cret: cretin iktisadi deeri olan mal ve hizmetler eklinde salanan ksmn veya unsurlarn ifade eder. Bir dier ifadeyle cretin nakdi olarak deil de mal-eya ve/veya hizmet ile denmesidir. Doal sizlik Oran: gc piyasasnn etkinliini lmede kullanlan teorik bir ara. Geici, konjonktrel ve yapsal faktrler sebebiyle bir igc piyasasnda yzde yz istihdamn salanamamas ve igcnn kk bir blmnn (% 3-5) isiz olmas durumu. Dzgn : nsan onuruna yakr alma koullarnda, ii sal ve gvenlii koullarna uygun, sosyal gvenlik imkanlarna sahip, sendika aracl ile temsil gc olan, zorla altrma ve ocuk iiliinin olmad, yapt i karlnda hak ettii creti alabilen ve ksacas almaya ilikin temel hak ve ilkelerin tarafl uzlama ile gerekletirilebildii iler.
E
Endstri likileri: Sanayi Devrimi ile ortaya kan yeni retim ilikilerinde cretli alanlar ve iverenler arasnda yrtlen ve alma hayatnn her trl sorununun ele alnd kurumsallam ilikiler btndr. Devletin sosyal ve mdahaleci rolnn gelimesine bal olarak devlet de ilerleyen srete bu ilikiler btnnn bir paras olarak tanmlanmtr. Enformasyon Toplumu: Bilginin en deerli kaynak ve en temel rn olduu; iletiim ve enformasyon teknolojilerindeki gelimelerin biimlendirdii yeni bir toplumsal yap. Eit e Eit cret: Ayn ii yapan kiilerin ya, cinsiyet ve kdemlerine baklmakszn ayn cretin denmesi.
B
Bamllk Oran: retime katlan kiilere baml olan nfusun lsn gsteren oran. Beveridge Raporu: 1942 Ylnda William Beveridge tarafndan ngiliz hkmetine hazrlanan ve gnmz modern sosyal gvenlik sistemlerinin temel ilkelerinin belirlendii belgedir. Birinci Enternasyonel: i kurulularnn belirli amalar gerekletirmek iin oluturduklar Genel Konsey aracl ile bir araya geldikleri ilk uluslararas rgtlenmedir. Brt cret: Tahakkuk eden, kesintiler ncesi toplam cret tutarn ifade eder. Byk Dnya Bunalm 1929: 1929 ylndan balayarak 1930l yllar boyunca devam eden sanayileen lkeler bata olmak zere tm dnyada ykc etkiler yaratan ekonomik krizdir. 1929 bunalm 50 milyon insann isiz kalmasna neden olmutur.
F
Feodal Dzen: Ortaa retim yapsnn ekillendirdii, mlkiyet ve egemenliin birbirine katld, siyasal iktidar ile ekonomik iktidarn ayn kiide birletii, dnemin retim ve ynetim yapsn ifade eden bir kavramdr. Fonksiyonel Gelir Dalm: Bir lkede genellikle bir yl iinde retilen milli gelirin retim faktrleri arasndaki dalmdr. Fransz htilali: 1789 Ylnda Fransada mutlak monarinin yklarak cumhuriyetin kurulmasn salayan devrimdir. Burjuvazi snfnn iktidar mutlak ekilde ele almasn ifade eden bu devrim, Avrupa tarihinde bata Sanayi Devrimi olmak zere birok dnmn de belirleyicisi olmutur.
D
Dernek: Kazan paylama dnda, kanunlarla yasaklanmam belirli ve ortak bir amac gerekletirmek zere, en az yedi gerek veya tzel kiinin, bilgi ve almalarn srekli olarak birletirmek suretiyle oluturduklar tzel kiilie sahip kii topluluklar.
G
Gini Katsays: Gelir dalmndaki eitsizliin derecesini gsteren ve 0 ile 1 ararasnda deerler alan katsaydr.
232
Sosyal Politika
Greli Yoksulluk: Kii ya da hanehalknn sahip olduu gelir dzeyinin, iinde yaadklar toplumdaki ortalama gelir dzeyinin belirli bir yzdesi ile karlatrlmas esasna dayanan ve karlatrlan gelir dzeyinin gerisinde kalma durumu ile aklanan bir kavramdr. Grlebilen Eksik stihdam: Normal alma srelerinin altnda allmasdr. Bu durumda, istihdam edilen bireyler arzu etmedikleri halde ksmi sreli almaktadr. Grlemeyen Eksik stihdam: alma srelerinde bir kstlama olmad halde istihdam edilen igcnn alma karlnda elde ettii gelirin dk olmas ya da allan iin niteliinin, bireyin kapasitesini, eitim dzeyini ve vasflarn tam olarak kullanmasna olanak vermemesi.
