61

MLL FOLKLOR
Aylk Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi

International and Quarterly Journal of Folklore Revue Internationale et Trimestrielle des Arts et Traditions Populaires
Trkiyede ilk halkbilimi enstits 1966 ylnda bu adla kuruldu.
Cilt/Volume/Tome: 8 Yl/Year/Anne: 16 Say/Number/Nombre: 61 Bahar/Spring/Printemps: 2004 ISSN 1300-3984
NDEKLER / Contents / Sommaire

Hakem Kurulu /Editorial Board / Comit d'Experts ............................................................................3 Birka Sz/Foreword/ Par l'diteur ........................................................................................................4 M. cal OUZ
Bir Sempozyumun Ardndan: Somut Olmayan Kltrel Mirasn Mzelenmesi (4-6 Mart 2004, Ankara) / Afterwards of A Symposioum: Exhibiting The Intangible Cultural Heritage in A Museum (March 4-6, 2004; Ankara) /A la suite d'un symposium: Musologie sur le patrimoine culturel immatriel (4-6 mars, 2004; Ankara).......................................................................................................5 Do. Dr. Metin EKC Szl Kltr Balamnda Eski Trk Yaztlar / An Evaluation of The Ancient Turkish Inscriptions In Oral Cultural Context / Les anciennes inscriptions turques dans le contexte de la culture orale .....13 Prof. Dr. Fuzul BAYAT skitler'de l Gmme Gelenei / The Burial Traditions Among Scythians / Traditions funraires chez les Scythes........................................................................................................................................21 Prof. Dr. lhami DURMU Uygur Sahasndaki "Emir Gr Oli" Destannn Olay rgs ve Baz Motifler zerine / On The Plot Structure and Some Motifs In The Epic Story of Emir Gr Oli Among Uighur Turks / Sur la structure vnementielle et certains motifs de lpope ougoure "Emir Gr Oli" ..............................30 Do Dr. Alimcan NAYET Gstergebilimsel levler Asndan Ninniler / Semiological Functions of Lullabies / Les berceuses dun point de vue smiologique...............................................................................................................44 Do. Dr. Zeki KARAKAYA Ukrayna'daki Urum Trkleri ve Folkloru / Urum Turks and Urum's folklore in Ukraine / Les Turcs Urums et leur folklore en Ukraine..........................................................................................................58 Do. Dr. Hlya KASAPOLU ENGEL Nevrz ve Msik / Nevruz and Music / Le Nevrz et la musique...................................................68 Yard. Do. Dr. Nesrin FEYZOLU k Sefil Selim ve Son iirleri / Minstrel Poet Sefil Selimi and His Last Poems / Les derniers pomes dAk Sefil Selim ......................................................................................................................72 Yrd. Do. Dr. Doan KAYA Gnmz klarndan Devran Baba / A Contemporary Minstrel-Poet: Devran Baba / Devran Baba, un barde contemporain ..........................................................................................................................77 Yrd. Do. Dr. Nilgn IBLAK Darende ve evresinde Halk nanlar / Folk Beliefs In and Around The County of Darende-Malatya / Croyances populaires Darende et dans la rgion ............................................................................90 Yrd. Do. Dr. kr USLU Szl Kltr ve Szl Tarih likisi zerine Baz Grler / Some Thoughts On The Relations Between Oral Culture and Oral History / Rflexions sur la relation entre la culture et lhistoire orales...................................................................................................................................102 Dr. Ruhi ERSOY
http://www.millifolklor.com
Trk Kltrnde Kadn / Women in Turkish Culture / Femme dans la culture turque ..................111 Yrd. Do. Dr. Ayfer YILMAZ Trklerin Ad Koyma Gelenekleri zerine Bir nceleme / An Inquiry On the Name Giving Traditions Among Turkish People / Etudes sur les traditions de la dnomination chez les Turcs ....................124 Dr. Varis Abdurrahman Alpam Destan ve Dede Korkut Kitab'nda Kahramanlarn Ortaya k / The Appearance of Heroes In The Epic Story of Alpamish and In The Book of Dede Korkut / Apparition des hros dans lpope dAlpam et dans le livre de Dede Korkut .............................................................................134 Dr. Selami FEDAKR zbekistan'da Defin ve Taziye Merasimleri / The Burial and Condolence Ceremonies in Uzbekistan / Crmonies funraires et de condolances en Ouzbkistan..............................................................142 Fatma AIK eyyad Hamza'nn Yusuf u Zleyha Mesnevisi ile Tatar Trklerinin Yosif Kitab zerine Mukayeseli Bak / A Comparison Between eyyad Hamzas Work Yusuf and Zleyha and Tatar Turks The Book of Yosf / Etude comparative du "Yusuf et Zleyha" de eyyad Hamza et du "Livre de Yosif" des Turcs tatars .....................................................................................................................................149 Mustafa AA Ahmet Talt Onay'n "ankr airleri"ne Ek: ankrl Bilinmeyen Birka air: Ryet, Nail Baba, Necti, Vehb / An Addition to Ahmet Talat Onays Work The Poet From ankr: A Few Unknown Poets From ankr: Ryeti, Naili Baba, Necati and Vehbi / Quelques potes inconnus de ankr: Addition "Aux potes de ankr", de Ahmet Talt Onay ................................................................160 Kadir ALPER Nikolay Gogol'n Ukrayna Folkloruna Yaklam / Nikolay Gogols Approach to Ukrainian Folklore /Approche de Nikola Gogol au folklore ukrainien ............................................................................172 Dr. Trkn OLCAY EVRLER / TRANSLATIONS /TRADUCTIONS 'Jargon' Kavram Hakknda .................................................................................................................185 Yazan: Peter BURKE - Roy PORTER eviren: Dr. Kerim DEMRC Mit ve Ritel..........................................................................................................................................187 Yazan: Lord RAGLAN eviren: Evrim LER "Doa Mitolojileri" Hakknda Teoriler .................................................................................................195 Yazan: Jan De VRIES eviren: Glten KKBASMACI Avrupa Halk Danslar Milli ve Mzikal Karakterleri ........................................................................203 Yazan: John LAWSON eviren: Dr. Krat KORKMAZ Trkmen eceresinin Yeni Bir Nshas: "eceret't-Trkmniye" ...................................................214 Yazan: Bemrat VEYSOV Aktaran: Dr. Yakup SARIKAYA
TANITMALAR / BOOK REVIEWS / COMPTES RENDUS

Ebedi Yadigar ........................................................................................................................................222 Prof. Dr. Elfine SBGATULLNA Kazakistan Sahas Halk Hikyecilii Gelenei ..................................................................................224 Pnar DNMEZ FEDEKAR Osmanl det, Merasim ve Tabirleri ...................................................................................................225 Mustafa GLTEKN Mill Folklor-Uluslararas Halkbilimi Dergisi Yayn lkeleri /The Publication Principles/ Principes de publication........................................................................................................................231
HAKEM KURULU
Editorial Board/Comit d'Experts
Prof. Dr. Ziyad AKKOYUNLU Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKN Prof. Dr. Erman ARTUN Prof. Dr. Ensar ASLAN Prof. Dr. Sarah G. Moment ATI Prof. Dr. Pakize AYTA Prof. Dr. Muhan BAL Prof. Dr. lhan BAGZ Prof. Dr. Mustafa CEMLOLU Prof. Dr. Ali ELK Prof. Dr. Ali DUYMAZ Prof. Dr. kr ELN Prof. Dr. Grbz ERGNER Prof. Dr. Henry GLASSIE Prof. Dr. smail GRKEM Prof. Dr. Nevzat GZAYDIN Prof. Dr. Umay GNAY Prof. Dr. Abdurrahman GZEL Prof. Dr. Abdulhamid HNA Prof. Dr. akir BRAYEV Prof. Dr. Metin KARADA Prof. Dr. Kamil V. NERMANOLU Prof. Dr. James P. LEARY Prof. Dr. Hasan ZDEMR Prof. Dr. Karl REICHL Prof. Dr. Saim SAKAOLU Prof. Dr. Bilge SEYDOLU Prof. Dr. Esma MEK Prof. Dr. Abdeljelil TEMM Prof. Dr. Ali TORUN Prof. Dr. Fikret TRKMEN Prof. Dr. Dursun YILDIRIM Prof. Dr. Kemal YCE Do. Dr. Mehmet AA Do. Dr. smet ETN Do. Dr. Ahmet DOAN Do. Dr. Metin EKC Do. Dr. Metin ERGUN Do. Dr. eyma GNGR Do. Dr. Nerin KSE Do. Dr. Nebi ZDEMR Do. Dr. Hayrettin RAYMAN Do. Dr. Naciye YILDIZ Bu Sayya Ek Prof. Dr. Ahmet B. ERCLASUN Prof. Dr. Reat GEN Prof. Dr. Salim KOCA Prof. Dr. Ahmet MERMER Prof. Dr. Uli SCHAMILOGLU Do. Dr. Zeynep ZAFER Hacettepe niversitesi (Trkiye) Seluk niversitesi (Trkiye) ukurova niversitesi (Trkiye) Dicle niversitesi (Trkiye) University of Madison-Wisconsin (ABD) Gazi niversitesi (Trkiye) Atatrk niversitesi (Trkiye) Yznc Yl niversitesi (Trkiye) Uluda niversitesi (Trkiye) Karadeniz Teknik niversitesi (Trkiye) Balkesir niversitesi (Trkiye) Hacettepe niversitesi (Trkiye) Ankara niversitesi (Trkiye) Indiana niversitesi (ABD) Erciyes niversitesi (Trkiye) Ankara niversitesi (Trkiye) Hacettepe niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye) Tunus Bir niversitesi (Tunuseli) Ahmet Yesev Trk-Kazak niv. (Kazakistan) Dokuz Eyll niversitesi (Trkiye) Azerbaycan Devlet niversitesi (Azerbaycan) University of Madison-Wisconsin (ABD) Ankara niversitesi (Trkiye) University of Bonn (Almanya) Seluk niversitesi (Trkiye) Atatrk niversitesi (Trkiye) Frat niversitesi (Trkiye) Temimi Vakf (Tunuseli) K. Dumlupnar niversitesi (Trkiye) Ege niversitesi (Trkiye) Hacettepe niversitesi (Trkiye) anakkale On Sekiz Mart niversitesi (Trkiye) Balkesir niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye) Karadeniz Teknik niversitesi (Trkiye) Ege niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye) stanbul niversitesi (Trkiye) Ege niversitesi (Trkiye) Hacettepe niversitesi (Trkiye) Erciyes niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye) Gazi niversitesi (Trkiye) University of Madison-Wisconsin (ABD) Gazi niversitesi (Trkiye)
BRKA SZ
Merhaba Sevgili Okur, Yeni bir say ile yine birlikteyiz. Bu sayda da sizinle paylamak istediimiz kimi haberlerimiz var: MLL FOLKLOR KAYNAKASI Elinizdeki say ile Mill Folklor 16 yana bast. Yl sonunda bu cildin de tamamlanmasyla Mill Folklor, 8 ciltlik 64 saylk ve yaklak 10.000 sayfalk bir halkbilimi yazlar koleksiyonu oluturacak. Bu byk koleksiyonu edinmek ve izlemek artk birok halkbilimci iin ok klfetli hle geldi. Bu nedenle bu yln sonunda Mill Folklor kaynakas zerine eitli niversitelerimizde yaplan tezlerden yararlanlarak bir Kaynaka yaymlamay plnlyoruz. GAZ NVERSTES VE TRK HALKBLM ALIMALARI Gazi niversitesi son yllarda Trk halkbilimi almalarna byk bir hz vermitir. 2002 ylnda Fen Edebiyat Fakltesine bal Trk Halkbilimi Topluluu'nun kurulmasyla balayan sre devam ediyor. 2003 ylnda Trk Halkbilimi Aratrma ve Uygulama Merkezi'nin (Gazi THBMER) kurulmas ve Trk Halkbilimi Yksek Lisans Program'nn almasyla devam eden almalar, Fen Edebiyat Fakltesi bnyesinde Trk Halkbilimi Blm kurulmas kararnn niversitenin yetkili kurullarnda onaylanmasyla yeni bir aamaya geldi. Bu arada Gazi THBMER tarafndan kurulan Uygulamal Trk Halkbilimi Mzesi hzla geliimini srdrrken bilimsel alt yapy oluturmak zere "Trkiye'de Halkbilimi Mzecilii ve Sorunlar" ve "Somut Olmayan Kltrel Mirasn Mzelenmesi" sempozyumlarn dzenledi. Sempozyum bildirilerinin birincisi baslm ikincisinin bask almalar srmektedir. Trkiye'nin halkbilimsel obje says bakmndan en zengin mzelerinden biri hline gelen Uygulamal Halkbilimi Mzesi, halkbilimi yksek lisans rencilerinin zverili almalaryla hafta iinde ziyaretilere ak tutulmaktadr. Dier yandan Gazi THBMER, Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesi'nin tartlmasn salamak amacyla eitli niversite temsilcisi retim yelerinin, Kltr ve Turizm Bakanl Folklor Aratrmaclarnn ve UNESCO Trkiye Milli Komisyonu temsilcilerinin katld "Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesi ve Trk Halkbilimi almalarnn Gelecei" adyla 8-9 Mart 2004 tarihlerinde Ilgaz Doruk Otel'de bir atlye almas yapmtr. Ayn toplantda UNESCO tarafndan "nsanln Somut Olmayan Kltrel Miras Listesi"ne alnan Trk Meddah Hikyeleri konusunda da gelecekte yaplmas gerekenler tartlmtr. Sayn Rektr Prof. Dr. Rza AYHAN'n ahsnda Gazi niversitesi'nin Trk Halkbilimi almalarna verdii btn bu madd ve manev destee Mill Folklor dergisi olarak teekkr ediyoruz. AKM'DE NEVRUZ Atatrk Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Bakanl bu ylki Nevruz almalaryla gz doldurdu: Trk Dnyas Nevruz Ansiklopedisi ve Trk Dnyas Nevruz iirleri Antolojisi adyla bu iki nemli eseri yaymlayan AKM alanlarn Bakan Prof. Dr. Taciser ONUK'un ahsnda kutluyoruz. ARMAANLAR Bildiiniz zere Milli Folklor, niversitelerdeki resmi grevlerinden emekliye ayrlan hocalarmza armaan say hazrlama geleneini srdrmektedir. Geen sayda duyurduumuz zere Prof. Dr. Muhan BAL Atatrk niversitesi'ndeki, Prof. Dr. Abdurrahman GZEL ise Gazi niversitesi'ndeki grevlerinden 2003 ylnda emekli olmulardr. Bu nedenle 64. saymz Prof. Dr. Muham BAL, 68. saymz Prof. Dr. Abdurrahman GZEL'e armaan edeceimizi geen saymzda duyurmutuk. Bu yaz armaan saylara katlmak isteyenlere ar niteliindedir. Ayrca yaz gnderilmeyecektir. TEEKKR Dergimizin bu saydaki Franszca hazrl Bilkent niversitesi'nden Sayn Laurent Mignon, ngilizce hazrl ise Ege niversitesi'nden Metin Ekici ve Bilkent niversitesi'nden David S. Sayers tarafndan yaplmtr. Bu deerli katklar iin kendilerine teekkr ederiz. 62. saymzda bulumak zere M. cal OUZ Yayn Ynetmeni http://www.millifolklor.com
BR SEMPOZYUMUN ARDINDAN: SOMUT OLMAYAN KLTREL MRASIN MZELENMES (4-6 Mart 2004, Ankara)
Afterwards of A Symposioum: Exhibiting The Intangible Cultural Heritage in A Museum (March 4-6, 2004; Ankara) A la suite d'un symposium: Musologie sur le patrimoine culturel immatriel (4-6 mars, 2004; Ankara)
Do. Dr. Metin EKC*

ZET 4-6 Mart 2004 tarihlerinde Ankarada, Gazi niversitesinde Somut Olmayan Kltrel Mirasn Mzelenmesi Sempozyumu yaplmtr. Bu sempozyumda, somut olmayan kltrel miras kavramnn ne olduu, neden korunmas gerektii bata olmak zere, bu mirasn nasl korunabilecei, bu mirasn iinde yer alan eitli halk bilgisi yaratmalarnn bir mze iinde nasl sergilenebilecei, mevcut mzelerin durumu ve bunlarn somut olmayan kltrel miras da ierecek ekilde nasl adalatrlp, gncellenebilecei sorunlar tartlmtr. Bu makale, bir haber yazsndan ok, sz konusu sempozyumdan kan sonularn deerlendirilmesi niteliindedir. Anahtar Kelimeler Somut Olmayan, Kltrel Miras, Mze, Halk Bilimi, Koruma. ABSTRACT A symposium on Exhibiting the Intangible Cultural Heritage In a Museum took place at Gazi University in Ankara, Turkey, between the dates of March 4 and 6, 2004. At the symposium, several papers were presented on subjects such as the meaning of intangible cultural heritage, the reasons why it has to safeguarded, how it can be safeguarded, how those products of folklore regarded as intangible cultural heritage can be exhibited in a museum, the conditions of museums in Turkey, and what can be done to create more modern, attractive and effective museums in which the exhibition of intangible cultural heritage might take place. Key Words Intangible, Cultural Heritage, Folklore, Safeguarding.
Trkiyede halk bilimi aratrma ve inceleme almalar ve bu almalarn sonularnn toplumla paylalmas noktasnda olduka yeni gelimeler sz konusu olmaktadr. Yllardan beri, gerek niversitelerimizde ve gerekse Kltr ve Turizm Bakanl bnyesinde yer alan halk bilimini aratrma birimleri olduka nemli ve hatr saylr bir birikim oluturmulardr. Bugn gelinen noktada ise; Trk Halk Bilimi almalar, dnya halk bilimi almalar iinde nemli bir yer ve konuma sahip olmu ve
*
dnya halk bilimi aratrmalarnda ilklere imza atacak, nc bir lke olma seviyesine ulamtr. te bu ncle ulamann rneklerinden biri Gazi niversitesi Halkbilimi Aratrma ve Uygulama Merkezi, Kltr ve Turizm Bakanl Aratrma ve Eitim Genel Mdrl ve de UNESCO Trkiye Milli Komisyonunun katklaryla, 4-6 Mart 2004 tarihinde, Ankarada, Gazi niversitesinde dzenlenen Somut Olmayan Kltrel Mirasn Mzelenmesi Sempozyumu olmutur.
Ege niversitesi, Trk Dnyas Aratrmalar Enstits, Trk Halk Bilimi Anabilim Dal retim yesi.
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61
Yaklak yirmi niversiteden krk temsilci ve Kltr ve Turizm Bakanl Aratrma ve Eitim Genel Mdrlne bal Folklor Aratrmaclarnn katld bu sempozyumda, somut olmayan kltrel mirasn mzelenmesi konusunda otuz be bildiri sunularak, konu eitli ynleriyle tartlm ve aydnlatlmaya allmtr. Bylesi bir sempozyumun dzenlenmesi ve sempozyumun konusu hakknda ksaca bilgi vermek ve sempozyumda sunulan bildiriler hakknda genel bir deerlendirme yapmak sanrm yerinde olacaktr. Milli Folklor Dergisinin 60. saysnda, sayn Prof. Dr. cal Ouzun yazd Halkbilimi almalarnn Yeni Dnemi: Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesi (Ouz: 2003) adl makaleden de anlalaca zere, Ekim 2003 tarihinde, UNESCOya ye lkeler oy okluu ile Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesini benimsemilerdir. Sz konusu szlemeyi destek olan lkelerin banda Afrika, Okyanusya, Orta Dou, Latin Amerika lkeleri ve baz Dou Avrupa lkeleri yer alrken, Amerika Birleik Devletleri ve baz Bat Avrupa lkeleri ise kar kmtr. Szlemenin ierii ve maddeleri konusunda ise bir hayli tartmalar olmu ve zellikle de terminoloji konusu ciddi bir sorun yaratmtr. Bu konuda toplantya bakanlk yapan ve basn bildirisini aklayan Cezayirli temsilci Muhammed Bedjaoui ilk ekli imzalanan ve ye lkelerin incelemeleri sonucunda son ekline kavuacak olan anlamann ierii hakknda yapt aklamada; Btn karmak yapsna ramen, somut olmayan kltrel miras kavram toplumlarn kltrel kimliklerini anlamada bir anahtar kavram olarak herkesin benimsedii ve sonuta kendini kabul ettiren bir kavram olmutur demitir. (Brown; 2004: 1). Bu szlemede sz konusu edilen
somut olmayan ve kltrel miras ve de koruma ifadeleri olduka anlamldr. Bunlar ksaca aklamak yararl olacaktr. Her ne kadar Trkemizde somut olmayan ifadesi yaygn olarak kullanlan bir terim olmasa da, somut (mahhas) ve soyut (mcerred) kelimeleri eitli bilim dallarnda, eitim ve retimde kullanlan terimlerdir. Somut; elle tutulan, gzle grlen, ak seik zellikleri alglanabilen olarak tanmlanrken, soyut ise; somut kelimesinin karl ve zt anlamls olarak, elle tutulmayan, gzle grlemeyen, ancak dnce dnyamzda var olan, nesne dnyas dndaki ve daha ok alglamaya ve kavramaya ynelik sylem ve olgular ifade etmektedir. Bu noktaya kadar bir sorun olmasa da, somut olmayan ifadesi belli, belirsiz bir sorunu beraberinde getirmektedir. nk dilimizdeki kullanmda olan kelimelere gre; bir ey ya somut ya da soyuttur, ama sz konusu szlemede somut veya soyut bir olgudan bahsedilmiyor, sadece somut olmayan deniliyor. te bu noktada somut olmayan kavramnn neyi ifade ettii ve karlad aklanmak durumundadr. Trkeye; ngilizce ve Franszca kelimelerden eviri yaplarak oluturulan bu yeni kavram, yani somut olmayan, ngilizcedeki intangible kelimesinin karl olarak kullanlmtr. ngilizcede tangible kelimesi tam anlamyla somut kelimesiyle karlanrken, intangible kelimesi ancak somut olmayan kavramyla karlanabilir. Peki somut olmayan neyi kapsar? Somut olmayan ifadesi halk bilgisi yaratmalarnn tamamn kapsar. Szl, grsel, uygulamaya ynelik, iitsel (mziksel) btn halk bilgisi yaratmalar somut olmayan kavramnn iinde yer alr. Bu noktada ortaya kan sorun ise kltrel miras meselesidir. Kltr terimi ok geni ve kapsaml bir terim olduu ve farkl alanlarda e-
itli anlamlarda kullanld iin, burada bu terimin anlamnn ne olduu konusunda bir tartmaya girmenin gereksiz olduunu ve sadece antropologlarn benimsedii belli temel zelliklerini saymak daha yararl olacaktr. Yeni bir tanm yapmak yerine, tasvir etmenin konunun anlalmas adna yeterli olacan sanyorum. Kltrn temel zellii ve kapsama alan vardr; 1. Teknoloji, 2. Toplumsal rgt, 3. deoloji(Tezcan; 1996: 5). Genel olarak bakldnda, kltr terimi de halk bilgisi yaratmalarnn tamamn kapsam iine almaktadr. Ancak burada dikkat ekici bir kelime daha vardr ki, bu da miras kelimesidir. Miras kelimesinin bir terim olarak, hukukular tarafndan ve hukuk terminolojisinde hangi anlamda kullanldn burada tartmaya gerek yoktur, ancak kelimenin; bir kii veya grubun, bir kii veya gruba sahip olduu maddi ve manevi varlklarla ilgili btn haklarn devretmesi anlamnda kullanlmas sanrm yerinde olacaktr. Burada yanl bir anlamaya ve ynlendirmeye neden olmamak adna, konuyu hem biraz daha amak yerinde olacaktr. Somut olmayan ifadesini kltr kelimesi ile birletirdiimizde ortaya kan somut olmayan kltr ifadesi, kltrn somut olan, yani maddi ve teknolojik yann dlamaktadr. Geriye kalanlar ise; szel (geleneksel szl yaratmalar), iitsel (geleneksel mziksel yaratmalar), grsel (geleneksel mzikli ve mzksiz oyunlar) ve uygulama ve inanmalardr ( geleneksel inanma ve bunlarla ilgili uygulamalar). Bunlarn miras kapsam iinde ifade edilebilmesi iin, mirasn gemite yaam bir grup tarafndan retilmi olmas ve artk sz konusu grubun bunu kendisinin devam ettiricisi olarak kabul ettii kii veya kiilere yani bir gruba, topluma veya millete devretmesi gerekir. Dolaysyla, miras teriminin bir ynyle gelenek teri-
mini ierdii gz ard edilmemelidir. Buna gre de; somut olmayan geleneksel kltrel yaratmalar ifadesinin, szlemenin tam olarak anlamn akladn iddia edebiliriz. Ancak gelenek terimini de hi deimeyen ve durgun anlamnda ele almamak gerekir. Byle bir yaklam tutucu ve sz konusu yaratmalar sadece krsal kesimdeki eski yaratmalar anlamnda kullanmak olur. Oysa burada kastedilen snrl da olsa her dnemde deimeye ak, ancak olumlu deimelerle kendisini gncelleyen ve bu anlamda gelien bir yapdr. Sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel olgularla, ierii olumlu bir deime gsteren, ancak temel zelliklerini ounlukla koruyabilen, baka bir ifadeyle; benzeyerek deil, kendisine benzeterek ve de toplumsal uzlama ve kabuller ile deiiklikleri kendi iinde zmseyen yaplar gelenek veya geleneksel kavram iinde yer alr. Eer terim bu haliyle benimsenir ve kabul edilirse, halk bilgisinin kapsam, kltrel mirasn yeri ve durumu daha ak hale gelir. Aksi takdirde, sadece eski, deimeyen, duraan ve krsal kesim mirasyla kar karya kalrz ki, bu da somut olmayan kltrel miras kyl deerleriyle ilgili bir miras haline getirir. Halbuki, szlemeye konu edilen miras krsal veya kentsel kesimde retilen, ilk ekilleri kesinletikten sonra yeniden yeniden retilebilen ve her yeni retim aamasnda ve yerinde yenilikleri veya olumlu deimeleri iine alabilen nitelikteki yaratmalardr. Somut olmayan miras bu ekilde benimsemenin sonunda, sz konusu szlemenin koruma ksm zerinde durmak mmkn olacaktr. Somut olmayan kltrel mirasn korunmasna neden gereksinim duyulmaktadr? Her eyden nce, somut olmayan kltrel miras, yzyllardan beri devam edip gelen, kendi iindeki dinamik unsurlarn gncel-
leyebilen, d unsurlara kar dayankl, belli sosyal ve ekonomik balamlar bulunan bir yapnn yaratmdr. Bu yaratm salayan en nemli unsurlar ise, sosyal yaplar ve sosyal yaplarn olumasn salayan ekonomik balamlardr. Bu iki yap ise, birbirinin iine girmitir. Belli retim ve tketim mekanizmalar, yani ekonomik yaplar, belli sosyal gruplarn olumasn ve bu sosyal gruplarn yesi olan kiilerin de birbirleriyle olan iletiimi ve ortaya kan etkileimle belli yaratmalar olumaktadr. Yine bu sosyal yaplar, daha yeni ekonomik balamlarn olumasn da salamakta ve bylece toplumsal sre devam edip, gitmektedir. Birbirlerinden beslenen ve birbirini besleyen bu yaplar aniden krlmaya veya bu yaplarda ani, byk, kkl deimelere gidildiinde, her iki yap da ciddi sarslmalara uramakta, bir uyum ve uzlama sreci yaanmadan yaplan deitirmeler temel dinamikleri ortadan kaldrdnda toplumsal uzlama olgular yok olmakta ve uzlama ortamnn oluturduu iletiim ve etkileim srecinin yaratmalarnn yerini anarik ve belirsizlik sreleri alarak, bu kimliksiz sre ve onun meyveleri toplumsal yaama hakim olmaktadr. Bunun en tipik rnekleri ise, smrge lkelerinin kendi dinamiklerinin yerine belli bir uyum srecinden geirilmeden yerletirilen Avrupal retim, tketim ve kullanm dinamikleridir. Bu lkelerde ortaya kan temel sorun, kendi retim ve tketim dinamikleri ve bunlara bal olarak gelitirdikleri sosyal yaplarn yerine, Avrupal smrgecilerin getirdikleri sistemler olmu ve bu yeni sistemler bu lkelerde belli bir uzlann ve bunun sonucunda oluacak bir iletiim ve etkileimin yarataca yaratmalar deil, yzyllar srecek bir karmaa ve kaostan baka bir ey yerletirmemitir. Son yllarda ise, smrgecilik olgu-
sunun yeni bir ekli olan kreselleme olgusu ortaya kmtr. Kresel deerler olarak sunulanlarn temeli Avrupa ve Kuzey Amerikal ekonomik yaplarn retim sistemleri ve bu sistemlerin oluturduu sosyal yaplarla btnleme zorunluluunun ortaya koyduu tek tiplilik olgusudur. Burada kresellemeye her ynyle kar olduumuz gibi bir vurgulama yapmak istemiyoruz. Aslnda kresel olgularn iki taraf bulunmaktadr. Eer iyi ynlendirilirse olumlu taraflarndan yararlanp, krl klaca da gz ard edilemeyecek bir gerektir. Ancak, zaten zayf ekonomik ve sosyal yap temellerine sahip olan toplumlar, kresel olgular karsnda hzla tek tiplilik olgusunun iinde yer almak zorunda kalmaktadrlar. te bu tek tiplilik oluturma srecine kar durma noktasnda, pek ok lke ayn kaygy duymakta, baz yerel ve ulusal kar klar ise, pek fazla etkin olamamaktadr. Bu durumda yine bir baka kresel olgu olan UNESCO ats altnda bir kar duru kanlmaz bir ekilde ortaya kmaktadr. 32. UNESCO Genel Kurulunun Pariste yaplan 9-14 Ekim 2003 tarihli toplantsnda alnan karar ve imzalanan Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesi bunun sonucudur. Bu karar takiben lkelerin ilk olarak konuyu eitli bilimsel toplantlarda tartmalar ve daha sonra da korunmaya esas alnacak bir envanter listesi hazrlamalar istenmitir. Bu konuda eitli lkeler, rnein Gney Kore Cumhuriyeti nmzdeki Ekim aynda bilimsel bir toplant yapacan duyurmutur. Dier lkelerde de benzeri almalar eitli seviyelerde srdrlmektedir. Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmasna ynelik ilk ve ciddi adm ise Trkiye tarafndan atlmtr. Konuyla ilgili olarak, 4-6 Mart 2004 tarihinde Gazi niversitesinde Somut Ol-
mayan Kltrel Mirasn Mzelenmesi balkl bir sempozyum dzenlenmitir. Ad geen sempozyum, toplam dokuz oturum ve iki buuk gn sreli olmutur. 4 Mart Perembe gn balayan sempozyumda al konumalarn takiben sunulan bildiriler ve bildiri sahipleri unlardr:
I. OTURUM: AILI BLDRLER (Mimar Kemaleddin Konferans Salonu) 11.00-11.20 lhan BAGZ At, Sosyal Tarih ve Etnografya 11.20-11.30 Sabahattin TRKOLU Somut Olmayan Kltrel Mirasn Sergilenmesinde Genel Prensipler 11.40-12.00 M. cal OUZ UNESCO Somut Olmayan Miras Szlemesinde Mzeciliin Yeri II. OTURUM (Fen Edebiyat Fakltesi 75. Yl Konferans Salonu) 13.30-13.50 Sulayman Turduyebi KAYIPOV Szl Gelenek rnlerinin Senkretizmi: Derleme, Yaymlama ve Mzeletirme Sorunlar zerine 13.50-14.10 Ayen SAVA Mimarln Saray: Somut Olmayan Kltrel Mirasn Mze Mekannda Nesnellemesi 14.10-14.30 Alpaslan SANTUR Folklor Ak Hava Mzelerinde Sergileme 14.30-14.50 Metin EKC Somut Olmayan Kltrel Miras Neden Korunmal ve Nasl Mzelenmeli: lkelerden rnekler III. OTURUM (Fen Edebiyat Fakltesi 75. Yl Konferans Salonu) 15.20- 15.40 Ensar ASLAN Halkbilimi Mzelerine Doru 15.40-16.00 Mustafa SEVER Mzeleme Asndan Halk nanlar ve Halk Hekimlii Uygulamalarnda Animasyon 16.00-16.20 Gonca TOKUZ Somut Olmayan Kltrel Mirasn Mzelenmesi Balamnda niversitelerin levleri: Gaziantep niversitesi almalarndan rnekler 16.20-16.40 Nerin KSE Sanal ve Gsterimci Mzecilik 16.40-17.00 Evrim LER Sz Artk Mzede: Kltrel Bellek, Kreselleme ve Eitim Balamnda Szl Kltrn Korunmas ve Duyarllk Gelitirilmesi zerine
17.00-17.20 Ruhi ERSOY Performans Teori Balamnda Szl Kltr rnlerinin Mzelenmesi Sorunu IV. OTURUM (Fen Edebiyat Fakltesi 75. Yl Konferans Salonu) 09.30-09.50 Fuzuli BAYAT Szl Kltrn Mzeletirilmesinin Baz Sorunlar 09.50-10.10 Sdka BULDUK-Nilgn SEVN-Yasemin DEMRCOLU BursaCumalkzk Ky Mutfak Kltrnn Mzelenmesi 10.10- 10.30 Zmrt NAHYA Geleneksel Trk Mutfa rneinde Somut Olmayan Kltrel Mirasn Mzelerde Sergilenmesi V. OTURUM (Fen Edebiyat Fakltesi 75. Yl Konferans Salonu) 11.00-11.20 Nkhet TR Nasreddin Hoca Fkralarnn Sergilenmesi zerine Tasarm Denemesi 11.20-11.40 Selami FEDAKAR Masallarn Mzelenmesi ve Ana Okulu rencilerine Anlatm 11.40-12.00 Nilgn IPLAK Aklk Geleneinin Mzelenmesi zerine Baz Dnceler VI. OTURUM (Fen Edebiyat Fakltesi 75. Yl Konferans Salonu) 13.30-13.50 Nihat BOYDA Somut Olmayan Kltrn Ontolojik Temelleri ve Bir Somutlatrma Modeli 13.50-14.10 Ali Osman ZTRK Trk Halk Trks Arivi Projesi 14.10-14.30 Pnar SOMAKI Somut Olmayan Kltrel Mirasn Mzelenmesi le lgili Bir Proje Tasarm 14.30-14.50 Ayen SOYSALDI ABDde Greenfield Village Folklor Ak Hava Mzesinde Zanaat ve Zanaatlar VII. OTURUM (Fen Edebiyat Fakltesi 75. Yl Konferans Salonu) 15.20-15.40 Erman ARTUN Ky Seyirlik Oyunlar Kltrel Mirasnn Mzelenmesi 15.40-16.00 Nebi ZDEMR Trk Elence Kltr Mzesi 16.00-16.20 N. Zeynep ZREK GL Geleneksel Tiyatro Mzesi Oluturulmasna Ynelik neri
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 16.20-16.20 Ahmet AKIR Trk Halk Oyunlarnn Korunmas ve Mzelenmesi le lgili neriler 16.40-17.00 G. Tarman CENKOLU Konya Ilgn lesi Aaiil Kasabasnda Yresel Duvar Boyas: Bas VIII. OTURUM (Fen Edebiyat Fakltesi 75. Yl Konferans Salonu) 09.30-09.50 Necati DEMR Trk Destanlarnn Mzelenmesi 09.50-10.10 Refiye ENESEN Halk Hikayelerinin Nesne Dnyasnn Tespiti ve Mzeleme nerileri 10.10- 10.30 Aziz KILIN Yakaafar rneinden Hareketle Szl rnlerin Tanmasnda Ortamlar ve Mzelenmesi Sorunu IX. OTURUM (Fen Edebiyat Fakltesi 75. Yl Konferans Salonu) 11.00-11.20 Metin EKE Trk Halk Mzii Repertuarndaki Ezgilerin Eksikliklerinin Giderilmesi ve Mzelenmesi 11.20-11.40 Murat KARABULUT Trk Halk Mzii ve alglarnn Kltrel Turizm, Kltrel Miras Balamnda Mzelerde Sergilenmesi zerine Bir Yaklam 11.40-12.00 Stk Bahadr TUTU Trk Halk Mziinin Mzelenmesi Sorunlar 12.00-12.20 Handan Asude BAAL Trkiyede Doum ncesi, Doum ve Doum Sonras ocuk Geliimi ve Eitimine likin Gelenek, Grenek ve nanlar
Yukarda adlarn verdiimiz bildirilerden biri veya birka zerinde snrl bir deerlendirme yapmak uygun olmayacaktr. Ancak sz konusu sempozyumun Somut Olmayan Kltrel Miras ve bu mirasn mzelenmesi sorunu zerinde odaklandn syleyebiliriz. Somut olmayan kltrel mirasn mzelenmesi noktasnda; genel mzecilik ilkeleri, uygulamal mzecilik gibi mzelemeyle ilgili problemler yannda, destan, masal, halk hikyesi, seyirlik oyunlar, halk trkleri ve mzii ile baz halk uygulamalarnn mzelenmesi konusunda olduka nemli ve etkin teklifler yer alm ve tartlmtr. Somut
olmayan kltrel mirasn temel zellikleri ve neden korunmas gerektii konularna ynelik teorik tartmalar da sempozyumda zerinde en ok durulan konulardan olmutur. Bu bildirilerden kan ilk sonu ise, somut olmayan mirasn korunmas gerektii noktasnda katlmclarn birlemesi olmutur. Bir dier nemli sonu ise, somut olmayan kltrel mirasn korunmasnda en etkili yntemlerden birinin mzeleme olduu konusunda katlmclarn birlemesi olmutur. Mzelemede ise, yeni teknolojik yntemlerin kullanlmasnn gereklii, mzelerin aktif birer eitim ve kltr merkezleri haline getirilmesi, seyredilen deil, katlmc, dokunan bir ziyareti kitlesi ile somut olmayan mirasa sahip kmann mmkn olduu gr sempozyumun sonucu olmutur. Tabii ki somut olmayan kltrel mirasn korunmas iin sadece mzeleme yeterli olmayacaktr. Bizim de sz konusu sempozyumdaki bildirimizde srarla vurguladmz gibi, somut olmayan kltrel mirasn korunmas, bu mirasn srdrlebilir klnmasyla mmkndr. Yoksa, kresel olgular tarafndan hzla yok edilip, tketilen ve yeni kuaklar tarafndan da sahip klmayan bir miras eski binalar gibi kendi kendine yklp, yok olacaktr. Tpk eski nar aalarnn yaam alanlarnn geniletilmesinde yapld gibi, somut olmayan mirasn korunmas da yaam alanlar, balamlar korumakla mmkn olur. Sleymaniye veya Selimiye ancak kullanlmalar ve ilerliklerinin devaml klnmas sonucunda bugn de vardr ve ayaktadr. Sleymaniye ve Selimiyeye bir de Kocatepe eklemek mmkndr. Bu ekleme stanbulda deil, Ankarada gerekletirilmitir. te Ankaradaki bu yeni yap, yeni bir yaam alandr ve sz konusu miras srdrlebilir klacak yeni yaam alan oluturmak suretiyle
yaatmak mmkn olmutur. Aksi takdirde, somut olmayan miras ya yok olmaya brakr, yahut da koruma altna aldk diyerek koruma adna hibir ey yapmadan kendi kendine bitmesini beklemek zorunda kalrz. Somut olmayan sadece mzeye almak da temel kayg olmamaldr. Hi ziyaretisi olmayan veya ok nadir olarak birilerinin gelip, grd ssz bir mekanda tutacamz somut olmayan kltrel miras belli bir zaman sonra mze adn verdiimiz yerde de erimeye balayacaktr. Bu kayglarn yannda neden somut olmayan korumak sorusunu, hangi amaca ynelik olarak somut olmayan korumak eklinde tekrar sormak gerekmektedir. Somut olmayan kltrel mirasn korunmasnn gereklilii farkl lkeler tarafndan farkl nedenlere ve amalara dayandrlmaktadr. Afrika lkeleri ilk olarak smrgeci anlaytan kurtulmak ve belli bir ticari potansiyel oluturmay hedeflemektedirler. Bu amaca Latin Amerika ve Okyanusya lkeleri de katlmaktadr. Kuzeydou Asya lkeleri, yani Kore ve Japonya ise konuya kltrel kimlii koruma noktasndan yaklamaktadrlar. Buna gre temel ama ortaya kmaktadr: Smrge olmaktan kurtulma, kltrel kimlii koruma ve gelitirme ve de turizm yoluyla elde edilecek ekonomik getiri. Aslnda bu ama birbirinden ok ayr ve uzak deildir. Birbirinin iine geirilmi durumdadr. Trkiye bir smrge lkesi olmasa da, Gney Kore ve Japonyann beklentileri olan kltrel kimlii koruma olgusuna gereksinim duyan, dier taraftan da turizm gelirlerini her yl artrmaya alan bir lkedir. Bu noktada tamamen korumac bir yaklam benimsenip, kltrel kimliin srekli klnmasnda etkin bir yntem olarak kullanlabilir, ancak ekonomik yaplardaki yetersizlikler
bu yntemin uygulanmasyla sz konusu mirasn uzun sre korunamayacan, kresel olgularn bir ekilde kapnza dayanacan gstermitir. Artk gnmz dnyasnda hibir toplum kendini soyutlam olarak duramaz. Hele Trkiye gibi bir lke iin bu soyutlama veya izole etme hi olas ve kullanlacak bir yntem deildir. O halde da alma kanlmazdr. Trk toplumu, olduka eski bir dnemden beri da aktr. Ancak ekonomik, siyasi ve sosyal yaplar bakmndan bu alma 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren ciddi bir ekilde gereklemi, bazen kr-topal bir ekilde yrtlm ve son yirmi otuz ylda da vazgeilmez ve zapt edilemez bir hl almtr. Burada konumuzdan ok fazla uzaklamamak iin sadece turizm boyutunda bir da alma zerinde bir deerlendirmeyle kalmak istiyorum. Da almann ve baka toplumlarla iliki iinde olmann gnmz dnyasndaki en nemli olgularndan biri turizmdir. Hi tanmadmz lkelerden gelen insanlarla kendi yaam alanlarmz paylatmzda, onlara kendi sahip olduklarmz gsterip, onlarn bizi tanmasn salamaya altmzda ve stelik bu konuk arlama iinden ciddi paralar da kazandmzda mutlu oluruz. Turistin veya yabanclarn lkemize geli amalar bata doal gzellikler ve tarihi yerler olsa da, artk bu durum gnmzde tamamen kltrel esasl bir hl almaya balam, kltr turizmi ad verilen yeni bir kavramla Trk turizmcisi ve insan kar karya gelmitir. Artk toplumumuzda korumac veya hapsedici dnce yerine, tantc ve tantrken paylamac bir yaklam her kesim zerinde hakim olmaya balamtr. te bu tantma ve paylama noktalarnda ise, ekonomik yaplar belirleyici olmu, kltr yaratan ve srekli klanlar ise, ya kullanlan ya da satc veyahut da seyirci olmak durumunda
kalmlardr. nk, burada ciddi ve bilinli bir kltrel tantm ve paylam yerine, en abuk ve en hzl retme ve tketme yaplar duruma hakim ve ynlendiren olmulardr. abuk ve ok para kazanmak isteyenler ve lke borlarn abuk kapatmak isteyenler btn bu olgulara istatistik olarak bakp, ka kii geldi, ka para brakt, nereleri grd gibi sorularla yaklap, daha ok kii, daha ok para ve yerin grlmesi iin are arama derdine dmlerdir. Bu konuyu bir rnekle aklamak ok yararl olacaktr. Bir zamanlar Pamukkale iin bu tartma yaplm ve para diyenler galip gelip, her taraf karartm ve oray karakaleye dntrmlerdir. ok kr bu yanltan ge de olsa kurtulduk ve uyumlu bir srele tekrar Pamukkaleye kavutuk. Altn yumurtlayan tavuk kesilmekten kurtuldu ve hala gnde bir altn, belki birka altn vermeye devam ediyor. Pamukkale rnei bize unu gstermitir ki, lkemizdeki uzmanlar, niversiteler ynlendirme yapmazsa, sorumlu bakanlklar ve yerel yneticiler gerekli nlemleri almazsa, sahip olduumuz kltrel kaynaklar hzla kaybedeceiz. Ak veya kapal, yerli veya yabanc ekonomik yaplar, kendi varlklarn srdrebilmek iin kltrel kaynaklardan kendi ilerine geldii gibi ve de az yatrm, ok verim alma ilkesinden hareket ettikleri srece, toplumsal olarak sahip olduumuz deerleri bilinsizce tketecekler ve bu bilinsiz tketimin sonularna hep birlikte katlanmak zorunda kalacaz. Oysaki, ynlendirilmi ve planlanm bir bilinli tketim, hem herkesin daha ok kazanmasna, hem de kaynaklarn daha uzun sreli kullanmna izin verecektir. Somut olmayan kltrel mirasn korunmas noktasnda temsil ve
sunum ve bu suretle salanacak bilinli bir paylam ok nemlidir. lkemizi ve kltrel olgularmz nerede, neyin temsil edecei ve yabanclarla paylalmas gerektiine bata konunun uzman halk bilimciler karar vermek zorundadr. Bir medya organ, bir otel sahibi, bir bar veya bfe iletmecisi bu konuda kendine gre karar verirse, Trkiye kendi deerlerini hzla tketecektir. zellikle niversitelerimizde yetien halk bilimi uzmanlarnn ve bata Kltr ve Turizm Bakanl olmak zere, Milli Eitim Bakanl ve dier bakanlklarla, yerel ynetimler ve sivil toplum kurulularnn oluturacaklar karar mekanizmalar sayesinde bir taraftan somut olmayan kltrel mirasn korunmasyla ilgili srdrlebilirlik alanlar yaratlmal, dier taraftan da bu mirasn ne olduu hakknda gen kuaklara ciddi bir eitim ve retim verilerek, bu mirasn kalcl salanmal, somut olmayan kltrel miras reten kii ve gruplar yerel ynetim, ticar iletme ve sivil toplum kurulularnca desteklenmelidir. Konuyla ilgili aratrma ve inceleme projeleri dikkatli incelemeler sonucunda hayata geirilmeli ve bunlarn sonucunda hem kltrel kimliin korunmas salanacak ve hem de ekonomik beklentiler gerekletirilecektir. Sz konusu sempozyum, bu konudaki almalarn ilk admn oluturmas bakmndan nemlidir. Dzenleyicileri bu nedenlerle kutlanmal ve desteklenmelidir.
NOTLAR: Ouz, M. cal. 2003. Halk Bilimi almalarnn Yeni Dnemi: Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesi. Milli Folklor Dergisi, Say 60, ss. 247-253. Brown, Michael F. Sufeguarding Intancible. www.williams.edu/90/native, s. 1. Tezcan, Mahmut. Kltrel Antropoloji. Ankara niversitesi Basmevi, 1996.
SZL KLTR BALAMINDA ESK TRK YAZITLARI

