T.C. ULUDA NVERSTES LHYAT FAKLTES DERGS Cilt: 17, Say: 2, 2008 s.

593-619

XIX. Yzyln kinci Yarsnda Tarsusta MslimGayrimslim likileri

Dr. Abdullah Po
zet
Hz. Peygamber dneminden itibaren yaplan zimmet antlamalaryla, slm hkimiyetini tanyan gayrimslimler, kendi din ve kltrlerini muhafaza ederek Mslmanlarla bir arada yaama imknna kavumulard. slm hukukuna gre zimmet antlamasyla gayrimslimlerin her trl can ve mal emniyeti devlet gvencesi altna alnm; onlara inan ve ibadet hrriyeti salanm, ruhan reislerine beratlar verilmi, devlet hizmetinde bulunanlardan eitli vergiler alnmamtr. slm tarihindeki bu hogr ortam sayesinde Osmanl Devleti asndan alkantl bir dnem olan XIX. yzyln ikinci yarsnda bile Tarsusta, Mslmanlarla gayrimslimler bir arada yaamalarn srdrebilmilerdir. Ayn mahalle ve kyde uzun sre birlikte yaama, gndelik hayatta birok ilikiyi de beraberinde getirmitir. Bu aratrmada, eriye sicilleri temel kaynak alnarak XIX. yzyln ikinci yarsnda Tarsustaki Mslim-gayrimslim mnasebetleri sosyo-kltrel, hukuk ve ekonomik alardan tahlil edilmeye allmtr.

Abstract Muslims-non-Muslims Relations in Tarsus in the Second Half of 19th Century

With the debit agreements done after the period of Mohammad the Prophet, non-Muslims which accepted the authority of Islam

had the chance of keeping their own religions and cultures, and living together with the Muslims. According to Islamic Law; with the debit agreements, Non-Muslims security of life and property were guaranteed by the state; their freedom of belief and worship was maintained, diplomas were given to their clerical leaders and various taxes were not taken from ones that were in the civil service. Thanks to this allowance atmosphere in the Islamic history, even in the second half of XIX. century, which was an unsteady period for the Ottoman Empire, in Tarsus Muslims and non-Muslims could live together. Living together in the same neighborhood and village for a long time brought along many relations with it in the daily life. In this research, Muslim-non-Muslim relations were tried to be analyzed in socio-cultural, judicial and economical aspects in the second half of XIX. century by considering the religious calendars as resources. Anahtar Kelimeler: Tarsus, Osmanl, eriye sicilleri, 19. yzyln ikinci yars, Mslmanlar ve Gayrimslimler. Key Words: Tarsus, Ottoman, Judicial Records, Second half of 19th century, Muslims, Non-Muslims.

Giri Mslim-gayrimslim mnasebetlerinin tarihi Hz. Peygamber dnemine kadar dayanmaktadr. Hemen belirtmek gerekir ki buradaki ilikilerden kast slm devletleri ve bu devletlerin Mslman halkyla ehl-i kitap olan Yahudi ve Hristiyanlarn gndelik hayattaki mnasebetleridir. Hz. Muhammedin, Mekkeli mriklerle veya daha sonraki fetihler srasnda slm corafyasna dhil olan lkelerdeki ehl-i kitap olmayan topluluklarla mnasebetler konumuzun dndadr. Bu kapsamda Mslim-gayrimslim ilikilerinin slm tarihindeki ilk rnei Medine Vesikas olarak bilinen antlamadr. Sz konusu muahede ile ehirdeki Mslmanlarla Yahudilerin bir arada yaama koullar dzenlenmitir1. Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn dnemlerinde yaplan zimmet akitleriyle slm hkimiyetini tanyan gayrimslimler kendi din ve kltrlerini muhafaza ederek slm toplumu ierisinde yaama imknna kavumulard2. slm hukukuna gre zimmet
1 2

Hamidullah, Muhammed, el-Vesikus-Siysiyye, Beyrut 1405-1985, s. 5962; Ayn mellif, slm Peygamberi, ev. Salih Tu, stanbul 1993, I, 206-210. Cahen, Cl. Zimme, A, stanbul 1986, XIII, 566; Zeydan, Abdl-Kerim, slam Hukukuna Gre Zimmiler, ev. Hasan Gle, DEFD, sy. VIII, zmir 1994, s. 435; zel, Ahmet, Gayrimslim, DA, stanbul 1996, XIII, 421.

594

antlamasyla gayrimslimlerin her trl can ve mal emniyeti devlet gvencesi altna alnm; onlara inan ve ibadet hrriyeti salanm; evlenme, boanma, miras ve vasiyyet gibi aile hukukuyla ilgili meselelerine de mdahale edilmemitir3. Emevlerle Abbasler zamannda da zimmet antlamas erevesinde gayrimslimlerin haklar korunmu, onlara eitli devlet kademelerinde grevler verilmi ve kendilerine daima hogryle muamele edilmitir4. Seluklular dneminde de Hristiyanlarn can ve mal gvenlii koruma altna alnm ve mabetlerine dokunulmamtr. Onlarn kilise ve manastrlar ile ruhan reisleri her trl vergiden muaf tutulmutur5. Bu sebeple baz Hristiyan mellifler, Seluklu sultanlarnn, gayrimslimlere kar hogrl davranndan vgyle bahsetmitir. Nitekim Urfal Mateos, Melikahn yreinin Hristiyanlara kar efkatle dolu olduunu, onun herkese baba gzyle baktn ve bu sebeple de lmnn btn dnyay byk bir yasa boduunu yazmtr6. Ayn ekilde Osmanllar da gayrimslimlere rahat ve huzurlu bir ortam salamtr. Onlarn ruhan reislerine beratlar verilmi ve devlet hizmetinde bulunanlardan eitli vergiler alnmamtr. rnein, Tarsusun, Osmanl hkimiyetine girmesinden hemen sonra Klek Kalesinde oturan Ermeniler, kale hizmetinde altklar iin cizye ve resm-i duhn vergisinden muaf tutulmutur7. stelik gayrimslimlerin harap olan veya yklan mabetlerini, eski eklini deitirmemek kouluyla tamir etmelerine de izin verilmitir8. rnein, 6 Nisan 1861 tarihinde Tarsustaki Meryem Ana Kilisesinin tamir edilmesi amacyla Ermeniler tarafndan yaplan bavuru mspet bir ekilde neticelenmitir9. Osmanl idaresi, en skntl dnemlerinde bile hep onlar gzetip kollamtr. Hibir zaman vatandalar arasnda Mslimgayrimslim ayrm yapmamtr. 1855 yl Osmanl Devleti asndan olduka skntl gemitir. Bir taraftan Rusya ile iki yl nce balayan harp devam ederken, dier taraftan da lkenin eitli yerlerinde
3

5 6 7 8 9

Cin, Halil-Akgndz, Ahmed, Trk-slm Hukuk Tarihi, stanbul 1990, I, 186; Aydn, M. Akif, Osmanlda Hukuk, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed. Ekmeleddin hsanolu, stanbul 1994, I, 420. Yldz, Abbsler, DA, Ankara 1988, I, 46; Hamma, Necdet, Emevler Dneminde Mevli ve Zmmlerin daredeki Rol, ev. rfan Aycan, AFD, Ankara 1997, XXXVII, 184. Urfal Mateos Vekayi-Nmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), ev. Hrant D. Andreasyan, Ankara 1987, s. 176. Urfal Mateos, s. 178. BOA, Tapu 69, s. 518; BOA, Tapu 450, s. 711. Dzda, M. Erturul, eyhlislm Ebussud Efendi Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat, stanbul 1972, s. 106. BOA, rde-Hriciye, nu. 10262.

595

nemli lde zarara sebep olan deprem ve yangnlar meydana gelmitir. Devlet hem savan ortaya koyduu byk maliyeti stlenmi, hem de tabi afetlerde zarar gren vatandalarnn yardmna komutur. Bu meyanda 1855 Bursa depreminden olumsuz etkilenenler arasnda Ermeni, Rum ve Yahudiler de bulunmaktayd. Onlarn bu maduriyetinin giderilmesi iin devletin yapt yardmlar, gayrimslimleri ziyadesiyle memnun etmi ve hkmete yazdklar teekkr-namelerde bu memnuniyetlerini aka ifade etmilerdir10. XIX. yzyln ikinci yars Osmanl Devletinin en alkantl dnemlerinden biridir. Ruslarla 1853-1856 arasnda Krm sava, 1877-1878de doksan harbi, Yunanllarla da 1897de OsmanlYunan sava yaplmtr. Bu savalar daha sona ermeden Krm, Kafkasya, Balkanlar ve Giritteki Mslmanlar, Ruslarn, Bulgarlarn ve Rumlarn eitli bask ve zulmne maruz kalmtr. Yaplan ikencelerin gn getike dozunun artarak devam etmesi, Mslmanlarn asrlarca yaadklar topraklardan hzn ve gzya iinde g etmelerine neden olmutur11. Bu dnemde sz konusu blgelerden Osmanl corafyasna zorunlu olarak hicret eden Mslmanlarn bir ksm Tarsusa yerletirilmitir12. Ayrca yzyln sonlarna doru Anadoludaki birok ehirde Ermeni olaylar yaanmtr13. Byle bir

10

11

12

13

zcan, Besim, 1855 Bursa Depreminde Maduriyetleri Giderilen Gayrimslimlerin kran fadeleri, Yeni Trkiye Ermeni zel Says II, sy. 38, MartNisan 2001, XXXVIII, 719-725. imir, Bill N., Rumeliden Trk Gleri (Belgeler-Documents), Ankara 1968, I, 129; Pinson, Mark, Russian Policy And The Emigration Of The Crimean Tatars To The Otoman Empire, (1854-1862) , Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, sy. II-III, stanbul 1974, s. 106-112; Karpat, Kemal H., Otoman Urbanism: The Crimean Emigration To Dobruca And The Founding Of Mecidiye, 1856-1878, International Jornal Of Turkish Studies, Winter 1984-1985, vol. 3, No 1, p. 6; Ercan, Yavuz, Balkan Trkleri ve Bulgarlar, Belleten, c. LIV/209, Ankara 1990, s. 301-302; Saydam, Abdullah, Krm ve Kafkas Gleri (1856-1876), TTK, Ankara 1997, s. 125-127, 131; pek, Nedim, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (1877-1890), Ankara 1999, 14-22, 109, 132-150. Nogay muhcirninden olup medne-i Tarsus mahalltndan Kk Minare Mahallesinde skin iken bundan mukaddem fevt olan Hamza TS, 298, 104/197; Kafkasya muhcirn-i erkisesinden olup Tarsusda Afgan Mahallesinde skin iken bundan akdem vefat eden TS, 335, 200/562; Filasl Dastan ahlilerinden olup medne-i Adana Eyaletinde Tarsus Sancanda Ula Nhiyesinde Hbll Karyesi nm mahalde iskn olan muhcirnden TS, 297, 227/364; Vilyeti Rumeli muhcirlerinden olup medne-i Tarsusa tbi Ebul-Hadi Karyesinde skin iken bil varis veft eden Hac Mehmed b. Abdullah TS, 325, 18/24; Girit muhcirnden olup Tarsusun Tekke Mahallesinde mukim Mustafa TS, 328, 5/9. Grn, Kmuran, Ermeni Dosyas, Ankara 1985, s. 140 vd.; Gyn, Nejat, Osmanl Devletinde Ermeniler Hakknda, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says II, sy. 38, Mart-Nisan 2001, s. 636-637.

