SLAM NCES ARAP TOPLUMUNUN TANRI TASAVVURU VE BU TASAVVURUN SLAMIN TANRI TASAVVURUNA ETKS SORUNU Resul ZTRK

ZET Bu almada slam ncesi Arap toplumunun inan yelpazesini oluturan unsurlar, bu unsurlarn Tanr anlaylar ile slamn Tanr anlay arasndaki iliki incelenmitir. Byk ounluunu putperest insanlarn oluturduu slam ncesi Arap toplumundaki insanlarn inanlarnn temellerinde Tanr (Allah) inancnn var olduu anlalmaktadr. slam-ncesi Arap toplumundaki putperestliin etkinlii, put isimleri ile Allahn isim ya da sfatlar ile olan ilikisi deerlendirilmitir. Bu toplumda az da olsa Yahudi, Hristiyan ve kendilerine Hanif denilen inan yaplarna da rastlanlmaktadr. slamn Tanr tasavvuru ile putperestlerin Tanr anlaylar arasnda bir ilikinin var olup olmad bu almann genel ieriini oluturmaktadr. Anahtar Kelimeler: slam ncesi, putperestlik, Arap toplumu, Haniflik, Ba lah, Yahudilik ve Hristiyanlk. ABSTRACT The Imaging of God in Pre-Islam Arabic Society and The Problem of The Effect of This Imaging To The Islams Imaging of God In this study take up the part of pre-Islams beliefs elements, the imaging of God in this elements and the relation of the Islams imaging of God. In the preIslam Arabic society there are pagans, hanifs (God seekers), Jewish and a few Christians. In the deep of the believes of the pre-Islam Arabic society there are the belief of God. There are connections between the God and idols name. The imaging of God in the Islam is different idolatry, Judaism and Christianity. Key Words: Pre-Islam, idolatry (paganism), Arabic society, hanifs (God seekers) Head God, Jewish and Christianity.

GR slam ncesi Arap toplumunun din yaantlarnn bilinmesi, bu inanlarn slamn getirdikleri ile olan benzerlik ya da farkllklarnn belirlenmesi nem arz etmektedir. Her inan sisteminde olduu gibi slam inan sisteminin de kendinden nceki inanlarla baz benzerliklerinin bulunduu bir gerekliktir. Bu

(Dr.), Yznc Yl niversitesi resulozturk65@hotmail.com.

lahiyat

Fakltesi,

Van,

e-mail:

122

Resul ZTRK

durum slamn kaynan aratrmada farkl yaklamlarn sergilenmesine neden olmaktadr. slam ya kendisinden nceki vahiy eksenli dinlerin bir uzants ya da ilk nazil olduu dnemin toplumunda var olan anlaylarn yeni bir sentezi gibi alglanabilmektedir. Bu almada slam ncesi Arap toplumunun Tanr anlaylar genel bir erevede incelenecek ve mevcut toplumda var olan bu anlayn etkileri deerlendirilmeye allacaktr. Bir toplumun kltr alt yapsnn zelliklerini belirlemek o toplumda var olan ve toplumu ekillendiren dnce ya da inanlarn konumunu belirlemede nem arz etmektedir. Her toplumu tanmada geerli olan bu durum slamn neet ettii Arap toplumunu tanmak iin ise ayr bir neme sahiptir. slam ncesi Araplarnn nasl bir Tanr anlayna sahip olduklarn belirlemek bu toplumun kltr alt yapsn bilmekle yakndan ilikilidir. Hz. Muhammedden nceki dnemlerde Hicazda Tevhid inancnn var olduu, Araplarn zamanla bu inanc terk ederek putperestlie dndkleri hususu Arap tarihi ile ilgilenen neredeyse herkes tarafndan kabul edilen bir durumdur.1 Bununla birlikte Kurann indii dnemdeki ilk muhataplar olan Araplarn neredeyse tamamnn putperest olduu da bilinen ayr bir gerekliktir. O dnemdeki Araplarda her kabilenin kendine ait zel bir putunun var olduu eklinde kendini gsteren ok tanrclk yaygn bir inan biimi idi. Bununla birlikte bu ok tanrl inancn ierisinde adna Allah denilen ve btn tanrlara hkim yce bir varln kendisine ortak koularak kabul edildii de bilinmektedir. Kuranda ifade edilen Biz onlara ancak bizi Allaha daha fazla yaklatrsnlar diye tapyoruz2 eklindeki putperestlerin gerekelerinden onlarn Allaha ancak irk koarak inandklarn anlamaktayz. Grnts genel olarak bu ekilde belirlenen Allah inancnn slamn rettii Allah mefhumunun ayns olmayp ona yakn ancak irk kark bir inanc karladn sylemek mmkn olmaktadr.3 Kurann bize sunduu Tanr anlayn anlama konusunda onun indii ortam ve artlar iyi bilmenin nemi ortadadr. Ku1

2 3

aban Kuzgun, slam Kaynaklarna Gre Hz. brahim ve Haniflik, Se-da yay., 1. b., Kayseri 1985, s.118. Zmer, 39/3. Bekir Topalolu, slm Kelmclarna ve Filozoflarna Gre Allahn Varl (sbt-i Vcib), 7. b., Ankara 1995, s.21. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 2

slam ncesi Arap Toplumunun Tanr Tasavvuru

123

rann indii dnemde Arap yarmadasnda kimlerin var olduu, nasl bir hayat yaadklar, siyasi, din ve sosyal yaplarnn zelliklerinin belirlenmesi zerinde durulmas gereken hususlardandr. Bu ve benzeri konulara cevap verebilmek iin slam ncesi Arap toplumun btn bu sosyal ynlerini ele alan inceleme ve aratrmalara ihtiya duyulmu ve bu alanlarda gerek doulu ve gerekse batl aratrmaclar tarafndan eitli almalar yaplmtr.4 slamn ilk hitap ettii topluluk olan Cahiliye toplumunun inan, rf, adet ve yaay tarz hakknda bilgi sahibi olmak slamn deitirdii ya da deitirmedii inanlar belirleme konusunda bize yardmc olacaktr. zellikle baz pasajlar anlamak iin Kurann nazil olduu ilk toplumun adetleri ile sosyal yasalar konusunda belli bal kavramlarn bilinmesi zorunludur.5 Kurann bizzat kendisini Arapa bir Kuran6 olarak tanmlamas sadece Kurann dilinin Arapa olduu anlamna gelmez. Bu anlatm Kurann ilk planda Hicaz Araplarna hitap etmesi nedeniyle, btn ynleriyle onlarn dnya tasavvurlarnn ifadesi anlamna da gelmektedir. Bu resimlemelere Araplarn doru ya da yanl tanmlamalar da dhildir.7 Kuran, putperest Araplarn inanlar ve Hz. Muhammed ile Mslmanlarn zihninden geen bir takm dnceler hakknda ak beyanlarda bulunmaktadr. Ayn zamanda Kuran, Hz. Muhammed ve adalarnn bak alarn sonu olarak karabileceimiz baz anlatmlara da sahiptir.8 Bilindii zere Hz. Peygamber Cahiliye dnemi gelenek ve kurumlarnn tamamn deitirmee ynelmemi, Tevhid ilkesine ters dmeyen ve sosyal yaam iin yeterlilik zelliini yitirmeyen kurumlar baz dzenlemelerle sabit brakm, bu zellikleri taBu konuda yaplm almalar iin bkz.: T. Nldeke, Encyclopedia of Religion and Ethicsdeki Eski Araplar adl makalesi; J. Wellhausen, Reste Arabischen Heidentums; W. Montgomery Watt, Hz. Muhammed Mekkede, ev. M. Rami Ayas, Azmi Yksel, Ankara 1986, s.29-30; Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab Kablel-slam, 2. b., 1993/1413, VI/5-34; emseddin Gnaltay, slam ncesi Araplar ve Dinleri, Ankara 1997, Sunu s.7. W. Montgomery Watt, Hz. Muhammedin Mekkesi, ev. Mehmet Akif Ersin, Ankara 1995, s.34. Ysuf, 12/2. Watt, Hz. Muhammedin Mekkesi, s.12. Watt, Hz. Muhammed Mekkede, s.33. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:2