An Evaluation of The Ancient Turkish Inscriptions In Oral Cultural Context Les anciennes inscriptions turques dans le contexte de la culture orale
Prof. Dr. Fuzul BAYAT*

ZET Makalede Orhun-Yenisey Yaztlarnn ortaya kmasnda szl kltrn belirleyici netelii ve ozansyleyici geleneinin oynad rol aratrlmtr. Sagu (at), kg (trk), destan, rivayet, mitolojik hikayeler Orhun-Yenisey yaztlarnn, Uygur tercme edebiyatnn yalnz ekil ve mazmununda deil, ayrca ideolojisinde de aka grlmektedir. Ancak incelemeler sonunda destan slbunun, ant-mezar abidelerin yazlmasnda nemli bir rol oynad anlalmaktadr. Destan slbu iin karakteristik olan iir dili kategorileri mevcuttur ki (e anlaml fiiller ve e anlaml isimler, tekrarlanan sentaktik ifadeler, n aliterasyonlar (anaforlar), paralelizmler) bunlarn da hemen hemen hepsini eski Trk yaztlarnda (bazlarnda ok, bazlarnda ise az) grebiliriz. Szl kltrn btn bu kategorileri Orhun-Yenisey yaztlarnn ekillenmesinde nemli bir rol oynamtr. Anahtar Kelimeler Orhun-Yenisey yaztlar, szl kltr, paralelizm ABSTRACT This article deals with the determining role that oral culture and the tradition of poetic storytelling have played in the creation of the Orhun-Yenisey inscriptions. The influence of laments, folk-songs, legends, tales and mythological stories is clearly observed not only in the form and contents of the Orhun-Yenisey inscriptions and Uygur translation literature, but also in the ideology found in these writings. Still, research has shown that especially the style of the legend has played an important role in the writing of the inscriptions found on the mausoleum monuments. There are categories of poetic language which are characteristic of the style of the legend, such as synonymous verbs and nouns, repeated syntactic features, pre-alliterations and parallelisms, almost all of which can be observed, to varying degrees, in the ancient Turkish inscriptions. These categories of oral culture have played an important role in creating the Orhun-Yenisey inscriptions. Key Words Orhun-Yenisey inscriptions, oral culture, parallelism.
Atl gebe bir milletin szl kltr geleneinin medeniyetin btn katlarnda grnmesi kltr tarihi asndan olduka nemli bir meseledir. lk tarih, bedi vesikalarmz saylabilecek Gktrk yaztlarndan, ada edebiyatmza kadar bu geleneimiz edebiyat ve kltrmzde mahede edilmektedir. Szl kltr; yaayan tarih, yaayan geleneklerimiz, yaayan kimliimiz balamnda da nemli bir fonksiyon stlenmitir. Szl kltrn tayclar olan
ozanlarn Gktrk dneminden beri mevcut olduu bilinmektedir. te ilk edeb eserler saylacak Orhun-Yenisey yaztlarnda szl kltrn belirleyici nitelie sahip olmas ozan-syleyici gelenei ile ilgilidir. VII-VIII.yy.larda yazld bilinen Orhun-Yenisey yaztlarnn Trk bedi uurunun yetkin mahsul olmas dncesi iki ekilde izah edilebilir. 1. Trklerin bize kadar ulamam yazl edeb eserleri olmutur ki bunun
* Gaziantep niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi
13
da en eski kant m.. IV. yy.a ait olan Isk Kurganda arkeolojik kazlar sonucunda Altn Elbiseli ehzadenin mezarnda bulunan gm kse zerindeki yazttr. 2. Trkler ta kitabelere varncaya kadar szl kltr geleneklerini, tarihlerini, dncelerini, yaam yklerini yaatmlardr. Btn bu ykler, Trklerin szl olarak yaattklar zengin halk edebiyatnda mevcuttur. Yalnz dil asndan deil, ayrca edeb metin asndan da byk deer tayan Orhun-Yenisey abideleri belli bir sisteme tbi tutularak yazlmtr. Herhlde ikinci kanta stnlk vererek syleyebiliriz ki eski Trk yaztlar szl kltr gelenei balamnda, zengin halk edebiyatnn aktif tesiri olmadan ekillenemezdi. Etnik medeniyetin btn alanlarnda fonksiyonelleen halk edebiyat, ant kitabelerin olumasnda da byk rol oynamtr. unu da belirtelim ki halk edebiyatnn destanlarn, trklerin, atlarn Orhun-Yenisey ve Uygur tercme edebiyatna etkisi, halk edebiyatnn ayr ayr trlerinin ta kitabelerin edeb estetik kayna rolnde yer almas hlen de yeterince aratrlmamtr. lk aratrmaclardan tutun da son dnemin bilim adamlarna kadar bir ok aratrmac abidelerin slbunda destan elemanlarn ve iirsel dilin vermi olduu akcl kaydetmilerdir. (Melioranskiy 1899, Kor 1910, Berntam 1946) Maalesef ilk bata sezilen bu fikir, yeterince gelitirilemedi. Sagu (at), kg (trk), destan, rivayet, mitolojik hikayeler Orhun-Yenisey yaztlarnn, Uygur tercme edebiyatnn yalnz ekil ve mazmununda deil, ayrca ideolojisinde de aka grlmektedir. Ancak incelemeler sonunda destan slbunun, antmezar abidelerin yazlmasnda nemli bir rol oynad anlalmaktadr. Tabi ki destan slbu iin karakteristik olan aada belirtilmi olan iir dili kategorileri mevcuttur ki bunlarn da hemen he-
men hepsini eski Trk yaztlarnda (bazlarnda ok, bazlarnda ise az) grebiliriz: a) Destan gelenei iin karakteristik olan e anlaml fiiller ve e anlaml isimler Orhun-Yenisey yaztlarnn dilinde bol bol ilenerek metinde bir canllk oluturmaktadr. Mesel, i-g, kutlk (durum, hl, vaziyet), l-yit (mahvolmak), iik-ykn (tbi olmak, boyun emek), it-yarat (oluturmak, kurmak), emgek-tolkak (kederlenmek), urtayogla (alamak) vs. Bu ift veya eanlaml fiiller abidelerin diline bedilik, iiriyet vermektedir. b) Tekrarlanan sentaktik ifadeler destan metni iin karakteristik bir hl arz etmektedir. Baz cmle yaplarnn tekrarlanmas Orhun-Yenisey abidelerinin dilinde somut bir amala kullanlmtr. Mesel, err-berr (geliyor, gidiyor) azat olmak, kurtulmak anlamlarnda; adak kamatt (ayaklarn rpt) isyan, ayaklanma, ba kaldrma manalarnda; kz ka yabla bolta (gzleri ve kalar birbirine kart, bozuldu) yas, matem anlamlarnda; kz yukar kopt (gz yukar kalkt) hafiflik, kendini bilmezlik manalarnda; ire asz, tara tonsuz (ii a, d elbisesiz) fakirlik anlamnda; ot sub klmatm (atei su yapmadm) sulh, sakinlik, bark anlamlarnda; tn udmatm, kndz olurmatm (gece uyumadm, gndz oturmadm) almak manasnda, balkg ykndrm, tizligig skrmi (ba olana ba indirtmi, dizi olana diz ktrm) g, kuvvet ve sadakat anlamlarnda; krr kzm krmes teg, bilir bilgim bilmez teg (grr gzm grmez oldu, bilir biligim bilmez oldu) korku, tel, belirsizlik manalarnda. Btn bunlar metinde sentaktik ifadeler olarak kullanlmtr. Yazl edeb eserlere has olmayan bu tip deyimlemi mecazi syleyilere Orhun-Yenisey yaztlarnda ok sk rastlamamz, abidelerin destan metnini rnek alarak
14
ekillendiini ifade etmemize olanak verir. c) Abidelerin dilinde aliterasyonlar, zellikle n aliterasyonlar (anaforalar) geni bir biimde ilenmitir. Anaforann en yaygn ekli, iki msrann birlemesi sonunda oluanlardr. Eski Trk yaztlarnda aliterasyonlu drtlkler abbc, abcb, abca, aabb, abaa, abac, aabc, abcc eklinde tasnif edilebilir. (Stebleva 1965:27) Anafora hem halk iirinde, hem eski destanlarda, mesel, Hakas, Tuva, Yakut, uva destanlarnda, hem de klsik destanlarda, mesel Krgz ve Kazak destanlarnda yer verilmitir. Eski Trk iirinin (alitarasyonlu iir) yapsn koruyan Yakut, Hakas, Tuva, Altay destanlarnda anofora, iiri oluturan sanatsal elemanlardan biriyken, hece vezinli halk irlerinde ise anafora, iire ilve gzellik veren bir sanattr. (Kulakovskiy 1946, Ungivitskaya 1950, Toguy-ool 1953) ) Eski Trk halk iiri, ataszleri, trkler ve destanlarda grlen paralelizmler Orhun-Yenisey yaztlarnn ekillenmesinde nemli bir rol oynamtr. Paralelizmler epik eserlerdeki ekliyle ta kitabelerde de kullanlmtr. Paralelizm, ayn cmle yapsna sahip iki ve daha ok cmlenin beraber kullanlmas olup, esasen trk, ataszleri ve destanlarda, zellikle Yakut, Altay, Hakas, or, Tuva destanlarnda oka kullanlm bir sanatsal kategoridir. Bu destan slbu Orhun-Yenisey abidelerinin dilinde esasen, aadaki ekilde kullanlmtr: 1) E anlaml paralelizmler:
Kutum bar n lgm bar n (Bahtm olduu iin Talihim olduu iin)
Veya,
ze tengri basmasar Asra yir telinmeser (stten gk basmasa Aada yer yarlmasa
2) sralama paralelizmleri:
Beglik ur ogln kul bolt ilik kz ogln kng bolt (Bey asll olun kul oldu Temiz kz ocuun hizmeti oldu)
3) deiik varyantl paralelizmler:

ltei budunug tirgri iitim Yaln budunug tonluk kltm gay budunug bay kltm Az budunug k kltm (Mahvolan halk kurtardm plak halk donlu ettim Fakir halk zengin ettim Az halk ok ettim)
Karlatrma ifade eden paralelizmler:

ze kk tengri Asra yagz yir (ste mavi gk Aada yaz yer) http://www.millifolklor.com
Eski Trk yaztlar, Trk destanlar ve genellikle halk edebiyatnn anonim anlatm trleri iin karakteristik olan epik klieler (epik formeller) zerinde kurulmutur. Bunun en yaygn rneine balang formellerde rastlarz. Mesel arkaik Yakut, or, Hakas, Altay, Tuva destanlarnn balanglarnda dnyann yaratlmas hakknda mitolojik bilgiler verilmitir. Orhun-Yenisey yaztlarnda tarih ahsiyetler olan Bilge Kaan, Tonyukuk, Kl Tigin ve dier abidelerdeki kahramanlardan bahsedilmeden nce, dnyann yaratlmas, evrenin katmanlarnn olumas, insann tremesi hakknda mitolojik tasavvurlara yer verilmitir. Abidelerde epiklik (buna epik genelletirme de denilebilir) o kadar gldr ki in yllklarnda etraflca bahis mevzuu olan Sod, Ming savalar bile ikinci dereceden, gereksiz bir ey olarak takdim edilir. Bu tip tarih olaylar anlatan yaztlarda, esas dikkat edilen, merhumun tarih ahsiyeti ve kimlii deil, onun karlat zorluklardr. Ayrca onun gcnn vlmesine, atnn rengine ve yiitliine de burada yer verilir. Bundan dolaydr ki abidelerde konu edi-
15
len kahramann sava tekniine, atna ve sava alannn tasvirine ayrlan ksmlar reel sava sahnelerine ayrlan hisselerden ok yer tutar. Buradan anlalyor ki Orhun-Yenisey abidelerini mezar talar zerine yazanlar tarih-kronolojik bilgi deil, epik tahkiye, sava deil, kahramanlk, olaylar deil, epik hadiseler ilgilendirmitir. Bu anlamda yazar, sanki reel tarih ahsiyet ve hadiselerden daha ok, ozan, bak, kay (Altay destan syleyicisi), olonhist (Yakut destan syleyicisi) gibi ideal (rnek) bir kahraman hakknda destan okur. Tarih olaylarn uygun tasviri ve reel tarih artlar yalnz baz yerlerde, mesel Bilge Kaann Trk halkna mracaatnda kendisini gsterir:
Ol dke kul kullu bolm erti Kng knglg bolms erti nisi eisin bilmez erti Olu kangn bilmez erti Ana kazanm itmi limiz trmz erti Trk Ouz begleri budun eiding ze tengri basmasar Asra yir telinmeser Trk budun ilingin tringin kem artat (Stebleva 1965:78) (O zamanlar kul kullu hizmeti hizmetili olmutu Kk karde byk kardeini tanmazd Olu babasn tanmazd Na kadar kazansa da limiz, tremiz kayboldu Trk Ouz beyleri, halk duyun stten gk basmasa Aada yer yarlmasa Senin ilini, treni kim bozar)
ramanln vmek, gcnn, cesaretinin yenilmez olduunu gstermektir.

... yeti yigirmi yama Tangut tapa sledim Tangut budununu buzdm Oln yotuzn ylksn barmn anta altm Sekiz yigirmi yama Alt ub sodak tapa sledim Budunung anta buzdm Taba ong tutug be tmen s kelti Iduk bata sngdm Ol sg anta yokktm Yigirmi yama basml dkut Oum budung erti... (Stebleva 1965:94) (On yedi yamda Tangutlarn zerine ordu ektim Tangut halkn bozguna urattm Olunu, kz-gelinini, var-devletini aldm on sekiz yamda Alt vilayetli Sodlarn zerine ordu ektim Halkn bozguna urattm Tabga On Tutug elli binlik orduyla geldi Ben bata savatm O orduyu orada yok ettim Yirmi yamda Basml Benim kendi halkm idi...)
Tarih olaylarn, zellikle de Trk milletine mracaatlarn arlkl olduu ksmlarda heyecan verici, gsterili bir dil hkimdir. Ancak Kl Tiginin ve Bilge Kaann savalarnn tasvirinde, yazar Yoluk Tiginin esas amac tarih kronolojiyi, tarih sava sahnelerini ve coraf mekan vermek deil, kaann kah-
Geni bir ekilde iirin dilinin tahlil edilmesi, ta kitabelerin destan slbu ile ilgisini belirtmeye yardm eder. Burada poetik formellerden tutun da vastasz nutuk, psikolojik ve sentaktik paralelizm, bedi tayin (epitet), metaforik dil sistemine kadar destanlarla geni manada halk edebiyat ile mkayese edilebilecek trde edeb sanatlara rastlanlmaktadr. Karde kavgas, akraba olan soylarn birbirine kar dmanlklar, ayr ayr kabilelerin devlete engel tekil etmesi, beylerin birbiriyle ekimeleri, boylarn merkez hkimiyete tbi olmak istememeleri, dier kavimlerin ba kaldrmalar, inin kkrtmalar vs. dramatik bir ekilde, epik tahkiyeye has bir tarzda takdim edilir. Bu tahkiyeden tarih bir eseri deil de bir kahramanlk destann okuduumuz hissine kaplrz. Hatta doann tasviri de halk edebiyat iin karakteristik olan ekspressif (hissi)
16
ifadelerle zengindir. Mesel ant abidelerde yolsuz, izsiz, geilmez dalk ormanlardan, sahili grnmeyen derin nehirlerden, yaln kayalardan, tek kelime ile savan ruhuna uygun gelen tasvirlerden bahsedilir. Bu ise ant yazlar iin karakteristik olmayan, daha ok destan kahramanlarnn rastlad doal zorluklar hatrlatr. Destan slbunun eski Trk yaztlarna bir byk etkisi de atla ilgilidir. ster arkaik, isterse de klsik destanlarda kahraman atsz tasavvur etmek mmkn deildir. Trk sava taktiinde, Atsz sava, sava deildir. kural Orhun-Yenisey abidelerinde de grldnden at, husus bir ekilde, byk bir saygyla vlr. Baz destanlarda (mesel, Altn Ark Destannda) atla kahraman arasnda bir akrabalk ba olduunu ve atla kahramann ayn zamanda doduunu gryoruz. (Altn Ark 1988) Eski Trk yaztlarnn mazmununda ve ruhunda ata kar bir sevgi, hayranlk ve sayg sezilmektedir. Bu, bir yandan destan etkisi ile izah edilirse, dier yandan gebe kavmin ata ball ile de ok ilgilidir. Kl Tigin abidesi bu adan zel bir yere sahiptir. Kl Tiginin erefine dikilmi antta kahramann savata bindii atlarn adlar, renkleri, zellikleri yksek bir slpla terennm edilir. Gebe-maldar bir kavmin Asyann ierilerinden kopup Avrupann merkezine kadar galibiyetle gelmesinin tek srrn W.M. Mc Covern hzl atlarda grr. (Mc Covern 1939) Atla yaplan savan stnlkleri Kl Tigin ve Bilge Kaan abidelerinde de grlmektedir. Destanlarda olduu gibi eski Trk abidelerinde, zellikle de Kl Tigin yaztnda atla kahraman bir sentez oluturmaktadr.
Kl Tigin Bayurkunung A aduru binip oplayu tegdi Bir erig okun urt Eki erig udru sant (Stebleva 1965:81)
(Kl Tigin Bayurku adl a ata binip dmana hcum etti Bir kiiyi okla vurdu iki kiiyi mzrak ile paralad)
Kl Tiginin bindii atlarn adlar ve renkleri de ilgimizi ekmektedir. Bayuku (beyaz at), Bau (boz at), Alp al (beyaz at), Azman a at, Az keher vs. Atlardan birinin alp nvan tamas Trklerin at kltletirdiklerini ve ata da kahramanlk nvan verdiklerini ispatlam olur. Destan kahramanlar gibi Kl Tigin de Trk mitolojik dncesinde ycelik, kutsallk ve uur sembol olan beyaz ve boz renkli atlara biner. Abidelerin dilindeki poetiklik, yksek slp, heyecanl mracaat gibi unsurlar szl kltrmzn rnlerinin katks olmadan ortaya kamazd. Orhun-Yenisey yaztlarnn dilindeki iir problemine ilk kez yaklaanlardan biri de A.Bombaci olmutur. (Bombac 1964:67) V.Stebleva ise Orhun-Yenisey yaztlarnn aliterasyon sistemi ve iir yaps hakknda birka eser yazmtr. Ancak Gktrk yaztlarnn poetikas hakknda imdiye kadar halk edebiyatnn ve eski metinlerin zelliini gz nnde bulundurarak tutarl bir eser yazlmamtr. Epikliin veya epik tahkiyenin, Orhun-Yenisey abidelerinin znde olmas bir faktrle de tasdik edilebilir. Epik tahkiyede sava sahneleri, gemie dn ve gemii zlem, dnya ve zaman hakknda felsef dnceler ayn forml zerinde kurulduundan Bilge Kaanla Kl Tigin (ksmen de Tonyukuk ve Ongin abideleri) yaztlar birbirinden farkllk gstermez. Bu, bir taraftan yaztlarn ayn olaylarn itirakisi olan iki kardein antna dikilmesinde, olaylarn ayn zamanda ba gstermesinde ve her iki abideyi ayn adamn, yani Yoluk Tiginin yazmasnda kendini gsterir. Dier taraftan aynyet her iki mezar tann destan slbunda yazlmas, epik kuralla-
17
rn kitabelerin olumasnda nemli bir rol stlenmesi ile ilgilidir. Bu anlamda Selengi ve Ongin abideleri de adlar geen yaztlarla ortak zelie sahiptir, denilebilir. Epik motif, bedi ifade vastalar, slb seciye, aliterasyonlu cmle tipleri dier ant-mezar mahiyetindeki yaztlar iin de karakteristik bir zelliktir. Orhun-Yenisey yaztlarnn kahramanlar, zellikle Kl Tigin, Tonyukuk, Bilge Kaan, Moyun ur ve Kuli ur adlar ile bilinen tarihi ahslar destan kahramanlar gibi vasflandrlrlar. Bu tarih kahramanlar da destan kahramanlar gibi kendi dnceleri, amalar (mesel, Trk devletini glendirmek ve snrlarn geniletmek, halkn yaam artlarn iyiletirmek, i ve d dmanlara kar amansz olmak, gemii unutmamak vs.) urunda mcadele gsterirler. Onlar da destan kahramanlar gibi teketek dvr, fiziksel g gsterir, olaanst iler yaparlar (mesal, Kl Tigin gibi), akll tedbirlerle dmanlarn malup olmasna yardm ederler (mesel, Tonyukuk gibi). Tonyukuk, Kl Tigin, Bilge Kaan, Ongin abidelerinde mevcut olan mevzularn hepsinde destan slbundan gelen formellerden halk iirinden gelen ifadelere kadar birtakm unsurlar grmek mmkndr. Bu mevzular unlardr: Mitolojik hikyeler, mitolojik zaman ve meknla ilgili malmat, Trklerin ecdatlar ve 1. ve 2. Gktrk devletlerinin kurucular hakknda malmat, komular ve zellikle ini kendilerine tbi etmeleri konusu, Trklerin esaret devri, esaretten kurtulma, ayr ayr kaanlarn (lteri, Kapaan) ikinci Gktrk devletini kurmak yolunda mcadeleleri, erefine abide yceltilen ahsn savalar, kahramanlklar. Destan slbu iin karakteristik olan epitetler (bedi tayin) de abidelerde oka ilenmitir. Mesel, Bilge Kaan, Alp Kaan, yaz yir, kk tengri, dk yir-sub, sin sab, sary altun vs. gibi epitetler yazl edebiyat iin karakteristik deil-
dir. Bedi tayinlerin esas fonksiyonu 1) dilde yksek heyecanl bir slp oluturmak ve 2) tarih ahsiyeti ideal kahraman sfatlarna sahip bir ekilde ortaya koymaktr. Aadaki rnekten bunu aka grmek mmkndr:
Bilge Kaan ermis Alp Kaan ermis Buyruzu yama bilge ermis arin Alp ermis arin Begleri yeme budunu yeme tz ermis An iin ilig ana tutms erin lig tutp trig itmis zne kergek bolms (Stebleva 1965:74-75) (Bilge Kaan idiler cesur kaanlar idiler Onlarn ileri de bilimli idi Cesur idiler Beyleri, halk doru idi Onun iin il tutmutular l tutup tre oluturmu Kendisi ise helk olmutu)
Destan slbu ve destan dncesi Orhun-Yenisey yaztlarnda o kadar gldr ki, hatta baz makamlarda ta kitabeleri destandan, destan ta kitabelerden ayrmak mmkn deildir. Bu nedenle de kahramanlarn, dmanlarn tasviri geni epik planda verilmi, doa tasviri yukarda da deinildii gibi yalnz olaylarn hzlanmasna yardmc olmutur. Tabiat olaylar yalnz kahramanlarn haraketinde canllk kazanmtr. Destanlar iin karakteristik olan epik zaman ve mekan birlii, yazar zamanna oranla Orhun-Yenisey yaztlarnda belirgin bir ekilde korunmutur. Hadiseler ne kadar tarihi zaman iermi olsa da anlatm bakmndan bu bir epik zaman zellii tamaktadr. Abide kahramann yolu sanki bize destan kahramannn seferlerini hatrladr. Destanlarda olduu gibi abidelerde de aliterasyonlu iir, paralelizm ve ses k noktas asndan istediimiz kadar i kafiyeli msralar bulmak mmkndr.
18
Orhun-Yenisey yaztlarnn dilindeki iiriyeti baz aratrmaclar da grebilmitir. (Melioranskiy 1898, Kor 1909) Halk edebiyat unsurlarnn ve motiflerinin eski Trk yaztlarna gemesi ve deiime uramas daha ok Bilge Kaan ve Kl Tigin abidelerinde grlr. Kl Tigin antna dikilmi olan abidede destan slbunun ok gl olduunu grrz. zellikle ideal kahraman tipi, bedi slp ve nihayet, epik klieler abideyi halk edebiyatnn bir tr eklinde anlamaya yardm eder. Destan slbu da bu abidede daha ok balanglarda rastladmz formllerde korunmutur. Balangta takdim edilen zaman ve mekn anlay tarih reel zaman deil, epik zaman ve mekn gsterir. Bu hl ayn ekilde Bilge Kaan metninde de gemektedir.
ze kk tengri Asra yaz yir klntkta Ekin aras kii ol klnm (Stebleva 1965:74) (stte mavi gk Aada yer olutuunda kisinin arasnda insan olu yaratlm)
(Tanrda olmu il oluturmu bilimli kaan Tlis... li tkende ikisinin arasnda (gkle yerin) yerlemi Suyu Selenge imi Orada ili bamsz yaarm Su orada kalm, on Uygur halk Dokuz Ouz halk zerinde yz yl hkmranlk yapm.)
Bu tip balang zaman kliesi, W.Radloffun derleyip yaynlad Manas Destan iin de karakteristik bir zelliktir.
Yer yer bolanda Su su bolanda (Radlov 1885:61) (Yer yer olduunda Su su olduunda)
Ayn hal Moyun-or abidesi iin de geerlidir. Bu abidede zaman tarihi gerekliini kaybettii gibi, reel yer adlar da epiklemitir.
Tengride bolm l etmi bilge kaan Tlis... tgen tegresi ili ekin ara olurms Sub Selenge ermis Anta ili... ermis barms... Su anta kalms bodun on uyur Tokuz ouz se yz yl olurd (Recebov 1993:145) http://www.millifolklor.com
unu belirtelim ki, hatrat edebiyat trnn gl olduu Tonyukuk, Kuliur gibi abidelerde balang epik zaman ve meknn tasviri olmadan sunulmutur. Bir iki abedenin dnda kalan abidelerde balang ksmnda epik zaman ve mekn hakknda bilgi verilmitir. Mesel, Ongin abidesi epik zaman ve meknl balangca rnek olabilir. (Clauson 1957) Kitab- Dede Korkut destanlarndaki epik klieler ayn ekilde Kl Tigin, ksmen de Tonyukuk yaztnda tekrarlanr. Bu slb poetik unsurlar her iki abidenin ayn epik anane zerinde ekillendiini ispat eder. Mesel, Sada oturan sa bigler, sol kolda oturan sol bigler. ikdeki naklar. Dpde oturan has bigler. Kutlu olsun devletnz. (D110). Beriye adapt begler, yrya tarkat buyruk begler otuz (tatar)... tokuz ouz begleri budun bu sabmn edgti eit. (Orkun 1994:22) Dede Korkut metninde: Biter senn otlarn Kazlk Ta, biter iken bitmez olsun, kaar senn geyiklern Kazlk Ta kaar iken kamaz olsun, (D-27). Krr kzm krmez teg, bilir bilgim bilmez teg bolt. (Orkun 1994:50) Dede Korkutun bu alk (yom), apar iken a boz atun bdrimesn. alanda kara polat z klcun gedilmesn, drtir iken ala gnderin ufanmasun. (D-35), Ongin yaztndaki Agtnda ylkn bolzun zn uzun bolzun timi, (Orkun 1994:271) cmlesine ok uygundur. Yine Dede Korkut Kitabnda verilmi olan u cmleler Orhun-Yenisey yaztlarnda hem ruhen, hem de ekilce aynyat oluturmaktadr: Yalunuz yigit
19
alp olmaz, Yavan dibi berk olmaz (D248). Yuyka kaln bolsar toplaguluk alp ermi, yinge yon bolsar zglk alp ermi, (Orkun 1994:104) gibi cmlelerle kyaslanmas da ozanla Yoluk Tiginin hem manaca, hem ekilce ayn, hem de anlamca ayn, ekilce farkl epik formelleri kullandklarn ispat eder. Orhun-Yenisey abidelerinin dilinde zellikle alk tr ve ataszleri iin karakteristik olan bir takm ifadelere de rastlamaktayz. Mesel Trk Budun yok bolmasun, tiyin, budun bolgun tiyin; Yir sub idisiz kalmazun tiyin (Orkun 1994:35-39) ataszne rnek olarak da re asz, tara tonsz; Semiz at agz katk bolt; veya Bilgelik yanlmaz, yirilig azmaz (Orkun 1994:282-287) Bununla beraber metinlerin dilinde epik destanlara zg olan sefer, yol tasvirleri de vardr. lgeri antun yazka tegi sledim, taluyka kiik tegmedim. Birger tokuz ersenke tegi sledim, tptke kiik tegmedim, kuraru Ynu kee, temir kapka tegi sledim, yraru Yir Bayrku yirine tegi sledim, buna yrka tegi yortdm. (Orkun 1994:23-25) Sonu olarak unu belirtmekte yarar vardr ki halk edebiyatnn byk katks sonunda daha ok destan ananesinde yazlan Orhun-Yenisey abideleri yapsna gre deiik ierikli ve birbirinden farkllaan metinlerden olumaktadr. yle ki, Barlk abidesinde halk dili, Elege kitabesinde epiklik, bazlarnda destan slbu, bazlarnda ise at unsurlar arlk basmaktadr. Btn bu farkllklar Gktrk abidelerinin yazl amacndan, ait olduu kiiden ve bu kiinin bilgi seviyesinden kaynaklanmtr.
KAYNAKA Ahmetov Z.A. 1964, Kazakskoe Stihoslojenie, Alma-Ata Altn-Ark. Hakaskiy Geroieskiy Epos, 1988, Moskva
Berntam, A.N. 1946, Sotialno-Ekonomieskiy Story Orhono-Yeniseyskih Tyurok VI-VIII vekov, Moskva Bombac, A. 1964, The Turkish Literatres. ntroductiry Notes On The History and Style, PHTF, C. II, Colouson, G. 1957, The Ongin nscription, JRAS, pt. 3-4 Falev, P.A. 1922, Kak Stroitsa Kara-Kirgizskaya Blina, Nauka I Prosveeniye, No:1, Takent vanov, N.. 1958, uvaskoe Narodnoe Stihoslojenie, Avtoreferat Kandidatskoy Disertatsi, eboksar Jirmunskiy, V.M. 1968, Orhonskiye Nadpisi Stihi li Proza?, Narod Azi i Afriki, No:2 Jirmunskiy, V.M. 1970, O Nekotorh Problemah Teori Tyurkskogo Narodnogo Stiha, Tyurkologieskiy Sbornik 1970, Moskva Kor, F.E. 1910, Drevneyiy Narodny Stih Turetskih Plemyon!, Zapiski Vostonogo Otdeleniya Ruskogo Arheologieskogo Obestva, St.Petersburg, c.XIX, vp.2 Kor, F.E. 1909, Drevniy Narodny Stih Turetskih Plemyon, St.Petersburg Kulakovskiy, A.E. 1946, Stati i Material po Yakutskomu Yazku, Yakutsk Mc Covern, W. M. 1939, The Early Empries of Central Asia, London Melioranskiy, P.M. 1899, Pamyatnik v est Kl Tegina, Zapiski Vostonogo Otdeleniya Ruskogo Arheologieskogo Obestva, St.Petersburg, c.XII, vp.2-3 Melioranskiy, P.M. 1898, Ob Orhonskih i Yeniseyskih Nadgrobnh Pamyatnikah s Nadpisyami, Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosveeniya, .317 Orkun, H. N. 1994, Eski Trk Yaztlar, Ankara Radlov, W. 1885, Obrazts Narodnoy Literatur Severo-Tyurkskih Plemyon, T. V. St. Petersburg Recebov, E., Memmedov Y. 1993, Orhon Yenisey Abideleri, Bak Stebleva, . V. 1965, Poeziya Tyurkov VII-VIII vekov, Moskova Stebleva, .V. 1963, Poeziya Orhono-Yeniseyskih Tyurok, Narod Azi i Afriki, No:1, Toguy-ool, A.S. 1953, Opt sledovavaniya Tuvinskogo Stihoslojeniya, Uyone Zapiski Tuvinskogo Nauno-sledovatelskogo nstituta Yazka, Literatur i stori, vp.1 Ungivitskaya, M.A. 1950, Hakasskoe Stihoslojenie, Avtoreferat Kandidatskoy Disertatsi, Abakan
20
SKTLERDE L GMME GELENE

The Burial Traditions Among Scythians Traditions funraires chez les Scythes
Prof. Dr. lhami DURMU*