596

dnemde Mslim-gayrimslim mnasebetlerinin incelenmesi bu aratrmann nemini arttrmaktadr. Osmanl dnemi gndelik hayatna dair yaplan almalarda, aratrmaclarn bavuracaklar en nemli kaynak eriye sicilleridir. Zira gndelik hayatn hemen her alannda cereyan eden hadiseler dzenli bir ekilde sicillere kaydedilmitir. Bu nedenle XIX. yzyln ikinci yarsna ait olan Tarsus eriye Sicillerinden sondaj usulyle belirlenen 23 adet defter bu aratrmann temel kaynan oluturacaktr. Mslim-gayrimslim ilikilerine gemeden nce konunun daha iyi anlalabilmesi iin incelenen dnemde Tarsustaki din ve etnik yapdan ksaca bahsetmek yararl olacaktr. A- Din ve Etnik Yap XIX. yzyln ikinci yarsnda hem Tarsus ehir merkezinde, hem de krsal kesimlerde kesif bir Mslman Trk nfusu yaamaktayd. Bununla birlikte az miktarda da gayrimslim nfus bulunmaktayd. Nitekim 1881/82-1893 nfus saymna gre Tarsusun toplam nfusu 42.199dur. Bunun 39.862si Mslman, 1.174 Ermeni, 646s Rum, 335i Katolik, 182si de Protestandr14. Mslman nfusun oran % 94.46, gayrimslimlerin toplam nfusa oran ise % 5.53dr. 1900-1902 yllarnda ise Tarsus nfusu 52.868e ulamtr. Bunun 50.310u Mslman, 2.558i de gayrimslimdir15. Mslmanlarn oran % 95.17, gayrimslimlerin oran ise % 4.83dr. ehir merkezindeki mahallelerin birou sadece Mslmanlarla meskn iken, baz mahallelerde farkl unsurlarn bir arada yaadklar grlmtr. nceleme kapsamna giren sicillere gre Afgan, Cemeli, atakl, plak, nce Hark, Musalla, Mft, Eski merli, Yeni merli, Sakzl, aml, Zorbaz Hark ve Yeni Mahallede sadece Mslmanlar oturmaktayd. te yandan Cami-i Atik, Cami-i Cedid, Camiun-Nur, Debbahane, Ermeni, Kzl Murad, Kk Minare, Sofular ve Tekke mahallelerinde ise Mslmanlarla gayrimslimler birlikte yaamaktayd. Ayn ekilde Kargl, Dar Pnar, Hamam Kurbu, Kk Kara erili, Tizinik, Birce, Tekfur, skili ve Hristiyan kylerinde hem Mslman, hem de gayrimslimlerin oturduuna dair kaytlar bulunurken, dier kylerde sadece Mslmanlara ait belgelere rastlanmtr. Aratrlan dnemde Tarsustaki gayrimslim unsurlar ierisinde en kalabalk olan Ermenilerdir. XI. asrn sonlarndan itibaren
14 15

Karpat, Kemal H., Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, ev. Bahar Trnak, stanbul 2003, s. 164-165. Slnme-i Vilyet-i Adana (1318), s. 187; (1320), s. 187.

597

Tarsus yresinde Ermenilerin bulunduu bilinmektedir16. XIX. yzyln ikinci yarsnda ehirde eskiden beri sakin olan Ermenilerin dnda Nevehir, Konya, Kayseri ve Harputtan g ederek Tarsusa yeni gelen Ermenilere de rastlanmtr17. eriye sicillerinde yer alan kaytlarn ounluu Gregoryenlere aittir18. Ayn zamanda Katolik ve Protestan Ermenilerden bahseden belgeler de vardr19. Aratrlan dnemde Tarsusta Rumlar da bulunmaktayd. Onlarn buraya ne zaman gelmeye baladklar kesin olarak bilinmemektedir. Evliya elebi, bu yrede baz Rum (Urum) evlerinin bulunduunu yazmtr20. Augustinos ise Kayseri Ortodoks Rum metropolitliince tutulan kaytlara dayanarak 1834te alabilir durumdaki erkeklerin yarsndan daha fazlasnn ky kesimdeki ehirlere g ettiklerini, zellikle Avrupa ile ekonomik ilikilerin gelimeye balad bu dnemde Mersin Limannn nem kazanmasyla dier blgelerden gelen Rumlarn Adana ve Mersinde younlatklarn belirtmitir21. ncelenen sicillerde de bata Kapadokya olmak zere Antakya, Kbrs ve Halepten baz Rumlarn, Tarsusa gt grlmtr22. Rumlarn ounluunu Ortodokslar
16

17

18

19

20 21 22

Sevim, Ali, Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni likileri, Ankara 1983, s. 21. Urfal Mateos, s. 157. 120. dipnot. Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s. 78 vd. Kagarl, Mehlika Aktol, Kilikya Tbi Ermeni Baronluu Tarihi, Ankara 1990, s. 105. Devlet-i aliyye tebeasnn Ermeni milletinden Arabacba . Nevehirli olup Tarsusda mukm tebea-i mrun ileyhin millet-i merkmesinden Agop veled-i Karabet TS, 331, 7/11. (Tarsus eriye Sicilleri, Defter no: 331, sayfa no: 7, belge no: 11) Ayrca bkz. TS, 294, 128/206, 186/298; TS, 295, 37/51; TS, 330, 43/85. Tebea-i devlet-i aliyyenin Ermeni milletinden TS, 309, 189/271; TS, 319, 18/37, 69/211; TS, 322, 81/219, 111/290; TS, 328, 20/42, 49/98; TS, 330, 8/12, 11/18; TS, 331, 27/30; TS, 335, 100/288; TS, 349, 131/413, 263/806, 289/864, 311/901. Devlet-i aliyye tebeasnn Ermeni milletinden TS, 304, 38/72; TS, 322, 81/219; TS, 330, 97/233; TS, 347, 40/116; TS, 349, 38/95, 231/726, 344/989, 363/1028, 364/1030; TS, 352, 7/16. Tebea-i devlet-i aliyyenin Ermeni Katolik milletinden TS, 325, 40/53; TS, 330, 10/16; TS, 349, 379/1075. Tebea-i devlet-i aliyyenin Ermeni milletinin Protestan cemaatinden TS, 349, 170/522, 236/748, 237/752, 324/933. Evliya elebi Seyahatnmesi, Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-1672), stanbul 1935, IX, 328. Augustinos, Gerasimos, Kk Asya Rumlar, ev. Devrim Evci, Ayra Yaynevi, Ankara 1997, s. 39, 64, 145. Fil-asl Kayseriyyeli olup Tarsusda Debbahne Mahallesinde skin tebea-i devlet-i aliyyenin Rum milletinden ve tccrndan Baltac olu Abraham TS, 330, 8/13. Nide Kazas ahlisinden ve devlet-i aliyye tebeasnn Rum milletinden olup medne-i Tarsusda skin Horalom TS, 304, 29/54. Ayrca bkz. TS, 304, 108/185; TS, 330, 50/97, 54/108, 64/136, 89/187, 100/241, 112/275; TS, 331, 18/22; TS, 349, 142/440, 377/1064. Fil-asl Antakya Kazs ahlisinden olup medne-i Tarsus mahalltndan Ermeni Mahallesinde skin tebea-i devleti aliyyenin Rum milletinden TS, 406, 127/172. Ayrca bkz. TS, 299, 123a/453; TS, 325, 41/54.

