60

MLL FOLKLOR
Aylk Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi

International and Quarterly Journal of Folklore Revue Internationale et Trimestrielle des Arts et Traditions Populaires
Trkiyede ilk halkbilimi enstits 1966 ylnda bu adla kuruldu.
Cilt/Volume/Tome: 8 Yl/Year/Anne: 15 Say/Number/Nombre: 60 K/Winter/Hiver: 2003 ISSN 1300-3984

NDEKLER / Contents / Sommaire
Hakem Kurulu /Editorial Board / Comit d'Experts.................................................................................................................3 Birka Sz/Foreword/ Par l'diteur ..............................................................................................................................................4
M. cal OUZ
Prof. Dr. Ethem Ruhi Flalnn zgemii/A Short Biography of Prof. Dr. Ethem Ruhi Flal/Curriculum Vitae du Professeur Ethem Ruhi Flal...........................................................................................................................................6 Prof. Dr. Ethem Ruhi Flalnn Bilimsel almalarndan Semeler/Selected Scientific Works of Prof. Dr. Ethem Ruhi Flal/Quelques tudes du Professeur Ethem Ruhi Flal ....................................................................8 Prof. Dr. Ethem Ruhi Flal ile Sylei/An Interview with Prof. Dr. Ethem Ruhi Flal/Reportage avec le Professeur Ethem Ruhi Flal ....................................................................................................................................................14 Yard. Do. Dr. Ali A. INAR Muallim Cevdet ve Ouzname/Muallim Cevdet and Ouzname/Muallim Cevdet et lOuzname ...................................35
Prof. Dr. Ahmet B. ERCLASUN
Dirse Han Olu Bua Han Hikayesi/The Story of Bua Han the Son of Dirse Han in the Book of Dede Korkut/le
Recit de Bua Khan fils de Dirse Khan .......................................................................................................................................47 Prof. Dr. Himmet U
Trk Halk Tiyatrolarnn Gelime Evreleri/Evolution Periods of Turkish Folk Theaters/Les phases de lvolution du thtre populaire turc ..........................................................................................................................................57 Prof. Dr. Ahmet PRVERDOLU Halkbilim Aratrmalarnda nc Boyut/Third Dimension in Folklore Studies/La troisime dimension dans les recherches folkloriques ......................................................................................................................................................72 Do. Dr. Metin EKC Anadoluda Yamur Duasna Bal Olarak Oynanan Bir Oyun: meli Gelin/An Anatolian Folk Game
Related to Rain Prayers: meli Gelin/meli Gelin: Un jeu li la prire pour la pluie en Anatolie ..........................78 Do. Dr. Esma MEK
Yozgat ve Yresinde Baz amanik ve Kozmogonik nanlar/On Same of the Shamanistic and Cosmogonic
Beliefs in and Around the City of Yozgat/Croyances chamaniques et cosmogoniques dans la rgion de Yozgat ....................88 Do. Dr. Hayrettin RAYMAN
Trk Dnlerinde Gerdek Sonras Duvak Gelenei/The Duvak Tradition, which Takes Places Following
the Wedding Ceremony, in Turkish Wedding Ceremony/Tradition du voile nuptial aprs les noces en Turquie....................92 Do. Dr. Nerin KSE
Tezkirelerde iirin Ahengini Belirten Kelimeler zerine/On the Harmony Creating Poetic Words in Tezkires/A propos des mots qui dfinissent la musicalit de la posie dans les biographies traditionnelles ...................110 Do. Dr. Filiz KILI Ataszlerinde Anlam Kaymalar, Zamana Bal Anlam ve Corafi Mekan Kayplar/The Meaning Change in Proverbs and the Meaning Depended On the Era and the Loose of Geographical Place/Changements et pertes de signification lis au temps et lespace gographique de proverbes .......................................................................116 Do. Dr. Osman Kemal KAYRA
http://www.millifolklor.com
Unutulmu Bir Gelenek: Kfr Akamlar Trenleri/A Forgotten Tradition: The Ceremony of Curse Evenings/Une tradition oublie: Les crmonies des soires dinsultes ......................................................................128 Yard. Do. Dr. Mehmet Naci NAL Mulada Az Tabakalamas/Stratification in Spoken Turkish in Mula/Stratification dialectique Mula ..........135
Yard. Do. Dr. Ali AKAR
letiim Asndan Sivasta Ticari letme Adlar/On the Commercial Names in Sivas and Their Meaning in Communication/Etudes de noms dexploitations commerciales Sivas du point de vue leur efficacit communicatrice.....141 Yard. Do. Dr. eref BOYRAZ Masallarda D Can (Cann Beden Dnda Saklanmas)/Outside Soul in Folktales (Soul Hidden Outside the Body)/Lme cache au dehors du corps dans les contes ........................................................................................161 Yard. Do. Dr. Mustafa SEVER Trk Aklk Gelenei inde Kastamonunun Yeri ve nemi/The Importance and Place of Kastamonu in Turkish Minstrel-Poet Tradition/Place et importance de Kastamonu dans la posie populaire turque ............................165 Yard. Do. Dr. Ali YAKICI Bayburtlu Zihninin Bir Komasnn Ontolojik Analiz Metoduyla ncelenmesi/An Ontological
Analysis of A Koma of Bayburtlu Zihni/Analyse ontologique dun pome de Bayburtlu Zihni ....................................170 Yard. Do. Dr. ahin KKTRK
Ak Gelenei inde Ermeni Ak Sarkis Zeki/On the Place of Armenian Minstrel-Poet Sarkis Zeki in Turkish
Minstrel-Poet Tradition/Un pote populaire armnien au sein de la tradition de la posie populaire : Sarkis Zeki............179 Yard. Do. Dr. F. Ahsen TURAN
Fu-y Krgzcasnn Temel Sz Varl/The Main Vocabulary of Fu-y Krghz Turkish/Vocabulaire

de base du Kirghize Fou-yu ..........................................................................................................................................................184 Do. Dr. Hlya KASAPOLU ENGEL
Karakalpak Ak tarz iir Gelenei zerine ncelemeler IV/Some Evaluations on the Minstrel-Poet Tradition in Karakalpakistan-IV/Etudes propos de la posie orale des Karakalpaks IV ....................................................200 Do. Dr. Metin ERGUN Uygurlarn Mezar Kltr zerine Bir Aratrma/A Study on the Cemetery Tradition Among
Uighur Turks/Etude de la culture du tombeau chez les Ougours ............................................................................................207 Do. Dr. Rahile DAVUT/Aktaran: Do. Dr. Alimcan NAYET
Kumuk Trklerinin Bilmeceleri/The Riddles of Kumuk Turks/Les devinettes des Turcs Koumouks ...........................211
Do. Dr. etin PEKACAR
Efsaneden Destana: Kazakistanda Korkut Ata ve Korkut Ky/From Legend to Epic: Grandfather Korkut and the Village of Korkut in Kazakhstan/De la lgende lpope: Korkut Ata et Korkut Ky au Kazakhstan ....219 Dr. Bayram DURBLMEZ Sabr iekleri ve Firuzan ahman/The Work Sabr iekleri (The Flowers of Patience) and Firuzan ahman/Les fleurs de la patience et Firuzan ahman ............................................................................................233 Petek ERSOY EVRLER/TRANSLATIONS/TRADUCTIONS amann Nitelikleri ve Gc: Ruhun Ekstaz Durumunun Genel Bir Tanm......................................................237
Lawrence E.SULLVAN/ev: Kadriye TRKAN
HABERLER/NEWS/NOUVELLES Halkbilimi almalarnn Yeni Dnemi: Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesi/The New
Era of Folklore Studies: Convention for the Safeguarding of intangible cultural heritage/Une re nouvelle dans les recherches folkloriques: Convention pour la sauvegarde du patrimoine culturel immatriel ................................................................................................................................................247 Prof. Dr. M. cal OUZ
TANITMALAR/BOOK REVIEWS/COMPTES RENDUS rfan Arzulayan Szler Tekerlemeler ................................................................................................................................254

Halil brahim AHN
Mill Folklor-Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi Yayn lkeleri/The Publication
HAKEM KURULU
Editorial Board/Comit d'Experts
Prof. Dr. Ziyad AKKOYUNLU Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKN Prof. Dr. Erman ARTUN Prof. Dr. Ensar ASLAN Prof. Dr. Sarah G. Moment ATI Prof. Dr. Muhan BAL Prof. Dr. lhan BAGZ Prof. Dr. Mustafa CEMLOLU Prof. Dr. Ali ELK Prof. Dr. Ali DUYMAZ Prof. Dr. kr ELN Prof. Dr. Grbz ERGNER Prof. Dr. Henry GLASSIE Prof. Dr. smail GRKEM Prof. Dr. Nevzat GZAYDIN Prof. Dr. Umay GNAY Prof. Dr. Abdurrahman GZEL Prof. Dr. Abdulhamid HNA Prof. Dr. akir BRAYEV Prof. Dr. Metin KARADA Prof. Dr. Kamil V. NERMANOLU Prof. Dr. James P. LEARY Prof. Dr. Hasan ZDEMR Prof. Dr. Karl REICHL Prof. Dr. Saim SAKAOLU Prof. Dr. Bilge SEYDOLU Prof. Dr. Abdeljelil TEMM Prof. Dr. Ali TORUN Prof. Dr. Fikret TRKMEN Prof. Dr. Dursun YILDIRIM Prof. Dr. Kemal YCE Do. Dr. Mehmet AA Do. Dr. Pakize AYTA Do. Dr. smet ETN Do. Dr. Ahmet DOAN Do. Dr. Metin EKC Do. Dr. Metin ERGUN Do. Dr. eyma GNGR Do. Dr. Nerin KSE Do. Dr. Nebi ZDEMR Do. Dr. Hayrettin RAYMAN Do. Dr. Esma MEK Do. Dr. Naciye YILDIZ Bu Sayya Ek Prof. Dr. Ahmet B. ERCLASUN Do. Dr. . Hakk AKSOYAK http://www.millifolklor.com Hacettepe niversitesi (Trkiye) Seluk niversitesi (Trkiye) ukurova niversitesi (Trkiye) Dicle niversitesi (Trkiye) University of Madison-Wisconsin (ABD) Atatrk niversitesi (Trkiye) Yznc Yl niversitesi (Trkiye) Uluda niversitesi (Trkiye) Karadeniz Teknik niversitesi (Trkiye) Balkesir niversitesi (Trkiye) Hacettepe niversitesi (Trkiye) Ankara niversitesi (Trkiye) Indiana niversitesi (ABD) Erciyes niversitesi (Trkiye) Ankara niversitesi (Trkiye) Hacettepe niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye) Tunus Bir niversitesi (Tunuseli) Ahmet Yesev Trk-Kazak niv. (Kazakistan) Dokuz Eyll niversitesi (Trkiye) Azerbaycan Devlet niversitesi (Azerbaycan) University of Madison-Wisconsin (ABD) Ankara niversitesi (Trkiye) University of Bonn (Almanya) Seluk niversitesi (Trkiye) Atatrk niversitesi (Trkiye) Temimi Vakf (Tunuseli) K. Dumlupnar niversitesi (Trkiye) Ege niversitesi (Trkiye) Hacettepe niversitesi (Trkiye) anakkale On Sekiz Mart niversitesi (Trkiye) Balkesir niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye) Karadeniz Teknik niversitesi (Trkiye) Ege niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye) stanbul niversitesi (Trkiye) Ege niversitesi (Trkiye) Hacettepe niversitesi (Trkiye) Erciyes niversitesi (Trkiye) Frat niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye)
BRKA SZ
Merhaba saygdeer okur, Milli Folklorun bugnlere geli yksn, halkbiliminin inceledii gei dnemlerinin terimleriyle anlatacak olursak, 1989 ylnda yaymlanan birinci saydaki Ne Lzum Vard balkl sunu yazsyla bir doumu mjdelemitik. Krknc saymzda krkmz kt diye sevinmitik. On beinci yla giriimizi, Dedem Korkut kahramanlarnn bir yiitlik gstererek ad almalarna benzetmitik. Ve bugn 60. sayya ulatk. Her geen sayda deneyim kazanmaya devam ediyoruz. Halkbilimi dergilerinin sayca iyice azald gnmzde dileimiz, yine Dede Korkut dilince sylemek gerekirse otuz on ya yaamaktr. ARMAANLAR 60. saymz Prof. Dr. Ethem Ruhi Flalya armaan ettiimizi daha nce duyurmutuk. Bunu gerekletirmi olmann mutluluunu yayoruz. niversitedeki resmi grevinden emekli olan Flal hocaya yeni hayatnda mutluluklar ve baarlar diliyor, armaan saynn Prof. Dr. E. Ruhi Flal blmn hazrlayan Yard. Do. Dr. Ali Abbas nara teekkr ediyoruz. Bilindii gibi dergimiz, niversitedeki resmi grevlerinden emekli olarak ayrlan hocalarmza armaan say hazrlayarak alanmza saladklar hizmetlerinden dolay minnet ve teekkrlerini ifade etmeyi bir gelenek haline getirmitir. Son dnemde halkbilimi almalarnn iki nemli ismi niversitelerindeki resmi grevlerinden emekli olarak ayrldlar: Gazi niversitesinden Prof. Dr. Abdurrahman Gzel ve Atatrk niversitesinden Prof. Dr. Muhan Bali. Mensubu olduklar niversitelerin gerek birer kayb olan bu deerli hocalarmz iin birer armaan say hazrlamaya karar verdik: 64. saymz Prof. Dr. Abdurrahman Gzel, 68. saymz Prof. Dr. Muhan Bali armaan olarak yaymlanacaktr. Armaan saylara katlmak isteyenler iin bu yaz, ar niteliindedir. Baka bir yntemle yaz talebinde bulunulmayacaktr. Yazarlarmza duyururuz. LGSZ YAZILAR Bilindii zere, Milli Folklor, bir halkbilimi dergisidir. Hedefledii okuyucu kitlesi de bu alanda alanlar veya bu alana ilgi duyanlardr. Dergide yer verdiimiz yazlarn ya yntem ve kuram asndan halkbilimine bal olmas ya da halkbilim rnlerine ynelik olmasn istiyoruz. Bu konular yayn ilkelerimizde aklam olmamza ramen, dergimize ok farkl disiplinlerin amalarna gre hazrlanm yazlar gelmektedir. Son yllarda yaymlanmak zere dergiye gelen yazlarn fazlal nedeniyle, bu tr yazlar hakemlere dahi gnderemiyoruz. Yazarlarmzn veya baka disiplinlerden olup da dergimizde yaz yaymlamak isteyenlerin ilkelerimize gre yaz gndermelerini nemle ve bir kez daha hatrlatyoruz. BR NDEKS DAHA... Milli Folklorun, Trk halkbilimi konusunda yaymlanan bir dnya dergisi olarak, uluslar aras nitelii gnden gne glenmektedir. MLA ve CSA indekslerinden sonra imdi de ngilterede yaymlanan International Bibliography of the Social Sciences (IBSS), Sayn Rebecca Ursell imzal 07 Kasm 2003 tarihli mektuplaryla, dergimizi tarama talebinde bulunmutur. Verdiimiz olumlu cevapla Milli Folklor bu indeks tarafndan da taranmaya balanmtr. KTBAS Yazarmz Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasunun 56. saymzda yaymlanan Salur Kazan Kimdir? balkl yazs, Azerbaycanda Milli Elmler Akademiyas Folklor nstitutu tarafndan yaymlanan Dede Korkut dergisinin 2003/2 saysnda Azeri Trkesine aktarlarak yaymlanmtr. TEEKKR Yazlarn ngilizce balklarn hazrlayan Do.Dr. Metin Ekici ve Franszca balklarn hazrlayan Yrd. Do. Dr. Laurent Mignona teekkr ederiz. 61. sayda grmek zere... M.cal Ouz Yayn Ynetmeni
PROF. DR. ETHEM RUH FILALI
PROF. DR. ETHEM RUH FILALININ ZGEM

A Short Biography of Prof. Dr. Ethem Ruhi Flal Curriculum Vitae du Professeur Ethem Ruhi Flal
08.12.1937 tarihinde Burdurda, Mehmet Bey ve Emine Hanmn iki ocuunun ilki olarak dodu (Kz kardei Hatice Hanm daha sonra Aileye katld). 1948-1949 Burdurda stikll lkokulundan mezun oldu. 1954-1955 Burdur Lisesinden mezun oldu. 1958-1959 A.. lahiyat Fakltesinden mezun oldu. 30.06.1961 Askerlik grevini tamamlad. 1961-1964 Konya mam-Hatip Lisesi Meslek Dersleri retmenlii 1964-1965 Burdur mam-Hatip Lisesi Meslek Dersleri retmenlii ve Mdr Yardmcl 1965-1966 Kayseri mam-Hatip Lisesi Mdrl ve Meslek Dersleri retmenlii 1966-1970 zmir Yksek slm Enstits Mdr Bayardmcl ve Trkslm Medeniyeti Tarihi retmenlii 1970-1971 Kayseri Yksek slm Enstits Mdrl ve Trk-slm Medeniyeti Tarihi Dersi retmenlii 28.02.1971 Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi slm Mezhepleri Tarihi
Krss Asistanlna atand. 29.06.1972 Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi slm Mezhepleri Tarihi Krssnde bdiyenin Douu ve Grleri balkl teziyle lahiyat Doktoru nvann ald. 1974-1975 ngiltere-Cambridge University Faculty of Oriental Studiesde Senior Lecturer olarak slm Mezhepleri ve Tarikatlar konusunda dersler verdi ve sahasnda aratrmalarda bulundu. 12.04.1977 Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinde Ahmediyye Mezhebi (Kdiynlik) balkl teziyle niversite Doenti unvann kazand. 17.06.1982 Ankara niversitesinde Mesih ve Mehd nanc zerine (Mezhepler Tarihi Asndan Bir Tetkik) balkl takdim teziyle Profesr unvann kazand. 31.08.1982 Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dekanlna atand. 09.10.1984 niversite Senatosu tarafndan niversiteleraras Kurul Temsilciliine seildi. 05.11.1984 Dekanlk grevinin yannda Dokuz Eyll niversitesi Rektr Yardmcl grevini yrtt (15.06.1989 tarihinde istifa etti).
Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60
10.09.1985 Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dekanlna 2. defa atand. 10.09.1988 Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dekanlna 3. defa atand. 10.10.1988 niversite Senatosu tarafndan niversiteleraras Kurul yeliine 2. defa seildi. (31.05.1990 tarihinde istifa etti). 09.11.1989 2876 Sayl Kanunun 21. maddesine gre Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi asl yeliine seildi. 01.06.1990 niversiteleraras kurul tarafndan 2547 sayl Kanunun 6. maddesi b/5 bendine gre Yksekretim Kurulu yeliine seildi. (10.11.1992 tarihinde yelikten ayrld). 10.09.1991 Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dekanlna 4. defa atand. 10.11.1992 Mula niversitesi Kurucu Rektrlne atand. 25.12.1993 YURT-KUR Ynetim Kurulu yeliine seildi. 03.11.1994 Mula niversitesi Rektrlne, retim yelerince seilerek, Cumhurbakan tarafndan 4 yl sreyle tekrar atand. 17.05.1995 YK tarafndan Trkiye Sosyal Bilimler Mill Komitesi Beeri Bilimler Alt Komitesi yeliine seildi. (YK, 14.07.1996da faaliyetini durdurdu). 27.07.1995 YK Yrtme Kurulu tarafndan Trkiye Sosyal ve Beeri Bi-
limler Mill Komitesi Bakanlna getirildi. (YK, 14.07.1996da faaliyetini durdurdu). 27.07.1995 YK Yrtme Kurulu tarafndan Trkiye Stratejik Aratrmalar Mill Komitesi yeliine seildi. (YK, 14.07.1996da faaliyetini durdurdu). 08.11.1995 Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi asl yeliine 2. defa seildi. 22.11.1995 YURT-KUR Ynetim Kurulu yeliine 2. defa seildi. 22.12.1997 YURT-KUR Ynetim Kurulu yeliine 3. defa seildi. 24.10.1998 Mula niversitesi Rektrlne, retim yelerince 2. defa seilerek, Cumhurbakan tarafndan 10 Kasm 1998 tarihinden itibaren 4 yl sreyle tekrar atand. 20.11.1999 YURT-KUR Ynetim Kurulu Bakanlna seildi. 27.12.1999 Kazakistan Sosyal Bilimler Akademisi Asl yesi olarak seildi. 09.10.2000 Krgzistan Uluslar aras Cengiz Aytmatov Akademisi Asl yesi olarak seildi. 11.12.2002 Mula niversitesi Rektrlk grevini tamamlad. 16.01.2003 Emekli oldu. Hayat arkada Semiha Hanm ile lhiyat Fakltesindendeki rencilik yllarnda, ayn snfta tant. Bu evlilikten; Emine ule, Ayegl, Nazl, Sezer Sabriye adnda drt kz vardr. 3 torun dedesidir.
PROF. DR. ETHEM RUH FILALININ BLMSEL ALIMALARINDAN SEMELER

Selected Scientific Works of Prof. Dr. Ethem Ruhi Flal Quelques tudes du Professeur Ethem Ruhi Flal
I. TELF KTAPLAR: 1. amzda tikad slm Mezhepleri, stanbul: Seluk Yaynlar, 1980 (Gzden geirilmi ve geniletilmi 2. bask 1983; 3. bask 1986; ran slam Devrimi ilavesiyle 4. bask, 1990; 5. bask, 1991; 6. bask, 1993 ;7. Bask, 1995 ; 8. Bask 1996 ; 9. Bask 1998) ; 10. Bask, Birleik Yaynclk : stanbul, 1999) 2. slma Kar Cereyanlar: Bablik ve Bahalik, Mecca: Mslim World League Yay. 1402/1981. 3. Din Kltr ve Ahlk Bilgisi (Ortaokul 3. snf), Ankara: M.E.B. Yay. 1982 (13. bs., 1994) 4. bdiyenin Douu ve Grleri, Ankara: A.. lahiyat Fakltesi Yay. 1983. 5. mmiyye as, stanbul: Seluk Yay. 1984. 6. Kadiynlik (Ahmediyye Mezhebi). zmir: Dokuz Eyll niversitesi Yay. 1986. 7. Mezhepler ve Tarikatlar Ansiklopedisi (Komisyon almas. Bakan: E.Ruhi FILALI). stanbul: Tercman Yaynlan, 1987. 8. Atatrk ve Din, Ankara: Azerbeycan Kltr Dernei Yaynlan No: 32, 1988.
9. Trkiyede Alevilik Bektailik, stanbul: Seluk Yaynlan 1990 (3. Bask, stanbul 1994). 10. Kdiynilik, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yay., 1994. 11. Babilik ve Bahalik, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yay.. 1994. 12. Gemiten Gnmze Halk nanlar tibariyle Alevlik - Bektalik, Ankara: Trk Kltrn Aratrma ve Tantma Vakf Yay., 1994. 13. mam Ali, Ankara : TDV Yay., 1996 (2. Bask, 1998). 14. Din ve Devlet likileri. Mula : Mula . Yay., 1997. 15. Atatrk Dncesinde Din ve Liklik, Yayn Haz.: E.R.Flal, T. Mftolu, . Karaku, Ankara: Atatrk Ara. Mrk.,1999. 16. Din ve Laiklik stne Dnceler, Mula: Mula niversitesi Yaynlar, 2001. II. TERCME KTAPLAR: 1. Prof. Muhammed Eb Zehra, slamda Sosyal Dayanma, Arapadan ev.: E.Ruh FILALI-O.ESKCOLU. stanbul: Yamur yay., 1969 (2. bask: stanbul, 1978). 2. Prof. Muhammed Eb Zehra, slmda Siys ve tikad Mezhepler Tarihi.
Arapadan ev.: E.Ruhi FILALIO. ESKCOLU, stanbul: Yamur Yay., 1970. 3. bn Bbeveyh el-Kumm, -mmiyyenin man Esaslar (Risletl-tikdtil-mamiyye), Arapadan notlarla ev. E. R. FILALI, Ankara: A.. lahiyat Fak. Yay., 1978. 4. R.A. NCHOLSON, slm Sfileri (The Mystics of Islam), ng. ev.: M.DA, K.IIK, E.R. FILALI, A. ENER. R. AYAS, .KAYAOLU.Ankara: Kltr Bakanl Yay., 1978. 5. Eb Mansur Abdulkahir el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar (ElFark Beynel-Frak), Arapadan notlarla ev.: E. Ruhi FILALI, stanbul: Kalem Yay. 1979. (2.Bask, Ankara : TDV Yay. 1991) 6. Prof.W.Nontgomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri (The Formative Period of Islamic Thought). ng. ev.: E.Ruhi FILALI, Ankara: mran Yay., 1981. 2. Bask,stanbul: Birleik Yaynclk, 1998). 7. Henry Laoust, slmda Ayrlk Grler, (Les Schismes dans lIslam), Franszcadan ev., E. Ruhi FILALI - Sabri HZMETL, stanbul: Pnar Yaynlar, stanbul, 1999. III. TELF MAKALELER: 1. Hricliin Douuna Tesir Eden Baz Sebepler, FD (Ankara 1975), XX, ss. 219-247. 2. Burdur Ktphanesinde Bulunan Bir Risale: Tezkiretul-Mezhib, ED, (Ankara 1975), II, ss. 99-116. 3. Tezkiretui-Mezhib libnis-Serrc, ED, (Ankara 1975), II, ss. 117-141
(nsz ve notlarla Arapa metin neri). 4. bdiyenin Siyas ve tikd Grleri, FD, (Ankara 1976), XXI, ss.323-344. 5. Hricliin Douu ve Frkalara Ayrl, FD, (Ankara 1978), XXII, ss. 245-275. 6. Hicr 1400. Yla Girerken slm Dnyas, Milli Eitim ve Kltr, (Ankara 1979), II, No: 5, ss.55-75. 7. Gen Nesillerin Din Terbiyesi ve Destanlar, Kubbealt Akademi Mecmuas, (stanbul 1979), Yl:8, Say: 1, ss.38-43. 8. Eitimimizde Din Formasyon Noksanl ve Bunun Anarideki Yeri, Kubbealt Akademi Mecmuas, (stanbul 1979), Yl:8, Say:3. ss. 3554. 9. Mezheplerin Douuna Tesir Eden Sebepler, ED, (Ankara 1980), IV, ss. 115-131. 10. bn Sadrud-Dn e-irvn ve tikad Mezhepler Hakknda Trke Risalesi, FD, (Ankara 1981), XXIV, ss. 249-276. 11. Tercmnu1-mem, FD, (Ankara 1981), XXIV, ss. 277-335 (nsz ve notlarla tenkid neir). 12. Mesih ve Mehd nanc zerine (Mezhepler Tarihi Asndan Bir Bak), FD, (Ankara 1981), ss. 179-214. 13. The Problem of Abd-Allah bn Saba, ED, (Ankara 1982), V,pp. 379-390. 14. Sakfe Olay ve Hz.Eb Bekirin Halife Seimi, slm Medeniyeti, (stanbul 1982), V, No:3, ss.7-27.
15. XIX.Yzyl Sonlarnda Hindistan (Mezhepler Tarihi Asndan Bir Bak). DEFD, (zmir 1983), I. ss. 1-24. 16. Basic Principles of slam and the Problem of Dialog Between Islam and Christianity, Diyanet Dergisi, (Ankara 1983), XIX, no: 2. ss. 6-13. 17. slam: Basic Principles and Characteristics, The Muslim World League Journal, (Mecca: Shaban 1403/May-June 1983), LX, No: 8, ss. 11-15. 18. lk ii Olaylar: Tevvabn Hareketi, FD, (Ankara 1983), XXVI, ss. 335352. 19. slm Tarihinde Hz. Hasan ve Hz. Hseyin Dnemleri (Mezhepler Tarihi Asndan Bir Tedkik), FD, (Ankara 1983), XXVI, ss. 353-370. 20. Endonezyada ada slm Dncesi, DEFD, (zmir 1985), II, ss. 9-23. 21. Mawlawi ain: a brief description and an interpretation, Islamic Culture, 60, IV (1986), pp. 46-52. 22. Ortadouda slm: slm Mezhepleri Tarihi Asndan Bir Bak), Trkiye Gnl, 14, 1991, ss. 411. 23. Nutukta slm Tarihi ile lgili Motifler, Trk Kltr, 343 (1991), ss. 696-699. 24. Nutukta slm Tarihi ile lgili Motifler, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, VIII/ 22 (1991), ss. 39-43. 25. Trk Dncesi zerine, Trk Yurdu, Trk Dnce Hayat zel Says, XI/44 (1991), ss. 44-45. 26. Halkmzn lahiyat Fakltelerinden Beklentileri, Din retiminin
Dn ve Bugn Paneli, Diyanet Dergisi, 10(1991), ss. 21.vd. 27. Terr ve Terrn Kayna, Trkiyede Terr ve yz Akoturumu, Diyanet Dergisi, VII (1991), ss. 19. 28. slm Anlayta nsan Deerler, Trklerde nsan Deerler ve nsan Haklar - I, stanbul: Trk Kltrne Hizmet Vakf yay., 1992. ss. 257279 29. Deiim Srecinde slm, slam Aratrmalar, VI/4, (1993), ss. 222224. 30. Atatrk and the Religion of Islam, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, IX/26 (Ankara-. Mart 1993), ss. 289-301. 31. Alevlik, Diyanet (Austos 1994), 44, ss. 4-10. 32. Atatrk ve Din. Trk Kltr, XXXIII/384 (Ankara: Nisan 1995), ss. 193-204. 33. slm ve Laiklik, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, X/33 (Kasm 1995), ss. 653-6SS. 34. Egemenlik Kimindir? Trkiye Gnl, 45 (Mart-Nisan 1997), S3. 2126. 35. slmn Bugnk Meseleleri, Trk Yurdu, XVII/116-117 (Nisan-Mays 1997), ss. 29-32. 36. Din ve Devlet likileri. Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, XIII/38 (Temmuz 1997), ss. 581-611. 37. Deiimci zal ve Deiim Srecinde slam, zal - Siyaset, ktisat, Zihniyet; stanbul, Boyut, 2001, ss.211-218. IV. TERCME MAKALELER: 1. Muhammad Kafafi (Ph.D.), Abu Sad Muhammad al-Azd al-Kalhatye
10
Gre Hricliin Douu (The Rise of Kharijism According to Abu Sad....), FD, (Ankara 1972). XIII. ss. 177-191 (ng.den eviri). 2. L.V. Vaglieri, Ali-Muviye Mcadelesi ve Haric Ayrlmalarnn bd Kaynaklarn Inda Yeniden ncelenmesi (The Ali-Muaviyye Conflict and the Kharijite Secession Reexamined in the Light of Ibadite Sources), FD, (Ankara 1973), XIX, ss. 147-150 (ng.den eviri). 3. Prof.Muhammed Tanc, Beyrnnin bn Sinaya Ynelttii Baz Sorular, bn Sinann Cevaplan ve Bu Cevaplara Beyrnnin tirazlar, Beyrnye Armaan, (Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1974), ss. 231-260 (Dr. Abdlkadir ENER ile birlikte Arapadan eviri) 4. Prof.Dr. Mahmud eltut, sann Refi, FD, (Ankara 1978), XXIII, ss.319-324 (Arapadan eviri). 5. W.F.Tucker, sler ve Gnostikler: elMure bin Sad ve Muriyye (Rebels and Gnostics: el-Mura and the Muryya), ED, (Ankara 1982), ss. 203-215 (ng.den eviri). 6. W.F.Tucker, Eb Mansur el-cl ve Mansriyye: Avrupa Ortaa Terrizmi Hakknda Bir alma (Abu Mansur al-Ijli and the Mansuriyya: A Study in Medieval Terrorism), ED, (Ankara 1982), ss. 217-219 (ng.den eviri). 7. E.Toftbek, Ksa Drz lmihali, FD, (Ankara 1981), XXV, ss. 215-220 (ng.den eviri). 8. M.M. Mazzoui, The Origins of the Safawids-Siism, Sufism and the Ghulat, FD, (Ankara 1978), ss. 533536 (Kitap Tantma).
V. ANSKLOPED MADDELER: 1. Trk Ansiklopedisine Yazlan Maddeler: 1. Sebeiyye28/246 2. Sebiyye 28/251 3. Secah Bintil-Hris 28/255 4. Tahtaclar 30/352-353 5. Ticanlik 31 / 188-189 6. Tster 32/462 2. Dergh Yaynevi slm limler Ansiklopedisine Yazlan Maddeler: Ehl-i Snnet 3. Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisine Yazlan Maddeler: 1. Abbas b. Ali b. Eb Tlib 1/21 2. Abdullah b. Ali b. Abdullah el-Abbas 1/82-83 3. Abdullah b. Cafer b. Eb Tlib I/89 4. Abdullah b. bad el-Murr et-Temim I/109 5. Abdullah b. Meymn I/ 117-118 6. Abdullah b. Muviye b. Abdullah b.Cafer b.Eb Tlib I/118-119 7. Abdullah bn SebeI/133-134 8. Abdullah b. Vehb er-Rsb I/141-142 9. Abdulkhir el-Badd I/245-247 10. el-Ahbrut-Tvl I/493-94 11. Ali b.Eb Tlib II/371-374 12. Ali Ekber II/390 13. Bahalik, IV/464-468 14. Cbir Cufi, VI/532 15. Cemel Vakas,VII / 320-321 16. Culend b. Mesud, VIII/107-108 17. Darn-Nedve, VIII/555-556 18. Eb Mansr el-cl, X/181-182 19. Eb Tlib, X/327-238
11
20. Eb Yezid en-Nkkr, X/259-260 21. Fah, XII/73-74 22. el-Fark Beynel-Frak, XII/172-173 23. Gadir Hum, XIII/279 24. Gib, XIII/292 25. Hricler,XVI/169-175 26. Hasan, XVI/282-285 27. Hasan b. Muhammed b.Hanefiyye, XVI/331-332 28. Hasan b. Zeyd, XVI/361 29. Hrrt b. Rid, XVII/382 30. Hseyin, XVIII/518-521 31. el-Hseyin b. Ali-Shibu Fah, XVIII/525 32. bziyye, XIX/256-261 sna Aerriye bni Mlcem brahim el-mm bn nebe VI. KONGRE, SEMPOZYUM VE SEMNER TEBLLER: 1. Atatrk ve Din Anlay, Trk Kadnlar Kltr Dernei, Atatrkn Milliyetilik ve Devletilik Anlay Semineri, (Ankara 1981), ss. 3-12 (Ayr basm). 2. Atatrk ve Din. Aydnlar Oca, Mill Eitim ve Din Eitimi lm Semineri, (stanbul 1981), ss. 209-219. 3. Din Kltr ve Ahlk retimi, Tercman Gazetesi, Milli Eitim Sempozyumu, (stanbul 1984). 4. Tarih ve Din, Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Metodolijisi ve Trk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu, Elaz 1984. 5. slm Mezhepleri Tarihi Aratrmalarnda Karlalan Baz Problem-
ler / Some Problems Concerning the Studies on the History of Islamic Sects, Uluslararas Birinci slam Aratrmalar Sempozyumu /First International Symposium on Islamic Studies), (zmir 1985), ss. 369382 (Trke metin + ngilizce zet). 6. Islamic Approach Towards Other Religions, Assembly of the Worlds Religions. New Jersey-U.S.A, November 14-21, 1985. 7. The Origin and the Significance of the Mawlawi Rituals, New ERA Conference: God: The Contemporary Discussion, Coronado, California, December 29, 1986-January 4, 1987. 8. Abdullatif el-Harpt ve TenkhulKelm f Akaidi Ehlil-slm Adl Eseri, Frat niversitesi, Trk-slam Tarih, Medeniyet ve Kltrnde Frat Havzas Sempozyumu, Elaz. 23-26 Mart 1987. 9. The Meaning and the Signiflcance of Islamic Prayer (Salt): From the Point of View of Sufism, Council for the Worlds Religions: Ritual, Symbol and Participation in the Questfor Interfaith Cooperation, Harrison Hot Springs, Canada, August 20-25. 1987. 10. God in the Turkish Folk Litterature, Nev ERA Conference: God: The Contemporary Discussion. Key West. Florida, April 16-22, 1988. 11. Diyanet leri Bakanlnn Eitim ve Yayn Hedefleri Din Kltr Sempozyumu, 8-10 Nisan 1988 Ankara. 12. Teaching of the History of the Islamic Schools of Political and Religihttp://www.millifolklor.com
12
ous Thought in the Facilties of Divinity, Conference on the Communicating Religious values to youth Today, Gregorian University, Rome, 10-13.05.1989. 13. mam Ali and Human Rights, Imam Alis Festival Fourteen Centerary of al-Ghadeer, July 1990, London, pp. 84-93. 14. Yunus Emrede Allah Telkkisi, Eskiehir Trkoca, 4 Ocak 1991 15. Trkiyede Alevlik-Bektalik, Karyaka Kltr-Sanat Dernei, 2 Mart 1991 16. Din Hayatmz, Bursa Aydnlar Oca, 26 Nisan 1991 17. Ana Hatlaryla Alevlik, Gnmzde Alevilik ve Bektalik Paneli, 22.2.1991, Ankara, 1995, ss.11-18. 18. Sosyal Btnleme Asndan Din, Trk Kltr ve Sanat Dernei, Atatrk il Halk Ktphanesi, zmir, 2 Mart 1992. 19. A Brief History of Mawlawiyyah and the Significance of the Mawlawi Rituals, Contemporary Relevance of Sufism, ed. by Syeda Saiyidain Hameed, New Delhi : Indian Council for Cultural Relations, 1993. ss.285 vd. (International Seminar on Sufism, New Delhi, 1991) 20. iliin Douu ve Gelimesi, Milletleraras Tarihte ve Gnmzde iilik Sempozyumu, stanbul 13-15 ubat 1993, ss. 33-68. 21. slm ve Dier Dinler, Uluslararas Hogr Kongresi, Antalya 10-12 Haziran 1995.
22. Atatrk ve Laiklik. nc Uluslararas Atatrk Sempozyumu, Gazi Magusa-Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, 3-6 Ekim 1995. 23. Atatrk Dncede Milliyetilik ve Liklik, Mula : Mula niversitesi Yayn, ss. 1-5. 24. Do Secular States Have A Futre in The Islamic World? (Turkish Case), Conference on the Impact of Religion on Politics at the end of the Twentieth Centry. Jerusalem, 1012 Kasm 1997 (Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, XV/43 (Ankara Mart 1999), ss.203.217). 25. 25. Laikilik-Din likisi, Cumhuriyetin 75. Ylnda Trkiyede Din ve Devlet likileri Sempozyumu, Kahramanmara, 1998, ss. 6-33. 26. Trk nklb ve Liklik, Kara Harp Okulu Komutanl, Ankara : Kara Harp Okulu Bilgi Toplama ve Yaym Merk. Yay., 2000, ss. 1-39. 27. Yeni Bir Gelecee Alrken slamn ve Mslmanlarn Meseleleri, Yeni bir Gelecee Alrken nsan ve Din Sempozyumu, Adana, 2002, ss. 1328 KISALTMALAR DEFD : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi FD : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi ED : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi slm limleri Enstits Dergisi
13
PROF. DR. ETHEM RUH FILALI LE SYLE

An Interview with Prof. Dr. Ethem Ruhi Flal Reportage avec le Professeur Ethem Ruhi Flal
Yard. Do Dr. Ali Abbas INAR*

Bilgi kayna bilgelerimizin / aksakallarmzn bilgilerinden her zaman istifade etmek, lkemiz ve insannn gelecei iin mecburiyettir. Prof. Dr. Ethem Ruhi Flal da bilgi kayna olan bu ender ahsiyetlerimizdendir. Prof. Dr. Ethem Ruhi Flal ad, sadece Trk din tarihi veya slm tarihi aratrmalarnda deil, ayn zamanda Trk kltr tarihi iinde, belirli ve mstesna bir yere sahiptir. Onun, bu grlerinden daha geni kitlelerin, zellikle de niversite camiasnn yararlanaca inancyla, Mulada, 8 Eyll 2003 tarihinde bir grme yaptm. Teybe kaydettiim bu grmeyi, daha sonra deifre ettim. Yaptm bu grmeyi, amacna ulaaca inancyla sunuyorum: A.A.. - Saygdeer Hocam, akademik alma alannz ile halkbilimi (folklor) disiplininin, bilimsel olarak, alma alanlar, baz noktalarda birbirine yaklayor. Her iki bilim disiplini birbirinden yararlanyorlar. Trkiyede; zellikle halk inanlar, tasavvuf, eitli kltler, slm inancna veya yorumuna dayal kurumlar ve bu kurumlarn meydana getirdii kltr, tekke iiri vb. konular teolog ve halkbilimcilerin ortak alma alanlar. Sizin bu yndeki inceleme ve aratrmalarnz, pekok halkbilimci iin rehber olmakta. Bunu, yaplan atflardan ve konumalardan anlyorum. Bu erevede, pekok halkbilimci gibi, ben de, almalarnzdan istifade ettiimi belirtmek istiyorum. Mill Folklor Dergisi, sizin resm grevinizden emekli olmanz da frsat bilerek Trk Dnyas ve Trk halk kltrne katklarnz dolaysyla 60. Saysnn zatnza armaan edilmesine karar verdi. Sizinle grme yapma grevi ve onuru da bana verildi. Hayatnz, eserleriniz ve grlerinizle ilgili baz sorularm olacak. Bizi aydnlatrsanz sevinirim. Hocam, akademik hayat tercih etmenizin sebebi nedir? E.R.F. -Akademik hayat tercih etmemle alakal gemi biraz uzun, sz uzayabilir, ama mmkn olduunca ksa anlatmaya alaym. ocukluum ok renkli geti. Bu renkliliin temeli, zellikle babamn mesleine dayanr. Babam, Allh rahmet eylesin, ok iyi bir mobilyacyd. Benim ocukluk yllarmda, 1940larda, Burdur ve yresinde, mobilyalar mee, grgen ya da byk ounlukla ceviz aacndan yaplrd. Ve babam, bunlar byk ktkler halinde satn alr, evimizin bahesinde kurumaya ya da suyunu biraz kaybetmeye brakrd. Bizim ok sevdiimiz, babamn srekli i yapt tahtaclar vard. Tahtaclar eli, yani kar-koca gelirlerdi. O byk ktkleri, byk hzarlarla bierler-
Mula nv. Fen- Edebiyat Fak. ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Bl. retim yesi.
14
di. Her bk ekilerinde, kendilerine gre H! H! H! diye sesler karr, baz ilahiler trkler sylerlerdi. Rahmetli babam ok nekre (akac / nktedan) bir insand; bu, sevdiim tarafdr onun; onlara taklmadan edemezdi. Onlar da, kar-koca beni ok severlerdi, yal insanlard, Allh rahmet eylesin hepsine. Babam, bu taklmalarnda: Aman olum! Bunlarn kucana oturma. Bunlarn kestikleri yenmez derdi ama, biz birlikte yemek yerdik, bu babamn ltifeydi. Ve ben, o ocuk yalarda; Baba, Alev ne demek? Tahtac ne demek? diye sorardm. O da kendince byle syleniyor olum diye baz aklamalar yapard. Ama, ailemiz hep onlarla iie yaad. Babamn, Snn olmakla beraber, bu ii yapan insanlarla yakn dostluklar vard. Ben, o zamandan, bu insanlarn, toplum ierisinde, ayr bir kategoride deerlendirilmelerini hep kafamda soru yaptm. Ortaokul ve lisede, bu sorular, beni edebiyat ve zellikle de tarihe daha ok ilgi duymama sebep oldu. Trk kltr tarihine, daha ocuk yalarmdan itibaren ilgi duyduumu syleyebilirim. Mesel, Burdur Halk Evi Tiyatro Kolunda alan ve bu konulara ilgi duyan daymla beraber Halk Evine gider, Ankara Halk Evi yayn olan lk Mecmuasn dikkatle okurdum. O zamanlar, Burdura, ancak haftada bir gazete ve dergi gelirdi. 1944 olaylarndan sonraki gelimelere paralel olarak Trk kltr ve bizim Orta Asyadaki hayatmz ile, Trk Dnyas ile alakal haberler bazen yasaklanan eylerdi. Btn bunlara ramen, ben, bu tr haberleri merakla okurdum. Liseye geldiimde, doktor olmay ok arzu etmeme ramen, kendimi bir sosyal bilimci olarak grdm, arlkl yanmn sosyal bilimler olduunu hissettim. niversiteye, lhiyat fakltesine katldmda ise izgimi belirlemitim: Sradan bir retmen olmak, slm
bilgileri, din bilgilerini rencilere retmek yerine, ki bunlar da retmek gerekir, belirli bir alanda ihtisas sahibi olmann daha doru olduun dndm ve asistan olarak kalmaya karar verdim. Bunun yolunu da, niversiteye gittiimde rendim. Bizim zamanmzda iletiim bu kadar yaygn deildi; biz hangi fakltenin olduunu dahi doru drst bilmiyorduk. Hatta ben, lhiyat Fakltesinin varln Ankaraya geldikten sonra rendim. O zamanlar, en ok bilinen faklteler Tp, Mhendislik, Siyasal Bilgiler, Hukuk faklteleriydi, dierleri tannmazd. Faklteye girdiim andan itibaren kendimi srekli olarak ihtisasa hazrlamaya altm. Bizim Fakltemizde, bu sahada allabilecek birka krs vard. O zamanki adlaryla; Dinler Tarihi, Felsefe, Mezhepler Tarihi. Mezhepler Tarihi bana cazip geldi, nk mezhepler tarihinde, fiilen slm bilmek ve renmek zorundasnz. Hem mezhep, insan ilikilerinin ortaya koyduu bir kurum olduu iin, bu, ocukluumdan itibaren merak ettiim Trkiyede yaayan farkl kltr topluluklarn tanmam ve onlar deerlendirmem iin de vesile olacakt. Bylece ona niyet ettim. Mezun olduktan sonra, talihin bir cilvesi, hemen asistan olamadm, kadro yoktu o zamanlar ve ben mill eitim tekiltnda, ok gen yata idarecilie baladm. Stajyerliim bittikten sonra mam hatip Okullarnda mdr yardmcl, mdrlk, daha 26 yamdayken Yksek slm Enstitsnde hocalk, yneticilik gibi grevler yaptm. Ama ihtisas yapma isteim hep devam etti. Mezhepler Tarihinde kadro msait olmad iin bu defa, dardan doktoraya baladm. Doktoram yapmakta iken, ok sevdiim, sayg duyduum, Allh rahmet eylesin, aabeyim Do Dr. Yaar KUTLUAYn yannda doktoraya baladm. Daha sonra, kanaatimce slm dn-
15
yasnn yetitirdii en byk isimlerden biri olan Fasl Prof.Dr.Muhammed TANC hocann yannda slm kltryle alakal iyi pieceimi dndm ve oray tercih ettim. Kayseri Yksek slm Enstitsn brakarak niversiteye intisap ettim. niversiteye intisap etmemin, akademik hayat tercih etmemin sebebi, akas dinin insanlar, toplumlar arasndaki tezahrlerinin gstergeleri olan bu toplumu tanmakt. Diyebilirim ki benim bu ie ocukluk yllarmdan itibaren ilgi duymamda, mobilyaclk yapan babamn; am, ceviz ya da mee tomruklarn dorayan Tahtac Himmet Dede msebbib oldu. Bylece bu ie baladm. A.A.. - Akademik almalarnz ve baz eserleriniz zerinde ksaca durabilir misiniz? E.R.F. - Bilim evresinde, 1970li yllarn artlar ierisinde, dorudan doruya Kuranla, hadisle ya da klasik dnemle ilgili olmayanlar fazla rabet bulmad iin, doktora tezimde, Yaar aabeyin, daha sonra TANC hocann tevikleriyle klsik dnem zerinee altm. bdiyenin Douu ve Grleri adl bu almay gerekletirmekle ok da isabetli yapmm. Yeri gelmiken Muhammed TANCden bahsetmek istiyorum: Tanci hoca, bn-i Haldun zerine ok byk yetkisi olan ve mam Maturud zerinde almalar ve derinlii bulunan biridir. Ve Kuran ok iyi bilen, derinliine inceleyen biridir. Klsik dnem zerine aratrmaya balamakla, bu hocalarmn sayesinde, evvel Kurann dayand bu evreyi, ondan nceki tarihi ok iyi tanma ve inceleme frsat buldum. Ondan sonraki almalarm gnmze ynelik oldu. Gnmzde; Kurana dayal, Kurandaki, hadislerdeki bir takm anlay ve yorumlar yanstan Kadiyanlik zerine Doentlik tezimi hazr-
ladm. Bilinli olarak semi ve yapm olduum bu almalardan sonra, yine uurlu olarak Profosrlk takdim tezimde Mesih ve Mehdi nancn inceledim. Btn bunlar yanyana sralarsanz badlik, yani Hariclik, bugn bizim slm Dnyasnda en sert, en kat, gnmzn tabiriyle kktendinci diyebileceimiz, radikal bir toplumun olumasn ve Kuran- Kermin harfiyen yaanmas, anlalmas ve uygulanmasn isteyen bir topluluktur. Bunlar kendilerinin grleri dndaki grleri doru kabul etmeyen bir topluluktur. Kadiyanler ise bu ii iyice sulandrma noktasna getirmilerdir. Hindistan corafyasnda, Pakistan-Hindistan altktasnda ortaya kan Kadiyanler; gemi dnemlerin kltlerini kullanmak suretiyle, zellikle, o zamana kadar kendilerine kadar Hinduluktan, Budizmden, Konfuyizmden, amanizmden vb. gelen kltleri; ki amanizm bir din deil kltrdr, klttr; Hristiyanlk ve Yahudilikten de eitli grleri dahil etmek suretiyle, slmn potas ierisinde kullanmak suretiyle birtakm grler ileri sren bir topluluktur. Burada mehdi ve mesih inanc ile beraber bizim Trk topluluklarndaki Alev inanlarn tanmak ok daha kolaydr. Alev inanlarn tanrken de, Alev ve Bekta topluluklarn tanrken de iliin ok iyi bilinmesi lazmdr. Benim, ilik almalarm, Kadiyanlikle beraber, paralel olarak yrttm ok ciddi almalardan biridir. Trkede, 12 mamla ilgili olarak, mamiyye ias zerine ilk almalar da bana aittir. Bylece bilgilerim mayalanmt. Btn bunlarn altnda, kesinlikle bir iddia iinde deildir ama, noksanlar olmakla beraber, benim en az otuz yllk birikimimin sonucu olarak Trkiyede Alevilik ve Bektailik kitabm kmtr. Trkiyede, bir toplu yayn olarak,
16
amzda tikad slm Mezhepleri adl kitabm Hicretin 15. yzylna armaan olarak hazrlanm ve yaynlanmtr. Bu kitap, bir yanyla vatandalarmza, bibliyografyas ile de yetimekte olan rencilerimize hitap etmekte olan el kitab durumundadr. A.A.. - Bir bilim adam olarak hedeflerinize ulaabildiniz mi? E.R.F. - Bunu sylemek ok g. Hibir akademisyen hedefime ulatm diyemez. Hedeflerime ulatm diyorsa, bana gre akademisyen deildir. Kendimi, akademik hayatmn bu krk yl sonunda hedeflerime ulam grmyorum. Anne tarafndan rahmetli dedem Hac Hamit Hafz, Burdurun kurrsndandr, mftlk ve imam hatiplik yapmtr. 75 yl boyunca Cami-i Kebirde hatimle namaz kldrm olan bir insandr. Olunun ad Ali Haydar. Dikkat edin, bir Snn mftnn olunun ad Ali Haydar. Bu, Trkiyenin 1920li, 1930lu yllardan sonra nereden nereye geldiini grmek bakmndan ilgin bir rnektir. Bu anlaytaki bir evrenin insan olarak, akademik hayatma ailemden aldm bilgileri eklerseniz, talebeliimi de koyarsanz, nk eski Trke ve dier bilgileri lisede renmitim, kendimi tanm olduum 50 yllk almalarma ramen, ben hl kendimi bir renci gryorum. Kesinlikle akademisyen olduum iddiasnda deilim. Sadece bu yolda bir talebe olarak alyorum ve bundan da iftihar ediyorum. renmenin ya yok ve sonu yok. Benim ihtisas yaptm alanla alkal her gn yeni bir kaynakla karlayorsunuz, her gn yeni bir bilgi kaynana ulamanz mmkn. O zaman bilgileriniz zaten olmu deildir. Olma devresinde, o yolda olan bir insanm. Allhn verdii mr sresince talebe olmaya devam edeceim, hibir zaman stad olmadm, olahttp://www.millifolklor.com
mam da zaten, stadlk benim ok ok temde. Ancak, bilgi edinme konusunda hrsl, istekli bir talebeyim. A.A.. - Trkiyenin sayl teologlarndansnz. Dinin insan hayat zerindeki nemi zerinde deerlendirme yapar msnz? E.R.F. - Trkiyenin sayl teologlarndansnz sz itibari bir laf. Sorunuzun ikinci ksm ise fevkalade umull bir soru. Dinin insan hayat zerindeki nemi szle aklanacak bir ey deil. nk yaanan bir kavram bu. Dinle ne kadar alakasz olduunuzu sylerseniz syleyiniz, o, sizin iinde bulunduunuz toplumun genlerine, davranlarna, dncesine o kadar ok ilemitir ki sizin kendinizi ondan kurtarmanz mmkn deildir. Ve benim kanaatimce, btn toplumlar iin, kendi gcmzn dnda, kendi yapp edebildiklerimizin dnda, bize hakim olan, bizim stmzdeki bir kudrete, bir gce behemehal inanmak zorundayz. Tarihe baktmzda, sosyolojinin bize rettii totem ve tabu zamanndan beri, insanolu kendi stndeki bir gce; bu ister grd olsun, ister grmedii olsun; balanmak durumunda kalmtr. Bilebildiimiz dnemlerden itibaren, kitab dinler dediimiz dnemi ele aldnzda; Yahudilikten, Hristiyanlktan Mslmanla getiinizde de sizin stnzde, btn kinatn stnde, kabul etseniz de etmeseniz de, bir Yaratcnn var olduu hissedilir: Var! nkr etseniz bile bu var. Ve Onun gnderdii, bildirdii kurallar, gnderildii toplumun anlayna gre ekillenmitir. Ve bu ekillenmenin sonunda da bir hayat olumutur. te yaadmz hayat bu. Bunu kendinizden soyutlamanz mmkn deildir. Ben rasyonel bir insanm, liberal bir insanm, kendimi yle gryorum; laik bir insanm, kendimi yle gryorum; ama btn bu grmelerimin tesinde din benim genlerimin
17
iinde, kendimi ondan soyutlayamam. Zaten, insan olmann temel vasflarndan biri, sizin dine olan ilginizdir. Peki, dinle ilgisiz olan insan iyi bir insan olmaz m? Hayr, kesinlikle byle bir ey sylenemez. Dinsiz insanlar kt grmek, byle bir ey dnmek abesle itigaldir. Ama, sizin dinle olan ilginiz kendi insan vasflarnzda, kendi deerlendirmenize bal olarak, sizi belli noktalarda bir rahatlatma hissine gtryor. Toplumsallama dediimiz, yani toplumun birbirine kenetlenmesinde belli harlara ihtiya vardr. Bunlarn banda dil gelir. Farkl dinlere mensup olsalar bile, dil, insan birinci derecede balar. Din ise, bu dil ile birbirine balanm olan topluluklar arasnda, ayn tebessmden, ayn baktan, ayn anlaytan yararlanma ve paylama imknn salar. Bu adan, dinin insan hayat zerindeki nemi byk ve nemlidir. Dinin tarifinde de bu vardr. Din; insan, yaradlndan lmne kadarki sre ierisinde eitmek iin, ama en iyi ekilde eitmek iin; en iyi insan, en gzel insan, en hayrl insan olmak zere var olan bir kurumdur. nsan eiten bir kurum olduu iin, onu inkr etmeniz mmkn deildir. Bugn, bu noktalarda tabii, iinde yaanlan topluma gre birtakm skntlar douruyor. Eer siz dini fevkalade kalplam, birtakm kurallarn esiri veya emredicisi olarak grrseniz, o vakit siz onun esiri olursunuz. Byle bir durumda, insan hayatnda da klelik balar. Halbuki insan, zgr varlktr. nsanolunun ftrat o. Ftratta zgrlk var. zgr olduunuz iin, hele mslman olarak, baka bir kayda tbi deilsiniz, Tanr ile babaasnz. Byle olunca, din insan hayatn rahatlatan, gven altna alan bir kurumdur. Dnya benim, dnya bana ait, egemenlik bana ait, ama benim Yaratanm, elbette ki ontolojik olarak evrenin ege-
meni, hakimi. O son derece normal. Benim onunla Tanrlamak gibi bir iddiam sz konusu olamaz ki. Mmkn deil zaten byle bir ey dnmek. A.A.. - Din ile halk inanlar arasnda, her ikisinin de inan unsuru olmas bakmndan kuvvetli bir ba vardr. Semav dinlerin, zellikle de slmiyetin varlna ramen Trk halk inanlarnn srmesini nasl deerlendiriyorsunuz? E.R.F. - Bu soruda benim dzeltmem icap eden bir ey var. Din ile halk inann iki ayr kulvarda yrtemezsiniz. Ancak bunu batl itikat anlamnda sylyorsanz, batl itikatlar; insann yaad evre, corafya, kltr ortam, ekonomik, tarih ve siyasetin artlar ile ilgili olan birtakm unsurlardr. Bunlar,size, deerlendirmesine bakmakszn, nesilden nesile, ne olduu bilinmeden de aktarlr. Din ve slmyet dediiniz zaman ok farkl bir manzara ile karlayorsunuz. slm, bilebildiim kadaryla, yer yznn en aklc dinidir. Pozitivist bir dindir demiyorum, Ougst Comteun syledii pozitivizmden sz etmiyorum, ama en aklc dindir. nk, akl olann dini vardr. Akl olmayann din ile sorumluluu, ykmll sz konusu deildir. Byle olunca aklc din derken neyi kastediyoruz? Burada, ok ksa da olsa, Kuran- Kerimin mahiyetine dikkat etmek lazmdr. Kuran- Kerim, 610 ylnda, dnya corafyasnn belli bir corafyasnda, yani Mekke blgesine, Allh tarafndan gnderilmi olan bir dindir. Bu bir tarih olay. Bu tarihi olayn muhataplar belli: Mekke toplumu, 622den itibaren de Medine ve Hicaz toplumu, o blgenin toplumu. O insanlar, orada, 610 ylndan nce, yzlerce yl nce de yayorlard. Bir kltrleri vard. Bizim, yuvarlak ifadeyle cahiliye kltr dediimiz kltr vard. Bu kltrdeki insanlar da, u ya da bu biimde;
18
sosyal hayat, aile hayat, gnlk hayat bakmndan belli noktalara ulamlard. Bunlara knayabilirsiniz, knayamazsnz... Knama dediimiz olay, sizin daha sonra ulatnz iyi ile mukayese etmek suretiyle vardnz sonutur. Ama, o bizim kt dediimiz; ahlak bakmdan kntye uramlard, fuhu ykselmiti, u kadar puta tapyorlard, berbat insanlard dediimiz o toplumda, o dnemini ve daha sonraki dnemlerin bile hayranln gizleyemedii edeb bir gelime vard. 7 Ask olarak bilinen Muallkat- Seba ve belli edeb unsurlar Cahiliye toplumunda da alabildiine artmt. Nesep ilmi, batan sona orada gelimiti. Btn bunlar corafyann zorunlu sonular. lde yaayan bir insan ve kabile sistemi zerine kurulu toplumsal bir dzende insanlar soyunu bilmek zorundayd. Yine o corafyann genel bir rn olmak zere oluan baka kavramlar vard; mrvvet ve yiitlik kavram bunlarn en nemlileriydi. nsan olarak kiinin erefi mensup olduu kabileden geldii iin bu kavramlar nemliydi. Kabile ne kadar gl ve asilse, kiinin gc ve kudreti artmaktayd. Ben bu konuyu, teferruatl bir biimde, Ortadouda slm adl makalede yazmtm. Btn bu insanlarn yaadklar bir halk inan... Hangi ekilde olursa olsun; ister putperest olsun, ister tevhid dinine mensup olsun. Nitekim, Hz. Peygamber dneminde, 610 ylndan 632ye kadar, Kuran- Kerimin inzali dneminde de, gerek Kuran- Kerimin yetlerinin, gerekse Resulullhn snnetinin ortaya koyduu yeni bir yaama biimi olutu. Bu da yeni bir kltrleme hadisesini dourdu. Deyim yerindeyse, 610 ylndan itibaren Mekke toplumu ile beraber o blge bir kltr deiimine urad. Bu kltr deimesi, bugn bizim hayranlkla izlediimiz, ve takip etmekten de iftihar duyduumuz bir dinin yol
at kltr deimesi. Bu dinin meydana getirdii kltr deimesi sonucunda da birtakm eyler olutu. Ve o din yayld. Mekke-Medineden kt, btn Hicaz Blgesini kaplad, daha sonra ksa zamanda Irak,ran, Suriye, Trkiye, Orta Asya ve Kuzey Afrikaya yayld. Bir sosyolojik gerek olarak, btn bu yrylerde, Kuran- Kerimin muhtelif yetlerinde bunun izlerini bulmak mmkndr, szgelii krk yana kadar Mecus olarak yaam bir insan yada otuz yana kadar Kuzey Afrikadaki iptida yerli bir dine mensup olan bir insan, ya da elli yana kadar Orta Asyada aman kltr ya da Budist anlayyla yaam olan bir insan, bu yeni dinin gzelliini grd. slm kltryle kar karya geldi ve severek, gnlden isteyerek Mslman oldu. Bu, derhal bir boyahaneye girip de, stne boya atlp rengi deitirilen araba deil ki! nsan bu!.. Dnen bir varlk; hisseden bir varlk; duyan bir varlk; nefret eden bir varlk... O zamana kadar oluturduu birtakm detlerini, anlay ve deerlendirmesini, olsa olsa tevhide aykr gelmeyecek, putperestlie iz brakmayacak ekilde Mslmanlatrma yolunu tuttu. Ama yine Budizmden, amanizmden, yine iptida dinlerden izler var ya da davranlar var, ama bu adam mslman, hem de samimi mslman. A.A.. - Trklerde de eski dinlerin izlerini gryoruz. Trbeler etrafnda meydana gelen inan ve gelenekler buna rnek verilebilir. E.R.F. - Trbe ziyaretleri Araplarda da, Kuzey Afrikada da, ran, Trkiye ya da Orta Asyada da grlen bir hadise. Bu, dinin yozlamas deildir. Dinin; insanlarda; onlarn anlaylarna, kltr dzeylerine gre yansm ve toplumsallam bir eklidir. Ben gidip bez balamyorum, mum dikmiyorum, ama evli-
19
yaya kar deilim. nk ben alp kltrn, eren kltrn ve bu kltrn dayand ana kltr kaynan biliyorum. stesem de istemesem de ona kar sayg duyuyorum. Mesel Ahmet Yesevnin trbesini, Hac Bekta Velinin klliyesini grp de duygulanmamak mmkn deil. Hem, mezar ziyaretinden neden bu kadar korkulur anlayamyorum. Bu, bir halk inan. Bez balama, nazar demesi vs. gibi inanlarn Kuranla ilgisi yok, bunlar din de deil, ama bunlar kltr. Bir kltrn unsurlar bunlar. Bunlar doduu kltrn rengini alr.Bunun iin biz bunu Trk mslmanl, Arap, Afrika, Avrupa ya da Acem mslmanl olarak deerlendiriyoruz. Bu, kesinlikle mslmanlklar oaltmak iin deil, tam tersine kltrel ekillenmeyi belirtmek iin kullanlan bir kavram. Kuran; Ik tek olmasna ramen, onun gnderdii k zerreleri milletler veya bireylerde ok farkl ekilde yansyor, huzmeleri farkl. Belki basit bir rnek olacak, Arabistanda, Msrda, bir adam, Kuran- Kerimi bann altna koyarak camide uzanabiliyor, ama bir Trk iin bu lgnca bir eydir. ounlukla anlamn anlamasa bile, bir Trk iin Kuran- Kerim byk bir manev kaynaktr, ba tacdr. Bunun iin onu bann altna koyan birine kzar. Btn bunlar bir bak as, bir deerlendirme. Buna bal olmak zere yorumlar ve anlaylar farkllayor. Onun iin, batl inanlara ramen, Trkiyede slmyetin, halk inanlaryla birlikte yaamasnn temel nedenlerinden biri bu. Bizim kltrmzn ok salkl denebilecek unsurlarndan biri. Bunlar arasnda insanlar atalete sevk edenleri de var. Bunlar tashih etmek gerekir. Gelenekler, yaanan toplumun, onu yaayan insanlarn yaaylarna ve bak alarna gre yenilenir ya da kaybolur. Her yenilenmede, iinden dodu-
u toplumun rengini alr. nemli olan, bunlarn kltrdeki izleridir. Eer, toplum olarak baka bir toplumun kltrndeki gelenekler ve kltrel dier unsurlar taklit edilirse toplumunuz zaafa urar. Bu ikisini birbirinden ayrmak zorunludur. Bunun iin ben, hassasiyetle bu mesele zerinde srekli olarak duruyorum. A.A.. - lkemizde devlet ve din konusu tartlan konular arasnda. Konuyu incelediniz. Bu kavramlar zerinde durabilir misiniz? E.R.F. - Benim bir kitapta toplamaya altm bilgileri, bir soruyla cevaplamam istiyorsunuz, ama zetlemeye alaym. Din; insanlarn hayatn dzenleyen ve onun, beikten mezara kadar, hayatn renklendirip ekillendiren; iyi insan ve iyi toplum olma kurallarn gsteren, nn aan bir emirler manzumesidir. Devlet ise bu manzumenin ekillenmesi ile alkal vcut bulmutur. nsanlarn, bu dzen ierisinde, kendi hayatlarn srdrebilmeleri iin bulduklar bir manev kavram, deyim yerindeyse bir tzel kiilik. slma gre, eer devlet olmazsa anari doar. Din, Kuran- Kerim, kesinlikle, insanlarn kurallar iinde yaamasn ister. Onun temel amac ahlk bir toplumun olumasdr. Ahlk bir toplumun olumas iin de bireylerin kurallara uymak mecburiyeti vardr. Toplumsal dzende, kiinin tek bana ahlkl olmas yetmez. Toplum halinde bu hale gelindiinde, ite o zaman mkemmel devleti yakalayabilirsiniz. Bunun iin Kuran- Kerim, btn insanlar ve mminleri hayrda; yani gzellik ve iyilikte birbiriyle yaran insanlarn bir aradal eklinde tarif eder. nsan olarak, mmin olarak hedefimiz iyilik ve gzellikte yarmaktr. Bu yarta, herkes, gsleyebildii mertebedeki duruhttp://www.millifolklor.com
20
muna gre deer kazanr. Bu, kiilerin nazarndaki deer kazanma deil, Tanr nazarndaki deer kazanmadr. Her insann bana bir polis dikmekle toplumu, dolaysyla devleti ayakta tutamazsnz. Devleti ayakta tutabilmek iin insanlarn polisinin kalbinde olmas lzmdr. Byle olunca, karmza farkl anlaylar kyor. Bir ksm insanlar diyorlar ki; mademki din, dorudan doruya, Tanr tarafndan insanlara gnderilmi olan bir emirler manzumesidir, o zaman, bu manzumenin, devlet denilen tzel kiilik tarafndan da harfiyen uygulanmas lzmdr, ancak o zaman Allhn emri yerine gelmi olur. Byle bir ey sz konusu deil. Neden deil? Kuran- Kerim, yatay ve dikey boyutu olan grler manzumesidir. Dikey boyut insanln var oluundan gnmze kadar, Hz. Peygamber de dahil olmak zere, Allhn btn insanlar yaratrken onlarn hamuruna koyduu, onlara kendi ruhundan fledii evrensel deerlerdir. nsan ldrmeyi tevik eden bir topluma rastlanamaz. Ktl tevik eden bir din yoktur. Bunlar btn dinlerde; Yahudilikte, Hristiyanlkta, Konfuyizmde ya da Budizmde de var olan mterek deerlerdir. nsan Haklar Evrensel Beyannamesinde sz konusu edilen unsurlar bunlardandr. Kuran- Kerimin bir de yatay boyutu vardr. Bu yatay boyut, kendisini kabul ettirebilmek iin, indirilmeye baland gnden son gne, yani son cmlesine kadar, hitap ettii toplumun toplumsal boyutudur. 610 ylnda ya da 620 ylnda yaayan bir insann u an zerinde oturduumuz koltuklar dnmesi mmkn deil. O dnemin yaama ekli buna imkn tanmyordu. O zaman, o insan iin temiz bir yere oturmak nemliydi. Gnmzde bunu Hz. Peygamber koltua oturmamt, Kuran Kerimde bu yoktur biiminde yorumlamaya kalkmak, din ile devleti atma
haline sokmaktr. Orada, o toplumsal boyutta meydana gelmi olan gnlk hayat ile ilgili birtakm kurallar, sizin iin, laboratuarda kullanacanz rnek malzemelerdir. Onlar, btnyle uygulanmas zorunlu malzemeler deil; yeniden yaplandrlmas, yorumlanmas gereken hazrlk malzemeleridir. Bu yap ve yorumdan sonra yeni kurallar getirmek zorunluluu vardr. Fkh hkmler ya da muamelt denilen hkmler buna aittir. Devlet de bu muamelt ile alkal hkmleri, iinde yaanlan dneme gre, yine Kuran- Kerimin istikametinde, insann kendi hayatn tabii bir biimde srdrebilecei ekilde yeniden yorumlar, yeniden oluturur ve kurduu noktada dini hkmler iine girer. Bylece din ile devlet arasnda bir atma szkonusu olmaz. Zaten, din ile devlet birbirinin tamamlaycsdr. Her iki kurum da mreffeh toplumu oluturma durumundadr. Esasen Kuran- Kerimde bir toplumdan istenen belli eyler grlr: Bir tanesi hayrda(iyilik ve gzellikte) yaran bir toplum; bir bakas adaleti yerine getiren bir toplum dzeni. Sadece gllerin, zenginlerin hakkn n plna alan bir devlete devlet denmez. Hak ve adalet toplum hayatnn vaz geilmez unsurudur. Kanaatimce, bunlar arasnda en nemli olan bir baka husus da iin ehline verilmesi yolunda yaplacak yaplanma, yrtme ve ynetimdir. Kuran- Kerimde, Allhn bize toplumsal dzenle ilgili olarak duyurduu nemli mesajlar var. Birincisi, Ben, yanmda beni temsil eden baka bir toplum ya da kii istemiyorum, irke tahammlm yok, ortak kabul etmiyorum. kincisi, Sosyo-ekonomik adaletsizliklere isyan ediyorum. Fakirlerin, ocuklarn, klelerin ezildii, sadece gc yetenlerin sznn getii bir toplum, insan toplumu deildir. Ortadaki bu uurumun behemehal yok edilmesi lzmdr. ncs, gemi
21
toplumlar gayri ahlk bir dzene tabi olduklar iin yok olup gitmilerdir. Siz de yok olup gitmek istemiyorsanz tarihten, gemiten ibret alarak hayatnz dzene koyun. Hayatnz dzene koyarken de, Kuran- Kerimde size verilen mesajlar, iinde yaadnz artlara gre; yeniden yorumlayn, yeniden yapn ve onu gelitirin, rnek toplum olun. Byle bir toplum nasl olacak Sayn nar? Sadece sizin iyi giyinmeniz, iyi konumanz rnek bir toplum olmak iin yeterli deildir. rnek toplum mreffeh ve ayn zamanda lider toplumdur. rnek toplum byk toplumdur, bu byklk sadece nfusla alkal deil, beyin genilii ile ilgilidir. Elektrii bulan Edisona dualar ediyoruz. Ua bularak uza yakn eden ya da bilgisayar hayatmza koymak suretiyle hayatmz kolaylatran insan hayra vesiledir. O halde mslmann Allh katnda da bu mertebeye ulaabilmesi iin retmesi ve egemen olmas arttr. te yeryz egemenlii bu! Byklk, gcn insanlara kar bir zulm mekanizmas olarak kullanlmas, despotlukla onun elde edilmesi de deildir. Bugn Amerika da byk devlet olarak grlr. Sanayii, para ve silh gc bakmndan bu doru, ama adaletli olmad iin byk sfatn hak etmiyor. O halde birey, toplum ya da devlet adaletli olduu lde byktr. nsanlarn; rengine, dinine, diline, cinsiyetine bakarak adalet tesis etmek mmkn deildir. Adaleti yerine getirmediiniz ve Allhn hikmetini yerine getirmediiniz srece adaletli olamazsnz. Adaletin merkezinde olan insan krdnz zaman, devleti krm olursunuz; oysa devlet insanla var olur. Bunun iin var olan btn imknlarn paylatrlmas gerekir, paylam olduu lde gl olunur. Burada konunun sosyo-politik boyutu zerinde durmayacam, bu konu
hakknda bir hayli yaz yaymlamtm zaten. A.A..-Trkiyede son zamanlarda Trk mslmanl kavram ve bunun etrafnda yeni bir sylem geliti. Kimi aratrc ve uzmanlar ise mslmanln milletlere gre ekillenemeyeceini ileri sryor, bu kavram kullananlar eletiriyorlar. Sizce, millet adn mslmanlk kavram ile birlikte kullanmak gerekten slma aykr bir durum mudur? Trk mslmanl kavram ile ne sylenmek isteniyor? E.R.F. - Trk mslmanl kavram benim bulduum bir kavram deil, ama ben bu terimi 1960l yllardan itibaren kullanyorum, ok yazdm. Bunun iin bir hayli de tenkit edildim, ilhiyat meslektalarm bile beni tenkit ettiler, Allh raz olsun hepsinden. Trk mslmanl kavram, ilk defa Yahya Kemal Beyatl tarafndan kullanlmtr. Yahya Kemalin kullanm olduu bu iki kelime, bana, byk bir tarih gibi gelir. Neden yle grrm? Sevgili kardeim, din; tek tip tencere reten bir fabrika deil ki! 6 numara tencere, 8 numara tencere, 5 numara ibrik vs... reten fabrika deil. Din, muhatab insan olan bir kurum. Muhatap insan olunca; din, insana gre ekillenir. Konuyu basit rneklerle somutlatraym: Baz insanlar soan sever, bazlar nefret eder; baz insanlar krmz giymekten holanr, baz insanlar krmzy grnce spanyada arenaya km boaya dner. te din, muhatab insan olduu iin, insann da aklna yneldii iin, insan da akl mertebesinde bu dini kavrayabilecei iin, artk insan ile din arasnda koparamayacanz birliktelik oluur. Bu birliktelik, kii hangi corafyada yayorsa, hangi tarih ve artlarn rnyse, hangi ekonomik artlar ierisinde yer alyorsa ve en nemlisi hangi kltr dzeyinde ise, o zaman din bu yaplara gre bir deer kahttp://www.millifolklor.com
22
zanr. Kuran- Kerim, yeryzndeki btn mslmanlar iin, hangi mezhep ya da inantan olursa olsun, tektir. Ama bu tek kitabn, gnmze kadar binlerce yorumu yaplmtr. Gnmz Trkiyesinde bile farkl yorumlar var; baka lke ve toplumlarda da byle onlarca, yzlerce farkl anlay szkonusu. Kuran- Kerime slm diyoruz. Kuran- Kerimle beraber Hz. Peygamberin 23 yllk peygamberlik sresince yaanm olan hayatna slmyet diyoruz. Kuran- Kerimle beraber Hz. Peygamberin snnetinin, bu dine inanan insanlar tarafndan anlalan, yaanan, savunulan, doru veya yanltr diye savunulan ekline ise mslmanlk diyoruz. Mslmanlk, dinin ya da slmn kltrlemi eklidir. Byle olunca, milletlerin mslmanlk anlaylar doar. Trk milletinin mslmanlk anlay da farkldr. Bugn Kazakistana, Krgzistana, Azerbaycana gittiimde, mezhebi farkl olsa bile, yine ayn eyleri paylayorum, hissediyorum. Kltrn birlemi ekli bunu salyor. Burada, Trk mslmanl derken kastettiim bu. Kuran en iyi yorumlam ve zmsemi kavim, bana gre Trk kavmidir. Kuran- Kerimin z iyi insan olmak ve insann aziz klnmasdr. Kuran- Kerime gre insan, azizdir. Kuran- Kerime gre insan, Allhn sfatlarnn mazhardr, yani Allhn sfatlar insanda yansr. Kesinlikle mukayese edilmez ama; Allh, bir anlamda, kendi benzerini yaratmtr. nk kendisinden insana, ruhuna flemitir. Byle olunca bizim din ile alkal yaklammzda da, deerlendirmemizde de bu anlay fevkalade nem kazanyor. Bu neme dayal olmak zere de insann kendi kltr btnln salamas asndan, atalarndan gelen, bu gne kadar yaam ve yaatlm olan bu btnle sahip kmas gerekir. ocukluk yllarmda, szl anlatmalara gre onhttp://www.millifolklor.com
dan nceki dnemlerde de; ki ben bir hoca ailesinden geldiimi ifade etmitim; benim toplumumda, kadn-erkek ayrm diye bir ayrm biz yaamadk. Onbironikinci yzyla Orta Asyaya gidiyorsunuz, Hoca Ahmet Yesev dnemine bakyorsunuz orada da yaanmam. Onnc yzylda Anadoluya geliyorsunuz, orada da yaanmam. 15-16. yzyllarda da yaanmam. Ne zaman ki Arap ve Acem kltr ierisinde, onlarn yaay biimlerini taklit etmeye balamsnz, bu taklidin sonucunda kltr krlmas balam. Bu milletlerin kltrleri, din diye alglanm. Din, insann derinliklerine kadar nfuz eden ve her eyin nnde olan bir gtr. Byle olunca, dini yanl alglamadan, baka kltrleri kendi kltrym gibi anlamaktan kaynaklanan durumlar ortaya kmakta. Bu durumda, din milleti birletiren bir kurum deil, paralayan bir kurum haline gelir. Bunun iin bizim, kendi geleneksel kltr anlaymzn slm ile zlemi ve kaynam olan ksmlarn srekli diri tutma zorunluluumuz var. Bugn Ahmet Yesevyi, Hac Bekta Veliyi, Mevlnay, Yunus Emreyi, Hac aban- Veliyi niye seviyoruz? Niye yceltiyoruz? Bu insanlar bizden ok mu akllyd? Bunlar uzaya m gitmilerdi? Elektirii mi kefetmilerdi? Hayr! Ama bunlar insan kefettiler, insan dolaysyla Kuran kefettiler. nk Kuran, Allh ile insan arasnda bir ba oluturuyor. Bu ban salam atlmas lzm. Bu ban salam olabilmesi iin insann da yceltilmesi lzm. Bu, insan Tanrlatrma deil. Hayr, kesinlikle deil! Tanrnn zene bezene yaratt bir varl, ona ekil ve kendinden ruh verdii bir varl yok saymak, yceliini grmemek mmkn deil. Ama ekil, ruhun nne gememelidir. Trk mslmanl da budur. Bunun iin de ben bu kavram kullanyorum. Mevlitte, Sleyman ele-
23
bi, Peygamberden bahsederken mmetin olduumuz devlet yeter diyor. Onun mmeti nasl olunur? Onun mmeti sevgi ile olur. Sevgi de insanlar krarak, gnllerini zedeleyerek, zorlayarak, kendi dorularn zorla kabul ettirerek salanmaz. Bu, insan, yaradl srrn gstermek suretiyle ie sevk etmek ve bu yolda yrtmekle salanr. te Ahmet Yesev, Hac Bekta Veli, Mevlna ve Yunus bunun iin byk. Hac Bekta Velinin; Hararet nardadr sacda deildir Keramet hrkada tacda deildir Her ne arar isen kendinde ara Kudste Mekkede hacta deildir. sz insann bu yann gstermesi bakmndan nemli bir iarettir. Buna gre insan her eyi kendinde aramaldr. Kuran- Kerimde kitabn oku diyor. Bu ilk emir olan ikra(oku!) deil; ahirete gidildiinde, bu dnyada yapp ettiklerin hakkndaki kitabn oku anlamnda. Yapp ettiklerinizde, Kurann zne uygun bir biimde yaayp onlar ortaya koyabilmiseniz o zaman sizin kitabnz herkesin kitab olur. Kuran- Kerimin istedii de budur. Paylaan, seven ve Allh korkuyla deil, sadece sevgiyle kucaklayan bir anlay: Trk mslmanlnn z budur. Bir hadise gre Hikmetin ba Allh korkusudur. Halbuki burada takva ok ince bir biimde ortaya konmutur. Hikmetin ba ahlk gerginlik alannda bulunmaktr. Ahlk gerginlik alan, kiinin her an hesap verecei bir Yce Makama kar sorumluluu hissetmek demektir. Ahmet Yesev, Hac Bekta Veli, Mevlna ya da Yunusun syledii bu. Yunus Emre, Tapduk Emreye, senin kapndan eri odun bile giremez diyor. Bunlar, bize bugn kk hikayeler gibi geliyor, ama sembolik anlam var: doru olmak. te, din bu! Esas din, bu! Din; sakalnzn boyu, ekli; srtnzdaki elbise, banza rtt-
nz rt, elinizdeki tespih ya da gittiiniz haccn says deildir; bunlarn hepsi birer aratr, canm. Aralar ama haline koyduunuz zaman, inandnz sylediiniz dine esas ihaneti yapyorsunuz demektir. Bunlar, byle yaanmas halinde daha mutlu olunaca yolunda yaplm olan tavsiyelerdir. Trk mslmanl kavram ile benim sylemek istediim ksaca budur. A.A.. - almalarnz arasnda slm mezhepleri tarihi ve tarikatlar zel bir yer tutuyor. slmda bunca mezhep ve tarikatn ortaya knn sebebi nedir? Mezhep veya tarikatlarn varl, uzun srete, milletin blnmesine sebep tekil eder mi? E.R.F. - Kuran- Kerimi nazar itibaryla bu mezhep ve tarikatlarn ortaya kmas kadar doal bir ey olamaz. Kuran- Kerimde, Musevlikten ve Hristiyanlktan farkl olarak, dini belirleyen bir kurul yoktur. slmda, kiinin mslman olup olmadn belirleyen kural var: Birincisi Allha inanmak, ama irk komadan; ikincisi Hz. Muhammedin son peygamber olduuna inanmak; ncs ahirete inanmaktr. Sevgili kardeim, bu esasa inanan her kii mslmandr. Ahiret inancna dayal olarak; srat vardr, ekli byledir; cennet yledir, cehennem byledir vb. aklnza gelebilecek on binlerce soruyu tartabilirsiniz, bunlar tartmaktan dolay dininize bir zarar gelmez. Bunlarla alakal konular yzlerce yldr tartlyor, hal zlebilmi deil. Daha geenlerde, gazetelerin birinde, Msrdaki bir bilginin, yette geen, Kudsteki Mescidl-Aksa, Peygamberimizin Miraca kt yer deildir haberi kt. Bu konuda kyametler koptu. Bir ksm limler bu gre kar karken bazlar da Kuran- Kerimde Kudste olduuna dair byle bir bilgi yok dediler. Bu konuyla alakal daha neler sylenecek. Peygamhttp://www.millifolklor.com
24
bere vahiy getiren melein ekli yledir, byledir konusunda tartmak sizi dinden karmaz. Hatta Allhn varlna inandktan sonra, onun sfatlar hakknda tartmak da sizi dinden etmez, nemli olan onun varlna imandr. Birok mezhep ite bu gibi konulara dayal olarak ortaya kmtr. Kuran- Kerim toplumlar ve insanlarn anlay seviyelerine, bak alarna gre ekil kazanr. te bu ekle biz, mezhep diyoruz. Kuran- Kerim ve snnetin belli bir kii, kurum, kurulu veya toplum tarafndan kavrama anlay ve anlatl ekli mezheptir. Onun iin mezheplerin varl son derece doal. Kuran- Kerimde kilise tekilt yok, papalk yok. Hz. Peygamber de dahil, peygamberden sonraki insanlarn bile, bu anlamda ciddi bir tekilt ikame etmeleri sz konusu deil. nk haram, helli belirleyen Allh, peygamber sadece onun ne olduunu gstermitir. Byle olunca, insanlar, peygamberden sonra, bu dini, kendi anlaylarna gre muhtelif toplumlar halinde oluturma yoluna gitmiler. Buna biz, mezhep diyoruz. Mezhep, zerinde yrnlen yol demektir. Kurum ve kurallaryla oluan bir ey bu. Tarikatlara gelince; bir anlamda dorudan doruya dinin zne ynelerek onun manev ynn, yine insann kendi ruh dnyasna dayal olmak zere ortaya koymaya alt oluumlardr. Tarikatlar,zellikle slm tarihinde, kriz dnemlerinde, ciddi biimde bym ve gelimilerdir. Bu dnemlerde pekok tarikat domutur. Tarikatlardan nceki dnemlerde bir zht hayat vardr. nsanlarn siyaset vb. unsurlardan ekilerek kendi kendilerini tatmin etme yolundaki hayat tarzlardr bu. Zhd, bana gre, tasvip edilmesi gereken bir yol deildir. Kuran Kerim, insanlarn aktif olmasn ister. nsanlarn, behemehal almas, yaratmas ve retmesini ister. Zht ise insanhttp://www.millifolklor.com
larn bunlardan geri ekilmesini ister. Oysa slmn buna tahamml yoktur. Kuran- Kerime gre her insan almal, retmeli ve rettiinin rnn yemelidir. Bunun iin Ahmet Yesev mritlerini bir meslee yneltmitir, kendisi de kak retmitir. Hz. Peygamber de bunlardan biridir. Kendisi ayakkab tamir ediyor, yamalarn kendisi dikiyordu. Btn bunlara bakacak olursak, slm tarihi boyunca, mezhep veya tarikatlarn varln doal kabul etmek gerekir. slmn gelime dnemlerinde mezheplerin douu son derece hayrl olmutur. Her bir mezhep, Kurana bir bak as getirmek suretiyle zenginletirmitir. Daha birinci yzyl bulmadan, says yzleri bulan kelm okullar meydana gelmitir. Bunlar; Kuran- Kerimi anlama, yorumlama ve yrtme yolundaki bak alardr. Btn bunlar, kanaatimce, srekli retildii iin, Kuran- Kerim tabu gibi dokunulmaz hale getirilmedii iin, srekli yeni fikirler retildii iin fevkalade hayrl olmutur. Ama, vakta ki i savalar sonunda mslmanlar, Kuran- Kerim ve snnet-i Nebevyi dnyev karlar iin deerlendirmeye balam ve grlerini bugnk siyas partiler gibi tek doru olarak ortaya koymaya balamlar, mezhepler o zaman zararl olmaya balamtr. Yeni bir ey retmeden, sadece retilmi olann muhafazas, korunmas adna, kendi dorularnn tek doru olduu iddiasn srdrmlerdir. O zaman ben ve onlar anlay ortaya kmtr ki Kuran- Kerimde en byk tehlike budur. nk her eyde bir doru vardr. Hi kimse bilerek batla inanmaz. Ben, mezhepler tarihisiyim, bu gne kadar hibir mezhebin; Ben Hak mezhep deilim dediini okumadm. Haricler kendilerini adalet ve doruluun temsilcisi olan mezhep olarak gryorlar. Mutezile de yle gryor. Caferler de ayn ekil-
25
de. Grlerin varl doaldr, ancak tehlike tek dorunun kendi dorusu olduunu savunmaktr. Bunun dnda mezhepler, zellikle dou ve gelime dnemlerinde, slmn fikr zenginliklerine ok yararl hizmetlerde bulunmulardr. A.A.. - Gnmzde de tarikatlarn varl biliniyor. Trk kimliinin oluumunda Trk tarikatlarnn faydalar olmu mudur? ada dnyada bu tr oluumlarn devam etmesinin sebepleri neler olabilir? Gnmzde, bu yaplanmalara gerek var mdr? E.R.F. - Trk kimliinin oluumunda Trk tarikatlarnn faydalar olmu mudur? sorusu, kanaatimce yersiz bir soru. Eer Trkleme safhasnda, Trk kimliinin oluma safhasnda Trk tarikatlar olmasayd, bugn bizim Trk varlndan sz etmemiz mmkn olamazd. Ben, buna, bu kadar ok inanyorum. Bu yzden, birok arkadamdan, bu nevi mutasavvflara, tarikatlara ok nem verdiim iin, eletiri de aldm. Hakkmda konuanlar da oldu, tarikatlkla da itham edildim. Ama, bu bir gerek. Neden gerek? Eer yeryznde, bu kadar iddial konuuyorum, Trk kltr olarak Yunus, Mevlna, Hac Bekta, Ahmet Yesevlerle varsak bunu baka nasl izah edebiliriz. O dnemde; Trk Dnyasnda, randa, Kuzey Afrikada da ulemalar var. Bunlar bilim adamlar, bilim dnyasnda ok eyler yapmlar, onlara bir ey sylemiyorum. Ama, insan, bir anlamda iinde bulunduu artlar, btn olumsuz durumlarna ramen, hayat ynlendirmeye ve onu yeniden yaplandrmaya ve hayat anlamaya sevk eden ey bizim o dnemdeki tarikatlarmz olmutur. Onnc Yzyl Trkiyesi, bizim kendi kendimiz ve Hallar tarafndan paralanma noktasna gelmitir. Byle bir ortam ierisinde Yunus kyor, Hac Bekta kyor, Mevlna kyor ve iinde bulunduklar top-
luma sesleniyor, dorular ve birlii gsteriyor. Eer onikinci yzylda Ahmet Yesev hazretleri olmasayd, t o dnemde paralanmakta olan Orta Asya Trkl yok olacakt. Yesev birletirici rol oynamasayd, yannda yetitirdii her genci Batda, Kzlelmada yer tutmak zere gndermeseydi ve o insanlar en zor artlarda gelip Anadoluyu bayndr hale sokmasalard, ekip bimese ve buradaki halk irad etmeselerdi, u kadar orduyla buralarda ne kadar tutunabilirdik? Klla kazanlan zaferler ok uzun mrl olmaz. Anadolu, Trakya, Balkanlar daha ordular gelmeden bir nevi Baciyan- Rum, Abdalan- Rum denilen derviler tarafndan feth edilmiti. Bu insanlar, mslmanln sevimli, scak ve lk yzn gsterdiler ve bir medeniyetin nasl olmas gerektiinin tipik rneklerini sundular. Onun iin, bizim kurulu dnemlerimizde, tarikatlardan vaz gemek mmkn deildir. Onlarn roln de inkr edemezsiniz. Tarikatlarn hayat da insan hayat gibidir. nsanlardaki doum, bebeklik, ocukluk, genlik, orta yallk, yallk ve sonunda gelen lm gibi; tarikatlarda da belirli bir sre sonunda lme devri balar. Motivasyonla dolu; fetih heyecanyla, retme ve inancn yayma heyecanyla dolu, topraa sahiplenme ve orada kendi bayran, bir baka deyile kendini var etme cokusuyla dolu biri, bunlara kavutuktan bir sre sonra motivasyonunu kaybeder, eskir. Tarikatlarda da bu, byle olmutur. Koan insanlar birbirlerini ve kusurlarn grmezler, grseler de nemsemezler. Onlarn belirli bir amac vardr: Hedeflenen yere en hzl ulamak... Ancak hedefe vardktan, durduktan sonra birbirlerini ayrntlaryla fark ederler. Duran insan hali, tarikatlarn hallerine benzetilebilir. Motivasyonunu kaybetmemi olanlar bir yana braklrsa, onu kaybetmi olan tarikatlar; Osmanl dhttp://www.millifolklor.com
26
neminde ve gnmzde, birtakm kaaklarn ve ie yaramaz adamlarn, kendilerini tekrar eden ve retmeyen insanlarn meskenet yuvalar haline gelmitir. Bu adan baknca, tam da bu sorunuzun cevab olarak, ada dnyada bu tr yaplanmalara gerek yoktur. A.A.. - Tarikatlar bir tr sivil toplum kuruluu olarak deerlendirebilir miyiz? E.R.F. - Ben bu tr kurululara sivil toplum kuruluu diyemiyorum. Son zamanlarda kurulmu olan tarikatlar; ya belli siyas amalarla, ya belli karlar hedeflemi ya da dorudan doruya kendi anlayn tek doru olarak kabul eden bir dini gereklii yaamak ve yaatmak iin kurulmu. Byle olunca, bunlar bir gereklilik olmaktan kyor. Ancak kurulu dneminin tarikatlarn bunlardan ayrmak gerek. Kurulu dneminin tarikatlar; atalarndan gelen dinamik ruhu, atavizmi; din ve iman ile birletirmek suretiyle, hayata yn veren, hayat ekillendiren ve meskenet ierisinde deil, tam tersine insanlarla birleip paylaan ocaklar durumundayd. Bunlar herkese akt, herkes oradan paylar, herkes oradan bir eyler alr ve kendi yolunda yrrd. Bugn byleleri var m, bilmiyorum. Gnmzn bu nevi oluumlar ile pek fazla da ilgili deilim akas. lgili olmaya da deer grmyorum pekounu. A.A.. - Son yllarda gndemden dmeyen veya zellikle drlmeyen trban konusu da niversitelerde ve kamuoyunda nemini koruyor. Bir teolog olarak bu konuda neler syleyebilirsiniz? E.R.F. - En zor soru bu. Trban konusunda, ok vesilelerle, pekok yerde grlerimi syledim. Trban hakknda, burada, kesinlikle bir ayrm getireyim. Hanmlarmzn kendi geleneksel yaplar ierisinde, balarn rtmelerine kehttp://www.millifolklor.com
sinlikle kar deilim, olmam da mmkn deil, bu kendimi inkr olur. Hangi anlayta olursa olsun, hangi devirde olursa olsun; Osmanl dnemi veya Cumhuriyet dnemi; bu bir inantr. Bunu, belli bir yldan itibaren, yln da syleyeyim, 1960l yllardan itibaren her eyin esas olarak tarsanz; muameltla alkal, insan ilikileri ve davranla alkal olan bir hususu belli noktalara getirirseniz siyas hareket etmi olursunuz. Kuran- Kerimde mevcut olan, kadnlarn balarnn zerindeki rty omuzlarna uzatmas eklindeki bir emir, zaten var olan bir unsurun daha da ne tarzda olmas gerektiini gsteren bir deerlendirmedir, belirlemedir, emirdir. O gnn toplumunda kadn, zaten ban rtyordu. Gsleri grnmesin diye, omuzlarna kadar, gslerinin zerine sarktmas istenmitir. Bu, o toplumun gereidir. Bunu benimsemek suretiyle onu devam ettiren baka toplumlar da olur. Bu Orta Asyada olur, Kuzey Afrikada olur, Avrupada olur, baka corafyalarda olur. Btn bunlar, bir anlamda, dinin yatay boyutudur. Bununla unu sylemek istiyorum, yani bartsn takmadnz zaman dinden kmazsnz. nk dinle ilgili deildir bu. Biraz nce de belirttiim gibi kiinin mslman olup olmadn belirleyen kural var: Allha, Peygambere ve ahirete iman. Buna; Tevhit, nbvvet ve meat diyoruz, yani te dnya. Ba rtsn bir din esas veya inan esas olarak gstermek, yaplmakta olan en byk yanltr. Trkiyede, zlerek ifade edeyim, 1960l yllardan itibaren bu husus, radikal slm dediimiz veya kktendinci dediimiz gruplarn, balarnda Mslman Kardeler olmak zere, slm veya Bat Dnyas ierisinde, kendi kimliklerini belirlemek zere ortaya koyduklar belli simgelerin bir rn olmak zere ortaya kt. Yani bu, bir ayrc
27
sembol oldu. Asker, polis veya gvenlik grevlisinin nasl belirlenmi giysisi varsa, dedi ki onlar da, bir kadn mslman ise ban u tarzda rtmelidir. Bunun eklini de izdiler. Buna, bugnk ifadeyle trban dediler. Bu aslnda skmaba, trban da deil. nk trban Fransa, Almanya, ngilterede, hanmlarn, belli davetlerde balarna koyduu apkams nesnedir. Bizde trban olarak nitelendirilen ey ise skmabatr. Bu, propoganda yoluyla lkemizde takdim edildi. Buna, bizim din grevlilerimiz de let edildi. Bu i, bir anlamda, belli partiler tarafndan siyas bir mecraya sokularak, Trkiyede, kadnlar asndan mslmanln gstergesi olarak takdim edilir hale geldi. Erkeklerde, belli llerde sakal eklinde ortaya kondu. Ben, buna karym. Dini siyasletirdiiniz andan itibaren, birletirici vasfn kaybeder, ayrc unsur haline gelir. Kuran Kerimdeki ifadelere veya Hz Peygamber zamanndaki uygulamalara baktmzda mmin kadnlar, o zamanla ilgili olarak balarn rtyordu zaten. Ama esir olan hanmlar, mmin olsa bile; balarn kapatmyorlard. Bu, snf farkn gsteriyor, dikkat edin. Mmin kadnlar da tamamen kapal deildi. Ba rtleri omuzlarndan aa sarkyor ve gslerini kapatyordu. O zamanki yaama artlarna ierisinde, darya kan bir kadnn, bugnk gibi elbisesi de yok. Sadece vcut hatlar belli olmayacak ve kendisini ortaya koymayacak tarzdaki bir kyafet syleniyor. Burada, kadnn eziyete uramamas iin, bakalar tarafndan taciz edilmemesi iin, nleyici bir tedbir olarak sunuluyor. Bunun iin, bunu bir iman unsuru, inan unsuru halinde takdim etmemek gerek. Eer normal artlarda, Trkiyedeki 1940l yllarn, Trk insannn kydeki veya ehirdeki kadnn ban normal ekilde rtt gibi rtebilseydi, o zaman bu, sorun ol-
maktan kard. Bu, olmazsa olmaz tarznda bir ekle sokuldu. Birtakm insanlar, namaz veya oruca gstermedii hassasiyeti bununla gsteriyor. Ben, bu konunun, siyasler tarafndan, zellikle de din grevlilerimiz tarafndan, istismar edilmesinden fevkalade muzdaribim. Ve ok zlyorum. Okumak, retmek, kendisini gelitirmek Kuran- Kerimin emridir; farz olan budur. Ama siz trban dediiniz rty dinin birinci artym gibi deerlendirirseniz, ben buna bir ilhiyat olarak isyan ederim ve yanlln sergilerim. Byle bir durum, dinde, Allh yerine yeni bir hkm ihdas etmek gibi bir ey olur. Allh muhafaza, irk komak denilen eylerden biri de budur. Aslnda bu, siyaslerimiz ve din grevlisi baz arkadalarn hassasiyeti ile ksa srede zlebilecek bir meseledir, ama, bugn hal kanmaya allyor. A.A.. -Mula niversitesinin kurucu Rektrsnz. niversitenin Fen-Edebiyat Fakltesinde 1992-1993 Eitim-retim ylnda kurmu olduunuz ilk blm ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm. Bu blm, daha Trkiyede ad bile bilinmezken amaktaki amacnz neydi? E.R.F. - Sevgili Abbas, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blmnn Mulada almas, iin dorusunu sylemek gerekirse, belki daha sonra gndeme getirilecek hususlardan biriydi. nk Mula, Ankara, stanbul gibi merkezlerden ok uzak bir ehir. Ben, Mula niversitesine greve baladmda, niversitenin zellikle temel bilimler; fen bilimleri ve sosyal bilimler alannda; belli alanlarda mkemmeliyet merkezi olmas iin hazr birtakm imknlar bulabileceimiz kanaatine ulatm. tiraf edeyim, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar, benim zaaflarmdan biriydi.
28
Ama Atatrk, 1930lu yllarda, Trk Dnyas ile alkal ok nemli szler sylemitir. Sovyetler Birliinin yakn bir gelecekte paralanacan, orada yaayan zbez kardelerimiz, soydalarmzla alkal olarak kltrel, dil ve dier alardan hazrlkl hale gelmemizi, onlarla temas yakalamamz istemitir. Onun dnda, benim ocukluumdan itibaren, daha nce de sylediim gibi, gemiim ve kltrmle alkal duygusal balantm vard. Orta Asya ve Kafkasyadaki Trk Cumhuriyetleri, bamszlklarna kavutuktan sonra, bu husus, bende bir ak haline dnt. Trkiye ne yapp edip bu lkelerle irtibat salamal, ban kurmalyd. Avrupa, Rusya veya Amerikann kargalar bu soydalarmzn zerine meden, bizim, Hac Bekta Veli gibi don(ekil) deitirmek suretiyle, bir gvercin olarak buralarda varlmz hissettirmemiz lzmd. Don deitirmek, biliyorsunuz Alev-Bekta kltrnde nemli bir semboldr. Yani bizim inanmzda, yeni bir kimlie brnmek suretiyle kendisini orada ortaya koyma, var etme demektir bu. Bunun iin, hangi tarzda olursa olsun; yzyllar ve corafyann getirdii ayrlklara ramen, Trkiye Trklerinin lehelerinde Arap ve Acem dillerinin tesiriyle oluan deiikliklere ramen, oralarda da Rusa veya baka dillerin etkisiyle birtakm kaymalarn olmasna ramen, bu insanlarla, Atatrkn de iaret ettii gibi, bir soy ve kan birliimiz var. Bunun iin, bu insanlarla kltrel birliimizin suretle salanmas lzmdr. Bunlarn salanaca alanlarn banda da niversiteler gelir. Btn bu hedeflere katk salamak amacyla, bunun iin, Mula niversitesi alr almaz, ilk iim ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blmn kurmak oldu. zetle syleyecek
olursam, bu blm kurmaktaki amacm; Trkiyenin kltrel, tarih, siyas ve ekonomik adan bu lke insanlaryla btnln salamaya katk vermektir. Aka, tereddtsz sylyorum, Atatrkn 1930larn banda syledii, ama 1940l yllarda reddedilen bu anlay hayata geirmek lzmdr. Bunu Turanclk olarak alglamamak lzm, hayr, ben yle bir dnce ierisinde deilim zaten. Bunu menfaat, duygu, tarih ve kltr birlii anlamnda sylyorum. Bu birlii dnerek, Trkiyenin en Bat ucunda, Trk Dnyasnn Avrupaya alan en son kaps olan Mulada, bu blm kurdum. Ey Kazak kardeim! Ey Uygur kardeim! Ey Krgz kardeim! Ey Azer kardeim! Ey zbek, Yakut, Bakurt kardeim! diyebilmek ve onlarla olan balarmz kuvvetlendirmek; rencilerimize bu dnyay tantmak, Trkiyenin bu lkelerle, her alandaki menfaat birlii iin bu genilemesi iin bu blm atm. A.A.. -Trk Cumhuriyetlerinde bulundunuz. Buralarda eitli incelemeler yaptnz. Trk Dnyas, kltrel adan birbirine daha ok nasl yaklatrlabilir? E.R.F. - Kanaatimce, hi vakit geirmeden, Trkiye Cumhuriyeti de dahil olmak zere, Trk Cumhuriyetlerinin tmnde, ilgili lke tarafndan tespit edilen eserler, karlkl olarak ilgili leheye aktarlmaldr. Yani Krgzistanda ya da Kazakistanda bulunan kardeim, benim Yunusumu kendi lehesinde okumal, Yahya Kemali yazd dilde okumal. Nazm Hikmeti Rusa okuyor, ama hem Nazm Hikmeti, hem Necip Fazl da kendi lehesinde okumal. Mehmet Akif, Hac Bekta Veli, Mevlnay da okumal. Biz de, karde cumhuriyet ya da topluluklarn eserlerini Tr-
29
kiye Trkesinde okumalyz. Son yllarda baz aktarmalar gerekletirildi: Manas, Abay, Avezov, Macan, bir ksm destanlar vb. Bunlarn saylar artrlmal. Bu lkelerin tarihini, corafyasn, demografik yapsn bilmeliyiz; 70 yllk Sovyet dneminde geirmi olduklar deiimi bilmeliyiz. Karlkl aktarma ve tanmadan sonra, mterek deerlerimizi alabildiine artrmak suretiyle, bu insanlarla, bir dnyann insan haline gelmek iin abalamalyz. Ben ayrlklar zerinde fazla durmuyorum, Ali Abbas. Ayrlklar zerinde durmak zaman kaybdr. Oysa bizim kaybedecek zamanmz yok, dnyadaki gelimeler bunu zorunlu klyor. Sizler gibi bu ie gnl vermi insanlarn, bu lkelerin tarih, edebiyat, ekonomi vs. deerlerini bir an nce Trkeye kazandrmaldr. Aktarlan eserler, Trkiyede, geni bir kesimde okunur hale sokulmaldr. Bunun tam tersi de ilgili lkelerde salanmaldr. Kltr Bakanl, D leri Bakanl ve elilikler, temel pln olarak bunu srekli gz nnde bulundurmaldr. Yaplan Kurultay, kongre veya sempozyumlar gsteri niteliinden karp tamamen kltr deiimi, kltr iletiimi halinde, bir birleik dnya ierisine ekmekte yarar vardr. Zaman ierisinde, alfabe birlii de dahil olmak zere, bu birlikteliin salanmas arttr. Bu cumhuriyetlerde Standart Trkenin oluturulmas yolunda abalar sarf edilmelidir. Bunda en byk grev Trk Dil Kurumuna dyor. Ortak tarih kitab yazlmaldr. Bu ii de Trk Tarik Kurumu stlenmelidir. Trk cumhuriyetlerindeki niversitelerde, mmkn olduunca Trk Dili ve Edebiyat ve Tarih blmlerinin almas yolunda gayretler gsterilmelidir. Bunu, Milli
Eitim ve D leri Bakanl ncelikler olarak gz nnde tutmaldr. Trkiyede ise ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blmlerinin says artrlmaldr. Bugn hal stanbul ve zmir gibi byk illerimizde bu blmn almamas dndrcdr. A.A.. - Konumalarnzda; Ahmet Yesev, Hac Bekta Veli, Mevlana, Yunus Emre, Dede Korkut, Seyit Battal Gazi vb. ahsiyet veya deerlere atfta bulunmaktasnz. Bu ahsiyetlere neden bu kadar sk atfta bulunuyorsunuz? Gnmzde, bu ahsiyet veya deerlerden nasl yararlanlabilir? E.R.F. - Sevgili kardeim, bu, benim gerekten hassasiyetle zerinde durduum hususlardan biri. Bizde bir alkanlk olmu; UNESCOnun yardmyla bilmem kimin kanc doum yl ya da senede bir defa falan anma gn diyorsunuz... Oralardaki hamas nutuklar birka saat, bazen 2-3 gn devam ediyor ve ondan sonra bitiyor. Hayr! Ben bu yaplanmaya iddetle karym. Bu insanlar ve bunlarn grleri, yaadklar, duyduklar ve hissettikleri ve bunlarn sonucunda ortaya koyduklar rnler, benim ekmek ve su kadar ihtiyacm olan hususlardr. Yunusu, gerekten anlamn kavrayarak okuyan bir ngilizin iinin sarslmadn, alamadn grmedim ben, Ali Abbas. Amerikal da yle. nk duyan insann, dnen insann, orada insan ycelten grlere kulaklarn tkamas mmkn deil. Yunus insanlar neden yceltiyor? nk ilhamlarn Kurandan alyor. Yunus niye bu kadar gzel? nk Kuran- Kerim konuuyor. Konuan Kuran diyorum ben, Yunusa. Ahmet Yesevye Konuan Kuran diyorum. Hac Bekta Veli, Mevlna birer Konuan Kuran. nmzde
30
yzlerce rnek var. Bu insanlarn grlerini; hem Trk Dnyas, hem de Trkiyede tantabileceimiz lde, bunlarn dile getirdii sevgi ve kardelii egemen kldmz lde, Gnl alabn taht diyen ve insan ycelten Yunusun fikirlerini yaydmz lde; bunlar sadece szde deil, yaanr hale getirdiimiz, yani yaam biimi haline sokabildiimiz lde birlik ve dirlii salarz. Bu grleri ahlk unsur olarak kendi insannzda; siyaslerimizde, toplumunuzun btn katmanlarnda; eitimci, renci, doktor, imam, elektriki, bilgisayarc, kyl, ii ve ailede bnyeletirebilmeliyiz. Zaman zaman camiye gidiyorsunuz, orada sylenenlere aryorsunuz. Cami imam syledikleri ile sizi yle bir yakyor ki, imdi ok kr azald o, hayretler iinde kalyorsunuz. Ben, bir ilhiyat olarak Kuran- Kerimi bildiim iin, onun sylediklerinin ne kadar yerinde ve ne kadar yersiz olduunu fark edebiliyorum. Samimi olarak Allha inanan ve oraya gelerek bunlar dinleyen insan, Allhtan korkmaya balyor. Bunlar duyduktan sonra Allha yaklamas mmkn deil. nsan korktuu eye yaklamaz. nsan, ylandan korkar ve ona yaklamaz. Korkulandan feyz alnamaz. Oysa Kaygusuz, Yunus gibi mutasavvflarmzda Allhla samimi olmak vardr. Demek ki btn mesele Allhla samimi olmaktr. Bunu bir athiyat, irke girmek olarak deerlendirmemek lzmdr. Muhiddin Arab, ne derece dorudur bilmiyorum, taptnz Tanr, ayaklarmn altnda demi, nce anlayamam, kzmlar. Sonra kazm bakmlar ki orada altn var. Bununla parann putlatrldn, Tanrlatrldn sylemi. u an yaplan da bu: Para, hret,
an... Elbette bunlar da gerek, ama bunlar asl ama olduu zaman kimlik krlmas yaanr. Biz, bu dnceleri bnyeletirmediimiz srece, eskilerin tabiriyle satrdan sadra, yani yazdan gnle indirmediiniz srece, bunlar hayatmzn paras olmad srece, btn bunlar, trafik kurallar gibi kalr. Eer polis varsa bu kurallara uyarsnz, deilse uymazsnz. Bunun iin Dede Korkut, Seyit Battal Gzi gibi ahsiyetlerin hayat veya yapp ettiklerini bnyeletirmek lzm. Eer ben muharip olsaydm, Seyit battal Gzi gibi olmak iin abalar ve dua ederdim. nsanmz; sadece retimde deil, eitimde de, bu tr anlaylarla terbiye etmeliyiz, gnlne, beynine bu tr bilgileri koymalyz. Amerikallar, ok ksa bir tarihleri olmasna ramen, kendilerine yeni bir kimlik kazandrdlar. Oysa bizim, son yz veya iki yz yllk tarihimizde bile binlerce senaryo kar. O halde senaristlerin, program yapmclarnn radyo, televizyon veya tiyatrolarda bu tr programlar yapmalar gerekir. Bunlarn tm insan deer. Televizyon kanallarmzda genellikle ova ynelik programlar sergileniyor. Oysa bu tr ahsiyetler ve grlerini esas alan yaynlar da yapmaldrlar. Bunun yannda, ocuklara ynelik olarak, ocuk kitaplarnda bu ahsiyetlerin grleri yer almal, kitaplatrlmaldr. Bu tr yaynlar gnmzde varsa da, bunlar hem ele alnan ahsiyet bakmndan, hem de ilenen temalar bakmndan yetersizdir. Bu zatlara ynelik almalarn tm, anne ve babalar ile birlikte, okunacak, dinlenecek ve seyredilecek hale getirilmelidir. Buna millet olarak ihtiyacmz var. Etrafmzn dmanla evrildii bir corafyada yayoruz. Ali Abbas, beni rk olarak grme, ama btn bu byk dnrler bizim coraf-
31
yamzda ortaya km. Kanaatimce, Allh da yaratt kullar arasnda, kendisine en ok bal olan ve onu en ok seven kavme, bu insanlarla bir mjde sunmu. A.A.. - Hocam, bu sylediiniz ahsiyetlerin ou, szl gelenekten hareketle Dede Korkut ve Battal Gziyi bir yana brakacak olursak, 12.-13. yzyllarda yaam, daha sonraki dnemlerde bu kadar kapsaml dnce adammz yok gibi. E.R.F. - Daha sonraki yzyllarda da var. Bu gelenei, iirde, daha sonra Kul Himmet, Kaygusuz, Pir Sultan Abdal vb. devam ettirmi. smail Hakk Bursev gibi, stanbulda da pekok veliyullh ortaya km, ama bunlar biraz da konulara akademik olarak yaklamlar. Bugn de var. Bunlar oaltmak mmkn. Sylemek istediim; bu insanlar, ne siyas, ne ideolojik, ne de itikad adan kimsenin lf edemeyecei yksek deerler. Bu tarzdaki insanlarn grlerinden gnmzde yararlanmann faydas ok byk. Bu trden almalarn yaygnlatrlmas ok nemli. Trk insann tekrar o atavik ruhuna kavuturmak iin, bu, bir devlet politikas haline sokulmaldr. A.A.. - Sizi hem bir akademisyen, hem ynetici olarak hep zirvede gryoruz. Aile hayatnzda da yle. Drt kznz var, drd de niversite mezunu ve meslek sahibi. Hayatnz baarlarla dolu. Bunun srr var m Hocam? Baarnn srr nedir? E.R.F. - Zirvede olma gr sana ait. Baarnn srrna gelince; ben bunu sr olarak da grmyorum, sevgili Abbas. ocuk yalarmdan itibaren, cennet mekn dedemden hizmet kua kuandm. Hizmet kua ardr, mesuliyeti fazladr. Hizmet kua kuanan insan,
bir anlamda, kendi zevklerinden ve isteklerinden gerektiinde fedakrlk etme ve bunu evresine de sirayet ettirme durumundadr. Hizmet kua iin sevgi arttr. Sevmez iseniz hizmet edemezsiniz. Hizmet eder grnmekle, hizmet etmek farkldr, bunun da farkna varmak gerekir. Kendimi bildiimden beri, kendi apmda, kendi gcmde sevmeye altm. Yaptm her eyi sevmeye altm. Bu sevgiyi kendi hayatnzn paras haline getirince drstlkten ayrlamyorsunuz, gvenilir olmaktan ayrlamyorsunuz. Gvenilir deilseniz hizmetiniz bir mn ifade etmez. Ben, hayatmn hibir dneminde, tehditlere uram bir insan olmama ramen, bir gn dahi koruma istemedim. Gazetelere de yansd bunlar, bana saldrld. Revizyonist dediler, sosyalist dediler, faln dediler, filan dediler... Bu tr saldrlarda demelerin arkas kesilmez. Btn bunlara ramen, ben emin olduum yolda yrdm ve Tanrya gvendim. Baarl olmak iin; sevgi, hizmet, sabr, gven, drstlk, ve kararllk arttr. Kararl olmak zorundasnz. Bu kararllk srasnda, panie kaplmayacaksnz. Baz zamanlarda, dorusunu sylemek gerekirse, benim de panie kapldm oldu, ama bunu etrafma hissettirmemeye altm. Bu panii, kendi kendime olumluya evirebilmek iin, yine kendi kendimi iknaya ve inandrmaya alarak yok ettim. nk ok thmet altnda kaldm, hak etmediim hcum ve iftiralara maruz brakldm. Btn bunlar karsnda, meselelere, mutlaka Hakkn bir iareti vardr diyerek yaklatm. Ve bugn, Cenab- Allhn huzuruna ktm zaman; ok hatal bir kulum, kusurlu bir kulum, ama veremeyecek hesabm da yok diyebiliyorum kendime. Niye? nk ben Onu seviyohttp://www.millifolklor.com
32
rum ve Onunla son derece muhabbetim var. Neden? nk Onun iin hizmet ediyorum. Yaptm her eyi Onun adna yapmaya altm. Ve baar da, gerekten bunu hissediyorsanz, kendiliinden geliyor. A.A.. - Folklorda krk says kutsal. Krk yl eitimcilik yaptnz. Her grten renciyle rahatlkla diyalog kurabiliyordunuz. Size gveniyorlard. Bu gvenin sebepleri neler olabilir? niversite genliine tavsiyeleriniz nelerdir Hocam? E.R.F. - Sen, yllardr, bizim niversitenin al konumalarnda hep bulundun Ali Abbas. Benim, bu konumalarda, rencilerime sylediim bir ey vard, on sene de tekrar ettim bunu. nsann benim diyebilecei iki ey vardr: Kalbi ve vakti. Vakit benimdir, onun sorumlusu benim. Kalp de benimdir. rencilerime dedim ki: kalbinizi daima iyi eylerle doldurun, sevgiyle doldurun. Bu sadece gzel kz veya yakkl erkee olan sevgi deil; o da lzm elbette; ama, bata Yaratan seveceksiniz, yaratlm seveceksiniz ve btn varl seveceksiniz. nk yeryz insana braklm, Allh yle diyor. Seven insan u corafyaya zarar verebilir mi? Kuran emrine gre evreye zarar zaten yasaklanmtr. Evren, insana emanet edilmi. nsana emanet edilenin bayndr hale sokulmas, daha da gzelletirilmesi, gelitirilmesi gerekir. renciye benim sylediim bu oldu. rencilerime bir tavsiyem de vakit zerine oldu. Dedim ki; sana ait vakitlerinde, nce kendinden balayarak, en yaknlarndan; arkada, anne, baba, sevgilinden balayarak ve sonunda btn insanl, iyi ve gzel eylere yaklatrmak iin gayret et. Onlara gzellik sun. Hz. Peygamber, bize daima gzellik sundu, Allh gzellii sundu. Bu konuda bir sz var, doru-
luu hakknda emin deilim; ama bir ksm bilim adam Arap sz diyor, bir ksm ise hadis: Kukusuz Allh gzeldir ve gzellii sever. Allh gzel olan ve gzellii sevdiine gre, gzellik kimde ise onu da seviyor demektir. Burada kastedilen hem d, hem i gzelliktir. Gzel ehir, temiz sokak, temiz ev, temiz insan... Btn bunlarn hepsi. Benim rencilerimden ve sizlerden istediim bir ey daha vard: gvenirlik. Gvenir olmak iin de, Hac Bekta Velinin dsturu ortada; eline, beline, diline sahip olacaksn. Bu anlay t Ahmet Yesevden geliyor, hikmetlerde var nk. Bu szn iki trl yorumu var. Birinci yorumu basit ve dar anlamyla, bireysel anlamda ele alrsak; hrszlk yapma, yazdn doru yaz; zina yapma; yalan syleme deniliyor. Kanaatimce Hac Bekta Velinin dnd bu szn ikinci ve geni anlamyd: line; yani halkna, milletine sahip kacaksn;beline, yani vatanna sahip kacaksn; diline sahip kacaksn; yani Trkeni koruyacaksn, Arapa, Farsa, gnmzde ngilizcenin boyunduruundan karacaksn ve kendi dilinde en gzel ekilde konuacaksn. Soyunu korumak iin bunlar art. Bunlar yapabilir ve uygulayabilirseniz gvenilir bir adam olursunuz. renciye benim sylediim bu. A.A.. - Resm grevinizden Ocak 2003 tarihinde emekli oldunuz. Hem tannm bir akademisyen, hem de uzun yllar hep yneticilik yapm baarl bir ynetici olarak sizden beklentilerimiz var. Hayatnzn bu dneminde neler yapmay planlyorsunuz? zerinde altnz konular hakknda bilgi verebilir misiniz? E.R.F. - Resm grevden ayrldktan sonra, bir akademisyen olarak, akas kendimi rahat hissetmeye baladm. On yl niversitenin kazand mesafeyi hepimiz yaadk. ok hzl bir yaplama-
33
mz oldu, ok gzel eyler yapld, bundan sonra da gzel eyler yaplacana inanyorum, temennim odur. On yllk rektrlk grevim sresi ierisinde, Allh katnda nedir bilmiyorum, ama kullar katnda baarl olmu bir insan olarak grlyorum. Bu grevim srasnda, beni en ok mutlu eden hususlardan biri, Stk KOMAN gibi eitime yatrm yapan ve niversitemizin madd anlamda ok byk aamalar kazanmasna vesile olan, bana gre Allh katnda ok byk rtbe sahibi olabilecek bir hayrsever insan tanmak ve onunla birlikte almak oldu. Mulada, ehir suyu kuyulardan salanyor. Gn getike bydmz iin ehir suyundan yararlanma imknmz her geen gn zorlayordu, bunun skntsn duyuyorduk. te, on yllk grevimin en byk bahtiyarl, birok kiinin kar kmasna ve hayalci, maceraperest olarak sulanmama ramen, 54 km. teden, Sandras dandan ime suyunu getirip de yurtlarda kaln ocuklarmzn, hocalarmz ve insanlarmzn emelerinden aktma mutluluu oldu. Suyun emelerden aktlmas mutluluu, on ylda niversitemizde gerekletirdiim iki yz bin m2den fazla kapal alan yaplamasndan salad mutluluktan daha fazla beni bahtiyar ediyor. Emekli olduumdan bu yana da, bu su masamdan eksik olmuyor. Bu, Allhn bana byk bir ltfu. Bana gre bu, hizmetimin karl, hizmetimin talandrlmas. Gelelim, bundan sonra ne yapacaksnz sorunuza. Rektrlk dnemimin o hummal alma zamanlarnda bile, ben, okumadan ayrlmadm, ksmen yazmadan da ayrlmadm. imdi onlar devam ettiriyorum, daha ok okuma frsatm var. Bir de Stk KOMAN Beye verdiim sz dolaysyla, onun kurmu
olduu Stk Koman Mula niversitesini Gelitirme Vakfnn, imdilik, Bakan yardmcl grevini yrtyorum. Bunun yannda, teden beri yazmay dndm bir kitap var. Cenab- Allh izin verirse, bana frsat tanrsa slm Dnce Tarihi adyla bir kitap yazmay dnyorum. Tamamen Kuran- Kerimin bak asyla, onu deerlendirmek, ortaya koymak istiyorum. Bununla alkal olarak tabi, ok nceden balayan almalarma devam edeceim. Bu, ok uzun soluklu bir alma. Umarm, Allh, bana bunu yazmay nasip eder, u an onunla megulm, zihnim tamamen bununla dolu. Birka yldan beri ara verdiim roman okuma alkanlma tekrar dndm. Daha ok bilimsel yazlar okuyordum, imdi biraz roman okuma frsatm oldu. altm konular, yine memleketimin konular. Ben, bir mezhepler tarihisi, ilhiyat olarak, gerekten biraz srad bir tavrn ierisinde, Trkiye ve slm Dnyasnn gncel meseleleri ile ilgili yazlar yazdm, bu meselelere yneldim. imdi onlar, daha da derli toplu, daha da umll bir biimde gelitirebilirsem, her halde bu dnyadaki hayatm da bylece tamamlam olurum, diye dnyorum. A.A.. - ok teekkr ederim Hocam, ayrdnz zaman ve verdiiniz deerli bilgiler iin. Bu bilgilerden sadece Mill Folklor dergisi camias deil, daha geni kitleler de faydalanacak. Allh, size, uzun ve salkl bir mr versin. slm Dnce Tarihi adyla hazrlayacanz kitab da, byk bir heyecanla bekleyeceiz. Eserlerinizle, kitaplarnzla, yapp ettiklerinizle hep yanmzdasnz Hocam, bizimlesiniz. Sandras dandan, Eren Babadan getirdiiniz suyu iiyoruz, yunuyoruz, kut alyoruz. Dede Korkutun torunlar olarak alk veriyoruz size.
34
DRSE HAN OLU BUA HAN HKAYES