L
Liberalizm: XVIII. yzyldan itibaren yaanan iktisadi ve sosyal gelimelerin etkisiyle ekillenen temel felsefesini tabiatlk ve bireysellik zerine kuran, toplumu devletin ve dier kurulularn mdahalesinden kurtarmay amalayan, braknz yapsnlar, braknz gesinler eklinde zetlenen sloganlar ile zgrlkler nndeki her trl dzenlemeyi reddeden dnce akmdr Lonca: Ayn blgede yaayan esnaf ve zanaatkarlarn rgtlendii ortaa retim ve igc yapsnn temelini oluturan meslek organizasyonlardr.
M
Mecelle: Ahmet Cevdet Paa bakanlndaki bir bilim kurulu tarafndan hazrlanan ve 1877 ylnda Sultan Abdulhamit tarafndan uygulanmaya balayan ilk Medeni Kanundur. 1926 ylnda kabul edilen Medeni Kanuna kadar yrrlkte kalmtr. Memur: Mevcut kurulu biimine baklmakszn devlet ve dier kamu tzel kiiliklerince genel idare esaslarna gre yrtlen asli ve srekli kamu hizmetlerini ifa ile grevlendirilenler. Mikrokredi: resm finans kurulularna eriim olana bulunmayan yoksul ailelerin retici faaliyetlere girimelerine ve tketimlerini istikrarl hle getirmelerine yardmc olmak amacyla, ok kk meblalarda (mikrokredi) salanan kredidir. Mutlak Yoksulluk: Kiilerin ya da hane halklarnn yaamlarn asgari dzeyde srdrebilmeleri iin gerekli olan temel ihtiya maddelerini karlayabilecek gelirden yoksun olmalardr.
stihdam Edilebilirlik: Bireyin istihdama girmesini ve alma yaam boyunca istihdamda kalmasn, baka bir ifadeyle i gvencesini salayacak bilgi, beceri ve yeteneklerdeki geliim. stihdam: Emein retimde kullanlmas ya da gelir salamak amacyla almas/ altrlmas. i: Hizmet akdine dayanarak, herhangi bir ite cret karl alan kiiler. sizlik: alma isteinde, gcnde ve almaya hazr bir durumda olan bireyin, cari cret ve mevcut alma koullarnda belirli srelerle i aramasna ramen bulamamas durumu.
K
Kamu Mdahalesi: Devlet gc ile ekonomik ve/veya sosyal bir gelimenin ortaya kard problemlerin giderilmesine ynelik faaliyetler. Kendi Kendine Yardm: Fertlerin kendi ekonomik ve sosyal durumlarn korumak ve gelitirmek, karlatklar veya karlalmas muhtemel sorunlarn zebilmek amac ile glerini birletirmek suretiyle verdikleri mcadele. Kiisel Gelir Dalm: Bir lkede genellikle bir yl iinde retilen milli gelirin kiiler Kooperatif: Belirli ve ortak bir amaca ulamak zere bireylerin ekonomik varlklarn birletirmek suretiyle oluturulan kurumlar. Kleci Toplum Dzeni: lkel topluluklardan sonra oluan retim ilikilerinin emek faaliyetlerinin kleler tarafndan yerine getirildii toplum dzenidir.
N
Nakdi cret: cretin para veya nakit olarak denmesini veya bu ekilde denen ksmn ifade eder. Net cret: Brt cretten gelir ve damga vergiler, sosyal gvenlik kesintileri, sendika aidat vb. eitli kesintiler dldkten sonra kalan ve igrenin eline geen kullanlabilir cret tutarn ifade eder. Nominal cret: cretin geerli para cinsinden tutarn/miktarn ifade eder.
P
Pasif stihdam Politikas: sizlik oranlarn azaltmak yerine isizliin birey, ailesi ve toplum zerindeki olumsuz etkilerini gidermeyi amalayan ve bunun iin de isizlere belirli bir ekonomik gvence salamaya ynelik tedbirler.
Szlk Paternalizm: Ynetimde hiyerarik bir yapnn varln ve alnacak kararlarn da ideal kii ya da kiiler tarafndan alnmas gerekliliini savunan ynetim sistemidir.
233
Sosyalizm: Sanayi Devriminin ortaya k ile Liberalizmin oluturduu ekonomik ve sosyal dengesizliklere bir tepki olarak ortaya kan ve retim aralarnn bireylere ait olmasnn emek sahipleri iin bir smr unsuru olaca dncesinden hareketle, zel mlkiyet anlay reddederek, kolektif mlkiyet hakk ikame eden ve bireyciliin yerine toplumun ncelii, rekabet fikri yerine kolektif ya da devlet teebbs ve ii snfnn karlarna uygun bir yaplanmann kurulmasn ngren dnce sistemidir.