598

oluturmaktadr23. Ayrca Rum Katoliklere ait belgelere de rastlanmtr24. XIX. yzyln ikinci yarsnda Tarsusta bulunan bir dier gayrimslim unsur da Mrnlerdir. Katolik Kilisesinin Dou ayini usulne bal Hristiyan bir gurup olan Mrnler, daha ok Suriye ve Lbnanda yaamaktaydlar25. Lbnanda 1840tan itibaren Mrn-Drz atmas blgenin asayiini bozmu ve bu sorun Osmanl Devletini uzun sre uratrmtr26. Bu iki unsur arasndaki mcadele 1860ta byk bir Mrn kym ile sonulanmtr27. 1861de Cebel-i Lbnana, Beyrut ve am valiliinden tamamen mstakil bir idar stat verilmesi28, Svey Kanalnn almasyla birlikte ticaret yollarnn gneye kaymas gibi sebepler blgenin zengin Biga vadisi ve Tripoli ile bann kopmasna ve kendi snrl kaynaklaryla ba baa kalmasna neden olmutur. Ayrca 18751885 yllar arasnda yerli ipek bceklerinin bir hastalk yznden lmesiyle yredeki ipek sanayiinin kmesi Lbnan halk iin g kanlmaz klmtr29. Bu dnemde Cebel-i Lbnandan ayrlan ok sayda Hristiyan ve zellikle de Mrn gmenler, Kbrs ve Suriye limanlar zerinden Livarno, Marsilya ve Barselona an takip ederek Fransa, Afrika ve Amerikaya ulatlar30. Bu arada ok fazla olmamakla beraber baz Mrnlerin, Adana, Tarsus ve Mersine yerletiklerine

23

24

25

26 27

28 29 30

Devlet-i aliyye tebeasnn Rum milletinden TS, 298, 94/178; TS, 309, 56/93; TS, 319, 84/253; TS, 322, 83/222; TS, 325, 42/55; TS, 327, 53/169; TS, 328, 7/14, 32/63; TS, 330, 22/39, 28/55, 54/108, 79/172, 83/184; TS, 335, 9/31, 27/95, 37/129, 50/164, 54/173, 74/224, 124/337, 170/486, 376/722; TS, 349, 52/138, 120/373, 137/424, 206/586, 286/851, 287/857, 336/973, 339/979. Tebea-i devlet-i aliyyenin Rum Katolik milletinden TS, 324, 38/77; TS, 325, 41/54; TS, 330, 77/167, 80/177, 82/181; TS, 335, 226/594; TS, 349, 126/402; TS, 352, 34/91. Walker, Hanry H., A Dictionary of Religion and Ethics, ed. Shailer MathewsGerald Birney Smith, U.S.A., 1921, p. 272. Gkbilgin, M. Tayyib, 1840tan 1861e Kadar Cebel-i Lbnan Meselesi ve Drzler, Belleten, X/40, Ekim 1946, s. 641-703. Sarkolu, Ekrem, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Isparta 2002, s. 388. Gkbilgin, Cebel-i Lbnan Meselesi ve Drzler, s. 643, 645, 649, 688, 691. Makdisi, Ussama, After 1860: Debating Religion, Reform and Nationalism in the Otoman Empire, International Journal of Middle East Studies, vol. 34, no. 4, (Nov., 2002), p. 601. Gkbilgin, Cebel-i Lbnan Meselesi ve Drzler, s. 703. Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, s. 278279. Leeuwen, Richard van, The Maronites in Mount Lebanon and the Mediterranean World, Kolokyum, 19. yy.da Mersin ve Akdeniz Dnyas, Mersin 2002, s. 37.

599

ahit olunmaktadr31. Nitekim 11 Mays 1889 tarihli bir belgede Kzl Murad Mahallesinde sakin olan Mrn milletinden brahim elgunun, Cebel-i Lbnan Sancanda zeytin bahesi bulunduu kaytldr. Ayn belgede brahim elgunun olu Halil elgunun, Beyrutta oturduu belirtilmitir32. Buna gre sz konusu kiinin aslen Lbnanl olduu ve oradan g ederek Tarsusa yerletii anlalmaktadr. B- Mslim-Gayrimslim likileri Din ve etnik bakmdan farkl unsurlarn ayn mahalle veya kyde uzun sre bir arada yaamalar, birok ilikiyi de beraberinde getirmitir. eriye sicillerine gre XIX. yzyln ikinci yarsnda Tarsustaki Mslim-gayrimslim mnasebetleri daha ziyade sosyokltrel, hukuk ve ekonomik alanlarda gelimitir. phesiz sicillere yansmayan ancak gndelik hayatn ve birlikte yaamann kanlmaz kld baka ilikilerin de olabileceini dnmek gerekir. 1- Sosyo-Kltrel likiler Sosyo-kltrel mnasebetlerin gndelik hayattaki en nemli yansmas dildir. Osmanl idaresindeki eitli ehirlerde Mslman Trklerle asrlarca bir arada yaayan gayrimslimlerin, Trk kltrn benimsedii ve gnlk dilde Trke konuup yazdklar bilinmektedir33. rnein, XIX. yzylda stanbullu Ermenilerin birou gndelik hayatta Trke konuup yazmaktaydlar. Karamanllar ise Trke konuup grek harfleriyle Trke yazyorlard34. Bu durum ukurova iin de geerlidir. Nitekim Cevdet Paa, Kilikya yresindeki Ermenilerin, Trk kltrn benimsediklerini, hepsinin Trke konutuklarn ve Ermenice bilmediklerini ifade etmitir 35. Sosyo-kltrel ilikilerin gndelik hayata bir baka yansmas da birok ismin ortak kullanm eklinde vuku bulmutur. Seluklulardan itibaren birok ismin Mslmanlarla gayrimslimler ara-

31

32 33

34 35

Yorulmaz, erife, Dou Akdenizde Bir Cemaat Serven: Liman Kenti Olma Srecinde Mersinde Gelien Mrn Taifesi, Kolokyum, Tarih inde Mersin Kolokyum ve Sergisi II, Mersin 2005, s. 71. TS, 330, 59/122. Pamukciyan, Kevork, Ermeni Harfli Trke Metinler, stanbul 2002; Eliak, Muhittin, Ermeni Asll air Arifi ve iirlerinde slm Grler, Hogr Toplumunda Ermeniler, Ocak 2007, III, 263 vd. Faroqhi, Suraiya, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, Orta adan Yirminci Yzyla, ev. Elif Kl, stanbul 2002, s. 92. Cevdet Paa, Tezkir, 40-Tetimme, yay. Cavid Baysun, Ankara 1991, s. 208209.

600

snda ortak kullanld bilinmektedir36. nceleme kapsamna giren sicillere yansd kadaryla Abdullah, Arslan, Ayvaz, Fazl, Hatun, lyas, Meryem, Murat, Nasf, Sultan, ahin, akir ve kr adnn hem Mslmanlar, hem de gayrimslimler tarafndan kulland grlmtr. htida konusunda yaplan baz aratrmalarda Abdullah isminin, mhtedinin, Mslman olmayan babasnn gerek adnn yerine sicillere bn Abdullah eklinde yazlma gelenei zerinde durulmutur37. Turan, ayn zamanda ana babas mehul olan Mslman ocuklar iin de bn Abdullah tabirinin kullanldn belirtmitir38. Islahat fermanyla dil, din ve rk itibariyle bir snfn dier snftan aa tutulduunu ima eden tabir ve lafzlarn kaldrlmasndan sonra bu gelenekten vazgeildii anlalmaktadr. Nitekim 12 Ocak 1890 tarihli bir kaytta Kzl Murad Mahallesinden Abdurrahmann zevcesi Aye binti Hana39 ifadesi gemektedir. Yine 19 Ocak 1890 tarihli bir baka belgede ayn kii iin Aye binti Abdullah Hana kaydna rastlanmtr40. kinci belgenin devamnda Ayenin Cami-i Cedid Mahallesinde sakin iken bundan akdem mteveffiye olan Rum Katolii milleti nisvnndan vlidem ifadelerine yer verilmitir. Buna gre Aye, gayrimslim ana babadan doan bir mhtedidir. Ancak birinci belgede onun babas sadece Hana, ikinci belgede ise Abdullah Hana eklinde kayda gemitir. 12 Austos 1886 tarihli bir belgede de Kzl Murad Mahallesinde skin tebea-i devlet-i aliyyenin Rum milletinden Corci Nasf Efendi bn Abdullah b. Abdullah41 ifadelerini tayan bir kayt bulunmaktadr. 3 Nisan 1896 tarihli bir baka belgede ise Rum Katolik milletinden Bzergn Abdullah b. kr ibaresi yer almtr42. Eer bu kaytlarda herhangi bir ktip hatas yoksa aratrlan dnemde babas Mslman olmayan mhtedilerin gerek isminin sicillere getii ve Abdullah adnn gayrimslimler tarafndan kullanlan gerek bir isim olduu sylenebilir.

36

37 38 39 40 41 42

Turan, Osman, Seluklu Devri Vakfiyeleri III Celleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII/45, Ocak 1948, 67-68; etin, Osman, Sicillere Gre Bursada htida Hareketleri ve Sosyal Sonular (1472-1909), Ankara 1999, s. 37; Erpolat, Mehmet Salih, H. 1104-1105 (M. 1691-1692) Tarihli Diyarbekir Vilayeti Cizye Defterine Gre Gayrimslimler Arasnda Yeralan Trke ahs simleri, Hogr Toplumunda Ermeniler, Ocak 2007, III, 53 vd. Turan, Osman, Seluklu Devri Vakfiyeleri I emseddin Altun-Aba Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, XI/42, Ankara 1947, s. 213; etin, age, s. 7. Turan, emseddin Altun-Aba Vakfiyesi ve Hayat, s. 213. TS, 324, 32/65. TS, 330, 82/181. TS, 325, 42/55. TS, 352, 9/23.

601

Asrlarca bir arada yaayan Mslmanlarla gayrimslimlerin doum, lm, dn ve bayram gibi toplumsal faaliyetlerde birbirlerinin sevin ve zntsn paylat ve farkl unsurlar arasnda komuluk ilikilerinin en gzel rneklerinin yaand bilinmektedir. Nitekim incelenen kaytlar arasnda Karabet adnda bir gayrimslimin terekesinde namazla rastlanmas43, iyi komuluk mnasebetlerinin bir tezahr olarak grlebilir. Bu namazlk, Mslman bir komusu tarafndan ona hediye edilmi olabilecei gibi Karabet tarafndan, kendisini ziyarete gelen Mslman komular iin tedarik edilmi de olabilir. Yine sicillerde yer alan tereke kaytlarnda gndelik hayatta kullanlan giyim-kuam, deme, sergi ve mutfak eyalar arasnda belirgin bir ayrma rastlanmamas, farkl unsurlar arasndaki sosyo-kltrel etkileimin hangi boyutta olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. 2- Hukuk likiler Osmanl devleti, tebaas olan gayrimslimlere sadece din ve eitim alannda zerklik vermekle kalmam, ayn zamanda onlarn evlenme, boanma, doum ve lm gibi meden hukuku ilgilendiren btn ilemlerini de millet tekilatlarna brakmtr. Bununla birlikte onlarn gndelik hayatta karlatklar her trl problemin zm iin kad mahkemelerine bavurmalarnda da herhangi bir snrlama sz konusu olmamtr44. Sicillerde gayrimslimlerin, Mslmanlarla ilgili konularn yannda, kendi aralarnda kan ok saydaki anlamazln zm iin de eriye mahkemesine bavurduklar grlmtr. Bu durumun en nemli sebeplerinden biri kukusuz kad mahkemelerinin tarafszldr. Nitekim 1786-1834 yllarn kapsayan 50 yllk Kbrs eriye Sicilleri zerinde yaplan bir almada, adadaki Mslman Trklerle, Rumlar arasnda ihtilaf konusu olan yedi dava bulunduu ve bunlardan altsn Rumlarn kazand tespit edilmitir45.