The Story of Bua Han the Son of Dirse Han in the Book of Dede Korkut Le Recit de Bua Khan fils de Dirse Khan
Prof. Dr. Himmet U*

ZET Dede Korkut Hikayeleri hem Trk hikaye tarihinin hem de dnya hikaye tarihinin atas olabilecek bir muhteva ve teknik derinlie sahiptir.Bu yle venist ve desteksiz bir mantkla ortaya atlm bir iddia deildir. Hikayelerin ortaya kt yzyllar ile yazya geirildii yzyllar arasndaki uzun sreyi de hesaba katarak denebilir ki, zellikle hikayelerin teknik dzeydeki mkemmellii ortaya kt ve kaleme alndklar yzyllarn ok tesinde modern anlatm tekniklerinin gelitii on dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan sonraki teknik dzeyler derecesinde olgundur, mkemmeldir, harikadr. Hem realist izgisi, hem fantastik izgisi, temalara kazandrlan boyutlar ile modern dnem roman sanatnn vard olgunluklar seviyesindedir. Sadece Dede Korkutun btn hikayelerde e zamanllk, art zamanllk ve zaman stlk nitelii bir dnce ve tasarm harikasdr. Biz burada hikayelerin ilki zerinde evrensel bir yorum dzeyi ile konuacaz. Anahtar Kelimeler: Dirse Han, Dede Korkut, anlat, kurmaca ABSTRACT Dede Korkut storys is ancestor Trkish story art and World story art.This claim is not empty claim. The level of narration storys, is modern narrations levels. t is levels of Modern period fiction art both realistic line,and fantastic line and new dimensions of themes.Jealously theme is a universal subject.Dirse Han story is different process, this theme from Josef and brime, and Macbet. Key words: Dirse Han, Dede Korkut,narration, fiction.
Dede Korkut hikayeleri on iki hikayeden oluur. lk hikaye : Dirse Han ile olunun hikayesidir. Han Bayndr,ylda bir defa Ouz beylerini toplar, aygr, deve ve ko kestirir. Olu kz olmayan kara otaa yerletirir, kara koyun yahnisinden yedirir.Olu olan a otaa, kz olan kzl otaa yerletirir. Dirse Han naml bir adamdr, onu kara otaa oturturlar,kara koyun yahnisinden yedirirler. zlr, durumu renince, evine koar. Hanmn sorgular, ocuunun neden olmadn aratrr. Hanm ona ve D Ouz Beylerini davet edip onlara ziyafet vermesini, a doyurmasn, p*
la giydirmesini, borluyu borcundan kurtarmasn, ve dua etmesini syler. Tavsiye edildii gibi yaplr, bir az dualnn sayesinde bir olu olur. On be yana girer. Bayndr han boas ile devesini yartrr seyreder, ondan zevk alr. Dirse Hann olu meydanda ak oynarken boa ona saldrr, olan eitli oyunlarla onu alteder, boynunu keser. Dede Korkut gelir, olan alr babasna gider, babadan oluna beylik ve taht ister. Baba da verir. Olann gc kuvveti birilerinin kskanln debretir. Babasnn krk yiidi, olan ile babann arasn aarlar. Kt eyler yaptn babaya an-
Dicle niversitesi Eitim Fakltesi r. yesi
47
latrlar, baba olundan kurtulmay dnr, bir av srasnda olunu att ok ile yaralar. Baba eve dner, hanm olunu sorar, ana yana yakla Kazlk Dana gider, olunun yerde yattn grr, onunla konuur. Olan Hzrn gelip srtn sadn anann ak sd ile da ieinin yaray iyi edeceini sylediini anasna anlatr. Olan eve gtrlr, bir sre sonra iyi olur. Krk kt adam olann sa olduunu anlaynca, Dirse Hann durumdan haberdar olmas ile hallerinin kt olacan anlarlar Dirse Hann elini kolunu balayp satmaya gtrrler. Ana onlarn yaptn grr. Oluna haber verir. Oul kl kuanr, babasn namertlerin elinden kurtarr.Dirse Han oluna beylik ve taht verir. Dede Korkut gelir, bir Ouzname ile olay yorumlar. Vaka rgs Dirse Han Hikayesinde temel vaka, baba ile oulun arasnn almas ve babann olunu ldrmesidir. Vakann halkalar, epizotlarn sralayalm . Han Bayndr ylda bir defa toy eder,Ouz beylerini konaklar,- Toya,Dirse Han arlr, ocuksuzlar iin dzenlenmi otaa konuk edilir,-zlr ve hanmna koar, zrriyetsiz olmasnn nedenini sorar,- kadn bir toy dzenlemesini, bir az dual sayesinde ocuunun olacan syler,- toy dzenlenir bir az dual sayesinde olu olur-, Oul on be yana gelir, boa ile greir onu yener,babann krk adam oulu ekemez ortadan kaldrmak iin baba ile arasn aarlar ve onu babalarna ldrtmek isterler.- Oul Hzr sayesinde kurtulur,Krk adam babay karrlar,- ana oulu babay kurtarmaya gnderir,- oul babay kurtarr,- baba oula beylik ve taht balar,- Dede Korkut gelir Ouznamesini syler. Ana vaka on iki vaka halkasndan olumutur. Dirse Handa vakalar zengin ve ku-
laktan ziyade gze hitab eden bir yanstma ile anlatlmlardr. Tema Tema konunun ileni tarzdr. Konuyu kskanlk olarak alrsak Dede Korkutun konuya getirdii boyutlar irdelemek gerekir. Hayat ve edebiyat insann duygularnn kendi iinde ve toplumda benzer duygularla kavgasnn sonudur. hakeespeare Makbetinde insan ihtirasnn getirdii bir seri cinayeti anlatr. htiras insanlar en deerli varlklarn bile harcatacak canna kydracak durumlara iter. Makbetin ihtirasn leydi Macbet uygulamaya koyar ve birok insann hayatn karartr, aslnda kararan kendi hayatdr, Kraln ldrlmesinden sonra vehminin ve karabasanlarnn kurban olur, rahat yz grmez, srekli tedirgin, dnya bana yklacak gibi korkarak yaar. Ve gerekten ok kt bir biimde ldrlr. Dirse Han hikayesi trajedidir. Aristo trajediyi anlatrken uyandrd acma ve korku duygularyla bir katharsis(arnma) etkisi yarattn syler.Dirse Han olunu ok ile vurmaya karar verir, ve uygular. Olunu ld diye Kazlk danda brakr. Okuyucu bu sahne karsnda kskanln ne olumsuz bir duygu olduunu babay olunun katili olmaya kadar gtrdn grr ve bu kt hisden arnr. Dede Korkutun da gayesi bu hissi lanetlemektir, ama modern anlatclar gibi hi lanet sz kullanmadan, vakann plotun diliyle konuur. Hegel de gerek tragedya, gerekse trajik kavramlarn, kader kavramyla trajik su kavramyla st bir istee aykr dp bunun sonucuna katlanma anlay olarak grr. Bunu Dirse Han hikayesine uygularsak oula g ve delikanllk st bilin tarafndan ilahi olarak verilmitir. Bu bilince kar kanlar, yani onu ldrmek isteyenler, sonunda yine st bilincin bir yardm ile yaptklar k-
48
tl hayatlaryla derler. Hegelin dedii sonuca katlanma anlay budur. Yani Dirse Hann olu tarafndan krk namert adam ldrlr. Dede Korkut,konuya hakespeareden daha makul bir kullanm tarz ve alan getirmitir. Shakespearein Hamletinde kral kardei ldrr, kskanlk ve ihtiras yznden. Hamdi nin Yusuf u Zleylasnda Yusufu kardeleri kuyuya atarlar, ama sonunda Yusufa ve babalarna kar mahcub olurlar. Dirse Han da da kt adamlar ve baba mahcub olurlar. Dede Korkut bir trajedi retmitir, bizim ulusal hayatmzdan . Yap Plot Anlat formlar zincirinde yap kavram ve fonksiyonu zerine farkl yollar vardr. Szl yazl anlatmda asgari dzeyde yapsz olan bir anlatm anlalmaz olacaktr. Plot niyet ve paralar arasndaki balantllktr, hikayenin olay rgs, epizotlar ve aksiyonunu bunlar bilmeden yorumlayamayz. Yap dokusu gevek olan pikaresk romanda bile bu byledir. Ryalar gibi kaotik ve youn duygusal metinlerin yaplar iin de byledir. Bat da yap tipolojisinin mantkl olarak anlalmas lyada ve Odiseden gnmzn metafiction ve yeni romanna kadar bir seyirle mmkn grlr. (Theory of Fiction, s. 328)Batda yap lyada ve Odisseden gelen bir akla yorumlanr. Bizim yap tarihimizin herhalde ilk metinlerinden biri Dede Korkut Hikayeleridir. Peter Brooksun anlatmna gre ilk batl metinler provitential plot snfna girer, modern an anlatmnda bu yaplar ya kaybolur veya ok az da olsa kendini hissettirir. Dirse Han hikayesinde yap kskanln sonular ve bu hissi yerinde kullanamayann cezalandrlmasdr. Hikayeye bu yapnn izleri dalmtr, ktler hep kargayuptr sz ile deerlendirilir. Dede Korkut
un vaka sonunda gelip Ouznamesi ile olay ibret alc bir sonuca balamas yapy ifa eder. Pilot, yazarn niyeti olarak yorumlanrsa Dede Korkutun hikaye sonunda sahneye kp olay yorumlamas yapy belirtir. Hikayenin sonu bir olgunlamay ortaya koyduu iin plot maturing plottur. Dede Korkut her olur olmaz anda ortaya kmaz, o bir olgunluk bir kemal ve baar grd anda onu kutsamak ve yorumlamak iin gelir. Kiiler Dirse Han hikayesinin ahslar modern hikayenin ahslarndan daha zengindir. Mekanlara dikkat edilirse gnmzn mekanlarn andrr eyler yoktur. nsanlar tabiat ile i iedir, hayvanlar insan hayatnda bir dekor deil misyon sahibidir, hakespearede deki gibi fizik tesi ahslar, hayaletler vardr, Hzr gibi . Machbet hayalet grr ve bu hayaletler ona kral olacan sylerler. ldrlen kral da zaman zaman hayalet olarak vaka ehas arasnda gezinir. Dnya anlat metinlerinde gnmze doru metinlerdeki btn metafizik canllar, unsurlar kovulmutur. Dede Korkut da her trl ahs vardr, insann hayatn igal eden herey onun dnyasnda yer alr. Gstergebilimde anlatc ne kadar ok iaret, yani ikona anlamna gelen canl kullanrsa o kadar ok zengin bir gstergebilimsel tablo kullanm olur. Dede Korkut hikayelerinin ahs kadrosu bu bilim dorultusunda zengindir.Toplum metafizik, fizik gibi bir tercih yapmamtr. kisi i iedir.Dnya edebiyatndaki bu ilk metinlerin tamamnda her trl ahs vardr, Gargantua, lahi Komedya, Don Kiot v.b Bayndr Han, Dirse Han, Dirse Hann Hatunu, Dede Korkut, Hzr, Dirse Hann Olu, Krk Namerd Adam, Krk Kz bu hikayenin ahslardr. Kamanolu Han Bayndr, vaka
49
rgsnde itici bir fonksiyona, veya vakay balatma ilevine sahiptir. ekirdek vaka onun sayesinde vucut bulmutur. Dede Korkut onu klasik ve geleneksel romandaki gibi tantr. Yerinden kalkar, ami gnln giyer. Ylda bir defa toy dzenler ve Ouz Beylerini misafir eder.Attan Aygr, deveden bura, koyundan ko kestirir. ota kurdurur, kara, ak ve kzl. Olu kz olmayan kara otaa konuk eder, kara keeye oturtur, kara koyun yahnisinden yedirir. Bayndr Han, olayn ekirdek vakasn, cenin vakasn ortaya koyar. Btn hikaye bu cenin vakadan ortaya kar. Beyler stnde hakim bir rol vardr, Bayndr Hann. Ordusu vardr, byyen her gen onun ordusuna katlr. Bayndr han buas ile devesini ylda iki kez yaz ve gz gretirir. Beylerle onlarn dvn temaa eder, teferrc eder. Dirse Hann olu boay alteder. Bayndr Hann Ak Meydan vardr. Dirse Han olundaki ahlaki deimeyi Bayndr Hana ikayet edecekler diye korkar. Hikayede daha sonra Bayndr Han grnmez. Bayndr Han sradan bir tip deildir, karakterdir. Toplumun srekliliinin nesille olacan bildii iin otalar kurmay kurgulam ve baarmtr. Dirse Han kara otaa oturtulan kiilerin prototipidir. Byle yzlerce binlerce insann macerasn, tecrbesini bu prototipin arkasndan grebiliriz. remeyi zendiren tarihte ok olay vardr, ama buradaki ok mantkl etik ve estetik adan da en makldr. Bayndr Han vakay balatan, gerilimi kuran kiidir, olay gtren ahs ise Dirse Handr. Olu kz yoktur. Varlkldr, krk yiidi ile birlikte Bahadr Hann davetine katlr. ocuunun olmaynn nedenini aratrr. Einin tavsiyesi ile toy dzenler, bir olu olur. Olu Bayndr Hann boasn yener. evresindeki krk yiit olunun ahlaknn bozulduunu syleyerek babay kand-
rrlar, o da kt evladndan kurtulmak iin onu ldrr. Olay aratrmaz.Yusuf ile Zleyha hikayesinde Yusufun babasna benzer. Ama olaylarn gelime tarzlar ve trajik taraflar farkldr. Ama temel mesele kskanlktr. Dirse Han oku ile olunu ldrr. Ama eini ikna edemez. Kurnaz olmayan bu saf baba,olunun ortaya kmasndan sonra krk namert yiit tarafndan yakalanp gtrlr. Bua Han onu kurtarr. Dirse Han tamamlayc bir ahstr, vakann etik ve trajik zemberei onun elinde kurulur. Hikayenin mesaj onun byle bir tiple izilmesini gerektirir, tavr deitii anda hikaye de deiik bir mesaja doru gider. Canl bir tip olarak dzenlenmitir. Hikayenin nc nemli ahs oul Boa Handr. Gldr, mantkldr. Boay mant ve gc ile yener. Dede Korkut tarafndan isimlendirilir. deal eyalar ve ideal hayvanlara layk grlr, nk hem hnerli, hem de erdemlidir. On iki msralk tantc iirde alt kere erdem ald kere hner kelimesi zikredilir. Toplumun kstas budur, erdem ve hner. Dier bir ifadeyle fazilet ve beceriklilik. Dede Korkut hikayeleri bu iki insani ve ahlaki zellik zerine kurulmutur, salkl ve dejenere olmayan bir toplumun zellikleridir, para, menfaat, kadn gibi hedefler hikayelerde yoktur.Lucas l9 yzyl romannn dejenere olmu bat ailesini anlattn syler. Cemil Meri ise onu tekrar eder. Dede Korkut ise salkl toplumu on iki epizotlu bir romanda anlatma ustaln gstermitir. Ana da romanda nemli bir misyona sahiptir, babadan daha etkindir. Baba safca olaylarn arkasndaki hileyi grmez, ana grr. O da ideal niteliklerle tantlmtr. Olunu krk namerdin elinden kurtarmay baaracak kadar kendine gvenir. Han babamun katna ben varaym Ar hazine bol leker alayn
50
Azgn dinli kafire ben varaym Paralanup kazlk atumdan inmeyine Yinim ile aka kanum silmeyince Kol bud olup yir stne dmeyine Yalunuz oul yollarndan dnmeyeyim (s.87) Olunu, babasn kurtarmaya raz eden odur. Hikayenin dier ahslar, Bayndr Hann kimlikleri belli olmayan adamlar, Dirse Hann krk namert yiidi, anann krk kz, askerler, boay zabtetmeye alan alt kiidir. Dede Korkut, hem beeri hem mitik boyutlu bir insandr. O hem bir gzlemcidir, olaylarn can alc noktalarnda ortaya kar ya isim koyar, ya mkafatlandrr. Ama olaylarn sonunda ise mazi hal, istikbal eklinde yorumlanan dnya gne ay lsne endekslenmi zamann dna kar. lmsz, mitik bir adamdr Dirse Han hikayesinde, Bua Hann dllendirilmesinden sonra, zaman birden arzi bir zaman olmaktan kar.Dede Korkut konuurken hikaye rgsndeki ahslarn hepsi gmtr, o insan st kimlii ile ortadadr.Dede Korkut da zaman Bergson, Tanpnar, Necip Fazl dan ok nce,ok farkl bir boyutta ilenmitir. Anlar dah ecel ald yer gizledi Fani dnya yine kald(s.94) Hikayenin dier ahs ise Hzrdr. O da Dede Korkut gibi mitik bir ahstr. Dada ld diye braklan Bua Hann yarasn tedavi eder, ve ana st ile da ieini ila olarak gsterir. Hikayede hayvanlar da misyon ve fonksiyon sahibidir. Koyun, ko, deve, arslan, kaplan, ylan,kpek ve kular karga, kuzgun, turgay dekoratif nitelikli deil, birer fonksiyon veya ilev stlenmilerdir.Cansz tabiat resimlerindeki ilevi olmayan hayvanlar deillerdir. Hayvanlar insanlarla zengin bir ilikiler a kurmutur. Sradan eyler insanlarn ilgisini ekmez. Attan aygr,
deveden bura,koyundan ko krdrmak,bu toplumun sradan eylere ilgi duymayn, dnce ve tercih hakkn yce tuttuunu gsterir. Seilen renk tercihleri de zayf renkler deil ana ve belirgin renklerdir. A, kzl, kara . Bu renkler insanlar ve toplumun net ve belirgin tercihler yaptn gsterir. yi ile ktnn, er ile insanln aras kesin olarak bellidir. Taviz insanlarn lgatinde yoktur.Pembe, mavi, sar gibi zc, rehavet verici renkler yok Kimn ki olu kz yok kara otaa kondurun, kara kie altna den, kara koyun yahnsndan nne getrn, yir ise yisn, yemez ise tursun gitsin dimi idi (s.78)Tavr nettir, dalkavukluk, riyakarlk, yaranma, yalakalk, sulandrma gibi toplumu suyun duvar yalad gibi yava yava zen eylere iltifat yok. Yer ise yesin yemez ise eksin gitsin. olu kz olmayan Allah taala kargayuptr, biz dahi kargaruz, bell bilsn demi idi.(s.78)Yersiz merhamet, acma, dejenere eden taviz bu cmlede yok, belli bilsnnet bir tavr. Salkl bir sosyal yap, kiiyi olumsuzluktan kanmaya kar net bir tavr almakla ortaya kar. Buraya da o hal hakimdir. Eserin trajik yapsn yapan da bu iyilik ile ktlk arasndaki ok ak belirginliktir. Klasik tiyatro ve trajedi toplumlarn tercihlerinin net olduu dnemlerin edebiyatdr. yiyi seven de trajik tercihler, kty seven de trajik tercihler yapar. Dirse Han olunun kt olduunu duyunca onu ldrmeyi gze alr. in dalavere yan bir tarafa babann bu tercihi de toplumun ktlk karsnda affetmez, kesin tavrn gsterir. yiye ve ktye ciddi bir ballk ve sadakat sz konusudur burada . Kt olun da olsa, toplumsal ve ahlaki dirlik ve dzenlik iin onu bile ldrebilirsin gibi kesin bir tavr. Krk yiidi ile Bayndr Hann davetine icabet eder, Dirse Han, ama, kara otaa oturtulur. O da sosyal mevkisi yznden kurallar ineyemez, han da ol-
51
sa kurallara uymak zorundadr.Kurallarn zayflara uyguland, gllerin kurallar ezip getii bir toplumsal yap yoktur hikayelerin olutuu dnemde, her ey, btn kurallar tazedir, kokuma bozulma yoktur. Hanum bu gn Bayndr Handan buyruk yledr kim ol kz olmayan Tanr Taala karngayuptur biz dahi kargaruz dimitir didiler. (s. 79)Makbet de ihtiras da lm getirir, sadakat ta. Biri ktl tercih eder en yaknn ldrr, biri ktl tercih ettii iin en yaknn ldrr. Dirse Han hikayesinde tek gerilimle sonuca balanan kk hikayelerin yapsndan daha zengin bir gerilim a vardr. Tek gerilimli hikayeler bir genin iki ekenarnn kesitii noktada gerilimi trmandrrlar, st noktada gerilim aa inmeye,tansiyon dmeye vaka balad genin tabanna geri dner. Dirse Han hikayesinde tansiyon trmanr hafif der yeniden trmanr Nerede ise drt defa gerilim der ykselir, o ada byle bir gerilim dzeni modern an tek gerilimli kk hikayelerine byk fark atar. Birinci gerilim,Dirse Hann kara otaa oturtulmas Bayndr Han benm ne eksklm grdi, klcumdan m grd, suframdan m grd, benden alak kiileri a otaa kzl otaa kondurd, benm suum ne oldu km kara otaa kondurdu(s.79) kinci gerilim,olu kz olmayan Dirse Hann neden olmad konusunu ei ile zmeye almas Senden midr, benden midr, Tanr Tala bize bir batman oul virmez nedendr(s.80) nc gerilim, olunun arkadalar tarafndan kskanlp, oul ile babann arasnn almas ve babann olunu ldrmeye karar vermesi ve uygulamas Dirse Han aydur: varun getrn ldreyim, byle oul mana gerekmez didi.(s. 84) Drdnc gerilim,oulun toparlanp babay krk kt adamn elinden
kurtarmas .Hanum oul kalkuban yernden r turgl, krk yigidn boyuna algl, baban ol krk namerdden kurtargl(s. 91) Hikaye ve romanda tesadflere bal olmayan, vakann doal akndan kaynaklanan gerilimler, hikayeyi canl ve hareketli yapar, bu hem tiplerin, hem de olaylarn canlln hazrlar. Hikaye bu gerilim unsurlar yznden, insann zihninde hasl olan ne olacak sorusunu srekli gndemde tutar. Merak unsuru bir fiktif yapnn btn sathna yaylrsa hikayeye olan ilgiyi artrr. Ne olacann okuyucu tarafndan erken kestirildii yaplar, kolay ve sanatsz, aceleci yaplardr. Dirse Han hikayesi bu ynden de baarl bir hikayedir. Dede Korkut anlatmda olayn can alc ayrntlarnda mesafeyi sfrlar, okuyucu srekli bir imdiki zaman ile yz yze kalr. Hikayenin ilk cmlesindeki zaman anlatcnn nerede olduunu gsterir, i ie bir rivayet anlatmdr Bir gn Kam Ganolu Han Bayndr yirinden turm idi. (s.77)Dirse Hann hanm ile konumasnda mesafe sfrlanm yazar, srekli bir hal ile okuyucuyu kar karya getirip aradan ekilmitir. Beri gelgil baum baht ivm taht vden kup yoryanda selvi boylum Topuunda sarmaanda kara salum Kurlu yaya benzer atma kalum (s. 79) Mesela u anlatmda Dede Korkut bir davet sahnesini gzlemci sfat ile seyreder Bayndr Hanun yiitleri Dirse Han karuladlar. Getrp kara otaa kondurdlar. Kara kie altna dediler. Kara koyun yahnsndan nne getrdiler (s. 78) Baz anlatmlarda ise Dede Korkut dnda ikinci bir anlatc grlr. ardlar Dedem Korkut gelr old. Olan alp babasna vard. Dede Korkut olanun babasna soylam, grelm hanum ne soylam(s. 82)Dede Korkut halkn iinde dolaan ve onlarn
52
hayatndan vakalar gzlemleyen bir ahstr. Vaka ve ahs repertuvar iinden bu hikayeleri semi ve anlatmtr.kinci bir anlatc ise onun anlatt hikayeleri anlatm, kendinden bireyler katmtr. Gzlemci-mellif-anlatc ile onun anlatt hikayeleri ikinci bir elden anlatan anlatc hikayelerin baz noktalarnda i ie girerler.Dede Korkut byk bir sanatdr, o devirde gzlemleri toplamak, elde edilen vakalar, konumalar, tasvirleri, kiileri belli anlatm seviyelerine gre taksim edip, kimi yerde kendini sfrlayp, kimi yerde ozan maske kullanp, kime yerde olaylarla kiileri yz yze brakmas uzman bir anlatc kimlii olduunu gsterir. O dnemi anlatan baka hikayeler var mdr, bilmem ama, ok zengin bir anlatma gelenei hkm srd ortadadr.nk gelenein besledii ve gelitirdii bir anlatm olmazsa Dede Korkut ortaya kamazd. Nasl Fransz roman beyz yllk bir gelenek ile Flaubertin Madam Bovaryisini ortaya karmsa kimbilir Dede Korkut hikayelerinin gelimi anlatm tekniini, fiktif yapsn ka yzyllk bize mehul bir gelenek ortaya karmtr. Aradaki yzyllar bu anlatm seviyelerinin gelimesini salamamtr. Bat roman ile birden anlaty yeniden kefetmi gibi sevinmiiz. Ol mahilerki derya iredirler deryay bilmezler. Dede Korkut, olaylar yle canl anlatrki artk onlar ahlaki, dini, sosyal yorumlama ihtiyac duymaz.Fiktif dnyay iyi ina eden hikaye ve romanc yorumlama gerei duymaz. Yorum, dnyay ina edemeyen insanlarn vaka diliyle konumay beceremeyip, kendi dili ile konumasdr.Hikayede ahlaki ve sosyal zaaflarn zararlar anlatlr, ama hibir yerde o hisleri lanetleyen uzun ve vaka rgs kesen,ereveyi aan,kran yorumlara rastlamayz. Bu hislerden biri hasettir, onu anlatrken hasedi yorumlamaz; sadece haset edenlerin ruh halini
anlatr. Olan tahta kt, babasnun krk yigidin anmaz old. Ol krk yiit hased eylediler, birbirine sylediler: Geln olan babasna kovlayalm, ola kim ldre, gine bizm izzetmz hrmetmz anun babas yannda ho ola artuk, ola didiler.(s.83) Olann da bir kt hasleti vakann arkasndan grlr, o da mstanidir, haset ekememizlik, istina ise kimseye ihtiya duymadan kendi kendine yeterlik iddiasdr, bu da sosyal realitelere aykrdr. Damarlar depretir. Dede korkut iki hissi de perdeyi yrtmadan kendi ciddi ironisi ile eletirir, ama bir eletiri dili ve cmlesi bile sylemeden. nsanlar diyebilir ki krk yiit ne kadar kskan olan da onlar idare etmeyecek kadar mstani. Dede Korkut anlatc olarak vakann ok gerisine ekilmitir, yorum hakknn okuyucuya ait olduunu o yzylda hissetmitir. Bat anlatcy vakann ok gerisine ekme mantn yirminci yzylda kefetmitir, Joyce, Proust, Flaubert ile . Modern roman ve hikayelerin balanglar ile sonulara zel bir deerlendirme gerektirir. Nasl bir aacn meyvas onun sonunda ise hikayenin ve romann da mesaj onun sonundadr. Uzmanca dzenlenmi bir sonu kendinden nceki her ayrnty kendinde birletirir. Dede Korkut hikayelerinin al ve kapanlar,(opening and closing)vakadan ilgisini koparp olay kozmik felsefi realitelere balar. Arzi vakadan kozmik vakaya intikal ile hikemi bir sonu dzenler hikayeci. Anlar dah bu dnyada geldi kiti Karvan kibi kond kdi Anlar dah ecel ald yir gizledi Fani dnya yine kald Geliml gidinl dnya Son u lml dnya Dede Korkut olur olmaz her yerde ortaya kmaz, kymete binecei, herkesin tam yeridir diyecei anlarda ortaya kar. Dirse Han hikayesinde iki yerde
53
orta yerdedir. Birinde olan boay ldrr Dede Korkut olay seyredenlerin iindedir, gelir olan babasna gtrr. Hey Dirse Han biglik virgil bu olana Taht virgil erdemldr Boynu uzun bidevi at virgil bu olana Biner olsun hnerldr Aayldan tmen koyun virgil bu olana (s. 83) Bir de daha nce anlattmz hikayenin sonunda. Dede Korkut anlatc olarak vaka rgsnn iindedir. Modern anlatmlarda anlatc vakadan ekilmitir, dedik. Postmodern anlatmlar bu souk anlatma tepki gstermi ve hikayede olay scak tutmak iin farkl anlatmlar kullanmlardr. Dede Korkut burada yzylmzda ortaya kan postmodern anlatmlarla hikayesini anlatr. Econun ve Kalvinonun roman ve hikaye anlatm teorileri ve anlatmlar bunlarn en son ve en dikkat ekici rmekleridir. Dede Korkut, Yakup Kadri gibi srekli yorum yapma merakn da da deildir. Yani modern ile postmoderni ok dengeli olarak metinde birletirmitir. Ahmet Mithatn Mahedat isimli roman, Mehmet Akifin birok manzum hikayesi de karakter-anlatc tarznda dzenlenmilerdir. Dede Korkut hem gzlemci, hem de vaka ehasndan biridir. Hikayenin tasvirleri de nemlidir. Dirse Han hikayesinde Dirse Han Bayndr Hann davetine gelecektir. Davet ncesi i ie bir tabiat-insan kompozisyonunda tasvir yaplr,Dede Korkut olaylar kadar tabiatn da dilinden anlar, onu bir ahsiyet gibi yorumlar. Bu tasvirler gelimi bir edebiyat geleneinin bulunmaz rnekleridir.
Salkum salkum tan yilleri esdginde Sakallu boza turgay sayradukta Sakal uzun tat eri banladukda Bidevi atlar issini grp okradukta Aklu karalu seilen ada Gksi gzel kaba talara gn degende Big yigitler clasunlar birbirine koyulan ada
Alar sabah Dirse Han kalkuban yirinden r turup krk yiidin boyna alup Bayndr Hanun sohbetine gelr idi. (s. 78) Bu ifade Dirse Han sabah vakti krk yiidi ile yola ktnn ayrnts ve tafsilatdr. Fonksiyonel bir tasvirdir, basit nesir cmleleri ile yaplm, realist bir tasvir deil, eyann ve olaylarn dilini yanstan, ayn zamanda imaj zellii kazanm cmlelerle yaplm bir tasvirdir. Yedi orijinal imaj ile yaplm bir tasvirdir . Orijinal imajlar, zengin bir muhayyilenin mahsldr. Dede korkut hem gzlemi zengin, hem de onlar orijinal imajlara evirecek kadar sanat bir muhayyilenin sahibidir. Sabah yedi deiik olayla anlatr. Ahmet Rasimin bir stanbul sabah anlatan yazs ile bu karlatrlabilir. Ayn tasvire daha sonra u cmleyi de katar. Kaln Ouzun gelini kz bezenen ada (s.85) Dirse Hann eini tasviri, Dirse Han einin tasviri, oulun anay tasviri, anann oulu tasviri de ayn niteliklere sahiptirler. fadeler ksa cmleler ile anlatlmtr. Fiil boldur, bol fiilli anlatmlar, hareketli bir yaam ve toplumu gsterir. Yedi satrlk bir paragrafta otuz fiil kullanlmtr. Dede Korkut Hikayelerinde Estetik Doku Hikayelerin ideal, gzel ve yce zerinde odaklam bir estetik yaps olduunu imdiden belirtelim.Dede Korkut hikayeleri etik, estetik, dini ve sosyal anlamda ideal bir dnya tasarmdr. Olu kz olmamak etik, estetik, dini ve sosyal anlamda bir eksikliktir. Bunun dzeltilmesi gerekir.Bayndr Han bir davet tarz ile insanlar oluk ocuk sahibi olmaya tevik eder. Yzlerce tevik tarz iinde en ideal tevik biimi olarak yorumlanabilir. Zeki insanlar olduklar
54
belli. Sosyal insann ideal ilevidir, oluk ocuk. Yksek dzeyde organize olmu bir ideal toplum talebi vardr hikayelerde. Dirse Han ve ei ideal bir aile reisi olmak iin abalarlar, eksikleri ocuklardr, onu elde etmek iin gerekeni yaparlar, elde ettikleri ok da ideal olmaldr. O da gerekeni yapar, on be yanda gl bir boay alteder ve evresinde korku ve hayret uyandran ideal bir delikanl olur. Baba olunun ideal sosyal ve ahlaki boyutlar bozduunu anlaynca onu ldrmeyi, salkl toplum idealinin gerei grr ve olunu ldrr. Boa Han hayata dnnce ideal bir davranla babasn krk kt adamdan kurtarr, ideal bir evlat olduunu gsterir. Dede Korkutda tabiat seyirlerine contemplasyonlarna dayanan bir estetik olumutur. Hikayelere hakim olan denetlenemeyen peyzaj mantnn hkmetmedii vahi bir tabiattr. Kazlk Dann tasviri anlatmnda bu grlr.
Akar senn sularun Kzlk Ta Akar iken akmaz olsun Biter senn otlarun Kazlk Ta Biter iken bitmez olsun Kaar senn geyiklern Kazlk Ta Kaar iken kamaz olsun taa dnsn Ne bileyin oul arslandan m old Yoksa kaplandan m oldu ne bileyin oul (s. 89)
Dirse Han hikayesinde tabiat, tabiat- insan, insan- hayvan ilikilerinin ideal durularnn gzlemlenmesinden ortaya kan bir gzel anlay vardr. Dede Korkutun doasnda el dememilik grlr.nsann mdahale etmedii natrel bir tabiat ta denebilir bu tabiata.
Salkum salkum tan yelleri esdginde Sakallu bozac turgay sayradukta Sakal uzun tat eri banladukta Bidevi atlar issini grp okradukta Aklu karalu seilen ada Gksi gzel kaba talara gn deende Big yigitler clasunlar birbirine koyulan ada (s.78)
Burada sabahn tabiatn ideal durular ile yanstlmas sz konusudur. Donmu bir natrmort deil canl ve hareket halinde bir sabah tasvir edilmitir. Tan yeri,ku, Tatar eri, bedevi atlar ve sahipleri, sabahn akl karal belirsiz an, gs gzel kaba dalar,bey yiitler, hep ideal,tabiatn ve insanlarn en gzel ideal durular zerine bir sabah tasarlanmtr. deal konum ve talepler, insann gzellik talebinden kaynaklanr. lk dnem estetik metinlerinde oran, uyum, ahenk gibi matematik nisbetlere dayanan gzellikler tabiatiyle takib edilemezdi. Onlar sonraki yzyllarn, estetik ilerledii dnemlerin lleridir. Dirse Han hikayesinde gereklik deil ideal olan sz konusudur. deal durulara hayranlk gzel yaam idealinden kaynaklanr.Tabiatn duruu ile toplumsal idealler arasnda balar itibara alnmtr. Bu dnem estetiinde en dikkati eken e tabiattr. Tabiatn iinde insann rettii nesneler ve mimari yoktur. Dirse Han hikayesinde tabiatn iinde insann tasarmndan gemi sadece, ak ota, kara ota, kzl ota, kara kee grlr. Nesneler insanlarn gzn tabiattan evirmemitir. nsan tasvir ve tasarmlarnda da ideal durularla gzellik arasnda balant kurulmutur.Dirse Hann eini anlatrken tasarlad gzellik, oulun anasn anlatrken biimlendirdii gzellik, anann Dirse Han anlatrken kulland dil de ideal biimler ve durulardan kaynaklanan gzelliklerdir. Dirse Han eini anlatrken vcut elerini idealize eder. Benzetmelere dayanan gl imajlardr bu zellikler. Boy, sa, ka, az, yanak da ideal durular, ideal benzetmelerle anlatlmtr. Selvi boy, ideal boy, ayrca evden kp yrmekle hareket halinde bir selvi boyluluk tasarlanmtr. atma ka, ideal ka, yannda kurulu yaya benzemek sz konusudur. Eya ve hayvanlar iin de ayn tasarm-
55
lar devam eder. Btn bu gzellik tasarmlarnda gzelliin nesnel temel ilkelerine belli bir oranda uyulmutur. Tabii buna ideal oran diyemeyiz, zaten gzelliin tesbitinde ideal oran yoktur, gzel daha gzel, daha daha gzel vardr. Gzellik nisbi bir deer kategorisidir. Boynu uzun bidevi at Aayldan tmen koyun Kaytabandan kzl deve Altun balu ban iv Kigni kulu cbbe (s.83) Hikayelerde bir dier gzellik tasarm ise, ilevsellie dayanan gzellik ve yceliktir. En ideal ilevini, fonksiyonunu yerine getiren nesne, insan gzeldir veya ycedir. Hikayelerin bandaki ycelik ideal ilevsellie endekslenmitir. Kadn dizin basp evinde oturursa, evine sadksa grkl ycedir. lev, dizin basp evinde oturmaktr. Ana ocuklarna bakarsa ycedir. taatkar deve ycedir. Karde seviyorsa ycedir. Btn bu tasarmlar estetik ideal biimleri okuyabilen zengin bir muhayyilenin mahsldr. Hem Dede Korkut da, hem de bunlar yazya geen ahsta bu nitelik izlenir. Dede Korkut tabiatta olan gzelliin peindedir, fizik matematik ya da biyolojik yasalara gre bir gzellik anlay yok. Grkem ve hamet ycenin e anlamls olan iki kelimedir. Dirse Han hikayesinde grkemlilik de ideal olann bir baka yann gsterir. Dirse Han kalkuban yirinden r turup krk yigidin boyuna alup Bayndr Hanun sohbetine gelr idi. (s. 78) Kalkuban Han Bayndr yirinden turm, bir yere a ota bir yire kzl ota bir yire kara ota dikdrm,oulluyu a otaa kzluy kzl otaa, ol kz olmayan kara otaa kondurun kara kie altna den, kara koyun yahnsndan nine getrn, yir ise yisn, yimez ise tursun gitsn.(s. 79)Ba-
yndr Hanun bir buas var idi, bir dah buras var idi. Ol bua kat taa buynuz ursa un gibi gidrdi. Bir yazn bir gzin buay ile buray savadururlar idi. Bayndr Han kaln Ouz bigleriyle temaaya bakar idi, teferrc ider idi. (s. 81)Bu hametli ve grkemli grnleri oaltabiliriz. Grkem ruhsal doygunlluk,uyumlu bir denge ve bylenme duygusu, hayranlk ve dinamizm, tapnma hislerini harekete geirir.Btn bu salkl insan zellikleri Dirse Han hikayesinin insan, tabiat ve ilikilerine hakimdir. rmeye, dejenereye tahamml edilmez. Dolayl gzel retme ekli ise tezatlarla elde edilir. Hikayenin temel kurgusu iyi kt tezadna gre kurulmutur. Kara ota, a ota tezad, hikayenin btnne hakim bir sembol gibidir. Hikaye bu iki otan arasnda olumutur, simgesel olarak. Dirse hann kara otada balayan hikayesi ak otada son bulur. Hikayenin ba kara, sonu ise aktr. Tezat hayatn hzn veren fiziksel ve felsefi bir edir. Kara ota, ak ota tezad, ile iyi evlat kt evlat tezad hikayenin hzn, hareketliliini ve gerilimlerini retir. Dede Korkut bilerek bilmeyerek bu tezadn sonunda eletirel olarak elde edilen gzellik ve huzura varr. Hanlar han Han Bayndr olana biglik verdi, taht virdi(s. 94) almamzda Dede Korkut hikayelerinin zellikle, Dirse Han Hikayesinin teknik ve estetik nitelikleri zerinde durduk. Bibliyografya
Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitab, TD K, Ankara 1997 Hoffman, and Patrick D Murphy,Essential of the Teheory of Fiction,London 1996 Lings, Martin, Shakespearenin Kutsal Sanat, stanbul 2001 Sena, Cemil Estetik,stanbul 1978 Tunal, smail, Estetik, stanbul 1983
56
TRK HALK TYATROLARININ GELME EVRELER

Evolution Periods of Turkish Folk Theaters Les phases de lvolution du thtre populaire turc
Prof.Dr. Ahmet PRVERDOLU*

ZET Bir halkn hayatnn eitli ynleri ile balantl olan, bu halkn eski inanlar, gelenek ve greneklerinin en arkaik izlerini kendinde koruyan tiyatro sanat, ayn zamanda onun tarihi, kltr, soy-kk ve dier halklarla ilikileri hakknda bilgiler de iermektedir. Bu adan Trk Halklarnn tiyatro kltrnn sistemli bir ekilde incelenmesi byk bir nem tamaktadr. Trklerde tiyatronun geliimi dier halklardan farkl bir sre geirmi, byk lde Trk kltr, din felsefesi, gelenei ve mitolojik grlerini temel almtr. Makalede Trk Halk Tiyatrolarnn gelime evreleri merhalede ele alnmtr: 1. Avclk-balklk kltryle ilgili inan sistemleri erevesinde tiyatrosal elerin olumas ve bu srete Totemist ve amanist trenlerin rol. 2. Tarm ve hayvanclk kltrleri ile ilgili olan mevsim trenler ve ada anlamda tiyatronun bir ok esini iinde barndran Ky seyirlik oyunlarnn ortaya kmas. 3. ehirleme sonucu oluan profesyonel, gelimi halk tiyatrolar Orta Oyunu, Karagz, Meddah, Hokkabaz, Kukla vs. Her ne kadar 19. yzylda M.F.Ahundzade (1850) ve .inasi (1861) tarafndan yazlan ilk Avrupa tipi oyunda Trk Tiyatrosu yeni bir dneme girmi, zamann artlarna uygun bir tiyatro sistemi ve kltr gelimeye balamsa da, bunun temelinde Trk kltr ve gelenekleri yatmaktadr. Anahtar Kelimeler Halk Tiyatrolar, Totemizm, amanizm, Dinsel Trenler, Orta Oyunu ABSTRACT The art of theatre, relevant to the various features of peoples life and retaining the ancient beliefs and the archaic traces of the traditions and habits of these people, additionally preserves their history, culture,geneology and their relations with other people. Because of this, it is very important that we should systematically examine the theatrical culture of Turkic people. The development of theatre among the Turkic people has gone through a different process as compared to the other people. To a great extent, it has been based upon the culture,religious philosophy, tradition and the mitology of the Turks. In this article, the progressive periods of Turkic Peoples Theatre have been examined in three levels: 1. The constitution of theatrical concepts within the framework of belief systems concerning the culture of hunting and fishing. 2. Seasonal feasts relevant to the cultures of agriculture and hushandry and the emergence of village plays containing many aspects of theatre in contemporary level. 3. Professional and modern peoples theatres emerging as a result of urbanism such as Orta Oyunu(Middle Play), Karagz, Meddah, Hokkabaz, Kukla etc. Although Turkish theatre entered into a new era as a result of the first European type plays written by M.F.Ahundzade and I.Shinasi in 19th century and began to develop theatrical system and culture in accordance with the conditions of that age, in its base,Turkish culture and traditions lie. Key Words Peoples Theatres, Totemism, Shamanism, Religions Feasts, Orta Oyunu
Mula niversitesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm retim yesi
57
Bir halkn hayatnn eitli ynleri ile balantl olan, bu halkn eski inanlar, gelenek ve greneklerinin en eski izlerini kendinde koruyan seyirlik oyunlar, ayn zamanda onun tarihi, kltr, soy-kk ve dier halklarla ilikileri hakknda bilgiler de iermektedir. Halklarn ruhan hayat ve eski inanlar ile ilgili bu kltr deerleri genelde ok salamdr ve kendi anlam ekirdeini koruyarak yeni inan sistemlerine kolaylkla uyum salarlar. Bu adan eski tarihleri hakknda ok az ey bilinen ve ou zaman Hint-Avrupa bilimcileri tarafndan gebe, barbar, igalci olarak tantlmaya allan Trk Halknn tiyatro kltrnn sistemli bir ekilde incelenmesi byk bir nem kazanmaktadr. lk seyirlik oyun elerinin ortaya kmas, phesiz by ve ilkel inanlarla bal olmutur. Bununla ilgili olarak yle bir soru akla gelmektedir: Tiyatro tarihi ilk nce dinler tarihi mi, kltr tarihi midir? Bu iki alan birbiriyle sk bir ekilde baldr ve bunlar ayr aralkta aratrmak mmkn gzkmemektedir. Seyirlik oyunlarn meydana kma ve gelime evrelerini aratrrken her bir dnemin inan sistemini de yakndan tetkik etmek, bunlarla bal din trenlerde bulunan oyun/tiyatro elerini bulmak gerekmektedir. Bilindii zere tm halklar bir ekonomik kltrden, dierine ayn zaman iinde gememiler. Ama eninde sonunda avclk-balklk kltrnden, hayvanclk ve tarma gemi, bunun yan sra kendi inan sistemlerinde de bir gelime ve tekaml geirmiler. Farkl ekonomik kltrlerle bal olan inanlar, amaca ulaabilmek iin dzenlenen trenlerin ekli asndan da farkllklar gstermektedirler. Bu trenlerde toplum genellikle iki noktay amalyordu: Bi-
rincisi, toplumun esas gdasn oluturan hayvan kutsallatrarak, hareketlerini, sesini taklit ederek onun oalmasna, remesine yardm etmek; ikincisi, tanralar, kltr kahramanlar ve ecdatlar hakkndaki mitleri ve efsaneleri sahnelemek yoluyla bu kutsal kiilerden belli hayvan ve bitkilerin oalmasna yardm etmelerini salamak. Grld gibi, eski dinsel trenlerin temel fonksiyonel amacn doann reme gcn arttrmak oluturmaktadr. Bununla ilgili olarak, eer avclk ve balklk kltr anda bu trenlerin balca tipleri hayvanlar idi ise, daha sonralar, hayvanclk ve tarmn yerlemesiyle, bu hayvan tipleri kendi yerlerini olaanst bir yaratktan daha fazla insana benzeyen tanrlara brakmlar. Yani gelecek tiyatro sanat bu dnemde en temel unsurunu -aktr ve insan tipini kazanm oluyor. Dinsel trenlerin konular da genel bir sabitlik gstermektedir. Sergilenen tiplerin hayvan veya insan, tanr veya ecdat oluuna bakmakszn bu tren/oyunlarda bir lm- yeniden dou mcadelesi yaanmaktadr. Eski toplumlarn grlerine gre, Ay, Gne, Tabiat zaman zaman lyor ve yeniden diriliyordu. Toplumun refahnn baz kozmik unsurlarn lmden sonra yeniden diriliine bal olduunu anlayan eski insanlar tm dinsel- mitolojik sistemlerini bu mcadele zerine kuruyorlard. Onlar en ok ilgilendiren de mevsim deiiklikleri idi. Fakat doann kn ldkten sonra tekrar dirildii, canland mevsim olarak kabul edilen baharla ilgili trenler toplum hayatndaki nemi dolaysyla daha canl kalmtr. J.J. FREZER, bu trenleri insanlarn din- mitolojik grlerinden daha fazla sempatik by ile balamaktadr: Bylece, yln
58
mevsimleri hakknda eski by teorisi (yani eski insanlarn by yoluyla mevsimlerin geliini hzlandrmak veya yavalatmak teebbsleri- A.P.) daha sonralar dinsel teori ile yer deimitir. nk imdi insanlar mevsimlerin deiimini genel olarak tanrlarla balasalar bile, yine de baz bysel trenler yapmakla hayat kayna olan tanrnn lm unsuruyla mcadelesinde ona yardm edebileceklerini dnyorlard. imdi onlar, bitkilerin yeermesi ve solmasn, hayvanlarn reyip artmasn; tanrlarn evlenmesi, lm ve yeniden dirilmesi ile izah ettiklerinden dolay, dzenledikleri dinsel- daha dorusu bysel- trenler de bu konuyla ilgili idi1 XIX.-XX.yy Sibirya ve baz Orta Asya Trklerine ait etnografik bilgilere gre, bu halklarn hayatnda nemli rol oynam Totemist ve amanist inanlarda lme- dirilme fikri merkezi yer igal etmi ve bunu lp- dirilen hayvan ve Kam/aman tipleri aksettirmektedir. 2 Trklerde tiyatronun geliimi dier halklardan ayr ve farkl bir sre geirmi, byk lde Trk kltr, din felsefesi, gelenei ve mitolojik grlerini temel almtr. Bu sanat trnn gelime evrelerini genel hatlaryla e ayrabiliriz: 1. Avclk- Balklk kltryle ilgili inan sistemleri erevesinde ilkel tiyatrosal elerin olumas. Totemizm ve amanizmle ilgili trenler. 2. Tarm ve hayvanclk kltrleri ile ilgili mevsimi trenler. Ky seyirlik oyunlar 3. ehirleme sonucu ortaya kan gelimi halk tiyatrolar. Orta Oyunu, Meddah, Hokkabaz, Kukla, Karagz v.d.
1. Avclk- Balklk Kltryle lgili Trenler 1.1. Totemizm ve lp- dirilen hayvan klt. nsann hayvanlara tapmas ok eski tarihlere kadar gitmekte ve belli dinsel sistem veya inanlardan daha fazla sempatik by 3 ile balantldr. Totemizmin ortaya kyla hayvanlara tapma, kendine zgn tren ve oyunlar olan kesin belirlenmi bir sisteme dnyor. J. Frezer bunun iki zt eklini kaydetmektedir: Birincisi; hayvanlara tapyorlar ve bunun iin de onlar ldrmek ve yemek yasaktr. kincisi; zaten avlandklar ve yenildikleri iin hayvanlara tapyorlar. 4 Dikkat edilirse, J.Frezer iki ayr olaydan bahsetmektedir. Birinci ekil totemist inanc, ikinci ise bunlardan daha sonra, toplumun geliiminin daha yksek merhalesinde ortaya kan avclk balklk inancn aksettirmektedir. Z.P. Sokolova : Avclk- balklk inanc aynen totemizm gibi hayvanlara tapma eklidir. Bu inancn temelinde avda baarl olmaya ynelik oyun ve bysel trenler durmaktadr.5 diye yazyor. Yani totem hayvann ldrlmesini yasaklayan totemizmden farkl olarak avclk balklk inanc avda baar salamaya hizmet ediyordu. Avclk balklk inancnda doa ve hayvanlarn iye- ruhlarn ve avlanan hayvanlarn kendi ruhlarn merhamete getirmeye hizmet eden trenlerin byk rol vard. Bu arada hayvan ruhlarn yumuatmaya daha byk nem veriliyordu. nk bu toplumlar ldrlen hayvanlarn yeniden dirilerek ormana (veya denize) dndklerine inanyorlard. Bunun iin de bysel trenlere nem veriyor, bunun gelecek av srasnda baar salamaya yardmc olacan umuyorlard.
59
S.A. Tokareve gre Bu len ve yeniden dirilen hayvan hakknda mit (V.G. Bogorazn tabirince), tarmla uraan halklarda grlen len ve dirilen bitki tanrs hakkndaki mite benzemektedir. 6 Temelini lme-dirilme mcadelesi oluturan ve avclk balklk inanc ile bal olan tren ve oyunlar Trk kltrnde seyirlik oyun (tiyatro) unsurlarnn daha da gelimesinde nemli rol oynamlar. Bir nceki cmlede daha da kelimesinin altn izmemiz ise ununla ilgilidir: Totem hayvann hareketlerini taklit eden eski avc ve totemist danslar, eitli hayvanlarn maske ve derilerini kullanmakla sergilenen av sahneleri gibi ok eski oyun unsurlar avclkbalklk inanlarndan da nceki alara aittir. Eski Trklerde avclkbalklk kltrnn yerlemesi, bu ura dallaryla ilgili inan sistemlerini de gelitirmi, belli bir dzene sokmutur. eitli kltrlerle ilgili, ou zaman farkl unsurlar, nihayet bir araya gelerek bir sistem oluturmu ve kendini tren ve oyunlarda gstermitir. rnein, avclk ve balklkla uraan Sibirya Trklerinin kltrnde amza kadar sregelmi lp- dirilen hayvan trenlerinde daha nceki kltrlerin de izlerini tespit eden Z.P. Sokolova, bunlarn aadaki temel unsurlardan olutuunu dnmektedir: a) Hayvann yeniden doacana inam ve onun naann korunmas; b) ye ruhlarn varlna inam ve onlar merhamete getirme abalar; c) Hayvan avlandktan sonra bile her eyi grp duyduu grne bal ondan zr dileme; d) Kutsal hayvann etinden tatma;
e) Hayvann dirilme treni.7 Sylenenlere aklk getirmek iin Sibirya Trklerinin lp- dirilen hayvan klt ile ilgili gerekletirdikleri tren, oyun ve lenlerden birka rnek verelim. Yakut Trkleri avlanan krk hayvann nemli bir misafir gibi arlard. .S. Gurviin tasvirine gre, ihtiyar bir kadn hayvann yzne ya srer, azna bir para ya koyar ve ona yalvararak gelecekte de ev sahiplerini ziyaret etmesini, dier kardelerine de bu eve misafir gelmelerini tavsiye etmesini rica edermi. Bundan sonra hayvan uyuyormu gibi bir ekilde yatrrlarm. gn evde grlt etmemeye zen gsterir ve sonra hayvann derisini soyarlarm. Nan atein etrafnda defa dndrdkten sonra bir aacn dalna asarlarm.8 or ve Sagay Trkleri avladklar aynn derisini soyduklar zaman srekli alyor, teessfleniyor ve Akrabamz ld diyorlarm.9 Bu trenlerden en ilginci ylda bir defa dzenlenen byk enliklerdi. Avclar, yl boyunca avlanan hayvanlarn baz paralarn bu tren iin biriktirirdi. Bunlar, derinin bir paras, kulak, kuyruk ucu, byk, kemik, kafatas v.s. olabilirdi. Bylece bu trene sadece yeni avlanan hayvanlar deil, bir yl zarfnda avlanm tm hayvanlar da katlyordu. Misafirleri (yani bu hayvan kalntlarn) yumuak ot demetleri, krk psklleri, deri paralar, kadn gerdanlklar ile sslyor, hepsine et, balk, eker, ttn, alkol ikram ediyorlard. Hayvanlarn dilerine ya ve kan srerek: Kardelerinize burada misafirleri nasl gzel arladklarn syleyin. Aabeylerinize de gelmelerini tavsiye edin. Biz onlar sizden de iyi arlarz. diyorlard.
60
lende hayvan danslar yaplrd. Krk giymi kadnlar tef eliinde hayvanlarn hareket ve seslerini taklit ederek dans ediyorlard. Erkekler, ayaklarn yere vurarak: Biz deiliz sizi ldren, biz deiliz! diye barr, kadnlar da onaylayarak: Hayr, hayr, hayr diyorlard. Erkekler: Dadan den ta sizi ldrd! imek sizi ldrd. Ruslar sizi ldrd. diyor, kadnlar da : Evet, evet, evet diye baryordu. Bu trenler birka gn sryor ve son gn misafirleri evlerine gnderiyorlard.10 Din inanlarn gelimesi, yeni sosyal sistemin ve ekonomi trlerinin olumasyla, lp dirilen hayvan trenleri bir nevi tiyatro eklini alyor. Bunun en gzel rnei tm Sibiryada bilinen,,Ay Bayramlardr. Z.P. Sokolovaya gre,,Bu,,ay bayramlar geleneksel folklor ve doalamann kullanld tiyatro ekline sokulmu ayinlerdir. Oyuncular genellikle erkeklerdir. Onlar ok az aksesuar ve ilkel makyaj malzemeleri kullanarak hayvan, ku cildine giriyor ve kadn rolleri oynuyorlard11 Burada bir hususu vurgulamak gerekmektedir. Kadn rollerini erkeklerin oynamas birok halkn, zellikle de Trk halklarnn tiyatro kltr ve mevsimi seyirlik oyunlarnda grlen bir olaydr. Bunun sebebini galiba avclk ve balklkla ilgili gelenek ve trenlerde aramak gerekecektir. Avc ve balk toplumlarda .ava hazrlk dneminde kadnlarla ilgili yasaklar-tabular konuluyor ve bu durum av bitene kadar devam ediyordu . J.J. Frezer Amerika, Afrika, Asya ktalarnda avc balk toplumlarn uyguladklar bu tr tabulara ok sayda rnek vermektedir.12 Trklerle ilgili kaynaklarda da bunun rneklerine rastlamaktayz.13 Bu rneklerden de grebileceimiz gibi, kadnlar ritel ve bhttp://www.millifolklor.com
ysel adan temiz saylmadklarndan dolay onlarn tren ve ayinlere katlmalar yasaklanyordu. Dolaysyla baz aratrmaclarn seyirlik oyunlarda kadnlarn rol almamasn slamla, din adamlarnn yasaklamasyla balamalarn doru bulmak mmkn deil. Bu blmde sylenenleri sonularsak, bir ok Trk halknn mevsimi trenlerinde hala da korunmakta olan ve tiyatro sanatnn gelimesini byk lde etkileyen u unsurlar ayrabiliriz: Klk deimek (hayvan maske ve postunun kullanlmas); Taklit: Av srasndaki insan ve hayvanlarn hareketlerinin taklidi ve ses taklitleri ; Mimik hareketler (ac,keder,sevin vs. gibi hislerin mimik icras); Monolog (hayvan ve ruhlara ynelik dua ve yakarmalar); Erkeklerin kadn rollerini oynamas; Mzik dans ve arklar. 1.2.amanizm ve kam Trenleri Trklerde amanizm ok eski bir tarihe sahiptir.ve dnya dinleri / inanlar arasnda bir nevi olaan d bir olay addedilmektedir.Yontma ta Devrinde (Paleolit), animist inanlarn belli bir dneminde ortaya kt sanlan amanizm, avclk ve hayvanclkla uraan Sibirya halklar arasnda XX.yy.a kadar yaam ve gelimitir.14 Tungus-Manu dillerinden alnan ve genel bir terim olarak ilgili dnya literatrne giren,,aman kelimesi Trk halklarnda farkl ekillerde ortaya kmaktadr. Yakut (Saha) Trkleri erkek amana Oyun,kadna Udagan, Trkmenler Porhan, Altay Trkleri ise Kam demekteler. Rus Literatrnde de a-
61
man kelimesinin yan sra en ok kullanlan terim Kam, trenler iin ise Kamlaniye yani kamlamadr.V.Basilov kamn grevlerini yle sralamaktadr: Kamn grevlerini iki kelime ile aklamak olanakszdr.Onun faaliyet alan geni ve ok eitliydi .O Gk Tanr ve Ruhlardan toplum iin refah ve salk istiyor; insan ve hayvanlarn remesini salyor;baarl av ve iyi hava temin ediyordu. Felaket ve kazalarda kam ruhlar yardma aryordu . Hayatta olan soydalarn koruyor, len soydalarnn ruhunu teki dnyaya gtryordu.Hastalklarn sebebini bulmak ve hastalar tedavi etmek de onun grevleri arasnda yer alyordu. Ruhlarn yardmyla o, insan gelecekte nelerin beklediini reniyor, kaybolan insan, hayvan ve eyalar buluyordu. Yani olaan st glerin karmas gereken tm olaylar kamn grevleri arasnda yer alyordu. 15 Ayrca kam, fertler arasndaki tartmalar hallediyor;mahkemeler yaparak suluyu cezalandryor;geleneklere uyulmasn denetliyor;dn, doum trenlerine katlyor; bazen yeni doan ocuklara ad veriyor ve kaderlerini sylyor; gerektiinde toplum yeleri arasnda av alanlarn paylayordu. Kam tanrlarla insanlar/veya toplum arasnda bir arac-medyatr rol stleniyordu.Bundan dolaydr ki toplum iindeki inancn kuvvetlenmesinde, yaplan trenlerin baar kazanmasnda kamn zel nitelikleri ve profesyonel becerileri nemli rol oynuyordu. Kam olaan st hafza, gzel ses, hayal gc, dikkatlilik, hipnoz,mitolojik bilgiler, ruh ve tanrlar hiyerarisinin de yer ald inan sistemi hakknda bilgilere sahip olmalyd. Byle birisini toplum kendi
iinde yetitiriyor, bu ar grevi ona veriyor ve ona gveniyordu. Kam olmadan nce (ihtiya doduu zaman) toplumun bir yesi kam hastalna yakalanyor. Bu hastalk sresinde( gnden birka yla kadar) Ruhlar tarafndan ldrlerek eitiliyor ve,,yeniden dirilerek kamlk grevlerine balyordu. Kam veya kamlama trenleri yukarda zikrettiimiz nedenlerden dolay dzenleniyordu.Gece ak havada adrda veya bu i iin zel olarak tahsis edilmi mekanda bir ate etrafnda dzenlenen trenler sabahn ilk klarna kadar srer ve amaca ulalana kadar (gerekirse birka gn) devam ederdi. rnek olarak Tuva kamnn tedavi amal trenine bir gz atalm . Gnmz tiyatro sanat ile ne kadar benzerlik gsterdiini ortaya koymak iin bu treni ada tiyatro terimlerini kullanarak belli blmlere ayrmann uygun olacan dnmekteyiz.Zaten rnekten de greceimiz gibi, ada tiyatronun yapsn oluturan tm elemanlar kam oyunlarnda da bulunmaktadr. Giri (prolog): Kamn yapt tedavi treni gnein batmyla balar ve gne doana kadar devam eder.Tren elbisesini giyinen kam, tef ve tokma eline alr ve ard yakarak tts yapar. Sonra kam ok yava sesle ku ve hayvan seslerini taklit etmeye balar. Bu zaman sanki ok yaknda karga,kuzgun,saksaan,puhu kuu, kurt, ay ve baka hayvanlar varm gibi bir grnt oluur. Bunu yapmakta ama tren iin gereken sesi, belli iir ritmini ve hastaya tedavi iin moral verecek kelimeyi- fikri bulmaktr.Bu arada kam kendi grevini anlatyor, kendin hasta ve seyircilere tantyor. Srm (Ekspzition): Bu blm hastaln nedenini aramaya yneliktir.
62
Hastaya yardm etmenin kendi grevi olduunu anlatan ve imkanlarn aklayan kam, hastaln nedenini bulmaya alr. O kendi,,ruhlaryla konuur ve ayn zamanda hastay psikolojik olarak gelecek heyecanl olaylar hazrlar. Kam hastaya moral verir ve hastalk tarihesini oluturmaya alr. Dm: Kam hastalk nedenini dnyann her tarafna gnderdii yardmc ruhlar araclyla bulurdu. Uzak yolculuktan dnen ruhlar rendikleri her eyi kama anlatrlard. Kam, hangi ruhla konutuunu seyircilerin de anlamas iin stn mzik ve aktrlk becerilerini kullanrd. O, her bir ruhun kendine mahsus mziini alar ve eitli ses ve mimik taklitleri yapard. Ara Kamlama: Tuva kamlar Alg araznda alganr alg denilen bir blm uygulard.Bu esas kamlama treninin arasnda yaplan ek kamlamaya denir. Kamn burada bulunduunu duyan yakn kylerden bir kii gelerek kam kendi evine davet edebilirdi.Bu zaman kam treni yarda kesiyor, ikram edilen pipoyu iiyor ve verilen hediyeyi kabul ediyordu . Tedavi treninde bir ara oluurdu ve ara kamlama balard .Fakat yabanc birinin gelmesi hi de art deildi. Bazen kam trene kendisi ara verir ve edebiyatta Lirik ricat adlanan konu d bir blm eklerdi. Bunda ama kamlamann ilk blmyle doruk noktasn birbirine balamakt. Doruk(Kulmination): Hastaln varabilecei en kt sonucu anlatmakla kam, olaylar doruk noktasna ulatrrd.Bu blmde seyircilerin, zellikle hasta yaknlarnn heyecan had safhaya kard. Kam manzum ekilde hastann kendi ei ve ocuklaryla, yaad yerlerle vedalamasn anlatyor. zm: Bu blmde kam ruhlarn
dndn ve hastann iyilemesi iin gereken zmn bulunduunu bildiriyor. Biti(Epilog): Bu trenlerin biti ksm gelenekseldir. Kam manzum ekilde ne kadar uzak yerlere seyahat ettiini, ruhlarnn da yardmyla hastann dmanlar zerinde nasl zafer kazandn, bunun ne kadar zor olduunu ve ok yorulduunu anlatyordu . Bu blm genellikle sabah saatlerine denk geliyordu.16 Yukarda verdiimiz bu ematik tren birok baka unsurlarla da etlendiriliyordu.Kam kendinin ve ruhlarn yer altna, gk katlarna seyahatlerini anlatyor; eitli ruhlar ve iyelerle sohbetlerini canlandryordu. Burada mzik, ark,dans, illzyon gsterileri, komik sahneler yer alyordu. Yani kam 10-12 saat boyunca hem grevini yapyor, hem de seyircileri elendiriyordu. Kam trenlerinin tiyatro sanat ile ilikisini birok aratrmaclar da kaydetmekteler. Kam trenlerini tiyatro sanatnn en eski ekli olarak kabul edebiliriz. (V.Basilov)17 Kam trenleri ok belirgin bir ekilde tiyatro sahnelerini, kamn oyunu ise ilkel tiyatro sanatnn gelime srecini hatrlattndan dolay amanizmin bu ynn grmezlikten gelmek mmkn deildir. (A.Avdeyev)18 Bu (Yani kam trenleri A.P.) zaten tiyatro seciyesi tayan dramatik, bazen de komik, ok sahneli bir oyundur. (N.Alekseyev)19 Bu trenler bir aktrn tiyatrosuydu. Bazen bu oyuna kamn yardmcs, mzisyen / veya mzisyenler, zel olarak seilmi gen kz ve erkekler, seyirciler katlsa da, yine tm hallerde ba rol kam kendisi oynuyordu. O, btn kahramanlarn / tiplerin yerine konuuyor,
63
hayvan, insan ve nesnelerin sesini taklit ediyor ve bylece tam bir aktr gurubunun ilevini yapyordu. Kam yaratt tipleri eitli el-kol, vcut hareketleri ve mimiklerle tamamlyordu. Her bir ruhun kendi pozlar ve hareketleri vard ve seyirci buna gre onlar hemen tanyordu. Tiplerin karakteristiini oluturan dier bir nemli eleman da mzikti. Hibir tren mziksiz yaplmazd. Sibirya ve Kuzey- Dou Asya Trklerinde mzik aleti olarak tef/ davul, Orta Asya Trklerinde ise Kobz/ Kovuz/ Kopuz, dutar, gjak (bir tr keman), kaval veya tef kullanlmaktadr. Sibirya kamlar tefi o kadar iyi kullanyordu ki seyirciler mziin ritmi, darbelerin sklna gre hangi ruhun geldiini hemen anlyorlard. Tuval bir kamn yardmcs mziin trendeki nemi hakknda unlar sylemektedir: Kamlama srasnda aman genellikle tef alarak ayin yapyor. O, hastaln karakteri, trenin amacna gre mzik seiyordu. Bunda ama kendi iirinin bazen korkutucu, bazen byleyici, bazen de efkatli motiflerini seyirciye ulatrmakt. ... aman kendi mziinin melodisi, iirlerinin edebi gcyle, hastaya iyileecei fikrini telkin etmeye can atyordu. Geleneksel bayramlarla ilgili trenlerde ise kendi seyircisinde bir bayram haleti ruhiyesi uyandrmaya alyordu.20 Kamlar bu mzik yeteneini onlara ruhlarn verdiini sylyorlar. rnein, 19.yy da yaam mehur Kazak kam/ bakss Oken yle anlatmaktayd: Eskiden kobzn ve yayn nasl tutulacan bile bilmiyordum. Aniden eitli mzik paralar ve motifler almaya baladm ve hatta arklar syledim. Tm bunlar ruhlarn bana verdii ilhamla oldu. 21
Destandan paralar syleyerek hastalar iyiletirme, tabiat etkileme yeteneklerinin olduu sylenen Krgz Manaslar ise hibir mzik aleti kullanmadan, kendi sesleri ile mthi bir mzik fonu oluturuyor, olaylarn hzna, kahramanlarn gcne gre bu mzii deitirebilme becerisi sergiliyorlard. Ksacas, mziin yardmyla kam yapt trenin etki gcn arttryor, u veya bu ruhun geliini haber veriyor, belirli olaylarn nemini vurguluyor ve nihayet, anlatm aralarnda seyirciyi mzikle elendiriyordu. Kam trenlerinin konumuz asndan dier ilgin yn de el abukluu, talimli bir vcudun imkanlar ve hipnoza dayanan eitli illzyon gsterileridir. Bunlarn, trenin esas amacyla hibir ilgisi yoktu ve ancak kamn gcn, ruhlar zerindeki hakimiyetini sergilemeyi amalyordu. Yakut Trklerine gre, her bir kamn on bir yardmc ruhu bulunuyordu bunlardan biri de illzyon ruhu idi. Bu ruh kamn vcuduna girdii zaman kam bakla kendi karnn kesiyor, i yan kararak atete kzartyor, daha sonra ise kendi kafasn kesiyordu. Kafasz oturan kam herkese kendi iyandan ikram ediyordu.22 Orta Asya kamlar da tren srasnda illzyon gsterilerine geni yer vermekteydi. Onlar kzgn demiri yalyor, vcutlarna bastryor, bakla vcutlarn kesiyor, keskin klc karnlarna saplyor veya yaln ayakla onun zerine kyorlard. Belki de bu zelliinden dolaydr ki Trkmenler kam trenine Oyun demiler. amanizm, Trk halklarnn manev kltrel hayatnn bir ok ynlerini kendisinde biriktirerek saklamtr. Bu gn Asyann eitli yrelerinde yaayan
64
irili ufakl birok Trk boyunun tarihi, felsefesi, kltr deerleri ve dnya gr hakknda bilgiler iin kamlara borluyuz. G.N. Potanin bu konuda : Genellikle Altaylarda, Sayanlarda, Tannuolda halk rivayetlerinin balca koruyucular kamlardr diye yazmaktadr.23 Trkler arasnda geni yaylm hikaye anlatma sanatnn amanizm kltr iinde gelitii aratrmaclar tarafndan da kabul grmektedir.: Kamn anlattklar seyirciyi srekli etki altnda tutmalyd. Tren estetik bir etkilemeyi amaladndan belagatli, canl ve renkli bir dil gerekmekteydi. Halk az edebiyatnn tm zenginliini kullanan kam, ayrca kendi slubunu da gelitiriyor, konumasna yeni cinas ve tebihler ekliyordu.24 ou zaman bo vakitlerinde soydalarnn kamdan bir hikaye anlatmasn istemesi bununla ilgiliydi. zellikle amanizmin mevcut olduu halklar, yalnz bu halkn efsane, mit, rivayet, menkbe, ecere ve destanlarn iyi bilen usta hikayecileri gerek kam, ruhlarn hkmdar sayyorlard. Yani kam, hem de halk ozan, halk hikayecisi roln de stleniyordu. ok sonralar halk hikayecilii amanizmden koparak szl halk edebiyatnn ve kltrnn bir trn oluturmutur. Ozan, Ak, Meddah, Bak/Baks, Akn ve dierlerinin sanatnda farkl dinler ve komu kltrlerin etkisiyle yeni izgiler olumasna ramen bunlarn amanist meneini gsteren birok izler de hl korunmaktadr. Tm bu anlatlanlara ramen, ada anlamda tiyatroyu dorudan kam trenleri / oyunlar ile badatrmak da yanl olurdu. Kam treni, iinde bulunan tm tiyatrosal zellik ve elere ramen, toplum ve insanlar iin hayati nem tayan ruhan bir amaca hizmet
ediyordu. Gayet tabii, seyirciler de buradaki olaylar bir hayal rn olarak deil, bir gerek olarak kabul ediyor, olaylarn ve kahramanlarn /tiplerin gerekten var olduuna inanyorlard. Ama grnen u ki daha sonraki dnemlerde ky seyirlik oyunlar ve zellikle gelimi Halk Tiyatrolar ile anlatm ve illzyon gsterilerine dayal sanat trlerinin oluumunda bu trenlerin byk etkisi olmutur. 2. Tarm ve Hayvanclk Kltrleri ile ilgili Mevsim Trenler. Ky Seyirlik Oyunlar Ky seyirlik oyunlar, Ky Orta Oyunlar veya Ky Tiyatrosu olarak adlandrlan tarm ve hayvanclk kltrleri ile ilgili mevsim trenlerin daha geni yayld ve korunduu alan Anadolu ve Azerbaycan corafyasdr. Bu corafyadaki Trk nfusunun byk ksmnn yerleik veya yar yerleik hayata gemesi, tarm ve hayvanclk kltrlerinin gelimesiyle eski Totemist ve amanist grlere dayal inanlar giderek ortadan kalkm, yerini yeni gelenek ve inanlara brakmtr. Ama eski gelenekler de tmyle kaybolmam, yaplan trenlerin iinde korunup saklanmtr. Ritel ve profan mahiyette olmalar itibariyle ikiye ayrlan bu oyunlardan birincisi yln belli mevsimlerinde, ikincisi ise herhangi bir sebeple (dn, milli veya din bayramlar vs.) ve zaman gzetmeksizin yaplmaktayd. Eski geleneklerin yaatlmas asndan ritel oyunlar daha fazla ilgi ekmektedir. Bu oyunlar zaman ve ama asndan e ayrabiliriz: a) Yl deiimi, baharn gelii ile ilgili olarak yaplan tren ve oyunlar: Genellikle Mart aynda, Nevruz enlikleri ile ilgili yaplan Kse Gelin/
65
Kse Oyunu / Kosa Kosa, Han Bezeme / Han- Han Oyunu, Godu-Godu oyunlar yeni yln karlanmas, kla baharn, yeni ile eskinin mcadelesini yanstmaktadr. Bunlardan Kse Oyununda eitli komik sahnelerin yan sra Ksenin lmesi / veya ldrlmesi ve daha sonra da dirilmesi yer almaktadr. lp dirilen hayvan- aman tanr inannn devam niteliinde olan bu motif eski n Asya kltrlerinde de grlmektedir. Bunlar eski Smerlerde Dumuzi/ Temmuz, eski Msrda Osiris, eski Yunanlarda Dionisin lp dirilmesi ile ilgili yaplan trenlerle paralellik gstermektedirler. Bu adan Han Bezeme veya Hanhan oyunu da ilgi ekmektedir. Azerbaycann baz yrelerinde, Nevruzda, ayrca Nogay, Krm, KaraayMalkar, Tatar Trklerinde ilkbaharda yaplan Sabantuy trenlerinde bayram ynetmek iin yal, varlkl ve ok ocuklu birisinin seilmesi, ona bir hkmdarm gibi muamele edilmesi, gerek Trk Ergenekon trenlerinde hkmdarn itiraki, gerekse de eski n Asya kltrlerinde Ylba/ Bahar enliklerinde hkmdarlarn ba ekmesi gelenei ile benzerlik ortaya koymaktadr. b) K mevsiminin bitimine doru hayvanclkla ilgili yaplan Saya/ Saya Gezme / Sayac/ Sayu, Tekecik, Ko Katm, Teke Oyunu, Ay Oyunu, Tilki Oyunu, Kartal Oyunu, Eki Uyni vs. adlarla bilinen ritel trenler: Bu trenlerde dramatik unsur az yer igal eder, ama hayvan klt ile balantl eski Totemist geleneklerin yaatlmas asndan dikkati ekerler. zellikle Anadoluda yaplan Ay, Kartal, Tilki oyunlar kam trenlerinde yer alan hayvan ses ve hareketlerinin taklidi asndan nemlidir.25
c) Bahar Nevruz Bayramndan az nce veya bu srada yaplan tarm kltr ile ilgili trenler: ifti Baba/ Ct Baba/ Ctc umu / Bobo Dehkan, Cemalcik/ Cemal Oyunu vb. adlarla bilinen bu trenlerin amac eitli riteller, ayinler ve oyunlarla topra k uykusundan uyandrmak, onun verimliliini arttrmaktr. nceleri gerek kz ve sabanla yaplan bu ayin, daha sonralar tiyatro oyunu ekline sokulmu ve kzlerin yerini maskeli oyuncular tutmular.26 Bu oyun- trenler hem de eski bitki klt ile ilgili geleneklerin yaatlmas asndan ilgintir. eitli sebeplerle ve her mevsimde sadece zaman geirmek ve elenmek amacyla yaplan profan mahiyetindeki oyunlarda ise genellikle gnlk hayattan alnan komik olaylar konu edilmektedir. Halkn ok eski tiyatro geleneklerini canl tutmaya ynelik bu oyunlarn iinde yer alan Samit/ Lal oyunlar (pantomimler) aman gsterilerinde bulunan taklit oyunlarnn gnmzde, yeni kltr deerleri sisteminde bile yaatldn gstermektedir. ok ksa olarak, adeta konu balklar eklinde deindiimiz bu oyunlarn yapllarnda da istikrarl bir sreklilik gze arpmaktadr. Ak alanlarda, ky meydanlarnda veya varlkl kiilerin geni mekanlarnda dzenlenen bu oyunlar nceden halka duyuruluyor, tm hazrlklar el birlii ile yaplyordu. Sahnenin canlln temin27 iin ate yaklyor (aman trenlerinde olduu gibi), kadn rollerini erkekler oynuyor, cansz nesne ve hayvan rolleri bile insanlar tarafndan yaplyordu. Bu oyunlarda makyaj malzemesi olarak un, is, hamur, yn kullanlmaktayd. Genellikle daire, bazen de dikdrtgen eklinde olan sahnenin orta
66
tarafn seyirciler (enlik) oturarak veya ayakta durarak evreliyor ve zaman zaman szl mdahale ederek, ufak roller alarak oyuna bir canllk katyorlard.28 Grld zere ky seyirlik oyunlarnda aktr, seyirci ve rol var. Aktrler makyaj kullanyor, sahte sakal ve byk takyor, rollerine uygun kyafet giyiyorlar. Ayrca sahneleyecekleri konuyu seiyor veya kendileri uyduruyor, rolleri paylayor, sahne ve dekorasyonu hazrlyorlar. Nihayet, bu oyunlar hayat, insan ve toplumu yanstyor, eletiriyor, alay ediyor, vyor. Yani ada anlamda tiyatronun gerektirdii tm elere sahiptir. Ritel mahiyetini kaybetmeyen bu basit oyunlar, eski din- ayin trenlerle ada tiyatro arasnda bir gei merhalesi oluturmu ve daha sonraki dnemlerde ortaya kan gelimi halk tiyatrolar (Orta Oyunu vd.) iin bir zemin hazrlamtr diyebiliriz. 3. Gelimi Halk Tiyatrolar Trk kltr iinde yz yllar boyunca sre gelen tiyatro gelenei, kltr, sanat, zenaat merkezleri olan ehirlerin ortaya kmasyla hzl bir ekilde profesyonellemeye balam ve Anadoluda Orta Oyunu, Karagz, Meddah, Hokkabazlk, Kukla, Azerbaycanda Maskara, Mezheke, Hokka, Garavelli, Lotu, ebih, Kilim Aras, Orta Asyada Maskarabaz, KolKorak, adr- Hayal, Kzk ve bunun gibi birok gelimi profesyonel Halk Tiyatrosu trleri olumutur. k tarihleri kesin olarak bilinmemekle birlikte, XII. yydan balayarak tarih kaynaklarda bunlar hakkndaki bilgilere rastlamak mmkndr. Sadece Trk Kltr deil, Dnya Kltr asndan byk nem tayan bu deerlerimiz XIX. yydan balayarak aratrmaclarn
dikkatini ekmi, G. Jacob, H. Ritter, T. Menzel, O.Spies, .Kunos, V. Goredlevski, M.F. Kprl, M.And, C. Kudret, R.A. Sevengil, A. Sultanl, M. Allahverdiyev, M. Rahmanov ve adn zikretmediimiz bir ok bilim adam bunlar hakknda eserler yazmlar.29 Fakat burada ad geen ve gemeyen aratrmaclarn bir ou yzyllardr Trk Kltrnde bulunan geleneklere fazla nem vermeyerek, bunlar daha ok yabanc kltrlerin etkisiyle aklamaya almlar. Bunda hi phesiz Avrupa santralizmi mevkiinden k eden Batl bilim adamlarnn da byk rol olmutur. Baz aratrmaclar byk ounlukla Avrupa, bazen de ran, Arap, in ve dier kltrlerde bulunan tesadfi, yzeysel benzerliklere dayanm, deerlerimizin bu kltrlerle balantsn kantlayabilmek iin bouna aba harcam ve bunlarn Trk kltrndeki kklerine dikkat etmemiler.30 zellikle Trk aratrmaclardan M. And, M. Allahverdiyev, M. Rahmanovun eserlerinde Yunan, talyan, spanyol, Fransz, ran, in vd. kltrlerin etkisi ne karlmaya allmakta, Trk kltr gelenekleri zaman zaman gz ard edilmektedir. Trk Halk Tiyatrolarnn Avrupa, ran, Hint ve in kltrlerinden hi etkilenmediini syleyemeyiz. Ama bunlarn temelini oluturan kltrn eski Trk kltr gelenekleri olduuna birka rnek vermekle fikrimizi kantlamaya alacaz. Avrupa tiyatrosuna daha fazla benzeyen Orta Oyununun menei XIX. yy dan balayarak aratrmaclar arasnda bir tartma konusu olmutur. Bunun, Karagzn canl aktrler tarafndan oynanmas sonucu ortaya kt; talyan Komedia del Arte, Yunan Mimus, s-
67
panyol Juglares tiyatrolarndan kaynakland; Venedik ve Cenevizden tccarlar, spanyadan Yahudiler araclyla Anadoluya geldii gibi fikirler ileri srlmtr. Hatta Orta kelimesinin bile Arte, Auto gibi kelimelerden kt, tef, tokmak (daha sonra akak) maske, tahta kl gibi aksesuarlarn Avrupadan alnd gibi faraziyeler ortaya atlmtr. Oysa btn bunlarn kendi kltrmzde, zellikle kam trenleri ve mevsimlik oyunlarda bulunduunu grebiliriz. Ky seyirlik oyunlarnda oyunun getii alana orta,seyirciye enlik denmektedir. Yakut Trkleri erkek kama, Trkmenler ise kam trenlerine oyun derler.Tef,tokmak ve maskenin kam trenlerinin birer paras olduunu da yukarda kaydetmitik. Orta Oyununda gsteriden nce tm oyuncularn sahneye karak hoplayp zplamas, garip bir ekilde dans etmesi (Curcuna) aynen kamn trenden nceki snma hareketlerini andrmaktadr. Bu gsterilerde mziim kullanlmas, her kahramann / tipin kendine zgn mzik parasnn olmas olay da kam trenleri ile benzerlik gstermektedir. Orta Oyununda yerine gre dkkan, ev, kahve, hamam vs. olarak geen ve,,Yeni Dnya adlandrlan paravana veya kafeslerin menei de ilgintir. Bu kafesler eitli mekanlar sembolize ediyor ve oyun alannn etrafnda oturan btn seyircilerin bu mekanda olanlar grebilmesine imkan salyordu . Aratrmalarda bu dekorun menei farkl ekillerde (ingeneler, stanbulun yeni mahalleleri vs.) aklanmakta veya buna hi deinilmemektedir. Bu konuya k tutacak bilgiyi Trkmenistandaki kam geleneklerinde grmek mmkndr. Trkmenlerde kam treni-oyun adrda
yaplmaktadr. Bu adra altm kii sar. Daha fazla seyirci topland zaman (ki bu say bazen iki yze ular) adrn kafesini dtan kaplayan keeler alnyor ve darda oturanlar da oyunu seyrediyordu.31 Orta Oyununda kullanlan paravanalar (Yeni Dnya) buradan kaynaklanm olabilirler. Ayrca Orta oyunu ile ky seyirlik oyunlarndaki dier ortak ynler (belli metnin olmamas ve doalama yaplmas;komik sahnelerin ar basmas ;seyirciyle dorudan temas vs.) de bu kltr deerleri arasnda bir gelenek ba olduunun gstergesidir. Benzeri yaklam ok eski tarihi olan, ama gnmzde koruyamadmz, Hokkabazlkla ilgili ortaya kmaktadr. Bu sanat trnn de Avrupadan, zellikle spanya ve Portekizden Yahudiler aracl ile geldii iddia edilmektedir.32 Hokkabazlk el abukluu,hipnoz, illzyon, jonglrlk,konuma ve espri yapma sanatlarnn bir araya gelmesinden oluan bir gsteridir.Azerbaycanda Hokkabaz ve Lotu adlanan bu kiilerin kk komik sahneler de yapt bilinmektedir.Kam trenleri srasnda kamlarn yapt illzyon gsterileri hakknda yeterince bilgi vermitik. Bu gsteriler srasnda kam ile yardmcs veya seyirciler arasnda komik syleiler de geiyordu. El abukluu, gzbaclk, illzyon sanat hemen hemen btn halklarda mevcuttur. Fakat Trk kltrnde olduu gibi, illzyon ve sz sanatlarnn bir arada bulunduu bir rnee rastlanmamaktadr. Ayrca Hokkabazlarn da kamlar gibi tef ve tokmak /akak kullanmas, repertuarlarnn benzerlii bunlar arasnda genetik bir balantnn bulunduuna iaret etmektedir. Baz aratrmaclarn talyadan (el kuklalar) veya ngiltereden (ipli kuklahttp://www.millifolklor.com
68
lar) getirildiini iddia ettii Kukla Tiyatrosu da ok eski dnemlerden Trkler arasnda bilinmektedir. Azerbaycan airi Genceli Nizamnin (XII yy.) Hsrev ve irin eserinde insanlar Tanrnn oynatt kuklaya benzetiliyor, Fars airi Attarn turname eserinde ise kukla oynatan bir Trkten bahsediliyor. Bugn bile Orta Asya Trkleri kuklaya Kol Korak demekte ve bu sanat trn yaatmaktalar. Azerbaycanda da kuklann eitli trlerinin yan sra Kilim aras ve bir uval iinde oynatlan ekilleri de mevcuttu. Ayrca Sibiryadaki Trk mezarlarnda bulunan kuklalar da bu sanatn ok eski kklerine iaret etmektedir. Trk toplumunda tiyatro zevkinin gelimesini etkileyen ve yzyllar boyunca gldr, eletiri, elencenin yan sra toplumun bilgilenmesine hizmet eden bir dier sanat tr de Glge Tiyatrosu Karagzdr. Konu, dil, anlatm ve sesli taklit ekilleri asndan halk tiyatrolar geleneini srdren Karagz de srekli baka halklara mal edilmeye allm, in, Cava, Hindistan, Msr ve hatta Yunanistandan geldii iddia edilmitir. Bir defa Cava ve Hindistandaki Glge Tiyatrolar yalnz kutsal konular (Ramayana ve Mahabharatadan) ele alm ve zerinde sahnelerin izildii byk panolar ate nnden geirmekle yaplmtr. Memlklerle ayn zamanda Msrda bilinmeye balayan Glge Tiyatrosu ise ilkel siyah- beyaz figrlerin oynatld bir oyundur.Arap toplumunda Aragoz (Msr), Karakus (Libya), Karaguz (Tunus), vb. adlarla bilinmektedir. Bu adlarn hi birisi Arapa deil ve karagz anlamna gelmektedir. Yani bu tiyatro da Trk Karagz iin bir rnek olamazd, tam tersi Trke adyla Arap kltrne girdii aktr.
Her ne kadar hak iddia etseler de, Yunan Glge Tiyatrosu Karagiozis de ba oyuncular (Karagiozis, Hatziavatis) ve hatta ikinci dereceli tiplerin adlar dahil (elebi, Zenne vs.), konu itibariyle bile Trk Karagznn tam bir kopyasdr. Kuklalarn boyutu (1,5-2 m), dil malzemesinin kullan ve anlatm ekilleri asndan farkllklara ramen, Trk Karagzne en yakn olan in glge tiyatrosudur ki bu konuda da hangi kltrn hangisinden aldn kesin sylemek mmkn deil. Ama kesin olan u ki bu sanat deerini Trkler eski ana yurtlarndan Anadoluya getirmi, burada kendi gelenek ve greneklerine gre ekillendirerek Osmanl Devletinin snrlar iinde yaayan halklara tantmlar. Hikaye (masal, destan, efsane, menkbe, vs.) anlatma sanat dnyann hemen hemen her halknda var olan bir kltr rndr. Trkler arasnda Meddah, Kssahan, Mukkallit, Masalguy, Nakkal vd. isimlerle bilinen ve arlkl bir dramatik zellik tayan bu sanat, yzyllar boyunca Trk kltr iinde gelierek gnmze dek ulamtr. Hikaye anlatma geleneinin kam trenleri iindeki yeri ve nemi hakknda yukarda yeterince bilgi vermitik. Trklerin Mslmanl kabul ile kamn baz grevlerini Ozan- Ak- BakiBakslar stlenmi, batya doru ilerledike de bunlarn arasnda bir uzmanlama gereklemitir. Kopuz alp trk syleyen, boy boylayan (yani hikaye, destan anlatan), toplumun bilicisi, yardmcs, danman olan ozan tipi (ki bunun klasik rnei Dede Korkuttur .)33 yerine, sadece saz alp trk syleyen aklar ve sadece hikaye / destan anlatan meddahlar ortaya kmtr. Bu arada Azerbaycan ve Dou Anadoludaki
69
(Erzurum, Kars yresi) hem saz alp trk syleyen, hem de destan anlatan aklar, Orta Asyadaki ozan- baks tipi ile Bat Anadoludaki (stanbul, Bursa) Ak-Meddah tipleri arasnda gei merhalesini temsil etmekteler. Anadolu ve Azerbaycanda bu anlatm sanat her ne kadar Fars ve Arap geleneklerinden etkilense de (ran edebiyat rnekleri ve slam hikayeler), bu etkilenme sadece konu asndan olmu, anlatm teknii ve dramatik eler asndan Trk geleneklerini korumu ve gelitirmitir. rnein, kam trenleri srasnda kamn farkl seslerle sylei (diyalog) yapmas, insan, hayvan, nesne, doa seslerini, insan ve hayvan hareketlerini taklit etmesi, mimikler, tiplerdeki kiiletirme unsurlar vs. aynen meddah sanatnda grlmektedir. Kamn, tefini ve tokma yerine gre kalkan, kayk, ok, kl, binek hayvan vs. yerine kulland gibi meddah da elindeki sopay / bastonu ayn amalarla kullanmaktadr. 19. yzylda M.F. Ahundzade (1850) ve . inasi (1861) tarafndan yazlan ilk Avrupa tipi oyunlarla Trk tiyatrosu yeni bir dneme girmi, zamann artlarna uygun bir tiyatro sistemi ve kltr gelimeye balamtr. ada Trk tiyatrosu ekil ve teknik asndan her ne kadar Avrupa tiyatrosunu rnek alsa da temelinde Trk kltr ve gelenekleri yatmaktadr. KAYNAKA
1. Alekseyev N.A. Ranniye Form Religii Tyurkoyaznh Narodov Sibiri / Sibirya Trk Halkarnda lkel Din ekilleri, Novusibirsk, 1980 2. Alekseyev N.A.amanizm Tyurkoyaznh Narodov Sibiri/ Sibirya Trk Halklarnda amanizm, Novosibirsk, 1984 3. Allahverdiyev M. Azerbaycan Halk Teatr Tarihi. Bak, 1978 4. And M. Geleneksel Trk Tiyatrosu. Ankara, 1969 5. And M. 100 Soruda Trk Tiyatrosu Tarihi. stanbul, 1970
6. And M. Dnyada ve Bizde Glge Oyunu. Ankara, 1977 7. And M. Trk Tiyatrosunun Evreleri. Ankara, 1983 8. Avdeyev A.D. Proishojdeniye Teatra / Tiyatronun Menei Leningrad Moskova, 1959 9. Basilov N.A. zbranniki Duhov / Ruhun Setikleri. Moskova, 1984 10. Drevniye Obryad, Verovaniya i Kult Narodov Sredney Azii/ Orta Asya Halklarnn Eski Tren, inan ve Kltleri, Moskova, 1986, 11. Elin . Anadolu Ky Orta Oyunlar (Ky Tiyatrosu) 2. Bask, Ankara, 1977, 12. Elin Ressam . Ellik Tamaalardan. 3. Ct umu Hasretinde. Gobustan Dergisi, Bak, 1976, say.4 13. Frezer J.J. Zolotaya Vetv/ Altn Dal.- Moskova, 1984 14. Gordlevski V.A. z Nastoyasego Prologo Meddahov v Tursii/ Trk Meddahnn bugn ve gemii. Seilmi Eserleri, c. 2., Moskova, 1961 15. Hudyakov .A. Kratkoe Opisanie Verhoyanskogo Okruga / Verhoyansk Vilayetinin ksa Tasviri-Leningrad, 1969 16. Jacob G. Trkische Litteraturgeschichte in Einzeldarstellungen. Heft I. Das Trkische Schattentheater . Berlin, 1900 17. Jacob G. Vortrage Trkischer Meddahs (mimischer Erzahlungknstler). Berlin 1904 18. Kazmaz S. Ky Tiyatrosu, Ankara, 1950 19. Kenin- Lopsan M.B. Obryadovaya Praktika i Folklor Tuvinskogo amanizma. Konets XIX. Naalo XX v./Tuva amanizminde Tren Pratikleri ve Folklor. 19.yy sonu 20.yy balar Novosibirsk. 1987 20. Kprl M.F. Meddah, Trkiyat Mecmuas, c.1, stanbul, 1925 21. Kudret C. Karagz I. Ankara, 1968; II. Ankara, 1969; III.Ankara, 1970 22. Kudret C. Orta oyunu, Ankara, 1973 23. Kunos . Das trkische Volksschauspiel - Orta Ojnu. Leipzig, 1908 24. Menzel T. Meddah, Schattentheater.und Orta Ojnu. Praj, 1941 25. Pirverdiolu A. Bilimde Avrupa Merkezcilii ve Trk Kltr, Yeni Trkiye Dergisi, Say 15, Mays, Haziran 1997 26. Pirverdiolu A. Dede Korkut ve amanizm. Uluslar aras Dede Korkut bilgi leni, AKM yaynlar, Ankara, 2000 27. Potanin G.N. Oerki Severo- Zapadnoy Mongolii/ Kuzey-Bat Moolistan Hakknda Denemeler, - St.Petrsburg, 1883 28. Potapov L.P. Ohotniyi Poverya Obryad u Altayskih Tyurkov/ Altay Trklerinde Avclk Gelenek ve nanlar. Kultura i Pismennost Vostoka, c.5, Baku, 1929 29. Rahmanov M. Uzbekskiy Teatr s Drevneyih Vremyon do 1917 goda/En Eski Dnemlerden 1917 Ylna Kadar zbek Tiyatrosu, Takent, 1981 30. Ritter H. Karags. Trkische Schattenspiel . I.
70

