Seyyid Kutub ve Ali eriati: znelliin ktidar

Charles Tripp

Seyyid Kutub (1906-1966) ve Ali eriati (1933-1977), kimi mevzularda snrlarda konumlanm iki Mslman aydndr. slam ilmin messes kurumlaryla kurulabilecek her trl ilikiden saknan ve slam reformcularn iyi niyetli mesajn alabildiine saptrdna inandklar devlet ve mali iktidara ait kurumlara bulamayan bu iki dnr, koyduklar bu mesafe araclyla radikal bir bak as gelitirmelerine imkn veren eletirel bir zemin oluturmu ve bu zemin zerinden ahlk konusunda ikna edici bir tartma yrtmtr. Bu, onlarn yazlarn, kendi toplumlarna ait kurumlardan eit lde yabanclam olan kiilere ynelik ar zerinde bir otorite, dnyev iktidar sarslmaz ve habis bir g olarak grenlerin dile getiremedikleri korku ve fkeleri iin bir ifade hline getirmitir. ki dnrn yazlarnn ilk okurlarnn ok tesinde yank bulmasnn nedeni budur. Ancak gene de buna ramen szkonusu isimler, slam mesajn etkisizletirmesi gerektiine inandklar deerler temelinde tm plakl ile kurulu olan dnya nizamna ynelik taarruz fikrine bal kiilerce farkl biimlerde ele alnmlardr. eriati ve Kutub, Avrupa kapitalizminin dnya balamnda vcuda getirdii tepkiyi ifade eder, ancak ayrca Mslmanlarn sermayenin gayrinizam ve yeniden inac gc karsnda kendi cemaatlerini muhafaza etme durumunda muhta olacaklar tahayyl ve toplumsal eylem meselesi ile de urarlar. Sermaye birikimine ve emein metalamasna dayal imparatorluklarn kresel genilemesine elik eden bilginin toplumsal ve kural koyucu olduu varsaylan temellerinden epistemolojik bir kopu gerekletirilmesi hususunda da kimi ikazda bulunurlar. Farkl yollardan Kutub ve eriati, idealist tepkiler dizininin, Mslmanlar bugne dek onlar tarafndan doal karlanm olan dnyaya bir kez daha dnp bakmaya iteceine inanrlar ve onlara hem kapitalist, tketici nizamn batan kartc saduyusuna hem de sosyalizmle temsil olunan materyalist eletiriye kar bir tr savunma fikri alarlar. Her iki isim iin de bu, dnyann baka kelimelerle tahayyl dzeyinde yeniden ifade edilmesi srecinin balangc, materyalizmin grnrdeki ezici iktidarn inkr edecek deerler sistemi dhilinde yeni neslin eitilmesi iin bir tr model ve ilham olarak hizmet verecek slam iman cemaatinin kurulmas iin bir frsattr.

Bu idealist konum, sadece yedinci yzyl Hicazndaki zgn peygambervari misyonun gcne dnk anlaylarn yanstmakla kalmaz, ayrca iktidarla ilgili bak alarn da zetler. Bu konum, nihayetinde ilahi iradeden domu ve szkonusu iradeyi ifade eden, daha dorusu somutlayan kelime ve emirler araclyla insanla aktarlr. Dolaysyla orada mevcut olan rehberlie itaat etmek, sadece Allahn uygulayabilecei bir tr iktidar iin ara hline gelir. Belli bir g konumundan ve ayrc kimi zelliklere sahip slam toplumsalln zerk alannn tesisi noktasndan dnya ile mcadeleye izin verecek mutlak doruluun ve kesinliin i itkisi budur. Her iki yazar iin de slam tahayyl etme ilemi, dier dnce sistemlerine epistemolojik adan muhta deildir ve bir dnce sistemi ile dieri, ahlk sayltlar kmesi ile bir dieri arasnda mutlak bir kopu gereklidir. Kutub iin slamn antitezi olarak cahiliyenin inas ve eriati iin Habil-Kabil ayrm, kapitalizm ve emperyalizm ile hakik slam toplumuna ilikin muhayyel alan arasndaki eliki ile paralellik arz eder. Bunlar, sentetik sonulardan bile isteye kanan diyalektik aygtlardr ve tezin uzlamaz inkrn tercih ederler. Bu sebeple her iki dnrn projeleri, slam reformcularn yenifaydaclklarndan, finans oligarisini destekleyen slamc yazarlarn gbel maskelenmi pozitivist ekonomizminden ve bunlarn tabi olduklar ulus-devletlere dnk imanlarna bir biimde ilitirdikleri kat sekler mantktan saknan slam toplumun muhayyel yeniden inasna dnktr. Dnsel olana imtiyaz vermek suretiyle iki dnr, mcadeleyi bu dnyadaki slam ile sembolik dzeydeki kart gler dizisi arasna yerletirir. Bunun arasal bir amac mevcuttur, zira Kutub ve eriati, Mslmanlarn gzlerini verili duruma amak, onlar mcadeleye dhil etmek adna eitmek, bu sayede kapitalizm ile onun zeletirisi olan sosyalizmde temsil olunan materyalizm glerine faal bir cevap vermeleri amacyla harekete geirmek suretiyle, slam savunma dzlemini yeniden rgtlemek isterler. Birey ve toplum bu amala canlandrlmal ve onlarn Allahn emirlerine tabiyetleri, en hayat noktas olduu sembolik evrene atfla tarif edilmelidir. Bu, Kutub ve eriatinin imanlarn kavradklar yolda kilit olan unsuru tekil eder. Onlarn slama ilikin verdikleri muhayyel mcadele, geleneksel fkhn nemli bir blmne dnk tahamml eksikliinde, zgn yorumlarnn dolayszl ve iirselliinde ayrca bu dnyann kendine iaret eden bir dnya olmas gerektiine ilikin tespitlerinde ak hle gelir. Sadece slam balam dhilinde belirgin bir anlama sahip olabilen bu semboller, dolaysyla her trl mirasla kurulabilecek mulk iliki ve slam repertuar dndaki sistemlere dair dnce imknnn nn alr. On yl (19541964) sresince Msrda hapiste kald dnemde Kutub, Mslmanlarn dnyev sorumluluklarna ilikin kendi konumunu aydnlatmaya balar. Yavaa gelime kaydeden ve giderek poplerleen Kuran tefsiri Fi zilalil Kuranda (Kurann Glgesinde) Kutub, slam mesajn ayrt edici niteliine ve Mslmanlar kuatan cehalet ve yabanc deerler dnyasndan onlar tecrit etme