43 44

45

TS 294, 148/232. Jennings, R. C., Zimmis (non-Muslims) in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri, Journal of the Economic and Social History of the Orinet, vol. XXI/3, (1978), p. 271, 292; Ayn aratrmac, Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York and London 1993, p. 133; iek, Kemal, Cemaat Mahkemesinden Kad Mahkemesine Zimmilerin Yarg Tercihi, Pax Ottomana, Ankara 2001, s. 33 vd.; Adyeke, Nkhet, XVII. Yzyl Girit (Resmo) Kad Sicillerinde Zimmi Davalar, Pax Ottomana, Ankara 2001, s. 78. Bedev, Vergi H., A Survey of the Cyprus Sheri Court Registers, Milletleraras Birinci Kbrs Tetkikleri Kongresi (14-19 Nisan 1969) Trk Heyeti Teblileri, Ankara 1971, s. 153-155.

602

Mahkemedeki adil yarglamann yannda gayrimslimlerin, slm hukukunun kendilerine verdii baz avantajlardan yararlanma arzusu ile cemaat mahkemelerinde verilen kararlarn uygulanabilmesi iin taraflarn bu hususa raz olma zorunluluu gibi sebepler de gz ard edilmemelidir. Mslmanlarla gayrimslimler arasndaki davalarda kad mahkemesinde gsterilen hassasiyetin yannda Mslman halkn da gayrimslimlere daima hogr ve hakkaniyet lsnde muamele ettiklerine ahit olunmutur. Farkl dinden olmalar sebebiyle onlara hibir zaman hakszlk yaplmamtr. rnein, 1689 ylnda Konya ifte Nerdiban Mahallesi sakinleri arasnda geen bir olay Mslman halkn, gayrimslimlere kar davrann ortaya koymas bakmndan kayda deerdir. Ad geen mahalleden 2 kii, kendi mahallelerinde oturan Ermenileri, kadya ikyet etmitir. Bunun zerine mahkemeye gelen dier Mslmanlar, Ermenilerden hibir zarar grmediklerini, onlarn komuluklarndan raz olduklarn ve asla ikyet edecek bir davranlar bulunmadn beyan ederek onlara sahip kmlardr46. 4 Mays 1902 tarihinde Kayseri kad mahkemesinde grlen bir davada da hem mahkemenin, hem de Mslman halkn, gayrimslimlere ne denli hogrl davrandna ahit olunmutur. Sz konusu davaya gre Kayseri ehri Snk Mahallesinde oturmakta olan Ermeni milletinden Yozgatl olu Aleksan veled-i Elhanek, Eski Bedesten Mahallesinden Bac olu Ahmed Aadan 14 Ocak 1899da 5 lira (lira-yi Osmn) bor almtr. Aleksan veled-i Elhanekin borcunu deyemeden lmesi zerine Ahmed Aa alacan, len borlunun ei Glisnadan istemitir. Davalnn sz konusu bortan haberi olmad iin borcu stlenmek istememesi zerinde Ahmed Aa, konuyu mahkemeye intikal ettirmitir. Glisna, kad huzurundaki ifadesinde einin borcundan haberi olmadn, ancak mahkemeye sunulan belge ile bu borcun kesinletiini beyan etmitir. Bu durumda parann hemen tahsil edilmesi gndeme gelecektir. Ancak davalnn, len einden 6 ocuu bulunduunu ve bunlardan 3nn henz ok kk yata olduklarn sylemesi zerine vekili Muhyiddin, Glisna adna sz alarak ailenin madur olmamas iin kk ocuklarn ergenlik yana gelinceye kadar sz konusu borcun ertelenmesini talep etmitir. Konuyu deerlendiren kad, Ahmed Aa aleyhine olsa da kk ocuklarn maduriyetini

46

Ouzolu, Yusuf, XVII. Yzylda Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Hakknda Baz Bilgiler, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Ankara 1985, s. 269.

603

dikkate alarak onlarn ergenlik yana gelinceye kadar demenin ertelenmesi ynnde karar vermitir47. Benzer muamelelerin dier gayrimslim unsurlar iin de geerli olduu bilinmektedir48. Mahkeme sicillerine yansd kadaryla XIX. yzyln ikinci yarsnda Tarsusta, Mslmanlarla gayrimslimler arasnda ahadet ve veklet konularnda hukuk ilikilerin gelitii grlmtr. a) ahitlik Farkl unsurlar arasndaki hukuk mnasebetlerin bir boyutunu mahkemeye intikal eden davalarda ska gerek duyulan ahit getirme konusu oluturmaktayd. ahitlerin mahkemede verecei bilgi, davann seyri asndan olduka nemlidir. Bu sebeple kad, ahitlerin adil olup olmad hususunda sk sk aratrma yapmaktayd. Bu kapsamda ahitler hakknda mahallenin imam ve muhtar ile dier ileri gelenlerinin bilgisine bavurulmutur. 10 Mays 1898 tarihli bir belgede ahit gsterilen Mustafa Efendinin adil olup olmad, oturduu Cami-i Cedid Mahallesi imam ve birinci muhtar ile birlikte Zbeyir Ky imam ve muhtarlarndan sorulmutur49. ahitlerin, ciddi bir soruturmadan sonra alnan mspet neticelere gre ahitliklerinin kabul edilmesi, yalanc ahitler yznden baz kiilerin haksz yere mahkm edilmemesi iin Osmanl adaletinin hassas davrandn gstermektedir. Mslmanlarla gayrimslimler kendi aralarndaki davalarda genellikle yine kendilerinden birini ahit gstermilerdir. Bununla birlikte Mslmanlarn, kendi dindalar ile gayrimslimler arasnda vuku bulan uyumazlklarda da ahit olduklar grlmtr. Bu tr durumlarda Mslman ahitlerin, bazen kendi dindalar aleyhine ahitlik yaptklarna da rastlanmtr. Nitekim 8 Kasm 1896 tarihli bir kaytta Ermeni Mahallesinden Serkis veled-i Bedros ile am Tepe Kynden Mehmed b. Ali arasnda kkba hayvan alm satmyla ilgili bir anlamazlk yaanmtr. Bunun zerine Serkis, mahkemeye giderek Mehmedden ikyeti olmutur. Sz konusu davada Krt Ahmed b. Ali, Mehmed aleyhine ahitlik yapmtr50. ncelenen sicillerde gayrimslimler arasnda yaanan problemlerin zm iin taraflarn zaman zaman Mslmanlardan ahit
47

48

49 50

Demirci, Sleyman, Hogr Toplumunda Birlikte Yaamak: Osmanl Toplumunda Gayrimslim Ermeni Vatandalar ve Hukuk: Kayseri rnei, Hogr Toplumunda Ermeniler, Ocak 2007, IV, s. 323-324. Bkz. etin, Osman, Bursa (Fethi, Etnik Yaps, Mslim-Gayrimslim Mnasebetlerine Ksa Bir Bak), Osmanl, Ankara 1999, IV, 274; evikel, Nuri, Kbrs Eyaletinde Mslim-Gayrimslim likileri, Osmanl, Ankara 1999, IV, 283-284. TS, 347, 7/18. TS, 331, 27/30.

604

gsterdiklerine dair belgeler de mevcuttur. rnein, 3 Kasm 1889 tarihinde Ermeni Mahallesinden ve Protestan milletinden Gm olu Kerakus (?)un, daha nce vefat eden Protestan milletinden Deirmenci Kasbar (?)dan toplam 13.5 adet mecdiyye tutarndaki alaca, mahkemeye intikal etmitir. Borlu olarak len Kasbar (?)n ei Ayva, mahkemede sz konusu borcu ikrar etmi ancak daha nce bir defada 5, ikinci defada 4, nc defada 2 ve drdnc defada da 1 mecdiyye olmak zere toplam 12 mecdiyyesini dediini ve 1.5 mecdiyye borcu kaldn ifade etmitir. ddiasn ispat edecek ahitleri olup olmadnn sorulmas zerine davalnn, Tekke Mahallesinden Sucu Mehmet ile Osman b. Hac meri ahit gsterdii ve onlarn da Ayva lehine ahitlik yaptklar kayda gemitir51. b) Vekillik Mslmanlarla gayrimslimlerin yakn iliki iinde olduklar bir dier hukuk mnasebet de veklet konusudur. Gndelik hayatta Mslmanlar, mahkemelik ilerinin takibi iin kendi aralarndan birini vekil tayin ettikleri gibi gayrimslimlerden birine de veklet verirlerdi. Nitekim 17 Temmuz 1889 tarihli bir belgeye gre Payas Kazasndan brahim b. Hasan, drt hafta nce kaybolan iki kzn Kuyumcuba Agop Aa elinde bulmu ve kzlerini mahkeme kanalyla ondan almak iin ilerini takip etmek zere Arabac ba brahim Aay vekil tayin etmitir52. 28 Ocak 1888 tarihli bir baka belgede ise Kefeli Kynden Sultan binti Yusuf, Rum milletinden Haci Nikoladan 50 lira bor alm ve sz konusu borcuna karlk 201 dnm arazi ile 2 bb tahtn menzildeki 7 sehim hakkn rehin brakmtr. Borcunu zamannda deyemezse rehin brakt gayrimenkullerin gerek deeriyle satlp borcun denmesi iin Rum milletinden Dimitriyi vekil tayin etmitir53. Ayn ekilde gayrimslimler de kendi aralarndan birine veklet verdikleri gibi Mslmanlardan birini de vekil tayin ederlerdi. 3 Eyll 1895 tarihli bir kaytta Ermeni Mahallesinden ve Ermeni Katolik milletinden Serkis, Haci Artin, Karabet ve Bedros kardelerin, yine ayn mahalleden ve Ermeni milletinden olup o dnemde kayp olan Ligondan alacaklarna dair hukuk sreci takip etmek zere Abdlhamid Efendiyi vekil tayin ettikleri grlmtr54. Mslmanlarla gayrimslimlerin, menfaatleri sz konusu olan hususlarda zaman zaman birlikte hareket ederek ortak birine veklet verdiklerine de ahit olunmutur. rnein, 24 Austos 1896
51 52 53 54

TS, TS, TS, TS,

319, 330, 330, 335,

97/281. 66/139. 5/7. 73/219.