Hannover, 1924; II. stanbul, 1941; III. Weisbaden, 1953; 31. Sevengil R.A. Eski Trklerde Dram Sanat, Ankara, 1969 32. Sokolova Z.P. Kult Jivotnh V Religiyah/ Dinlerde Hayvan Klt, Moskova, 1972 33. Spies O. Trkisches Puppentheater. Emsdetten Westf., 1959 34. Sultanl A. Azerbaycan Dramaturgiyasnn nkiaf Tarihinden Bak, 1964 35. Tokarev S.A. Ranniye Form Religii i ih Razvitiye/ lkel din ekilleri ve Onlarn Geliimi, Moskova, 1964 36. Tokarev S.A. Religiya v storii Narodov Mira/ Dnya Halklar Tarihinde Din, - Moskova, 1976
17 18
NOTLAR
1
FREZER J.J. Zolotaya Vetv/ Altn Dal.- Moskova, 1984, s. 306, 307 2 Bkz. : Alekseyev N.A. Rannnniye Form Religii Tyurkoyaznh Narodov Sibiri/ Sibirya Trk Halklarnda lkel Din ekilleri, Novosibirsk, 1980; yine Onun, amanizm Tyurkoyaznh Narodov Sibiri/ Sibirya Trk Halklarnda amanizm, Novosibirsk, 1984; Basilov N.A. zbranniki Duhov/ Ruhun Setikleri, Moskova, 1984; Tokarev S.A. Ranniye Form Religii i ih Razvitiye/ lkel din ekilleri ve Onlarn Geliimi, Moskova, 1964 vd. 3 JJ.FREZERe gre by iki prensibe dayanmaktadr: birincisi, benzer ey kendi benzerini douruyor veya sonu onu douran sebebe benziyor (gomeopatik by) ; ikincisi, ne zamansa birbiriyle temas halinde olan iki nesne, bu direkt temas bittikten sonra da uzaktan uzaa birbirini etkilemeye devam ediyorlar (kontagoioz by). Frezer, her iki by eklini sempatik by terimiyle tanmlyor. Bkz.: Frezer J.J. Altn Dal, s. 19-20 vd. 4 a.g.e., s.499 5 Sokolova Z.P. Kult Jivotnh V Religiyah/ Dinlerde Hayvan Klt, Moskova, 1972, s.44 6 Tokarev S.A. Religiya v storii Narodov Mira/ Dnya Halklar Tarihinde Din, - Moskova, 1976, s.44 7 Bkz.: Sokolova Z.P. Kult Jivotnh., s.96 8 Alekseyev N.A. Ranniye Form., s.98 9 a.g.e., s. 121-122 10 Sokolova Z.P. Kult Jivotnh..., s.51-5 11 a.g.e., s.76 12 Bkz.: Frezer J.J. Altn Dal, s. 210-215 13 Bkz.:Potapov L.P. Ohotniyi Poverya i Obryad u Altayskih Tyurkov/ Altay Trklerinde Avclk Gelenek ve nanlar. Kultura i Pismennost Vostoka, c.5, Baku, 1929, s. 123-129; Alekseyev N.A. Ranniye Form..., s. 262-270 vd. 14 bkz..:Basilov V.N. zbranniki Duhov, s.8-9 15 a.g.e., s.13 16 Kenin- Lopsan M.B. Obryadovaya Praktika i Folklor Tuvinskogo amanizma. Konets XIX. Naalo XX v./Tuva amanizminde Tren Pratikleri ve Folklor. 19.yy sonu 20.yy balar Novosibirsk. 1987, s. 90-105
Basilov V.N. zbranniki Duhov, s. 134 Avdeyev A.D. Proishojdeniye Teatra / Tiyatronun Menei Leningrad Moskova, 1959, s. 156 19 Alekseyev N.A. amanizm..., s.187 20 Kenin- Lopsan M.B. Obryadovaya Praktika..., s.33-34 21 Basilov V.N. zbranniki Duhov, s.122 22 Hudyakov .A. Kratkoe Opisanie Verhoyanskogo Okruga / Verhoyansk Vilayetinin ksa Tasviri-Leningrad, 1969, s. 346 23 Potanin G.N. Oerki Severo- Zapadnoy Mongolii/ Kuzey-Bat Moolistan Hakknda Denemeler, St.Petrsburg, 1883, s.4,61 24 Basilov V.N. zbranniki Duhov, s.119- 120 25 Bkz.: Elin . Anadolu Ky Orta Oyunlar (Ky Tiyatrosu) 2. Bask, Ankara, 1977, s. 42,47,53-55 vd. 26 Elin Ressam . Ellik Tamaalardan. 3. Ct umu Hasretinde. Gobustan Dergisi, 1976, say.4 27 Elin . Anadolu Ky Orta Oyunlar, s.76 28 bkz.: Kazmaz S. Ky Tiyatrosu.- Ankara, 1950, s.13 29 Bkz.: Jacob G. Trkische Litteraturgeschichte in Einzeldarstellungen. Heft I. Das Trkische Schatten- theater . Berlin, 1900; yine onun: Vortrage Trkischer Meddahs (mimischer Erzahlungknstler). Berlin 1904, Ritter H. Karags. Trkische Schattenspiel . I. Hannover, 1924; II. stanbul, 1941; III. Weisbaden, 1953; Menzel T. Meddah, Schattentheater.und Orta Ojnu. Praj, 1941; Spies O. Trkisches Puppentheater. Emsdetten Westf., 1959; Kunos . Das trkische Volksschauspiel - Orta Ojnu. Leipzig, 1908; Kprl M.F. Meddah. Trkiyat Mecmuas, c.1, stanbul, 1925; And M. Dnyada ve Bizde Glge Oyunu, Ankara 1977; yine onun: Geleneksel Trk Tiyatrosu, Ankara, 1969; yine onun: Trk Tiyatrosunun Evreleri, Ankara, 1983; Kudret C. Karagz. I. Ankara, 1968; II. Ankara, 1969; III. Ankara, 1970; yine onun : Orta Oyunu, Ankara, 1973; Sevengil R.A. Eski Trklerde Dram Sanat. Ankara, 1969; Gordlevski V.A. z Nastoyasego; Prologo meddahov v Tursii/ Trk Meddahnn bugn ve gemii. Seilmi Eserleri, c. 2., Moskova, 1961; Sultanl A. Azerbaycan Dramaturgiyasnn nkiaf Tarihinden, Bak, 1964; M.Allahverdiyev. Azerbaycan Halk Teatr Tarihi. Bak, 1978; M. Rahmanov. En Eski Dnemlerden 1917 Ylna Kadar zbek Tiyatrosu, Takent, 1981 vs. 30 Daha geni bilgi iin bkz: Pirverdiolu A. Bilimde Avrupa Merkezcilii ve Trk Kltr. Yeni Trkiye Dergisi, Say 15, Mays, Haziran 1997, s. 744- 747 31 Drevniye Obryad, Verovaniya i Kult Narodov Sredney Azii/ Orta Asya Halklarnn Eski Tren, inan ve Kltleri, Moskova, 1986, s.98 32 Bkz. : And M. 100 Soruda Trk Tiyatrosu Tarihi, stanbul, 1970, s.35 ; yine onun: Geleneksel Trk Tiyatrosu, s. 201 33 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. :Pirverdiolu A. Dede Korkut ve amanizm. Uluslar aras Dede Korkut bilgi leni, AKM yaynlar, Ankara, 2000
71
HALK BLM ARATIRMALARINDA NC BOYUT

Third Dimension in Folklore Studies La troisime dimension dans les recherches folkloriques
Do. Dr. Metin EKC*

ZET Halk bilimi aratrmalarnda ilk boyut tespit, ikinci boyut derleme ve nc boyut da temsil ve sunumdur. Birinci boyutta halk biliminin tanm ve kapsam belirlenmekte, ikinci boyutta tanma uygun halk bilgisi rnleri derlenip, arivlenmektedir. nc boyutta ise, yerelden ulusala, ulusaldan evrensele hangi halk bilgisi rnlerinin Trk halk bilgisini temsil edeceinin belirlenmesi, belirlemede kullanlacak ltler ve belirlenen rnlerin kim tarafndan ve nasl sunulaca tartlmaktadr. Bu makale, yukardaki sorular ve yantlarn ele alacaktr. Anahtar Kelimeler: Halk Bilgisi, nc Boyut, Temsil, Sunum. ABSTRACT There should be three dimensions in studying folklore. The first dimension is about determining, the second is collecting, and the third dimension is representing and presenting. In the first dimension, the definition of folklore and folklore genres what is included in folklore is determined. In the second, the genres and folk creations are collected, classified and archived. In the third dimension of folklore studies, it has to be discussed and determined about which folk creations should be taken up from regional to national, and national to international level to represent Turkish folklore, and also what are the criteria while selecting those items. It must also be discussed who will present and what kind of presentation methods will be used for presenting those items. This article will raise and try to answer above questions. Key Words: Folklore, Third Dimension, Representation, Determination.
Trkiyede halk bilimi alanndaki bilimsel aratrma ve almalarn yz yla yaklaan bir tarihi bulunmaktadr. Trk halk bilimiyle ilgili alan aratrmalar ve bilimsel incelemeler 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren byk bir hz kazanm, 20. yzyldan 21. yzyla geite ise, tamamen kurumlam, evrensellemi ve dnya kltrlerine nemli katklar yapabilecek bir seviyeye ulamtr. Halk bilim almalarnda ilk boyut tespit, ikinci boyut derleme ve nc boyut da temsil ve sunumdur. Bu makalenin konusu halk bilgisi ve halk bilimi alannda nc boyut olarak
adlandrdmz bir aamada nelerin yaplmas gerektii hakknda olacaktr. Makalemizde, ilk olarak bu boyuttan ilk ikisinde neler yapldn ve nasl yapldn ksaca deerlendirecek ve daha sonra nc boyutta neler yaplmas gerektiini tartacaz. nk, eitli devlet kurumlar, niversiteler ve bireyler tarafndan lkemizde yaplan aratrmalar sonucunda, nc boyuta tanabilecek nitelikte pek ok halk bilgisi yaratmas olduu tespit edilip, derlenmesine ramen, bunlarn temsili ve sunumu konusunda ok fazla bir ey yapldn sylemek mmkn deildir.
Ege niversitesi, Trk Dnyas Aratrmalar Enstits, Trk Halk Bilimi Anabilim Dal retim yesi.
72
Halk bilimi rencilerinin sorgulayp sorun ettikleri, belki de hi sorun etmedikleri temel konular nc boyutta yer almaktadr. nc boyutu daha iyi kavramak ve anlamak iin ilk iki boyuta ksaca bakalm ve nc boyut zerindeki deerlendirmelerimize geelim. Halk bilimi aratrma ve incelemelerinde ilk boyut tespit tir. Halk biliminin ne olduundan balayp, halk bilgisi yaratmalarnn veya rnlerinin trlerini tanma ve buradan hareket ederek, halk bilimi konusu iinde yer aldn rendiimiz trlerin veya rnlerin bata kendi blgemiz olmak zere eitli blgelerde bulunup, bulunmadn belirleme ii tespit aamasn veya boyutunu oluturmaktadr. Halk bilgisi (Folklor) nedir, diye sorulduunda, bilimsel aklamalara dayal bir tanm verilmemektedir. Tanm vermek yerine, halk biliminin konular iine giren ve girmeyen yaratmalarn neler olduu saylmaktadr. Baka bir ifadeyle sylemek gerekirse; maddi ve manevi yaratmalar ve kltr rnleridir, yani; trk, mani, efsane, masal, destan, hikaye, bilmece, tekerleme, atasz, deyim, bilmece, ninni vb. gibi edebi yaratmalar ve ayn zamanda doumdan lme det ve inanmalar, yamur duas gibi geleneksel uygulamalar ve de halk mzii ve halk oyunlar ve danslar gibi grsel yaratmalar halk bilgisidir, eklinde soru cevaplanm saylmaktadr. Halk bilimi almalarnda tespit aamas adn verdiimiz birinci aamada, ilk olarak halk bilimi kapsam iinde nelerin yer ald tespit edilmekte, daha sonra da, halk bilimi rencileri bu trlerden biri veya birka zerinde almaya sevk edilmekte ve ister renci olsun, ister uzman olarak halk bilimiyle uraan kiiler olsun, halk bilimciler kendi yaadklar blge veya baka blgelerde bu trlerin durumunu belirlemektedir.
kinci aama veya boyut ise derleme aamasdr. Bu boyutta yaplan ilem, herhangi bir yerde var olduunu belirlediimiz bir halk bilgisi rnnn, kullanlacak bir derleme yntemi ve belli ara ve aletlerle kaydedilmesidir. Buna ek olarak, kaydedilen bu rnn kaydedicisinin niyetine gre tasnif edilmesi, dzenlenmesi ve arivlenmesi de bu boyutta yaplan ilemler arasnda saylabilir. nc boyut, temsil ve sunumla ilgilidir. Halk bilgisi rnlerinin temsili ve sunumu konusunda neler yapabiliriz? nc boyut bunu konu edinmelidir. Halk bilimcilerin grevi sadece var olan tespit deildir. Halk bilimciler, ayn zamanda, tespit ettikleri halk bilgisi yaratmalarnn temsil edilmesi, sunulmas, gerekli grlenlerin devamllnn salanmas ve yerelden kresele ulaacak bir kltr deeri haline getirilmesi sorunlarn zmekle de grevlidir. Bu sorunlar zerken tartlmas gereken nemli noktalar vardr. Bunlar, halk bilgisi rnlerinin estetik ve etik, siyasal, turistik ve ekonomik boyutlardr. Bunlarn her biri ayr ayr problemlerdir. nc boyutta yaplacak en nemli tartma ise, bu boyuta tanacak halk bilgisi rnlerinin belirlenmesidir. Bu belirlemeyi yapmadan nce u sorularn tartlmas ve cevaplanmas gereklidir. nc boyuta gelen veya getirilen bir halk bilgisi rn neden bu boyuta tanmay hak ediyor veya etmeli? Yukarda saylan zellikler bakmndan, yani turistik ve ekonomik, siyasal ve uluslar aras olma ve Trk halk bilgisini temsil representation zellikleri bakmndan yeterli midir? nc boyutun bir baka nemli sorunu ise, ynlendirmedir. Aratrlp incelenen bir yerel halk bilgisi unsurunun ayn ekilde srdrlmesi mi, yoksa
73
baz tavsiyelerle yenilenerek gelimeye braklmas m gerekiyor? Halk bilgisine sahip olan halk grubunu ynlendirme grevi halk bilimcinin nc boyutta yapmas gereken bir i midir, yoksa halk bilimciler bu ii bakalarna m brakmal? Eer halk bilimciler bunu yapmazsa, baka birilerinin yapt ynlendirme ile halk, bu rn gelitirmeyi tercih eder mi? Halk bilgisi rnlerine medyann olumlu ve olumsuz etkileri de nc boyutta ele alnmas gereken bir sorundur. nc boyutun ilk ksmn temsil sorunu oluturmaktadr. Temsilde tartlmas gereken temel konu, yerel bir halk kltrn hangi halk bilgisi rnlerinin temsil etmesi gerektiine karar vermekle ilgilidir. Bir lke kendi iinde pek ok blgesel veya yerel halk kltrne sahiptir. Bu lkenin ulusal halk bilgisi unsuru haline gelebilecek ya da ulusal deer haline getirilebilecek pek ok yerel halk bilgisi rn olduu bilinmektedir. deal olan; mmkn olduunca ok yerel halk bilgisi rnn, ulusal halk bilgisi deeri haline getirmektir. Ancak bu i sanld kadar basit veya kolay bir i deildir. Bilindii zere, halk bilgisi rnleri, szl veya yazl edeb rnler ve inan rnleri; grsel ve iitsel mzik ve dans rnleri ve de materyal veya somut retime dayal maddi rnlerden oluur. Bu alanlarn her birinde yaratlm btn halk bilgisi rnlerini yerelden ulusala ve oradan da evrensele tamak mmkn deildir. Bu alanlardan ve onlarn alt gruplarndan belli esaslar ve ltler erevesinde seme yaplabilir. Bu ltlerin neler olduuna da, yukarda deindiimiz estetik ve etik, turistik ve ekonomik, siyasal deerler bakmndan deerlendirme yapabilecek bir halk bilimciler kurulu karar vermelidir. Hangi halk bilgisi rnlerinin ye-
relden alnp, ulusal deer haline getirilecei konusunda karar vermek, her hangi bir kiinin kendi kendisine yapabilecei bir i deildir. Bu konu; her eyden nce halk bilimi alannda eitim grm, tespit ve derleme aamalarnda alm deneyimli halk bilimcilerin iidir. Dier trl, herkesin kendi dnya gr ve dncesine gre hareket etmesi durumunda bir karmaa ortaya kacak ve Trk kltrnn hemen her alannda grdmz arabeskleme kanlmaz olacaktr. Deneyimli ve eitimli bir halk bilimcinin kendi blgesi veya daha baka blgelerde aratrma yaparken tespit ettii ve derledii malzemenin temel boyuttan birinde yer aldn veya alabileceini belirleme yetenei olmas gerekir. Bu konuda, Trk insannn, zellikle maddi kltr alannda yaratt rnleri tasnif etmede kulland ve Henry Glassie tarafndan da teyit edilmi olan sade, canl, ciddi ltleri kullanlabilir (Glassie: 1993; 797-869). Bir halk bilgisi rnnn bu ltten birine uygun olduu veya bunlardan biri iinde yer almas kesindir. ster szl veya yazl olsun, ister grsel ve iitsel olsun ve isterse maddi alanda yaratlm olsun, her halk bilgisi rn bu ltlerle deerlendirilebilir. Sade olan bir halk bilgisi rn esas itibariyle sadece ve sadece ilevle ilgilidir. Yani bir ihtiyaca binaen ve bir ihtiyac karlamaya ynelik olarak yaratlm ve yaratlmaya, aktarlmaya devam etmektedir. Canl olan ise; belli baz ilevler yannda snrl estetik olgu yaratma ve sanat kaygsn da ierir. Baka bir ifadeyle bu tr yaratmalar belli oranda ustalk ierir. Geleneksel deerleri ifade eden halk bilgisi rnleri az da olsa ustalk anlay ile birleince canl hale gelir. Ciddi olan ise; rnn temel ilev-
74
lerini yerine getirmede son derece baarl olmalar yannda, estetik ve sanat anlayn ve bir ustann zevki ve akn en iyi ekilde yanstan rnlerdir. Bu tr rnlerde ok ciddi bir tekrarlama ve bunun sonucunda mkemmel olan elde etme kaygs vardr. ster bir halk dans olsun, ister bir trk, isterse bir masal veya hikaye ya da isterse bir sepet veya masa rts olsun, ciddi olarak yaratlan rnler kesinlikle kendilerini kantlayacak zellik ve nitelikleriyle ayrlrlar. Bu temel ltten hangisine ulam bir rnn yerelden ulusala tanmas gerektii konusunda karar vermek ok zor deildir. Siz bir mze kuracak olsanz bu rnlerden hangilerini tehir veya sergi salonuna koymay tercih edersiniz? Tabii ki, sizi hem ilev, hem sanat ve estetik bakmdan en iyi ekilde temsil edecek olan ciddi yaratmalar. Bylece, ciddi olarak yaratlm olan halk bilgisi rnlerinin Trk halk bilgisi ve Trk kltrn temsil etmeleri kabul edilebilir. nc boyutta temsilden sonra gelen sorun ise, sunumdur. Hangi halk bilgisi yaratmalarnn temsil aamasna tanacana karar verdikten sonra, bu rnlerin hangi ama veya amalarla, kim tarafndan ve nasl sunulmas gerektii konular da tartlmas gereken hususlardr. Bilindii zere halk bilgisi rnlerinin en temel ve en belirgin zelliklerinden biri gelenekselliktir. Geleneksellik kavram sadece eski veya antik olma ltleri zerine kurulmamaldr. Geleneksellik iinde vurgulanmas gereken kavramlar toplumsallk, sreklilik ve eitlilik olgulardr. Halk bilgisi rnlerinin toplumsallk zellii; bu rnlerin ilev, ierik ve estetik bakmdan bir toplumla birlemesi; baka bir ifadeyle, bir halk bilgisi
rnnn ilev bakmndan toplumun ihtiyacn karlamas, ierik bakmndan toplumun dier deerleriyle uyumas ve estetik bakmdan toplumun sanat ve estetik anlayn yanstmas demektir. Sreklilik ise; bir halk bilgisi rnnn ait olduu toplumun yeleri tarafndan kuaklar boyunca tekrarlanan nitelik arz etmesi meselesidir. Yani kuaktan kuaa; szl, grsel veya materyal olarak aktarlmas ve bu suretle yeniden ve tekrarlanarak yaratlmasdr. eitlilik ise; sreklilik kavram iinde bir toplumun ihtiyalarn kendi sanat anlay ile birletiren ve kendi sanat ve yaratclk gcn ve ifadesini kullanarak yaratan bireysel sanatlarn getirdii farkllktr. Btn bunlarn sonucunda geleneksel olan; zamann ihtiyalarna gre, resmi veya gayri resmi yol ve yntemlerle kazanlan bilgi, hareket ve materyal rnleri retme ve kullanma eklinde tanmlamak mmkndr. Bugne kadar yaplan geleneksel tanmlarnda daha ok eskilik ve aktarma olgular vurgulanrken, bu kavram iinde asl vurgulanmas gereken yaratclk ve deime kavramlarna pek deinilmemitir. Bize gre, geleneksel kavram iinde mutlaka vurgulanmas gereken en nemli unsurlar yaratclk ve deime unsurlardr. Geleneksel ve deime kavramlar belki birbirine tezat olarak grlebilir. Ancak; her kuakta deien kltrel evre ve zellikle kltrn teknolojik yn, kltr iindeki dier iki birimi; toplumsal rgtlenme ve ideolojik birimleri de belli lde deitirmektedir. Teknolojik ksmdaki hzl deime, sosyal rgtlenme ksmna biraz, ideolojik ksma ise ok az etki etmekte, ama her halkarda, zincirleme bir reaksiyon halinde az veya ok deime meydana gel-
75
mektedir. Deime her zaman iki ekilde meydana gelir. Toplum tarafndan benimsenen, toplu yaam kolaylatrrken toplumun yaratp benimsedii dier unsurlarla atmayacak ekilde meydana gelen deime olumludur ve olumlu deime, her zaman gelime kavram ile ifade edilir. Toplumsal deerlerle uyumayan veya srekli bir atma arz eden nitelikteki bir deime ise bozulma veya dejenerasyon kavramlar ile ifade edilir. Geleneksel olann iinde bireysel yaratclk ve bireysel yaratcln getirdii bir deime ve deimenin de getirdii bir gelime az veya ok mutlaka vardr ve olacaktr. Sunumla ilgili sorunlardan ilki, ne amala sunum yaplacadr demitik. Sunum temelde ekonomik, turistik ve tantm amal olabilir. Temsil gc olan bir halk bilgisi rnnn ekonomik deeri zaten vardr ve bylesi bir yaratma ierik ve ilevi bakmndan en azndan kendi toplumu iinde bir ekonomik deere mutlaka sahiptir. Ekonomik deerin arttrlmas noktasnda turistik ama n plana kmakta, nk yerel veya ulusal bir halk bilgisi rnnn evrensel boyuta kmas veya kartlmas sz konusu edilmektedir. Turistik amacn gerekletirilmesinde ise tantm ve sunum nem kazanmaktadr. Sunumun bir baka amac ise; bir toplumun kendi kltrel kimliini korumaya ynelik olarak kendi rnlerine sahip kmasn salamaktr. Sunumu yaplmayan halk bilgisi rnleri dar bir yerel alanda kalacak ve baka blge ve hatta baka toplumlardan gelen sunumlarn etkisiyle azalp kaybolacak; yani baka toplumlarn rnleri onlarn yerini alacaktr. ster ekonomik ve buna bal olarak turistik ve tantm amal olsun, isterse kendi kimlik ve benliini korumaya y-
nelik olsun halk bilgisi rnlerinin sunum ve tantmn mutlaka yapmak gerekmektedir. Bu sunum ve tantm yaparken geliigzel veya bilinsiz bir yaklam son derece etkisiz kalaca gibi, baz olumsuz etkileri de olacaktr. Etkili bir sunum yapabilmek iin halk bilgisi rnlerinin tantmnda halk bilimi eitimi alm, uzman kiilerden yararlanmak gerekmektedir. Bugn pek ok lkenin grsel ve iitsel medya organlarnda halk bilgisi rnlerine ve bunlarn tantmna yer verilmekte, ancak bu sunum ve tantmlarda konunun uzman olmayan kiiler tarafndan bilinsiz bir sunum yaplmaktadr. Bunun bir sonucu olarak, bazen insanlar sahip olduklar ve yarattklar halk bilgisi rnlerinden dolay utan duyacak hale getirilmekte, bazen de bir rn gereksiz abartlarla, layk olmad halde, stn bir deer olarak sunulmaktadr. rnein; bir kahvehanede saz alp iir syleyen ve hikye anlatan klarla ilgili ok az sunum yaplp, bu alandaki rnler deersiz gibi gsterilirken; Trk kltrnden kaynaklanmayan, ancak gnmzde ok fazla sunumu yaplan ve deta Trk kltryle, Trk insanyla zdeletirilen gbek dans ise, ar derecede abartlarak sunulmaktadr. Medya organlar bu konuda yeterince hassas davranmak zorundadr. Bir halk bilgisi rnnn tantm ve sunumunu yaparken mutlaka halk bilgisi uzmanlarndan yararlanmalar gerekmektedir. Sadece medya organlar deil, mzelerimiz gibi devlet kurumlar ve zel kurum ve kurulular tarafndan yaplan sunumlar da yetersiz kalmaktadr. Bugn hemen her ehirde bir tane bulunan ve ad Etnografya Mzesi olan sergi salonlarndaki eyalara baktmzda, hepsi eski olan eyalar yetersiz aklamalarla sergilenmektedir. Her eyden nce bu
76
mzelerin adlarn Halk Bilgisi Mzesi olarak deitirmek gerekmektedir. Bundan sonra yaplmas gereken ise, bu mekanlardaki aklama ve bilgileri daha da zenginletirmek halk bilgisi rn ve yaratcs, yani sanat eseri ve sanat ilikisini ve bunlarn toplumla ilikisini belirterek yeniden dzenlemek gerekmektedir. Yine sesli aklama ve zel olarak gelitirilmi gze ve kulaa ynelik efektlerle bu mzeleri daha canl ve cazip hale getirmek mmkn olabilir. Sadece medya organlar ve mzecilik sisteminde yaplacak deiimler deil, ayn zamanda; zellikle materyal alanndaki halk bilgisi rnlerinin retici ve satclarn da daha bilinli klmak, sahip olduklar veya ticaretini yaptklar rnlerin sadece belli ilevlere sahip her hangi bir materyal deeri deil, ayn zamanda bizim toplumsal deerlerimizi ve toplumumuza mensup sanatlara ait yaratmalar alp sattklarn bilmelerini salamak gerekir. Eer bu bilin reticiden, satcya ve kullancya kadar geni bir kesimi kapsayacak ekilde oluturulabilirse rnein, bir Trk hals veya kiliminin Trk insannn hayatndaki ok geni deerleri, renk dnyasn, doa tutkusunu, insan-doa ve eya balamnda yanstan bir yaratma olduu retilirse, halnn neden bir kltr deeri olduu benimsetilirse sunum da daha salkl bir sonu getirir. Sunumla ilgili son sorun ise; etik sorunudur. Etik sorun, halk bilgisi rnlerinin derlenmesi anndan itibaren balayan sahiplik ve aitlik meselesidir. Derlediiniz bir hikye veya masaln sahibi kimdir? Baka bir ifadeyle; bir halk bilgisi rn bir kiiye ait olabilir mi? Halk bilgisi rnleri halka aittir ve halkn her yesi halk bilgisi rnlerinin sahibidir. Trk halk bilgisi rnleri, Trk halknn yesi olduunu kabul
eden herkese aittir ve Trk halknn yesi olduunu kabul eden herkes, Trk halk bilgisi rnlerinin sahibidir. Ancak bu rnlere sahip olma hakk olan bir kii bu rnleri istei gibi kullanma ve bunlardan istedii gibi bir ekonomik deer elde etme hakkn kazanmaz. rnein; bir halk trksnn szlerini ve mziini bozarak toplumun benimsemeyecei bir ekilde ve anonim ad altnda kullanp, bundan ekonomik bir getiri ve ayrca bireyin kendisine de bir n salama giriimi etik olarak uygun olmayacaktr. Dier taraftan, geleneksel bir trn eklini yeni deerlerle doldurmak veya geleneksel bir gfteyi, yukarda akladmz deime ve gelime kavramlarna uygun bir ekilde, toplumsal deerlerle uyuan bir erevede yeniden dzenleyerek sunmak daha uygun bir yaklam olacaktr. Sonu olarak unlar sylemek mmkndr: Halk bilgisi rnleri sadece tespit ve derleme aamasnda braklmamal, nc boyut olan sunum ve tantm aamasnda da deerlendirilmelidir. nc boyut, halk bilim uzmanlarna danarak yaplmas gereken sunum ve tantm getirmelidir. Halk bilimi alannda yetimi uzmanlar tarafndan medya organlarnda, mzelerde, eitim kurumlarnda, sempozyum, panel ve altaylarda yaplacak sunumlar daha fazla halk bilgisi rnnn yerelden ulusala, ulusaldan evrensele ulamasn salayacaktr. Btn bunlar hem ulusal kimlik ve benliin korunmas ve gelitirilmesinde hem de ekonomik anlamda halk bilgisi rnlerinin daha ciddi katk salamasna yol aacaktr. Kaynaklar:
Glassie, Henry. Turkish Traditional Art Today. Indiana: Indiana Unv. Press, 1993.
77
ANADOLUDA YAMUR DUASINA BALI OLARAK OYNANAN BR OYUN: MEL GELN*

An Anatolian Folk Game Related to Rain Prayers: meli Gelin meli Gelin: Un jeu li la prire pour la pluie en Anatolie
Do. Dr. Esma MEK**

ZET slamiyet ncesi dnemde, tabi afetleri Tanrnn bir cezas olarak kabul eden insanolu; korunmak iin bir takm ayin ve trenlere bavurmutur. Mitolojiden efsaneye, inanlardan trenlere kadar halk kltr ile ilgili rnekler incelendiinde, temelinde sebebi bilinmeyen tabiat glerine kar bir mcadele ve temenninin yer ald grlr. Yamur dus iin yaplan pratikler de bunlardan biridir. Geimini daha ok iftilikle salayan Anadolu insan, mevsimin kurak getii dnemlerde, yeniden yamurun yamas iin bir takm tren ve uygulamalarla Tanrya niyazlarda bulunmutur. Biz, bu geleneklerden sadece me gelin oyunu zerinde duracaz. Anadolu ve Trk Dnyasnda deiik isimlerle oynanan bu oyunun; efsanesi, Eski Trk inancyla ilgisi, seyirlik oyunlar ierisindeki yeri, yin olarak deerlendirilmesi ve oyunda sylenen tekerlemeler rneklerle, mukayeseli olarak verilecektir. Anahtar Kelimeler: oyun, tren, dua, inan, yamur. ABSTRACT Human being who considered natural disasters as Gods revenge, used religious services or rites. When the examples of folk culture, from mitology to legend, are investigated it is seen that they are basically a fight and desire against the unknown powers of the nature. Practices performed for rain prayer are among one of them. Anatolian people, most of whom were farmers, prayed God in dry (arid) times in various rites to provide rain. We will dealth with only the game of meli gelin/bride with ladle. The legend, its relation with Old Turkish belief, its position in traditional games, its evaluation as a rite and phrases and words in the game will be given comperatively. Key words: game ceremony, rite, prayer, belief, rain.
Gemi dnemlerde, tabiatn srrn zemeyen insanolu, zamanla ortaya kan tabi afetleri (deprem, sel, frtna, kuraklk, ay-gne tutulmas vs.) Tanrnn bir cezas olarak addetmi ve korunmak iin bir takm ayinlere, trenlere bavurmutur. Bugn, slm bir kisveye brnm olarak yaatlan bu trenlerin temelinde Eski Trk inanlar
yatmaktadr. Mitolojiden efsaneye, inanlardan trenlere kadar halk kltr ile ilgili rnekler incelendiinde, temelinde sebebi bilinmeyen tabiat glerine kar bir mcadele ve temenninin yer ald aka grlr. te, bunlardan biri de yamurun yamad, kurakln uzun sre devam ettii zamanlarda, yeniden yamur ya-
Bu bildiri, Krmda dzenlenen; Uluslar Aras Geleneksel (Ananevi) Bayramlar / Trenler Sempozyumu (5-7 Haziran 2003)nda sunulmak zere hazrlanmtr. ** Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi / ELAZI -TRKYE
78
drmak iin yaplan tren ve pratiklerdir. Atl-gebe hayat yaayan, geimini daha ok tarm ve hayvancla bal olarak devam ettiren Trk insan iin yamur olduka nemlidir. Yamur bolluktur, berekettir, hayattr, yaamaktr, varolmaktr. Onun iin yamurun yamamas felakettir ve nlemek iin Tanrya (Allaha) farkl ekillerde dular edilir, niyazlarda bulunulur. Trk kltrnde, yamur yadrmak iin bir ksm dini, bir ksm geleneksel olmak zere birbirinden farkl birok tren ve uygulamalarn yapldn grmekteyiz. Bunlardan bazlarn u ekilde sralayabiliriz: * gn oru tutulur. (Ankara) * Mevlit okutulur. * Mezarlklarda dua edilir. (Kayseri) * Toplu halde yamur duas yaplr. (Bir ok yerde) * me gelin oyunu oynanr. (Bir ok yerde) * Yamur duasnda kullanlmak zere deiik ekillerde ta veya kum toplanr. (Ankara, Elaz, Konya, Uluborlu, Isparta, Tekirda, Denizli) * Hocalardan biri, gizlice krk boumlu filiz bulup, filizin gzlerinden her birine birer kere Yasin sresini okur. (Konya) * Henz tomurcuk halindeki st aacndan bir tomurcuklu dal kesilip, bu tomurcuklarn her birine bir du okunduktan sonra akarsuya braklr. (Elaz)1 * Irmaktan veya dereden alnan krk tane akl tana, krk Yasin okunarak suya atlr. (Sivas) * Birden fazla kars olan kimselerin ayakkablar suya slatlr. (Mersin) * ki evli olan bir adamn hanmlarndan birinin evinden sacaya alnarak suya atlr. (Osmaniye)
* Yeni evliler zorla suya batrlr. (Bylece, bu gibilerin temizlikleri salanm olur). (Mersin) * Herhangi bir kelle alnp, zeri yazdrlarak hocaya okutulur. Sonra bir ip taklarak Sabn ayna slatlr. (Osmaniye) * lm bir kfirin kafas suya atlr. (Sivas) * Bir at ba yazlarak, akarsuyun iine atlr. (Osmaniye) * Tuz kavrularak suya atlr. (Mersin) * Suda kaplumbaa slatlr. (Mersin) * Maaradan bir tavuk alnarak suya atlr. (Sivas) * Sal aac suya atlr. (Sivas / Hafik) * Mezar tahtas suya atlr. (Sivas) * inde l tanan sal (tabut) suya batrlr. (Mersin) * oban, sopasn suya sokar. (Sivas) * Yamur yaarken bir demir paras sokaa, yamurun altna konur. Bu, yamurun bol yamas gayesiyle yaplr. (Sivas) * At kafasna du yazlr. (Konya, Ankara, Denizli) * Yerden akrep karlp, kuyruundan sakzlk aacna aslr. (Osmaniye) * Ylan, canl canl veya ldrlerek yaklr (Azerbaycan, Osmaniye, Kayseri vs.) * Ebe ta oyunu oynanr. (Kayseri) * ocuklarn toplanp, evlerden topladklar yiyecekleri pilav piirip yemesiyle yamur yaacana inanlr. (Kayseri) (ACIPAYAMLI 1963: 4-6; BURAN 1992: 165-175; FINDIKI 1983: 18; GKBEL 1998: 129; GNEY 1983: 14-15; NEBOLU 1982: 11-12) * Bakurdistan ve Kazakistanda ise Karga Butkah treni yaplr. (ALPTEKN 2000: 35) * Azerbaycanda: a) Bir glle ile, lm adamn kabrin-
79
den ta toprak getirilip suya atlr. (Yrei yank olan bu kiinin yreini soutmak iin, gkyz acyp yamur gnderebilir dncesi ile.) b) Anas, kz ve kendi dul olan bir kadnn ocak ta alnp suya atlr. c) Tohumluk budaydan hedik piirip sacda kavurarak, ehit olmu bir insann kabrinden ta gtrp sacda kzdrlr. d) Kaplumbaa, ayandan aslr. e) Baltann az yukarya evrilir. (AHUNDOV 1978: 432-433) * Trk Dnyasnn hemen hemen her blgesinde grdmz eitli trbeler ziyaret edilir. Ayrca, bu tr ilemler yaplmadan, bir takm hal ve hareketlere baklarak da yamurun yap yamayaca anlalr. Eer: * Ku, suyun iinde oynarsa, * Arlar aniden kovanlara dnerse, * Kei kuyruunu zamansz olarak dikerse, * Tavuk bitlenip, yerde srnrse yamur yaacak demektir. (FINDIKI, 1983: 18) * Ak ve rzgrsz bir havada yere dik olarak ve ate st ksma gelecek ekilde bir sigara konur. Eer sigarann duman havaya doru karsa yamayacak, yere paralel giderse yaacaktr. (Osmaniye) Biz, bu trenlerden sadece, daha ok ocuklar tarafndan oynanan meli Gelin oyunu zerinde duracaz. Bu oyuna Bikekte, Ahska Trkleri arasnda kepe hatun; Trkistanda sust hatn, st hatn, ele hatn; Trkmenler arasnda syuyt gazan, syuyt hatn; Tacikler arasnda sust mama, sust hatn, aalan; Srhanderyada boz hatn, sust hatn; Kakaderyada sz hatn, ceyle kazak; Trkistan
ehrinde ele hatn, ksem ksem, sr hatn (KOCAR 1991: 239); Dastanda gudu gudi, paapay; MusulKrkkte emele kz(Araz 1995: 146); Yugoslavyada demir dodele (HAFIZ 1982: 245); Anadolu sahasnda ise; bodi bodi, bodi bostan, cici ana, al gezme, aput adam, oma gelin, me/li gelin, ullu kadn, dodu, dodi dodi, eek gelin etme, gelin gok, gode gode, godi godi, godu godu, gde gde, hucrik, kelis, kepe kadn, kepe gelin, kepecik, mlla (molla) potik, mml gays (Suriye Araplarnda), yamur dus, yamur gelin vs. gibi isimler verilir. (ALPTEKN 2000: 30; ACIPAYAMLI 1963: 25, ARAZ 1995: 146; BAARAN 1993: 66) ocuklar tarafndan oynanan meli gelin oyunu, genellikle aamaya bal olarak gerekletirilir: 1. Hazrlk, 2. Oyunun oynanmas, 3. Toplanan yiyeceklerin piirilip yenmesi. 1. HAZIRLIK: Havann kurak gittii, yamurun hi yamad gnlerde kyn / mahallenin ocuklar bir araya gelerek meli gelin oynamaya karar verirler2. Aatan yaplm byk bir kepenin ba ile sapnn birletii yere apraz olarak bir denek balanarak kol yaplr. Buna bir kz ocuunun elbisesi giydirilir, ba ksmna da barts balanarak deta bir gelin canlandrlr. Baz blgelerde (Kilis, Sivas, Trabzon) ocuklar, bir denein ucuna sprge veya me (kepe) balarlar. Buna bir elbise giydirip, yz olarak kabul edilen ksmna, kmr ile ka, gz ve az yaparlar. (ACIPAYAMLI 1963: 24; EKERC 1983: 22) me gelini ocuklardan biri (oyunu yneten) eline alr, yanndakilerden birka da toplanan yiyecekleri koymak zere ellerinde torba, sitil (ingil, madeni kap), heybe vs. tar.
80
Adanada bu oyunun farkl ekilleri de dikkat ekmektedir: Yamur duasna katlan btn ocuklar, nce bd ad verilen bir byk kukla yaparlar, zerlerine eski, yamal elbiseler giyerler, stne yeil yaprakl aa dallar sararlar; bodi bodi diye bararak btn ky gezerler veya btn kyller toplanp bir kz ile erkek seerler. Bunlar, gelin gvey gibi giydirilip sslenir. Btn kyl, gelin ve gveyi kap kap gezdirerek evlerden buday, pirin, bulgur vb. yiyecekler toplarlar. Buday veren ev sahibi, gelinle damadn stne bir oma su dker. Gelin klna giren kiiye omal gelin ad verilir. (ARTUN 1995: 161) Dikkat edilirse, burada meli gelini bir insan canlandrmaktadr. Ayn durumu Osmaniyede de grmekteyiz. Burada da tilki klna giren ocuk, kap kap dolatrlr. (ARTUN 1995: 161) rgpte, yoksul kzlar arasndan seilen bu kiiye yamur gelin ad verilir. (www.amatorce.de/yadatasi.htm) Kosovada demir dodole ad verilen bu oyunda; bir ocuk (genellikle ingene ocuudur), aa dallaryla bezenerek ev ev dolatrlr. (HAFIZ 1982: 245) Sirderyada ise bu oyun, kadnlar tarafndan oynanr ve ihtiyar eklinde bir kukla-bebek tanr. (KOAR 1991: 239) Ayrca bu oyun, iine et doldurulan sele ile (Sivas); baa yerletirilen pstekinin zerine yufka sac, sacn zerine oklava ve bir para ya konularak3 (ankr); kalbur, leen, an tayarak (Mersin); ocuklardan birinin bana tencere yerletirerek (Konya); anasnn ilki olan bir ocuk, eski bir hasra sarlp, bana bir tencere konarak (Balkesir); kepecik ad verilen ocuu dolatrarak; iinde su ve kurbaann olduu bakrac dolatrarak (Ayanck, Sinop); yal bir eee, yal bir kadnn gelinlik elbisesini giydirip,
zerine fakir bir kz ocuu bindirdikten sonra, bana ii kurbaa dolu olan bir sele yerletirilerek (orum) vs. de oynanabilir. (ACIPAYAMLI 1963: 26-33) Trkistann Srhenderya tarafnda ise oyuna erkekler de katlr ve kadn klna giren bir erkek, ev ev dolatrlr. (KOAR 1991: 240) 2. OYUNUN OYNANMASI: Hazrlanan bebei tayan ocuk en nde olmak zere, btn ocuklar toplu halde, kap kap dolaarak, her evin nnde, hep bir azdan meli gelin tekerlemesini sylerler: meli gelin m ister Bir kack ya ister Ya verenin olu olsun Bulgur verenin kz olsun Teknede hamur Tarlada amur Ver Allahm ver Bir sulu yamur (Kadirli/Osmaniye)4 *** Hot bodi bodi Anan baban neden ld Bir kack sudan ld Tarlalar yark yark iftilerin beli bkk Yerden bereket Gkten yamur Ver Allahm ver Sicim gibi, sulu sulu yamur (Kozan/Adana, ARTUN 1995: 160) *** Bodi bodi neye Bodi, bir kack suya Bodi, yamur kz ya ister Balta, krek, bel ister koyun kurban ister Ver Allahm ver sulu sulu yamur... (Adana, ARTUN 1995: 161) ***
81
Godi godiyi grdn m Godiye selam verdin mi Godi burdan geerken Bir tas suyun verdin mi Ver Allahm ver, bir sr yamur (Kars, KALAFAT 1995: 114) *** eme gelin cem ister Allahtan yamur ister Verene olan ister Vermeyene kz ister (Bitlis, KALAFAT 1995: 114) *** meli gelin m ister Bir kack ya ister Un verenin olu olsun Tuz verenin kz olsun Ver Allahm ver sulu sulu yamur Erik erik Yerler yark Yamur yamazsa ifilerin beli krk Ver Allahm ver sulu sulu yamur Kad karadan gelir Yamur sisten gelir Gkte rahmet, yerde bereket Ver Muhammete Salavat Ver Allahm ver sulu sulu yamur (Kadirli, AL 1996: 98) *** Mrmrceim mr ister Gah gah ya ister Sar inein yannan Kara tavuun yumurtasnnan Ver Allahm ver Bir sesli yamur (Erzurum, ACIPAYAMLI 1963: 21) *** me gelin ne ister me gelin su ister Ver Allahm ver Yamur ile sel Ko koyun kurban Gbekli harman
Yaz yamuru yalanc Gvur kz dilenci Bir buday be etmi Altm kazan a etmi Ver Allahm ver Yamur ile sel Ko koyun kurban Gbekli harman (NAN 1987: 480) *** Eek gelin olur mu, olur mu Yer yamursuz olur mu, olur mu Kurban susuz olur mu, olur mu Yer yarld ya ister Ufacklar a ister Ekin bol olsun, bol olsun Madramazlarn gz kr olsun (orum, ACIPAYAMLI 1963: 31) *** Mlla potik ne ister Allahtan yamur ister iniden kavurma ister Kpten de bulgur ister (GKTA 1996: 72-73) *** Mutfakta hamur Tarlada amur Allah versin, yasn yamur Demir Dodole Ya olsun, bal olsun Demir Dodole i somon bi asere Demir Dodole (HAFIZ 1982: 245) Bu tekerlemelerin benzeri Azerbaycanda godu godu adyla sylenirken, Trkistanda yerini suv hatn tekerlemesine brakr: Suv hatn sultan hatn Klenkesi meydan hatn Suv hatn suvsz hatn Kylekleri boz hatn Yamr yasn suv hatn Buday pisin suv hatn Hrman tolsn suv hatn Suv hatn suvsz hatn
82
Havan yadrgan suv hatn Buday boldrgan suv hatn Elni toydrgan suv hatn Suv hatn suvsuz hatn (KOAR 1991: 239) Tekerlemelerin hemen ardndan, ev sahibi, ocuklarn istedikleri; ya, bulgur, un, yumurta, kavurma, tuz vs. gibi yiyeceklerden birini verdikten sonra, beraberinde gizlice getirdii suyu ocuklarn zellikle de meli gelini tayan ocuun- zerine dker. Yamurun ok yamasn isteyen hane sakinleri daha fazla su dkerler. Su ile slanan ocuklar kaarak baka bir evin kapsna varrlar, ayn ilem burada da tekrar eder. Bylece btn evler dolalr. 3. TOPLANAN YYECEKLERN PRLMES VE DU: Mahallenin/kyn btn evleri bu ekilde dolaldktan sonra, toplanan yiyecekler (kyma, ya, bulgur, yumurta, pekmez, eker, ekmek, dut kurusu, erik vs.) yemek yaplarak yenir, ardndan yamurun yamas iin baz blgelerde- dua edilir. Buraya kadar olan ksmda, Anadolu hatta Trk Dnyasnda, yamur dus balamnda meli gelin oyununun nasl oynandn anlattk. imdi de bu trenle ilgili dikkatimizi eken bir takm zellikleri dile getirmek istiyoruz: Bunlardan birincisi; Niin meli gelin? Yani, cinsiyet olarak niin kadn birka varyant hari- seilmi? kincisi; Niin gelin, yani nine deil, kz ocuu deil, herhangi bir kadn deil de gelin ve meli gelin? Bu sorularn cevabn Kadir KEEBA yle aklyor: Bilindii gibi toprak anadr. slm inancna gre Hz. Adem topraktan olduu gibi, btn canllar da topraktan yaratlmtr. Toprak
ana her zaman ykldr. Tpk bir gelin gibi her zaman douma hazrdr. Ksr deil, dourgandr. Tohum ondadr. Beslenemeyen bir ceninin ana karnnda domadan ld gibi, yamurla beslenemeyen tohum da onun karnnda lr, rr, yok olur. Tohumu saklamas ve imlenmesi bakmndan hamile bir anaya benzedii gibi, onu beslemesi ve bytp olgunlatrmas bakmndan da mfik bir anneye benzer. Toprak ana, tad tohumu yeryzne karabilmesi iin doum sanclar ekmektedir. Ona yardm edecek ebe ise yamurdur. Yamur yad zaman ise rzk doacaktr. Bereket doacaktr. Topran bu dourma zellii bir dedede, bir babada, bir ninede ve bir gen kzda olmad iindir ki, eskiler omal nine dememiler, omal Gelin demilerdir. (KEEBA 1981: 15) oma / me ise byk kazanlarda yemek piirmeye ve datmaya yarayan bir aratr. Yani bolluun, bereketin, cmertliin iaretidir. Tpk toprak gibi... Trende sylenen tekerlemenin ilk msra genellikle; omal gelin on ister / meli gelin m ister eklindedir. Buradaki on kelimesi anlamsz, doldurma bir sz gibi dnlse de; yumruluk anlamn ifade eder. Aacn gvdesindeki ur gibi knt ondur veya krk kol ve bacaklarn eri bitmesi neticesinde ortaya kan yumruluktur. Hamile bir annenin grnts de ayndr. Bylece, omal gelin on ister msra aslnda; meli gelin ocuk ister anlamn tamaktadr. Yani, meli gelin, ocuk isteyerek, oalmay, remeyi salarken, toprak ana da yamur isteyerek; barnda saklad tohumlar yeertecek, tabiat canlandracaktr. (KEEBA 1981: 15) Bu ynden m kelimesi de ayn ekilde deerlendirilebilir. m; imen-
83
li, nemli toprak paras; birka kiinin bir arada bulunmas, toplant anlamlarna gelmektedir. Nemli, imenli toprak, tabiatn en canl olduu, bolluun, bereketin yaand zamanda grlr. Nitekim, toplant anlam da bu kelimeyi gayet gzel bir ekilde aklamaktadr. te, yukardaki aklamalar teyid eden ve Neden meli Gelin? sorusunu aklayan bir efsane... Efsane, Bitliste me Gelin adyla anlatlmaktadr: [ME GELN EFSANES Bitlisin bir kynde ok gzel bir kz yaarm. Kyn btn delikanllar bu kza km. Kzn gnl de bir delikanldaym. Ancak kzn babas kyn aas, delikanl ise orta halli bir ifti ocuudur. Delikanl, kz babasndan ister, vermeyince de karmak zorunda kalr. Bunlar, baka bir kye gidip, orada evlenirler. Ancak aradan aylar, yllar getii halde bu gelinin ocuu olmaz. Gelin, zntsnden o kadar zayflar, o kadar zayflar ki, neredeyse kuru bir aaca dner. Derdini iine dken gelin, durumuna hep sabreder, kimseye bir ey sylemez. O yllarda, kyde bir kuraklk ba gsterir. Halk, aylarca yamur yz grmez. Bu gelin, bana krmz bir pui (Bitliste rt yerine kullanlr) rtp, ellerini havaya kaldrarak komaya, Allahtan yamur istemeye balar. O anda, sabr iinde kreden bu gelin hrmetine yamur yamaya balar. O gnden sonra kyller bir daha kuraklk ekmezler. Bitliste bahar aylar kurak getii zaman, ocuklar, me Gelin adn taktklar aatan bir bebek yaparlar. te bu bebek, nerdeyse kuru bir aaca dnm olan ve yamurun yamasna vesile
olan gelin ve onun bebee olan zlemi hatrasna yaplr.] (KINAY, 1995: 54-55) Dikkat edilirse efsanede, gelinin bana krmz bir pui (rt) rttkten sonra duya balad belirtilmektedir. rtnn slmiyetle ilgisi olmakla beraber, krmz rengin belirginlik kazanmas tamamen Eski Trk inancna bal olarak yorumlanabilir. Krmz; gcn, kuvvetin, sevincin, hrriyetin ve koruyuculuun semboldr. Altayllarda aman kadnlar krmz elbise giyerek, erkeklerden daha gl olduklarn ifade etmeye alrlar. Krmz, dier ynyle koruyuculuk vasfna sahiptir. Lousa kadn, alkarsndan korunmak iin bana krmz barts balar. Dnlerde, gelinin bana rtlen krmz rt ile beline balanan krmz kuakta da ayn dnceler vardr. Efsanede, bana krmz rt balayan gelin, hem kt ruhlardan korunmu hem de onlara kar g kazanm olur. Bylece kt ruhlara glip gelerek, yeniden yamurun yamasn salar. Dier taraftan, bu efsanede de ocuu olmayan gelinin dileiyle, suya hasret topran dilei birlikte ele alnmtr. Gelin, zntden zayflayp kupkuru kald iin aaca, hatta aatan yaplm olan meye benzetilmitir. O halde, meli gelin treninde menin seilmesi tesadf deildir. Eski Trk inancndaki aa klt ile ilgisi vardr. Bilindii gibi Yer-Su kltne bal olarak, Trkler arasnda ormanlar ve baz aalar kutsal saylm iye kabul edilmi, baz dilekler bu iyeler vastasyla Gk Tanrya iletilmitir. Onun iin, bebek isteyen gelin ile su isteyen toprak, aac arac klp Gk-Tanrya dilekte bulunmaktadr. Tpk ocuu olmayan Yakut kadnlarnn, yuval kara am
84
aacnn altna beyaz at derisini serip dua etmeleri gibi. (NAN 1986: 64) Btn bu rneklerin dnda, meli gelin oyunu ile kurakln yannda, ksrln, ocuksuzluun da dile getirildii, tekerlemelerde de kendini gstermektedir: Ya verenin olu olsun Bulgur verenin kz olsun Trende temel e, yamurun yamas, yamura bal olarak teknelerin hamurla dolmas, susuzluktan atlayan tarlalarn amur haline gelmesi gibi istekler olsa da, ikinci bir temenni olarak da ocuu olmayanlarn bu arzularna kavumas dile getirilmitir. Hatta, cinsiyet tercihi de vardr: ya verenin olu, bulgur verenin kz olacaktr. Bylece, ya erkek ocuunu, bulgur ise kz ocuunu sembolize etmektedir. Her iki obje de tek bana bir ie yaramaz. Ancak, ikisi birbirini tamamlayarak yemek haline getirilir. Bulgur; diiliin, okluun, bolluun, bereketin semboldr, fakat yasz yemei olmaz. Ayn ekilde ya da yemee tat, lezzet verir, fakat tek bana yenmez. Tpk kltrmzde birbirini tamamlayan kadn ile erkek gibi. Birinin dierine stnl yoktur. Baz tekerlemelerde, bunlarn yerini un ile tuz alr: Un verenin olu olsun / Tuz verenin kz olsun. Bazen de; Verenin olu, vermeyenin kz olsun denilerek, ocuklara verilen nem ifade edilir. Dier taraftan, yukarda da belirttiimiz gibi, meli gelin oyunu, birok ynden Eski Trk inancyla yakndan ilgilidir. Her ne kadar ACIPAYAMLI, tekerlemelerdeki szlerin slm dneme ait olduunu sylese de (ACIPAYAMLI 1964: 249) Eski Trk inancyla byk benzerliklerin olduu bir gerektir. Bu
trenin karl olarak baz yrelerde kullanlan godu gudu / bodi / dodi terimlerinin Yamur Tanrs anlamna geldiini syleyen Ahmet CAFEROLU, bu konuda geni aklamalar yapar. (ACIPAYAMLI 1964: 222) Ayrca, meli gelini canlandran bebek/kukla, amanizmde grlen ongon veya tsleri hatrlatmaktadr. Konuyla ilgili olarak NAN, u bilgileri verir: Altayllarda ts-tz, Yakutlarda tangara, Uranhalarda eren, Mool Buretlerde ongon denilen put-fetiler vardr. Bunlar, keeden, paavralardan, kayn aac kabuundan yaplr. Bir ksm ocuklarn oynadklar bebeklere benzerler.... Ava veya nemli bir sefere karken bu putlara sa saarlar ve azlarna ya srerler. (NAN 1986: 42) Bu zelliklerin hepsini meli gelin oyununda da grmekteyiz. Bunlardan birincisi sa gelenei. Aslnda meli gelinin ve trene katlan ocuklarn zerine serpilen su, bir sadr. Dier taraftan, evlerden toplanan bulgur, un, ya, tuz, yumurta vs. gibi yiyecekler de sa yerine geer. Sa; Eskiden, muhtelif olaanst glere sahip olduuna inanlan iye ve ruhlara sunulan ve onlar adna, onlarn rzasn ve yardmn kazanmak iin datlan cansz nesnelere / yiyecek, iecek, bez gibi verilen addr. (KALAFAT 1995: 111) meli gelinin bana su serpilerek, bir taraftan yamurun yamas canlandrlrken, dier taraftan da ktlklerden, uursuzluklardan, buradaki anlamyla kuraklktan kurtulmak iin bir nevi kurban yerine geen sa salmaktadr. (Bugn, yola kanlarn ardndan su dkld gibi.) Dnlerde, gelinlerin bana atlan ve yine cansz kurban olarak nitelendirilen sa, bu trende ocuklara verilen bulgur, ya, un, yumurta
85
vs.ye dnmtr. Tslerin / ongonlarn azna srlen ya ise, burada oyun oynayan ocuklarn eline verilmektedir. Oyunla ilgili olarak sylenen tekerlemelerin bazlarnda, yamur iin sunulan cansz kurbanlarn (sann) dnda hayvanlarn da kurban edilecei zikredilir ki, bunlarn da Eski Trk inancyla yakndan ilgili olduu kanaatindeyiz. amani Trkler, ileri ters gidince, alk, kuraklk vs. olunca veya dileklerinin yerine gelmesini istediklerinde Gk ve Yer Tanrlarna kurban keserler. Olumsuzluk yaanyorsa, Tanrlarn kzm ve toplulua ksm olacana inanrlar. Onu memnun etmek, bir nevi bar salamak iin, gnl almak iin kurban keserler. Kuraklk durumunda kurban kesilmesi, gn kurban istemesi, amanizmdeki bu dnce ile badatrlabilir: Bodi, yamur kz ya ister Balta, krek, bel ister koyun kurban ister *** Ko koyun kurban Gbekli harman *** Gk gn gurban ister Gbeklice harman ister. (ARTUN 1995: 162) Ayrca, Adanada halk ,yamur duas iin Boa Dede trbesini ziyaret ederek, orada boa kurban ederler. Halk arasnda yaygn olan bir inan da kurban ile yamur arasndaki ilgiyi kuvvetlendirmektedir: Bu inana gre; kesilen kurbandan sonra mutlaka yamur yaar ve kurbann kann temizler. meli gelin treninde sylenen tekerleme, aslnda bir dudr. Yamurun yamas, teknelerin hamurla, tarlalarn amurla dolmas, ocuu olmayanlarn ocuk sahibi olmas vs. iin yaplan
bir eit manzum dudr. Eski Trk inancnda ve bu inancn bozulmu ekli olan amanizmde de, amanlarn yapt dular genellikle manzumdur. Ancak, bu oyunun Sriye Araplarnda mml gays adyla oynandn tespit eden NAN, meli gelini amani Trklerin tslerine benzetse de; Galiba bu det, ileri Asyann pek eski yerli zrra bir kavminden kalma bir det olsa gerek. Bu dete dair btn Anadolu, Suriye, Irak ve Azerbaycan detleri toplanrsa, ihtimal ki bu merasimin eski dini ekli tayin edilebilir, der. (NAN 1987: 485) meli gelin oyunu, bir baka ynyle, halk temaas ierisinde, ky seyirlik oyunlarna bal olarak da deerlendirilebilir. Trende, her eyden nce bir taklit vardr. Aatan/kepeden yaplan bebekle bir gelin canlandrlr. Dier taraftan Trkistann Srhanderya taraflarnda dzenlenen yamur arma trenine erkekler de katlr ve birine kadn elbisesi giydirilerek ev ev dolatrlr. (KOAR 1991: 240) Bilindii gibi, seyirlik oyunlarnda da genellikle oyuncular erkektir ve kadn rollerini de rahatlkla canlandrabilirler. Osmaniyede ise, ocuklardan biri tilki klna girer ki, bu da seyirlik oyunlarnn nemli bir unsurunu tekil eder. Bu tr oyunlarda sadece insanlar deil, yeri geldiinde hayvanlar ve eyalar da taklit edilir. Serpilen su ile de yamurun yamas taklit edilir. Karagz, ortaoyunu vs. gibi seyirlik oyunlarnda grdmz tekerleme, bir baka ekliyle burada da sylenmektedir. Sonu olarak, Trk kltrnde suya verilen nem; kurakln uzun sre devam etmesi neticesinde, yeniden yamur yadrmak iin bavurulan tren,
86
du ve davranlarla kendini gstermektedir. Trbe ziyaretleri, toplu dular, talarn muayyen sulara atlmas bunlarn balcalardr. Bu balamda gerekletirilen meli gelin oyunu ise, yamur yadrma arzusunun dnda; eski Trk inancn yaatma, ocua verilen nemi dile getirme ve Trk seyirlik oyunlar ile ilgisi bakmndan dikkate deer nemli bir trendir. KAYNAKA
ACIPAYAMLI, Orhan (1963), Trkiyede Yamur Das ve PsikoSosyal Metodla ncelenmesi I, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, XXI (1-2), Ocak-Haziran, 1-39. ACIPAYAMLI, Orhan (1964), Trkiyede Yamur Das II, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, XXII (34), Temmuz - Aralk, 221-250. AHUNDOV, Ehliman (1978), Azerbaycan Halk Yazn rnekleri, (Akt. Semih TEZCAN), Ankara. AL, Aslhan (1996), Kadirli Folklr, Van, (Yznc Yl . Fen-Ed. Fak. Lisans Tezi) ALPTEKN, Ali Berat (2000), Hatay / Erzinde Anlatlmakta Olan Yamur Dede Efsanesi ve Trk Dnyasndaki Benzerlikleri, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, (9), Bahar, 25-37. ARAZ, Rfat (1995), Harputta Eski Trk nanlar ve Halk Hekimlii, Ankara. ARTUN, Erman (1995), Adanada Yamur Yadrma Trenleri ve omal Gelin, Tuncer Glensoy Armaan, (Haz. Ahmet BURAN), Kayseri, 154-163. BAARAN, Hanifi (1993), 50 Yl ncesinin Elaz ocuk Oyunlar, Ankara. BURAN, Ahmet (1992), Frat Havzasnda Yamur Duas ve Yada Ta , Dou ve Gneydou Anadolu zerine Aratrmalar II. (Azlar), Ankara, 165-175. FINDIKI, Sadettin (1983), Kayseri li Yahyal lesi Gesteli Ky ve evre Dalk Kylerindeki Halk nanlar, Erzurum, (Atatrk . lahiyat Fak. Lisans Tezi).
GKBEL, Ahmet (1998), Anadolu Varsaklarnda nan ve detler, Ankara. GKTA, Korutrk (1996), Peri Nahiyesi Halk Edebiyat ve Folklorundan Derlemeler, Elaz, (F.. Fen-Ed. Fak. Trk Dili ve Ed. Blm Lisans Tezi). GNEY, Ali (1983), Osmaniyede Halk nanlar ve Adetleri, Erzurum, (Atatrk . lahiyat Fak. Lisans Tezi). HAFIZ, Tacide (1982), Kosovada Yamur Duas (Yugoslavya), II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, IV. Cilt (GelenekGrenek ve nanlar), Ankara, 243-246 NAN, Abdlkadir (1986), Tarihte ve Bugn amanizim, Ankara. NAN, Abdlkadir (1987), Yamur Duas me Gelin, Makaleler ve ncelemeler, Ankara, 480-481. KALAFAT, Yaar (1995), Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara. KEEBA, Kadir (1981), omal Gelin Tekerlemesinin Dndrdkleri, Erciyes, 3 (36), 15. KINAY, Fatma (1995), Bitlisten Derlenen Halk Edebiyat ve Folklor Mahsulleri, Elaz, (Frat . Fen-Ed. Fak. Trk Dili ve Ed. Blm Lisans Tezi). KOAR, aatay (1991), Trkistan Halk Edebiyatnda Yamur arma Trenleri, Trkistan ile lgili Makaleler, Ankara, 236-244. NEBOLU, Mehmet (1982), Sivas Hafk evresi Halk nanlar, Erzurum, (Atatrk . slam limler Fakltesi, Lisans Tezi). EKERC, Bekir Stk (1983), Sivas li Divrii lesindeki Halk nanlar, Erzurum, (Atatrk . lahiyat Fak. Lisans Tezi). www.amatorce.de/yadatasi.htm
NOTLAR
1
3 4
Bu bilgiler, Elazda ikmet etmekte olan Ahmet ZTRKten alnmtr. Ortaokul mezunu olan ZTRK, 58 yanda ve emeklidir. Bu oyunun oynanmas, bykler tarafndan da bizzat istenir. Bunu tayan ocua yamur gelini denir. Osmaniyenin Kadirli ilesinde ikamet etmekte olan Sheyla MEKten derlenmitir. Okuma yazmas olmayan MEK, 56 yanda ve ev hanmdr.
87
YOZGAT YRESNDE BAZI AMANK VE KOZMOGONK NANLAR

On Same of the Shamanistic and Cosmogonic Beliefs in and Around the City of Yozgat Croyances chamaniques et cosmogoniques dans la rgion de Yozgat
Do.Dr. Hayrettin RAYMAN*

RSUM Les rites de la pluie sont extrkeker varis. Ces de chants qui se prsentent assez souvent sous form de prires. Dailleurs, en ce suje le coures des saint nest pas oubli. En cas de scheresse, par exemple les hommes attendent la pluie avec autant dangoisse que les laboureurs. ls essayent mme de la provoquer comme le montre ce chant de la demande de pluie: Dans vaisseau la pte Donne-nous mon Dieux La pluie a verse Pour que vive veuve Pour que vivent les laboures. La pluie dgoutterre La terre sera abreuve Nous ferons des glanages. Les rites importants, cmme ce dernier chant le montre, supposent toujours un qute humaine aupres des puissance suprieures: Nature, les rites... De nos jours, ces rites ont diminu assez. Parce que dans notre pays fut fait innombrable les barrages et tangs. Mme pour des crmonies anodines, le patronage dun marabout local est vu par les hommes comme un bon augure. Mots-cls Les saints, la pluie, chamanizm et cozmogonic, la rite le marabout.
Giri: aman; amanlkta gelecekten haber verme, by yapma gibi grevleri olan, ruhlarla iliki kurarak hastalklar iyiletirdiine inanlan din adam, kam(Trke Szlk 1998:2071). aman; amanlk inancnda din adamlarna verilen ad. aman kavramnn kayna ve anlam konusunda ileri srlen ayr gr vardr(Dinler Tarihi Ansiklopedisi: 1986: 495). 1. aman; Pali dilinde samana sznden tredii sanlan ve ruhlardan ilham alan kiidir. 2. aman sznn kayna Sanskriteye dayanmakta olup rahip, budist demektir.
*
3. aman kavram; Manu dilinde srekli oynayan, hareket eden, yerinde duramayan anlamna gelir. aman; mistik bir yolculua karak iliki kurduu doa st bir g yardm ile vecde kaplan, kehanette bulunan, tbb tedavi yapan byc rahip (Byk Larousse 1986: 10995). amanizm, ilkelerini amanlarn koyduu, ata ruhlarna ve tabiat varlklarna tapnmay savunan daha ok Orta Asyada gelimi dinlerden biridir. aman kavramnn Tunguzcadan Rusa yolu ile Bat dillerine geen Sanskritenin kollarndan birine dahil olduuna inanlmaktadr.
Erciyes niv. Yozgat Fen-Edebiyat Fak. retim yesi.
88
amanizmin Douu ve Temel Karakteri: Orta Asya Trkleri arasnda yaayan yaratl efsanesine gre insanolunun atas olan ve tanrlarn en by saylan Bay lgen, nce insanlar sonra da dnyay yaratmtr. amanizm inancna gre insanlar, yeryz ile gkyz arasnda oturur. Yukarda on yedi, aada ise yedi veya dokuz kat daha bulunur. Gkyznn en st katnda oturan lgenin dokuz kz ve dokuz olu vardr. Gney Altaylarda tanr Kuday adn alr. Mogollarda ise Kayrakkan ad ile bilinir. Kayrakannn olu vardr. lgen, Kzakan, Mergen(Dinler Tarihi Ansiklopedisi 1986: 498). Altay, Mool, Yakut amanlnda tanrlarn iki grevinin olduuna inanlr. nsan ve teki canllara iyilik etmek, kt ruhlardan btn canllar korumak. Tanrlar, insanlar ruhlar aracl ile ynetir. Tanrlarn tamam putlarla tasvir edilir. Putlara Trkler, tz, Moollar ongon, Yakutlar tangana, Uranhalar esen adn verir(Dinler Tarihi Ansiklopedisi 1986: 498). Dnya, insan ve tanrlarn yaratl ile ilgili dncelerin hibiri Trk dncesini temsil etmez. Bu konudaki dncelerin birou, eitli dinlerin karm sonucu ortaya kmtr. Hatta buna kyamet ve tufan hikyelerini katmak da mmkndr. Orta Asya Hikyeleri, Hint, ran, Yunan, Yahudi, Mool efsaneleri birbirine karm olduu iin hangisinin gerek amanl temsil ettiini ortaya koymak zorlamaktadr. amanln kayna zerinde ilk duran A. Ohlmars olmutur. Ona gre amanizm gerek anlamyla bir din olmad halde yayld yrelerde din yerine gemitir. W. Schmidt, tanr dncesinin kaynan aratrrken amanl, gkteki ulu ruh lgen ile yeraltnn gl ruhu Erlik ve bunlara bal teki ruhlara dayanan bir din olarak deerlendirir(Meydan Laurousse 1973:714). Baz aratrclara gre amanizm, eski alarda gneydeki anaerkil kltrlerden doup Budhaclk yardmyla kuzey halklar arasnda yaylmtr. Bu inanc ilk kez Trk, Mool, Tunguz kavimleri benimsemitir. Daha sonra Budha,
Hristiyan ve slml benimseyen kavimlerde bu inan kendisine yer bulmutur. Gnmzde aman kltr dairesinden sz edilirken in, Hint, ran, skit kltrleri de aklmza gelmektedir. Bugn bile Orta Asyadaki birok Trk boyundan baka Mool, Samoyet, Koryak, Yenisey, Eskimo, Manu, Kuzey ve Gney Kore halk, Kuzey Amerika yerlileri arasnda, Grnland Eskimolarnda aman kltrnn izleri yaamaktadr. Trklerde amanizmin Tarihesi Tarihte byk devletler kuran Trklerin amanizm inanc Altay ve Yakut amanizm anlay ile snrlandrlamaz. amzda bile amanizm inancn koruyabilen Trklerin bu inanlarna ait bilgileri in, slm, Bat kaynaklarnda bulmamz mmkndr. amanizm inanc Trkler sayesinde daha geni bir corafyaya yaylma imkan bulmutur. Trkler, byk deiiklik yaamalarna karlk, Gk-Tanr, ay, gne, su, da gibi kltler korumu, birtakm hayvanlar kutsal saym,baz meslekleri de ata meslei kabul etmitir(nan 2002: 3). Orta Asyada devlet kuran Trk boylarnn saray ya da kararghlarnda yabanc kltrlerin tesirlerine her zaman rastlanr. Doudaki in felsefesi, gneyde Hint- Tibet Budizmi batda Zerdtizm bunlar arasnda saylr. VI. yzylda ilk devlet kuran Gktrkler, amanist boylarn yetitirdii bir slledir. Kendilerine zg dilleri ve alfabeleri olan bu boyda bile amanizm kltrnn derin izlerine rastlanmaktadr. Bu etki Gktrklerin Uygurlarn egemenliine girmelerine kadar srer. Uygur hanlarndan Kl Bilge ve Moyun ur Uygurlar arasnda Maniheizm mezhebinin yaylmasna yardm eder. Ancak Uygurlar dneminde amanizmin vatan kabul edilen Altay, tken ve Baykal yrelerinde Maniheizm ve Budizm yaylma alan bulamaz. 840 ylnda Krgzlar,Uygurlar Moolistandan kararak Krgz devletini kurarlar. in ve slm kaynaklarnn verdii bilgiye baklrsa Krgzlar aman dinini benimsemilerdir. amanlarna da Kam adn vermilerdir.
89
Mool saldrsndan sonra yazlan eserlerde amanizmle ilgili geni bilgiler yer alr. Cengiz Hann Moollar amanisttir. Mool dneminde amanizm byk dinin hcumuna urar. slmiyet, Budizm ve Hristiyanlk. Hristiyanlk Orta Asya ve randa slmiyete malup olur. Budizm, Moolistanda zafer kazanr. amanizm ise Budizm ve slm dinine birok miras brakarak Altay ve Sibirya dalarna ekilir(nan 2000: 12). Bu genel giriten sonra Yozgat ve yresinde rastladmz baz amanik ve kozmogonik inanlar incelemeye alalm: Yamur ve nemi:: Yamur berekettir, bolluktur. Yamurun az yamas veya hi yamamas Anadolu insannn rnnn az olaca anlamna gelir. Yamur yoksulun tarlasna, zenginin ocana yaarsa daha byk deer kazanr. Yamurun yamamas yre halkn zer. Halkta ne ile geinecei, ocuunu nasl okutaca, borlarn ne ile deyecei endiesi balar. Allahtan hep yamur, hep bereket beklenir. Rzgarn esme ynne gre yamurun yap yamayaca tahmin edilir. Gneyden ve batdan esen yel yamur getirebilir. Yamur Duas Ritelleri: Yamur duas; kurak geen yaz mevsimlerinde uygulanan riteldir. Yamur duasn Grbz Erginer yle tanmlar: Yamur duas daha ok yapay sulama teknolojisinin ulamad yre ve toplumlarda grlen, kuraklk dnemlerinde kurakl gidermek iin doa st glere dorudan ya da doa st glere yaknl tasarmlanan gler aracl ile dolayl bir biimde iliki kurma ve onlardan yamur yadrmalar isteine ynelik olarak uygulanan dinsel, bysel ritellerin btndr(Erginer: 1997/221). Eer beklenilen yamur yamazsa, havalar kurak gitmeye devam ederse ne yaplacana topluca karar verilir. Yamur yadrmak iin yaplan nemli ilerden birisi aada anlatacamz uygulamadr. Erkek at kellesine Kurandan baz yetler yazlr. Gvenilen, iyi bilinen bir kii bu kelleyi dereye gtr iki rekat namaz kldk-
tan sonra kelleyi derede slatr. Kimse ile konumaz, kelleyi suya sarktr. Islanan kellenin suya gitmemesi iin kelleyi su kysndaki bir aaca veya baka nesneye balar. Yamur yaarken kelle baland yerden alnp gvenli bir yere kaldrlr. Eer kelle baland yerden alnmazsa her taraf selin alacana inanlr. Her eye ramen yamur yamazsa, gnahkrlara tvbe ettirilir. Borlar denir. alnm veya haksz yere alnm eyalar sahiplerine geri verilir. Yamur duasna klaca halka duyurulur. Sr ve koyun obanlarna ertesi gn lede evreye yakn bir trbeye gttkleri hayvanlar getirmesi tlenir. ounluu ocuk olmak zere ky halk bir kurban alarak bu trbenin veya ermi bir kiinin mezarn yannda toplanr. Koyun ve kuzular birbirlerini grnce meleir. Hayvanlar brr. nsanlarn boyular bkktr. Herkes eski ve yamal elbiselerini giymitir. Ceketler ters evrilmi, apkalarnn telekleri arkaya dndrlmtr. ocuklarn gnahsz olduklarna inanld iin genellikle onlara dua okumada etkin olmalar istenir. ki rekat namaz klnr. mam ayakta durur, cemaat oturur. Namaz bittikten sonra zellikle ocuklar hep bir azdan u dualar syler: Ya ya yamur Teknede hamur Tarlada amur Ver Allahm ver Selli sll bir yamur. Had hodu neden oldu Bir kak sudan oldu Verin hodunun hakkn Gitsin ardna bakn bakn Gkten isteriz rahmet Yerden isteriz bereket Diyelim hep bir azdan Allah Allah. Ben anamn ilkiyim Derelerde tilkiyim Gk kuzu kurban Gbeklice harman Ver Allahm ver Selli sll bir yamur (Zarife Kayadelen, 67 yanda, okur yazar deil, BoazlyanYozgat).
90
Getirilen kurban kesilir, yaplan etli pilav birlikte yenir. Kyn srs kuzuya, sr danaya katlr. Kuzu ve danalar o gn bayram eder, insanlar ceketlerini ve apkalarn ters evirirler, .sonra hep birlikte kye dnlr, dnte mmkn olduunca arkaya baklmamaya allr. Yldrm veya imek akmas: Gkyznn durumu havalarn nasl olaca yolunda bize bilgi verir. zellikle yal kimseler geceleri gkyz ve yldzlara bakarak yarnn nasl olaca hakknda gr belirtirler. Eer gkyz ak ve yldzl ise ertesi gn hava scak ve gneli olacak demektir. Bulutlu ise ya da bulutlar hareket halinde ise yamurun yaacann mjdecisidir. Bulut habercidir olarak kabul edilir. Yldrm akmas imein akmas da yamurun yama zamannn yaklat gstergesidir. Uzun zaman yamur yamamtr, gkyz kzgndr. Gkyz yere yamur taneleri dkerek fke ve iddetinden kurtulacaktr. Yamurun yldrmn grltsn duyan halk genellikle Maallah, bismillah veya l ilhe illalh der. Bu szlerle rahmetin hayrl ve bereketli olacana inanlr. Yamur bereket sayld gibi ok yamas ve iddetli olarak yere dmesi de halkta korku yaratr. Uzun srmesi bu korku ve tela artrr. Eer yamur dinmek bilmiyorsa o zaman olgun bilgili birisi ezan okuyarak yamurun dinmesini bekler. Gk Kua: Halk arasnda Ebem Kua diye adlandrlan bu mit gkyz ile yer yz arasnda bulunur ve tanrlarn yolu olarak bilinir. Frtna ve yamurdan sonra ortaya kar. Ebem kuann kmas ile halkta byk bir sevin balar. Herkes ebem kuann altndan gemeye alr. Ebem kua gkyzne batan baa uzanr. Islak bir havada ortaya kan ebem kuann bir ucunun denizde teki ucunun dan arkasnda olduuna inanlr. Bu da onun denizden ald suyu karaya boaltacann iaretidir. Baz yrelerde ebem kuan grenler dua okur. Ebem kuann kmas Tanrnn fkesinin yattnn iaretidir. Tanrnn taht gk kua ile
evrelenmitir. Yedi renkli gk kuann altndan geenlerin dileklerinin yerine geleceine inanlr. Yedi rengin gkyznn yedi katn sembolize ettii sylenir. Aslnda daha ok renge sahip olan ebem kua insann gzne yedi rengiyle grnr. amanizmde tanrlar, ebem kuandan Bay lgene gitmek iin yararlanrlar. Ebem kua yeryz ile gkyz arasnda bir tr kprdr. Bizim yrelerde gk kua gkyznde belirdii zaman dilei olanlar eline bir kase yourt alarak gk kuann altndan gemeye alr. ay ve rmak zerlerinde gk kuandan kopmu ve gk kuana benzeyen renkli kk ekiller grlr. Bu kk k paralarna nur denir. Bu k paralarn grenler kimseye grd sylemez. Bylece grd k kendisinin olur. Eer grlen nur bakasna sylenirse o n kaybolacana inanlr. Kaynaklar:
1. Erginer, Grbz, Kurban, Kurbann Kkenleri ve Anadoluda Kanl Kurban Ritelleri, stanbul 1997. 2. nan, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara 2000. 3. nder, Ali Rza, Yamur Duasndan Ana Tanraya, Trk Folkloru Aratrmalar, 1981/249. Ankara 1982. 4. Trk, Hseyin, Folklor/ Edebiyat, Yamur Duas Ritelleri, Motif Bakmndan Karlatrmal Bir nceleme, 2002/2-67, Ankara. 5. Orhan Acpayaml, Trk Folklor rn Yamur Duasyla lgili Yap Ve Fonksiyon Sorunlar, I. Uluslar aras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, IV.Cilt, Gelenek, Grenek, ve nanlar, Ankara 1976. 6. Erman Artun, Tekirda Ritelleri ve Balkanlardaki Varyantlar, IV. Milletleraras Trk Halk Kltr Bildirileri, Halk Mzii, Oyun, Tiyatro, Elence,C.III, Ankara 1992, KB Hagem yaynlar. 7. Ata Terziba, Irak Trkmenleri Arasnda Yamur Duas, TFA, C.16, yl 27, s.7425. stanbul 1975. 8.Nevzat Gzaydn, 1972, Yamur Duas zerine Derlemeler, TFA, c. 14, say: 274, s.6312. 9. Hikmet Tanyu, Trklerde tala lgili nanlar, Ankara 1987. 10. Sedat Veyis rnek, Sivas ve evresinde Hayatn eitli Safhalaryla lgili Batl nanlarn ve Bysel lemlerin Tetkiki, Ankara 1981.
91
TRK DNLERNDE GERDEK SONRASI DUVAK GELENE

The Duvak Tradition, which Takes Places Following the Wedding Ceremony, in Turkish Wedding Ceremony Tradition du voile nuptial aprs les noces en Turquie
Do. Dr. Nerin KSE*