6 7 8

124

Resul ZTRK

mayanlar ise ya tamamen kaldrm veya zamanla kalkmasn salayacak baz dzenlemelerde bulunmutur. Kan davalarn bu anlatmn birinci kk iin, klelik messesesi ve kadn haklar da ikinci kk iin rnek olarak sunulabilir. Bu balamda Cahiliye dneminin hac ve Kbe hizmetleri, hatta hac ibadetinin baz uygulamalar da bu konunun arpc rneklerinden bir ksmn oluturmaktadr.9 Kuranda, hac ibadetinin gerekletirildii Zilhicce aynn, hac kurbannn, onun boynuna aslan gerdanln ve Safa ile Merve tepelerinin Allahn [koyduu] sembolleri, toplumun ayakta kalabilmesinin kstaslar olduu ifade edilmekte ve bunlara saygszlk gsterilmemesi emredilmektedir.10 Bu ayetlerden de aka anlalaca zere slam, daha nceki uygulamalardan bir ksmn deitirmemi hatta yaatlmasn istediini aka belirtmitir. imdi genel hatlar ile slam ncesi Arap toplumunun inan dzeylerini belirlemeye ve bu inanlarn etkilerini tartmaya geebiliriz. A. slam ncesi Dneminin Arap Yarmadasnda Dinlerin Genel Durumu 1. slam ncesi Araplarnn Tanr Tasavvurlar slam ncesi Arap toplumunun ounluunu mrikler oluturmaktadr. Bizzat Kurann tanmlamasyla kendilerine mrik denilen bu insanlarn Allahn varlndan haberdar olduklar birok ayette aka ifade edilmektedir.11 Onlar, Allah Kbenin Rabbi olarak kabul ediyor;12 yeminlerinin en samimi olanlarn Allaha yapyorlard.13 Hatta putperestlerin ibadet ettikleri nesneleri efaatiler olarak grmeleri, onlarn daha yksek bir varl tandklar anlamna gelebilecei gibi bu tanmlama ile Yarg Gnn kabul ettikleri anlamna da gelebilmektedir.14 Ancak mriklerin ahret inanlar kiisel ve toplumsal hayatlarnda hibir etkisi olmayan kaybolmu bir inant. Kuran mriklerin
9 10 11

12 13 14

Bekir Topalolu, Kelm Aratrmalar zerine Dnceler, st. 2004, s.5253. Maide, 5/2, 97; Hac, 22/32, 3637. Ankebut, 29/61, 63; Lokman, 31/25; Zmer, 39/3, 38; Zuhrf, 43/9, 87; Enam, 6/100, 109, 136, 148. Bakara, 2/165; brahim, 14/30; Enbiya, 21/24. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/4445; Watt, Hz. Muhammed Mekkede, s.33, 71, 115, 167. Kurey, 106/3. Ftr, 35/42; Nahl, 16/38. Watt, Hz. Muhammed Mekkede, s.115. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 2

slam ncesi Arap Toplumunun Tanr Tasavvuru

125

ahrete inanmadklarn vurgularken belki de bu etkisizlii sergilemek istemektedir. Yine Kuranda insanla sunulan Tevhid inancnn zor kabul edilir bir inan olmad, bunu kabul etmek istemeyenlerin onu kendi gzlerinde byttkleri ifade edilmektedir.15 Buradan Tevhid inancnn insan ftratna en uygun inan olduu, bunun zdd olan her trl irkin ise iinden klmaz bir karanlk olduu sonucuna varmak mmkndr. slam ncesi Araplarnn baz dualarnda, deyim, atasz ve zellikle de iirlerinde Allah kelimesinin olduka fazla kullanld grlmektedir. Her ne kadar baz msterikler iirlerdeki Allah lafzlarnn put isimleri ile sonradan deitirildiini iddia etseler de16 bu iddiann tutarl olmad ortadadr.17 Szl anlatmdaki Allah lafzlarnn varln ve din hayatta grlen yce tanr inancn Hz. brahimden kalan Hanf dinine dayandrmak ok daha isabetli olacaktr.18 Mrik Araplara ait ok saydaki iirde Allahtan byk bir ilah olarak bahsedildiine tank olunmaktadr.19 slam ncesi ve slamn geldii ilk dnem mriklerinin, putlar Allaha yaknlatrc birer unsur olarak deerlendirerek Hz. Muhammedle tarttklar bilinmektedir. Onlar putlar Allah katnda birer efaati olarak deerlendiriyorlard. Bu mrikler iin putlar Allahla kendileri arasnda birer arac konumunda
15 16 17

18 19

r, 42/13. Bu tr iddialar iin bkz. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/113118. Bekir Topalolu bu konuda u deerlendirmeyi yapmaktadr: Bugn elimizde bulunan slam ncesi edeb metinler iinde Allah lafznn yannda azmsanmayacak derecede put isimleri de yer almaktadr. Aslnda Chiliye iirinden put adlarnn karlp yerlerine Allah kelimesinin yerletirilmesinin lafz ve mna hengi bakmndan ok zor olmasnn yannda salayaca nemli bir fayda da yoktur. nk slam ncesi Araplarnn puta tapt zaten bilinmekte, kabul edilmekte ve slamiyetin inan alannda meydana getirdii yenilik bu temele dayandrlmaktadr. Bekir Topalolu Allah mad. DA, st. 1989, II/473. Bekir Topalolu Allah mad., II/473. eyh nayetullah slam ncesi Arap Dncesi, ev. Krat Demirci, Editr: M. M. erif, slam Dncesi Tarihi ierisinde, nsan yay. st. 1990, I/156. slam ncesi dnemde yaam airlerin iirlerindeki din motifleri konu alan nemli bir almada onlarn Allah, Allah adna yemin, Allah adyla beddua, Kbe adna yemin, Rabb, lh, hiret, Peygamber, Mukaddes Kitaplar gibi kavramlarna ilikin rnekler verilmektedir. Bkz. Ali Bulut, Cahiliye iirinde Baz Din Motifler, Ondokuzmays nv. lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 2005; Say: 1819, s.212235. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:2

126

Resul ZTRK

idi.20 Burada mriklerin slam kabuldeki direnlerinin sosyal ve siyasal nedenlerinin ayr bir aratrmann konusu olduuna iaret etmek yerinde olacaktr.21 slam ncesi Araplarnn tapndklar artc derecede ok saydaki kk tanrlarnn bulunmasna ramen yine de kendisine Allah adn verdikleri Yce bir Tanrnn varlna inandklarnn dier bir kant da Kuzey Arabistanda yaplan kazlarda elde edilen yaztlarda Allah kelimesine rastlanlm olmasdr.22 Kurandan ve hadislerden rendiimiz kadaryla Kurey kabilesine mensup Araplar ile onlarn evresindeki dier Araplarn Allaha inanmay inkr etmedikleri, tersine Allahn varln kabul ettikleri ve Onu benimsedikleri anlalmaktadr. Araplarn slam kabul etmeyerek ona kar mcadele etmelerinin temelinde slam hakkndaki nyarglar ve farkl siyas ve sosyal endieler bulunmaktayd. Deiimden nefret eden Araplar23 putlar kutsayarak ilah mertebesinde onlardan efaat diliyor ve onlar Allahn birer orta olarak deerlendiriyorlard. Cahiliye Araplarnn ortak koarak benimsedikleri Allah, Rablerin Rabbi ve lahlarn lah idi. Bu Tanr btn kabilelerin ilahlar zerinde stn bir ilah olarak deerlendiriliyor ve ylece benimseniyordu.24 slamn getirdii Tevid anlay ise bu duruma temelden kar kyor ve reddediyordu. Mriklerin bu ekildeki kabul Tevhide aykr olduu iin slam tarafndan kabul edilmiyor ve temelden reddediliyordu. Kurann ilk inen ayetlerinden Araplarn belli belirsiz ve irk eklinde de olsa bir tr Allah inancna sahip olduklarnn varsayld anlalmaktadr. eitli olaylarn failinin kim olduunun sorgulanmasnda fail olarak Allahn gsterilmesi ile de onlarn

20 21

22

23 24

Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/61. Hseyin Atay, Kurann Reddettii Dinler, Ankara 1999, s. 8589. Bu aratrmaclardan Toshihiko Izutsu, onlarn dnyevlik ve kavmiyetilik engelinden dolay slam benimsemediklerini uzunca tartmaktadr. Toshihiko Izutsu, Kuranda Din ve Ahlk Kavramlar, ev. Selahattin Ayaz, Pnar yay. st. ts. s.73, 84108. Watt, Hz. Muhammed Mekkede, s.30; Mustafa arc, Arap mad., DA, st. 1991, III/317. Watt, Hz. Muhammedin Mekkesi, s.15. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/118119 vd. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 2