ZET skit kltr ierisinde l gmme gelenei nemli bir yer tutmaktadr. Filolojik ve arkeolojik belgeler skitlerde l gmme geleneini aydnlatmaktadr. Bu belgelerden skit hkmdar mezarlar, llerin mumyalanmas ve lm sonras gerekletirilen trenler hakknda bilgi sahibi olunmaktadr. zellikle arkeolojik buluntular filolojik kaynaklardaki bilgileri desteklemektedir. skitlerde grlen l gmme geleneinin izleri daha sonra ortaya kan bir ok toplumda grlmektedir. Bu durum kltrel sreklilik asndan deer tamaktadr. Anahtar Kelimeler skitler, kurgan, mumya. ABSTRACT Burial traditions occupy a significant place in Scythian culture. Philological and archaeological documents clarify the burial traditions of the Scythians. These documents provide us with information about graves of the Scythian rulers, the mummification of corpses and funeral ceremonies. Especially archaeological material discovered in graves supports the information found in philological documents. Traces of the burial traditions of the Scythians can be found in many societies that have come into being later. This observation, in turn, carries significance in terms of cultural continuity. Key Words Scythians, grave, mummy.
GR Dnya zerinde yaayan insan topluluklar incelendiinde hayatn domak ve lmek arasndaki sre olduu grlr. Dnyaya gelirken olmakla var olmamak arasndaki keskin izgi hayatn sonu ve lm arasnda da vardr. Yaamak bu dnya, lm ise br dnya iin bir var olutur. Her canl, dolaysyla her insan lecektir. yleyse birok inan sistemine gre lmle yeni bir hayat balayacak, bu yeni hayat srdrecek iin ise trenler yaplacak ve defin gerekletirilecektir. llerin gmlmeleri ve bu esnada gerekletirilen trenler dnya zerinde yaayan toplumlarda benzerliklerin yannda farkllklar da gstermektedir. zellikle eski bozkr kavimlerinin, bun-
lar arasnda skitlerin l gmme gelenei byk lde kendi kltr evresi ierisinde deerlendirilebilir. skit kurganlar, ortaya karlan arkeolojik buluntular ve yazl kaynaklar bu gelenei belirgin bir ekilde ortaya koyar. te arkeolojik buluntular ve yazl kaynaklarn nda skit kurganlarnn yaps, llerin mumyalanmas ve defin sonras yaplan iler almamzn erevesini oluturmaktadr. SKT HKMDAR MEZARLARI skitlerde mezarlara gm nemli bir yer tutar. Bu hususta Herodotos skit hkmdar mezarlar hakknda bilgi vermektedir. Onun bildirdiine gre ; Hkmdar mezarlar Gerrhos topraklarnda yani, Borysthenes zerinde gemilerin
* Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm retim yesi.
21
gidebildikleri son blgededir. Hkmdarlar ld zaman, o blgede eni boyu bir drtgen, byk bir mezar kazarlar ve hazr olduu zaman ly getirirler. Mezarn iine imen yaylr, hkmdar zerine konur, l yere saplanm mzraklarla evrilir, zerine aatan bir glgelik konur, sazlarla rtlr; mezarn iinde bo kalan geni yerlere hanmlarndan birisi, elinden iki itii kimse, bir a, silahtar, uaklarndan birisi, bir haberci ve atlar boulup konur, kulland eylerden birer tane ve altn kupalar konur. Bu tren tamamlannca herkes mezarn zerine krek ile toprak atar ve en yksek tmsei yapmak iin birbirleriyle yar ederler (Herodotos IV:71). Herodotosun M. 5.yzyln ortalarnda gzlemlerine dayal olarak bahsettii mezar geleneinin Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda yaygn olduu grlmektedir. Bu, zerine toprak ylarak yaplm mezarlara kurgan denilmektedir (Rolle 1980:9). Genelde kurgan ismi koruganla zdeletirilmektedir. Gerekten de btn deerli eyalar ile gmlm lnn korunmas ve ona ait mezarn soyulmamas esastr. Bu tr mezarlarn korunmas gereini ve bizzat korunduunu Perslerin Karadenizin kuzeyindeki skit lkesine gerekletirdikleri sefer esnasnda skit hkmdar danthyrsos ve Pers kral Darius arasnda geen konuma ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Darius, skit hkmdarna bir eli ile gnderdii haberde : Ey garip adam, yapabilecein baka iki ey varken ne iin boyuna kayorsun ? Eer kendini bana kar koyabilecek kadar gl sayyorsan ona gre davran, kamay brak, savaa gir; yok eer kendini daha aa gryorsan yine boyuna yrmekten vazge; efendine hara olarak toprak ve su getir, huzuruna k (Herodotos IV: 126).
skit hkmdar danthyrsos, u cevab vermektedir: ranl, ite benim kanaatim: beni hi kimse ne korkutabilir ne de nnden kamaya zorlayabilir; senden de katm yok ; imdiye kadar yapm olduum ey, bar zamannda da her zaman yaptm eydir. Neden hemen savaa girmiyorum, onu da sana aklayaym: Bizim ne kentimiz var ne de dikili aacmz var, ki elden gitmesin, ya da yaklp yklmasn diye korkup hemen savaa girelim; ama siz eer ille de savamak istiyorsanz, bizim atalarmzn mezarlar var ; onlar bulun, onlara el kaldrn, o zaman grrsnz, mezarlarmz iin dvyor muyuz dvmyor muyuz (Herodotos IV: 127). skit hkmdarnn yukarda ifade ettii szleri skitlerin hayat tarzn ortaya koyduu gibi, atalarnn mezarlarn kutlu saydklarn ve bu mezarlar korumaya aldklarn da gstermektedir. Burada korumaya aldklar mezarlarn gerekten koruyucu zellii bulunmakta olup, bylece bu tr mezarlara korugan, kurgan denilmesi bu vasf ile balantl grlmektedir. Zamanmza kadar kurgan kelimesinin farkl anlamlarna dikkat ekilmitir. Bu kelimenin mezar, gmt, mezar tmsei olabilecei gibi ; kale, sur ehrin etrafn eviren kemer olarak da anlam kazand ifade edilmektedir (Roux 1999: 295). Burada kurgann iki anlam ortaya kmaktadr. Birincisinde lm olan kiinin korunduu yerdir. kincisinde ise yaayanlarn d saldrlara kar korunduu, ehri koruyan savunma sistemidir. Her ikisinde de bir koruyuculuk sz konusudur. Ancak atl kavimlerin yerleimine bakldnda ehrin savunmas ile ilgili manas ehir hayat ile balantldr. Bu yzden ehir savunmasnda kullanm daha ge olmaldr. Mezar gelenei ile ilgilisi ok daha eskidir.
22
skit dnemi iin yalnz mezar ifade eden bir kelime olmaldr. Bu kelime yalnz mezarn zerinde oluturulan tmsei dahi ifade etse, yine onun koruyuculuk vasf n plana kmaktadr. te koruyuculuk vasf n plana km olan bu tr mezarlarn arkeolojik olarak da tespit edildii grlmektedir. Bu tr kurganlar arasnda byklkleriyle Certomlyk ve Aleksantropol kurganlar son derece nemli bir yer tutmaktadr. Hem bu iki kurgan hem de dier kurganlarn asl gm alanlar kare ya da dikdrtgen bir ukur alarak yaplmtr (Rolle 1979: 62-67). Kazlarak planlar karlm bu kurganlarn yaplar Herodotosun verdii bilgilerle rtmektedir. Ancak bu tr kurganlar yalnz Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda deil, Orta Asya ve Sibiryada ortaya karlmtr. Tuvada Arzhan, Kazakistanda Esik Kurgan byk kurganlar arasnda yer almaktadr. Ayrca Abakan blgesinde ar vadisinde byk kurganlar ortaya karlmtr. zellikle kurganlarn asl alann kare eklinde yapld ve zerlerinin tamamen yksek bir biimde oluturulduu ortaya konulmutur (Bokovenko 2002: 521). Pazrk vadisinde tespit edilmi mezarlardan be tanesi byk kurgandr. Bu kurganlarda da mezar odas oluturulmu ve hemen hemen asl alanlar kare planldr (Jettmar 1966: 54). phesiz mezarlarn en kayda deeri Tuvadaki Arzhan kurgandr. Bu kurgann asl gm alan, mezara gmlen insanlar ve atlar bakmndan nemli bir yer tutmaktadr (Gryaznov 1976: 40). Manuryadan Macaristana kadar ok geni corafyada skitlere ait ok sayda kurgan belirlenmi ve bunlarn kazlarnn yaplmas sonucu, Herodotosun hkmdar mezarlar hakknda verdii bilgileri destekleyen verilere ulahttp://www.millifolklor.com
lmtr. phesiz bu byk kurganlar mezar yapma gelenei ierisinde nemli bir yere sahiptir. Ayrca ok sayda kk mezarn yaplm olduunu da syleyebiliriz. Bu byk kurganlar mumya gelenei ve definden sonra yaplan temizlenme trenleri asndan da veriler ortaya koymaktadr. nk bu tr kurganlarn bir ksmnda hem mumyalanm cesetler hem de temizlik trenleriyle ilgili arkeolojik buluntular ortaya karlmtr. LLERN MUMYALANMASI skitlerde llerin mumyalanmas ile ilgili ilk bilgi Herodotosta bulunmaktadr. O, bu hususta yle demektedir: len kiinin gvdesi mumla kaplanmtr; nceden karn yarlm, ii boaltlm ve maydanoz tohumu, anason ve dvlm saparna ve kokulu maddelerle doldurulmu sonra dikilmitir (Herodotos IV: 71). skitlerde mumyalama gelenei hakknda baka bilgi bulunmamaktadr. Bu hususta kurganlardan karlan cesetlerde mumyalama geleneinin uyguland tespit edilmitir. Ancak Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda skit kurganlarnda mumya geleneini gsteren kalntlardan imdiye kadar sz edilmemektedir. ncelikle neden mumyalamaya gerek duyuluyordu sorusuna cevap bulmak gerekir. zellikle l gmme yln belli zamanlarnda yaplyordu. ller ya yazn banda ya da sonbaharda gmlyordu. Hatta M.S. 6 ve 7. yzyllarda yaayan Trkler arasnda ilkbahar veya sonbaharda l gmme gelenei varln srdrmtr. in kaynaklarna gre; Onlar (Trkler) yazn veya baharda lenleri aalar ve bitkiler sararp kurumaya balad zaman; kn veya sonbaharda lenleri, yapraklar yeermeye balad zaman gmerler (Liu Mautsai 1958: 9).
23
Gmme ileminin senenin belli dnemlerinde yaplmasnn nedeni muhtemelen byk kurganlarn yapmnda gerekli olan ii masraflarndan dolay, ama daha nemlisi, gmme anna kadar bozulmay engellemek maksadyla yaplan mumyalama gelenei ile balantldr. Burada yalnzca nemli ahsiyetlerin lleri mumyalanmaktayd (Rudenko 1970: 279). Zaten Herodotosda skit hkmdarlarnn mumyalandklarn belirtmektedir (Herodotos IV :71). Ancak skitlerde yalnz hkmdarlarn deil, boy ve boylar birliklerinin banda bulunan nemli ahsiyetler ldklerinde cesetlerinin mumyalandn syleyebiliriz. llerin gmlmesinin yukarda belirttiimiz zere, ilkbahar ve sonbaharda gerekletirilmekteydi. Arkeolojik buluntular cesedi mumyalama ileminin olduka yaygn bir ekilde uygulandn gstermektedir. Pazrk kurganlar, ibe ve Oglakti kurganlarndan mumyalanm cesetler ortaya karlmtr. Genel olarak, mumyalama ileminin lmden sonra da hayatn devamn salamak iin lnn eklini muhafaza etme arzusundan kaynakland dnlmektedir. Fakat bunun salanmas iin iskeletin yeterli olduunu da biliyoruz. Ancak mumyalama ileminin esas amac cesette her hangi bir bozulma olmadan cenaze trenleri iin uygun tarihi beklemeye imkan vermektedir. Mumyalama ilemi cesedin bozulma tehlikelerini ortadan kaldran nemli tek yntemdir; ate etleri yakabildii gibi kemikleri de yakabilirdi, kemirici hayvanlarda kemikleri krabilirdi. Ancak bu karmak yntem yalnzca dnyadaki hayatnda g sahibi insanlar iin kullanlyordu. Bunun amac onlarn teki dnyada da gl kiiler olmalarn salamakt (Roux 1999: 260). Mumyalanan cesetlerde hangi i-
lemlerin yrtlm olduu ayrntl bir ekilde ortaya konulmutur. Bu hususta Pazrk Kurganlar en kayda deer bilgilere ulamay mmkn klmaktadr. Ceset mumyalar ilk olarak ibede yaplan kazlardan sonra Altayllarn kurganlarndan karlmtr. Yal ve gen insan cesetlerinin gnmze kadar kt bir halde kalmalarna ramen, beyin, kafatasndan ve barsaklar bedenden kartldndan cesetleri tespit etmek mmkndr. Gen olann gz oyuklar dikile ayrlm ve kaln tentene iplikleri vcuttaki btn yarklarn dikilmesi iin kullanlmtr. Vcutta kesilerek yarklar oluturulmas bir kural olduundan ibedeki kurgandan kartlan adamn bacandaki yarklar ile Pazrktaki 5. Kurgandan kartlan adamn bacandaki yarklar ayndr (Rudenko 1970: 280). 2. Kurganda gml kadn ve erkek kafataslar, ibedeki kurgandan kartlan yal adamn kafatasna uygulanan ayn yntemle ayrlmtr. 2. Kurgandaki kadn kafatas alp, ii boaltldktan sonra ii toprak, amlarn ine yapraklar ve karaam kozalaryla dolduruluyor. Alan ksm ise tekrar kapatlarak deri yaz at kl ile dikiliyor (Rudenko 1970: 280). Mumyalama ileminde barsaklarn karlmasndan sonra alan yarklar tentene iplii ile dikiliyor. Eller ve bacaklar zerindeki yarklarn yan sra, kala zerinden bacaklara doru, omuzlardan kollara doru 1 cm. derinliinde saysz bir ok yarklar bulunmaktadr. Bu yarklar bir ban ucuyla alm, hatta muhtemelen diki ipliklerinin bozulmasn nlemek iin koruyucu bir madde ieren bir nesne ile de alm olabilir. Koruyucu olarak ne kullanld hala bilinmemektedir. Muhtemelen bu koruyucu Msrda yaygn olan evrensel
24
bir yntem olarak kullanlan tuzdu. Bu yolla korunmu cesetler alm ve su altnda kalm kurganlarda bulunmu olsayd, bunu tespit etmek zor olmayacakt. 2. Kurgandaki adam cesedi apulcular tarafndan yama edildiinden ve uzun sre su altnda kaldndan cesedin iinde tuzun varlna rastlamak mmkn deildir (Rudenko 1970: 280). Ancak inde Kitan Vu-yu adndaki yeni imparatorun inde len selefinin trenini yapmak iin gerekletirdii gsterili cenaze treninde cesedin barsaklarnn karld ve karn tuzla doldurulduktan sonra getirildii belirtilmektedir (Roux 1999: 259). Buradan bu kltr corafyalarna yakn yerlerde mumyalama da tuzun kullanlm olmas, Pazrk ve evresinde de kullanld dncesini glendirmektedir. Mumyaclkta daha farkl bir yntem ise 5. Kurgandaki cesetlerde grlmtr. Burada kesilen yarklarn dikelmesinde at kl ifte kvrmlar eklinde bklerek dikilmekteydi. Bu ekilde oluturulmu ipler genellikle hem kadn hem de erkek vcutlarndaki yarklarn dikiminde kullanlyordu (Rudenko 1970: 281). lenin bedenini korumann ok yolu vard. Bundan dolay mumyalama ile balantl olarak daha iyi korunmu cesetler bulunmaktayd. 5. ve 2. Pazrk kurganlarndan karlm mumyal cesetler daha salamdr. Ak-Alahtan bir kurganda karlan gen kadnn cesedi de mumyalanmtr. En az ameliyat yoluyla mumyalanm cesetler de ortaya karlmtr. Yukar Kalein kurganndan karlan adamn cesedinde grld gibi karn boluunu amak i organlarn karmak ve mumyalama cesedin korunmas iin yeterli olmutur. 2. Baadar kurganndan karlm kadn ve erkek cesedi de ayn ekilde mumyalanmtr (Polosmak 1996: 210-211).
Yukarda belirtildii zere, Pazrk kurganlarnn yapm srasnda mumyalama geleneinin yaygn olduu grlmektedir. Pazrk kurganlar dnda dier kurganlardan da mumyal cesetler ortaya karlmtr. Bu yaygn olarak srdrlen mumyalama geleneinde lenin bedenin korunmasna ynelik birtakm maddeler kullanlyordu. Maddelerin neler olabilecei zerinde de almalar yaplm ve baz verilere ulalmtr. Pazrkllar i organlarn ilalanmas ve cesedin korunmasnda cila kullanmlardr. 3. Ak-Alahtaki 1 kurganndan karlm mumyal kadnn derisi zerinde laboratuar almalar yaplmtr. Buradan anlald zere, organlarn ayrtrlp, cesedin cilalanmas koruma ileminde kullanlmtr (Polomsak 1996: 211). Dalk Altay ve Dou Kazakistanda zencefil boyas ve cila iyi tannmakta olup, oralar bunlarn vatandr. Pazrkllar zencefil boyasn deriden yaplm eya ve aalar boyamada da kullanmlardr. Zencefil boyas ve cila kullanmyla lmszlk, sonsuzluk iksiri oluturulduu anlay mevcuttur. te Pazrkllarda bunu cesedin d halini korumak iin kullanmlardr (Polomsak 1996: 211). Elbette maydanoz tohumu, anason,dvlm saparna ve kokulu maddelerde mumyalama ileminde karnn iindeki organlar boaltldktan sonra kullanlmtr (Herodotos IV: 71). Kurganlardan ortaya karlan mumyalanm cesetler yalnz mumyalama hakknda bilgi sahibi olmay mmkn klmamaktadr. Ayn zamanda cesetlerin gvdelerinin dvmeyle kaplanm olduu grlmektedir (Zvelebil 1980: 255). Hatta Pazrk kurganlarndan karlan atlarn kulaklarna birbirinden farkl enler yaplmtr. Bu nian-
25
larn farkl olmalar, atlarn deiik boylara mensup kiiler tarafndan hediye edildiini gstermektedir (Durmu 1997: 17). Mumya geleneine tekrar dnersek; bu gelenein skitlerde yaygnl yukarda belirtildi. skit sonras dnemde de varln koruduu grlmektedir. Gktrk dnemine ait yaztlarda trene katlanlarn kokular, mumlar sandal aac vb. getirmeleri (Thomsen 1993: 156), bu dnemde mumya geleneinin varlna bir iaret saylabilir. Daha da belirgin olan Trkiye Seluklularnda mumya geleneinin varldr. Seluklu Sultanlarndan II. Kl Arslan, I. Keyhsrev, II. Sleyman ah, III. Kl Arslan ve daha bir oklar mumyalanmtr. Bu durum kkl bir ananeyi ve kltrel sreklilii belirgin bir biimde gstermektedir (Durmu 1993: 56). DEFN SONRASI YAPILAN LEMLER skitler llerini gmdkten sonra baz iler yapmaktadrlar. Bu hususta Herodotos bize yeterli bilgiler vermektedir: lleri gmdkten sonra kendilerini temizlerler. Balarn iyice ovarak ykarlar, gvdelerini temizlemek iin bir tren yaparlar, yere st ular birbirine eik kazk akarlar, zerine epeevre kee sararlar, keelerin ierisinde ve kazklarn ortasnda bir tekne vardr, iyice kzdrlm birok ta getirip bu teknenin iine koyarlar (Herodotos IV: 73). Herodotos yukarda yaplan ilemlere de bu hususta aklk getirmektedir: skit topraklarnda kenevir yetiir, tpk keten gibidir, yalnz daha kaln ve daha byktr. Hem insan eliyle ekilir hem kendiliinden yetiir. Traklar bundan tpk ketene benzer giyecekler yaparlar. Hatta bu iten ok iyi anlamayanlar iin, bu giyecekler ketenden mi yaplm, yoksa kenevirden mi hi belli
olmaz ve keneviri bilmeyenler, ketendir diye yemin edebilirler (Herodotos IV: 74). skitler kenevir tohumlarn alarak trenlerinde kullanmaktadrlar. Bu hususta yaplan ilemleri Herodotos yle anlatmaktadr: skitler kenevir tohumunu alrlar, kee rtlerin ierisine girerler ve bu tohumlar kzgn tan zerine atarlar; tohum taa deince ttmeye balar, kard buu Yunanistandaki hamamlarda bile bu kadar boucu bir buu olmaz. skitler bu buuyla baylrlar ve keyiften haykrrlar. Bu onlara ykanma yerine geer, nk gvdelerine hi su dedirmezler (Herodotos IV: 75). skitlerin kadnlarnn temizlenmesiyle ilgili olarak u bilgiler yer almaktadr: Kadnlarna gelince, onlar da servi, sedir aac yongalarn prtkl bir ta zerinde iyice dvp su katarlar ; bu hamuru yzlerine ve btn gvdelerine srrler, koklamaya doyulmaz bir koku kazanm olurlar ve ertesi gn bu lapay kaydrdklar zaman derileri prl prl ve taze bir renk alm olur (Herodotos IV: 75). Herodotosun belirttii bu basit temizlik banyosu matem sresinin bitimi olarak ok kklemitir. Bu temizlik ilemi banyo olarak hizmet vermi ve bylece vcudun su ile asla ykanmad kavranm grnyor. Ancak nasl bardklar husus pek ak deildir. Tercihen yabani hayvanlarn, zellikle kurtlarn ulumas ya da insan lklar sz konusudur. Temizlik ileminde kullanlan kenevir tohumunun sarho edici etkisi ve ok fazla uyuturuculuu bilinen narkotik ihtiva ettii bilinmektedir. Bundan dolay skitlerin sk kapatlm yurtta (tek kiinin girebilecei adrda kenevir ekmede) gerektii biimde mthi bir sarholua ulayorlard (Meuli 1935: 122123).
26
Herodotos, skitlerin ne lde sarho olduu hakknda fazla bilgi vermemektedir. O, byle buhar sarholuunun Massagetlerde olduunu bildirmektedir: Onlar (Massagetler) kmeler halinde atein etrafn evirmekte, taze meyveleri iine atmaktadrlar. Hellenlerin arapla sarho olduklar gibi, onlarn buharyla dans ve arkyla comaktadrlar. ki adam boyuna kadar byyen bu aalar phesiz kenevir olarak grlmektedirler (Herodotos I: 202). Kenevir toplanmas phesiz quaedam semina, yani kenevirin tohumlanmas zamannda yaplm olmaldr. Bunun dumanyla belirgin sarholuk salanm oluyordu. Fazla kendinden geiren sarholuk durumu skit temizlenme yurtlarnda aranlmtr. Zira bunlar ayn maksatla temizlenmeye de phesiz hizmet etti. Ayn ekilde Kuzey Amerikann en eski yerlilerinde perhizle balant, uyuturucun hazz hemen hemen umumiyet yaygndr ve orada ibadet artlarna uygun temizliin ok nemli bir ekli ve maksada ulamada asl are ruhi olarak kendinden geme hali gsterilmektedir. Merkezi Kaliforniya Maidularnn yce varl insann oluumundaki gc buharlanmayla kazanlmaktadr (Meuli 1935: 123). Buulanma, kenevir ekme ve feryat kltyle balantldr. Btn egemen kabuller burada yalnz harici temizliin olmadn, zellikle inanla ilgili bir amelin olduunu, bunun unsurunun kendinden gemeye dayandn gstermektedir (Meuli 1935: 124). Herodotosun szn ettii kenevir Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda zellikle denizin kuzey ve gney sahillerinde yetitirilmitir. Buradaki merkezlerden Kolchisin kenevirleriyle mehur olduu bilinmektedir. Ayrca Rus arkeologlarn bu blgelerde yapt kazlarda
buluntular sayesinde kenevirin varl kantlanmtr. Yzey aratrmalaryla da gnmzde ad geen blgelerde kenevirin yabani olarak yetitii ispatlanmtr (Danoff 1962: 1001). Herodotosun verdii bilgiler arkeolojik boyutu ile de kantlanmtr. Sibiryada Altay dalarnda yaplan kurgan kazlar bu hususta bilgi sahibi olmamz salamaktadr. Anlatlanlarla kazlarda ortaya karlanlar arasnda bir paralellikte kurulabilmektedir. Pazrkta 2. Kurgann gmt ksmnn gneydou kesinde 6 direkten oluan bir kme ortaya karlm ve bu kmenin aasnda drt ayann zerine dayanm dikdrtgen kara bir kap ezilmi talarla doldurulmutur. Bu direklerden her birinin uzunluu 122,5 cm; aplar yaklak 2 cm. ve aaya doru kalnlamaktadr. Yukardan aaya her 2 cmde bir delik bulunmakta ve bunlar bir arada tutan bir demir yer almaktadr. Btn ubuklar fidan kabuu eritleriyle sarmal olarak balanyordu (Rudenko 1970: 284). Ek olarak blmenin bat yarsnda skit kazan eklinde talarla dolu ikinci bir tun kap, ayn ekilde yaylan 6 ubuun altnda ortaya karlmtr (Rudenko 1970: 285). Yukarda belirtildii zere, her kapta az miktarda kenevir tohumu bulunmutur. skit kazan teknesi iindeki kenevir tohumlaryla yaplyordu. Yanan scak talar kazann iine konulmakta ve kenevir tohumlarnn bir ksm yaklarak kmrlemekteydi. Dahas, kazanlarn kulplar, fidan kabuklaryla sarlrd. nk talarn scaklnn fazlal kulplar plak elle tutmaya cesaret vermediinden bu fidan kabuklar tutak grevi yapyordu (Rudenko 1970: 285). te 2. Kurganda 2 tane kenevir ekme blgesi ortaya karlmtr. Ate ierisinde yanan talar ieren kaplar ve
27
kenevir tohumlar onlarn zerinde 6 ubukla desteklenen snaklar belirlenmitir. Kurgann gney-bat kesinde bulunan geni paralar muhtemelen bir taraftan kae bir askyla dier taraftan demir bir askyla kaplanmt ve 6 ubukla desteklenen snaklar kurganlarn zerinde vard. Ayaklardan birine bal kenevir tohumu ieren matara bulunuyordu (Rudenko 1970: 285). Herodotosun belirttii kenevir ekme gelenei yalnz Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda deil, dou bozkrlarnda Altaylar ve evresinde youn olarak kullanlmtr. skitler dnemindeki bu yaygnlk hem yazl belgeler hem de arkeolojik buluntularla desteklenebilmektedir. Halk inanlar arasnda zel bir yeri olan ruhun temizlenmesi meselesine modern topluluklarda da rastlanlmtr. 1860 ylnda Radloff Kengi gl evresinde oturan bir Altay Trk boyunda bir aman tarafndan bir yurtta temizlii gzlemlemeye imkan bulmutur. Burada aman 40 gn nce lm olan bir kadnn ruhunu br dnyaya sevk etmek ve bununla bizzat ona ve hayatta kalanlara skunet salamaktayd. Akraba ve komularndan bir ksm ev sahibi tarafndan yurdundaki merasime davet edilmilerdi. Burada aman davuluyla deiik sesler kararak ve kendinden geerek eitli gsteriler yapyordu (Radloff 1986: 282-285). Bu biri tarafndan oynanan ve sylenen dramada primitif karakterde esas duygu bizi megul ediyor, bu temizlik seremonisidir. Bu seremoniyle matem sresi sona eriyor. Btn gm ve yasla ilgili inanca bal merasim usul ve kaidelerinde geen zahmetlerde lenin manevi yaama zm bununla nihai sonuca ulatrlyor. Benzer ekilde Orta ve Kuzey Asyada saysz topluluun davrand-
grlmektedir. Bu anlay Amerika ve dier lkelerde de bulunmaktadr. skitlerin de terleme kulbelerinde ayn amac elde etmeye almalar aikrdr. lenin cannn teye syledii ve feryad sz konusudur. Ancak skitlerde vecd iin akustik-ritmik olarak davul alarak uyarma eksiktir. Fakat bu arede Orta Asya, Sibirya ve Amerikann iptidai kavimlerinde eitli ekildedir. Snger, laden aac (ledum palustre), enfiye vb gibi uyuturucu perhiz, dans tepirhanenin stlmas yannda bulunmaktadr (Meuli 1935: 125). Herodotosun skitlerin banyodan nce balarn yaladklarn belirtmesi akla kavuturulabiliyor. Gnmzde Aa Amur blgesinde yaayan ve bir Tunguz boyu olan Oroalarda amanlar bir dumanla baylmaktadrlar, laden aacnn kuru yapraklarn kor halinde kmr zerine yerletirerek bunu meydana getirmektedirler, fakat nceden ayn bitkinin scak yapraklaryla dizlerini ovuyorlar burada bir ok defa diz cann otura olarak da gemektedir, bununla cana bir etki istenmesi kabul edilmelidir (Meuli 1935: 126). Gktrkler dnemine ait yaztlarda, zellikle Bilge Kaan yaztnda yo trenine katlan temsilcilerin getirdikleri arasnda altn ve gmten baka gzel kokular, mumlar, sandal aac vb. saylmaktadr. Bunlar yo treni iin getirilmitir (Thomsen 1993: 156). Bilge Kaan klliyesinde sunak ta yaknnda ortaya karlm ayakl kazan paralar acaba trenlerde byle baylma, ruhu temizleme ve lmn verdii acdan byle bir demlenme sonucunda kurtulmaya m hizmet ediyordu diye de dnlebilir. Gnmzde Moolistanda eitli boylara mensup olanlar arasnda toz haline getirilmi, trl bitki tohumlarnn
28
el zerine dklerek buruna ekilmesi eski bir gelenein yaatlmas olarak belki kabul edilebilir. Gerekten bu maddenin enfiye gibi buruna ekilmesi ve rahatlatc zellii dikkate deer bir husustur. SONU skit hkmdar mezarlar, llerin mumyalanmas ve definden sonra yaplan iler l gmme gelenei ierisinde n palana kmaktadr. nemli ahsiyetler iin yaplan kurganlar skitler dneminde onlarn btn yaylma sahasnda ortaya kmtr. Mumyalama gelenei hakknda Herodotos kayda deer bilgiler vermekte, ancak arkeolojik ynden belgelenmesi bozkrlarn dousundaki kurganlardan karlm buluntularla mmkn olabilmektedir. zellikle Pazrk kurganlarndan karlm mumyal cesetler Herodotosun verdii bilgileri dorulamaktadr. Ayrca Herodotosun verdii bilgilerin zaman ile Pazrktan ortaya karlan mumyalarn zamannda bir rtmenin olmas da kayda deer bir husustur. Definden sonra yaplan trenler ise eitlidir. En kayda deerlerinden birisi bedenin temizlenmesi olaydr. Herodotosun verdii bilgiler ve kurganlardan karlan buluntular arasnda bir ba bulunmaktadr. Hatta bu buluntular Herodotosun verdii bilgileri desteklemektedir. phesiz bedenin temizlenmesi olay defin sonras gerekletirilen ilemlerden yalnz bir tanesidir. Kurgan yapm, mumya gelenei ve defin sonras yaplan ilemlerin hem yazl kaynaklar hem de arkeolojik buluntularla belirlenmesi skitlerde l gmme geleneini renmeyi byk lde mmkn klmaktadr. Yazl belgelerle arkeolojik buluntularn kronolojik adan ayn zamana denk gelmesi de ayrca
deer tamaktadr. skitlerde grlen bu l gmme geleneinin zellikle bozkrlarda daha sonraki dnemlerde yaayan eitli topluluklarda grlmesi de kltrel sreklilik asndan n palana kmaktadr.
KAYNAKLAR Bokovenko, N ; Tagar Kltr, Trkler, I, Ankara:Yeni Trkiye Yayn, 2002, 518-523. Danoff, M ; Pontos Euxenios Paulys Realencyclopaedie der Classischen Altertumswissenschaft, sp, IX,(1962) 866-1175. Durmu, ., skitler (Sakalar), Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yayn, 1993. Durmu, ., Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, G.. F.E.F. Sosyal Bilimler Dergisi, 2/1, (1997), 13-19. Durmu, ., Scythian Culture, The Turks, I, Ankara: Yeni Trkiye Yayn, 2002, 979-988. Gryaznov, M.P; teki Dnya in Hazrlanan Atlar Unescodadan Gr, 12 (1976), 38-41. Herodotos, Herodotos Tarihi, (ev M. kmen),stanbul: Remzi Kitabevi, 1973. Jettmar K; Mittelasien und Sibirien in Vortrkischer Zeit Handbuch der Orientalistik,I,V,5(1966), 1-105. Liu Mau tsai; Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost Trken (TuKe), I, Wiesbaden: Otto Harrassowitz,1958. Meuli, K; Scythica, Hermes,70,(1935), 121176. Polosmak N.V; Traditsiya Pazrkskogo Balzamirovaniya (Nekotorie Aspekti Problemi) Novetie Arheologieskie i Etnograficeskie 0tkritsiya v Sibiri, Novosibirsk,1996. Radloff W ; Sibiryadan Semeler, (ev A.Temir), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yayn, 1986. Rolle, R; Totenkult der Skythen,I, BerlinNew York, Walter de Gruyter, 1979. Rolle, R; Die Welt der Skythen, Frankfurt : Verlag C.J. Bucher, 1980. Roux J.P.; Altay Trklerinde lm, (ev: A Kazancgil), stanbul: Kabalc Yaynevi, 1999. Rudenko S. ; Frozen Tombs of Siberia, (ev: M.V. Thompson), Berleley- Los Angeles: University of California Press, 1970. Thomsen, V; zlm Orhon Yaztlar,(ev.V.Kken), Ankara: Trk Dil Kurumu Yayn, 1993.
29
UYGUR SAHASINDAKI EMIR GR OL DESTANININ OLAY RGS VE BAZI MOTFLER ZERNE

On The Plot Structure and Some Motifs In The Epic Story of Emir Gr Oli Among Uighur Turks Sur la structure vnementielle et certains motifs de lpope ougoure "Emir Gr Oli"
Do Dr. Alimcan NAYET*