ihtiyacna dair fikirlerini derinletirir.1 nceden gelitirdii ve kapitalizmin Mslmanlarn refah zerindeki etkilerine ilikin faydac anlayndan vazgeer ve Kuranda yazl olan ve herkes tarafndan dorudan tecrbe edilen Allahn kelmnn yegne lt olduunu syleyen bir konuma gelir. Kutub, fikr adan Kurann estetik zenginlii ve ahlk derinliine balanarak, kendince gelitirdii Kuran tefsiri yntemi araclyla, Onun kefine iaret eder. Bu noktada, kendisine ait znel grleri ve fikirleri merkeze yerletirir. Artk bakalar, onun znel yarglar dolaymyla szkonusu metne ilikin yeni bir anlaya ynelebileceklerdir. Kutub, bakalarnn almalarna atfta bulunsa da bunlar geleneksel fakihlerden ziyade Gney Asyal yazarlar Ebul Ala Mevdudi ve Ebul Hasan Ali Nadvi ya da Msrl Abbas Akkad ve Abdlkadir Avdahtr. Kutub bu isimleri kendi keif yolculuuna yoldalk eden kiiler olarak takdim eder. Bu yolculuk youn biimde ideolojiktir. Kutub, Kurandan basit anlamda ahlk bir rehber deil, bir tr eylem program kartmak niyetindedir. Ayn zamanda o, bu programn Mslmanlarn Kuran sayfalarnda bulunabilecek norm ve kurallar iselletirdii takdirde etkin olabileceine inanr. Bu sebeple Kurann dikte ettii gl ahlk ykmllkleri aa kartmann ve Kurann kelmnda ifade edilen gcn madd dnyann habis mantn alt etmek iin yeterli olduu konusunda insanlar ikna etmenin yollarn aratrr. Bu aratrma, Allahn arzulad deiimler iin yolu aarak, insanln kendisini yeniden kefine ait aralar temin eder.2 Onun inancna gre, sezgi ve dolaysz yaklam, bu uygulamann sembolik ve epistemolojik safln muhafaza eder. Bu sebeple Kutubun yaklam tm akl ile znelcidir, dolaysyla kimi konularda felsef geerlilie ait uzun srede tesis edilmi ltlere ve tefsire dayal muhakemenin kurallarna kar durur. Kutub, bu yaklam kendince bir fazilet hline getirir ve bireyin dorudan eylem ve bakalarnn ibirlii ile Kuran neslin diriltilmesi suretiyle bylesi bir yaklamn toplumsal ve politik nizamn belli bir kalba dklmesi meselesini tartmaya aabileceini dnr. Kutub, Medinede slam nizamn kuruluuna nderlik ederken, kiisel dzeyde dramatik bir dnm tecrbesine maruz kalan yeleriyle ilk Mslman cemaatinin ruhuna yeniden vakf olmaya gayret eder. Ona gre, ilk halifeler dneminde slam ilkelere bylesi bir gc veren, sz konusu iddetli ve yceltici imandr. Dolaysyla bu imann tecelli edebilmesi iin Kuran ile dolaysz ve aracsz yaanacak yzleme, sadece gerekli deil, ayrca yeterlidir de. Esasnda Kutubun yirminci yzylda vurgulamak istedii, tam da kendine yeterlilik meselesidir. Kutub, saduyunun hkim biimlerine meydan okuyarak, basit anlamda sadece iktidar aygtyla deil, geriye kalan dnyev iktidar trlerinin byk blm iin gelitirilmi gerekelendirme gayretiyle ilgili muhakemeye de itiraz eder. Dolaysyla ilk nesil Mslmanlar analojisinin kullanm, cretkr

1 2

Seyyid Kutub, Fi zilal al-Quran (Kurann Glgesinde), Beyrut 1967. Cil Kurani Ferid, Seyyid Kutub, Maalim fi al-tariq (Yoldaki aretler), s. 14-23.

bir aba olmakla ve genel projeyi engelleyici niteliiyle ak biimde hem sembolik hem de arasaldr. Semboliktir, zira bu kullanm, Mslmanlarn ortak gelime tarihinin temsiliyeti araclyla onlara dnyann dntrlmesine dnk inancn gcn hatrlatmak ister. Mslmanlarn karsna kan devletler, rgtler ve ideolojiler trnden iktidar unsurlarn alt edip ele geirmeleri noktasnda onlarn gnmz dnyasnda harekete geirilebileceine inanan Kutub iin ilk nesil Mslmanlar analojisinin bu tarz kullanm ayn zamanda arasal bir nitelik arz eder. Bu ilemi yerine getirmekle cahiliye glerini datmak ve slam hkim dnya nizamnn temeli klmak mmkn olacaktr.3 Baka yazarlarn da ifade ettii zere Kutub, amzda hkm sren cahiliye, Allahn blnmez hkimiyeti ve slam eriatn toplumdaki hakl konumuna tekrar kavuturulmas gibi hususlarda dnrken Mevdudi ve Nadvi gibi Gney Asyal aydnlarn fikirlerinden nemli lde etkilenir. Kendisi de bu etkiyi kabul eder ve bu ynde, ellilerin balarnda yaymlamaya balad El-Mslimin gazetesi araclyla, Arap okurlarn bu isimlerin yazlarnn farknda olmalarn salamaya alr.4 Ancak ayn dnemde Nasr hkmetince hapse atlmas, verili devlet iktidarnn ahlk bozukluklarna ynelik tavrn keskinletirir. Hapishane hcresinden sadece rejimin zalim ve otoriteryan doasna deil, ayrca Msr halknn Nasra ynelik dalkavukluunun giderek arttna ve bu ismin ilgili dnemde Ortadouda yldz parlayan bir sima hline geldiine tank olur. Zira genel iddiaya gre Nasr Mslman addedilmekte, Msrda ve daha birok yerde kahraman olarak grlmekte ve o, kendi otoritesini yceltmek iin slam sembolleri ve dinin itibarn kullanmaktadr. Kutuba gre bu paradoksa ynelik gerekli cevap ancak Msr yneticilerinin, din yapnn ve halkn nemli bir blmnn Mslman olarak nitelendirilemeyeceine ilikin kendince kartt sonu zerinden verilebilir. Aksine o tm bu unsurlar, tam da cahiliyenin, yani slam mesaj bozmaya niyetlenen nizamn hakikati rten temsilcileri olarak grr. Dahas bu, basit anlamda ilgili unsurlarn sadece eytan maksad ve madd iktidarn yapsal mant deil, ayrca cahiliye fikirlerinin, yntemlerinin ve deerlerinin modern dnya iin yeniden slam ngrdne saf anlamda inananlarn bile dncelerini biimlendiren sinsi bir yol araclyla mmkn hle gelir.5 Bu sebeple Kutub iin insanlarn ac ekmelerine sebep olan yanlg konusunda onlar uyarmak tam anlamyla bir mecburiyettir. Bir tr teki anlayna ulamalar ve hatta bu anlaya ait ltleri modern Mslman bakna uyarlamalar sayesinde nsanlarn slam yenileme abasna katk sunacakla3

Seyyid Kutub, Fi zilalil Kuran (Kurann Glgesinde), III. Blm, s. 70-9; IV. Blm, s. 19-32; V. Blm, s. 148-50 ve 195-202.
4