slam ncesi Arap Toplumunun Tanr Tasavvuru

127

bu inanlar ok daha ak ve net bir ekilde ifade edilmektedir.25 Bunlarla birlikte mriklerin Hz. Muhammede uzlama teklif etmelerinden onlara gre Allahn varln kabul etmelerinin nnde fazla bir engel olmad eklindeki bir sonuca varmak mmkndr. Mriklerin yaptklar bu teklifte Hz. Muhammedin putlar yermeyi brakarak onlar tanmas, buna karlk kendilerinin de Allaha tapacaklar yer almaktayd.26 (Araplarn adna Allah dedikleri Tanr nanlarnn genel yaps almann devam eden ksmnda zellikle Putperestlik, Put simlerinin Allahn sim Ya da Sfatlar le Olan Benzerliive Allah nancnn Ba lah Olarak Deerlendirilmesi balklar altnda genie incelendiinden dolay burada zet geilmitir.). B. slam ncesi Arabistannda Var Olan Dier Din ve nanlar slam gelmeden nce Mekkede herhangi bir Yahudi veya Hristiyan topluluunun bulunup bulunmad veya bu dinlerin etkinliinin dzeyinin belirlenmesi nem arz etmektedir. zellikle batl aratrmaclar bu dinlerin varln ve etkinliini abartarak slama bir mene bulmaya, bununla da slamn orijinalliini ortadan kaldrmaya almlardr. Aslnda slamn Tevhid geleneinin bir uzants olduunu gz nnde bulundurduumuzda bunun fazla bir neminin olmadn kolaylkla syleyebiliriz. ncelikle unu kabul etmek gerekir ki slamn ortaya kt dnemde btn Mekkeli Araplar ayn din grlere sahip deillerdi. ounluu, zellikle aristokrat tccar kesimi, atalarndan kalma puta tapma dinine taassup derecesinde bal idiler. Bununla birlikte gerek baz ahslarn gerekse de gruplarn Tevhidi esas alan yeni bir din aray iinde olduklar bilgisi de bize ulamaktadr. rnein bn shak, Mekkelinin Hristiyanl kabul ettiklerini, Zeyd ibn Amr ibn Nufeylin ise ne Hristiyan ne
Ankebut, 29/61, 63; Lokman, 31/25; Zmer, 39/3, 38; Zuhrf, 43/9, 87; Enam, 6/100, 109, 136, 148. Bakara, 2/165; brahim, 14/30; Enbiya, 21/24. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/4445; W. Montgomery Watt, Hz. Muhammed Mekkede, s.71. Watt, Allah kavramnn Yahudi-Hristiyan Tektanrclndan Araplara szd eklindeki gr doruluyor gibi gelmektedir diyerek konuyu farkl bir boyuta ekmeye almaktadr. s.71. bn-i Esir, el-Kmil fit-Tarih, Darus-Sadr, Beyrut 1399/1979, II/65; Watt, Hz. Muhammed Mekkede, s.130. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:2

25

26

128

Resul ZTRK

de Musev olmadan yeni bir din aray ierisinde ldn belirtmektedir.27 Bunun yannda birok Mekkeli Arapn Ehl-Kitap tarafndan kendi dinlerine davet edildikleri Kurandan aka anlalmaktadr.28 Fazlur Rahman, Bu tehdit hem bize, hem de daha nceki atalarmza da yapld29 mealindeki ayetten Yahudi ve Hristiyanlarn Araplar youn bir ekilde olmasa bile kendi dinlerine evirmeye altklarnn aka anlaldn ifade etmektedir. Yine o, mrik Araplarn Kuran sk sk nceki toplumlarn masallarn anlatyor diyerek sulamasn, birok Arapn Yahudi-Hristiyan geleneini bildiinin ak bir kant olarak sunmaktadr. Ayrca Kuranda en azndan baz Araplarn, bu geleneklerden sistemli bir ekilde haberdar edildiklerine dair kuvvetli iaretler bulunmaktadr.30 Sd suresinin 7. ayetinde yine bu durum aka ifade edilmektedir.31 Bununla birlikte Bell ve Watt gibi baz aratrmaclarn Mekkede nemli lde Ehl-i Kitap bir toplumun varln kabul etmediklerini grmekteyiz.32 imdi slam gelmeden nce Mekkedeki din topluluklarn durumunu, belli bal inanlar ve dinleri temel alarak deerlendirmeye geebiliriz. 1. Yahudilik slam ncesi Mekke toplumunu oluturan insanlar ierisinde farkl dinlere mensup olanlarn varlnn belirlenmesi slamla olan ilikilerinin boyutunun tespiti bakmndan nemlidir. zellikle batl aratrmaclardan bazlar kendi mensubu bulunduklar dinlerin Mekkede yaygnl ya da etkinliini ileri srerek slamn kendi dinlerinden etkilendiini veya slamn kendi dinlerinin bir uzants olduunu iddia etmilerdir. Hatta bu konuda zaman zaman ok ileri giderek mesnetsiz iddialarda dahi bulunabilmilerdir. Bunlardan C. C. Torrey hibir delile dayandrmadan Mekkede byk bir Yahudi toplumunun bulunduunu ileri

27

28 29 30

31 32

Zeyd ibn Amr ibn Nufeyl hakknda geni bilgi iin bkz.: Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/463, 469-477; Fazlur Rahman, Ana Konularyla Kuran, Ankara 1996, s 245. Neml, 27/67-68; Mminn, 23/83. Neml, 27/67-68; Mminn, 23/83. Enam, 6/91; bu ayetin geni yorumu iin bkz.: Fazlur Rahman, a.g.e., s 245-246. Son dinde de bunu iitmedik, bu ancak bir uydurmadr. Sad, 38/7. Watt, Hz. Muhammed Mekkede, s.167-170; Fazlur Rahman, a.g.e., s 244. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 2

slam ncesi Arap Toplumunun Tanr Tasavvuru

129

srebilmitir.33 Biz Medine ve Hayber gibi ehirlerde bulunan byk Yahudi topluluklarndan ve onlarn Mslmanlarla olan ilikileri konusunda yeterince bilgiye sahibiz. Ancak ne Kuranda nede Mslman tarihilerinin kitaplarnda Mekkede bulunan byk bir Yahudi toplumu ve bunlarn akbetleriyle ilgili hibir bilgiye rastlamamaktayz. ayet byk bir Yahudi topluluu var idiyse bu topluluun sonuta Mslman olup olmadklar veya Medine ve Hayberdeki dier Yahudiler gibi slama iddetle kar ktklar konusunda mantk baz haberlerin bize ulamas elbette gerekirdi.34 emseddin Gnaltay, Yahudiliin Arabistana giri srecini anlattktan sonra zamanla Yesrib ve evresinin Yahudilerle dolduunu ve bunlarn Ben Kurayza, Ben Nadir, Ben Kaynuka, Ben Hedl, Ben Smile ve Ben Zaur gibi byk kabileler olduunu belirtirken Mekkedeki Yahudi varlndan hibir ekilde sz etmemektedir.35 Bu balamda Hseyin Atay da Yahudilerin tarihlerini ve inanlarn zetledikten sonra slamiyetten bir asr ncesine kadar Yahudilerden ilm bir surette bahsedilmediine, Yahudilere ait herhangi bir yazya rastlanlmadna ve tarihilerinin de bu konuda sessiz kaldklarna dikkat ekmektedir.36 slam ncesi Mekkesindeki Yahudilerin varlklar ve etkinlikleri konusunda gerek Kuranda ve gerekse de dier tarih kaynaklarnda bahsedilmemektedir. Buradan Mekke toplumunda slama etki edecek gte bir Yahudi topluluundan bahsedilemeyeceini ve onlarn slamn Tanr anlayna herhangi bir etkisinin olamayacan kolaylkla syleyebiliriz.

33

34 35

36

C. C. Torrey, The Jewish Foundation of Islam, New York, 1933, s.43 vd. Torreyin bu iddias bilimsellikten uzak ve fazla zorlanarak kendi grnn oluturulmas abas olarak deerlendirilmektedir. Bkz. Watt, Hz. Muhammed Mekkede, s.167-168; Fazlur Rahman, a.g.e., s.244. Geni bilgi iin bkz. Fazlur Rahman, a.g.e., s 244-257. emseddin Gnaltay, a.g.e., s.86-89; Mustafa arc, Arap mad., DA, st. 1991, III/320. Hseyin Atay, Kurann Reddettii Dinler, s.102-110. Yine s.110daki 294 nolu dipnotta Medine Yahudilerinin bir peygamberin kacan Medinede anlattklarn ve onlarn Mslmanlarla ilikilerini Medine merkezli deerlendirirken yine Mekkedeki Yahudi varlndan bahsetmemektedir. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:2

