Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

3. Hafta Modern Dnemde Dinsel Deiim: Luther ve Calvin

Evet arkadalar, getiimiz hafta modern dncenin siyasal alandaki ncs olarak Floransal diplomat ve siyaset dnr Niccolo Machiavellinin dncesini incelemitik. Bu hafta modern ncesi dnemden kopuun dinsel boyutunu inceleyeceiz. Ge Orta alarda Hristiyan dnce dnyasna Aristoteles, ierocu doal hukuk anlay ve Hristiyan inannn bir sentezini sunmu olan Aziz Thomasn felsefesi damgasn vurmutur. Daha nceleri, Aziz Augustinenin dncesi hkim paradigmay oluturuyordu. Bu gre gre, birey gnahkr ve toplum bu gnahkr bireyin iinde hizaya getirilecei doal olmayan bir yer ve devlet de dardan mdahale olmamas halinde birbirlerinin boazna yapacak bu bireyleri kontrol etmenin arac idi. Aziz Augustinee gre devlet doal olmayan, ancak katlanlmas zorunlu olan bir ktlkt. Aristotelesin fikirlerinden byk lde etkilenmi olan Aziz Thomas, bireylerin nce ailede, sonra kyde ve son olarak da devlette doal olarak bir araya geldiklerini ileri sryordu. O da insann cennetten iledii ilk gnah nedeniyle kovulmas inancna bal kalmakla birlikte devletin katlanlmas zorunlu bir ktlk olduu kanaatinde deildi. Tpk Aristoteles gibi Aziz Thomas da bireyin akl sayesinde, devletin de yardm ve kilisenin gzetiminde erdemli ve imanl bir hayat srerek mutlulua ulaacan dnyordu. te modern dnemde Hristiyan dnyada kendisine meydan okunan hakim dinsel paradigma buydu. Bu dnce sistemine eletiriler XVI. Yzylda Protestanlk dncesinin/inancnn ortaya kmasyla zirveye ulamtr. Hristiyan dnyada Papann nderliindeki Katolik Kilisesinin tekelinin krlmas demek olan

Protestanln douunda bugn siyasal teolojilerini inceleyeceimiz iki teolog en

Sayfa 1

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

byk paya sahip olmutur. Bu kiiler 1483-1546 yllar arasnda yaam olan Martin Luther ile 1509-1564 yllar arasnda yaam olan John Calvindir. Luther ve Calvinin fikirlerini tartmadan nce alt izilmesi gereken en nemli husus, bu dnrlerin bireyin kilise ve kilisenin meruiyet salad devlet iktidarna koulsuz biat etmesini salayan Thomistik dnceye meydan okuyarak modern dncenin temel fikirlerinden biri olan bireycilik dncesinin dinsel temellerini atm olmalardr. Gelin imdi bunu nasl yaptklarn inceleyelim.

Martin Luther
1500l yllarn genel grnmne bakmak, Reform hareketinin nasl bir ortamda gelitiini anlamak bakmndan nemli olabilir. Bu yllar, veba salgn ve benzeri hastalklarn ve byk ktlklarn yaratt nfus kaybnn geride kald, grece hzl bir nfus artna sahip olunan yllardr (Aaoullar ve Kker, 1997: 88). Bu nfus artna ticarette, teknolojide, eitim ve sanatta gerekleen gelimeler elik etmi ve zellikle de kentlerde yaayanlar asndan yeni toplumsal ve siyasal taleplerin ortaya kmasna yol amtr. Bununla birlikte nfusun ok byk bir ksm halen kylerde yaamaktadr. Fakat nicelik asndan daha alt seviyede olan kentler, yenilik yaratmak asndan nemli bir potansiyele sahiptir ve deiimi tetikleyen bir atma da mevcuttur (Aaoullar ve Kker, 1997: 89). Kentler bu ynleriyle Kilisenin korkuyla bakt yerler olmakla birlikte, bu dnem ayn zamanda para ekonomisinin yaygnlat bir dnemdir. Kapitalizmin hzl geliimi, i blmn ve buna bal elikileri temellendirirken, ticaret sayesinde zenginleen tccarlar ve bankerler ile kk mlk sahipleri ve esnaf arasnda da bir atmaya neden olmutur. Kendilerine bal daimi ordular kurmak isteyen kral ve prenslerin bu