Isabella Camera dAfflitto, Note sulla rivista Al-Muslimun: analisi di alcuni temi della pubblicistica dei Fratelli Musulmani (El Mslimin zerine Notlar: Mslman Kardeler yaynlarnn kimi konularna ilikin bir analiz), Oriente Moderno (Modern Dou), Say: 57 (Aralk-Ocak, 1977), s. 259-67; Y. M. Choueiri, Islamic Fundamentalism (slam Kktencilik -Londra, 1990), s. 95.
5

Seyyid Kutub, Jahiliyat al-qarn al-ishrin (Kahire, 1980), s. 54-97, 196-200; Y. Y. Haddad, Sayyid Qutb: deologue of Islamic Revival (slam Diriliin deolojisi), IV. Blm, J. Esposito (ed.), Voices of Resurgent Islam (Yeniden Dirilen slamn Sesleri -Oxford, 1983), s. 857 iinde.

r varsaylmaktadr. Kutub iin hibir ey hakikatin tesine geemez. Ona gre, hem kapitalist devrim ncesi hem de sonrasnda belirli bir tarihsel dzlem zerinden gelimi olmas sebebiyle slamn ilkeleri dnyann dorudan antitezi olarak durmaktadr. Tekrar tekrar bu mevzua geri dnen Kutub, sadece slam mesajn ahlk stnln deil, ayrca onun insan akln varsaylan zerkliine ya da dier inanlara borlu olduu her eyle arasndaki keskin ayrma vurgu yapar.6 Son kitab Maalim fi el-tariqte (Yoldaki aretler -1964) Kutub bu duygularn en gl ifadelerle yanstr ve Cahiliyenin bu dnyadaki muazzam genilikteki alan iinden kp yola dmek zorunda olan azimli ncye iaret eder.7 Bu kitabn niyeti, belli bir izahat vermekten ya da ikna abasna girmekten ok, herkesi kuatan topluma ve Mslman dnyann verili koullarna ynelik Kutubdaki nefreti hlihazrda paylaan insanlar yreklendirip onlara rehberlik etmektir. Kitap, makul bir tartmadan ziyade, dorudan eylem araclyla dnyev iktidarlarla korkusuzca arpacak, ortak fikir etrafnda toplam Mslmanlara ynelik bir ardr. Kutubun ifadesi u ekildedir: Allahn saltanatn yeryznde kurmak ve insann saltanatn tasfiye etmek, iktidar gasp eden insanlarn elinden alp onu sadece Allaha vermek () ve yalnzca eriatn stnln tesis etmek ve tm insan yapm yasalar reddetmek demektir. () nsanln dnyada Allahn olmayan tm iktidarlardan zgrletirilmesi iin yaplan bu genel ar teorik, felsef ya da pasif bir ar deil, dinamik, aktif ve pozitif bir ardr.8 Felsef akln reddedilip horgrlmesi, Kutubun Kuran tefsirini ve Mslmanlara onlarn imanlarn sezgisel dzlemde kavramalaryla ilgili olarak yapt nerisini gl biimde pekitirir. Ayrca bu neriye cahiliye glerinin tmden reddi elik eder. Dahas burada Kutubun dnyann batan karc gc ve slam ilkeler dndaki kimi ilkelere yaslanan eylem biimleri karsnda Mslmanlarn pes etme tehlikesine kar honutsuz bir tavr vardr. Bu tavr u cmlelerde ifadesini bulur:

Bu anlay, aadaki almalarn asl temalarn oluturur: Hadha al-din (Kahire, 1955), Al-Mustaqbal li-hadha al-din (Kahire, 1956), Khasais al-tasawwur al-islami wa-muqawwamatuhu (Kahire, 1960) ve Al-Islam wa-mushkilat al-hadarah (Kahire, 1960).
7

Kutub, Maalim, s. 12-13. Kitap, cihat ile ilgili blm gibi, tefsir almas Kurann Glgesinde'den kartlm kimi blmlerden oluur. Yazd dier blmler szkonusu kitap iin kaleme alnmtr. Yoldaki aretler ilkin 1964te Msrda baslr, bu basm izninin kmasnn nedeni, muhtemelen sansr memurlarnn kitabn Kuran tefsirinin ek ksm olduunu dnmeleridir. Ancak bir iki yl iinde Msr otoritelerince kitabn etkisi fark edilir ve kitap Kutubun vatan hainlii ve hkmeti devirme sular ile yargland ve sonrasnda idam cezasna arptrld mahkemeye delil olarak sunulur. O gnden sonra Yoldaki aretler yeni slam eylemci nesil zerinde gl etkiler yaratr.
8

Kutub, Maalim, s. 68.

(Cahiliye ve slam) arasnda, her ikisinin orta yolda bulumalarna imkn vermese de slamn stesinden gelmek iin cahiliye insanlarna imkn verecek, kpr ile almas imknsz bir uurum vardr.9 Dnyayla ilgili iki farkl tahayyl ve tefekkr yolu arasndaki mesafeyi kararl biimde muhafaza eden Kutub, slam ahlkn ve nizamn kendine yeterli zerkliini vurgulamak iin slam ile dier ilkeler arasndaki mcadeleyi, sonucunda sadece tek bir galibin olaca, varolusal bir mcadele olarak takdim eder: slam, insanlarn arzularna gz yummak iin gelmemitir () aksine O, bu arzular tmyle imha etmek () ve zel bir temelde insan varoluu kurmak iin gelmitir. slam, hayat ilk ve son kez rgtlemek amacyla gelmitir. O, btnyle slamdan fkracak bir hayatn inas ve slamn kendi z ekirdei ile sk biimde birleecek bir hayat kurmak iindir.10 Akln durumsallnn farknda olan Kutub, Elen ve dier geleneklerin Allah szcne dair kendi anlaylarn biimlendirmelerine izin vermeleri hususunda, Mslman fakihleri eletirir. Kurana ynelik yaklamlarn biimlendirilmesinde kullanlan ada ynelimlerden de ayn lde uzak durur. Bunlar ona gre, metnin kendi terimleri ile anlalmasndan nce tefsire ait sonular etkilemektedir. Bu, insanlarla Allah kelimesi arasnda dolaysz bir temas kurma imkn sunan Kurann gzelliinin dorudan takdir edilmesi gerektiine ilikin srarn da izah eder.11 Kutuba gre, insan akln ve insan zerkliin yceltilmesi, her ne kadar ahlk adan arzu edilse de, beraberinde karlkl anlalabilir bir iletiimin tesisi iin insan yapm kurallarn hkim hle gelmesi ve Mslmanlarn, kendisinin savalmasnn zorunlu olduuna inand cahiliyeye ait epistemolojiler karsnda savunmasz klnmas tehlikesini dourur. Bu olduka radikal bir konumdur, zira teorik adan nyarglardan azade, tahayyl edilmi bir kendiliindenlik (Kurana dolaysz yaklama noktasnda tevik edilen akl ereve) ile yaplandrlm idrake ait kurtulmas mmkn olmayan koullar (metinsel ya da deil, gereklik ile ilgili her trden gre araclk etmesi gereken muhayyel ve zihn iskeletler) arasnda bir tr gerilim mevcuttur. Kutubun bu gayreti, dinamik bir fkha ve eylemciye imtiyaz veren dnceye daha fazla vurgu yapma amaldr. Bu, gerek slam nizamn tesisine mani olan g sistemlerini alaa etmek iin ayn grte olan Mslmanlar cesaretlendirmek isteyen devrimci bir manifesto olarak okunagelmitir. Ancak Kutub, ayrca Mslmann kendisini yeniden ina etmesinin, tm dier tahayyl ve akl biimlerinden ta balangta uzak durduu takdirde mmkn olabileceini ak bir dille ifade eder:

Kutub, Maalim, s. 177. Kutub, Maalim, s. 165-6. Binder, Islamic Liberalism (slam Liberalizm), s. 194-5.