605

tarihli bir belgeye gre Tarsus ahalisinden brahim Aa, Ermeni Mahallesinden Serkis veled-i Astor ile ahin Kynden Kazzaz olu Bedri aleyhine bir dava amtr. Bunun zerine Serkis ile Bedri, mahkemedeki ilerini takip etmek iin Abdlhamid Efendiyi vekil tayin etmilerdir55. Zikredilen bu rnekler Mslmanlarla gayrimslimler arasndaki hukuk mnasebetlerde herhangi bir nyarg bulunmadn, din ve etnik kken farkllnn gndelik hayattaki ilikileri aksatacak bir etken olmadn gstermektedir. 3- Ekonomik likiler Mslmanlarla gayrimslimler arasndaki ekonomik mnasebetler, eriye sicillerine genel olarak ekilde yansmtr. Bunlardan birincisi, nakit olarak alnan bor veya kredinin bizzat kad huzurunda tescili yaplan ve bir nevi bor senedi hkmnde olan belgelerdir. Bu tr kaytlarda borcun miktar, sresi ve denmedii takdirde nasl tahsil edilecei aka belirtilmitir. kincisi, eitli mal ve eya al-verileri neticesinde kalan borlarn denmemesi sebebiyle alacakl tarafndan konunun mahkemeye intikal ettirilmesiyle kaytlara gemitir. ncs ise len kiilerin kimden ne kadar alacann bulunduunu gsteren tereke defterleridir. Tereke kaytlarnda yer alan bilgilerin muhtevas, dierlerine gre daha snrldr. Bu sebeple aratrmann bu ksmnn ana kaynan daha ziyade ilk iki trdeki belgeler oluturacaktr. a) Bor-Alacak likileri Mslmanlarla gayrimslimler arasndaki bor-alacak ilikilerinin bir ksm nakit olarak bor alp-verme eklinde vuku bulmutur. Aratrma kapsamna giren sicillere gre Tarsusta bor alverileri bey bil-vef ya da fera bil-vef yntemiyle gereklemitir. slm hukukuna gre bir kimsenin, borcu mukabilinde ev, tarla ve ba gibi herhangi bir mlk maln, borcunu deyinceye kadar alacaklya satma ilemine bey bil-vef denir56. Bu ekilde satlan bir mal rehin hkmndedir. Fera bil-vef ise bir kiinin, borcuna karlk tasarrufunda olan vakf maln, mtevellisinin izni dhilinde borcunu deyince geri almak zere alacaklya brakmasdr. Ayn ekilde bu ilem de ksmen rehin hkmndedir57. Buradaki rehin brakma, bir nevi bor karlnda alacaklya verilmi bir teminattr.
55 56 57

TS, 352, 32/87. Bilmen, mer Nasuhi, Hukuk-i slmiyye ve Istlaht Fkhiyye Kmsu, stanbul 1970, VI, 126-127. Erdoan, Mehmet, Fkh ve Hukuk Terimleri, stanbul 2005, s. 140.

606

Fera bil-vefda, mutasarrflarn malik deil de kirac konumunda olmalar gibi teferruattaki baz farkllklar dnda her iki yntemin ileyi tarz genel olarak ayndr58. Sz konusu bor alpverme ekilleri, ribadan kanmak ve borcu teminat altna almak iin gelitirilmi bir formldr. Bu yntemlerle rehin alnan maldan mteri istifade edebilir59. O nedenle baz aratrmaclar, bey bil-vef ya da benzeri yollarla gerekleen al-verileri de faiz kapsamnda deerlendirmilerdir60. Bu ekilde bor alp-vermeler genellikle mahkeme huzurunda senetle gerekletirilirdi. Borcun miktar, sresi ve denmedii takdirde nasl tahsil edilecei ak bir ekilde senede yazlrd. Nitekim 5 ubat 1889 tarihili bir belgede bu detaylar gze arpmaktadr. Sz konusu kayda gre Bahirli Kynden Bayram olu Osman, Ligon ve Ruben kardelerden 150 adet sm mecdiyye bor alm ve buna karlk ayn kydeki 150 dnm arazisini 10 ay mddetle alacakllara rehin olarak vermitir. Parann zamannda denmemesi durumunda tarlann gerek deeriyle baka birine devredilmek suretiyle elde edilen gelirle borcun tahsili ve eer fazla para kalrsa onun da borluya iade edilmesi art koulmutur61. Bor al-verileri ok farkl vadelerle gereklemitir. 6, 7, 10, 12 ve 14 ay gibi srelerin yannda 151, 181, 211, 361 ve 401 gn mddetli bor alp-vermelere de rastlanmtr. Eer alnan bor, taksitli olarak denecekse bu taksitlere dair tm detaylar da senede kaydedilirdi. rnein, 12 ubat 1894 tarihli bir kaytta Sakzl Mahallesinden Hanlzde Himmet ve Abdlcebbarn, Gmrk Hannda oturmakta olan Rum milletinden Kayserili Horalom Aaya 405 lira borlar bulunduu yazldr. Ayn belgede sz konusu borcun eit takside blnd ve 135 lirasnn 361 gn sonra, dier 135 lirasnn 721 gn sonra, nc 135 lirasnn ise 1085 gn sonra denecei belirtilmitir62. Ayn ekilde 3 Nisan 1896da Tekeli Viran Kynden Ali olu smail, Cami-i Cedid Mahallesinden ve Rum Katolik milletinden Bzergn Abdullahdan 5 sene mddetle ve 5 taksitte demek kouluyla 113 lira bor almtr63.

58 59 60

61 62 63

Bilmen, age, V, 33; VI, 129. Bilmen, age, VI, 127. Barkan, mer Ltfi, Edirne Asker Kassamna it Tereke Defterleri (15451659), Belgeler, Trk Tarih Belgeleri Dergisi, III/5-6, Ankara 1968, s. 41; Barcadurmu, evket, Bursa eriye Sicillerindeki Hicri 1117-1121 Tarih ve B 189/412 Nolu Defterin slm Hukuku Asndan Tahlili, USBE, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Bursa 1989, s. 90 vd. TS, 330, 44/85. TS, 349, 227-228/714. TS, 352, 9/23.

607

Mslmanlarla gayrimslimler arasnda cereyan eden bor al-verileri sadece erkeklere has bir iliki deildi. Mslman kadnlarn da zaman zaman gayrimslim kadnlardan ve hatta bazen gayrimslim erkeklerden de bor aldklarna ahit olunmutur. Nitekim 2 Haziran 1890 tarihinde Ermeni Mahallesinden Anok Htn, daha nce vefat eden mhted Aye binti Abdullahtan 6 adet sm mecdiyye alaca olduunu iddia etmitir64. 22 Ocak 1888 tarihli bir belgede ise Sultan binti Yusufun, Rum milletinden Nikoladan 50 lira bor ald yazldr65. eriye sicilleri dndaki baz kaytlarda, yukarda belirtilen bor alp-verme ekillerinden baka yksek oranlarda faizle bor al-verileri yapldndan da bahsedilmitir. Babakanlk Arivinde bulunan ve 28 Temmuz 1889 tarihini tayan bir belgede, yabanc tccarlardan zellikle Rumlarn ticaretle kazandklar paray, Mersin halkna yzde 200 ve daha fazla faiz karlnda bor vermek suretiyle onlar zor durumda braktklar ve bu yolla yre halknn elindeki arsalar ok ucuz fiyatlarla ele geirdiklerinden sz edilmektedir66. XVI. asrdan itibaren birok ehirde yzde 10 ile 20 arasnda deien faiz oranlaryla bor alnp-verildii bilinmektedir67. Faizle bor vermenin yaygnlamas ve faiz yzdelerinin 60lar bulmas zerine konu, devlet tarafndan yakn takibe alnm ve tm kadlara adlet-nme gnderilmek suretiyle daha nce belirlenen oranlarn zerinde yaplan bor akitlerini tescil etmemeleri emredilmitir68. Bu sebeple XVI. yzyln ikinci yars ile XVII. asrda Bursada faiz yasandan kurtulmak iin slm hukukundaki murbaha ve istill gibi usullerle genellikle yine yzde 10 ile 20 arasnda deien kr pay ile bor alnp verildii grlmtr69. nceki dnemlere ait bor al-verilerindeki faiz oran veya kr pay ile XIX. yzyln ikinci yarsnda Mersinde yabanc tccarlarn verdikleri borlarn faiz oranlar kyaslandnda Mersinde uygulanan faiz orannn ok yksek olduu dikkat ekmektedir.

64 65 66 67

68 69

TS, 324, 40/84. TS, 330, 5/7. BOA, Y-PRK-DH, nu. 3/39. Barkan, Edirne Asker Kassamna it Tereke Defterleri (1545-1659), s. 3446; Jennings, Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, pp. 281-284. Karata, agt, s. 197-198. Barkan, Edirne Asker Kassamna it Tereke Defterleri (1545-1659), s. 3839. Gerber, Haim, Economy and Society in an Ottoman City: 1600-1700, The Hebrew University, Jerusalem 1988, p. 127-147; Yediyldz, M. Asm, eriye Sicillerine Gre XVI. Yzyl kinci Yarsnda Bursa Esnaf ve Ekonomik Hayat, Bursa 2003, s. 85-88.