ZET Krolu destannn bir ok versiyonu bulunmaktadr. Trkiyede bu versiyonlar zerinde pek ok bilimsel alma yaplmtr. Ancak Krolu destannn Uygur versiyonu henz bilinmemektedir. Bu yazda Krolu destannn Uygur versiyonu olan Emir Gr olinin olay rgs ve baz motifleri tahlil edilecektir. Anahtar Kelimeler Emir Grolu, epizot, Havaz Han, versiyon, motif ABSTRACT The Krolu epic has a number of versions. There are many scientific studies on these versions in Turkey. However, the Uighur version of the Krolu epic is not known in Turkey yet. In this article, the event structure and some motifs of Emir Grolu, the Uighur version of the Krolu epic, will be analyzed. Key Words Emir Grolu, episode, Havaz Han, version, motif.
Bugne kadar yaplan yayn ve almalarda, Krolu Destannn Uygur versiyonundan pek fazla bahsedilmemitir. Oysa, bata Anadolu sahas olmak zere, Orta Asya Trk boylarnn pek ounda yaygn olan, hatta Tacikler, Araplar, Ermeniler ve Grclerce de bilinen bu destan, Uygur sahasnda da anlatlmaktadr. incan (Dou Trkistan) Yalar-smrler Neriyat tarafndan 1994 ylnda yaymlanan Emir Gr oli adl kitapta 280 sayfa deerinde bir Grolu metni verilmitir. Sz konusu metin iin verilen aklamaya gre, bu destan, Maralvei(Maralba)nden Molla Seley Katip tarafndan 1915 ylnda istinsah edilmitir. Yenisarl halk destancs Ebeydullah Hac tarafndan da icra edilmi bu destan, mer Eli adnda bir ahs
not defterine geirmitir. Emir Gr Oli destan bunlardan yararlanarak yayna hazrlanmtr. Destan metninde toplam 91 iir bulunmaktadr. Koma, mani, trk ekillerinde dzenlenen bu iirlerin toplam drtlk says 628dir. Uygur sahasnda bulunan Emir Gr Oli destan, Pertev Naili Boratavn Krolu Destan adl kitabnda yer alan Katip Molla Hseyin Mir Babaolunun kaleme ald zbek Rivayetlerine ok yakndr. Boratavn kaydettiine gre, zbek Rivayetleri, Hikyeti Krolu Sultan adyla 1890da Kazanda baslmtr(Boratav,1984:255). Yazmzda bu iki metin de zaman zaman karlatrlmak suretiyle destann eksik kalan veya ilave edilen ksmlar da tespit edilmeye allacaktr. Krolu Des-
* Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits retim yesi
30
tannn dier zbek versiyonlaryla ilgili Prof. Dr. Pertev Naili Boratav, Prof. Dr. Fikret Trkmen, Prof. Dr. Dursun Yldrm, Do. Dr. Metin Ekici, Filiz Krbaolunun almalarna bavurulabilir. Emir Gr Oli (yazmzda sadece Grolu diye anlacaktr) destannn olay rgs ve baz motiflerini aadaki blmler hlinde incelemek mmkndr: 1.Grolunun Doumu 1.1.Kahramann Ailesinin Tantm Metnimizde kahramann ailesi yle tantlmaktadr: embil isimli bir ehir vard. Orada Ahmet adl bir padiah hkmdar idi. Onun hkm, civarndaki yaklak krk padiaha geerdi. Onun yannda Ay Han, Kn Han, Blbl Han, ingis Han, Esen Han adnda tal padiahlar var idi. Grld gibi, Grolunun ailesi bir hkmdar ailesidir. Bu destan kahramanlarnn soylu bir aileden gelmesi durumuna uymaktadr. zellikle, bu epizotta bahsedilen Ay Han, Kn Han, ingis Han adlar bize hi de yabanc deildir. Ay Han ile Kn Hann Ouz Kaann oullar ve Ouzdan sonraki hkmdarlar olduklarn biliyoruz. ingis Han hatrlatmaya ihtiya yoktur. Destann mteakip blmlerinde pek fazla fonksiyonu olmayan bu mehur hkmdarlar, metnimizde sadece sembolik olarak yer almlardr. Burada Ay Han ile Kn Hann hafzalarda hl yayor olmas ok nemli bir husustur. zbek Rivayetlerinde kahramann ailesinin tantm sz konusu edilmemitir. 1.2. Kahramann Olaanst Doumu Bu epizotta ok ilgin bir motif, yani bakire doum motifi yer almaktadr. yle ki, Ahmet Hann Zulper Ayim adhttp://www.millifolklor.com
l kz kardei bir gn bahesindeki tahtta salarn tararken dldlyle bahenin yanndan geen Hz. Ali u ay yzl gzel benden bir ocuk dourursa ne iyi olurdu der. O anda Zulper Ayim hamile kalr. Gnlerin birinde hamile olduunu anlayan Zulper Ayim, durumu annesine anlatr ve kardei Ahmet Hann bunu duyarsa ok zleceini dnp Allaha cann almasn dileyerek dua eder. Duas makbul olup Azrail onun cann alr. O zaman alt aylk olan bebek gr(mezar)de doar ve kamla nefes alarak yaar. Grld gibi, ocuk sadece Hz. Alinin arzusuyla domutur. Mantksal adan, ocuun babas Hz. Alidir. Ancak, meseleyi daha derinden dnecek olursak, burada gerek Hz. Ali, gerek Zulper Ayim birer ara durumundadr. Dorusu, ocuk Hz. Ali ve Zulper Ayim araclyla Tanr tarafndan dnyaya gnderilmitir. leride grlecei zere, ocuun alnnn kl olmas, snnetli olmas ve trnaklarnn kesilmi olmas da bunu gstermektedir. Bu muhtemelen slamiyet ncesine ait olaan st doum motifinin slamlatrlm eklidir. Nitekim, olaan st doum motifinin Uygur Treyi mitindeki bir aacn gkten inen ktan hamile kalarak be ocuk dourmas(gel,1989:81), Alankovann gkten inen ktan hamile kalmas(gel, 1989:43) gibi biimleri bulunmaktadr. Trklerin treyi mitindeki hkmdarn bir tepedeki kalede tuttuu iki kzndan birinin kurtla evlenerek ocuk dourmas hadisesinde de Tanr sz konusudur. Totemizm anlayna gre, kurt Tanr ruhunu tamaktadr. Dolaysyla burada deien sadece araclar olmaktadr.(kurt - Ik - Hz. Ali). Trklerdeki bakire doum motifinin Hz. sann ve Budann bakire doumla dnyaya gelmesi (Eliade.M. - Ioan P. Couli-
31
ano,1997:54) mucizesiyle ilikisi olup olmad ayrca aratrlmaya deerdir. Sonuta bu motif, kahramann ilahi bir meneden geldiini vurgulamak suretiyle ona bir takm olaanst g ve kuvvet kazandrmaktadr. Ayn zamanda bu durum halkn olaanst esiz kahramanlarn insanlar arasndan deil, ilahi bir meneden gelmesi gerektiine olan inancndan kaynaklanmaktadr. Daha nemli nedenlerin biri de, Grolunun soyunun Hz. Aliye dayandrlmak istenmesidir. Onun emir nvanyla anlmas, ki Emevilerin son dnemlerinde Hz. Alinin soyundan gelenler iin erif, seyyid, emir gibi lakaplar kullanlmaya balad bilinmektedir(slam Ansiklopedisi 2, 1989: 369), iktidar dneminde embilde meyhaneler atrmas, destanda Alevi anlaynn hakim olduunu gstermektedir. zbek Rivayetlerinde de Kurolu bir mezar(kur)da domutur. Ona can mezarda gelmi, mezar ona ana olmutur. Kurolunun doumuyla ilgili btn bilgi bundan ibarettir. Bu durum zbek Rivayetlerinde bu blmn ksaltlm olduunu gstermektedir. Ancak her iki durumda da kahramann ilahi meneli olduuna vurgu yaplmtr. 1.3. Kahramana Ad Verilmesi Kahramana ad verme, Trk destanlarnn geleneksel motiflerinden biridir. Bu motif metnimizde yle geer: Hz. Alinin dldlne ve dier at srlerine bakan Dede Kamber Veli adnda bir kii vardr. Bir gn o alaca baytaln mezarla doru gitmekte olduunu ve bunun bir ka kez tekrarlandn grnce baytal takip ederek mezarla gider ve orada baytaln bir ocuu emzirdiini grr. ocuun aln kl, snnet edilmi ve trnaklar kesilmi durumdadr. Dede
Kamber mezarclardan ocuun Ahmet Hann kz kardei Zulper Ayime ait olduunu rendikten sonra, Ahmet Han oraya artarak ocua bir ad vermesini ister. Ahmet Hann bunu Dede Kamberden rica etmesi zerine, Dede Kamber gr(mezar)de domu olan bu ocua Grolu adn verir. Ayrca ocuun emmesi iin baytal ayrr. Ahmet Han ehirde krk gn krk gece ziyafet verir. Bilindii gibi, destanlarda kahramanlara ancak din hviyeti haiz aksakall ihtiyar, dervi veya evliya gibi kiiler ad verebilir. Bunun iin Semetey ve Seyteke Gk Sakall Ay Koconun, Boa Hana Dede Korkutun ad verdiini hatrlatmaya gerek yoktur. Metnimizde de gelenek gerei kahramana bir veli tarafndan ad verilmitir. Bu veli kimdir? Kazak Trkleri arasnda atlarn hamisi olarak bilinen Kambar Ata adnda bir zat bulunmaktadr. Kazaklar bu zat uruna l adn verdikleri bir bayram tertip etmektedirler(cal,1996:304). Metnimizdeki Hz. Alinin dldlne ve at srlerine bakan Dede Kamber Veli ile Kazaklardaki Kambar Atann ayn zat oluduunda kuku yoktur. Burada Dede Kamber Velinin biraz daha slamletirildii grlyor. zbek Rivayetlerinde de Kurolu mezar(kur)da doduu iin bu ad verilmitir. Ancak adn kim tarafndan verildii belli deildir. Kurolunun doumu ayrntl anlatlmamtr. 1.4. Kahramann Eitimi Metnimizde kahramann eitimi zerinde detayl durulmamtr. Ahmet Han, Grolunu drt yanda okula vermi, o da yedi yana kadar okumutur. Grolunun okul hayatyla ilgili btn bilgi bundan ibarettir. Ancak 11 yana bastnda ata binmeyi renir, at zerinde insan birbirlerine atp tutarak
32
kendini gelitirir, 171 kilo arlndaki topu biri birine dedirmeden ge atp oynar. Burada kahramann okul eitimi ile at binme gibi pratie dayal eitiminin birletirildiini grmekteyiz. nk kahramann fizik stnl artk yetmez, onun akl ynden de stn olmas gerekir. Bu slam dnemde teekkl eden destanlarda daha ok grlen bir durumdur. zbek Rivayetlerinde Kurolu, yedi yanda drr-i nahan ona girince, tm esrar renmitir. Metinde bundan fazla bilgi yoktur. 2. Grolunun Olaanst Ata Sahip Olmas Bu epizot iki blmde incelenebilir. 2.1. Grolunun Baytal Tarafndan Beslenmesi Grolu mezardan ktktan sonra da baytal emmeye devam etmitir. Trk destanlarnda ocuun kurt, geyik ve ay tarafndan beslenmesi motifine ska rastlarz. ocuu besleyen at motifi ise pek yaygn deildir. Ancak Sar Uygurlardaki At Olu, Macarlardaki Ak At Olu masalnda kahraman olacak ocuk, at tarafndan dourulmaktadr(Halvat, 1994:7-22). Bu durum aslnda bu motifin Trkler iin pek yabanc olmadn ortaya koyuyor. Kurt, geyik, ay ve atn Trk mitolojisinde kutsal sayldklarn biliyoruz. Trk amanizminde, at aman ve ruhu Tanrya gtren aratr. Mesela, sabellann bir Macar masalndan naklettii bilgiye gre, aman inanc tayan ve aman olmak isteyen bir erkek ocuk ruhu at tarafndan gtrlnce baylmtr, bir sre sonra at onun ruhunu geri getirince de aylarak aman olmutur(Halvat,1994:10). Bize gre, destanlardaki at kahramann Tanrnn kendisine ykledii grevi yerine getirmesine yardm
eden aratr. Dolaysyla Trk destanlarnda kahraman tehlikeden kurtaran, srekli kahramana yardm eden, hatta konuan atlar ilah bir grev icra etmektedirler. Bu bakmdan Leyli Kr douracak olan baytal da sradan bir at deildir, ilah bir grevi yerine getirmek iin gnderilmitir. Onun tekrar tekrar ocuu emzirmeye gitmesi bunu gstermektedir. zbek Rivayetlerinde bu husus da sz konusu edilmemitir. 2.2. Daniyatn Ahmet Hann Ei Ezim Kz Ayimi Karmas Daniyatn Ahmet Hann eini karmas Grolunun olaanst ata sahip olmasyla dorudan ilikilidir. Daniyat ahtar ahn pehlivandr. Ahmet Hann ei Ezim Kz Ayimin resmini grnce ak olmutur. Bu nedenle Daniyat boyposu deveye, grn melee benzeyen, tuynaklar yukarya doru uzayan Leyli Kr adndaki tulpar(kanatl at)na binerek embile gelir. Grolu baytaln Daniyatn atyla iftletirmek ister. Buna karlk, Daniyat da ondan yengesini kendisine su getirmeye ikna etmesini ister. Grolu Daniyatn tuzandan habersizdir. Yengesi bu tehlikeyi nceden sezmi olmasna ramen, Grolunun srarn kramaz. Sonuta Grolu baytaln Daniyatn atyla iftletirir, ama bu yengesinin karlmasna mal olur. Grolu, days Ahmet Hana byd zaman Ezim Kz Ayimi geri getireceine yemin eder. Anlald gibi, Grolunun daha sonraki maceralarnn temelinde byle bir intikam duygusu yatmaktadr. Zamanla baytal Daniyatn tulpar Leyli Kra benzeyen bir tay dourur. Grolu tayna ekirdeksiz zm verir, akll olmas iin insan st, susad zaman deve st verir, boyunun uzamas iin kulun st, dadan sra-
33
yp geebilmesi iin geyik st verir. Bunlar mitik dncenin gzel rneklerdir. Gerekten Leyli Kr, ki bu isim Grolunun atna da verilmitir, nehirden rzgar gibi uarak geen, yksek kalelerden srayp geen, Havaz Hann tutsaklk haberini getiren olaanst zelliklere sahip at olarak yetiir. Leyli Kr deyiminin atn rengini ifade ettii kesindir. Dier versiyonlarda Grolunun atna Kr At dendiini hatrlayalm. Kahramanlarn byle olaanst atlara sahip olmalar Trk destanlarnn ok nemli motiflerinden biridir. Bunun en gzel rneklerini Manas ve Alpam destanlarnda da gryoruz. Resimden grp ak olma, ryada grp ak olma, sa telini grp ak olma motifleri Trk masal, destan ve halk hikayelerinde sk sk grlen motiflerdir, ki bunlar ayn motifin deiik biimleri olarak grmek mmkndr. Fonksiyonlar da ok farkl deildir. zbek Rivayetlerinde Kurolunun yengesinin karlmas olay bulunmamaktadr. Kurolunun Kr At vardr. Ancak onun bu at nasl elde ettii anlatlmamtr. Bazan Ivaz da bu ata binmektedir. 3. Grolunun Kz Karmas Grolunun ilk maceras bu epizotta anlatlmtr. Grolu yedi yandayken days Ahmet hana verdii szn yerine getirmek zere eline kl ve mzrak alarak Ezim Kz Ayimi kurtarmak iin ahtarn ehrine gider. Sadece uan kularn geebildii Tecen Nehrine gelince abdest alp namaz klr ve Allaha kendisini sa salim bu nehirden geirmesi iin dua eder. Leyli Krn azna eker ve tereya verir. Leyli Kr onu nehirden geirir. Grolu sonunda Ceyhun ehrine ular ve Ezim Kz Ayimi bulur. Ancak Ezim Kz Ayim aradan
yl getiini, artk Ahmet Hann kendisini kabul etmeyeceini syleyerek Groluyla gelmeyi reddeder. Bunun zerine Grolu Daniyatn yedi yandaki kzn karr. Durumu renen Daniyat Groluyu takip eder, ancak at Leyli Kr Tecen Nehrini geemez ve o atyla birlikte nehirde boulur. Grolunun at ise, ku gibi uarak nehirden geer. Grld gibi, Grolu Daniyatn kzn intikam iin karmtr. Bu onun ilk macerasdr. Bu epizotta geen uan at motifi sadece Trk kltrnde deil, dier kltrlerde de grlr. Temelinde insanolunun hz, suratla ilgili tasavvuru yatmaktadr. Manasn Ak-Kulas, Alpamn Bayobar rzgar gibi hzl koan atlar olup, bunlara hibir at yetiemez. Metnimizde ayn zellie sahip iki atn birinin nehirden geerken dierinin geememesi sahiplerinin inan ve imanyla ilgilidir. Grolunun ilahi meneli olduunu, nehirden gemeden nce abdest alp namaz kldn hatrlatalm. zbek Rivayetlerinde Kurolu yirmi yandayken Arap Reyhann kzn karmtr. Ancak ayrntl bir ekilde anlatlmamtr. Buradaki Arap Reyhan, destann Uygur versiyonunda Daniyat olarak gemektedir. 4. Grolunun Olaanst zellik Kazanmas Destanlarda kahramann olaanst zellik kazanmas genellikle iki ekilde olur. Biri, mucizevi doumdur, dieri de dini hvviyeti haiz Hzr, krklar veya dervilere rastlayarak onlarn duasn almaktr. Metnimizde ise Grolu hem mucizevi bir ekilde domakta hem Hzr, Krklar ve 12 imamla grmektedir. Bir gece Hzr Aleyhisselam, krklar ve 12 imamyla birlikte bacadan Groluna gzkr. Hzr Aleyhisselam Grohttp://www.millifolklor.com
34
lunun omuzunu ap yedi yerine mhrn basar ve ona Allahtan ne dilediini sorar. Grolu Hzr ve krklara nnn etrafa yaylmasn, mrnn uzun olmasn ve g kuvvette kimsenin kendisine denk olmamasn istediini syler. Dilei Allah tarafndan kabul edilip ona 120 yl mr verilir. Hzr ve krklar Groluna yardma ihtiya duyduu zaman kendilerini armasn syleyerek kaybolurlar. Burada Grolunun omuzuna mhr baslmas hususu ok nemlidir. Alpam Destannda da byle bir durum sz konusudur.(Yoldaolu, 2000:28). Kahramanlar bu mhrle bir eit dokunulmazlk kazanmaktadrlar. Mhrlenen kahramanlara ne kl iler, ne de ok iler. Onlar atete de yanmazlar. Dolaysyla artk kimse Groluna denk olmayacaktr. zbek Rivayetlerinde Kurolu otuz ve krk yanda Krk ihliten, On iki mam ve Hzrla grr. O, olaanst g kuvvete bu ekilde sahip olmaktadr. 5. Grolunun Hasan Han Karmas Grolu, days Ahmet Handan izin alarak kl kullanmay renmek zere sfahan ehrine gider. ehirde dolarken korumalaryla gezen bir ocuu grr ve onun Haldar Hann olu olduunu renince de karr. Bu srada kendisi ancak 21 yandadr. Bu epizotta Grolunun Hasan Hann olunu niin kard pek anlalmamaktadr. zbek Rivayetlerinde ise, Kurolu dokuz tane peri kz ve dokuz tane insane kz ile evlenmi olmasna ramen ocuu olmamtr. Bunun zerine o sfahan ehrindeki Haldarn olu Hazan Han karm ve evlat edinmitir. Yani Grolunun Hasan Han karmasndaki neden onun ocuksuzluhttp://www.millifolklor.com
udur. Metnimizde ise Grolu henz evlenmi deildir. Dolaysyla onun ocuk zlemiyle Hasan han karm olmas mmkn deildir. Bu durum metnimizde Grolunun Hasan HanI karmas konusunun anlatm srasnn kartrlm olduunu gstermektedir. Eer Manasn Almambet gibi, Alpamn Karacan gibi kendilerine denk denebilecek yiitlere ihtiya duyduklarn dnecek olursak, Grolunun da Hasan Han, Havaz Han gibi yiitleri etrafna toplamak amacyla bunlar karm olmas da pek mmkndr. Nitekim Hasan Han ve Havaz Han etrafndaki yiitler ierisinde tek bana savamaya cesaret eden, byk ordularla savaan kahraman kimselerdir. zbek Rivayetlerinde de Kurolu sfahan ehrinde Haldarn olu Hasan Han karr ve evlat edinir. Bu epizot her iki versiyonda ayn olmasna ramen, sras kartrlmtr. 6. Grolunun Evlenmesi Aa Yunus Peri, Kuh-i Kaf, yani Kaf Da hkmdarnn kzdr. 21 yandaki Grolunu falda grerek ak olmutur. Groluyla tanmak iin onun geecei yol zerine duvarlar altn kerpiten, meyva aalar gmten, yapraklar zmrtten olan bir has bahe yaptrr. Grolu Aa Yunus Perinin kendisiyle evlenme teklifini kabul ederek onu embile getirir. Ahmet Han krk gn krk gece dn tertip ettirerek Grolu ile Aa Yunus Periyi evlendirir. Ondan sonra Grolu, Daniyatn kzyla evlenir. Grolunun Aa Yunus Periyle evlendii haberini alan Mskal Peri de cariyeleriyle gelip Groluyla evlenir. Bunu duyan Glnar Peri de Ba-i remden gelerek Groluyla evlenir. Metnin sonunda yer alan iirlerde Grolunun Aa Yunus Periyi kendi ya-
35
nda, yani 21 yanda, Mskal Periyi 40 yanda, Glnar Periyi 50 yanda ald anlatlmtr. Bylece Grolu peri ve insandan olmak zere dokuz kzla evlenir. Bunlarn an hreti her yere yaylr. Bu epizotta geen duvarlar altn kerpiten, meyva aalar gmten, yapraklar zmrtten olan has bahe tamamen masallara has bir tasvirdir. Grolunun Peri Kzlaryla evlenmesi ise, bu epizotun nemli motifidir. Kahramann Periyle evlenmesi kaynak itibariyle ok eskilere giden bir motiftir. Bunun iin Uygurlarn Treyi mitindeki B Hann bir kzn hayaliyle AkDada yedi sene, alt ay ve yirmi iki gn bulumasn, Ouz Kaann gkten k ierisinde inen kzla evlenmesini hatrlatmak gerekir. Bunlar Tanr tarafndan gnderilen kutsal kadnlardr (gel,1989:87). Bunlar daha sonraki dnemlerde, belki de yabanc kltrn etkisiyle, peri dncesiyle birletirilmitir. Trke Szlkte peri kelimesi Doast gleri olduuna inanlan hayali dii varlk diye aklanmtr(Trke Szlk 2, 1988: s. 1178). Peri kelimesinin Eski Uygurcadaki karl nepsikidir. Bu kelime Ouz Hann gzelliini tasvir etmek iin de kullanlmtr. Jean-Paul Roux Paganizmin tanrlar veya eytanlar, cinlere ve perilere benzetildi diye yazmtr(Roux, J.P., 2002:44). Boratav peri kelimesi ile cin kelimesinin ou zaman e anlama geldiini syler. O cin kelimesini yle aklar: Bu sz trkeye arapadan, arapaya da latince genius kelimesinde gemitir; latincede anlam insanlar, hayvanlar, yerleri koruyan, onlarn kaderini yneten ruh ya da tanrms varlktr(Boratav, 1999:74-75). Aadaki rnek bunu biraz daha netletirecek niteliktedir: inde ok iyi bilinen Xi Wangmu(Batnn Ana Kraliesi) efsa-
nesindeki Ana Kralie Kunlun Dalarnda yaayan bir peri tanrasyd. Onun leopar gibi kuyruu ve bir kaplana benzer enesi vardr, kaplan gibi kkrer ve insan yer. evresine veba saar. Dank sal bir cad gibi bir maarann derinliklerinde yaar. Bir lm tanrasdr. Ancak sonraki dnemlerde bu Ana Kralienin d grn zarif bir gen kz ve dolgun bir kadn, saygn bir in hanmefendisi olarak deitirilmitir. Kendisi bu dnyadaki erkeklerle yatarak bilgelie erimi ve olaanst gzellie sahip olmutur(Eberhard, 2000: 318 - 320). Bu rnekte Ana Kralienin aslnda totemik bir tanra olduu aktr. Bu anlamda metnimizdeki periler tanrsal varlklardr. Metnimizde Aa Yunus Peri, Mskal Peri ve Glnar Peri kendiliinden gelerek Groluyla evlenmektedirler. Bunlar Grolunun nceden izilmi kaderinin gereidir. Dolaysyla Grolunun onlar reddetmesi sz konusu olamaz. Bu periler ayn zamanda gksel gleri de ifade etmektedir. zbek Rivayetlerinde Kurolu elli yandayken Kaf Da Padahnn kz Yunus Peri, elli be yanda Hindistandan Mskal Peri, altm yanda rem Bandan Glnar Periyle evlenir. Ayrca dokuz tane insan kz alr. 7. Grolunun Hkmdar Olmas Metnimizde Grolunun embile padiah olmas yle anlatlmaktadr: Ahmet Han bir gn ryasnda yksek bir dadan der. Bu rya onun padiahlk tahtnn elden gidecei eklinde yorumlanr. Tahtn yabanclarn eline gemesini istemeyen Ahmet Han krk gn krk gece yaplan lenle tahtn Groluna devreder. Bylece Grolu 25 yanda embile padiah olur. Onun dneminde embilde bereket olur, halk zenginleir, kaleler surlar yaptrlr. Grohttp://www.millifolklor.com
36
lu yle bir g kuvvet sahibi olur ki, gittii her yeri almadan geri dnmez. Kzlbalar alayan ocuunu sakinletirmek iin Grolu geliyor diyecek hle gelirler. Kahramann hkmdar olmas Trk Destanlarnn nemli bir geleneidir. Ouz Kaan, Manas, Edige, Alpam destanlarnda kahramanlar hkmdar olmaktadrlar. Bylece kahramanlar hem fizik ynden hem de sosyal stat ynnden gcn, kuvvetin doruuna ulamaktadrlar. Bu epizotta karlatmz kzlbalar deyimi dikkat ekicidir. zbek Rivayetlerinde Hunkar ah kzlbalar padiah olarak gemektedir(Boratav, 1984:29). Bu, metnimizdeki Hunhar ah ve onun lkesinin kzlba olduunu gsterir. Kaynaklarda kzlbaln Alevilikten doduu, 16.yzyldan itibaren Safevilerin propagandasyla gelitii anlatlmaktadr(slam Ansiklopedisi, 1989: 369). Dolaysyla, Grolu ile Hunhar ah arasndaki mcadelenin farkl dinlere deil, ayn dinin farkl mezheplerine mensup iki hkmdar arasndaki mcadele olduu anlalmaktadr. zbek Rivayetlerinde Kurolunun nasl sultan olduu anlatlmamtr. O embil-Bil ehrinde Aalk Han ve Cigal Handan sonra iktidara gelmitir. Bamsz bir sultan deil, bir Tarhandr. Emrinde doksan Trkmen beyi bulunmaktadr. Destann Uygur Versiyonunda da Grolunun yannda Ahmet Handan kalan Ay Han, Kn Han, Cingis Han ve Esen Han gibi beyleri vardr. 8. Grolunun Havaz Han Karmas Bu epizotu blmde inceleyebiliriz. 8. 1. Grolunun ocuksuzluu. Metnimizde Grolu dokuz hanmla evlenmi olmasna ramen hi birinden
ocuk sahibi olamamtr. Grolunun ocuk sahibi olamamas muhtemelen onun esizliini, tekliini vurgulamak amacn gtse gerektir. Dier Trk destanlarnda kahramanlarn ocuk sahibi olduklarn gryoruz.. Mesela, Ouz Hann, Manasn, Alpamn, Edigenin oullar vardr. Metnimizde Grolunun ocuksuz olmas onun daha fazla idealize edildiini dndrmektedir. Ancak bu durum onun Hasan Han ve Havaz Han karmasnn ve onlar evlad gibi sevmesinin nedenini aklamaya da iyi bir zemin hazrlamtr. Oysa, hatrlanaca zere, destann Azeri rivayetinde, Krolu vaz(metnimizde Havaz) ak olduu iin karmaktadr(Boratav, 1984:22). Bunu izah etmek gtr. Grolunun Havaz Han karmasnda yiitlerinin istei de ok nemli neden olmutur. Mesela, bolluk, zenginlik iinde yaayan Grolu bir gn saz alarak yiitlerine ne istediklerini sorar. Yiitler Hunhar ahn ilindeki Kerem Kasapn olu Havaz Han getirip kendilerine sultan yapmasn ister. Ay Han, Kn Han, ingis Han ve Esen Han gibi tal beyler de yiitleri destekler. Fakat Havaz Han getirecek kimse kmaz. Sonunda 16 yandaki Hasan Han Havaz Han getireceini syler. Burada hemen unu kaydetmek gerekir ki, metnimizde sultan, padiah, hakan, bey gibi nvanlarn ayn anda kullanld grlmektedir. Mesela, Grolu iin hakan, Havaz Han iin sultan, Ay Han, Kn Han, ingis Han ve Esen Han iin hem padiah hem tal bey nvanlar kullanlmtr. En yksek unvan ise hakandr. Bu nvanlar arasndaki derece farkn ancak kahramanlarn destandaki rol ve fonksiyonlarna gre ayrt etmek mmkndr. 8. 2. Bedbaht Dayla ilgili inanmma. Bedbaht Da ad stnde bir uursuz dadr. Bedbeht Dann tesinde
37
Hunhar ahn 30 kapl Grcistan ehri bulunmaktadr. Bedbaht Dann ba dumansz olduu zaman Grolunun ileri yolunda gitmekte, dumanl olduunda ise yiitleri krlmaktadr. Onun iin o daa Bedbaht Da(uursuz da) ad verilmitir. Hasan Han, 20 bin askerle Bedbaht Dana gelir, ancak askerleri dan bann kzl dumanla kapl olduunu grnce panie kaplarak embile geri dnerler. Tek bana kalan Hasan Han da embile geri dnmek zorunda kalr. Bunun zerine Grolu, Hasan Han getirmeye kendisi gider. Yolda bir gk adra rastlar ve orada Hzr Aleyhisselam onun yapmas gerekenleri syleyerek dua eder. 8. 3. Grolunun Havaz Han karmas. Grolu, Hzr Aleyhisselamn dedii gibi, Kamber Dede klna girerek Havaz Han, ona getirdii 400 koyunu gstermek bahanesiyle karr. Durumu renen Hunhar ah, 40 bin askerle Grolunu takip eder. Grolu, pirlerden yardm ister ve dmana kar tek bana savar. Beyaz elbiseli, banda beyaz sar olan krmz yzl, beyaz sakall birok kii dmana kar Grolunun yannda savar. Sonunda dman geri ekilir. Grolu, Havaz Han alarak embile getirir. Grolu, embilde Havaz Hana kendi hkmdarlk mhrn vererek onu ehre sultan yapar. Ayrca, Havaz Han 40 bin askeri olan Kara Hann Zeynepah Ayim adndaki kzyla evlendirir. Havaz Hann ondan Ali Han adnda bir olu ve Nurhan adnda bir kz olur. Bylece Grolunun yiitlerinin istei yerine getirilir. Havaz Han dneminde, embilde bolluk bereket olur. Elence iin meyhaneler alr. Havaz Hann n de Grolunun n kadar yaylr.
Bu epizotta Hunhar ahn ordusuna kar Grolunun yannda savaan beyaz sarkl, krmz yzl ihtiyarlar da dikkat ekicidir. Bunlar zbek Rivayetlerinde evliyalar ve erenler diye gemektedir. Grolunun koruyucu melekleri olmaldrlar. Destan kahramanlarnn bu tr koruyucu ruh ve meleklerinin olduunu biliyoruz. Metnimizde bu koruyucu ruh ve melekler islamletirilmitir. Bu epizot zbek Rivayetlerinde de ayn ekildedir. Sadece ahs isimlerinde bir farkllk sz konusudur. Destann Uygur Versiyonundaki Kerem Kasap, zbek Rivayetlerinde Bolduruk Kasap, Kamber Dede ise Trkmen Konurbay olarak gemektedir. Ayrca, zbek Rivayetlerinde Kurolunun vaz Han niin kard anlatlmtr. Krk yiit Kuroluna yle der: Daha bir arzumuz var, o da Hunkar ahn memleketinde Bolduruk Kasapn gzel ve yiit olu vaz Handr. Onu da getirelim, senin olun olsun, bizim de beyzademiz(Boratav, 1984:29). Metnimizde de Grolu ayn nedenlerle Havaz Han karmtr. 9. Ahmet Hann haneti Bir gn Grolu ahtar ahn ehrini ele geirmek zere askerleriyle yola koyulur. Uzun bir yolculuktan sonra Tecen Nehri kysna gelirler. Burada Ahmet Han, embili korumaya Havaz Hann geri gnderilmesi teklifini verir. Bunun zerine Grolu, Ahmet Han azarlar ve kendisini ehri korumakla grevlendirir. Bunu gururuna yediremeyen Ahmet Han embile gelip kendini padiah ilan eder ve Grolunun hazinesini yamalattrr. Aa Yunus Peri ile Zeynepah Ayimi ise ehirden kovar. ki kadn ocuklarn alarak zahmetli bir yolculuktan sonra tesadfen Haldar
38
Bayn gk adrna ularlar. Grolunun ei ve gelinini evinde arlayan Haldar Bay, kervanlardan Grolu adna vergi alp misafirler iin sarfeder. Bir gn Haldar Bay, Kara Han olunun snnet dnne davet eder. Haldar Bayn evine gelen Kara Han kz Zeynepahla karlar. Durumu renen Kara Han Ahmet Han yakalayp zindana attrr. Haldar Bay Grolunu aramaya kar ve yolda ahtar ah ldrp ban Groluna gtrr. Grolu ve Havaz Han Haldar kutlarlar. Grolu ahtarn ehrini ele geirip puthanelerini yktrr. embile dnerken yolda Haldar Bayn adrna urar ve Aa Yunus Periden olup bitenleri renince, days Ahmet Han ailesiyle birlikte embilden kovar. Bu epizotun nemli motiflerinden biri karde ihanetidir. Ahmet Han Grolunun daysdr ve kskanlktan deil de, gururu yznden Groluna ihanet etmitir. Kskanlktan olsayd, tahtn Groluna teslim etmezdi. hanet nedeni Grolundan azar iitmesidir. Masallarda da ska karlalan bu motifin fonksiyonu, dolayl olarak, kahramann evresinde yer alan yiitlerin balln vurgulamaktr. Bunu Manas Destannda da gryoruz. Manasn amca oullar Manas zehirleyerek ona ihanet etmilerdir. Bu epizotta karlatmz Haldar Bay ile Hasan Hann babas Haldar Han arasnda isim benzerlii bulunmaktadr. Ancak bu iki ahsn farkl kiiler olduunu dnyoruz. Bunlardan Haldar Bay bir gk adrda oturmakta, Grolu adna vergi almaktadr. O, yine ahtar ahn ban kesip Groluna gtrmtr. Grolu da onun bu hizmetinden dolay onunla akraba olmutur. Hasan Hann babas Haldar Han ise shttp://www.millifolklor.com
fahan ehrinde oturmaktadr. Kendisi bir handr. Olu Hasan Han da Grolu tarafndan karlmtr. Dolaysyla bu ikisi farkl ahslardr. Bu epizotta rastlanan Gk adr ifadesi de Eski Trklerin Gk Tanr inancyla ilgli olmas bakmndan nemlidir. Grolu Havaz HanI karmaya giderken, yolda bir gk adra rastladn, iinde de Hzr Aleyhisselemn bulunduunu grmtk. zbek Rivayetlerinde ise bu epizot yer almaz. 10. Havaz Hann Memleketine Dnmesi Metnimizde Havaz Hann Groluyu terk edip memleketine dnmesi iki nedene balanmaktadr. Bunlarn birisi, Grolunun hanmlarnn kendisini evlat olarak grmemeleridir. Bu durum metnimizde yle anlatlmtr: 120 yana giren Grolu ocuu olmayndan zlmektedir. Bir gn Aa Yunus Periye kendisi ld zaman onun nasl alayacan, nasl yas tutacan kendi kulayla duymak istediini syler ve onun sa tarafna geerek l gibi yatar. Elerinden biri onun sa tarafna, biri sol tarafna, dieri ba tarafna geip salarn datarak srayla at yakarlar. Bu arada Grolunun elerinin Bu dnyadan evlatsz giden sultanm diye aladklarn duyan Hasan Han ile Havaz Han, onlarn kendilerini evlat gibi grmemelerinden dolay kserler. Dier neden ise Ahmet Hann kz Botagz Ayimin hakaretidir. Bu olay yle gelimitir: Bir gn meyhanede Havaz Han yiitlerine arap sunarken kaseyi elinden drr. Bunun cezas olarak onun dek Glnden dokuz rdek yakalayp gelmesi istenir. Havaz Han dek Glnden dokuz rdek yakalayp dnerken yolda sigara isteme amacyla embilden kovulan Ah-
39
met Hann evine urar. Ahmet Hann 15 yandaki kz Botagz Ayim Havaz Hana ak olur. Karlkl syleyite Botagz Ayim halkn Havaz Hana Grolunun klesi diye baktn syleyince, Havaz Han ok zlr ve kendi memleketine dnmeye karar verir. Ancak yolda kararndan vaz geerek embile dner ve Groluna Ahmet Hann kzn almak istediini bildirir. Fakat Ahmet Hann kzn alp gelecek kimse kmaynca, Havaz Han bunu bahane ederek kendi memleketine dnmeye kesin karar verir ve Mecnun Kk denen atyla yola koyulur. Bu epizotta rastladmz en nemli motiflerin biri kahramann ldkten sonra kendisi hakkndaki yas dinlemek istemesidir. Bu motif baz destanlarda grlen kahramann lp dirilmesi motifinin rasyonelletirilmi bir biimidir. Manas Destannda Manasn lp dirilmesi motifi, Arthur T. Hattoya gre, Krgz destannn ideal ei Kankeye doru niteliklerini gsterebilmesi iin bir snav sunmaktadr(Trkmen, 1995:6). Grolunun lm gib yaparak elerinin kendisi hakkndaki atlarn dinlemesi de yaknlarnn balln deneme isteinden kaynaklanmaktadr. Bu epizot zbek Rivayetlerinde de hemen hemen ayn ekilde anlatlmaktadr. Ancak Ahmet Serdarn Kuroluyla akrabalk ilikisi belirtilmemitir. 11. Hunhar ahn Havaz Han lmle Cezalandrmak stemesi Bu epizot iki blmde incelenebilir. 11. 1. Havaz Hann Hunhar ah tarafndan ldrlmek istenmesi. Havaz Han memleketi Grcistana dner. 14 yldr hasretini ektii Havaz Han karsnda grp ok sevinen Hunhar ah; tahtn, hazinesini ve hkmet
mhrn Havaz Hana teslim etmek ister. Ancak bunun iin Havaz Hann denemeden gemesi gerekir. Hunhar ah ona insann, atn, yurdun, dinin, yiidin, halkn iyisini nerede grdn sorar. Havaz Han bunlarn hepsini embilde grdn syleyince, Hunhar ah sinirlenir ve Havaz Han Grolunun dinine girmekle sulayarak idam etmek ister. Havaz Hann annesi Gl Ayimin ve kz kardeinin celltlara yalvarmas sonucunda cellatlar, Havaz Han krk gn ierisinde Hunhar ahn dinine dnmesini, dnmedii takdirde ldreceklerini syleyerek zindana atarlar. Ancak btn nasihatlara ramen Havaz Han fikrini deitirmez. Bu blmde Hunhar ah Havaz Hann hasretiyle yanp tutumakta, ona tahtn tacn, hazinesini verecek kadar gvenmektedir. Fakat bunun neden pek anlalm deildir. 11. 2. Havaz Hann Grolu tarafndan kurtarlmas Kervanlardan Havaz Hann idam edilmek zere olduu haberini alan Grolu, onu kurtarmak iin Grcistana gelir ve yiitleriyle birlikte, gizlice Havaz Hann aslaca daraacnn altnda hazr bekler. Hunhar ah son bir kez Havaz Han Grolunun dininden dnmeye davet eder. Fakat reddedilince idam emrini verir. Grolu bu srada sava ilan eder ve yiitleriyle birlikte yedi gn yedi gece savap sonunda Hunhar ah yenilgiye uratr. Hunhar ah Groluna adam gnderip teslim olduunu bildirir. Grolu onu ho karlar. Grolu memleketine dnmek zereyken Hunhar ah, hazinesinin yarsn Groluna hediye eder. Grolu Havaz Han, Hasan Han ve beyleriyle birlikte embile dnerler. Bu epizotta ilgin bir imtihan motifini gryoruz. Eer Havaz Han Hunhttp://www.millifolklor.com
40
har ahn sorusuna onun istedii gibi cevap verirse, taht ve hazineye sahip olacaktr; eer istedii cevab vermezse lecektir. Nitekim, insann, atn, yurdun, dinin, yiidin ve halkn iyisini nerede grd sorusuna Hunhar ahn istedii cevab vermeyen Havaz Han idamla cezalandrlmak istenmitir. Bu motif, Havaz Hann Grolu ve onun dinine olan balln gayet gzel aklamtr. Bu epizot zbek Rivayetlerinde de ayndr. Sadece Uygur versiyonundaki Gl Ayim, burada Bal Ayim olarak gemektedir. 12.Grolunun Zenciler Padiahyla Savamas Bu epizot bamsz bir masal andrmaktadr. zbek Rivayetlerinde bu epizotun yer almamas bunun sonradan ilave edildiini gsterir. Bu epizotu drt blmde incelemek mmkndr. 12. 1. Havaz Hann Zencilerle Mcadelesi ntikam alma niyetinden vaz gemeyen Ahmet Han, Zenciler padiahnn lkesine gidip Zencilerin padiahn Groluna kar kkrtr. Zenciler padiah bunun zerine elisiyle mektup gnderip Grolunun hazinesinin yarsn, iki einden birisini kendisine vermesini, yoksa savaa hazr olmasn bildirir. Grolu ve beyleri buna ok fkelenirler. Ancak Zenciler padiahnn lkesine gidip onunla savaacak kimse kmaz. Sonunda Havaz Han ortaya kar ve uzun bir yolculuktan sonra Zenciler padiahnn lkesine gelir. Klk deitirip Zencilerin arasna karan Havaz Han, Zenciler padiahnn kzn kar. Zenciler padiah falclarndan kznn Havaz Han tarafndan karldn renince onu takip ettirir. Havaz Han kendisine yetihttp://www.millifolklor.com
en askerlerle gn gece savatktan sonra Zencilerin kurduu tuzaa atyla birlikte der. Ancak at kurtulup Groluna gider. 12. 2. Grolunun Zenciler padiahyla mcadelesi Grolu, 10 bin askerle bir ay yol yryp Zenciler padiahnn lkesine gelir. Zenciler padiah Havaz Han 200 kula ykseklikteki bir daraacna astrr. Bunu gren Grolu btn askerleriyle birlikte Zenciler padiahnn askerlerine saldrr ve 21 gn 21 gece savar. Groluyla ba edemeyeceini anlayan Zenciler padiah Doksan Bal Cadya Havaz Han ile kzn ehre gtrmesini emreder. Doksan Bal Cad Havaz Han ile Zenciler padiahnn kzn gvercine, kendisini doana dntrerek ehre ynelirler. 12. 3. Aa Yunus Perinin Yardm Grolu Blbl Han Aa Yunus Periden yardm istemeye gnderir. Aa Yunus Peri doana dnerek doan klndaki Cady ve gvercin klndaki Havaz Han ile kz takip eder. Bunu farkeden Cad efsunla Havaz Han ve kz geyie, kendisini kartala dntrp onlar daa doru srr. Bunu gren doan klndaki Aa Yunus Peri de kendini kartala dntrr. O zaman iki geyik ile ku klndaki Cad bir kuyuya gelir ve Cad kendini ylana, onlar bala dntrerek kuyuya indirir. Aa Yunus Peri de bir (leheng)canavara dnp kuyuya iner. Aa Yunus Peri daysnn verdii bir ty yakarak onu yardma arr ve yardma gelen days durumu rendikten sonra Cadnn ban koparr, balk klndaki Havaz Han ile Zenciler padiahnn kzn aslna dntrr. Aa Yunus Peri Zenciler padiahnn kzn alarak embile dner. 12. 4. Gol Pehlivan adndaki bir devin Groluna yardm etmesi.
41
Havaz Han Grolunun yanna dner ve Arabistana giderken tant Gol Pehlivan adndaki devin yardmna bavurur. Gol Pehlivann burnu zurna gibi olup ondan duman kmaktadr. Kaslar at kadar, deve kadar vardr. O avucuna ald Havaz Han tanr ve ona yardm etmeye razi olur. O Zenciler padiahnn askerlerini yok eder. Sonunda Zenciler padiah Grolundan amanlk diler ve Grolu onu balar. Grolu Havaz Han ve days Ahmet Serdar alarak embile dner. embile dndkten sonra Grolu Havaz Han Hakan yapar, hazinesini ve mhrn verip onu tahta oturtur ve nce kendisi ona ba eer. Bey ve yiitler de ona itaat edeceklerini bildirirler. Onu Zenciler padiahnn kz ve Ahmet Serdarn kzyla evlendirirler. Bu epizot tamamen masal unsurlaryla sslenmitir. Doksan Bal Cad, Gol Pehlivan, Havaz Han ve Zenciler Padiahnn kznn gvercin, geyik ve balka dntrlmesi, cadnn kendisinin de doan, kartal ve ylana dnmesi masallara zg unsurlar olmakla birlikte, Trklerin amanizm inancyla da yakndan ilikilidir. Bugn masallardaki bu tr ekil deitirme(metamorphose) olgusu, daha ok psikoanalitik adan deerlendirilmektedir. Psikoanalitik gre gre, masallardaki yar insan yar hayvan varlklar ve ekil deitirmeler ocuklarn ruhsal yapsndaki ikilikten domaktadr. Masallardaki hayvan figrleri ocuun igdsnn ve hayvani isteklerinin semboldr(Yce, 1993:. 118-124). Mircea Eliade bu konuya baka adan yaklamaktadr. Ona gore, amann(ve genel olarak ilkel insann) hayvanlarla ilikisi manevi dzeyde olup, kutsallktan kopmu modern bir zihniyetin kolayca kavrayamayaca kadar youn bir gizemli deer ve anlam tar. Avlanan hay-
vann postuna brnmek, ilkel insan iin, bu hayvan olmak, hayvana dntn hissetmek demekti. Bir hayvann yry taklit edilerek ya da derisi giyilerek, bir tr insan-st varolu tarzna eriiliyordu. Burada zdeleilen hayvan daha nceden belli bir mitolojiyi stnde tayordu. Aslnda o bir mitsel Hayvan, Ata veya Yaratcyd(Eliade, 1999:500-501). Bu aklama, masal kahramanlarnn ekil deitirmelerinin temelindeki anlaya k tutmaktadr. Bu adan baktmzda, Hac Bekta Velinin gvercin donuna girip umas, sonra tekrar nceki haline dnmesi hadisesini daha iyi anlarz. Burada ekil deitirmeyi salayan unsur giyilen elbiselerdir. Elbiseler eski hayvan postlarnn yerini almtr. Masallarda gkten inen kuu veya gvercinler elbiselerini kardklar anda kzlara dnmekte, elbiselerini giydiklerinde de nceki hline dnmektedirler. Elbiseyi ele geiren kii bu kzlarla evlenebilmektedirler. Mesela, Edigenin babas, Basatn babas bu ekilde evlenmilerdir. Sz konusu elbisenin yerini birer tye veya mitsel hayvan sembolize eden birer nesneye braktn dnrsek masallardaki ekil deitirmeler bize daha mantkl bir hle gelir. Bu epizottaki bir baka nemli unsur dev tipidir. Metnimizde Gol Pehliven adnda bir dev bulunmakta, Havaz Han ve Grolunun Zenciler Padiahna kar yaptklar savata onlara yardm etmektedir. O nehirde bulunan kocaman bir nar koparp karak onunla dman yok eder. Bilnidii gibi, devler olumlu ve olumsuz olmak zere ikili karaktere sahiptir. Yani devler insanlara ktlk etmekle birlikte, bazen iyilik de eder. Trk mitolojisinde devlerin insanlara iyilik etmeleriyle ilgili pekok masal bulunur. Rasyonel adan bakldnda, devhttp://www.millifolklor.com
42
ler; aslnda ok kuvvetli baz doa glerinin bedenletirilmi biimidir. Devin kasrga, frtna, duman eklinde ortaya kmasnn nedeni budur. Bu anlamda, insanolunun devlerle mcadelesi, onun doaya kar mcadelesini sembolize eder. Dinsel adan bakldnda, devler bazan tanrlarn rakipleri, bazan hizmetileri olarak grlr. Mitolojik adan, onlar; bazan insanlarn yardmclar olarak, bazan da insanlar yiyen korkun g olarak ortaya kar. Eski Uygur Szlnde dev kelimesi divini eklinde verilmi ve ilahe, tanr diye aklanmtr(Caferolu, 1993:45). Bu aklama onlarn tanrsal zelliklerine iaret etmektedir. Dolaysyla devler olaanst glere sahiptirler, insanlar ve kendilerini eitli nesnelere dntrebilmektedirler. Bahaeddin gel devi yle tarif eder:Dnyada bulunan yaratklarn, normal boy ve byklklerinin ok stnde dnlm ruhlardr(gel, 1989:561). Ona gre, devler de insan gibi idiler. Onlarn da ailesi, kzlar ve oullar vardr(gel, 1989:562). Bunlarn karakterlerindeki bu ikilik dualist dncenin sonucu olmaldr. Bu epizotta bahsedilen Ahmet Serdar her hlde Grolunun days Ahmet Han olmas gerekir. Grolunun Ahmet Hann ihanetini bu sefer balad anlalmaktadr. Yukardaki karlatrmalardan da anlald gibi, destann Uygur versiyonu hem olay rgs hem motif yaps bakmndan zbek Rivayetlerine nazaran olduka zengindir. Bu durum Uygur versiyonunun asl metni daha iyi muhafaza ettiini gstermektedir. Nitekim, Boratav da zbek Rivayetlernin asln muhafaza etmediini ifade etmitir(Boratav, 1984:97).
KAYNAKLAR 1. Boratav, Pertev Naili.(1984). Krolu Destan, stanbul: Adam Yaynclk ve Matbaaclk A.. (1999). 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul: Gerek Yaynevi. 2. Eberhard, Wolfram.(2000). in Simgeleri Szl, stanbul: Kabalc Yaynevi. 3. Ekici, Metin.(1998). Krolunun Dou ve Bat Versiyonlar Arasnda Bir Karlatrma(Yaymlanmam Doentlik almas), zmir. 4. Eliade, Mircea - Ioan P. Couliano.(1997). Dinler Tarihi, stanbul: nsan Yaynlar. 5. Eliade, Mircea,(1999), amanzm. eviren: smet Birkan, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. 6. Caferolu,Ahmet.(1993). Eski Uygur Szl, stanbul: Enderun Kitabevi. 7. Halvat, sabella.(1994). Macar Halk Masal Ak At Olu ile Trke Konuan Milletlerin halk Masallarn Olay rgs zerinde Karlatrma, Miras, Say 4., Urumi. 8. slam Ansiklopedisi, 2, (1989), stanbul: Trkiye Diyanet Vakf. 9. Krbaolu, Filiz.(2000). Krolu Destannn zbek Varyantlar zerine Bir Aratrma(Yaymlanmam Doktora Tezi), Erzurum. 10. Ouz, M. cal.(1996). Krgzlarn Kutlad Bayramlar ve Nevruz Pratikleri, Nevruz ve Renkler, Ankara: Atatrk Kltr Mertkezi Yaynlar. 11. gel, Bahaeddin.(1989). Trk Mitolojisi 1.ve II. Cilt, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. 12. Roux, Jean-Paul.(2002). Trklerin Ve Moollarn Eski Dini, stanbul: Kabalc Yaynevi. 13. Stone, Merlin. Tanrlar Kandnken, 14. Trke Szlk 2. (1988). Ankara: Trk Dil Kurumu. 15. Trkmen, Fikret. (1989). Krolunun zbek Varyantlar, Milli Folklor, Trk Dnyas zel Says, Ankara. (1983). Krolunun zbek ve Ermeni Varyantlar, Krolu Semineri Bildirileri, Ankara. (1985). Krolu Hikayelerinin Yaylma Sahalar ve Mene Meselesi, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi lV, zmir. (1995).Manas Destan zerinde ncelemeler(eviriler l), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. 16. Yldrm,Dursun.(1989). Krolunun Ortaasya Rivayetleri, Milli Folklor, Trk Dnyas zel Says, Ankara. 17. Yce, Kemal.(1993). Trk Masallarnda ekil Deitirme zerine, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi Vll, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir.
43
GSTERGEBLMSEL LEVLER AISINDAN NNNLER

Semiological Functions of Lullabies Les berceuses dun point de vue smiologique
Do. Dr. Zeki KARAKAYA**