Sayfa 2

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

ihtiyalar iin soylu toprak sahiplerine ve kyllere bavurmalar, yeni vergiler koymalar sz konusu olurken, veba salgnndan ve ktlktan etkilenen toprak sahiplerinin ise kraln himayesine muhta olmalar sz konusudur ve bu karlkl bamllk, krallarn mutlak iktidarna zemin hazrlamtr (Aaoullar ve Kker, 1997: 90). 1 Bu durum ise krallk ile Kiliseyi kar karya getirmitir. Buna karlk Kilisede merkezileme ve gelirlerini arttrma abas sz konusudur. Bu dorultuda konsey kurma dncesi arlk kazanm, iki papa grevden alnarak yenisi atanm, fakat dier iki papann da etkilerinin devam etmesi nedeniyle papa says e kmtr. Krallklarn Kiliseyi yava yava denetim altna almasyla ise Roma Kilisesi ile ulus dahilinde var olan Kilise arasndaki balar zayflam hatta kopmutur. Bu zellikle ngiltere ve Fransada geerlidir. ngilterede Anglikan Kilisesinin kurulmasyla Roma Kilisesinden kopu ve ulusal kilise kurulumu gereklemi, Avrupa ise Reform Hareketi ile Protestanlar ve Katolikler olarak blnmtr. Bu gelimelerden baka, daha kltrel temelli nedenlerin de Reform hareketinin olumasnda nemli bir katk yaptn sylemek mmkndr. rnein matbaann bulunmas, basl eserlerin yaygnlamas, ncilin evrilmesi, okumann yaygnlamas, dinsel metinlerin asllarndan takip edilme olanann bulunmasyla, doru dine dnn talep edilmeye balanmas Kilisenin otoritesini sarsan unsurlar olmulardr (Aaoullar ve Kker, 1997: 91-92). Kilisenin Tanr ile birey arasna girmemesi gerektiini savunan Hristiyan mistisizminin yan sra, geen dnem ele

Bu dnemin ilk haftasnda bahsettiimiz zere erken modern dnemin temel ekonomik paradigmas merkantilizm olmutur. Merkantilizm dncesinin gerisinde kurulmakta olan merkezi devletin ordu, brokrasi gibi kurumlarnn finanse edilmesi iin ekonomik kaynak yaratlmas abas yatmaktadr. Bu dorultuda egemenliklerini pekitirmek isteyen krallarn kaynak bulmak zere ilk olarak soylulara ve kyllere yneldii, ilerleyen dnemde de kendilerinden vergi alnabilecek ulusal bir burjuvazi yaratma abasna girdikleri sylenebilir.
1

Sayfa 3

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

aldmz Dante ve Marsiliusun katklar da bu deiim iin gerekli dnsel temeli salamlardr. Alman teolog, reformcu ve ncil evirmeni Martin Luther, 1483te domutur. Babasnn isteiyle hukuk renimine balayan Lutherin Mansfeld ve Eisenachtaki ilk eitimi retorik alanndaki alt yapsn hazrlamtr (Aaoullar ve Kker, 1997: 94). 1501de Erfurt niversitesine giren Luther, burada kendisini srekli megul edecek olan Tanrsal kurtulua erme sorununu dnmesine neden olacak bir eitim alr. nk burada kendisine ilk gnaha ramen insann kendi zgr iradesiyle kurtulua ulaabilecei retilmitir. 1505te Augustineci bir tarikata katlmas bu sorunun zmn dnmesinde dier bir etken olur. Burada kurtulu umuduna sahip olup olmama arasnda derin elikiler yaayan Luther, sonuta Tanrsal kurtuluun ve Tanrsal adaletin mutlaka gnah ve gnahkr cezalandrmak olmad grne ular (Aaoullar ve Kker, 1997: 95). Tanrsal adalet, Tanrnn gnaha ve gnahkra kar duyduu fkenin bir ifadesi deil, gerek inanan gnahtan kurtarma iradesidir (Aaoullar ve Kker, 1997: 95). Dolaysyla insan yalnzca iman ederek tanrsal kurtulua ulaabilir. Bu dncenin dikkat ekilmesi gereken yan, dua, oru vb. ibadete ynelik davranlarla, eylemle deil, imanla (ncile, Tanr szne, sada somutlaan Tanr inayetine inanarak) kurtulua ulalabileceini savunmasdr. Bu grlerini Wittenbergde bulunan Wittenberg niversitesinde nce bir papaz sonra da profesr olarak grev yapt dnemde derslerinde ilemeye devam etmitir (Hpfl, 1994a: 77). Dnemin zelliklerini aktarrken belirttiimiz Kilisenin merkezileme ve gelirlerini artrma abalar ve bunun karlnda gnahlarn affedildiine dair belgeler (endljans) satmas, dini bu ama iin kullanmas Lutherin tepkisini ekmitir.

Sayfa 4

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

Lutherin Katolik Kilisesi ile olan srtmesi kariyerinin erken bir dneminde balamtr. Luther ncelikle Kilise tarafndan belli gnahlarn affedilmesi ve cennetin anahtarnn para karlnda satlmas gibi uygulamalar eletirmitir. Luther Katolik Kilisesine u szleri yaktrr (Luther, 2011: 560):
imdi Katolik cemaatinin daha byk bir ksm ve papalarn bazlar bile dinlerini mcadele etmeden ahlakszca terk ettiler ve aka grlecei zere eytann gc altnda yaadlar ve nitekim papalk sk sk cehennemin kaplarnn egemenlii altnda yaamak zorunda kalmtr. Ve aka sylemeliyim ki, bu ayn Katolik otorite tm Hristiyan alemi zerinde hzla ykselme cretini gsterdiinden beri sadece amacna ulamakla kalmad, ayn zamanda neredeyse btn dnemlerin, sapknln, uyumazln, mezheplerin, Hristiyan alemindeki inanszln ve bedbahtln sebebi oldu ve asla kendini cehennem kaplarndan kurtaramad.