10 11

Bizim cahiliyenin, zellikle iimizdeki cahiliyenin sosyal basklar, imajlar, gelenekleri ve liderlii altnda strap ektiimize phe yok. () Ne cahiliye toplumu tarafndan batan kartlmal ne de ona sadakat gstermeliyiz. () aksine ilk grevimiz, kendimizi deitirmek ve ardndan da toplumu deitirmektir.12 Eer ana grev, Mslmanlarn Kurann gzellii ve gcn takdir etmelerini salamak suretiyle, Kurana dolaysz ve aracsz yaklamalar hususunda onlar ikna etmekse, o hlde ilk hedef bireysel tahayyln yeniden ina edilmesi olmaldr. Tahayyle odaklanmaktaki ama, Mslmanlar zararl, potansiyel olarak batan karc cahiliye argmanlarndan korumak ve slam cemaati kat epistemolojik temeller zerinde kurmaktr. Dolaysz kavranan Kuran, gelimesi gereken hakik slam bilincin zrhdr. Materyalizmin ve seklerizmin hegemonik gcne ikamet alan vermedii iin toplumsal ve politik eylem program, ister kapitalizmle isterse onunla balantl bir olgu olan komnizmle urasn, bozulmaya kar bak kalacaktr. nanlarna ait g araclyla bireylerin kaderlerini biimlendirme gc, yeniden canlandrlan slamn gl bir semboldr, bu slam, tm dier toplumsal rgtlenme ve inanlara ait madd-manev kaynaklara yaslanmaya gerek duymakszn, gelecee ilikin vaadini muhafaza eder. Bu noktada gvence, bireylerin imandr: Mminlerin says e ktnda, iman onlara yle seslenecek: Siz imdi bir toplumsunuz, cahiliye toplumundan ayrm, bamsz bir slam toplum. () slam toplum bu sayede tecesss edecektir.13 En azndan kendi memnuniyeti adna Kutub, ykc bir mantk dorultusunda inatla atlan o admlardan kendisini kurtarr. O admlar atanlar arasnda kendisi de vardr; krklarn ve ellili yllarn balarna ait bir toplum eletirmeni olan Kutub da toplumu kefetmi, bu keif dhilinde insan birlie ynelik bak tarz zerinden muhayyel bir ereve kurmutur. Aa yukar ayn dnemde randaki Pehlevi krall altnda farkl kurgularla hareket eden Ali eriati, her ne kadar Kutubdan farkl yollardan dile getirse de, ran entelektel tarihi ile iliin kltrel arka plan tekil ettii bir ortamda benzer endielerle meselelere yaklar. Son yllarnda kaleme alnm ve ounlukla yetmilerin sonunda, vefatndan nce verdii derslerden derlenerek oluturulan kimi almalarnda eriati marksizme ynelik ayrntl bir dizi ithamda bulunur ve kendisini bir zamanlar hayran brakan imana ait gereklerin tm plakl ile grlmesini nerir. Gen Kutub gibi o da ilk bata kapitalizmin kaytszl ve ykc agzlln reddetmitir. Ona gre, zenginlik araclyla

12 13

Kutub, Maalim, s. 22. Kutub, Maalim, s. 129.

hegemonik bir g oluu ve kendisi ile balak normatif bir nizam tesis etmesi yznden sermayenin insan ilikileri biimlendirme ve fakirletirme gc dehet vericidir.14 eriati, toplumsal adaletsizlie, agzlle ve kendisinin zellikle knamak iin seip belirledii zel mlkiyetin kurumsallamas, emein metalamas, bireylerin ruhan ve manev zelliklerine yabanclamas, insan ruhuna ve insann toplumsallna ilikin maliyeti deil de sadece ekonomik maliyeti dikkate alan, ahlk adan km, yalnzca retmeyi bilen toplumun tketimcilii gibi- kapitalizmin insanszlatrc ynlerine dnk fkesi zerinden ileyen, kapitalizmin ahlk ekonomiye ynelik tecavzne kar isyan eder. Bu sebeple onda u veya bu ekilde kapitalist teebbsn vcut bulduu, dnyaya ynelik, Marxn kimi yazlarn yanklayan bir tr nefret mevcuttur.15 Balangtan itibaren eriati, slam deyimler dhilinde bir dizi alegorik terimle konuup yazar ve kendi argmanlarn canl ve anlalr klmak iin slamn ilk dnem tarihine ait Kuran rnekleri ve olaylar kullanr. Amac ksmen stratejiktir. O, Avrupal ideolojilerin ve deerlerin bysne kaplm gen nesli, slam ile kurulan iliki zerinden, o gnn toplumsal ve politik meselelerine yaklamaya ikna etmeye alr.16 Ancak bu aba, ayn zamanda onun dnyay grme biiminden de kaynaklanr. eriatiye gre sembolik olan, evrensel dorular ve koullar temsil eden zgl din ve kltrel kurgulara ait deyimlerdir. lk bakta bu kltrel grecelikilik gibi grnr ancak pratikte ahlkn genel anlamda ayn trden endielerle ilgili olduunun kabuldr. Zamana ve mekna bal olarak ahlk sorulara farkl cevaplar verilebilir, baz cevaplar gereinden fazla mulk ya da isel anlamda tekilerle elikili olabilir ama endielerin younlat alanlar geni bir balamda benzerdir. eriatiye gre, Mslmanlar herkesten farkl olarak Allahn kelmn ilerinde muhafaza ettikleri, onlar okuyup yorumlayarak ruhlarn aydnlattklar, bu suretle dnyann karmak ynlerini anlama hususunda bu kelm rehber edindikleri iin ansldrlar.17 Bu balamda Seyyid Kutub gibi eriati de kendisini, deer ltlerinin, toplumsal faydann ve slam olmayan kaynaklardan treyen menfaatin geerliliini kabul etmek zorunda olan sosyal grecelikilik ile insan ilikilerinin dzenlenmesi iin Kuranda Allah tarafndan ortaya konulmu gzerghn biricik doruluuna ynelik mutlak inan arasnda bulur. Bu iki konumun uzlatrlmas her daim kolay
14