130

Resul ZTRK

2. Hristiyanlk slam ncesinin zellikle Mekkesinde Yahudilere oranla Hristiyanlarn biraz daha kalabalk olduklarn sylemek mmkndr. Genel olarak Hristiyanlarn Arabistana ilkin ne zaman ve nereden geldikleri cevap verilmesi zor bir sorudur. Bununla birlikte Hz. Peygamberin zamannda Arabistann kuzey ve gney ksmlarnda Hristiyanln geni bir alana yayld bilinmektedir. Mekkede de Hristiyanlar bulunmaktayd. Bunun en iyi bilinen kant olarak Hz. Peygamberin ilk ei Hz. Haticenin yeeni olan Hristiyan Varaka b. Nevfeli gsterebiliriz.37 Hristiyanln Arabistana giri tarihini zetleyen emseddin Gnaltay, Hristiyanln ancak milad drdnc asrdan itibaren kuzeyde Suriyeden ve gneyden de Habeistandan olmak zere iki yolla sokulabildiini ifade eder. Suriye yoluyla Arabistana giren Hristiyanlar daha ok llerde mnzevi hayat srdrmekteydiler. Yesrib ve evresinde teden beri Yahudiler Araplardan sonra ounlukta bulunan topluluk olduundan dolay Hristiyanlar Hicaza kadar gidememilerdi. Nestur rahipleri Havran sahasndan ileri geememi, buralarda ina ettikleri tapnaklarda kalmlard. Ayn sebepten dolay bu yolla Arabistana giren Hristiyanlk, sadece Suriye yresine gelmi olan Gassanilerle Iraktaki Lahmler arasnda yaylabilmi, Hicaz kabileleri iin ise mehul kalmtr.38 Hseyin Atay, Hristiyanlarn Arabistana getirdii Tanr mefhumunun putperest Araplarnkinden stn olduunu ve Yunan felsefesi ile kark olduundan dolay da anlalmasnn zor olduunu ifade eder. O, Hristiyanln slamn Tevhid anlay zerinde herhangi bir etkisinin olamayacan Hristiyanlk Tevhid dini olmad iin Tevhidi alamaktan uzakt der.39 Hseyin Atay msteriklerin slamn Yahudi ve Hristiyan dinlerinden meydana gelmi bir Yahudi-Hristiyan frkas olduu ve slamiyetin esaslarnn bu iki dinden derlenmi eklektik bir din olduu eklindeki iddialarn reddetmekte ve bu iddialara uzunca
37

38 39

Varaka b. Nevfel hakknda yazlm geni bir alma iin bkz.; zcan Hdr, lk Vahyin Gelii Balamnda Varaka b. Nevfelin Hz. Peygambere DinKltrel Etkisine Dair ddialarn Deerlendirilmesi, Marife, Yl:4, Say:2, Gz 2004, s.27- 37; eyh nayetullah, a.g.e., I/159. emseddin Gnaltay, a.g.e., s.90-94. Hseyin Atay, Kurann Reddettii Dinler, s.118. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 2

slam ncesi Arap Toplumunun Tanr Tasavvuru

131

cevaplar vermektedir.40 Hristiyan retilerinin Cahiliye iiri zerindeki etkisinin yok denecek kadar az olmasn da bu retinin Araplarca iddia edildii gibi benimsenmediinin baka bir kant olarak deerlendirmek mmkndr. 3. Putperestlik Allahn katnda kendilerine efaati olunabileceini zanneden tm irk anlaylarnda olduu gibi41 slam ncesi Araplarnda da eitli putlar efaati olarak kabul eden ve onlardan maddi ve manevi isteklerde bulunulan bir irk anlaynn var olduu bilinmektedir. Putlar hayatn ierisinde ok nemli yer igal etmekte ve hemen her yerde putlara rastlanlmaktayd. Putlarn ok eitli maddelerden yaplmasn onlarn yaygnlnn bir grnts olarak deerlendirmek mmkndr. Nitekim cahiliye Araplarnn gmten, altndan, parlak talardan, aalardan ve her eit maddelerden putlar yaptklar ve onlara ibadet ettikleri bildirilmektedir.42 Putlar efaati olarak kabul eden Araplar, onlar efendilerini koruduklar gibi koruyor hatta kabilenin ocuklar da dhil olmak zere her eyin onlara ait olduunu kabul ediyorlard. Putlar iin baba anlamnda eb ( )kelimesini kullanyor ve kendilerinden kolaylkla putlarn ocuklar olarak bahsedebiliyorlard. Putlar adna savalar yapyor ve savalarda onlardan yardm bekliyorlard. Kabilenin dman ayn zamanda putlarn da dman olarak deerlendiriliyordu.43 Uhud savanda Ebu Sfyann Hbel ycedir ifadesi bunu gstermektedir. Yine Ebu Sfyan; bizim Uzzamz var sizin Uzzanz yok derken yine putu ileri sryor, Mslmanlar da buna bizim Mevlmz Allahtr, sizin Mevlnz yoktur diyerek karlk veriyorlard.44 Putlar savalarda beraberlerinde gtrmelerine sebep ise onlarn zafer ya da malubiyet getirdiine olan inanlar idi.45 Kabilenin konumu,

40 41

42 43 44 45

Hseyin Atay, Kurann Reddettii Dinler, s.122140. Paganizm (Putuluk) konusunda bkz. Nadim Macit, Kurn ve Hadse Gre irk ve Mrik Toplum, Konya 1992, s.7990. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/61-82. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/5. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/62. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/64. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:2

132

Resul ZTRK

reisi deitiinde reise bal olarak kabilenin putu da deiiyordu.46 Bu durumu gstermesi bakmndan nsanlar meliklerinin dini zeredir sz bir atasz olarak Arap kltrne yerlemi bulunmaktadr. Efendileri hangi puta tapyordu ise kabileye mensup dier halk da efendilerine tabi oluyor ve onun tapt puta tapyordu.47 Efendilerinin emri ile putlarn terk ediyor ve sorgusuz sualsiz din deitirebiliyorlard. Her kabile kendi zel tanrsna tapmakla birlikte baka kabilelerin tanrlarnn da kendi blgelerinde nfuzunun varln kabul ediyorlard. Tanrlarn yerleri deimezdi. Putlar kabile g ettii zaman onlarn yerine gelenler tarafndan da ayn saygy hak etmi olarak deer gryordu. G edenler ylda bir ya da iki kez zellikle bayramlarda gtkleri eski yerlerine gelerek geride braktklar bu tanrlar ziyaret etmeyi bir gelenek olarak devam ettiriyorlard.48 slamdan nceki Arap yarmadasnda puta tapclk ok yaygnd. yle ki her evde tapnlan bir put bulunmaktayd. Hem sefere karken hem de seferden dnte put mesh edilirdi. Putperestlik yaamlarna ylesine ilemiti ki Kurey putperestlerinin gznde putlarn terk ederek tek bir ilaha tapmak onlar iin en zor eydi.49 slam ncesi Araplar iin put edinmek ok kolayd. rnein bir sr ta ierisinden en parlaklarndan drt tanesini seer, sonra da bu drt tan ierisinden birisini ilah edinirlerdi. Seilen bu en parlak tatan daha parlak bir ta bulduklarnda ise bunu terk ederek onu alr ve ona taparlard.50 Bu balamda Ebu Recnn verdii u bilgi dikkate deerdir: Biz slamdan nce talara secde ederdik. Daha gzel bir ta bulduumuzda ncekini brakarak yeni bulduumuz taa tapardk. Yine Tarihi bnul-Esir, slamn ilk dnemlerinde Hz. Muhammed ile ok alay eden ve bir aalama grnts olarak annesine nispetle bn Antala diye isimlendirilen Haris b. Kays b. Adiyy b. Sad esSehmden sz ederken yle bir bilgiye yer verir: Bu adam daha

46 47 48

49 50

Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/65. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/65-66. Neet aatay, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, Ankara nv. lahiyat Fak. Yay., Drdnc b., Ankara 1982, s.103. Sad, 38/46. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/67. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 2

slam ncesi Arap Toplumunun Tanr Tasavvuru

133

gzelini buluncaya kadar bir taa tapard. Daha gzelini bulunca eskisini brakr, beendii bu yeni taa tapmaya devam ederdi.51 3. 1. Putperestliin Balangc Kuzey Araplarnn totemizm, animizm ve fetiizm gibi aamalar geerek putperestlie ulamalarnn derin izleri bulunmaktadr.52 slam ncesi dnemde yaayan Arap kabile ve boylarnn isimlerinden hareketle bir totem unsurunun izlerinin bulunduu grlmektedir. Kabileye ismini veren totem ya bir hayvan veya bir bitki ya da dier doal bir varlktan olumaktayd. Ancak genel olarak bu totem bir hayvand. Kabile isimlerini aratrdmzda bu isimlerin aslan, kaplan, kpek, kpek bal, keler, akal, srtlan yavrusu, tilki, ylan, ada tavan, mshil otu, Ebu Cehil karpuzu, akl ta, keskin sirke vb. anlamlarnda olduklar grlmektedir. rnein bunlardan Beni Esed kabilesinin totemi aslan, Beni Nemr kabilesinin totemi kaplan, Beni Kelb kabilesininki kpek, Kurey kabilesinin totemi ise kpek bal idi. Bu ekildeki totemizmin zamanla bozulduu, bunun yerini animizim yani ruhuluun ald anlalmaktadr.53 Araplarn fetilere (ta vb. madd eylere) tapnmalar hakknda yle bir menkbe anlatlr: Araplar arasnda ilk fetilere tapnma smail oullar arasnda gereklemitir. Olay u ekilde aktarlmaktadr: smailler dmanlarnn saldr ve basks altnda Mekkede yaayamayacak bir duruma geldiklerinden dolay mecburi olarak civara g etmi, giderken de yanlarnda derin bir sayg besledikleri Kbeden birer ta gtrmlerdi. smail oullar gittikleri yeni yurtlarna Kbeye sayg ve Mekkeye olan derin ballklarndan tr beraberlerinde ta gtrdler. Gittikleri yerlerde tpk Kbeyi tavaf eder gibi kendilerine uur getirsin diye ve sayg ve sevgilerini gstermek amacyla Kbeyi tavaf eder gibi bu talar tavaf etmeyi bir adet haline getirmilerdi. Bu adet zamanla beendikleri her taa tapnmakla sonulanmtr.54 Beni Milkan b. Kinne kabilesinin atalarnn kendi topraklarnda bu51 52 53 54