R
Reel cret: Nominal (parasal/nakdi) cret karl satn alnabilecek mal ve hizmet miktarn ifade eder. Parann satn alma gcdr. Refah Devleti: Piyasa dengesizliklerinden oluan eitsizlikleri gidermek, sosyal amalarla uyumlu mdahalelerde bulunmak ve sosyal adalet hedefine ynelik dzenlemelerde bulunan devlet anlaydr Referans Dnemi: Tanmlanm bir zaman dilimi, bir hafta veya bir gn.
T
Tam stihdam: Cari cret dzeyi ve mevcut alma koullarnda almak isteyen herkesin i bulduu istihdam dzeyi. TFE (Tketici Fiyatlar Endeksi): Belirli bir dnemde belirli bir kitle tarafndan tketici mal ve hizmetlerine denen perakende fiyatlardaki deiikliklerin lsdr.
S
Satn Alma Gc Paritesi: lkeler arasndaki fiyat dzeyi farkllamasn ortadan kaldran para birimi dntrme orandr. Sendika zgrl: ilerin ve iverenlerin, nceden izin almakszn ve serbete sendika kurabilmeleri, kurulmu sendikalara ye olabilmeleri ve ye olmamalar ya da ye olmu iseler yelikten ayrlabilme hakk. Sendika: yelerinin ekonomik ve sosyal durumlarn korumak ve gelitirmek amacyla oluturulan tzel kiilie sahip kurulular. Sendikalizm: Kapitalist sistemin ortadan kaldrlmasn ve bunun yerine ibirliine dayanan bir sosyal dzenin kurulmasn ngren ideolojidir. Snf Bilinci: Sanayi Devrimi neticesinde ortaya kan ii grubunun belirli bir sosyal ideala inanmalarn ifade eden kavramdr. Sivil Toplum: Toplumun bir ksm zerindeki rgtl yaam, kamusal bir alan veya bir toplum biimini ifade eder. Sosyal Devlet: Toplumun refah seviyesini sosyal adalet ilkelerine gre artrmay hedefleyen mdahaleci ve dzenleyici devlet sistemi. Sosyal Dlanma: Toplum ve bireyin btnlemesini salayan ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel sistemlerin btnnden ksmen ya da tamamen yoksun olma sreci. Sosyal Diyalog: Demokratik siyasal rejimi benimsemi lkelerde, sosyal taraf olarak nitelendirilen ii ve iveren rgtlerinin, toplumda yer alan dier organize kar gruplar ile birlikte, temel ekonomik ve sosyal politikalarn belirlenmesi ve uygulanmasna katlmalar sreci. Sosyal cret: Sosyal koruma amacyla iiye tannan kanuni haklarla, bir emek ve alma karl olmakszn denen cret.
U-
Uluslararas alma Szlemesi: Uluslararas alma rgt tarafndan, ye lkelerde alma hayatna ilikin temel konularda uluslararas standartlar oluturmak amac ile yaplan szlemeler. Uluslararas alma Standartlar: alma hayatnn cret, alma koullar, alma sreleri, sosyal gvenlik gibi temel alanlarnda, ye lkelerin tamamnda ayn ya da benzer uygulamalarn yaplmasn salamak amac ile Uluslararas alma rgt tarafndan gelitirilen standartlar. cret Haddi: Emein belirli bir zaman veya retim birimi bana elde ettii para miktar. cret Sistemleri: Bireysel cretlerin bileimi, hesaplanmas ve denmesine ilikin dzenlemelere ve yntemlerdir. cret: cret; alanlarn ortaya koyduu zihinsel ve bedensel emein bedeli/karldr.
V
Vakf: Bir hizmetin gerekletirilmesi amac ile kiini sahip olduu maln zel mlkiyetten karlarak toplumsal mlkiyete aktarlmasna ve orada tutulmasna denir. Vakf: Gerek veya tzel kiilerin hibir etki altnda kalmadan, kendi istekleriyle kendilerine ait mallarn veya her trl ekonomik deerlerini ve haklarn mlkiyetten kartp, belirli bir amala hayr ve hizmete ebedi olarak tahsis etmesinden oluan tzel kiilie sahip mal topluluu.
Y
Yaam Boyu renme: Okul ncesi dnemden emeklilik sonras dneme kadar tm yetenek ilgi, bilgi, yetenek ve niteliklerin kazanlmas ve yenilenmesi perspektifi.