608

Tetkik edilen sicillerde birok Mslmann, genellikle gayrimslim tccarlardan bey bil-vef ya da fera bil-vef yntemleriyle bor aldklarna ahit olunmutur. Buna ramen sicillerin dnda olduka yksek miktarlarda faizli bor al-verilerinden bahseden kaytlara da rastlanmas, zellikle nakit sknts ekilen dnemlerde, yre halknn meru yollarla yeterli kredi bulamad izlenimini vermektedir. Bu sebeple zellikle yabanc tccarlarn, zor durumda kalan blge halkna, mahkemenin dnda yzde 200 ve daha fazla faizle bor vererek onlarn arsalarn deerinin ok altnda fiyatlarla ele geirmeleri, gayrimslim tccarlarn, bor vermeyi, yreden emlak sahibi olmann bir arac haline getirdiklerini gstermektedir. Nitekim 1852de yerel yneticilerle merkez idare arasnda cereyan eden yazmalarda zellikle Fransa, ngiltere, Rusya, Sicilya ve Sardunya konsoloslarnn, Mersin ve Tarsusta yerli ahaliden kanunlara aykr bir ekilde mlk edindiklerine dikkat ekilmitir70. Ayn yl Adana Valisi Ziya Paann, Mersin skelesinde yaptrd tahkikatla buradaki 78 emlaktan 23nn Fransz, 13nn Sardunya, 8inin ngiliz ve 2sinin de Napoli Devleti konsoloslarna ait olduu tespit edilmitir. Osmanl vatanda olan mlk sahipleri arasnda sadece 4 hne ile 3 dkknn Mslmanlara ait olduu grlmektedir71. eriye sicillerindeki bor-alacak mnasebetleri tahlil edildiinde de, bor veren kiilerin ok byk bir ksmnn blgeye sonradan gelen yerli ve yabanc gayrimslim tccarlar olduu grlmtr. Bunlar kendi dindalarnn yannda birok Mslmana da bor vermilerdir. rnein, Gmrk Hannda oturmakta olan Rum milletinden Kayserili Horalom Aann, Sakzl Mahallesinden Hanlzde Himmet ve Abdlcebbar Efendilerden 405 lira72, Kargl Kynden Hac merden 43.573, Kanber Hy Kynden mm Glsmden 5074, Gerdan (?) Kynden Mehmed b. Yusuftan da 300 adet75 olmak zere toplam 393.5 sm mecdiyye alaca bulunmaktadr. Bunlardan baka Horalom Aann, Kargl Kynden Bekir Aaya da 20.000 kuru bor verdii kaytldr76. Aratrlan dnemde Osmanl Devletinde, lira-y Osmn, sm mecdiyye ve kuru gibi farkl para birimleri kullanlmaktayd. Lira-y Osmn altn, sm mecdiyye ve kuru ise gm sikkedir. 1844te
Bkz. BOA, .MVL, nu. 237/8363. Ouz, brahim, Tarsus eriyye Sicillerine Gre Mersin Kentinin Kurulu yks, Mersin 2006, s. 49. TS, 349, 227-228/714. TS, 330, 4/3. TS, 330, 50/97. TS, 330, 36/73. TS, 330, 38/75.

70 71 72 73 74 75 76

609

yaplan dzenlemeyle altn lira ile gm kurutan oluan ift metalli para dzenine geilmiti. Sikkelerdeki altn ve gm oran da sabitlenmi ve bu standartlar 1922ye kadar korunmutur. Bununla birlikte gnlk ilemlerde kullanlmak zere 5, 10 ve 20 paralk bakr sikkeler de retilmitir. Bu dzenlemeye gre 1 altn lira, 100 gm kurua karlk geliyordu. 1 Mecdiyye ise 20 kuru deerindeydi77. Sicillerde daha ok kuru gemektedir. Bu sebeple burada parann tarihi konusunda daha fazla detaya girmenden, Tccar Horalom Aann ne kadar malvarlna sahip olduu hususunda bir fikir vermesi iin farkl para birimleri 1844teki dzenleme esas alnarak kuru cinsine evrilecektir. Buna gre Horalomun bor olarak verdii 405 adet lira-y Osmn, 40.500 kurua karlk gelmektedir. Toplam 393.5 adet sm mecdiyye ise 7.870 kuru etmektedir. Ayrca kuru cinsinden de 20.000 kuru bor vermitir. Hepsinin toplam ise 68.370 kuru yapmaktadr. eitli mal ve eya al-verilerini konu edinen belgelerde, birok mal ve eyann fiyat belirtilmitir. Buna gre 1860l yllarda Tarsusta 1 kile78 buday 125 kurutan satlmaktayd79. Bu durumda Horalomun sadece 5 Mslmana bor olarak verdii toplam para, o dnemde yaklak 547 kile budaya karlk gelmekteydi. 30 Ocak 1896 tarihli bir belgede ise 10 yan akn bir beygirin 1.200 kurua satld kaytldr80. Buna gre Horalomun bor olarak verdii toplam para ile yzyln sonlarnda 57 yetikin at alnabilirdi. Kayserili Horalom Aann dnda Yunan tebaasndan tccar Hce Manliyus b. Nikolaya 5, Ermeni milletinden stanbullu olu Artin Aaya 3, tccar Msy Hristofi Sidirikoriye 2, tccar Toros veled-i Barsih (?)e de yine 2 Mslmann borlu olduu tespit edilmitir. Gayrimslim tccarlarn, verdikleri bor karlnda, borlularn ev, ba, bahe ve tarla gibi gayrimenkullerinin neredeyse tamamn rehin aldklar gzlenmitir. rnein, Kayserili Horalom Aa, Sakzl Mahallesinden Hanlzde Himmet ve Abdlcebbara 405 lira bor vermi ve buna karlk onlarn tasarrufundaki 7 paradan oluan toplam 781 dnm tarlay rehin almtr81. Ayn ekilde Sultan binti Yusuf adl bir kadn, Rum milletinden Haci Nikoladan
77 78

79 80 81

Pamuk, evket, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, stanbul 1999, s. 225-226, 236. Bu gn Tarsus yresinde zellikle de krsal kesimlerde kile tabiri hl kullanlmaktadr. Buna gre yaklak 4 kg buday alan bir lekle 16 lek 1 kile kabul edilmektedir ve ortalama 60-65 kga karlk gelmektedir. TS, 298, 133/254. TS, 335, 147/411. TS, 349, 227-228/714.

610

50 lira bor alm ve buna karlk 11 parada toplam 402 dnm araziden kendi hissesi olan 201 dnm ile 2 bb tahtn menzildeki 7 sehim hakkn rehin brakmtr82. Zikredilen rnekler, verilen borlarn bu kadar ok arsann kymetine karlk gelip gelmedii sorusunu akla getirmektedir. Bor alp-vermeye dair belgeler tetkik edildiinde rehin alnan mallarn, verilen borlardan daha fazla deere sahip olduu anlalmaktadr. Zira bor al-verilerinin kayt altna alnmas iin ura veren taraf daha ziyade borlulardr. Bu tr belgelerin tamamnda borlularn, sz konusu borcun zamannda denmemesi durumunda, rehin braklan mallarn tasarruf hakknn gerek deeriyle (semen-i misli) nc bir kiiye devredilmesini, bu yntemle salanacak gelirle borcun denmesini ve fazla para kalmas halinde artan miktarn da kendilerine iade edilmesini zellikle art kotuklar grlmtr. Rehin braklan gayrimenkullerin, nc bir kiiye devredilmek suretiyle elde edilecek gelirle borcun denmesinden sonra bir miktar daha parann artacann ngrlmesi ve bu artn tm mukavelelere gemesi, rehin braklan mallarn genellikle alnan bortan daha fazla bir kymete sahip olduunu gstermektedir. Borlular sz konusu artlar, kadya tescil ettirerek yreden emlak edinmeyi amalayan gayrimslim tccarlara kar bir nevi arsalarn garanti altna almaya almlardr. Ancak Babakanlk Arivinde bulunan ve yukarda bahsedilen belgede, bor veren yabanc tccarlar tarafndan blge halknn arsalarnn deerinin ok altnda fiyatlarla ele geirildiine dikkat ekilmesi, bu tr durumlarda her zaman rehin braklan mallara gerek deerini verecek nc bir kiinin talip olmadn dndrmektedir. Bylece sz konusu nlemlerin her zaman ngrld ekliyle pratie yansmad ve alnan borlardan genellikle daha fazla deere sahip olan rehin mallarn, bazen kolayca alacakllarn eline geme ihtimali bulunduu sylenebilir. Mslmanlarla gayrimslimler arasnda nakit olarak yaplan bor al-verilerinin yannda ortak irket kurmaktan, eitli mal ve eya satna kadar birok konuda ticar mnasebetler gelitirilmek suretiyle de bor-alacak ilikisi vuku bulmutur. ncelenen sicillerde nakit olarak bor alp-vermeye dair 35, muhtelif ticar ilikilere dair 13, borlarn denmemesi sebebiyle kadya intikal eden 18 belge olmak zere toplam 66 kayda rastlanmtr. Bunlardan 60nda alacakl olan taraf gayrimslim, 3nde de Mslmandr. 2 kaytta ise Mslman olan iki farkl kiinin, birbirinden bamsz olarak biri Mslman, biri de gayrimslim olan dier iki kii aleyhine alacak davas atklarna ahit olunmutur. Son kaytta da bir Mslman
82

TS, 330, 5/7.