Krklarn sonunda eriati, randaki slam Hakikatleri Yayma Merkezinin ve Hdaperver Sosyalistlerin etkisi altndadr: Rahnema, An Islamic Utopian (slam Bir topyac), s. 30-4, 50-7.
15

eriatinin inancna gre birden fazla Marx vardr; o, kimi ranl Marksistlerin fkesine maruz kalsa da Marxn ahlk yozlama zerinden kapitalizme ynelttii eletirilerinden etkilenir. Bkz.: Eli Ekber Ekberinin slaminasiye (slamoloji) ynelik saldrs, akt.: Rahnema, An Islamic Utopian, s. 201-3.
16

Bu ayn zamanda Batl entelektel akmlara kendisini fazla kaptran, kendi miraslarn inkr edip, toplumlar ile birlikte kendilerini bat sarholuuna (garbzadegi) aan aydnlara ynelik bir sulamadr. Burada takip edilen isim Cell Ali Ahmeddir. Bkz.: Cell Ali Ahmed, Plagued by the West (Gharbzadegi) tr. P. S. Delmar (New York, 1982); bkz.: eriatinin deoloji zerine dersi, Ali eriati, Man and Islam (nsan ve slam) iinde, ev.: F. Mercani (Houston, TX, 1974), s. 82101.
17

eriati, Man and Islam, s. 16-20.

deildir; bu zorluk, bencil ve tketimci kltrden kendisini zgrletirmi olan aydnlanm bir ruh tespiti ile Jean-Paul Sartrea ynelik vgsnde kendisini ele verir.18 Onun bak asndan bakldnda, alegorik ya da sembolik yaklam szkonusu yar kapatmaya yardm eder, te yandan da kapitalizmin kresel yaylma sreci ile balantl sorunlara ynelik slam duyarlln -kimi zaman da i Mslman duyarllnn- tanmasna katk sunar. eriati, Habil-Kabil mcadelesi temasn toplumsal elikinin ayrc bir biimini ieren ve onu dorudan Kurandaki ahlk ereveye balayan izah edici bir metafor olarak deerlendirir.19 Ona gre Kabil, smrnn, adaletsizliin ve zulmn yanndadr, Habil ise smrleni, mazlumu ve mahrumu temsil eder. Ahlk ve madd bir sray takip eden bu iki ynl muhalefet temelinde eriati, tesadf olmayan bir yoldan, Komnist Manifestonun al cmlesini, Bugne kadar var olmu tm toplumlarn tarihi snf mcadeleleri tarihidiri gl biimde yanklayan bir insanlk tarihi ina eder. Bu sebeple eriatiye gre, Cennetten dten beri tarih, insan toplumun iki muhtemel biimi, yani Kabilin toplumu ile Habilin toplumu arasndaki mcadelenin hikyesi olarak cereyan etmitir. Bu okumada Kabilin sistemi ekonomik tekelcilik ve zel mlkiyetin () kleliin, serfliin, feodalizmin, burjuvazinin, endstriyel kapitalizmin ve (kapitalizmin zirvesi olan) emperyalizmin safndadr. Aksine Habilin sistemi ise tarihte ekonomik sosyalizm (kolektif mlkiyet), zira ve avlanmaya dayal retim tarz ve (snfsz post-kapitalist toplumda) endstriyel retim tarz aracl ile temsil olunur.20 Bu ikili analizi gnmz dnyasna uygulayan eriati, Kabil kutbu adn verdii eyi, kral, aristokrasi, burjuvazi ve gerici din adamlar biimlerini alan politik, ekonomik ve din gsterimlerle tanmlar. eriati, bunlar Kuranda sulanan iktidar ve agzllk trlerinin gsterimleri olarak anlar. Burada sulama, insanlar zerindeki hkimiyet, onlarn smrlmesi ve aldatlmas balamnda gerekleir. te yandan Habil kutbu, ynetici snflara mensup krallar, mal sahipleri ve din adamlar tarafndan hkmedilip smrlen halka (el-nas) atfta bulunur. Din adamlarnn ve adalarnn hogrl eletirilerinin tesine geerek eriati, halk ile Allah etkin biimde eitler ve Allah olarak halkn tebaasna seslenir:

18

Ali eriati, Where Shall We Begin? (Nereden Balayacaz?), Ders, Kasm 1971, Daftar-i asar-i Shariati iinde (Tahran, 1981), Cilt. II, s. 286-94; What Is To Be Done? (Ne Yapmal?), ed. Ferhan Raci (Houston, TX, 1986), s. 9-10.
19

Habil ve Kabil isim olarak Kuranda zikredilmez ama iki kardeten birinin dierini katletmesi ile ilgili bir hikye aktarlr. Bkz.: Heribert Busse, Cain and Abel, J. D. McAuliffe (ed.), Encyclopedia of the Quran iinde, (Kuran Ansiklopedisi Leiden, 2001), I. Cilt, s. 270-2.
20

Ali eriati, The dialectic of sociology (Sosyolojinin Diyalektii) (slaminasiden eviri, I. Cilt, s. 85-94); Ali eriati, On the Sociology of Islam (slam Sosyolojisi) iinde, (ev. H. Algar) (Berkeley, CA, n.d.), s. 111-14.

Snfl toplumda Allah el-nas ile ayn saftadr. () Kuranda toplumsal meselelerden her bahsedildiinde Allah ve el-nas esasnda eanlamldr. Bu iki kelime ounlukla karlkl birbirleriyle deitirilebilir niteliktedir ve ayn anlam verir.21 Bu tespitten yola karak eriati, Kurann Allahn kurallarn verdiini, gerekte Onun halkn ynetilmesi anlamna geldiini syler. Ayn ekilde Kuran, mlkiyetin Allaha ait olduunu tespit eder ki bu, sermayenin de btn olarak halka ait olduu anlamna gelir. Habilin sistemi, bu sebeple kapitalizm koullarnda zel mlkiyetle balantl smr ve mahrumiyetlerin bir inkrdr. Benzer biimde Kuran, smrye dayal kapitalist sistemleri merulatrp bunlarn gvenliini temin eden ceberut devlet kurumunu ve ideolojik aygt da inkr eder. ounluk pahasna aznln iktidarna ve agzllne hitap eden uzun sistemler dizgesinin en son tezahr olan kapitalizmi ifa eden tarih ve dnya gr ile eriati, genel irade fikrine ve bu fikri toplumun kefine balama noktasna doru yaklar: El-nas sadece bireyler toplamn ifade etmez. Bilkis onda 'bireyler'e kart 'toplum' fikri vardr. El-nas kelimesi oul bir anlam olan tekil bir isimdir; bu kelime tekil hli olmayan bir kelimedir. 'Toplum' kavramn tm tekil-birey yelerinden bamsz, btnlkl olarak ifade eden bir hviyeti ieren bu kelimeden baka hangi kelime daha iyi tayabilir?22 Ancak bu noktada halkn tarihte nasl hareket edeceine ve neden hareket etmek zorunda kalacana ilikin bir soru gndeme gelir. Dolaysyla tarihe ve insan topluma ait ahlk snrlarn sembolik haritasnn bir toplumsal dinamikler fikri ile btnlenmesi gerekir. Mesele, iktidarn btn halk yararna hareket etmesinin ve dnyada gerek ahlk nizamn temellerini atmasnn nasl gvence altna alnacadr. Gemite ve onun yaad dnemde baka isimlerin kefettii zere eriati de sembolik bir evren dhilinde halkn romantize edilmesinin, insan faaliyetin eitlilii ve elikili karlarla zorunlu olarak akmad gerei ile yzleir. eriati bu noktada aydnlarn, daha dorusu aydnlanm ruhlarn liderlik rolne yzn dner; bu kavram kullanmasnn nedeni, aydn kategorisinin, Batl fikriyatn bysne fazlasyla kaplm olanlara iaret ediyor olmasdr. te yandan aydnlanm ruhlar kavramn kullanmak suretiyle insanlar geleneksel aydnlara, yani geni balamda toplumda neler olup bittiini anlamayacak kadar dar bir ufka sahip, kr ulemaya iaret ederek aldatmak da istemez. Toplumsal sorunlar tanmlamak, ilgili sorunlara akl zmler nermek, bu sorunlarn gerek doasna ilikin halk aydnlatmak ve halkn zmde oynayaca rol onlara gstermek ruenfikrenin (aydnlanm dnrlerin) sorumluluundadr. Bu kiiler halk