ZET Gnmzde Anadolu Trklerinde yaayan ve gerdein ertesi gn dzenlenen bu tren giderek eski canlln yitirmektedir. eitli yrelere gre farkl adlarla anlan duvak treni, slmiyetle birlikte deer yarglarmzdaki deimenin de izlerini tamas asndan son derece dikkat ekicidir. Anahtar Kelimeler: Duvak, Yz ama, Magar sofras, Cuma gn, Duvak indirme, Gelin sabah, Paa gn, Gelin sofras, Cumalk, Gelin ertesi RSUME Cette crmonie organise de nos jours chz les Turcs Anatoliens est en train de perdre sa vivacit. La crmonie de Voile de Marie quon appelle par des noms diffrents selon les rgions attire lattention par le fait quelle enferme les vestiges du changement dans nos jugements de valeur avec LIslamisme. Mots-cls: Voile de la marie, Ouvrir le voile de la marie, Table de magar, Jour de vendredi, Enlevement du voile de la marie, Matin de marie, Jour de soupe ala jambe be mouton, Table de marie, Pour vendredi, Lendemain de marie.
Bir milletin dili, tarihi, corafyas, edebiyat, sosyal ve siyasi yaps, hayat tarz vb. unsurlaryla ilgili gelenek ve grenekleri, inan ve pratikler, maddi ve manevi deerleriyle szl rnlerinden oluan kltr, bir btndr. Gemite ya da bugn ortak bir tarihin, corafyann, dil ve edebiyatn vb. ksacas birlikte gemi ya da gemekte olan hayatn izlerini tayan bu hususlarn milletlerin birlik ve beraberliini salamaktaki rol, inkr edilemez. nk kltr unsurlar, bir milleti meydana getiren insan topluluklar gemiteki ortaklk ruhunu koruduklar srece yaarlar. Trkler iin de ayn durum sz ko*
nusudur. Nitekim uzun zaman ortak bir corafyay, dili, tarihi vb. paylaan Trk boylarnn bir ksm eitli sebeplerle Orta Asyadan ayrldktan sonra da gelenek ve greneklerinin ekseriyetini saklamlar, gnmze kadar getirmilerdir. Bilhassa insan hayatnn byk dneminden en nemlisi olan dn (Evliyaolu-Baykurt, s.60-61) ile ilgili olanlar, bu konuda ok byk bir grev stlenmilerdir. Bunda toplumun en kk birimi olarak kabul edilen aile (Sayn, s:2)nin oturduu temelin, onun salkl ve uzun sre devamnda etkili olacann dnlmesi kadar Trklerin gemi hayatlarndaki Trk Ailesinin top-
Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi
92
lumdaki yeri ve nemi de byk bir rol oynamtr. nk eski Trklerde ordu ile millet, ayn idi ve her ikisinin temelini deaile oluturmaktayd (gel, s:239). Ancak milletlerin herhangi bir sebeple bir arada bulunduklar kltr daireleri, onlarn gemiten bugne getirdikleri gelenek, grenek ve inanlaryla bunlarn yerine getirilmesinde bavurulan pratiklerin az ya da ok deimesine, baz unsurlarn ilve edilmesine ya da yenilerinin ortaya kmasna sebep olmu, dn srasnda grlen aamalarn da bu deiim ve gelimeden nasibini almasna yol amtr. te, yazmzn konusunu tekil eden, Orta Asya Trk Boylaryla Anadolu ve Trakyann baz blgelerinde karmza kan ve gerdein ertesi gn tertip edilen duvak treni de, bu tr bir uygulamadr. Genel olarak gelinlerin balarn ve yzlerini kapayan rt ve mlek azlarn kapayan kapak olarak bilinen bu kelime Kazaklarda tumak (k bal), Bulgarlarda devak, Srplarda dvak, zbeklerde tuvok (kapak), Krgzlarda tubak (kapak), Uygurlarda tuvak (kapak) anlamlarn tar. Trkede ise tuvak>duvak eklinde deimitir. (Eren I,) Rsnen ise bu kelimenin duvak olduunu ve yz rts anlamna geldiini syler. (Rsnen) Sz konusu terimin tu + ak kelimelerinden meydana geldiini, kk tu anlamnda olduunu ifade eden Hasan Erenin yansra (Eren II).Tietzeduvakn gelin alaynda gelinin yzn bryen rt olup, Trk dillerinde tubak veya tumak eklinde, krk, kalpak anlamlarnda yaadn aklar (Tietze). Tarama szlne gre bu kelime tuvak (Pee)tr ve Farsada ry-p (yz rts), Arapada Burka hdr (perde)
olarak biinmektedir (Tarama Szl, S.3864). Deiik yrelere gre ayr adlar alan duvak teriminin syleyiindeki bu eitlilik, trene adn veren gelin bann yaplnda da grlmektedir. Nitekim bugn Trk dnlerinde gerdein ertesi sabahtan itibaren balayan ve dnn en son aamasn tekil eden duvak ifade eden gelin ba, iki ekilde karmza kmaktadr: 1.Ba balama, 2.Duvak (Bu konuda daha geni bilgi iin bkz.: Ruhi Kara, Erzincan Dnlerinde Gelin-Gvey Motifi (Kna Gecesi ve Gelin Ba Balama Treni), III. Milletleraras Trk Halk Edebiyat ve Folklor Kongresi Bildirileri, 1995, Konya.) ekli ve syleyii ne olursa olsun, dnn son uygulamalarndan biri olan bu gelenek iftlerin kar-koca olmas, gelinin bkireliini ispat etmesi halinde tertip edilen bir trendir. Gerdek sabah kadnlarn (genellikle olan tarafndan biri olup sz dinlenen, akll biridir ve dnde sad olarak da grev yapmtr) gelinin yatan toplayp arafta grd deiikliklere bakarak verdikleri kararla dzenlenen bu trende elerin birbirleriyle birlemelerinden ziyade gen kzn namusunu, eref ve haysiyetini koruyarak gelin olmas fikri daha ok n planda yer almaktadr. Aslnda duvak nikahtan nce gelinin beline balanan gayret-bekret kua ile de ayn anlama gelmektedir. Zira kzn babas, days, aabeyi duvak rterlerken bir anlamda kz zerindeki velayet haklarn da damada teslim etmi saylrlar. Duvak eski Trklerde duvak, krmz idi. Hatta gelinlik ile damadn kaftan da krmz kumatan yaplrd. Nitekim bugn Anadolunun ve Trak-
93
yann baz kesimlerinde krmz gelinlik giymi hanmlar olduu kna rtlerinin krmzdan yapld gznne alnrsa, Trkn gz aldadr atasznn asl anlam anlalm olur. Ancak slamiyetle birlikte duvak gen kzln, bekretin sembol saylm; hatta bkire olmayan bayanlarn duvak takmalar ayp bile saylmtr. Gnmzde ikinci kez evlenen kadnlarn gelinba olarak tlden rt yerine az ssl bir balk ya da iek takmalarnn sebebi budur. Bugn ekonomik ve kltrel ilikilerin, glerin vb. byk bir rol oynad, zellikle yabanc byk lkelerle aramzda gelien bu hareketli durum hayatmzn her safhasnda olduu gibi, dn merasimimizin bu aamasnda da etkisini hissettirmektedir. Nitekim uzunca bir dnem nemini koruyan bekret meselesi bu gn bilhassa kltrel deiimin hzl olarak seyrettii byk ehirlerimizde ve bat ile temas fazla olan yerleim merkezlerimizde eski cazibesini yitirmi durumdadr. Bu sebeple gelinin bkireliinin bir simgesi olarak duvak (veya ba balama) treni de giderek tarihe karmakta; duvak ad sadece gelin ban ifade eden bir kavram niteliini kazanmaktadr. Bir anlamda gelinin yz akln ifade edilen bu uygulama gnmzde eski nemini kaybetmi grnmektedir. Btn bunlara ramen baz yrelerimizde hal uygulandn grdmz bu gelenein uzak ve yakn tarihimizi gnmze tayan, bir dneme damgasn vurduu bilinen deer yarglarmzdan biri olmas dolaysyla aratrmalarmz o ynde younlatrdk. O nedenle Anadolu, Trakya ve Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinin eitli kesimlerinden gelmi rencilerimizden krk sekizinin yaptklar derlemelere bakarak duvakn gnmzdeki
durumunu, eitli ynlerden deerlendirmeye altk. Bu arada incelemeye altmz bu hususlarn yanlarna da, makalenin sonuna aldmz ve kaynak kiilere verdiimiz numaralar, bunlardan aldmz bilgi numaralar olarak kaydettiimizi belirtmek istiyoruz. Elde ettiimiz bilgilere gre: *Aratrma yaptmz yrelerden [Marmaris- Merkez (43), Marmaris- Osmaniye Ky (31)], [demi-Yeniceky (42), Demirci Ky (35), Klavuzlar Ky (21)], [Bergama (3)], [skp-Dirjilova Ky (40)], [Ktahya (41)], [Rize-ayeliUzundere ky (39)], [Manisa (38) Akhisar (12)], [Sancakl-Bozky (4), Merkez (1), Caherfakl (23)], [Edirne-Kean (37)], [ankr-Bayku Ky (36)], [Tunceli (34)], [zmir-Torbal (33), Merkez (18)], [Mardin (32)], [Balkesir-Bandrma (30,28)], [Tarsus (29)], [Denizli-Merkez (27), Zeytin Ky (7)], [Eskiehirnn (26)], [skenderun-Hatay (25), Yaylada (10)], [Afyon-Merkez (22), Sandkl-Yavalar Ky (14)], [Tire-Kkkale Ky (20)], [Silistre (6)], [NideKemerhisar (19)], [Sivas-Ortaky (17), Sarkla (8)], [Bursa (13)], [TrabzonMerkez (9)], [Konya-Seydiehir-Bahe (2)], [Nevehir-Uhisar Ky (5)]nden ekseriyetinde tespit ettiimiz bu duvak elencesi geleneine Bergama (3), Akhisar (12), Bandrma (28), Ortaky-arkla (17), Alaehir-Merkez (16) ve Caberfakl (23)da rastlayamadk. *Aratrmamz sonucunda duvak geleneinin farkl yrelerde deiik adlarla anldn da tespit etmi bulunuyoruz. Nitekim Sivasn arkla ilesinde (8), Afyona bal Sandkl lesinin Yavalar Kynde (14), Manisaya bal Demirci Kasabasnn Klavuzlar Kynde (21, Eskiehirin nn yresinde (26), Tarsusta (29), demiin Demirci
94
Kynde (35), ankrya bal Bozku Ky (36)nde duvak adyla bilinen bu gelenek Ktahya (41)da paa gn; Nideye bal Kemerhisar yresinde (19) yz ama, Tunceli (34) de yz am; Rizeye bal ayeli Kasabasnn Uzundere Kynde (39) Magar safras; anakkalenin Ezine ilesine bal Arasanl Kynde (15) Cuma gn; zmirin Torbal lesi (33)nde duvak ama; Trabzonda (9) cumalk; Denizliye bal Zeytinkyde (7) Gelin ertesi; Hatay Yaylada Yresinde (10) Spha gn; Balkesirin Bandrma ilesinde (30) Kahve imesi; Edirnenin Kean ilesinde duvak indirme; Afyon (22) ve Denizli merkezde (27) ise gelin sabah diye bilinmektedir. Duvak geleneinin ayn yrede birka isimle anld da olmaktadr. Mesel Mardinde (32) hem sabahiye, hem de gelin sabah ve Cuma sabah; Marmaris (43) ve Bursada (13) hem duvak, hem paa gn; Bozky [Sandkl-Manisa] (4) de ba dzme ve duvak; Nevehirin Uhisar Kynde (5) duvak ve gale; Marmaris Osmaniye Kynde (31) duvak ve duvak sabah; Bursada (13) paa gn ve duvak; Seydiehir-Konyada (2) duvak ve gelin yan; Manisa merkezde de (1) hem duvak, hem de gelin sofras eklinde ifade edilmektedir. Birka yremizde duvak gelenei uygulanmakta ise de bir ad tamamakta; kaynak kiilerce sadece belli bir uygulamann gemiten gnmze tand belirtilmektedir. Sz konusu gelenein yava yava ortadan kalktn gsterdiini tahmin ettiimiz bu durumu Torbal-zmir (33), Yaylada-Hatay (10) ve Yeniceky-demi (42)de tespit etmi bulunuyoruz. *Duvak gnnn tespiti konusunda
da farkl uygulamalarla karlayoruz. Ancak bu gelenek gelinin bekretinin, damat ile gelinin ilk kez kar-koca olduklarnn bir ifadesi demek olduu iin ekseriyetle gerdek gecesinin, yani dnn ertesi gn yaplmas, olaya mantkl ve gereki bir yaklamdr. Bu sebeple Manisann Sancakl lesine bal Bozkyde (4) bu elence dnden drt gn sonra, gene Manisann Demirci ilesine ait olan Klavuzlar kynde (21) bu gelenek bazen dnden bir hafta sonra, bazen de gerdein ertesi gn uygulanr. Dier krk blgede ise, (1,2,3,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,1 8,19,20,22,23,24,25,26,27,28,29,30, 31, 32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43) duvak elencesi dnn ertesi gn tertip edilir. Ancak yukarda belirttiimiz bu farkllklara ramen duvan gelin yatandaki arafn uygun grlen ve grevlendirilen kiilerce kontrol edilip, gelinin bkire olduu tespit edildikten sonra leye doru karar verilip, hazrlklara balanmas, ad geen detin ortaya k sebebini bize gayet gzel ifade etmektedir. *Gelelim duvak elencesinin tertip edildii yere... Yaptmz aratrma sonucu zmir (42,35,33,24,20,3), Manisa (38,35,23,21,16,12,4), Sivas (8,17), Marmaris (43,31), Hatay (10,29), Afyon (22,14), Denizli (27,7), Bulgaristan (6,18), Balkesir-Bandrma (20,28) ve evresi dahil olmak zere yirmi be ayr ilin krk farkl yresinin ekseriyetinde duvak gelinin gerdee girdii yeri yani onun yeni evini temsil etmekte idi. Duvan, gelinin sahip olduu onurlu ve gururlu durum ile koruduu iffetinin erefine tertip edildiini bir kez daha ortaya koyar. Bu tren Denizli Merkezde mutlaka kaynvalidenin evinde tertip
95
edilirken (27), zmir yresinde bazen gelinin, bazen de kaynvalidenin evinde dzenlendii (18) belirtilmektedir. zmir gibi, kltrel deiikliklerin hzl ve ok ynl yaand bat Anadolu ehirlerinden birindeki bu uygulama eitli trenlerde olduu gibi, dnlerdeki kat kurallarn da yava yava deiip yumuadn gsterirken, Denizli ilimizdeki tablo, bozulmam bir gelenei ifade etmektedir. *Edindiimiz bilgilere gre ou yerde duvak elencesine gelen misafir, davetliler ya da akraba gelinin de evini gezerler. Mesel Manisa-Merkez (1), Yaylada-Hatay (10), Torbal-Merkez (6,33), Zeytinky-Denizli (7), Bursa-Merkez (13), Arasanl Ky-anakkale (15), zmir (18), Kemerhisar-Nide (19), Kkkale Ky-Tire (20), Klavuzlar-Manisa (21), Bayndr-zmir (24), Hatay-skenderun (25), nn-Eskiehir (32), Tunceli (34), Demirci Ky-demi (35), Bozku Ky-ankr (36), Ktahya (41), Yeniky-demi (42), Marmaris-Merkez (43)de duvaa gelen byk kk herkes zellikle gen kzlar iin bu, bir zorunluluk gibidir. Bozky-Sancakl-Manisa (4), Uhisar Ky-Nevehir (5), arkla-Sivas (8), Trabzon (9), Yavalar Ky-Sandkl-Afyon (14) ve Afyon Merkezde ise gelin evinin duvak gn gezilmesi uygun deildir. Bu sebeple duvaa gelenler, elence bittikten sonra hemen evlerine dnerler. Baz blgelerde duvak gn gelin evinin gezilip gezilmedii konusunda ise kesin bir bilgi edinemedik. Kaynak kiilerin unutkanlklarn, derleyicilerin byle bir soruyu unutmu olabileceklerini veya gelenein giderek bozulmakta olduunu gsteren bu durum Borabay-Taova-Amasya (11), Alaehir-Manisa (16),
Ortaky-arkla-Sivas (17), KeanEdirne (37), Manisa-Merkez (38), Uzundere Ky-ayeli-Rize (39), Dirjilova Ky-skp (40)te karmza kmaktadr. Sadece Bhe Ky-SeydiehirKonyada (2) tespit edildii zere gelin evini yengeler, sadlar ve dr (Kse I, ss:123-130) getirenler gezebilirler. Bir anlamda yenge veya sadlara tannan bir imtiyaz olarak karmza kan bu durumun ataerkil aile dzeninde erkein aile reisi olmas (Gkalp, s:305), bu sebeple kz ocuklar zerindeki velayet hakknn dn ile birlikte erkek tarafna getiinin kabul edilmesi ile ilgili bir husus (Gkalp s:306-307) olduunu tahmin ediyoruz. *Bu konuyla ilgili bir baka mesele de duvak geleneinin blgelere gre farkl zellikler gsterdii, bir baka ifade ile niteliinin her yrede deiebildiidir. Nitekim genellikle dnn ertesi gn tertip edilen bu tren, derleme yaptmz blgelerin ekseriyetinde yemekli ve elenceli bir gelenek olarak karmza kmaktadr. Mesel ManisaMerkez (1), Manisann Sancakl ilesine bal Bozky (4), Torbal (6), ZeytinkyDenizli (7), arkla-Sivas (8), Trabzon (9), Yaylada-Hatay (10), Kkkale Ky-Tire (20), Klavuzlar Ky-Demirci-Manisa (21), Afyon-Merkez (22), Tarsus (29), Mardin (32), Uzundere Kyayeli-Rize (39), Yeniceky-demi (42)te duvak iin gelenlere hem yemek ikram edilir hem de elendirilirler. Baz yrelerde ise duvak, yemeksiz bir elence olarak uygulanmaktadr. Bu sebeple duvaa gelen davetliler o gn gelinin erefine tertip edilen bu trende, o yreye has alglar eliinde sadece alp sylerler ve oynarlar: Bursa (13), Yavalar Ky-Sandkl-Afyon (4) Arasanl Ky-Ezine-anakkale (15), Bayndr-zhttp://www.millifolklor.com
96
mir (24), Denizli-Merkez (27), Bandrma-Balkesir (30), Osmaniye Ky-Marmaris (31) Torbal-zmir (33), Demirci Ky-demi (35), Bozku Ky-ankr (36), Kean-Edirne (37), Dirjilova Kyskp (40) ve Marmaris (43)te olduu gibi... Baz blgelerde ise bu gelenek ailelerin, bir baka ifadeyle bu treni dzenleyen kz ya da olan tarafnn ekonomik seviyesine, o blgedeki sosyal statsne bal olarak bazen yemekli, bazen de yemeksiz elence olarak karmza kmaktadr. Sadece Konyann Seydiehir ilesine bal Bhe Ky (2) ile Tunceli Merkezde tespit edilen bu uygulamann daha ok hayat artlarnn giderek zorlamas dolaysyla olaylara daha realist bir yaklamla ilgili olduunu tahmin ediyoruz. zmirin Bornova ilesinde ortaya kan bir baka uygulama ise duvan sadece erkeklerin bulunduu yemekli bir toplant olarak dzenlenmekte olmasdr.(18) Krk blgeden sadece bir yerde tespit ettiimiz bu durumun, o ailenin duvak olaynda gelinin namus ve erefinden daha ok gveyin egemenliini n plana karmas, yani olaya bak asyla alakal olduunu dnyoruz. *Bu eitliliin, duvan onuruna tertip edildii yeni gelinin, o tren iin giydii kyafete de aksettiini gryoruz. Aratrma yaptmz yrelerin ekseriyetinde yeni gelinin duvak treni iin kyafeti, dnde giydii gelinliktir. Nitekim Bhe Ky (2), Bozky (4), Torbal (6,33), Trabzon (9), arkla (8), Yaylada (10), Arasanl Ky (15), Kemerhisar (19), zmir (18), Bayndr (24), Denizli (27), Tarsus (29), Bayndr (30), Osmaniye Ky (31), Mardin (32) ve Tunceli (34)de duvak gn gelin, gelinliini giyerek misafirlerini karlar.
Baz blgelerde ise yeni geline bu zel gnde, o yreye has kyafetler giydirilir. Nitekim Hatayda (25) ve nn-Eskiehir (26)e gelin, o yerleim blgesinin milli giysilerini ya da o giyim tarzyla birlikte gnn artlarna uydurulmu giysilerini giyer. Bana da zeri pullarla ili krmz bir yemeni rtnr. Mesel bu zel kyafet Sandklnn Yavalar Kynde etek ve zerine giyilen bir bulz olarak karmza kmaktadr (14). Derleme yaptmz blgelerin bir ksmnda da gelinin o gn iin ya da yeni hayatnda giyilmek zere diktirdii birka elbiseyi, deitirerek giydii olur: Nevehirin Uhisar Ky (5)nde olduu gibi... Baz yrelerde ise gelin sk sk kyafet deitirir. Sadece Ktahya merkezde (41) rastladmz bu durumun nce gelinlik arkadan eitli ve ilk kez giyilen pek ok elbise [Marmaris (43) ve Ktahyada (41) olduu gibi] ya da etek veya sadece gelinlik [Yavalar Ky (14)] olarak karmza kt da olmaktadr. Deien ve gelien zaman iinde ailelerin ekonomik ve kltr seviyeleri yannda tamamen gsteri, biriyle ya da bir baka aile ile olan iddialama vb. kadar eitli sebeplere bal olan bu uygulamada, insan faktr ve kltr deimeleri, etkili olmaktadr. Sadece Manisa-Merkez (38) ve Dirjilova Ky (40)da duvak gnnde yeni gelinin giyecei kyafetin belirli olmay bize bu gelenein giderek kaybolduu izlenimini vermektedir. *Gelelim yemekli olarak dzenlenen ya da erez, meyve suyu kabilinden yiyecek ve iecek sunulan duvak toplantlarnda bu ikramlarn kimin tarafndan hazrlandna... Elde ettiimiz bilgilere gre baz yrelerde aalar evi [Manisa (1,38), Torbal (6,33), Trabzon
97
(9), Afyon (22), Tarsus (29), Mardin (32), Ktahya (41), Yenice Ky (42)]nin yklendii bu grev Bhe Ky (29), Bozky (4), Vahisar Ky (5), Yaylada (10), Yavalar Ky (14), Klavuzlar Ky (21), Tunceli (34), Demirci Ky (35), Bozku Ky (36), Kean (37)da kz evi tarafndan yerine getirilmektedir. Krsal kesimde kz evi, ehir kesiminde ise olan evi tarafndan hazrlanmas Trklerin eski yurtlarndaki hayatlarnda devlet tekilatndaki blnmeye geri gittiini tahmin ettiimiz (Kse II, ss:8999) bu hususun kk yerleim yerlerinde henz etkisini srdrd, byk merkezlerde ise giderek canlln yitirdiini hissettirmektedir. *Kaynak kiilere bu gelenein neden uyguland yolunda sorulan sorular bizi farkl bak alar ve yaklamlarla kar karya brakmtr. Aratrmamzn sonucuna gre duvak treninin yaplmasnda en byk etken gelinin bkire olmasnn kutlanmas ve evreye iln edilmesidir. Bhe Ky (2), Borabay (11), zmir (18), Bandrma (30), Kean (37)da olduu gibi... Baz blgelerde ise duvak, yeni evlilerin eksiini tamamlama, onlara maddi yardmda bulunmak iin dzenlenir. Mesel Manisann baz ksmlarnda (1) trene gelen misafirler daha nceden hediyelerini almamlarsa evin eksiini yerinde grerek fikir edinirler veya geline, oynarken ya da trenden ayrlrken para takarlar. Gelin evini dnden nce gezmenin uur getirmediine inanlan yerlerde ise bu toplantnn amac yeni gelinin eyizini, eyalarn yerinde grmektir. Nitekim Bayndr-zmir (24)de elenceden nce ev misafirlerce gezilir; eyizin nitelii, gelinin bu konudaki becerisi hakknda fikir edinilir.
Zeytinky (7) ve Cabarfakl Kynde (23) duvak, dne gelemedii iin gelini gremeyen, ona hediyelerini takdim edemeyip taklarn takamayan uzak ya da yakn misafirleri arlamak, onlarn da dn treninin hi olmazsa bu son ksmna katlmalarn salamaktr. Baz yrelerde ise duvaktan maksat gveyin tarafnn gelini yakndan grmeleri, onunla tanmalar, gelinin yeni hayat iin uygun bir evre hazrlamalar anlamn tar: Yavalar Ky (14) ile Denizli (27)de olduu gibi... Yeni gelinin evliliin ilk gecesi ya da ilk gnlerinde yeni hayat, yeni evresi ile uyum iinde olup olmad, bu konuda bir problem yaayp yaamadnn ortaya kmas iin de duvak treninin dzenlendii grlmektedir. Daha ok olan tarafnn yeni kzlarnn mutluluunu, kz tarafna etrafa duyurmas, gstermesi anlamna da gelen bu husus Bozky (4), Kean (37) ve MarmarisMerkezde (43) tespit edilmitir. Bunlardan ayr olarak tren srasnda uygulanan baz yntemlerle (daha sonraki blmde sz konusu edilecektir) gelinin sabrnn lld [zmir (18)] veya gelini daha batan yeni evresinin hayat tarz, deer yarglar ile tantrp, o konuda eitildii, boynunu emesinin saland [Torbal (33)]da olmaktadr. Sadece Uzundere Ky (39)nde karmza kt zere duvak treninin belli bir amala uygulanmayp det olduu iin dzenlendii de sz konusudur. Daha ok eski kltr yaatan, gelenee smsk bal olan bu tr krsal kesimlerde olaya realist deil, geleneksel bir bak dikkatimizi ekmi olduunu, belirtmeliyiz. Ancak dier milletlerle gittike sklaan ve farkl sahalarda etkin olan ilihttp://www.millifolklor.com
98
kilerimiz oalmas, pahallamas, zor ulalmas, ksacas ekonomik sebepler dnn bu son geleneinin bu sebeplerin giderilmesinde bir aama olarak karmza kmasn salam; duvak elencesinin birden fazla sebebe bal olarak uygulanmasna yol amtr. Nitekim Tuncelide (34) yeni evlilere eya ve para yardm yapmak, gelinin bkire olduunu duyurmak, gelinin evini gezerek, eyizini grmek; Demirci Ky-demite (35) yeni evlilerin eksiini tamamlama ve para yardm yapma yannda gelin evinin gezilip grlmesi de duvak treninin dzenlenmesinde etkili olmaktadr. Marmarisin Osmaniye Kynde (31) ise duvak gelinin bkire olduunun duyurulmas, yeni evresi ve ei ile bir sorun olup olmadnn anlalmas ve gelinin eyizine bakmak iin yaplr. Olan evinin bkire bir gelin aldn isbat etmesi, gelinin evinin gezilip eyizinin grlmesi, yeni yuvann eksiini yerinde tespit edip tamamlamak ve dne gelemeyenlerin gelini grp tanmalarn salamak da duvak elencesinin tertibine vesile olabilmektedir. Kkkale Ky (20)nda olduu gibi... arklada (8) ise duvak elencesi gelinin bkire olduunu duyurmak, misafirlere gelinin eya ve eyizlerini gstermek iin tertip edilir. Yaylada (10)nda olan tarafnn bkire bir gelin aldn evresine ilan etmesi yannda misafirlerin, yaknlarn yeni evlilerin eksiklerini tespit ve temin de duvak elencesi yaplmasna sebep olmaktadr. Hatayda (25) dne yetiemeyenlere gelini gstermek, gelinin bekretini duyurmak ve eyizinin grlmesini salamak duvak treni tertip edilmesine yol aarken Eskiehirin nn mevkiinde (26) bu sebeplerin yannda gelinin yeni
evresine uyum salayp salamadnn, bir problemi olup olmadnn anlalmas iin bir zemin tekil etmesi de sebep olmaktadr. Arasanl Kynde (15)de buna benzer bir durum sz konusudur. Nitekim ad geen yrede bu elence gelinin evinin gezilip grlmesi, dne gelemeyenlerin gelinle tanmalar, yeni gelinin olan tarafnn btn fertler ile grp anlalmasn temin iin sz konusu olmaktadr. Bursa (13) da gelin evinin, eyizinin zellikle gen kzlar tarafndan gezilip grlmesi ve olan tarafnn kz tarafna yeni gelinin hibir sorunu olmadn belirtmek iin dzenlenen duvak treni Ktahyada (41) bu sebeplerin yansra gelinin bkire olduunu duyurma dncesi de, bu ite nemli bir rol oynamaktadr. Kemerhisar-Nidede (19), Tarsusta (29), gelinin evinin gezilip grlmesi yannda dne gelemeyenlerin hediyelerini ve taklarn takdim etmelerini salamak iin dzenlenen duvak elencesinde Bozku Ky (36) ve Manisada (38) bu iki sebeple birlikte gelinin bkireliini duyurmak ve onun yeni evresiyle olan uyumunu kontrol etmek etkili olmakta iken Yeniceky-demite (42) daha ok bkire bir gelinin yeni evine ve evresine uyumunun derecesini ortaya koymak, sebep tekil etmektedir. *Duvak elencesi gelinin erefine, bir anlamda onun bekretini gerdek gecesine kadar muhafaza etmesi sonucu yznn ak kmasn kutlamak zere dzenlendii iin genellikle olan ve kz tarafnn kadnlar ile gen kzlarn katlp yemekli ya da yemeksiz, ikraml ya da ikramsz, algl ya da algsz bir toplantdr. Gelinin ailesinin katlmad bu trene zellikle nianl gen kzlar ra-
99
bet ederler. Bir mddet sonra kendilerinin de yaayacaklar bu olay, biraz merak ve biraz da heyecanla izler, gerek gelinin eyizi, gerekse bu konudaki kurallar grerek ders ve tedbirlerini almaya alrlar. ncelediimiz krk yreden elde ettiimiz bilgiler sonucu Ktahyada (41) farkl bir uygulama dikkatimizi ekmi bulunmaktadr. Sadece olan tarafnn gen kz ve kadnlarnn davet edildii, kz tarafndan hi kimsenin katlmad bu elencede damat tarafnn arln, etkinliini, stnln hissetmemek imkanszdr. Yine bir tek skpn Dirjilova Kynde (40) tespit edildii zere duvak gn kadnlar bir yerde, erkekler ayr yerde elenirler. Rizeye bal ayeli lesinin Uzundere Kynde (39) ise daha farkl bir durum sz konusudur. Nitekim kuluk vakti gelinin odasnda kurulan sofrada kz ve erkek tarafndan nde gelen birka kii ile gelinin yengesi ve gvey, birlikte yemek yerler. O srada darda elence leye kadar hi durmakszn devam eder. Yani Duvak elencesine de yukarda saylan kiilerden sadece gvey katlr ve dn elencesi, gerdein ertesi gn leye kadar devam eder (39). Dier yrelerde ise duvak hem kz, hem de olan tarafndan bayanlarn katld, ortak bir elence grnmndedir. *Duvak elencesi srasnda ikram edilen yiyecek ve ieceklere baktmzda farkl yrelere, duva tertip eden tarafn ekonomik seviyesine ve geleneklere olan ballk durumuna, yeni geline verilen deere ve olaya bak asna gre byk bir renklilik sz konusu olduunu gryoruz. Nitekim Manisa (1)nn baz ksmlarnda sadece bugne has k-
l ekmei baz ksmlarnda (38) ise duvak helvas Bhe Kyde (2) erez, Afyonda (22) katmer; Hatayda (25) zini ad verilen bir yemek; arkla (8), zmirin baz kesimlerinde (18) ve Mardinde de (32) pilav ve eitli et yemekleri Torbalda (33) alaa ekmek; Bozkyde (4) helva ve kele;Trabzonda (9) lokma ve lahana dolmas; Yayladanda (10) su brei ve mant orbas; Kemerhisarda (19) nce pilav ve et yemekleri, sonra tatl; Ktahyada (41) pilav, tavuk ve tatl; Klavuzlar Kynde (21) tavuk, pilav, tatl ve kekek ikram edilir. Bunlardan ayr olarak Bandrmann (30) baz kesimlerinde sadece kahve iilirken Bursa (13), Yavalar Ky (14), Kkkale Ky (20), Demirci Ky (35) ve Keanda (37) misafirlere erez Dirjilova Kynde (40) erez ve eker verilir. Zeytinky (7), zmirin baz kesimleri (18), Tunceli (34) ve Bozku Kynde (36) ikramn belli bir ad yoktur; ailelerin (kz ya da olan tarafnn) gelinin istei ve ekonomik durumlarna gre istenilen ikram hazrlanr, davetlilere karlr. Nevehirin Uhisar Kynde de benzer bir durum sz konusudur. Nitekim duva dzenleyen taraf, kendi istei ve btesi dorultusunda bir yemek listesi hazrlar; onlar piirir ve ikram eder. Araanl Ky (15), Bayndr-zmir (24), Osmaniye Ky (31), Torbal (33) ve Marmaris-Merkezde (43) duvak elencesine gelenlere bir ey ikram edilmez. Oraya gelenlerin amac gelinin evini, eyizini ve gerdek sonras yzn ifadesini grmektir. *Gelelim aratrmamz srdrdmz 43 yreden 37sinde tesit ettiimiz duvak elencesinin nasl yapldhttp://www.millifolklor.com
100
na... Manisada sabahleyin olan evinin bekr kzlar kula ekmei denilen bir ekmek yaparlar; gene olan evinin erkekleri de bu ekmei ve o gn iin hazrlanan yemekleri yedikten sonra bir miktar para brakarak kp giderler. Sonra olan evinin kadnlar gelir. Kaynvalide, gelinin bandan eker saar, dierleri bu ekerleri toplar. En son, kaynvalide oynar ve iki kii onu havaya kaldrr. Gelin, kaynvalidesini kaldranlarn omzuna yemeni atar. Kaynvalide ile gelinin birlikte karlkl oynadklar ve kadnlarn hi yemek yemedikleri bu elence, kaynvalidenin eski bir alvarnn yaklmas ile son bulur.(1) Evdeki ilerin yeni patronunun geldiini anlatan bu alvar yakma olayndan sonra Bhe Kyne baktmzda gerdek sabah saat 8-9 sralarnda gelinlii giydirilip, ba yeniden krmz duvak rts konularak yeniden giydirilen gelin misafirleri beklerken, kaynvalide gelin bana serpmek ve misafirlere datmak zere erez (leblebi ve kuru zm) hazrlar. gelin yan ad verilen bu tren 10.30-11.00 gibi balar. Gen kzlar oynar. Gelin oynarken, kaynvalide bereketli ve uurlu olmas iin bana erez serper; misafirlere de ikram edilir. Elencenin sonuna yakn damat gelir; karsnn ban bozar ve onu koluna takarak evlerine gtrr (2). Bozkyde dnn ertesi gn gelinliini giyip, duvan takan gelin misafirleri beklemeye balar. Dne gelemeyenler onu yakndan incelerlerken kucana kk bir bebek oturtulur. Ksa zamanda bir bebeinin olmas dileini aksettiren bu gelenek gelinin, ocuun koynuna para, mendil vb. koymas; gelinle grmcenin bahelerde brlce, oynar gelin grmce trksnde oynamasyla tren sona erer (4).
Uhisar Kynde ise bu elence kuluk vaktinde balar. Dnn ertesi gn misafirler gelinin evinde toplanrlar ve orba, kymal yumurta, pilav (bugn iin ad gale pilav), bamya ve zerdali tatls yenir. Evin dar gelmesi ve gelenin ok olmas halinde komu evlerde arlanan misafirler yemekten sonra mzik alp oynayarak elenirler. Bu mddet iinde gelin dnden nce diktirdii ve ilk kez giydii elbiselerini srasyla giyip, misafirlere gsterir (5). Bulgaristanda Silistrede duvak am ad verilen bu tren, Cuma gn olur. Perembe gn dnn ertesinde leye doru ya da leden sonra gelin kbleye kar oturtulur. Duvak, oklavaya sarlr ve gelinin yzne oklavayla rtlr. Daha sonra gelinin yengesi tarafndan gl ya da baka bir aacn stne serilen duvak, o yrenin herhangi bir azas (eli, aya sakat; akl kt vb.) eksik bir ocuu tarafndan, bahi karlnda gelin tarafndan geri alnr (6). Denizlinin Zeytinky yresinde de dnn ertesi gn, gelin evinde toplanan kadnlar ve gen kzlar mzik alp, oynayarak elenirler. Yemeksiz olarak yaplan bu toplantya gelin ertesi de denilir (7). Sivasn arkla ilesinde sadece kadn ve kzlarn gittii, yemeksiz ve katlanlarn kendi aralarnda elendikleri bu tren ise kk apta bir elence niteliindedir (8). Trabzonda duvak, cumalk adyla bilinir. Dnn ertesi gn gelin, gelinliini giyerek misafirlerini bekler. Kadnlarda bir araya gelerek kemene eliinde horon teperler (9). Yaylada-Hatayda ise duvak gnne spha gn denilir. Dnn ertesi gn, gelinin bkire ktn belirten arafn duvara asl olarak bekletil-
101
dii Spha gnnde bu gn gelinin arkadalar, komular akrabalar gelirler. Gelin giydirilip sslenerek sad ile kapda durur, gelenleri karlar; misafir, ocuk bile olsa gelinin grevi onun elini pmektir. Hemen herkesin bir hediye ile geldii bu elence gelinin imkan lsnde hediye ile karlk vermesi adettendir. Yemeksiz olarak gerekletirilen bu toplant kuluk vakti, saat 10.0011.00 gibi balar; dmbek eliinde oyunlar oynanr (10). Bursada paa gn ad verilen bu tren yine gelin evinde ve kadnlar arasnda, alp sylenerek kutlanr. ecek olarak erbet, meyve suyu vb.; yiyecek olarak da pasta, kek vb. ikram edildii duvak dnn ertesi gn, leden sonra yaplr (13). Afyonun Yavalar Kynde biraz farkl bir durum sz konusudur. Hemen her blgede olduu gibi gene dnn ertesi gn gelin evinin bahesinde, kadnlar arasnda dzenlenen bu elencede nianl kzlarn okluu dikkat ekicidir. Zira nianl gen kzlarn nianllarnn ablalar ve yengeleri vb. tarafndan duvak trenine gtrlmelerinin sebebi ise ortada oynadklar srada bakalarna ember ad verilen rt (tlbent) geirilerek nianl olduklarnn herkese iln edilmesidir. Bu trende gelin, gelinliini (gemite ise etek giyilirmi) giymektedir (41). Arasanl Kynde Cuma gn elencesi adyla 9-10 yl ncesine kadar yaayan bu tren, dnn ertesi gn yaplr. Gelinin evinde, sadece olan tarafnn kz, gelin (yeni evli) ve kadnlarnn geldii, gelinin gelinliiyle dolat bu gndz elencesinde (Cuma olsun olmasn) dnn ertesi gnn simgeler (15). zmirde oturan Esma Severin anlattna gre Makedonyada da duvak
elencesi, dnn ertesi gn yaplr. Kaynvalide yakn ise onun, yoksa gelinin evinde dzenlenen bu tren iin gerdek sabah elti ya da grmcesi gelini dndeki gibi ssler. Davetlilerin olduu odaya gelin, kaynvalidesi ile grmce (ya da elti)sinin ortasnda girer. Yal-gen herkesin elini pen gelin, sandalyeye oturtulur. Dare (def) alp elenen davetliler, gelini de oynattktan sonra bana partal ad verilen dokuma kilimler rtlr. O arada kurulan yan sofralarda yemek yiyen davetliler, yemeklerine bitirene kadar gelin, o rtnn altnda bekler. Bir yerde sabr da llen geline, sadece ayaklarnn dibine oturan eltisi (yoksa grmcesi) birer kak yemek yedirir. Tren, ortaya konan mindere oturan kaynvalidenin kere elini, kere dizini, kere de ayan pmesi, kaynvalidenin de gelinin alnn pmesi ve devam eden elenceni kesilmesiyle sona erer (18). Kemerhisar-Nidede bu olaya yz amda denir. Gelin evinde, dnn ertesi gn dzenlenen ve yemek olarak sarma, para etli sulu kfte, stla veya zerdeni sunulduu bu gnde gelin yz ak, gelinliini giymi olarak misafirlerini karlar. Olan tarafnca dzenlenen bu elence iin kz taraf kendilerine zel bir davetiye gelmezse, duvaa gitmezler (19). Kkkale Kynde gelinin annesi dahil, btn kadnlarn katlabildii ve duvak, Cuma, Cuma elencesi adyla hala yaayan bu gelenek iin gelin gelinliini giyerek misafirlerini karlar. Btn davetlilerin elini pen gelin, srekli oturur; hizmet etmez. Tren, gelin evi gezildikten ve ksa bir elenceden sonra sona erer (20). Klavuzlar Kynde duvak eer dne uzak yerden gelen akrabalar varsa
102
dnn ertesi gn yoksa dnden bir hafta sonra gelinin yeni evinde yaplr. Sadece kzn yakn arkadalar ile yaknlarnn katld bu trende gelenlere kekek ikram edilir (21). Afyonda ise duvak gelin sabah adyla bilinir. Dnn ertesi gn yeni gelinin evinde, sadece damat tarafnn kadnlarnn katld elencenin zel yemei katmerdir (22). zmire bal Bayndr lesinde ise duvak, Cuma gn yeni gelinin evinde kadnlar arasnda dzenlenen bir elencedir. Gelinliini yeniden giyerek misafirleri karlayan gelinin bana krk paral, pembe veya krmz renkli duva (yz ak brakacak ekilde) rtlr (24). Hatayda da dnn ertesi gn gelini yeni evinde yaplan bu toplantya zini ad verilen bir baklava yapmak det olmutur. Sadece kadn ve ocuklarn katld bu trende gelin ortaya oturtulur, davetliler de onun etrafnda alp sylerler. O gn iin bana ilemeli, krmz bir yemeni rten gelinin srtnda yresel kyafetler vardr. Elencenin sonunda toplantdakilerin en yals gelinin yemenisini aar ve tren gelinin oynatlmasyla sona erer (25). Eskiehirin nn mevkiinde ise gene dnn ertesi gn, gelinin yeni evinde, kz ve olan tarafndan isteyen kz, gelin ve kadnlarn katlabilecei bu elencede gelin bindall ilemeli bir kadife alvar ve cepken ile beyaz tlden bir duvan stne rtlm krmz yemenili bayla misafirleri karlar. Duva defa, oklava ile ap kapayan kaynvalide geline, karlkl oynadklarnda dua eder. Oyun srasnda her ikisinin bana bolluk, bereket olmas dileiyle buday serpilir. Elenceye gelenlere gve, yourt orbas, sarma, pilav, hoafhttp://www.millifolklor.com
tan oluan dn yemei ikram edilmesi gelenektendir (26). Eskiehirde hala yaayan bu gelenek Denizli yresinde de vardr. Olan evinde, dnn ertesi gn dzenlenen bu tren kuluk vakti balar; 12.00 ye doru biter. Davul-zurna eliinde yaplan bu elence, sadn, gelinin yeni akrabalarn dolatrp ellerini ptrmesi ve onlarn da geline hediye ya da para vermesiyle balar; misafirlerin alp oynamalaryla sona erer (27). Tarsusda duvak elencesi, leden sonra saat 15.00 te balar. Daha nce gelini kna gecesinde ve dnde giydiren kadn bu gn iin ona ak pembe yada ak mavi bir elbise giydirir. Olann tandklarnn hediyelerini takdim edip, kzn eyizinin incelendii bu elenceye sadece damadn tarafndan kadnlar gidebilir. Duvakta misafirlere kfte ve anal-kuzudan piirilmi yemekler (gelin bereket getirsin, ocua karsn diye) ikram edilir (29). Bandrmann baz kesimlerinde bu gnn ad kahve imesidir. Dnn ertesi gn beyaz gelinlii ve duvayla misafirlerini karlayan yeni gelinin bu zel elencesine kzn annesi ve erkekler, katlamazlar. Gelen konuklara kahve ikram edildii, kimseni imezlik edemedii duvak elencesinde alg takm, kadnlardan kuruludur (30). Marmarise bal Osmaniye Kynde duvak elencesi, zel olarak bu iler iin ayrlan yerde yaplr. Sadece kadn ve kzlarn katlabildii duvak elencesi, ksa bir alp sylemeyle zellikle gen kzlarn, en sonra da gelinin oynatlmasyla son bulur (31). Mardinde duvaka sabahiye ad verilir. Dnn ertesi gn gelinin evinde yaplan ve leden sonra balayp akama kadar sren bu elenceye sade-
103
ce kadnlar gelir. Gelinin o gnk kyafeti ya gelinlii ve beyaz duva, ya da yresel kyafet ve krmz oyal ba rtsdr. Tren, gelinin misafirlerin ellerini pmesi ve hal-hatr sormasyla balar. Kadnlarn mani okuyup, trkler syledikleri duvakta misafirlere pirin pilv ve et yemekleri ikram edilir. Kaynvalide ve grmce tarafndan giydirilmesi det olan gelin, elencenin en sonuna oynayncaya kadar oturur; hi kalkmaz (32). Torbalda duvak treni, dnn ertesi sabah balar; leyin biter. Gelin sabah, Cuma sabah, duvak ama gibi adlarla bilinen bu tren iin gelin gelinliini giyer, bana da uzun, krmz bir (duvak) rt rter. Ortaya konulan bir sandalyede oturan birinin elinde beyaz gl dal, dierinin elinde krmz gl dal bulunan biri erkek, dieri kz iki ocuk tarafndan, 3 kere tekrar edilmek artyla tepeye kadar dolanr ve braklr. Erkek ocuk ne aarsn? sorusuna duvak aarm diye cevap verir. Olan tarafnn dzenledii bu tren tef alnp, oynanarak sona erer (39). Tunceli yresinde yz am, yz grm diye adlandrlan duvak gelenei gene dnn ertesi gn, yeni gelinin evinde yaplr. Elence, daha sabahtan, gelinin sadcnn araf toplayp tren yaplacak odann ortasnda boha halinde koymasyla balar. Gen kzlarn ve erkeklerin alnmad duvak trenine gelin leye doru gelir ve gelinliini giyip duvan takarak hazrlanr. Geline verilen hediyeler bu araf-bohann stne, sepet ya da elek iine konulur. Misafirlere yaplacak ikramn tamamen ev sahibine bal olduu duvak, gelin evinin misafirlere gezdirilmesi ve onlara eyizden birer yazma verilmesiyle sona erer (34).
Demirci Kynde ise dnn ertesi gn, gelin evinde dzenlenen bu tren, annesinin ve erkeklerin katlmad, kadnlarn kendi aralarnda elenerek ay iip, pasta rek vb. yedikleri kk bir elencedir. (35) ankrnn Bozku Kynde duvak diye bilinen bu elence gerdek gecesinin ertesi gn, gelin evinde dzenlenen bir elencedir. Duvak gn gelen misafirler gelinin yatak odasna girerek arafn kontrol ederler. Daha sonra da bu araf, baheye kalbur iinde karlarak herkesin grmesi salanr. Kadnlarn kendi aralarnda yaptklar bu elencede misafirlere erez ikram edilir. (36) Keanda duvak elencesine duvak indirme denir ve sadece kadnlar gidebilir. Kzlarn, ocuk ve erkeklerin katlmad bu trende misafirlere brek, rek vb. kuru yiyecekler verilir. Dnn ertesi gn yeni evinde saman bir yasta oturtulan gelinin yz, duvayla rtlr. 3-4 yalarnda bir kz, bir erkek iki ocuk tarafndan oklavayla duva kaldrlan gelinin yzne pirin ve eker atlr; kucana da bu ocuklar oturtulur. Bereketi, uuru ve nesil yetitirmeyi sembolize eden bu toplant, 2-3 saatlik bir elence ile sona erer. (37) Manisada ise duvak gn sabah erkenden iki sad, damad babasna el pmeye gtrrler. Daha sonra dier akraba ve yaknlarn da ziyaret eden damat gittii her eve eker, helva vb. gtrr. Gelin ise leye kadar evden dar kmaz. Yengesi, arkadalar ve yaknlarnn ziyaret ettii bu gnde gelinle hep birlikte elenilen, sadece kadnlarn katld bu trende duvak helvas yenir. (38) Uzundere Kynde biraz farkl bir durum sz konusudur. nk erkeklerin
104
elendii bu duvak treni, hi kesilmeyen dn elencesinin devam niteliindedir. Nitekim gerdek sabah gelinin odasnda magar sofras adyla kurulan sofrada gelin ve gelinin yengesi, damad beklerler. O gelince ho geldin denir ve sofraya oturulur. Ortasnda bulunan bir tabancnn kalkmas iin damattan para istenir. Yine sofradaki bir bardak su (damat nce davranp dkemezse) damadn arkasndan dklr. leye kadar tulum alnp, horon tepilerek devam eden bu elence, len saatinde biter. Bu sofrann en nemli zellii ise, olmayan eylerin istenmesidir. (39) skpe bal Dirjilova Kynde ise duvak elencesi kadnlarla erkeklerin ayr ayr elendikleri bir trendir. Def alp, ark syleyip oynayarak elenen davetlilere pagaa denilen bir eit ekmek ve ahlarla yaplan yemeklerden ikram edilir. Kadnlar duvak iin gelin evini seerlerken erkekler, uygun bir yerde horon teperler. (40) Ktahyada bu gnn ad paa gndr. Gelin evinde sadece olan tarafnn kadn ve kzlarnn geldii bu elence balamadan nce gelin ve damat, olan tarafnn btn akrabalarnn evine el pmeye giderler. Hemen eve gelen damat dar karlrken gelin, mahalli kyafetlerini giyer, sk sk da elbise deitirir. Elence, gelinin oynamasyla sona erer. (41) Marmaris-Merkezde de bugn yaamadn syleyebileceimiz ancak eski ekliyle belirtebileceimiz bu gelenek tamamen Ktahya linde olduu gibidir. Bir farkla ki duvak gn gelin, gelinliini giyip duvan takar. (43) Yenicekyde baktmzda dnn ertesi gn, gelinin evinde yaplan bu trene sadece gelinin kz arkadalarnn davetli olduunu grmekteyiz. Gehttp://www.millifolklor.com
linliini giyip duvan takan gelinin duva, yeniden damat tarafndan alr. O gn damat, sadece gelinin babasnn evine el pmeye gider ve yemee kalr. Gelinin gelmedii bu yemek srasnda gelin evinde kekek, orba, pilav, tatl yenir. Gc olmayanlar ise yal pide yaparlar. (42) Orta Asya Trk Topluluklarnda bu durum zaman olarak genelde farkllk gstermekte ise de ekil bakmndan ba balama zelliini ifade etmektedir. Bu bakmdan gelinba gen kzn evleneceini, yan evli bir bayan olacan ifade eder. Krgzlarda; dn srasnda, yani nikahtan nce, kaynvalide, gelini, daha nceden hazrlam olduu kapal bir odann kesine oturtur. Bana, beyaz bir yazma rter. Sonra imam arlarak gelin ve gveyin nikahlar kylr. Gelin, kaynvalide ve kayn atasna hrmeti yznden bu rty hi karmaz ve evliliin ilk aylarnda bu rty tar (44). Ahska Trklerinde; gelin alma gn, kuak balama adetinin uygulanndan sonra gelinin banda bulunan tacn ya da eskiden zel olarak hazrlanm gelin balklarnn zerine, mendilden byke bir tlbent iki defa balanr ve zlr. ncsnde ise bir daha zlmemek zere balanr. Bu det; gelin, ban alp gitmesin; eine, evine bal olsun diyerek ba balama ad altnda yaplr (45). Dou Trkistanda, Uygurlar arasnda da ba balama deti vardr ve bu det, gerdekten nce yani gelin, olan evine getirildii zaman uygulanr. Kayn valide gelinin zerindeki byk ba rtsn alp, onun yerine kk yalk ya da halk arasnda prkence diye adlandrlan beyaz rty rter (46). Kazaklarda, gelin kendi ailesinin
105
evinden karken, yengeleri tarafndan ba rtlr. Trenle kayn validenin evine getirilir. Orada, bandaki beyaz rt kaldrlr. Kaynvalide, gelinin bana zel olarak hazrlanm ayr bir beyaz rt rter. Akamzeri, Betaar treni iin, gelin ayr bir odaya alnr. Gelinin yz herkese gsterilmez. Ancak yaknlar grebilir. Bunun iin de mutlaka para istenir. Betaar trenini akn, saz ile balatr. Gelini, saz eliinde syledii crlar ile, gelen misafirlere tantr. Betaar treninin bitiminde, akn, saznn ucuna, beyaz, kk bir rt balar ve saz ile gelinin ban aar. Bir anlamda dn treni olan evinde devam eder. Bayanlar ve erkekler ayrlrlar. Bayanlar, gelin ile birlikte, kendi aralarnda elenirler(47). Sz konusu det bizim yz grm pratiimizle ayn olup, halen devam etmektedir. (Kse III, ss: 2027) Sadece Trkmenlerde bu det, bizimkiyle ayn zamanda yaplmaktadr. Nitekim gerdekten sonra gelinin yengeleri, halalar toplanp, gelinin san, bann arka ksmna, bir top eklinde rp balarlar. Bunun zerine de beyaz yalk (tlbent) rterler. Bunun anlam ise, artk kzln bitip kadnln balamas ve evine, erkeine bal olmas, eklinde yorumlanabilir. Gelin, bu rty belirli bir sre kullanr; hemen karmaz (48). Sonu olarak diyebiliriz ki duvak, dnn en son safhas olup gelinin bekretini, iffetini ifade eden bir trendir. Dn gn taklan gelinin belindeki krmz kuak ile ayn anlam tayan bu dn sonras elencesi, yeni evlilere yardm da beraberinde getirmektedir. Daha ok batl lkelerde olan eitli ilikilerimizin sonucunda meydana gelen kltrel ve teknolojik gelimelerden Trk dnleri de nasibini alm; du-
vak, yeni teknolojik rnlerin, ihtiyalarn yeni evlilere de tanmasnda, onlarn ihtiyalarn belirlemede bir vasta haline gelmitir. Yakn zamana kadar her yrede uygulanan ve Marata Kzda Yrkleriyle Ayvalk Trkmenlerinde ba balama olarak yaadn bildiimiz duvak treni ekonomik skntlar sonucu dnlerin bir geceye ya da bir saate sdrlmasndan dolay bugn canlln yitirmi durumdadr. Ancak bu tabloda farkl kltrlerden gelen etkilerin sonucunda deer yarglarmzda meydana gelen farkllamann, gelinin bekretinin eskisi gibi nem tamad grne yol amasnn roln de unutmamak gerekir. Duvak kz tarafnn gelini yeni ve ebedi yuvasna yerletirmesi anlamn tar. ou yrelerimizde bu elencenin olan evi tarafnca tertip edilmesi ve annesinin, hatta kz tarafndan kimsenin gelmemesi, bu anlay gayet gzel bir biimde ifade etmektedir. Bunda eski Trklerde gelinin evlenince koca evinin ktne kaytl sayld ve gnmzde Medeni Kanunumuzda da etkisini srdren dncenin etkisini de unutmamak gerekmektedir. Trk Dnyasnda ise duvak Trkmenistan hari dier blgelerde sadece ba balama eklinde olup, dnden nce yaplmaktadr. Ksacas bugn iin duvak sadece gelinin banda yer alan ve ne iin takld giderek unutulan beyaz bir tl hatrlatr olmu; zde deil de ekilde srdrlen veya baz blgelerde tespit edildii zere sadece bir terim olarak varln korumutur. Gnmzde duvak treni ya eski fonksiyonunu yitirip kadnlar arasnda sadece bir elence haline gelmi, ya da
106
tamamen kaybolmutur. Kadnlarn da sosyal hayatta alan kadn olarak yer almalaryla, bir baka ifadeyle ailenin ekonomik durumu ile ilgili olduunu tahmin ettiimiz bu husus aile birliinin salam temeller zerine kurulmas gerektiini belirten ancak kaybolmak zere olan en gzel detlerimizden biridir. KAYNAKA
EVLYAOLU- Sait- erif BAYKURT, Trk Halkbilimi 1987. Ankara: Ofset Repdodksiyon Matbaaclk. SAYIN, nal, Aile Sosyolojisi-Ailenin Toplumdaki Yeri 1990. zmir. Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No:57. GEL, Bahaeddin, Dnden Bugne Trk Kltrnn Gelime alar 1998, stanbul Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar No:46 KSE, Nerin I Anayurttan Anadoluya Dr Gelenei Aratrmalar II 1997, Ankara: Milli Folklor Yaynlar: 10, Halk Edebiyat Dizisi: 6 ss:123-130. KSE, Nerin II Trk Halk Hikayelerinde Ak, Kara ve Arap Vasfl Tipler Eitim Bilimleri Dergisi, Buca Eitim Fakltesi Yayn organ,Yl:2 Say:3, ss:89-99 zmir 1993. KSE, Nerin III, Kazak Dn, 2000. Ankara: Milli Folklor Yaynlar: 13, Folklor Dizisi: 3. EREN, Hasan I, Trk Dilinin Etimoloji Szl. 1969 Ankara. EREN, Hasan II, TDAY-Belleten, 1978-1979. GKALP, Ziya, Trk Medeniyeti Tarihi- slamiyetten Evvel Trk Medeniyeti- slamiyetten Evvel Trk Dini, I. Kitap, (Haz. Fikret aholu) 1974. stanbul Trk Kltr Yayn:5. RSNEN, Martti, Versuch eines Etymologischen Wrtebuchs der Trksprachen, 1969, Helsinki. TETZE, Andreas, Tarihi ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugati. 2002, stanbul-Wien, Simurg Yaynlar, Cilt I. Tarama Szl, 1971, Ankara: TDK Yaynlar: S:212/5, c:V.
Bhe Ky-Seydiehir-Konya (3) Derleyen: Dilek Emirolu Kaynak Kii: Emine Dlger 68 yanda lkokul mezunu Duvak olayn bizzat yaam. Bergama/zmir (4) Derleyen: Ayegl Er Kaynak kii: Fadime Talca 85 yanda lkokul mezunu Duvak olayn bizzat yaam. Manisa/Sancakl/Bozky (5) Derleyen: lk Kse Kaynak kii: Semra Kse 40 yanda lkokul mezunu Bandan gememi ama, pek ok defa ahit olmu. Uhisar Ky/Nevehir. (6)Derleyen: Nalan Ertrk Kaynak kii: Nazmiye Kocabay 71 yanda lkokul mezunu Olay bandan gemi. zmir (Silistre doumlu) (7) Derleyen: Sibel Demir Kaynak kii: Zeliha ener 70 yanda lkokul mezunu Duvak olayn bizzat yaam. (8) Derleyen: Pnar Ta Kaynak kii: Sultan Ta 60 yanda lkokul mezunu Duvak olayn bizzat yaamam ama, ahit olmu. arkla/Sivas. (9) Derleyen: Erin Bykak Kaynak kii: Gler Bykak 47 yanda Olay bizzat yaam. Trabzon/Merkez (10) Derleyen: Deniz Dertsiz Kaynak kii: Fatma Dertsiz 52 yanda lkokul mezunu Olay bizzat yaam. Yayla Da-Hatay (11) Derleyen: Mehmet Kkergler Kaynak kii: lk Telli 61 yanda lkokul mezunu Olay kendisi yaam. Borabay-Amasya. (12) Derleyen: Hanife Kavakl Kaynak kii: Samiye Kavakl 50 yanda lkokul mezunu
DERLEME LE LGL BLGLER:

(1) Derleyen: Hatice Anka. Kaynak Kii: Elmas San 43 Yanda, lkokul Mezunu Duvak olayn bizzat yaam. Manisa (2) Derleyen: Cemil Kandrc Kaynak Kii: Sevgi Yaln 58 Yanda lkokul mezunu Duvak olayn bizzat yaam.
107

Olay bizzat yaam Akhisar-Manisa. (13) Derleyen: Songl Ylmaz Kaynak kii: Nebiye Hayrl 42 yanda lkokul mezunu Duva bizzat yaam. Bursa (14) Derleyen: Nagehan Tekin Kaynak kii: Hasibe Tekin 60 yanda Tahsili yok Yavalar/Sandkl/Afyon (15)Derleyen: Nurgl Kken Kaynak kii: Sevim Kken 45 yanda Okur yazar. Duvak olayn yaamam ancak, ahit olmu. Arasanl Ky/Ezine/anakkale (16) Derleyen: mran Koar Kaynak kii: Sabire zgn 67 yanda lkokul mezunu Olay bizzat yaam. Alaehir/Manisa (17) Derleyen: Hseyin Blent Oksay Kaynak kii: Elif Din 71 yanda renim grmemi. Olay kendisi yaam. arkla/Sivas (18) Derleyen: Esin Aliek Kaynak kii: Esma Sever 31 yanda. lkokul mezunu. Duvak olayn yaam. zmir (Bulgaristan doumlu) (19) Derleyen: Melike Vurgun Kaynak kii: Mehmet Yac 53 yanda Ortaokul mezunu. Olay biliyor. Kemerhisar/Nide (20) Derleyen: Nihal Gndem Kaynak kii: Nazine Gndem 69 yanda Bandan byle bir olay gemi. Kkkale Ky/Tire/zmir (21) Derleyen: mran Ik Kaynak kii: Mnire zer 67 yanda Olay yaam. Klavuzlar ky/Demirci/Manisa (22) Derleyen: Esra Kzl Kaynak kii: Perihan Kurmal 68 yanda. lkokul mezunu. Olay yaam. Afyon/Merkez (23) Derleyen: Melike Trkylmaz Kaynak kii: Hatice Selvitopu 63 yanda lkokul 3.snftan terk. Olay biliyor. Cabarfakl ky/Alaehir/Manisa (24) Derleyen: Cansel Akarsu Kaynak kii: Zeynep akr 78 yanda. Hi tahsili yok. Duvak olayn yaam ve ahit olmu. Bayndr/zmir (25) Derleyen: idem Yenmi Kaynak kii: Emine Esengl 64 yanda. Hi tahsili yok. Duvak olayn bizzat yaam. Hatay/skenderun. (26) Derleyen: Elif Kantk Kaynak kii: Nusret Adyaman 55 yanda lkokul mezunu. Olay bizzat yaam. nn/Eskiehir (27) Derleyen: Mcahide Sarhan Kaynak kii: Yldz Kahveci 55 yanda. lkokul mezunu. Olay bandan gemi. Denizli (28) Derleyen: Sezer Aktar Kaynak kii: Melahat Aktar 72 yanda Ortaokul mezunu. Olay yaamam ve grmemi. Bandrma/Balkesir (29) Derleyen: Tuba Mergen Kaynak kii: Zeynep Mergen 65 yanda. Hi okula gitmemi. Olay kendisi yaam. Tarsus (30) Derleyen: Nilgn Grel Kaynak kii: Mride Grel 65 yanda. lkokul mezunu. Olay kz yaam. Bandrma/Balkesir (31) Derleyen: Berna Moolko Kaynak kii: Hatice Gedik 46 yanda. lkokul mezunu. Olaya ahit olmu. Osmaniye Ky/Marmaris/Mula (32) Derleyen: Meliha Gl Kaynak kii: Arzu Vildan Glyel
108

32 Yanda niversite mezunu. Olay yaamam ancak pek ok kere ahit olmu. Mardin (33) Derleyen: Yasemin alkan Kaynak kii: adiye Sevinli 59 yanda. lkokul mezunu. Olaya ahit olmu. Torbal/zmir (34) Derleyen: Elif Miralolu Kaynak kii: Neriman Tokat 56 yanda. lkokul mezunu. Olay yaamam ancak ahit olmu. Tunceli (35) Derleyen: Betl Uysal Kaynak kii: Nezahat Yce 60 Yanda lkokul mezunu. Olay bizzat yaam. Demirci Ky/demi/zmir (36) Derleyen: Makbule Berberolu Kaynak kii: Gnay Karadalolu 34 yanda. lkokul mezunu. Olay grm ama, bandan gememi. Bozku Ky/ankr (37) Derleyen: Sibel Akaray Kaynak kii: Glver Cokun 38 yanda. lkokul mezunu. Olay gzlemi. Kean/Edirne (38) Derleyen: Tuba erbetiolu Kaynak kii: Aye Baydil 79 yanda. Hi okula gitmemi. Olay bizzat yaam. Manisa (39) Derleyen: Asl Okumu Kaynak kii: Nazl Kalyoncu 61 yanda. Okula gitmemi. Olayn bizzat yaam. Uzundere Ky/ayeli/Rize (40) Derleyen: Murat Algl Kaynak kii: Fatime Algl 70 yanda. Okula gitmemi. Olay bizzat yaam. zmir (Dirjilova Ky-skp doumlu)
(41) Derleyen: Hilal Ertan Kaynak kii: Halime Dursun 40 yanda. lkokul mezunu. Olaya sadece ahit olmu. Ktahya/Merkez (42) Derleyen: Canan Zorlu Kaynak kii: Makbule Elbeyi 27 yanda. lkokul mezunu. Olay yaam. Yenice Ky/demi/zmir (43) Derleyen: Nerin Kse Kaynak kii: Mukaddes Dlger 74 yanda. Okur-yazar. Olay yaam. Marmaris/Mula. (44) Derleyen: Nerin Kse Kaynak Kii: Aygerim Dykanbayova 22 yanda niversite mezunu Olaya ahit olmu Bikek-Krgzistan (45) Derleyen Nerin Kse Kaynak Kii: Elmira smailova 28 yanda niversite mezunu Olaya ahit olmu Kazakistan (46) Derleyen: Nerin Kse Kaynak Kii: Mehmet Abdlhekim 35 yanda niversite mezunu, retim yesi Olay biliyor. Dou Trkistan (47) Derleyen: Nerin Kse Kaynak Kii: Elmira Adilbekova 35 yanda niversite mezunu, retim yesi Olaya ahit olmu. Almat-Kazakistan (48) Derleyen: Nerin Kse Kaynak Kii: Feyzula Rahmankulov 35 yanda niversite mezunu Olay duymu, biliyor Agabat - Trkmenistan
109
TEZKRELERDE RN HENGN BELRTEN KELMELER ZERNE

On the Harmony Creating Poetic Words in Tezkires A propos des mots qui dfinissent la musicalit de la posie dans les biographies traditionnelles
Do. Dr. Filiz KILI*

ZET Tezkire yazarlar iirleri ve airleri bir takm kelimelerle deerlendirirler. Bunlarn arasnda iirin henkli olduunu gsteren sfatlar vardr. iirde hengi sz ve ses tekrarlar, ritim ve doal syleyi salar. Tezkirelerde henkli iirler sels, selset, mevzn, bdr, gzn vb. sfatlarla nitelenir. Anahtar kelimeler: iir, air tezkireleri, henk, sfat, terim, sels, bdr ABSTRACT The authors of tezkire evaluate the poets and their poems by using some words.Among them there are some adjectives which shows that the poem is harmonious. Word and sound repetitions, rhytym and natural way of saying provide the harmony in poetry.The adjectives such as sels, selset, mevzn, bdr, gzn are used to describe harmonious poems in Tezkires. Key words: Poetry, poets tezkires, harmony, adjectives, term, sels, bdr
uar tezkireleri airler ve onlarn eserleri hakknda bilgi veren kitaplardr. Edebiyatmzda XV. yy.n sonlarnda Al r Nevynin Meclisn-nefis (y.1491) adl tezkiresi ile balayp XX. yy. balarna kadar devam eden ve krka yakn eserin kaleme alnd bu gelenek erevesinde, edebiyat tarihimiz iin son derece kymetli bilgiler verilir. eitli tarih kitaplar ile bir ksm meslek sahiplerini konu alan hl tercmeleri dnda uar tezkireleri bugn bile hl birok air iin tek kaynak olma zelliini srdrmektedir. Her ne kadar tezkirelerde kaydedilen btn bilgi ve deerlendirmelerin doruluu ve tarafszl tartma konusu ise de, bu kaynaklar gerek ihtiva ettikleri biyografiler ve gerekse bu biyografilere bal olarak verilen rnek-
ler itibariyle edeb malzemeyi bugne tamay baarmtr. Gnmzde olduu gibi her biyografi yazarnn veya eletirmenin bir yazar veya air hakknda btnyle ayn kanaat ve deerlendirmelerde bulunamayaca da tabidir. Dier taraftan tezkirecilere ait bu gr ve yorumlar, bir bakma Osmanl iirine devrin eletirmenlerinin bak tarzn ortaya koyar. Tezkirelerde hem airin edeb kiilii hem de iirleri iin pek ok deerlendirme sfat kullanlr. Bu sfatlarn szlk anlamlarna bakarak neler kastedilebilecei konusunda bir ey sylenebilirse de, devrinin birer sanat ve eletiri szc olarak bunlarn bugnknden az ok farkl, ann edeb-estetik bilgi, kltr, dnce ve anlaylarndan kay-
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi.
110
naklanan kendine zg bir anlam tadklar da muhakkaktr. Ancak tezkireler birer bilgi veya nazariyat kitab olmad iin, bu konularda tezkirecilerce yaplm bir tanmlama veya aydnlatc aklamalara rastlanmaz. Tezkirelerde bu konularda rastlanabilecek bilgi veya aklama, ancak, kullan yeri, sebebi, vesilesi ve zellikle belirli iir paralarnn somut eletirisi dolaysyla belirecek bir takm ipularndan ibaret kalmaktadr (Tolasa 1983: 364). Bu makalede, XVI.yy.da Anadolu sahasnda yazlm Het Behit (Seh Bey, y.1538); Tezkire-i uar (Latif, y.1546); Meir-uar (k elebi, y.1568); Glen-i uar (Ahd, y.1593); Tezkire-i uar (Beyn y.1597); Knhl-Ahbr ( Gelibolulu l, y.1598)n tezkire ksm zerinde duruldu ve sz konusu eserlerdeki iirin hengini gsteren sfatlar deerlendirmeye tabi tutuldu. Bu alma, henz balang safhasnda olduu iin dar bir alanla snrlandrld. Daha sonra, btn tezkireler ele alnarak karlatrmal bir deerlendirme yaplacak ve bu sfatlarn -en azndan bir ksmnn- terim olup olmadklar belirlenmeye allacaktr. Seh, Latif, k elebi, Ahd, Beyn ve Gelibolulu lnin Tezkirelerinde iir deerlendirmelerinde kullanlan 295 adet kelime veya kelime grubu tespit edildi. Ayn manaya geldii dnlen sfatlar bir grupta topland1. Bu say dier tezkireler tarandnda daha da artabilir. Bu kelimelerin/sfatlarn hepsi olumlu ifadeler deildir. Ancak, olumsuz olanlar yani iiri ktler mahiyetteki ifadeler ok azdr. Tezkire yazarlar sz konusu sfatlar daha ok airin edeb kiiliini ya da iir gcn belirtirken kullanrlar. iir rneklerinden hemen nce iiri tavsif edecek ekilde yazlm sfatlar daha azdr. Bu sebeple rneklerle pekitirerek bir deerlendirme yapabilmek gleir.
XVI. asr tezkirelerinde hengi belirten sfatlara gemeden nce Divan iirinde henk zerinde ksaca duralm: iir, dilin en st seviyede kullanld bir ifade biimidir. Malzemesi dil olan air, hislerini ve dncelerini en gzel biimde ifade edebilmek iin dilin btn imknlarn sonuna kadar yoklamak ve kullanmak zorundadr. Bilindii zere Divan iirinde hatta ssl nesirde hakim olan, sylenilen ey deil, syleyi tarzdr. Bu edebiyatta, sanatkr bir lde imknlar hazr bulur, bu hazr malzeme zerinde younlar ve eserine slbunun damgasn vurabildii nispette air olurdu. phesiz bu zor bir itir. nk, bir yazarn zelliini ele ald konudan ok, onu ele al, ileyi ve ifade edi tarz tayin eder. Her devrin ortak bir dili olduu gibi, ortak bir slbu da vardr. Divan airlerinin dil ve slbu birbirine benzer. Buna devir slbu diyoruz(Kaplan 1987:433) Klsik Edebiyat konusunda pek ok olumsuz eletiri yaplmasna ramen, onun gerek iirinde, gerekse nesrindeki ses unsurlar yani hengi konusunda her zaman olumlu grler ileri srlmtr. Divan airleri (hatta yazarlar) kelimelerin ses deerlerinden azam lde faydalanmlardr. Peki henk/heng nedir? hengi salayan unsurlar nelerdir? henk, bir btn tekil eden paralarn veya unsurlarn estetik ller iinde birbiriyle uyumas anlamna gelen, eitli ilim ve sanat dallarnda kullanlan terimdir. Edebiyat terminolojisinde henk, slbun bir nitelii olarak iir ve nesirde kelime ve cmlelerin, det bir musik tesiri yapacak ekilde ardarda getirilmesiyle salanan uyumdur (Macit 1996:15). hengi oluturan unsurlar sz tekrarlar (birli sz tekrarlarndan-beli sz tekrarlarna kadar); ses tekrarlar (paralelizm,armoni); ritim (vezin, kafiye ve redif)dir. Ayrca, rahat ve doal syleyi tarz da hengi salayan, dolaysyla i-
111
iri ekici klan unsurlardandr. Konuma dilinden, konuma dilindeki kalplam unsurlardan faydalanlarak doal syleyi yakalanabilir. Divan iirinde henk kelimesi metin iinde bazen szck anlamyla ama daha ok musik terimi olarak geer. u beyitlerde musik icrasnda ortaya kan nameye elik etmek suretiyle oluturulan uyumdan sz edilmektedir:
Mutrb eger sz eyleye nevrzda gz eyleye Gyende eh-nz eyleye zengle tut hengi sen
eyh
Ruhlarun medhin ser-gz etdi Bk bgda Ddiler hep yanna blbller heng etdiler
Bak Ayrca, Divan airleri gazellerin bilhassa makta beyitlerinde kendi iir grleriyle ilgili kullandklar mevzn, sels, selset ve feshat gibi kavramlarla iirin ritmini salayan lye, szn henk ve akclna iaret ederler(Tolasa 1982:14-46) .
Nect bahr- ern nedendir pr-gher byle Selsetde letfetde hemn bir akar sudur
hayyel, mevize vb. kelimelerle verir. Latif sels sfat olumlu ve olumsuz deerlendirmelerde kullanlr, ancak Sehde olduu gibi sadece airin iirini verken sarfeder. Selset sfatna ise rastlanmamtr. Beyan Tezkiresinde, sels ve selset sfatlar iir deerlendirmelerinde geer. Knhl-ahbrda ise selsi gremedik. Selset de olumsuz deerlendirmelerde selset eksiklii eklinde zikredilir. k elebi ve Ahd bu sfatlar daha ok airin iiri iin kullanmalarna ramen rnek aldklar birka iiri deerlendirirken de yazmlardr. Sels-selset: Bu sfatlarn szlk manalar akc, dzgn ve akclk demektir. k elebinin bu sfatlar szlk manalarnda ele aldn dnyoruz. Sels ve selset, iirin genel durumu iin olduu kadar, sadece kelimeleri veya edas iin de kullanlmtr. Bundan hareketle bu tabirlerin iirin sadece ekli iin niteleyici sfatlar olduklar sylenebilir. Bidrnin u matla sels olarak nitelendirilir:
Gz gz itdm cism-i zr nvek-i dildrdan Ser-be-ser em oldum amm toymadum dildrdan
Necat
Dil eme-i belgat ana lledr kalem b- zlli ir-i selset-irdur
Bak Tezkirelerde henk bildiren sfatlara gelince, bu almada ele alnan tezkirelerde bir iirin henkli olduu sels, selset, mevzn kelimeleriyle belirtilir. Bu sfatlara ed ve elfz dahil edenler de vardr (Macit:1996). Ancak, rnek iirlerden hareketle ed ve elfz henk bildiren bir sfat olarak gremedik. XVI. yy.da Anadolu sahas Trk Edebiyatnn ilk tezkire yazar olan Seh, selset ve sels kelimelerini kullanmasna ramen bu sfatlarla nitelenen hi rnek almamtr. Ahmed Paa: Fash ve bel irdir. Bunun iirinde olan selset ve letfet bir irin dahi iirinde yok (Sehi Bey: 38) gibi rnekleri oktur. Seh, iir rneklerini ya hi bir sfatla tavsif etmez ya da mehr, gzel, mu-
Bu beyitte gz gz etmek deyimindeki tekrarlar, gzle ayn manaya gelen em ve ddr kelimelerinin ardarda sralanmas, iki msran da gz gz ve serbe-ser gibi kelime tekrarlaryla balamas elebinin beyti sels bulmasn salam olmaldr. k elebi gibi lnin de sels ve selset kelimeleri ile nitelendirdii aadaki iirin gr- fiili ve gz ismi etrafnda odakland dikkati eker. Knhl-ahbrda, Visal: ... Nect gazellerine binen kend iriner. Knhl-ahbrda, ulmasn salam olmaldr Nazm:
Gzlermdr gzelm gzini cn ile seven Gze gster gzni gzden rag olma igen Grmek olmaz iki gzm gibi gzeli vel Grmem gz seni grdkde iki gzmi ben (sen 1994: 169). http://www.millifolklor.com
112
Fuzulnin u ktas da k elebiye gre arb- ho-gvr gibi sels ve bdrdr.

Gyiy bu eme bir sakka durur Rh- Hakda tene eyler cst u c Llesi anun dehendr su dili Dil dker her kimse olsa r-be-r Su gibi ezberlemi okur revn Mcer-y dehri her dem s-be-s nine kim gelse dir trh in Hseyin ile Hasan kna su
Bu tarih ktasnda emenin susayanlara su datan bir sakaya benzetilmesi, cst-u-c, r-be-r, s-be-s kafiyeleriyle suyun adeta emeden henkle rl rl aknn hissettirilmesi yani mana ile eklin uyumu, dil dkmek ve su gibi ezberlemek deyimlerinin ifadeyi zenginletirmesi iiri akc klmtr. Selset (-er, -ir,-nm), sels (i dilke, -zb), Ahdde de akclk manasndadr. Mehemmed Paa: El-hak selset-i er ve letfet-i gftrlar m-i crvr bir mertebede sels revn ve mahsr- eme-i hayvndur. Hkmnin u beyti de sels-i zbdr:
Tfl- dil kaddin grp ka elifden balad Rabbi yessir l tassri Rabbi temmim bil-hayr Gam u gussa elem hicrn fign u mtem hasret Biirdi bagrum cn kebb itdi yidi zahmet Nal kesdm bedende hem kamer Tabkun-nali bin-nal didiler (Solmaz 1995:163164)
b-man edlar l-yuaddur. Ahynen nazmnda bir msra yahud bir beyt-i mevzn u man bulunursa phe v yibe yok ki an gayrden sirkat itmi (Solmaz 1995:146). XVI. asr tezkirelerinde Ed ve elfz iir deerlendirmelerinde gemez. Ad geen tezkirelerde, sels, selset, mevzn kelimeleri dnda baka sfatlar da hengle tam rtmese bile henge yakn manada kullanlr. Bunlardan bazlar bdr, gzn, gzde, ceste, garr, nefs, hb, latf, letfet-ir, feshat, zarf, nazikne ve rakktir. Bu sfatlar iinde anlam olarak dierlerinden daha farkl olduu iin bdr zerinde durmak istiyoruz. bdrn szlk manas sulu, taze; parlak; salam vcutlu; nkteli; zarif, gzel; ho; su veren hizmetidir. Tespitlerimize gre bdr sfat sels veya selset kelimelerinden biraz daha geni anlamda kullanlm olmakla beraber hengi belirten sfatlardan biridir. bdr, orijinal sylenmi ifadeler iin de kullanlr.
Talib say- belg it ky- yre vargr Cn cnne virp terk eyle yog var gr Ky- dil-berden ge ey zhid kemle tlib ol rz-y cenneti ko cehd idp ddr gr em-i dil-ber hm ile uk katl eyler dime Mrdeler ihy iden lal-i Mesih-sr gr Zlf-i dil-ber halka halka ry- yr zre yatur Ser-te-ser klm iht genc-i hsni mr gr Zehr-i kahrndan ne gam uka adnun dil Lutf eyle ka rn eker-gftr gr h- k emrin koyup gel akla uyma ey Selm ahne buyrug nedr hkm eyle sen hnkr gr (Kl, 1994:CXXXIV)
Bu beyitlerin ikisi Gelibolulu lnin Knhl-ahbrnda da gemektedir. Ancak l beyitleri gzde olarak tavsif etmektedir (sen 1994:302). Mevzn kelimesi sadece Ahdde vardr ve iir rnei mevcut deildir. ems-i Divn: Fars gazelleri b-hadd
iirde gr redifi, cn-cnne/ cennet-cehd/ hkm-hnkr/ uk-rn-ekker gibi ayn sesleri barndran kelimelerin ardarda kullanm, bir baka deyile
113
asonans ve aliterasyonlar, halka halka, ser-te-ser gibi kelime tekrarlar, zincirleme tamlamalarn olmamas gazeli akc klm. iirde l (17), r (26), (14)kere kullanlmtr. L/r akc seslerdir. da akcl destekler. iirin redifi olan gr fiilindeki r sesinin de akc bir ses olmas bu tavsifte etkili olabilir. II.Selimin bu gazelinin son beyti iin Beyn de bdr der. Ahdde de abdr denilen iirlerde aliterasyonun hakim olduu grlmektedir. R sesinin ok getii aadaki iirde aliterasyon nemli bir henk unsurudur. Bu rnekte grdmz ikinci bir husus da benzetmeye esas olan unsurun iir iinde gemesidir: gazel-i bdr, mnend-i drr-i ehvr. Izr:
Bu gazel-i bdr dahi mnend-i drr-i ehvr anlarundur. Girmedi silsile-i ka drr-i hvr Depesini delerek katd katre leb-i yr Sne sadrna gerse yiridr nvekini Gzni ad grdi bu zahm- ten-i zr Almaz zerre-i hk-i rehini ehremden Kur yire akdur yan em-i dr-br Aldanup bd- seher yknr imi ruhuna Dedanup bd- seher yknr imi ruhuna Drr-i dendn peymn sadef-i derydan Tatlu diller dker almaga Izr enhr
ol kadar arayayn hid-i maksdum kim Cst cda talebm rahna meydn dkene ekmezem gam ekerem emme hk-i kademn Eger ey nr- basar kuhl- Sfahn dkene Ddeden hn- ciger olmaya bir dem hl Bahrler berr olsa dery-y firvn dkene Gide mi fikr-i leb-i yr Mem dilden Kndan h ola m lal-i Bedehn dkene(Solmaz 1995: 98-99,100)
Gelibolulu lnin u beyitleri de bdrdr. Beyitlerde ilk dikkatimizi eken tze ve tzeler kelimelerinin tekraryla, htr yklmak, gnl harap olmak, htr gnl bilmemek, eski derdini tazelemek gibi deyimlerin kullanlmasdr. Yine a ve e seslerinin tekrar, tze kelimesinin yeni, yenilemek ve gen manalarnn birlikte zikredilerek anlam zenginliinin salanmas da beyitleri henkli, akc ve orijinal klmtr.
Ykld htrm gnlm harb old o gl bilmez Yine cevr itmek ister tzedr htr gnl bilmez Tze dilber sevse k eski derdin tzeler Tzeler keyfiyyetin erbb- kun tzeler(Solmaz 1995:103)
bdr denilen bir baka gazelde de d ve r seslerinin hakimiyeti ve tensbn younluu dikkat eker. Mem Beyin iirlerinden ses benzerliine dayal bir gazel seilir. Bu iir de bdr olarak nitelendirilmitir. rnekte dkene redif olarak tekrarlanrken kafiyedeki -n hecesi ve iirin tamamndaki k ve g seslerinin tekrar iirde hengi salayan husus olmutur. Mem Beg: Msadak- gftr bir gazel-i bdr...
Boala kse-i kn kse-i ummn dkene Ne gam- dil ne nem-i dde-i giryn dkene
lde Memnin yukarda zikrettiimiz dkene redifli gazelinin bdr olduunda hd ile hem-fikir. Ancak l gazelin 4 beytini almtr. lnin bdr dedii dier rneklerde de beyitlerdeki ses tekrarlaryla hengin saland grlyor. Knhl-ahbarn Emr elebi maddesinde lnin abdr olarak tavsif ettii bir beyitte de r/- sesinin aliterasyonunun yannda ier yklemi ve cybr ismi gemektedir:
Bmr olup harret-i rz- bahrdan Her bir draht erbet ier cybrdan (sen 1994:196)
Seh ve Latifde bu sfata rastlayamadk. Bu almann sonular yle sralanabilir: Tezkirelerde henk kelimesi dorudan doruya iir deerlendirmesinde kullanlmaz, yerine hengi karlayabilecek sfatlar tercih edilir.
114
airin slbu, edeb kiilii veya iiri deerlendirilirken ayn anda birden fazla sfat kullanlabilir. Fuzlnin yukarda rnek olarak verdiimiz tarih manzumesi iin, hem sels hem de bdr denilir. Tezkirelerin pek ou, orta ya da ssl nesir dediimiz secili nesre rnek tekil ettiinden, bu kelimelerin deimesinde secinin pay da vardr. Secili ifadeleri tercih eden tezkire yazar, kelime hazinesinin zenginliini, sanatl ifadedeki baarsn gstermeye de almtr. Bu makalenin amac Divan iirinde henkten yola karak, tezkirelerde iirin henkli olduunu belirten sfatlar tespit etmek ve yazarn bu iiri niin henkli dediini ortaya koymakt. Bu noktadan hareketle niha hedefimiz bu sfatlarn terim olup olmadklarn belirlemekti. Ancak, ele alnan 6 tezkirede yazarlarn ayn iir iin ayn sfatta hem-fikir olduklar grlmez. Tezkirecilerin ikisi ayn iir iin ayn sfat kullanrlar. Tam ve kesin bir hkm vermek, henz ok erken ama u anki kanaatimiz, sels ve selsetin terim olmad yolundadr. nk, nefs ya da hb denilen bir iirle ad geen sfatlarla tavsif edilen bir iir karlatrldnda gerek ekil, gerekse anlam asndan kesin bir ayrlk grlmemektedir. Yine, yukarda geen Bidrnin bir beyti iin k elebinin sels, lnin mehr demesi; Ahdnin sels-i zb dedii beyitler iin lnin gzde sfatn uygun bulmas sels iin ayrt edici verilerin olmadna delildir. bdrn sels ve selsetten biraz farkl olarak henkli iir yannda, orijinal bir syleyi iin de kullanldn, dolaysyla ve bu haliyle terimlemeye yaknlat sylenebilir. Balangta sz tekrarlarna ve sanatlarna daha fazla yer vererek iirde hengi salayan Divan airlerinin daha sonraki dnemlerde ses tekrarlarna itibar ettikleri grlr. eyh, Ahmed Paa ve Necatnin sz tekrarlarna ve sanathttp://www.millifolklor.com
larna dknlkleri Bak ve Nefde yerini ses tekrarlarna ve ritmik unsurlarn baarl bir biimde kullanmna brakr. Bu noktadan hareketle acaba tezkire yazarlar (bir manada o devrin edebiyat eletirmenleri) bu hususa dikkat ettiler mi? sorusuna da tezkirelerdeki henkli denilen iirler kronolojik srayla incelenirse, cevap bulunabilir dncesindeyiz. Ayrca, almamzn banda szn ettiimiz dier sfatlarn da terim olup olmadklarn belirleyebilmek iin tezkirelerin filenmesi ve iirlerin tek tek karlatrlmas gibi bir almann zorunluluu ikrdr.
Kaynaklar
sen, Mustafa, Knhl-ahbrn Tezkire Ksm, Atatrk Kltr Merkezi Yay., Ankara Kaplan, Mehmet, Trk Edebiyat zerine Aratrmalar, stanbul. Kl, Filiz, Meir-uar, nceleme-Tenkitli Metin, Yaynlanmam Doktora Tezi, Gazi nv., Sosyal Bilimler Ens., Ankara. Macit, Muhsin, Divan iirinde henk Unsurlar, Aka Yay., Ankara. Seh Beg, Het Behit, nceleme-Metin-VaryantlarDizin, Haz.: Haluk pekten, Gnay Kut, Mustafa sen, (Teksir). Solmaz, Sleyman, Glen-i uar, nceleme-Tenkitli Metin, Yaynlanmam Doktora Tezi, Gazi nv. Sosyal Bilimler Ens. Ankara. Tolasa, Harun, Divan airlerinin Kendi iirleri zerine Dnce ve Deerlendirmeleri, Ege nv., T.D.ve Ed. Aratrma Dergisi I, zmir. Tolasa, Harun, Seh, Latif, k elebi Tezkirelerine Gre 16.yy.da Edebiyat Aratrma ve Eletirisi I, Ege nv. Yay., zmir.
NOTLAR
1
Bu sfatlar ayr bir almada deerlendirilecektir. Ancak, bir fikir vermesi asndan bir ka zikredildi: al, rifne, bikr, b-bedel, dervne, dil-ke, dil-pezr, garr, hayl-mz, hs, levendne, mestne, pr-nikt, rash, tr-grbe, zarf, zevk-bah vb.
115
ATASZLERNDE ANLAM KAYMALARI, ZAMANA BALI ANLAM VE CORAF MEKN KAYIPLARI

The Meaning Change in Proverbs and the Meaning Depended On the Era and the Loose of Geographical Place Changements et pertes de signification lis au temps et lespace gographique de proverbes
Do. Dr. Osman Kemal KAYRA*