O Aziz Thomastan daha ok Aziz Augustinein fikirlerini kendine referans almaktayd. Ona gre insanlar gnahkr varlklardr ve akl yoluyla Tanrnn varln bulmalar, erdemi ve iman elde etmeleri mmkn deildir. Brakn Kilisenin cennetin anahtarn vermesini, bireyin bu dnyada yapp ettikleri bile kiinin ruhunun gelecek hayattaki kurtuluunu garanti edemez. Kiiyi kurtaracak tek ey koulsuz iman etmesidir. Demek ki, gerek Tanrnn bilgisi gerekse de ruhun kurtuluu imandan gemekteydi. Akl gz ard ederek sadece imana ynelmesi, insan iradesine ve bu iradenin rn olan eyleme deil, imana arlk vermesi, hmanistler tarafndan eletirilen bir husus olmutur. Ayrca, Luther Kilisenin hiyerarik yaplanmasn ve Papann dini konulardaki mutlak otoritesini eletirmitir (Tannenbaum ve Schultz, 2003: 135-136). Bu koullar altnda Luther, Katolik Kilisesine kar gelitirdii eletirileri 95 balk altnda toplayp yazd belgeyi 1517 ylnda Wittenbergdeki kilisenin kapsna ivilemitir. 95 tez olarak da adlandrlan bu belgenin, 19. tezi insanlarn ruhlarnn kurtuluundan emin olamayacaklarn, 25. tezi belli meselelerde Papann yetkilerinin dier herhangi bir piskopostan farkl olmad ynndedir. 20. tezden 25. teze kadar

Sayfa 5

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

ise endljansn bir aldatmaca olduuna dair grlerini ortaya koyar. Burada yapmaya alt, teolojik bir tartma gelitirip, dinin merkezi hakikati iinde byle bir eyin bulunup bulunmadn ortaya koymaktr (Aaoullar ve Kker, 1997: 97). Latince yaymlanan fakat hemen Almancaya evrilen tezler, matbaann da yardmyla yurt dna datlmtr. Tezler, ok byk ilgi grm, Lutherin Kilise tarafndan susturulmaya allmas ise Roma Kilisesine kar kanlarn kozu haline gelmi ve Luther nlenmitir. 1520 ylnda yaymlanan manifesto Alman Ulusunun Hristiyan Soylularna Bir Sesleni, Kilisenin Babil Tutsakl zerine ve Bir Hristiyann zgrl zerine ile Luther, Kiliseye kar kesin bir sava balatrken, siyasal ve dinsel grlerini de ortaya koymutur (Aaoullar ve Kker, 1997: 98-99). Bu manifestolardan zellikle de Alman Ulusunun Hristiyan Soylularna Bir Sesleni ve Bir Hristiyann zgrl zerine matbaa sayesinde geni okuyucu kitlelerine ular. Bunun zerine 1520de Papa X. Leo tarafndan karlan bir buyrukla Lutherin grleri yasaklanr. Bu buyruu Wittenbergte halkn nnde yakan Luther daha da nlenir. 1521 ylnda imparatorluk diyeti nne kmak zorunda kalan ve grlerini savunmaktan dn vermeyen Luther, hem papa hem de mparator arlken tarafndan aforoz edilir. Bunun zerine Wartburg atosuna karlr ve burada gizlenir (Aaoullar ve Kker, 1997: 99). Tanrnn sznn btn sorunlar zmenin balangc olduuna inanan Luther, ncili Almancaya evirerek Reformun

yaygnlamasna nemli bir katk salamtr. Bu diyetten sonra bir vaiz ve retmen olarak yaamn srdren Lutherin, grlerine destek bulduka Tanrsal adalete hizmet ettiine dair inanc artm, kutsal metinleri doru yorumlama yolundaki abalar younlam ve kendi kilisesinin temellerini atmtr. Bu arada yaanan iki nemli gelime ise kiliselerin prenslerin kontrolne gemesine katkda bulunmutur.