emseddin Gnaltay, slam ncesi Araplar ve Dinleri, s.68. emseddin Gnaltay, a.g.e., s.63. emseddin Gnaltay, a.g.e., s.66-67. bn Kelb, Kitabul-Asnm (Putlar Kitab) Ankara nv. lahiyat Fakltesi yay., Ankara 1969, s.5-6; emseddin Gnaltay, slam ncesi Araplar ve Dinleri, s.67. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:2

134

Resul ZTRK

lunan Sad- Sahra isimli bir kayaya tapndklar bildirilmektedir.55 Bu tr rivayetlere ska rastlanlmaktadr. Bu durum gstermektedir ki fetie tapclk zamanla puta tapcla ykselmi yani fetilerini muntazam bir ekilde yontarak insan ekline sokmular ve bylece insan eklindeki putlara tapmaya balamlardr.56 Mekkede putperestliin balangc konusunda tarih kitaplarnda nakledilen ortak rivayet u ekildedir: Kbenin Huzaann eline gemesinden sonra bakanlar olan Amr b. Luhay baz ilerini yoluna koymak iin Suriyeye gider. am blgesinde bulunan Belka kasabasnda insanlarn putlara ibadet ettiklerini grr ve bu ekildeki ibadetlerinin sebebini sorar. Onlar da bu putlar yce heykeller ve beer suretinde yaplm yce tanrlardr. Bunlara ibadet ediyoruz. nk ne zaman yamur istesek yadrrlar, bir konuda yardm istediimizde bize yardm ederler cevabn verirler. Amr, bu putlar ok beenir ve Mekkeye gtrmek zere onlardan bir put ister. Belkallar da ona Hbel isimli putu verirler. Amr b. Luhay, Hbeli Mekkeye gtrr. Zemzem kuyusunun st tarafnda Kbeye yakn bir yere yerletirerek herkesi buna ibadet etmeye tevik eder. Rivayete gre Hbel insan eklinde yontulmu krmz renkli akik tandan yaplmt. Ama sa eli krlmt. Amr ona altndan bir el takt. Halk da ona ibadet etmeye balad ve Hacer-i Esved kadar hrmet gsterdi. Daha sonra Kusay, Hbeli Kbenin ierisine tad.57 Arap yarmadasndaki putperestlik ite bu ekilde balam oluyordu. Bu rivayette Araplarn tek Tanrclktan sonra ok Tanrcla getiklerini ve irke dtklerini anlamaktayz. Yine Araplarn slamdan nce Hz. brahimin dininden kalma ve Allah adyla tandklar bir Tanrya inandklarn bilmekteyiz.58 3. 2. Putperestliin Etkinlii slam ncesi Arap toplumunda putperestlik ok etkin ve yaygn bir inan biimi idi. le ki her insann kendine zg ta-

55 56 57

58

emseddin Gnaltay, a.g.e., s.68 vd. emseddin Gnaltay, a.g.e., s.69. bn Kelb, Kitabul-Asnm, s.7; Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/7681; emseddin Gnaltay, slam ncesi Araplar ve Dinleri, s.69. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/34, 36; Suat Yldrm, Kuranda Uluhiyyet, Kayhan yay. 1. b., st. 1987, s.3. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 2

slam ncesi Arap Toplumunun Tanr Tasavvuru

135

pnd bir putunun var olduunu bilmekteyiz.59 Herkesin kendine zel putunun yannda her kabile kendisini hastalklardan, dmanlardan vb. eylerden korumas iin baka ilhlar da edinmekteydi. Kabilenin nde gelenleri, emirler, melikler ve din adamlar irkin ortaya kmasnda ve ekillenmesinde etkili idiler. Bunlar yine imknlar lsnde eski ilhlarla bir ekilde balant kurarak yeni ilhlar ortaya karmada da etkili olabiliyorlard. Bu ekilde ilhlarn says artmakta veya azalmaktayd. Bir beldede salgn bir hastalktan iyileme varsa bu durum orann ilhndan bilinir ve o ilh bylece bir saygnlk kazanrd. Cahiliye tarihi kabilenin efendisinin ilhn deitirmesi ile kabilenin de kendi ilhn deitirmesine ilikin bilgilerle doludur. Bu nedenle kabile ne zaman deitirecei belli olmayan yeni dine girmi olmaktayd. Ayn durumun Arap kabilelerinin slamlamas srecinde de etkili olduunu grmekteyiz. Kltr dzeyi dk kabile toplumlarnda insanlar nderlerini ve komutanlarn takip ederek onlarn inanlarn benimsemektedirler. Bu balamda nsanlar meliklerinin dinleri zerindedir eklindeki Arap ataszn hatrlamak yerinde olacaktr.60 Kurandaki Allaha ortak koan mriklerle yaplan tartmalardan da anlalaca zere slam ncesi Arabistannn hemen hemen tamamnda politeizm (ok tanrclk) zerine temellenmi bir din anlay hkimdi. Bu tanr, kabilenin din konusunda kendisine mensup olduu en yakn nesnesi idi. Allahla birlikte ok sayda ikinci dereceden tanrya inanp onlara ibadet ediliyor, en azndan bu tanrlarn Allahla kendileri arasnda araclk yaptklarna inanlyordu.61 Mriklerin bu inanlar Kuranda yle anlatlmaktadr: Dikkat et, hlis din Allahndr. Onu brakp kendilerine bir takm dostlar edinenler, Onlara, bizi Allaha yaklatrsnlar diye kulluk ediyoruz derler. Dorusu Allah, ayrla dtkleri eylerde aralarnda hkm verecektir. Allah phesiz, yalanc ve inkrc kimseyi doru yola iletmez.62 Bu ayetten eski Araplarn Allahn varln kabul ettikleri, ancak Ona ulamada putlar ikinci derecede birer ilh olarak deerlen59 60 61 62

Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/336. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/4243. Nadim Macit, Kurn ve Hadse Gre irk ve Mrik Toplum, s.8485. Zmer, 39/3. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:2

136

Resul ZTRK

dirdikleri aka anlalmaktadr. Bu putlardan zellikle Lt, Menat ve Uzza, Allahn kzlar ( ) olarak zel bir saygnla sahiptiler.63 slam ncesi dnemde Araplarda puta tapcln yannda her trl din anlayna da rastlanlmaktadr. Bu balamda inkrclk (tatil) ve zndkln Kureyte, Mazdeizm ve Mecusiliin Temim kabilesinde, Yahudilik ve Hristiyanln Gassanda, putlara tapnmann dier kabilelerde yaygnlndan bahsetmek mmkndr.64 Arabistanda putuluun btn eitleri bulunmaktayd. Himyer kabilesinin gnee, Kinanenin aya, Temimin sevr burcunda bulunan be yldza, Lahm ve Czzam kabilelerinin mteri yldzna, Tayy kabilesinin lker yldzna, Kays ve Esed kabilelerinin de dier yldzlara taptklar bildirilmektedir.65 Buradan da anlalmaktadr ki Araplar tek bir akideye sahip bir topluluk deil, ok eitli eylere tapnan itikad btnl bulunmayan bir topluluktu.66 Maddi nesnelerden olan aalara tapnma zellikle Samiler arasnda yaygnd.67 Bununla birlikte baz hayvanlara da68 tapnld nakledilmektedir.