ZET Bu almada ninnilerde anlam meydana getiren metin ii ve metin d gstergelerin ilevleri aratrlmtr. Aratrmada nce ninnileri dier iir trlerinden ayran karakteristik zellikler ele alnm, daha sonra anlam oluturan yapsal katmanlar deyibilim ve edimbilim erevesinde incelenmitir. nceleme sonucunda ninniyi ilevsel hale getiren en nemli faktrn ak yap zellii olduu tespit edilmitir. Ak yapnn ninniye metin, sesletim, alc ve verici sayesinde sreklilik kazandrd anlalmtr. Sonu olarak ninnilerin psikoloji, biyoloji, tp, eitim, mzik, edebiyat, ilahiyat, iletiim gibi bir ok alanda ok ynl ileve sahip olduklar grlm ve bu alanlarda ayrntl almalarn yaplmas tavsiye edilmitir. Anahtar Kelimeler Halk ninnileri; gstergebilim; metinii ve metind gstergeler; ilevsel anlam; ak yap. ABSTRACT In this article, the functions of the fictive and non-fictive elements (signifiers) which constitute meaning in folk lullabies have been studied, and the characteristics which distinguish lullabies from other kinds of poems have been examined. The deep and superficial structures which form functional meaning have been investigated in the light of stylistic and pragmatic criteria. It has been found that speech acts play an important role in creating functional meaning. The results of this study show that open structure is the most important factor in rendering the lullaby functional. Open structure enables lullabies to achieve continuity in terms of text, utterance, and communication. In conclusion, it is stated that lullabies have multiple functions relating to many fields, such as psychology, biology, medicine, education, art, literature, communication, religion, etc., and that it is advisable for researchers to conduct detailed studies connected to the lullaby in the above mentioned fields. Key Words Folk lullabies; semiotics; fictive, non-fictive indicators; functional meaing; open structure.
GR 20. Yzylda metin st kavram yeniden gzden geirilmi ve ilevsel balamda ele alnmtr. Sadece metin iindeki edeb ve dilbilimsel zelliklerin aratrlmas metnin ilevinin belirlenmesi iin yeterli deildir. Artk hibir yap tek bir kalp altnda incelenmemekte; hem dilsel hem de estetik eler birlikte deerlendirilmektedir. Buna almlama
yoluyla okuyucuyu da katmak gerekecektir. Ksaca metinii eler ile metind elerin tutarll nemlidir. Bu tutarllk, metnin btn birimlerini iine alacak dzlemin grlebilmesi demektir (Bkz.Ycel 1995: 72; Karakaya 1998: 10; Eco 1972: 213; Morris 1981: 114; Lotmann 1972:11-118). Bu almada ninnilerde ilevsel anlam meydana getiren metinii ve me-
* Ondokuz Mays niversitesi Eitim Fakltesi Yabanc Diller Eitimi Blm retim yesi
44
tind gstergeler incelenecektir. Anlam oluturan balamlar ortaya karabilmek iin iki temel dzlemde aratrma yaplacaktr. lk olarak iirsel dz metinler ve metinlerin syleni biimleri incelenecektir. Ninnilerin syleni biimlerini meydana getiren dilsel zellikler en kk ses biriminden balanarak en byk yap tana kadar deyibilim erevesinde ele alnacaktr1 Daha sonra edimbilimsel bir bak asyla ilevsel anlam meydana getiren metind gstergelerin yeri ve nemi belirlenmeye allacaktr. Bunlar arasnda mzik gstergeleri nemli bir yer tutmaktadr. Son olarak ana metin ve yan metin iindeki szeylemlerin zmlemesi yaplacaktr. Szeylem kuramnda iletiimin temel eleri szck ya da cmle deil, konuma eylemidir. Kuram ayn zamanda dilin ruhsal olaylar ve durumlarla i ie bulunan bir sz ve eylem btn olduu dncesini ileri srer (Bkz. Aksan 1999: 153). Ninni, ou zaman onu syleyen kiinin szel eylemidir ve ruh halini yanstr. Bu nedenle ilevsel anlam zerinde etkili olan durumsal szeylemlerin de tespit edilmesi gerekmektedir. Ksaca bu almada nce ninnilerin ayrdedici zellikleri incelenecek daha sonra, ilevsel anlam meydana getiren derin ve yzeysel yaplar gstergebilim, deyibilim ve edimbilim asndan ele alnacaktr. Yaptmz almada oulcu bir yaklamda bulunulacaktr: Ninni metinlerinin yan sra almlama estetiinden hareket edilerek, almlama sonucu ortaya kan ninniler incelenecektir. almada edebiyatbilim, dilbilim, deyibilim, gstergebilim, mzik ve eitim bilimin iletiim unsuru (szl, szsz) kabul ettii gsterge ve gndergeler veri olarak kullanlacaktr.
1. Ninnilerin Ayrdedici zellikleri Anadolu Trkesinde nennen yapmak ve nen yapmak fiilinden tretilen ninni kelimesi, Divan Lgatit Trkte balu balu olarak geer (Kagarl Mahmud 1982 1941: c.3. 232). Anadolu dnda ise laylay, leyley leyley, nenne, elle, eldiyi, ayya, nany, allay, urug peyler gibi eitli isimlerle sylenir(Bkz. Artun 2000:47; elebiolu 1982:11). Bat dillerinde ninni; Almanca da Wiegenlied, Franszca da berceuse ve ngilizce de lullaby kelimeleriyle ifade edilir. Ninnilerin ortaya kyla ilgili kesin bilgiye sahip deiliz, fakat ninnilerin oluumunda bebein birinci derecedeki akrabalarnn -bata anne olmak zere nine, anneanne, babaanne, teyze, abla, yenge gibi kiilerin- rol ald kesin olarak bilinmektedir (Artun 2000: 47). Ninniler, sosyal ve kltrel olaylarn deiiklie uramalarndan dolay tarihi geliim sreci ierisinde asl ekillerini koruyamamlardr. Ninniler edebiyat iinde eitli ekillerde snflanmaktadr. ncelikle, szl edebiyat geleneine dayand iin halk edebiyat iinde yer alr. Edebiyat bilimciler ninnileri halk edebiyat iinde eitli kapsamlarda incelemilerdir: Mustafa Ruhi irin (1990:3) ninni iirleri antolojisi niteliinde olan Ninni Bebeim Ninni adl eserinde Annenin bebeine mrldanmaya balad ilk nameli sz diyerek ninniyi Anne Edebiyat iinde incelemitir. irin ninnilere folklorik zelliklerinden dolay Beik Trkleri de demitir (Bkz. irin 1990:1). Amil elebiolu da (1982: 10) ninniyi Anne Trks kapsamnda ele almtr. ocuklar iin sylenen iirler ocuk edebiyatna dahil edildiine gre
45
ninniler ocuk edebiyat iinde yer alan ocuk iiri kapsamna sokulabilir. Nitekim Gll Yololu (1999: 106) ninniyi ocuk folkloru iinde lirik bir tr olarak ele almtr. Ninniler yapsal ve ilevsel zellikleri bakmndan hemen hemen ayn ekilde tarif edilmitir. Aadaki tariflerde bu benzerlik aka grlr: Ninni en az iki aylktan drt yana kadar annenin ocuuna onu kucanda ayanda veya beikte sallayarak daha abuk ve kolay uyutmak iin yahut alamasn susturmak iin hususi bir beste ile syledii ve o andaki halet-i ruhiyesini yanstr mahiyette umumiyetle mani trnde bir drtlkten meydana gelen bir eit trklerdir. (elebiolu 1995: 9) elebiolunun yapt bu tarifte ninni, ocuu daha abuk ve kolay uyutan, susturan ve ruhsal durumunu yanstan bir ileve sahiptir. Erman Artun un (2000: 47) yapt ikinci tarifte de ayn yapsal ve ilevsel zellikler vurgulanmtr: ocuklar byten, nine, anneanne, babaanne, teyze, abla, yenge vb. gibi yaknlarn ocuklar uyutmak iin belli bir ezgiyle syledikleri manzum ve mensur szlerdir. Ninniler tr ve ekil zellii asndan belli bir ritim ve ezgiyle sylendikleri iin daha ok lirik iir tarznda yazlm olup, mensur iir eitleri de bulunmaktadr (Bkz. Artun 2000: 47). Ninnilerin dili, yaayan halk dilidir. Kelimelerin ou kolay sylenebilen konuma dilinden seilir. Biimsel yaps ok basittir. Basit vezne sahiptir ve ok deikendir. Bir ok ekilleri bulunmakla beraber ninniler, genellikle mani eklinde drtlklerden meydana gelir ve 7-8 hece saysyla trkye benzer. Fakat iki msra-
dan oluan veya sralar halinde yazlm ninniler de vardr. Yalnz ninnilerin zengin ses ve kafiye dzenleri vardr. ou zaman kafiye dzeni aa, bb eklinde elenir. Ninnileri dier iirlerden ayran zellikler unlardr: Ninniler ok eskiye dayanr, azdan aza aktarlr, uzun mrldr, yapsnda deikenlik gsterebilir, anonimdir, iinde bulunulan artlara ve syleyen kiilere bal olarak oluur, slup elemanlar (sz sanatlar) basittir, bireysel olaylar aktarr, anlam veya mantk balants olmayan ses tekrarlar vardr, bilgi verici zellii azdr, syleni biimiyle (mzik, name) iir belirgin ve dzenli hale gelir, yani ses tekrarlarnn bozduu kafiye dzeni, mzik eliinde dzene sokulur, rahatlatc (tedavi edici) bir ritme sahiptir. Ninniler sesletim zellikleriyle de dier iir trlerinden farkldr. Monoton bir sesletim vardr. Monoton ses ocuu sakinletirir ve dinlendirir. Bazen benzer monotonlua sahip farkl kelimelerin (Eeee eee, hu hu huu,p p gibi) bir araya getirilmesiyle msralar oluturulabilir. Ninniler ok ynl ileve sahip olduklar iin konular da eitlilik gsterir. Daha ok bebein durumunu ve annenin ruhsal halini ieren konular seilir. Ninnilerin konusu bebek veya ocukla, ocuun yaknlaryla, evde bulunan kiilerle, o anda evde oluan durumlarla veya olayla ilgili olabilir. Konu bazen bebein kz veya erkek oluuna gre deimektedir. Genel olarak ninniler sosyokltrel ieriklidir. Bu kapsamda en ok din ve milli ninniler dikkat eker. Ninnilerde en ok sevgi, znt, ayrlk, dilek, temenni, vaat, ikayet, tehdit, korkutma konular ilenir (Bkz. Artun 2000:47, 48). elebiolu (1982:20), ninnilerin kohttp://www.millifolklor.com
46
nularn ksaca yle zetlemitir: Din, kuds ve fikr mahiyette ninniler. Din ninnilerin ou kr, dua amal olarak yazlmtr. Efsane ve at trnden ninniler; dilek, temenni, sevgi ve alka ifade eden ninniler; vaat, vg, yergi, korkutma, ikayet, tehdit ve teessr ieren ninniler; ayrlk ve gurbeti konu eden ninniler. Ninniler ilevleri bakmndan da ok ynldr: Ksaca ninniler, ruhsal geliimi olumlu etkiler, bu balamda rahatlatc, gven verici, telkin edici, motive edici ve caydrcdr. Biyolojik olarak uyumay destekleyici bir etkiye sahiptir, biyolojik bymeyi kolaylatrr. Tbb olarak baz rahatszlklar engelleyici rol vardr: Psikolojik rahatlama, fiziksel rahatlamay beraberinde getirir. ocuun ok ynl olarak eitilmesine katkda bulunur: Sanat ve edebiyat eitimi asndan estetik yetiyi gelitirir. Gzel konumaya ina eder. Anne ile olan madd ve manev balarn glendirir. Szl ve szsz iletiim yannda dil yetisini ve becerisini gelitirir. Din ierikli ninniler ocuklarn inanc zerine olumlu etki yapar. ocuu daha kolay sosyalletirir. 2. Yapsal Katmanlar 2.1. Yzey yap: Szdizimsel zellikler Ninnilerin belirli syleni biimi vardr; bir name eliinde sylenir: Bu nedenle szdizim iinde en kk birim ses olmaktadr. Ninnilerin ses izgisi toplumlara gre farkllk gsterir. Bu farkllk daha ok makam ve ritimde grlr. Bu da zenginlik saylmaktadr. irin (1990: 2), Trk ninnilerinin makamn hicaz, ritmini de sofyan olarak belirtmitir. Ancak Hseyni, Uak ve Rast makamnda ninniler de vardr. Trk ninnilerinin sesletimi tizden pese doru gihttp://www.millifolklor.com
der ve peste nameli bir syleyile gerekleir. Ninnilerin ilk msralar tipik bir yap zellii gsterir. Balangta beii harekete geirmek iin bir giri yapmak gerekir. Bu giri genellikle ses tekrarlaryla yaplr. Trk ninnilerinde ok rastlanan ses tekrarlar unlardr: E; Eee eee eee eee; ninni veya nenni, dandini dandini, huu huu huu; hoppala hoppala, p veya pi. Ninni balanglarnda yer alan ses tekrarlarnn anlamsz ifadelerden olumas kafiye dzenini bozabilir; yani ritimsel danklk meydana getirebilir. Vezindeki bozukluk mzik araclyla giderilir. Name ierisinde ahengi salayan veya dzeltici role sahip olan seslilerdir. nk sesliler mzie gre kolay ekillenir ve kolay okunur. Sesliler iinde de ounlukla ince nller ahenk verirler (asonanslar). Aadaki ninniyi ses asndan inceleyecek olursak: Dandini dandini dastana Danalar girmi bostana Kov bostanc danay Yemesin lahanay Eee Eee eee eee huu huu huu huu Uyusun da bysn ninni Tp tp yrsn ninni E bebeim eee E bebeim eee2 Grld gibi ou zaman sesliler sessizler zerinde baskndr. Sessizler iinde de yumuak sessizler daha ok yer alr. Bu metinde d, b, s, g, l, m, n, y sessizleri sk grlmektedir. Ses tekrarlar tek balarna kullanldklar gibi, tekerlemelerle, anlaml kelimelerle veya nakarat halinde de bulunabilirler: Bu ninnide Dandini dandini dastana/ Danalar girmi bostana bir
47
nida ve bir hitap unsuru olarak kullanlmtr. E bebegim eee / E bebegim eee ise bir nakarattr. Girii oluturan tekrarlar daha sonra gelen dizelere kafiye hazrl yapar. Bu kalplar ayn zamanda ahenge tempo tutan bir musiki karakteri de tarlar. (Bkz. elebiolu 1995: 18) Sralar halinde yazlm ninnilerde msran banda veya sonunda ses tekrarlar yer alabilir: E,e,e kzma!; Ninni yavrum ninni e, e, e; E, yavrum e!; Ninni yavrum ninni; Bu sesler bazen kafiye oluturmak iin eklenmekte, bazen de kulak kafiyesi ilevi grmektedir. Ses tekrarnn her satrda yer ald ninniler de vardr: Dalar yars ninni, Evler dolusu ninni, Anasnn kuzusu ninni! Ayrca ses tekrarlar melodiyi oluturmak iin istenildii kadar uzatlp ksaltlabilir. Hu hu huuu, p p,p; e, e,e,eee; Eee, eee, eee. Ninnilerde tekerleme haline gelmi ses tekrarlar da vardr. Bu ninnide Dandini dandini dastana tekerleme biiminde bulunur. Bu tekerlemelerin ilgin bir zellii vardr; nc kelime kafiye oluturmak iin eitli ses ve kelimelerle birletirilmektedir. Dandini dandini dastana Danalar girmis bostana Dandini dandini danayl Altn beik hamayl Dandini dandini danal bebek ... Yukarda yer alan ksa ses tekrarlarn morfolojik olarak inceleyecek olursak, ounun ilevsel bir anlam olduu grlecektir: rnein hu Allah, p
susmay, ninni veya nenni uyumay artrmaktadr. Ninni dizeleri genellikle dz ve akcdr. Bunun nedeni seilen kelimelerin ou zaman tek heceli veya ksa olmasndandr; bu tr kelimeler kolay ritim ve melodi olutururlar; ayn zamanda mola vermeye uygundurlar. Geri ok heceli kelimelerde de mola verilebilir, fakat o zaman ahenk bozulabilir. Ninnilerde yer alan kelime gruplar eitlidir. Daha ok isimler bulunur: isimler bebeklik veya ocukluk konu alanlaryla ilgilidir. sim olarak kullanlan ilk szckler hitap szckleridir: En yaygn olarak Yavrum, bebeim, kzm, olum, kuzum, ocuum gibi szckler kullanlr. Bunlarn yannda ocuun ad da sylenebilir. ocuklar ifade eden isimlerde kltme ekleri de kullanlr: yavrucak, yavrucuum, kck gibi. Ninnilerde bulunan kltmeler bebeklerde veya alcda duygusal bir etki brakr. zellikle annenin iyelik zamiriyle kltme ekini (yavrucuum) kullanmas duygu deerini artrr. simlerden sonra en ok kullanlan szckler kelime yapl ses tekrarlardr. Yukarda belirtildii gibi tekrarlar daha ok mziksel bir aratr ve vurgulanmas gereken kelimenin ses etkisini kuvvetlendirirler. Ninnilerde anlaml kelimeler de tekrarlanr. Dizelerde srekli olarak vurgulanan veya iaret edilen (Rekaputlasyon) bir veya birka nemli kelime olabilir. Bu kelimeler her zaman isim deildir; bazen zamir, bazen de eanlaml kelimelerdir. Vurgulu kelimelerin kullanlmasndaki en nemli ama ritm, ahenk oluturmak ve dolaysyla melodi gcn artrmaktr. Kelime tekrarlar bazen de nakarat grevi yapabilirler. Ninnilerde hareket bildiren fiiller sk kullanlr. Ninnilerde anlatlan bir
48
hikaye vardr. Hikayelerde yer alan fiiller genellikle bir istek veya buyrum (uyusun, bysn, yrsn, oynasn) bildiren szeylemlerdir. Ninni metinlerinde en az kullanlan kelime eitleri sfatlardr: sfatlarn az olmas ninnilerin basit bir yapya sahip olduklarnn gstergesidir. Sfatlar daha ok betimlemelerde kullanlr. Betimlemeye dayal anlam bekleri ise karmak yap zellii gsterirler. Ninnilerde zamirlere de sk rastlanr. Bilhassa iyelik zamirleri yer alr: yavrum, kzm, olu, bebeim vb. Ninni dizelerinde az bulunan kelime eitlerinden biri de balalardr. Ninnilerde yan yana dizilen birbirinden bamsz kelimeler de (ses tekrarlar, kelime tekrarlar, nakaratlar) vardr. Ayrmlar balalar yerine noktalama iaretleriyle yaplr. Ninnilerin cmle yaps basittir: Cmleler kark deildir, yan yana dizilen cmleler yoktur. Yarm cmleler azdr. En ok grlen cmle eitleri dz ifade ve emir cmleleridir. Emir cmlelerinde buyrum zellii vardr: ocuk belirli eylemleri yapmas iin uyarlr. Emir cmleleri sadece ocuk iin kullanlmaz: ocua istenilen eylemi yaptrmak iin kt kiilere veya hayvanlara da emredilir: Kedi gitsin! Kpek gitsin! c gitsin! Ninnilerde az da olsa soru cmleleri bulunur: Bahedeki nar mdr? Yanaklar al mdr? Bebeklerin iinde, Yavrum gibi var mdr? Ninni! (M. R. irin) Baz soru veya emir cmleleri cevap gerektirebilir. rnein Uykudan m uyandn? Cmleler ksadr; cmlelerde geen kelimelerin sapma zellii azdr. Kelimehttp://www.millifolklor.com
lerin normal kullanmnn dna klmaz, kld takdirde baka iir zellii gsterir. Ninnilerde noktalama iaretleri de kullanlr; virgl kta iindeki dizeleri birbirinden ayrr; her msradaki anlam birbirinden farkl olmasna ramen virgl ile sralanr. Kta ilevsel anlam asndan ele alnr; her kta bir btndr, dizelerdeki anlam fark gz nnde bulundurulmaz, dizeler tm ktadaki anlamn bir paras olarak grlr. Ninnilerin sylenmesi esnasnda virgl durak grevi de yapar. Nokta ise az kullanlr; daha ok bir konunun bittii yerde konur. Ninnilerde birden fazla konu yer almad iin noktaya gerek kalmaz. Ninnilerde soru iareti sk kullanlr. Baz ninniler soru, bazlar da soru cevap biiminde yazlmtr. Ninniyi dier iir trlerinden ayran bir zellik de hemen hemen her ktann nlem iaretiyle bitmesidir. Ninni metinleri sesletim gz nnde bulundurularak yazld iin belirli bir tonlamayla biter. Vurguyu veya tonlamay en iyi ifade eden noktalama iareti nlem iaretidir. nlem iareti ayn zamanda noktann yerini tutmaktadr. Ayrca duygusal ierikli cmlelerde nlem iareti kullanlr. Ninnilerin ilk cmleleri genellikle ses tekrarlarndan oluur. Daha nce belirtildii gibi bunlar yap anlaml ses veya kelimelerdir; yani mziksel ilevleri vardr, melodi olutururlar. Laylay bala laylay llallah bele laylay, Ben gzel laylay ektim, Herkes de eksin bele laylay! (s. 183 Kars) Ninninin duygu ykn artrrlar. Bu cmleler bazen sonda da tekrarlanr. Bataki cmlelerde bazen bir hitap var-
49
dr, genellikle ocua hitap eder. kinci ve nc msralarn cmle tipleri birbirine benzer veya yakndr. kinci ve nc cmlede bir olay veya bir hikaye anlatlr. Olayn konusunu oluturan motifler de burada bulunur. Genellikle nc cmle ikinciye baldr. Ayrca her cmle kendi bana bamsz da olabilir. Halk edebiyatnda yer alan ninniler ou zaman tek ktaldr. Yalnz ok ktal ninniler de vardr: bunlar ilk ktann alternatifleri gibidir. Drtlklerden baka zincirleme yazlan ninni eitlerine de rastlanr. Bunlar belirli bir ereve ile sralanmtr. Elma attm yuvarland, Ninni yavrum ninni, Gitti beie dayand, Ninni yavrum ninni, Beiin ipi krld, Ninni yavrum ninni, Beikte yavrum uyand, Ninni yavrum ninni,! Sral ninnilerde fazla msralar bata veya sonda ses tekrar, cmle tekrar veya nakarat olarak yazlabilir. Hu, huu, hu kuu Ben kamam yokuu allklar yuvas Mama getirir bebeimin babas/anas E, e, eeeeeeeeeeeeeeee, e Ninni benim yavruma ninni Dandini dandini dastana Kuzular girdi bostana Kov bostanc danalar Yemesin mamalar E, e, eeeeeeeeeeeeeeee, e Ninni benim yavruma ninni Her nakaratn arasna, eee... eee...ee., ya da huu hu, ekleyerek uzatmak mmkndr.
Dandini dandini dastana Danalar girmi bostana Kov bostanc danay Yemesin lahanay Eee Eee eee eee huu huu huu huu Uyusun da buyusun ninni Tp tp yrsn ninni E bebegim eee E bebegim eee Ninnilerde msralar cmle eklindedir. Bir cmle bir msrada biter. Cmle msran ortasnda bitmez. Bunun bir nedeni de ninnilerin basit ve sade bir sluba sahip olmalarndandr. elebiolu (1995:16) ninnilerin nazm ekillerini yle zetlemitir: ... nazm ekli bakmndan daha ziyade mani tarznda teekkl ettiini, bunun dnda ninni yavrum ninni terennm hari, en az iki msral ve daha fazla msral uzun paralarn, mselsel rneklerinde mevcudiyetini; gerek kafiye kelimeleri gerek kafiye tertibi ynnden zengin bir kafiye dzeni bulunduunu syleyebiliriz. Ayrca tahkiyev olan paralarda, destan tarz veya mani katar, yahut daha deiik ekillerle karlamak mmkndr. Ninni iirlerinde sz sanatlar veya belagat unsurlar ok az kullanlr. Ninninin alcs konumunda olan ocuk soyut kavram edinim dneminde deildir; dil geliimi de somuttan soyuta doru gider. Kullanlan sz sanatlar veya belagat ieren ifadeler varsa, bunlar daha ok bykler iindir. ocuklar anlamdan ok yap zellikleriyle ilgilenir: ncelikle sesletimi dinlerler. Yalnz bazen ninnilerde mizahi ifadeler yer alabilir; ne olursa olsun seilen gstergeler somut olmak zorundadr. Din ve mill ierikli ninni metinleri soyut kavramlar (Allah, melek, dervi vb.) ierebilir. Bu soyut
50
kavramlar ak ve kolay olarak somutlatrlamayan, fakat ok sk kullanlan ve ezberlenebilen din gstergelerdir. 2. 2. Derin yap: Anlamsal zellikler: Gstergebilim asndan ele alnan anlambiliminin konu alan ok genitir: Anlambilim, metin iinde ve dnda yer alan btn anlam ilikilerini inceler. Ayrca metin ile kullancs arasndaki ilikileri de gz nnde bulundurur. Bilindii gibi iirde youn bir ekilde sapma yaplr. Gstergeler normal gncel bildirimlerinin dna karlr. Bir gstergenin gndergesel anlam yeni balamlarla yeni anlamlar kazanr. Bunun yannda dilin iirsel ilevi (poetic function) vardr (Bkz Aksan 1999: 57). Ninniler metin zellikleriyle dier trlerden ayrlrlar. Ninnilerde anlaml gstergelerin says azdr, dilsel ifadeler daha ok yapsal zellikleriyle anlam kazanrlar. Burada anlam zenginletiren unsurlar metin d gstergelerdir. Metind gstergeler ninninin iirsel ilevini glendirmeye yararlar. Gstergelerinin uyandrdklar tasarm ve imgeler duygu deerleriyle birlikte yeni badatrmalar meydana getirirler. Bir anlamda gstergelerin ilevleri arasnda ninnilerin duygu deerini artrmak da vardr. Yalnz duygu deerini duygusal anlam (emotional meaning) ve insan etkileyici bir ierik (affective content) balamnda ele almak gerekir. (Bkz. Aksan 1999: 56, 57; Lyons, J. 1977: 302). Gstergelerin gndergesel anlamnn yannda bir takm tasavvurlarla elde edilen sosyal ykleri de bulunur. Gstergeler; bireysel, toplumsal ve evrensel dzeyde sosyal yke sahip olabilirler. Bireysel sosyal yk; kiinin doasna, yetime evresine, kltr dzeyine, eitim durumuna ve ruh yapsna gre ekillehttp://www.millifolklor.com
nir. Bir de toplumun genel deer yarglar vardr. Trk, Alman, ngiliz toplumunun kendine has ortak sosyal ve kltrel deerleri gstergelere anlam verir. Herkes kendi deerlerine gre yorumlama ve dolaysyla anlamlama yapar, dolaysyla toplumsal yaants orannda sosyal duygu deerine sahip olur. Ninni metinleri anlam yaplarna gre incelenirse, unlar tespit edilebilir: ilk msralarda ses tekrarlar, ses tekrarlarna bal olarak farkl biimlendirilmi kelime veya kelime gruplar bulunur. Bunlar dilbilim asndan anlamsz ve sadece ses etkisine dayanan gsteren veya gndergelerdir. Yap zellikli kelimelerin dz anlam, daha dorusu tanmlanabilir bir anlam yoktur. Sylendii zaman: ezgi, mzik gstergelerine dnr ve yan anlam dzleminde duygularn ifade edilmesine yarar. Syleyen kiinin duygular ise izaf (emotional meaning) deer tar, dolaysyla anlam deeri de izaf olur. Ninnilerde belirli amala sylenen ve ilevsel anlam olan sesler, ses tekrarlar veya kalp ifadeler vardr: Bunlar annenin veya syleyenin niyeti ve bu niyetin belirli syleme tarzna dnmesiyle anlam kazanr. rnein anne ocuunu uyutmak istiyorsa E e e, eee eee eee eee; susturmak istiyorsa p, p p diyecektir. Bu sesler ok eitlidir; sevin, znt vb. gibi duygusal ierikli anlamlar artrlar. Bunun yannda belirli yansmalar -zellikle hayvan, bcek, ku sesleri - taklit edilir. Btn bunlarn yannda szsz iletiim unsurlar da ninnilere elik eder. Yer, zaman, durum balamnda ortaya kan szsz gstergeler de direkt veya dolayl olarak ninniyi etkiler. Ninnilerin fiziksel arac olan beik, salncak gibi alet sesleri anlama katkda bulunurlar.
51
zellikle beik kullanlrken sylenen sesler veya kelimemsiler vardr. ocuk bu ses veya kelimecikleri duyduu zaman belirli dilsel davranlar gerekletirir: nen, nen, eee, eee vs. Bu sesler bir durumdan dierine geii salarlar: bu tr sesleri duyan ocuk uyumas gerektiine artlanr; kendisini uykuya hazrlar ve sonra uyur. Biz bunlara motive edici ve yattrc sesler de diyebiliriz. Bu seslerin nlleri deitirilerek de (nenn yerine nenni veya ninni, ee yerine oo, oe, oe) sylenebilir: Yine hayvan, bcek ve ku sesleri de deitirilerek sylenebilir. Bu tr ses deiiklikleri artzamanl olarak da aratrlabilir, bylece sosyo kltrel yapya gre ses ve anlam deiiklikleri daha kolay tespit edilebilir. Bunlardan baka beik sallanrken kendiliinden kan nefes esasl sesler de ninnilere elik edebilir. Bilhassa din ierikli ninnilerde zikir gstergeleri (hu hu hu) buna rnek verilebilir. Ninniler mzik balamnda incelenirse, anlam zellikleri artabilir. nk seslerin anlam kelimelerin anlamndan daha nemlidir: Ninniler bir ezgiyle okunur, her ezgi bir makam ile sunulur. Her makamn kendine has zellikleri vardr, en azndan temel bir tonlamas vardr. Bu tonlamalar daha ok ruhsal durumu bildirdikleri iin duygusal anlam tarlar. Ninni balangcnda ninniyi syleyene hitap edilir. Genellikle ninnilerde ksa bir hikaye anlatlr. Anne bu hikayeyi ou zaman son iki msrada aktarr. En sonunda hikayeyi cazip hale getirmek iin ses tekrarlar ( E, e, e, ninni, ninni, ninni) yer alr. Ninniler beik sallama ahengine uygun sylenir, bazen sesler veya ezgi ocuun durumuna gre ayarlanabilir. Ninnilerimizin byk bir blm de
dilek ve temenni mahiyetindedir. ocuun geleceiyle ilgili dua biimindeki istek ve dilekler; nazarla ilgili olanlar; ocuun alamasna engel olacak temenniler; ocuun abuk gelimesi veya abuk bymesi; iyi renim grmesi, bydnde bir ie sahip olmas, bunun yannda byklerden beklentiler; mal mlk ve zenginlikle ilgili dilek ve temenniler de yer alr. ( Bkz. Ayrnt elebiolu 1995:23-26) Eee yavruma uyusun da bysn Bysn de yrsn Yrsn de okullu olsun Okusun da iyi insan olsun. Bu ninnide bebein salkl gelimesi ve iyi bir ekilde eitilmesiyle ilgili dilek ve istekler vardr. Bir eylemin yerine getirilmesi artyla ama-eylem gereklemektedir. Yani eylemlerin sebepsonu ilikileri vardr: ... uyusun da bysn; bysn de yrsn; yrsn de okullu olsun; okusun da iyi insan olsun. Biz bu cmlelere dilek-istek cmleleri de diyebiliriz. Syleyenin bir istei var; burada ki ama, bebein iyi insan olmas. Yalnz bu istek baz dilek art cmleleriyle gereklemektedir: Anne, ocuun uyuyup bymesini, byyp yrmesini, yryp okullu olmasn istemektedir. Ayrca fiiller geliimi ve deiimi gsteren eylem fiilleridir. Daha ok bir durumdan bir duruma geii bildirirler. Baz ninniler de kiiye zel dua biiminde yazlmtr. Hu, hu, hu billah, Oluma uyku ver Allah, Uyusun da bysn Ltfullah, Ninni yavrum ninni! ( Erzurum) Ninnilerin kiiye zel yazlmas veya sylenmesi, her ninninin orijinal olduuna bir iaret saylmaktadr.
52
3. Edimbilimsel inceleme: Ninniler, sadece bebekleri susturmak veya onlar uyutmak iin sylenmez; ocuu kundaa sararken, kucaa alrken, hoplatlrken ve severken de icra edilebilir. Ayrca bebein geliim evrelerinin nemli iareti saylan emekleme, yrme, konumaya balama ve dilerinin kmas srasnda da ninniler sylenir. Ninni mzik ve ritmik hareketler eliinde sylenir. Bu hareketler ise daha ok sallama hareketleridir. Bebek beikte veya anne kucanda sallanr. Bu ynyle ninni pragmasemiyotik bir zellie sahiptir: Yani ninni sadece metin veya sz olarak deil, mzik (ritim, melodi) ve hareket balamnda ilev grmektedir. Bazen de sallama baka hareketler eliinde de yaplabilir. Bu hareketler dokunma iletiimi ilevleri grrler. rnein anne uzuvlaryla bebein herhangi bir yerine dokunur. Bu dokunma biimi ritmik olabilir, ilevsel olarak sevgi ve efkat gstergesidir. Monoton bir ritme dayanan dokunmalar zarif ve okayc zellie sahiptir. Ninni syleme alan mzik anabilim daln ilgilendirir. Fakat bu almada metind gstergeler de ele alndndan almamzn ortak konusu olmutur. Ninni sylemede veya armada yapsal zellikler nemlidir. Ninniler sallama hareketiyle balar ve belirli bir tempoyla devam eder, ancak belirli bir mddet sonra tempo dmeye balar ve sonunda bebek uyur ve uyuyunca hareket durur. Syleme de bu sallama hareketine paralel olarak gerekleir: belirli bir ses temposuyla balayan ninni ocuu amac dorultusunda etkileyene kadar srer, belirli bir anda dnm noktasna ular ve yava yava inie geer. niler belirli bir melodiyle zenginleir ve etkisihttp://www.millifolklor.com
ni gsterirler. Ninni sesleri yumuak, okayc ve scaktr. Seilen sesliler ve sessizler ince ve yumuaktr. Az, kk ve basit sesler vezin veya ritim oluturmaya ok msaittir. Bunlarn tekrar da kolay olur, tekrarlar da tempo ve hareket dorultusunda nemli bir etki brakr. Ninniler genellikle geleneksel ezgi sistemiyle sylenir. Trk mziinde ninni ezgileri mfik, dinlendirici ve sakinletiricidir. nemli olan bebein tarzna uygun ninniyi bulabilmektir. Bebekler genellikle Hseyni ve Uak makamndaki ninnilerden holanrlar. Ancak, Hicaz, Rast gibi makamlar ile sylenen ninniler de vardr. Bazen bebek makam sevmezse; yani ninni ilevini yerine getirmezse, hemen baka bir makama geilir. Ayrca dk tempolu, uzun sesli Trk Sanat Mzii eserlerini de ninniye uyarlamak mmkndr. Bu musiki yapsyla ninniler amacna ular; bebei sakinletirir, dinlendirir ve uyutur. Sadece sakin ocuklar deil huysuzluk yapan ocuklar da ninni sayesinde sakinletirilir, bu sakinletirme ekli ounlukla tehdit edici ve zorlaycdr. Szler tehdit edici de olsa, tempo sakinletirici etki gsterir. Ninni ezgileri anlam asndan incelenecek olursa, karmza u kar: Mziin ncelikli ilevi duygusal anlam tamas veya kardaki kiide duygusal anlamlar artrmasdr. Mziksel gstergelerinin anlam ses, ritim ve melodi etkisi asndan incelenebilir. Ninni melodisi hareket eliinde gerekletiinden ses ve hareket gstergeleri birlikte anlam kazanr. Her toplumun ninni ezgilerinin duygusal bir anlam vardr. Annenin sesinin bu melodiye brnmesi ocuktaki duygusal alc merkezlerini harekete geirmekte ve onu etkilemekte-
53
dir. Ninnilerde her gstergenin bir anlam vardr. Hareketlerde sakinletirme ve oyalama gibi anlamlar sakldr. Sesteki tekdze tempo ocuu uysallatrr. Vurgulamalar sakinletirici, ikaz edici veya uyarc bir anlam artrr. Sesleri renklendirme ise etkinin devamn salar. Ninnilerin anne asndan da anlam vardr. Annenin iinde bulunduu durumu ifade eder. zntl, sevinli, korkulu anlarn da vurulmasn salar. Ninni derim dertli dertli, Uyur olum tatl tatl, Benim yavrum pek kymetli! Uyu yavrum ninni ninni! Bu ninnide annenin ruhsal durumu dile getirilmitir: anne dertlidir. ocuun rahatl iin her trl sknty sineye ektiini de gryoruz: Uyur olum tatl tatl. Ninnilerde ah, of ekmek, hkrmak, glme, kzmak gibi artrma eleri vardr. Tabi ki bunlarn da belirli anlamlar vardr. Ninni seslerinin geni bir yelpazeye sahip olmas, yani renkli olmas ok eitli anlamlamalarn yaplacana bir iarettir. Yine szdizim ierisindaki duraklar, vurgular sluplam ve kendilerine gre anlam kazanmlardr. Ninnilerde, dier mzik paralarnda olduu gibi eitlilik vardr; bu farkl gstergeler sembolik deer tarlar. Karbusieky (1990:37) her mziksel birimin sembol karakteri tayacana iaret etmitir. Sembollerin bizim duygusal melekelerimize uygun olmas ve duygularla yorumlanabilir olmas gerekir. Mzikte aranan bir baka zellik de farkl sembollerin ayn anda ortaya kmasdr. Ninnilerde ritme, ahenge ve melodiye dayanan sembollerin bir btn olarak ortaya kmas sz konusudur.
Ninnilerin sesletiminde gstergelerin somut olarak anlamlarnn olmas gerekmez, nk ninnilerde daha ok duygusal gstergeler hakimdir ve bunlarn sembolik anlam deerleri vardr. Belirli imajlarla artrlan ses sembolii; belirli tempoda giden, ykselen veya alalan ses seyri, ses skl gibi unsurlar dolayl anlam tarlar. Ortaln kararmas ve akam olmas ninniye bir ses rengi katar: yava, sakin bir tempoyla ninni sylenir ve dolaysyla ses skl azalr. Alayan bir bebein beiinin hzl sallanmas, sert ses tonunun kullanlmas szsel ifadelerin anlam farkl da olsa syleni biimiyle anlamlamay deitirir, duygusal anlamlamay meydana getirir. Ksaca ninniler alcda duygusal ve bedensel tepkime meydana getirirler. Dk bir ses veya yava bir tempoyla sylenirse nefes alp vermeyi etkiler ve kalp atlarn uygun hale getirir. ocuk uyumak iin fiziksel olarak hazr hale gelir ve sonunda uyur. Ninniler ocuu sadece fiziksel olarak uykuya hazr hale getirmekle kalmaz, yukarda belirtilen duygusal ses gstergelerinin etkisiyle psikolojik olarak ocuu uykuya artlandrr. 3.1. Ninni szeylemleri: Davran kurama gre dil bir davran ve tavr biimidir. Yani dilsel davranlar vardr. Austin (1955), davranlarn dil araclyla gerekletiini syler. Dilsel davran ayn zamanda szeylemdir. Doan Aksana gre szeylem kuram, dildeki ifadeleri, bunlar reten kiilerin niyet ve amalaryla birlikte ele alr ve szle eylem arasndaki iliki ve kartlklar inceler. Bu kuram dilin ruhsal olay ve durumlarla i ie bulunan bir sz ve eylem btn olduu dncesini
54
ileri srer. Kuramda iletiimin temel eleri szck ya da cmle deil, konuma ilemi ve konuma eylemidir, yani dilin kullanlmasdr (Aksan 1999: 153). Szle eylem, ayn anda gerekleen, sylenenle amalanann ayn olduu szcelerin ifadesidir. Szeylemin eidi vardr. Birincisi dz szeylem (locutionary act); niyet, dilek, istek ve bildirme grevi yapar. kincisi edimsel eylem (illocutionary act); uyarma, vaat etme, buyurma eletirme, onaylama, zr dilemeyi ifade eder. nc eidi de etkileyici eylem (perlocutionary act); dinleyen kimsede arma, sevinme ve rahatlamay salar. (Aksan 1999: 154) Bir sz eylem, dil ii ve dil d faktrlere bal olarak anlamlanabilir (Petfi 1981: 127). Ninni dilin edeb iletiim araclyla davrana dnt tipik ilevsel manzum bir trdr. Sylenilen her sz davran ve tutuma yneliktir. Her dilsel tutum ve davran ayn zamanda szeylemdir. Bir szeylem farkl dilsel eylem blmlerinden oluur (ifade eylemi, kelime, cmle ve metinleri her ynyle meydana getiren ve telaffuz ettiren eylemdir.) Aadaki ninnide bu szeylem eitlerini inceleyeceiz: E Yavruma e,e,e, Uyusun da bysn ninni, Bayramlarda yrsn e,e,e Alama yavrum alama, gn kald bayrama Ninni yavrum ninni, ninni Bu ninni dizeleri sadece metin balamnda ele alnrsa ilk iki dizede dzsze dayal eylem vardr. Szeylem cmleleri genellikle bir alcya hitap eder; burada muhatap bebektir. Adeta bebekle bir konuma yaplmaktadr. Bu konuma dzsz eylemi ile gereklemektedir.
Ayrca buyrum anlamn veren nlem iareti kullanlmamtr. Dizelerde iki temenni niyeti sakldr: bebein uyuyup bymesi ve bayramlarda yrmesidir. Fakat yukardaki dizeler geleneksel ninni syleme tarzna dayal olarak incelenirse, yani metin d faktrlere dayal olarak incelenirse o zaman edimsel szeylem ilevi grr. Bu tr ifadeler, syleyen kiinin niyetine bal olarak rica, uyarma, kzma, buyurma veya sitem ilevi dorultusunda syleniyorsa edimsel szeylem olabilir. Bu ninnide bebein uyumas ve alamay durdurmas iin caydrclk vardr. Sylenen bu szeylemlerden sonra genellikle bebek uyur veya sakinleir. Yani eylem hedefine ulaabilir. Yalnz bu tr szeylemlerde dilsel eylemin hedefine ulap ulamamas ok nemli de deildir. Edimsel szeylem ifadelerini tanmak iin edimsel belirleyicileri de gz nnde bulundurmak gerekir. Bunlar ses esasna dayanan ve ritmik amal olarak sylenen ve dild (paraverbal) denilen, -bazen ara bazen de ama olabilen- tamamlayclardr. E Yavruma e, e, e; Ninni yavrum ninni, ninni!; bu anlaml ve anlamsz ses tekrarlarnda olduu gibi. Ninnilerde olumlu ve olumsuz pekitire grevi yapan szeylem biimleri de vardr. Bunlarn bebekler zerinde mutlaka etkileri grlr. rnein baz anneler ocuklarn korkutarak uyuturlar. ayet amalanan etki grlmezse, ninni baka bir iirsel anlatm biimine dnr; dolaysyla ilevsel zelliini kaybeder. 4. Sonu Ninniler dier iir trlerine gre farkl karakteristik zellikler gsterirler. Her eyden nce geni halk kitleleri tarafndan yaygn olarak kullanld iin
55
oluum ve kullanm biimleri farkldr. Daha ok sesletime gre oluturulmutur ve yapsal zellikleriyle ilevsel anlam kazanrlar. Ninniyi ilevsel hale getiren zellii, onun ak yap ya sahip olmasdr. Bu yap metin, sesletim, alc ve verici balamnda ortaya kmaktadr. Ninnilerin oluum srecini ve bu oluumda yer alan gstergeleri yle aklayabiliriz: Ninnilerin bir ana metni bir de yan metinleri vardr. Ana metin dz iirsel metin; yan metin sesletim yoluyla oluan metindir. Ana metinde grsel bir sesletim vardr. Metinler anlaml, anlamsz seslere gre yaplatrlmtr. Adeta mzik gstergeleri yazya dklmtr. Okuru sylemeye zorlar gibidir. Ninni metinleri bir melodiyle sylendii zaman ilevsel anlamna kavuur. Melodinin kendisi, metin ve syleyen kiiden bamsz olarak bir mesaj nitelii tar. Ayrca syleyen kii, kendi melodi anlay ve ruhsal durumu dorultusunda makam oluturur. Sylenen ninni yeni bir balamla ortaya kar ve yeni bir bildirimde bulunur: yani biim ve ierik yeniden oluur. Ninnilerin ilevsel sonucun grlebilmesi iin alc faktrn de gz nnde bulundurmak gerekir. Ninnilerin iki trl alcs vardr. Birincisi yapsal anlam alglayan alc, ikincisi ieriksel anlam almlayan alcdr. Aslnda edeb iletiimin muhatab bebektir, fakat bebekler szlerin anlamlarn anlayamazlar. Onlar nce sylenen metinlerin ses yapsn alglarlar, daha sonra syleni biimine artlanrlar. artlanma ilevsel bir sonu meydana getirir; bylece ocuk sakinleir ve uyur. Bu anlamda bebekler sadece grnen alcdr. Asl sylenenlerin ieriksel anlamnn muhatab, onu
syleyen kiidir, yani annedir. Anne hem verici hem de glge alcdr. Yaplan aratrmada ilevsel anlamn alcya ve vericiye olan etkisini edimbilim ortaya kartmtr. Bu etki ise biim ve ierik dzleminde yer alan szeylemler araclyla salanmtr. Szeylemler hedef alcya yle tesir etmektedir: Bebek duyduu sesi alglar, alglanan dz yapsal anlam artlanma yoluyla durum deiikliine yol aar. Artk pratik sonu veren edimsel eylem yaplmaktadr; o da sakinleme ve uyumadr. Annede ise durum biraz daha farkldr. O belirli bir niyetle syledii ninni szlerini yeniden almlar. Seslendirdii bu ikinci ninni yeni bir etki gsterir. Bu etki annede meydana gelen ruhsal durum deiikliidir. Yani durumsal bir szeylem meydana gelir. almadan ksaca u sonular karabiliriz. Ninniler ilevsel amala yazlp sylenmektedir. Bu nedenle ninnilerin yzeysel ve derin yaplar da farkldr. yzeysel ve derin yapnn ilevsel zellik kazanabilmesi iin metinii gstergelerin metin d balamlarla birlikte ele alnmas gerekir. Yani ilevsel anlam oluturan szeylemlerin sadece metin dzleminde deil, almlama dzeyinde de incelenmesi gerekir; ancak bu yolla gerek anlamda szlerin eyleme dnp dnmedii gzlemlenebilir. Pratik sonular itibariyle ninniler ok ynl ileve sahiptir. Bu ilev kullanld alana gre deiir. rnein psikolojik balamda rahatlatc, gven verici, telkin edici, motive edici ve caydrcdr; biyolojik olarak bymeyi kolaylatrr; tbbi manada baz rahatszlklar engelleyicidir; eitim asndan ocuun sosyallemesine ve ok ynl olarak eitilmesine katkda bulunur; sanat ve edebiyat anlamnda estetik yetiyi gelitirir;
56
anne ile madd ve manev balarn glendirir; szl ve szsz iletiimi salayan dil yetisini gelitirir; din balamda inanc gelitirir. Bu nedenle ninnilerin bu alanlarda da ayrntl olarak incelenmesi gerekir.
NOTLAR 1 20.yzyln ilk yars iinde Charles Ballynin almalaryla ortaya kan deyibilim, dilbilim yntemlerini kullanarak edebi metinleri zmlemektedir. Deyibilim, anlama ulamak iin dilin kullanmn en kk ses biriminden balayarak en byk yap tana kadar incelemek gerektiini ileri srmektedir. 2 Bu almada yer alan ninni metinleri Amil elebiolunun Trk Ninniler Hazinesi (1982) adl eserinden alnmtr. KAYNAKLAR 1. Aksan, Doan (1999). Analambilim. Ankara: Engin Yaynlar. 2. Artun, Erman (2000). Tekirdada Ninni Syleme Gelenei Trk Halk Kltr Aratrmalar Dergisi. Say 1997/275. Ankara: Kltr Bakanl yaynlar. 3. Boratay, Pertev Naili (1991). Folklor ve Edebiyat 2-1982, stanbul: Adam Yaynlar. 4. Bentele, Gnter (1978). Semiotik. Grundlagen und Probleme. Stuttgart: Kohlhammer. 5. Brekle, Herbert E.(1982). Semantik: Eine Einfhrung in die sprachwissenschaftliche Bedeutungslehre (3.Aufl.). Mnchen: Fink. 6. Busse, Dietrich (1991). Diachrone Semantik und Pragmatik. Tbingen: Niemeyer. 7. Busse, Dietrich (1994). Auf der Suche nach der vollkommenen Sprache. Mnchen: Beck. 8. elebiolu, Amil (1982). Trk Ninniler Hazinesi. stanbul: Kitabevi Yaynlar. 9. elebiolu, Amil (1995). Trk Ninniler Hazinesi. stanbul: Kitabevi Yaynlar. 10. Dilcin, C. (1989). rneklerle Trk iir Bilgisi. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. 11. Eco, Umberto (1972). Einfhrung in die Semiotik. Autorisierte deutsche Ausgabe von Jrgen Trabant. Mnchen. 12. Eco, Umberto (1972). Einfhrung in die Semiotik. Mnchen: Beck. 13. Eco, Umberto (1994). Einfhrung in die Semiotik (8. Aufl.). Mnchen: Beck.
14. Fish, age.. s.161 15. Hofmann, Th. R (1993). Realms of Meaning, an Introduction to Semantics, London New York, s. 302. 16. Jakobson, Roman (1993). Semiotik - ausgewhlte Texte (1. Aufl.). Frankfurt/Main: Suhrkamp. 17. Karakaya, Zeki (1998). Edeb Bir Sylem Olarak Szsz Aktarm. Samsun: Ett Yaynlar. 18. Karbusicky, Vladimir (1990). Sinn und Bedeutung in der Musik. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. 19. Kagarl Mahmud. (1941). Divan Lgatit Trk. ev. Besim Atalay. Ankara. 20. Karada, Metin (1996). Trk Halk iiri. Balkesir: Akademi Yaynlar. 21. Kran, Zeynel Aye (2000). Yaznsal Okuma Sreleri (Dilbilim, Gstergebilim ve Yaznbilim Yntemleriyle zmlemeler). Ankara: Sekin Yaynevi. 22. Levinson, Stephen C. (1994). Pragmatik. ev. Ursula Fries (2. Aufl.). Tbingen: Niemeyer. 23. Lotmann, Jrij M. (1972): Die Struktur literarischer Texte, Mnchen. 24. Lyons, J. (1977). Semantics, Cambridge, London. 25. Morris, Charles W.(1988). Grundlagen der Zeichentheorie. Frankfurt/Main:Fischer Taschenbuch. 26. Morris, Charles. W. (1981): Zeichen, Sprache und Verhalten, Frankfurt: Ullstein Verlag. 27. Noeth, Winfried (1985). Handbuch der Semiotik. Stuttgart: Metzler. 28. Nuyts, Jan(1987). A comprehensive bibliography of pragmatics(4th ed.). Amsterdam: Benjamins. 29. znl, nsal (1997). Edebiyatta Dil Kullanmlar. Ankara: Yaymclk. 30. Rifat, Mehmet (1992). Gstergebilimin ABCsi. stanbul: Simavi Yaynlar. 31. irin, Mustafa Ruhi (1990). Ninni Bebeim Ninni; Ninni iirleri Antolojisi. Ankara: Aile Aratrma Kurumu Bakanl yaynlar. 32. Tunal, smail (1984). Sanat Ontolojisi. stanbul: Sosyal Yaynlar, 3. Bask. 33. Wunderlich, Dieter (1991). Arbeitsbuch Semantik (2. Aufl.). Frankfurt/Main: Hain. 34. Ycel, Tahsin (1995). Yazn. Gene Yazn. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
57
UKRAYNA'DAK URUM TRKLER VE FOLKLORU

Urum Turks and Urum's folklore in Ukraine Les Turcs Urums et leur folklore en Ukraine
Do. Dr. Hlya KASAPOLU ENGEL*

ZET Karadenizin kuzeyinde Azak Denizi kylarnda yaayan ve Trke konuan Ortodoks Urumlar, Trkolojinin yeni aratrma alanlarndan biridir. Urumlarn dili ve folkloru bugne kadar deerlendirilmemi ve bu kltrel miras, son yllarda Aleksandr N. Garkavetsin almalaryla bilim dnyasna tantlmtr. Bu makalede Urum Trkleri, Urum Trklerinin dili ve folkloru hakknda bilgi verilmi ve bunlarn folklor malzemesinden baz rnekler sunulmutur. Anahtar Kelimeler Urum Trkleri, Azak Denizi, Kpak, Garkavets, folklor. ABSTRACT One of the new research fields of Turkology is Orthodox Urums a Turkish speaking people who live in Azak region in the north of Black Sea. The language and folklore of Urums have not been examined so far, but the cultural inheritance of Urums has gained vitality in the works of Aleksandr N. Garkavets. In this article the basic information about the Urum Turks, their language and folklore have been given and samples of their folkloric materials have been presented. Key Words Urum Turks, Azak Sea, Kypchak, Garkavets, folklore.
Ukraynann Azak Denizi kylarnda yaayan Hristiyan Urum Trkleri, son gnlerde Trkoloji evreleri iin yeni ve dikkat ekici konulardan biri hline gelmitir. Karadenizin kuzey kylarndaki kyleri kuran, buralara, Krmdan g ettikleri kylerin adn veren ve bu blgede kimi zaman Ukraynal, kimi zaman da Rus, kimi zaman da Rum saylarak mill kimliklerini kaybetme noktasna gelen Urum Trklerinin varl; Urumlar kimdir, bu blgeye nereden geldiler, Trkenin hangi lehesini konuuyorlar veya konutuklar dil, Kpak grubu Trk lehelerinin hangisine yakn gibi sorular da beraberinde getirmitir. 1. Urum Trkleri 1780li yllarda II. Katerina dneminde Krmdan Ukraynann orta ve kuzey blgelerine g ettirilen ve daha sonra kendi istekleriyle Azak Denizi k*
ylarna yerleen Hristiyan topluluklarn varlndan sz edilir. Rusa kaynaklarda resm ad Grek, Greko-Tatar olarak geen bu topluluklar, Urumlar ve Rumeyler olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Rumeyler, Helen veya Roma kalnts; Urumlar ise Trk aslldr (Garkavets 1981: 44; Garkavets 1999: 5; Altnkaynak 2003: 141). Ortodoksluu kabul edip Urum adn alan bu halkn, Kpak asll olduu 1974 ylndaki Bartold toplantlarnda da ileri srlmtr (Garkavets, Barthold 1974: 18-19). Urumlar ve Rumeyler, Boloy Yanisol (imdiki Velika Novosilka) kynde beraber yaadklar hlde ky ikiye ayrmlardr. Urumlar arasndaki Tat balas, Urum belas (Rum ocuu, Urum belsdr) ifadesi; ayrca, Urumlar ile Rumeyler zerindeki antropolojik aratrmalar da, bunlarn iki farkl millet ol-
Gazi niversitesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi.
58
duu grn kuvvetlendirmektedir (Garkavets 1981: 44). ar hkmetinin, Krm hanlnn ekonomik gcn zayflatarak bu blgeyi Rusya imparatorluuna tbi klmak, Krm zayf duruma drmek gibi siyas bir ama uruna, Greko-Tatar ad verilen bu alkan ve kalabalk halk Krmdan g ettirdii ifade edilir. Greko-Tatar nfusunun din lideri de eitli vaatlerle bu siyasete let edilir ve gerek halka ve gerekse gmenlere vaat edilenler yerine getirilmez. G eden halkn ou alk ve hastala yenik derek lr (Garkavets 1981: 45; Altnkaynak 2004: 38). Greko-Tatarlarn says 1979 ylnda 104.091 olup bunun 90.585i Donetskte yaamaktayd. 1989 ylnda Sovyetler Birlii zamannda yaplan resm nfus saymna gre, yabanclar arasnda Grek kkenli olanlarn says 357.975 olarak verilmi ve 98.578inin Ukraynada yaad; Urumlarn bu sayma gre 45 bin civarnda olduu belirtilmitir. 1778-1779 yllarnda Krmdan gtklerinde nfus, tahminen 9600 ve bir rivayete gre ise 13 bin civarndayd. Bugn Greko-Tatarlarn nfusunun 120 il 130 bin arasnda olduu ve bunun 70-80 bin kadarnn Urum Trk, geriye kalannn Rumey olduu tahmin edilmektedir. Blgede yaayan Urum Trklerinin, Sovyetler Birlii dneminde bazen Ukraynal, bazen Rus saylmasndan dolay nfus giderek erimi ve Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Urum Trkleri, cidd bir kimlik aray iine girmilerdir (Garkavets 1999: 5; www.unesco.kz/kypchaq/urums). Kendilerini Urumlar, Urumnar, Urum millet, Urum alx olarak adlandran Trk dilli Ortodoks Urumlarn, Rumeyler, Grcler, Trke konuan Gagavuzlar, Ermenilerle birlikte Azak Denizi kylarna geldikleri ileri srlmektedir.
Bu, ilk gtr. Grc ve Ermenilerin (toplam 68 kii) nereden g ettirilip, nereye yerletirildikleri belli deildir. Ayrca, ikinci bir gten de sz edilir. Tahminen 1821-1825 yllarnda Trabzon, Giresun, Erzurum ve Kars illerinden Grcistann Tselka blgesine gen ve oradan da 1981-1986 yllarnda Krm, Donetsk ve Dniyepropetrovska yerleen 2-3 bin civarnda Urumdan da sz edilmektedir. Trke konuan Trabzon Grekleri olarak bilinen bu grup, kendilerinin Karadenizin kuzeyinden Balkanlara yaylan Kpak, Peenek ve Hazar Trklerinin Hristiyanlaan kalntlar olduklarn iddia etmektedirler (Garkavets 1981: 44; Garkavets 1999: 5; Altnkaynak 2004: 39). Bunun yannda sadece Anadoludan deil, XVIII. ve XX. yzyllarda randan da g edildii (Altnkaynak 2004:40)1 ifade edilmise de ran kl Urumlar hakknda herhangi bir belge bulunmamaktadr. Trkiyede de Urum terimi yaygn olup sadece Hristiyan Yunanllar iin deil; btn Hristiyanlar (Yunan, Bulgar, Srp, Hrvat, Ermeni, Grc ve Moldoval) iin kullanlmtr (Garkavets 1981: 44)2. Bugn Trk asll Urum halknn byk ounluu, Ukraynann Donetsk eyaletine bal 29 kyde yaamaktadr. Krmdan karlan Urum Trkleri, Krm asla unutmamlar; hatta, bazlar lm gze alarak memleketini terk etmemitir. Krmdan genler ise yeni yerleim yerlerine eski kylerinin adn vermilerdir (Garkavets 1981: 44; Garkavets 1999: 5; Altnkaynak 2004: 39). ki blgedeki baz yerleim yerlerinin ayn ad tamas bu yzdendir. Urum Trkesiyle ile ilgili mevcut olan ilk yazl belgeler, XVIII ve XIX. yzyllara aittir. Urum folkloru ve bu yazl belgeler zerinde yaplan almalara ise XIX. yzyln sonlarndan itibaren rastlanr. 1861 ylna ait bir din metin-
59
den alnan ve Urum Trkesiyle yazlm Yunan alfabeli metin, Alman General Otto Blau3 ile Vasili Grigorovi4 tarafndan yaymlanmtr (Garkavets 1981: 50; www.unesco.kz/kypchaq/urums). Urumlarn dili ile ilgili ilk aratrmalar, S. N. Muratov5, Ethem Teniev6 ve Aleksandr Garkavets7 tarafndan yaplmtr. Alanla ilgili en son aratrmalar, yine Ukraynal Trkolog Garkavetse aittir. Blgedeki ilk derleme almalarna 1970li yllarda balayan Garkavetsin son yllarda bilim dnyasna sunduu iki esasl alma dikkate deer: Urumskiy slovnik (Urumca szlk)8 ile Urumi Nadazovya (Azak Urumlar)9, otuz yl nceki derleme almalarnn rndr. Szlk, Urum Trkesinin 12 azn iine alan ve 19.950 madde bandan oluan Urum Trkesi-Ukraince Szlk niteliindedir. kinci eser ise Urum tarihi ve folkloruyla ilgili olup Urum tarihi Ukraince anlatlm; folklor malzemesi Urum Trkesiyle verilmitir. Bu byk Urum folkloru koleksiyonunda 12 diyalektte trk, iir, manzume, masal, halk hikyesi, oyun, bilmece, atasz ve deyimler yer almaktadr. Kpak kaynakl Urum Trkesinin kelime hazinesi ve folklor malzemesini ihtiva eden ve yaklak 30 yllk emein rn olan bu iki mazbut eser, Trkoloji ilmine katkda bulunmas ve alanla ilgili yaplacak dil ve folklor almalarna ana kaynak olmas bakmndan son derece nemlidir. 1942 ylnda Kazakistann Kostanay ehrinin 7 nolu hapishanesinde alktan lm olan bilim adam Agatangel Yuximovi Krmskiyin10 hatrasna ithaf edilen Urumi Nadazovya, Urum Trklerinin manev kltrn yeniden canlandrmak midiyle Urumlara cretsiz olarak datlmtr. Yazar, u anda yurt ii ve yurt dndaki meslektalarnn istei zerine, folklor metinlerinin Ltince transkripsiyonunu; ayrca,
Trke, Rusa ve ngilizce giri ilve etmek suretiyle eseri, ikinci baskya hazrlamaktadr. Krm-Tatar Trkesinde olduu gibi Urum Trkesinde de Kpak-Ouz unsurlar epeyce fazladr (Garkavets 1988: 4). Bu dilin, Kpak ve Ouz olmak zere iki diyalekti vardr. Kpak diyalekti iinde u alt azlar yer alr: 1. Kpak-Polovets az. Velika Novosilka (Yanisol), Starobeeve (Beev), Peretravneve (Mangu)de konuulur. 2. KpakOuz az. Staromlinivka (Kermenik), Bogatir, Ulaklida konuulur. Ouz diyalektinin de iki alt az vardr: 1. OuzKpak az. Granitne (Karan), Starolaspa, Kamar (Kamara), Starognativka (Grji)da konuulur. 2. Ouz az. Mariupol ve Stariy Krimda konuulmaktadr. Urum Trkesi, genel olarak Ermeni Kpakas, Krm-Tatar, Karay, Gagavuz ve Trkiye Trkesine yakndr. Mariupol, Urum nfusunun youn olduu bir yerleim merkezidir. Mariupol ve Stary Krmda konuulan az, aslnda Kpak kaynakl olup zellikle XV.XVIII. yzyllar arasnda Ouz etkisinde kalmtr ve ok fazla Ouzca unsur iermektedir. Krm kl Urumlar, Krm Tatar Trkesine ok yakn olan Urum Trkesini konumaktadrlar. Anadolu kl olan Urumlarn dili ise Urum Trkesinden farkl olup daha ok Ouz grubu lehelerine ve Anadolunun Kars, Erzurum azna yakndr. (Garkavets 1999: 13-14; Garkavets 2000: 5-6). Trke konuan Urumlar, Yunan dilini anlamadklar iin gnlk din ibadetlerinde de kendi dillerini kullanmay tercih etmektedirler. Bu ihtiyala din terimler ve deyimlerin Yunanca karlklarn deil; Trkede yaygn olarak kullanlan ekillerini, dolaysyla Arapa ifadeleri tercih eden Urum Trk halk, Allah, Rabbi, mismilla, evalla eyvalhttp://www.millifolklor.com
60
lah, maalla, cennet, rahmetli, Allarazo(l)sun, saba xayr olsun sabahnz hayrl olsun, abetiniz xayr olsun gibi kelime ve deyimlerin slmiyetle balantl olduunun farknda bile deillerdir (Garkavets 1999: 13). Urum Trkesinin dil zellikleri ayr bir yaz konusu olaca iin burada sadece ok tipik olan iki ses zelliine yer vereceiz: En nemli ses zelliklerinden biri, Genel Trkede n seste yer alan art damak nsz /k/nn /x/ nszne dnmesidir: xabuk kabuk, xayt- dnmek, xaldr- kaldrmak, xara kara, xar kar vb. Eski Trkede n seste yer alan n damak nsz /k/, Urum dilinin baz azlarnda korunurken baz azlarnda /g/ye dnmtr. Baz azlarda ise sz konusu sesler, Erzurum aznda olduu gibi /d/ (/d/ ve /c/ aras ses) ve /t/ (/t/ ve // aras ses) ye deiirken bazen de tamamen /y/, /c/ ve // olmutur: kel;-, el;-, el;-, mel;-, hel;-, el;- gelmek; ee. ee . mee , ee gece; kubu, ubu, ubu gibi. 2. Urum folkloru Urum folklorunun en nemli zellii, Anadolu folkloruyla ortak unsurlar tamasdr. Topal san, Buzovlen eki (Boa ile kei) gibi hayvanlar anlatan eski Trk masallaryla birlikte Ax arib k Garip, Arznan amber Arzu ile Kamber, Trolu Krolu, Dayrnen Zore Tahir ile Zhre, Hurutbeknen Mahmerem Hurut ile Mahmihri gibi halk hikyelerine rastlamak mmkndr. lk , Trk dnyasnda ayn ad tayan destanlarla tamamen ayndr; Ax arib ise Tatar ve Karay folkloruna gre daha mufassal bir ekilde muhafaza edilmi olup halk arasnda olduka yaygndr ve ok beenilmektedir. Muhteva ve anlatm bakmndan, Kpak destan Xozu Krpe dnda hepsi, Kafkasya ve Kk Asyadaki muadillehttp://www.millifolklor.com
riyle ortaklk gsterir. XVII. yzylda Trkiyenin kuzeydousunda, Erzurum ve Karsa yakn amlbel blgesinde geen ve Trkmen soylu olup halkn intikamn alan Trolu destan ise, Trkiye versiyonuyla birok ortak motif tar. Ayrca, folklor rnlerindeki etnografik malzemeler de ortak kelimelerle karlanmaktadr: gzg ayna, gmlek, xutu kutu, tek, yoran, balta, sandk, bilezik, merep marapa. Urum folklorunda Sar tay, Yeil at, Yeil ggercin, Xolsuz xz Kolsuz kz, Tlsml taax, Xavalc Kavalc, oban avas oban havas, Elena Dnya Gzeli, T kren olan D gren olan, Bazrdann axmax xars Bezirgnn ahmak kars gibi Bat kaynakl masallarla birlikte Grek, Dou, Bat Avrupa, Ukrayna ve Rus masallar da mevcuttur. Krm, Kafkasya ve Kk Asyada yaygn olan, genellikle komu kylerde veya baka lkelerde yaanm bir olay gibi anlatlan eski mizah hikyeler de Urumlar arasnda yaygndr: Kkten tten ay Gkten den ay, Bostanda kalan baba Bostanda kalan baba, Taz-domuz, Telin de evde bolsa Gelin de evde olsa vb. Bunun yannda Krm ve Urum kaynakl mizah hikayeler de anlatlr. Telin laflamay Konumayan gelin, Taze xyar Yeni hyar, Gzel ya, Papu buzov satt Dede buza satt, Baxa blen papaz Kurbaa ile Papaz bunlardan bazlardr. Garkavets, Krm-Tatar folklorundan geen veya Krm-Tatar trklerini rnek alarak yazlm pek ok sayda Urum trksnn varlndan sz eder (1999: 17). Ayrca, Grek ve Ukrayna arklarnn varyasyonlarna da rastlanr. Kazan-Tatar ve Azerbaycan trkleri ise, hemen hemen adapte edilmeden sylenmektedir. Halk hikyelerinde zellikle k Garipte trklerin en zengin rnekleri
61
bulunmakta; ayrca, bu trklerin genellikle bamsz olarak yayld da grlmektedir. 1778-1779 yllarnda Krmdan g ederken yazlan trkler, muhtemelen XVIII. il XIX. yzyllarda Krm-Tatarlarnn Balkanlara g srasnda ortaya kan trklerden esinlenerek yazlmtr. an tibik Ordan xtm adl trkde sadece Urum halknn deil, Krm Tatar halknn tarihini de hatrlamak mmkndr. Bu, Stary Krm kynden Fedori Dmitrivni Xarasaxal (1906 doumlu)dan derlenen bir trkdr:
anderiyle Ordan xtm, Salrn suyundan itim, ayp, mkl derde dtm. ahin gibi Perekoptan ktm, Salgr suyundan itim, Kayp, mkl derde dtm. Ayrldm, ayrldm, Xrm senden biz ayrldx. Ayrldm, ayrldm, Krm, senden biz ayrldk. u Xrmn adalar, saldat dolmu odalar, ile irin mrzalar. u Krmn adalar, Asker dolmu odalar ile irin mrzalar. Deti decenin yars, Xular yavusndan utu, arib gynm sana cotu. Geti gecenin yars, Kular yuvasndan utu, Garip gnlm sana cotu. Sen didersin atlar dibik, Biz xaldx bunda yatlar dibik, Yand barmz otlar dibik. Sen gidersin atlar gibi, Biz kaldk burada yabanclar gibi, Yand barmz ate gibi.
Sen didersin ourlar olayd, derya-deniz yolun olayd, benim de bir danem sa olayd. Sen gidersin, uurlar olayd, Derya deniz yolun olayd, Benim de bir tanem sa olayd.
1877-1878 yllarnda meydana gelen Trk-Rus Sava srasnda yazlan tarih trkler ve asker trkleri de bugn Urumlar arasnda ska sylenmektedir: Azavdan yelir bir at Azaktan gelir bir at, Ane, beni aldattlar Ana, beni aldattlar, Ane, desem-anem yox Ana, desem, anam yok, Ax deniz yalsnda dezer piyade Akdeniz kenarnda gezer piyade, stanboldan xtm yola stanbuldan ktm yola, Ortaxapu yalsnda Ortakap kenarnda, Osman paa, xtm Tuna yalsna ktm Tuna kenarna vb. (Garkavets 1999: 1518) Urum Trkesi, dier Kpak Trk yaz dilleriyle ve Trkiye Trkesiyle ortak pek ok atasz ve deyime sahiptir: Anasn kr, xzn al Anasna bak kzn al (Kermenik), Avuzu bar, tili yox Az var dili yok (Kermenik), Em sulu em kl Hem sulu hem gl (Mangu), Senden telecegi Allaxtan tesin Senden gelen Allahtan gelsin (Mangu), Alma pi, avuzma t Armut pi, azma d (Mangu) vb. Bu rneklerde sadece dine dayal terminoloji farkll grlr: Xzdan papaz bolmaz. Kzdan papaz olmaz. Pitti bizim paskalamz. Bizim paskalyamz bitti. Aada Urum Trklerine ait folklor metinlerinden rnekler yer almaktadr.11 Urum Trkesinin azlarna ait atasz ve deyimler, mer Asm Aksoyun Ataszleri ve Deyimler Szlndeki rneklerle karlatrlm; atasz ve deyimlerin genellikle ortak olduu tespit edilmitir. Bunlardan bazlar unlardr:
62