ZET Ataszleri, bir milletin mill karakterini, yaay ve dn tarzn zetleyen kalplardr. Corafya, zaman, treler ve sosyal zellikler bu kalplara yerletirilmitir. Bunlarda, destan, kahramanlk, aclar, ironiler, yaanan her ey ksacas bir millet iin her ey bulunur. Ataszlerinde zamana ve corafyaya bal olarak, anlam kaymalar, coraf mekn kayplar, anlam kayplar ve yorum deimeleri olmutur. Ama yine de onlar ksa hkm vermede, maziyle barmada, gelecei hazrlamada vazgeilmez dayanaklardr. Anahtar Kelimeler Ataszleri, Sosyal Deimeler, Mill Duyu ve Dn, Anlam Kayplar ve Anlam Kaymalar. ABSTRACT Proverbs are the nations which summaraises the national character life and thinking ways of a nation. Geografy, time, customs and social changes are situated in the nations. n there it is possible to find epics, griefs, ironies which are necessary for a nation as well. n proverbs sometimes with the influence of time and geography, meanings, geographical places, comments may be changes, lost or slides. However, they are indisputable things to give short decision and have peace with past. Key Words Proverbs, Social Changes, National Thinking and Feeling, Loosing and Sliding Meaning.
Dil srekli bir deiiklik iindedir; nk bu onun yapsnda vardr. Dil, kelimeler iindeki anlam yzyllarca korurken, bu koruduu anlam yeni bir kelimeye aktarmada da son derece titizdir. Dil tabi uuru iinde bu aktarm eksiksiz yapar. Zaman, deiimin alt yapsn hazrlayan asl faktrdr. Kelimelerin ifade ettii mnlardaki srr ifa eden veya saklayan da zamandr. Zaman bazen bir kelimeyi kalp olarak aynen saklasa bile, anlamnda baz deimeler meyda*
na getirebilir. Baka bir ynyle dil baz kelimelerle tam bir uyum iinde bulunurken, baz kelimelerde de uyarlama yaparak onlara yeni kimlikler verebilir. Tabi bu arada temel kelimeler yzyllarca deimeden yaarlar. Fakat yine bu kelimelerin ortak kullanmlar veya ortak yaplanmalar deiebilir. Biz bu deiim srecinde dilin en ok kullanlan cephesini, yani ata szlerini inceleyeceiz. Ataszleri, bir milletin yzyllara san tecrbelerinin, aclarnn, sevin-
KT Fen-Edebiyat Fakltesi retim yesi
116
lerinin, duygu ve dncelerinin en veciz ifadesi, zeti, sembol, bilekesidir; duygu etiketidir. Ata szlerinde bilimsellik (sosyoloji, ekonomi, tp, tarih...) adna bir ok ey bulabiliriz.Bu bilimsellik halk muhayyilesi pratiinin en gzel sehli mmteni rneklerini tekil eder. Ataszleri belgesel mirasn nszleri gibidir. Almanlar Bir milletin deerini ata szleriyle ln derler. Millet-deer meselesinde bir sr kstas olabilir, ama ata szleri ok daha objektif, ok daha belirgindir. . Genelde kullanlmayan ey eskimez ve deimez. Kullanm ise sreklilii ve deikenlii gerektirir. Dil zaten pratii olan bir varlktr. Deiim ve geliim dilin znde vardr. Bu dil deikenliinde sabit gibi duran, yzyllardr kalbn koruyabilen ata szleri ve deyimler de birtakm deimelere uramlardr. Ataszleri ve deyimler klie szlerdir. Sylenilerinde iirsellik vardr. ou kafiyeli ve belli ses dzenindedirler. Bu da onlarn yzyllar boyu unutulmadan veya ok az deiimlerle aktarlmasn salamtr. Onlarn dilleri telgraf dili gibi olup ksa ve kalplar hviyetindedirler. Fakat bu ksa kalplar iinde ok derin anlamlar barndrrlar. kimileri net ve anlalr durumda olmalarna ramen kimileri de yoruma muhtatrlar. Biz bu almamzda kelime deikenliinin etimolojik olgusuyla birlikte, yine kelimelerdeki sosyal ve coraf boyuttaki deikenliklerini de inceleyeceiz. A. Anlam Deimesi Veya Anlam Kaymas Kelimeler anlam deimelerine zamann tabi tesiriyle urarken,deien dnya dzeni, sosyal akkanlk bu deimeyi hzlandrr. Anlam deimeleri genellikle bir
ka yzyla varrken, kkl inklplarn da bu deiimleri hzlandrdn unutmamak lzmdr. Mesel efendi sz Cumhuriyetten evvel ynetim snf veya ulema iin kullanlan bir saygnlk unvan idi. Halbuki bugn ayn kelime az renim grm veya hi renim grmemi insanlar iin kullanlmaktadr. (Aksan, 1990: 219) imdi bu deimeleri arlkla ata szlerinde gstermeye alalm. Abdala kar yayor demiler, titremeye hazrm demi. abdal zel is. tar. Safevler devrinde randa yaayan Trk oymaklarndan biri. 2. Anadoluda yaayan birtakm oymaklara verilen ad. Geygel Abdallar. Aptala malm olur. Bu sz bir eyin olacan sezen kimseler iin aka yollu sylenir. (Trke S.,1988:2) abdal-ebdal is.Ar. 1. Dnya ile ilgisini kesip Tanrya balanm olan dervi. (Evliyadan 70 kiilik bir cemaat veya zmreye verilmi bir addr. Efganistanda bir Trk topluluunun, Anadoluda gebe bir halkn addr. Ar Alev olup Kendilerine Seyyid Gazi Yetimleri Byklerine de dede derlerdi) (Develliolu 1986:3) Atasznde anlan abdal, miskin kimsesiz, fakir anlamlarnda kullanlmtr. Abdal dnden, ocuk oyundan usanmaz. Bu ataszndeki abdal yukardaki anlamndan farkl bir kullanm iindedir. Anadoluda baz blgelerde (KonyaKulu) ve civarnda dnlerde davul zurna alanlar da abdal (aptal) denir. Abdal tekkede, hac Mekkede bulunur. Belki de kelime anlamna en yakn ekliyle bu szde kullanlm abdal. Adam adamdr olmasa da pulu, eek eektir olmasa da ulu.
117
pul. is. Far. pl. Eskiden kullanlan akadan kk metal para. (Trke S. .1988:1204) Bir akann te biri. Atasznde para olarak kullanlan pul, Trkiye Trkesinde mektuplarda, zel gn ve kiiler iin baslan hatra evraknda veya resm evrak iin kullanlan damga pullar eklinde kullanlmaktadr. Fakat ayn kelime Azerbaycan, Krgz, zbek, Trkmen, Uygur Trkelerinde para olarak kullanlmaktadr. (K. T. L. Szl, 1991:690-691) Aa bor eder, uak har. uak is.1.ocuk. 2. Herhangi bir blgenin halkndan olan erkek. 3. Hizmeti. ufak > ufak- uak ua- klmek, azalmak. Uand rzk yy agznda dendan (arhnme, 1956:5) Aznda yemek yemekten dilerin ufaland. uak kk,ufak (D.L.Trk, 1972:135) Bu szde uak topraa bal sistemde, aa yannda alan kii veya konak sahiplerinin hizmetisi anlamnda kullanlm. Yaman komu, yaman avrat, yaman at; birinden g, birini boa, birini sat. yaman. s. (G, etki veya beceri iin) allmn zerinde olan. 2. Kt, korkulan. (Trke S., 1988:1587) yaman Kt, her eyin kts. (D. L. Trk, 1972: 143) Yaman eski anlamyla kt olarak kullanlrken, bugn vg anlam veren bir sfat veya zarf olarak iyi anlamyla kullanlmaktadr. Yaman delikanl, yaman adam vesselm gibi. Ceviz glgesi yavuz glgesi, st glgesi yiit glgesi. yavuz s.1. hlk. Kt, fena. 2. hlk. Gl, etin.3. hlk. yi gzel. (Trke S., 1988: 1608)
re asz tara tonsuz yabz yablak bodunda ze olurtum. (Orhun A., 1970:55) Yiyecei ve iecei olmayan durumu kt bir millet idaresi aldm. yawuz Kt. fena (D.L.Trk, 1972: 147 9 yavuz (yavz) 1. Kt, fena, azgn, gl, yaman.(Y. Tarama, 1983: 239) Yavuz kelimesi bugn tamamen taltifle ilgili bir sfat olarak kullanlr.stanbul Trkesinden km gibidir. Eski Anadolu Trkesinde ktlk, kt anlamndadr. Yavuz sanmaya karda kardana (arhnme, 1956: 4) Karde kardei iin kt dnmemeli. Ne yavuz ol asl, ne yava ol basl. Burada yavuz sivri, atlgan, psrk olmayan anlamyla. kullanlmtr. Yavuz at yemini, yavuz it nn artrr. Bu szde yavuz, cevval, i yapan, boyun emeyen anlamndadr. Yavuz hrsz ev sahibini bastrr. Bu szde de yavuz zeytinya gibi ste kan, hem sulu hem gl anlamyla kullanlmtr. B. Anlam Daralmas. Baz kelimeler yaamakla birlikte anlamlarnda hissedilir bir daralma olmutur. Bunlarn Ata szlerindeki yansmalarn rneklerle gsterelim. Abann kadri yamurda bilinir. aba is.Ar. ab,1. Ynden dvlerek yaplan kaln ve kaba kuma.2. Yakasz ve kaln stlk 3.Eskiden dervilerin giydii ak hrka. (Trke S., 1988:1) Bugn abann yerini yamurluk, anorak, pards, palto vb. almakla birlikte aba yaamaya devam eder. Acemi katr kap nnde yk indirir. Katr da modern ulam ve tama
118
aralar karsnda yok olmaya yz tutmuken, Anadoluda hl baz amalar iin kullanlmaya devam eder. Acemi nalbant Krt eeinde dener kendini. nalbant is.Ar. nal +Far.bend. Hayvanlar nallayan kimse. (Trke S., 1988: 1070) Nalbantlk da Anadoluda giderek kaybolan meslek gruplar arasndadr. A ay oynamaz. Ay oynatmak zellikle stanbulda otuz-krk yl ncelerinin en sk rastlanan orta elencelerinden biriyken, zellikle hayvan haklar gndeme gelmeye baladndan beri kaybolmaya yz tutmutur. Akar su pislik tutmaz. Hzla byyen ama plnsz ve altyaps tam teekkl etmemi byk ehirlerde tam bir evre problemi olan kanalizasyon kaklar ve sanayi atklarnn akarsu ve derelere verildiini veya kartn dnrsek bu ataszmzn de geerlii hemen hemen kaybolmutur. Akama kar gitme, tana kar yatma. Gnmz artlarnda bir gn gerekten de yirmi drt saat olarak kullanlmaktadr. Akam ve gece yolculuunun gndz yolculuundan hi fark yoktur. Otobs terminalleri ve otoyol st dinlenme tesislerinde gece yars ile le kavramlar birbirine karmtr. Sanayi kollar vardiya yapmak zorunda olduu iin, gece alan iiler tan, yani sabaha doru yatmak zorundadrlar. Akam oldu kon, sabah oldu g. bk. Akama kar. Fakat bu arada unu da belirtelim ki, insanlarn byk bir ounluu hl akam yatp saban ie gitmektedir. Eer
mecbur kalmazlarsa sabah yolculuunu tercih etmektedirler. Hl Gndzn erri akamn hayrndan iyidir sz geerliliini kaybetmi deildir. Alma al, sat yaz, bin doruya, besle kr. Bunlar da grld gibi at renk ve cinsleridir. Atn bir zamanlar Trk toplumundaki yeri gerekten inkr edilemeyecek kadar bykt. Binek ve sava arac olarak srekli kullanlrd. .........at altn tidim. (Orhun A., 1970:78) Attan aa dedim. .........at ze bintre karg sktm (Orhun A., 1970:78) At zerine bindirip kar sktm. Tabi at yine bugn hl baz yerlerde binek hayvan olarak kullanlmaktadr. Alt deirmen gl akar. Un ve unlu mamullerin tamamen fabrikasyona getii gnmzde, Anadoluda az da olsa su deirmenlerine rastlamak mmkndr.Ayn deirmenlerin Anadolu masal kltrnde nemli bir motif olan cin-deirmen gereini de unutmamak lzm Da banda hamam yapma savurursun yel iin, sel nnde deirmen yapma trsn el iin. bk. Alt deirmen. Caminin mumunu yiyen kedinin gz kr olur. Mum elektriin yaygnlamasyla birlikte gaz lmbalar gibi giderek tarihe karyor. Modern lokantalar lo ortam elde etmek ve romantik bir hava oluturmak iin mumlar kullanlmaktadr, ama ihtiya olarak deil. Yalnz tarih camilerde mihrabn iki yannda asrlk mumlar, nizamiye nbeti tutan askerler gibi heybetle durmaya devam ediyorlar. Belki bir iki cra blgede -eer elektrik oralara ulaamadysa- kk
119
mescitlerde mumla aydnlatma yaplabilir. C. Kelime Kaybolmas. Anadan olur daya, hamurdan olur maya. dad (daya) is. Far. dd ocuk bakm ile grevlendirilmi kadn. (Trke S., 1988:327) dye is. Far. dad. Bir veya bir ka ocuu bakmaya mahsus hizmeti kar(Kamus T. 1969: 602) Kelimenin Osmanl dneminde taya olarak kullanld da bilinmektedir. Bu arada adreslere bu ekliyle yansmtr. stanbul Selimiye, ieki semtinde Taya Kadn soka vardr. Yine stanbul Gaziosmanpaaya bal Taya Kadn ky vardr. Yine Karsn Arpaay ilesine bal Doruyol Bucanda Tayakaya adl bir mevk vardr, ama bu kelime muhtemelen < taya-k kayadan gelmektedir. Dede Korkut Kitabnda Dirse Han Olu Boa Han Boyunda Olanugn dayalara virdi saklatd. eklinde geer. (Dede K., 1964:5) Bugn dad veya dadlk bitmitir. Eski stanbul konaklarnda. Tanzimatn son dnemlerine kadar var olan bu messese, yerini, Servet-i Fnn dneminde yerini yabanc mrebbiyelere brakmtr. Ak- Memnudaki Matmazel de Courton gibi. Arn mal kantar ile satlmaz. arn is. esk.Yaklak olarak 68cmye eit uzunluk ls. (Trke S., 1988:88) kantar is.Ar. kintr.1. Arlk sfrken yatay duran bir kaldra koluna dik olarak tutturulmu bir ibrenin sapmasyla ktleleri tartan ara.2. Tartlacak ktle alttaki engele taklnca sarmal veya bal olan ve normal olarak sfr gsteren bir okun yanlarda gsterilmi arlk birimleri hizasna gelmesiyle
ktle arln belirleyen bir tr tart leti, el kantar.3. Baskl. 4. esk. 56.452 kg arlnda ve 44 okkalk bir arlk birimi. (Trke S., 1988: 1190) Osmanl Trk toplumunda kullanlan bu l leti modern tart ve l letlerine geildikten sonra terkedilmitir. Ayyar tilki art ayandan tutulur, zeyrek ku iki ayandan tutulur. ayyar s.Ar. ayyr esk. Dolandrc, hilekr. (Trke S., 1988:118) zeyrek is. Far. zrek Anlayl, uyank, zeki. (Trke S., 1988:1670) Bugn ayyar ve zeyrek kelimeleri hi kullanlmaz. Yalnz stanbulda bir semt ad olan Zeyrek ve Zeyrek yokuu bu adlaryla yaamaya devam eder. Ar ol, batman gel. batman is.esk. Miktar blgelere ve tartlacak eylere gre deien eski bir arlk ls. (Trke S., 1988:158) Bu arlk ls de yerini modern l ve tart letlerine brakmtr. Ar ol ki molla desinler. molla is.Ar. mevl. 1. tar. Byk kad. Msr Kads. 2. Medrese rencisi.3. esk. Byk bilgin (Trke S., 1988:1033) Osmanlda hem idar hem ilm bir unvan olan mollalk, iki ynl ve ok kymetli bir pye idi. Ayrca medrese rencilerine de molla denmesi, bu unvann bilimsel kademelerde balang olarak deer kazandn da gsterir. Bu arada mollalk medreselerde ikinci derecede reticiliktir. Bugn molla kelimesi yine kurum ve yer adlarnda yaamaktadr. Molla Gran lkokulu, Paabahe Saip Molla Caddesi gibi. Ahmak gelin yengesini halay sanr. halayk is.Ar. halik. Kadn kle, cariye. (Trke S.,1988: 931)
120
yenge is. (metinde 4. anlam) hlk. Dnde geline klavuzluk eden kadn. (Trke S. 1988:2430) Bugn halayk ve yenge kelimeleri bu ekilde kullanlmamaktadr. Ak ake kara gn iindir. ake is. 1. Kk gm para. 2. Her trl maden para. Bugn de aka kullanmdan kalkmtr. Ake akl retir, don yry. don is. hlk. giysi.2. Vcudun belden aa ksmna uzun veya ksa i giysi, klot. (Trke S., 1988:623) Don eskiden elbise olarak kullanlan bir kelimedir. Biligke bilgi tkel ton a ol. (K. Bilig, 1979:321) Bilgili insan iin onun bilgisi kfi bir yiyecek ve giyecektir. Bahalarda tiringeni diyerdimSondan galhp st donumu giyerdim. (ehriyar, 1964:21) Bahelerde tiringeni namelerini syleyip, sonradan da st elbisemi giyerdim. Kara donlu dervilere nezirler virdm. (Dede K., 1964:9) Don burada avam dervi elbisesi olarak kullanlmtr. Almadk gtte don durmaz. bk. Ake akl retir. Bana gelen bamakdr. bamak is.esk. 1. Ayakkab yapan ve satan kimse; pamak. 2. Camilerde karlan ayakkablara bekilik eden kimse. (Trke S., 1988: 155) bamak pabu, baak (D.L.Trk, 1972:17) bamak ayakkab. (Y.Tarama, 1983:28) Bamak kelimesi de bugn kullanlmayan kelimelerdendir. Ba sallamakla kavuk anmaz. kavuk is.hlk. 1. i bo ey. 2. Sark sarlan balk. (Trke S., 1988:817) Kelime muhtemelen kov, (ii bo, kof) kelimesinden gelmelidir.
kov i bo, kof.. Bu kvak kov dnya kiki ajunNee beg kartt karmaz zn. (K.Bilig, 1979:bey.5133) Bu bo yalan dnya nice beyleri yalandrd, derken kov mecaz anlamnda kullanlmtr. Bezirgn zrtleyince gemi defteri yoklar. Bezirgn is.Far. bzergn. 1. esk. Tccar. 2. Yahudiye verilen ad. (Trke S., 1988:180) Bezirgn dilimizde kesinlikle tccar olarak kullanlmakla birlikte, Yahudi ifls edince eski defterleri kartrr. atasznde Yahudi burada kesinlikle bezirgn anlamyla kullanlmtr. Bir dirhem et bin ayp rter. dirhem is.Ar.1. Okkann 400de birine eit olan 3,148 gramlk eski bir arlk ls. stanbul iin dirhem 3207 gram olarak tespit edilmitir. (Trke S., 1988:382) Dirhem de bugn kullanlmayan yaklak gramlk bir arlk ls olmakla birlikte, halk arasnda Bir dirhem akl yok eklinde yaamaya devam ediyor. Bir evde iki kz, biri uvaldz biri biz. biz is. Kat bir eyi dikerken ine geirilecek yeri delmek iin kullanlan, elikten yaplm, sivri ulu ve aa sapl t, kundura bizi. (Trke S., 1988: 202) uvaldz is. Far. uval-dz. uval gibi dokumalar dikmekte kullanlan ucu yass ve eri byk ine. Deri ve kaln kumalarn makinelerle dikilmeye baladndan beri, bu ii el zenaati olarak yapan ok az kimse biz veya uvaldz cinsi malzeme kullanlabilirler, ama dericilik veya tekstilde otomasyon biz ve uvaldz bitirmitir. Boka nispetle tezek amberdir. amber is.Ar. anber.1. Amber bal-
121
ndan karlan gzel kokulu, kl renginde bir madde.2. Gzel kokulu maddelerin ortak ad. (Trke S., 1988:48) Bugn amber belli bir oranda kozmetik sanayiinde kullanlsa da asl koku maddesi olarak kullanlmyor. Bo eek yorga gider. yorga is. Binicisini sarsmayan at yrylerinden biri.(Trke S., 1988: 1641) yorga rahvan. (Y. Tarama, 1983:250) yorga Yorga yryen at iin. (D.L.Trk, 1972: 154) yorga yryen. (K.Bilig, 1979:1428) Kan iiciliktde nie yorgalar Nie yorgalar Yorkalayp gider-idi harsvr (Tuhfe, 1991:156, 49,112) Kelime, yor- fiilinden -g ile yaplm bir isim gvdesinden -a- ile yaplm bir fiil gvdesi olup tekrar -g ile bir isim gvdesi yaplm olmal.< yor-g-a-g, vurgusuz orta hece nls dnce nce yorgag sonra da 11. yy.da kelime son seslerindeki -g lar dnce yorga kelimesi ortaya kmtr. k k eden naladr, i bitiren akadr. nala is.Ar. nal + Far.- e 1. Ayakkablarn altna aklan demir. 2. Katr, eek, sr gibi hayvanlarn trnaklar altna aklan demir paras. Bugn ayakkablarn tabanlarna veya burunlarna tek tip demirler aklmasna ramen, bunlarn nala olmas mmkn deildir. Toynaklara aklan standart demirlere de nal denir. ingene adrnda musandra ne arar. musandra is. Yun. musantra. 1. Evlerde yatak yorgan konulan yer, yklk. 2. Mutfakta yksek ve geni raf. (Trke S., 1988:1070)
Bugn evlerde yatak yorgan koymak iin zel blmler veya zel dolaplar yaplyor. Anadoluda bunlarn ad genellikle yklktr. Mutfaktaki raflara da artk musandra denilmiyor. Dazlayan daza der, kel bal kza der. dazlamak (nsz) G beenmek. (Trke S., 1988:536) Kelimenin kk taz kel, daz, boynuzsuz,bitkisiz, oraktan gelmeli. Divanda tazlamak birini kel saymak, birine kel demek ekliyle gemektedir. Yani beenmemek hakir grmektir. Zaten szde de dazlamak ve kel bal kza dmek arasndaki ba son derece aktr. Dostluk kantarla, hesap miskalle. miskal is.Ar. Esk.Bir buuk dirhem deerinde eski bir arlk ls. (Trke S., 1988:1030) Bugn miskal kelimesi hemen hemen hi kullanlmamaktadr. Dmana yarak gerek, ya dmandan rak gerek. yarak. is. esk. 1. sil. 2. Kaba erkeklik organ. (Trke S.; 1988:1597) yarak (yarag, yarah) 1. Hazrlk, levazm, tehizat.2. Silh.(Y. Tarama, 1983:235) Yaraklg kandn kelip yanya iltdi. (Orhun A., 1970:54) Silhl nereden gelip srp att. yarak idin-, yaraga megul ol-: Hazrlanmak, tedarik grmek. Nazar kl leme hlmegul ol-: Hazrlanmak, tedarik grmek. hl ........ Dn mdi bunda anulmegul ol-: Hazrlanmak, tedarik grmek. hl nereden gelip srp att. birini kel saymak, birine kel demek ekliyle gemektedir. Yani beenmemek hakir grmektir. Zaten szde de dazlahttp://www.millifolklor.com
122
mak ve kel bal Bu kelime kaba dilde bugn de erkeklik organ olarak geer; eski anlama hi kullanlmaz. El yumruu yemeyen kendi yumruunu bozdoan sanr. bozdoan tar.Yenieri tarafndan kullanlan ve atlarn eerlerine asl duran alt toplu grz. (Trke s., 1988:1395) Bugn bozdoan sadece bir ahin tr ve Bozdoan Kemeri olarak zel isimlerle kullanlr. Evvel taam, sonra kelm. tam is.Ar.esk. Yemek, yiyecek. (Trke S., 1988: 2105) Bu kelime de bugn baz kalplarda gemektedir. Turfanda sebze ve meyvenin geerli olduu zamanlarda -seracln tam gelimedii zamanlarda- yazn veya kn ilk yenen meyve ve sebze iin eski aza yeni taam denirdi. Gz terazi, el mizan. mizan is.Ar. esk.1. Terazi, 2. Tart, l leti. (Trke S.; 1988:1032) Mizan kelimesi de bugn yalnz Bakalm mizan kurulunca ne yapacaksn? eklinde din kullanmlarda geer. Kardeten karn yakn. Burada karn kendi ocuu anlamnda kullanlm olmal. Karnda- karn benzerli i ve batn (batn)anlamndaki karn, ocuk olarak, doum periyodu, doum olarak alndnda karn muhtemelen ocuktur. Ayrca bu szn Karndatan karn yakn, kulaktan burun yakn eklini de grrz. mer Asm Aksoy da karn ocuk olarak alr. (Ataszleri ve.D.S., 1971:283) Kes parman k pazara, em buyuran ok olur. em. il (D.L.Trk,1972:37) Ot em kalmad kr nee kldlarYarak ne erse an kldlar. Ot ve il ne gerekse kullandlar. Lzm olan her eyi denediler. Kereg tut otac kereg erse kamhttp://www.millifolklor.com
lglike hergiz asg olmaz em. ster aman tut, istersen hekim; lme ilcn asla faydas yoktur. K. Bilig, 1979: bey.1061, 1044) Krk ylda bir let olur, eceli gelen lr. let is. hlk.ldrc hastalk, salgn, kran.(Trke S., !988:1135) Halk arasnda Krk yl kran olmu, eceli gelen lm ekli daha ok kullanlr. Ktrmden aksak, hi yoktan torlak yedir. torlak s. 1. Gen, toy.2. Henz evcillememi, almam (hergele) 3. is Dervi, Bu kelime de dilimizde yok olmu gibidir. Kpe kp deyince kp, adam dp derler. dbb..is Ar. ay. Tamamen kullanmdan kalkm olmakla birlikte, yallarca dbb-i ekber ve dbb-i asgar Bykay ve Kkay eklinde astronomi terimi olarak kullanlyor. Mal ongun olann ad, angn olur. ongun ok verimli, bol, eksiksiz. (Trke S.; 1988:1110) Angn ve ongun kelimeleri de kullanmdan dm kelimelerdendir. Miyancnn kesesi bol olur. miyanc Osm. miyn-dr. Far. s. Meyanc, arac. (Develliolu, 11986:78) Kelimeyi Osmanl Trkesinden bir kelime eklinde kullanlm olarak gryoruz. Tabi bu kelime de artk bu ekliyle kullanlmyor. Mft olsun da, zift olsun. mft s.Far. Bedava, bele Bu kelime de kullanmdan tamamen kalkm durumdadr. Mrvvete endze olmaz. endze is. Far.esk. Altm be santi-
123
metre boyundaki bir uzunluk ls.(Trke S., 1988:456) Endaze de Cumhuriyet nklplar ile kullanmdan kalkmtr. On para on aslann aznda. para is. Far. Pre (met) esk. Kuruun krkta biri.(Trke S., 1988: 1158) Para, devlete bastrlan banknot veya metl satn alma birimi olarak bugn de kullanlyor, ama kuruun krkta biri olarak kullanlmyor. Halk arasnda Be parasz kaldm veya On para etmez, Gvur parasyla pe para etmez kullanlarnda eski izler mevcuttur. Sahipsiz eve it buyruk. buyruk Bu unvan Orhun Abidelerinde ...bilge kaan, alp kaan imi, buyruklar yine bilge imi,alp imi eklinde gemektedir Ayrca bir i buyruk deyimi de Kitabelerde yer alr. Gktrk Kaan Bilgeyi 735te zehirleyerek ldren Mei-Lu onun adnn asl da Buyruk-or olarak tespit edilmitir.... Umumiyetle amir, kumandan,mavir, vezir mnlar verilmi olan buyruk tabirinin Eski Trkede hkmet yesi yani, bakan manasna.......geldii bilinir. (Donuk,1988:11-12) Bugn bu kelime bana buyruk ekliyle ayn anlamda yaamaya devam eder ama, idar anlam hi yoktur. Tatarn klavuza ihtiyac yok. tatar is. esk. Posta srcs. (Trke S., 1988:1427) Tatar bugn Yalnz bir Trk kavmi ad olarak yaar. Trk karr, klc karmaz. karmak Kocalmak, yalanmak, kocamak. (DLTrk, 1972:58) Eski panbuk biz olmaz, kar dman dost olmaz. (Dede K. 1964:1) Ukulug kii kr karsa mungar. Akll kii de yalannca bunar. (K. Bilig, 1979: bey.294) Kar ve karmak kelimeleri bugn bu anlamda kullanlma-
makla birlikte kart ksmen yal anlamnda kullanlmaktadr. . Varl Kullanmdan Kalkan Fakat Henz Tam Unutulmayan Kelimeler. Aman diyene kl kalkmaz. Bugn kl bilinen bir aratr,ama silh olarak kullanlmaz. Ancak eskrim sporunda hl kullanlmaktadr. At binenin kl, kuanann. bk. Aman diyene. Ana kzna taht kurar, kz baht kocadan arar. taht is.Far. 1. Hkmdarn oturduu byk ssl koltuk. 2. Hkmdarlk makam. (Trke S., 1988:2216) Trkiye Cumhuriyeti iin taht kelimesi bitmekle birlikte, dnyada krallkla idare edilen veya monark lkelerde taht ve tahta kma kavramlar ve ta giymeler devam etmektedir. Atalar karayn der tahta, dner dolar gelir bahta. Aslnda babann mlk ve ad oluna kalr. Bu Trk toplumunda eskiden daha salam temellere oturtulmutu. Kutadgu Biligde bu ata-oul-orun (taht, yer-mlk oul) genini anlatan u beyte bakalm: di kigi sz ol meselde kelir- Ata orn at ogulka kalr. (K. Bilig, 1979:110) ok eski bir atasz vardr; babann yeri ve ad oula kalr. Atlan ok geri gelmez. Ok bugn sadece spor olarak okuluk ad altnda yaplyor.Sava ve av arac olarak hi kullanlmyor. Hatt belki en ilkel kabilelerde bile kullanlmyordur. Ba baa bal, ba da eriata. eriat is.(erat) Ar. Kurandaki ayetlerden, Peygamberin szlerinden karlan din temellere dayanan Mslmanlk kanunlar, slm hukuku. (Trke S., 1988:2087)
124
eriat toplumumuzda idar sistem olarak kalkmakla birlikte din terim olarak yaamaya devam ediyor. Bekrlk sultanlk. sultan is.Ar. Mslman, zellikle snn hkmdarlarn kullandklar unvan, padiah. (Trke S., 1988:1346) Trk toplumunda hilfet ve saltanatn ilgasyla bu kelime gnlk hayatta sevgi ifadelerinde yaamaya devam ediyor. Sultanm, gnller sultan vb. Davacn kad olursa, yardmcn Allah olsun. kad is.Ar. Kd, tar. Tanzimata kadar her trl davalara, Tanzimatla Meden Kanun arasndaki dnemde ise yalnz evlenme, boanma, nafaka, miras davalarna bakan mahkemelerin bakanlarna verilen ad. (Trke S., 1988: 755) Bugnk Trk toplumunda kad sadece bir ka kelime ve kavramda yaamaya devam eder. Kadky (stanbulda Anadolu yakasnda bir semt), kad kz. Dervi dervii tekkede,(Hac hacy Mekkede) . dervi is. Far. derv.Bir tarikata girmi, onun yasa ve trelerine bal kimse. (Trke S., 1988:362) Tekke ve zaviyelerin kapatlmasyla din kullanmdan kalkan kelimelerden biri de dervi olmakla birlikte, halk arasnda dervi gibi adam gibi ekillerle yaamaya devam eder. Ayrca dervi zel ad veya soy ad olarak da kullanlmaktadr. Elifin hecesi var, gndzn gecesi var. Elif Arap alfabesinin birinci harfidir. Harf nklbyla kullanmdan kalkan bu ses, Kuran okuyanlar, tarih ve edebiyatla uraanlar ve eski eser aratrmaclar tarafndan kullanlmaya devam ediyor. Ayrca Trk toplumunda ok eski
zamanlardan beri en ok kullanlan zel isimlerden birisidir. Hac, hac olmaz gitmekle Mekkeye; dede, dede olmaz gitmekle tekkeye. dede is.(metinde) Mevlev tarikatinde ile doldurmu olan dervilere verilen isim. (Trke S., 1988:344) Dede, ataszndeki anlamyla bugn kullanlmyor. Ama yine ayn anlamla Glip Dede, Dede Efendi, Esrr Dede, Vehb Dede gibi bilinen isimlerde yaarken, anne ve babann babasna da dede denilmeye devam ediliyor. Herkesin yorulduu yerde han yapmazlar. Hanlar da eskiden otel grevindeydi. Bugn bu amala kullanlmayan hanlar tarih yerler veya mzelerde yaamaya devam ediyor. Ayrca byk i merkezlerine de bu isim veriliyor. Grn Han, Arimidis Han, gibi. Ayrca Krkhan (Hatay), Kadnhan (Konya), Nallhan (Ankara) gibi. Krler memleketinde alar padiah olur. Padiahlk da sultanlk gibi inklplarla birlikte sosyal kullanmdan kalkm kelimelerdendir. Bu kelime de gnlk kullanmda yaamaya devam ediyor. Padiah sofras, padiah macunu gibi. Mazlumun ah, indirir ah. ah is. Far. ran veya Afgan hkmdar. Yine ah kelimesi idar ve mlk terimler dnda yaamaya devam ediyor. Beni buradan ah gelse indiremez. gibi. D. Zamana ve Sosyal Kullanma Gre Deimeler. Ban tals, kadnn sals. Zamanla estetik kavramlar deimektedir.Eskiden kadnn sa ziyneti olarak uzatlmas muteberdi. Bugnn alan modern kadn tipinde pratik ve
125
gze ho gelen ksa ve paten tip salar, hatta erkeksi kesimler dahi tutulmaktadr. Tabi uzun san kadnlar arasnda hl tutulmakta olduunu da unutmamak lzm. ok yaayan bilmez, ok gezen bilir. Haberlemenin, bildiriimin, internetin, medya ve dier btn yayn kurulularnn dnyay bir ka diskete sdrd, istediimiz anda dnyann br ucuyla haberletiimiz bu zamanda bilgi sahibi olmak iin gezmeye gerek kalmad. Gezmek bir hobi, seyahat zevki olarak tabi ki yine nemli. Deve Kbeye gitmekle hac olmaz. Eskiden Kbeye deve kervanlar ile gidilirdi.Bugn en modern hava ve yer ulam aralar ile ok ksa bir zamanda bu ibadet mahalline gidilebilmektedir. Eliye zeval olmaz. Yabanc lkeler nezdinde lkesini temsil eden eli ve elilik yine vardr, ama bugnk elilik tamamen diplomasiye ve kalc bir sre ikamete dayanr.Eski elilikler ise haberleme, gelge, getir-gtr eklinde olup, elilerin hayatlarna dahi kylabilirdi. Bugn eliler ve elilikler dokunmazl olan st dzey diplomatlardr. El (etek) pmekle az (dudak) anmaz. (kirlenmez) Etek pmek, huzura girince padiah, vezir veya devlet ricalinin cbbe veya kaftan ucundan sembolik bir pme veya bu hareketi yapmaktr. Bu hareket devlete sayg ve ballk ifadesiydi. Ergen gzyle kz alma, gece gzyle bez alma. Elektriin olmad zaman iin geerli olan bir szdr. Eskiye itibar olsayd, bit pazarna nur yaard. Bugnn insan rahat teknolojide,
huzuru nostaljide aramaktadr. Bu yzden evlerin ounda genellikle bir ark kesi yaplmaktadr.En lks otel ve restoranlarda da bu tezyinat ihmal edilmemektedir. Ksacas bugn antik deerlere nur yamaktadr. Gvurun ekmeini yiyen, gvurun klcn alar. Sanayi devriminden evvel dnyann en byk devleti phesiz Osmanl Devletiydi. Fakat aa ayak uyduramayan bu byk devlet kt. Trkiye Cumhuriyeti Devleti hzla sanayileme abasna girmekle birlikte Baty yakalamakta zorland. Batnn istihdam ayla, bizim aka amz birleince zellikle 1960lardan sonra bata Avrupa lkeleri ve tabi zellikle Almanya olmak zere Fransa, Hollanda, sve ve Avustralyaya ii gndermeye baladk. Ataszmzn sanki bugnler iin sylenmi bir tarz var ama, bu sz zaman itibariyle Hristiyan tccarlar kastedilmektedir. Irak yerin haberini kervan getirir. Bugn haberlemenin teknoloji demek olduunu dnrsek, her ey aka anlalr. Karpuz kabuunu grmeden denize girme. Bugn seraclk olay bize Ocak aynda da karpuz yedirebildiine gre bu sz de anlamn kaybetmitir. Kasmdan on gn evvel ek, on gn sonra ekme. Eski takvimde kn balangc 8 Kasmdr. Bu da 6 Maysa tekabl eder.Bu sre yaklak 150 gndr. Bugn de bu zaman birimine itibar edilmez. Kelin aybn takke rter. Kyafet inklbndan evvel erkeklerin tamam takke, sark, kee klh vb. eyler giyerlerdi. Dolaysyla keller belli olmazd. Bugn isteyen apka giyer.
126
Kzn dvmeyen dizini dver. Eski eitim sisteminde dayan nemli bir yeri vard, ama bugn dayak modern eitimin kabul dndadr. Kork aprilin beinden, kz ayrr einden. Aprilin bei bugnk takvimde 18 Nisandr. Bugnde bu gnlerde hl souklar devam eder. Ama April ancak yallarca bilinir. Osmanlnn aya zengide gerek Osmanl Devleti nizm-lem (Pax Ottomana) idealine bal bir devlet olduu iin srekli savaan bir yaps vard. Daha dorusu konumu bunu gerektiriyordu. Yanm harmann r alnmaz. r (ur) is. Ar. Onda bir. Ondalk. Onda bir alnan vergi. (Esas eriatten alnmtr.) Bugn kullanlmamakla birlikte Mslmanlar tarm rnleri zekt olarak vermeye devam ederler. E. Coraf Mekn Kayb. Ana gibi yar, Badat gibi diyar olmaz. Kanun Sultan Sleymanla birlikte Osmanl mlkne katlan Badat belki de bir ok slm bynn orada medfun bulunmasyla ok deer kazanm olabilir. Bunlara mm- Azam, Hz. Ali, Abdlkdir-i Geylni vb. rnek olarak verilebilir. Bez alrsan Musuldan, kz alrsan asldan. Eskiden Musul, Kerkk Osmanl mlk idi. Musulda iyi kuma dokunurdu. Kz almada asalet bu anlamda aranmasa bile hl iyi yerden kz almak geerlidir. anakta baln olsun, Yemenden ar gelir. Yemen de bir zamanlar Osmanl
topra idi. Adna Trkler yaklan Yemen de Trk topra deildir. Ksmet ise gelir Hintten Yemenden, Ksmet deilse ne gelir elden. Geri Hint topra Bbrler hari hi Trk Topra olmamtr, ama pek Yolu zerinde olmas nemli bir ticaret merkeziydi. Satlk ziftin olsun, Selnikten kel gelir. Selnik de nce Balkanlardaki nemli bir ehrimizdi. Ty gzellii hamamdan eve, Huy gzellii Urumdan ama Urum burada Anadolu olarak gemektedir. am da bilinen eski bir Osmanl ehridir. KAYNAKA
Aksan, Doan (1990) Her Ynyle Dil, Ankara, TDK Yaynlar. Aksoy, mer Asm (1971) Ataszleri ve Deyimler Szl, Ankara, TDK Yaynlar. arhnme, (1956) Mecdud Mansurolu, stanbul. Divn Lugatit-Trk (1972) Ankara, TDK Yaynlar. Develiolu, Ferit (1986) Osmanlca Trke Ansiklopedik Szlk, Ankara,Aydn Kitabevi. Donuk, Abdlkadir.Prof. Dr. (1988) dar ve Asker Unvan ve Terimler, stanbul,TDAV Yaynlar. Ergin, Muharrem (1970) Orhun Abideleri, stanbul.. (1964) Dede Korkut Kitab, Ankara, TDK Yaynlar. Hsm- Sahrv, (1991) Tuhfeten Li-Hazretil Aliyye,Osman Kemal Kayra, Baslmam Doktora Tezi. Kutadgu Bilig, (1979) Reit Rahmet Arat, Ankara, TDK Yaynlar. Musahhah Mevlid-i erif (1317) stanbul, Dersaadet Matbaas. ehriyar (1964) Haydar Babaya Selm, Ankara, TKAE Yaynlar. emseddin Smi (1969) stanbul, Enderun Kitabevi. Trke Szlk (1988) Ankara, TDK Yaynlar. Yeni Tarama Szl (1983) Ankara, TDK Yaynlar.
127
UNUTULMU BR GELENEK: KFR AKAMI TRENLER*

A Forgotten Tradition: The Ceremony of Curse Evenings Une tradition oublie: Les crmonies des soires dinsultes
Yrd. Do. Dr. Mehmet Naci NAL**

ZET Kfr akam trenleri, Hristiyanlarn paskalya bayramlarnda Mslmanlar tarafndan yaplan uygulamalard. Benzer riteller Hristiyanlar tarafndan Trklerin yapm olduu Hdrellezde grlrd. Hristiyan nevruzu da denilen Paskalya gnnde Mslmanlar eitli korunma tedbirleri alrlard. Bunlar arasnda en yaygn olanlar ateten atlamak ve dikenler taknmakt. Romanyada ve Bulgaristanda gerekletirilmi olan trenler Trkiyede Afyon, Eskiehir, Manisa ve Mula illerinde grlrd. Gelenek, Hristiyanlk ve slmiyet ncesinden birtakm inanlarn ve korunma tedbirlerinin Hristiyanlk ve slmiyet sonrasna tanmtr. Anahtar Kelimeler: kfr akam, trenler, korunma, eski inanlar ABSTRACT The ceremonies of denying evening were practices at the Easter festival of Christians by Muslims. Similar rituals were known at the Hdrellez which was made by Christians. Muslims took various kinds of precautions to protect themselves from evils at Easter, known as Christian Newroz. Among these, jumping over the fire and wearing throny plants were the most common ones. The ceremonies in Romania, Bulgaria were also practiced in some of cities such as Afyon, Eskiehir, Manisa and Mula in Turkey. This tradition transported these practices of protecting having existed before Islam and Christianity, to the times after these religions. Key words: denying evening, ceremony, protecting, old beliefs
GR Kfr akam ile ilgili gelenekleri, daha nce Dobruca Trkleri zerine yaptmz derlemelerde tespit etmitik (nal, 1996b:693-700). Bu makalede gelenein Bulgaristandaki ve Trkiyedeki izlerini takip edeceiz. Farkl dinlerden insanlarn ayn blgede komu olarak beraberce yaa*
dklar ortamlar, folklorik adan da incelenmeye deerdir. Bu ortamlar komularn birbirlerine kar veya birlikte gelitirdikleri birtakm gelenekleri de beraberinde getirir. Farkl inanlarn mensuplar arasnda hem olumlu, hem de olumsuz ilikiler sz konusu olabilir. Olumlu ilikileri gemiten gnmze kadar izlemek mmkndr. Sel-
**
5-7 Haziran 2003 tarihleri arasnda Simferopol (Akmescit) / Krm / Ukraynada dzenlemi olan Uluslararas Geleneksel Bayramlar / Trenler Sempozyumunda bildiri olarak sunulmutur. Mula niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm.
128
uklu dneminde, Mevlnnn cenazesine farkl dinlerden kiilerin katldn biliyoruz (Kprl, 1972, 110). Balkanlarda yaplan yamur dualarna Mslmanlarla birlikte gayrimslimler de katlmlardr. Yine Balkanlarda kilisesi bulunmayan kylerde Hristiyanlar bayram namazlarnda caminin dnda bekler ve imamn duasna amin derlerdi. Duadan sonra imama: Bizim dinimiz ayr olsa da Allahmz birdir, bizim iin de dua et, dedikleri grlr (nal, 1996a:176-23). Farkl dinlerden olanlar birbirlerinin cenazelerine katlr ve aclarn paylarlar (nal, 1998:259). Kfr akam trenlerinde, farkl dinlerin mensuplar, birbirlerinin bayramlarna kar birtakm koruma tedbirleri almlardr. Paskalya Bayram Trkler iin kfr olarak alglanrd. Hdrellez bayramnda da Hristiyanlar birtakm tedbirler alrd. Gelenein gerek Balkanlarda, gerek Anadoluda bir zamanlar canl bir ekilde uyguland grlr. stikll Harbi sonras, Lozan Antlamasyla (24 Temmuz 1923) Trkiye ile Yunanistan arasnda mbadele gerekleir. Bylece Trkiyede demografik dengeler yeniden ekillenir. Ulus-devletlerin kurulmasyla farkl dinlerden ve rklardan insanlarn eskisi gibi bir arada yaama anslar azalr. Kar tedbirleri ieren eski gelenekler de nemli lde unutulur ve zamanla kaybolur. Konu zerinde, hem Balkanlarda hem de, Trkiyede birtakm tespitler yaplmtr. Romanyada gelenee, kfr akam, Bulgaristanda kfr akam ad verilir. Trkiyede (Afyon, Eskiehir, Manisa ve Mulada) ise gelenee genellikle gvur kfr denir. Mulada gelenei be kii gvur kfr, iki kii kzl yumurta bayram, bir kii gvur
bayram olarak adlandrm, bir kii ise sadece kfr demitir. Kzl yumurta bayram ifadesi, gelenein zaman konusunda belirleyici olur. Bu zaman Paskalyaya denk der. I- BALKANLARDA A- Romanyada: Gelenek Romanyada 1935li yllara kadar ok canl bir ekilde srdrlr. Hristiyanlar Trklerin ateten atlama nedenlerini renince, siz bizim bayrammz yakyorsunuz diye, Trklerin kullandklar su kuyularna domuz lei atarlar. Bu tr gerginliklerden sonra, kfr akam uygulamalar terk edilir. Uygulamalar arasnda, eski inanlarn kalntlar olan dikenler taknmak, ate zerinden atlamak, meskun yerlerin etrafna dar dizmek veya kl dkerek ktlklerden korunmaya almak, krlarda gezinmek gibi korunma tedbirlerinin yan sra, slm bir ritel olarak hayvanlarn kulaklarna sreler okumak da bulunmaktadr (nal, 1996b: 696-698). B- Bulgaristanda: Gelenekle ilgili Kfr Akam Ateten Atlama bal altnda bir paragraflk bilgi buluyoruz. Bulgaristann Kocabalkan kylerinde Paskalya Yortusu (kzl yumurta) zaman, Trk genleri akam hava karard zaman kyn belirli alanlarnda toplanr eski iten, saman gibi kolay tutuan eyleri yakarlar. Sonra da zerlerinden atlarlar. Bu uygulamayla Hristiyanlarn orularn veya perhizlerini yaktklarna inanrlar (Kesikolu, 1973: 245). II- TRKYEDE Trkiyede drt ayr ehirde gelenee rastlanmtr. Bunlar Afyon, Eskiehir, Manisa ve Muladr. 1- Afyonda gelenee gvur kfr
129
denir. Gelenek Afyonda Hristiyanlarn yaadklar dnemlerin izlerini tar. ok eski bir gelenek olduu belirtilir. Paskalya Yortusunda Hristiyanlar kendi yaknlarna rek ve yumurta ikram ederler. Hristiyanlar kendi bayramlarn kutlarlarken Trkler de bu bayrama kar birtakm tutumlar gelitirmilerdir. Paskalya Yortusunda*** nce ate yakmak iin hazrlklar yaplr. Bu gn i yaplmaz. Bol miktarda odun toplanr. Yaklan atein snmemesine dikkat edilir. Genler tekerlemeler syleyerek atein zerinden atlarlar: Gvurlarn kfr kfr Gelen geen fr fr Tren akama kadar srer. Bu arada yal kadnlar, byk ateler zerinden atlayamayacaklarndan kaplarnn nlerinde yaktklar kk bir atein zerinden atlarlar (K-1, K-3, K12). 2- Eskiehirde gelenek hakkndaki bilgileri, Ahmet Caferolunun yapt az derlemeleri metinlerinde buluyoruz. Derleme, mani formundaki bir tekerleme ve bir dipnotta verilen bilgilerden ibarettir. Tekerleme yledir: Galn inne dizine nce inne gzne Bizim gnahlarmz Gavullarn sdne. Metnin dipnotunda ise, tekerlemenin gnah karma biiminde, Paskalya gn sylendii belirtilir. Paskalya sabah erkenden belli bir yerde ocak yakldktan sonra, zerinden atland vurgulanr (Caferolu, 1995: 136). 3- Manisaya bal Demirci kasabasnda da ayn detlere rastlyoruz. Rumlarn Demircide yaad gnlerde, Paskalya Yortusunda, Trkler birtakm tedbirler alrlar. Bu tedbirler arasnda sabahn erken saatlerinde, byk ateler
yakmak ve atlarken bara bara hep birlikte tekerleme sylemek vardr. Gvur gvur fettan gvur, k yukar yumurta dour, naara (in aa) harman savur, llem gvur kfr; Gvurun ............. fr. Genellikle on ile on yedi ya arasndaki ocuklar krmz boyal yumurtalar dvtrrler. Herkes kendi mahallesinde kutlamalara katlr. Hazrlklara hafta nceden pazar sabah balanlr. Son pazar ise, Paskalya yortusu (mart aynn ilk arambas) sonrasndaki pazar gndr. Bu gne halk girey gn der ve girey gn veya gvur kfrlerinde ( pazar) bu ateler yaklr (Boyacolu, 44). 4- Mulada konu ile ilgili bilgiler grme yntemi ile tarafmzdan derlendi. Kfr akam trenlerine halk: Kfr akam, Hristiyanlarn nevruzu, kzl yumurta, gvur kfr, gvur bayram (K-5) demektedir. Hdrellezden nceki bir gnde gelenein yapld belirtilir (K-4). Gvur kfrnde Hristiyanlarn denize ha attklar anlatlr. Ha bulup denizden karan onu sokak sokak gezdirir. Para toplanr ve bu para ha karan kiiye verilir (K-2). Bilindii zere Hristiyan dnyasnda bu gelenek srdrlmektedir. Geleneinin zamannn tam olarak Paskalya Bayramna denk geldiini sylenebilir. Muladaki uygulamalar yle sralayabiliriz: a- Yumurta ile ilgili olanlar: Merkez atakbayaka kynde Hristiyanlar kendi bayramlarnda Mslman komularna kzl yumurta verirlermi. Bu yzden bayrama Mslmanlar Kzl Yumurta Bayram (K-15) diyorlarm. Milasn Eski Trbe kynde gelenek yle
130
anlatlr:Gvurlar bayram yaparlarken gvur kfr boyal yumurta zaman, bize yumurta verirlerdi. Kocakarlar ocuklara verirdi (K-17). Milasn Karacahisar kynde Mslmanlar paskalya yumurtasn ocuklara yedirmemeye dikkat ederlermi: Sakn yedirmeyin ocua, derlermi (K-14). Milas am kyde Hristiyanlarn yumurta kaynatmalar hor grlrm. Kaynak kii: Hristiyan eyi derlerdi, ayptr sylenmez, demi ve utanmtr (K-11). Daha sonra bayram ve krmz yumurtay hanmlarn muayyen gnlerine benzetildii ve yerildii grld. Mulada, Hristiyanlar Paskalya Bayramnda yumurta boyadklar iin, Mslmanlar bu gne krmz yumurta derler. Hristiyan komular, Mslmanlara yumurta (ve bu arada rek) ikramnda bulunurlar. Yumurta ile gelebilecek birtakm ktlklerin olabilecei de gz nne alnr. Dobruca Trkleri ise, sabah erkenden kalklp Hristiyanlardan nce yumurta yenir, bylece ktlklerden korunulduu dnlr (nal, 1996b: 697). b- Isrgan ile ilgili olanlar: Milasn Karacahisar kynde, o gn Mslmanlar, balarna dalan (srgan) sokarlarm (K-10,K-14). Milasn am kynde benzer uygulamalar grlr (K-8). Datann Reediye kynde: Gvurlar kzl yumurta bayram yaparlard. Bizim Trkler balarmza dalhan (diken, srgan otu) sokardk. Baa ters sokardk. Dikenleri yukar olacak ekilde (K-16), hatrlanan bilgiler vardr. Merkez Kafaca kynde gelenek yle anlatlr: Gvur kfrnde bamza diken sokardk. Dikenleri iek gibi bamza sokardk. Deveciydik, yolda denk gelirdik. Bugn Hasan, Hseyin gvur kfrym! Gk diken bamza sokardk (K-7). Yataann katranc khttp://www.millifolklor.com
ynde benzer uygulamalar anlatlm, farkl olarak baa zakkum sokulduu belirtilmitir (K-9). Milasn Eski Trbe kynde, erkek dalgan diken balara sokulurmu (K17). Bozuykte dikenin ad deiir, akr dikeni olur. Diken akama kadar takl kalr (K-4). Kavakldere ilesinde diken taknmann gerekeleri de anlatlr: Dalan, eski adamlar, Nevruzda balarna dalan takarlard. Nevruz dalan. Bunlar cavurlar, szm dar, dalarm insan. Yeniemez insan derlerdi. Buna geliemezdi derlerdi (K-13). Gvurlarn bu bayramda ktlklerinin bulamasndan, ocuklarn salkl byyemeyeceklerinden endie edilir. Yataann Bencik beldesinde diken taknmann sebebi izah edilir: Kzlar balarna dalgan (srgan) takarlar. Ne yapyorsunuz kzlar dediimizde, gvurlarn gtn dolasn. Cavur krlsn diye(K-6). Bir baka kaynak kii duyduklarn yle anlatr: Eskiden Hristiyanlar varm. Byklerden duyardk. Dalan sevilmez, dikendir. Bir dalsa kudurtur. Dalan takarlarm balarna (K-11). Yataann Turgut beldesinde, dikenin yerini uvaldz alr: Hristiyanlarn gvur kfrnde onlara inat uvaldz apkalarna veya elbiselerine sokarlarm(K-18). uvaldz, srgan veya diken taknmak gvur krlsn diye yaplrm (K-6). Erkek srgan veya akr dikenin baa sokulma sebebi etkili olmasna dayandrlr. Ucu sivri bir eyler taknmak, ktlklerden korunmak anlamna gelir. c- Ylanba ile ilgili olanlar: Milasn Karacahisar kynde farkl bir uygulama grlr: Ylanba vururduk, gvurlar bayram ederdi (K-14), denir. Ylanbann (Dracunculus vulgaris) (Baytop,1997:85) bitkisinin zellii
131
pis kokmasdr. Hayvanlara vurarak ktlklerden korunur. Eski Trk inannda soan, sarmsak gibi kt kokulu bitkilerin insanlar kt ruhlardan korumas inancyla rtr. Ylanba uygulamas Mulada nevruzda da grlr (nal, 2000: 187). - Yeilde Yuvarlanma ile ilgili olanlar: Ulann Elmal kynde verilen bilgi: Yeilde yuvarlanan olurdu, (K-4) eklindedir. imende yuvarlanma uygulamas Mulada nevruz bayramnda da grlr. Yuvarlanan kiinin gnahlarnn dkleceine, vcuda iyin demesiyle salkl olunacana inanlr (nal, 2000:188). d- badet Etme ile lgili Olanlar: Bozyk beldesinde Paskalyada Mslmanlarn ibadet ettii belirtilir: Kfirler kfr yapar, bizimkiler ibadet ederler (K-19). Dobrucada yaplan din uygulamada hayvanlarn kulaklarna sreler okunur (nal, 1996b: 697). e- Dier Uygulamalar: Yataann Katranc kynde: Evlere zm yapra asarlar. Silah varsa o gece patlatrlar (K-9). Dobrucada evlerin eiine buday serpilir. Bereket getireceine inanlr (nal, 1996b, 696). Silah atlmas ise kt ruhlar korkutmak iin yaplr ve eski bir Trk inandr (Radloff, 1986:174). III- KARI TEDBRLER Mslmanlar Paskalyada eitli tedbirler alrlarken Hristiyanlar da benzer kar tedbirler almlar, benzer tepkileri gstermilerdir. Mulann atakbayaka kyndeki kaynak kii gelenei yle anlatr: Hristiyanlar Lambiri derler, diken takarlard. Gayrimslimler Hdrellez bayramnda diken takarlard (K-15). Bozyk beldesinde,
kadnlarn oyal yazma(lar) olduu, erkeklerin kee klah giydii, krmz klah ve sarglar olduu ve bunlarn zerine dikenler taktklar anlatlmtr (K19). Yataann Katranc kynde ise: Gvurlar balarna eek boku sokarlarm, (K-9) eklindeki bilgiler konu ile ilgini szl bilgilerimizdir. IV- DEERLENDRMELER Kfr akam trenleri ktlklerden korunma amacyla yaplr. Romanyada ve Bulgaristanda Trklerin ate zerinden atlamalar, Afyonda, Eskiehirde ve Manisada da grlr. Mulada ateten atlama ile ilgili bir bilgiye rastlanmyoruz. Gnahlarn gvurlara gitmesini dilemek, nevruz ve hdrellezde de grlr. Ate slm ncesinden gnmze kadar gelen bir riteldir. Trklerde ate zerinden atlamak, arnmak veya korunmak anlamna gelir (Esin, 1978:96). Yumurta ile ilgili inanlar, nesne ile nesneye yklenen anlam arasnda aranmaldr. Yumurtann kar inan sahiplerinden alnmamas gerekir. Aksi halde ktlk bular. Isrgann kt ruhlara kar engel oluturduuna inanlr. Ayn inan Azerbaycanda gnlk hayatta uygulanan bir korunma tedbiridir. Kt kokulu bitki de ayn ilevi yrtr. Silah atlmas yine korunma sebebiyledir ve eski bir Trk inandr (Radloff, 173-174). Btn bu inan ve davranlar animistik (mitolojik) dnce yapsnn izleri tar. Paskalyada hem bayram kutlayanlarn, hem de onlarn yaknlarna ait ruhlarn geri dnp kar dinden olanlara zarar vereceklerine inanlr. lkellerde lmn tam ve kesin bir tkeni olmadna, lenin sadece cann yitirmi olduuna ve herhangi bir ekilde yaamaya devam ettiine inanlr (rnek,
132
1995: 93). Atalar ve ruhlar dnyasnn bilinmeyenlerine kar tedbirler alnr. Yeni ylda (Paskalya / Nevruz zaman) pagan dnemi inanlar srdrlr (Eliade, 1994: 70-71). Trkiyede nevruz bayram ncesinde, l ruhlar ile ilgili birtakm inanlar grlr. Karsta nevruz gnnden bir gn nce mezarlk ziyaret edilir. Bu trene ller Bayram denir (ay, 1993: 91). lkbaharda llerin yeniden ylda bir kere ziyarete geldiine inanlr. Gerek Mslmanlarda, gerek Hristiyanlarda yaplan bu uygulamalar, semav dinler ncesinden kalan ritellerdir. Yeniden yaratl gn olarak bilinen nevruz gn, Hristiyanlk ncesinden Paskalyaya tanan kutsal bir gndr (nan, 1976: 176). Bir kaynak kiinin Paskalyaya Hristiyanlarn nevruzu demesi olduka dikkat ekicidir. Kfr akam trenlerinde grlen ktlklerden korunma ilemi, Kzlderililerden Japonlara kadar dnyann her tarafndaki iptidai toplumlarda grlr. Arnavutlukta Paskalya arifesinde reineli aalardan mealeler yaklp bunlar nehre atlr ve bylece ktlklerden korunmu olunur (Frazer, 1992: 168-169). lkellerde Eski Yunandan Brezilya yerlilerine, Brezilya yerlilerinden Eski Avrupaya kadar dnyann pek ok yerinde ktlkleri uzaklatrmak iin srgan otlaryla veya eitli ubuklarla insanlar dvlr. Bylece ilerinin rast gideceine, bu ilemin kendilerine ans getireceine inanrlar. Paskalyada kiliseye ubuk gtrlr ve duadan sonra, evdeki ocuklar ve hizmetiler hastalk ormana, salk kemiklere diyerek palmiye dallar ile dvlr (Frazer, 1992: 200-201). Kaynak kiilerin ya ortalamalar 1900-1909 aras be kii, 1910-1919 aras dokuz kii, 1920-1929 aras iki kii,
1930-1931 aras iki kiidir. Kalan iki kii derlemede rendiklerini aktarmtr. Kaynak kiilerin yalar gz nne alndnda, gelenein 1930lu yllara kadar bilindii, bu yllardan sonra unutulduunu anlalmaktadr. Gelenee gnmzde rastlanmamaktadr. SONU slmiyetin kabulnden sonra yaplan inanlar ve uygulamalarn pek ounun slm ncesi inanlardan ve korunma tedbirlerinden geldii grlr. Ayn ekilde Hristiyanl kabul eden toplumlar arasnda da Hristiyanlk ncesi birtakm inanlar ve davranlar, Hristiyanln kabulnden sonrasna tanmtr. Kar dinin mensuplarna ynelik uygulamalarn kkeni din bir ritel olmaktan te, geleneksel ve en eski inanlar yanstr. Bilinen kitapl byk dinler, geleneksel inan diyebileceiz uluslarn en eski dinlerinin izlerini tamamen ortadan kaldramamtr. Eski ile yeni inanlar yzyllarca i ie yrtlmtr. Geleneklerin doal ortam kaybolunca eski uygulamalar ve inanlar da unutulmutur. KAYNAKA
Ate, Ali Osman (1996), slma Gre Chiliye ve Ehl-i Kitp rf ve detleri, Beyan Yay., stanbul. Baytop, Turhan (1997), Trke Bitki Adlar Szl, TDK Yay., Ankara. Boorstin, Daniel J. (1996), Keifler ve Bulular nsann Kendini ve Dnyay Aratrmasnn yks, (ev. Fato Dilber), Trkiye Bankas Yay., Ankara. Boyacolu, A. Sedat ve Hasan Alakese, Her Yn ve Her eyi le Demirci, (Basm yeri ve yl yok) Caferolu, Ahmet (1995), Anadolu lleri Azlarndan Derlemeler Van, Bitlis, Karakse, Eskiehir, Bolu ve Zonguldak lleri Azlar, 2.b., TDK Yaynlar, Ankara. ay, Abdulhalk M. (1993), Trk Ergenekon Bayram Nevrz, 5.bs.,Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., Ankara.
133

Eliade, Mircea (1994), Edebi Dn Mitosu, mge Yay., Ankara. Esin, Emel (1978), slmiyetten nce Trk Kltr ve slma Giri, stanbul. Frazer, G. James (1992), Altn Dal Dinin ve Folklorun Kkleri II, (ev. Mehmet H. Doan), Payel Yay., stanbul. nan, Abdulkadir (1976), Eski Trk Dini Tarihi, Kltr Bakanl Yay., stanbul. Kesikolu, Osman (1973), Bulgaristan Trkleri Kocabalkan Kyleri Folkloru, Trk Kltr Aratrmalar 1966-1969, TKAE Yay., Ankara, 215-259. Kprl, M. Fuad (1972), Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Ankara. nal, Mehmet Naci (1996a), Trk-Romen likilerinde Hogr Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say 117, 17-23. nal, M. Naci (1996b), Dobruca Trklerinde Kfr Akam Trenleri Trk Kltr, Say 403, 693-700. nal, M. Naci (2000), Mulada Nevruz, Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, CI, S2, s.183-197. rnek, Sedat Veyis (1995), 100 Soruda lkellerde Din, By, Sanat, Efsane, 3.bs,, Gerek Yay., stanbul. Radloff, W. (1986), Sibiryadan Semeler, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara. K-10: Gney, brahim, Karacahisar/Milas 1931 doumlu, lk okul mezunu, ifti, derleme tarihi: 31.07.1999. K-11:Gney, Nimet, Karacahisar/Milas 1928 doumlu, orta okul terk, iftilik ve ky katiplii yapm, derleme tarihi: 31.07.1999. K-12: Karaaslan, Glsm, Afyon Sark Ky 1978 doumlu, renci. K-13: Koar, kr, Kavakldere ilesi 1336/1918 doumlu, ilk okul mezunu, marangozluk ve yapclk yapm, derleme tarihi: 17.07.1999. K-14: Saydam, Mustafa, Karacaaa/Milas 1336/1918 doumlu, okur-yazar deil, ifti, derleme tarihi: 01.08.1999. K-15: ahin, Durmu Ali, atakbayaka ky (Mula merkez ky) 1924 doumlu, yl okumu, ifti ve muhtar, derleme tarihi: 17.09.1999. K-16: zdemir, Mehmet, Readiye ky/Data 1911 doumlu, okur yazar deil, ifti, derleme tarihi: 08.09.1999. K-17: Uzun, Mehmet, Eski Trbe/Milas 1326/1908 doumlu, okur-yazar deil, ifti, derleme tarihi: 29.07.1999. K-18: Yldrm, Hseyin, Turgut beldesi /Yataan 1324/1906 doumlu, yl okumu, iftilik ve manavlk yapm, derleme tarihi: 20.07.1999. Ninesinden dinlemi. K-19: Yksel, Ahmet, Bozyk beldesi /Yataan 1954 doumlu, niversite mezunu, belediye bakan, derleme tarihi: 21.07.1999.
KAYNAK KLER
K-1: Akyol, Aye, Sark Ky/Afyon 1930 doumlu, ilk okul mezunu, ev hanm (rencimiz Glsm Karaaslan derlemesi). K-2: Akku, Mehmet, Yazky/Data 1327/1909 doumlu, lk okul mezunu, ifti, derleme tarihi: 09.09.1999. K-3: Alakaya, Hayriye, Uak 1926 doumlu, ilk okul mezunu, ev hanm, rencimiz Glsm Karaaslan derlemesi). K-4: Balc, Aye, Elmal Ky/Ula 1328/1910 doumlu, ev hanm, okur-yazar deil, derleme tarihi: 05.07.1999. K-5: Cinas, Feritah, Bozyk beldesi 1909 doumlu, okur yazar deil, ev hanm, derleme tarihi: 21.07.1999. K-6: Demen, Sleyman, Bencik beldesi/Yataan 1914 doumlu, okur-yazar deil, ifti, derleme tarihi: 21.07.1999. K-7:Dural, smail, Kafaca (Mula merkez ky) 1919 doumlu, okur-yazar deil, devecilik yapm, derleme tarihi: 14.07.1999. K-8: Gencay, Sleyman, amky /Milas 1337/1919 doumlu, okur-yazar deil, ifti, kahve ve bakkal iletmi, derleme tarihi: 31.07.1999. K-9: Geyik, Bekir, Katranc ky/Yataan 1324/1906 doumlu, okur yazar deil, ifti, derleme tarihi: 20.07.1999.
NOTLAR
***
Paskalya Bayram Hristiyanlarca Hz. sann dirili gn olarak kutlanr. nana gre Hz. sa ldkten gn sonra dirilmitir. Paskalya Hristiyanlarn en byk bayram saylr. Paskalya tarihi Hristiyan mezheplere gre deimekte ise de, genellikle nisan aynn 15inden sonraki pazar gnne denk gelir. Paskalya bir hafta srer. Paskalya Bayramnn Hristiyanla Yahudilikten getii sanlmaktadr. Yahudilerin kutladklar Pesah Bayram 14 Marttan sonra gelen pazar gndr (Ate, 1996, 71). Paskalya zaman, Papa XIII. Gregory takvim reformunda belirlenir. Msrllardan alnan gne yl takviminden sonra, ilkbaharn belirlenmesinde mart aynn esas alnd grlr. Paskalya martn yirmi birine rastlayan veya onu izleyen dolunaydan sonraki pazar gn, ya da dolunay pazara rastladnda bir sonraki pazar gn olarak belirlenir (Boorstin, 1996, 810). Paskalyann zaman konusunda, Hz. sann ldkten gn sonra yeniden dirilmesi ile doann ve tm canllarn periyodik olarak yeniden douu arasnda bir ba kurulabilir (Eliade, 1994, 61-75).
134
LETM AISINDAN SVASTA TCAR LETME ADLARI*

On the Commercial Names in Sivas and Their Meaning in Communication Etudes de noms dexploitations commerciales Sivas du point de vue leur efficacit communicatrice
Yrd. Do. Dr. eref BOYRAZ**

ZET Ticar iletme adlar sadece, herhangi bir i yerini dierlerinden ayrt etmemize yarayan basit isimler deildir. Onlar ayn zamanda bir kitle iletiim arac ve biimidirler de. Bu zellikleri dolaysyla iletme adlar, dilbilimi iin olduu kadar halkbilimi asndan da nemli veriler sunmaktadr. letme adlarna bakarak bir yre halknn dil zellikleri, dnce sistematii, sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel yaps hakknda eitli bilgiler vermek mmkndr. Bu makalede, Sivas rneinden hareketle iletme adlarnn halkbilimi iin ne tr veriler / bilgiler sunduu gsterilmeye allmtr. Anahtar Kelimeler dkkan isimleri, halkbilimi, Sivas RSUM Les noms des entreprises commerciales ne sont plus que les noms simples qui sertent distinguer quelque entrepris des autres. Ces noms sont en mme temps un moyen et une forme de communication masse aussi. Les noms des entreprises offrent les donnes importantes, pour le linguistique et mme pour le folklore, cause de ces particularits. l est possible de donner les diverses connaissances ces sur les particularits du langage et sur le systmatique de lavis et mme sur la structure socio-conomique, socio-culturelle du peuple dune rgion en regardant les noms des entreprises. Dans cette article, nous avons touch de montrer les donnes, connaissances que les noms des entreprises offrent pour le folklore en prenant la base lexemplaire de Sivas. Mots-cls les noms de magasin, folklore, Sivas
Giri / letme Adlarnn Anatomisine Doru: Bilindii zere insan sosyal bir varlktr ve onun sosyallemesi, hayat kendisi iin nisbeten daha kolay, daha yaanlr ve daha zevkli bir hle getirmektedir. Dahas sosyalleme bireyi, srf igdleriyle yaayan bir varlk olmaktan *
karmakta ve ona insan denilmesini salayan vasflar kazandrmaktadr. Sosyallemeye bu kadar cidd ilevleri yklememize sebep, sosyallemeyi burada sosyolojik manada deil, fakat onu da kapsayacak biimde insann bakalaryla herhangi bir sebeple, u veya bu ekilde bir etkileime girmesi olarak dn-
**
Bu makale, Sivas Valilii ile Sivas Hizmet Vakfnn 15-16-17 Mays 2003 tarihlerinde Sivasta dzenlemi olduu Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumunda sunulan bildirinin gzden geirilmi eklidir. Cumhuriyet niversitesi Fen-Edb. Fak. TDE Blm Sivas. el-mek: sboyraz@cumhuriyet.edu.tr
141
memizden kaynaklanmaktadr. Bylesi bir neme sahip olan sosyallemeyi salamann ilk art, hi kukusuz iletiimdir. letiimin olmad yerde sosyallemeden bahsetmek, ldeki serapta balk avlamak gibidir. Sosyallememizi ve dolaysyla da daha kolay, daha mreffeh ve hepsinden nemlisi srekli gelimeye ak bir hayat yaamamz salayan iletiim, ok boyutlu bir yapya sahiptir. Zira iletiim, khir ekseriyetin zannnn aksine sadece duygu, dnce ya da bilgilerin szl veya yazl olarak bakalarna aktarlmasndan ya da radyo, televizyon, telefon gibi aralardan yararlanarak yrtlen bilgi al verii (Eren 1988: 696)nden ibaret deildir. O, bir bilginin, haberin, niyetin ya da durumun ilkel veya gelimi bir iaret sisteminden yararlanlarak bir zihinden baka bir zihne yahut da bir merkezden baka bir merkeze ulatrlmas (Korkmaz 1992: 86)dr1. Buna gre iletiimin szl, yazl veya grsel, bireyler aras veya kitlesel, bilinli ya da rastlantsal olmak zere deiik ekilleri bulunmaktadr. Bu deiik iletiim ekilleri, yz yze konuma, ses tonu, jest ve mimikler, giyim kuam tarz, sa modeli, radyo, televizyon, sinema, telefon, internet, yazl / basl materyaller gibi daha pek ok farkl yollarla gerekletirilmektedir. Balangta iletiim, ounlukla bireyler arasnda yaplmaktayd. Fakat daha sonra kentleme ve sanayilemenin yaratt toplumsal koullar dolaysyla zorunlu olarak kitle iletiimi ortaya km ve bu iletiim tr, bilgi ann bir gerei olarak yaygn bir biimde ve daha sk kullanlr olmutur. te kentlemenin ve sanayilemenin bir sonucu olarak yaygn ve sk bir ekilde karmza kan kitle iletiim elerinden birisi de ticar iletme adlardr. Ticar iletme adlar, temelde bir i yerini dierlerinden ayrt edebilmek
maksadyla kullanlmaktadr. Ticar iletmelerin oalmas ve bunun beraberinde getirdii birtakm resm ilemler, iletmelere birer ad verilmesini zorunlu klmtr. Ancak iletmeciler, i yerlerine ad koyarken sadece bunu gzetmemekte; verdikleri adn ayn zamanda dikkat ekici, kolay aklda kalc olmasna ve yaptklar ile ilgili birtakm mesajlar iermesine de zen gstermektedirler. Bunun iin daha fazla mteri ekeceine inandklar, arm gc yksek kelimeleri semeye gayret etmektedirler. Bu seimde pek tabiidir ki hedef kitlenin, yani alcnn kltrel yaps da etkilidir. nk alcnn zihninde karln bulamayan, dier bir deyile onun kltrnde yeri olmayan veya bir anlam ifade etmeyen kelimelerden oluturulmu olan bir isim, ok fazla mteri ekme amacna hizmet edemeyecektir. Ticar iletme adlarnn seiminde iletme sahibinin kltrel yaps da nemli rol oynamaktadr. Zira iletme sahiplerinin zihinlerinde yer etmemi bir kelimeyi, i yerlerine ad olarak vermeleri beklenemez2. te btn bunlar ticar iletme adlarn basit birer isim olmaktan karmakta ve onlar toplumun kltrn yanstan nemli gstergelerden biri konumuna ykseltmektedir.3 Baka bir deyile ticar iletme adlar, sahiplerinin ve hitap ettikleri topluluklarn kltrn ve dnce sistematiini okuyabileceimiz minyatr / ekirdek metinler gibidir. Bu itibarla sz konusu adlar bizim iin asla hafife alnamayacak, geitirilemeyecek bir neme ve basite indirgenemeyecek bir yapya sahiptir. te bylesine nemli ticar iletme adlarnn -ilk anda- iletiimle pek alakas yok gibi grnmektedir. Ancak insann ortaya koymu olduu bir yap, durum ya da tavr eer bakalar iin -gerekte yle bir ama gdlmemi olsa bile- bir anlam ifade ediyorsa veya bir mehttp://www.millifolklor.com
142
saj krnts tayorsa orada iletiimin varlndan sz etmek mmkndr. Kald ki ticar iletme adlar ilgili ilgisiz herkese, htiyacnz olduunda biz buradayz. mesajn bilinli olarak ve hem de srekli bir ekilde vermeye almaktadr. Ayrca bunlarn verdii mesaj bu kadarla da snrl deildir. Birazdan aada grlecei zere bu adlar, bnyelerinde ak veya rtl olarak baka mesajlar da barndrmaktadr. Bu sebeple ticar iletme adlar, bir i yerini belirtmenin yannda, bir kitle iletiim arac ve biimi olma zelliine de sahiptir. te bu dnceler dorultusunda almamza, Sivas il merkezindeki ticar iletme adlarn iletiim perspektifinden incelemeyi konu edindik. Bunun iin ncelikle, ounluu Atatrk, stasyon ve Kepenek caddelerinden, Afyon ve Eski Belediye sokaktan -ki bu cadde ve sokak isimleri de ayr bir alma konusudur- olmak zere 500 ticar iletmenin ad toplanmtr4. Toplama ilemi yaplrken daha ok merkez yerlerin tercih edilmesinin sebebi, buralarn, son tketiciye ynelik ticar hareketliliin youn bir ekilde yaand yerler olmas hasebiyle farkl ya gruplarndan ok daha fazla sayda kiiye hitap ediyor olmasdr. Kentin kalbi konumundaki sz konusu yerlerde bulunan i yerleri, ok sayda kiinin dolamna ak olmas dolaysyla hitap eklinde belirli bir ortalamay tutturmak zorundadr. Bu sebeple bugn yapm olduumuz bu derleme, gnmz Sivasnn sosyo-kltrel yapsnn yannda, sosyo-ekonomik yaps hakknda da pek ok adan ortalama bir fikir verecektir. Derleme yaplrken ounlukla iletme sahipleriyle grlm ve onlara, i yerlerine verdikleri adn tercih sebebi sorulmutur. Grmelerde ncelikle kendimizi tantp amacmz aka belirtmemize ramen ounlukla olumhttp://www.millifolklor.com
suz ve pheci tavrlar sergilenmi ve bu erevede; Uraacak baka iiniz yok mu? yollu davran veya cmlelere muhatap olunmu, ilerinin okluu bahanesiyle zaman zaman batan savmalarla karlalmtr. Bu da derlemenin sal asndan yer yer olumsuz sonular dourmutur. Fazla olmamakla birlikte baz iletme sahipleri, kendisiyle bylesi kk(!) bir konu dolaysyla ilgilenildii iin hayretini ve memnuniyetini gizleyememi ve ak yreklilikle bize yardmc olmutur. Bu tavrlar zelde esnafn, genelde ise halkn baz konulardaki nkabullerini, neye ne kadar deer verdiini, kendi deerlerinin farknda olup olmadn gstermesi ve psikolojisini yanstmas bakmndan halkbilimcilere, olduka dikkate deer veriler sunmaktadr. nsan, kendisi hakknda kck(!) ve masum amal bir bilgi edinmek isteyene kar neden bu kadar olumsuz ve pheci yaklar? Bu, sanrz insanmzn daha ok eitim seviyesiyle ve biraz da yaam olduu tecrbelerle alakaldr. Derleme srasnda iletme isimleri konusunda herhangi bir yanlla sebebiyet vermemek iin i yeri sahiplerinin varsa kartvizitleri de toplanmtr. Kartvizitler de -ki bize gre bunlar, iletme adlarn zerinde bulunduran tabelalarn cepte tanan biimleridir- iletme adlarn, sahiplerinin isimlerini ve yaplan ile ilgili pek ok figr, armay veya unsuru zerlerinde tamalar dolaysyla baka bir iletiim arac ve ayn zamanda biimidirler. Kartvizitle yaplan iletiim biimi, tabelalarla yaplandan farkl zelliklere sahip olduu iin bunu baka bir almann konusu olmak zere imdilik bir kenara brakyoruz. zlenecek Yol ya da Mihenk Ta: Yukarda iletiimin deiik ekillerinin bulunduunu belirtmitik. Bu ne-
143
denledir ki iletiimin deiik ekillerinden her birini incelemek iin farkl farkl modeller ortaya konulmutur. Bu, ayn zamanda herhangi bir modelin btn iletiim ekillerinin zmlenmesinde kullanlamayaca ya da kullanlrsa eksik veya yanl sonular dourabilecei anlamna gelmektedir. O bakmdan ticar iletme adlaryla yaplan kitle iletiiminin zmlenmesinde, bu iletiimin ekline ve yapsna uygun bir model semek gerekiyordu. te bu sebeple biz de Sivastaki ticar iletme adlarn iletiim asndan incelemek iin birok iletiim modeli arasndan H. D. Lasswelln modelini kullanmay tercih ettik. Zira Lasswelln modeli kitle iletiimini zmlemek iin nerilen modeller ierisinde, incelemeyi dndmz konuya uygundu. Lasswelln, iletiim aratrmalarnda ska kullanlan modeli (Fiske 1996: 51; Lazar 2001: 93-94) onun u cmlesiyle zetlenmektedir: Kim, ne diyor, hangi kanalla, kime, hangi etkiyle? Burada kim sorusuyla kasdedilen vericidir. Yani iletiyi kodlayp alcya gnderen kaynaktr. Ne diyor sorusu, iletiyi yani ierisi mesajlarla ykl gstergeleri anlatmak istemektedir. Hangi kanalla ibaresinden kast, iletiyi gndermeyi salayan aratr. Kime, alcy; hangi etkiyle sorusu ise iletinin alc zerinde brakt etkiyi ifade etmektedir. Szn ettiimiz bu modeli, ticar iletme adlaryla yaplan iletiimi zmlemek iin kullanmak istediimizde, ortaya cevaplandrlmas gereken u sorular kmaktadr: Ticar iletme adlarnn vericisi kimdir ve bu verici ne gibi zelliklere sahiptir? Ticar iletme adlarndaki iletinin yaps nasldr ve ne gibi mesajlar iermektedir? letiyi alcya gndermek iin hangi aralar kullanlmaktadr ve bu aralarn belli bal zellikleri nelerdir? letinin alcs kim-
dir, hangi zamanlarda ve iletinin ne kadar alcya ulamaktadr? leti, alc zerinde nasl bir etki brakmaktadr; geri besleme (Fiske 1996: 39-41) yani alcdan vericiye bir dnt sz konusu mudur? Bu almada ite btn bu sorulara, derlediimiz ticar iletme adlarndan hareketle cevaplar verilmeye allacaktr. Verici / Kaynak: Ticar iletme adlaryla gerekletirilen iletiimin vericisi, yaplan grmelerden anladmz kadaryla byk ounlukla iletme sahipleridir. Birkann ismini, iletmecinin babas veya arkada tavsiye etmitir. Ancak bunlar da i yeri sahibinin onayndan gemedii mddete tabelaya kamayacana gre i yeri adlarnn tamamn, sahipleri vermitir diyebiliriz. Sivastaki ticar iletme sahipleri de grdmz kadaryla i yerlerine isim seerken ounlukla ismin dikkat ekici, kolay aklda kalc, arpc ve ileriyle ilgili birtakm mesajlar verici olmasna dikkat etmektedirler. Bunlar dikkate almadan i yerine adn, soyadn veya bir yaknnn ismini koyanlar da bu kelimelerin mecaz anlamlarndan istifade etmeyi dnmektedirler. Bu demektir ki vericiler isim seiminde, alclarn yani hedef mteri kitlesinin kltrel altyapsn gz ard etmemektedirler. Sivasta ticaretle uraanlarn ekseriyetini lise ve ilkretim mezunlar oluturmaktadr. Son yllarda niversite mezunlarndan ticarete atlanlarn saysnda bir art gzlenmektedir. Buna gre Sivastaki iletme adlarnn ounluunun, hangi eitim seviyesindekiler tarafndan verilmi olduu ortaya kmaktadr. yeri adlarnn kken ve yap itibariyle ne gibi zellikler tad ve bu adlarn barndrd ak ve rtl mesajlarn ne olduu konularnda verilecek bilgiler, bizi iletme sahiplerinin yani
144
vericilerin kltrel yaps hakknda da aydnlatacaktr. O bakmdan imdi Laswelln modelindeki ikinci aamaya yani Ne diyor? sorusunun cevabna, dier bir deyile iletiye geebiliriz. Zarfn Yaps: letiim srecinde herhangi bir yolla bakalarna aktarlan her eye ileti ad verilmektedir. Bir ileti, gsterge ve mesaj olmak zere iki ksmdan olumaktadr. letiim biliminde, kendisinden baka bir eye gnderme yapan, duyularmzla kavrayabileceimiz fiziksel unsurlara gsterge5 denilmektedir ve bunlarn varl kullanclarn onu bir gsterge olarak kabul etmelerine baldr. Gstergeler, iletiimdeki asl gayeyi yani iletmeye altmz mesajlar ierisinde tayan oluumlardr. Bu ynyle gstergelere, mesajlarn zarf / klf da denilebilir. Bu zarflar bir fotoraf karesi, bir kelime veya cmle, bir hareket, grnt, ekil veya bir ses ya da onun tonu biiminde olabilirler. Ticar iletme adlaryla yaplan iletiimdeki gstergeler, yani mesaj bnyesinde barndran zarflar kelime veya kelime gruplardr. letme ad olarak nitelendirdiimiz bu kelime veya kelime gruplarnn -zarflarnkkeni ve yaps, bizim iin en az tadklar mesaj kadar nemlidir. Hatta zarflarn kkeni ve yaps ou zaman, iindekilerden yani mesajlardan daha nemlidir. nk mesajlar sadece mteriyi, zarflar ise mteriyle birlikte btn bir toplumun dilini ilgilendirmektedir. Bu itibarla almamz bize, derlemenin yapld dnemdeki Sivasllarn dil yaps ve bilinci hakknda da baz bilgiler sunmaktadr. yeri adlarn oluturan yap, belirten ve belirtilen olmak zere ou yerde iki paraldr. Paralardan birisi i yerinin hangi alanda hizmet verdiini belirtmektedir. Belirtilen konumundaki bu para genellikle yapnn son tahttp://www.millifolklor.com
rafnda bulunup eczane, manav, kundura, market, kuyumcu, mobilya, giyim, inaat, kozmetik, krtasiye, kuafr, eyiz, elektronik, bilgisayar gibi kelimelerden olumaktadr; Bulvar Eczanesi, Ak Manav, Altnyayla Kundura, Anadolu naat, Bahtiyar Giyim, Aydoan Emlak, a Kitapevi, etin Kuyumcu, Delta Bilgisayar, Enver Elektronik rneklerinde grld gibi. Baz iletme adlarnda ise Akkayalar Ticaret, Alaska Technology Shop, Altun Ticaret, Altunba Mehmetik Kral, Bahar Maazas, Baklaclar Ltd. ti., Bar Ticaret, Er Ticaret, Erberk Ticaret, Gonca Maazas, Glar Ticaret, Glistan Maazas, Grbzler Ticaret, peki Maazas, Karagl Ticaret, Krat Pazarlama, Mavi Boncuk, Mert Ticaret, Metro, Oflazlar Ticaret, Oskar, zkanlar Ltd. ti., Salih Ticaret, Sema Ticaret, Umut Ticaret, Yeni Fikret Maazas rneklerindeki gibi o i yerinin hizmet verdii i kolunu belirten taraf / kelime bulunmamaktadr. letme adnn bu eksikliini, bir baka iletiim arac olan vitrinler tamamlamaktadr. Bu tarz isimlere sahip i yerlerinin hangi i kolunda alt, vitrinlerine baklarak renilebilmektedir. letme adlarnda, ayn i kolunda alanlar birbirinden ayran esas unsur yapnn, ou zaman ba ksmnda yer alan parasdr. letme sahiplerinin farknda olarak veya olmayarak kltrel yaplarn gsterdikleri ve seimini yaptklar esas kelime ite bu paradadr. Belirten durumundaki bu kelimeler, ounlukla gerek ve mecaz anlamlar hesaba katlarak i yerlerine ad yaplmaktadr. Sivastaki i yeri adlarnn esas belirtenleri, genellikle i koluyla veya yaplan iin evsafyla ilgili, Deva Eczanesi, Besler Kebap, Keskin Makas Erkek Kuafr, Net Optik, nc Sper Market rneklerinde olduu gibi armlar
145
yapan ya da en azndan arm, i koluyla tezat tekil etmeyen kelimelerden olumaktadr. Az olmakla birlikte baz i yeri isimlerindeki belirtenler, arm asndan ntr durumdadr ki bu belirtenler genellikle ahs ad veya soyadlarndan olumaktadr: Blent Kundura, Erdal Kasetilik, Feyza Kuyumcu, Hakan Color, Tetiker Kuyumculuk. Baz i yeri adlarndaki belirtenler ise, bize gre arm asndan i koluyla uyumamaktadr. rnein Bra Lahmacun, alkuu Oto Ykama, ilek Sarrafiye, Elif Ocakba, Esra Pide Frn, Gizem Bilgisayar, Gonca Yemekilik, Herford Pide Frn, Kardelen Kundura, Kardelen Pide Frn, Kuzu Pide Frn, Mzdelife Etli Pide Salonu, Tuem Kundura gibi i yeri adlarndaki bra, alkuu, ilek, elif, esra, gizem, gonca, herford, kardelen, kuzu, mzdelife, tuem gibi belirtenlerle i kolu arasnda mana ve arm asndan bir balant yoktur. Balant olmad gibi bizce bu isimlerdeki belirtenlerle belirtilenler arasnda bir kan uyumazl bulunmaktadr. O bakmdan i yerlerine ad verilirken bu tr hususlara da dikkat edilmesi gerekmektedir. Sivastaki ticar iletme adlar, sz dizimi asndan yzde altma yakn bir oranda eksiltili yapdadr. Eksiltili yapda i yeri adndaki zel isimler, daha vurgulu bir biimde n plana karlmak iin salonu, maazas, dkkan, hanesi gibi genel anlaml belirtilen kelimeler kullanlmaz. Yani belirtilen durumundaki kelimelerin ne olduu yzde yz anlalaca iin bunlarn yeri bo braklr. Trke bu tr eksiltili yaplara uygundur (Breki 1993: 131). Afacan Bebe, Akkayalar Ticaret, Altnyayla Kundura, Bahtiyar Giyim, Bereket Kuyumcu, Bra Baklava, Can Kebap, Dede - Nine Moda, Gizem Kuafr, pek Temizlik, Okyanus letiim rneklerinde grld
gibi btn bu i yeri isimlerinin sonuna maazas, hanesi, dkkan, salonu, evi gibi kelimeler eklenmesi gerektii halde bunlarn yeri bo braklm ve bylece eksiltili yap oluturulmutur. Fakat bu tr yapya sahip isimlerle de meram anlatlabilmektedir; hem de i yerine verilen esas isim daha da vurgulanarak ve kelime tasarrufu yaplarak. Yine sz dizimi asndan Sivastaki iletme adlarnn ounun isim tamlamalarndan olutuunu da syleyebiliriz. Ak Manav, Byk Dershane, Gzde Optik, Gzel Lks Hrdavat, timat Market, nc Sper Market, Titiz Kuru Temizleme rneklerinde olduu gibi baz i yeri adlar ise sfat tamlamalaryla kurulmutur. Fakat bunlarn says, isim tamlamalaryla kurulanlara gre olduka azdr. Baz iletme adlar da tek kelimeden olumaktadr ve yine bunlarn says da azdr: Hatemolu, tenlik, Pazaristan gibi. Tek kelimeden oluan i yeri adlarna Abbate, Collezione, Metro gibi marka adndan oluanlar da ekleyebiliriz. Trke sz diziminde belirten ba tarafta, belirtilen ise sonda bulunmaktadr. Bat dillerinde ise durum bunun tam tersidir. Sivastaki baz iletme adlarnn, Bat dillerinin -zellikle de ngilizcenin- sz dizimine uygun biimde oluturulduu grlmektedir: Butik Adres, Butik Canpolat, Butik Center, Butik Cnck, Butik Classman, Butik Faruk, Butik Gkhan, Butik Deyzi, Butik Hayrettin, Butik Nesimi, Butik Onur, Butik Osman, Butik Sema, Eczane Kaan, Foto Alpay, Foto Kenan, Foto Necmi, Foto Nuri, Foto Sema, Galeri Adnan, Galeri Pabu, Galeri Yusuf, Kuafr Fethiye, Kuafr Glhan, Kuafr Yunus, Otel Madmak, Salon Med Cezir, Stdyo Ersin, Stdyo Net, Stdyo Nil, Stdyo Sima. Trkenin sz dizimine aykr olan bu isimler, derlediimiz adlar ierisinde % 6lk bir paya sahiptir ve bunlar, iletme adlarndahttp://www.millifolklor.com
146
ki yabanclamann, dikkatlere pek taklmayan bir boyutunu oluturmaktadr. Sivastaki i yeri adlarn oluturan kelimeler, byk oranda standart Trkede kullandmz szcklerdir. Ancak son on yl ierisinde alan baz i yerleri bu oran biraz drmeye balamtr. Derlediimiz isimler ierisinde yabanc kelimelerin oran -ki bu yabanc kelimeler hep Bat menelidir- % 10 civarndadr. Bu yzde onluk dilimdeki baz i yeri adlarnn; Altnsoy Ford Plaza, Aydnlar Rent A Car, Bahtiyar Lucky Kanepe, Bross Mant Gzleme Center, Hakan Baklava Patisserie Cafe, Hakan Color, Kadolu Telsim Shop, Katipolu Shopping, zsoft Bilgisayar, Paa Fast Food, Sena CD Shop rneklerinde grld gibi bir yars yabanc, dier yars Trke kelimelerden olumaktadr. Bu tr isimler, kimi iletme sahiplerinin kendilerine has deerlere bir nebze de olsa sahip ktn ve fakat bu deerlerin bir ksmn, srad olma arzusuyla, bilinli ya da bilinsiz olarak, zentiye kurban ettiklerini gstermektedir. Baz i yeri adlarnn ise tamam yabanc kelimelerden olumaktadr: Abbate, Activ Hyper Market, Alaska Technology Shop, Algida Shop, Baybi Land, Butik Deyzi, Collezione, Dekoline, Diamond Bilardo, Estetica Coiffur, Iceberg Net House, Mega Soft, Metro, Naturland, Ofisline, Oskar, Pano Kids Clup, Penguen Baby Market, Simena Patisserie, Tiffany Tomato, Toyota Plaza, World Wella . Marka belirten yabanc kelimeler, i yeri adnda bir noktaya kadar mazur grlebilir. Ancak bunun dndaki yabanc kelimelerin kullanlmasnn hakl bir tarafnn olduunu sanmyoruz. Zira milleti kendine yabanclatrmann, kltrn etkisizletirmenin yolu onun dilini bozmaktan gemektedir. Dilimizin bozulmas, kklerimizden kopmamz ve dolaysyla kreselleen dnyada hakim
kltrlerin hegemonyas altna girmemizle ya da girmek kanlmaz ise giri srecimizi hzlandrmakla edeer bir anlam tamaktadr. Bu sebeple iletme adlarnn seiminde azam dikkat gsterilmesi gerekmektedir. Sivastaki tabelalarda yabanc kelimelerin kullanm oran bereket ki henz byk ehirlerdeki kadar deildir6. Ancak bu konuda, gerek i yerlerine ruhsat veren belediye ve maliye gibi kurumlar, gerekse bu adlar verenlerle mteriler duyarl olmazsa bizim de onlardan pek farkmz kalmayacaktr. Zira bu tr kelimelerin kullanm giderek artmakta ve dkkan yerine artk shoplar, pastane yerine patisserieler almakta; tehir salonlar yerini showroomlara brakmakta; merkez yerine centerlara gidilmekte ve byk binalarn yerine plazalar dikilmektedir. Ticar iletme adlarndaki yabanclama, sadece bunlarla snrl deildir. Yabanclama, imlaya yani kelimelerin yazmna da sirayet etmitir ki asl tehlike de ite burada yatmaktadr. nk diller, kelime al verii noktasnda birbirlerini etkileyebilirler ve bu bir noktaya kadar normaldir. Normal olmayan, dahas ac ve vahim olan ise baka bir dilin ilkelerini, kurallarn alp kullanmaktr. Tabelalara yabanc kelimeler, baka bir dilin sz dizimi ekli sokulduu gibi yabanc dillerin imlas da girmitir. Trke okunduu gibi yazlan, yazld gibi okunan bir imlaya sahiptir ve bizim alfabemizde Q, W ve X gibi harfler bulunmamaktadr. Ancak tabelalardaki yabanc kelimelerin varl ve zellikle ngilizce imlasna uygun yazm ekilleri, (IQF Bilgisayar ve letiim, World Wella, Akn Textil) rneklerinde grld gibi bizim bu harflerle kar karya gelmemize neden olmaktadr. Ayrca kullanlan imla dolaysyla tabelalarda k ve snin yerini cler (Class Bayan Kuafr,
147
CC Caf, Butik Center), inin yerini yler (Alaska Technology Shop), nin yerini shler (Algida Shop) almaktadr. ehrin tabelalarnda isimler ounlukla Trke imlasyla yazlmtr. Fakat Franszca, Almanca, talyanca ve zellikle ngilizce imlalaryla yazlanlar da vardr. Baz iletme isimlerinde ise iki farkl -zellikle Trke ve ngilizceimla, yani melez bir imla kullanlmtr. Bu durum, kendi iindeki baz elikilerle alclarn kafasnn karmasna yol amaktadr. nk alc ayn kelimeyi farkl tabelalarda deiik biimlerde yazlm olarak grmekte ve kelimenin dorusunun ne olduu noktasnda tereddte dmektedir. rnein dokuma, kuma manasndaki kelime textil eklinde mi, yoksa tekstil biiminde mi yazlmaldr. nk tabelalarda iki yazm ekli de mevcuttur. Ayrca alc, ayn tabeladaki kelimeleri hangi imlaya gre okuyacak? Hepsini Trkeye gre okusa farkl, ngilizceye gre okusa farkl ve tuhaf bir durum ortaya kmaktadr. rnein Erdemcan Rent A Car biz nasl okuyacaz; Erdemkan Rent A Kar diye mi, Erdemcan Rent A Car diye mi? Ya da CC Cafyi SiSi Kafe eklinde mi telaffuz etmeliyiz, yoksa CC Cafe biiminde mi? Bu tr iletme adlarnn bir ksmn Trke, dier ksmn ise ngilizce imlasna gre okuyacaksak adn hangi tarafn, nereye kadar Trke imlasyla okuyacaz? Kald ki baz iletme adlarndaki yabanc kelimelerin yazm, ait olduklar dildeki orijinal imlasyla da rtmemektedir. Yani kelimenin orijinali yazlmak istenirken baz yanllklar yaplmaktadr. rnein Pano Kids Clup adndaki clup szc yanl yazlmtr. nk bu szcn asl p ile deil, b iledir. Bebek kyafet ve malzemeleri satan bir iletme kendine isim olarak Baybi Land semi. Her halde bebek lkesi, bebeklerin yeri demek is-
tiyorlar. Ancak ngilizcedeki bebek kelimesi baybi eklinde deil, baby biimindedir. Eer bu kelime Butik Deyzi (daisy) rneindeki gibi telaffuz edildii ekilde yazlmak istendiyse i yeri ismindeki ikinci kelime land, neden le:nd biiminde yazlmad? Ayrca baby kelimesi, baybi olarak deil, beybi eklinde telaffuz edilmektedir. te, btn bu kafa kartran durumlar, ncelikle Trke kelimeleri tercih etmekle ve sadece tek bir imlay, Trkiyede yaadmza gre Trke imlasn, kullanmakla ortadan kaldrlabilir. yeri adlarnda melez bir imlann, yabanc kelimelerin veya dil kurallarnn kullanlmas, yle tahmin ediyoruz ki anadili sevgisizliinden deil, bilinsizlikten kaynaklanmaktadr. Bu bilinsizliin nelere sebep olabilecei, insanlar hangi tehlikeli sulara srkleyebilecei bir kere dnlse ya da anlatlsa sanrz iletme sahipleri bu konuda daha dikkatli/duyarl davranacaktr. Zarfn indekiler: Yukarda kkeni ve yaps hakknda eitli bilgiler verdiimiz gstergelerin, dier bir ifadeyle zarflarn tad temel mesaj, Bilginiz olsun, unlara ihtiyacnz varsa biz buradayz. biimindedir. Zarflarn iindeki mesaj kukusuz, sadece bundan ibaret deildir. Bunu besleyen rtl veya ak birtakm tli / ikincil mesajlar da vardr. Bu, rtl veya ak, ikincil mesajlarn ne olduu ise i yeri isimlerini hangi faktrlerin belirledii sorusunun cevabnda gizlidir. ocuklara ad verilirken nasl ki din, mill, ahlak ve ailev birtakm sebepler7 etkili oluyorsa ticar iletme adlarnn seiminde de buna benzer faktrler etkili olmaktadr. Bu erevede iletme sahiplerinin ekmek teknesi / kaps olarak grdkleri yere, isim verirken kelimeleri rast gele semediklerini, baz faktrleri gz nnde bulundurduklarn syleyehttp://www.millifolklor.com
148
biliriz. Yaptmz derlemelere gre Sivastaki iletmelere verilen adlar belirleyen faktrler unlardr: 1- Ad veya Soyad: Sivastaki ticar iletme adlarnn seiminde en etkili olan faktr grdmz kadaryla ad veya soyadlardr. letme sahipleri, i yerlerini tanmlarken ounlukla ad veya soyadlardan istifade etmektedir. erisinde ad veya soyad bulunduran i yeri adlar, incelediimiz malzemede % 44.6 gibi byk bir oran tutmaktadr. Bu oran ierisinde de en byk pay, soyadlarna aittir. ncelediimiz 500 iletme adnn 120sinde soyad veya soyadndan tretilmi kelimeler bulunmaktadr. Bnyesinde soyad bulunduran iletme adlarn u ekilde sralayabiliriz: Akalan Disco-Bar, Akgl Otel, Akgl ekerleme, Akn Textil, Akta Zccaciye, Altnolu Sarraf ve Kuyumculuk, Altnsoy Ford Plaza, Altun Ticaret, Altunba Krtasiye, Altunba Mehmetik Kral, Ata Kozmetik ve Parfmeri, Aydoan Emlak, Bahtiyar Giyim, Bahtiyar Kuyumcu, Bahtiyar Lucky Kanepe, Balaban Medikal, Bayldz Giyim, Bayldz Kuyumculuk, Butik Canpolat, alar Tuhafiye, anka Sarraf ve Kuyumcu, etin Kuyumcu, ilek Sarrafiye, imen Pastanesi, Day Sucukculuk, Dilek Ticaret letiim Sistemleri, Diner Kardeler letmesi, Eker Emlak Ofisi, Ekiz Giyim, Er Ticaret, Erdem Krtasiye, Erler Kuyumculuk, Erturhan Sarraf Kuyumculuk, Evler Kuyumculuk, Gkek Kuyumcu, Grgn ay Evi, Gze Market, Gl Cam Ticaret, Glat Eczanesi, Gler Kitabevi, Gmer Sarraf Kuyumcu, Grel Kuyumcu, Grler Parke, Kadolu letiim, Kaptan Sarraf Kuyumcu, Karacaolu Konfeksiyon, Karada naat, Kepenek Kuyumculuk, Klavuz Sarraf Kuyumcu, Kl Optik, Kzltoprak Kuyumcu, Kiri Kuyumculuk, Ko Ylmaz Kuyumculuk, Koyiit Kuyumcu, Korkmaz
Kundura ve anta, Kuzu Pide Frn, Modann Merkezi Saka, Mcahit Kuyumculuk, Mlayim Giyim, Nasuholu Eczanesi, er Saati, zarslan Kuyumcu, zer Al Dekorasyon, zeren Zccaciye, zfidanc Sarraf Kuyumcu, zkaynak Eczanesi, zsevim Kundura, zta Telekomnikasyon, Parlak Kuyumculuk, Serin Sarraf Kuyumcu, Seyidolu Pastanesi, Stdyo Ersin, Sbtay Saatilik, ahin Bilgisayar, ahin eyiz, erbeti Hediyelik, eremet Kuyumculuk, imek Giyim, Taseten Butik ve Kundura, Tecer Earp, Tek Kuyumculuk, Tetiker Kuyumculuk, Toparl Hrdavat, Turan Mhendislik, Trkolu Kuyumculuk, Yamur letiim, Yaln Hrdavat, Yara Kuyumculuk, Yldz Sarraf Kuyumcu, Ylmaz Elektronik, Ylmaz arkteri, Ycel Kuyumcu, Yzer Mble. letme adlarnda baz soyadlarnn sonuna oul eki getirilmitir. Bunlarn bir ksm oul ekini; Baklaclar Ltd. ti, Doanlar Kundura, Durmazlar Ltd. ti. Ceylan Otomotiv, zkanlar Ltd. ti., Tutarlar Saatilik rneklerinde olduu gibi iyeri, ayn soyad tayan birden fazla kii tarafndan ald / iletildii iin alm, bir ksm da Akkayalar Ticaret, Asanlar Konfeksiyon, Aydnlar Rent A Car, Erdaylar Kuyumcu, Grbzler Ticaret, Kiriler Kuyumcu, Kuruaylar Kuyumcu, Oflazlar Ticaret, Oltekinler Kuyumcu, Tokgzler naat rneklerindeki gibi aile ismi yapan -gil manasna gelecek ekilde almtr. letme adlarndaki baz soyadlarnn sonuna da Yarolu Baklava Pasta Salonu, Gldoullar Alveri Merkezi rneklerinde olduu gibi olu veya oullar ibareleri getirilmitir. Baz iletme adlarnda da ya soyadnn bir ksm irsan Saatilik (Soyad irci imi.), Dou ekerleme (Soyad Gndou imi.), slam Kitabevi (Soyad slamolu imi.), z Gm (z kelimesi soyadnn ilk he-
149
cesiymi.), Pnar Matbaa (Soyad Aapnarm.), Ta Kuafr ve Gzellik Salonu (Soyad Aytam.) ya da iki soyadnn karm Glar Ticaret (Gl ve Ar), zuur Elektrik (z ve Uur) kullanlmtr. Baz adlarda ise soyadnn bana veya sonuna Karagl Ticaret (soyad Kara imi, gl eklemi), z-an Elektrik (soyad anm) rneklerinde grld gibi bir kelime getirilmitir. Derlemelerden edindiimiz bilgilere gre ticar iletme adlarndaki soyadlarna ynelik bu tr tasarruflar, ya syleyi kolayl salamas bakmndan ya aklda kalcln artrmas iin ya i yerini ayn soydan birka kiinin atn / ilettiini vurgulamak gayesiyle ya da kiinin bal bulunduu soya gnderme yapmak dncesiyle yaplmtr. Soy, slale adlar, i yeri isimlerine temelde gerek anlamlar kasdedilerek, yani bir soyun ad olmas hasebiyle konulmutur. Fakat bunun yannda soyadn, i yeri adnda Kaptan Sarraf Kuyumcu, slam Kitabevi rneklerindeki gibi tevriyeli olarak kullananlar da, soyadnn mecaz anlamlarndan istifade etmeyi hedefleyenler de vardr. letme isimlerindeki soyadlar, elbette ki iletme sahiplerine veya ortaklardan birine aittir. yleyse iletme sahipleri hangi gerekeyle soyadlarn i yerlerine vermektedir? Buradan karlabilecek asl mesaj nedir? Bu sorulara cevap olmas iin i yeri sahipleri, daha ok slaleleriyle tanndklar iin soyadlarn i yerlerine verdiklerini belirtmektedirler, ki slaleyi belirten gsterge de ou zaman soyaddr. letmeciler arasnda soyadlarn i yerlerine, soyadn yaatma dncesiyle verdiklerini belirtenler de vardr. letmeciler, i yerine soyadn vermekle bir anlamda soy, slale emsiyesi altna snmaya almakta, soyadn kendisi iin bir referans olarak kullanmaktadrlar. Zira soyadn
aklda tutmak, tek tek bireylerin adn renmekten daha kolay olduu iin insanlar kiilerden ok slaleyi tanrlar. Byle olduu iin Sivasl biriyle -zellikle eskilerden biriyle- tantnzda sizin adnz onun iin pek fazla bir ey ifade etmez ve Kimlerdensin?8 sorusuna muhatap olursunuz. te bu sebeple soy isminin, tandklar vastasyla ok mteri ekeceine inanlmaktadr. Nitekim baz esnaflar i yeri isimlerinin bu adan ok faydasn grdklerini belirtmektedirler. Demek ki Sivasta alclarn / tketicilerin bir ksm, bir eye ihtiyalar olduunda Dost ile ye, i, al veri etme. biimindeki tecrb sze ramen tandklarn tercih etmektedirler. Bu, tketicinin tanda olan gvenini ve mikro plandaki milliyeti dncesini, kabilecilik anlayn gsterirken ayn zamanda tandk olmayan iletmeciye kar duyulan itimatszl veya nyargy da sergilemektedir. Soyadnn ok sayda mteri ekmesi ve bu nedenle soyadlarnn i yeri isimlerinde sklkla kullanlmas, daha ok Sivas gibi orta ve kk lekli ehirlerde karlalabilecek bir durumdur. Zira soyadlar byk ve kozmopolit kentlerde, orta ve kk lekli ehirlerdekiyle ayn eyleri ifade etmemektedir. yerine isim olarak ounlukla soyadlarnn verilmesi, sadece bunlarla izah edilemez sanrz. Bize gre bunun psikolojik boyutlar da vardr. Bu balamda i yeri isimlerinde soyadlarnn fazlaca tercih edilmi olmasna bakarak iletme sahiplerinin bir gruba -ki bu slaledir- aidiyet duygusu beslediklerini, grubun koruyuculuuna ve kuatclna ihtiya duyduklarn ve grup kimliklerinin daha baskn olduunu syleyebiliriz. yeri isimlerinin seiminde soyadlardan sonra etkili olan faktr, kii adlahttp://www.millifolklor.com
150
rdr. Be yz iletme adndan 101inde kii ad kullanlmtr. Adlarda ilk sray, iletme sahibinin yaknlarnn ad (63 adet), ikinci sray ise kendi ad (38 adet) almaktadr. letme sahipleri, i yerlerine yaknlarndan ounlukla kendi ocuklarnn adn vermektedirler. Bu durum, Sivastaki aile yapsnn geni aileden ekirdek aileye doru bir deiim geirdiini gstermektedir. nk eskiden toplumun genelinde geni aile yaps daha hakim idi ve geni aile ierisinde yaam olmann verdii psikoloji ve kollektiflik ruhu dolaysyla babalar ocuklarn fazlaca sahiplenemezdi. Hal byle olunca da onlarn isimlerini i yerlerine de veremezlerdi. yerine ad verilen ocuklar, ya ilk ocuktur ya son, ya da i yerinin alna yakn zamanda domu veya doacak olanlardr. On sekiz iletme adnda i yeri sahibinin kznn; Buket Sarraf Kuyumcu, Bra Baklava, Bra Lahmacun, Derya Saat, Eda Giyim, Elif Ocakba, Esra Pide Frn, Feyza Kuyumcu, Funda Giyim, Gizem Bilgisayar, Hazal Kuyumculuk, Kardelen Kundura, Kardelen Pide Frn, zlem Bebe, Seil Gelinlik, eyda Sarraf ve Kuyumcu, Tuem Kundura, Yasemin Sarraf Kuyumcu, on beinde de olunun; Bura Mhendislik, Butik Nesimi, Ceyhan Matbaa, ar Bebe, Emre Unlu Gda, Engin Kuyumculuk, Fatih Sarraf ve Kuyumcusu, Gven Kitabevi, Murat Tekstil Shop, Servet Kmr, Tuna Kuyumculuk, Ufuk Sarraf Kuyumcu, Ufuk Tp Kitabevi, Urak Eczanesi, Uur Terzi ismi yer almaktadr. letme adlarndaki kz ve erkek ocuk isimlerinin saysnn birbirine bylesine yakn olmas, daha ok erkek evlad n plana karan eski anlayn, ekirdek aileyle birlikte artk yava yava deimeye yz tuttuunu gstermektedir. Kimi i yerlerine sahipleri; Butik Gkhan, Butik Onur, Erdemcan Rent A
Car, Eren Tuhafiye, Murat Giyim, Onur Kuyumcu, Dilo Bebe, Gnl Saati, Sema Bebe, eyda Gelinlik rneklerinde grld gibi yeenlerinin adn vermektedir. yerine ok az olmakla birlikte kardeinin Burcu ekerleme, Galeri Adnan, Murat Kuyumcu, arkadann Kerem Optik, torununun Emre Gda Pazar, ortann kznn Gamze iekilik ve yengesinin Butik Sema ismini verenler de vardr. Dikkat edilecek olursa i yeri sahipleri, yaknlarndan genellikle ocuklarn ismini koymaktadr ve bunu, uur getirecei dncesiyle yapmaktadr. Neden kkler? nk onlarn masum olduklarna inanlmakta ve onlarn temizliinin, saflnn ve dahas ksmetlerinin i yerlerine de sirayet edecei dnlmektedir. Bu, eski Trklerdeki isim vermeyle ilgili bir inann aynsdr. Eski Trklerde herhangi bir kiinin veya varln ismi ocuklara verilirken o kiinin veya varln kutunun, zelliklerinin de isimle birlikte ocua geeceine inanlmaktayd. Burada da ocuun isminin dkkana verilmesiyle ocuun ksmetinin, bahtnn, kutunun i yerine geeceine inanlmaktadr. Kimi i yerlerine konan isimlerde ise Krat Pazarlama rneindeki gibi lenin hatrasn yaatma istei vardr. Btn bunlar Trk toplumundaki ocuklara olan sevginin ve aileye olan balln bir gstergesidir. Sivastaki i yeri sahiplerinin verdii isimlerin bir grubu da baba Foto Nuri, Nimet Kuyumcu, Nimet Lokantas, Osmanoullar Giyim, Osmanoullar Kuyumcu, Yeni Fikret Maazas, dede Ali Rza Eczanesi, Beslen ikolata, Beslen ekerleme, Kazmoullar Et Market, Seyidolu Pastanesi ve usta Enver Elektronik adlarndan olumaktadr. Bu, ata erkil bir aile yapsna sahip olan toplumumuzdaki babaya ve dedeye olan saygnn bir gstergesidir;
151
Usta, baba yarsdr. diye dnen insanmzn vefakarlk rneidir. letme adlarnda dede, baba veya ustann adn kullanmann bir dier sebebi de onlarn brakm olduu saygn isimleri yaatma ve bu vesileyle saygn isimlerin gemite toplad meyvelerden istifade etme dncesi olabilir. Ayn dnce dolaysyla olsa gerek ki baz iyerlerinde dede veya baba mesleini belirten kelimeler de kullanlmtr; Alemdar Lokantas, Hocaolu Kuruyemi, Hocaolu Saatilik gibi. Grld zere i yeri adlarnda yaknlardan -bir tane yenge ismi hari tutulursa- sadece ocuklarn, dede ve babalarn ad kullanlmaktadr. Neden anne veya elerin ad i yerine verilmemektedir? Bu ancak insanmzn mahremiyet duygusuyla izah edilebilir bir durumdur. Bu duygu ylesine gldr ki insanmz, annesinin veya einin adn bile kamudan uzak tutmaya almaktadr. Yukarda, i yeri adlarnda kendi ismini kullananlarn da bulunduunu belirmitik. Bu adlara sahibinin ismi, ya uur getirir inancyla, ya i yerlerinin kendilerine ait olduunu belirtmek maksadyla ya da piyasada daha ok isimleriyle tanndklarn dndkleri iin eklenmitir. letme sahibinin adn tayan i yeri isimlerinin bize verdii rtl mesaj udur: Bu i yeri sahipleri bireysel kimliini kazanm, kendine gvenen insanlardr. Bazlarnda mlkiyetilik duygusu gelimitir ve kendilerini ya da isimlerini beenmektedirler. yeri sahibinin ismini tayan iletme adlarn u ekilde sralayabiliriz: Bar Ticaret (Sahibinin ad Sava olduu iin zellikle bar adn kullanm.), Butik Faruk, Butik Hayrettin, Butik Osman, Blent Kundura, etin Soutma, Eczane Kaan, Erdal Kasetilik, Ertekin Kuyumcu, Fatih nternet, Foto Kenan, Foto
Necmi, Galeri Yusuf, Gndoan Dviz, Gzel Lks Hrdavat, (Gzel kelimesi, sahibinin lakab imi.), Hakan Baklava Patisserie Cafe, Hakan Color, Hamdi Saygn Kuyumculuk, Kadir Sarraf ve Kuyumcu, Kksal Spor Giyim, Kuafr Fethiye, Kuafr Glhan, Kuafr Yunus, Levent Dershanesi, Mehmet Spor Malzemesi, Murat Dershanesi, Murat Gm Saray, Murat Market, Niyazibey skender, Orhan Mefruat eyiz, Saati hsan Sezer, Salih Ticaret, Soner Erkek Kuafr, ahin Giyim, Taner Kuyumculuk, Uur iek Galerisi, Yksel Kmr Pazarlama, Zeki Yara Sarraf ve Kuyumculuk. 2- Kelimelerin artrd Anlamlar: Aslnda pek ok i yeri adndaki kelimelerin artrd birtakm anlamlar vardr. Ancak bu kelimelerin i yeri adna yerletirilmesinin temel sebebi, kelimelerin artrd anlamlar deildir. Oysa bizim bu gruba dahil ettiimiz adlardaki szcklerin esas tercih edilme nedeni, onlarn artrd anlamlardr. Bu gruptakiler ounlukla artrd anlamlar dolaysyla hoa giden kelimelerden olumaktadr. Bunlar, i yeri adlarnn belirlenmesinde ad ve soyad faktrnden sonra % 25.4 oranla ikinci srada yer almaktadrlar. Bu gruba aldmz i yeri adlarndaki kelimeler, iletmeci tarafndan zenle seilerek verilmektedir ve bunlar genellikle i yerinin neyle ilgili olduuna, iin nasl yapldna veya yaplacana dair alcda birtakm kanaatler oluturacak cinstendir. Bu tr kelimelerin bulunduu i yeri adlaryla alcya genellikle; Bizim i alanmz udur. Biz iimizi doru, temiz, dzgn, en iyi ekilde ve en ucuz bir biimde yaparz. Biz bu alann en iyisiyiz. stediinizden daha kaliteli rne sahibiz. Mteriye ve gemie sayglyz. Sekiniz. Bize gvenebilirsiniz. Gelirseniz paranzn karln fazlasyla alrshttp://www.millifolklor.com
152
nz ve ok memnun kalrsnz. gibi mesajlar verilmeye allmaktadr. Bu tr mesajlar ieren i yeri adlarn u ekilde sralayabiliriz: Afacan Bebe, Ak Manav, Alfa Dershanesi, Altn Makas Erkek Kuafr, Azim Saati, Bahar iekilik, Bahar Maazas, Baaran Triko, Bereket Kuyumcu, Besler Kebap, Bizim Maaza, Butik Deyzi, Can Kebap, Cennet Akvaryum ve Ku Galerisi, Cennet iei Kolonyalar, Cnck Bebe, Classman Spor Giyim, Deva Eczanesi, Elit Bilgisayar, Endam Giyim, Erberk Ticaret, Fatih Dershanesi, Foto Sema, Fulya iek, Genlik Dershanesi, Gizem Kuafr, Gonca Yemekilik, Gkkua letiim, Gzde Deme, Gzde Optik, Gven Krtasiye, Gven Kuru Temizleme, Hayat Eczanesi, Huzur Turizm, Iklar Bfe, tenlik, kbal Elektrik, pek Temizlik, Kar Temizlik Market, Karaelmas Kmr Ticaret, Karagl Ticaret, Kent Sigorta, Keskin Makas Erkek Kuafr, Ladin Pasta ve Baklava Salonu, Lale Kuyumculuk, Libas Giyim, Marketim Dilek, Mert Ticaret, Mis Kebap, Motif Giyim, Nazar Dner Salonu, Net Optik, Nil Konfeksiyon, Nur Kuyumculuk, zlem Kasetilik, Pak Yap naat, Salk Eczanesi, Salon Med Cezir, Sarayhan Restaurant, Seda letiim, Sedir Kafe, Sema Ticaret, Seval Giyim, Simge naat, Sistem letiim ve CD Market, Sofra Kebap Salonu, Stdyo Net, Stdyo Sima, Sultan Otel, System Bilgisayar, irin Bebe, irinler Oyuncak ve Hediyelik, Tura Kuyumculuk, Ucuzcu Bekir, Umut Okey, mit Class Kasetilik-Parfmeri, Vuslat Kuafr, Yemeni Kundura, Yeni Gl Kuru Temizleme, Yeni maj Kuafr Salonu, Zmrt Kuyumculuk, Zmrt Oyuncak, Zmrt Sarraf Kuyumcu. Bu grupta yukardaki adlardan baka, verilmeye allan mesajlar konusunda daha iddial olanlar da vardr. Bunlar i yerlerinin, alanlarnda her bahttp://www.millifolklor.com
kmdan en iyisi olduunu vurgulamaya almakta ve i yeri adlaryla; Biz bu iin kralyz, en byz. Her eyde ncyz. Bizim bir benzerimiz daha yoktur. Bize bir kere gelen ayn i iin bir daha baka yere gitmeyecek. Lideriz, gzdeyiz, en idealiyiz, yldzz. gibi mesajlar verilmek istenmektedir: Abone Lezzet Dnyas, Activ Hyper Market, Altunba Mehmetik Kral, Birden Kuyumcu, Buz Teknik, Byk Dershane, Finalist Dershane, Gzde Deme, Gzde Okullar Kitap Krtasiye, Gzde Optik, deal Dershanesi, Kaptan Sarraf Kuyumcu, Lider Dershanesi, nc Sper Market, Star Dekorasyon, Star Sper Market. Baz iletme adlar yine kelimelerin artrd anlamlardan hareketle sradan olmamak ve daha fazla dikkat ekmek dncesiyle verilmitir. Bu tr kelimeleri tercih edenler herkesin, i yerine kendi adn veya soyadn verdiini sylemekte ve farkllk olmas iin kendilerinin deiik isimler tercih ettiini belirtmektedirler. Ne ilgintir ki sradan olmamas, farkllk arz etmesi iin seilen kelimelerin ounluu dilimizin fazlaca alkn olmad Bat meneli kelimelerden olumaktadr. Bu tr isimlerde genellikle Bat meneli kelimelerin seilmesinin sebebi, sanrz sadece farkllk arz etme veya ilgi ekici olma dncesi deildir. Bunda ada grnme isteinin de katks olsa gerektir. ounlukla yabanc kelimeler barndran bu isimler unlardr: Albatros Bfe, Baybi Land, Beta Bilgisayar ve CD Market, Beta letiim ve Uydu Anten Sistemleri, Beta nternet Cafe, Bross Mant Gzleme Center, Butik Adres, Class Bayan Kuafr, Dekoline, Delta Bilgisayar, Diamond Bilardo, Estetica Coiffur, Iceberg Net House, IQF Bilgisayar ve letiim, Mega Soft, Naturland, Ofisline, Oskar, Turkuaz Bilgisayar nternet Kafe.
153
3- Yeri Sahibinin Yaadklar: Kimi i yeri sahipleri dkkanlarna isim verirken balarndan geen herhangi bir olay veya durumu, hayatlarnda nem verdikleri bir olguyu dikkate almaktadrlar. Baka bir deyile Sivastaki baz iletmelere ad verilirken, sahiplerinin veya akrabalarnn yaam olduu bir durum, olay, hayatlarndan bir kesit veya deer verdikleri bir kavram etkili olmutur. Buna gre i yeri sahibi gemiini veya hal-i hazrdaki durumunu kendisine hatrlatacak bir kelime tercihinde bulunmutur. Fakat bu kelimeler, iletme sahibini ok yakndan tanmayan alclar iin, i yeri sahiplerinin durumu veya yaadklar noktasnda genellikle bir fikir vermemektedir. Yani i yeri adnn esas verili sebebi, alclar iin mehuldr. Alclar iin sadece ilgili kelimelerin kendilerinde yapt armlar sz konusudur. Bu tr kelimeleri tayan i yeri adlarn u ekilde vermek mmkndr: Can Kardeler Manav (letme sahipleri bu ismi, kardelerin birbirine ballklarn belirtmek iin vermi.), Dilek Saati (Babasnn nemli bir dileinin yerine gelmesi nedeniyle bu isim seilmi.), Dilem Parfmeri (Dilem Kolonyalarnn eski orta olduu iin bu ismi vermi.), Ecem Bilgisayar Medikal (Domasn bekledii kzna Ecem adn semi fakat olu oluncu bu ismi at i yerine vermi.), Esen Ofset Matbaaclk (Bir akrabas Esen Turizmin sahibiymi.), Gardalar Kasetilik ve Parfmeri (3 karde olmalar dolaysyla bu ismi semiler.), Gen Paalar Spor Giyim (i olarak alt i yerini satn alm ve i yerinin eski adnn bana gen kelimesini eklemi.), Gen Sarraf ve Kuyumcu (Olduka gen yata bu i yerini at iin bu ismi uygun grm.), Genlik Sarraf Kuyumcu (Gen olan oluyla birlikte ilettii iin bu ismi vermi.), Gonca Maazas (nceden Gonca Kolon-
yann sahibiymi, bu durumunu hatrlatmas iin bu ismi semi.), Glden anta (Devrald dkkann eski tabelasnda Golden yazyormu. Houna giden bu tabeladaki goldenin osunu ye evirmi ve bylece i yerinin ismi ortaya km.), Gz Glleri Okey Salonu (Etkilendii bir ark dolaysyla bu ismi alm.), Herford Pide Frn (Almanyadaki i yerlerinin ad imi.), kizler Endstriyel Elektronik ( yeri sahipleri ikizmi.), kizler Mzik Center (Sahipleri ikizmi.), Kardeler Giyim ( yeri sahibinin babas kardemi.), Nil Konfeksiyon ( yeri sahibi grd bir rya dolaysyla bu ismi vermi.), Nogay Antik Gm (Nogay, iletmecinin bal olduu Trk boyunun adym.), retmenler Spor Giyim ( yeri sahibinin eski meslei retmenlikmi.), Pelin Kuafr ( yeri sahibi, Pelin adn kzna koymak istiyormu; kz olmaynca bu ad i yerine vermi.), Piramit nternet Cafe (Piramit, iletmecinin internetteki rumuzu imi.), Son ans Giesi ( yeri sahibi yapt pek ok ite baarszlk yaam ve son olarak buray am. Bu nedenle ve piyango bileti de satt iin bu ad semi.), erbeti Hediyelik (Eskiden erbetilik yaparlarm.), Telren Kuyumcu (Eskiden telkari denilen gm rme iilii yaparm.), Toka GSM Market (nceki dkkannda toka vb. eyler satarm.), Umut Ticaret ( yerine bu ad, Ylmaz Gneyin bir filminden etkilenerek vermi.), el Kimya Medikal ( yerini, 3 kimya mhendisi kurmu.), ler Kuyumcusu ( karde ortak olarak ilettii iin bu ad vermiler.), Zafer Cam (letmeci, bir dkkan sahibi olmay ok istiyormu ve sonunda bu istei gerekleince zafere ulatn dnerek bu ad semi.). 4- Eski Adlar: Sivastaki baz iletmelerin el deitirdiinde eski adn aynen koruduu grlmektedir. yerinin
154
eski adn aynen korumas, sanrz sz konusu adn ekmi olduu mterileri kaybetme endiesinden, iletmenin eski adnn yeni sahibi tarafndan da beenilmesinden ve isim deiikliinin belirli bir mal klfet getirmesinden kaynaklanmaktadr. Yeni sahipleri tarafndan eski ad aynen kullanlan i yerleri unlardr: ABC Kitap Krtasiye, Alaska Technology Shop, Anl Sarraf Kuyumcu, Arzum Kasetilik, Butik Classman, a Kitapevi, ar Maazas, Davet Sarraf Kuyumcu, Derman Eczanesi, Genlik Kuyumculuk, Gold Reklam, Grup letiim, timat Market, zlem Terzi, Stdyo Nil, eker Kuruyemi, ener Spor Giyim, eyda Sarraf ve Kuyumcu, Titiz Kuru Temizleme, Yaray Erkek Kuafr, Yksel Kundura Maazas. Baz i yerlerinin eski isimlerinin, kk deiiklikler yaplarak kullanlmaya devam edildii de grlmektedir. letmeci, i deiikliine gittiinde veya ikinci bir i koluna girdiinde eski i yerinin adndaki esas belirleyici kelimeyi yenisine de vermekte ve sz konusu kelimenin sonuna veya bana yeni i kolunun adn eklemektedir. rnein Cnck Bebe, Butik Cnck; Dilem Kolonyalar, Dilem Parfmeri; Fistan Giyim, Fistan eyiz; Gonca Kolonyalar, Gonca Maazas; Simpa, Simpa Rent A Car; Toka Market, Toka GSM Market ve Yldz Optik, Yldz Eczane yaplmtr. yeri sahipleri, iletme adlarnda sergiledikleri bu yntemle sanrz eski mterilerine yle bir mesaj gndermeye almaktadrlar: Admzdan anlayacanz gibi biz o eski tandnz kiiyiz. Buray yeni atk, ihtiyacnz varsa bize rahatlkla gelebilirsiniz. 5- Yer Adlar: Sivastaki baz iletme adlarndaki esas belirleyici ksm, yer adlar oluturmaktadr. yeri isminde bulunan yer adlarn iki gruba ayrmak mmkndr. Bunlardan birisihttp://www.millifolklor.com
ni i yerinin bulunduu mevki ya da bina, dierini ise i yeri sahiplerinin esas memleketleri veya mahalleleri oluturmaktadr. Bulunduu mevki veya ok bilinen bir bina dolaysyla isim verilen i yerleri unlardr: Bulvar Eczanesi (Atatrk Bulvarnda olduu iin.), Eren Elektronik (Eren sitesinde bulunduu iin.), Gzde Optik (Gzde / merkez bir yerde bulunduundan.), Kongre Kitap Krtasiye (4 Eyll Sivas Kongresinin yapld binann karsnda olduu iin.), Mavi Ke Kebapcs (Mavi renkli bir apartmann kesinde olmas hasebiyle.), Merkez Lokantas, Merkez Optik, Merkez ekerleme ve Kuruyemi (Merkez bir yerde olduklar iin.), Meydan Market (Meydanda bulunduu iin.), Paa Fast Food (Paa Camiinin altnda olmas nedeniyle.), Site Kebap (Bir i sitesinde yer ald iin.), Tahan Dner Salonu, Tahan Dviz-Altn A.., Tahan Eczanesi (Tahan denilen tarih bir yapnn iinde veya yaknnda bulunduklar iin.). yerine esas memleketlerinin ya da mahallelerinin ismini verenler, hem orijinlerini hem de memleketlerine olan sevgilerini belirtmektedir. yeri sahipleri orijinlerini belirtirken aslnda hemehrlik kimliini n plana karmakta ve bu ortak payda vesilesiyle mteri ekmeyi amalamaktadr. Bu amaca daha ok, Sivasn herhangi bir ile veya yre adn tayan i yeri isimleri hizmet etmektedir. Nitekim i yeri adnda ile ve yre ismi barndran baz iletme sahipleri, dkkanlarnn adlar dolaysyla pek ok mteri ektiini belirtmektedirler. Memleket veya yre bildiren i yeri adlar unlardr: Altnyayla Kundura, Altnyayla Kuyumculuk, Altnyayla Sarraf ve Kuyumculuk, Anadolu naat, Ece naat, Elbeyli Giyim, z Yldzeli Sarraf Kuyumcu, Sivas Altn ve Gm, Sivas Dershanesi, Sivas Gm,
155
Sivas letiim, Sivas Tur, Yldzeli Kuyumculuk. 6- Marka: Marka denilince genellikle ilk anda akla, herhangi bir eyi simgeleyen resim veya harflerle yaplan iaret, damga (Fidan 1996: 1905) gelmektedir. Fakat marka kelimesiyle biz burada daha ok bu anlam kastetmiyoruz. Marka denildiinde akla bir de kalitesiyle kendi snfnda n yapm, stnln spatlam rnler gelmektedir. Bizim markayla burada esas olarak anlatmak istediimiz ite bu anlamdr. Sivastaki kimi iletme adlarn belirleyen temel faktr de ite bu anlam tayan markadr. Marka genellikle i yerinde satlan rne aittir. Marka bazen de baka bir ehirdeki i yeridir. yerleri belki sattklar rn dolaysyla marka adn, iletme adnda belirtmekle ykmldrler. Byle bir ykmllklerinin olup olmadn bilmiyoruz. Ancak uras kesin ki marka adn tayan i yeri isimleri, daha ok marka merakllar zerinde etkili olmaktadr. Marka vesilesiyle i yeri sahipleri de marka bilincine eriebilmi alclarna; Biz, alannda kalitesini spatlam olan falanca rn satyoruz; ihtiyacnz varsa ve kaliteliyi almay dnyorsanz buraya buyurun. mesajn gndermektedir. Topladmz malzeme ierisinde marka ismine sahip Sivastaki i yeri adlar ise unlardr: Abbate, Algida Shop, Atasay Altn Market, Cin Cin (Cincin, bir sakz markasym.) Kuruyemi, Collezione, Duygu Ofset Matbaa, Favori Optik, Gkkua Fotoraflk, Hatemolu, Kelebek Mobilya, Kip ve Roman Maazas, Klas Sinemalar, Koza Davetiye, KyTr Tavuk Lokantas, Mavi Jeans, Metro, Pano Kids Clup, Pano Spor Giyim, Rodi Jeans Spor Giyim, Tekbir Giyim, Tepe Mobilya, Tiffany Tomato, Toyota Plaza, Tmay Dershanesi, Ulus Video Elektronik.
7- Hizmete Konu rnn zellikleri: Sivastaki baz i yeri adlarnda, o i yerinde ne satldna, ne yapldna veya satlan rnn evsafna ilikin kestirmeden fikirler veren kelimeler kullanlmtr. Bu, alcya dorudan Burada u i yaplyor, u rn satlyor. mesajn vermektedir. Neyi nerede aramas gerektiini bilmeyen alclar iin bu, olduka ksa ve iyi bir ynlendiricidir. sminde, hizmete konu rn veya zelliklerini ieren i yerlerini u ekilde sralayabiliriz: Al-Ser Halclk, Ayak Market, Cennet Akvaryum ve Ku Galerisi, a Teknik Ofis, eni arkteri, Dede - Nine Moda, Evser Mobilya, Galeri Pabu, Gzde Optik, Hr Teknik Ofis, tenlik, slam Kitabevi, Japon Pazar, Mavi Boncuk, Mega Soft, Olimpiyat Spor Maazas, z Bengi Parfmeri, zsoft Bilgisayar, Poetsan, Seluk Fen Dershaneleri, Sistem letiim ve CD Market, Son ans Giesi, Tita Salk Hizmetleri. 8- Yeri Sahibinin Dnya Gr: Derlediimiz malzeme ierisinde i yeri sahibinin dnya grn, hayat felsefesini veya meslek anlayn belirten kelimelerden oluan isimler de bulunmaktadr. Bu isimlerin ounda din inancn veya tarih duyarlln izlerini grmek mmkndr. Sz konusu isimlerdeki kelimeler belki beenildii iin oraya yerletirilmitir. Ancak uras da muhakkaktr ki tarih, din argmanlara sahip isimler yani i yerleri, ayn konularda hassasiyeti olan alclar ister istemez kendisine ekecektir. yeri sahiplerinin ifadelerine gre kendilerinin dnya grnn, meslek anlaynn belirledii isimleri ieren i yeri adlar unlardr: Akit Kitabevi, Azim Saati, Cadde-i Kbra Mekke-Medine Pazar, Elif Kuyumcu, Ensar Konfeksiyon, Hilal Matbaa, Merve Otomotiv, Mevlana Pide ve Kebap Salonu, Mzdelife Etli Pide Salonu, Nur Kuyumculuk, Osmanoullar
156
Giyim, Osmanoullar Kuyumcu, Sabr Giyim, Safa Otomotiv, Selam Tesettr, Seluk Fen Dershaneleri, Tura Kuyumculuk, Yenibirlik Kitapevi, Zmrt Nak. 9- Ksaltmalar: Az sayda olmakla birlikte Sivastaki baz iletme adlarn ksaltmalar oluturmaktadr. Bu ksaltmalarda ya i yeri sahiplerinin adlar, ya ocuklarnn isimleri, ya koordineli allan irketin ad, ya da yaplan ile alakal baz kelimelerin ba harfleri veya baz heceleri kullanlmaktadr. Ksaltmalar, en az gstergeyle ok ey ifade etme isteinin bir neticesi olarak ortaya kmtr. Sivastaki i yeri isimlerinde, alldk ksaltmalar dnda sra d olanlara da rastlanmaktadr. Bu srad ksaltmalarn bazlar, alclar iin anlaml birlikler oluturup eitli armlar yaparken bazlar neyin ksaltmas olduuna dair herhangi bir fikir vermemektedir. Bnyesinde eitli ksaltma kelimeler barndran iletme isimlerini u ekilde sralayabiliriz: Afra Spor Giyim (Afra, iletmecinin iki ocuunun adnn ilk iki harfiymi.), As Telefon (Birlikte alt Aspen Limitedin Asn alm.), As-Tel Mhendislik (Aspen Limitedin As ve telefonun teli alnm.), ASPAVA nternet Cafe (A: Allah, S: sabr, P: para, A: akl, V: versin, A: amin), CC Caf (Sahiplerinin adnn ba harfleri.), irsan Saatilik (Soyad olan irci ile sanayinin ilk harfinin birleimi.), Elmer Elektronik, Elmer letiim (El: elektrik, mer: merkezi.), ETA Kitabevi (E: eitim, T: teknik, A: aratrma), Onat Gm (Onat, i yerini altran iki kardein isimlerinin ilk heceleri imi.), Or-Tel (Orhann oru ve telefonun teli alnm.), Poetsan (poet ve sanayinin sannn birleimi.), Simpa Rent A Car (S: Sivas, : inaat, M: malzemeleri, P: pazarlama, A: anonim irketi.), Sinta Elektrik (Sadettin, shttp://www.millifolklor.com
mail ve Nizamettin kardelerin isimlerinin ba harfi ve Gkta olan soyadlarnn son hecesi birletirilerek oluturulmu.), Yap-Mer naat (mer: merkezi.). 10- mrenme: Sivastaki kimi i yeri sahipleri, baka ehirlerde grd bir i yerine imrendikleri iin onlarn bir benzerini de kendileri am ve haliyle dkkanlarna da ayn ismi vermiler. Bu isimler, iletmecinin baka bir i yerine duyduu zentiyi ve onlar gibi baary yakalama isteini gstermektedir. zenti sonucu verilen i yeri isimleri unlardr: Butik Center, Foto Alpay, Glistan Maazas, peki Maazas, Marina Pasta ve Tatl Salonu, Nurhas orap ve amar, Pano Kids Clup, Stdyo Bella Ceylan. 11- Mahall kltr unsurlar: Sivasta baz i yeri adlar belirlenirken yreye has unsurlar tercih edilmeye allmtr. Bu unsurlar, tarihten, corafyadan olabilecei gibi yresel yemeklerden ve telaffuz ekillerinden de oluabilmektedir. Sivasn yresel yemei olan madmak tayan isimlerin dier yresel ibare tayanlara oranla fazla olmas olduka dikkat ekicidir. Cumhuriyet tarihinde nemli bir yeri olan Sivas Kongresinin yapld gn -4 Eyll- de i yeri adlarnda belirleyici olmutur: Drt Eyll Kitabevi, Gardalar Kasetilik ve Parfmeri, Kzlrmak Tavukuluk, Madmak Ofset ve Tipo Matbaaclk, Otel Madmak, Sultan Madmak Baklavalar, Yeni Drt Eyll Kitabevi. 12- Baka Bir Yerinin Ad: Sivastaki kimi i yerlerinin ad da yeni alan iletmelerin isminde etkili olmu. Bilerek veya bilmeyerek nceden var olan bir i yerinin adyla yeni bir yer amak isteyenler, resm adan bunun mmkn olamayacan grnce i yerlerine dndkleri adn bana, dier i yerleriyle kartrlmamas iin yeni ve
157
z gibi kelimeleri eklemek zorunda kalmlardr. Bu, ayn ismi eitli nedenlerle beenenlerin, ayn isimle, ayn kulvarda komak iin bulduklar bir zm yolu gibi gelmektedir. Bu ekilde oluturulmu ticar iletme adlar unlardr: z Yldzeli Sarraf Kuyumcu, zkltr Kitap ve Krtasiye, Yeni Aydn Emlak, Yeni Drt Eyll Kitabevi, Yenibirlik Kitapevi. Yukarda anlatlanlara verdiimiz rneklere dikkat edilecek olursa ayn i yeri ismini birden fazla balk altnda gstermi olduumuz fark edilecektir. Bunu sz konusu i yeri isimleriyle ilgili, i yeri sahiplerinden aldmz bilgilere, isimlerin yapsna ve anlamna istinaden yaptk. Grld zere isimleri belirleyen faktrler, ayn zamanda ve ounlukla mesajlar da tayin etmektedir. Baka bir adan syleyecek olursak vericinin alcya iletmek istedii mesaj, i yerine verilecek ismin tercihinde nemli bir rol oynamaktadr. Bu, mesaj iyeri adna, i yeri ad da mesaja bal demektir. yeri adlarnn vermi olduu mesajlar kukusuz bu kadarla snrl deildir. Derlemi olduumuz 500 i yeri adn i kollarna gre bir tasnife tbi tuttuumuzda bunlarn, bize olduka ilgin veriler sunaca grlecektir. Bylesi bir tasnife baklarak derlemenin yapld tarihlerde Sivasta hangi i kollarnn faaliyet gsterdii, bunlarn birbirlerine gre orannn ne olduu ve bu orann ne anlama geldii, ehir merkezindeki retim-tketim dengesi ve insanlarn tketim alkanlklar hakknda ortalama bir fikir edinilebilecektir. Bu balamda rnek olmas iin dikkatimizi eken kk bir bilgiyi sunalm. smini derlediimiz 500 i yeri ierisinde kuyumculuk yapanlarn says 75tir ve bunlar, say itibariyle hazr giyim maazalarnn arkasndan -ki onlar 85 adettir- ikinci srada
gelmektedir. Derlediimiz malzemede yer alan elliyi akn i kolu arasnda kuyumculuk yapanlarn saysnn bu kadar kabark olmas, Sivas yresi halknn altna dknln ve parasn retime dnk alanlara yatrmadn gstermektedir. Kanal / Ara: Btn bu mesajlar alcya elbette ki yazl olarak iletilmektedir. Yaznn koruyuculuu dolaysyla mesaj, yaz orada kald mddete srekliliini srdrmekte ve tandk, tanmadk, ilgili, ilgisiz herkese ulaabilmektedir. Yani mesaj, i yeri var olduu mddete kitleyi oluturan herkese / kamuya aktr. Bu zellii dolaysyla olsa gerek ki mesaj tayan kelimeler, zenle seilmektedir. Bu balamda adlarn, i yeri sahiplerine ait, fakat kamuya alamayacak ok zel / mahrem bilgileri ieren veya artran kelimelerden ve toplumun genel ahlak ve grg kurallarna aykr manalar ieren veya yanl anlamalara mahal verebilecek szcklerden olmamasna dikkat edilmektedir. Bu ise vericilerin, mesajlarn iletmek iin yapaca kelime tercihlerinde alternatif/ihtimallerini azaltmaktadr. Bu durumda iletme sahipleri, mesajlarn verebilmek iin snrl bir kelime grubuyla yetinmek zorunda kalmaktadr. letme sahiplerinin eitim seviyesi dkse sz konusu kelime grubu haliyle daha da daralmaktadr. Mesaj tamas iin kullanlabilecek kelime grubunu daraltan faktrlerden birisi de kelimelerin yazlaca yerin dar olmas ve ok ya da uzun szcklerin maliyeti artrmasdr. Sivastaki ticar iletmelere ounlukla ad ve soyadlarn verilmesinde ite bu faktrlerin da etkisi olabilir. Yukarda baz iletme adlarnn o i yerinin hangi i kolunda hizmet verdii-
158
ne dair bir fikir vermediini ve iletme adlarnn bu eksikliini, bir baka iletiim arac olan vitrinlerin tamamladn belirtmitik. Vitrinlere baklarak i yerlerinin hangi i kolunda alt renilebilmektedir. Bir anlamda vitrinler, iletme adnn eksik brakt mesaj vermektedir. Hatta vitrinler bu mesaj verme ilevini ylesine yklenmilerdir ki bu sebeple giderek daha da bytlmler, pek ok yerde isimleri bile glgede brakmlar ve ticar iletmeler bazen isimleri dolaysyla deil, albenili vitrinleriyle hatrlanr olmulardr. nk grsel iletiim, alcda daha fazla etki brakmaktadr. Bu gerek, iletme adlarnn yazmnda ve dizaynnda da baka bir deyile mesaj alcya ileten kanalda / arata da etkili olmaktadr. Bu nedenle adlar, alcnn dikkatine mmkn olduu kadar abuk taklacak biimde iletmenin vitrin camna ve veya vitrinin hemen stne yazlmaktadr. Daha fazla dikkat ekmek amacyla adlarn yazmnda genellikle iri puntolar, arpc yaz karakter ve renkleri, ilgin dizayn biimleri tercih edilmektedir. Sivastaki i yeri isimlerinin mesajn alcya ulatran kanallar yani tabelalar, i yerine iki ekilde sabitlenmektedir: Tabelalar ya vitrinin hemen stndeki duvara, i yerinin karsndan bakldnda grlebilecek ekilde ya da dkkan cephesine dik gelecek yani tabelann yaz bulunduran yzeyleri kaldrm istikametinden okunacak biimde aslmaktadr. Baz i yerleri her iki tabela eklini de kullanmakta ve hatta i yeri adn vitrinlerine de yazdrmaktadr. Tabelalar genellikle plastik veya metaldendir. Az sayda olmakla birlikte ahaptan olanlar da vardr. nceleri ounlukla metal olanlar kullanlyordu fakat daha sonra bunlarn yerini kl
olanlar almaya balamtr. nk bunlar daha arpc ve dikkat ekicidir. Yaam tarznn deimesi sonucu insanlarn sosyal aktiviteleri, artk akamlar ve hatta geceleri de srmektedir ve bu nedenle kl tabelalara daha ok ihtiya duyulmaktadr. Ayn ihtiya dolaysyla ve daha dikkat ekici olmas nedeniyle kl tabelalarn yerini yava yava neon klar almaya balamaktadr. Bir anlamda mesaj alcya iletmekle grevli olan kanal / ara, yapt iin nemine binaen Sivasta gnden gne bir evrim geirmektedir. Alc: Ticar iletme adlaryla yaplan iletiimin alcs elbetteki kamudur, mteridir. Alcnn ya, cinsiyet, eitim durumu, anlay ve dnya gr bakmlarndan olduka heterojen bir yaps vardr. Vericiler mesajlarn yollamak iin yaptklar kelime seiminde ounlukla bilinli ya da bilinsiz olarak- bu heterojen yapnn ortalamasn tutturmaya almaktadrlar. Bu demektir ki vericilerin mesajlar ve bu mesajlar iletmek iin setikleri kelimeler, vericilerin olduu kadar alclarn kltrel yapsn da yanstmaktadr. Yukarda vericilerin, iletme adlarn koyarken hedef kitleyi oluturan alclarn kltrel yapsn da hesaba kattklarn belirtmitik. Bu erevede Sivastaki baz i yeri adlarnda da vericilerin, alclarn kltrel yapsn gz nnde bulundurduklarn syleyebiliriz. rnein genellikle genlere hitab eden bilgisayar satcs, internet kafe, spor giyim maazalar, oyun salonlar, lokanta, kuafr, pastane gibi i yeri isimlerinde, onlarn bildii tahmin edilerek yabanc kelimeler kullanlmaktadr. Sonu: Bildiimiz kadaryla ticar iletme adlar zerinde imdiye dek pek fazla a-
159
lma yaplmamtr; yaplan almalarda da konuya ounlukla dilbilimi ve Trke hassasiyeti asndan yaklalmtr. letme adlar, kukusuz bu alardan incelenmelidir. Ancak onlarn, toplumun kltrel yapsn yanstan nemli gstergelerden birisi olduu da dikkate alnmal ve bunlar farkl perspektiflerden de inceleme konusu yaplmaldr. nk ticar iletme adlar, sahiplerinin ve hitap ettikleri topluluklarn kltrn ve dnce sistematiini okuyabileceimiz minyatrize edilmi metinler gibidir. Bu sebeple bu makalede Sivastaki iletme adlarn, halkbilimci bak asyla incelemeye gayret ettik. Gayretlerimiz neticesinde Sivastaki iletme adlarnda, deien sosyo-kltrel yapya paralel olarak Bat meneli kelimeler noktasnda bir art gzlendiini, adlar zerinde tayan tabelalarn deiim geirdiini tespit ettik. Ayrca iletme adlarnn seiminde etken olan belli bal faktrlerin ne olduunu ve bu faktrlerin zelde iletme sahiplerinin, genelde ise halkn dnce sistemini, dnya grn, hasl kltrel yapsn ne denli yansttn grm olduk. NOTLAR
1
tir. Derleme konusunda, zverili almalaryla yardmlarn esirgemeyen rencilerim Okyar DOAN, Veysel AYDEMR, Erden GKSU, Fatma ACER, Hamdi CANPOLAT, Sadk AKYAZI, Murat KAYA ve zellikle Sevgi KARAUHAya teekkr ederim. Gstergebilim denilen bir bilim dalnn domasna sebep olacak kadar nemli olan gstergeler hakknda bkz. (Fiske 1996: 61-86). Bu konudaki rnekler iin bkz. (stnova 1996: 1186-1190; anl 1999: 191-194; Hepilingirler 1999: 15-32; Gzaydn 2000: 227-231. Ad vermede etkili olan faktr hakknda ayrntl bilgi iin bkz. (Erol 1992: XIII-XXXI). Kimlerdensin? sorusunun ne ifade ettii ve bu soruya Sivas zelinde ne gibi cevaplar verildii konusunda bkz. (er 1992: 4-11; er 1995: 103108).
KAYNAKA
AKSEL, Malik (1976), stanbul Dkkanlarnn Tabela ve lanlar, Trk Folklor Aratrmalar, 17, (326), 9. 1976:7765-7767. BREK, Muhsine (1993), Dil-Kltr Balants Asndan Erzurum Cumhuriyet Caddesindeki Tabelalar, Yedi klim, 42: 130-132. ADA, Halk (2003), Asri Perkr Salonu, Altnc ehir Sivas, 2 (6), Aralk-ubat:6-8. EREN, Hasan ve Dierleri (1988), Trke Szlk, Ankara: TDK Yay., TTK Basmevi. EROL, Aydil (1992), arklarla iirlerle Trklerle ve Tarih rneklerle Adlarmz, Ankara: TKAE Yaynlar. FDAN, Ahmet ve DERLER (1996), rnekleriyle Trke Szlk, 3, Ankara: MEB Yay., TTK Basmevi. FSKE, John. (1996), letiim almalarna Giri, (ev: Sleyman rvan), Ankara: Ark Yay.. GZAYDIN, Nevzat (2000), Trke Bilinci ve Karum, Trk Dili, 585, 9, 2000: 227-231. HEPLNGRLER, Feyza (1999), Dedim: AH!, stanbul: Remzi Kitabevi. KORKMAZ, Zeynep (1992), Gramer Terimleri Szl. Ankara: TDK Yaynlar. LAZAR, Judith. (2001), letiim Bilimi, (ev: Cengiz Ank), Ankara: Vadi Yay.. ANLI, Cevdet (1999), Edirnede Yeri simleri zerine Bir Aratrma, Trk Dili, 567, 3, 1999: 191-194. ER, Mjgan (1992), Kimlerdensiniz? (Sivasta Adlar, Lakaplar ve Aile Adlar zerine), Kzlrmak, 12: 4-11. ER, Mjgan (1995), Kimlerdensiniz? , Yedi klim, 66: 103-108. STNOVA, Kerime (1996), Bursada Tabela Adlar, Trk Dili, 533, 5, 1996: 1186-1190.
letiim hakknda ayrntl bilgi iin John FSKE (1996) ve Judith LAZAR (2001)a mracat edilebilir. Bunun isbat iin -ok deil- otuz, krk sene nceki i yeri adlarna (Aksel 1976: 7765-7767; ada 2003: 6-8) bakmak yeterli olacaktr sanrz. O gnlerin i yeri adlaryla bugnkiler karlatrldnda aralarnda kelime kadrolar bakmndan bariz farklar olduu grlecektir. Bu farklar elbetteki sz konusu kadrolar kullanan i yeri sahiplerinin kltrel corafyasndan kaynaklanmaktadr. Bugnn i yeri sahipleri, otuz krk sene ncesinin kelimelerini, o kelimelerin ifade ettii anlamlar kltrel corafyalarnda erezyona urad iin kullanmamaktadrlar. Bu konudaki benzer dnceler iin bkz. (Breki 1993: 130). Ticar iletme adlarnn ou, 2001, 2002 yllar ierisinde, az bir ksm da 2003 ylnda derlenmi-
160
MASALLARDA DI CAN (Cann beden dnda saklanmas)