611

ile bir gayrimslim, baka bir gayrimslimden alacaklar bulunduu gerekesiyle mahkemeye bavurmulardr. Sicillere yansyan bor-alacak ilikilerinde genellikle alacakl tarafn meslei aka belirtilmitir. Bunlarn nemli bir ksmn blgeye sonradan gelen gayrimslim tccarlar oluturmaktadr. Borlu olan tarafn meslek bilgileri hakknda ise olduka az malumat bulunmaktadr. Bu sebeple bor-alacak ilikilerinde borlu olan kiilerin hangi nedenlerle borlandklar hususunda kesin istatistiksel veriler ortaya konamamaktadr. Ancak sz konusu belgelerin tahlil edilmesiyle baz sonulara ulamak mmkndr. 35 kiinin lira-y Osmn, sm mecdiyye ve kuru para birimlerinin her birinden nakit olarak aldklar borlarn kuru cinsinden toplam deeri 267.580dir. Bor alnan bu mebladan kii bana den ortalama rakam ise 7.645 kurutur. Aratrlan dnemde kk apl esnaf denilebilecek kiilerin terekeleri de aa yukar ayn miktardadr. rnein, Zorbaz Hark Mahallesinden Deirmenci Alinin 26 Eyll 1863 tarihli terekesi 6.800 kurutur83. 10 Mays 1861 tarihinde kayda geirilen ahin Kynden Halla Mustafa b. Sleymann toplam terekesi ise 8.223 kurutur84. Bu da nakit olarak alnan borlarn, gndelik hayattaki zarur ihtiyalar karlamaktan ziyade esnafn kredi ihtiyacna ynelik olduunu dndrmektedir. Toplam 66 bor kaydndan 13nn de eitli ticar ilikiler sonucunda olutuu dikkate alndnda, borlanma sebebinin nemli bir ksmnn ticar nedenlerden kaynakland rahatlkla sylenebilir. b) Ortakl Mslmanlarla gayrimslimler arasnda cereyan eden ekonomik mnasebetlerin bir boyutunu da i ortakl tekil etmektedir. Tetkik edilen sicillerde eitli ortaklklara dair kaytlara rastlanmtr. rnein, 28 Ekim 1853 tarihli bir belgede Zorbaz Hark Mahallesinden Deirmenci sa b. Mehmed ile Yusuf b. Ahmedin, skili Kynden Kapsal, Andon, Mihail ve Turi (?) ile birlikte bir yl ortaklaa deirmen ilettiklerinden bahsedilmitir85. Yine 30 Nisan 1855de Tarsus sakinlerinden Ak Alizde Hac Mustafa ile Mesrob veled-i Artinin daha nce irketleri bulunduu ve Hac Mustafann, Mesrob veled-i Artinden sz konusu irketin hesabnda bki olan 502 kuru ile dkkan kirasndan kalan 253.5 kuru olmak zere toplam 755.5 kuru hakkn talep ettii kaytlara gemitir86.

83 84 85 86

TS, TS, TS, TS,

TS 299, 118b/438. 298, 15/19. 294, 80/111. 295, 3/3.

612

ncelenen dnemde kkba hayvan yetitirme ve ticaretine ynelik olarak da ortaklk ilikileri gelitirilmitir. Nitekim 30 Nisan 1853te Nideli Tccar Haci Yordan veled-i Abraham ile Kselerli airetinden Kara Yusuf b. smail ve Mehmed b. Musa arasnda koyun ticareti yapmak zere ortakl bir irket akdi yaplmtr. Daha sonraki hesaplamada Haci Yordann, Kara Yusuf ve Mehmed b. Musadan 3.056 kuru alaca kald tespit edilmitir87. 11 Mays 1890 tarihli bir belgede ise Ermeni milletinden Kundurac olu Kirkor, Adanal kasap Bagya veled-i Karabet, Berber olu Serkis, Artin veled-i Karabet, Urfal kasap Serkis ve Kasapba Sleyman Aann, iki sene evvel 1 hissesi Sleyman Aaya, 17 hissesi de ismi geen dier gayrimslimlere ait olmak zere 84 koyun satn aldklar bilgisine yer verilmitir88. c) eitli Mal ve Eya Alm-Satm Ekonomik mnasebetlerin bir baka boyutunu da eitli mal, eya ve hayvan alm-satm tekil etmekteydi. Bu tr al-verilerde genellikle satn alnan eya veya hayvann deerinin bir ksm pein deniyor, dier bir ksm ise daha sonra verilmek zere bor olarak kalyordu. Mal ve eya alm-satm, kalan borlar yznden eriye sicillerine yansmtr. Sicillerde yer alan mal ve eya al-veriine dair kaytlarn bir ksmnda emtia ve eya gibi genel ifadeler kullanlrken, baz belgelerde de al-verie konu olan mal veya eyann cinsi aka belirtilmitir. rnein, 8 Ocak 1853 tarihli bir kayda gre Tarsusta oturan Serkis veled-i Mardiros, Ali Efendi Olu Kynden Mehmede eitli eya satm ve bu al-veri sonucunda Serkisin, Mehmedden 750 kuru alaca kalmtr89. 1861-1862 yllarna ait olan bir baka belgeye gre Adanada oturan Hseyin b. Mehmedin, Tarsusta ekmekilik yapan Kirkora kilesi 125 kurutan 6 kile buday satt ve toplam bedelden 50 kuruunu ald belirtilmitir. Daha sonra geri kalan 700 kuruun zamannda denmemesi nedeniyle konu, alacakl Hseyin tarafndan kad mahkemesine intikal ettirilmitir90. Tarsusta Mslmanlarla gayrimslimler arasnda hem kk, hem de bykba hayvan alnp-satlmtr. 7 Ocak 1896da nce Hark Mahallesinden Kasap smail ile Ermeni Mahallesinden ve Ermeni milletinden Cebrail veled-i Bogosun, Mersinde mukim Artin aleyhine koyun ve alacak davas atklar grlmtr91. Buna gre
87 88 89 90 91

TS, TS, TS, TS, TS,

294, 330, 294, 298, 335,

63/83. 97/233. 29/29. 133/254. 135/366.

613

sz konusu kiiler arasnda koyun alnp-satld ve bunun sonucunda da Artinin, smail ile Cebraile bir miktar borcu kald anlalmaktadr. Yine 30 Ocak 1896da Sofular Mahallesinden ve Rum milletinden aml Terzi Necib veled-i Andonun, Selim Baytardan 1.200 kurua 10 yan akn bir beygir satn ald kaytlara gemitir92. Btn bu rnekler aratrlan dnemde Tarsus yresinde Mslmanlarla gayrimslimler arasnda sk ve yakn ilikiler gelitirildiini gstermektedir. Bununla birlikte blgedeki yerel yneticiler nezdinde nemli bir nfuz elde eden ve onlarn zaafndan yararlanan baz yabanc gayrimslim tccarlarn, Mslmanlarn ellerindeki tarlalar ele geirmek iin onlara eitli bask ve zulm yaptklarndan bahseden belgelere de rastlanmtr. Nitekim yukarda bahsedilen ve 28 Temmuz 1889 tarihini tayan bir merkez kaydnda bu hususa dair ilgin bir rnee yer verilmitir. Sz konusu belgeye gre faizcilikle nemli miktarda bir servete kavuan ve ayn zamanda ngiltere ve Belika konsolosluklarn da elde eden Msy Andon, Silifke snrlar dhilinde bir arazi satn alarak orada ziraata balamtr. Ayrca burada bir de iftlik tesis ederek dardan getirdii baz yabanclar iftlikte altrmak zere oraya iskn ettirmitir. Sz konusu iftlik civarnda bulunan be-on Mslmann arazisine de gz diken Andon, vilyet dndan -drt yz domuzu iftlie getirtmitir. iftlik alanlar da bu domuzlar Mslmanlarn ba, bahe ve harmanlarna salarak bir yllk hasatlarna nemli lde zarar vermilerdir. Mslmanlar ise srekli mahsullerini ziyan eden bu hayvanlar tarlalarndan srp kardka iftlik alanlar, bu biare Mslmanlara kar iddet kullanmlardr. Sz konusu belgeye gre Mslmanlarn mahsullerine zarar verme ve kendilerine de iddet uygulanmasndaki asl maksat, onlara zulm yapmak suretiyle buradan g etmelerini salamak ve bu yolla Mslmanlarn tarlalarn yok pahasna elde etmektir. Yine bir defasnda iftlik alanlar, iki erkek ve bir de kadn olmak zere toplam Mslman tehlikeli bir ekilde yaralayarak aralarndan birini esir edip domuz damna hapsetmilerdir93. Sonu Hz. Peygamber dneminde temeli atlan zimmet akdiyle gayrimslimler, slm hkimiyetini tanmak kouluyla kendi din ve kltrlerini muhafaza ederek Mslmanlarla bir arada yaama imknna kavumutur. Daha sonra kurulan slm devletleri de bu antlama erevesinde gayrimslimlerin can ve mal gvenliini
92 93

TS, 335, 147/411. BOA, Y-PRK-DH, nu. 3/39.

614

garanti altna alm, onlara inan ve ibadet hrriyeti salam, evlenme, boanma, miras ve vasiyyet gibi aile hukukuyla ilgili meselelerini de kendi ruhan reislerine havale etmitir. Buna ramen birok gayrimslim, Mslmanlarla olan anlamazlklarnn yannda kendi aralarndaki her trl uyumazlklarn zm iin de kad mahkemesini tercih etmitir. Kad, mahkemeye intikal eden davalar, taraflarn din ve etnik kimliine bakmakszn titizlikle deerlendirmi ve bazen kendi dindalar aleyhine hi tereddt etmeden kararlar verebilmitir. Ayn ekilde Mslman halkn da kendi dindalaryla gayrimslimler arasnda cereyan eden davalarda hakkaniyetli davrand gzlenmitir. Bu meyanda zaman zaman gayrimslimler lehine ahitlik yapan Mslman ahitlere de rastlanmtr. Osmanl Devleti asndan olduka alkantl bir dnem olan XIX. yzyln ikinci yarsnda Tarsusta gndelik hayatta Mslmanlarla gayrimslimler arasnda sosyal, kltrel, adl ve ekonomik alanlarda hemen her konuda eitli ilikiler gelitirilmitir. Farkl unsurlar arasndaki mnasebetler bazen olduka samimi ve hakkaniyet lsnde cereyan ederken, zaman zaman frsatla da ahit olunmutur. Bu arada mnferit baz iddet olaylar da yaanmtr. Ancak birlikte yaamay temelden sarsacak herhangi bir ciddi hadiseye rastlanmamtr. Bu da Osmanl toplumundaki birlikte yaama sanatnn ne kadar salam temeller zerine kurulduunu gstermektedir. Kaynaka Tarsus eriye Sicilleri Defter Numaras: 294, 295, 297, 298, 299, 304, 309, 319, 322, 324, 325, 327, 328, 329, 330, 331, 335, 347, 348, 349, 352, 353, 406. Babakanlk Osmanl Arivi Tapu Tahrir Defterleri: 69, 450. rde-Hriciye, nu. 10262. rde Meclis-i Vl, nu. 14310, 237. Yldz Tasnifi Perakende Evrak Dhiliye Nezreti Maruzat, nu. 3/39. Slnmeler Slnme-i Vilyet-i Adana: 1318, 1320.