Sayfa 6

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

Bunlardan ilki 1525 ylnda Lutherin grlerini daha radikalletirerek ayaklanan kyllerin Luther tarafndan ikna edilemeyince en ar ekilde cezalandrlmalar gerektii sonucuna vard ayaklanmadr. Bu ayaklanmada kyllerin tavr dnda, Lutherin soylularla olan yaknl da nem kazanmtr. Nitekim Lutherin, Wartburg atosunda gizlendiini belirtmitik. O srada Saksonya prensi olan Friedrichin kyl ayaklanmalar srasnda lm zerine onun yerine geen Johann, Roma Kilisesinin basksna kar oluturulan ve kendi blgelerindeki yerel kiliseleri etkileri altna almak isteyen ittifakn bana gemenin yan sra Lutherin grlerini de benimsemitir. Bu giriimler sonucu Almanyann birok yerinde kiliselerin ynetimi, prenslerin saraylarndan gelen seilmi iki ye ve iki din bilgininin eline gemitir (Aaoullar ve Kker, 1997: 101). Bununla birlikte Almanyann ok sayda prenslikten oluan paral yaps bu yeni rgtlenmenin kolay bir ekilde yaylmasna olanak vermemitir. Prensliklerin yeniden glenmesi ile birlikte eski statlerine kavumak isteyen valyeler, bu abaya n ayak olmutur. Fakat 1526 Speyer Diyeti ile Lutherci grlerin yaylmas iin Kilise ziyaretleri gerekletirilmesi kararna karn 1529daki ikinci Speyer Diyetinde Alman prensleri ok nemli bir Katolik ounlukla kar karya geldiler (Aaoullar ve Kker, 1997: 102). Buna karlk Alman prensleri sadece ncili esas aldklarn belirttiler ve Tanrnn onurunu, kurtuluu ve ruhu ilgilendiren konularda herkesin Tanr nnde kendi bana ve kendi adna hesap verecei dncesini savunan bir kar bildiri hazrladlar (Aaoullar ve Kker, 1997: 103). Bylece Lutherin dinsel ve siyasal grlerini ulusal apta duyurma ve yayma imkn olmutur. 1530 ylnda sann Son Akam Yemei adyla yaymlad yazlarla Lutherci kilisenin temellerini atmaya devam eden Luther, 1546 ylnda doduu yer olan Eislebende lmtr.

Sayfa 7

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

Martin Lutherin gerek 95 tez gerekse de dier eserlerinde Katolik Kilisesine kar gelitirdii eletiriler genel balk altnda toplanabilir. Bunlarn ilki, Kilisenin dnyevi otoritenin ruhani meselelerde hibir yetkisinin olmad buna karlk Kilisenin dnyevi meseleler zerinde otoritesinin olduu eklindeki doktrinine ynelik eletirileri ierir. Luthere gre ruhani alan ve dnyevi alan ayrm geersiz olup, bir piskopos her biri eit otoriteye sahip olan inananlardan oluan cemaati temsil etme yetkisi ile snrldr. Piskopos, (Papa da bir piskopostur) temsil ettii inananlardan daha stn deildir. Sadece ruhani otoriteyi kullanan din adamlar deil ama vaftiz edilmi tm inananlar Kilisenin yesidirler. Kral da eit bir inanan olarak Kilisenin yesidir ve o Tanr tarafndan dorudan verilmi sekler otoriteyi ktleri dize getirmek iyileri de korumak adna kullanr. Bunu yaparken Papadan izin almak durumunda deildir (Tannenbaum ve Schultz, 2003: 136). Kilise, Hristiyan toplumu ierisinde hibir g sahibi olamaz. Luther, Kilisenin Hristiyanlarn yaamn dzenleyici g ve yetkilerine kar kar ve gerek kilise ile kurum olarak kilise arasnda bir ayrma gider (Aaoullar ve Kker, 1997: 107, 109). Kurum olarak kilise, Tanr ile insan arasnda araclk yaptndan ve kurtulu iin gerekenleri belirlediinden gereksizdir. Bununla birlikte Luther, gerek kiliseyi iman edenlerin dinsel birlii anlamnda, grnr olmayan bir kilise olarak ele alr; inanan Hristiyanlarn oluturduu kurumlamam bir btnlk anlamnda gerek kiliseyi tercih eder (Aaoullar ve Kker, 1997: 108). Bu tanma ramen Luthercilerin bir kilise kurma abalar sz konusudur ve hatta bu tanm dayanak noktalardr. kinci olarak, Luther, Papann Kilise ile zdeletirilmesine ve ncili yorumlamadaki yanlmaz tek otorite olmas iddiasna eletiriler getirir. Nitekim 1519da Profesr Eck ile Leipzigte katld bir ak oturumda Papann yan sra, Kilise ileri gelenlerinin tm ve Kiliseyi yneten Genel Konsey de yanlabilir