Outside Soul in Folktales (Soul Hidden Outside the Body) Lme cache au dehors du corps dans les contes
Yrd. Do. Dr. Mustafa SEVER*

ZET Henz soyut dnme seviyesi zayf olan ilkel insan, soyut kavramlar madd bir ekle brndrme, onlar belli bir ekilde alglama ve yanstma ihtiyac duymutur. Her varln bedeninden ayr bir can bulunduu en ilkel insanlarn inan sistemlerinde bile somut ekilde dnlmtr. Bu sebeple ilkel insan, kendi dndaki her varl canl, ruhlu saymtr. Bu inan, Trk masallarnda grmek mmkndr. Olaanst masallarda masaln ba kahramannn alt etmesi gereken en byk engellerden biri olan devin can bedeninde deildir. Balangc belli olmayan bir zamanda gvenli bir yer olarak seilmi bir yerde devin can muhafaza edilir. D can kavram, bize tarih ncesi devirlerde bunun bir inan konusu olduunu dndrmektedir. lkel insan kendini dmanlarna kar gvende hissetmek iin canyla bedeninin ayr yerlerde olduu inancna sahiptir. Biz bu inancn kalntlarn masallarda buluyor olabiliriz. Anahtar kelimeler: Masal, can, ruh, canlclk ABSTRACT The primitive people that has a very weak power to think abstractly, need to perceive and reflect the abstracts to a concrete shape. It is considered every being has a soul or spirit, apart from the body, in a concrete shape, even in the most primitive mans belief system. For this reason the primitive man considered every being excluding himself as alive and having a soul. t is possible to see this primitive belief in Turkish tales, in the extraordinary tales greatest hinder that the chief hero in the tale is supposed to beat and defeat, is the giant that doesnt have his soul in the body. The soul of the giant is pereserved in a place, decided as dependable, at a time as old as eternal life. The concept of soul protecting out of the body shows us a belief prevailing during the perehistoric ages. The primitive man thought his soul and body apart, to protect himself against his enemies. t is possible that we find the remainder of this belief in the some tales. Key words: Tale, soul, spirit, animism
GR Can, Trke Szlkte (TDK 1988) nsan ve hayvanlarda yaamay saladna ve lmle vcuttan ayrldna inanlan madde d varlk olarak tanmlanmaktadr ve ruhla e anlamldr. Bedenden ayr, cisimsiz, lmsz; canlnn lmesiyle bedenden ayrlan bir varlktr. Henz, soyut dnme seviyesi za*
yf olan yaz ncesi (primitive) insan, soyut kavramlar somutlama, madd bir ekle brndrme, onlar belli bir ekilde, yapda alglama ve yanstma ihtiyac duymutur. Her varln bedeninden ayr bir can/ruhu bulunduu en ilkel insanlarn inan sistemlerinde bile somut bir biimde dnlmtr. Bu nedenle yaz ncesi insan, kendi dndaki her
Gazi niv. Krehir Eitim Fakltesi retim yesi.
161
varl da kendisi gibi canl/ruhlu saymtr. Bu anlay, felsefe dilinde animizm (canlclk) olarak adlandrlmtr. Animizme gre yaz ncesi insan, ryasnda grdklerini, yaptklarn, gezdii yerleri, vb. gerekten grm, yapm veya gezmi olduuna inanr. Bu inan, bedenden kp kendince dolaabilen bir can/ruh dncesini dourmutur. Srekli bir mcadele ierisinde bulunan, -bu mcadele insann tabiatla, insann insanla olan mcadelesidir- her an yaralanmaya, hatta ldrlmeye maruz kalabilecek insann cann/ruhunu bedeninin dnda bir yerde varsaymasn dourmutur. nk, beden her an tehlikeye urayabilir. Oysa can bedenden ayr, gvenli bir yerde olursa, zarara urama tehlikesi de ortadan kalkacak, dolaysyla beden de gvenlikte olacaktr. Dier yandan eer can bir zarara urarsa, beden ya hastalanacak ya da lecektir. MASALLARDA DI CAN Cann/ruhun beden dnda saklanmas inann, biraz farkl bir ekilde masallarmzda grmek mmkndr: Olaanst masallarda, masaln ba kahramannn alt etmesi gereken en byk engellerden biri olan devin veya dev benzeri yaratn can bedeninde deildir. Balangc belli olmayan bir zamanda gvenli bir yer olarak seilmi bir yerde devin can muhafaza edilir. Bulunmad, ele geirilemedii mddete devin hayat gvencededir; dolaysyla da dev yaralanmaktan, ldrlmekten tamamyla korunmu durumdadr. Zaten kompleks bir dnme, akl yrtme seviyesine ulaamam yaz ncesi (primitive) insan veya insanlar, hayat soyut olarak adlandramad iin can grlebilir, elle tutulabilir, bir kutuda, sandkta veya herhangi bir hayvann vcudunda bir nesne olarak saklanabilir; yaralanmaya,
yok edilmeye ak, belli bir ekli olan somut bir varlk olarak dnmlerdir. Bu ynyle yaz ncesi insanlar gerekidir. Zaten masaldaki hayl unsurlar ayklandnda masal, yaanan veya yaanabilir hayat olarak ortaya kar. Masalda almas gereken son engel, son deneme/snav noktas, olaanst gleri olan ve grnrde alt edilmesi mmkn olmayan bir devdir. Trk masallarnda masal kahraman, mutluluu yle kolay elde edemez; uzun sren bir denemeden geirilir. Gc, sabr, zorluklar amadaki azmi denenir. Masal anlatcs, almas gereken engelleri (burada devi) ylesine zorlatrr, olaanst glerle donatr; ki masal kahramann zaferi de o oranda muhteem olur. Masalda kolay alan engel engelden saylmaz. Engelin kolay alan cinsten olmasn, dinleyicinin ilgisini canl tutmak asndan masal anlatcs da istemez. Bu nedenle devin veya olaanst yaratn lm, ldrlmesi daha da bir nem kazanr. Kesilen, tepelenen dev bir trl lmez, ldrlemez. Aksine, masal kahramann yaralar, hatta ldrr. te bu safhada masal kahramanna yardmc varlklar devreye girer; onu iyiletirirler. lmse, tekrar saaltrlar. Ona t verirler, bu yetmez, yol gsterirler, devin srr renilerek kahramana bildirilir: Devin can bedeninden uzakta bir yerdedir. Szgelimi, Mstecep ile Dnya Gzeli.(Sakaolu 1979: 20) masalnda devin can, almas zor bir dan arkasndaki glde yzen rdektir. Bu rdekler ele geirilip ldrlmedike deve ok ilemez, devi kl kesmez; yani dev lmszdr. Bir baka masalda, Krknc Oda (Tezel 1992: 98) da devin can, yine ulalmas bir insan iin olduka zor bir yerdeki bir domuzun karnnda bulunan iki kutu iindeki iki gvercindir. Kutunun birindeki ak gvercin, dehttp://www.millifolklor.com
162
vin kuvvetidir; teki kutudaki kara gvercin ise, devin ecelidir. Yine, Yelolu Kse (Sever 1995: 26) masalnda da devin can, olaanst nitelikleri olan bir atn srtndaki heybede bulunan gvercindir. Bunlar zarar grmedike dev salkldr, mutludur ve insanolu ne yaparsa yapsn deve zarar veremez. Eer can meydana getiren varlklar zarar grecek olursa, dev bu durumda ac duyacak, eer varlklar ldrlecek olursa dev de lecektir. Cann, devin vcudunda olmas, ulalmas g bir yerde bulunmasndan daha da byk bir zarara urama tehlikesiyle kar karya olmas demektir. Cann gvenlii, devin bedeninden hayli uzakta, ulalmas g yerde bulunmasna baldr. Bu yer, sradan insan iin gidilmesi, ulalmas mmkn olmayan bir yerdir. Can, devin vcudunda olmad iin, devi hibir g ldremez. Dier yandan dikkati eken bir nokta da cann ku veya benzeri canllarla ayn kabul edilmesidir. Eski Trklerin inannda can/ruh, bir ku eklinde tasavvur edilmitir. Hatta cennetin Trk dilindeki karl da umaktr. lm, can kuunun bedenden umas olarak telakki edilmitir. Szgelimi, Manas destannda, zehirlenen Manas lr. Bu durum destan anlatcsnn dilinde Manastn mnday can ktti dyt, n yne ktti dyt (Manasn can umutu, asl evine gitmiti) (Radloff (1995: 93) eklinde anlatlr. W. Radloffun Abakan Tatarlar arasndan derledii Kartaga Mergan destannda da cann beden dnda saklanmas motifine rastlamaktayz. Destanda Kartaga Mergan adl kahraman, yeraltndan gelen kuu kars ile savar, ancak onu ldremez; nk kuu karsnn can bedeninde deildir. Kartaga Mergana yardm eden iki at, Kara
boz at ve Ak kr at, kuu karsnn cannn bedeninde olmadn, fakat bulunduu yeri bilirler. Onlar yerin altna giderler. Burada dokuz deniz vardr. Bunlar, ayr bir deniz oluturarak bir noktada birleirler, dokuz denizin birletii yerde,yeryzne kadar ykselen bakrdan bir kayalk vardr. Bu kayaln eteinde kara bir sandk vardr. Kuu karsnn can ite bu sandn ierisindedir. Yedi ayr kutan olan bu can ldrlrse, kuu da lr. (Sepetiolu 1990:201) Sibiryada yaayan Trklerin yaygn inannda da ocuun ruhunun bir ku eklinde gkten gelip kadnn karnna girdiine inanlr. (gel 1993: 559) Yani can/ruh, nihayetinde Trk inannda gkle ilgilidir ve oklukla da ku eklinde tasavvur edilmektedir. C. G. Junga gre nsanolunun geirdii deiik deneyimler, belirli bir yoldan genetik olarak kodlanr ve sonraki kuaklara aktarlr. (Britannica 1986: II/305) Halk inanlar da belirli olay, durum ve deneyimlerden kaynaklandna gre, ayn ekilde sonraki nesillere aktarlm, kimi zaman da inan konusu olmaktan uzaklaarak deiik edeb anlatlarda birer motif olarak varlklarn srdrmlerdir. Devin cannn muhafaza edildii yer, insan iin ulalmas ok zor bir yerdir. nsan bu yere birtakm kii veya varlklarn yardmlaryla ular. Masal kahramann bu yere gtren sebep ise, dev veya benzeri yaratn, kahramann karsn, sevgilisini karmasdr. Yani, kahramann devle olan atmas, bir gnl yarasndan kaynaklanmaktadr; ama bu gnl yaras, srekli bir yara olarak kalmaz, masaln sonunda halledilir. Masalda bu sebep-sonu ilikisi yle geliir: 1. Kahramann sevgilisi, dev veya benzeri bir yaratk tarafndan karlr.
163
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Kahraman, devi aramaya kar; yolda olaanst hnerleri olan varlklarla, dile gelen hayvanlarla karlar; onlara iyilik eder, onlarla dost olur. Onlardan, zorda kaldnda yardm grr. Kahraman, devle karlar, onunla vuruur; fakat yenilir, hatta kimi zaman dev tarafndan ldrlr. Daha nce karlat ve olaanst gleri olan insan veya hayvanlar kahraman iyiletirirler; lmse diriltirler. Karlan sevgili, devin srrn, yani devin cannn nerede olduunu renerek kahramana bildirir. Kahraman, devin cann meydana getiren varlklar bulur, ele geirir ve bu varlklar, devin gz nnde ldrr. Dev lr, kahraman da sevgilisine kavuur.
SONU Fantezi/hayl, gereklerden uzaklaarak gnldeki zlemleri hayl aktiviteleriyle doyurmakta kullanlan tasavvurlarn tmdr ve psikolojik bir savunma eklidir. Buradan hareketle masal, insann yaad artlardan uzaklama, onlar deitirme, zlenilene (hayl de olsa) ulama gayretinin bir anlatm olarak tarif edebiliriz. Masaldaki engelin ya da engellerin zorun zoru olarak ekillenmesi, gerek hayattaki zorluklarn yerine, masaldaki zm olan zorluklarn konmasdr (identification). Masaldaki zorluklarn sonuta zlmesi, stesinden gelinmesi, masal anlatan da dinleyenleri de asl sorunlardan uzaklatracak, dolaysyla da psikolojik de olsa bir rahatlama salayacaktr. Masalda da olsa mutluluun kolay elde edilememesi azmin, emein, iyiliin, sabrn, vb. birok erdemin yceltilmesi, kii-
de daha ok da ocuklarda olumlu deiikliklerin meydana gelmesini salayacaktr. Bu da masaln en nemli fonksiyonudur. Dier yandan masaldaki bu d can kavram, bize yaz ncesi/tarih ncesi devirlerde bunun bir inan konusu olduunu dndrmektedir. Tarihin erken bir aamasnda insanlarn zihinleri zerinde gl bir etkisi olmu olan (Frazer 1992: II/270) bu d ruh/can kavramnn bir zamanlar bir inan olduundan emin olabiliriz. nk, yukarda da aklamaya altmz gibi, kanaatimizce yaz ncesi insan, kendini dmanlarna kar bir eit gvenceye almak veya gvende hissetmek iin canyla bedeninin ayr yerlerde olduu inancn gelitirmitir. nsann lm karsndaki aknl, aresizlii mrn uzatma istei, hatta lmszlk dncesi, bu inancn olumasnda, ekillenmesinde etkili olmutur; ki biz bu inancn kalntlarn masallarda buluyoruz. Masallar bu ynleriyle yaz ncesi devirlerdeki insann dnyay, daha dorusu yaad evreyi, evre ierisinde kendi varln deerlendirmesinin yansmalardr. KAYNAKA
Eliade, Mircea. (1999), amanizm (ev. smet Birkan), Ankara, mge Yay. Frazer, J. G. (1992), Altn Dal, c. II, (ev. Mehmet H. Doan), stanbul, Payel Yay. nan, Abdlkadir. (1972), Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, TTK Basmevi Jones, Alison. (1995), Dictionary of World Folklore, New York, Larousse Yay. Roux, J. P. (1999), Altay Trklerinde lm, stanbul, Kabalc Yay. Sakaolu, Necdet. (1979), Mstecep ile Dnya Gzeli, Trk Folkloru Dergisi, say 10, s. 20 Sepetilu, M. Necati. (1990), Karlatrmal Trk Destanlar, stanbul, Akran Yay. Sever, Mustafa. (1995), Yelolu Kse, Erciyes, say 213, s. 26 Tezel, Naki. (1992), Trk Masallar, Ankara, Kltr Bak. Yay. Trke Szlk, (1988), Ankara, TDK Yay.
164
TRK IKLIK GELENE NDE KASTAMONUNUN YER VE NEM

The Importance and Place of Kastamonu in Turkish Minstrel-Poet Tradition Place et importance de Kastamonu dans la posie populaire turque
Yard. Do. Dr. Ali YAKICI*

ZET Kastamonu, Kuzey Dou Anadoluyu stanbula balayan yol zerine yer aldndan dolay gl bir klk geleneine sahiptir. Kastamonu klk gelenei gcn daha ok 19. yyda gstermitir. Bu gelenein Kastamonuda gelimesinde zellikle Emrah ve Dertlinin etkisi grlmektedir. Anahtar Kelimeler: klk gelenei, Kastamonu, Emrah, Dertli. RSUM Comme Kastamonu est situ sur la route reliand Nord-Ouest dAnatolien stanbul cette a une forte tradition dachik. Cest plutt au 19e siecle que la tradition dachik de Kastamonu montre sa puissance. On voit surtout linfluance de Dertli et dEmrah sur le devoloppement de cette tradition Kastamonu. Mots-cls: la tradition dachik, Kastamonu, Emrah, Dertli.
Ozanlar ya da Trkiye Trkesi sahasndaki yaygn syleniiyle klar, Trk kltrnn dou yeri olarak kabul edilen Uzak ve Orta Asyadan Avrupa ilerine kadar uzanan corafyada yer alan kltrel zincirin elik halkalarn oluturmaktadr. Bu gl halka, Trk edebiyatnn douuyla birlikte varln gstermi, Trklerin yaad deiik corafyalarda, zellikle slmiyetin Trkler tarafndan kabulnden nceki dnemlerde ozan, baks(bak-bah), aman, oyun, kam, tadbey, bo(bugu) vb. (Kprl, 1986: 57) adlarla ozanlk sistemi iindeki yerini alm, bata destanlar olmak zere birok trde manzum eserin ortaya kmasn salamtr. Kopuz vb. al*
glar eliinde musk-iir icra eden bu sanatlar, Trklerin slmiyeti kabullerinden sonra da geleneklerini gl bir biimde devam ettirmiler, k, kul, abdal, akn vb. adlarla, saz vb. musk letlerini de kullanarak iirlerini icraya devam etmilerdir. Bu icra, 13. yzyldan itibaren, zellikle 16. yzyl balarnda Trkiye sahasnda gl bir edebiyatn domasna vesile olmu, k Edebiyat olarak adlandrlan bu edebiyat ubesi, yzyllar iinde yetitirdii gl temsilcileri ve bu temsilcilerin ortaya koyduu byk bir blm yazya bile aktarlamam binlerce eserle mstakil olarak Trk edebiyat iindeki yerini almtr.(Kprl, 1962: 7-49) Ayrca sanatlar ve dinleyici-okuyucu evresiyle bir-
Gazi niv. Trk Dili Blm Bakan.
165
likte kltrel ortamn oluturmu, bu kltrel ortamda yeerip byyen kkl bir klk geleneinin de domasn ve varln srdrmesini salamtr. Trklerde musk-iirin oluumuyla birlikte ortaya kt kabul edilen, ncesi tespit edilemeyecek kadar eski devirlere uzanan bir tarihi srete rnler veren bu gelenek zerinde gerekli aratrma yaplamamtr. Trkiyede k edebiyat aratrmalarnn yaklak seksen-doksan yllk mr vardr ve ancak bunun son elli-altm yl halkbilim kuram ve yntemlerine gre yaplan almalar iine almaktadr Bu ksa bilimsel tarihe iinde gerek yazl, gerekse szl kaynaklardan tespit edilenlerin yannda gn yz grmeyen bilgi ve belgelerin bulunduuna iaret etmek gerekmektedir.(Ouz,2001: 75) Tarih iinde zellikle Azerbaycan ve Trkiye sahasnda etkili olan ve Trkiyede hl etkisini srdren bu gelenek, yetitirdii temsilcilerin icradaki gcnden, halk, aydn ve ynetici evreler tarafndan kabulne kadar, deiik sebeplerden dolay, iinde bulunduklar yzyl ve corafyann genel durumuna gre ekillenmilerdir. Karacaolan, Krolu, ksz Dede, Kul Mehmet, Hayli gibi gl sanatlarn yer ald 16. yzylda zellikle ordu airlerinin etkili olduu gelenek, Divan iirinin tesirinden uzak, genellikle sekizli ve on birli hece lsyle destan, koma, trk vb. trlerde eserler verirken, bata Fuzli olmak zere Divan iirinin etkisinde kalan k mer, Gevher vb. 17. yzyl sanatlar, aruzlu trlerde de eserler verebilmilerdir. Trkiye sahas k edebiyatnn en gl dnemi, temsilci saysndaki art ve dier bakmlardan 19. yzyl olarak grlmektedir. Hece ve aruzla deiik
trlerde kymetli eserler veren ok sayda gelenek temsilcisi k, bu dnemde, hem halk, hem devlet, hem de aydnlardan madd ve manev destek grmtr. Bu dnemde Osmanl hkmeti, Batllamann temel prensipleri kabul ettii yenileme hareketlerini balatm, bunlar insanna anlatabilmek iin de etkili iletiim gc olarak grd sanatlardan yararlanmay dnmtr. Bu sanatlarn banda ise, meslekleri gerei diyar diyar dolaan, bir ky, kasaba, ehir ya da blgeden aldn bir baka ky, kasaba, ehir ya da corafyaya tayan klar gelmitir. Bu sebepledir ki, 19. yzylda, Trkiye genelinde k mektepleri olarak bilinen kahvehaneler (k, semi, meydan kahveleri vb.) oalm, zellikle stanbulda kahve says 20nin zerine kmtr. Devlet, her kahvenin bana, liyakat sahibi klardan bir reis seilmesi ve seilen bu kahve reislerinin de kendilerini sarayda temsil edecek kethud(klar kethuds)y semesini salayan dzenlemeler yaparak klar tekilatlandrm, onlara meslekteki bilgi, icra yetenei ve sanatsal glerine gre, bulunduklar dnem iin iyi denilebilecek oranda maa balamtr. Ayrca 19. yzyl aydn da Trkiyede Romantizmin doal rnleri olarak grdkleri halk iirinin gerek sanatlar klar desteklemi, ya da destekler grnmlerdir. Zaten halkn gnl dnyasndaki tahtlarndan hibir zaman inmeyen klar, devlet ve aydnlardan da nemli lde destek grnce, 19. yzylda, Trk kltr ve edebiyat ile iletiim hayatnn en nemli unsurlar durumuna gelmilerdir. Bu destek ve ilgi, stanbul bata olmak zere Konya, Erzurum, Sivas, Kars, Adana, Kayseri, orum, Tokat, ankr vb. kltr merkezlerinde gelenein etkili bir biimde
166
yaamasn salamtr. Bundan nasibini alan kltr merkezlerinden biri de Kastamonu olmutur. Kastamonu, stanbul gibi bir kltr bakentine geite kltrel bir kpr ve konaklama merkezi durumundadr. zellikle, Dou ve Kuzey Dou Anadoludan stanbula gitmek zere yola kan klar, Kastamonuda konaklam, burada k toplantlarna katlm, yaad kltrel ortamdan getirdii usta mal iirlerle, ya da katld yarmalarda ortaya koyduu gzelleme, talama, atma ve muammalarla gelenee renk katmtr. Hatta baz usta klar, Kastamonuya yerleerek bu evrede gelenee yeni temsilciler kazandrlmasn salam, kendine bal bir klar kolu oluturmu, okul olma hviyeti kazanmtr. Bu usta k Erzurumlu Emrahtan bakas deildir. (Sakaolu, 1986:31-34) Kprlye gre Emrah, 19. yzyln en byk saz airidir: k tarznn hususiyetlerini, usullerini ok iyi bilen, hece veznini stdne bir ekilde kullanan Emrah, eserlerinin bu tenevv sayesindedir ki, muhtelif zevklere hitap etmi ve yaad devrin det en byk saz airi saylmaya hak kazanmtr. (Kprl, 1962: 718) Bu byk airin 1837 ylnda Kastamonuya geldii, burada uzun bir sre kald, burada evlendii, Ak Sz gazetesinde yaymlanan ve halk anlatmalarn esas alan bir makaleden hareketle belirtilmektedir. Hatta Ahmet Talat Bey, bu evliliin, byk airin Kastamonuda bulunduu yllarda Ilgaz kaza merkezi Kohisara yerlemi bulunan eraftan Mehmet Beyin kz dile Hanmla gerekletirildiini yazmaktadr.(Karada, 1992: 17) Ayrca, Emrahn eyh aban Vel hakkndaki methiyesiyle Ahmet
Talatn, Emrahn Kastamonulu airlerden Feride Hanmla maerelerine yer vermesi bu gr glendirmektedir.(Kprl, 1962:709- 710) Gelenein doudan batya uzanan Trkiye corafyasnda nemli bir taycs olarak grlen Emrahta divan tarznda aruz vezniyle yazd veya syledii iirlerinde Fuzli, Hati, Bki, Nedim ve Vsfn, dier halk iiri tarznda yazd veya syledii iirlerinde ise Gevher, Karacaolan ve k merin tesiri grlrken, (Emrah), onlardan ald iir zevkini kendinden sonraki ir ve klara aktarm, tesiri altnda kald k ve airlerin iirlerindeki mnalar kendi iirleriyle birletirerek onlar Tokatl Nuri, Beiktal Gedi, Deliktal Ruhsati, Minhac, Merzifonlu Eyp Sabriye vermi, onlarn iirlerinde yaar olmu, bunlarn vastasyla da gnmz k ve airlerine kadar ulaarak bu etkisini korumutur. (etin, 1986: 11) Bu durum Kastamonulu klar iin de geerli olmu, Emrah tesiri, Kastamonulu klar ve Kastamonu klk gelenei zerinde kendini gstermitir. Emrah tesiri grlen Kastamonulu klarn banda Keml gelmektedir.(Abdulkadirolu, 1997: 26-30). k Kemli, usta-rak gelenei iinde yetimi ve ustasnn da Emrah olduu belirtilen bir sanatdr. Zaten, asl ad Mustafa olan a Keml mahlasn ustas Emrah vermitir.(Yaman, 1935: 9) Keml, bata olu k Hasan(Tan, 1985: 104) olmak zere, ilk ustas Sinoplu Yesar Baba kabul edilmekle birlikte k Fevz (Ycel, 1993: 81)nin yetimesinde etkili olmutur. k Hasann da Kastamonunun 20. yzylda yetitirdii nl air hsan Ozanolunun yetimesine katkda bulunduu dikkate alnrsa, Emrah kolunun drt kua birbirine balad ak-
167
a grlecek ve karmza usta-rak gelenei iinde Emrah-k Keml-k Hasan-hsan Ozanolu biiminde sralanan bir gelenek silsilesi kacaktr. Ozanolunun klk sanatnda gl olmasnn sebeplerinden olarak dede ve babasnn da birer air olmalar gsterilebilir.(Ycel, 1993:88-93) Kastamonunun 20. yzylda yetitirdii dier nl air Yorgansz Hakk avuun (Eski, 1975: 9-13), bir baka kol olan k Dertli-k Fign kolunda yer ald, gelenek iinde Dertli-FignNil-Yorgansz Hakk silsilesi olutuu sylenebilir. Bu ba ise Fignden dolay k Yorganszn Dertli okuluna bal bir k olduunu ortaya koymaktadr.(Eski, 1975: 18) 19. yzylda, Emrahn yetitirdii dier bir Kastamonulu k; Meydndir. Emrah gibi bir ustann yannda yetimi olmalar Meydn ile Kemlnin saz-sz meclislerinde birlikte alp sylemelerini, birlikte fasllar tertip etmelerini salamtr.(Tan, 1985 :96) Meydn ayrca, Dertliyle de bir arada bulunmu, stanbulda, Tavuk Pazarndaki kahvede, Dertlinin ynettii klar meclisine katlmtr.(Ozanolu, 1960: 8) 19. ve 20. yzylda Kastamonunun yetitirdii, ya da deiik nedenlerle Kastamonu klk gelenei iinde yer alm dier klardan bazlar unlardr: Ahmet, Ahmet Keskin, Akkaftan, Bezl, Bezm, Cell, em, Emm, Fen, Kadr, Kr Hasan, Ltf, Mefhar, Meftn, Mehmet Nab, Mest, Micmer, Mmin Meydn, Rahm, Sabr, Zahm, Zeynep Hatun, Zikr vd.(Ycel, 1993:54143) Emrah ve Dertli gibi, Trk klk gelenei iinde okul kabul edilen ustalarn oluturduu kltrel ortamda yeti-
en birok gelenek temsilcisi n yetimi olmas, Kastamonuyu klk gelenei bakmndan da farkl klm, kendine zg icra tresi ve fasl dzeni yaratarak mstakilleen 4 nemli merkezden (stanbul, Kastamonu, Konya ve Dou Anadolu) biri durumuna getirmitir. Kastamonu k fasllarnn drt blmden meydana geldii grlmektedir. (Gnay, 1992: 37-38) Birinci blm hayr dua ile balamakta, taksimden sonra gazel, mnacaat ve naatla devam etmektedir. Perevi oluturan ikinci blmde; divan, semi, kalenderi, mstezat, methiye ve satrana yer verilmektedir.nc blm k tarz ve anonim tarzdaki deyiler oluturmaktadr. Bunlarn arasnda koma, bozlak, semi, mni, destan, tekerleme, tekellm, atma, talama vb. yer almaktadr. Son blm yine dua oluturmakta, fasl; fasl sonu duas ile bitirilmektedir.(Gnay, 1992: 37-38) Kastamonuda yaplan k fasllarnda din deyilerin yan sra balang ve bitite din ulularna ve tarikat pirlerine dualarn da yer ald grlmektedir. Tekke iirinin gelitii nemli merkezlerden biri olan Kastamonuda klk gelenei klasik kltr ve musk unsurlar yannda tarikat edebiyat unsurlaryla da sentez oluturmutur. k fasllar, yerine gre, btnyle usta mal deyilerle yaplabilmektedir. mtihan mahiyetinde olanlarda konu ve ayaklar fasl idare eden khya ve hakem heyeti tarafndan verildii gibi, klardan biri tarafndan da verilebilmektedir. stnlk iddiasyla yaplan karlamalarda, bir blmde baarsz olmak yarmay kaybettirmez. ki ktan da fasln sonuna kadar yarmay srdrmeleri beklenir ve fasln tamam deerlendirilerek kazanan k belirlehttp://www.millifolklor.com
168
nir. klar berabere kaldklar taktirde ask asarlar, muammay zen kazanr. (Gnay, 1992:38) klk geleneinin 16. yzyldan itibaren gsterdii gelimeye paralel olarak Kastamonuda da bir gelime gstermi olaca kansndayz. Fakat, Kastamonunun eski bir sancak olmas, Candaroullarnn bakenti olmas, Candarolu smail Beyin Kastamonu ve evresinde sanat faaliyetlerini desteklemesi, Kastamonuyu air ve bilginlerin urak yeri durumuna getirmi olmasna(Ycel, 1993: 47) ramen Kastamonu klk geleneiyle ilgili olarak 19. yzyl ncesine dair fazla bilgi edinilememesi dndrcdr. Ayrca Kastamonu l Halk Ktphanesindeki cnk ve mecmualarn da bu konuda yetersiz olduu belirtilmektedir.(Ycel, 1993:48) Bu durum, aratrclar bakmndan Kastamonuda klk geleneinin geliiminin takibini gletirmektedir.(Ozanolu, 1940: 8) Her ne kadar 17. yzyl Kul Olunun Kastamonuya yakn bir evreden olduu biliniyorsa(Kprl, 1962:122) da, elde yeterli belgenin bulunmamas, ad geen n Kastamonu klk gelenei iinde yetimi olabilecei grn engellemektedir. Bu deerlendirmeler nda diyebiliriz ki; Kastamonuda, 19. yzyln yetitirmi olduu usta klardan Erzurumlu Emrah ve k Dertlinin tesirinde gl bir gelenek olumu, bu gelenek 19. yzylda yetitirdii usta klara ilave olarak 20. yzylda da Emrah kolunu temslen Ozanolu, Dertli kolunu temslen de Yorgansz gibi usta klarn yetimesine vesile olmutur. Bu alanda yaplacak almalar sonucunda klara ait elde bulunan btn cnk ve mecmualar gn na karldnda, hem, Kastamonu bata olmak zere stanbul,
Konya, Erzurum, Kayseri, Sivas, Kars, Adana vd. kltr merkezlerinde oluan gelenek gerek biimde ortaya konacak, hem de derli toplu, btne yakn bir k edebiyat klliyat, Trk kltr ve edebiyatna kazandrlm olacaktr.
KAYNAKLAR
ABDULKADROLU(Abdulkerim), 1997, Keml Baba ve Sofuzdenin Onun Bir Msran Terbi, Trk Halk Edebiyat ve Folklor Yazlar, Ankara, Akademi Kitabevi. ETN(smet), 1986, Hayatta Olmayan klarn Gnmzde Yaylma Alanlar ve Erzurumlu Emrah, Erciyes(Aylk Fikir ve Sanat Dergisi), Haziran 1986. ESK(Mustafa), 1975, Kastamonulu Halk airi k Yorgansz-Hakk Bayraktar, Ankara. GNAY(Umay), 1992, Trkiyede k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, Ankara, Aka Yaynlar. KARADA(Metin), 1992, Karlatrmal-Transkripsiyonlu Erzurumlu Emrah Divan, Balkesir, Uluda niversitesi-Necati Bey Eitim Fakltesi Yaynlar. KPRL(M.Fuad), 1962, Trk Edebiyatnda k Tarznn Mene ve Tekml, Trk Saz airleri, Ankara, Mill Kltr Yaynlar. KPRL(Fuad), 1986, Edebiyat Aratrmalar, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar. OUZ(M.cal), 2001, Halk iirinde Tr, ekil ve Makam, Ankara, Aka Yaynlar. OZANOLU(hsan), 1940, k Edebiyat, Kastamonu. OZANOLU(hsan), 1960, Kastamonunun Yetitirdii Mehur Adamlar: Meydn, Kastamonu, Doru Sz Matbaas. SAKAOLU(Saim), 1986, Emrahn Trk Saz iiri indeki Yeri ve Yetitirdii Ustalar, Erciyes, 9, 101(Mays 1986) TAN(Nail), 1985, Kastamonu Halk airleri, II. Uluslar aras Trk Halk Edebiyat Semineri Bildirileri, Eskiehir. YAMAN(T.Mmtaz), 1935, Kastamonulu k Keml Hayat ve Eserleri, Kastamonu, Vilayet Matbaas. YCEL(Neslihan), 1993, Kastamonuda klk Gelenei ve Kastamonuda Yetien klar, Ankara, Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi.
169
BAYBURTLU ZHNNN BR KOMASININ ONTOLOJK ANALZ METODUYLA NCELENMES

An Ontological Analysis of A Koma of Bayburtlu Zihni Analyse ontologique dun pome de Bayburtlu Zihni
Yrd. Do. Dr. ahin KKTRK*
ZET nceleme metodlar edeb metinlerin sanat deerini ortaya koymada nemli bir yere sahiptir. Bu balamda eitli metodlarn halk edebiyat metinlerine uygulanmas onlarn edeb deerini ve sanat seviyesini ortaya karacaktr. Bu almada nce halk edebiyat metinlerinin incelenmesi sreci zerinde durulmu daha sonra varl ontik bir btn olarak deerlendiren ontolojik estetik ve bir edeb metni varlk tabakalar temelinde inceleyen ontolojik analiz metodu hakknda bilgi verilmitir. Son blmde, ontolojik analiz metodu Bayburtlu Zihnnin bir komasna uygulanm, bu erevede iir, -srasyla- ses, anlam, nesne/obje ve alnyazs tabakalarna gre incelenmitir. Sonu olarak bu yazda, k tarz iirlere eitli analiz metodlar uyguland takdirde; -genelde- onlarn sanat deeri ve seviyesinin tesbit edilebilecei, -zelde de- bu komann z ve sunulu asndan estetik bir deer tad ortaya konulmutur. Anahtar kelimeler: Halk Edebiyat, Ontolojik Estetik, Ontolojik Analiz Metodu, Bayburtlu Zihn, Koma. ABSTRACT The analysis methods plays an important role in finding out the art value of literature texts. Within this context, applying different analysis methods to folk literature texts indicates the literary value of texts. In this study firstly, an attention is given to the process of studying texts of folk literature. Secondly, an information is provided on ontological aesthetic which evaluates the existence as ontic and ontological analysis method that examines a text on the basis of existences layers. Finally, ontological analysis method has been applied to one of Bayburtlu Zihns poems and its layers such (a.s.) utterance, meaning, object and fate. In conclusion, if various analysis methods are applied to the folk literature texts, it is seen that in general the art value and the level of the poems can be evaluated and in private this poem has aesthetic value from the aspect of form and content. Key Words: Folk literature, Ontological Aesthetic, Ontological Analysis Method, Bayburtlu Zihn, Koma.
Halk edebiyat mahsullerinin edeb tenkit szgecinden geirilmesi abas, nmze iki mesele koymutur. Bunlardan biri halk edebiyatnn genel mnda sanat deerinin olup olmad; ikincisi de bu mahsullerin nasl deerlendirilecei meselesidir. Kayna, tabiat ve mu*
hafaza ekli ile yazl edebiyat tarzndan farkl bir yerde duran halk edebiyatna, aydnlarmzn bak genellikle olumsuz olmutur. (Gnay, 1986:138) Bu bak, ister istemez halk edebiyat mahsullerinin birer edeb metin olduu gereinin gzden karlmas sonucunu dour-
Ondokuz Mays niv. Fen-Edebiyat Fak. Trk Dili ve Edebiyt Bl. rt. yesi.
170
mu, dolaysyla dier edebiyat rnleri gibi eitli teorilerin mercei altnda incelenmesinde engelleyici rol oynamtr. Trkiyede Folklor (halkbilgisi, halkiyt) kavramnn tantlmasna ynelik cidd yaynlarn balang tarihi olarak kabul edilen 1913lerden1 gnmze, Trk Halk edebiyat ile ilgili olarak yrtlen almalar yle gruplandrmak mmkndr: 1. Metin tesbiti 2. Gvenilir metin elde etme 3. nceleme ve Deerlendirme a) Tahlil ve yorum b) Estetik (Gnay, 1986:139) Yeterince halk edebiyt metni elde edildii ve bunlarn artk belli metodlarla incelenip sonular karlmas gerektii grne katlmamak mmkn deildir. (Kktrk-Arslan, 1999: S:41, s.14) Ancak metin tespiti ve gvenilir metin elde etme almalar nemini korumaktadr ve bundan sonra da korumaya devam edecei kanaatindeyiz. nk hl Anadoluda derlenmesi, transkribe edilmesi gereken halk edebiyat mahsulleri mevcuttur. Bir edeb gelenekte hibir orijinallik tamayan binlerce vasat eserin bulunmas tabiidir. Bunlarn, gelenekteki sreklilii salama, birikimi aktarma ve yeni eserlerin douuna zemin hazrlama gibi ilevlerinin olduu da gz ard edilemez. (Gnay, 1986:142) Bu geleneksellik halk edebiyatnda daha belirgindir. Yukarda belirtilen sebeplerle geleneksel yn ar basan halk edebiyat rnlerinden, gelenei gl bir ekilde temsil eden rneklerin eitli analiz metodlaryla incelenmesi baarl veya baarsz olduklarn ortaya koyacak; bylelikle iyi, kt, gzel, irkin, ilgi ekici gibi genelgeer sfatlarn yerini neden ve nasl sorularnn cevaplar alacaktr. (Gnay, 1986:140-141) Bir metne eitli alardan, -mesel hermentik, yapsal, gstergebilimsel, metin dilbilimsel, anlambilimsel vd.
farkl metodlarla- yaklamak ve incelemek elbette ki mmkndr. Hibir metod bu anlamda mutlak deildir. Herbir metod, metne nfuz etme yollarndan biri olacaktr. Ontolojik analiz metodu da bunlardan biridir. Ontolojik yaklam, farkl tabakalardan meydana gelen sanat eserini, ontik bir btn2 olarak kabul eder. zellikle iir analizlerinde metnin ierdii deerleri, sanat ynn, iirselliini tesbit etmede bir l ortaya koyar. Tunal, Trkede bu metodun kavramsal erevesini izmi ve iki iir rneinde uygulamasn -ayrntya inmeksizin- ortaya koymutur. Daha sonra birka aratrmac tarafndan ayn metodla deiik edeb metinler zmlenmeye allmtr.3 Zihnnin komasn tahlile gemeden nce Ontolojik Estetik hakknda ksa bir bilgi vermek yerinde olur. Herhangi bir sanat eseri karsnda zne (sje) iin iki trl tavr altan bahsedilebilir: Estetik tavr veya estetiki tavr. Estetik tavr, sanat eseri karsnda, onu estetik olarak alglayan, ondan haz duyan znenin tavrdr. Estetiki tavr, sanat eserinin oluumunu, mkemmelliini salayan tabakalarn neler olduunu, tabakalarn birbiriyle mnasebetini ve ilevlerini sorgulayan yaklamdr. Bu ynyle estetiki tavr, bilim adamnn herhangi bir obje/nesne karsndaki tavrna benzer. Bu durum, estetik objenin bir bilgi objesi olarak grlmesi anlamna gelir. (Tunal, 1984:69) Alexander G. Baumgarten (17141762) tarafndan Aesthetica adl eseriyle temelleri atlan estetik biliminin, zaman iinde anlam snrlarnn geniledii sylenebilir. Buna estetiin esasn oluturan gzellikin yanna yce, ekici-soylu, irkin ve sezgi gibi kavramlarn ilave edilmesi, bunlarn da estetik kategoriler arasnda saylmas sebep olmutur. Bu
171
durum, estetik olay ve estetik deerin tarifinde de birtakm farkl grlerin ileri srlmesine yol amtr. Sanat eserindeki estetik deerin kayna nedir? sorusuna, estetikiler farkl farkl cevaplar vermilerdir. Bunlardan bazs sanat eserinde sjeyi, bazs da objeyi ne karmtr. te ontolojik estetik, sbjektivist ve objektivist nitelikteki bu iki gr telif eden, iki taraf da dengeli biimde estetik olaya dahil eden bir anlaytr. Ontolojik estetik, objeksiyon/nesneletirme ve objektivasyon/nesneselletirme ad verilen iki kavram etrafnda ekillenir. Modern ontoloji felsefesinde varolan kavram n plana kar. Var-olan; heterojen (ayrk) bir yapya, inorganik, organik, ruh, tinsel olmak zere drt farkl fakat birbiriyle ilgili tabakalara ve her bir tabaka da belli vasflara sahiptir. Var-olann en temel zellii onun bir bilgi objesi oluudur. Bilgi aktlar (eylemi) ile bilinebildii iin burada sz konusu olan ey objeksiyondur. Dier ifadeyle objeletirmedir. Ancak objeksiyon esnasnda objede bir deiiklik meydana gelmez. (Tunal, 1984:58) Objektivasyon ise, mevcut olmayan bir eyin ortaya konulmasdr. Bu safhada canl tin, objeksiyondaki gibi alc konumunda deil, vcuda getirici durumundadr. ahs veya ortak tinin nesneletirmede esas alnan nesneler vastasyla objektiflemesi, ontolojik varlk dzeninde objektiflemi tinsel varlk alann meydana getirir. Bu alan, arka-yap (arka-plan) ad verilen ve heterojen (ayrk) bir yap arz eden sanat eserindeki irreel varlk alandr. Ancak bu arka-yap, n-yap ad verilen reel alana baldr, ondan bamsz deildir. Mesela, nesne olarak ta, t.a.. harflerinin yanyana gelmesi deildir. Biz bu sese o anlam yklediimiz iin ta nesnesi zihnimizde canlanr. Burada sesler reel, kelimeler ve onlardan oluan anlaml
birlikler irreel alana aittir. (Tunal, 1984:61-62) Sanat bir yeniden in, bir terkip anlamnda yaratma faaliyeti olduuna gre phesiz sanat, aynyla kullanan deil, var olan malzemeyi yepyeni bir formla arz eden, onu ileyerek deiimlere uratan kiidir. te biz sanatnn kulland malzemedeki bu tasarruf ve deitirme eylemine objektivasyon diyoruz. (Tkel, 2000:35) Objektivasyonun daha iyi anlalmas iin Yahya Kemalin Sessiz Gemi adl iirindeki gemi imgesini rnek verebiliriz. air bu iirinde gemiyi birinci anlamyla deil, yan anlamlaryla ve kendi duygu dnyasn, i lemini yanstacak ekilde kullanmtr. Cahit Stknn Otuz Be Ya adl iirindeki akaklarma kar m yad ne var? msrasndaki kar da byledir. Sanat eserini, eitli katmanlardan meydana gelen bir btn olarak kavrayan ontolojik estetikten ilk kez Roman Ingarden sz etmitir. Ancak onun sistematiini ve sanat eserlerine uygulanabilecek zmleme tekniklerini Nicolai Hartmann gelitirmitir. Hartmannn ontolojik estetikteki sanat eseri iki varlk sferinden oluur temel gr, Aristonun eser, form ve materiadan olumu bir kompozisyondur (Aristoteles, 1983:8) gr ile benzerlik gsterir. smail Tunal ise Ingarden ile Hartmannn grlerini ve aralarndaki farklar belirttikten sonra, -zellikle edebiyat eserindeki varlk tabakalar konusunda- kendi fikirlerini dile getirir. Tunal, Ingardeni, kelime tabakasn analiz etmesi, onu ses ve anlam olarak ikiye ayrmas, sonra bunlar birbirinden farkl iki ontik tabaka olarak grmesi bakmndan baarl bulur. Grme (perspektif, grng)yi bir temel kategori deil de tabaka olarak grmesi ve hangi varlk alanna girdiini belirtmemesi asndan da tenkit eder. (Tunal, 1984:126, 132) Hartmann, sanat eserinin reel yaphttp://www.millifolklor.com
172
snda yer alan ve en n tabaka olarak adlandrd birinci tabakann ses tabakas olduunu sylemekte ve iirde fiziksel var-olan olarak kelimeleri, vezin ve kfiyeyi de bu yap ierisinde deerlendirmektedir. Ses tabakasnn, anlam tabakasn tayan bir alan olduu fikri genel kabul grmekle birlikte eksik bir gr olduu, kelimelerdeki ses deerinin anlam belirgin hale getirdii ve glendirdii (nce, 1992:67), her dilin ses yapsnn ve bu yapnn anlama katksnn kendine mahsus olduu ve bu ynyle bir dilin dierinden ayrld (Kortantamer, 1993:277-279), iyi yazlm bir iirde kelimelerin sesleriyle manalar arasnda ok sk bir ba olduu (Wellek- Warren, 1983:230) da birok aratrmac tarafndan ifade edilmektedir. Tunal da, Hartmannn dili bir madd tabaka olarak grmesine itiraz edilebilir der. Kelimeyi ses ve anlam olarak ayran Ingardenin daha doru hareket ettiini belirtir. Anlam tabakasn karakter, kader ve kiilik, insanlk ideleri gibi bir takm tabakalara ayrmakla somutlatran Hartmanna katlr. (Tunal, 1984:132) Tunal, Ingarden ve Hartmannn grlerinden hareketle sanat eserlerini ve onlarn ontik yaplarn baaryla gn na karacak bir metodolojik sistem teklif eder. Ona gre ilk tabaka metnin reel yaps denebilecek olan ses tabakasdr. Ses tabakasnn zerinde heterojen (ayrk) bir anlam sferi (alan) (irreel yap) vardr. Bu sferin iindeki ilk tabaka, semantik varlk tabakasdr. Yani metnin kendisidir. Bu tabakada tek tek kelimelerin ve ayrca kelimelerden oluan cmlelerin anlamlar analiz edilebilir. Anlam sferinde yer alan tabakalardan dieri nesne veya obje tabakasdr. Bu tabakada gerekliinden soyutlanm irreel btn obje ve nesneler vastasyla arka plann kefedilmesi sz konusudur.
rreel (intentional) sferin bir baka tabakas ruh tabakadr. Burada nemli olan kiilerin davran ve eylemi deil de, onun arka plannda bulunan ruh tavr ve karakterlerdir. (Bu tabaka daha ok roman, hikaye ve tiyatro eserleri iindir. Nesne tabakasna dahil edilebilir.) Son tabaka kader tabakasdr. Bundan -mesela lm gibi- insn bir alnyazs anlalmaldr. Byle bir temelde, N. Hartmannn insanlk idesi tabakas ifadesini bulmu olur. (Tunal, 1984:133134) Yukardaki bilgiler nda ontolojik analiz metodunda ana hatlaryla 1. Ses tabakas, 2.Anlam tabakas, 3. Nesne tabakas, 4. Kader (alnyazs) tabakas olmak zere drt katmann varl gzlemlenmektedir. Bu drt katman, iir sz konusu olduunda dilbilimcilerin iirin yapsal oluumunda ileri srdkleri drt basamakla rtr. Buna gre yzey yap, ses tabakas; derin yap, anlam tabakas; derin tasarm, nesne tabakas; izlek de kader tabakasna tekbl eder. (nce, 1992:27) Umay Gnayn, Gelenein mterek ve tekrarlanan estetik unsurlarnn tesbiti Trk halk kltrnn edeb eser anlayn belirleyecektir. Bu anlay iinde yeni ve deiik perspektif ve slba ulam ir ve anlatclarn eserleri orijinal, ndir ve deerli rnekler olarak ayrca yorumlanarak incelenmelidir (1986:142) grn dikkate alarak ontolojik estetikin tahlil metoduna gre Zihnnin aadaki iirinde, kader ve alnyazs tabakasna ulama macerasn, tespit edilen tabakalara gre izlemeye alalm. KOMA Vardm ki yurdundan aya gtrm Yavru gitmi ssz kalm ota Camlar ikest olmu meyler dklm Skler meclisten ekmi aya
173
Kang dada bulsam ben o maral Kang yerde grsem em-i gazali Avclardan kam ceylan misli Gm dadan daa yoktur dura Lleyi, snbl, gl har alm Zevk u evk ehlini h zr alm Sleymn tahtn sanki mr alm Gama tebdil olmu lfetin a Zihn dehr elinden her zaman alar Sordum ki ba alar, baban alar Smbller pern, gller kan alar eyd blbl terk edeli bu ba Bayburtlu Zihni (1795-1859) Ontolojik tahlilde birinci tabaka ses tabakasdr. iire baktmzda somut varlklar olarak ncelikle kelimeleri grrz. Kelimeler ise seslerden meydana gelmitir. Sesin iire katt hengi/ritmi, yksek sesle okuduumuzda duyumsarz. Bu ritim, halk iirinin vazgeilmez ekil zelliklerinden olan 11li hece vezni ile salanmtr. msra dnda 6+5 durann hkim olduu grlmekle birlikte anlam vurgusu gerei yerleri deikenlik gsterebilir. Mesela 2+2+2+2+3 de olabilir. Bu bakmdan iirde bir henk zenginlii hissedilir. Halk (saz) airlerinin vezin ve onun iire kataca henk, ritim hususunda seenekleri snrldr. Bunun sonucu olarak, geleneksel vezin sisteminin sesi iinde airin zel tns belirir. (nce, 1992:21) hengi temin eden unsurlardan dieri de phesiz kfiyelerdir. Geleneksel yarm kafiye yaygnlnn aksine bu komada salam bir tam kfiye rgs dikkatimizi eker. Bu iirde balama msralarnda tam kfiye oluturan -alar ve redif olan alar ile da, ba, dura, ota, aya, a kelimeleri Bknin Knn Mersiyesindeki o matem havasn artrr. Komada alliterasyonlarla salanan ve metnin btnne sinmi olan bu matem havas, iirin trne at deme imkn vermektedir.
Bir zel ritim faktr de, irin divan edebiyatna vukfunu hissettiren ve o zevk ile iirine dahil ettii sk, misl, lle, pern, bbn, h zr, Sleymn, mr gibi bnyesinde uzun hece bulunan kelimelerdir. Ustaca kullanlan bir vezinle ritim kazandrlm olan bu somut ses tabakasnn zerinde, anlam tabakas bulunur. Bu tabaka, anlambilimin konusu iine girer. Dar anlamda bilgisel anlambilim (cognitive semantic); tek tek kelimeleri, asl anlam iinde ele alr. Bu iiri de semantik bakmdan ele aldmzda yaplmas gereken ilk i, bu iirdeki kelimeleri anlam ynnden incelemektir. Bu da bize kelimelerin anlam dnyasna nfuz imkn verir. Anlam younluu asndan birbiriyle ilikili kelimelerden hareketle iirin sahip olduu genel anlam grnr hale getirilir. kinci etapta da cmleler ele alnr ve bylece nc tabakaya geie bir zemin hazrlanm olur. iirdeki kelimelerin tek tek anlamlarn vererek anlam dnyasna girmeye alalm : Var-: Ulamak, ki: bala, yurt: vatan, memleket, ayak gtr-: Gitmek, uzaklamak, ayrlmak, yavru: nsan veya hayvann bebei, git-: uzaklamak, ssz kal-; sessiz ve sahipsiz kalmak, ota: adr, oda, cam: kadeh, ikest ol: krlmak, mey: iki, bade, dkl-: svnn yere yaylmas, sk: iki datan insan (kadn), meclis: toplant yeri, ayak: kadeh, ayak ek-: uzaklamak, kadehi uzaklatrmak, kang: hangi, da: Yeryz ykseltisi, bul-: ele geirmek, o: iaret zamiri, maral: ceylan, kang yerde: nerede, gr-: gzle mahede etmek, em-i gazal: ceylan gz, avc: av avlayan, ka-: korkarak uzaklamak, ceylan: ahu, maral, ceylan, misli: Benzeri, gm: gezmi, sefer etmi, yok: var olmayan, durak: durulacak yer, lle, smbl, gl: herbiri bir eit iek, har: diken, zevk u evk: nee, istek, ehl: sahip, uygun, erbab, h zr: alama, inhttp://www.millifolklor.com
174
leme, Sleymn: bir peygamber, taht: padiahlarn oturduu yer, sanki: gya, zannet ki, mr: ylan, Gam: znt, tasa, tebdil ol-: deimek, dnmek, lfet: yaknlk, samimilik, a: devir, dnem, zaman, asr, Zihn: irin mahlas, dehr: zaman, devran, devir, dnem, (dert): Tasa, sknt, el: vcudun bir organ, her zaman: daima, ala-: zlmek, gz ya dkmek, sor-: Sual etmek, ba: Ba, bahe, baban: bahvan, baa bakan, pern: dank, kan ala-: kanl gz ya dkmek, ok zlmek, eyd: lgn, deli, k, blbl: kendisi irkin t gzel bir ku, terk et-: ayrlmak, brakmak, bu: iaret sfat. Bir metin phesiz tek tek kelimelerden ve onlarn yaln anlamlarndan ibaret deildir. ir, kelimelere kendi duygu ve tasavvur lemini ifade edebilecei yeni anlamlar ykleyecek, farkl anlamlar tayan ve imgesel deeri olan kelime bekleri oluturacaktr. lk gze arpan husus, iirde fiillerin ok kullanlm olmasdr. Bunlardan vardm ki, ayak gtrm, ikest olmu, dklm, aya ekmi, kam, gm, (dura) yoktur, har alm, h zr alm, mr alm, (gama) tebdl olmu, (her zaman) alar, (baban) alar, kan alar, pern(dr), terk edeli fiilleri anlam itibariyle olumsuzdur ve bize iirin havasna hkim olan ayrlk, perianlk, harab olma duygularn haber vermektedir. alar fiili drt defa tekrarlanmtr. Cmle semantiki (Tunal,1984:137) asndan baktmzda ilk drtlkte yurdundan ayr den ve ota bo kalan bir yavru portresi izilir. Ayn drtlkte sakilerin de ayan ektii (meclisten gittii veya kadeh sunmad) dank bir meclis tasvir edilir. kincide dadan daa kamak zorunda kalan bir ceylan resmedilir. ncde ieklerin diken olduu, zevk, nee shiplerinin inledii, Sleyman tahtna ylanlarn oturduu, lfet yerine gamn getiini ifade eden
ac, strap dolu bir manzarayla karlayoruz. Son drtlkte air dehr(dert) elinden inleyip alayna btn kainat ortak eder. Drt bendin bize artrd anlam olumsuz ve karamsardr. imdi u soruyu sorabiliriz: air bu kelime ve terkipleri kullanmak suretiyle dadan daa gezen bir ceylan yavrusunun elden kamasna hayflann m anlatmak istemektedir? lk bakta byle grnmekle birlikte irreel varlk alannn ikinci tabakas olan obje/nesne tabakasna geildiinde tesbit edilecek objelerle farkl yorumlara kap alacaktr. Bu tabakada kelime bekleri ve cmle/msralar oluturma faaliyeti sz sanatlarn (istiare, mecaz, benzetme, mbalaa vb.) da beraberinde getirecektir. Esasen airin sanatkrl, dier bir ifadeyle eserinin derinlii de, bu tabakada kendini gsterir. nk sanat bir objektivasyon (nesneselletirme) faaliyetidir, demitik. Sanatkr kendini ifade etmek iin mracaat ettii nesnel lemden baz objeler seer. Bu objeleri, i lemini yanstacak ekilde, bakalatrarak, yeni bir terkip halinde sunar. iirde obje, imge adna, yavrunun gitmesi, otan ssz kalmas, sklerin meclisten ayak ekmesi, dadan daa gen ceylan, iein yerini dikenin, neenin yerini feryadn, Sleyman tahtn ylann almas, airin dehr elinden, ieklerin blbln terkinden dolay alamas gibi ifadeler bize ak duygusu ile birlikte ve ondan da te derin bir hzn, bir strab hissettirmektedir. iirde imgesel (imaginative) deer asndan yurt, yavru, ceylan, da, ba, dehr kelimeleri ncelikle dikkatimizi eker. zellikle yurt ve yavru vurgulanmas gereken imgelerdir. Tabiattan setii somut objeleri kullanarak meydana getirdii anlam dnyas ile air, neyi amalam olabilir? Niyeti iekten, ceylandan, da veya badan bahsederek bir manzara tasviri izmekten mi ibarettir? air/sanatkr
175
ou zaman, yaanm olan tarih-toplumsal veya bir isel gereklii, analoji (benzeim, kyas) yoluyla dile getirir. Arayan, aranlan ve engel olan asndan bakldnda vardm ki ifadesinden arayann birinci ahs olduunu anlyoruz. ir bir mekana ulamtr. yleyse daha nce o mekanda deildi. Aranlan nedir? Aranlan bize duyuran kelimeler yavru, ceylan(em-i gazal, maral), lale, smbl, gl, zevk u evk ehli, Sleyman taht, lfet, eyda blbldr. Aranlanlar bulunamadna gre bunun bir sebebi olmaldr. Engel kabul edebileceimiz kelime grrz. Avclar, hr ve mr. Aslnda metnin hikyesini tersinden okursak karmza u tablo kar: ir, yavrunun yurdunda olduu, otan ssz kalmad, kadehlerle ikilerin sunulduu, skilerin mecliste olduu (veya kadeh sunduu), ceylann (ceylan gzlnn) avc korkusu yaamad, ieklerin dikene dnmedii, insanlarn neeli olduu, Sleymann tahtnda hkmran olduu, dostluklarn yaand, ba ve babann gld, blbln akmasna devam ettii bir tablo resmeder. Ancak air, umduu bu gzel manzara ile karlaamamtr. Bu erevede imge olarak seilen kelimelere yeniden dnebiliriz. Avc kimdir, har ve mr nedir? Avc, saldrgandr, kurulu dzeni bozar, haklar gaspeder, mtecavizdir, korku salar, cana kasteder... Har, actr, ztrap verir. Mar (ylan)4; souk grnmldr, rknt ve rperti verir, sokar, zehirler, ldrr... Yavru, yurt, ceylan, avc, har ve mar imgelerini, iirde anlam bei oluturan dier kelimeler erevesinde yle deerlendirmek mmkndr. Yavru, ceylan, maral, em-i gazal, meclis, lfetin a, lle, smbl, gl, eyda blbl, ba, sk, ayak, mey, bir k-muk mnsebetini hatra getirmektedir. Daima beraberinde efkat
duygusunu da artran yavru, hem insann hem hayvanlarn neslinin devamn salayan sevimli varlktr. Ayn kelime, sevgiliyi nitelemek iin de kullanlmaktadr. Bu balamda k, yurduna sevgilinin bulunduu mekana- vardnda sevgiliyi bulmay umduu yerde bulamamtr. kinci drtlkte geen, maral, em-i gazal, ceylan benzetmesi, bu kanaatimizi desteklemektedir. em-i gazaldan anlyoruz ki aranan ceylan deil ceylan gzl (sevgili)dr. Ski, ayak ve mey kelimeleri de sevgili imgesini artrr. lk drtln son msrasnda ayak kelimesi hem kadeh hem de vcudun bir organ anlamnda tevriyeli olarak kullanlmtr. Buna gre meclisi enlendirecek sevgili mecliste yoktur veya ak kadehini meclise sunmamaktadr, anlamn karabiliriz. Her iki halde de sevgilinin bulunmad bir ortam k iin ekilmezdir. Bylesi bir mekan a zevk evk vermeyecek, gln yerini diken, Sleyman tahtn ylan alm gibi olacak, lfet gidip gam, tasa gelecektir. Bu balamda avc, hr ve mr, rakp (engel) olabilir. Varlan mekann harap olmuluu, perianl iki mnda anlalabilir. iirin ilk kelimesi vardm ki, daha nce bilinen, tannan ve varlmas gereken bir yeri iaret etmektedir. Bu karma imkan veren vardm ki, yurt, ota, meclis, zevk u evk ehli, lfet a, ba, baban, perian, kan alar, bu ba kelimeleridir. Bunlarla hayalimizde; mutlu, mreffeh hliyle hatrlanan ancak dnldnde hzn verici manzarasyla karlalan bir sla canlanr. lfetin a gama tebdil olduuna gre airin doup byd, gzel anlar yaad, gzel hatralarla ayrld memleketi (yurt) peranlk iindedir. Zevk u evk ehli insanlar h zr iindedir. Bu takdirde yurt airin doup byd memleketi (ky, kasabas, ili), ota ssz kalan yavru; dadan daa gezen, perian olan ceylan da bir felakete maruz kalm olan
176
akrabalar, komular, hemehrilerdir. Bu yorum iirin, tarih-toplumsal gereklii ile rtebilir. Yurdun ikinci yorumu dehr ile birlikte mtalaa edildiinde ortaya kar. Dehr; zaman, devir, a, dnem demektir. airlerde zamandan ikyet yaygn bir temadr. Bu ikayetin sebebi farkl olabilir. Burada metnin bize sunduu imknlar erevesinde airin yaad adan memnun olmadn syleyebiliriz. Vardm ki, ba alar, baban alar msrasnda ba ve baban, bir mekan ve o mekandan sorumlu insan iaret eder. Dehr yerine iirin varyantlarnda dert kelimesi de gemektedir. Ak tarz edebiyatn, shibi belli edeb mahsullere sahip olduu ileri srlrse de pek ou kulaa ve hafzalara emanet edildii iin varyantlama kaderini yaamaktadr. Ancak her iki kelime de iirin anlam btnlne uygundur. Bu iki kelimede bir tercihte bulunmak benzer metinlerden (Ouz, 2000:23, 83) birini yok saymak anlamna gelecektir. irinin (Zihnnin) edeb donanm ve iirin kelime kadrosu dikkate alndnda dehr kelimesinin anlam btnlne daha ok katkda bulunduunu syleyebiliriz. Bu balamda bir lke, otorite (Sleyman taht) boluu olduu, aranann bulunmad (camlar ikest olmu), nimetin yerlerde srnd (meyler dklm), can gvenliinin olmad (gezer dadan daa yoktur dura), her an istila, lm ve can korkusunun yaand (Avclardan kam ceylan misali) zaman, perian olur, kan alar. Burada da avc har ve mar, istilac veya dman olarak tasavvur edilebilir. iekler ve gle akn terennm ettiine inanlan eyda blbl de perian tablo iinde tahrip edilmi olan gzellikleri temsil eder. Dnyadaki herey insan merkezlidir ve onun tasarrufuna sunulmutur. nsanlar bu nimetlerden yararlanrken kargaay nlemek zere sosyal-beer
kanun ve kurallar ihdas ederler, yine kendileri uygularlar. Eer idareci konumunda olanlar dirayetsizse, adaletli bir idare ve iradenin sembol olan Sleymann tahtna, insanoluna korku ve rknt veren ylan oturmu gibi olur. lke apnda dnldnde dehr elinden bu ikayetin sebebi dahil ve/veya hric olabilir. iirde bir ruh tabakadan da bahsetmek mmkndr. Vardm ki ifadesi ve bunu destekleyen dier fiiller, iirde bir yknn varln gsterir. yk olunca bir anlatc ve anlatt olay; olayn cereyan ettii zaman, mekan ve ahslar sz konusudur. Ksa iir metninde bu unsurlarn ayrntsn bulmak tabi ki mmkn deildir. Ancak iirdeki imgeleri bu adan da deerlendirmek gerekir. Anlatc, birinci tekil ahstr, yani irdir. Olayn getii yer ise yurt, ota, meclis, da, bada sakldr. zellikle ba iki, da defa tekrarlanr. Da ve ba, geni bir mekan artrr. Bu mekan en kk yerleim biriminden dnya leine kadar tasavvur edilebilir. Ruhi tabakada air, i lemindeki ztrab dile getirmektedir. Yaanan olay karsnda air aresizdir, periandr. Metinde aire hzn veren olay tekil ve isel gibi grnse de aslnda yurt ve bu ba ifadelerinden geneli kapsad yargsna varlabilir. Kader (alnyazs) tabakas veya dier adyla genel insanlk idesi tabakas asndan bakldnda dnyada her devirde harab edilen mekanlar, corafyalar, beldeler olmutur. Bu ykmlarn bazs ilh gazabn bir tecellisi olurken dier bir ksm da Adem peygamberin iki olunun (Hbil ile Kbilin) mcadelesinde ifadesini bulan ezel-beer atmann neticesidir. Semav kaynaklarn bildirdii eitli kavimlerin (Ad, Semud kavimlerinin /lkelerinin) alt-st olmas, tarih devirler iersinde gnmze yakn dnemlerde cereyan eden ykmlar (I. Ve II. Dnya Savalar, Mill Mcde-
177
lede Anadolunun hali; gnmzde Bosna, eenistan ve Filistinde yaananlar) kader tabakasyla (genel insanlk idesiyle) ilgilidir. Sonuta denilebilir ki hemen her devirde -kitlesel veya mevzi- bu ykmlar olacak ve insanlar bundan ztrap ekecektir. Bu ykmlar ve ztraplar, sonuta hem fert hem de toplum baznda bir takm birikim ve deerlerin yok olmasna sebep olmutur. Yok edilen her bir birikim ve deerin, gelecekte byk boluk oluturaca muhakkaktr. Bu yzden insanolu sahip olduu birikim ve deerlerini ok iyi muhafaza etmelidir. Bu erevede alnyazs balamnda metinden Sahip klamayan her ey, zamanla elden kar sonucunu karmak da mmkndr. Bu iirin hangi tarih hadise zerine kaleme alnd kaytlarda belirtilmektedir. Ancak air, o tarih hadiseye dorudan gndermede bulunmamakla iirinin irreel alann ok katmanl hle getirmi olmaktadr. Tek olaya gndermede bulunsayd iirin evrensel mesaj zedelenmi olurdu. Bu vasf, iirselliin/sanatkrneliin bir iaretidir. Sonu olarak sylemek gerekirse sanatkr, bir metni ok katmanl olarak kurgulamaktadr. Okuyucu/dinleyicinin ardalan bilgisi, edeb birikimi bu katmanlara nfuz etmesinde belirleyici olmaktadr. eitli analiz metodlar bir metnin anlam katmanlarn ortaya karmada, bir baka ifadeyle derin yapya sahip olup olmadn tesbit etmede yol gsterici olmaktadrlar. Ontolojik analiz metodu da derin yapy zmlemede etkili bir yntemdir. Bu metodun halk edebiyat alanna giren iirlere uygulanmas onlarn sanat deerini ortaya koyacaktr. Nitekim yukardaki incelemede bunun bir rnei sergilenmitir. Bylece eitli tekniklerin halk iirine uygulanmasnn gereklilii, uygulanabilecei ve somut sonulara ulalabilecei grlm olmaktadr.
NOTLAR
1
1913te Ziya Gkalp, Halka Doru Dergisinde, 23 Temmuz 1913 tarihinde Halk Medeniyeti-I Balang; Rza Tevfik (Blkba) de Peyam Gazetesinin Edeb Eki Peym- Edebde 20 ubat 1329 (1913) da Folklor-Folklore ve Mehmet Fuat Kprl de kdam Gazetesinde 6 ubat 1914te Yeni Bir lim: Halkiyt Folk-lore balkl yazlarn yaynlamlard. 2 smail Tunal, M. Kaplann, Tanpnarn iir Dnyas adl eserde Tanpnarn iirlerini C.G.Jungdan ald bir metodla btnl paralayarak zmlemesini tenkit eder. (1984:135) 3 Yahya Kemalin Sessiz Gemi, C. S. Tarancnn Gn Eksilmesin Penceremden iirlerine smail Tunal, (1984 s.135-138); Bkinin bir gazeline Dursun Ali Tkel (Yedi klim, Mays 1996, S.74, s.53); M. Kaya Bilgegilin Yalnzlk mensresine, mer Selim (Trklk Bilimi Aratrmalar, Mays 1997, s.133); Turgut Uyarn Ge Bakma Dura adl iirine Ahmet Cneyt Iss (Yedi klim, Eyll 1997, S.90, s.43); C.S.Tarancnn Deirmen iirine Fikret Uslucan (Hece Dergisi, Ekim 2001, S.58, s.71); bu analiz metodunu uygulamtr. 4 Sleyman (a.s.) hakknda anlatlan efsanelerde kartlk daha ziyade Sleyman (a.s.) ile onun tahtna oturan dev arasndadr. Muhtemelen air dev yerine mar imgesini tercih etmi. Ylanlar, bu efsanede Hz. Sleymann tahtn korurlar.(Tkel:295)
KAYNAKA
ARSTOTELES, (1983) Poetika, (ev: smail Tunal), Remzi Kitabevi, stanbul. GNAY, Umay, (1986), Trk Halk Edebiyatnda Tenkid Konusunda Dnceler, III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, II Cilt, Halk Edebiyat, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara. NCE, zdemir, (1992), Tabula Rasa, Can Yaynlar, stanbul. KORTANTAMER, Tunca (1993), Eski Trk Edebiyat, Makaleler, Ankara. KKTRK, Milay-Dr. Mustafa Arslan, (1999), Halkbiliminde Teori ve Yntem Araylar Mill Folklor, S:41, Ankara. OUZ, cal, (2000), Trk Dnyas Halk Biliminde Yntem Sorunlar, Ankara, Aka Yaynevi. TKEL, Dursun Ali, (2000), Divan iirinde Mitolojik Unsurlar, ahslar Mitolojisi, Aka Yaynevi, Ankara. TUNALI, smail, (1984), Sanat Ontolojisi, stanbul, Edebiyat Fakltesi Basmevi. WELLEK, Rene-Austin WARREN, (1983), Edebiyat Biliminin Temelleri, (ev. A.E.Uysal), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara.
178
IK GELENE NDE ERMEN IK SARKS ZEK