Beev (Stanobeeve) blgesinden rnekler Avuzu bar-tili yox. Az var, dili yok. Avuzuna baxla lanmay. Aznda bakla slanmamak. Ad xkanax can xsn. Adn kana kadar cann ksn. Az bosun da uz bosun. Az olsun uz (z) olsun. Allax bersin! Allah versin. Allax kp etsin! Allah ok etsin Alma pi avuzma t. Armut pi, azma d. Balx bandan sas. Balk batan kokar. Ba avurmaan Allan da unut. Baa gelmeyince bilinmez. Yaban kiini tavuu xaz krny, xatn da xz krny Komunun tavuu komuya kaz grnr (kars kz grnr) Yalann yol xsxa. Yalancnn mumu yatsya kadar yanar. Yolc yolna yara. Yolcu yolunda gerek. Yurt alma, xonuu al! Ev alma, komu al. Yz berse-yz elli istey. Yz verince astar istiyor. Kzlerim yola xald. Gzlerim yolda kald. Kiige uxur mezar xazma, z uas. Kazd kuyuya kendisi dmek. Kzn toprax da toydurmay. Gzn toprak doyursun. gz ldi-ortaxlx ayrld. kz ld, ortaklk ayrld (bozuldu). z toyan kz toymaan. Kendisi doydu, gz doymad. Sar itmese de, uyduri, coxur krmese de duyduri. Sar iitmez, uydurur, kr grmez, sezer. Tama tama kl boli. Damlaya damlaya gl olur. Tatl til baldan da tatl. Tatl dil ylan deliinden karr. Tbe tbege barmay, yisan yisana bar. Da daa kavumaz, insan insana kavuur. Kermenik (Staromlinivka) blgesinden rnekler: Anasn kr-xzn al. Anasna bak kzn al. Avuzu bar tili yox. Az var, dili yok. Xutu gdrlanp xapan tapxan. Tencere yuvarlanm, kapan bulmu. Avuzudan xkan xoynua tirsin. Azndan ksn, koynuna girsin. Kz toprax ble de toymay. Gzn toprak doyursun. Mangu (Perotravneve) blgesinden rnekler: Alma pi, avuzma t. Armut pi, azma d. Anasna kzetip xzn alma terek. Anasna bak, kzn al. z toyan ama, kz toymay. Kendisi doydu, gz doymad. Senden telecegi Allaxtan tesin. Senden gelecek Allahtan gelsin. Xzm, saa aytaym, telinim da sen it. Kzm sana sylyorum, gelinim sen dinle (iit). Em sulu, em kl. Hem sulu, hem gl. Ylamaan balaa meme bermiyler. Alamayan ocua meme vermezler. Karan blgesinden metinler: Osman Paa Xara deniz: Axmam, -deyor,tenarm yxmam,-deyor, Esmer gzel Muxtar paa: Edirneden temem,-deyor. Osman Paa Karadeniz, akmam, diyor, Kenarm ykmam, diyor, Esmer gzel Muhtar Paa,12 Edirneden gemem, diyor. Xara deniz axar dider, tenarn yxar diter, tr olayd Osman paaEdirneyi teer diter. Karadeniz akar gider, Kenarn ykar gider, Kr olayd Osman Paa Edirneden geer gider. Pencereden xar deliyor, ben sanettim, yar deliyor, atm pencereyi, baxtmOsman paa can veriyor. Pencereden kar geliyor, Ben zannettim, yar geliyor, Atm pencereyi baktm, Osman Paa can veriyor.
63

Olan, olan Olan, olan, sen bir olan, sam sana tek-yoran, ey. bir canm var-sana xurban, lrm-ayrlmam senden, ey. Olan, olan Olan olan, sen bir olan, Sam sana dek yorgan, ey. Bir canm var, sana kurban, lrm, ayrlmam senden, ey. Titme kzn toru tayaben yollamam onu oraya, ey, toru tayn nal yoxtur, bir yecelik yemi de yoxturben ditamam, vezir xz, ey. Dikme gzn doru taya, Ben yollamam onu oraya, ey, Doru tayn nal yoktur, Bir gecelik yemi de yoktur, Ben gidemem, vezir kz, ey. Al poumu ul eleyim, bilezigim nal eleyim, ey, be yecelik yem bulaymdur, diteyik aam olan, ey. Al poumu ul edeyim, Bileziim nal edeyim, ey, Be gecelik yem bulaym Dur, gidelim aam olan, ey. Anan duyar, baban duyar, ardmzdan atl xoyar, ey, telen atl da candan xyarben ditamam vezir xz, ey. Anan duyar, baban duyar, Ardmzdan atl yollar, ey, Gelen atl da cana kyar, Ben gidemem vezir kz, ey. Anam duysun, babam duysun, ardmzdan atl xoysun, telen atl be yz on olsun sen dur, olan ben dalaym. Anam duysun, babam duysun, Ardmzdan atl yollasn, Gelen atl be yz on olsun, Sen dur olan, ben dalaym. Arzunen amber Yaay bir padax, xar-xoca. Baldar yoxtur. Titiyler xarylen xoca bidaa dere yaansa, baxsa bir xutu yaldap titiy. Tutaylyar o xutuyu, alylyar, aaylyar, baxsa-ine bir bala, ya bala, olan bala. -Abudur, axz, bizim xsmetimiz. Balamz yox. Betim bu bizim xsmettir,-dedi pada. Alylyar o xutuyu , eve tiyiyler, xoyaylyar o balay beikee, asaylyar, balaylyar baxmaa. Buun ad da amber xoyaylyar. y, bir yl eiy mi, yar m eiy mi, oluy bularn bir xzlar. -Bu balann vaxtnen bize Allax bir de xz bedri, -diy. On da adn Arzu xoyaylyar. Yaay blar, teiy ballar, siyler yedi yana, teiyler yedi yana. Titiy ballar skolyaa, etisi bir yere yuxlaylyar, aa-xarda. Balalar bilmeyler, o olar dgl aa-xarda. siy teiyler yedi yana, skolyaa knde varp teiyler. Bir knse cadu xars (Cadu xars Maryaca diyler). Skolyadan teiyler, arn da, bir cadu xars, bir ullu yupka srtna, sudan teiy, elne bir elek, sudan teiy. Bu aa da, amber de apay-bala eten-ta atay, yxy, xry o pukanaan elegin. Balay bu pukana xarama onu: -Sen, -diy,-zavall, zn padan olu sanydrsn. Sen taplma olansn. Nas xaray eten! Sen sevdalx ek te bir yere xavuma etiniz! Steyen alama! op xavuturmasn bir yere, diy, xaray pukana bunu. Teliy bu eve. Bu xz endi yapuuy anasna, annatsn, o aa-xarda dller: -Nas iy bu? Ne aytxandr bu cadu xars maa? anasn da soray. -Yalan,-diy. lese bu domu olmasa, bu amber seviy daa bunu. Endi seviyler bir birlerini. Seviyler bir birlerini yizinden, ana-babadan yizinden. Blar ne etiyler? Kryler, xaylyar gl baxaa, nestetiyler Ana da duyay bular. Bir daa teiy Arzu oxrax bana, yuvay elini-yzn, betini, xaldry bileziin, unutuy da xayty. O xayty teiy amber. amber teliy, baxsa bilesik. Aly bileziin, saxlay. Teliy Arzu eve-bilezik yox. Xaytp teiy Arzu oxrax bana, balay bilezii xdrmaa- yoxtur Arzu: Merebim suya daldrdm, dald da, deyin, xaldrdm. Punar dan stne de Ben bilezigimi xaldrdm. Ben punara varmadm Elimi-yzm yuvmadm, Punar dan stne de Ben bilezigini bulmadm.
amber:
Arzu ile Kamber Bir padiah varm, kar koca (birlikte yayorlarm). ocuklar yok. Kar koca bir dere kenarna gidiyorlar. Bakmlar, bir kutu yzp
64

gidiyor. Tutuyorlar o kutuyu, alyorlar, ayorlar. ine baknca bir ocuk, kk ocuk, olan ocuk (gryorlar). - Bu, bizim ksmetimizdir, Hanm. Balamz yok. Belki, bu bizim ksmetimizdir, dedi padiah. Alyorlar o kutuyu, eve yetiiyorlar, bu balay kk beie koyuyorlar. Asyorlar, bakmaya balyorlar. Bunun (ocuun) adn da Kamber koyuyorlar. Bir yl m geiyor, bir buuk yl m geiyor, bunlarn bir kz oluyor. -Bu ocuun bahtndan dolay Allah bize bir de kz verdi, diyor. Onun da adn Arzu koyuyorlar. Bunlar yayorlar, byyorlar ve yedi yana geliyorlar. ocuklar okula gidiyor, ikisi bir yerde yatyorlar, aabey-karde (gibi). Byyp yedi yana geliyorlar, her gn okula gidip geliyorlar. Bir gn cad kadn (Cad kadna Maryaca diyorlar). Okuldan geliyorlar, bir cad kadn, srtnda yrtk bir elbise (var), sudan geliyor. Elinde bir kova, sudan geliyor. Bu aabey Kamber de kouyor-kk ocukmu- ta atyor, ykyor, kryor yal kadnn kovasn. Yal kadn, ona beddua etmeye balyor: -Sen, zavall, diyor. Kendini padiahn olu zannediyorsun. Sen (sokakta) bulunmu bir ocuksun. Nasl beddua ediyormu! Sen sevdalan da birbirinize kavumayn ikiniz! stediin kz alamaz ol! Sadece kavumayn birbirinize, diyor ve beddua ediyor yal kadn buna. Bu (kz) eve geliyor ve imdi annesine yapyor. Anlatsn bunu, aabey karde deiller (olmadklarn). -Nasl ey bu? Ne sylemitir bu cad kars bana? diye annesinden soruyor. -Yalan, diyor (annesi). yleyse, annesi domamsa, Kamber onu seviyor. imdi seviyorlar birbirlerini. Birbirlerini gizli seviyorlar, anne babalarndan gizli. Bunlar ne yapyorlar? Gryorlar, kyorlar gl bahesine, konuuyorlar Ana da duyuyor bunlar. Bir daha geliyor Arzu pnarn bana. Elini, yzn ykyor, bileziini karyor ve unutup gidiyor. O gidiyor, (ardndan) Kamber geliyor. Kamber geliyor ve bakyor, bir bilezik (var). Bilezii alyor ve saklyor. Arzu eve geliyor. Bilezii yok. Tekrar pnar bana gidiyor, bileziini aramaya balyor. (Bilezik) yok. Arzu: Marapay suya daldrdm, Daldrp da kaldrdm, Pnar tann stne de Ben bileziimi braktm. Ben pnara varmadm, Elimi yzm ykamadm, Pnar tann stnde de Ben bileziini bulmadm. .......... Bagatirden bir metin: Ax arib Bir zamanda bar eten bir tul xar. Onun da bar eten bir olu, bir de xz bar eten. Bir olu bir de xz. Olu Ax arib eten, xz da Lena eten. Otruylyar arib ky ine. arib teiniyler. Ax arib eten yax erif. D edey anas: -Nene! Ne vaxkarek biz bele ariblik ekecekmiz? Keyik iyer yerine! iyer yerine biz gzel teinemiz. Anas da: -Olan, nas teineceksi sen anda? Seen arxan yoxtur. Senin domuun yoxtur anda. Tim saa baxacax?! anas ayty Ax aribte. Ax arib aly anasn, xzxardan, kiy Alep iyerne. Kiy iyerde, Alep iyerde. Bariy Alep iyerne, yasay zemlyanka... Yasay bir ala, xaldry anasn, xzxardan ala ine, z aly temenesin, tetiy iyer ine. Anasnen xzxarda xaly zemlyanka ine, Ax arib aly temenesin xoluna, tetiy , zne i xdry. Bariy bir ttana... bariy bir restorana bedenmey. Bariy nc restorana-restoran orbacisi de alay temene. Ax aribin de xoluna temenesi: -are mi, -diy, -mnda almaa temene?-diy. O da: -are almaa,-diy. Balay almaa. O zaman o aynoya teliy aamaa padax, xznen. Otruylyar aamaa. Balay Ax arib te temene almaa. Bedeniyler Ax aribin alann, padax ta, xzdar da bedeniy. Byk xz diy: -Ax arib meni alsa, men ona tiker edim alay kostyum- o dogan beri alay kostyum tiymedi srtna!-diy.- Alay urba tiymedi srtna.-diy. Etinci de diy: -Men ona alay kmekler yasar edim-o dogan beri alay kmek aamad!- diy etinci xz. nc xz da diy: -Ax arib meni alsa, men ona bir naslednik yasar edim... evlense maa ona bir evlad tetirir edim- Ax aribten de dlber olur edi!-diy. Ax arib te diy ona: -Sen xayl olsan, ayt babaa, blagoslovit etsin bizni, alayx biz bir birimizni. Ayt babaa, xayl olsun, alayx bir birimizni. Ayty babasna. Babas da xayl oluy. Alylyar bir birlerin. Babas da beriy Ax aribte yar padiaxlxn. .................. Kamber:
65

k Garip Bir zamanlar bir dul kadn varm. Onun da bir olu varm, bir de kz varm. Bir olu, bir de kz. Olu k Garip imi, kz da Lena imi. Gariban bir ky iinde oturuyorlar. Gariban bir ekilde geiniyorlar. k Garip gzel herif imi. Ve anasna sylyor: -Anne! Daha ne zamana kadar biz byle gariplik ekeceiz? ehir yerine gelim! ehirde biz gzel geiniriz. Anas: -Olan, sen orada nasl geineceksin? Senin arkan yok. Senin orada akraban yok. Kim sana bakacak, diye syler anas k Garipe. k Garip anasn, kz kardeini alr, ger Halep ehrine. ehre ger, Halep ehrine. Varr Halep ehrine, bir snak hazrlar... Bir snak hazrlar, anasn ve kz kardeini bu snaa brakr, kendisi alr kemann, gider ehir iine. Anasyla kz kardei kalr snak iinde. k Garip alr kemann eline, gider kendine i arar. Varr bir dkkna... Varr bir restorana, beenmez oray. Varr ikinci bir restorana. Yine beenmez. Varr nc restorana. Restoran orbacs da keman alyor. k Garipin de elinde keman: -Mmkn m, burada keman almak mmkn olur mu, der. O da: -almak mmkn, der. Balar almaya. O zaman yemek yemek iin, kzyla o yemek yemee geliyor padiah. Yemek yemek iin oturuyorlar. k Garip de keman almaya balyor. k Garipin almasn beeniyorlar, padiah da kzlar da beeniyor. Byk kz yle diyor: - k Garip beni alsa, ben ona l kostm dikerdim. O doduundan beri l kostm giymedi srtna, l urba giymedi srtna, der. kinci de yle der: -Ben ona yle l ekmekler yapardm ki o doduundan beri byle l ekmek yemedi, der ikinci kz. nc kz yle der: - k Garip beni alrsa, ben onu mirasm yapardm... Benimle evlense, ona bir evlt dnyaya getirirdim. k Garipten de dilber olurdu, der. k Garip de ona yle der: -Sen kail olursan, syle babana, dua etsin bize. Alalm biz birbirimizi. Syle babana, kail olsun, alalm birbirimizi. Babasna syler. Babas da kail olur. Alrlar birbirlerini. Babas da k Garipe padiahlnn yarsn verir. ...............
NOTLAR 1 Bu bilgi, rina Panamerovann doktora aratrmasndan nakledilmektedir: Mariupolski Greki, Istoriku-etnografieskiy abzor, (Baslmam doktora tezi), Mariupol, 2003, 16. Bu alma, Greko-Tatarlarn tamamnn dili, tarihi, etnografyas, antropolojisi ve kltr zerinedir. 2 Garkavets, bu bilgiyi u kaynaklardan nakletmektedir: A. D. Noviev, Istoria Turtsii, Leningrad, 1963, 72-73; V.A.Gordlevskiy, Gosudarstvo seldjukidov maloy Azii, Izbranne soineniya, T. 1, Moskva, 1960, 188. 3 O. Blau, Greihiseh-trkische sprach-proben aus Mariupoler handschriften, Zeitschrift der Doutschen Morgenlndishen Gesellschaft, Bd.28, Leipzig, 1874, 562-583. 4 V. Grigorovi, Zapiski Antikvara a Payetski Yego na Kalku i Kalmiyus, Odessa, 1874. 5 S. N. Muratov, Material po govoram Tyurkoyaznx Grekov (Urumov) Donetskoy Oblasti USSR, Kratkoe Soobeniya nstituta Narodov Azii, No: 72, Yazkoznanie, Moskva, 1963, 178-191. 6 E. R. Teniev, Govor Urumov sela praskovmevki, Sovyetskaya Tyurkologiya, No: 1, 1973, 9296. 7 A. N. Garkavets, O proisxojdenii i klassifikatsii Urumskix govorov severnogo priazovya, Sovyetskaya Tyurkologiya, No: 2, 1981, 46-58; Fonetieskaya substitutsiya kak priem poetizatsii Urumskoy pesennoy rei, Sovyetskaya Tyurkologiya, 1986, No: 3, 43-50; Tyurkskie yazki na Ukraine, Kiev, Naukova dumka, 1988. Garkavets, Trkoloji dnyasnda Ermeni Kpakas, ayrca Urum Trklerinin dili ve folkloru ile ilgili aratrmalaryla tannmaktadr. Trkolog, yazar, gazeteci, air Garkavets, alanla ilgili aratrmalarna hlen Almatda Det-i Kpak Avrasya Aratrmalar Merkezinde devam etmektedir. Kendisi bu merkezin kurucusu ve mdr olup ayn zamanda Kazakistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Tarih ve Etnoloji Enstits ile Kazakistan Beer Bilimler niversitesi retim yesi ve birok devlet dlnn sahibidir. Ermeni Kpakasyla ilgili nemli eserleri unlardr: Konvergentsiya armyano-kpakskogo yazka k slavyanskim v XVIXVII vv., Kiev, Naukova dumka, 1979; Kpakskie yazki: kumanskiy i armyano-kpakskiy,Alma-ata, Nauka, 1987; Armenian-qpchaq psalter 1575/1580 (Eduard Khurshudian ile birlikte), Almat Desht-i Qpchaq, 2001; Kpakskoe pismennoe nasledie, T. I. Katalog i tekst pamyatnikov armyanskim pismom, Almat, Desht-i Qpchaq, 2002; Tre bitigi, Armyano-kpakskiy sudebnik 1519-1594, (G. Sapargaliyevle birlikte), Almat: Det-i Kpak, Bawr, 2003. 8 Oleksandr Garkavets, Urumskiy slovnik, Institut sxodoznavstva i mjnarodnix vdnosin Xarkvskiy kolegum, Tsenter Evrazyskix Dosldjen Det- Kipak, Alma-ata 2000, 632 s. Szlk, Bilig dergisinin 28. saysnda tantlm olup u anda Trkiye Trkesine aktarlmaktadr.
66

9 Oleksandr Garkavets, Urumi Nadazovya istoriya, mova, kazki, pisni, zagadki, prislivya, pisemni pamyatki, Alma-Ata, Ukranskiy kulturniy tsentr, 1999, 624 s. 10 Mehur arkiyat Agatangel Krmskiy, 1930da yaymlanan ve uzun yllar Sovyet ve Batl aratrmaclarn Trkoloji Ansiklopedisi olarak kulland Trki, ix movi ta literatur (Trkler, Onlarn Dilleri ve Edebiyatlar) adl kitabn yazardr. XVIXVII. yzyllar arasnda tarih Kpak Trkesini yaz dili olarak kullanan Kamenets-Podolsk Ermenileri hakkndaki ilk bilgiler, bilim dnyasna bu almayla sunulmutur. 11 Urum Trkesine ait atasz ve deyimler aynen aktarlmam; bu rneklerin Trkiye Trkesindeki karlklar yazlmtr. Dierlerinde Urum Trkesi ile Trkiye Trkesi arasndaki benzerlii gstermek bakmndan genellikle metne bal kalnarak aktarma yaplmtr. 12 Bu msrada, Osman Paa (Gazi Osman Paa) ile Muhtar Paa (Gazi Ahmet Muhtar Paa) isimleri birbirine karm grnyor.
KAYNAKA Aksoy, mer Asm (1993), Ataszleri ve Deyimler Szl, C. 1-2, nklp Kitabevi, stanbul. Altnkaynak, Erdoan (2003), Ukraynadan Hristiyan Trkler: Urumlar ve Onlarn Folklor rnlerinden rnekler, Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi, S. 27, Gz/2003, 141-154. - (2004), Ukraynadaki Hristiyan Trkler Urumlar, Karadeniz Aratrmalar, S. 1, Bahar/2004, KaraM, 37-54. Batalova Eleonora (2004), Xarakteristika deyatelnosti i zaslug soiskatelya Garkavets Aleksandr Nikolayevi, Prezident Assotsiatsii knigoizdateley i knigorasprostraniteley Kazaxstana 10 Yanvarya 2004 g. Blau, O. (1874), Greihiseh-trkische sprachproben aus Mariupoler handschriften, Zeitschrift der Doutschen Morgenlndishen Gesellschaft, Bd.28, Leipzig, 562-583. Garkavets, Aleksandr (1981), O proisxojdenii i klassifikatsii urumskix govorov Severnogo Priazovya, Sovyetskaya Tyurkologiya, No: 2, 1981, 4658. - (1986), Fonetieskaya substitutsiya kak priem poetizatsii urumskoy pesennoy rei, Sovyetskaya Tyurkologiya, 1986, No: 3, 43-50. - (1988), Tyurkskie yazki na Ukraine, Kiev, Naukova dumka. -, (1999), Urumi Nadazovya (Azak Urumlar), Istoriya, mova, kazki, pisni, zagadki, prislivya, pisemni pamyatki, Alma-Ata, Ukranskiy kulturniy tsenter.
- (2000), Urumskiy slovnik, Tsenter Evrazyskix Dosldjen Det- Kipak, Alma-Ata. - (2001), Armenian-qpchaq psalter 1575/1580 (Eduard Khurshudian ile birlikte), Almat Desht-i Qpchaq, 2001. - (2002), Krmskotatarsko-russko-ukrainskiy slovar, Tom I. A-L , Simferopol: SONAT. Garkavets, A. N.; Bartold, V.V. (1974), O veroispovedaniyax u Kpakov X-XIII vekov I Problema Etnogeneza Armyano-Greko-Kpakov I Karaimov, Bartoldskie teniya, Tezis Dokladov I Soobeniy, Moskva. Gordlevskiy, V. A. (1960), Gosudarstvo seldjukidov maloy Azii, Izbranne soineniya, T. 1, Moskva, 1960, 188. Grigorovi, V. (1874), Zapiski Antikvara a Payetski Yego na Kalku i Kalmiyus, Odessa. Iln, V. S.; Levenko, S. P. (1971), Ukranskorosiyskiy slovnik, Vidavnitstbo Naukova dumka, Kiev. Muratov, S. N. (1963), Material po govoram Tyurkoyaznx Grekov (Urumov) Donetskoy Oblasti USSR, Kratkoe Soobeniya nstituta Narodov Azii, No: 72, Yazkoznanie, Moskva, 178-191. Noviev, A. D. (1963), Istoria Turtsii, Leningrad, 72-73. Panamerova, rina (2003), Mariupolski Greki, Istoriku-etnografieskiy abzor, (Baslmam doktora tezi), Mariupol, 2003. www.unesco.kz/kypchaq/urums Teniev, E.R. (1973), Govor Urumov sela praskovmevki, Sovyetskaya Tyurkologiya, No: 1, 1973, 92-96. Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, C. 2, Ankara, 1998. 60. saydaki Fu-y Krgzcasnn Temel Sz Varl balkl yazmzn kaynakasna ek: Butanayev, V. Ya. (2002), Aktualne problem etnogeneza i etnieskoy istorii tyurkov Sayano-Altaya, Aktualne problem istorii Sayano-Altaya i sopredelnx territoriy, Abakan. Kagarl Mahmud (1986), Divan Lugat-it Trk Dizini Endeks, (ev. Besim Atalay) C. IV, Ankara. Krueger, John R. (2002), Eski Trkede Moolca (ev.: Mustafa Kaalin), Manas Universiteti Koomduk limder Jurnal, S. 4, Bikek. Sevortyan, E. V. (1974), Etimologieskiy slovar tyurkskix yazkov, Izdatelstvo nauka, Moskva.
67
NEVRZ VE MSIK
Nevruz and Music Le Nevrz et la musique
Yard. Do. Dr. Nesrin FEYZOLU*

ZET Bu makalede nevrz msk ilikisi aratrlm, msknin nevrz iindeki varl, nevrz temlerine uygun biimlenii, ilenii, ileniteki unsurlarn kltrel temeli tarih, edebiyat ve msk ile ilgili kaynaklardaki varl ve yer al biimleri gsterilmeye allmtr. Msknin nevrz ilgisi ile iki temel zerinde gelitii tespit edilmitir. Anadolu dndaki Trk Dnyasnda nevrz msksi daha ok k mzii gibi irticale dayal, basit ritmik-melodik kaplarla ve genellikle ezgili mani-trk formlarna yakn yapsal zellikler tamaktadr. Bu msk Orta-Asya Trk kltr ve aman geleneklerine uygun olarak biimlenmitir. Ama, motif deerindeki kltrel bilgileri, unsurlar ritm ve ezgi ile baki klmak zinde tutmaktr. Anadoluda ise sanat kaygsnn derinden hissettirildii, sistemli biimde gelien, msknin btn bileenlerinin (gfte, beste, makam, usl, geki...) kullanld makamsal yaplarla ifadesini bulan bir musikinin varl grlr. Makalede bu bilgilerden hareketle dikkatler, en eski nevrz dizileri ile gnmz nevrz dizilerinde yer alan semboller, aralklar, seyir zellikleri, bahar teminin ileni biimi arasndaki ortak duyu ve karlaya ve kltrn btnlne, byklne, kkllne ekilmek istenmitir. Anahtar Kelimeler Nevrz, Trk Dnyas, Musk, Nevrz makamlar, Acem Arn ABSTRACT This article studies the relationship between nevrz and music from various perspectives such as the existence of music in nevrz, its shape within it in accordance with its themes, its employment, the cultural base of the components in its employment, its history, its inclusion in literary and musical sources and the way it was included in them. It was found that the relationship between music and nevrz has developed on two different bases. The nevrz music in the Turkish world outside Anatolia is similar to bard music. It is based on improvisation. It includes simple rhythmic and melodic forms and has structural qualities resembling melodic mani-folk song forms. This music has been shaped in accordance with the Central-Asian Turkish culture and shaman traditions. The aim is to make cultural information of motif-like value live on with the help of melody. Turning to Anatolia, we find a kind of music that shows deep artistic care and has developed systematically. In this type of music, all components (words of the song, tune, time, transposition, etc.) find their expressions in the context of fixed musical modes. On the basis of this information, the article attempts to draw the readers attention to the symbols, intervals, aspects of course, and consistent feelings which accompany the spring theme in old and new nevrz verses. Emphasis is placed on the rooted, integrated and continuous nature of nevrz culture. Key Words Nevrz, Turkish world, Music, Nevrz modes, Acem Asiran.
Kltr ekillendiren nemli unsurlardan birisi mitolojik inanlar ve bunlara bal olarak gelien rivayetlerdir. Mitik inanlar ve meydana getirdikleri ahlk felsefesi, rf ve detler ritellerle de zenginleerek bir davran silsi-
lesi oluturmutur. Zaman iinde tesis edilen hukuka ve snrlar belirlenen sosyal normlara ramen sz konusu davranlar, cemiyet zerindeki dzenleyicilik fonksiyonlarn gnmze dek kuvvetle hissettirerek srdregelmilerdir.
* Atatrk niversitesi, K. Karabekir Eitim Fakltesi, Trke Eitimi Blm retim yesi
68
Bu davran dizisinin bir parasn da eksenine yeni gn, tazelik, dirilik, arnma, byk sene ve yenilenme fikrinin yerletii nevrz ve nevrza bal telakk, inan ve trenler oluturmaktadr. Nevrzun bu ok ynl alglan, edebiyatmzda ve dier sanat dallarnda ok zengin ve renkli biimde ifadesini bulmasna zemin hazrlam, destanlarda, masallarda, ilk yazl eserlerimizde zellikle klasik edebiyatmzda bu teme uygun yeni formlar(nevrziye, bahariye, nevrznme... gibi) gelimitir. Bayram olarak kutlanmas ile birlikte bir dizi tren, figratif rakslar, animist tasavvurlar sembolize eden dnm, bereketi, iyilemeyi, arnmay, yenilenmeyi karakterize eden davran biimleri gelimitir. Dier sanat dallarnda zellikle trenlerin vazgeilmez bir paras olan mskde de nevrz muhteval zel formlar, nevrz makam dizileri gelimitir. Nevrzun sosyal ve folklorik zellikleri deiik vesilelerle incelenegelmitir. Ancak sanat dallar iindeki yeri zellikle msk ile ilikisi, msknin bahar ileyii zerinde fazla durulmam verilen bilgiler sath olmaktan teye gitmemitir. Bu sebeple bu makalede nevrz ve msk ilikisi zerinde durulmutur. Msk zellikle toplumsal bir kurumdur. Sembollerle ifade imkan bulan bu sanat dal kltrel unsurlarn dzenlenmesini, korunmasn, tanmasn ve devamn salamann yannda toplumun birlik ve beraberliinin olumasna da katkda bulunur. Bir dier ilevi ise bir kltrn inanlarn, duygularn, deer yarglarn, yaama biimini, dnyaya bakn yanstmaktr. En eski edebiyat rnlerimizde msknin daha ok ritm unsurundan istifade edilmitir. lk szl nazm formlarmz biraz da ilerindeki ritm-henk behttp://www.millifolklor.com
lirlemitir. Bir yn ile malzemenin muhafaza edilmesi iin gerekli pratik ekli (zel ezgi ile sylenen) oluturmaya yardmc olan ritm dier yn ile bediilie hizmet etmitir ki iiriyetin bir paras olarak karlanr. Nevrz iinde muskinin varl aratrldnda iki temel zerinde gelitii ve kullanld grlr. Bunlardan ilki, zellikle Anadolu dndaki Trk dnyasnda kullanlan ve daha ok sze hizmet eden, dikkatleri sze eken, trenlerin ritmik dzenini salayan fonksiyonel mskdir. Bu msk, tpk k msksi gibidir. inde uzak gemiteki toplu yaama, toplu hissetme gelenei ile tabiatn hareketlerinden doan gelerin sesle birlemi ekli mevcuttur. Bu msk ayrca ilk aman trenlerindeki gibi ie dou tarznda irticalen var olan, icr edilen, daha ok hareket ve raks dzenleme, ynlendirme amacna hizmet eden basit ritmik ve melodik kalplardan oluan bir mskdir. Trk dnyasndaki nevrz namelerinin terennm, nevrz terimlerinin mhim bir ksmn oluturmu, hatta karakteristii haline gelmitir. Azerbaycanda bahar bayramnn btn etnografik izgileri nevrz namelerinde yansmaktadr. Nevrz namelerinde erken tasavvurlar, tabiat varln insan cildinde tasavvur etmek gibi animist baklarla kendini gsterir. Buna rnek olarak bayram detaylarnn hemen btn ekillerini yanstan Heceler Hceler namesi(Nebiyev, Evez Kz : 1995, s. 13), Kmn Bayramnda sylenen sl keli itin r ata(yln geliinin trks) (nan, 1986, s. 112-118) gsterilebilir. Martla Karn syleyileri bu trden nameler ierir. Bu syleyileri bu trden nameler ierir. Bu syleyilerde btnyle iki sembol; kla yaz kar
69
karyadr. K ne kadar sert ve amansz olsa da yazn iradesi karsnda malub olur. Martn sevinci cokusu yere ge smaz. indeki Tang sllesi tarihilerinden Huy Linin Msk Tefsiri adl eserinde, Dou Trkistanda, Uygurlarda sadece nevrz Bayram kutlamalarnda Tulpar stnde oynaydigan Horto usl, salma Tala usl, Ksem usl, Kuar dans, Tarti Dans, usullerinin alnd ve arklarn elik ettiine dair bilgiler mevcuttur. (Rahman: 1989, s.417) Anadoluda mziin nevrza elii tpk edebiyat ve dier alanlarda olduu gibi daha sistemlidir. Mskmiz iinde byk yer tutan nevrz dizileri gelimitir. Bunlarn en eskisi olan nevrz makam, tarihi kaynaklara gre ilk olarak Safiyddin Abdlmmin Urmev tarafndan Remel uslnde bestelenerek kullanlmtr.(Budak : 1995, s. 330) Ali r Neva, r Divan adl eserinde Nevrz Hseyni, Nevrz Rast, Nevrz Buselik, Nevrz Kek, Nevrz Bzrg ve Nevrz Sultn gibi nevrz dizileri hakknda bilgi vermektedir.(Abdekr: 1980, s. 42) Tarih iinde daha ok Sultan II. Muratn emir ve destekleri ile yaptrlan bu makamlar, 19. yzylda smail Hakk Bey tarafndan yeniden kullanlmtr(ztuna: 1969, s. 272). Gnmzde bunlarn yerine yalnzca biri, zellikle en olgun olan argh makam dizisinin Acem Arn(fa) perdesine transpozesi ile oluan Acem Arn ad verilen nevrz makam dizisi kullanlmaktadr. Bu makam, seyri itibari ile inici bir karaktere sahiptir. Acem perdesinden seyre balayan makam, bu perde zerinde bir yarm karar yapar. Bu yarm karar adet kn geliine dair bir teredddn ifadesidir. Tiz blgeye simetrik olarak grlen argh belisi makamn giri seyrini yapaca diziyi oluturur. Gl zerinde
ar_gh enili yarm karar yaplr. argh yani Do sesi mzikte gamn balang sesidir. Trk msksinde de argh ad ile anlan perde Do sesidir. Bu kal, balangc temsil eder. Dizi, bat mziinde Fa Majr gibi telakk edildii iin bal minr Re Minrle ayn diziye sahip olan Nevda Bselik dizisine geileri yapar. Bu durumda Nev perdesi, Bselikli bir asma karar perdesidir. Bu arada yeden olarak (Do#) Nim Hicaz perdesi kullanlabilir. Sab dizisi iinde yer alan Hicaz Trk Msksinde ayrlk gurbet temlerinin ilendii(Tanrkorur : 1998, s. 35) makamdr. Bu eni ile bu kez ktan kopu, ayrl derinden hissettirilir. Dgah perdesinde yaplan Krd(cokulu ve hareketli bir dizidir,) enili asma kararla da baharn, bahar karlayn cokusu ifade edilmi olur. (Sol#) Nm zirglenin yeden olarak kullanlmas bu karlay pekitirir. argh perdesi simetrik olarak pest tarafa grlerek argh enisi yaplr. Bu genilemeden sonra Acem iran perdesinde argh enisiyle tam karar yaplr. Bu kararla baharn gelii kesinlemi olur. Makam, seyir zellikleri itibar ile Trk Dnyas meloldilerinden Karla Martn syleyileri ile cidd bir uyum gstermektedir. Bu uyum tesadf olmayp kltr btnl, duyu ve ileyiteki ortak tavr ile yakndan alakaldr. Eski nevrz dizileri ve akraba diziler arasndaki sistemli ba Divan iiri de gstermektedir. Ahmed Paann, Bir mutrib-i ho-name havasndaki uk Nevrz- Hmayunda ola ana hemv beytinde uk ve nevrz birlikte kullanlmtr. eyhlislm Yahya Efendinin IV. Muradn nevrz gazeline yazd ve sonra Sultan Ahmede sunduu nazirede;
70
Goncenn asun yine kalbin sb nevrzdur Blbl-i zr eylesn bir ho nev nevrzdur beytinde Sab Nev ve Nevrz kelimelerinin ayn anlam ilgisi ile kullanlmalar sadece edeb sanat kaygs ile aklanmamaldr. Nevrz-Nev ve Uk arasnda tarih bir iliki sz konusudur. Yine Ahmed Paann Fatih Sultan Mehmede yazd bahariyyede yer alan Hsn nevrzunda uk muhayyer eyleyen Rast ol serv-i dil-cnun gl-i handndur Beytinde Nevruz, Uk, Muhayyer ve Rast tenasp dnda Trk msiksindeki makamsal zellikleri dikkate alnarak kullanlmtr. Beyitte geen makamlar aralklar itibar ile akraba makamlardr. Bir rnekte Yahya Efendinin; Gonca tflun amad Yahya hezrun namesi B-haberdr dahi ol ukdan nevrzdan beytinde uk ve nevruzun amaca uygun biimde birlikte kullanldn gryoruz. Mzikolog Yaln Tura, makamlar arasndaki bu ilgiyi eski kaynaklara dayanarak, Nevruz makam eski msk eserlerinde CCT (Byk Mcenneb, Kk Mcenneb, Tanini) cinsi olarak geer. Bu cins, eski Nevrz, sonraki Nev ve bugnk Uk karlamaktadr. (Tura: 1988, s. 153) eklinde aklamaktadr. Elz ve Harput evresinde de karcar makam ismi ile karmza kan makamn Artukoullar zamannda Harput saraynda Mehter takm ile sylendii(Elaz l Yll: 1970, s. 140-143) bilinmektedir. Makamn Karcar ile ilgisinden hareketle T.S.M. Repertuarna dikkatlerimizi evirdiimizde pek ok szl Karcar eserin gftesinde ya temin bahar olduu ya da baharla alakal cokulu unsurlar ve armlarn getihttp://www.millifolklor.com
i yerlerde Karcar gekinin yapldna tank oluyoruz. (TRT Rep.: 1979, S. nal: s. 107, S. Kaynak:, s. 132, C. ala: s. 131, N. Mirkelamolu: s. 131) Karcarn da tarihteki (CCT) cinsiyle uyumlu olmas makamlar arasndaki salam ve sistemli ilikiyi teyid etmesi asndan olduka nemlidir. Sonu olarak, msknin nevrz iinde ncelikle ilevi, zengin temi, melodileri ve eitli formlar ile dier kltr ve sanat unsurlarna paralel bir varlk sergiledii ve ayn zamanda repertuarmza birok eser kazandrd grlmtr.
KAYNAKLAR 1. A. Mamtimin, (1980), Uygur Klsik Mzikisi 12 Mukam Hakkida, Uygulica Neri.. 2. Abdulkerim Rahman, Uygur Folkloru Hakknda Beyan, Xin-Jiang niversitesi Neriyat, Urumi. 3. Azad Nebiyev Mesude Evez Kz, (1995), Azerbaycanda Nevrz Mersimi, Mill Folklor Dergisi, say : 25, s. 13. 4. Divan- Lgatit-Trk Tercemesi, ev. Besim Atalay, (1992), c. I., TTK Basmevi, Ankara. 5. Elaz l Yll, (1970), Elaz. 6. Glpnarl, Abdlbaki, (22 Mart 1954), Nevrz, Yeni Gn, Vatan Gazetesi,. 7. Hanleri, Zehra, (1928), Ferheng-i Edebiyat Fars, Tahran. 8. zkan, sa, (1995), Tatar ve Uygur Trklerinde Nevrz Bayramnda iir Syleme Gelenei, Nevrz Sdk Kemal Tural, Atatrk Kltr Merkezi, Ankara. 9. ztuna, Ylmaz, (1969), Trk Tarihinden Yapraklar, stanbul,. 10. Seyidolu, Bilge, (1992), Mitoloji zerinde ncelemeler Aratrmalar, Erzurum. 11. emseddin Sami, Kamus- Trk, stanbul, 1971 12. Tanrkorur, Cinen, (1998), Mzik Kimliimiz zerine Dnceler, stanbul,. 13. TRT Trk Sanat Msksi, Szl Eserler Repertuar, (1979), Ankara,. 14. Tura, Yaln, (1988), Trk Msksinin Melekleri Pan Yaynlar, stanbul,. 15. Yusuf Has Hacib(ev. R. Rahmeti Arat), (1974), Kutadgu Bilig, Ankara.
71
IK SEFL SELM VE SON RLER