Sayfa 8

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

dncesini ileri srer (Aaoullar ve Kker, 1997: 98). Luther, tek otorite kayna olarak Marsiliusa benzer ekilde Kutsal Yazlar gsterir. Ona gre, tm Hristiyanlar vaftiz edildikleri andan itibaren rahip, piskopos, ve papa olduklarn ileri srebilirler. ncili okuyup anlamak ve yorumlamak her Hristiyann yapabilecei bir eydir. Hibir okuma biimi zorunlu olarak dierlerinden daha stn deildir. Buna Papann okuma/yorum biimi de dhildir. Eer Papann okuma biimi mutlak olsayd, baka kimsenin ncili okumasna, hatta ncilin kendisine gerek olmazd. Ayrca, Papann Kilise ile zde olduu dncesi de bir safsatadr. Kilise tm inananlar kapsar (Tannenbaum ve Schultz, 2003: 136-137). Lutherin Katolik Kilisesine ynelik nc eletirisi sadece Papann dini doktrinlerle ilgili gr alveriinde bulunmak zere konseyler toplayabilecei dncesi ile ilgilidir. Luthere gre, Kilise tm inananlardan oluur ve tm inananlar anlamazlklara dtkleri dini meseleleri zme kavuturmak adna konseyler oluturabilirler (Tannenbaum ve Schultz, 2003: 137). Lutherin bu dnceleri Hristiyanln doasn deitirmitir. Papann yanlmazl fikrinin yerle bir edilmesi, Kilise hiyerarisinin ve ayrcalnn sorgulanmas, sivil iktidarn Kiliseden bamszl bu dnme hizmet etmitir. Tm inananlarn eit olduu; herkesin bir araya gelip tartabilecei; tm inananlarn ncili kendilerinin yorumlayabilecei fikirleri daha sonraki dnemlerde yerleecek olan siyasal eitlik, iktidarn mutlak olmayp snrlandrlm olmas anlamna gelen anayasaclk fikirlerine kaynaklk edeceklerdir. Hi phesiz ilk olarak dini otoritenin snrlandrlmasna hizmet eden bu fikirler daha sonra sivil iktidarn da

snrlandrlmasna hizmet edeceklerdir (Tannenbaum ve Schultz, 2003: 137).

Sayfa 9

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

Luther, kurum olarak Kilisenin elinden sadece ruhani iktidarn deil, siyasal gcn de alm ve bir anlamda bir otorite boluu yaratmtr. Fakat Tanrnn gnahkrlar arasnda bar ve dzeni salasn diye klc laik yneticilere verdiini kabul eden Luther, daha nce hi olmad kadar sekler otoritenin elini glendirmitir. Evet, sivil yneticinin iktidarnn kayna halk deil, Tanrdr. Ancak, ynetici bu iktidar Papann aracl ile deil dorudan Tanrdan almaktadr. Bu anlamda Lutherin dncesi Padual Marsilliusun dncesine paralellik arz etmektedir. ifte kllar doktrinini Kilisenin yorumlad ekliyle deil ama kendi yorumuyla sunmaktadr. Buna gre her iki kl da Tanr tarafndan dorudan sivil yneticiye verilmitir. Luthere gre zor kullanma gcne sahip olan btn iktidarlar, tanm gerei dnyevidir ve bu belki de onu en zgn klan yandr (Aaoullar ve Kker, 1997: 110). Dolaysyla Papa ya da Kilise, dnyevi ilikilerin herhangi bir alannda karar verme yetkisine sahip olduklarn ileri srerek bunu bulunduklar makamn gerei olarak sunarlarsa dnyevi iktidarn yetkilerini gasp etmi olacaklardr. Gerek kilise ve kurum olarak kilise ayrm burada yeniden nem kazanr. nk Luther, kurum olarak kiliseyi dnyevi iktidar balamna oturtur ve reddeder (Aaoullar ve Kker, 1997: 111). Bu da kurum olarak kilisenin dnyevi iktidar tarafndan kendine tabi klnmas anlamna gelir. Geri, Kilisenin

boyunduruundan kurtulmann bir maliyeti de vardr: Tanr, iktidar krala kendi karlarn takip etsin diye deil, kendisine hizmet etsin diye vermitir. Bu dorultuda sivil ynetici, gnahkrlar ve su ileyenleri cezalandracak, iyileri ve iman edenleri koruyacaktr (Tannenbaum ve Schultz, 2003: 138). Aaoullar ve Kker, Luthere gre sivil yneticinin iktidarn kullanrken gzetmek zorunda olduu noktalar yle sralar: Prensin hakikate (doru dine) bal olmas; kiisel tutkularndan,

ihtiraslarndan arnm olmas, uyruklarnn ihtiyalar kendi ihtiyalarym gibi

Sayfa 10

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

davranmas; uyruklar arasnda bar ve gvenlii salamas; doru dini gelitirmeye almas (Aaoullar ve Kker, 1997: 112). Uyruklar ise zerlerindeki ynetime tabi olmak durumundadrlar. Luther sivil yneticiyi Kilisenin hegemonyasndan zgrletirmekle birlikte, ona mutlak bir yetki de tanm deildir. Luther, yneticinin otoritesinin gelecek asrda ortaya kacak liberal akmn nclerinden John Locketa olduu gibi, bireylerin sadece bu dnyadaki hayatlar ve mlkleri ile snrl olduunu, onlarn ruhlarnn selameti ile ilgisinin olamayacan belirtmitir. Bu anlamda Luther bireyin vicdan zgrln savunuyor ve devleti sadece dnyevi ihtiyalar karlama grevi ile snrlandryordu. Peki, bir ynetici yetkisini ktye kullanrsa ne olacaktr? Bu noktada Luther, radikal bakaldry, isyan reddetmekte; ynetimin ktlne kar doruluk ve adaletle mcadele etmeyi tavsiye etmektedir. Bir Hristiyann birinci grevi Tanrya itaat etmektir. Eer ynetici Tanrya kar gelerek eylemlerde bulunuyorsa, gerek bir inanann en fazla yapabilecei ey pasif direni yani sivil itaatsizliktir (Tannenbaum ve Schultz, 2003: 138). Luther, dnyevi iktidar sivil yneticinin tekeline vererek, ruhani ve dnyevi iktidarlar arasndaki ilikileri, ruhani iktidar dnyevi iktidar iinde eriterek zm grnmektedir (Aaoullar ve Kker, 1997: 113). Bununla birlikte her ne kadar Luther, siyasal iktidarn ayaklanma, zora ve gce bavurma yollaryla

deitirilmesinin karsnda tavr alm olsa da takipilerinin bakaldr hareketlerine girimelerini engelleyememitir.