On the Place of Armenian Minstrel-Poet Sarkis Zeki in Turkish MinstrelPoet Tradition Un pote populaire armnien au sein de la tradition de la posie populaire : Sarkis Zeki
Yrd.Do.Dr. F. Ahsen TURAN*

ZET Birbirleriyle uzun mddet temasta bulunan milletlerin btn itimai messeseleri gibi edebiyatlar da benzerlik gstermitir. Ermeni edebiyatnn en nemli ksmn tekil eden u Edebiyat ve temsilcileri zerinde Trk edebiyatnn tesiri olmutur. Bektailik potasnda eriyen ak Sarkis Zeki de bunlardan biridir. Anahtar kelimeler k, Ermeni Aklar, Bektailik ABSTRACT As in their complete social foundations, their literature has shown similarities within the nations who have had contact to each other for long periods. There has been an important influence of the Turkish literature to the Ashug poetry and their representatives which constitute the most important part of Armenian literature. Sarkis Zeki who has grown up in the Bektashi culture is one of them. Key words Ashk, Armenian Ashug, Bektashism
GR Anadolunun Trkler tarafndan fethinden sonra burada yaayan Ermeniler iin yepyeni bir dnem almtr. Hristiyan lemi ortaan karanlnda bouurken, slm dnyas insan deerlerin gzelliklerini yayor, hakimiyeti altndaki insanlar da bu hogr ortamndan en st seviyede yararlanyorlard. Byle bir dnemde Trklerle tanan Ermeniler, Anadoluda Seluklular idaresinde ve 19. yzyln ikinci yarsnn sonlarna kadar da Osmanllarn idaresinde huzur ve gven iinde varlklarn, dil, din ve kltrlerini srdrmlerdi. Anadoludan ha grevini yerine getirmek zere Mekkeye ve Medineye doru yola kan bir Trk evinibarkn Ermeni komusuna emanet ede*
rek uzun sreli yolculuuna kabiliyordu. stanbulun fethinden sonra Fatih Sultan Mehmed, ehirde Rum patriklii yannda bir de Ermeni Patriklii kurdurmu, bu suretle Ermeniler, Bizans idaresinde sahip olmadklar din hrriyetlerine kavumulardr. Hatta dier aznlklara nazaran Trklerle daha fazla kaynap, anlaarak devletin gvenini kazanmlard. Tarm, ticaret ve kuyumculuk gibi ilerle megul olup zenginleen Ermeniler, Trklerden daha rahat bir hayat yaamlardr. Yksek devlet memurluklarna ve eliliklere atanmlar, milletvekili, hatta bakan bile olmulardr. Devlete gsterdikleri bu sadakat dolaysyla (XIX. Yzyln ikinci yarsna kadar) Osmanl yneticileri tarafndan kendilerine Millet-i Sadka denmiti
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm.
179
(Turan, Safran, 1999:78-79; Sonyel, 1987:89-91). Uzun bir zaman diliminde birlikte yaayan bu iki milletin kltrel etkileimi de tabi bir tezahr olarak karmza kmaktadr. Ermeniler ile Trkler arasndaki bu karlkl tesirlerin derecesi mukayese edilecek olursa Ermeniler zerindeki Trk tesirlerinin baka tesirlerle mukayese kabul etmeyecek derecede byk olduu grlr (Kprl, 1986 : 255). nk Trkler siyas hakimiyet, nfus says kltrel gemi ve sreklilik asndan Ermeniler zerinde maddeten ve manen nfuz icrasna muktedirlerdir. Buna ispat tekil edebilecek en gzel rneklerden biri de XIX. yyda Anadoluyu gezen Moltke, Ermenileri Hristiyan Trkler zannetmitir (Kprl, 1986 : 259). Trke yazan aularn says kmsenmeyecek kadar oktur. Basma eserlerde de halk iiri hatta divan iiri rnekleri vardr. lkemizde aular konusunda ilk aratrma Fuad Kprlnn 1922de yaymlanan Trk Edebiyatnn Ermeni Edebiyat zerindeki Tesirleri adl makalesidir (Kprl, 1922 : 1-30). Trkolog Istepan Gurdigyann Surp Prgi Hastanesinin 1935 yl salnamesinde yer alan Trkaked Hay Panasdedzner Yev Auner (Trke Yazan Ermeni airler ve klar) balkl makalesi ve Haik Amiryann Fuad Kprlnn tezlerine eletiriler getirdii Turkalezu Hay Auner: Osmanyan Gaysrutyan, 16-20 erort Tarer (Trke Syleyen Ermeni klar : Osmanl mparatorluu, 16-20. Yzyllar) balkl kitab da bu konuda nemli aratrmalardr (Pamukiyan, 2002:XII-XIII). Hayk Berberyan 1964te yaymlanan La Litterature Armeno-Turque balkl makalesinde, aular e ayrmtr:
1. 17. yzyl Yeni Culfa ran okulu: Bu airler Ermenice, Farsa ve Azeri Trkesiyle eitli konularda iirler yazmtr. Tannmlar arasnda Kul Artin, Culfal Petros Kul Hovhannes, Miskin Stefan saylabilir. 2. Anadolu ve stanbul okullar : Anadolu okulunun temsilcileri arasnda Keiolu, Mesih, Sarkis Zeki (Nurluyan), Sivasl Pesend; stanbul okulu temsilcileri arasnda da Dervi Hampar, Meydan, Bidr, Pryan, Nam Vartan saylabilir. 3. Kafkasya okulu : En nemli temsilcisi Azeri Trkesiyle de iirler yazan Sayat Novadr (Pamukiyan, 2002, XIII). Birbirleriyle uzun mddet temasta bulunan milletlerin, btn itimai messeseleri gibi edebiyatlarn da mukayese cidden gereklidir. Ermeni aratrmaclar, edebiyatmzn phesiz en kymetli ubesini tekil eden k iirlerini Ermeni edebiyatna mletmek istemilerdir (Kprl, 1989:240). Halbuki Ermeni edebiyatnn da hemen hemen en mhim ksmn tekil eden ug iirlerinin teekklnde, Trk edebiyatnn ne kadar byk tesiri olduunu gsteren rnekler vardr. Evliya elebi, Seyahatnmesinde Ermeni klarn da Trke iir sylediklerini dolayl olarak anlatr (Evliya elebi, 1986:23). Halit Bayr stanbuldaki Ermeni klar hakknda u bilgileri verir. Halcolunda Dolmac Mihran adndaki Ermeninin kahvesi k kahveleri iinde nem arz ediyordu. Dolmac Mihrann kahvesine meydan airlerinden Ermeni olanlar gelirdi. Dolmac Mihran ve Ermeni airler Ermeni az denilen bir usul ile ok gzel semi okurlard. Ayrca Bayr, o vakti idrak edenlerin Ermeni az denilen usuln unutulduunu
180
sylediklerini de sylemektedir (Bayr, 1950:163, 164). Beysanolu da Diyarbakrda panayrlarda, kahvehanelerde dzenlenen enliklere atmalara, muamma zme yarmalarna Trke syleyen Diyarbakrl Ermeni klarn da katld tespit etmitir (Beysanolu, 1992:68). Kprl ise Ermeni klarn, nazm ekli, eda, son drtlkte air adnn zikredilii, telkki ve zevk itibariyle, k edebiyatmzdaki rneklerden tamamiyle farksz eserler vcuda getirdiklerini ifade etmektedir (Kprl, 1989:248). ERMEN IK NURLYAN SARKS ZEK ki milletin kltrel etkileimi neticesinde Trke iir syleyen, Hayk Berberyann tasnifinde de Anadolu okulunun temsilcileri arasnda yer alan Ermeni klardan biri de Nurliyan Sarkis Zekidir. Zeki 1258 (1842-43) ylnda Sungurluda domutur. lk tahsilini Ermeni okulunda grdkten sonra babas Nurlu orbac tarafndan mderris mer Efendi medresesine verilmi ve tahsilini orada tamamlamtr. H. 1280 (1863-64) ylnda Sandk emini, daha sonra tahrir katibi ve mahkeme azas sfatyla grev yapmtr. Bir ara bu grevinden azl edildiyse de, Adliye nazaretine ektii telgraf zerine tekrar bu greve tayin edilmitir (Kprl, 1989:266). Keskin halk ve bu havalinin klar Zekiden Keskinli diye bahsetmektedirler. ingeyli k Bekta Gazelolunun anlattklarna gre Keskinliler, toplantlarda Sarkis geldiinde onun airliine hrmeten ayaa kalkar ve onu ayakta karlarlarm. Ancak Sarkis iin ayaa kalkmak onlar rahatsz etmekteymi. Buna bir zm yolu arayarak toplantlara Sarkisten sonra gelmee
karar vermiler. Bylece hem Sarkise ayaa kalkmak zorunda kalmayacak, hem de Sarkisin gnln krmayacaklarm. Bunu anlayan Sarkis duruma ok zlm. O srada Hac Bekta evladlarndan Cemal Efendi Keskinde misafir olarak bulunuyormu. Sarkise yaplanlardan znt duyarak senin adn Zeki olsun demi. Zeki btn bu hadiseler neticesinde zntsn u msralarla dile getirmitir. Ya nice sabretsin Zeki dnyay viran ettiniz./ Hrmet etmek byle midir Hazret-i Peygambere/ Hem cier-preyi nur- em-i Haydara (Kaynak Kii 1) Sarkis Zeki, Keskin ve havalisinde hakl bir hrete sahiptir. zellikle o blgedeki Aleviler ona son derece hrmet edip kymetli hediyelerle ziyaretine giderlermi. Sarkis Zekinin Bektai airlerinden hibir fark yoktur Ak Sarkisin yakn dostlarnda Hrrant Hurri Efendinin naklettii Sarkise ait olan Her mezhep ve tarikata hrmet ederim, lakin Bektai tarikatn ok severim. Sz de tespitimizi teyit eder niteliktedir . lham ekli, eda duyu tarz ve dn itibariyle onu tamamyle bir Trk Bektaisi gibi dnebiliriz (Kprl, 1989:267). Sarkis Zeki sadece halk arasnda deil, blgede toplanan aklar arasnda da itibar bulmutur. inde k Zekinin de bulunduu yedi klar diye adlandrlan, Seyyid Sleyman, Deli Boran, Sefil Ahmet, Fedai, Yazrl Sefil Ali, Kul Fakir, muhtelif zamanlarda Haydar Sultanda yedi gn karlarlar atmalar yapar ve birbirlerini yenemezlermi (Kaynak kii 2). Sarkis Zekinin stanbula gidii ve orada sanatn icra edii ile ilgili bilgi sahibi olmamza ramen, Ahmet Rasim, hatralarn anlatrken stanbul gazinolarndan birinde Krolu havalarn a-
181
rmakla mehur Sarkis adnda Ermeni bir saz airinin varlndan bahsetmektedir (Ahmet Rasim, 1840:213). zzet Ulvi Bey, Trk Yurdu Mecmuasnda yazd bir makalesinde Sarkis iin Duyguca ve ruha bir Trk diye bahseder (zzet Ulvi, 1328:204, 210). Sarkisin byk slam sofilerin salik olduklar vucudiyye mezhebini kabul ettiini gsteren bir takm manzumeleri olduu gibi Bektai ve Hurufi olduunu Fazlulh-Hurfiye ve onun Cvidnna inandn dile getiren paralar vardr (Kprl 1989:266). Aruz vezni ile yazd paralarnda hissedilir bir ahenksizlik vardr; fakat komalarnda orta kymette klardan aa saylmayacak meziyetler mevcuttur. Zekinin iirleri dostu Hirrant Hurri Efendi tarafndan toplanm ve tertip edilmise de baslmamtr. Hirrant Hurri Efendi, Sarkis Zekinin iirlerinden oluan bu mecmuaya Setredilmi Cevherler adn vermitir. Mecmuadaki iirler Aleksi Efendiye ithaf olunmutur (Noyan III, 2000:41). Ak Sarkis Zekinin aada verdiimiz mutasavvfane msralar onunu vahdet-i vcuta kail olduuna delalet eder:
Menaref esrrna cn vermiim ez cn u dil Aleml-esma benim, esrr- esm bende var Len Ternidir szm ar- stvdan sylerim Gh Kafdan dem urup gh Kef Hadan sylerim Ol ben ehr-i ulm, ol dieri bb- ulm Gh Muhammed, gh AliyyeI Mrtezadan sylerim
Sakn ol tesbh-i sad-dnelerden (Noyan III 2000:40) Kardei Harik Efendinin vefatndan ok etkilenmi ve on dokuz yanda iken teslim ve tevekkl ifade eden u iiri sylemitir. Ecel teahhr etmez ey Zeki asl La yesta hirne saten vel yestakdimn buyurdu hazret-i Mevl Bu resiz derde tahamml lzm (Noyan III 2000:40) Sarkis Zeki iin yaanlanlar ve yaanlacaklar u msralarda zetlenmitir. yle bir dert ki tedbir ile derman olmaz/Yazlan levh-i kaderde eder elbette zuhr Hazrlanan ama baslamayan bu mecmuann mukaddimesinde Hrrant Hurri Efendi, Zekiden u ekilde bahsetmitir: Dostum Zekiyi grmek, tanmak isterseniz onu baka yerde aramayn. O tabiat adr. Sabahleyin evinin penceresine oturur, etraf seyreder. Derin derin dnr. Vakt-i len ise mahkeme salonun da bulursunuz. Dokuz raddelerinde Sungurlunun latif balar arasnda kularn namelerine karm balama sesi iitirseniz doru oraya gidin. Zekiyi ayr zerinde yan gelmi, yannda mahdumu Alexander balama alarken grrsnz. ok sevdii dostlarndan Terzi Artin, Muhtar Fikri Efendiler de oradadr. Temiz Trke syleyen orta boylu, sar benizli, kumral bykl olan Zekidir (zzet Ulvi, 1528:206). Nurliyan Sarkis Zeki 1298de vefat etmitir. Olu Alexander da bu hadisenin tesirinden kurtulmayarak intihar etmitir. Hrrant Hurri Efendi, Sarkis Zekinin mezarnn yerini bilmediini ve iirlerinden ele geenlerin onun mezar olduunu sylemektedir (zzet Ulvi, 1328:205).
Sarkis Zeki, insanda kl ve hl paralellii yaamayan din adamlarna kar da tavr sergiler. Kavl- viz efsne-i laklaktr Deil krs Ara ksa alaktr. Sayd- mazlum in dne-i faktr
182
SARKS ZEKNN RLERNDEN BRKA RNEK

Dilde cevln eder meyl-i muhabbet, Agyre grnd yre grnmez; Kimlere kldmsa derdim ikyet Dediler cevr-i gl hre grnmez Bana rahat Haktan olmam nasib Ge-i vahdette kalmm garib Ban iin elin benden ek tabib Bana bu derdimden re grnmez Yre ey dil zhir olsayd eer Belki bulunurdu derdime zafer Zeki t cierden vurulmu meer Akar kan amma yre grnmez (Kprl 1986:267, 268; zzet Ulvi, 1328:206). Gnl ehlinden gam bulunmaz amm Demsiz gnlde de fergat olmaz Hlet-i mey inkr olunmaz amm, Sksiz meyde de helvet olmaz Bu hususta neler ekti khken Sen bri kaydn grver erken, Cn, cnna ver istemi iken stenilen malda meymenet olmaz N-ehline mey-i glgn iirme yle mfsidlerin bezmine girme Yarane ver gnln, zhide verme Tilkiye gvercin emnet olmaz Yre meyil verp atn bir yre Yarana gayrdan arama re Zeki ne arasan nefsinde ara Her eyhim diyende kermet olmaz (Kprl, 1986:267; I. Ulvi, 1328:206) Gayr ben seninle ey b-mrvvet Kat- alka-i muhabbet itdim Anladm ki yokmu sende merhamet Gnl verdiime nedmet itdim Tkendi kalbimim evki serveri Meyl eylemem artk olsan da huri Ben byle bilmezdim yr var yr Pek gafil bulundum kabahat ettim itmem ey Zeki gft u indi Zir vislinden kesdim midi Korkub sakndm bir canm idi An da Allaha emanet ettim (I. Ulvi, 1328:205) Hor grme eyy ey zaifI basar Herkes bu alemde ekdiin bier n hayren fe-hayri in erren fee-err Sen meslek-i hayra salik ol yri Ey Zeki dnydan kl zn rak Siv msivdan sevdy brak Kll-i eyin Halikun illa vechehe bak Hayat- cvide malik ol yr (I. Ulvi, 1328:206) http://www.millifolklor.com
SONU Daha pek ok Ermeni asug incelendiinde aklarla aralarnda nemli benzerlikler olduu grlecektir. Bu da bize Trk kltrnn Ermeni milletinin kltr hayat zerindeki tesirini aka gstermektedir. Sarkis Zeki, k tarznn ve Bektai edebiyatmzn yalnz Trkler arasnda deil, Osmanl corafyasnda yaayan farkl kltr nvelerinden biri olan Ermeniler zerinde de ne kadar messir olduunun ak bir delilidir. k Sarkis Zekinin Trk kltrn gl bir yansmas olarak ortaya knda Bektai Kltr potasnda yorulmasnn byk pay vardr. BBLYOGRAFYA
Ahmet Rasim, (1340) Fuh- atk II BAYRI, Halit (1980) Sema Kahveleri Trk Folklor Aratrmalar Cilt 1, Say 11, Haziran BEYSANOLU, evket (1992), Diyarbakr Halk Kltrnde Saz airleri Gelenei ve Trke Syleyen Diyarbakrl Ermeni Auglar, IV Milletleraras Trk Halk Kltr Kongeresi Bildirileri, II. Cilt Halk Edebiyat, Ankara ZZET Ulvi, (1328) Halk airi Zeki, Trk Yurdu, Cilt 3 KPRL, Fuat (1989) Edebiyat Aratrmalar I stanbul KPRL Fuat (1922) Trk Edebiyatnn Ermeni Edebiyat zerindeki Tesirleri Edebiyat Fakltesi Mecmuas, C.II, Mart, NOYAN, Bedri (2002) Btn ynleriyle Bektailik ve Alevlik Cilt 3-4 PAMUKCYAN Kevork (2002) Ermeni Harfli Trke Metinler, Yayna Hazrlayan : Osman Kker, stanbul. SONYEL, S. Ramazan (1987) Trk Kurtulu Sava ve D Politika I Ankara TURAN, Refik, SAFRAN M. (1999) Atatrk ilkeleri ve nklap Tarihi, Ankara.
Kaynak Kiiler
1. Ahsen Turan Derlemesi, Kaynak Kii k Bekta Gazelolu, ingeyli Kynden, Derleme Tarihi 1990. 2. smet etin Derlemesi, Kaynak Kii, Yusuf ztrk, Haydar Sultan Kynden Derleme Tarihi 1984, Mifat Arivi
183
UYGURLARIN MEZAR KLTR ZERNDE BR ARATIRMA*

A Study on the Cemetery Tradition Among Uighur Turks Etude de la culture du tombeau chez les Ougours
Do. Dr. Rahile DAVUT Aktaran: Do. Dr. Alimcan NAYET**

ZET Mezara tapma Uygurlar arasnda ok nemli bir inantr, ayn zamanda eitli folklor unsurlarn ieren dini kltr hadisesidir. Uygurlar eitli hastalklardan ve doa felaketlerinden korunmak, hastalklarna ifa dilemek, gnahlarndan arnmak amacyla, genler ise ksmetlerinin almas umuduyla mezarlara gidip ibadet etmektedirler. Onun iin bu olgunun kaynan ve onun geliim srecini aratrmak ok nemlidir. Bu makalede Uygurlar arasndaki mezar tapmann sebepleri, tarihi geliimi ve eitleri aratrlacaktr. Anahtar kelimeler: mezar, evliya, slam, Budizm, Uygur ABSTRACT To worship the grave is a very important belief among Uighur people. t is also a religious cultural happening which contains different folkoric elements. Uighur people believe that the graves can protect them from different diseases and natural disasters and cleanses their souls. Also, young people believe that the graves may help them to get married. So it is very important to research on the origin of to worship grave and its developing process. n this article, it is going to be researched on the causes and historical process and types of to worship the grave among Uighur people. Key words: grave, saint, slam, Buddhism, Uighur
Mezara tapma Uygurlarn olduka nemli bir blmnde yaygn olan bir inan faaliyetidir. Ayn zamanda eitli kltr tabakalarn ihtiva eden olaanst bir din kltr hadisesidir. O kendi dar anlamyla sadece bir din faaliyet deil, muhtelif tabakalar olan Uygur kltr ve folklorundaki din, rf adet, edebiyat, sanat, felsefe ve toplumsal dzen gibi bir ok alanla ilgili inan faaliyetidir. Uygurlardaki mezar kltrnn ortaya kn, geliim ve deiim zelliklerini, ihtiva ettii deiik folklor unsurlarn kltr bilimi asndan akla kavuturmak bizi ok kaynakl Uygur kltr ve onun geliimi zerinde tekrar dnmeye sevk etmektedir.
*
Mezar Arapa bir szck olup ziyaret, ziyaret etmek anlamna gelir. Uygurcada ise bu szck zeretgarlk(mezarlk), kabristanlk(mezarlk), toprak bei(mezar) gibi e anlamlarndan farkl olarak slam diniyle ilgili byk kiilerin trbelerini gsterir. Ama baz blgelerde herhangi bir mezar ifade etmek iin de kullanlabilir. Mezara tapma Uygurlar arasnda olduka yaygndr. zellikle gney ve kuzey incang (Dou Trkistan)daki kylerde mezara tapma bir ksm Uygurlarn inan yaamnn nemli bir paras hline gelmitir. Kiiler mezarlarn kendilerini korumalarn, zorluklarn kolaylatrmalarn, hayatta iledikleri gnahlarn balamalarn
**
Bu yaz Do.Dr.Rahile Davutun 2001 ylnda Urumide incang(Dou Trkistan) niversitesi Yaynevi tarafndan yaymlanan Uygurlarn Mezar Kltr zerinde Bir Aratrma(Wei wu er Maza Wenua Yanjiu) adl ince kitabndan alnmtr. Ege niv. Trk Dnyas Aratrmalar Enstits r. yesi
207
umut etmilerdir. Hastalar hastalklarna ifa, gen kz ve delikanllar ksmet, yoksullar bereket dilemek iin mezarlara tapmlar ve eitli ayinler dzenlemilerdir. Mezarlar dertlilerin dertlerini anlattklar, hayatta felakete maruz kalanlarn teselli bulduklar, hastalarn ifa bulduklar, doal felaketlerin nlendikleri, ruhlarn temizlendikleri, ayrca insanlarn elendikleri yerlere dntrlmlerdir. Dolaysyla insanlar kavurucu scak, dondurucu souklarda uzun ve tehlikeli yollara bakmadan mezar yerlerinin yolunu tutmulardr. Hatta baz kiiller baz nl mezarlar Mekke ile eit grmlerdir. Uygur mezarlarn mezarda yatan kiinin kimlii, cinsiyeti ve mezarn zelliine gre aadaki gibi iki gruba ayrmak mmkndr: A.slam Dini le lgili Mezarlar 1.slam Dininin incang(Dou Trkistan)da Yaylmas in Katkda Bulunan Hkmdarlarn Mezarlar Bu gruptaki mezarlardan en ok bilinenleri slam dinini ilk kabul eden Karahanllar hkmdar Sultan Satuk Burahan Maziri(Sultan Satuk Burahan Mezar), slam dininin Uygurlar arasnda yaylmasna katkda bulunan Karahanllar hkmdar Kadirhan Maziri (Kadirhan Mezar), Moollar arasnda slam dinini ilk kabul eden aatay Hanlnn hkmdar Tuluk Tmrhan Maziri(Tugluk Tmrhan Mezar)dr. 2. slam ehitlerinin Mezarlar Karahanllar slam dinini kabul ettikten sonra, etrafndaki mslman olmayan blgeleri g kullanarak slamllatrma yoluna gitmilerdir. Karahanllar ile Buda dinindeki Hoten, Turfan gibi blgelerdeki Budist Uygurlar arasnda uzun sren savalar yaanmtr. Sonuta Karahanllar galip gelmi olsa da, savata binlerce mslman askeri ehit olmutur. Sava alanlar bu mslman askerlerinin mezarlar hline gelmitir. ehit mezarlar Uygur mezarlar ierisinde sayca ok hem etkisi de byk-
tr. En ok bilinenlerinden Kagar Yeniehir(Yenier)deki Ordam Maziri(Ordam Mezar), Yenihisar(Yenisar)daki e Paim Maziri(ce Paim Mezar), Tiviz Mazar(Tiviz Mazar), Hazreti Beg Maziri(Hazreti Beg Mezar), Aksudaki Krm Atam Maziri(Krm Atam Mezar, Poskamdaki eyidan Mazar(eyidan Mezar), Kargalktaki Zom Mezar), Yenihisar(Yenisar)daki e Paim Maziri(ce Paim Mezar), Tiviz Mazar(Tiviz Mazar), Hazreti Beg Maziri(Hazreti Beg Mezar), Aksudaki Krm Atam Maz3. Uygurlar Arasnda slam Dinini Yayanlarn Mezarlar Bu trdeki mezarlarn yaylma alan geni olup, ou mezar sahiplerinin hayat faaliyetleri belli deildir. Sadece yerliler arasnda onlar hakknda eitli rivayetler vardr. Bu tr mezarlar Aksu, Turfan ve Kumul gibi blgelerde oktur. Mesela, Kagardaki mam Rebbane Maziri(mam Rebbane Mezar), Aksudaki Aykl Mevlanem Maziri(Aykl Mevlanam Mezar), Korladaki Rabbin Ata Maziri(Rabbin Ata Mezar), Turfandaki Murtuk Gocam Maziri(Murtuk Hocam Mezar), Hzr Gocam Maziri(Hzr Hocam Mezar), Kumuldaki Keys Gocam Maziri(Keys Hocam Mezar), Kulcadaki Sultan Uveyis Maziri(Sultan Uveyis Mezar) gibi mezarlar vardr. 4. incang(Dou Trkistan)daki nl Hoca ve Sofilerin Mezarlar. 14.yzyldan itibaren kendilerinin Peygamber soyundan geldiklerini iddia eden hocalar incang(Dou Trkistan)a girmeye balamlardr. Onlarn byk bir ksm slam sofimizminin Orta Asyadaki yerli kolu olan anlk mezhebinin nl din nderleri idi. Hocalar incang(Dou Trkistan)da din iktidar ellerine geirmekle kalmayp, siyasi iktidara da mdahele ederek, bir ara kiilerin tapma objesine dnmlerdir. nsanlar hayattaki hocalara tapmakla kalmayp, hatta onlar ldkten sonra da mezarlarna tapmlardr. Hkmdarlar da kendi nfuzunu arttrmak, iktidarn salamlatrmak iin nl
208
hoca ve ianlar stad tutmulardr. Genellikle 16.yzyln balarnda, yani Yeken(Yarkent) Saidiye Hanlnn ilk yllarndan 19.yzyln sonlarnda Yakup Bey ktidar yklncaya kadar olan 300 yl Uygurlar arasnda mezara tapma hadisesinin zirveye ulat dnem saylr. Hatta bu dnemlerde halkn mezarlara tapma psikolojisini istismar ederek eekleri gmp sahte mezar yapan ve kendisi eyh olup halk kandran kiiler de olmutur. Bu dnemlerde meydana gelen nl mezarlardan Apak Hoca Mezar, Hoca Muhemmet erif Mezar, Eriidin Hoca Mezar vs.ler vardr. 5. slam ii Mezhebinin nl mam ve Evliyalarnn Mezarlar Bu tr mezarlarn sahipleri slam dini tarihinde ortaya kan evliyalar ve onlarn evlatlar, ayrca slam dini ii mezhebinin nl imamlardr. Yerliler arasnda anlatlan rivayetlerde onlar slam ehitleri olarak grlmektedir. Onlarn faaliyetleri belirli tarihi olaylarla ilgili olarak anlatlr. Gerekte ise bu kiiler incang(Dou Trkistan)a ayak basm kiiler deildir. Bu eit mezarlar ierisinde en ok bilinenlerinden Hotendeki mam Cefiri(Caferi) Sadik, mam Cefiri(Caferi) Teyran, mam Gezzali(Gazali), mam Mehdi Ahirzaman, mam Musa Kazim, Drt mam Mezar gibi slam ii mezhebindeki 12 imam ile ilgili mezarlar, ayrca cme Mazar(Dut Mazar), Yeken(Yarkent)deki ilten Mazar(ilten Mezar) gibi mezarlar bulunmaktadr. B. slam Dini le lgisi Olmayan Mezarlar Bu gruptaki mezarlarn bir ksmnn slam dini ile hibir ilgisi yoktur. Bu tr mezarlarn sahiplerinin ou tarihimizde ortaya kan maddi ve manevi kltrmzn yaratclardr. Bir ksm ise balangta slam dini ile ilgisi olmasa da, sonraki geliim srecinde rivayet araclyla slam dinine yaktrlmtr. 1. nl Uygur limlerinin Mezarlar Bunlar, Uygurlar slam dinini kabul ettikten sonra ortaya kan nl Uygur
alimleri ve airlerinin mezarlardr. Mesela, Kagarl Mahmut, Yusuf Has Hacib, Amannisahan, Aksudaki Hac Harabati, Hotendeki Elami Elaviddin Muhemmet Hoteni, turfandaki mam akir, Kulcadaki Yusuf Sekkaki gibi kiilere ait mezarlar. 2. nl Kahramanlarn Mezarlar Uygurlar slam dinini kabul etmeden nce, incang(Dou Trkistan) dahil geni Orta Asya cografyasnda kahramanla tapma bir eit gelenek hline gelmitir. Dolaysyla bu blgelerde bir ksm nl kahramanlarn mezarlar ortaya kmtr. Bu mezar sahipleri sonra slami rivayet ve kssalar araclyla slamlatrlarak slam kahramanlarna dntrlmtr. En ok bilinenlerinden Hoten Lop ilesindeki Siyavu Mezar bulunmaktadr. Siyavu slam dini ortaya kmadan nce Orta Asyada tannm nl kahraman olup, ran hkmdar Keykavusun oludur. 3. Belirli Meslek Ustalarnn Mezarlar Bu eit mezarlarn adlar mezar sahiplerinin hayattayken uratklar meslek veya belirli yndeki yetenekleri ve zelliklerine gre verilmitir. Mesela, Turfan ve Kagar blgelerindeki sedef hastaln tesavi ettiine inanlan Sgel Gocam Maziri(Sedef Hocam Mezar), Turfandaki i Ariki Gocam Maziri(Di Ars Hocam Mezar), kadnlardaki gs hastalklarn tedavi ettine inanlan Toksundaki Kzl Emek Gocam Maziri(Kzl Meme Hocam Mezar), Kuadaki iek Anam Maziri(iek Anam Mezar), Kuadaki Tmri Demirci(Tmri) ustalarnn piri olduuna inanlan Kl Atam Maziri(Kl Atam Mezar), Hoten, Aksu gibi blgelerdeki sanatlarn piri olduklarna inanlan Kemburulla Maziri(Kemburulla Mezar), Turpandaki deri ustalarnn piri olduuna inanlan Kni Gocam Maziri(Derici Hocam Mezar), Turfandaki hayvanlardan sorumlu olduuna inanlan Koyi Atam Maziri(Koyuncu Atam Mezar) gibi mezarlar var. Bunlar gerekten eskiden belirli meslek veya alann pirleri olup, slam dininden nce Uygurlarn inan yaamnda mevcuttu.
209
4. Kadnlarla lgili Olan Mezarlar Uygurlar arasnda yine kadnlarn adlaryla isimlendirilmi veya kadnlarla ilgili olan bir ksm mezarlar vardr. Bu mezarlar kzlarn kadnlarn evlenme veya ocuk sahibi olma dileklerini, dertlerini ve arzularn ifade ettikleri yerler hline gelmilerdir. Bu eit mezarlarn sahiplerinin bir ksm tarihte yaam gerek ahslardr. Mesela, Karahanllar soyuna mensup Bvi Meryem Hanm, Nur Elanurhan Hanm, Kagarl Mahmutun annesi Bvi Rabia Hanm, turfandaki Yette Kzlarm(Yedi Kzlarm) vs.ler. Diger bir ksm mezar sahiplerinin belirli adlar olmayp, ou uydurma ahslardr. Bu eit mezarlardan Yeken(Yarkent)deki St Paim, Bgrdeki Kara a Anam(Kara Sal Anam), Turfandaki Yette Kzlarm(Yedi Kzlarm), Anican, Hanm Cay mezarlar vardr. 5. Buda Dininin Kutsal Yerlerinden Dntrlen Mezarlar incang(Dou Trkistan)daki mezarlarn dalm durumundan bakldnda, eski Buda dininin gelitii blgelerde, zellikle eski Buda dini harabelerinin civarlarnda mezarlar daha fazladr. Bir ksm mezarlarn yerleri aslnda Buda dininin kutsal yerleri olup, sonrada slam dininin kutsal yerleri olarak deitirilmitir. Hotendeki Kohmarm bunun tipik misalidir. Bu yer balangta yerlilerin su ilahna tapma yeri idi. Sonra Budizim dneminde buras Buda rivayetleri araclyla Budistletirilmitir. slam dini kabul edildikten sonra ise, slam dinine ait ibadet yerine dntrlmtr. Ama onun su ile ilgili olan zellii deimeden yakn alara kadar devam edip gelmitir. Bunun dnda Turfandaki Tuyuk Gocam Maziri(Tuyuk Hocam Mezar)nn yeri de aslnda Buda dininin nemli ibadet yeri idi. 6. Hayvan ve Bitki Adlaryla Anlan Mezarlar Bu eit mezarlarn sahiplerinin bir ksm geri onlarla ilgili rivayetlerde belirli adlar olsa da, onlarn mezarlar hayvan,
bitki ya da baka tabiat varlklarnn adlar ile isimlendirilmitir. Mesela, Hotenin Lop ilesindeki cme Mazar(Dut Mezar), Guma ilesindeki Gaz Gocam(Kaz Hocam), ira ilesindeki Lain Gocam(Lain Hocam), Yenisardaki Goca Pahlanhan(Hoca Pahlanhan), Turfandaki Tuz Gocam(Tuz Hocam), Koyi Gocam(Koyuncu Hocam), Piandaki Ak Terek Gocam(Ak Kavak Hocam), Yeken(Yarkent)deki Horaz Gocam(Horoz Hocam) gibi mezarlar vardr. Bu mezarlarla ilgili rivayetlerin bir ksmnda, mezar sahiplerinin sz konusu hayvan ve bitkilerin yardmna eritikleri anlatlmtr. Bu eit mezarlarn ortaya k Uygurlar aman inanc ile ilgili olup, bunlar sonradan rivayet araclyla slamlatrlmtr. Genellike mezardan bahsedilirken, ou eserlerde bunlar slam dini ile ilgili gsterilir. Yukardaki mezar eitlerinden bu tr grn yzeysel olduu anlalmaktadr. Uygur mezarlar ierisinde Uygur tarihinde byk etkisi olan Karahanllarn hkmdar soyuna mensup ahslarn, nl hocalarn, byk eyhlerin ve slam ehitlerinin mezarlarnn yansra, slam dini ile alakas olmayan pek ok mezar bulunmaktadr. Bunlarn ierisinde yine pek ok uydurma mezar vardr. Bu eit mezarlar slami rivayetler araclyla slam dini ile ilgili gsterildiklerinden slam dini muhitinde varln koruyabilmilerdir. Bu mezarlarn yaps basit, alan kk olsa da, kiilerin inan yaamnda nemli bir yer tutmaktadr. Bu, Uygur mezarlar zerindeki aratrmalarda dikkate ayan bir durumdur. Mezar kltr zerindeki aratrmalardan Uygurlarn mezar ibadetinin gerekte Uygurlarn eski inanlar ile slam inancnn birbiriyle yourulmas sonucunda ortaya ktn anlamak zor deildir. Mezar faaliyetleri, belirli adan bakldnda, insanlarn manevi ihtiyalarn tatmin etmeyi amalayan bir eit din ibadet faaliyetleridir.
210
Efsaneden Destana: KAZAKSTANDA KORKUT ATA VE KORKUT KY*

From Legend to Epic: Grandfather Korkut and the Village of Korkut in Kazakhstan De la lgende lpope: Korkut Ata et Korkut Ky au Kazakhstan
Dr. Bayram DURBLMEZ*

ZET Kopuz alan, beste yapan, insan st akla sahip, aman, sihirbaz, gelecei bilen bah, hastalklar iyiletiren hekim, devlet yneticilerine sadrazamlk yapm bilge bir kii saylan Korkut Atann, 7.-8. yzyllarda, Srderya rma kysnda yaad ileri srlmektedir. Dede Korkut kitabnn bilinen iki nshasnn (Dresden ve Vatikan nshalar) dnda, szl kltr gelenei iinde oluan Dede Korkut ile ilgili anlatlarn deiik anlat trlerine dntkleri tespit edilmitir. Bu anlatlarn kaynann mitolojik rnler olduu ileri srlmektedir. Mitolojik anlatlar, Korkut konulu efsanelere kaynaklk etmi, bu efsanelerin bir ksm destana dnrken, bir ksm da hikye ve / veya masala dnmtr. Korkut Ata, Kazakistanda, Trk mziinin atas, kyn yaratcs ve efsane kahraman olarak kabul edilmektedir. Anahtar Kelimeler Korkut Ata, efsane, destan, mitoloji, masal, hikye, szl kltr, mzik ABSTRACT Korkut Ata, who played kopuz, composed musical pieces, had a super human wisdom, foresaw future, doctor recovering the sick, great vizier of the sovereign and was a shaman, magician, is believed to have lived near Srderya river in 7-8. centuries. It has been proved that the various narratives about Dede Korkut, except the two known copies(Dresden and Vatican copies) were transformed into different kinds of narratives. Some of the mythological narratives, the source of legends starring Korkut, were transformed into legend and some were transformed into story and/or tale. Korkut Ata is accepted as the father of Turkish music, creator of Ky and a legendary hero in Kazakhstan. Key Words Korkut Ata, legend, epope, mythology, tale, story, oral culture, music
Giri Ayn soydan gelen, ortak gemii, ortak dili ve kltr olan Trk boylar; gnmzde farkl corafyalarda, ayr ayr devletler iinde yaaylarn srdrseler de bu boylar birbirine yaknlatran salam kprler bulunmaktadr. Bunlarn banda da kltr kprs gelmektedir. zellikle halk edebiyat rnleri bu kprnn temelini olutur*
maktadr. Bu rnler arasnda Krolu destan ve Dede Korkut hikyeleri bata olmak zere Tahir ile Zhre, Arzu ile Kamber, k Garip vd. gibi halk hikyeleri; Nasrettin Hoca, Kelolan (Tazabala) gibi ortak fkra tipleri; Ahmet Yesev, Yunus Emre, Karacaolan gibi irler; Trk dnyasnn byk blmnde ortak olan maniler, ataszleri, bilmeceler vd. gibi anonim edebiyat rnleri,
**
Marmara niversitesi, Trkiyat Aratrmalar Merkezi tarafndan 22-24 Kasm 2000 tarihleri arasnda dzenlenen Uluslar aras Gemiten Gnmze Destan Sempozyumunda sunulan bildiri metnidir. Erciyes niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm
219
Nevruz, Hdrellez gibi ortak kutlamalar kltr kprsnn temel yap talardr (Durbilmez, 2000). Trk dnyasnn deiik blgelerinde yaplan aratrmalar sonucu, halk edebiyat rnlerinin baz trleri hakknda olduu gibi, Dede Korkut hikyeleri konusunda da yeni bilgi ve rnekler elde edilmektedirler. Trkiye Trkleri, Trkmenistan Trkleri, Azerbaycan Trkleri ve Kazakistan Trkleri Korkut Atay z atalar ve Dede Korkut hikyelerini kendi tarih miraslar olarak kabul etmektedirler. Bu almamzda, Dede Korkut kitabnn Kitb- Dedem Korkut la lisn- tife-i Ouzn adl Dresden nshas ile Hikyet-i Ouznme-i Kazan Beg ve Gayri adn tayan Vatikan nshasndan nce ve sonra szl kltr gelenei iine dilden dile nakledilen Dede Korkut anlatlarndan bahsedilecek, Korkut Ata ve Korkut Ky konusunda Kazakistanl bilginlerin almalar anlatlacak, efsaneden destana/ destandan efsaneye dnen anlatlar zerinde yaptmz tespit ve deerlendirmelerimiz sunulacaktr. I. Kazakistanda Yaplan Korkut Ata Konulu almalar Kazakistanda yaplan Korkut Ata konulu almalar lisansst tezler, kitaplar ve bildiriler/makaleler hlinde tasnif edebiliriz. Sz konusu almalar u balklar altnda incelememiz de mmkndr: a) Kitb- Dedem Korkut konulu almalar, b) Korkut anlatlar ile ilgili almalar, c) Korkut kyleri konusundaki almalar, ) Korkut konusunda yaplan genel almalar. Bu almalardan bir kandan ksaca sz etmekte yarar gryoruz. a) Kitb- Dedem Korkut Konulu almalar: .brayev, B. skakov, A. Korat-
bayev gibi Kazakistanl bilginler Kitb- Dedem Korkut ile ilgili mstakil kitaplar yaymlamlardr. Bu almalarn bir ksm Kazak Trkesi, Azerbaycan Trkesi veya Rusa olarak yaymlanmtr. Sravneniye v sisteme hudojectvennh sredstv Knigi Moyevo Dede Korkuta, vopros istorii literatur vostoka (= Kitb- Dede Korkutun Edeb Mukayesesi ve Tarih Edebiyat Sorunlar) (brayev, 1979a), Nekotorye aspekt sistemnogo izueniya hudojestvennh sredstv Kitabi Dedem Korkut (= Kitb- Dedem Korkutun Edeb Sistem Arac Olarak renilmesi/ Kitb- Dedem Korkutun Poetikas) (brayev, 1979b) ve Korkt Ata Kitab (brayev, 1986), Korkt Ata Kitab, Ozdard Batrlk Jrlar (Koratbayev vd, 1986), Korkt Ata Kitab (Koratbayev vd., 1991) ve Korkt Ata Kitab (skakov, 1994) gibi belli bal kitaplar bu almalar iinde nemli yere sahiptir. Bunlardan, Korkt Ata Kitab, Ozdard Batrlk Jrlar adl eser, A. Koratbayev ve M. Baydildayev tarafndan Rusadan Kazak Trkesine aktarlarak yaymlanmtr. B.skakovun hazrlad kitap ise Dede Korkut Kitabnn Trkiye Trkesinden Kazak Trkesine aktarmndan olumaktadr. R. Berdibayevin Muramzben Tabskanda balkl makalesi, Dede Korkut kitabnn Prof. A. Koratbayev tarafndan aktarlmas zerine yazlmtr (Berdibayev, 1988). Margulann Korkt Tural Jazbalar (=Korkut Konulu Yazmalar) (Margulan, 1982), Syinaliyevin Korkt Ata Kitab Jayl (Syinaliyev, 1969) vd. balkl yazlar da konumuzla ilgilidir. b) Korkut Anlatlar le lgili almalar: Jarknbekovun Elim-ay adl kitab (Jarknbekov, 1987), T.Ensegenulnn
220
Oznama, Sr Boyunda Tuan arma (Ensegenul, 1995) ve S. Kaskabasovun Rusa olarak hazrlad Dede Korkut na Kazahskoy pove, Azerbaydjansko-Kazahskiye Literaturnye Svyazi (=Kazaklar Arasnda Anlatlan Dede Korkut Anlatlarnn zerbaycan-Kazak Edebiyat likileri) adl almas (Kaskabasov, 1990) konumuzla ilgili mstakil almalardandr. Ejelgi Jr Azdar/ limi Zerttev, Makalalar (Margulan, 1985) adl eserde de Korkut Ata efsaneleri hakknda yazlm u makaleler yer almaktadr: 1. Korkt Tural Kazakt Kariya Szderi (= Kazak Yallarnn Korkut Hakkndaki Szleri/ Anlatmalar) (Margulan, 1985:135-142), 2. Kazakta Korkt Az Destur Etip Saktavlar (=Kazak[lar]daki Korkut Efsnelerini [Szl] Gelenekte Yaatanlar/ Anlatanlar) (Margulan, 1985:143-155), 3. Korkt Burng almdar men Akndard Esinde (= Eski Bilginler ve Aknlarn/ klarn Korkt Ataya lgileri) (Margulan, 1985:156-170), 4. Korkt Kitabn Kazak Azdarnda Elesi (=Dede Korkut Kitabnn Kazak Efsanelerine Etkisi) (Margulan, 1985:171-186), 5. Kazak Azdarnda Korktt Bolms jane On Jrgen Jerleri (= Kazak Efsanelerindeki Korkut Karakteri ve Onun Grld Yerler) (Margulan, 1985:187-203), 6. Korktt limmen Kresi (=Korkutun lmle Mcadelesi) (Margulan, 1985:204-211). Korkt Avlie (=Evliya Korkut) (Cetbsbayev, 1899), Korkt Ata miri men Epsanalar Tural (=Korkut Atann mn ve Efsaneleri Hakknda (Margulan, 1984), Korkt Tural Azdar (=Korkut Konulu Efsaneler) (Kaskabasov, 1984), Mif pen Epsanan Tarihl (=Mit ve Efsanenin Tarihlii) (Kaskabasov, 1993), Korkt Tural Akikat Pen
Az (=Korkut Konusunda Gerek ve Efsane), (Koratbayev, 1987), Korkt Ata mirnamesi (Kaymoldin, 1990), Korkt Tural Az (=Korkut Konulu Efsane) (Sadrbayev, 1990), Korkt Azdar (=Korkut Efsaneleri) (Seydimbekov, 1999) ve Korkt Ata Mifteri jane Avesta (=Korkut Ata Mitleri ve Avesta) (Kravbaykz, 1999) balkl yazlar konumuzla ilgili nemli makaleler arasnda yer almaktadr1. c) Korkut Kyleri Konusundaki almalar: Ky Jelken Nemese Korkt Ata Dastan (Muktarul,1982), Kazakt Muzikalk Folklor (1982), Elim-ay, Kyder Jina (Korkt, 1987) Ky Jelken Nemese Korkt Ata Dastan (Muktarul, 1990) ve Koboz Korkt Tural, Mengilik Jasaytn Muraattar (Berdibay, 1993) adl almalar konumuzla ilgili mstakil almalardandr. Korkt Kyi (Margulan, 1944:8384.), Kazak Muzkasnn Korkt Destur (Margulan, 1970), Korktt Kyderi (=Korkutun Kyleri) (Jarknbekov, 1980:150-153), Korkt-Ky Atas (Adambayev, 1989), Ky Azdar (brayev, 1991), Korkt (Seydimbekov, 1992), Korktt Sarn (Kudayberdiul, 1999) balkl yazlar konumuzla ilgili nemli makaleler arasnda yer almaktadr. Margulann Ejelgi Jr Azdar/ limi Zerttev, Makalalar adl eserinin Kazakt Halk Muzkasnda Korkt Destur (= Kazak Halk Mziindeki Korkut Gelenei) balkl blmnde, Korkut Atann Kazakistan Trk halk mziine katklar ve halk mzii iinde oluan Korkut gelenei hakknda, geni bilgiler yer almaktadr (Margulan, 1985: 212-228). d)Korkut Konusunda Yaplan Genel almalar: Kayta Oralan Korkt (Bektibayev,
221
1993), Korktnama (Aydosov, 1997) ve Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak (Nsanbayev vd., 1999) gibi eserler, konuyla ilgili almalardandr. Margulann okan jane Manas (Margulan, 1971) adl eserinde, Manas Destan incelenirken, Dede Korkut hikyelerindeki eitli motiflerle karlatrma ve deerlendirmeler de yaplmtr Kazakistanda Korkut Ata ile ilgili en kapsaml alma, 1999da Abdimalik Nsanbayevin ba redaktrln yapt Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak (Nsanbayev vd., 1999) adn tayan ansiklopedik eserdir2. Sz konusu eserde Kazak Trkesi ve Rusa olarak yazlm makaleler yannda geni bir kaynaka da verilmektedir. Rusa olarak .A. Kastanye (s.89-91), K.A. nostrantsiyev (s.9498), V. M. Jirmunskiy (s.476-572) ve S. Akatay (s. 686-688) n almalarna yer verilen ansiklopedik eserde; Kazak Trkesiyle de . brayev, (s.14-32, s.573-618, s.619-663), A.Margulan (s.34-88), N. Cembsbayev (s. 92-93.), A. Seydimbekov, (s.99-110), M. Jarknbekov (s.112-122), A. Divayev (s.457-458), M. Avezov (s. 459 ), A.Koratbayev (1999a:460-475; 1999b:722-724), R. Berdibay, (s. 664667), S. Kaskabasov (s.668-678), A.Kravbaykz, (s.679-685), . Kudayberdiul, (s.731-732), S. Muktarul (s.689-721, s.744-763), T. Dayrabay (s.725-729), S. Seyfullin (s. 738-741), K. Bekhojin (s. 742-743) ve A. Aliaskarov (s.764-765) un almalarna yer verilmektedir. Korkt (Jumabayev,1922), Korkt Tural (=Korkut Hakknda) (Kenjebayev, 1938), Korkt Ata Tural (=Korkut Ata Hakkknda) (Seyfullin, 1964), Ahilles, Alpams, Korkt jane Bakslar... (= Ahilles, Alpams, Korkut ve Bakslar...) (Akatayev,1973), Korkt jane On Jrlar(=Korkut ve Onun Jrlar)
(Koratbayev,1981), Korkt Ata Tural (=Korkut Ata Hakkknda) (Margulan,1982), Korkt (Joldasbekov,1986), Korkt Ata mirnamesi (Kaymoldin, 1990), Korkt (Koratbayev,1991) balkl yazlar/makaleler de konumuzla ilgilidir. II. Korkut Ata Efsaneleri ve Korkut Ky Kazakistanda Korkut Ata anlatmalar, nl ertegiler ad verilen gereki masallarn az ertegiler ad verilen efsaneli masallar trne dahil edilmektedir. Az ertegilerde, kahramanlar tarih kiiliklerinden uzaklatrlmaz. Tarihte yaam, milletin hafzasnda derin izler brakm saygn kiiler, gerek hayatlarndan ve karakterlerinden hareketle oluturulan olaylar iinde yer alr. Efsaneli masalda, tarih kiinin, kendisine benzemeyen bir ekle dntrlmesi sz konusu deildir (Avezov, 1997:113). Az ertegilerde geen kiiler, tarihteki gerek zellikleriyle yer aldklar iin bu anlatlar nl ertegilere (=gereki masallara) dahil edilmektedir. Korkut Ata ile ilgili anlatlarn kimi yerde destan, kimi yerde hikye, kimi yerde efsane, kimi yerde de masal zellii tad bilinmektedir3. Burada bir soru sormak gerekecektir: Dede Korkut anlatlar destandan/ hikyeden efsane/ masala m, efsane/ masaldan destana/hikyeye mi dnmtr? Anadoluda hikyeci klarn masallardan da ilham alarak hikye tasnif ettikleri bilinmektedir (Durbilmez, 1999:258-272). Dede Korkut masallar ve efsaneleri destana dnm, bu destanlar da hikye anlatma gelenei iine halk hikyesine dntrlm olabilir. Korkut Ata konulu anlatlarn deiik anlat trlerine dnmesinde anlatc, dinleyici kitlesi, anlatlan zaman ve anlatlan mekn
222
ile anlatnn ilikileri de etkin olmu olabilir. nk bir anlatnn oluumu, geliimi ve deiiminde anlatc-dinleyici-evre ilikisi dorudan etkili olmaktadr. Anlatc, dinleyicinin konumuna, cinsiyetine, birikimine ve dnyaya bak tarzna gre anlatt metin zerinde baz deiiklikler yapabilmektedir. Tabi ki, anlatcnn gelenek bilgisi, birikimi, duygu ve dnceleri, mensup olduu zmre, cinsiyeti vd. de metnin yeniden ekillenmesinde belirgin bir yere sahiptir. Korkut Ata konulu anlatlarn deiik trde anlatlara dnmesinin sebepleri aratrlrken halkbilimi rnlerinin mhiyeti ile ilgili genel zellikler de gz nnde bulundurulmaldr. Bilindii gibi halkbilimi rnleri; szl olma, gelenee ballk, sahiplenilme/benimsenme, eitlenme ve kalplama gibi zellikler gstermektedir (Yldrm, 1985: 544-551). Korkut Ata anlatlar da szl kltr geleneine bal kalarak anlatc-dinleyici-evre ilikisi iinde szl olarak anlatlmakta; Trk dnyasnn byk blmnde, zellikle Trkiye Trkleri, Trkmenistan Trkleri, Azerbaycan Trkleri ve Kazakistan Trkleri arasnda sahiplenilmekte/ benimsenmekte; dilden dile, nesilden nesile aktarlrken eitlenmekte; deiik anlat trlerine dnrken bile kalplamakta ve geliimini devam ettirmektedir. nk halkbilimi rnleri her zaman yeni unsurlar kazanarak yeniden oluur, deiir ve geliir. Trk dnyasnda, Bams Beyrek, Tepegz, Deli Dumrul, Salur Kazan ve Garaug oban ile ilgili eitli efsane ve/veya masal anlatlmakta olduu bilinmektedir4. Kazakistanda da sadece Korkut Ata hakknda efsaneler deil, ayn zamanda Dede Korkut kitabnda yer alan Bams Beyrek, Tepegz, Deli Dumhttp://www.millifolklor.com
rul ve Salur Kazan ile ilgili eitli efsaneler de anlatlmaktadr. Korkut Ata Kazakistanda kyn atas olarak da kabul edilmektedir. Korkut ky Kazakistanda bir ekol olarak kabul edilmi olup, bu gelenei srdrenler Korkut Ky/ Korkut Sarn adn verdikleri mzik trn dombra eliinde bu gn de icra etmektedirler. Bu gelenek iinde yetien kycler nce kyn domasna sebep olan hikye veya efsaneyi anlatrlar sonra ky dinletirlermi. Zamanla kyn douunu hazrlayan efsaneler unutulmu, yalnzca kyler icra edilmitir. Hastalarn tedavisinde Korkut Ky/ Korkut Sarn ad verilen mzik trnden yararlanldn Kazakistanl rencilerim anlatmt (S1, S5, S9)5. Korkutun mirasn devam ettirenler drde ayrlmaktadr:1. Eski baks-jravlar (Koylbay, Balakay, Karamrza, Nsan Abz), 2. Kopuzla ky alan mehur kycler (Farb, Ketbua, Er egedey, Doscan, tebolat, Kangoca, Velihanov, Kurmangaz, Ihlas v.s.), 3. Halk dndrmeye ynlendiren bilge ve hatipler (Spra Jrav, Asan Ata, Kaztugan, algez, Anet Baba, Bukar Jrav, Tatikara, Kulanazar, Maylkoja), 4. Korkut geleneini srdren ve kopuz alp iir besteleyen aknlar (Janak, Sabrbay, Naymanbala, Bazarjrav, Erimbet Jrav, Abl Jrav v.s.) (Margulan, 1999:47-48). Kazakistanda Korkut efsanelerini dilden dile, nesilden nesile aktaran anlatclar/ ecereciler/ aknlar arasnda en nllerini yle sralayabiliriz: Bazar Jrav (1842-1911), Erimbet Kldenbekul (1844-1919), Mulayman antayul (1846-1927), Musa teul (1866-1960), Turmbet Salkmbayul (1873-1934), Sarbay Kulnazarul (1858-1919), Ahmet Nazarul (1882-1966), Irgzl Jakslk Ata (1883-1961). Karmakl Alkuvat
223
Kaynarbayulnn Korkut konulu iki elyazmas gnmze ulamtr. Korkut efsanelerini anlatanlar arasnda Jakp Ata ve Sokr Abzn adn saymak da mmkndr (Margulan, 1999:48). 17. yzylda yaam nl bahs ve akn Nurgali ile onun neslinden olanlarn ellerinde Korkut Atann neslinden olduklarn gsteren ecerelerin bulunduu sylenmektedir. Nurgalinin babas Kokar Ata da Korkut Ata efsanelerini anlatanlar arasnda nemli bir yere sahiptir (Margulan, 1999:48). Yirmi civarnda Korkut kynn gnmze kadar ulat kyc Musabek Jarknbekov tarafndan belirtilmektedir (Jarknbekov, 1999:116). Korkut kylerinde tabiat sesleri taklitlerinin bolluu, bah zikirlerinin izgisi belirgin bir ekilde hissedilmektedir. Bunlar Korkut kylerinin tarihin eski dnemlerinde oluturulduunu gsteren iaretler olarak grlmektedir (Jarknbekov, 1999:115). Halkbilimi rnlerinin genelinde olduu gibi Korkut kylerinde de eitlenme zellii grlmektedir. Yzyllar boyunca her bir kycnn kendi dnya gr, tecrbesi, yetenei ve kyclkteki ustal erevesinde Korkut kylerini de bazen yenilikler katarak zenginletirdii, bazen de karmalar yaparak iledii bilinmektedir (Jarknbekov, 1999:115). Kazakistanda gnmzde de bilinen u kyler Korkut Atann miraslar olarak kabul edilmektedir: Arstan Bab (Arslan Baba), Jelmaya, Elim-ay, Halkm-ay (Ah Yurdum, Vah Halkm!), Tolkn, Akkuv (Ak Kuu), Targl Tana (Alaca Dana), Baylavl Kiyikti Zar (Bal Geyiin Alay), Uard Uluv (Uarn/Av Tazsnn Ulumas), Bapay (Baparmak), Evipbay-evipbay (Hoppala Yavrum Hoppala) vd.
Korkut Ata ile ilgili efsaneleri, konular bakmndan, dokuz madde altnda inceleyebiliriz: 1. Korkutun Doumu le lgili Efsaneler, 2. Korkutun Ailesi le lgili Efsaneler, 3. Korkutun Kopuzu le lgili Efsaneler, 4.Korkutun Binei Jelmaya ile lgili Efsaneler, 5.Korkutun Janalg (Azrail) ile Yapt Mcadeleleri Konu Alan Efsaneler, 6. Korkutun Bilgelii le lgili Efsaneler, 7.Korkutun Besteledii Kyler le lgili Efsaneler, 8.Korkutun lm le lgili Efsaneler, 9.Dierleri Efsanelerden karlan bilgileri yle sralayabiliriz: 1. Korkutun Doumu: Annesi Korkutu yl dokuz gn karnnda tam, yl iinde kez doum sancs ektii hlde doumu gerekletirememi. Birinci yln nc gn dnya da sanclanm, byk bir sel karak Karaaspan dan su basm. kinci yln nc gn iddetli bir rzgr eserek yeryzn kum kaplam. nc yln nc gn havada kara bulutlar olumu, imekler akm. Halk yine bir felket gelecek diye ok korkmu fakat Korkut dnyaya gelmi(S3). Korkutun doumuyla birlikte gne de ykselmeye balam. Doum ncesi yaanan korkulardan hareketle ocuun ad Korkut konmu6 (S2). Korkut Ata, Ulst ulu kni / Nevruzda dnyaya gelmi. Korkut domadan nce byk felketler yaanm. Korkutun annesiyle birlikte dnya da sanc ekmi, halk ok korkmu. Korkut dounca halk gn bayram etmi (S8). Korkutun annesi bazen insan, bazen de dev veya peri kz olarak anlatlr. Doduu yer Ayat nehrinin (Torgay yresi) kylar, Korkut gl civardr. O, atee atsan yanmayan, suya atsan batmayan, klcn kesemedii, olaanst bir kii idi (brayev, 1999:590; Marguhttp://www.millifolklor.com
224
lan, 1985:153). ok byk ve parlak gzleri olan bir dev kzndan domutur. Boyu ok uzun olup altm arnm (brayev, 1999:590). Periden veya bir kuudan doduu da sylenmektedir (brayev, 1999:590; Margulan, 1985:187; S4). Doar domaz konumaya balar (Jarknbekov, 1999:113). Baz metinlerde Korkutun peri kzndan, mezardan km cinden ve kuudan doduu da anlatlmaktadr (Kaskabasov, 1999: 667). Korkut doduunda, yeryz kapkaranlk olmu ve gkten mavi bir k inmi. Tanr tarafndan armaan edilen kopuz da Korkutun yannda bulunuyormu (S1, S7). 2. Korkutun Ailesi: Ouz soyundan olduu, annesinin Kuba devin/ perinin kz olduu, babasnn Karm/ Krm olduu da belirtilmektedir (brayev, 1999:590; Gkyay, 2000: LXVI, LXX). Bir Kpak kzndan domutur (brayev, 1999:590). Kazakistanda anlatlan efsanelerde Korkutun babas Kara Baks olarak gemektedir (S7, S9). Kara Bahs (Karakoca) peri ve devlerin atas, bahlarn pri olarak anlmaktadr (brayev, 1999:597). Babas bah, annesi peri/dev kz olan Korkutun bah olmas beklenen bir durumdur (brayev, 1999:597) 7. 3. Korkutun Kopuzu: Kazak Trkleri arasnda kopuz sesinin insanlar her trl zorluk ve skntdan, znt ve dertten, hatta lmden bile kurtarc gce sahip olduu inanc yaygndr. Bu sebeple kopuz kutlu saylmaktadr (Jarknbekov, 1999:113). Kara kopuzun mucidi Korkuttur. Ryasna giren bir melein tarifiyle kopuzu tamamlayabilmitir (Jarknbekov, 1999:114; S5). Korkutun kopuzunun sesi yedi gnlk mesafeden bile duyulurmu (Seydimbekov, 1999:107; S5, S7).
Korkut, yirmi yana girdiinde bir rya grr. Ryasnda, bir kii ona krk yandan fazla yaamayacan syler. Korkut bunun zerine lmszln yollarn aramaya balar; devesiyle dnyann her tarafn gezer. Her gittii yerde kazlm bir mezar grr. Mezarn kime ait olduunu sorduunda Korkutun mezar derler. Dnyann her tarafn gezen Korkut, doduu Srderya (=Seyhun) boyuna dner; am aacndan bir kopuz yaparak lmez mr kyn besteleyip alar. Korkut, Srderya suyuna hal serip zerine oturarak, ky ald zaman onu dnyadaki btn canllar dikkatle ve byk bir zevkle dinler (S1, S2, S5, S6, S7, S9). 4. Korkutun Binei Jelmaya: Baz efsanelerde, Kpak memleketindeki daylar tarafndan Korkuta hediye edilen Jelmayann (iyi cins bir deve) olaanst zellikleri anlatlmaktadr (Seydimbekov, 1999:106; Jarknbekov, 1999:121). 5. Korkutun Janalg (Azrail) ile Yapt Mcadeleleri: Bu efsanelerde; Korkutun ryasnda Hzr grmesi (S5, S7, S8), lm anmazsa lmn kendisinden uzak olacan renmesi, halka yardm etmek iin kaan bir alaca danay kovalarken lsem de seni yakalayacam! diye seslenmesi zerine alaca danann ta kesilmesi ve Korkutun aln yazsndan kurtulmak iin are aramak zere dnyay gezmesi (Seydimbekov, 1999:108; Jarknbekov, 1999:120), Korkutun 40 yllk bir mrnn olduunu renmesi ve gittii her yerde Korkut iin mezar kazan kimselerle karlamas (Seydimbekov, 1999:105; S3, S4, S5, S6, S7), lmden kurtulmak iin ge ykselip dnyann her tarafn gezmesi (S5), Korkutun Janalg (Azraili) hileyle altn sanda hap-
225
setmesi (Seydimbekov, 1999:105-106), Korkutun kendisine benzeyen 40 resim yapmas ve bu resimlerin yanna oturarak Azraili yanltmas (Seydimbekov, 1999:106), krk kz Korkutun ald ky dinlerken Azrailin yanlarna gelmesi zerine Korkutun by yaparak krk kz krk Korkuta dntrmesi (brayev, 1999:587; Margulan, 1983:159), ecele are bulamayan Korkutun Srderya kylarna dnmesi, Jelmayasn keserek onun derisiyle kopuzunun gvde ksmn kaplamas, rtsn Srderya suyunun zerine sererek stne oturmas ve hzn ykl ky alarak Azraili yanna yaklatrmamas, kyden bir parann sonraki nesillerin hafzasnda kalmas (Seydimbekov, 1999:107) gibi konular ilenmektedir. 6. Korkutun Bilgelii: Korkut, yeryzndeki btn hayvanlarn ve kularn dilini bilir (Jarknbekov, 1999:122). Bu tr efsanelerde; halknn 40 yl sonraki skntl durumunu sezen Korkutun Elim-ay, halkm-ay / Ah yurdum, vah halkm kyn bestelemesi (Seydimbekov, 1999:106-107), Korkutun ecelin ylan klnda geleceini nceden bilmesi ve ldkten sonra Srderya yaknlarna gmlmek istediini bir sr obanna sylemesi (Dayrabay, 1999:111) vd. gibi konular anlatlmaktadr. 7. Korkutun Besteledii Kyler: Bu tr efsanelerde; ky alarak gece gndz eceli uzaklatrmaya alan Korkutun ei ve ocuuyla yeterince ilgilenememesi, ocuunu uzaktan da olsa avutup sevmek arzusuyla Evipbayevipbay! / Hoppala yavrum hoppala! diyerek bir ky almas ve bu kyn nesilden nesile Evipbay-evipbay! ky olarak aktarlmas (Seydimbekov, 1999:109), iki yavrusundan uzakta bal
tutulan bir geyiin hi olmazsa lmeden yavrularm bir kez emzirebilsem, koklayp hasret giderebilsem! diye alayn duyan ve onun dilinden anlayan Korkutun eer geri gelmezse benim Jelmayam sana veririm diyerek geyiin sahibini ikna etmesi; yavrularn emziren geyiin kesileceini bile bile tekrar dnmesi zerine acmaszlk ve merhamet, ktlk ve iyilikseverlik duygularnn dile getirildii Baylavl Kiyiktin Zar/ Bal Geyiin Alay adl kyn bestelemesi (Jarknbekov, 1999:122; S5 ), Korkutun hznl konur kylerini aldnda ak kuu srsnn kyden etkilenerek yere inmesi ve kye sesleriyle elik etmesi zerine Akkuv/ Ak kuu kyn bestelemesi (Seydimbekov, 1999:106; S5), vd. gibi konular anlatlmaktadr. 8. Korkutun lm: Korkuta her gn yemek gtren Aktamak adl kz kardeinin frtnal bir gnde yine yemek gtrmesi; dalgalanma esnasnda Korkutun ayak parmaklarndan birinin Aktamaka demesi zerine Korkutun zlmesi ve kendisini gnahkr saymas (Seydimbekov, 1999:109), krk/yz yl boyunca eceli yanna yaklatrmayan Korkuta Aktamakn her zamanki gibi yemek getirmesi; yemein verdii rehavetle Korkutun uykuya dalmas, ylan/ karakurt (zehirli rmcek) klna brnm ecelin bu esnada onu zehirlemesi, bunun zerine Srderya kysnda kendisi iin kazlm mezara kopuzuyla birlikte gmlmesini ve ayak parmaklarn topran dnda brakmalarn vasiyet etmesi (Seydimbekov, 1999:110; Jarknbekov, 1999:120121), son nefesini vermeden nce Bapay/ Baparmak adl kyn bestelemesi (Seydimbekov, 1999:110) ve Korkut ile birlikte mezara gmlen kara kopuhttp://www.millifolklor.com
226
zun mezarn iinden Korkut, Korkut! diye hznl bir ses kar (Seydimbekov, 1999:110) efsanelerde ilenen konular arasnda yer almaktadr. 9.Dierleri: Dul bir kadnn avc olunun lmnden sonra Uar adl taznn mezarn bana giderek ac ac ulumas zerine Korkutun Uardn Ulu / Uarn Ulumas adl kyn bestemelesi (Seydimbekov, 1999:108-109; Jarknbekov, 1999:116) gibi bir ka konu da efsanelerde yer alan hususlardandr. III. Yaplan Deerlendirmeler Kazakistanl baz bilginlere gre, Korkut Ata destanlar 7. yzylda teekkl etmi; aradan yedi yzyl getikten sonra, Kaf Dan aarak Anadoluya yerleen Trk nesli ata yurduna duyduu zlemden dolay hafzalarnda yer eden Korkut anlatlarn kda geirerek Dede Korkut Kitabn meydana getirmitir (Nsanbayev, 1999:61). Korkut Ata efsaneleri Kazak Trkleri arasnda mill kltr mirasnn birer incisi kabul edilmektedir (Jarknbekov, 1999:113). Kzlorda ilinin Korkt adl demiryolu istasyonundan 5 km uzaklkta Korkttn molas/ mezar diye bilinen bir trbe vardr. Yerli halkn evliya trbesi olarak kabul ettii ve kutlu sayarak ziyaret ettii bu trbe, yzyllar boyunca zaman zaman Srderyann sular altnda kalp anr. Trbenin nehre bakan ksm 1952de yklr (Jarknbekov, 1999:113). Korkut Ata yatrnn, Kzlorda ilinin Karmak ilesine 19 km uzaklkta, Srderya kysnda olduu, trbesinin de burada bulunduu, nehrin tamas sonucu 1933te mezarn/ trbenin ykld da sylenmektedir (S8). Mimar B. brayev ile akustik uzman S. satayev bir proje hazrlayarak 1980de imdiki ant mezar ina eder. Ulam kolay olhttp://www.millifolklor.com
sun diye, yola yakn bir yerde dikilen ant, drt stundan olumaktadr. Her stun bir kopuzu andrmakta ve rzgr hangi taraftan eserse o ynden ho bir kopuz sesi gelmektedir. Kazak Trkleri arasnda anlatlan Korkut ve Ouz Kaan konulu destan ve efsaneler bozkr tarihinin nemli kltr bidelerinden saylmaktadr (Margulan, 1999:35). Korkut gibi hem bilge, hem ozan olan ve gnllerde nemli yer tutan bir ahsiyetin gerek hayat ile halkn muhayyilesindeki kiilii elbette ayn deildir. Halkbilimi rnlerinde grlen szl olma, gelenee ballk, eitlenme, sahiplenilme/ benimsenme ve kalplama zellikleri Korkut anlatlarnda da grlmektedir. Korkut Ata efsanelerinin Hazar boyundaki Trkmenler aracl ile Kafkasya ve Hazarn gney sahillerindeki Mazandaran (ran) blgelerine yayld, zamanla buradakilerin Korkutu sahiplendikleri belirtilmektedir (Margulan, 1999:41). Korkut Ataya bal efsanelerin baz paralar gnmzde Ak-kbek masal bnyesinde yer almtr. Bu masal Kazakistan, Ural blgesi ve Bat Sibiryada yaygn bir ekilde bilinmektedir. Korkut Ata destanlarnn bir blmn oluturan Karabek, Kazan Han ve Baybr adl destanlar, Aral boylarndaki Korat aknlar tarafndan gnmzde bile okunmaktadr (Margulan, 1999:42). Margulana gre Krolu ve Boz Olan destanlar bile Korkut destannn blmleri olarak grlmelidir (Margulan, 1999:42). Karakalpak, Kazak, Bakurt Trkleri arasnda yaygn olarak bilinen Alpams/ Alpam / Alpama / Alp-Bamsnn ise Korkut Ata anlatlaryla ilikisi belirgindir (Margulan, 1999:45). Korkut Ata, jravlarn atas olarak
227
kabul edilir. Jravlk yalnzca airlik deildir. Jravlar ayn zamanda dnr, halk aydnlatan yol gsterici ve bilge kimselerdir (Margulan, 1999:49). Korkut Ata konulu efsanelerin kaynan amanlk dnemine dayandranlar mevcuttur (brayev, 1999:573-618; Kaskabasov, 1999: 672). Bu efsanelerin, mahiyeti ve yap zellikleri bakmndan, ilk a toplumuna ait mitolojik zihniyetin, mitolojik edebiyatn izlerini tad belirtilmektedir (Kaskabasov, 1999: 670). Korkut bir evliya, bazen de ilk aman olarak grlr (Kaskabasov, 1999: 672). Bu inana gre Kazak bahlar arasnda kopuz alan ve sarn (kopuz ezgisi) reten ilk aman Korkuttur (Kaskabasov, 1999: 672). Korkut konulu anlatlara gre; kopuzu ilk yapan, ky ilk icra eden, kopuz almay reten, beste yapan, bahlarn pri/ babas, ilk aman Korkut Atadr (Kaskabasov, 1999: 673). O, insan st akll, gelecei bilen, bah, hekim, sihirbaz, bilge olarak kabul edilir (Kaskabasov, 1999: 674). Korkut konulu mitolojik anlatlar uzun zaman iinde tannmayacak ekilde deiiklie urayarak slmlam kalntlar hline dnmtr (Kaskabasov, 1999: 673). Korkut, yazl ve szl kaynaklarda genellikle 7.-13. yzyllar arasndaki zaman diliminde yaam tarih ahsiyetlerle birlikte anlmaktadr (brayev, 1999:580). brayeve gre Korkut, Ouzlarn slm dinini kabulnden evvel yaamtr ve 11. yzyldan sonra yaam olmas mmkn grlmemektedir (brayev, 1999:581). A.Margulana gre ise, Trk Hanl diye de adlandrlan Kal-Kpak devrinde (7.-10. yzyllar arasnda), Ouz Kaann ynetici olduu dnemde yaamtr (Margulan, 1999:34). Kanl-Kpak ve/veya Ouz-
Kpak diye adlandrlan Kal ulusunun bir ksmn Ouz boyu oluturmaktadr. Korkutun da bu boyun Kiyatlar uruuna mensup olduu, bunlarn tarih bakentlerinin Srderya kylarnda bulunan Janakent olduu belirtilmektedir (Margulan, 1999:39-40). Korkut Ata ile Ouz Kaan ada kabul edenler, her iki ahsiyet ile ilgili anlatlarn birlikte deerlendirilmesi gerektiine inanmaktadrlar (Margulan, 1999:39). V.M. Jirmunskiye gre Korkut baz Kazak-Trk bilginlerinin kabul ettii gibi 6.-7. yzyllarda yaayan tarih bir ahsiyet deildir. O, Trkistanda yaayan konarger halklarn ataerkil hayat dneminde, halk efsanelerinden doan, halkn sosyal hayat zelliklerini ahsnda birletiren bir karakterdir. Bu karaktere Korkut ad bile sonraki dnemlerde verilmitir (Kaskabasov, 1999: 675-676). Mitolojik dnemde dnyay gezen aman olan Korkut, zamanla slm dnemdeki efsane ve hikyelerde evliya karakteri kazanmtr (Kaskabasov, 1999: 676). Kazak Trkleri arasnda anlatlan efsanelerde Korkut ve Janalgn (Can alc, Azrail) mcadelesi bazen mitolojideki gibi anlatlr, bazen de masaldaki gibi tasvir edilir (brayev, 1999:586). Korkut konulu anlatlar balangta mitolojik rnler olduu hlde zamanla bu rnler efsaneye, hikyeye dntrlmtr (Kaskabasov, 1999: 665). Bu anlatlar edeb tr olarak masal deil, efsane/ hikye olarak kabul edilir (Kaskabasov, 1999: 675). Masala dnmeye balayan anlatlar da vardr (brayev, 1999: 587). Kazakistana yaplan almalardan hareketle Korkut Ata ile ilgili ksaca-unlar syleyebiliriz: 1. Dede Korkut hikyelerinin bahttp://www.millifolklor.com
228
langcnn 7. ve 8. yzyllara kadar uzand belirtilmektedir (Berdibay, 1996: 46). Zaten Dresden nshas zerinde alan O. Fleischer de, Dede Korkut kitabnn Ouz ve Ta Ouz boylarnn Hz. Muhammed devri maceralarn anlattn belirtmektedir. Yani 8. ve/ veya 9. yzylda yaadna dair iddialar (Nsanbayev, 1999:61) ileri srlse de Korkut Atann 7.-8. yzyllarda yaad ynndeki kabuller daha yaygndr. 2. Korkut Atann annesi Kpak Trk, babas Ouz Trkdr. Hatta babas hakkndaki bilgiler daha fazladr. Bu bilgilere gre Korkutun babas Karahoca, Ouz Trklerinin Kam (Kayspas) boyundandr. 3. Korkt Atann yaad mekn Srderya rma kys olarak kabul edilmektedir (Nsanbayev, 1999:62). 4. Korkut Ata uzun bir mr srm; nal, Klerken ve Kanlkoja adl han devrinde sadrazamlk yapm, Trk tresine uygun kanunlar koymu ve uygulam, Trk milletini danklktan kurtararak birlik ve beraberlie ynlendirmitir. 5. Korkut Atann yatr, Kazakistann Gneybat blgesinde bulunan Kzlorda (Akmescid) ilinin Karmak (Jalaga) ilesine 19 km uzaklkta, Srderya kysndadr. Trbesinin de burada olduu, nehrin tamas sonucu ykld sylenmekte olup, 1980de, drt stunu drt kopuzu andran bir ant-mezar yaplmtr. 6. Hayat etrafnda pek ok efsane teekkl etmi, bu efsaneler yzyllarca dilden dile aktarlmtr. 7. Korkut Ata sadece bir efsane kahraman deil, Kazakistan Trk mziinin atas olarak da kabul edilmektedir. Korkut Ky/ Korkut Sarn adl mzik trnn yaratcs Korkut
Atadr. Mesel Bolbay Baks, Nayman Bala, Nisan Abz, Meke Baks jrlarnda Korkt Atann ad usta/pr olarak gemektedir. Sonu Korkut Ata, Kazakistanda bir efsane kahraman, kyn atas olarak karmza kmaktadr. Korkut Atann hayat etrafnda anlatlan efsanelerden (=menkabelerden) bazlar dilden dile aktarlrken baz tarih olaylarn etkisiyle destana dnm, Korkut Ata da Azerbaycan ve Anadolu sahasna gelirken destan kahraman olmutur. Dede Korkut ile ilgili anlatmalar yalnzca efsane ve destan zellikleri tamazlar. Bu anlatmalar zamanla hikye, hatta masal zellikleri kazanm, Trk dnyasnn deiik yerlerinde olduu gibi Anadoluda da szl kltr gelenei iinde Dede Korkut masallar anlatlmaya balanmtr. zellikle Bams Beyrek, Tepegz gibi Dede Korkut hikyeleri destan zelliklerini yitirerek masallamlardr. Dede Korkut anlatmalar bylelikle efsane, destan, hikye, masal gibi halk edebiyat anlat trleri arasnda gei yapan bunlarn hepsinden naklar alan bir anlat tr zellii kazanmtr. Bu tespitten hareketle, destan aratrmalarnda trler arasndaki geilerin de gz nnde bulundurulmas gerektiini bir kez daha belirtmek gerekecektir. Trk dnyasnn deiik blgelerinde destan, hikye, masal veya efsane olarak dilden dile aktarlan Dede Korkut/ Korkut Ata anlatmalarnn tespiti ve yazma nshalaryla bir btn hlinde deerlendirilmesi yaplmas gereken almalarn banda yer almaktadr.
NOTLAR 1 Trkiyede de A.B.Alptekin (1997), B.iman (1998), A.B.Ercilasun (1998) gibi bilginlerin makaleleri yaymlanmtr.
229

2
1999-2000 akademik ylnda, Kazakistanda, konuk retim yesi olarak grev yaptk. almamz tamamladmzda, sz konusu eserin bir ksmnn Trkiye Trkesine aktarlarak Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar arasnda yaymlandn da grdk. Trkiye Trkesinde yaym iin bkz. Abdimalik Nsanbayev vd., Kazakistanda Dede Korkut, (Trkiye Trkesine Aktaranlar: Dinara Dysenbayeva, Banu Muhyayeva; Redaksiyon: Prof.Dr. Sadk Tural), Ankara, 2000. 3 W. Barthold, Dede Korkut hikyelerinin yalnz bir hikyeciye ait olmadn, eserin ayn ekole bal hikyeciler tarafndan oluturulduunu ileri srmektedir (Gkyay, 2000: CCXLVIII). Pertev Naili Boratav, Dede Korkut kitabnn ara merhalede bir eser olduunu belirtmekte ve destandan romana geen halk hikyelerinin ilk basaman tekil ettiini sylemektedir (Boratav, 1946:62) 4 Bunlarn yaylma alanlar hakknda ksaca bilgi verelim: 1.Dede Korkut hikyeleri iinde, tarih bakmndan en eski ve en yaygn olan Bams Beyrek hikyesinin kk bir bahadrlk destandr (Gkyay, 2000:CDLIV). Yani bu anlat destandan hikyeye dnmtr. nk, Bams Beyrek hikyesi ok eski bir Altay kahramanlk destan olan Alpam/ Alp Mama ile byk benzerlikler gstermektedir. Bu anlatnn zbek, Karakalpak, Kazak, Bakurt ve Altay emetinleri vardr. Bams Beyrek ile ilgili anlatlarn masal veya hikye eklinde Trkiyede de yaygn olarak anlatl bilinmektedir (Ekici,1995). Demek ki nce efsane olarak dilden dile nakledilen Dede Korkut anlatlar, tarih olaylarn etkisiyle kahramanlk destan ekline, destandan da hikyeye dnmtr. 2.Anadoluda yaygn olarak bilinen Tepegz (Gkyay, 2000: DXLVII- DLXIII) ile ilgili zerbaycanda eitli efsaneler anlatlmaktadr (Karakal, 1964:27-36.). Kafkas kavimleri arasnda da yaygn olan Tepegz anlatlarnn Altay, Kazak, Krgz ve Trkmen Trkleri arasnda tespit edilen eitlenmeleri vardr (Gkyay, 2000: DXLIII- DXLVI). 3. Deli Dumrul ile ilgili anlatlar daha ok masallam olarak Anadoluda anlatlmaktadr (Gkyay, 2000: DLXX- DLXXVI) 4. Kazakistanda Salur Kazan hakknda da efsaneler anlatlmaktadr (Kseyev, 1943) Kazakistanda yaayan Ouz Trkleri (=Trkmenler) arasnda Salur Kazan hakknda anlatlan iki efsaneye O..Gkyayn Dedem Korkudun Kitab adl eserinde de yer verilmektedir
(Gkyay, 2000:DC-DCI). Bu iki efsanede Yomut ve dir kabilelerinin adnn kayna konu edilmektedir. 5.Dede Korkut kitabnda geen kahramanlardan Garacug oban ile ilgili rivayetler zerbaycanda da mevcuttur (Cemidov, 1963:55-64 ) 5 Szl kaynaklar S1, S2... eklinde ksaltlacaktr. 6 Korkut szcnn, korkutmak fiiliyle ilgisi olmad, kr/kor ve kut szcklerinin birletirilmesinden ortaya km olduu da belirtilmektedir. Krszcnn gor, gr, gur gibi sylenilerinin bulunduu gibi, kut szcnn de gud, gut, hut gibi sylenilerinin olduu bilinmektedir. Korkut szcnn de Gorgut, Grgud, Gorgud, Krhut, Krgut gibi sylenilerinin kullanlm olabilecei, gnmzde Kazakistanda Korkt eklinde olan bu szck, Azerbaycan Trkesinde Gorgud, Trkmen Trkesinde Gorkut olarak sylenmektedir (brayev, 1999:596). 7 Azerbaycanda anlatlan baz rnlerde Krolunun babas olarak Korkutun ad zikredilir. Korkutun kars Halimadan doan Krolunun olaanst zellikler tayan atna Grat (Krat, Korat) adn veren de Korkuttur. Grat denizden kan su aygr ile yeryzndeki ylkdan domutur (brayev, 1999:595). KAYNAKLAR A. Yazl Kaynaklar Adambayev, B. (1989). Korkt-Ky Atas, Altn Sandk, Almat, s.172,176. Akatayev, S. (1973). Ahilles, Alpams, Korkt jane Bakslar..., Jaln, S.2, s.145-153. Akatay, S. (1999). Velikiy Korkt i ego Ueniye, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.686-688. Aliaskarov, A. (1999). Korkt, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.764-765. Alptekin, A.B. (1997). Kazakistanda Anlatlmakta Olan Dede Korkut le lgili Efsaneler, V. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi Halk Edebiyat Seksiyon Bildirileri, C.1, Ankara, s.23-32. Asl Sz (leder, Ertekiter, Azdar), Almat, 1987, s.214-217. Avezov, M. (1948). Ertegiler, Kazak Adebiyet Tarih, C.1, Almat. s.85-91. Avezov, M. (1997). Folklor Yazlar, (Hzl. Ali Abbas nar), Ankara. Avezov, M. (1999). Korkt, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.459. Aydosov, A. (1997). Korktnama, Almat. Bekhojin, K. (1999). Korktpen Tildesuv, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.742743.
230

Bektibayev, R. (1988). Kayta Oralan Korkt Ata, Almat. Berdibay, R. (1993). Kobz Korkt Tural, Mengilik Jasaytn Muraattar, Almat. Berdibay, R. (1999). Dede Korkt Kitab jane Kazak Epos, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.664-667. Berdibayev, R. (1988). Muramzben Tabskanda, Kazak Adebiyeti, 22 Yanvar. Berdibayev, R. (1998). Sarklmas Kazna, Almat. Boratav, P.N. (1946). Halk Hikyeleri ve Halk Hikyecilii, Ankara. Cembsbayev, N. (1999). Horhut Avliye (Legenda), Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.92-93. Cemidov, . (1963). Kitabi Dede Gorgutta Tasvir Edilen Hadiselerin Coraf eraiti Meselesine Dair, Azerbaycan SSR lmler Akademiyasnn Heberleri, S.2, Bak, s.55-64. Cetbsbayev, . (1899). Korkut-Avlie, Turkestanskie vedemosti, S.92, ?., s.582. Dayrabay, T. (1999). Korktt Jambas Tigen Jer, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.725-729. Divayev, A. (1999). Avliye Korkt Atan Beyiti Jninde Birer Sz, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.457-458. Durbilmez, B. (1999). Kadirlili Yusuf Srann Hikye Repertuvar ve Gzel Ahmet Hikyesi, III. Uluslararas ukurova Halk Kltr Bilgi leni (Sempozyumu)-Bildiriler, Adana, s.258-272. Durbilmez, B. (2000). Trik Dniyesinde Ortak Halk karmalar/ Trk Dnyasnda Ortak Halk Kltr rnleri, Hoca Ahmet Yesev Uluslararas Trk- Kazak niversitesi VIII. Oxut- Profferssorler lm-Teoriyalq Konferansiyas, Trkistan. Ekici, M. (1995). Dede Korkut Hikyeleri Etkisiyle Oluan Halk Hikyeleri, Ankara. Ensegenul, T. (1995). Oznama, Sr Boynda Tuan arma, Almat. Ercilasun, A. B.(1998). Deli Dumrul ile Kazaklarn Korkut Atas Arasnda Bir Mukayese, Mill Folklor, S.37 (Bahar 1998), Ankara, s.13-16. Ergin, M. (1989). Dede Korkut Kitab I, Ankara. Gkyay, O.. (2000). Dedem Korkudun Kitab, stanbul. brayev, . (1979a). Sravneniye v sisteme hudojectvennh sredstv Knigi Moyevo Dede Korkuta, vopros istorii literatur vostoka, Moskova. brayev, . (1979b). Nekotorye aspekt sistemnogo izueniya hudojestvennh sredstv Kitabi Dedem Korkut, Moskova. brayev, . (1979c). Nekotorye aspekt istorieskogo razvitiya epiteta i yego funksii v Knige moyego Deda Korkutazvestiya AN Kaz. SSR. ser. Filologieskaya, S.2. brayev, . (1986). Korkt Ata Kitab, Almat: niversitet Baspas. brayev, . (1990). Epos Janrn Kalptasuv Tarih, Almat. brayev, . (1991). Ky Azdar, Semey Ta, 9 Akpan. brayev, . (1999a). Megilik Mra, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.14-32. brayev, . (1999b). Korkt Jane amanizm, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.573618. brayev, . (1999c). Poetika Oguzkogo Geroieskogo Eposa, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.619-663. nostrantsiyev, K.A. (1999). Korkut v istorii i legende, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.94-98. skakov, B. (1994). Korkt Ata Kitab, Almat. Jarknbekov, M. (1980). Korktt Kyderi, Jaln, S.6, s.151-153. Jarknbekov, M. (1987).Elim-ay, Almat. Jarknbekov, M. (1999). mir Jrdn Tolgagan Ul Baba, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.112-122. Jirmunskiy, V. M. (1999). Oguzskiy Geroieskiy Epos i Kiniga Korkuta, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.476-572. Joldasbekov, M. (1986). Korkt, Asl Arnalar, Zerttevler, Makalalar, Almat, s.111-126. Jumabayev, M. (1922). Korkt, olpan, S.2-3, Almat. Jumabayev, M. (1999). , Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.733-737. Karakal, K.T. (1964). Materialnaya Kultura Azerbajdjantsev severo-vostonoy i taantralnoy zon Malogo Kavkaza, Bak. Kari, Z. (1984). ulam Korkt Ata, Bibliyografiyalk Katalog, Almat. Kaskabasov, S. (1984). Korkt Tural Azdar, Kazakt Halg Prozas, Almat, s. 126-131. Kaskabasov, S. (1990). Dede Korkut na Kazahskoy pove, Azerbaydjansko-Kazahskiye Literaturnye Svyazi, Bak: Elm. Kaskabasov, S. (1993). Mif pen Epsanan Tarihl, Kazak Folklorn Tarih, Almat. Kaskabasov, S. (1999). Ajalmen Aykaskan Adam, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.668-678. Kastanye, .A.. (1999). Drevnosti Kirgizkoy Stepi i Orenburgskogo Kraya, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.89-91. Kaymoldin, O. (1990). Korkt Ata mirnamesi, Almat Akam, 3 Kazan. Kazak Ertegileri (1957), I.cilt, Almat. Kazakt Muzikalk Folklor (1982). Almat: lm. Kenjebayev, B. (1938). Korkt Tural, Adebiyet Maydan, s.91-99. Kravbaykz, A. (1999). Korkt Ata Mifteri jane Avesta, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.679-685.
231

Koratbayev, A. (1981). Korkt jane On Jrlar, Otstik Kazakstan, 10 Mavsm. Koratbayev, A. M.Baydildayev (1986). Korkt Ata Kitab, Ozdard Batrlk Jrlar, Epos, Almat: Jazu. Koratbayev, A. (1987). Korkt Tural Akikat pen Az, Jaln, S.4, s.34-37. Koratbayev, A. (1991). Korkt, Kazak Folklorn Tarih, Almat, s.86-91. Koratbayev, A. -T. Koratbayev (1991). Korkt Ata Kitab, Almat. Koratbayev, A. (1999a). Korkt Ata Haknda, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.460-475. Koratbayev, A. (1999b). Trki Alemine Tanmal Tulga (Korkt jane On Etnikalk Tegi Tural), Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.722-724. Korkt (1987), Elim-ay, Kyler Jina, Almat: ner. Kseyev, M. (1943). Sovet Adebiyeti, S.7. Kudayberdiul, . (1999). Korktt Sarn, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.731732. Margulan, A. (1970). Kazak Muzkasnn Korkt Destur, Leninl jas, (20 Ocak 1970), S.13. Margulan, A. (1971). okan jane Manas, Almat. Margulan, A. (1974). Korkt Kyi, zvestiya Kazahskogo filiala AN SSR, seriya yazka i literatur, C.1, Almat, s.83-84. Margulan, A. (1983). Korkt Ata miri men Epsanalar Tural, Juldz, S.3, s.139-166. Margulan, A. (1985). Ejelgi Jr Azdar/ limi Zerttev, Makalalar, Almat. Margulan, A. (1999). Korkt: Az jane Akikat, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.34-88. Muktarul, S. (1990). Ky Jelken Nemese Korkt Ata Dastan, Almat. Muktarul, S. (1999a). Korkttanuga Baspaldak, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.689-721. Muktarul, S. (1999b). Korkt Ata Dastan, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.744763. Nsanbayev, A. vd. (1999). Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak,, Almat. Sadrbayev, S. (1990). Korkt Tural Az, Kazak Halk Edebiyeti, Almat, s.25-26. Sakaolu, S. (1998). Dede Korkut Kitab/ ncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar, 2 Cilt, Ankara. Seydimbekov, A. (1992). Korkt, Ky ejire, Almat, s.6-14 ve s.118-138. Seydimbekov, A. (1999). Korkt Azdar, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.99-110. Seyfullin, S. (1964). Korkt Tural, armalar, C.6, s.168-171, Almat. Seyfullin, S. (1999). Baksn Jrlar, Korkt Ata Ansiklopediyalk Jinak, Almat, s.738-741. Syinaliyev, H. (1969). Korkt Ata Kitab Jayl, Kazakstan Mektebi, S. 9, s.87-90. iman, B.(1998). Kazakistanda Korkut Ata le lgili Sylenceler, Mill Folklor, S.37 (Bahar 1998), Ankara, s.51-53. Velihanov, . (1968). Sobrenie soininiy, C.1., Almat. s.116-120. Yldrm, D. (1985). Trk Folkloru Aratrmalarnn Problemleri, Erdem, C.1, S. 2, Ankara, s.549551. B. Szl Kaynaklar S1: Ayman Abekova, Hoca Ahmet Yesev Uluslar aras Trk-Kazak niversitesi, imkent Tarih-Filoloji Fakltesi Kazak Dili ve Edebiyat Blm 1.Snf rencisi, imkent, Nisan 2000. (Byklerinden dinlemi). S2: Rahimcan Adilbekov, Hoca Ahmet Yesev Uluslar aras Trk-Kazak niversitesi, Tarih-Filoloji Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm 4.Snf rencisi, Trkistan, Mays 2000. (Babasndan dinlemi). S3: Glnaz Ahmetova, Hoca Ahmet Yesev Uluslar aras Trk-Kazak niversitesi, Tarih-Filoloji Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm 4.Snf rencisi, Trkistan, Nisan 2000. (Byklerinden dinlemi). S4: Glnur Jirenbayeva, Hoca Ahmet Yesev Uluslar aras Trk-Kazak niversitesi, imkent Tarih-Filoloji Fakltesi Kazak Dili ve Edebiyat Blm 1.Snf rencisi, imkent, Nisan 2000. (imkentte, byklerinden dinlemi). S5: Glbanu Karamanova, Hoca Ahmet Yesev Uluslar aras Trk-Kazak niversitesi, Tarih-Filoloji Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm 4.Snf rencisi, Trkistan, Nisan 2000. (Byklerinden dinlemi). S6: Kamila Musaliyeva, Hoca Ahmet Yesev Uluslar aras Trk-Kazak niversitesi, imkent Tarih-Filoloji Fakltesi Kazak Dili ve Edebiyat Blm 1.Snf rencisi, imkent, Nisan 2000. (Bykbabasndan dinlemi). S7: Glat Sadvakasova, Hoca Ahmet Yesev Uluslar aras Trk-Kazak niversitesi, Tarih-Filoloji Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm 4.Snf rencisi, Trkistan, Nisan 2000. (Byk babasndan dinlemi). S8: Aynur Sardarbek, Hoca Ahmet Yesev Uluslar aras Trk-Kazak niversitesi, Tarih-Filoloji Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm 4.Snf rencisi, Trkistan, Nisan 2000. (Kzlordada, byklerinden dinlemi). S9: Nabat Oralbayeva, Hoca Ahmet Yesev Uluslar aras Trk-Kazak niversitesi, Tarih-Filoloji Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm 4.Snf rencisi, Trkistan, Nisan 2000. (Aktbede, byklerinden dinlemi).
232
Dr. Himmet BRAY
GEN FOLKLORCULAR
Kesi
SABIR EKLER VE FRUZAN AHMAN