Minstrel Poet Sefil Selimi and His Last Poems Les derniers pomes dAk Sefil Selim
Yrd. Do. Dr. Doan KAYA*

ZET arklal k Sefil Selim, klk geleneinin usta temsilcilerinden biriydi. iir gc, hitabeti, ezgili paralar, irticali ve karlamalaryla dikkati zerinde toplamt. Vefatndan 8-10 gn nce yazd ve burada kaydettiimiz iirler onun son iirleriydi. Anahtar Kelimeler Sefil Selim, klk gelenei, son iirler. ABSTRACT The minstrel-poet Sefil Selimi of arkla was one of the master representatives of the minstrel-poet tradition in Turkey. He distinguished himself through his poetic creations, manner of speech, the melody and rhythm used in his songs, his talent for improvisation, and the mastery he displayed in poetic competitions. The poems provided below are his last poems, written eight to ten days before he died. Key Words Sefil Selimi, Minstrel Tradition, Last Poems, Turkish Folklore.
26 Austos 1932de arklada doan ve XX. yzyln gl klarndan olan Sefil Selim, 30.12.2003 gn Hakka yrd. Sivasta, Karyaka mahallesindeki evinin bahesinde bulunan kalorifer kazannda yangn knca telalanm , heyecanlanm ve kriz geirmi. lm zerine derhal yaknlar beni arad ve hastaneye kaldrldn sylediler. Cumhuriyet niversitesi Tp Fakltesi hastanesine gittiimde otopsi yaplyordu. Cesedi le zeri hastaneden alp evinin karsndaki camie getirdik . 20-25 kiilik bir cemaatle namazn kldk ve derhal arklaya hareket ettik. kindi namazndan sonra kalabalk bir cemaatle tekrar bir cenaze namaz daha kldk ve saat 15.00 sularnda arkla Mezarlna einin yanna defnettik. Bahtiyarz ki, Sefil Selim, salnda pek ok n yaayamad mutluluu yaam nadir klarmzdan birisidir. ocukluu ve genlii hari pek s-
knt ekmemitir. Yurt iinde ve yurt dnda epey yer dolam, halktan sayg ve rabet grmtr. Asl nemlisi, hakknda ok sayda alma yaplm olmasdr. Halbuki, nice k kendisiyle ilgili yaplacak almalar hayl etmi, nicesi bunu gremeden vefat etmitir. Selim hakknda bugne kadar be kitap yaymlanm, iki mezuniyet tezi hazrlanmtr. Bunlar yle sralayabiliriz: 1. Abdullah Satolu, k Sefil Selim, Yar Badesi, Kayseri, 1963. 2. brahim Aslanolu, k Sefil Selim, Yalnkat, Sivas, 1978. 3. Murat zdemir, k Sefil Selimnin iirleri zerinde Bir nceleme, Erzurum, 1982 (Baslmam Lisans Tezi). 4. k Sefil Selim, Kul Yanmasn, Ankara, 1989. 5. hsan Kl, k Sefil Selimnin Hayat-Sanat-iirlerinden
* Cumhuriyet niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi retim yesi
72
Semeler, Erzurum, 1993 (Baslmam Lisans Tezi). 6. Doan Kaya, k Sefil Selimobann Can Pnar, Sivas , 1996. 7. Ahmet zdemir, k Sefil Selim rfan Okulu, stanbul, 2003. Sefil Selim, hitabeti gl biriydi. Katld programlarda iir okumasyla dikkatleri zerinde toplard. Hemen her konuda iir vard. iirlerinin says 2000den fazla idi. Asl gcn tasavvuf iirlerde gstermiti. rticali kuvvetli bir kt. Ben onun yzlerce karlamasn izledim ve hi birinde altta kalmadna ahit oldum. Sivas yresi klarnda, lebdemez iir syleyen, karlama yapan yegn kt. Dier taraftan Sefil Selimnin 24 trks Uur Kaya tarafndan notaya alnmtr ve bunlardan ou TRT Repertuarnda olan paralardr. Sefil Selim, her sene niversitede geleneksel hale getirdiim tatbiki k edebiyat dersinin deimez simasyd. Bazen tek, ou zaman da iki- kla katld ve iki saatten fazla sren bu programlar, bizim ve rencilerimiz iin artk tarih oldu. Son program da Osman Feyman ve Sefil Selim ile gerekletirmitik. . Sefil Selim ile lmeden be gn nce grmtk. Bana bir gn nce telefonla coku ve sevinle Mihrali Bey destann yazdn syledi. Beir Snmez tarafndan yazlan ve yaknda yaymlanmas dnlen Mihrali Bey adl kitaba konulmak zere bir destan yazmay dnm. Bunun iin de benim daha nce nerettiim (Bir Destan Kahraman : Mihrali Bey, Halk Kltr l984 / 4, stanbul, l985, s. 8l-96. ) yazm okumu ve duygularn dncelerini 78 drtlk halinde destan olarak vcuda getirmi. Ayrca Sivastaki ermikleri (kaplcalar)
konu edinen bir iir yazm. Bir gn sonras iin szletik ve 25 aralkta bulutuk. Her zaman olduu gibi iirden, gelenekten sz ettik. Meer bu son grmemizmi. Aada kaydettiim iki iir, Sefil Selimnin son iirleridir. Nur iinde yatsn.
MHRAL BEY DESTANI Tiflis Darvas ky Trk boylarndan Yerli Mihrali Bey kahraman bir can Karapapak adl halk soylarndan Ferli Mihrali Bey kahraman bir can Babas Memili e ocuk verdi Drt erkek iki kz sergisi serdi yileri sevdi kty yerdi Srl Mihrali Bey kahraman bir can Hanenin reisi rahmetli oldu Rus ar maatlk kabrine ald On yedi yanda yetimce kald Arl Mihrali Bey kahraman bir can Ryasna giren hiddetli ata Kblesiz bir yerde de nasl yata slm leminde bu ey tam nata Varl Mihrali Bey kahraman bir can Srad yataktan kalkt frlad Kl sng takt kabre zorlad kard na epey terledi Terli Mihrali Bey kahraman bir can Sanrdan cann diine takt omzunda ceset etrafa bakt Gelen bekileri st ste ykt Zorlu Mihrali Bey kahraman bir can ki Rus bekisi tekmeyi yedi Bizim babayiit geberin dedi Cenazeye ait borcu dedi Krl Mihrali Bey kahraman bir can Olaylar geliti velvele artt Aslan Karapapak kefeni yrtt slm mezarna defnetti rtt Hrl Mihrali Bey kahraman bir can Artk bundan sonra kamas gerek Keeli kynde verdi ilk durak Ahmet Aa duydu eyledi merak erli Mihrali Bey kahraman bir can Hanedan aamz misafir etti Grd bahar kz houna gitti Bu karal haber valiye yetti Harl Mihrali Bey kahraman bir can
73

At mahmuzlad parlar klc ki eri ezdi canlar alc Usta binicimiz are bulucu Hrl Mihrali Bey kahraman bir can Gece yarsyd rana geti Ruslarn valisi sava at kincAleksandr acili seti Trl Mihrali Bey kahraman bir can zi kayp eden bu asil genci Bel diyenleri tutuyor sanc Onu ihbar etti muhbir bir kinci Erli Mihrali Bey kahraman bir can ran zaptiyesi kuatp han Bu yiit insann sklr can Bir ata srad grsek o an Birli Mihrali Bey kahraman bir can Yiidimiz tekrar Rusyaya geer Abisine urar o da dert aar Kelenin oluna tez haber uar Zerli Mihrali Bey kahraman bir can Dalaverli Mansur, Tavan Kulolu Hepsi birbirine imdilik bal Devlet erknnn rveti yal orlu Mihrali Bey kahraman bir can Birka rivayete beraber baksak Dorular bulup yanl yazsak Mansur, Hseyini kodese tksak Derli Mihrali Bey kahraman bir can Teferruat pek ok kitaptan oku yi semek lzm karay ak Dierler ekya hem de fil-vaki Nurlu Mihrali Bey kahraman bir can Ekya pervasz kan alar yre Gvurun askeri veriyor fire Moskof ordusuna kfire gre Kirli Mihrali Bey kahraman bir can Birka serserinin korkun tuza Katil canilerin iren kin a Bizlerin yz ak Osmanl ba Perli Mihrali Bey kahraman bir can Kelenin olunu Rus ehit eder Dost yalnz kalr ldra gider ar bir name yazar ek gaye gder arl Mihrali Bey kahraman bir can Sultan Abdlaziz Erzurume der Sadarette Mahmut nedim Paa var Yakalayn denir fakat gayet zor Zarl Mihrali Bey kahraman bir can Skan Mihrali iki er vurur Her yerde aranr Rusyaya yrr Mansur, Garip Aa haberi verir Prl Mihrali Bey kahraman bir can Gz pek yiidin dman fazla Kap daa kar sevdii kzla Bu destan oku yrekten szla Yrli Mihrali Bey kahraman bir can Rakipleri onu hayli kuvalar Artk dar geliyor dalar ovalar Bahar, yara ald elin ovalar Carl Mihrali Bey kahraman bir can Yeni evlilerin ar yaras Gelinin damadn bu mu tresi Osmanlya kamak ilgin aresi nl Mihrali Bey kahraman bir can Geer gemesine hemen tutulur Yaraldr Karsta hapse atlr Zincirlerle bal zabt tutulur anl Mihrali Bey kahraman bir can Ceza evinde bir k Ahmet var Kimliini sorar durumu anlar Bizim ko yiitten akyor kanlar Kanl Mihrali Bey kahraman bir can Tnel kaz emriyle tnel kazlr Fakat hakknda da idam yazlr Evrak temyizdedir herkes zlr Denli Mihrali Bey kahraman bir can Ahmetle beraber tnele girer Son ta kaldrp ederken firar Nbeti sngs kalay yarar Canl Mihrali Bey kahraman bir can Dkman nmde kaynak nmde Vesikalar uar drt bir ynmde Benzer bir yiit yok u son gnmde Dinli Mihrali Bey kahraman bir can k Ahmet korkar zindana dner Bizim gz pek de askeri yener Zindan karsnda tavlaya iner Ynl Mihrali Bey kahraman bir can Bandan dizinden ve topuundan Yaralar derin ilac undan Eli yz gzkmyor al kandan Zanl Mihrali Bey kahraman bir can Tavlada at dolu birini seti Hedefi Maral oraya geti ald bir kapy ihtiyar at Menli Mihrali Bey kahraman bir can
74

Musann babas yiidi tanr Sular stlr yaralar yunur Tedavi edilir merhemler konur Yanl Mihrali Bey kahraman bir can Olunu ldren evinde konuk Fakat mert bir insan ve lkin sank Alt evld var yrei yank Bunlu Mihrali Bey kahraman bir can Doksan Harbinin bana geldi Ahmet Muhtar Paa duydu ad oldu H. Hami Paaya bir teklif sald enli Mihrali Bey kahraman bir can Mihrali kuvvetle ldra gelir Hemen de rtbesi binba olur Kardei Ali Bey mlzm kalr Binli Mihrali Bey kahraman bir can Hararetli harbin temmuz aynda Sava pek kzr le da boyunda At vurulmutur eli yaynda Fenli Mihrali Bey kahraman bir can Yrekli insann asl nesli Trk Ne mevki hrs var ne de ister krk emberleri yarar o geliyor kork Gnl Mihrali Bey kahraman bir can On drt bakkaliye konvoyu alr Karstaki kaleye gururlar gelir A susuz askerler bayram bulur Yenli Mihrali Bey kahraman bir can Bu haberi duyan A. Muhtar paa Tebrik taltif eder der ki ok yaa Bin koyun getirir et katr aa Fonlu Mihrali Bey kahraman bir can Elli kadana at davar srs Kn ie yarar ty derisi Kat Uruslarn domuz srs Kinli Mihrali Bey kahraman bir can Muhasara kalkar Karsmz hrdr Ama Glede de ift alay vardr Bozguna uratr her taraf kordur Korlu Mihrali Bey kahraman bir can Pusuda bizim er belki de seksen On misli Urusu datrsn sen Plan ustaca hayret ettim ben Torlu Mihrali Bey kahraman bir can Gmr-Tiflis yolu Kpr Parmaksz Askerler tel keser sen ieri sz Mfrezeyi ezer ona gelir vz Hzl Mihrali Bey kahraman bir can kincAbdlhamit ilk mecidiye Nian vermitir hakkdr diye Bandan yayor maddi hediye Knl Mihrali Bey kahraman bir can Paa izin verir kyne gider Hepsi Osmanlya derhal g eder Bizim kabilede kalmad keder Hanl Mihrali Bey kahraman bir can Bin sekiz yz yetmi yediyece gel On iki aralk knuni evvel A. Muhtar Paamz stanbulda ol Gnl Mihrali Bey kahraman bir can Erzurum Aziziye mdafas drt yz svari bizim ki as Bu cenkte Mihrali yaral sesi Darl Mihrali Bey kahraman bir can Paa stanbulda o yiit nerde Emir padiahtan yeni bir perde Toplanp konak kur sen ana yurda Canm Karapapak yerin Sivastr Mevsim ar ktr hazr kzaklar Kafileye yakn olur uzaklar Bu gidie ok zlr kazaklar Artk son duran irin Sivastr Acyurt byk ky Papakl ky ok iyi karlar bu asil beyi Orada yerleti yayor soyu Ula bucadr varn Sivastr Mihrali Sivasta krk Hamidiye Svari alay kurar hediye Dman dner st devirmi kediye Babacan Papakl yerin Sivastr Gten on iki yl sonra Badatta Kurt smail paa imdi bu hatta Mehmet Fazl Paa Validir katta Sevin Mihrali Bey barn Sivastr Arap isyan var ekya azgn Sultan Abdlhamit bu sene kzgn Yiit mihralinin ars dzgn Savun Mihrali Bey zorun Sivastr Yiidin nvan ayyuka kar Ayaklanan taraf canndan bkar Ne kimseler lr ne de kan kokar Beyin Mihrale Bey arn Sivastr Ekya af diler kabul edilir Armaan pek oktur alp gidilir Bu savata bar gaye gdlr n Mihrali Bey yaren Sivastr
75

Beylerle aalar oturak kurar Mekan Kangaldadr kaymakam girer tibar bekler resmiyet arar Sakin ol Mihrali ferin Sivastr Kalayc ra bana kalk deme Kaymakam dver ikyet kime Abdlhamit duyar laf gider gme Vali Bey kin tutar darn Sivastr Ata yadigr at yarlar Pehlivan grei cirit ileri mece usul ekin balar Yolunur toplanr seren Sivastr Buna benzer birgn at yar var Vali Reit Paa yrecii dar opur Ali ge bir kurun skar At Karaktk yoran Sivastr Kin tutan Vali bey dudan diler Bu srada Yemen isyan balar Scaklar yakc insan halar Mihraliye ilk ba vuran Sivastr gelir dayanr gl yiide Reit Paa kini smaz kda Mihrali Bey kulak asmaz de Gitme diye gs geren Sivastr eref ar basar karlar yola Adanaya rastlar ksack mola Toplum kalabalk girer kol kola Dn sen Karapapak yren Sivastr Gel zaman git zaman Yemene varr Scaklar kavurur ekya vurur Mihrali Bey hasta eyvah can verir Naa arayp soran Sivastr Bin dokuz yz alt bu ac olay Pek ok atl telef vay aslanlar vay Kaybmz byk oy demeli oy Gitti Karapapak viran Sivastr Yzba Ahmetle yetim smail Mahmut avu Gke avua dahil Hseyin gemide yok mu mdahil ldrld kald soran Sivastr Bu rivayet byle devam etmeli Ravilerle adan aa gitmeli Dv kavga sava hemen bitmeli Cephelerde kayp veren Sivastr lenle ldren hepsi de mezar imdi torunlar derleyip yazar Hadise apak arar bir Pazar Devran Mihrali Bey hayran Sivastr Olaanstdr bizce her yan Bu yk yayor zaman an Dnyaya yaylsn hreti an Mihman Mihrali Bey meydan Sivastr Ordu unvan vermi rtbe binba Kuaktan kuaa aktarp ta Gel Acyurtta yak sen bu atei Tarih yaprana giren Sivastr Yksektir ycedir dalardan byk Ahbabm kalk artk uyuma ayk Bu hret sahibi Trklere lyk Sayesinde gs geren Sivastr nan ki yazlan gayet az oldu Yreim titredi gzlerim doldu Toplum arasnda yerini buldu yle bir kurbana sultan Sivastr Gemiini ren gelecee bak Gk gibi grlde imek gibi ak Sonra dememeli ah evldm ah Kim olursa olsun derman Sivastr Menkbe gerektir ek phesi yok Bana inanmayn canl ahit ok Acyurta gidip dinle olun ok Hakknda yazl ferman Sivastr Sefil Selimniz destan yazd Mihrali kabrini gsne yazd Karapapaklarn yaras azd Destan Mihrali Bey seyran Sivastr 20.12.2003 ERMKLER Hemerim eer ki sorarsan benden Salk balyor bize ermikler Tek ey istiyorum arkada senden ylik datyor size ermikler Kangalda Balkl saylr ifa Tam piknik yeridir sresin sefa Ykanr dinlenir ekmezsin cefa Derman tlyor vize ermikler Souk su lk su kkrtl scak Hastaym diyene ayor kucak arkla Ortaky nahiye bucak lalar sryor gze ermikler Otuz kilometre hemen urada Scak suya giren erer murada ayet hasta ise kalma arada Afiyet veriyor ze ermikler Kaplca deyip de savuup geme lletin var ise baka su ime Birer ay adr kur paradan kama Bet beniz yaryor yze ermikler Trkiyeyi dola gel Sivas gr Kimseye aldanma dn karar ver Sefil Selimniz elbet doru der nsan karr dze ermikler 22.12. 2003
76
GNMZ IKLARINDAN DEVRAN BABA

A Contemporary Minstrel-Poet: Devran Baba Devran Baba, un barde contemporain
Yrd. Do. Dr. Nilgn IBLAK*

ZET Bu makalede asl ad Mustafa ahin Ylmaztrk olan Adanal k Devran Babann hayat, sanat ve iirlerinden rneklere yer verilmitir. Bekta tarikatna bal olan Devran Baba, k edebiyat tarzndaki iirlerinin yan sra din-tasavvuf halk edebiyat alannda yazm olduu iirleriyle de sesini geni halk kitlelerine duyurmutur. almamzda n, klk geleneine bal olmakla birlikte gnmz deien ortam ve artlarna uyum salayarak sanatn yeniden ekillendirdii, ayrca zgn ve farkl rnler ortaya koymaya alt tespit edilmitir. Anahtar Kelimeler Halk iiri, Adanal bir k, Devran Baba ABSTRACT This article focuses on the poetry and life of the minstrel (ak) Devran Baba of Adana, whose real name is Mustafa ahin Ylmaztrk. Devran Baba, a member of the Bekta dervish order, is well known for his poems in the style of minstrel literature as well as his poems following the religious-mystical traditions of folk literature. In this study it is found that the minstrel has reformed his art in accordance with current circumstances and has tried to create different and original works of art while still not completely distancing himsef from the minstrel tradition. Key Words Folk poetry, a minstrel from Adana, Devran Baba.
Kltr tarihimizin nemli bir blmn oluturan k edebiyat, k ad verilen halk airlerinin kendilerinin veya usta klarn iirlerini saz eliinde alp sylemeleriyle ya da halk hikyesi anlatmalaryla meydana gelmi bir edebiyattr. Tamamyla szl gelenekte yaatlan ve kendine zg icra tresine sahip bamsz bir tarz olan bu edebiyat, 16. yzyldan gnmze geni kitlelerin iten gelen duygularn yaln bir biimde yanstmtr. Bir baka deyile balangcndan bu yana Trk kltrnn, yaam biiminin, dnya grnn, zevkinin ve itenliinin aynas olmutur. Bu konuda incelemelerde bulunmu aratrmaclar arasnda k edebiyat ya da dier bir syleyile Trk saz iirinin tarihini, Orta Asya Trk edebiyaty-
la balatmak yaygn hale gelmitir. Bunda da Trklerin ilk edeb rnlerini kopuz eliinde alp syleyerek ortaya koymalar etkili olmutur (Sakaolu 1989: 105). Buna gre Trk edebiyatnn ilk temsilcileri olan ozan-baks air tipi ve bunlarn bal bulunduu edebiyat gelenei, Anadoluda tasavvuf akmlar ve tekke edebiyatnn etkisi altnda kalarak slm kurallara uygun yeni bir terkip olan k edebiyatn meydana getirmitir (Gnay 1999:8). Trk kltr, yeni yurt edindii Anadolu corafyasnda yeni bir kimlik kazannca mill ze bal epik iirler syleyen ozan-bakslarn yerini slm ze bal lirik iirler syleyen k almtr. slmiyet ncesine ait baz pratikler, doas gerei tamamen ortadan kaybolma-
* Mersin niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, retim yesi
77
m, slm bir renge brnerek tarikatlarda varln devam ettirmitir. Bu pratikler en ok Bekta edebiyatnda etkisini gstermitir. Anadoluda oluan k edebiyat da bir ynyle slmiyet ncesi Trk iirine dier ynyle de Bekta iirine dayanarak daha sonralar zgn bir ekil ve ierie sahip olmutur. Bu yeni oluum yeni bir sanat tipini dourmutur (Artun 1996: 15-16). Bylelikle gebe kltrnn sanats olup kopuz eliinde destans iirler syleyen ozan, yava yava ortadan kaybolmu, yerini yerleik dzene geilmesiyle beraber yeni yaam tarzna uygun lirik iirler syleyen a brakmtr. 16. yzyldaki oluum dneminin ardndan 17. yzylda olgunlam bir yapyla karmza kan k edebiyat, Anadolu sahasnn yannda Rumelide, Balkanlarda dier taraftan Azer ve Trkmen topraklar gibi geni bir coraf alanda yaygn bir ekilde varln srdrmtr. klar, asker ocaklarnda, snr kalelerinde, kahvehanelerde, dnlerde ksacas halka ak her yerde ak, tabiat, kahramanlk vb. konulu iirlerini saz eliinde syleyerek ya da nazm-nesir kark halk hikyeleri anlatarak halkn elenme ve renme ihtiyacn karlamlardr. Mill ve kkl bir gelenee sahip olan k edebiyatnda klar ynlendiren birtakm kurallar bulunmaktadr. Buna gre k olmak isteyen bir kii, usta bir n yanna rak olarak verilir. Usta, rana iyi saz almay, irticalen iir sylemeyi, ayak kurallarn, k makamlarn, yarmay, usta mal eserleri nakletme tekniini, hikye anlatmadaki incelikleri retir. rak, ustasyla beraber gezerek dier klar tanr ve onlarn bilgilerinden yararlanr. raklk dnemini tamamlayan a, ustas tarafndan bir de mahls verilerek onun tek bana meslei srdrmesine izin ve-
rilir yani ustal kabul edilmi olur (Artun 2001: 35, 64). k edebiyat 16. yzyldan gnmze be yz yl aan bir zaman srecinde Karacaolan, k mer, Dertli, Dadalolu, Bayburtlu Zihn, k Seyran, Erzurumlu Emrah, k enlik, k Ruhsat, k Veysel, k Ali zzet zkan vb. pek ok nemli k yetitirmitir. Ancak bu gelenek, 19 yzyldan itibaren klarn yetitikleri kaynaklarn, sosyo-kltrel hayattaki deimelere parelel olarak ortadan kalkmasyla beraber zayflamaya balamtr. Bu durum 20. yzylda da devam etmitir. Gnmzde kitle iletiim aralarnn yaygnlk kazanmas, sanayinin hzla ilerlemesiyle beraber kyl ile ehirli arasndaki kltr farkll yava yava ortadan kalkmaya balam; gerek i bulma amacyla kyden kente yaplan gler yoluyla gerek okuma amacyla byk ehirlere giden genler araclyla gerekse radyo, televizyon vb. teknolojik aralarla vb. eitli ekillerde krsal kesimlerde yaayanlar, kent kltrne balanm durumdadr. Bu da halkn yaam eklinin buna bal olarak da sanat anlay ve zevkinin deimesine yol amtr. Toplumsal ve kltrel deiikliklerden k edebiyat da nasibini alm, k yeni ortam ve artlara uyum salamak iin sanatn yeniden ekillendirmeye ve gelenek d dncelerle beslenmeye balamtr. Sosyal deiim sonucu k iiri en belirgin zelliklerini kaybetme srecindedir. Bugn saz eliinde doalama iir syleyen k tipinin yerini yazan k tipi almak zeredir. klk geleneinde saz alma, hece ls ve k edebiyat nazm biimleri korunmakla birlikte klarn mahlslar yerine adlarn, soyadlarn kullandklar, bazlarnn ise adlarnn nndeki k kelimesini attklar ya da iirlerine balk koyduklar
78
gzlenmektedir. k iirinin beslenme kaynaklarnn deimesi, yeni evrede yeni insan tipinin beklentilerini karlayacak bir yapya ynelmesiyle beraber somut sorunlar iire konu olmaya balamtr. nsan sevgisi, bar, birlik ve beraberlik, kardelik vb. konular klar tarafndan ele alnmaktadr. nceleri dar bir evrenin temsilcisi olan klar, uygarln ky yaamna girmesiyle toplumun geneline alp halk sanats olma yolunu tutmutur. Ancak klk gelenei evresinden kopu beraberinde birok sorunu da getirmi; k iiri doal ortamndan uzaklaarak gelenekten yeterince beslenemez olmutur. Bugn klk geleneini renmeden sadece kulaktan dolma bilgilerle iir syleyen klar ortaya kmtr (Artun 2001: 46, 52-53). Gnmzde klk gelenei rnlerinin retilmesi ve geni halk kitlelerine ulatrlmasnda szl ortamn yannda yazl ve elektronik kltr ortamlar da kullanlmaktadr. klar, szl kltr ortamnda dinleyicileriyle kapal ya da ak meknlarda yer alan gsterim veya icralar srasnda yzyze bir iletiim kurmutur. Sonralar eserler, kda yazlp halkn kalabalk olduu yerlerde ezgili olarak okunmu ya da bastrlarak oaltlmtr. Dier taraftan klarn eserlerini radyo, pikap ve kasetalarla ya da televizyon araclyla geni kitlelerle buluturduklar grlmektedir. Bu durum klk gelenei ve kla balamann deiime uramasna neden olmutur. Gelenei renmek iin usta bir n yannda rak olmann yerini byk ehirlerde saz ve balama kurslar almtr. Bu imkn bulamayanlar kaset dinleyerek, klar ve onlarn usta mal iirlerini taklit ederek gizli bir raklk dnemi geirmektedir. te yandan yazl ve elektronik kltr ortamnn btn olumsuzluuna ramen olumlu ynleri
de bulunmaktadr. k adaylar sadece ustasnn bilgi daarcyla snrl kalmayp pek ok yrenin k havalarn da renme imkn bulmaktadr. Kaset karan klar, geni bir dinleyici kitlesine seslenebilmektedir. Bylelikle mahall k havalar radyo ve televizyonun da etkisiyle sratle ulusal seviyede bilinir ve alnr hale gelmektedir (obanolu 2000: 124-158). Bu da bize klarn, halkn sosyal hayatndaki deiimleri yakalayp iirlerini buna bal olarak yeniden ekillendirebildikleri lde gelenekteki yerlerini korumaya devam edeceklerini gstermektedir. Gnmz klarndan Adanal Devran Baba da yeni ortam ve artlara uyum salamasn bilmi, iirlerini geni kitlelere ulatrabilmek iin szl, yazl ve elektronik kltr ortamlarndan yararlanm bir halk airidir. Bu almada onun yaklak 150yi akn iirleri arasndan seilen deiik tr ve ekillerde sylenmi 18 iirinden yola klarak n sanat kimlii ortaya kartlmaya allacaktr. DEVRAN BABANIN HAYATI VE SANATI I. HAYATI Devran Baba (Mustafa ahin Ymaztrk), 1942 ylnda Adanada domutur. n babas Halil Ylmaztrk, akrabalarndan birinin kz olan Fatma Hanm ile evlenmi, bu evliliinden kz ile erkek ocua sahip olmutur. Devran Baba, bykbabasnn kr Aa lkabyla anldn, onun da dedelerinden birisinin Koca Seyit adnda ermi bir kii olduunu; Koca Seyitin bir sre Tuncelide ardndan Elazda yaadn oradan da yaklak 170-180 yl kadar nce Adanaya gelip yerletiini sylemektedir. k, Koca Seyitin hayattayken leyleklerle Hacca gidip geldiini, yrede buna benzer daha birok kerameti-
79
nin anlatldn, ldkten sonra kendilerinin de aile mezarl olan ve Adanann Yzncyl Mahallesinin biraz yukarsndaki mezarla defnedildiini belirtmektedir. Bu ermi kiinin mezarnn bugn bir ziyaret yeri haline getirildiini; herhangi bir dilei olanlar tarafndan ziyaret edildiini, hatta bu ermie Yamurcu Dede de denildiini ve yamur yadrmak iin halkn topluca buraya geldiini, Yamur Dedenin onlar bo evirmediini de eklemektedir. k, ilkokulu bitirdikten sonra ortaokula balam, ancak mezun olamadan nc snftan ayrlmtr. Askerliine 1962 ylnda zmirde balam ve 1964 ylnda yine buradan terhis olmutur. Geimini nceleri babas gibi iftilik yaparak salayan Devran Baba, son zamanlarnda besteledii trklerini sanatlara vererek yani ald telif cretleriyle srdrmektedir. k 1960 ylnda komularnn kz olan Mzeyyen Hanm ile evlenmi ve bu evliliinden ikisi kz ikisi erkek olmak zere toplam drt ocuu olmutur. ocuklarnn drd de evli olan Devran Baba, 1999 ylnda yani 39 yl aradan sonra eiyle anlaamayp ayr evlerde yaamaya balam, ancak einden boanmamtr. u an ei, oullarndan birinin yannda kalmakta, kendisi ise Mersinin Gzne beldesinde yaamn devam ettirmektedir. Mersini ilk kez bundan 35 yl nce grdn, daha sonralar buraya ara sra geldiini, ehirde kendisine dostlar edindiini syleyen k, 1999 ylnda eiyle sorunlar yaamaya balamasyla beraber bir yayla yeri olan Gzneye yerletiini, beldenin havasnn salna iyi geldiini, manzarasn da sevdiini belirtmektedir. II. SANATI A. IKLII k, saza ilgisinin drt yalarndayken baladn syleyerek bununla
ilgili u olay anlatmaktadr: Drt yandayken babaannemin amar tokacn1 gizlice aldm. Daha sonra bykbabamn iftliindeki Bekr adl Arap atnn kuyruundan kl kopararak bunu tokaca aktm ivilere baladm. Bu ekilde ilk sazm kendim yaptm ve buna toka adn verdim. Tokacmn teli koptuunda yine atn kuyruundan kl ekerdim. ok ilgintir ki at kendisinden kl alacam anlar, kuyruunu bana doru yaklatrrd. Bu durum bir sre devam etti ve sonunda bykbabam iin farkna vararak atn bana zarar verebilecei dncesiyle ona yaklamamam konusunda beni uyard ve daha sonra amcama benim iin bir saz aldrtt. Atn o halinden ve uysallndan ok etkilendiini, sanki kendisini anladn belirten k, saz alnnca kendi kendine saz almay rendiini sylemektedir. Bu arada be-alt yalarna geldiinde babasnn iftliklerindeki hayvanlar bakmas iin bir oban tuttuunu ve oban Mehmet ad verilen bu kiinin ok iyi kaval aldn, onun kavalnn namelerinin hl kulaklarndan gitmediini de vurgulamaktadr. n kendi syleyiiyle saz alp iir sylemeye kar yreinde doutan gelen bir istek vardr. Kendisinin Bekta tarikatna bal olduunu syleyen k, Alev-Bekta gelenei ierisinde bulunmas dolaysyla yin-i cemlere katlm ve bu trenlerde dedelerin, zkirlerin deyilerinden ok etkilenmitir. Malatya, Mara, Erzincan vb. ehirlerden gelen dedelerle ayn ortamlarda bulunma frsat yakaladn, onlarn iirleriyle bydn syleyen k, zmirdeki askerlii srasnda da Geday Baba ad verilen byk bir pir ile tantn, Bektalik konusunda bu kiiden pek ok bilgi edindiini belirtmektedir. k, usta-rak ilikisi ierisinde yetimemi, ancak ayn ortamda bulunhttp://www.millifolklor.com
80
duu bu kiileri usta kabul etmitir. Kendisini gelitirmek iin dier klarn iir kitaplarn da okuduunu, Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal ok beendiini ifade etmektedir. Adanada doup byyen Devran Baba, bizzat tanm olduu k Veyselin, bunun yannda k Ali zzet zkan, k Davut Sular ve k Mahzun erifin iirlerini de ok sevdiini, ayrca gnmz klarndan olup ayn evrede bulunduu k Hac Karaklk, k Feyman ve k mamyle de tantn, onlarn iirlerini de dinlediini belirtmektedir. klk geleneinde nemli bir yeri bulunan rya grme ve ryada bde ime olay, Devran Babada gereklememitir. a, mahls ise bykbabas kr Aa tarafndan verilmitir. kr Ylmaztrk, kendi bykbabasnn vcudunda grd baz izleri torunu Mustafa ahin Ylmaztrk (Devran Baba)te grd, bir baka deyile bykbabasn kendi torununda bulduu iin a devretmek, dnmek anlamnda Devran Baba adn vermitir. k, sonralar bu ismi iirlerinde mahls olarak kullanmaya balamtr. k, iirlerini genellikle nce yazp sonra saz eliinde okuduunu, irticalen ok ender olarak iir syleyebildiini, dier taraftan dokuz telli bir balamadan re kadar btn sazlar ok iyi alabildiini ifade etmektedir. n iirlerinden bazlar trk halinde zzet Altnmee, Arif Sa gibi nl sanatlar tarafndan da okunmutur. Devran Baba, kendisinin de bir devlet sanats olduunu, 1960-1975 yllar arasnda ukurova Radyosunda altn, daha sonraki dnemlerde stanbula gidip burada kendisine bir evre edindiini, imdi de stanbul Radyosunda altn ve burada da trklerini seslendirdiini sylemektedir. Trhttp://www.millifolklor.com
kiyenin hemen hemen birok yerini gezip grdn, halka ak birok konser verdiini belirten k, imdiye kadar birka kez kaset kartm ve iirlerini Tarif Etme2 bal altnda kitap halinde bastrmtr. B. RLERNDE BM k iiri, belirli kurallara, kalplara ve belirli dncelere sahip olmas ynyle bir tr halk klsizmi oluturmutur. Bu klsik zellikler daha ok iirin biimle ilgili yapsnda kendini gsterir (Artun 1996: 144). Biim ya da ekil iirin dardan grlebilen zelliklerini iine alr ve bu zellikler kafiye rgs, nazm birimi ve iirin hacmi eklinde aklanabilir (Ouz 1993: 15). Devran Babann incelemeye esas aldmz 18 iirini biim ynnden incelediimizde onun gelenee bal olmakla birlikte yeni araylar ierisinde olduu da grlmektedir. iirlerinin byk bir blm 11li (3, 4, 5, 7, 11, 12, 13, 15, 16, 17 no.lu iirler) hece lsyle yazlmtr. Ancak 8li (1, 6, 8, 9, 18 no.lu iirler), bunun yan sra 7li (14 no.lu iir), 13l (10 no.lu iir) hatta Adana klk geleneinde rneklerine az rastlanan 15li (2 no.lu iir) hece lsne sahip iirleri de bulunmaktadr. iirler, hacimleri asndan incelendiinde ise yedi iirin (1, 3, 5, 7, 11, 13, 15 no.lu iirler) 3 drtlkten, alt iirin (2, 4, 8, 9, 12, 14 no.lu iirler) 5 drtlkten, drt iirin (10, 16, 17, 18 no.lu iirler) drt drtlkten, bir iirin (18 no.lu iir) 6, yine bir iirin (6 no.lu iir) de 7 drtlkten olutuu grlmektedir. Ele alnan iirlerden ikisi hari (7 ve 15 no.lu olanlar) tamam abab, cccb, dddb,... kafiye rgsne sahip olup birer koma rneidirler. Sz konusu metinlerden 1, 4, 5, 6, 8, 11, 13 ve 17 no.lu olanlarnda birinci drtln ikinci ve drdnc, dier drtlklerin ise son di-
81
zeleri nakarattr. Yine bu iirlerden 2 ve 10 no.lu olanlarnda, musammat koma gibi dize ierisinde de kafiye yaplmaya allm ancak kafiyelerde tam bir baar salanamayp benzer seslerle bir uyum salanmtr. Aada 2 no.lu iirden bir drtlk verilmitir:
zm tketti beni trsak etti yldrd Hrs atna bindi krba vurdu aha kaldrd Ordu ordu tmen tmen asker oldu saldrd Cenk cenk sngleti pat pat dt dertler iimde (2/2)
7 ve 15 no.lu iirlerde ise ababb, cccbb, dddbb kafiye rgs kullanlm olup bunlarn nazm biimi ayakl komadr. Ancak k iirinde komann ilk drtlnn ikinci ve drdnc, teki drtlklerinin de yalnz drdnc dizelerine 5 heceli ziyde dizelerin eklenmesiyle oluturulan iire ayakl koma ad verilmekle birlikte (Dilin 1995: 312) burada zerinde durduumuz 7 ve 15 no.lu iirlerde ilk drtlklerin ikinci dizesinden sonra ayr bir dizenin eklenmedii, ayrca drtlklerin sonuna yerletirilen dizelerin dier dizelerle ayn lye yani 11li hece lsne sahip olduu grlmektedir. rnek olmas asndan bu iirlerden bir drtlk aada yer almaktadr:
Yktn viran ettin gnl ehrini Senelerdir bayku ttrdn felek Crnak taktn verdin akn zehrini Ekmeime katk ettirdin felek Sen bana her zaman ektirdin felek (7 / 1)
ncelemeye alnan 18 iirin kafiyeleri zerinde durulduunda ise yarm kafiye, tam kafiye ve zengin kafiyenin hatta yer yer tun kafiyenin kullanlm olduu grlmektedir. C. SLP ZELLKLER Bir sanatnn mizac, kltr, iinde bulunduu ruh hali, d dnyaya bak, seslendii kitleyle ilikisi, dili kullanma ekli onun slbunu belirleyen en nemli unsurlardr (Artun 1996: 153). Devran Babann da slbunun be-
lirlenmesinde onun iinde doup byd evrenin, karakter zelliklerinin, kltrnn, iirlerindeki kelime seiminin, anlatm zellikleri ve anlatm kalplarnn ksacas dil malzemesini kullanma biiminin etkili olduu grlmektedir. a. Kelime Kadrosu Devran Babann iirlerinde klk geleneinin kelime kadrosunun yerel kelimelerle beslendii dikkati ekmektedir. Din-tasavvuf konulu iirlerinde ise Alev-Bekta kltrn yanstan zengin bir kelime kadrosunun bulunduu gzlenmektedir. 1. Madd Akn lendii iirler Blbl, gl, nergis gzl, ruh, mr, ate, derbeder, viran, gnl ehri, bayku, felek, akn zehiri, da, can, cellat, yara, zehir sars, sine, bayku, gurbet, hasretlik acs, beden, aln (alnyaz). 2. lh Akn lendii iirler Sine, ler beler, ate, hava, toprak ve su, gurbet, gizli yaz, sr, beden, ruh, gnl, secde, Kbe, blbl, ar, bal, yol, Muhammet-Ali, Fatma Ana, Yunus, Kzl deli, Hac Bekta Veli, Ethem, hac, gaflet, srl sr, deniz, umman, derya, Hak, kul, ak, yr, Veysel Karan, Yemen lleri, Eshab- Kehf, k, gnl aynas, Hicaz, mira, nur, dert, divane, avare, biare, Koca Seyit, dil, yce da, yrek ba, kor ate, dide, kanl ya, ak kz, z, alem, can gz, Hak yolu, cahiller meclisi, kle, esir, Mansur, dr, gnl bahesi, gonca gl, gl, dost, cemal, hakikat ehri, Hac, post, dost kaps, kurban, hak nuru, bir, pir, er, eren, gnl taht, usta el. 3. Nasihat Konulu iirler Dert, el (yabanc), tembel, dman, dost, nar (ate), dil yaras, z, can gz, misafir, cahil, karde, gnl, bor, devlet, hizmet, yokluk atei, aa. 4. Adlar a. Yer Adlar: Adana, stanbul, Krm, Yemen, Hicaz.
82
b. Trk-slm Kltrnden Alnan Adlar: Azrail, Fatih Sultan Mehmet. c. Tasavvuf Kltrnden Alnan Adlar: Eyup Peygamber, MuhammetAli, Fatma Ana, Yunus Emre, Kzl Deli, Hac Bekta Veli, Ethem (brahim Ethem), Veysel Karan, Koca Seyit, Mansur (Hallac- Mansur), Nesim. b. Anlatm ekilleri Devran Baba, iirlerinde klk geleneindeki baz anlatm ekillerinden yararlanmtr. 1. Nasihat Yoluyla Anlatm k, din ve toplumsal konularda insanlara t vermek istediinde bu anlatm yolunu kullanmtr.
Lafn bil ok konuma Azck diline sahip ol Derdini ele danma Azck diline sahip ol (8 / 1) Ac olur dil yaras Bir trl kmaz karas Bozulur dostun aras Azck diline sahip ol (8 / 4) Yanmam ak kzynen Konuamaz zynen Aleme can gzynen Bakmayandan uzak dur (14 / 2)
yla, insann Allaha ulamasyla ilgili iirlerde tahkiye yani hikye etme anlatm eklini kullanmtr.
Bizans ordusunu yardn Glle attn suru krdn Trklere armaan verdin Kalk da u stanbula bak (6 / 2) kr ikiyi bir ettik Hak yoluna doru gittik ekirdekten meyva diktik Derene kurban oluruz (18 / 2) Veysel Karaniyle epey obanlk ettim Yemen llerinde kaldm ok deve gttm Eshab- Kehf ile yz dokuz yl yattm Krbalandm sandm kalktm sr aldm geldim (10/3)
2. Dorudan Anlatm k, iirlerinde kendi yaamyla ilgili baz olaylar anlatmak ya da din-tasavvuf konularda retici bilgiler vermek istediinde dorudan anlatm yolunu tercih etmitir.
Yoluna bakmaktan bakar kr oldum Nergis gzlm senden ayr deli Didik didik diddim sam yoldum Nergis gzlm senden ayr deli (5 / 1) Dost kaps bizim kap Girene kurban oluruz nsan Hak nurundan yap Grene kurban oluruz (18 /1) Syle Devran Baba yeri Dta durma gir ieri Hak yoluna can seri Verene kurban oluruz (18 / 6)
c. Anlatm Kalplar k edebiyatnda iirlerini irticalen syleyen klar, kelime seiminde yeteri kadar zaman bulamadklar iin kimi zaman gelenein hazr sz ve kalplarndan yararlanarak kendilerine zg yeni bir syleyi yaratmlardr. Bu durum gnmzde iirlerini yazarak okuyan klar iin de geerli olup Devran Babada da grlmektedir. 1. Tekrir (Yineleme) Yoluyla Anlatm k, szn etkisini glendirebilmek, duygu ve dncelerini daha youn bir ekilde anlatabilmek amacyla tekrir (yineleme) yoluyla anlatma bavurmutur.
Her anmda gnm haftam aym ylm sald Derdin burgacna dtm dndm ruhum dald Deste deste harman harman yn yn yld Yk yk bcekleti bit bit utu dertler iimde (2/3) Almaz dalardan ardn beni Yollarm dolat ardn beni Ummanken damlada cuurdun beni Deryalarda balk gttrdn felek Oltam kayaya taktrdn felek (7/2)
3. Tahkiye Devran Baba, tarih olaylarn anlatlmasyla, insann ve evrenin yaratlhttp://www.millifolklor.com
2. Edeb Sanatlarla Anlatm Devran Baba, anlatmna gzellik, canllk ve daha etkili bir g verebilmek iin eitli edeb sanatlardan yararlanmtr. Bu ekilde duygu ve dncelerini, hayl ve sembollerle anlatarak iirini
83
anlam ve estetik bakmndan gzelletirmek istemitir.

