B0L0N S

NALZENE SEN

Tasarm mhendisinin en nemli iki sorumluluu, uygun malzemeleri semek ve tasarmla

ilgili imalat ilemlerini bilmektir. Bir tasarmn hizmet mr boyunca gereksinimlerini
karlayacak malzemeleri seilmesi byk nem arz eder. ok eitli malzeme arasndan en
uygun olanlar seerek malzeme adaylarn snrlandrmak gerekir. Malzeme seiminde daha
nce snanm, davran yakinen bilinen malzemeleri semek tasarmcnn kendini gvende
hissetmesini salar. Ancak yksek baarml malzemelerin kullanlmas tasarmlarn rekabet
gcn artracandan tasarmcnn malzemelerdeki gelimeleri takip etmesi ve yani
malzemelerin zelliklerine vakf olmas gerekmektedir. Dolaysyla malzemeler konusunda
uzmankiilerevemalzemetestleriileilgilikaynaklaraihtiyaolacaktr.
Malzemeseimitasarmilemisresinceeitlidnemlerdeyaplabilmektedir.Hernekadar
malzemeler ayrntl tasarm safhasnda seilse de kavramsal tasarm ve n tasarm
safhasndadaadaymalzemelerbelirlenebilir.Dahanceseilmiolanmalzemelerilkretim
srasnda gerek imalat zorluklar gerekse montajdaki bir takm zorluklar nedeniyle
deitirilebilir.Seyrekolarakdamamulpiyasayasrldktenvehizmetvermeyebaladktan
sonra malzeme deiimine gidilir. Ancak bu tr mamul toplama ve malzeme deitirme
ilemiirketinadnalekegetirecektir.
Bazentasarmihtiyalarnagremalzemelerdeitirilebileceigibi,bazdurumlardamevcut
malzemeler bir snrlandrma getiriyorsa tasarmn temel fikirlerinde deiiklik yapmak da
gerekebilir. Ayrntl tasarm safhasnda aday malzemeler derinlemesine analizlere tabi
tutulurlar.Busafhadamalzemegereksinimleriinanalizivebelirlenmesiyaplmolmal,aday
malzemelerin seimi ve deerlendirilmesi tamamlanm olmal ve malzeme seimi
neticelendirilmelidir.
5.1MalzemeGereksinimlerininAnalizi

Malzemenin uygunluu bakmndan gerekli olan maksimum ve minimum gereksinimlerin

tamamen belirlenmesinin gerektii bu safhann baaryla tamamlanabilmesi iin zerinde
allantasarmaynelikmalzemeseimkriterlerininbelirlenmesiesastr.
Malzeme Tasarm Gereksinimleri: Bu gereksinimler malzemelerle ilgili bir ok zellik ve
karakteristikten tasarm ilgilendirenlerin irdelenmesini gerektirir. Malzeme seim zellikleri
vekarakteristikleriTablo2.1deverilmitir.
Tablo2.1Malzemeseimkarakteristikleri.
STATKKARAKTERSTKLER
Mukavemet
Nihaimukavemet
AkmaMukavemeti
KesmeMukavemeti
Sneklik
Malzeme(zellikleri(E,,)
Sertlik
YORULMAKARAKTERSTKLER
Korozyonyorulmas
Yksekyk/snrlmr
Dkyk/uzatlmmr
Sabitgenlikliyk
Spektrumyk
Yorulmamukavemeti
GMEKARAKTERSTKLER
Krlmatokluu
Akmageliimi
atlakkararszl
OLUMSUZEVRE
Nem
Scaklk
Asitlilik/alkalilik
Tuzzme
Amonyak
Hidrojenhcumu
Nkleer
MALATKARAKTERSTKLER
maledilebilirlik
Teminedilebilirlik
lemkarakteristikleri:talal
imalat,kaynak,dkm,slilem,
ekilalmavedvlebilme,
sertlemeyetenekleri
Minimumkullanmkalnl
Balamateknikleri
Kalitegvencesi
ISILZELLKLER
Lineerslgenlemekatsays
Erimevekaynamanoktas
Istransferkatsays
zgls
Isliletim
Islokdirenci
Sblimlemess
SNMKARAKTERSTKLER
ANZOTROP
DERLER
Elektrikzellikler
Manyetikzellikler
Kimyasalzellikler
Korozyonzellikleri
Geneldemalzememukavemetininayrparasvardr:
1. Statik Mukavemet: Oda scaklnda zamanla deimeyen bir yke dayanabilme
zelliidir.
2. YorulmaMukavemeti:Zamanabal,salnmlbirykedayanabilmezelliidir.
3. SrnmeMukavemeti:Yksekscaklktayeterinceuzunbirsrebirykedayanabilme
zelliidir.
Biroktasarmiinyksekmukavemetlimalzemelerinkullanlmasarzuedilir.Ancakyksek
mukavemetli malzemelerin ilenmesi (talal imalat, haddelenmesi vb.) olduka zor ve
pahaldr. Direnim malzemenin deformasyon enerjisi depolama yeteneiyle ilgilidir.
Malzmenindirenimiparannykaltndanisbetenrijitkalmasgerektiindeveyayapnnyk
altnda esneklik sergileyerek krlmamas grektiinde nemlidir. Genellikle direnim birincil
tasarm gerektirdiinde dk mukavemetli malzemeler kullanlabilir. Hafiflik tasarm
gereklerinden birisi olduunda yksek direnim/younluk oran olan malzemeler tercih
edilirler.
Hafiflik bir tasarm gereksinimi olduunda direnime gre malzeme seimini gstermek iin
ekil 2.1de gsterildii gibi eilmeye zorlanan bir dolu silindir durumunu dnelim. Orta
noktannkmesi
o =
PL
3
48LI
=
PL
3
48L_
nD
4
64
]
(2.1)
olarakverilir.BuradaPuygulananyk,Lmesnetlerarasmesafe,Dsilindirinap,Eelastisite
katsays,Isilindireninekesitininataletmomentiveortanoktannkmesidir.
Bylece
= [
4PL
3
3Ln6