Sayfa 11

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

John Calvin
1509 ylnda Fransann Noyan kentinde doan dinbilimci ve reformcu John Calvin, Orlans ve Bourges niversitelerinde hukuk eitimi almtr (Aaoullar ve Kker, 1997: 124). renimini tamamladktan sonra Parise dnen Calvin, Fransann eitli kentlerinde almalarda bulunmu, 1535 ylnda ise Fransann resmi Katolikliinden uzak dmesi ve Protestanla duyduu sempati nedeni ile lkeden ayrlmak zorunda kalarak Cenevreye yerlemitir (Hpfl, 2001: 111) 1536da en nemli eseri olan Hristiyan Dininin Kurumlarn yazan Calvin, Cenevrede Protestanl rgtlemek iin almtr. ki yl akn bir abann ardndan evresinde yaratt honutsuzluk ve kentin burjuvazisi ile anlaamamas nedeniyle kentten ayrlmak zorunda kalmtr (Aaoullar ve Kker, 1997: 124). Ancak bir sre sonra Calvin tekrar ehre arlmtr. Bu gelii ile birlikte ehrin kontroln yava yava eline geiren Calvin, Cenevreyi teokratik bir ynetim haline getirir (Aaoullar ve Kker, 1997: 125). 1564deki lmne dein bu kentte kalacak olan Calvin, buradaki almalaryla reformasyonun balca nclerinden olmu; kilise reformu, dinbilim, Kitab Mukaddes yorumundaki polemik ve eserleriyle Fransa, Hollanda, ngiltere ve Orta Avrupann reform kiliselerinin nde gelen otoriterlerinden biri olmutur (Hpfl, 1994b: 104). Calvin, Protestanln radikal mezheplerinden birini gelitirmitir. Luther ile birlikte Katolik Kilisesinin hegemonyasna bir son verilmi ve sivil yneticiler Papann brakt boluu doldurmaya balamlardr. Calvinin fikirleri de bu ynelime hz kazandrmtr. Ancak, Calvin Lutherden farkl olarak kutsal bir mutlakyetiliin, bir baka ifadeyle, teokratik bir ynetimin de yolunu amtr (Tannenbaum ve Schultz, 2003: 138-139).

Sayfa 12

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

Calvin de Luthere benzer ekilde Aziz Thomasn deil ama Aziz Augustinein fikirlerine yakn durmaktadr. Ona gre de insanlar gnahkr, Tanrnn bilgisine akllar sayesinde ulaamayacak olan, devletin gzetiminde olma ihtiyac iindeki varlklardr. Akln yetersizlii karsnda Calvin de insanlarn Tanr inancna kavumak ve ruhlarnn kurtuluunu salamak iin iman etmekten baka seenekleri olmadn dnr. Ayrca, Calvin de insanlarn bu dnyada yapp etmelerinden bamsz olarak te dnyada ruhlarnn selamete erip ermeyeceinin Tanr tarafndan nceden belirlendiini (predestination) ifade etmektedir (Tannenbaum ve Schultz, 2003:139). Calvin siyasal grlerinin pek ounu Hristiyan Dininin Enstitleri (1535) (The Institutes of the Christian Religion) adl eserinde ortaya koymutur. Calvin, iki farkl ynetim biimi arasnda bir ayrm yapar: ruhani ynetim ve siyasal ynetim:
nsan iki tr hkmetin hkmranl altndadr birisi, vicdann dindarca davran ve Tanrnn hizmetiyle biimlendii ruhani hkmet, dieri, bir insann, insanlarla temas kurmakla gzlemlenen insanlk ve nezaket grevleriyle ykml tutulduu siyasal hkmet. Birinci hkmet tr olan ruhani hkmet, ruhun hayatna aittir ve ikincisi olan siyasi hkmet ise, sadece beslenme ve giyim tedariki deil ayrca komular arasnda yaarken bir insann hayatn dzenleyecek yasalar kutsallk, drstlk ve ar ballk kurallarna gre kanunlatracak olan imdiki devletin sorunlaryla ilikilidir. Siyasi hkmet, sadece d davrana ynelikken, manevi hkmet, zihnin daha ilerinde bir yere sahiptir (Tannenbaum ve Schultz, 2003: 140).