21 22

eriati The dialectic of sociology, s. 115-16. eriati, The dialectic of sociology, s. 117.

harekete geirecek birer katalizr olmaldrlar. Tahayyl ve normatif koullarn dntrlmesi iin gerekli olan bu asl grev baarld lde toplum bu koullar alt edecektir.23 Yce Allahn bahettii zfarkndalk hediyesini (hud agahi) halka sunacak ve eriatinin kitleleri yaratc ve dinamik bir gce dntrecek hayat bir unsur olan bilgideki devrimi balatarak aydnlanm ruhlar, halka zihn bir yn verirler. Ancak grevleri bununla bitmez. Onlar sonrasnda da doru yolu takip ederek halka rehberlik etmeli, Allahn emrettii yolda mevcut olan deerlerden bir sapmann ya da uzaklamann yaanp yaanmadndan emin olmaldrlar. eriatinin arzusu, bu tarz bilgiyi dier bilgi biimlerinden ayrmak, onun insann toplumsal vicdann ve bilincin kayna ile nurun doru kavray ile e olduunu gstermektir. Aydnlanm ruh, geleneksel bilgi biimlerinden ve onlarla ilikili kurumlardan saknmak suretiyle kiisel tezahr zerinden bunun farkna varabilir. O, bylelikle toplumunun isel aclarn anlar ve buradan da halkta zfarkndalk yaratr.24 Kimi yerde eriati, bu tarz bir bireyin ayn zamanda ideal bir toplum yaratma projesini denetlemesini, kurumlar, toplumsal ilikiler, ahlk, gr, tatlar, istekler ve deerleri devrimci bir reti ve reformcu bir ideoloji temelinde dntrmesini nerir.25 Tiranlktan kanlmaldr, zira tanm itibaryla karanlk glere hizmet edemeyecek olan aydnlanm ruh, doas gerei slam ilkelerin ve devrimci slam programnn bilincinde, mkemmel bir insan olmaldr. El-nas ahlk adan yceltmesine ve tarih muhasebesi balamnda ona bir rol bahetmesine karn eriatide (saylar anlamnda) kelle demokrasisine ve toplumsal glerin oyunca olan bir sorumsuz ve ynsz liberalizme yer yoktur. Aksine eriati, liderliin safln metheder, bu lider tekil-birey deil, insann ilahi kaderinin tecellisi iin ideoloji ve dnya gr temelinde toplumun geliimi ve hareketliliinden sorumlu olan, kendini adam, devrimci bir liderliktir.26 Kutub gibi eriatinin de namuslu, aydnlanm, devrimci ncnn devrimci dnmn katalizr olduu fikrine ynelmesi kanlmazdr.27 Bu paralellik, eriatinin tevhide genel emas dhilinde verdii yerde ve onun irkle (politeizm) arasndaki radikal ayrmada aikr hle gelir. Kutub gibi onda da tevhid, adaletle adaletsizlii, imanla imanszl, caiz olanla haram olan -hlasa, slam ile
23

eriati, What Is To Be Done?, s. 16-17; Ervand Abrahamyan, Ali Shariati: Ideologue of the Iranian Revolution (Ali eriati: ran Devriminin deologu), 14.blm, Edmund Burke III ve Ira M. Lapidus (ed.), Islam, Politics and Social Movements (slam, Politika ve Toplumsal Hareketler) iinde, (Berkeley, 1988) s. 292-3.
24

eriati, What Is To Be Done?, s. 16-17. nceleri eriati, bu srecin hlihazrda verili olann kefi olduunu syler: Toplum Allahn bahettii kural ve modeller temelinde ina edilmitir. () nsann toplumun kurallarn tanma ve bu kurallar toplumunun geliimi iin iyiletirme sorumluluu vardr. Kurallar deitirilemezler, zira Kuran ifade ile kural deimezdir. Ali eriati, Approaches to the understanding of Islam (slam Anlayna Yaklamlar), Hseyniye-i radda verdii ders, Ekim 1968, eriati, On the Sociology of Islam (slam Sosyolojisi zerine), s. 51-2.
25 26

Akt.: Rahnema, Islamic Utopian, s. 236-7.

Ali eriati, The ideal society - the umma (deal Toplum: mmet -slaminasiden eviri, Cilt: I, s. 97-8) eriati, On the Sociology of Islam iinde, s. 119-20.
27

Ali eriati, Payam-i umid bih roshanfikr-i masul (Solon, OH, n.d.); Kutub, Maalim, s. 54-7.