1
4
(2.2)

ekil2.1Eilmeyezorlanandolusilindir.
D
L/2 L/2
P
olarakifadeedilir.Dolusilindirinarl
w = Ipg = I [
n
2
4
pg (2.3)
BuradaVsilindirinhacmi,silindirmalzemesininyounluuvegyerekimiivmesidir.2.2ve
2.3denklemlerinibirletirerek
w =
nL
S
g
23
[
P
6

p
L
(2.4)
Belirli bir direnim (P/) iin dolu kiriin arl p E minimize edildiinde en kk olur.
Dolaysylap E malzemeseimkriteridir.
Mukavemetegremalzemeseiminielealalm.Eilmegerilmesi
o =
Mc
I
(2.5)
denklemi ile verilir. Burada maksimum gerilmenin olutuu yer tarafsz eksenden en uzak
olan noktalardr. Maksimum gerilmenin olutuu noktann tarafsz eksenden uzakl c ile
gsterilir ki daire kesit iin c = D/2dir. ekil 2.1deki kirite maksimum eilme momenti
ortadaoluurvedeeriM=PL/4dr.Bylecekiriteoluanmaksimumeilmegerilmesi
o =
8PL
n
3
(2.6)
Olarakeldeedilir.BudenklemdenDekilirse
= _
8PL
nc
(2.7)
2.3denkleminikullanaraksilindirikkiriinarl
w = 2nI
5
P
2
3 p
c
23
(2.8)
eklinde elde edilir. Sabit L ve P iin arln minimum olmas po
23
n minimize
edilmesiyle mmkn olur. Dolaysyla po
23
malzeme seim kriteridir. Farkl yaplar ve
kstlariinbenzertretmelerkaynak[1]debulunabilir.
Malzeme seiminde belki de en nemli l maliyettir. Dolaysyla maliyet mukavemet ve
direnimle birlikte deerlendirilerek seim yaplmaldr. Yine dolu silindir kirii alalm. Yk ve
kiri uzunluu sabit kalrken malzeme ve kesit alann serbest brakalm. ki kiriin de ayn P
ykntamasaadakidenkleminsalanmasilemmknolur:
P =
n
A
3
c
A
8L
=
n
B
3
c
B
8L
(2.9)
veya