63 64 65 66

67

68

Necm, 53/1922. Mustafa arc, Arap mad., DA, st. 1991, III/318. Nadim Macit, Kurn ve Hadse Gre irk ve Mrik Toplum, s.83. Bu konuda unlar syleyebiliriz: Yldzlara taplmaktayd: Tay kabilesinden baz kimseler Sreyya yldzna tapyordu. Sreyya ve Necm Cahiliyede tapnlan iki puttu. Arap Sreyyaya Necm diyordu, bazlar da Necm suresindeki Necme Zhre diyor ve buna baz Araplar tapyordu. Yine semavi varlklardan Merihe de taplmaktayd, yldzlardan yamur istiyordular. Hadiste de bu durum belirtilmitir: mmetimin iinde Cahiliye dneminden kalma, tamamen terk edemeyecekleri drt det vardr: Asletleri ile vnmek, bakalarnn soyuna dil uzatmak, yldzlar vesile edinerek yamur beklemek, lnn arkasndan yksek sesle alamak Mslim, Ceniz, 29; Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/59 ve 60. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/60. Bu balamda Mekkeye yakn bir yerde Zat- Envad denilen byk, yeil bir aatan bahsedilmektedir. Cahiliye Araplar her sene bu aac tazim iin gelir, silahlarn ona asar ve yannda kurban keserlerdi. Bunlara rnek olarak Tay kabilesinden bir grup airin siyah bir deveye ibadet ettiklerini bilmekteyiz. le ki Hz. Peygambere eli gnderdiklerinde onlardan Allah brakarak siyah bir deveye ibadet edenler olarak bahsedilmitir. Yine Bahreynli bir kavmin ata yaptklarndan, ksra ve deveyi kutsadklarndan da bahsedilmektedir. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/61. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 2

slam ncesi Arap Toplumunun Tanr Tasavvuru

137

Arap yarmadasnn eitli yerlerinde semav varlklardan Gnee de tapnlmaktayd. ocuklara Gnein olu () adnn verilmesi; Kuranda Gne ve Ayn Allahn ayetlerinden olduundan onlara taplmamasnn ifade edilmesi Araplarda bu semav varlklara da kutsiyet atfedildiini gstermektedir.69 Bu balamda Ben-i Temmin gnee taptndan bahsedilmektedir. Sabah gnein taze olu olarak tanmlyorlar, gnee zellikle kuluk vaktinde yneliyorlard. Kureyin kuluk namazndan haberdar olduu bildirilmektedir.70 Semav varlklardan aya da tapyorlar ve ay baba hkmnde deerlendiriyorlard. Ay; baba, Gne; anne ve Zhre de oul olarak deerlendiriliyordu.71 Semav varlklardan yldzlar da ihmal edilmiyor onlara da taplyordu. Yine Temim kabilesinden bir grubun Sreyyay takip ettiinden Ed-Debrn ismini alan ayn yrngesi ve be yldzdan oluan yldz kmesine tapt da nakledilen bilgiler arasndadr.72 Kurandaki ira yldznn Rabbi Odur73 ayetinden bir ksm Araplarn bu yldza ibadet ettiklerini ve Kurann bu yanl anlay dzelttiini anlayabiliriz.74 ira ismi gkyznn en parlak iki yldzndan birisine verilen isim olarak bilinmektedir. Hmyer ve Huza kabilelerinin ira yldzna taptklar ve onu ilk defa mabut edinen Huza kabilesinin efendisi olan Ebu Kebe lakabyla tannan Cz (veya Vecz) b. Glib b. Amir el-Huz olduu bildirilmektedir.75 Bylece Ebu Kebe, putlara tapnmay terk ederek putlardan farkl bir varla (ira yldzna) ibadet etmi olmaktayd. Bu yzden mrikler Hz. Peygambere bn-i Eb Kebe demekteydiler. Bu lakap putlara ibadet etme konusunda kavmine muhalefet ettiinden dolay verilmi idi.76 Bu kadar
69

70 71 72 73 74

75 76

Gnee ve Aya secde etmeyin! Eer Allaha ibadet etmek istiyorsanz onlar yaratan Allaha ibadet ediniz. Fussilet, 41/37. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/5658. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/57. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/57. Necm, 53/49. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/58; Hseyin Atay, Kurann Reddettii Dinler, s.80. Mustafa arc, Arap mad., DA, st. 1991, III/318. Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, Eser Kitabevi, st. 1979, VII/4612. Bu balamda Ebu Sfyn Mekkenin fethi gnnde ordu Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:2

138

Resul ZTRK

farkl eylere tapan, kendilerini tam bir kemekelikte bulan bu toplum iin doru yolu gsterecek bir peygambere ne kadar ihtiya duyulduu aikrdr. slam ncesi Arap toplumunda putperestliin bu kadar yaygn ve eitlilik gstermesinin yannda yine de putperestliin herkes tarafndan skca benimsenen bir inan olmadna, onunla alay eden insanlarn bulunduuna ilikin bilgilere de rastlanlmaktadr. Puta tapcln cidd bir inan olmadna ilikin rivayetlere rastlanlmaktadr. Zaman zaman bu putlara kar saygszlk ve bakaldrmalar olurdu. Bakaldran kimse putun ban drp krar ve alay etmek iin yerde srklerdi. Puta tapan kimse, anszn, basit bir sebepten dolay onunla elenmeye ve alay etmeye balard. Putlara kar saygszlklardan birisi yledir: Bir tilki Suva putunun zerine ier. Beni Salim b. Mansur adnda birisi oradadr ve bu olaya tank olur. Bunun zerine Beni Salim b. Mansur u iiri okur: Bana tilki pisleyenden Rab olur mu? Bana tilki pisleyen zelil olmutur. Sonra Selm halkna yle seslenir: Hayr, Allaha yemin olsun ki bu putun ne faydas nede zarar vardr. Daha sonra da putu krar ve Mekkenin fethedildii yl Hz. Peygambere iltihak ederek Mslman olur.77 Araplarn putlarna kar saygszlklar konusunda buna benzer daha pek ok hikye nakledilmektedir.78 Btn bunlar onlarn putlara ibadetlerinin ou zaman yzeysel olduuna, kalplerinin derinliklerinde yer etmediinin delilleridir.
geerken yle demekteydi: bn-i Ebi Kebenin ii i oldu. Ebu Kebe lakab Gabn b. Amr b. Buey b. Milkana da putlar brakarak ira yldzna taptndan dolay verilmitir. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/58. Yine eddd b. Esvede isnat edilen bir ktada bn Kebe (Hz. Muhammed) beni yeniden diriltileceimi syleyerek mi korkutuyor? beytinde de Hz. Peygambere bu lakabn verilmesi farkl bir inanla kavminin karsna kmasdr. Mustafa arc, Arap mad., DA, st. 1991, III/319. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/259. Bu hikyelerden birisi yledir: Kinne kabilesinin Cidde sahilinde Sad adn verdikleri bir putlar vard. Bir gn bu kabileden birisi develerini, bereket dilemek iin bu putun nne getirmiti. Putun zerinde kesilen kurbanlarn kanlar bulunuyordu. Develer puta yaklanca rktler ve etrafa katlar. Develerin sahibi bu duruma kzarak Sad putuna yerden bir ta alp att ve: Allah belan versin, develerimi rkttn dedi. Develerini topladktan sonra u beyitleri okudu: Sad, doru yolu gstermesi umulmayan, ne iyilik ve ne de ktle yarayan ta parasndan baka bir ey deildir. Bkz.: bn Kelb, Kitabul-Asnm, s.41. Daha baka rivayetler konusunda bkz.: Neet aatay, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, s.110-111. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 2

77 78

slam ncesi Arap Toplumunun Tanr Tasavvuru

139

3. 3. Put simlerinin Allahn sim Ya da Sfatlar le Olan Benzerlii Baz put isimlerinin etimolojik tahlilleri yapldnda slam ncesi Arap toplumunda Allah lafznn, dolaysyla da Allah inancnn var olduunun baz ipularna ulalabilmektedir. Her eyden nce Kuran tektanrcln En Yce Varlk iin btnyle yeni bir ad bulmak ihtiyacn hissetmemi olmas ve o zamanlar kullanmda olan Allah teriminin slam tarafndan da benimsenmi olmas79 Allah isminin Araplar tarafndan bilindiini gstermektedir. Eski Araplarn putlara verdikleri isimler onlarn kullandklar kavramlar arasnda nemli bir yer igal etmektedir. Bu isimlerin varlndan iki trl sonuca ulamak mmkndr: Bu kelimeler ya eski semav dinlerden kalan baz esintilerdir ya da tamamen kendi kurgulardr. Her iki ihtimalde de bu toplumda Allahn varlna inanld sonucuna varmak mmkndr. Gerek Kuranda80 gerekse de slam ncesi toplum hakknda bilgi veren kaynaklarda tapnlmakta olan birok put isminden bahsetmektedirler. Tarihiler bu putlarn zellikle en bilinenlerinin diil (mennes) kelimelerle isimlendirildiklerini bildirirler. Bunlardan Lt, Ment ve Uzzdan bahsedebiliriz. rnek olmas bakmndan Lt isimli putun isminin kkenini bu anlamda incelemek yerinde olacaktr. Gemii Milattan ncesine kadar eski olan isimlerden birisi Lt ismidir. Bu put slam ncesi mrik Araplarnn en mehur putlarndand. Taifte bulunmaktayd ve drt ke beyaz bir ta eklinde idi. Bu putun bekilik grevini Sakf kabilesinden Attab b. Malik oullar stlenmiti. Putun zerinde onu iine alacak ekilde bir bina yaplmt. Kurey ve btn Araplar zerinde saygnl vard.81 Bu puta Lt isminin veriliinin birka nedeni bulunmaktadr ki en dikkat ekeni bu ismin Allah lafz ile olan ilikisidir. Lt ismi Allah lafznn mennes bir ekli gibi grnmektedir.82 Lt kelimesindeki te ( )harfi79 80 81