dnyann geri kalan ksmn- ayran izgidir. Aydnlanm ruhun yaps ve rolne ilikin bu grle birlikte szkonusu kritik snra, kapitalizmin ve tiranln temsil ettii tehditlerden ve ayartmalardan slam anlay ve toplumun gerek nitelii ile ilgili dolaysz kavray sayesinde etkilenmeyecek bir muvahhit yerleir. eriatinin tarifi ile bu muvahhit, sadece Allahn otoritesini kabul eden, alkan, etkili, korkusuz ve fedakr bir kii olmaldr.28 ncelikle bir vaiz olarak grlebilecek, bylesi bir role sahip kiinin grece daha faal ve kusursuz bir emsal tekil etmesi artc olmaz: o slam adna mcadele eden bir mcahittir. Bir eylemci olarak onun asl ykmll devrimi tirana, kapitalist smrye ve resm din adamlar snfna ait glerin zerine srmektir. deal bir slam toplumu ina edilecekse irk olarak tanmlanm olan tm bu gler sklp atlmaldr. Yetmilerin irkin kurumsal iktidar ile yzleen rannda ilerinde kendi rencilerinin de bulunduu bir gerilla hareketinin zuhur ettiinin bilincinde olan eriati, tektanrc dnya gr (cihanbaniye tevhidi) ile kapitalizmin sahte tanrlar ve devlet iktidar arasnda iddetli bir kapmann gerekli olduuna ilikin grece daha ak ifadeler kullanmaya balar. Artk ideal kii, tartmalara itirak edip bakalarn akln iktidarna ikna etmeye alan deildir. Onun yerini, sadece Kuran ve hitabet ile deil, silhla yklenmi mcahit almaldr. man ile fikirlerin tek balarna dnyann dntrlmesi iin yeterli olacana ilikin eski tespitinin tam aksi ynde hareket ederek eriati, ideal toplumun silhl mcadele olmakszn kurulamayacan iddia eder. rencilerine verdii vaazlarda bu tespitin altn etkileyici bir biimde izen eriati, 1972 Nisannda yapt bir konumada, ln ki bakalar da yaayabilsin. der.29 iddet ve silhl mcadele, sembolik arlklar kadar, silhl devrimci eylemin douraca ani politik sonu iin de methedilir eriati tarafndan. Onun inancna gre, faziletli Mslman gerillalardan mteekkil kk fedakr gruplar ile marur devlet gleri arasndaki silhl arpmalarn oluturaca genel manzara halkn bilincine bir biimde etki edecektir. Bu etki, devlette rtl olan iddet ve adaletsizlik konusunda halk bilinlendirip, onun o gne dek sorgusuz sualsiz kabul ettii eylere yeniden bakmasn salayacak bir katalizr grevi grecektir. Tekil bir arpmann sonucu, szkonusu manzarann grece uzun soluklu etkilerinden daha nemsizdir. Aslnda eriatinin kani olduu husus, silhl mcadelenin rejimin alaa edilmesi ya da devletin ele geirilmesi hedefine ulamak iin zaruri olduudur. Muhtemelen o, bylesi kolay bir zaferden uzak durmak istemitir. Bunun yerine o, mam Hseyinin Kerbelda ehid edilmesi ile sonulanm olan mcadelesini rnek olarak sunmak suretiyle, bu mcadelenin ran ahna kar direnmeyi dnenlere bir ilham olarak takdim etmek suretiyle, asilerin rejim gleri karsnda neredeyse kesin olan malubiyetlerini bir fazilet hline getirmek ister. eriati, mcahitlerin silhl mcadeledeki lmlerini kitlelere ynelik bir uyan ars ve ayn zamanda devletin kendisinden utanma biimi olarak grr. i geleneini hatrlatan bir tartmasnda
28 29

Ali eriati, Islam-shinasi (Mehed: Chap-i Tus, 1968) s. 87-97. Akt.: Rahmena, Islamic Utopian, s. 294.

eriati, irkin grnte ok gl olan binasnn temellerini oyma arac olduu iin ehadeti metheder, zira bir avu insann fedakrl, bu binann temellerinin rk olduunu ifa edecektir.30 eriatide sebatkr mcahide ynelik aikr hayranlk, devrimci iddeti romantize eden kimi yirminci yzyl aydnlarnda da mevcuttur. Bu, ilgili almalarda nemli bir unsur olarak muhafaza edilir. Ancak sonrasnda eriatinin kendisi ile toplumsal-ekonomik reformlara ilikin nceki yazlar arasna mesafe koyduu dnemde bu konu gndeme gelir. Kendisinin yetmilerin banda bilimsel aratrmann ve bilimsel yntemin temeline mesajn yerletirme gayretini aktan horgrr. Bunun yerine eriati, Peygamberin ak szl yolda Ebu Zerr Gaffariyi yardma arr. Ebu Zerr, kstah bir biimde hkm sren adaletsizlikle yzletiinde muhaliflerini akla uygun tartmaya katmakla uramayan, dorudan eyleme geen bir kiidir. Yirminci yzyln sonunda eriati, halkn al ve kapitalistlerin gerekletirdii yama karsnda kendisinin artk bilimsel yaklam uygulamaya koyamayacan iddia eder.31 Bilimsel ynteme srtn dnmek suretiyle eriati, Kutubun kendisinden nce admlad ve temelde iman zerine olan metinlerine aracsz ve dolaysz yaklama niyeti ile kaleme alnm ilk yazlarndaki faydac argmanlar reddedecei bir gzergha girer. Aktan grece daha bilimsel olan almalarnda, zellikle slaminaside o otantik slam miras reddetmi, Batl dnceleri, deerleri ve tartma sluplarn alm olan Batllam ranl ve Mslman aydnlarn etkisi karsnda huzursuzdur. Bu sebeple bahsi geen kitap, eriatinin kendisinin de Batl entelektel akmlardan ayn lde etkilendiini, zellikle kapitalizmin sosyalist eletirisine ve genelde bu akmlara ynelik sempatisi ve bilgisinden treyen muhakemesini ilgili kitapta takdim ettiini gsterir. Yetmilerin sonlarnda kaleme alnan bu yazlarda eriati, izledii yolu ve bu yola Kutub gibi hatr saylr bir cokunlukla kendisinin nasl tepki gelitirdiini grm gibidir. eriatinin marksizme ve nceden cazip bulduu dier entelektel akmlara ynelik cevaplarna dair gvensizlii, onun szkonusu yllarda yapt marksizm eletirilerinin gcn izah etmesine katk sunar. Yetmilerin ortasnda hapisten kartlmas sonras kaleme ald yazlarda gelitirdii bu grler nceki fikirleri ile olduka fazla kartlk arz eder, yle ki bu nedenle kendisinin, devletle affn gvence altna alnmas amacyla yapt bir anlama sonucu ilgili dnemde randa mevcut olan
30

Ali eriati, 9 Muharrem 1970te Tahranda Hseyniye-i radda verdii ehadet dersi; Mahmud Taleqani, Murtaza Mutahhari ve Ali eriati, Jihad and Shahadat (Cihat ve ehadet), ed. Mehdi Abedi ve Gary Legenhausen iinde (Houston, TX, 1986), s. 168-74, 178-80, 192-4, 199-214: ehadet mevcudiyetin yegne sebebidir, var olmann yegne iaretidir, mdafaa ve hcumun yegne anlamdr, hakikatin, dorunun ve dil olann faydaszlk, yanllk ve zulm dzeninin hkm srd bir rejimde belli bir dnem zinde kalabilmesi iin gerekli yegne direni tarzdr. (s. 213); Ali eriati (hsan Horasani mstear ismi ile), Du shahid (Tahran, 1977); Rahnema, Islamic Utopian, s. 277-9, 287, 294, 307-9.
31