615

Dier Kaynaklar Adyeke, Nkhet, XVII. Yzyl Girit (Resmo) Kad Sicillerinde Zimmi Davalar, Pax Ottomana, Sota & YTY, Ankara 2001, ss. 7795. Ahmed Cevdet Paa, Tezkir, 40-Tetimme, yay. Cavid Baysun, TTK, Ankara 1991. Augustinos, Gerasimos, Kk Asya Rumlar, ev. Devrim Evci, Ayra Yaynevi, Ankara 1997. Aydn, M. Akif, Osmanlda Hukuk, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed. Ekmeleddin hsanolu, I-II, c. I, IRCICA, stanbul 1994, ss. 373-438. Barcadurmu, evket, Bursa eriye Sicillerindeki Hicri 1117-1121 Tarih ve B 189/412 Nolu Defterin slm Hukuku Asndan Tahlili, USBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Bursa 1989. Barkan, mer Ltfi, Edirne Asker Kassamna it Tereke Defterleri (1545-1659), Belgeler, Trk Tarih Belgeleri Dergisi, III/5-6, TTK, Ankara 1968, (1966). Bedev, Vergi H., A Survey of the Cyprus Sheri Court Registers, Milletleraras Birinci Kbrs Tetkikleri Kongresi (14-19 Nisan 1969) Trk Heyeti Teblileri, TKAE., Ankara 1971, ss. 149157. Bilmen, mer Nasuhi, Hukuk-i slmiyye ve Istlaht Fkhiyye Kmsu, I-VIII, c. V-VI, Bilmen Yaynevi, stanbul 1969-1970. Cahen, Cl. Zimme, A, I-XIII, c. XIII, MEB, stanbul 1986, ss. 566571. Cin, Halil-Akgndz, Ahmed, Trk-slm Hukuk Tarihi, I-II, c. I, Tima Yaynlar, stanbul 1990. etin, Osman, Sicillere Gre Bursada htida Hareketleri ve Sosyal Sonular (1472-1909), TTK, Ankara 1999. ________, Bursa (Fethi, Etnik Yaps, Mslim-Gayrimslim Mnasebetlerine Ksa Bir Bak), Osmanl, ed. Gler Eren, IXII, c. IV, YTY, Ankara 1999, ss. 270-276. evikel, Nuri, Kbrs Eyaletinde Mslim-Gayrimslim likileri, Osmanl, ed. Gler Eren, I-XII, c. IV, YTY, Ankara 1999, ss. 277-286. iek, Kemal, Cemaat Mahkemesinden Kad Mahkemesine Zimmilerin Yarg Tercihi, Pax Ottomana, Sota & YTY, Ankara 2001, ss. 31-49. Darkot, Besim, Mersin, A, I-XIII, c. VII, MEB, stanbul 1972, ss. 769-772.

616

Demirci, Sleyman, Hogr Toplumunda Birlikte Yaamak: Osmanl Toplumunda Gayrimslim Ermeni Vatandalar ve Hukuk: Kayseri rnei, Hogr Toplumunda Ermeniler, I-IV, c. IV, Erciyes niversitesi Yayn, Ocak 2007, ss. 315-325. Dzda, M. Erturul, eyhlislm Ebussud Efendi Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat, Enderun Kitabevi, stanbul 1972. Eliak, Muhittin, Ermeni Asll air Arifi ve iirlerinde slm Grler, Hogr Toplumunda Ermeniler, I-IV, c. III, Erciyes niversitesi Yayn, Ocak 2007, ss. 259-269. Ercan, Yavuz, Balkan Trkleri ve Bulgarlar, Belleten, c. LIV/209, TTK, Ankara 1990, ss. 297-308. Erdoan, Mehmet, Fkh ve Hukuk Terimleri, Ensar Neriyat, stanbul 2005. Erpolat, Mehmet Salih, H. 1104-1105 (M. 1691-1692) Tarihli Diyarbekir Vilayeti Cizye Defterine Gre Gayrimslimler Arasnda Yeralan Trke ahs simleri, Hogr Toplumunda Ermeniler, I-IV, c. III, Erciyes niversitesi Yayn, Ocak 2007, ss. 49-65. Evliya elebi Seyahatnmesi, Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-1672), c. IX, Devlet Matbaas, stanbul 1935. Faroqhi, Suraiya, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, Orta adan Yirminci Yzyla, ev. Elif Kl, TETTV, stanbul 2002. Gerber, Haim, Economy and Society in an Ottoman City: 1600-1700, The Hebrew University, Jerusalem 1988. Gkbilgin, M. Tayyib, 1840tan 1861e Kadar Cebel-i Lbnan Meselesi ve Drzler, Belleten, X/40, TTK, Ekim 1946, ss. 641703. Gyn, Nejat, Osmanl Devletinde Ermeniler Hakknda, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says II, sy. 38, Mart-Nisan 2001, ss. 633-638. Grn, Kmuran, Ermeni Dosyas, TTK, Ankara 1985. Hamidullah, Muhammed, el-Vesikus-Siysiyye, Beyrut 1405-1985. _________, slm Peygamberi, ev. Salih Tu, I-II, c. I, rfan Yaymclk, stanbul 1993. Hamma, Necdet, Emevler Dneminde Mevl ve Zmmlerin daredeki Rol, ev. rfan Aycan, AFD, c. XXXVII, Ankara 1997, ss. 175-190. pek, Nedim, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (1877-1890), TTK, Ankara 1999. Jennings, Ronald. C., Urban Population in Anatolia in The Sixteenth Century: A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and 617

Erzurum, International Journal of Middle East Studies, vol. VII, no: I, Cambridge University Pres, (Jan., 1976), pp. 21-57. _________, Zimmis (non-Muslims) in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri, Journal of the Economic and Social History of the Orinet, vol. XXI/3, (1978), pp. 225-293. _________, Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York and London 1993. Karata, Ali hsan, Mahkeme Sicillerine Gre XVIII. Yzylda Bursada Gayrimslimler, USBE, Baslmam Doktora Tezi, Bursa 2005. Karpat, Kemal H., Otoman Urbanism: The Crimean Emigration To Dobruca And The Founding Of Mecidiye, 1856-1878, International Jornal Of Turkish Studies, Winter 1984-1985, vol. 3, No 1, 1-25. ________, Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, ev. Bahar Trnak, TETTV, stanbul 2003. Kagarl, Mehlika Aktol, Kilikya Tbi Ermeni Baronluu Tarihi, Ankara 1990. Leeuwen, Richard van, The Maronites in Mount Lebanon and the Mediterranean World, Kolokyum, 19. yy.da Mersin ve Akdeniz Dnyas, Mersin 2002, ss. 34-37. Makdisi, Ussama, After 1860: Debating Religion, Reform and Nationalism in the Otoman Empire, International Journal of Middle East Studies, vol. 34, no. 4, Cambridge University Pres, (Nov., 2002), pp. 601-617. Ouz, brahim, Tarsus eriyye Sicillerine Gre Mersin Kentinin Kurulu yks, MTSO, Mersin 2006. Ouzolu, Yusuf, XVII. Yzylda Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Hakknda Baz Bilgiler, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Ankara 1985, ss. 265-270. zcan, Besim, 1855 Bursa Depreminde Maduriyetleri Giderilen Gayrimslimlerin kran fadeleri, Yeni Trkiye Ermeni zel Says II, sy. 38, Mart-Nisan 2001, ss. 719-725. zel, Ahmet, Gayrimslim, DA, c. XIII, stanbul 1996, ss. 418-427. Pamuk, evket, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, TETTV, stanbul 1999. Pamukciyan, Kevork, Ermeni Harfli Trke Metinler, Aras Yaynlar stanbul 2002.

618

Pinson, Mark, Russian Policy And The Emigration Of The Crimean Tatars To The Otoman Empire, (1854-1862) , Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, sy. II-III, EF, stanbul 1974, ss. 101-114. Sarkolu, Ekrem, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Isparta 2002. Saydam, Abdullah, Krm ve Kafkas Gleri (1856-1876), TTK, Ankara 1997. Sevim, Ali, Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni likileri, TTK, Ankara 1983. imir, Bill N., Rumeliden Trk Gleri (Belgeler-Documents), I-II, c. I, Ankara 1968. Turan, Osman, Seluklu Devri Vakfiyeleri I emseddin Altun-Aba Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, TTK, Ankara 1947, XI/42, ss. 197-221. ________, Seluklu Devri Vakfiyeleri III Celleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII/45, TTK, Ankara 1948, ss. 17171. Uras, Esad, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul 1987. Urfal Mateos Vekayi-Nmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), ev. Hrant D. Andreasyan, TTK, Ankara 1987. Walker, Hanry H., A Dictionary of Religion and Ethics, ed. Shailer Mathews-Gerald Birney Smith, U.S.A., 1921, pp. 272. Yediyldz, M. Asm, eriye Sicillerine Gre XVI. Yzyl kinci Yarsnda Bursa Esnaf ve Ekonomik Hayat, Arasta Yaynlar, Bursa 2003. Yldz, Hakk Dursun, Abbsler, DA, c. I, Ankara 1988, ss. 31-48. Yorulmaz, erife, Dou Akdenizde Bir Cemaat Serven: Liman Kenti Olma Srecinde Mersinde Gelien Mrn Taifesi, Kolokyum, Tarih inde Mersin Kolokyum ve Sergisi II, Mersin 2005, ss. 68-95. Zeydan, Abdl-Kerim, slam Hukukuna Gre Zimmiler, ev. Hasan Gle, DEFD, sy. VIII, zmir 1994, ss. 431-440.

619