The Work Sabr iekleri (The Flowers of Patience) and Firuzan ahman Les fleurs de la patience et Firuzan ahman
Petek ERSOY*
ZET ne oyas, Trk el sanatlarnn ok nemli ve zarif bir blmdr. Firuzan ahman, Sabr iekleri adn verdii ine oyas sergisiyle bu sanatn hl kltrmzde yaadn gstermitir. Bu makalede Firuzan ahmann sanat ve ine oyasndan meydana getirdii tablolar anlatlmtr. Anahtar Kelimeler Trk el sanatlar, ine oyas, Firuzan ahman ABSTRACT Needlework is a very important and delicate part of Turkish hand art. Firuzan ahman showes us that needlework is still lives in our culture with her exhibition called Flowers of Patience. In this article what this mentioned is, pictures of Firuzan ahmans which she has made with needlework and her art. Key Words Turkish hand art, needlework, Firuzan ahman
3-9 Mart 2003 tarihleri arasnda Ankarada Trk-Amerikan Dernei tarafndan Sabr iekleri adl ine oyasndan yaplm tablolar sergilenmitir. Youn istek zerine bu sergi, 22 Mart a kadar uzatlmtr. Firuzan ahman1, bu sergideki eserlerin yaratcsdr. Bu yazda Firuzan ahman ve sergisi tantlrken, serginin ana malzemesi olan ine oyasnn Trk el sanatlar iindeki nemine de yer verilecektir. Oya, gen kz ve kadnlarmzn balarna rttkleri, tlbent zerine bask yoluyla yaplm renkli ve iekli yazma etrafna ekilen ine eididir. Oyalar sslemek ihtiyacyla yaplan ve teknii rg olan bir sanattr. (Serdar 1968:36). Bu rgler yapl teknikleri bakmndan; dml, dmsz; kafesli, kafessiz; veya benzetme yoluyla pirin rgs, badem rgs gibi adlar alyor halk arasnda. Oya*
cln rg sanat iinde kendine zg bir yeri var. Bu sanat ilk bakta dantel sanat gibi grnrse de pek ok bakmdan farklar gsteriyor. Dantel iki boyutlu olup bir alan meydana getirir ve mutlaka bir eyaya dikilirler. Oysa oya boyutlu olup bal bana bir iek sanatna daha yakndr. Hem dantel hem yapma iek sanatn kapsyor oyaclk. Genel olarak bir tanm vermek gerekirse; oyaclk, sslemek ve sslenmek ihtiyac ile yaplan ve teknii rg olan bir sanattr. Oyay dile getirirken kendisine benzettiimiz dantel Avrupada 16. yzylda ortaya kyor. 1594 ylnda dantel olarak Fransz Akademi szlne gemi ve teki diller iin de kabul edilmitir. Baz rg adlarnn Ege masallarnda getiini gryoruz. lk rnekleri de balk adlardr. 1905te Mentiz kazlarnda bulunmu rneklerinden de bu sanatn .. 2000 yllarnn ncesine ait olduk-
Hacettepe niversitesi, Trk Halkbilimi Anabilim Dal, 4. snf rencisi.
233
lar tesbit edilmi. Dier baz kaytlardan da ine ile yaplan rglerin 12. yzylda Anadoludan Yunanistana, oradan da talya yolu ile Avrupaya getiini gryoruz. Oya szcnn teki dillerde bir karl olmamas bu sanatn Trk sanatna zg bir yaratma olduunu gsteriyor. (t 1973:55). Memleketimizde oya ileri, gerek ehirli ve gerek kyl kadnlarn bata gelen elilerinden biridir. Oya motiflerinde yaplan yeni bulular, sanatkrlar arasnda byk bir rekabet yaratr. Her blgede hatta her memlekette bu ilerde belirmi ustalar elle gsterilebilir. El ilemeleri arasnda nemli bir yer alm olan bu ssleme sanat, byk bir incelik iinde ifadesini bulmu ve oya gibi szyle de ideal gzellie sembol olmutur. ok eski bir gemii olan bu sanat nevileri arasnda oyalar en ince ve gzelini tekil eder. Ba tuvaletlerinde gs sslemelerinde, rtlerde, giyimde garnitr olarak kullanlr. Blgeden blgeye deiik olan giyim usulleri ve ss zevklerinin zelliine gre de bir slup tarlar, Anadolunun Kastamonu, Konya, Elaz, Bursa, Gaziantep, zmir ehirlerinde bu zellikler daha belirli bir hldedir. Oyalar, ilendikleri aletlere ve kullanlan malzemelerine gre dokuz nevide toplanrlar: 1ne oyalar, 2-T oyalar, 3-Mekik oyalar, 4-Firkete oyalar, 5-Koza oyalar, 6-Yn oyalar, 7-Mum oyalar, 8-Boncuk oyalar, 9-Dokuma oyalar. Bu oyalarn hepsi de ayr bir gzellik tamaktadr. Oyalardaki motifler, dier rg nevileri arasndaki motiflerden ve gerek dier tezyini sanat motiflerinden hi birine benzemezler. Esasen teknii de buna uygun deildir. Yalnz oya motiflerinin kendi sanat bnyesi iinde tezyini motifleri belirmitir.(Serdar 1968:36-37). Nevzer Okann tanmyla ine oyalar Kk inelerle dmlenmek suretiyle ilenir. Dmler ne kadar sktrlrsa rg gzleri de o kadar klr. Bu gzler gen, drtgen, kare ve ekenar drtgen eklinde olur. Birli, pirin, mecnun yuvas ve Trabzon gibi eitli isimlerle anlan ine
oyalarndaki motiflerin dik durmas iin uygun yerlerine sa, atkl ve ine tel katlr. rg bittikten sonra kitre, zamk veya yumurta ak srlerek sertlik kazandrlr.(Okan 1973:34). Prof. Dr. Taciser Onuk, geleneksel Trk kltrnn en ilgin rneklerinden biri olan; sslemek ve sslenmek ihtiyacyla yaplan ine oyalarn biim, renk ve kompozisyon asndan bir iletiim arac olarak deerlendirmektedir. Geleneksel zellii ve ok eski gemii olan ine oyalar oya gibi szyle de gzellik sembol olmann yannda topluma iyiyi, gzeli grebilmeyi salam ayn zamanda dar gelirli ailelerin geim kayna olmutur. ne oyas sanatlar; eserlerini retirken midi, sevgiyi, acy, yaad veya yaayamad duygularn soyut ve somut ekillerde biimlendirmilerdir. Ayrca bu alanda ura verirken trl oyunlar, detler ve gelenekler olumu imece ve paylama duygusu gelimitir. Anadolunun hemen her yresinde yaplan ine oyalar; kullanlan ara, gere, motif, renk, kompozisyon ve kullanm alanlar bakmndan farkllk gstermektedir. Oyalar zellikle Anadolu eyiz geleneinin vazgeilmez bir parasn da oluturmaktadr. Gen kzlarn eyizlerinde yrelere gre ine, t, boncuk vb. oyal yazma, yemeni, tlbent says ve dier kullanm eyalar en az 100 adet civarndadr. Birok yremizde (Kahramanmara, anlurfa, Mersin, Adana,vb.) oyalarn saklanmas ve salkl korunmas iin zel camekan veya sedir aacndan yaplm sandklar kullanlmaktadr. ne oyasnda ara olarak eitli boylarda diki inesi kullanlmaktadr. Gere olarak; Osmanl dnemi ve Cumhuriyet dneminde 1950-1960 yllarna kadar genellikle ipek iplii, sonralar ipek-pamuk iplii daha sonralar pamuk ve genellikle sentetik iplik kullanlmaktadr. Az da olsa baz yrelerimizde ine oyalarnda ipek iplii kullanlan rneklere rastlanmaktadr (Elaz, Safranbolu, Mudurnu vb.). ne oyasnda teknik olarak gen ilmek veya kare ilmek kullanlmaktadr.(Onuk 2000:16-17).
234
Ankaraya gelene dek alt tm yrelerde ine oyas ile ilgili aratrmalar yaparak malzeme toplayan Firuzan ahman, azalan bir ilgiyle klsik normlarda retimi srdrlen ine oyasn, gen nesillere sevdirmek ve dnyaya tantmak amacn kendine hedef olarak semitir. Sanat, eski motifleri, kendi tasarm olan motiflerle modernize ederek ine oyas tablolarn meydana getirmitir. Bir tabloya il on sekiz ay arasnda zaman ayran sanat, hayatnn nemli bir blmn bu sergide yer alan eserleri retmeye adamtr. Nermin Serdar Trk El lemelerinden Oyalar ve Oyaclk Sanat adl makalesinde Oyalar kullanlacak eyann rengine gre dnlmtr. Bulular, kompozisyonlardan ziyade motiflere ait olup oya sanatsnn muhayyilesi zerinde daha fazla iler. En zengin kompozisyon ve motiflere ine oyalarnda rastlanr. demektedir (Serdar 1968: 37). Bu durumu Firuzan ahmann eserlerinde de grmek mmkndr. Krk eserden oluan bu sergi otuz ylda meydana getirilmitir. Sanatnn eserlerindeki motif ve dizayn tamamyla kendisine aittir. rg tekniinde rg bittikten sonra kitre, zamk veya yumurta ak srlerek sertlik kazandrlmas yntemi, Firuzan ahmann tablolarnda bulunmamaktadr. Sanatnn bu yntemin ine oyasn daha gzel gsterdiini kabul etmekle birlikte, kendi hnerine gvenerek bu teknii kullanmamtr. Firuzan ahmann eserlerinde kulland ipler, ine oyasnda kullanlan dier iplere nazaran daha incedir. Bu iplerin bazlarn Bursada yaptran sanat, bazlarn da Amerika ve Fransadan satn almtr. Gnde on iki il on drt saat aras alarak ancak bir yaprak yapabildiini syleyen Firuzan ahman, bu sanatla, emekli olduktan sonra daha fazla ilgilenme frsat bulmutur. Einin grevi gerei Anadolunun pek ok yerini gezip malzeme toplayan ahman, Anadolu kadnnn kulland motifleri sanat gzyle incelemitir.
Doay, zellikle de iekleri kendine rnek alarak ine oyasna yeni bir boyut kazandran Firuzan ahmann eserlerinde gl motifi ar basmaktadr. Bunu tablolarn isimlerinden de anlamak mmkndr: Gllerin Dans, Hazan Glleri, Yaban Gl, Yalnz Gller, Gln Tebessm, Gl iek, imde Aan Pembe Gller, Solan Gl, Yediveren ve Gllerin Kardelii. Eserlerinde meneke, idem, nergis, gelincik gibi ieklere de yer veren sanat, bu tablolarn da yle isimlendirmitir: Menekeli Bahar, Nergizvari, Hercai Menekem, idem zlemi, Gelincik Ryas, idemce, Badem iekleri ve Mini Mine. Firuzan ahman, tablolarn olutururken detaylara ok zen gstermi, bunu da yaratc gc ve konsantrasyonuyla birletirmitir. Eserlerinde hep krmz, mor, sar, pembe, fuya gibi canl, arpc renkler kullanmtr. Mavi, Yaz Gnei, Akam Gnei, Yaz Gzeli, Ate Bahesi, Pembelim ve Mor Sultan bunlardan bazlardr. Firuzan ahman, eserlerine otuz yl iinde biriken tm duygularn da aktarm, bunlar kulland renkler ve motiflerle harmanlamtr. Parmaklarmdaki Sevgi, zlem, Yreimdeki Coku, Gnllerin Dili, Uykusuz Gzler, Sevdal Gnl, Glckler, neden Gnllere, Sempati ve Bir Tutam Sevgi duygularnn birer yansmasdr. Sanatnn Beinci Mevsim, Karlarn Gelini, Bir Tutam Bahar, Potbori ve Yaban zm olmak zere be eseri daha bulunmaktadr. Sonu olarak ine oyas Firuzan ahman ve sanat kiilie sahip Anadolu kadnlaryla varln hl canl bir ekilde devam ettiren nadide bir Trk el sanatdr. Bu el sanat gnmzde modaclar da etkisi altna almaktadr. 21 Haziran 2003 tarihli Hrriyet gazetesinde kan NE OYASI DNYA MODASINI ETKLEYEBLR M? adl yazdaki birka ifadeye dikkat ekmek istiyorum. Yaznn balangcnda yle deniyor: Trk hazr giyim sektr, nmzdeki hafta balayacak kongre-
235
yi ve fuar, Trk giyiminin uluslar aras iddialarn ortaya koymak iin de bir frsat olarak kabul ediyor. Bu nedenle kongrenin logosu olarak ine oyas seilmi.(Hrriyet Gazetesi, 21 Haziran 2003, s.9). Kreselleen dnyann modasnda yerel motiflerin, malzemelerin ve etnik kyafetlerin n plana kmaya balad bir dnemde; dnyann en nl mankenlerinin katld ulusal giyim kongresinin, kendisine logo olarak ine oyasn semesi; geleneksel Trk giyimi iin yeni bir ilham kayna olabilecei kansn akla getirmektedir; nk ine oyas yukardaki tanmlarda verildii zere Anadoludan Avrupaya tanm bir sanattr. Ancak ine oyasnn dnya modas platformuna tanabilmesi iin bu ii yapan Anadolu kadnnn elinden tutulmaldr. Onlarn bu sanat daha ok gelitirmeleri iin lke apnda ine oyasnn yapld yrelerde atlyeler almaldr. Alan atlyelere modaclarmz giderek bu sanat gerekletiren kadnlarmzla fikir alveriinde bulunmal, ardndan da kendi tasarmlarnda ine oyas motiflerini kullanarak Trk modasn dnya platformuna tayabilmelidirler. Moda gibi srekli deiken bir sektrde Trk damgasn vurmak istiyorsak, iinde pek ok geleneksel motif barndran ine oyasna da modaclarmz tasarmlarnda yer vermelidir. Btn bunlarn olabilmesi iin de Prof. Dr. M. cal Ouzun Ulusal Kaltn Kreselletirilmesi Sorunu ve Tunus El Sanatlar makalesinde aktardklarna dikkat edilmelidir.2 Tunusta el sanatlar ok gelimi, lkenin her blgesinde dernek, atlye, kk ve orta boy imalathane vb. gibi halk kurumlamalarnn yannda, iki devlet kuruluu da bu konu hakknda ok youn faaliyetlerde bulunmaktadr. Tunusta ulusal el sanat kimlii oluturularak kreselletirilmi ve Avrupann nemli merkezlerinde El Sanatlar Maazalar almtr. Tunus El Sanat Kimliinin oluturularak dnyaya tantld yzylmzda zengin bir kltrel mirasa sahip olan; ancak kltr rnlerini yerelden ulusala ve kre-
sele kazandrmada kurumlama asndan ge kalan Trkiye de byle bir baary elde edebilir. Kreselleen dnyada bu baarnn kazanlmas kltr bilim almalarnn devlet politikas iinde ele alnmasyla gerekleebilir. Bu balamda Kltr ve Turizm Bakanl kltrn kreselletirilip ekonomiye kazandrlmasnda en nemli resm makam olarak karmza kmaktadr. Bu bakanln almalar dorultusunda, el sanatlar kreselletirme zincirine katlmal, kltrel bilin salamlatrlarak bu sanat dallar yok olmak yerine dnyaya almas salanmaldr.3
NOTLAR
1
1951 ylnda doan Firuzan ahman; ilk,orta ve lise renimini ayn ilde tamamlamtr. 1973te evlenmi ve bir sene vekil retmenlik yapmtr. Asker olan einin grevi dolaysyla Ankaraya dnmtr. Yirmi be yl Kltr Bakanl bnyesinde ktphane memuru olarak alm olan Firuzan ahman, 1997de emekli olmutur. Sanat halen Ankarada oturmaktadr. Yukarda saylan rg tekniklerini kullanarak ine oyasn tlbentten tabloya aktaran Firuzan ahman, otuz yllk sanat hayat boyunca gerekletirdii eserlerini Sabr iekleri adn verdii sergisiyle Trk kltrne sahip kan sanatseverlere sunmutur. ... kltr rnlerinin yerelden ulusala ve kresele kazandrlmas (Ouz 2001:114). Beni bu alana ynlendiren ve bu yaznn bilimsel olmasn salayan Dr. Glin t Ekerdir.
KAYNAKA
1. Hrriyet Gazetesi, 21 Haziran 2003, s.9. 2. OUZ, Do. Dr. M. cal, Ulusal Kaltn Kreselletirilmesi Sorunu ve Tunus El Sanatlar, Mill Folklor, 51. say, 2001. 3. OKAN, Nevzer, Oya ve Oyalarmz, Mill Eitim, 1. yl, 1. say, 4/1973. 4. ONUK, Prof. Dr. Taciser, Osmanldan Gnmze Oyalar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000. 5. T, Grel, Oyaclk Sanat ve Ktahya Oyalar, Trk Etnografya Dergisi, 13. say, 1973. 6. SERDAR, Nermin, Trk El lemelerinden Oyalar ve Oyaclk Sanat, T.C. Ziraat Bankas Kooperatifi Dergisi, 5. cilt, 17. say, 4-6/1968.
236
EVRLER...EVRLER...EVRLER...EVRLER...EVRLER...
AMANIN NTELKLER VE GC: RUHUN EKSTAZ DURUMUNUN GENEL BR TANIMI*

Lawrence E.SULLVAN ev: Kadriye TRKAN**
Ekstaz esnasnda, insan ruhu vcudunu terk eder. Ekstaz uzmanlar, ruhun ar ar vcuttan kn idare ederler. Ruhun rya, korku, fke, haprk, ksrk ya da hastalk esnasnda kendiliinden vcuttan ayrlmas halinde uzmanlar, hastalar adna hkmedilmeyen ruhun kontroll olarak, kendine hakim olmasn salarlar. aman, Orta Asya ve Amerikada phesiz en nemli ve kesinlikle en nl ekstaz uzmandr. Ancak aslen Orta Asya topluluklarndan dile geen aman terimi, sk sk o kadar genel anlamda kullanlr ki, bu tek ve belirgin bir anlam tamama riskini de beraberinde getirir. amann kendine has karakteri, herhangi bir dini lideri ya da mutasavvf nitelemek iin sk sk kullanlan bir kelimenin tanmyla karma riskini ortaya kartr. Sovyet ve Amerikal aratrmaclarn, Haziran 1989da Denverda gerekletirdikleri olaanst toplantda, bizim tartma konumuzu oluturan meselenin kapsaml bir tanmnn bulunmas*
na gerek duyulmutur. Kendi fikirlerimi sunmak iin Jane Dayin beni de davet ettii bu kapsaml konumalar balamnda, daha zel durum ve konular da hararetle tartld. amanizmin bu genel tanm, ya da fenomonolojisi geen iki yzyldr, zellikle Kzlderili topluluklar arasnda yer alan amanlara zg uygulama ve inanlar hakknda yazlan raporlara dayanr. amanik otoritenin dayand bu esrik g ile, sk sk ilikilendirilen zelliklerin bir profilini izmek mmkndr. Bu taslak, amann karakteristik nitelikleri ve esrimenin doas arasnda var olan esas ilikiyi vurgular. Bu genel tanmlama, bireysel toplumlarda grlen, nemli farklar ortaya karmak ve bir toplumdan dierine var olan, esrik tecrbe ve tekniklerdeki varyasyonlara bakmak iin, sadece bir balang noktas olarak hizmet etmelidir. Ancak bu genel tanmlama, baz standartlarn karsndaym gibi yerel uygulamalar gzleyen kii aleyhinde, bir norm ya da kat bir tanm olarak alnmamaldr. Bila-
**
Bu eviri; Lawrence E.Sullivann The Attributes and Power of the Shaman: A General Description of the Ecstatic Care of the Soul balkl -Ancient Traditions Shamanism in Central Asia and the Americas-(Ed. Gary Seaman and Jane S.Day), Denver Museum of Natural History Published by University Press of Colorado, 1994, s.29-38, makalesinden yaplmtr. H.. Edebiyat Fak. Trk Halkbilimi Anabilim Dal Ara.Gr.
237
kis,(belirli yrelerde en gvenilir ekilde sregelen uygulama ve inanlara bir tr bak ekli olan) bu genel taslak, sadece ilk yneli olarak hizmet eder. amanlar, insan ruhunun hareketlerinin uzmandr, nk onlar sadece kendi ruhlarnn esrikliini kontrol etmezler, bilgide uzmanlamlardr ve dierlerinin ruhlarn da idare ederler. amanizm, mitin tanmland dnem esnasnda ortaya kar, mitik temelleri, insan hayatn, proto-aman modelleri olan Tanrsal, kltrel kahramanlar ve balangta var olan atalar gibi doast varlklarn kaderlerine balar. Giyimkuam, teknikler ve amann sorumluluklar ilk olarak bu mitik zaman esnasnda ortaya kmtr. amanizmin, dini ve baarl temellerine ait bilgi, mit yoluyla anlalr ve byle bilgi, topluma cesaret verir. Mitik amanlarn yolunu takip eden amanik uzmanlar, toplumun karlat tehlikelerle, gven iinde kar karya gelirler, byle tehlikelerin ak ya da gizli gereklerden gelmesi, durumu etkilemez. Balangta var olan amanizm; taklit, tekrar ya da tahmin iin bir model olmak dnda artk devam etmemektedir.Bugn doast varlklarla dorudan iletiim kuran bir g varsa; bu g doast kular gibi ya da orman, deniz veya yer alt dnyasnn gizemli hayvanlar gibi, dier trden varlklara aittir. rak amann ald eitim, gl ve tehlikeli, olaanst macerayla dolu bir dnyay dramatize eder. Ryalarnda, hallsnasyonlarnda, ileri duyma duyularndan veya normalden te alglarndan, aman raklar ruhlardan meydana gelen dnyaya kar zel bir hassasiyet gsterir. Onlar, kendi kontrollerinin olduka dnda imgelerin, doast lkesine girer ve acemiler, dileklerini ve katlmalarn ifade etmeyi renir, bylece ruhun, istek veya korkularnn ak bir ekilde kavramsal formunu verir
(bunlarn, kendilerinin veya mterilerinin olmalar fark etmez). amanik ruhun byle maceralar, vcudun dramatik idareleriyle birlikte bulunur. amann allmadk fizii, onlarn manevi bilgisine dnr. amanlar, eitimlerini doast varlklarla haberlemek, hastalar tedavi etmek ya da dmanlar yok etmek iin, zel tekniklerle ve uygulamaya ait bilgiyle (mzik konusunda, avlanmak, oyun evrimi, astronomik bilgi ve meteorolojiyle) bitirirler. aman rakl, genel eitimle eit saylmaz. aman okulunda, amanlarn rendikleriyle oluan mitik bir yap vardr. Bilgi, amanik sanata ve esrik mizaca uygun ekilde renilir. Pek ok durumda, kiinin doduu gruptan ayrlmas, manevi tecrbeler iin gereklidir. amann mesleki ihtiyacnn oluturduu tuhaf durumlarn neden olduu hastaln izolasyonu ve fizik izolasyonu, bireyin sosyal ve fizik olarak varlnn paralanmasna katkda bulunur. rnein; uzamsal evrenin dier yerlerine girerken, aceminin gzleri nnde farkl olaanst varlklar belirebilir. Byl paralar ve gl nesneler, kiinin bedenine girer. Ayrca insandan kusmuk, kan, ter, ya veya mistik nesneler karlr. Bir amann rakl zaten ilhi bir dzlemde yer alr. Oru tutmak, srekli uyank kalma ibadeti ve bedensel imtihan; ideal mit modeliyle uyumlu eylemlerin simgesel ifadeleridir. Bu, amann trans tecrbesinin ne alamaz ekilde bireysel, ne de kontrolsz olduunu garanti eder. amanik raklkta, bir ustann varl esastr ve gereklidir, nk acemiler, lerek nceki yaamlarna giderler ve bu esrik lmn srekli olmas tehlikesi vardr. Adaylar, manevi dnyayla ilgili kendi yeteneklerini kantlamal ve yeniden dirilme tecrbesini aan yolu bulmaldr.Cellat ve savc olup, her
238
ikisi gibi davranarak usta, otantik ritel lmn gereklemesini salar, ayn zamanda bu lmcl tecrbe srasnda aceminin esrik ruhunun kaybolmas ya da yoldan kmasna da engel olur. Usta, uyumak, uyanmak, ykanmak ve yemek, trensel eyann nasl hazrland gibi, yalnzca pratik meselelerde tavsiyede bulunmaz, ayrca yabanc doast blgede acemilere rehberlik edecek ruhsal yolu da sunar. Aceminin ustas, sk sk byle bir geie maruz kalan bir eit ritel ortan rneidir. Bir ustann huzurunda acemiler, kendi dinsel tecrbelerinin anlamn kavrar, mukayese yoluyla kendi vicdanlarnn doasn snarlar. Asl usta, ilk mitikal amandr. raklk esnasnda acemiler, gerek meselelerden, basit snavlardan ya da zc psikolojik hadiselerden geerek, bir dizi etin snavdan sonra hayatta kalrlar. Bu imtihan, acemilerin hissettii eyleri ve davranlar yeniden dzenlemek iin, dncenin ve davrann sabit modelini yeniden ortaya koyar. Gerekleri sorgular ve tekrar ayarlar, adaylarn alglar imtihanda yerleir. etin snavlarn amac, yeni manevi bir durum elde etmektir, ve testler elde edilen deeri saptarlar. Kutsal bir ayindeymi gibi hareket ettiklerinden, dier dnyalara alan yolun, bu etin snavlarla, menzillere ayrlarak hudutlar izilir. Her testin yaplmas adaylar, esrime ve dier koullarn gereklemesi bilgisine doru harekete geirir. Adaylarn vcudunu ayrmas (acemiler, coku esnasnda rya, hallsnasyon, gr veya zel olan byl ilizyonla kanl ayrntlar grr) aman raklnn, paradikmatik imtihandr. Adaylarn, temelden farkl zamanlara ait tecrbesi, dnyann ilk zamanlarna ait olan ya da llerin yer alt dnyasna ait olan gibi, onlarn kendi fiziksel alannn paralanmasn beraberinde getirir. Zamann bu hissi onarldnda, onlarn vcutlarna da farkl ehttp://www.millifolklor.com
kilde tekrar emredilir ve bu allmadk yollardan yaplr, bylece onlar artk asla ayn olamaz. Birok amanik teknolojiler, amanlar uzayda ve zamanda yolunu kaybetmenin eiine iter, buna unlar rnek gsterebiliriz: gergin ipte yrmek, amanlar bolukta frlatan muazzam sallanmalar, amanlar sersemleten ya da bann dnmesine neden olan burulmu ipler, hipnotik arklar, arya varan oru tutma eylemi, inziva ve sosyal yabanclama ve cinsel zevkten geri durma. amanlar, alldk zaman ve mekan brakr, dier doast dnyaya yolculuk yapar; bunu yaparken byl bitkileri, mzik,hareket, giyim, davran ya da havann gcnden faydalanrlar.Hallsnasyonlar, arzulanan grleri harekete geirir ve dinsel gerekleri renklendirirler.Ruhun estetik sistematik bilimi, sadece fiziksel olann hissini yeniden dzenlemez, ayn zamanda tecrbe iinde ekil alan ve bir anlam olan sosyal a da yeniden ekillendirir.raklk, bu yeni tecrbe ve tekniklerle yaratlan yeni bir sosyal a iinde yaamay rendii andr. amanlar, ruhlarn dnyasna girerler. Onlarn ahsiyetleri, davran tarzlar, fiziksel grnleri ve nihai kaderleri, ilikiye girdikleri ruhlara bal olarak deiir. Ayrca toplumun ilhi ve fiziksel yaam, amanlarn balant kurduklar doa st varlklara baldr. Ruhlar, dinsel ismi, sembolik formu veya karakterini, acemide ortaya kartr. Doast yardmclarla ifa edilen dinin bu sistematik bilgisi, olaanst bir gcn ta kendisidir. Bunun dnda ruhun dinsel gereklerini, sk sk amanda aa karr ki, bu bir zorunluluktur. Birok yardmc ruh, mitik dnem esnasnda balayan dnmler dngsnn ortasnda kendilerini bulurlar. Glerine devam etmek iin bu yardmc ruhlar, ince hareketlerin ustalar amanlardan
239
yardm isterler. Bununla birlikte, baz yardmc ruhlar, beeriyeti koruyabilme ya da besin olan av koruyarak, iklimi kontrol ederek ya da rn yetitirerek kozmik dzeni srdrebilme arzusu ile harekete geerler. Her iki durumda, ruhun paras olarak ifa olmak, onlarn yalnzca gleri deil arzular, ihtiyalar ve korunmaszlklarn da aa karr. Yardmc ruhlar, manevi yiyecek iin ya da duman formunda maddi yiyecein z iin, alkoll eter, buhar iin onlarn manevi vcutlarn besleyen koku iin sk sk kurt gibi atr. zellikle Amerikallarda, ttn duman yardmc ruhun zlem duyduu balca eydir, nk artk onlar, insanolunun sahip olduu ekilde atee sahip deillerdir. Atein yardm ile tketmek yoluyla ttn ve dier maddeleri tinselletirme kapasitesi vardr; bitkilerden elde edilen nikotin; onun bedenini tketmek ya da esrik lm tecrbesini yaatmak suretiyle amann tinselletirilmesine yardm eder. Ruhun yardmn kazanmak iin aman, byle ilhi arzularn anlamna ve onun manevi yaam simgeledii tketici srelerine aina olmaldr. Atee hakim olmaya ek olarak manevi tadn bilgisiyle ruhun rahat iin yiyecek de adarlar. amanik eitimin amac, kozmosu ynetirken, manevi dinamizmi tketmesi iin doutan var olan arzuyu aa karmaktr. Manevi yardmclar, sadece yiyecee ihtiya duymaz, ama yiyecee benzerler, ounlukla amann vcuduna girer ve orada kalrlar aynen besinlerin yenmesi ve insan vcudunda depolanmas gibi. Acemiler kendilerini, grnr ve grnmez gerekliklerin tketicileri gibi, ayrca veremli srelerine nfuz eden ilikilerin sonular olarak da grr. amanlarn bu srece ait bilgileri ve fiziksel tecrbeleri, onlar ifa verici rol iin, ideal adaylar yapar.
Bilginin ve yardmc ruhlarn aktarlmas ounlukla bir i organa ve bedensel ynteme ait bir sretir. amanik g, acemiye ustadan geebilir veya byl maddelerin yenmesiyle, canl olana, mitik amandan ya da dartlarn sokulmasyla, dikenler, otlar ya da aceminin vcudunda balangta var olan glerin, hayallere nfuz ediiyle geebilir. Bir yerden dierine esrik geiin ustas, beslenmenin kontrol, kusma, ark esnasnda nefes al veri ya da rya veya ekstaz esnasnda ruhun varl gibi yollarla kendi vcudunda yaplan geilere hakim olmaldr. amann vcudu arzular ve itahlar, kozmostaki yardmsever ya da zararl manevi glerle tanmlanr. Ruhlarla ilgilenen kii olarak aman da, ruhun dnmn ortaya kararak veremli srelere hakim olmaldr. Dnyann orijiniyle ve toplumla ilgili birok mitik kaynakta ate, (olaanst scaklk, balangtaki piirme) amann, atein ustasnn ynettii birok dnm dzenini retir. Bu dnmler, ilkel ve kozmik ateten doar, kan, adet, doum, byme ve lmde olduu gibi oalma fizyolojisini kapsar. Kozmik atein harap olmasndan doan baka bir dnm dzeni ise, farkl trdeki hayvanlar ve insan lisan guruplarn ilikilendiren konuma ve seslerdir. Atein ustas olarak aman, kaynayan zehir ve onlarn areleri ile beraber ateli hastalklar kontrol eder. Atein kontrol; sembolik eylemlerin kontroln de ierir, zellikle de adaylarn piirildii ya da kulukann scaklna maruz brakld trenleri ierir.Atein ustas olan aman, sorumlu dnm ilemine tabi tuttuu iin manevi yaamn ekirdeini yakar. Simgeciliin merkezi ya da sosyal nitelerin oca olan toplum guruplarn, insan yaamnn tamamn ve kozmosun kendisini uygarlatrr. Ekstaz uzmanlar, yarhttp://www.millifolklor.com
240
dmc ruhlar ararak, toplam kozmik atein tekrarn engeller (azalan kozmik atein nedenleriyle, marjinal snrlarda savalar yaparak). Doast varlklarn yayd scaklk ve a dayankllk, amann ate zerindeki stnln gsterir. Ge ait ve sy temsil eden kuvars kristalleri; amann ngra, ila kesesi veya vcut organlar iinde k saar ve kaynar ve amann ge ait glerle ilikisinin simgesini oluturur. amanik tecrbe, veremi dosdoru ekstazla badatrr. Veremle, esrik trans esnasnda doast gler, atein lm empoze ettiini ifade eder. Esrik lm, manen uyanan veya kzarp imi insan tketir ki o, aydnlatlan bir duruma bilin tar. amanik g gsterileri esnasnda fieklerin gz alan tehiri bu nedenle nemli kltrel grntlerdir. Atete yrmek, ate yemek, karanlkta ldamak ve gktalar gibi gkyznde parlamak, amanik engellerdir. Bu engeller, samimice onun iin i yaam ve maddeyi bilir. zleyicinin s ve n doasnda ve onlar kendi i benlii ve varl olarak bilen insann gcnde yansmasna balar. Batan sona ekstaz, amann tecrbesini, doast yaam koullarn, evrendeki birok garip boluu oluturur. amann ruhu, bir kuun fiziksel formunda parlayan k, dosdoru yldrm, bulut, rzgar ya da meteor farz edilir. Metamorfoz, amanlar byl uuun gc ile kuatr, onlarn eitli kozmik dnyalar ziyaret ettiini ifade eder. amanlar, cennete ykselen zgr ruhlarn formunu almak iin, lm beklemeye ihtiya duymazlar, onlar var olan dier dzlemlere istekleri dahilinde ykselebilir ve bunu somut bir ekilde tenselce yaparlar. zgr hareket etmenin baars ve birinci yan olduu arlksz durum, mevcut insan dzeninin anmsatc kusurlar ve statkonun bir eletirisidir.
Sradan lmler, mevcut durumlarn dna kar ve ancak ldkten sonra gkle ilgili varlk evreninde uarlar, oysa yaayan amanlar tm evrenlere girip kabilir. amanlar, yer alt dnyasna alalr veya dnyann ufuklarndaki dnyaya yolculuk yaparlar. Baz durumlarda tm mitik evren, amana aktr, bazlarnda ise aman trleri, yardmc ruhlarn geldii, onlarn ziyaret ettii kozmik blgeye gre ayrlrlar. amanlar, bu yolculuklarda tamamen dnrler. Hatta fiziksel grn de deiir yle ki, rnein; amann derisi gkle ilgili k yayar ya da onlarn vcudundaki organlar, lmsz talar veya kl kristaller halini alr. amanlarn lm sonrasnda, yolundaki tehlikeleri seme yetenei, kaderlerini garantiye alr ve sonra onlarn kararlatrlm doast yerlere varmas iin ruha rehberlik edecek psikopomps gibi hizmet etme gcn onlara verir. amanlar, insan varln (kendilerininkini) evrenin ulalamayan kelerine uyarladklarnda, varolmann birbirine uyumsuz formlar arasnda, araclar olarak hizmet ederler. Esrik yardmclar, bireyleri ve toplumlar yeni koullara ayarlar. Bu nedenle amanlar, batan sona ruhun lmden sonraki yaamna rehberlik eder ve kaybolan ruhlar can ekien bedenlerine geri gnderir. Siyasi liderler olarak amanlar, smrgeci lkelerle ve yabanclarla karlamalar yorumlar, zamann ve boluun dier koullarnn gerekliini ekillendirir. amanlar, allmadk grlere hkmederler, nk onlar, en az ak olan mekan ve zaman grrler. Onlarn esrik geii, onlarn grnn ayarlar. amanik gr toplam bir tecrbedir ve bamsz organlar gibi sadece gzlerin bir altrmas deildir. Saf a dalan amanlar, kristaller, gr ya da ryalar gibi onlarn kendi iinde konsantre olan
241
dinsel gereklerin, hayal edilebilir olmayan renkleriyle doludur. Doast k, amann gzn yeniden yaratr, yle ki, bu gizler ve formlar arasndaki ayrmlarla karanla girer ve kalbe grnmeyen gerekleri gsterebilir. amanlar, acil durumun gerekliini grr. amann altnc hissi mesafeyi yener. amanlarn keskin gr, kat mesafelerde hibir engel tanmaz. Gizli nesneleri, bir hastann vcudunun karanlnda saklanan mikroplar gibi aka grr, kayp olan, alnm ruhlar da alar ya da muazzam mesafelerdeki ormana veya yer alt dnyasna saklar, ruhlar da ayn ekilde grlr. Doast kla arasndaki karlkl iliki ve amann gr, amann grnmezliini aklar. Altnc his ve grnmezlik, dnm srecini ayrr. Manevi dnyay grmek iin amann gr keskinlik kazanrken, nceleri grnmez ve belirsiz olan amann varl ruhlarn dnyasnda daha grnr ve elle tutulur olur, ta ki, ruhlar aman kendi aralarna alana kadar. Doast gereklikle ilgili grler, dinsel bitkilerle tevik edilir. Ses ve k yoluyla amanlar, sanrya sebep olan bitki tozlar ve iksirlerin, parlak ekillerde kvlcm saan imgelerin yenildii, iildii ya da kokland seanslar kontrol ederler. nk bu tr gr, toplam varlkla ilgili bir haldir. Onun dinsel yaam ile samimiyeti ve varln ak olmayan boyutlar amann grlerini etkiler. amanlar, sesin ustalardr. Balangta var olan dnyann sesleri nemli iniltiler, kkremeler, gcrtlar ve ngrtlar, mitoslarn tanmlad byl mzie gre bu bas ksm olur. O sesleri tekrarlayarak aman, balangta var olan temalarn varyasyonlarn yaratr ve varln yeni yollarn anmsatr. Amerikallara gre, su kaba ngra, ounlukla dinsel ses arasndaki rnek
balantdr ve amanik gtr. Baka bir yerde, zellikle Orta Asyada bu, bir davul ya da dier vurmal aletlerden herhangi biri olabilir. amann ruhu gibi kan sesin de esrik bir kalitesi vardr. Mitik zamanlarda, ilkellerin sesi dnda ve enlemin tesinde yaamn var olduunu kabul eder ve yeni bir kozmos evreninin varlna alr. O sesler, amann ngra, davulu ve onun grltleri ile temsil edilir. Ses eitli eyler kullanlarak ifade edilir ya da bedenden kartlr (mitik bir figr, bir ngrak, bir davul veya bir aman) ve amann ekstaz durumundaki ruhu gibi somut bir yapyla, tam olarak tanmlanan bir varlk olarak durur. aman ngra doldurur, muhtemelen ngran ya da davula ait basit yaplarn geldii dier kozmik dnyaya yapt seyahatlerden toplad dier elerle davulu ekillendirir. Alet, dnyalarn sunduu en az gc ierir, normal lmller sadece lme girer ve ngrak ya da davul, yanl ele deerse tehlikeli gizemli lme sebep olur. ngrak ya da davul, sk sk aktif glerin bir mikro kozmosudur, nk onun inas, boyanan tasarmlar ya da zerine kaznanlar, onun elementlerinin bileeni kozmosda uzakta bir yaratmaya doru atlan uzantlara eit olur. Alet, rahim gibi bir boluk olarak grlebilir, balangta var olan ierir, retken kuvvetler ya da onun fiziksel inas kadn ve erkek eleri bir araya getirebilir (sap ve su kaba gibi veya ngrak ya da yuvarlak yap ve apraz para veya davulun tokma gibi). Dii ve erkein eleri, kozmosda birlikte tekrar yaratlan yaamn sesini retir. Kesilmi azlar ya da dilerin sembolleri, su kaba iin kozmik aln balangc olur ve ruhun itahlarna uyar, ttn duman ile beslenir, ate, ses ya da ateli hastalk, hastalarn vcutlarn tketir. Sesin benzer mant, ark ve dier
242
mzik formlar zerinde amann idaresini aklar, melodilerin ve ritimlerin kazanc ve konduu yerdeki kullanmlar, esrik ile ahenkli gider. Tamam gnmze kadar gelen yaamlarn sonik bir yaps vardr, belirli algsal farkndalk dzeyleri gz nne alndnda bunlar duyulabilir olur. Sessizlik, birok kudretli varlk tarafndan farz edilen sonik bir formdur, grnmezlik gibi onlarn paralel formu olabilir. Trensel soluma ve nefes alp verme srasnda amanlar, sessiz sesin gsterisini sergiler.Alglanan snrlarn byl uuran esnemelerini, anlaml sesi, sadece ruh ve ince hissi olan amanlar duyabilir. Bu iliki, sesin yer deitirebilmeye izin verdii ruhu uurur ve yaratclk boyunca akustik tat iinde yalandan gfte olan anlalmaz amanik arklar, sadece zel lisanlaryla anlalabilir. Bu hayatta birini ynlendiren dil; birini yalnzca dier dnyalardan grnen yaratc glerin varlnda konumlandrmak iin konumay amaldr. zel konuma ve gizemli komnyonda kullanlan varln dier koullarna anlam verebilir. Bu nedenle gizli lisan, amann bir kltrden ald etkiyle ruh dnyasn gsterir. Ses ve ark zerinde amann idaresi, dier bilgi formlarndaki gibi esrikleri blmlere ayrr. Gizlilik ve esoterisizm, bilgiyi dierlerinden saklayan basit fonksiyonlar deildir. nk sesin istedii idare, hisleri olan esasl bir yeniden dzenlemedir, esrimenin temel tecrbesi amanlk meslei, amanlar genel halktan ayrr, o bu tecrbeyi paylamaz. Onun, amann sesi, kozmosun anlam ifade ettii insan topluluklarnn rendii, sadece tecrbe olmayan bir histir. amann ngrann, davulunun, tylerinin, yaprak ynlarnn, nefesinin, vantirolokluunun, ve toplumun duyduu z dillerinin seslerinde; dnyann farkl trlere katastrafik olarak ayrlmasndan nce varolan hayata dair
anlamlar kar. aman, insanolunun nasl daha zgr yaayacan ve dier canl trleriyle nasl zgrce iletiim kuracan gsterir. Bu aklamalarn birka, amann hayvan formlaryla ortakln, aklamak iin bir noktada birleir. amanlarn hkmettii, boluun dier trlerinin samimi bilgisi, (odur ki, onlar doann srlarn bilir) ve bazen onlarn dnen fizyolojisi, balangta var olan hayvanlarn formlarn alr. Dnen fizyolojileri zaman zaman ilkel hayvanlarda form bulur. Yaamn oluturduu tecrbe, boluun dier trlerini dzenler. rnein; Amerikann gneyindeki amanlar sk sk jaguar olurlar. nsan halinin toplamda dnm ve bir jaguar formunda tekrar grn kocaman bir ilahi baardr. amann, insan konumu ile ilgili sradan olan her ey yiyip bitirir, sindirir ve kalan atlr. Jaguar tarafndan tketim, tam tketici, ate ve esrik lme paralel tketimdir. Tketimin biimi de ruhu ortaya kartr ve bunlarn zerinde kurulan stnler; ruhani hayat ieren deiimlerin kontroln salar. amann fiziksel dnm, periyodik gei zamanna baldr. Kendilerini balangta var olan jaguarlar, kular, ylanlar ya da dier hayvansal formlara dntrerek amanlar, gemi zamanlarda kaybedilen bilginin bir ksmn toplarlar. Yaamn ve toplumun devamll, hayvansal dnm yoluyla elde edilen iyileme prosedrne baldr. aman ile tan her hayvann bir gc vardr ve gsterilen mitosu ifade eder. amanlarn gc, mitik hayvanlarn dosdoru farz edilen fiziksel ekline girmek iin, onlarn gcn ve kozmik boluun dier formlarnn koullarna katlanr. Form deiiklikleriyle ainalk ve gizlenme, travestizm ya da ecinsel tecrbesi, aman klk deitirme uzman yapabilir. Bedensel tecrbenin, bu idare-
243
si yoluyla, mekann amanik idaresi tm toplumun; dnyadaki yeri ve kaplad alan tanmlayan glerle uygun iliki iinde olmasn salar. Evrendeki bir uzman gibi aman, ruhun uzaya ait evinde insan vcudunun saln nemser. amanlar iyi grevi ifa eder, kayp ruhlara vcudu iade eder ya da vcuda yerletirilmi olan ve sadece o amann grebildii, vcudun i boluundaki hasta edici eleri karabilir. ifa verici aman; kozmik trafii dzenler, kozmik mekanlarn dzeninin korunmasn salar ve uzayn farkl alanlarn etkin olarak idare eder. Fizie hkmetmenin bilgisiyle aman, evrende insann fiziksel alannn btnl, onun tehdit edildii zaman hastaln kargaasyla doktorun nemini garanti eder. Emme vurguyu, bir mikro kozmos olarak bedene veren bir tedavi tekniidir. aman, hastann vcudunun dndaki bir eyi emer ve ounlukla patojen, yararl bir gce dntrr. Emme tedavisinin etkinlii dorudan amann mistik fizyolojisi ile ilgilidir, zellikle amann aznn ve midesinin ttn, sanrya sebep olan merubatlar, talar, kymklar, ylanlar, bcekler gibi fizikler objeler biiminde grnen ruhlar yutma, dntrme ve dar kartma yetenei ile ilgilidir. Yutmak ve kusmak, emme izleminin evreleridir. Onlar, amann aznn yerinin dnm ya da gsnn iindeki gizemci kanal, bacaklar, kollar, eller ya da ngrak, kozmik meselenin zerine konan bir cinsellie dikkat eker. Giri, mistik bir konumdan dierine gei kanal olarak hizmet eder. amanik tedavi tiyatraldir. Hastann ve hastaln gleri zerinde elde edilen dramatik zaferlerin halka gsterilmesi de bal bana sal yerletiren grntlerdir. Hasta olan bir halk ve etkili iyi yaam iaret ederler. Bu aklamalar amanik tedavinin, mucize-
vi olduu dnyann tam olarak hissi, normalde grnmez glerin temkinli bir sergisidir. amanik tedavi seyircileri artr ve gerek olan, hayat veren eye imrenmeleri iin onlar zorlar. Mucizeler, genellikle grlmemi olan gereklikleri ve haberdar olmann eiini tantr. amanik tbbi pratiin istedii gerei syler, kendisinin performans gerein korkutan gsterisi, izleyiciyi artr. amanik tbbi uygulamada anlatlan gereklik; gsterisinin, bu gerekliin hayret uyandracak ekilde gsterilmesi ile, orada bulunanlar artmasn gerektirir. Byle mucizevi performanslar ve amanik dinsel oyunlar yoluyla izleyici, dnl olarak gerei amann grd gibi grebilir. Hastaln semptomlar arkasna gizlenen sz konusu kutsal glerin mucizevi grnts; orada hazr bulunanlar daha salkl bir konuma srkler, ac eken hastann bedeninden ekilen ve herkesin grmesi iin kaldrlan, patojenin grnts orada hazr bulunanlarn gereklii daha geni bir gr asndan grmesini salar ve bu suretle iyi olma durumu iin esas olan dnya dzenini yeniden kurar. Tedavinin dramatik performanslar, yksel amanlarn halka verdii jestleri tekrar kanunlatrr,aman: esrime teklif eder kuvvetlerin grnr karlamas, varln dier uularnn iidir. Sk sk ruhunun grnmez dnyaya seyahatiyle aman, halktan seyircileri ayinle tedavi eder. Dier dnyann bu bilgisini aman, esrime esnasnda elde eder ve tedavi etme ritellerini tantr, bu halk salna ve iyiliine dayanr. amann birok nitelii vardr,bu zelliklerin profili artc ekilde tutarldr, nk ruhun hareketleri ile amann zel ustal da tutarldr. Onlar, kendi ruhlarnn esrik boalmasn kontrol eder, amanlar bilgide uzmanlar ve dier ruhlar da nemser. Dahas biz, amanik teknikleri, esrik ruhun kontrolhttp://www.millifolklor.com
244
n reniriz, insan kltrnn dinsel esasn kefederiz. amanizm bize, olaanst elence, grsel sanat, iir, mzik, tbbi terapi ve btnyle kltrel stratejiler gibi tiyatronun temelini oluturan hedefleri de iaret eder. Bu sosyal yaamn korkularn ya da kendine yabanc olan bireysel ryalar karlar. Esrimenin tarihini aratrma eklimiz ve ruhun geirdii eitli tecrbeleri yorumlama biimimiz, insan yaratclnn gizemli kaynaklaryla yzleme tarzmz belirler. Bu metin, kk deiikliklerle balangta Lawrence E. Sullivan tarafndan Icanchus Drum: An Orientation to Meaning in South American Religions, New York: Macmillan, 1988, pp. 651-660 yaymlanmtr.Burada Macmillan Publishinin izniyle yeniden baslmtr. 866 Third Ave., New York, NY 10022. KAYNAKLAR
Baer, Gerhard, and Wayne W. Snell. An Ayahuasca Ceremony Among the Matsigenka (Eastern Peru). Zeitschrift fur Ethnologie 99. Nos. 1 and 2 (1974):63-80. Barandiaran, Daniel de. Mundo Espiritual y Shamanismo Sanema. Antropologica (Caracas) 15 (December 1965):1-28. Bartolome, Miguel A. Shamanism Among the AvaChiripa. In Spirits, Shamans, and Stars: Perspectives from South America, ed. David L. Browman and Ronald A. Schwarz. The Hague: Mouton, 1979. Basso, Ellen B. A Musical View of the Universe: Kalapalo Myth and Ritual Performances. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1985. Bastide, Roger. The African Religions of Brazil: Toward a Sociology of the Interpretation of Civilizations, trans. Helen Sebba. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1978. Bastien, Joseph W. Qollahuaya-Andean Body Concepts: A Topographical-Hydraulic Model of Physiology. American Anthropology 87 (1985):595-611. Browman, David L., and Ronald A. Schwarz, eds. Spirits, Shamans, and Stars: Perspectives from South America. The Hague: Mouton, 1979. Butt, Audrey J. The Birth of a Religion. Journal of
the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 90 (1960):66-106. ____ Realite et ideal dans la pratique chamanique. LHomme 2, No. 3 (1962):5-52. Califano, Marlo. El Chamanismo mataco. Scripta Ethnologica 3, No. 3 (1976):7-60. Chagnon, Napoleon A. Yanamamo: The Fierce People. New York: Holt, Rinehart & Winston, 1968. Chesser, Barbara. The Anthropomorphic Personal Guardian Spirit in Aboriginal South America. Journal of Latin American Lore 1, No. 2 (1975):107-126. Civrieux, Marc de. Religion y Magia Karina. Caracas: Universidad Catolica Andres Bello. Instituto de Investigaciones Historicas, 1974. Clastres, Pierre. Chronique des Indiens Guayaki. Paris: Plon, 1972. Cortez. Roberto. Dialogo Ceremonial e Dialogo Mitologico entre Os Tiriyo, Boletim do Museu Goeldi-Antropologia (Belem-Para) 61 (November 1975):1-25. Cossard-Binon, Giselle. La Fille de Saint. Journal de la Societe des Americanistas de Paris France 58 (1969):57-78. Fock, Niels. Waiwai: Religion and Society of an Amazonian Tribe. Nationalmuseets Skrifter, Etnografisk Raekke, Vol. 8. Copenhagen: National Museum, 1963. Fulop, Marcos. Aspectos de la Cultura Tukana: Cosmogonia. Revisia Colombiano de Antropologia 3 (1954):99-137. Furst, Peter T. The Roots and Continuities of Shamanism. Artscanada 30, Nos. 5-6 (December 1973/January 1974):22-60. Gillin, James. The Barama River Caribs of British Guiana. Papers of the Peabody Museum, Vol. 14, No. 2. Cambridge, Mass.: Peabody Museum of Harvard University, 1936. Girault, Louis. Kallawaya: Guerisseurs itinerants des Andes. Memoires de lInstitut Francais de Recherche Scientifique pour le Developpement en Cooperation, Vol. 107. Paris: ORSTOM, 1984. Gow, Rosalind, and Bemabe Condori. Kay Pacha. Cuzco: Centra de Estudios Rurales Andinos Bartolome de las Casas, 1976. Gusinde, Martin. Der Medizinmann bel den Indianern Sudamerikas. Ciba Zeitschrift (Basel) 4, No. 38 (1936):1,302-1,306. Harner, Michael J. The Sound of Rushing Water. In Native South Americans: Ethnology of the Least Known Continent, ed. Patricia J. Lyon. Boston: Little, Brown, 1974; reprinted from Natural History Magazine (June-July 1968):28-33, 60-61. Hartmann, Gunther. Zigarrenhalter NordwestBrasiliens. Ethnologische Zeitschrift Zurich. Festschrift Otto Zerries, Special Supplement no. 1 (1974):177-189.
245

Henry, Jules. Jungle People: A Kaingang Tribe of the Highlands of Brazil. New York: Vintage Books, 1964 (1941). Izikowitz, Karl Gustav. Calabashes With Star-Shaped Lids in South America and China. Comparative Ethnographical Studies 9 (1931):130133. Jacopin, Pierre-Yves. La Parole generative de la mythologie des Indiens Yukuna. Ph.D. dissertation, Universite de Neuchatel, Faculte des Lettres, 1981. Kensinger, Kenneth M. Cashinahua Medicine and Medicine Men. In Native South Americans: Ethnology of the Least Known Continent, ed. Patricia J. Lyon. Boston: Little, Drown, 1974. Krugh, Janice. The Mythology of the Pemon Indians of Venezuela: A Survey of the Work of Father Cesareo de Armellada. Latin American Indian Literatures 4, No. 1 (Spring 1980):2935. Lathrap, Donald W. Our Father the Cayman, Our Mother the Gourd: Spinden Revisited, or a Unitary Model for Emergence of Agriculture in the New World. In Origins of Agriculture, ed. C. A. Reed. The Hague: Mouton, 1977. Lyon, Patricia J., ed. Native South Americans: Ethnology of the Least Known Continent. Boston: Little, Drown, 1974. Mariani Ramirez, Carlos. Personalidad del Hechicero Indigena. El Machi o Hechicero Mapuche. In Anales del Tercer Congresso Latinomericano de Psiqulairia, October 25-31, 1964, ed. Carlos Alberto Sequin and Ruben Rios Carrasco. Lima: Asociacion Psiquiatrica de America Latina, 1966. Mariscotti de Gorlitz, Ana Maria. Pachamama Santa Tierra: Contribucion al Estudio de la Religion Autoctona en los Andes Centro-Merdionales. Beitrage zur Volke-und Anthropolgie des Indianishcen Amerika, Vol. 8. Berlin: Gabriel Mann Verlag, 1978. Maybury-Lewis, David. Akwe-Shavante Society. Oxford: Clarendon Press, 1967. Melatti, Julio Cezar. Myth and Shaman. In Native South Americans: Ethnology of the Least Known Continent, ed. Patricia J. Lyon. Boston: Little, Brown, 1974. Metraux, Alfred. Religion and Shamanism. In Handbook of South American Indians 5, pp. 559-599. Washington, D.C.: Smithsonian Institution, 1949. Moesbach, E. Vida y Costumbres de los Indigenas Araucanos en la Segunda Mitad del Siglo XIX. Santiago de Chile: Imp. Universitaria, 1936. Nimuendaju, Curt. The Apinaye. Catholic University of America, Anthropological Series, No. 8. Washington, D.C.: Catholic University, 1939. Olsen, Dale A. Music-Induced Altered States of Consciousness Among Warao Shamans. Journal of Latin American Lore 1, No. 1 (1975):19-34. Palavecino, Enrique. The Magic World of the Mataco, trans. and ed. J. A. Vazuez. Latin American Indian Literature 3, No. 2 (1979):61-75. Reichel-Dolmatoff, Gerardo. Funerary Customs and Religious Symbolism Among the Kogi. In Native South Americans: Ethnology of the Least Known Continent, ed. Patricia J. Lyon. Boston: Little, Brown, 1974. ____. Training for the Priesthood Among the Kogi of Columbia. In Enculturation in Latin America: An Anthropology, ed. Johannes Wilbert. UCLA Latin American Studies, Vol. 37. Los Angeles: UCLA Latin American Center Publications, 1976. Riester, Jurgen. Medizinmanner und Zauberer der Chiquitano Indianer. Zeitschrift fur Ethnologie (Braunschweig) 96, No. 2 (1971):250-270. Roe, Peter G. The Cosmic Zygote: Cosmology in the Amazon Basin. New Brunswick, N.J.: Rutgers University Press, 1982. Sauer, Carl O. Cultivated Plants of South and Central America. Handbook of South American Indians 6, pp. 487-543. Washington, D.C.: Smithsonian Institution, 1950. Schaden, Egon. A Origem e a Posse do Fogo na Mitologia Guarani. International Conference of Americanists, 31st Session, pp. 217-227. Sao Paulo, 1955. Seitz, Georg J. Die Waikas und ihre Drogen. Zeitschrift fur Ethnologie 94, No. 2 (1969):266283. Wagley, Charles. Welcome of Tears: The Tapirape Indians of Central Brazil. New York: Oxford University Press, 1977. Weiss, Gerald. The World of a Forest Tribe in South America. Anthropological Papers of the American Museum of Natural History, Vol. 52, Part 5. New York: American Museum of Natural History, 1975. Whitten, Norman E., Jr. Sacha Runa: Ethnicity and Adaptation of Ecuadorian Jungle Quichua. Urbana: University of Illinois Press, 1976. Wilbert, Johannes. Yupa Folktales. Los Angeles: UCLA Latin American Center, 1974. ____. Eschatology in a Participatory Universe: Destinies of the Soul Among the Warao Indians of Venezuela. In Death and the After-life in PreColombian America, ed. Elizabeth P. Benson. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collections, 1975. Wright, Robin M. History and Religion of the Baniwa Peoples of the Upper Rio Negro Valley, 2 vols. Ph.D. dissertation, Stanford University, 1981. Yacovleff, Eugenio, and Fortunato L. Herrera. El Mundo Vegetal de los Antiguos Peruanos. Revista de Museo Nacional (Lima) 3, No. 3 (1934):241-322; 4, No. 1 (1935):29-102.
246
HABERLER...HABERLER...HABERLER...HABERLER...HABERLER...
HALKBLM ALIMALARININ YEN DNEM: SOMUT OLMAYAN KLTREL MRASIN KORUNMASI SZLEMES
The New Era of Folklore Studies: Convention for the Safeguarding of intangible cultural heritage Une re nouvelle dans les recherches folkloriques: Convention pour la sauvegarde du patrimoine culturel immatriel
Prof. Dr. M. cal OUZ

UNESCOnun Eyll- Ekim 2003 dneminde toplanan 32. Genel Konferans srasnda, Somut Olmayan Kltrel Mirasn (SOKM) Korunmas Szlemesi, nce 0914 Ekim 2003 tarihlerinde almalarn yrten Kltr Komisyonunda sonra da 15 Ekim 2003 tarihinde toplanan Genel Kurulda onaylanarak yrrle girmitir. 40 maddelik Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesinin (Convention pour la sauvegarde du patrimoine culturel immatriel) UNESCO Genel Kurulunda kabul, aada grlecei gibi uzun bir hazrlk dneminin ve alma takviminin sonunda gereklemitir. a) Sreler Dnce ve eylem olarak 1954 ylndaki Lahey Szlemesi, 1970 ylndaki Yasad Yollardan Edinilmi Kltrel Varlklarn adesi Szlemesi, 1972 tarihli Dnya Kltr ve Doa Varlklarnn Korunmas Szlemesi, 1973 tarihli Evrensel Telif Haklar Szlemesi erevesinde Bolivyann folklorun da buna dahil edilmesine ynelik teklifi, 1982 UNESCO-OMPI folklorun szl birikiminin korunmas kararlar, 1989te UNESCOnun 25. Genel Konferansnda geleneksel kltrlerin korunmas kararrn alnmas ve bu erevede 1995-1999 yllar arasnda konuyla ilgili
8 blgesel konferans dzenlenmesi, 1997 ylndaki 29. Genel Konferansta Genel Direktrn kltrn yeni bir standart belge ile korunmas konusunda alma yapmaya davet edilmesi, 1999 tarihinde Washingtonda toplanan uzmanlar toplantsnda geleneksel ve popler kltrn korunmas konusunda yeni ve bir standart belirleyici yaplamann oluturulmas anlaynn benimsenmesi, UNESCO terminolojisinde Somut Olmayan Kltrel Miras (SOKM) olarak tanmlanan halkbilimi rnlerinin kresellemenin tek biimliletirme tehlikesine kar korunmasna ynelik uluslar aras bir szleme hazrlanmas srelerinin ilk basamaklarn oluturmutur. Bu hazrlk dneminin ardndan talyann Torino ehrinde Mart 2001de UNESCO tarafndan davet edilen alan uzmanlarnn katld Yuvarlak Masa Toplants gerekletirilmi ve somut olmayan mirasn ilk kez UNESCO belgelerine geen ve kabul edilen tanm yaplmtr. Mays 2001de UNESCO Yrtme Kurulunun 161. toplantsnda somut olmayan kltrel mirasn korunmas konusunun 31. Genel Konferansa getirilmesine karar verilmi ve Genel Direktrn bu konuda Genel Konferansa rapor sunmas kararlatrlmtr.
247
Ekim 2001de yaplan 31. Genel Konferansta somut olmayan kltrel mirasn uluslar aras bir szleme ile dzenlenmesi kararlatrlm ve Genel Direktr, Ekim 2003te yaplacak olan 32. Genel Konferansa rapor sunmaya arlmtr. Belirlenen bu takvim erevesinde almalarna hz veren UNESCO, 22-24 Ocak 2002 tarihlerinde Rio de Janerioda bir uzmanlar toplants dzenlemi ve Torinoda yaplan tanm, yeniden benimsenmitir. Bu toplantda Eyll 2001 tarihinde spanyann Elche ehrinde yaplan nsanln Somut Olmayan Miras Bayapt lan programnda kullanlan ltlerden (ki bu ltler UNESCO tarafnda yaymlanan aday dosyalarnn hazrlanma rehberiinde belirlenmitir.) ilham alnabilecei vurgulanmtr. (Jri tarafndan belirlenen 19 lkenin 19 sunumunu iine alan bu eserlerle ilgili kitapk, UNESCO tarafndan Patrimoine oral et immatriel de lhumanit (nsanln Somut Olmayan ve Szl Miras) adyla yaymlanm ve bayapt ilanlarnn iki ylda bir yaplmas ngrlmtr. (Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesinin 31. maddesiyle bu uygulama durdurulmaktadr.) 20-22 Mart 2002 tarihlerinde UNESCOnun Merkezi Pariste ilk yazm grubu toplants yaplmtr. Bu toplantda faaliyet alann tanmlamaya ynelik bir taslak oluturulmutur. Hazrlanan n taslan 1972 Dnya Kltrel Miras Szlemesine benzemesi, uzmanlarn eletirilerine nedeni olmu ve zerinde daha fazla allmas gerektii vurgulanmtr. UNESCOnun Mays 2002de yaplan 164. toplantsnda, konunun son derece karmak olduu ye lkelerce dile getirilmi, taslak szlemenin imza tarihinin 2003 yerine 2005 olmas gerektii vurgulanarak verilen bir kararla Genel Direktr, Eyll 2002de hkmetler aras toplant dzenlemeye davet edilmitir. 10-12 Haziran 2002 tarihlerinde Paristeki UNESCO Merkezinde alann tan-
m ve kavramlarn ieriklerinin belirlenmesi amacyla uluslar aras uzmanlar toplants yaplm, 13-15 Haziran 2002 tarihlerinde yazm grubunun ikinci toplants gerekletirilmitir. Bu toplantlar sonunda ortaya kan ikinci n taslak szleme metni ye lkelere iletilmitir. Daha sonraki toplantlarda ye lkeler itirazlarn ve dzeltme nerilerini bu metni esas alarak yapmlardr. Trkiyenin ev sahiplii ile 16-17 Eyll 2002 tarihlerinde Somut Olmayan Kltrel Miras, Kltrel eitliliin Aynas adl 3. Kltr Bakanlar Yuvarlak Masa Toplants stanbulda gerekletirilmi ve UNESCO yesi lkelerdin Kltr Bakanlarnn beklenenin zerinde gerekleen katlmlar sonunda yaymlanan ve UNESCO literatrnde stanbul Deklarasyonu (Dclaration dIstanbul) olarak anlan metinde srecin hkmetler tarafndan desteklendii aklanmtr. Haziran toplantlarnda ortaya kan n taslak metni ile ilgili lkelerin deerlendirmeleri ve bilimsel yaklamlar grlmek zere Paristeki UNESCO Merkezinde 23-27 Eyll 2002 tarihlerinde ilk kez Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas n Taslak Szleme Metni zerine Hkmetler Aras Uzmanlar Toplants yaplmtr. Bu toplantya Trkiye heyeti adna Kltr Bakanlndan dnemin Halk Kltrlerini Aratrma ve Gelitirme Genel Mdr Seyhan Livaneliolu ve Ankara niversitesinden Prof. Dr. Grbz Erginer katlmlardr. Bu toplantyla ilgili olarak hazrlad raporda szlemenin nemine ve metnin karmaklna vurgu yapan Prof. Dr. Erginer, Trkiyede konunun eitli uzman gruplarnca daha detayl olarak ele alnmas gerektiini vurgulamtr. Bu ilk uzmanlar toplantsndan sonra, UNESCO Trkiye Milli Komisyonu bnyesinde Somut Olmayan Kltrel Miras Komitesi kurulmu ve szlemeyle ilgili olarak Trkiyenin grnn ekillenmesinde anlan komite nemli katklarda bulunmutur.
248
24 ubat-01 Mart 2003 tarihlerinde Paristeki UNESCO Merkezinde gerekletirilen kinci Hkmetler Aras Uzmanlar Toplantsna 23-27 Eyll 2002 toplantsnda ve sonrasnda oluan itirazlar deerlendirilerek, Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesinin oluturulmasna allm, ye lkelerin hararetli tartmalar nedeniyle 38 maddeden oluan szleme taslann ancak Balangc ve 11 maddesi tartlabilmi, 3 madde kabul edilmi ve toplant Haziran 2003e ertelenmitir. Bu ikinci hkmetler aras uzmanlar toplantsna Trkiye adna Gazi niversitesinden Prof. Dr. M. cal Ouz ve Dileri Bakanl Hukuk Mavirliinden Ebru Demircan katlmtr. Heyete Paristeki UNESCO Daimi Temsilcilii adna Bykeli Bozkurt Arann yan sra M. Vakur Erkul ile ebnem ncesu dahil olmu ve mzakereler istiareli ve koordineli olarak yrtlmtr. Bu toplantda UNESCO ye ve gzlemci lkeleri ile UNESCO toplantlarna katlma hakk bulunan sivil toplum kurulular (NGO), n taslak metni zerinde hararetli tartmalar yapmlar, bu tartmalarda kreselleme dinamiklerini ellerinde bulundurmayan nc dnya lkelerinin szlemenin bir an nce kabul edilmesi ve koruma projelerinin UNESCO tarafndan oluturulacak gl bir fon tarafndan desteklenmesi ynnde biimlenmesi iin byk bir enerji harcadklar grlmtr. Bu tartmalarn odanda yer alan ve en ok taraftar bulan fikir ise, yok olan kltr deerlerinin korunmas gerektii olmutur. Bu toplant srasnda, szlemeyi hararetle savunanlarn bata Japonya ve Gney Kore olmak zere kimi uzak dou lkeleri ile Okyanusya, Afrika ve Gney Amerika lkeleri olduu grlmtr. Szleme grmelerinin yrtld dnemde UNESCOda gzlemci statsnde bulunan ABD temsilcilerinin metni bilimsel bulmayan aklamalar ile kimi Kuzey Avrupa lkelerinin ulusal kaynaklarnn yetersizlii gehttp://www.millifolklor.com
rekesiyle fonlarn desteklenmesi konusundaki isteksiz tavrlar not edilebilecek konular arasnda yer almtr. 02-14 Haziran 2003 tarihinde toplanan nc Hkmetler Aras Uzmanlar Toplantsna Dileri Bakanl Hukuk Mavirliinden Gnseli Yast heyete katlm, heyetin dier yeleri deimemitir. ou gnler gece 23lere kadar devam eden uzun ve hararetli tartmalarn getii oturumlarn sonunda ve daha nceki toplantda ortaya kan blgesel eilimlerin korunduu fakat artk kimsenin szlemenin gereksizliini vurgulamad bir atmosferde 14 Haziran 2003 tarihinde taslak metin, alklar arasnda uzlama ile kabul edilmitir. 32. Genel Konferans bnyesinde 0914 Ekim 2003 tarihlerinde toplanan Kltr Komisyonu, Hkmetler Aras Uzmanlar Toplantsnda taslak metni oluturulan szlemeyi yeniden mzakere etmi ve metinde herhangi bir deiiklik yapmaya gerek grmeden olduu gibi kabul etmitir. Bu toplantya Trkiyeden Kltr ve Turizm Bakanl Mstear Prof. Dr. Mustafa sen, Somut Olmayan Kltrel Miras Szlemesini uzman sfatyla yrten Prof. Dr. cal Ouz ve Kltr ve Turizm Bakanl D likiler Dairesinden Erturul Derinderenin yan sra D leri Bakanlndan ok Tarafl Kltrel ler Genel Mdr ule Soysal, UNESCO Milli Komisyonu Bakan Prof. Dr. Arsn Aydnuraz ile UNESCO Daimi Temsilciliinden Bykeli Bozkurt Aran ile M. Vakur Erkul ve ebnem ncesu katlmtr. b) Maddeler Yukarda adlarn zikrettiim heyet yeleri, szlemenin balangcndan 15 Ekim 2003 tarihinde 32. Genel Konferansta onaylanarak yrrle girmesine kadar geirilen evrelerde, Trkiyenin duyarllklarna ve karlarna uygun bir metnin hazrlanmas iin byk bir gayret sarf etmilerdir. Bu gayretlerin sonunda, lkemiz iin kabul edilemez veya tanmlanamaz bir ok konu, szleme dnda itilmi,
249
nceki yazmlarda yer alan bu tr dncelerin metinlerden kartlmas salanmtr. Bununla birlikte gerek teknik gerekse bilimsel anlamda, Trkiyenin btn isteklerinin kabul edilmi olduunu sylemek mmkn deildir. Yaklak 160 lkenin katld hazrlk almalarnda metinlerin yazmnda asgari mtereklerde uzlama ilkesi benimsendiinden veya oylama sonular nemsendiinden, szleme metninde genelleyici ifadeler ne kmtr. 40 Maddeden oluan Somut Olmayan Kltrel Mirasn (SOKMn) Korunmas Szlemesinin bu alandaki bilimsel almalar yrtenler iin nemli bulduum hususlarn ele alacak olursak, birinci srada hangi konularn hangi terimler altnda SOKM olarak adlandrld kaydederek ie balamalym: Szlemenin dayand uluslar aras hukuk kazanmlarnn ve srelerinin vurguland Balang (Prambule) blmnden sonra yer alan I. Genel Hkmler (Dispositions gnrales) blm 3 maddeden olumaktadr. 1. maddede szlemenin amalar a) Somut olmayan kltrel miras korumak, b)lgili bireylerin, gruplarn ve topluluklarn somut olmayan kltrel mirasna sayg, c) Somut olmayan kltrel mirasn nemi konusunda yerel, ulusal ve uluslar aras dzeyde duyarllk ve karlkl deerlendirme, d) Uluslar aras ibirlii ve yardmlama eklinde vurgulandktan sonra, 2. maddede tanmlara yer verilmektedir. Bu maddenin ikinci paragrafnda nelerin somut olmayan kltrel miras oluturduu sorusuna u cevap verilmektedir: a) Dilin Somut Olmayan Kltrel Mirasn aktarlmasnda bir ara ilevi grd szl anlatmlar ve szl gelenekler, b) Gsteri sanatlar, c) Toplumsal uygulamalar, riteller ve festivaller,d) Halk bilgisi, evren ve doa ile ilgili uygulamalar, e) El sanatlar gelenei. Tanmlar maddesinin nc paragrafnda, koruma dan ne anlalmas gerektii u ekilde aklanmaktadr: Koruma dan SOKMn yaamasn garan-
ti altna alma sreleri anlalr. Yani, tespit, belgeleme, aratrma, koruma altna alma, yok olmasn nleme, retim, deerlendirme, kuaktan kuaa aktarmn salama, zellikle formel olan ve olmayan eitim srelerinde bu kltrel mirasn farkl grnmlerinin yeniden canlandrlmas. Szlemenin ikinci blm II. Szlemenin Organlar(Organes de la convantion) baln tamaktadr. 4- 10. maddeleri iine alan bu blmde Szlemeye taraf olan devletlerden oluan Genel Kurul, Hkmetler Aras Komite, Komite yelerinin seimi, grev sreleri, Komitenin grevleri, alma yntemleri, tavsiye nitelikli kurulularn durumlar ve Sekreterya konularna yer verilmektedir. Taraf Devletler Genel Kurulu Szlemenin en yetkili organdr. kinci nemli organ Hkmetler Aras Komitedir. Balangta, Komitenin szlemeye taraf devletler arasndan seilen 18 ye ile oluturulmas benimsenmekte, taraf devlet says 50ye ulatnda Komitenin ye saysnn 24e karlmas ngrlmektedir. Komite seimleri, belli ltler iinde corafi temsile, drt yllk grev sresini amama ve arka arkaya iki dnem grev yapmama ilkelerine gre belirlenmektedir. Komitenin ncelikli ve en nemli grevleri arasnda Szleme Uygulama Klavuzunun hazrlanmas ve onay iin Genel Kurula sunulmas ve somut olmayan miras rneklerinin listelerinin oluturularak korunma yardm taleplerinin deerlendirilmesi yer almaktadr. Buna bal olarak , Komitenin, somut olmayan miras alannda yetkin hkmet-d kurululardan tavsiye hizmeti almas karar altna alnmaktadr. Szlemenin 11.-15. maddelerini oluturan ve III. Somut Olmayan Kltrel Mirasn Ulusal Dzeyde Korunmas (Sauvegarde du patrimoine culturel immatriel lchelle nationale) baln tayan 3. blmnde taraf devletin rol, envanterler, dier koruma nlemleri, eihttp://www.millifolklor.com
250
tim, kamuoyu bilinci ve kapasite oluturma, topluluk, grup ve bireylerin katlm gibi konular tanmlanmaktadr: Taraf devletin rolun belirleyen 11. maddede, devletin somut olmayan miras belirlemeye, tanmlamaya ve korumaya ilikin rolnn kendi topranda mevcut somut olmayan miras (prsent sur son territorie) ile snrl olmas ve belirleme, tanmlama ve koruma srecine topluluklar, gruplar (communauts, groupes), ve ilgili hkmet-d kurulularn (organisations non gouvernementales pertinentes) katlmas ngrlmektedir. Envanterler balkl 12. maddede taraf devletin, kendi durumuna uyun olarak (de faon adapte sa situation) bir veya birden fazla somut olmayan miras envanteri hazrlamas, bu envanter veya envanterlerin dzenli olarak gncelletirilmesi ngrlmektedir. Korumann dier sreleri baln tayan 13. maddede, taraf devletin somut olmayan mirasn korunmas, gelitirilmesi ve glendirilmesi erevesinde aba gsterecei alanlar belirtilmektedir. Bu alanlar iinde SOKMn aratrlmas, derlenmesi ve korunmas ilemlerini yrtecek kurumlarn kurulmas, mevcutlarnn glendirilmesi balamnda, ariv, dokmantasyon merkezi ve mze almalarnn yaplmasna vurgu yaplmaktadr. 14. maddede, eitim programlarnda SOKMn korunmasnn yer almas, 15. maddede ise, taraf devletin SOKMn korunmas srelerinde topluluklarn, gruplarn ve uygun olduu hallerde miras yaratan bireylerin (des communauts, des groupes et, les cas chant, des individus qui crent) mmkn olduunca geni katlm (la plus large participation possible) ngrlmektedir. IV. Somut Olmayan Kltrel Mirasn Uluslar Aras Dzeyde Korunmas (Sauvegarde du patrimoine culturel immatriel lchelle internationale) baln tayan drdnc blm, insanln somut olmayan miras temsili listesi, acilen korunmas gereken somut olmayan
miras listesi, somut olmayan mirasn korunmasna ynelik program, proje ve faaliyetlerin adlarn tayan 16-18. maddelerden olumaktadr. 16. Maddede, listenin oluturulmas, gncelletirilmesi ve yaymlanmasnda kullanlacak kriterin Komite tarafndan belirlenmesi ve Genel Kurul tarafndan onaylanmas ngrlmektedir. Taraf devletin kendi SOKM listesini hazrlayarak Komiteye sunmasn ngren bu madde, szlemenin bilim adamlarnn en youn olarak almalarn gereken alanlarndan birini oluturmaktadr. V. Uluslar Aras birlii ve Yardm(Coopration et assistance internationale) baln tayan ve 19-24. maddeleri kapsayan beinci blmde, ibirlii, uluslar aras yardmn amalar, uluslar aras yardmn ekilleri, uluslar aras yardmn koullar, uluslar aras yardmn talep edilmesi, uluslar aras yardmdan yararlanan taraf devletin rol gibi konulara yer verilmektedir. VI. Somut Olmayan Miras Fonu(Fonds du patrimoine culturel immatriel) balkl altnc blm, fonun biimi ve kaynaklarn, taraf devletlerin katklarn ve uluslar aras yardm kampanyalarn dzenleyen 25-28. maddelerden olumaktadr. VII. Raporlar(Rapports) baln tayan ve 29-30. maddeleri kapsayan yedinci blmde taraf devletlerin ve komitenin raporlarna yer verilmektedir. VIII. Geici Hkmler(Clauses transitoires) balkl ve 31. maddeyi oluturan sekizinci blmde, UNESCO tarafndan daha nce hazrlanm olan nsanln Szl ve Somut Olmayan Miras Bayapt lan ile ilgili konular deerlendirilmekte ve szlemenin yrrle girmesinden nce ilan edilen nsanln Szl ve Somut Olmayan Miras Bayapt Listesi varlklarnn szleme ile kurulmas ngrlen Temsili Listeye alnmas hkme balanmakta ve szlemenin yrrle girmesinin ardndan bu uygulamann durdurulmas kararlatrlmaktadr.
251
IX. Sonu Hkmleri (Dispositions finales) balkl dokuzuncu blm, onaylama, uygun bulma veya teyid etme, katlma, yrrle girme, federal veya niter olmayan anayasal sistemler, fesih, depozitrlk grevleri, szleme hkmlerinin deitirilmesi, geerli metinler ve tescil konularn dzenleyen 32-40. maddelerden olumaktadr. 34. maddeye gre, szlemenin yrrle girmesi, 30 lke tarafndan onaylanma, uygun bulunma veya teyit edilme kouluna balanmaktadr. c) Yorumlar Szleme, SOKMn korunmasn amalamaktadr. Metnin btnne bakld zaman buradaki korumann protection yerine sauvegarde kelimesiyle karlanmas nem tamaktadr. Bu da sadece arivleme, mzeleme veya bilimsel yayn yapma gibi dondurmaya ynelik koruma yerine, gelitirme, kuaktan kuaa aktarmn salama, eitim ve retim kurumlarnda ve medyada bu mirasn yaamasn ve toplumda yeniden deer kazanmasn kolaylatrc nlemler alma gibi konular iermektedir. Bir ekince olarak belirtmek gerekirse, somut kltr varlklarnn korunmas protection ile ifade edilirken, somut olmayan kltrel varlklarn sauvegarde terimi ile karlanmas, doal kltrel geliim ve deiim srelerini olumsuz ynde etkileyebilecek bir etmene dnmemelidir. Bu konuda szleme taslann grmeleri srasnda bata ABD olmak zere kimi lkelerin itirazlar olmutur. Somut olmayan kltrel mirasa ait bir enin kendi balamnda yaamasn, srdrlmesini, gelitirilmesini ve bunlara bal olarak yozlamadan gelecek kuaklara aktarlmasn salamaya almann gelecek kuaklar kltrel geliim ve dnm asndan ipotek altna almak anlamna gelebileceine dair yorumlar, szleme metninde korumann srdrlebilir kalknma (dveloppement durable) hedefleriyle elimeyecek tarzda planlanmasnn nemine vurgu yaplmasna neden olmutur. Bu da, korumann yaat-
ma boyutunu vurgularken yaama zorunluluunu ortadan kaldrm, kltrel gelimeleri engelliyici bir yaklamn bir anlamda nne geilmitir. Szlemenin en nemli konularndan birisini de SOKM listelerinin hazrlanmas oluturmaktadr. Szlemeye taraf lkeler tehlike halinde olan ve tehlike halinde olmayan SOKM listeleri hazrlayarak UNESCO merkezindeki Komiteye bildireceklerdir. Bu listelerin nasl hazrlanacana dair detaylar Komitenin olumasndan sonra kaleme alnacak olan El Kitabnda (manuel) aklanacaktr.Taraf lkenin geni kapsaml ve kurallara uygun liste hazrlamas, ilgili lkenin kltrel zenginliinin Komite tarafndan yaymlanacak Dnya SOKM Listesinde yer almas, temel koruma hedeflerinin yan sra dier fonlardan destek alma ve kltr turizmine hitap etme gibi olumlu sonular dourabilecektir. UNESCO tarafndan daha nce yaymlanan ve szleme iinde atf yaplan nsanln Somut Olmayan ve Szl Miras Baeserleri modelinin el kitabnn liste hazrlanmas ile ilgili blmnde aynen olmasa bile byk lde yer alaca sanlmaktadr. Bu model ise, listeye alnacak rnn detayl biimde aratrlmasn, derlenmesini ve deerlendirilmesini gerekmektedir. Bu nedenle, sadece liste hazrlk safhasnda bile uzun derleme ve aratrma yaplmas ve bu listelerin dzenli olarak yenilenmesi gerekmektedir. Bu nedenle de SOKM almalarn yrtecek, bilimsel ve iyi donanml bir ekibin oluturulmasyla ve kurumsallatrlmasyla ie balanmaldr. Bu erevede, Kltr ve Turizm Bakanl bnyesindeki Halk Kltr ile ilgili almalar yrten ekiplerin glendirilmesi ve gerek UNESCO yaklamlaryla gerekse son bilimsel gelimelerle entegre edilmeleri dnlebilir. Szleme, SOKMn btn eitim kurumlarnda yer almasn ngrmektedir. Bu, ilkokuldan liseye kadar btn ilk ve orta retim kurumlarnda SOKMn
252
ders olarak okutulmas anlamna gelmektedir. Bunun bamsz bir ders mi yoksa kimi derslerin iinde bir blm veya konu olarak m yer alaca szleme iinde belli deildir. Ancak bu konuda duyarllk gsteren kimi lkelerin bamsz bir ders ama giriimlerini biliyoruz. Trkiyenin ilk ve orta retim kurumlarnda Somut Olmayan Kltrel Miras konulu bir ders amas durumunda, ders kitabndan, yardmc kaynaklarna ve dier eitim ara gerelerinden retmenine kadar geni bir alanda bu kararn yansmalar olacaktr. Liselerde bu dersleri okutacak retmenlerin yetitirilmesi iin, niversite bnyesinde Somut Olmayan Kltrel Miras Eitimi veren blmlerin almas gerekecektir. Buna bal olarak, bu blmlerin eitim alt yapsn oluturacak aratrmalarn yaplmasn ve verilerin hazrlanmasn salayacak ekilde Edebiyat veya Fen Edebiyat Faklteleri bnyesinde aratrma blmlerinin kurulmas gerekecektir. Bu konuda akla gelen bir zm olarak, Halkbilimi, Antropoloji, Geleneksel El Sanatlar, Halk Mzii ve Oyunlar, Halk Edebiyat gibi somut olmayan kltrel miras konusunda alan disiplinlerden yararlanlarak, niversitelerde yeni bir aratrma ve eitim alan yaratlmas dnlebilir. SOKMn korunmas srelerinden birisini de yetikin eitiminde kitle iletiim aralarnn etkin kullanm oluturmaktadr. Szleme, taraf lkeyi, btn kitle iletiim aralarn kullanarak halkn SOKM konusunda duyarllk kazanmas konusunda almakla ykml klmaktadr. ncelikle RTKn buna bal olarak radyo ve televizyon yaynlarnda belli bir yzdeyi SOKMe ayrmas salanabilir. Byle olunca da SOKM programn yrten akademik kurumlarn rencilerin bu alandaki eksiklerini dikkate alan bir yaklamla mfredat hazrlamasnn gereklilii dnlmelidir.
Szleme, SOKM konusunda kurumlamay ne karmaktadr. SOKM zerine alan kurumlarn glendirilmesi gerektii vurgusunun yannda SOKM Mzeciliinin etkin hale getirilmesi de beklenmektedir. Bu da derleme ve aratrma yapan SOKM uzmanlarnn bu alann mzelenmesi konusunda da yeterli donanma sahip olmasn gerektirmektedir. SOKM Mzeciliinin nemini kavrayan kimi lkeler, bu konuda uluslar aras toplantlar dzenlemektedirler. (Somut Olmayan Kltrel Mirasn Mzelenmesi konusunda, Kore Cumhuriyeti 2-8 Ekim 2004 tarihlerinde uluslar aras, lkemizde ise Gazi niversitesi Trk Halkbilimi Aratrma ve Uygulama Merkezi 4-6 Mart 2004 tarihlerinde ulusal sempozyum dzenlemektedir.) Sonu olarak sylemek gerekirse, SOKMn Korunmas Szlemesi, birbirinden az ok farkl kk-dncelere sahip disiplinlerce allan kltrel miras alannda son derece yeni almlar, imkanlar ve sorunlar getirmektedir. Szleme, Komitenin oluumundan el kitabnn yazmna, listelerin birinci kez hazrlanmasndan belli periyotlarla gncelletirilmesine, aratrma ve eitime ynelik kurumlamalarn gerekletirilmesinden ariv, dokmantasyon merkezleri ve mzelerin kurulmasna ve bu almalarn sonularnn toplumsal etkilerinin ulusal ve uluslar aras dzeyde gzlenmesine kadar uzanan bir SOKM yol haritas niteliindedir. Trkiyede bu alandaki ynetici ve bilim adamlar bu szlemenin getirebilecei imkanlardan yararlanmak ve dourabilecei sorunlardan kanmak zere daha fazla dnce retmeye balamaldr. Metne Trkiyenin de taraf olmasndan sonra, szlemesinin kapsam iinde yer alan rnler zerine alan disiplinler iin yeni bir dnem balayacaktr. Bu yeni dneme imdiden hazrlanmak gerekmektedir.
253
TANITMALAR...TANITMALAR...TANITMALAR...TANITMALAR...TANITMALAR...
RFANI ARZULAYAN SZLER TEKERLEMELER

Halil brahim AHN**
Halk edebiyat almalarnda biim ve trlerin genel zelliklerinin tespitinde karlalan glkler bugn de nemini korumaktadr. Bu glklere ramen trlerin snrlarn izme noktasnda bugn nemli lde mesafe alndn syleyebiliriz. Destan, halk hikyesi, masal vb. gibi ana trlerin ekil ve muhteva zellikleri genel hatlaryla belirlenmitir. Halk edebiyat trlerini tanmlamada Anadolu sahasnda yaplan almalar, son yllarda dier Trk topluluklarnn folklor ve halk edebiyatlaryla mukayeseli olarak belirgin bir ivme kazanmtr. Bylece halk edebiyat trlerinin Trk ivelerindeki rneklerine ulalmas ve mukayeseli almalarn yaplmas, bu trlerin genel niteliklerinin belirlenmesinde nemli bir rol oynam, pek ok trn dier Trk topluluklarnda da tespiti, bu hususlar zerine bu topluluklardaki aratrmaclarn da deerlendirmelerinden haberdar olunmas, bu alanda trler zerine varlacak sonularn daha salkl olmasnda aratrmaclara byk avantajlar salamtr. Bugn zerinde genel veya monografik bir ok aratrma yaplm ve bu aratrmalar sonucunda zellikleri itiba* **
riyle bir tr olarak tanmlanm halk edebiyat rnlerinin yan sra, icra ortam iinde bir tr olarak nitelendirilmesi zor olan rnler de bulunmaktadr. Bunlar tr olarak grlen rnlerin bnyesinde ve snrl alanlarda kullanld iin tr olabilme yeterlilii gsterememi, dolaysyla gereken ilgiyi grememilerdir. Bu, trleememi halk edebiyat rnlerinden birisi de Tekerlemelerdir. Tekerlemeler, kullanm alan olarak kendilerine geni bir saha bulmu olmalarna ramen bir tr olarak adlandrlmayan halk edebiyat mahsullerindendir. Genellikle dier trlerin baz blmlerinde kullanla gelmilerdir, asl yapy oluturmadklar ve ekil ve muhteva asndan belirgin bir standarda sahip bulunmamalar sebebiyle genellikle kyda kede kalm rnler olmulardr. Tekerlemeler, enine boyuna incelenmi, genel nitelikleri zerine kapsaml tespitlerde bulunulmu rnler deillerdir. Ancak metin neri hususunda ayn durumdan sz edemeyiz. Tekerleme konusuna eilen aratrmaclar arasnda Pertev Naili Boratav ilk sralarda yer almaktadr. Boratavn bu konuda nemli almalar vardr. Boratav, arlkl olarak masal tekerle-
Prof. Dr. Ali Duymaz, rfan Arzulayan Szler Tekerlemeler, Aka Yaynlar, Ankara 2002, 446 s. Balkesir niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Aratrma Grevlisi.
254
melerine yer vermi olduu almasn Pariste Franszca olarak yaymlamtr. Bu eser, 2000 ylnda Trkiyede Trke olarak eklerle tekrar yaymlanmtr. Bu kitabn dnda Boratavn tekerleme konusuna deindii baka aratrmalar da bulunmaktadr. Ayrca baz genel halk edebiyat almalarnn ilgili ksmlarnda, folklor dergilerinde ya da derleme sonucu oluturulan baz kitaplarda metinlere ve snrl baz bilgilere ulalabilmektedir. Son yllarda halk edebiyat sahasnda bilimsel eserler yaymlamaya arlk veren Aka Yaynevi, tekerlemelerle ilgili olarak yukarda temas ettiimiz sorunlara cevaplar arayan rfan Arzulayan Szler Tekerlemeler adl bir kitap yaymlad. Kitabn yazar Ali Duymaz, bu almasyla Tekerlemenin bir tr olabilmesi yolunda nemli bir adm atmaktadr. Tekerleme zerine uzun bir alma dneminin rn olan bu kitapta, tekerleme konusunda pek ok problemin ortaya konduu ve bu problemlerin zmne ynelik gr ve deerlendirmeler sunulduu dikkati ekmektedir. Eserde, karmak bir halk edebiyat rn olan tekerlemelerin tanm, teekkl, ekil ve muhteva zellikleri, tasnifi gibi konularda nemli tespitler yer almaktadr. Ayrca Trk dnyasndan verilen rnekler ve bu rneklere ilikin deerlendirmeler, bu almann bir dier nemli yandr. Anadolu sahas ile dier Trk topluluklarndan rnek metinler, ortak balklar altnda mukayeseye frsat verecek biimde zenle seilmitir. Baz metinlerin Anadolu sahasnda unutulmu veya deimi ekilleri, Trk ivelerinden verilen rneklerle tamamlanm, bylece takip edilemeyen bir srecin takibine imkan veren bu metinlerle tekerleme trne
yaklamda nemli bir mesafe kat edilmitir. Ali Duymazn bu almas; n Sz, Birinci Blm (Tekerlemeler zerine), kinci Blm (Yaz ve Bildiriler), nc Blm (Tasnife Bal Metin Ve Deerlendirmeler) ve Bibliyografya blmlerinden olumaktadr. Birinci blm Tekerlemeler zerine st baln tamaktadr. Burada Kavram ve Tr Olarak Tekerleme, Tekerlemelerin Kkeni ve Teekkl, Tekerlemelerin Anlatm ve Muhteva zellikleri, Tekerlemelerin ekil ve fade zellikleri, Tekerlemelerin levleri, Tekerlemelerin Tasnifi konular zerinde durulmutur. Balklardan da anlalaca gibi Duymaz, bu blmde Tekerlemelerle ilgili olarak problem tekil eden tanm, teekkl, muhteva ve ekil zellikleri, ilev, tasnif gibi hususlara deinmitir. Birinci blm bir tr incelemek iin gerekli olan mevzularn ele alnmas esas zerine kurulmutur. Burada verilen bilgiler, bugne kadar yaplan almalarn tekrar deil, karlalan problemleri zmeye ynelik nemli tespitlerden olumaktadr. kinci blme Yaz ve Bildiriler ad verilmitir. Kitabn bu blm yazarn muhtelif dergilerde yaymlad, eitli toplantlarda bildiri olarak sunduu makale ve bildirilerinden, ayrca daha nce yaymlanmam baz almalarndan olumaktadr. Seilen bu yazlar, tekerleme trne farkl alardan yaklam denemeleridir ve kitap btnl iinde konuyu tamamlayc mahiyettedir. Bu yaz ve bildiriler, zellikle tekerlemelerin kkeni, by ve sihirle olan ilgileri gibi hususlarda teorik bilgiler verirken Trkmen ve Kuzey Kbrs Trklerinin tekerlemeleri zerinde de uygulamal alma nitelii tamaktadr. Te-
255
kerlemelerde ve Sihir iirlerinde Anlam Sorunu, Tekerlemelerin Kkeninde amanizm Unsurlar, Trkmen Tekerlemelerinin (Sanavalarnn) ekil ve Trk zellikleri zerine, Kbrs Trk Tekerlemelerinin Trk Dnyas Tekerlemeleri le Yap ve Anlam Bakmndan Karlatrlmas bu sekiden alnm birka balktr. nc blme Tasnife Bal Metinler ve Deerlendirmeler ad verilmitir. Bu blm tekerleme tasnifine ve metinlere ayrlm bir blmdr. Yukarda da sylediimiz gibi, trleememi rnler arasnda yer alan Tekerlemelerin tasnifi de problem tekil eden bir husustur. Duymaz, buradaki tasnif denemesinin mmkn olduu kadar kapsayc olmasna dikkat etmitir. Ayrca buraya rnek olarak ald metinler de ayn titizlikle seilmi metinlerdir. Yazar bu durumu n Szde yle ifade etmitir: Bu blmde elden geldiince Trkiye ve Trk Dnyasnda temsil gc yksek metinler seilmeye allmtr. Ancak elimizdeki metinlerin okluu seimi zorlatrm, tekerleme eitleri en az metinle rneklenmeye allmtr. Bu aklamadan da anlalaca gibi burada tekerleme eitlerine verilen rnekler, temsil ettii eidi ifade etmesi asndan deerli rnlerdir. Batan beri sylediimiz gibi bu almann nemli bir yn de rnek olarak gsterilen metinlerde sadece Anadolu tercih edilmemi, dier Trk topluluklarnn tekerlemelerinden de rnekler verilmitir. Bu sayede, konuyla ilgilenenler, rnekleri mukayese ansna sahip olmaktadrlar. nc blm Tasnife Bal Metinler ve Deerlendirmeler, kitabn en hacimli blmdr. Halk edebiyat almalarnda metnin nemli bir yere sahip
olduu gz nne alndnda, bu almann bu amaca da hizmet ettii grlecektir. Tasnifte ana balk kullanlmtr:Belirli Bir Oyun, Tren veya Metne Bal Tekerlemeler, Yazl veya Gelimi Edebiyat Tekerlemeleri, Dier Tekerlemeler. Bu ana balklarn alt balklar da bilgi ve metin arlkl olarak ayrntl olarak ilenmitir. Her blmde ncelikle ele alnan tekerleme eidiyle ilgili olarak bilgi verilmi, bu bilgilerde Anadolu sahasyla snrl kalnmam, Trk topluluklarnn tekerleme eitlerine ilikin bilgiler ilgili ksmlara dahil edilmitir. Yani bu blmde gerek bilgilerle, gerekse rnek metinlerle olsun btnyle Tekerleme konusu Trk dnyas genelinde ele alnmaya allmtr. alma esnasnda faydalanlan kaynaklar Bibliyografya ksmnda verilmitir. Bibliyografya blm, tekerleme konusuyla ilgilenenlere rehber olabilecek niteliktedir. Bu kitapla okuyucular tekerleme konusunda pek ok bilgiye, rnek metne (Anadolu sahasndan ve dier Trk topluluklarndan) ulaabilecektir. Duymazn bu almasnn, tr haline gelememi, snrlar tam olarak izilememi halk edebiyat rnleri zerine yaplacak kapsaml almalara nclk edecei kansndayz. Kitabn ieriinden Ali Duymazn son yllardaki alma zamannn byk ksmn bu kitaba ayrdn, verdii bilgilerde ve setii metinlerde titiz bir yaklam sergilediini grmekteyiz. Bu tarz bir almay Trk kltr hazinesine kazandrd iin yazarna, bu eseri yaymlad iin Aka Yaynevi ilgililerine teekkr ediyoruz.
256

60

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

60

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MLL FOLKLOR

Aylk Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi

Trkiyede ilk halkbilimi enstits 1966 ylnda bu adla kuruldu.

Cilt/Volume/Tome: 8 Yl/Year/Anne: 15 Say/Number/Nombre: 60 K/Winter/Hiver: 2003 ISSN 1300-3984

Fu-y Krgzcasnn Temel Sz Varl/The Main Vocabulary of Fu-y Krghz Turkish/Vocabulaire

TANITMALAR/BOOK REVIEWS/COMPTES RENDUS rfan Arzulayan Szler Tekerlemeler ................................................................................................................................254

Mill Folklor-Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi Yayn lkeleri/The Publication

PROF. DR. ETHEM RUH FILALI

PROF. DR. ETHEM RUH FILALININ ZGEM

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

PROF. DR. ETHEM RUH FILALININ BLMSEL ALIMALARINDAN SEMELER

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

PROF. DR. ETHEM RUH FILALI LE SYLE

Yard. Do Dr. Ali Abbas INAR*

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

DRSE HAN OLU BUA HAN HKAYES

Prof. Dr. Himmet U*

Dicle niversitesi Eitim Fakltesi r. yesi

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

TRK HALK TYATROLARININ GELME EVRELER

Prof.Dr. Ahmet PRVERDOLU*

Mula niversitesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm retim yesi

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60

Mill Folklor, 2003, Yl 15, Say 60