A
= [
c
A
c
B

13
(2.10)
eklindeyazlabilir.2.3denkleminikullanlarak
w
B
w
A
=

B
2
p
B

A
2
p
A
(2.11)
veya
w
B
w
A
= [
c
A
c
B

23
p
B
p
A
(2.12)
eldeedilir.
A ve B malzemelerinin birim fiyatnn C
A
TL/kg ve C
B
TL/kg olduunu kabul edelim. Ayn P
yknedayanandolusilindirlerintoplamfiyatC
T

C
1
A
= w
A
C
A
ve C
1
B
= w
B
C
B
(2.13)
ileverilir.
Denklem2.13den
C
T
B
C
T
A
= [
c
A
c
B

23
p
B
p
A
C
B
C
A
(2.14)
elde edilir. 2.8 ve 2.14 denklemlerinden, eilmeye zorlanan dolu silindirik kiriin
mukavemetinin birimi bana maliyetin C(/
2/3
) olduu sonucuna varlr. Bu genellikle
minimum maliyet kriteri olarak bilinir. 4.4 denkleminden direnime dayal minimum maliyet
kriterininC(/E
1/2
)olduugrlr.
5.2MalzemeSeimFaktrleri

Belirli bir uygulama iin uygun malzemenin seilmesinde gz nnde bulundurulmas

gerekeneitlifaktrlervardr:
1. Eldeedilebilirlik
2. maledilebilirlik
3. Tamirkabiliyeti
4. Gvenilirlik
5. Servisevresi
6. Uyumluluk
7. Maliyet
mal edilebilirlik tasarmc tarafndan ciddiye alnmal ve tasarmn seilen malzeme ile imal
edilebilirliini kesinletirmelidir. Malzeme seimi imalat maliyetinin nemli lde
etkileyebilir. Yksek performansl alamlarn ilenebilirlikleri dk olduundan bunlarn
imalatmaliyetikarbonlueliklerinkinegrenisbetenyksektir.
Mamul retilip servise girdiinde konstrksiyonun malzemesi kolayca ve ekonomik olarak
tamir edilebilmelidir. Genellikle, para onarmnn ksa bir srede yaplmas gereklidir.
Dolaysyla tamir ilemlerinin olabildiince basit olmas gerekir. Seilmi malzeme adaylar
onarmiinminimumzelilem,takmvemaharetgerektirmelidir.
Seim ileminde hesaba katlmas gereken dier faktrler nceki servis tecrbeleri, imalat
ilemlerinin malzemenin mekanik ve fiziksel zelliklerini deitirmesi, kalite kontrol
ihtiyalar, ve krlma tokluu, darbe, ve gerilme korrozyonu gibi laboratuvar test verilerinin
servis ihtiyalar ile uygunluudur. nceki servis ilgileri malzeme seimi iin ok nemlidir.
Baz yeni malzemeler fiziksel ve kimyasal zellikler bakmndan nemli lde gelitirilmi
olsalar da bunlarn performanslar ispatlanmadka tasarmc bunlar kullanmakta dikkatli
olmaldr.Biruygulamaiinyenibirmalzemeseildiindekrlmariskinevakfolmakgerekir.
Seilen malzemelerin belirli evre artlarndaki davran aratrlmal ve parann alaca
evredekibaarmtahminedilmelidir.
Biruygulamadakullanlanikiveyadahafazlamalzemeninuyumudierbirnemlifaktrdr.
Mesela,yksek scaklkortamnda alan iki malzemeeersl genleme katsaylarolduka
farklysaarzayayolaabilir.
5.3AdayMalzemeninDeerlendirilmesiVeSeimi

Malzeme analiz safhasnn tamamlanmasndan sonra tasarmc aday listesini birka

malzemeylesnrlandrr.Bundansonranihaiseimiinelemeilemiyaplr.BuamalaTablo
2.2deki gibi bir derecelendirme sistemi uygulamak iimizi kolaylatracaktr. Uygulama
amacylaTablodagsterildiigibiikitasarmihtiyacveseimfaktrbelirlenmitir.Btn
tasarm ihtiyalar ve seim faktrleri eit nemde olmadklarndan toplam puanlar bulmak
iina,b,...gibiarlkfaktrlerikullanlr.Toplampuan
0

=
oR
1
+bR
2
+cR
3
+
o +b +c +

Tablo2.2Adaymalzemelerinnihaideerlendirmesi.
Malzeme
Adaylar
Tasarmhtiyalar MalzemeSeimFaktrleri ToplamPuan
1 2 3 4 5
oR
1
+bR
2
+
o +b + A
1
R
1
A
2
R
2
A
3
R
3
A
4
R
4
A
5
R
5