Her ne kadar bu iki ynetim biimi birbirinden ayr olarak incelense de, Calvin bunlarn birbirini tamamladn ve dnyada Tanrya hizmet etme ortak amacna sahip olduklarn dnmektedir. Bu noktada, devleti zorunlu bir ktlk olarak gren Aziz Augustineden ayrlarak, o devletin dinin emirlerine uygun yaam salamann bir arac olduuna inanmaktadr. Bu anlamda, Lutherde olduu gibi devlet sadece bireyin dnyevi yaam ile ilgili olmayp, vatandalarn Hristiyanlk inancna uygun bir hayat srmeye zorlanmasnn da bir aracdr (Tannenbaum ve Schultz, 2003: 140). Bu noktada, Calvinde Lutherde grdmz vicdan zgrl ilkesinden eser

Sayfa 13

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

yoktur. Calvine gre, din zgrl doru dini, yani Protestanl seip onu yaama zgrldr. nsanlarn yanl seme zgrl yoktur Calvine gre sivil ynetimin unsuru vardr: ynetici, hukuk ve halk. Yneticinin iktidar halktan deil Tanrdan kaynaklanmaktadr. Onlar Tanrdan emirlerini alr ve Ona hizmet etmek zere Tanrnn otoritesi ile donatlrlar. Yneticiler ve devlet insanln gnahkr olmasndan dolay deil Tanr byle istedii iin ortaya kmtr. Yneticiler hukukla baldrlar. Bu hukuk Tanrnn hukuku, moral hukuk bir baka ifadeyle doal hukuktan baka bir ey deildir. Bu hukuk vicdann ilkelerinden oluup Tanr tarafndan insanlarn akllarna nakedilmitir. Pozitif hukuk bu doal hukuk anlayn takip etmeli ve insanl imanl ve mutlu hayata doru ynlendirmelidir. Sivil ynetimin nc unsuru olan halkn, imanl hayat idrak edebilmesi iin hukukun yani devletin yardmna ihtiyalar vardr. Bu sebeple, halkn yneticinin emirlerine korkudan deil ama arzuyla uymas gerekir. Bireyler aktif bir ekilde devlet ynetimini desteklemekle ykmldrler. Bu dini bir devdir. Devletin aktif inananlarn bir ynetimi olmas nedeniyle, inanszlar belli kanunlara gre davranmaya zorlanabilirler veya srgn edilebilirler veya sapkn olarak

damgalanabilirler (Tannenbaum ve Schultz, 2003: 141). Acaba halk yneticiye her durumda, yneticinin Tanrnn hukukuna, vicdann ilkelerine aykr davranmas durumunda dahi itaat etmeli midir? lke olarak, Calvin halkn yneticinin yetkisini ktye kullanmas halinde dahi ona itaat etmesini salk verir. Yneticiye kar gelmek Tanrya kar gelmektir. Zira ynetici byle davranarak belki de Tanrnn bu yndeki bir emrini yerine getiriyor olabilir. Tanr yneticinin gayr adil davranarak halkn yapm olduu bir hakszl cezalandrmasn dilemi olabilir.

Sayfa 14

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

Bu durumun bir istisnas, yneticinin Tanrnn iradesine kar gelmesi, ona aykr emirler vermesi durumudur. Bu durumda Lutherde olduu gibi, Calvin halkn pasif direnite bulunmasn tavsiye etmektedir. Calvin hakknda ilgin bir baka nokta da onun tefeciliin fakirlere zararl olmayan trlerinin dini adan sorun yaratmayacan iddia etmesidir. Bylece Calvinin dini reti ile modern i dnyasnn gereklerini badatrmay denedii iddia edilir. Calvin konu hakknda ekonomik denebilecek bir bak ayla unlar syler (Calvin, 2011: s. 596):
Bir evin kullanm para karl satlabiliyor ya da satn alnabiliyor. O zaman madem para ilenerek ticaret yapldnda, asgari geim salamak iin bir iftlik iletildiinde elde edilenden daha fazla gelir salanabiliyor, o halde neden verimsiz bir topra bir iftiye kiralayp karlnda bir bedel alan kii tasvip ediliyor da kr elde etmesi iin bir bakasna para veren kii knanyor? Bir kii paras ile bir iftlik satn aldnda, bu para her yl baka para getirmiyor mu? Peki, bir tccarn kazanc nereden geliyor? Gayret ve abasndan diyeceksiniz. Bu ite kullanlmayan parann tamamen gereksiz olduundan phe eden var m? Benden kredi isteyen bir insan, o paray bo yere bekletmek niyetiyle almaz. O halde kazan o paradan deil, parann kullanmndan ya da iletilmesinden elde edilir. Bundan benim kardm sonu udur: Tefecilik Kutsal Kitapn bir blmnde yazanlara baklarak deil hakkaniyet kurallar erevesinde llp tartlmaldr.