82

eyh nayetullah a.g.e., I/156. Necm, 53/1921. Bu put hakknda geni bilgi iin bkz.: bn Kelb, Kitabul-Asnm, s.30-31; Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/227-230. Allah lafznn Lt ismi ile ilikisi konusunda bkz. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/230-235. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/230-231. Lt isminin dier trevleri konusunda bkz. Cevad Ali, a.g.e., VI/230-235. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:2

140

Resul ZTRK

nin heye ( )dnt savunulmaktadr. bn Abbas ve Mcahid gibi zatlardan rivayet olunduuna gre mrikler putlarn isimlerini Allahn isimlerinden tretmilerdir. Allah isminden el-Lt, elAzzden el-Uzz, el-Mennndan Ment isminin tretildii gibi.83 Bu ksa aklamadan da anlalaca zere nde gelen baz put isimleri ile Allah lafz ve dier baz isimleri arasnda yakn bir iliki olduu anlalmaktadr. Bu durum Araplarn putlara tapmadan nce Allaha inandklarnn bir kant olarak deerlendirilebilir. 4. si slam ncesi Arap toplumunda din hayat putlar zerinde younlam olsa da Allah stn bir varlk olarak benimsenmekteydi.84 Bu balamda yeminlerinin en samimi olanlarn Allaha yaptklarndan bahsedebiliriz.85 Kuranda putperestlerin ibadet ettikleri nesneleri Allah katnda efaatiler86 olarak grdkleri ifade edilmektedir. Bu ifadeden de onlarn daha yksek bir varlk olarak Allah benimsedikleri anlam kmaktadr.87 Bununla birlikte slam ncesi Araplar ortak bir ilha sahip deillerdi. Her kabile kendi ilhna tapard. Mesela branlerin Yehovay ortak bir ilh kabul etmeleri durumu Araplarda bulunmamaktayd. Cahiliyenin benimsedii Allah, Rablerin Rabbi, lhlarn lh idi. Onlarn Allahn yannda baka ilhlara tapmalar tam anlamyla bir irk ekli idi. Kuranda yer alan Allahtan baka ortaklar edindiler ifadesinde Allahn dnda edindikleri ilhlar kastedilmektedir. Ksaca zetlemek gerekirse Cahiliye Araplarnn Tanr anlaylar banda Allah isimli yce bir tanrnn yer ald bir tanrlar sistemidir. nan yapnsn en tepesinde Allah yer alrken ondan daha alt kademede farkl grevler ifa eden muhtelif tanr ve tanralar bulunmaktadr. Onlarn bu ikincil tanrlarnn bAllah nancnn Ba lah Olarak Deerlendirilme-

83

84 85 86 87

Suat Yldrm, Kuranda Uluhiyyet, s.6. Suat Yldrm btn mfessirlerin bu rivayeti kullanmasndan hareketle bunun doru olduunu kabul ediyor grlmektedir. s.6. Uzza ve Ment putlar, isimlerinin menei ve benzeri grler iin bkz. Cevad Ali, a.g.e., VI/235-246 ve 246-253. Veli Ulutrk, Kuran Allah Nasl Tantyor, zmir 1985, s.3. Ftr, 35/42. Ynus, 10/18. Watt, Hz. Muhammed Mekkede, s.9; 115. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 2

slam ncesi Arap Toplumunun Tanr Tasavvuru

141

yk bir ksmna mennes isimler vermeleri tanra inanlarnn var olduunu da gstermektedir. Allahn dnda edinilen ilhlar bazen put eklinde bazen de cin gibi grnmeyen gayb varlklar eklinde olabilmekteydi.88 Yine onlarn itikatlarnda gre Allaha mekn tayin edilmekte ve bu mekn insann dolaysyla yerin zerinde, gkler olarak tasavvur ediliyordu. Puta tapan Araplara gre gk, Rab ya da Rablerin karar klaca bir yceliktir. Araplar Allah bulutu gnderen, yamuru yadran, insanlar iin hayrly dileyen olarak kabul ediyorlard. Yamur yamad zaman Allahtan yamur ister ve bu amala yksek dalara sr gtrr ve orada yakarak bir nevi kurban ederlerdi. Kurban yksek dalara karmalarn Allah ykseklerde zannetmelerinin bir kant olarak deerlendirmek mmkndr.89 C. Hanifler ve slama Etkileri ddias slam ncesi Arap toplumunda saylar az da olsa kendilerinden bahsedilen nemli bir topluluk varr. Bunlar Allahn varln ve birliini kabul eder ve hibir ekilde putlara tapmaz ve onlardan nefret ederlerdi. Hanif kelimesi Kuranda alt defa Mekk, alt defa da Meden surelerde olmak zere toplam on iki kere gemektedir.90 Hanif kelimesi zel bir terim olarak daha ok slam gelmeden nce Arap yarmadasnda Allaha ortak komayan ve onun birliini tasdik eden baz ahsiyetleri ifade eden anlamyla bilinmektedir. Ancak ayetlerin hi birisinde bu kelimenin anlam cahiliye dnemine ait din bir akm olarak kullanlmamaktadr. rnein Yahudi veya Hristiyan olun ki doru yolu bulasnz dediler; deki Doruya ynelmi olan ve Allaha e koanlardan olmayan brahimin dinine uyarz91 ayetinden ve hanif kelimesinin getii dier ayetlerden de92 aka anlald zere hanif kelimesi Yahudi ve Hristiyan olmayp putlara da tapma88 89 90

91 92

Enam, 6/100; Sfft, 37/158. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/118121. Bu kelime ayetlerin sekizinde brahimin milleti veya brahimin dinini nitelemek iin kullanlm, dierlerinde ise ya Hz. Muhammed iin ya da mslim kelimesi ile e anlaml olarak kullanlmtr. Bakara, 2/135. Bakara, 2/135; Al-i mran, 3/67, 95; Nisa, 4/125; Enam, 6/79, 161; Yunus, 10/105; Nahl, 16/120, 123, Rm, 30/30. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:2

142

Resul ZTRK

yanlara ait bir sfattr. Hanifler tek Allaha inanyor, Ona ortak komuyor ve Ona ibadet ediyorlard. Gerek mfessirler ve gerekse de tarihiler bu kiilerin isimlerini vermekle yetinmekteler ve onlarn akaitlerinden, din konusundaki grlerinden derinlemesine bahsetmemektedirler.93 Onlarn Tevhid inanlarnn mahiyeti ve Allah nasl tasavvur ettikleri konusunda fazla bir ey sylenmemektedir. Hanifler ve onlarn inanlar hakknda son derece kstl bilgiler ihtiva eden rivayetlerden anlaldna gre bu kiiler dzenli bir din cemaat oluturmayp daha ok mnferit din hayat yaayan bid ve zhid kiilerdi.94 Hanifler iin ksaca Allaha ortak komayp putlara tapmayan ve insan ilkeleri ayakta tutmaya alan insanlar tanmlamasn yapabiliriz.95 slam gelmeden nce Allahn varln ve birliini benimseyen baz ahsiyetlerin varln slamn ortaya k ve olaanst yaylma baarsn bir trl kavramak istemeyen baz batl aratrmaclar tarafndan slam kmseme malzemesi olarak kullandklar grlmektedir. Bunlardan Spenger, Haniflerin Tevhidi benimsemelerini esas alarak slamn meneini bunlara dayandrmaya almtr. Onun iddiasna gre Hz. Muhammed bir din teblicisi deildir. O, durumdan faydalanan, Haniflerin temsil ettikleri yaygn din duygulara belli bir ekil ve yn vererek onu byk bir siyas gce dntren sradan bir maceracdr. (!)96 Yine onun iddiasna gre Hz. Muhammed, ada olan
93