Akt.: Rahnema, Islamic Utopian, s. 196; Ebu Zerr zerine bkz.: eriati, Du shahid, s. 3-44; ahruh Akhavi, Shariatis social thought (eriatinin Toplum Dncesi), Nikki Keddie (ed.), Religion and Politics in Iran (randa Din ve Politika) iinde (New Haven, 1983), s. 129-35. Ancak te yandan Abdullah bn-i merle ilgili sulayc tavrn ve Cafer-el Sadka dnk methini ieren, zulme kar saf entelektel cevaplarna kartlk arz eden tavrlarn grmek iin bkz.: eriati, Shahadat Jihad and Shahadat iinde, s. 163-4 ve 173-4.

marksizm tehdidini taknt hline getirdii ynnde speklasyonlar yaplr. Ancak onun marksizm eletirisi nceki yazlarnn birok zelliini tar. Ak olan u ki eriati, eskiden olduu gibi o gn de kendi ifadesi ile felsef marksizmi takdir etmekte ve onu insan ruhunun nemine zel olarak dikkat gsteren insancl bir beeriyet gr olarak anlamaktadr. Aslnda onun eletirdii ey, marksizmi takip edilmesi mmkn olmayan, uygunsuz bir yol hline getiren, materyalist ve ekonomist sosyolojik marksizmdir. Bunun da tesinde sosyolojik marksizm, kapitalizme gerek bir seenek olarak takdim edilme noktasnda alabildiine hayal krklna yol aan, yanlsamal bir teoridir. eriatinin ifadesi ile: Gerekte marksizm, bir yznde Bat kapitalizmi olan maden parann teki yz deilse nedir?32 En nihayetinde onun kefettii anlam budur. eriatinin grne gre marksizm, tam da incelediini iddia ettii kapitalist toplumun tm deerlerini iinde barndran bir burjuva dnce biimidir. En kaba hliyle saf bir iktidar arayna indirgenebilecek her iki dnce biimi de madd terimler dhilinde anlalr. Her ikisi de burjuva bir toplum yaratma arzusunu ieren, niha hedef fikrine yaslanr. Asl benzerliklerin altn izmek (ve bunlarn slam nizamla arasndaki uurumu vurgulamak) amacyla eriati, sermaye tek bir snfn kontrolnde olacak tezi ile sermaye devletin kontrolnde olacak tezi arasndaki farklln, iki felsefe ya da hayat, insanlk, ahlk deerler ya da kinatla ilgili iki ayr anlay deil, iki sistem arasnda olduunu iddia eder.33 eriati, marksizmin kendi dneminde kapitalizme daha fazla kar koymaya altn ve bunu da her trl kapitalizm biiminden onu savunmasz klacak daha iyi bir madd gelecek takdim edebilmesi sayesinde baardn iddia eden dnrlere katlr. Bu yaklam, hem marksist ekonomik geliimi tatbik etmi yerlerdeki muhtemel hatalara hem de yeni ve radikal adan farkl deer ltleri belirlememi ancak kendisini kartlnda tarif ettii ayn felsef geleneklerden treyen argmann zayf oluuna da uygulanabilir.34 eriatinin bu noktada kabullendii konum asndan ayn lde nemli olan bir dier husus da ayn eylerin, sosyalizm ve marksizm glgesinde, kapitalizmin kendi zeletirilerine fazla bel balayan kar tezler gelitirmeye alan, kendisi de dhil, tm o Mslman aydnlarla ilgili olarak da sylenebilecek olmasdr. Dolaysyla mahkmiyetinin yol at etki haricinde o sosyalizmle, ekonomizmle, materyalizmle ve bir deiim faili olarak devlete tutkulu fikirlerle nceki dneminde gerekletirdii flrtn dil bir toplumun inasna giderek azalan oranda, o da muhtemelen, yol aacann, bunlarn tek tek slam ilkelerle uyumlu klnmasna izin verdiinin farkndadr.35

32

Ali eriati, Marxism and Other Western Fallacies, (Marksizm ve Dier Batl Mugalatalar), ev. R. Campbell (Berkeley, CA, 1980), s. 43.
33 34 35

eriati, Marxism, s. 71. eriati, Marxism, s. 73.

eriati Proudhonun sosyalistlerin yeni bir tarikat kurma tehlikesi ile kar karya olduu hususunda Marxa ynelik uyarsn onaylayc biimde alntlar: Korkarm ki yarn sizin bu okulunuz bir devlet dini biimi alacak ve bu devlete tapnma

Ayn ekilde yetmilerin ortasnda eriati, silhl mcadelenin dezavantajlarn da grr ve ona daha ok sembolik, hatta romantik duygular zerinden bavurur. Politik iddetin gerek ve ounlukla korkun sonular vardr. Politik iddet, eriatinin tasavvurundaki idealize edilmi silhl mcadele liderlerini, direni ve gizli silhl komplo zerinden ileyen srelere katldklar lde, nadiren yceltir. Dnyaya kar yrtlen dier mcadele biimlerinde olduu gibi eriatinin ulat sonuca gre, sz konusu bireyler bir tr i cesaretle muhafaza edilmedii srece, kontrol edemedikleri, onlar hakikat anlaynn tesine frlatp atacak eylemsel ve dnsel sistemlerin mevcut mant karsnda bir biimde pes edeceklerdir.36 Bu sebeple, dnyann gc ve inanlarla pratiklerin ak hegemonyas ile yzleen eriati, slam mesajn gzellii ve hakikati karsnda dolaysz ve fedakr bir tutulmaya yzn dner. Bir kez daha Kutubu yanklayan eriati, son yazlarnda grlebilecek o gl mistik hava iinde, kiinin kendisi ile uramak suretiyle kendi tecrbesini dntrmesi zerinden dolaysz ve kiisel dzlemde Allah tecrbe etmesini savunur. Bu, toplumsal idealin hizmetinde olan gnostisizmdir (irfaniye). Dolaysyla insan teki dnyev iktidar biimlerinin yozlamasna ya da dier deer sistemlerinin ayartmasna msait bir nitelik arz etmemelidir. eriatinin grnce slama ve tabi ki Allaha dolaysz yaklam, ister kapitalizmin madd vaatleri isterse marksizmin gl eletirisi ile temsil olunsun, Mslman dnyev ayartmalardan uzak tutan anahtar bir strateji olmaldr. Sadece slam deerlere deil, bu deer ve ilkelerin irfan yoldan, doruluklar ile birlikte dolaysz biimde kavranmasna ilikin derin bilgi, Mslmanlarn etkin bir mdafaa rmelerini ve bylelikle dnyann verili hline cevap verebilmelerini mmkn klar.37

Kaynak: Charles Tripp, Islam and Moral Economy (slam ve Ahlk Ekonomi), Cambridge University Press (2006-Londra), s. 152-167.

eviri: www.istiraki.blogspot.com

yntemi, Tanrya tapnma ynteminin yerini alacak. Ali eriati, Mysticism, equality and freedom (Mistisizm, Eitlik ve Hrriyet), eriati, Marxism iinde, s. 106-8.
36 37

Ali eriati, Khvudsazi-i inqilabi (n.p., 1978), s. 2355; Rahnema, Islamic Utopian, s. 346-8. Rahnema, Islamic Utopian, s. 157-60.