Sosyal Politika

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sosyal Politika

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Editrler Do.Dr. Abdurrahman lhan ORAL Yrd.Do.Dr. Yener MAN

Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar..................................................................

Sosyal Politikann Tarihsel Geliimi ...................................... 28

stihdam, sizlik, cretler ve alma Koullar ................. 64

Gelir Dalm ve Yoksullukla Mcadele ............................... 90

Sosyal Gvenlik ve Sosyal Sigortalar..................................... 122

Sosyal Dlanma-Ayrmclk.................... ................................ 150

zel Olarak Korunmas Gereken Gruplar (Dezavantajl Gruplar) ............................................................ 174

Kreselleme ve Gnmz Sosyal Politika Sorunlar.......... 196

Szlk ................................................................................... 231

Editrler Do.Dr. A. lhan ORAL Yrd.Do.Dr. Yener MAN

Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

Dar Anlamda Sosyal Politika Kavram

Geni Anlamda Sosyal Politika Kavram

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ

1. nite - Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

SOSYAL POLTKANIN ORTAYA IKIINI HAZIRLAYAN KOULLAR

SOSYAL POLTKAYA LKN GENEL BLGLER

Sosyal Politikann Kapsam

1. nite - Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

Kii Bakmndan Kapsam

Baml Statler Altnda alanlar

Ekonomik Ynden Gsz Kesimler

zel Olarak Korunmas Gereken Kesimler

1. nite - Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

Sosyal Politikann zellikleri

Sosyal Politikann Kamusal Nitelii

Sosyal Politikann Evrensel Nitelii

1. nite - Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

Sosyal Politikann Hedefleri

Sosyal Politikann Finansman

SOSYAL POLTKANIN NEM

1. nite - Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

Sosyal Politikalara Konu Olan Kesimlerin Saysal okluu

Sosyal Politikalara Konu Olan Kesimlerin Nitelii

Sosyal Politikalarn Sosyal Devlet lkesinin Bir Gstergesi Olmas

SOSYAL POLTKA LE DER SOSYAL BLMLER ARASINDAK SINIRLAR

1. nite - Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

Sosyal Politika ve Ekonomi

Sosyal Politika ve Sosyoloji

Sosyal Politika ve Hukuk

Sosyal Politika ve nsan Kaynaklar Ynetimi

SOSYAL POLTKANIN ARALARI

1. nite - Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

Kamu Mdahalesi Aralar

Yasal Dzenlemeler (Mevzuat)

1. nite - Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

Kollektif Kendi Kendine Yardm Aralar

Dier Kollektif Kendi Kendine Yardm Aralar

1. nite - Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

Uluslararas alma rgt (ILO)

1. nite - Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

1. nite - Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. nite - Sosyal Politikaya likin Genel Bilgiler ve Sosyal Politikann Aralar

Sra Sizde Yant Anahtar

Sosyal Politikann Tarihsel Geliimi

Sosyal Politikann Tarihsel Geliimi

2. nite - Sosyal Politikann Tarihsel Geliimi

SANAY DEVRM VE SOSYAL POLTKA

Sanayi Devriminin altyapsn hazrlayan gelimeler hangileridir? SIRA SZDE

Sanayi Devrimi Fabrika retimi