94 95

96

Hanifler hakknda kaynaklarda fazla bilgi bulunmamas bu ahsiyetler hakknda zellikle arkiyatlar tarafndan speklatif bir takm yorumlarn yaplmasna sebep olmutur. Bu yorumlardan birisi de Varaka b. Nevfel ve onun Hz. Peygambere olan etkisi konusunda olmutur. zellikle ilk vahyin geliine dair hadislerdeki, zahirde eliki saylabilecek bir takm ifadelerden hareketle pek ok arkiyat, onun Hz. Peygamberin ahsiyet ve retilerini ekillendirdiini ileri srmtr. Bkz.; zcan Hdr, a.g.m., Sonu, s.37. Mustafa arc, Arap mad., DA, st. 1991, III/317. Puta tapanlardan holanmamalarnn bir kant olarak bunlardan Ebu Amir er-Rahib lrken vefat ederken kendisine Kureyten kimsenin miras olamayacan vasiyet etmesini mrikleri sevmediklerinin bir kant olarak deerlendirebiliriz. Bkz. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/460. Spengerin bu teorisi Ignaz Goldziher ve Leone Caetani gibi mehur msteriklerin indirdikleri darbelerle birden bire yklm ve asl mahiyeti ortaya kmtr. emseddin Gnaltay, Hz. Peygamberin Haniflerden etkilenerek slam gibi muazzam bir dini getirmi olmas iddiasn akl almaz olarak grr ve yle eletirir: slamn ortaya kt tarihlerde orta ve kuzey Arabistan kabileleri derin bir cehalet uykusuna dalmlard. Yksek bir geliim fikrine ihtiya duyan metafizik alandaki bir hareketin, bu cahil Araplar arasnda Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 2

slam ncesi Arap Toplumunun Tanr Tasavvuru

143

Haniflerin fikir ve kanaatlerini benimseyerek Araplar arasnda yaygn din harekete byk bir gelime kazandrm, sahip olduu azim ve irade zellikleri sayesinde Medinede din bir saltanat kurmay baarmtr. Haniflerin o gnk etkinliklerini gz nnde bulundurduumuzda bu tr iddialarda olduka hakszlk yapld anlalmaktadr. nk Hanifler ok farkl kabilelere mensup birbirleriyle ilikileri olmayan kiilerdi. Bunlarn sabit bir eriata etkisi olacak kadar etkinlikleri yoktu. emseddin Gnaltay, slam Tarihi kaynaklarnda Haniflerle ilgili anlatlan rivayeti u ekilde zetler: bn-i Hiam, Devs b. shaktan yle nakleder: Kurey, her yln belli bir gnde putlardan birinin etrafnda toplanarak enlik yapar, putlarn erefine kurban keser, derin bir sayg hissiyle etrafn tavaf ederdi. Kureyin deti zere yine bu ayini yaptklar bir gn Varaka b. Vevfel, Abdullah b. Cah, Osman b. Hveyris ve Zeyd b. Amr adlarnda drt kii birleerek bir kenara ekilmi ve birbirlerine yle demilerdir: Grdnz gibi kavmimiz dalalete dm, atalar brahimin dinini unutmu bulunmaktadr. Biz de onlar gibi grmeyen, iitmeyen, hibir iyilie ve ktle gc yetmeyen bir kaya parasnn etrafnda dnebilir miyiz? Biz kendimize bir din arayalm! Bunun zerine memleketlerini terk ederek her biri bir tarafa daldlar ve Hanif dinini armaya koyuldular.97 Burada dikkat edilecei zere bu insanlar
gelitiini iddia etmek, insanln dnce hareketi tarihini inkr etmek demektir. Drt hanif menkbesi gibi sonradan uydurulmu olduu ok ak olan bir menkbeye dayanarak tantanal teoriler kurmaya kalkmak tarihle alay etmekten baka ne olabilir slamdan nce Mekkede yaayan ve dier Araplar arasnda brahimin dini diye ayr bir din bilinmi olsayd, Hz. Muhammed puta tapanlara mrik olduklar iddiasyla hcum ettii zaman Kureyliler o kadar zlmez, slam da onlara o kadar yabanc gelmezdi Materyalist ve tccar olan Kureyliler metafizik konular akllarna bile getirmiyorlard. Bu yzden aralarnda hanif diye mriklerden farkl bir din akm bulunmuyordu. Hanif sznn belirli bir dini ekle inanma anlamnda ilk defa Kuran Kerimde ortaya konulmu olduuna kesin gzyle baklabilir. emseddin Gnaltay, slam ncesi Araplar ve Dinleri, s.8081 vd. emseddin Gnaltay, slam ncesi Araplar ve Dinleri, s.79. emseddin Gnaltay, Taberinin byle bir menkbeden bahsetmemesini bu menkbenin gvenilir olmamasnn bir kant olarak deerlendirir. Bkz. A.g.e., s.99, 30 nolu dipnot. Bu drt kii hakknda bkz. Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/469478; Neet aatay, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, s.160163. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:2

97

144

Resul ZTRK

kendilerince kabul edebilecekleri ve tasavvur ettikleri bir din arayna kmaktadrlar. ayet byle bir din olmu olsayd ona tabi olur ve onun taraftar olurdular. Burada unu da belirtmek gerekir ki putperestliin ok yaygn olduu bir toplumda selim ftratlar bozulmam birka kiinin bulunmas olduka doal bir durumdur. Zaten putperestlik gibi dier birok Tevhid kart akm ftratn bozulmasndan baka bir ey deildir. slam ncesi dnemde putlara tapnmay reddederek Hz. brahimin tebli ettii dine tabi olanlar niteleyen ve kendilerine Hanif denilen ahslarn isimleri ve hayat hikyeleri98 bu almann dnda brakld iin burada onlardan sadece birkann ismini vermekle yetinmekteyiz. Haniflerden ilk akla gelenler yz sene yaad sylenen Kus b. Saide el-Iyad, Zeyd b. Amr b. Nufeyl, Umeyye b. Ebis-Salt, Ubeydullah b. Cah, Hristiyan olanlardan Rahip Bahira ve Varaka b. Nevfeldir.99 SONU slamn ilk hitap topluluu olan Cahiliyenin inan, rf, adet ve yaay tarz hakknda bilgi sahibi olmak slamn deitirdikleri ile deitirmediklerini belirlemede bize yardmc olacaktr. slam ncesi Arap toplumunun zellikle din yapsn belirlemek slam anlamann bir parasdr. slam ncesi Arap toplumu her trl nesneye tapabilen mrikler, saylar azda olsa Hristiyanlar, Yahudiler ve Allahn varln ve birliini benimseyen ve kendilerine Hanif denilen kiilerden olumaktayd. Bu inan yaplarnn etkinlii ve slamn bu inanlar karsndaki tutumu incelendiinde bu inanlarn slam zerinde herhangi bir etkinliinin olmad anlalmaktadr. slam ncesi Arap toplumunda en yaygn ve baskn inan ekli putperestlikti. Bu inan ekli slamn Tevhid anlayna taban tabana ztt. Bu nedenle slam, her trl

98

99

Hanifler hakknda daha geni bilgi iin Bkz. Mesud, Murucuz-Zeheb, I/78 vd.; Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/449-510; Neet aatay, a.g.e., s.158-169; Fazlur Rahman, a.g.e., s.232-233; aban Kuzgun, slam Kaynaklarna Gre Hz. brahim ve Haniflik, s.110 vd.; aban Kuzgun, Hanifler mad., DA, st. 1997, XVI/33-39. Varaka b. Nevfelin hayat hakknda bir aratrma iin bkz. zcan Hdr, lk Vahyin Gelii Balamnda Varaka b. Nevfelin Hz. Peygambere Din-Kltrel Etkisine Dair ddialarn Deerlendirilmesi, Marife, Yl:4, Say:2, Gz 2004, s.27- 37; Cevad Ali, Mufassal Tarihul-Arab, VI/500504.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 2

slam ncesi Arap Toplumunun Tanr Tasavvuru

145

irki ortadan kaldrmaya alt gibi putperestlii de ortadan kaldrma mcadelesi vermitir. slam ncesi Arap toplumunda baz put isimlerinin Allahn isim ya da sfatlar ile olan benzerlii dikkat ekmektedir. Bu benzerlik ok eskilerden tevars eden Tevhid anlaynn birer kalntlar olarak deerlendirilebilir. Her trl nesneye tapan toplumda baz hakikat arayclarn ve ftrat bozulmam insanlarn bulunmas olduka normaldir. Hemen her toplumda selim ftratl insanlarn var olabileceini gz nnde bulundurursak slam ncesi Arap toplumunda da baz Tevhid arayclarnn var olmas ne slamn deerini ne de Hz. Peygamberin tebliini glgeler. Bu almada, slam ncesi Arap toplumunun inan panoramas verilmeye allm, bu toplumdaki etkin unsurlar gsterilmeye allmtr. slam daha nceki semav dinler gibi iinde bulunduu toplumda domu ve oradan tm insanla hitap etmitir. Tarihin her dneminde irkin her eidiyle mcadelesini srdre gelmitir.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:2