M
1
G
1

M
2
G
2

M
3
G
3

M
4
G
4

A:Mutlakdeer,G:Toplampuan,R:Enbykdeeregrenisbideer
G
i
ninenyksekdeerieniyimalzmeyeiareteder.Ancakmaliyetgibizelfaktrlerindk
olmas daha iyi malzemenin gstergesi olacandan, mesela eer R
5
maliyet iin nisbi
deerse,toplampuan

0

=
oR
1
+bR
2
+cR
3
+JR
4
+c(1 -R
5
)
o +b +c +J +c

eklindehesaplanmaldr.
rnek
Tablo 2.3 bir ekil 2.2de grlen uak ini takm silindirinin imalatnda kullanlabilecek
malzemeleri gstermektedir. Mukavemet, direnim ve maliyeti esas alarak verilen
alternatiflerarasndanenuygunmalzemeyiseiniz.

ekil2.2Uakinitakmmekanizmas.
zm
Toplam puanlar hesaplamak zere basitlik iin btn arlk faktrlerini bir olarak alalalm.
ni takm silindirinin i basnca maruz ince cidarl basn tank olarak kabul edelim. Bu tr
yapiinseimkriterleri:
Direnim:E/
Mukavemet:/
Maliyet:C/E(direnimegre);C/(mukavemetegre)
Tablo2.3Adaymalzemelerinmekanikzellikleri
Malzeme AkmaGerilmesi

y
(MPa)
Younluk
(ton/m
3
)
ElastisiteKatsays
E(GPa)
Fiyat
C(TL/ton)
Yksekmukavemetlielik 1700 7,7 200 1050
Alminyumalam 400 2,7 71 1150
Titanyum 1100 4,5 120 8250

Tablo 2.4 sonular gstermektedir ki direnim/arlk oran btn seimlerde %4 yaknlkta

olduundan bu faktr seimindeki kararmz etkilemeyecektir. Aluminyum alam dk
mukavemet/arlk oranndan dolay seim ileminden elenebilir. Soru gerikalan iki
malzemeden hangisinin seileceidir. Titanyum yksek mukavemetli elie gre yksek
mukavemet/arlk oran ve dk arl nedenleriyle stndr. Ancak fiyatndan dolay
yksek mukavemetli elik titanyumdan olduka yksek bir puana sahiptir. Titanyumun
malyet/arlk oran nisbeten yksek olmakla birlikte, uan arl azaltlmak istendiinde
yksekmukavemetlieliktendahacazipbirmalzemeolarakgrnmektedir.
Tablo2.4Toplamderecelemeiintasarmgerekleriveseimfaktrleri
Malzeme
y
/ E/ C/
y
ToplamPuanG
oR
1
+bR
2
+cR
3
+ c(1 - R
53
)
o +b + c

A
1
R
1
A
2
R
3
A
3
R
3

Y.M.. 221 0,91 26 0,96 4,76 0,14 0,91
A.A. 148 0,61 26 0,96 7,76 0,23 0,78
Titanyum 244 1 27 1 33,75 1 0,67

imdiinitakmnnaadakitipikmaliyetanaliziniyapalm:

Netktle:
elik: 117kg
Titanyum: 85kg

Nisbimaliyet(malzeme+imalat)
elik: 7770TL
Titanyum: 16300TL
Toplammaliyetart: 8530TL

Bylecetasarrufedilenarln1kgbanamaliyetart
HoliyctJcki birim ort =
8SSu
S2
= 266,S6 II
Yukardakisonulardan,eermaliyettekiartgzealnabilirse,yksekmukavemetvedk
arlndandolayseimtitanyumolacaktr.Askeriuaklardamaliyetsiviluaklardakinegre
daha az nemdeki bir faktrdr. Dolaysyla askeri bir uak iin seim titanyum olacakken
siviluakiinyksekmukavemetlielikolabilir.Ancak,dahancemtaalaedildiigibinihai
seim yaplmadan nce gvenilirlik, temin edilebilirlik, imal edilebilirlik ve bakm kolayl
ayrnlbirekildeallmaldr.