Calvinin bu tutumu Max Weber iin artc deildir. nk ona gre Kalvinizmin douu ile kapitalizmin geliimi arasnda nemli bir balant vardr. erif Mardinin Protestanln dnya gr kavram altnda toplad Kalvinist yaklam, insann dnyaya kendi amalar iin deil de Allahn doal dzenini gerekletirmek iin geldiini savunur. nsanlar kendi sosyal sistemlerinin rasyonel ynlerini gelitirmeye ynelten bu anlay, inananlarn pazar ekonomi sistemlerini

benimseyerek bunlar kullanmaya balamalarn salamaktadr. Bu faaliyetler sonucunda biriktirilen sermayeyi inananlar kendi yararlar iin kullanmaktan dini olarak kandklar iin tekrar yatrma dndrmektedirler. Bu ise kapitalist bymeyi hzlandran nemli bir etkendir (Mardin, 1969: 2).

Sayfa 15

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

Reform Hareketleri zerine Genel Hatalar

Reform hareketlerinin en arpc sonucu evrensel Roma Kilisesinin

paralanmas olmutur. Yzeysel bir bakn aksine reform hareketlerinin ardndaki itici etmenler dinsel yorum farkllklarndan ziyade ekonomik bir arka plana dayal ulusalc hareketlerdi. Reform hareketleri ulusal kiliselerin kurulmasn salamtr (Aaoullar ve Kker, 1997: 134). Bu reform hareketleri laikleme eilimlerini artrarak din ve vicdan

zgrlklerini de gelitirmemitir. Zira Luther de Calvin de dinsel otoritenin gcn siyasal otoritenin gc ile birletirmek istemilerdir. Hatta Calvin teokratik bir ynetim kurarak farkl inanlara ve yaam tarzlarna son derece hogrsz olmu ve gaddarca davranmtr. Protestan hareketlerin anti-hmanist olduu sylenebilir (Aaoullar ve Kker, 1997: 135). Bununla birlikte reform hareketlerinin modern siyaset teorisine en nemli katks ynetim ilkesi olarak otorite ile ynetimin uygulanmas anlamnda iktidar arasndaki ayrmay ortadan kaldrm olmasdr. Bylece iktidar dorudan bir zor kullanma tekeli olarak anlalmaya balamtr.

Kaynaka
Aaoullar, Mehmet Ali, Levent Kker. (1997). Tanr Devletinden Kral-Devlete. Ankara: mge Kitapevi. Hpfl, Harro. (1994a). Luther, Martin. Blackwellin Siyasal Ansiklopedisi. Haz. David Miller. Ankara: mit Yaynclk. s.77-80. Dnce

Hpfl, Harro. (1994b). Calvin, Jean. Blackwellin Siyasal Dnce Ansiklopedisi. Haz. David Miller. Ankara: mit Yaynclk. s.104-08. Hpfl, Harro. (2001). Jean Calvin: Disipline Edilmi Devlet Dzeni. iinde Siyasal Dncenin Temelleri. stanbul: Alfa Yaynlar. s. 111-27.

Sayfa 16

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

John Calvin. (2011) Tefecilik zerine Mektup, ev. Kapadokya MYO eviri ve Redaksiyon Heyeti, Der. Alev Alatl, Batya Yn Veren Metinler II, Rnesans/Protestan Reformu/Erken Modern Dnem/Bilim a (13501650), Kapadokya: lke Salk ve Eitim Vakf, ss. 594-596. Luther, Martin. (2011) Romadaki Papalk, ev. Kapadokya MYO eviri ve Redaksiyon Heyeti, Der. Alev Alatl, Batya Yn Veren Metinler II, Rnesans/Protestan Reformu/Erken Modern Dnem/Bilim a (13501650), Kapadokya: lke Salk ve Eitim Vakf, ss. 558-560. Mardin, erif. (2011), Din ve deoloji, stanbul: letiim Yaynlar. Tannenbaum, Donald, David Schultz. (2003). Inventors of Ideas: Introduction to Western Political Philosophy. Ontario: Thomson Wadsworth.

Ek Okumalar
Ebenstein, William. (2001). Siyasi Felsefenin Byk Dnrleri. stanbul: ule Yaynlar. Arnhart, Larry. (1995). Platodan Rawlsa Siyas Dnce Tarihi. Ankara: Adres Yaynlar. Tunay, Mete. (2011). Batda Siyasal Dnceler Tarihi 3 (Seilmi Yazlar Yakn a). stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Luther, Martin. (2010). Luteryen man krarlar Inda Temel Hristiyan nanc. stanbul: Geree Doru Kitaplar. Olgun, Hakan. (2001). Luther ve Reformu. Ankara: Fecr Yaynlar. Eliade, Mircea. (2009). Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi. stanbul: Kabalc Yaynlar. Smith, Preserved. (2009). Rnesans ve Reform a. stanbul: Trkiye bankas Kltr Yaynlar. Stauffer, Richard. (1993). Reform. stanbul: letiim Yaynlar.

Sayfa 17

www.acikders.org.tr

Siyasal Dnceler Tarihi II

Luther ve Calvin

kteni Kaan H. (2003). Reformasyon Dnemi Siyasal ve Dinsel Dnce Tarihine Giri. stanbul: Alfa Basm Yaym.

Sayfa 18

www.acikders.org.tr