Vcudum ehrinde imek akt yldrm dt Yand yreimin ba dumdum suyunu iti Damarm zil att boy boy oldu nar geti Kk kk gbekleti dik dik kt dertler iimde (2/4)
(Vcut, ehre benzetildii iin tebih sanat yaplmtr. Dertler, imek ve yldrma benzetilmesi nedeniyle ak istiare vardr. Ayrca skntlarn, dertlerin okluu ve bunlarn verdii ac, imein akmas ya da yldrm dmesiyle ifade edildii iin mbalaa da yaplmtr. Yree bal olma zelliinin verilmesi, yine yrein dumdum suyunu itiinin belirtilmesi dolaysyla kiiletirme sz konusu olup burada kapal istiare ve tehis vardr. Ayn zamanda yrein dertten yanmas, dertlerin nar aacnn boyu gibi bymesi ve iek ya da bitki gibi gbeklemesi, dik dik kmas ynleriyle mbalaa yaplmtr. Ayrca dertler nara ve bitkiye benzetildii iin tebih vardr. Boy boy, kk kk, dik dik kelimeleriyle de tekrir sanat sz konusudur.)
u Devran Babann bir bak halna Gurbet kara bir renk alm alna Nerde isen gel kon dudun dalna Bari sen t bayku hanem enelsin (13 / 3)
- Ac olur dil yaras (8 / 4) (Ar, kt sz, gnlde byk bir krgnlk brakr.) 4. Deyimler n iirlerinde, szl gelenekteki en nemli sz kalplarndan olan deyimlerin ska kullanld grlmektedir. k, hemen her yrede rastlanan dolaysyla herkes tarafndan bilinen deyimlerin yan sra yresel deyimleri de kullanmtr.
zm tketti beni trsak etti yldrd (2 / 2) Derdin burgacna dtm dndm ruhum dald (2/3) Yk yk bcekleti bit bit utu dertler iimde (2 / 3) Yand yreimin ba dumdum suyunu iti (2 / 4) Ateiyle her gn yanar alarm (3 / 2) Sineme kz bastm ter dalarm (3 / 2) Devran Babam kara bala sen gayr (3 / 3) Yoluna bakmaktan bakar kr oldum (5 / 1) Savurdum mrm krdm yabay (5 / 3) Crnak taktn verdin akn zehrini (7 / 1) Ac olur dil yaras (8 / 4) Kendi kendin bil ol hac (9 / 4) Gnl aynasn sildim tozunu aldm (10 / 4) Barmda gezdirdim tam otuz sene (11 / 1) Canm szlatt gece yars (11 / 2) Sinem izik izik iziktir benim (12 / 2) Gurbet kara bir renk alm alna (13 / 3) Yanmam ak kzynen (14 / 2) Srlarn an halka duyurun (15 / 3) Yokluk ateinde yandranlarn (17 / 4) Serene kurban oluruz (18 / 4) vb.
(kinci dizedeki aln kelimesi hem alnyaz hem de senin aln yani krmz rengin anlamnda kullanld iin burada ham sanat yaplmtr.)
Kime esir gnlm srdr sylemem Dakkam asr oldu rahat lemem Birden kesir kt tvbe blemem Hesap edip bire katsan ne olur Mansur gibi dara taksan ne olur (15/2)
5. Yerel Dille Syleyi Devran Babann iirlerinde klk geleneine zg kelime kadrosunun yresel syleyilerle zenginletirildii grlmektedir. k, duyu ve dncelerini, iinde yaad insanlarn diliyle aktararak onlarla btnlemi, dier taraftan kendine zg bir slba sahip olmutur.
zm tketti beni trsak etti yldrd (2 / 2) Yand yreimin ba dumdum suyunu iti (2 / 4) evresi gverdi mosmor morard kapkara (2 / 5) Sineme kz bastm ter alarm (3 / 3) Didik didik diddim sam yoldum (5 / 1) Savurdum mrm krdm yabay (5 / 3) Kimde hal kald dipriye (6 / 4) ok konuma kaba saba (8 / 5) Tokalandm yundum yundum arldm geldim (10/1) Yreimin ba eziktir benim (12 / 4) Gnlm zk zk zktr benim (12 / 5) vb.
(Hallac- Mansurun daraacnda aslmas olayna telmih yaplmtr.) 3. Ataszleri Devran Baba, dncelerini ksa ama anlaml bir ekilde dile getirmek, iirlerinde etkileyici bir anlatm salamak iin bazen ataszlerinden yararlanmtr.
84
D. RLERNDE ERK Devran Babann incelemeye alnan 18 iiri, konular bakmndan k edebiyat ve din-tasavvuf halk edebiyat olmak zere iki gruba ayrlmakta olup iirlerin her birine konular gz nnde bulundurularak uygun bir balk verildii grlmektedir. k edebiyat bal altnda yer alan toplam 9 iir bulunmaktadr. Bunlardan 1 no.lu iirde ehir olarak Adanann gzellikleri, 2 no.lu iirde dertlerden, skntlardan ikyet, 5 no.lu iirde sevgiliye duyulan zlem, 6 no.lu iirde stanbuldaki evre kirlilii ve sosyo-kltrel hayattaki yozlamlk, 7 no.lu iirde bu dnyada ekilen skntlardan dolay felei sulayarak ondan ikyette bulunma, 8 ve 17 no.lu iirlerde yaamla ilgili insanlara t verme, 11 no.lu iirde sevgiliye intizar etme, 13 no.lu iirde sevdiklerine zlem duyma ve yalnzlktan ikyet etme konular ilenmitir. Bunlarn trleri gz nnde bulundurulduunda ise 1 ve 5 no.lu iirlerin gzelleme, 2, 6, 7, 11 ve 13 no.lu iirlerin talama, 8 ve 17 no.lu iirlerin ise nasihat olduklar grlmektedir. Din-tasavvuf halk edebiyat blmndeki iirlerin says da 9dur. Bu rneklerden 3 no.lu iirde Allah arama, 9 no.lu iirde gnle sesleni, gnln tasavvuftaki yeri ve nemi, 12 no.lu iirde dertlerden ikyet etme ve dnya mal mlknden vazgeme, 14 no.lu iirde ilh ak konusunda t, 15 ve 16 iirlerde ilh ak, 18 no.lu iirde Hak yolu konular ele alnmtr. n Bekta tarikatna bal olmas dolaysyla bu iirlerin nazm tr nefestir. 4 no.lu iirde ise insan ruhunun Allahtan karak lemi dolamas ve yine Allaha ulamak iin evrende eitli evrelerden geii konu edilmitir. Ayn ekilde 10 no.lu iirde de ruhun Allahtan kp btn varlklardan geerek evrende szlmesi yani dohttp://www.millifolklor.com
lamas ve sonunda Allaha varmas dncesinin ilendii grlmektedir. Bu ynyle 4 ve 10 no.lu iirler, birer devriye rneidir. Grld gibi Devran Baba k edebiyat alanna giren iirlerinde kendi zlem ve skntlarndan, evresindeki gzelliklerden veya deiimlerden bahsetmi, yeri geldiinde insanlara yaamla ilgili tler vermitir. k, Alev-Bekta edebiyat gelenei ierisinde yer alan din-tasavvuf iirlerinde ise, Allah arama, gnl denilen cevherde ak bulma, tasavvuf anlaya gre dnyann srr ve ilh ak konularn ele almtr. Devran Babann bu iirleri, Alev-Bekta iirinin propaganda iiri olmaktan uzaklaarak gnmzde Allah ak, Hak yolu, insan sevgisi, dnya mal-mlkne deer vermeme gibi daha genel konulardan bahsettiini, btn insanlar kucaklayan ve gzel ahlkl olma konusunda nerilerde bulunan yeni bir ekil almaya baladn gstermesi bakmndan nem tamaktadr. SONU Adanada doup byyen ve asl ad Mustafa ahin Ylmaztrk olan Devran Baba, kk yalarda klk geleneine ilgi duymu ve kendi kendini yetitirmi gnmz klarndan biridir. kla balamasnda Alev-Bekta edebiyat rneklerini dinlemesinin ve ayn-i cemlere katlmasnn etkisi olmutur. Ayrca Yunus Emre ve Kaygusuz Abdaln iirlerini okumas, k Veysel, k Mahzun erif gibi nemli klardan etkilenmesi ve Adanal klarla ayn evrede bulunmu olmas da bu konuda nemli rol oynamtr. a, Devran Baba mahls bykbabas kr Ylmaztrk tarafndan verilmitir. Sazn her trn ok iyi alabilen k, gnmz klarnn bazsnda grld gibi, iirlerini genellikle nce
85
yazp sonra saz eliinde okumakta, ender olarak doalama iir syleyebilmektedir. Devran Baba, iirlerinin halka ulatrlmasnda szl ortamn yan sra yazl ve elektronik kltr ortamlarndan da yararlanm; halka ak birok konser vermi, birka kaset kartm, iirlerini kitap halinde bastrm ve uzun sre radyoda alm hl da almaktadr. Bu durum Devran Babann gnmz deien ortam ve artlarna uyum salayarak sanatn yeniden ekillendirdiini gstermekle birlikte k iirinin artk gelenekle beslenemedii iin yeni bir boyut aldn gzler nne sermesi bakmndan da dikkati ekmektedir. k, iirlerini genellikle koma tarznda yazm ve daha ok 11li ve 8li, bazen de 7li, 13l ve hatta 15li hece lsn de kullanmtr. Ayrca klk geleneinde pek rastlanmayan yeni ekilleri deneyerek veya drtlk ierisinde birok benzer sesi ayn anda kullanarak ya da iirlerine balk koyarak yeni araylar ierisine girmi; zgn ve farkl rnler ortaya koymaya almtr. Doal ve akc bir slba sahip olan k, duygu ve dncelerini, hayllerini anlatrken iirlerinde klk geleneinin kelime kadrosunun yannda yerel syleyileri de kullanm, kendine has slbuyla geleneksel anlatm ekillerinden ve anlatm kalplarndan yararlanmtr. Bekta olduunu belirten Devran Baba, k edebiyatnn gzelleme, talama, nasihat konulu iirlerinin yan sra Alev-Bekta geleneine bal iirleriyle de sesini geni halk kitlelerine duyurmutur. Dier taraftan n din-tasavvuf konulu iirleri, Alev-Bekta iirinin gnmzde btn insanlara seslenen yapsyla yeni bir ekil aldn gstermesi asndan da nemli bir grnm sergilemektedir.
METNLER 1 Adanada Seher vakti blbl glde Bir ho olur Adanada Trk dolu mzrap telde Bir ho olur Adanada ieklerin ls var Peteklerin balyas var Kekik kokan bal ya var Bir ho olur Adanada Devran Baba sana hayran li kfte dolma ayran Duble beyti kebap algam Bir ho olur Adanada 2 Dertler imde Nergislik mi lale smbl reyhan merdo glen mi Renk renk iekleti tek tek at dertler iimde Bal ars oul verdi utu baldan yesem mi Denk denk petekleti yk yk tat dertler iimde zm tketti beni trsak etti yldrd Hrs atna bindi krba vurdu aha kaldrd Ordu ordu tmen tmen asker oldu saldrd Cenk cenk sngleti pat pat dt dertler iimde Her anmda gnm haftam aym ylm sald Derdin burgacna dtm dndm ruhum dald Deste deste harman harman yn yn yld Yk yk bcekleti bit bit utu dertler iimde Vcudum ehrinde imek akt yldrm dt Yand yreimin ba dumdum suyunu iti Damarm zil att boy boy oldu nar geti Kk kk gbekleti dik dik kt dertler iimde Devran Baba noldu blbl gibi dtn bin zara Yanndan ynnden Eyp gibi ald yara evresi gverdi mosmor morard kapkara Tek tek hep depreti kat kat piti dertler iimde 3 O Nerde Sevdiimi kayp ettim ararm Kurtlar kular deyin hele o nerde Gzme grnen neyse sorarm Dalar talar deyin hele o nerde Ateiyle her gn yanar alarm Sineme kz bastm ter dalarm Acsyla coar coar alarm Sular yalar deyin hele o nerde Devran Babam kara bala sen gayr Sevdiinden dtm deli ayr Kulana gelmiyor mu bu ar ler beler deyin hele o nerde
86

4 Srgn Zamansz bir mekn buralardaym Srgndeyim dnya denen bir yerde Ate hava toprak ve sulardaym Srgndeyim dnya denen bir yerde ekirdekten meyva otlardan ete Baktm a katk olmu erbete Zaman tnelinden geldim gurbete Srgndeyim dnya denen bir yerde Bir mezarlk tata sevmek yazl Bir fermanlk suta sevmek asl Bir dakkalk dte sevmek yazl Srgndeyim dnya denen bir yerde Okunmuyor gizli yaz alnda Bu ne muhteem sr ar balnda Ik kmesinde saman yolunda Srgndeyim dnya denen bir yerde Beden mahpushane ruhen mahkmum u koca uzayda lde bir kumum Size diyor Devran Babanz duyun Srgndeyim dnya denen bir yerde 5 Nergis Gzlm Yoluna bakmaktan bakar kr oldum Nergis gzlm senden ayr deli Didik didik diddim sam yoldum Nergis gzlm senden ayr deli Nasl yaadm bilemiyorum Her gn at yakar glemiyorum Ruhum Azraile veremiyorum Nergis gzlm senden ayr deli Savurdum mrm krdm yabay Ate attm yaktm yktm yuvay Derbeder eyledin Devran Babay Nergis gzlm senden ayr deli 6 stanbula Bak Koca Fatih Sultan Mehmet Kalk da u stanbula bak plk kokar demet demet Kalk da u stanbula bak Bizans ordusunu yardn Glle attn suru krdn Trklere armaan verdin Kalk da u stanbula bak Akmaz kurumu nehirin Genlie verir zehirin Sahipsiz kalm ehirin Kalk da u stanbula bak Adn verdik kprye Kimde hal kald dipriye Yumulduk dndk kipriye Kalk da u stanbula bak Bana olur zalim gurbet Orda durmak ac zulmet Eer olmaz size zahmet Kalk da u stanbula bak Ermenileri Rumlar Getin gittin Krmlar ok ktdr durumlar Kalk da u stanbula bak Ne gl kald ne sarmak Yaants ok karmak Devran Baba sana k Kalk da u stanbula bak 7 Felek Yktn viran ettin gnl ehrini Senelerdir bayku ttrdn felek Crnak taktn verdin akn zehrini Ekmeime katk ettirdin felek Sen bana her zaman ektirdin felek Almaz dalardan ardn beni Yollarm dolat ardn beni Ummanken damlada cuurdun beni Deryalarda balk gttrdn felek Oltam kayaya taktrdn felek Devran Baba doru yolundan sapmaz Kartal bile yavru kular kapmaz Senin yaptn Azrail yapmaz Canm cellada sattrdn felek Yarama tuz biber attrdn felek 8 Sahip Ol Lfn bil ok konuma Azck diline sahip ol Derdini ele danma Azck diline sahip ol Sz kymetli boa atma Pis bir tembel gibi yatma Demirciye altn satma Azck diline sahip ol Dmann dostun sanma Hyar diyenlere kanma Bir lf deyip nara yanma Azck diline sahip ol Ac olur dil yaras Bir trl kmaz karas Bozulur dostun aras Azck diline sahip ol Tut dilini Devran Baba ok konuma kaba saba Adamlara de merhaba Azck diline sahip ol
87

9 Gnl Secde edip de spr sil Kbeden hi kopma gnl Sana senden yakndr bil Baka yere tapma gnl Blbl konar daldan dala Ar uar baldan bala D hele bir haldan hala Kimseden huy kapma gnl Bu yol Muhammet-Alinin Yunusun Kzl Delinin Hac Bekta Velinin Yolundan hi sapma gnl Zulm etme sana ac Ethem ol at taht tac Kendi kendin bil ol hac Baka bir ey yapma gnl Devran Babann evisin Bilmiyorsun sen delisin Fatma Anann elisin At gafleti yatma gnl 10 Srl Sr Usuz bucaksz bir deniz umman deryadan Burgalandm dndm durdum duraldm geldim Milyar sene yattm kaldm kalktm ryadan Tokalandm yundum yundum arldm geldim ok kr ki dtm haznan hak neesine Gnlme akann durdum kul kesine Ak tapas oldum girdim yar iesine Tukalandm dondum kmam ar aldm geldim Veysel Karanyle epey obanlk ettim Yemen llerinde kaldm ok deve gttm Eshab- Kehf ile yz dokuz yl yattm Krbalandm sandm kalktm sr aldm geldim Bakn imdi k Devran bir Baba oldum Gnl aynasn sildim tozunu aldm Leylek oldum utum gittim hicaza kondum Miralandm yzm srdm nur aldm geldim 11 ngrakl Ylan Barmda gezdirdim tam otuz sene ngrakl ylan kt sevdiim Ne sle benzer ne de akrebe ngrakl ylan ktm sevdiim Yzme pskrtt zehir sars Canm szlatt gece yars Halt etmi bin tane eek ars ngrakl ylan kt sevdiim Her gece sinemde uyuttum onu Hemen hemen her gn avuttum onu Syle Devran Baba ne oldu sonu ngrakl ylan kt sevdiim 12 Benim Nasl anlataym nasl syleyim Derdim sra sra diziktir benim Sorma babam ben her zaman byleyim Aklm ayama kzktr benim Varlndan yoksul divaneyim ben Arada dolaan avareyim ben Herkes vurabilir biareyim ben Sinem izik izik iziktir benim Git Koca Seyite bir dilek dile Hi kimseyi muhta etmesin ele Gzm gre gre dil bile bile Ruhum bedenimden beziktir benim yi gnde dostlar vard katlar Rahvan atla yce dalar atlar Derdimi syledim bana atlar Yreimin ba eziktir benim stemem dnyann mal mlkn Kim giyerse giysin samur krkn Devran Babam kime aldn trkn Gnlm zk zk zktr benim 13 Hanem enelsin Herkes gitti yalnz bama kaldm Bari sen t bayku hanem enelsin Yediden yetmie gurbete saldm Bari sen t bayku hanem enelsin Hasretlik acs zehirden ac Zaten ruh bedenden olmu davac Her n seren var kularn tac Bari sen t bayku hanem enelsin u Devran Babann bir bak halna Gurbet kara bir renk alm alna Nerde isen gel kon dudun dalna Bari sen t bayku hanem enelsin 14 Uzak Dur Sinesinde kor ate Yakmayandan uzak dur Didesinde kanl ya Akmayandan uzak dur Yanmam ak kzynen Konuamaz zynen Aleme can gzynen Bakmayandan uzak dur Hak yolunda ban Vermez eer kan Misafirden an Saklayandan uzak dur Dmann glsnden nsann ilisinden Cahiller meclisinden Kakmayandan uzak dur
88

Devran Baba dilini Tut krarlar belini Kardeine elini Tutmayandan uzak dur 15 Ne Olur Sen ulu bir nar ben de dalnm Beni krp yere atsan ne olur Ben senin malnm hem de kulunum Kle pazarnda satsan ne olur Srden srye katsan ne olur Kime esir gnlm srdr sylemem Dakkam asr oldu rahat lemem Birden kesir kt tvbe blemem Hesap edip bire katsan ne olur Mansur gibi dara taksan ne olur Devran Baba teslim oldu buyurun Srlarn an halka duyurun Belki bir a vardr karnn doyurun tlere yal yapp atsan ne olur amura irkefe batsam ne olur 16 Tarif Etme Gnl bahesinin gonca gln Dermemisen gl tarif etme dost Kan kalesindeki meral gln Girmemisen gl tarif etme dost Ar iek iek toplar baln Srdr hi kimseye demez haln Cokun akan suda yar cemalini Grmemisen seli tarif etme dost Hakikat ehrinden uzak dolanma Sil gnl aynan toza bulanma Sen kendi kendini ara bul amma Ermemisen kulu tarif etme dost Devran Baba fark eyledi dostunu Gz grmez gl aac bastonu Hac Bekta gibi hacda postunu Sermemisen yolu tarif etme dost 17 Kurtulmaz Dnyada yzn gldrmeyenin Ba bitten gnl dertten kurtulmaz Kendini kendine bildirmeyenin Ba bitten srt ykten kurtulmaz Her girdii iten kananlarn Her duyduu szden gocunanlarn Devaml bor ile geinenlerin Ba bitten gnl dertten kurtulmaz Zerreden bir rnek kapmayanlarn Devletine hizmet yapmayanlarn Kendinden kendine tapmayanlarn Ba bitten srt ykten kurtulmaz u Devran Babay kandranlarn Yokluk ateinde yandranlarn Oy kendini aa sandranlarn Ba bitten gnl dertten kurtulmaz 18 Kurban Oluruz Dost kaps bizim kap Girene kurban oluruz nsan Hak nurundan yap Grene kurban oluruz kr ikiyi bir ettik Hak yoluna doru gittik ekirdekten meyva diktik Derene kurban oluruz Hnkr Bekta pirimizdir Dost Nesim derimizdir Miskin Yunus erimizdir Erene kurban oluruz Aktr bizim bahtmz Kimsede yoktur ahtmz Hazrdr gnl tahtmz Serene kurban oluruz Usta ele yamak olduk Dost diline damak olduk Hak yolunda yumak olduk rene kurban oluruz NOTLAR 1 toka: amar ykamaya yarayan aa tokmak.
2
Devran Baba, Tarif Etme, iir, Kum Yaynla-
r, stanbul 2001, 158 s. KAYNAKA Artun (Erman), 1996, Gnmzde Adana klk Gelenei (1966-1996) ve k Feymani, Adana, Adana Valilii l Kltr Mdrl Yaynlar. Artun (Erman), 2001, klk Gelenei ve k Edebiyat, Ankara, Aka Yaynlar. obanolu (zkul), 2000, k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr, Ankara, Aka Yaynlar. Dilin (Cem), 1995, rneklerle Trk iir Bilgisi, 3. b., Ankara, TDK Yaynlar. Gnay (Umay), 1999, Trkiyede k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, 3. b., Ankara, Aka Yaynlar. Ouz (cal), 1993, Halk iirinde Tr ve ekil Meselesi, Mill Folklor, C. 11, S.19, s.13-19. Sakaolu (Saim), 1989, Trk Saz iirine Genel Bir Bak, Trk Dili, Trk iiri zel Says III (Halk iiri), C.LVII, S.445-450, s.105-250.
89
DARENDE VE EVRESNDE HALK NANLARI

Folk Beliefs In and Around The County of Darende-Malatya Croyances populaires Darende et dans la rgion
Yrd. Do. Dr. kr USLU*

ZET Hayatmz ve yaaymz zerinde tarih boyunca halk inanlar ve bunlara bal uygulamalar etkili olmutur. Birlikte yaayan insanlar arasnda korku, sevin ve aresizlikten doan inanlar, toplumun kltrel zellikleri olan rf, adet ve geleneklerle btnleerek folklorik bir uygulama haline gelmitir. nan, insanlarn d dnyay alglamalar neticesinde zihinlerinde oluan bir anlay biimi olduu gibi, zellikle de toplumsal bir kabullenmedir. Halk inanlar kltrn kaynana inmede nemli unsurlar iermekte ve bu unsurlar kuaktan kuaa aktarlmaktadr. Anahtar Kelimeler Darende, Trk, halk, din, inan ABSTRACT Peoples beliefs and the applications of these have affected human life throughout history. Beliefs, stemming from emotions such as fear, contentment and hopelessness among people living together, turn into folkloric practice by combining with custom and tradition. Belief is not only a form of understanding occuring in the mind as a consequence of perceptions of the outer world, but also a form of social acceptance. Peoples beliefs contain important principles which can be traced to the sources of their cultures, and these principles are transmitted from generation to generation. Key Words Darende, Turk, people, religion, belief.
GR Darende adnn nereden geldii hakknda deiik grler vardr. Ancak baz kaynaklarda otuz yaprakl gl anlamna geldii ifade edilen Darende kelimesi, birok deiiklikten sonra bu hale dnm olup, gnmzde ayn biimde sylenmektedir. Bizans hakimiyetinden sonra Darendeye hakim olanlar Derinde (Ramsay 1960: 302), Drende (Torondo) (Turan 1993: 203), Tarente, Derende, ve nihayet bu gnk kullanld ekliyle Darende(Yazcolu 1994: 20) olarak isimlendirmilerdir. Darende, Dou Anadolu Blgesinin bat ucunda Malatya iline bal, Malatyann batsnda kuzeyden gneye doru uzanr. Dousunda Hekimhan, kuzeyinde Kangal, batsnda Grn ve Elbistan,
*
gneyinde Akada ileleri ile evrilidir. Denizden ykseklii 958 ile 2150 m arasnda deimektedir. Arazi genilii 1564 Km2 olup, 1998 nfus saymna gre 11440 nfusludur. Darende, yerleim merkezi olarak M 7000 yllarna kadar ulaan bir tarihe sahip olmasna ramen, bugn elimizde nemli bulgulara dayanan bilgiler olmamas nedeniyle Darende tarihi kesin olarak aydnlatlamamaktatr. Darende, Antik ada Anadoluya hakim olan gler, zellikle Hitit, Asur ve Roma mparatorluu dnemlerinde bu devletlerin idari snrlar ierisinde yer almtr. Ancak, Darende evresinde bulunan hyklerde arkeolojik kazlar yaplmadan ortaya kacak bilgiler tahminlerden teye gidememektedir. Roma mparatorluunun ikiye b-
nn niversitesi lahiyat Fakltesi Dinler Tarihi retim yesi
90
lnmesi ile birlikte Darende, srasyla Bizans, Emev, Anadolu Seluklular, Danimentliler, lhanllar gibi devletlerin hakimiyetinde kalm ve daha sonra Memluklularn eline gemitir. 1071 Malazgirt zaferinden sonra Bizansn Trkler karsnda mukavemeti kalmad iin Trkmenlerin Anadoluya akn bir sel halini alm, slam lkelerinde yurt bulamayan Trkler, Anadoluya yerlemeye balamlardr (Kprl 1959: 40; Erz 1991: 15). Anadolunun Seluklu Trkleri tarafndan Trkletirilmesi ile birlikte btn Anadolu gibi, Darende de Bizans hakimiyetinden kurtulmutur. Yavuz Sultan Selimin Msr seferine kt 1516da Sadrazam Sinan Paa tarafndan Darende Elbistan ile birlikte Osmanl topraklarna katlm ve Sivasa balanarak, Osmanl idar taksimatnda mutasarrflk ve sancaklkla idare edilmitir. 1934 ylna kadar Sivasa bal olarak kalan Darende, Tarih, iklim ve Malatyaya yaknl sebebiyle 1 Haziran 1934 ylnda Sivastan ayrlarak Malatyaya balanmtr (Glseren-Cengiz 1996: 8). Grld gibi zengin bir kltr tarihine sahip olan Darende, tarih iinde eitli kltrlere beiklik etmi ve nihayet Trk kltrnn en nemli merkezlerinden biri olmutur. Bu zengin kltr mirasna sahip olan Darende, halk inanlar asndan incelenmeye deer bir iledir. Bir milletin dil, edebiyat, sanat, fen ve sosyal tekilat gibi elde etmi olduu eitli messeseler kadar o milletin hayat felsefesi, inanlar ananeleri gibi ruhunun akislerini bulabileceimiz tutum ve davranlar, o milletin kltrn meydana getirdiine gre, manev halk inanlar da kltrn kaynana inmede nemli unsurlar iermekte ve bu unsurlar kuaktan kuaa aktarlmaktadr. Darende ve Darendeye bal kyhttp://www.millifolklor.com
lerde yaayan insanlarn byk bir ksmnn bu kltrel deerleri yaatt, hatta zaman zaman kendilerini bu inanlara teslim ettiklerini grmekteyiz. Bu alma Darende ve evresindeki manev halk inanlarn ortaya karmak ve Dinler Tarihi asndan bir deerlendirmesini yapmak amacyla yaplmtr. zellikle yal insanlarn zen gsterdikleri halk inanlar, bizzat Darende evresinde tarama ve mlakat yntemleri ile gerekletirilmitir. 1-Evlenme ile ilgili gelenekler ve inanlar: 1)- Yzk merasiminde antalara kurdele koyma: Darendenin merkez ve Yazky, Gnpnar, Badirek, Irmakl, Gedikaz Yeilta kylerinde nian ve evlenme ile ilgili ilgin inanlar mevcuttur. Kz evinde sz kesildikten sonra her iki tarafn mterek kararlatrd bir gnde nian merasimi yaplr ve yzkler taklr. Taklan bu yzkler arasna krmz kurdele balanr, hayrl olsun dilek ve temennisiyle kurdele kk paralar halinde kesilir ve gen kzlarn baht alsn diye onlarn antalarna braklr. 2)- Gelinin orabna para konulmas: Gelin olacak kz gelinliini giyip yola kmadan nce ayana giydii orabn iine bir miktar para konulur. Gelin, gelin geldii eve geldikten hemen sonra bu paray damat alr ve para kesesine koyar, ihtiyac olsa bile gelinin orabnn iinden kan parann bereketli olacana ve yeni evlenmi olan iftin rzklarnn bol olacana inanlmas nedeniyle hibir zaman bu para harcanmaz. 3)- Gelinin bann zerinden buday, arpa, ekmek paras ve bozuk para dkmek: Evlenen iftin rzklarnn bol olmas amacyla gelin, olan evinin kapsndan ieri girerken bann zerinden daha nceden hazrlanarak bir kapn ieri-
91
sine konmu, buday, arpa, kk ekmek paralar ve para salr. Salan bu karmdan birer tane toplanarak gelinin cebine konulduu gibi, toplayanlar da bu paralar alarak kendi ceplerine koyarlar; bylece bu paradan alanlarn ksmetlerinin alacana inanlr. 4)- Ayakkab altna isim yazlmas: Gelinin, gelin gidecei gn giyecei ayakkabnn altna bekar kzlarn isimleri yazlr. Gelin, baba evinden ayrlrken ayakkabsn yerde sryerek kar ve gelin vard evde ayakkabsnn altna baklr; hangi kzn ismi silinmise o kza yakn bir zamanda dnr gelineceine inanlr. 5)-Ta koyma ve mendil atma: Gelin, gelin gittii evde ta gibi ar olsun, hafif, basit insan olmasn ve hanesinde saygl olsun diye, gelin baba evinden ktktan sonra anas, bir byk ta alr ve bir kenara brakr. Yine gelin, gelin arabasna bindikten sonra alayp gzlerini sildii mendili gelin gidecei eve gtrmeyerek yere atar. ayet unutur da mendilini yannda gtrrse gelin geldii evde gz yann dinmeyeceine ve geimsizlik olacana inanlr. Bu nedenle gz ya ile slanm mendil baba evinden ktktan sonra yola atlr ve erkek evine gtrlmez. 6)- Gelinin baba evinden birer tane tabak, ekmek, kak ve ivi almas: Gelin, baba evinden eyizden ayr olarak, bir tabak, bir tm ekmek, bir kak ve bir de kullanlmam ivi alarak olan evine getirir. Gelin, gittii eve ivi gibi aklp kalsn ve bir daha baba evine geri dnmesin dilei ile amacyla getirdii ivi evin her hangi bir odasnn kble tarafndaki duvara aklr. Ekmek, tabak ve kak ise, artk gelinin baba evinde rzknn kalmadn, bundan byle rzknn kocasnn evinde olduunu ifade etmektedir. 7)- Gelinin kucana ocuk verme: Gelin, damat evine gelip, gelinlik
duva almadan, gelinin kucana kk bir ocuk verilir. Eer gelinin kucana verilen ocuk, erkek ise gelinin ilk ocuunun erkek, kz ise ilk ocuunun kz olacana inanlr. 8)- Yeni evlenen iftlerin dilek tutmas: Gnpnar kynden Palanga kyne giden yol zerinde ve elaleye yz metre mesafede kayaya oyulmu eski manastr vardr. Manastrn ok yaknndan kan akar su, yeni evlenen iftler iin dilek tutma yeri olarak ziyaret edilmektedir. Anlatldna gre bu pnar erkek-kz pnar olarak isimlendirilmitir. Yeni evli iftler manastr pnarna gelerek suyun iinden ta alrlar, aldklar ta siyah olursa doacak ocuun erkek, beyaz veya beyaza yakn bir ta olursa kz olacana nanlr. Kendisiyle konutuumuz M.G. (59) adl kyl, bu inann Hiristiyanlktan kalp kalmadn bilmediini, son zamanlarda bu tr dilek tutma ziyaretlerinin yre halk tarafndan yaplmadn, ancak senede bir defa Hristiyanlarn bu manastr ziyaret maksadyla gelerek pnarn suyunda da kutsandklarn ifade etti. 2- Doum ve ocuklarla lgili nanlar: 1- Krklar birbirine karmamas iin, krk kmayan bir kadn yeni doum yapm bir kadnn yanna gelmez. ayet gelecek olursa bir daha ocuunun olmayacana ve olan ocuun da sakat kalacana inanlr. 2- Hamile bir kadn, un konulan bir kabn ve oklavann zerinden atlamaz. Atlarsa doum yapamayacana inanlr 3- Doum sancs eken bir kadnn yannda bulunan bir dier kadn, evine tekrar geri dnerken, doum hastasnn ekmi olduu sanc benimle birlikte gelip bana gemesin diye tlbent, mendil veya orabn hastann yannda brakr. 4- Doum yapm lousa bir kadna veya ocua al basmasn nlemek amahttp://www.millifolklor.com
92
cyla, kadnn ve ocuun zerine krmz rt rterler. 5- Al basmasn nlemek iin ocuun kundann iine nazarlk, (mavi boncuk), tavuun atal kemii, deniz midyesi kabuu, atal ine ve krmz bez paras konulur ve 40 gn sreyle bekletilir. 6- Doum yapan bir kadnn yedi krk kana kadar bir kadn veya erkek tarafndan beklenir. 7- Yeni doan ocuun kundana ekmek paras koyarlar. Bylece ocuun rzknn bol olacana inanlr. 8- salya kestirme. ocuun salya olarak tabir edilen az suyu akyorsa, nianl olan bir kza ocuun salyas makasla kestirilir, eer salyay kesen nianl kz arkasna dnp bakmadan evine geri dnerse ocuun salyasnn akmayacana inanlr. 9- Zayf olan ocuklarn daha grbz olmalar iin her hangi bir suyun kt kaynanda ocua banyo yaptrlr. 10- ocuu doup da hi biri hayatta kalmayan anneden son doan ocuun hayatta kalmas iin, ocuk z annesinden bir baka kadn tarafndan satn alnr ve bylece son doan ocuun yaayacana inanlr. 11- ocuun ilk diinin ktn grene ocuk sahibi tarafndan hediye verilir. Ayrca ocuun dilerinin daha kolay kmasn salamak amacyla yrede hedik (di bulguru) olarak tabir edilen msr, buday karm oluan bulgur kaynatlr ve komulara datlr. 12- Henz yeni doan ocuklar nazardan korunmak iin evden dar kartlmazlar. 13- Kadn Gebe iken bir eye imrenir ve o eyden tatmak imkan bulamazsa doacak ocuk sakat doar. 14- ocuk anasnn karnnda hareket ettii zaman gebe kadn gzel birisine bakarsa ocukta gzel olur
(Darende, Gnpnar, Akatoprak, Karyaka, Yenice, Balaban ve Aa Ulupnar.) 3- Nazarla ilgili inanlar: 1-zerlik otu olarak bilinen ot toplanr, bir demet halinde evin iine veya avlusunda grlebilecek bir yere aslr. 2- zerlik otunun tohumlar toplanarak tesbih dizesi gibi aralarna renkli bez paralar da konularak kolye ekline getirilir ve evin iine aslr. 3- Kurumu ide aacnn dallarndan kesilen bir parann ortas delinerek ierisine ap denilen antiseptik bir madde konulur ve para aacn her iki tarafna mavi boncuklar takmak suretiyle evcil hayvanlarn kafasna aslr. 4- Bostanlk olarak tabir edilen ekili tarlalara ide als dikilir. 5- Yine nazardan korunmak iin, ekili tarlalara ve bahelere at ve it kafatas kemii taklr. 6- Karn keveni olarak tabir edilen keven, kk ile birlikte kartlarak kknden evin tavanna aslr. 7- Her iekten birer tane toplanarak bir demet yaplr ve evin odasna aslr. 8- Hasta olanlara kurun dklr. 9- Kurtun ak kemii eve asld gibi, hem ocuklarn beiklerinin iine konulur, hem de insanlar tarafndan tanr. 10- Mavi gzl insanlarn nazar demesinde etkili olduuna inanlr. Bu inanla ilgili olarak da bir mni sylenir: Sa sar gz gk kul azgn Hava ayaz kekik kuru yl azgn 11- Nazar iin ocuklarn omuzlarna sarmsak aslr. (Darende, Yeilta, Alyaz, Akatoprak ve Ayval) 4- Gk Olaylar: 1-Dolu yaarsa annesinin ilk ocuu doluyu bakla keser. Bylece dolunun duracana inanlr.
93
2- Yamur yadrmak iin atn kafa kemii yazlr iple balanarak bir akarsuya sarktlr. 3- Yine yamur yadrmak iin cenaze tanan salaca (sal) tahtas rmaa (suya) deecek ekilde sarktlr. 4- Yamur yadrmak iin ylan yaklr. 5- Darendenin Yeniky Sokulu mevkiinde mezara benzeyen ancak mezar grnmnde olmayan ta yntlar vardr. Darende ve Yenikye yakn kyller bu ta yntlarnn olduu yere gelerek yamur yamas iin kurban keserler ve dua ederler. 6- Yamur duasna klaca zaman Ad suyunun kt yer olan Gnpnar kyne gidilir ve suyun kt yerde dua edilir. 7- Yamur yamas iin modu ad verilen bir kukla yaplr. Bu moduyu ocuklar ev ev gezdirerek: Modu modu neden oldu; bir kak ya ile bir kak bulgurdan oldu; verenin bir olu olsun, vermeyenin bir kz olsun, onu da Allah elinden alsn diyerek toplanan ya ve bulgur evlerden uzak bir yerde piirilerek yenir. 8- Ay ve gne tutulduu zaman Ezan okunur, silah sklr ve teneke alnr. 9- Nisan yamurunun bereket ve bolluk getireceine inanlr. 10-Dolu yaarken darya dolunun durmas iin sa aya atlr. (Darende, Gnpnar, Karyaka, Mengelis ve Yeniky) 5- Zamanla lgili nanlar: 1- Perembe gn yola kmak uurludur 2- Perembe gn amar ykanmaz 3- Ev yaptran bir kii pazar gn ie balarsa uurlu saylr. 4- Cuma gn almak uurlu saylmaz. 5- Cuma gn ev sprlmez
6- Cumartesi yola kmak uursuzluk getirir 7- Gece trnak kesilmez. 8- Perembe akamlar ata ruhlarnn aileyi ziyaret ettiine inanlmas nedeniyle, perembe akam ata ruhlar iin yemek daveti verilir. (Darende, Yeilta, Alyaz, Akpnar) 6- Uur ve Uursuzluk: 1- Bayku tmesi uursuzluk getirir. 2- Saksaan terse yeni bir haberin geleceine inanlr. 3- Karga eve veya tarlaya konarsa uursuzluk getirir. 4-Yolculuk halinde tavann yoldan gemesi uur, tilki gemesi ise uursuzluk getirir. 5- ahin, kartal ve alaca karga (saksaan) uurlu saylr. 6- Ylan grmek uursuzluk saylr. 7- Gurbete giden birinin arkasndan su serpilir. 8- Kpein akam vakti ulumas, sahibine uursuzluk getirir. 9- Atn aniden kinemesi uursuzluk saylr. 10- Makas, az ak olarak bir yere aslmaz. ayet aslrsa evden birinin leceine inanlr. 11- Yaya olarak yol boyu yryen bir erkein nnden bir bayan yolunu keserek geerse, yolu kesilen erkein ilerinin iyi gitmeyeceine ve uursuzluk olacana inanlr. 12- nsanlarn zerinde iken giymi olduklar elbiselere ilik ve dme dikilmez. 13- nsann zerine sprge srlmez. (Darende, Alyaz, Akpnar ve Ayval) 7- Evle ilgili inanlar: 1- am aacndan yaplan kara sakz evin d kapsnn zerine aslr. 2- Evin d cephesinin grlebilecek
94
bir yerine at nal asarlar. Bylece evin nazardan korunacana inanlr. 3- Evin eiine oturulmaz. 4- Kapya iki el karlkl olarak gerilmez. 5- Evin genel temizlii Perembe gnleri yaplr. 6- Anne ocuu eikte emzirmez. (Darende, Yeilta, Gllce, Haclar ve Hacolar) 8-Ate ve Ocak: 1- Atee su dklmez. 2- Kk ocuklar atee baktrlmazlar. 3- Atete soan, sarmsak ve yumurta kabuu yaklmaz. 4- Ocak banda uyunmaz. 5- Ocan snsn denilirse aileye beddua, ocan ttsn denilirse aileye dua edilmi olur. 6- Cenaze mezara defnedildikten sonra mezar zerinde ate yaklr. 7- Yufka piirilen sacn atee bakan tarafna tebeirle arp iareti yaplr (Darende, Yeilta, Gedikaz, Aa Ulupnar) 9- Rya: 1-Bir kii ryasnda kendi evinde dn grrse, aileden birinin leceine inanr. 2- Ryada di ektirmek, aileden birinin lecei eklinde yorumlanr. 3- Ryada bulank su grmek haram kazanc, temiz ve berrak su grmek ise hell kazanc iaret eder. 4- Ryada l grlmesi, ryay gren kiinin uzaktaki bir yakn ile grecei eklinde yorumlanr. 5- Ryada Kbe grmek iyidir. 6- Ryasnda balk tutan birinin eline para geeceine inanlr. 7- len bir kii ryada nasl grlrse, yani iyi bir durumda grlrse hayra, kt bir vaziyette grlrse ktleyorumlanr. 8- Ryada koyun grmek berekettir. 9- Ryasnda kendi lmn gren
bir kimsenin ok yaanacana inanlr. (Darende, Yaz ky, Irmakl, Badirek, Ayval ve Akpnar.) 10-Aa, Yer ve Sularla lgili nanlar: 1- Darendenin Heyiketei mahallesinde yal bir nar aac vardr. Halk arasnda bu aacn kutsallna inanlr Bu nedenle, eitli rahatszlklar olanlar buraya gelerek, aac ziyaret ederler ve dilekte bulunurlar. Yal nar aacnn dal kesilmemesi ve aaca zarar verilmemesi gerekir. ayet aaca her hangi birisi zarar verecek olursa, onun bana bir musbet geleceine inanlr. 2- Ayval beldesi Gynk kyne giden yol gzergahnda zerine aput bez balanan bir al vardr. Halk arasnda bu al ile ilgili bir takm inanlar mevcuttur. Her hangi bir dilekte bulunmak iin alya aput baland gibi, cilt hastalklarn iyiletirdiine inanlmas sebebiyle elinde siil bulunanlar Nurkuyusu kynden siil kesici olarak bilinen kiiyi alarak alnn bulunduu yere gelirler. aldan kk bir dal kesilerek kurumaya terk edilir. Krlan aa dal kuruduka eldeki siilin de geeceine inanlr. Ayrca al nedeniyle bu mevkiye aputlu al ad verilmi ve bu yer resm kaytlara da aputlu al adyla gemitir. 3- Darendenin Gkyar mahallesi maara n mevkiinde karamk ad verilen bir alya da aput balanr. Ayrca bu alnn yaknlarnda mezar belli olmayan bir yatrn olduuna inanlmas sebebiyle, mezar ziyaret edilir ve alya da aput balanarak dilekte bulunulur. 4- ksrk kprs olarak bilinen Darendenin Mercan tepesi nndeki bir tan altnda bulunan delikten gemek suretiyle halk arasnda bomaca ksr olarak bilinen hastaln geeceine inanlrd. Anlatlanlara gre bu ta uzunca bir sreden beri kullanlmamaktadr.
95
5- Halk arasnda Somuncu Baba camisi ve trbesi olarak bilinen zaviye, Darendenin Zaviye mahallesinde olup, genelde Darende dnda yaayanlarn ziyaret ettikleri yerlerin banda gelir. Buraya ziyaret iin gelenlerin bir ksm adaklar olan kurbanlarn burada kesmektedirler. Ayrca bu ziyaretiler, balkl havuz ile balkl kuyu arasnda bulunan yabani incir aacna da aput balamakta ve dilekte bulunmaktadrlar. Balkl kuyudan kan su ve bu suyun iinde yaayan balklarn kutsallna inanlmaktadr. 6- ok nceleri uyuz pnar olarak bilinen Balaban imecelerine bir takm cilt hastalklar olanlar gelir, bu suda ykanrlar ve ifa bulacaklar inanc ile bu suyun amurundan da vcudlarna srerler. (Darende, Balaban, Gllce, Akpnar ve Alyaz) Deerlendirme ve Sonu: Hayatmz ve yaaymz zerinde tarih boyunca halk inanlar ve bunlara bal uygulamalar etkili olmu ve halen de olmaktadr. Bilindii gibi halk inanlarnn insan hayat zerindeki etkisinin tarih bir boyutu olmakla birlikte btn toplumlar iin de sz konusudur. Her topluluk, Mutlaka zerinde yaad fizk muhit: d evre zellii ile rflerden, adetlerden ve messeselerden ibaret olan ve tamamen sosyal bir karakter tayan i evre zelliine sahiptir (Bilgiseven 1982: 110). Toplumlar genel olarak i ve d evre zellikleriyle birlikte incelendii zaman, toplumun ortak deerlerinin bir ifadesi demek olan halk inanlarnn kayna, net bir ekilde olmasa da genel boyutlaryla ortaya kacaktr. Hayatn en nemli safhalarndan biri olan evlenme, hem kz, hem de erkek ynnden yeni bir hayata geitir. Taraflar arasnda yeni bir hsmlk kurulmas ile birlikte akrabalk balarnn glen-
mesi, balangcndan itibaren her safhas tren ve adetlerle sslenen evlenme merasimlerini iyi deerlendirmek gerekir. Bilindii gibi, bir kzn evlenebilmesi iin ksmetinin almas gerekir. Halk inancna gre, ksmeti almayan bir kzn evlenmesi imkanszdr. Ksmet kendi kendine ald gibi, ksmetin almasna yardmc olacak hatta onu zorlayacak birtakm pratikler vardr. Ayakkabnn altna isim yazlmas bunlardan biridir. Ayrca gelinin yeni evin dzenine uymas, vard yere uyum salamas, baz kkl alkanlklarn terk etmesi, uur ve bereket getirmesi iin baz pratikler yaplmaktadr. Aratrmamzn banda evlilik trenleri ile ilgili bahsettiimiz uygulamalar din nitelikli olmasa da ksmet, uur, bereket ve hayat ifade etmesi bakmndan din inanca dayanmaktadr. Bu tr uygulamalarn, ait olduu cemiyetin rf ve adetleriyle yorulduu, hatta kendi z kltrnn izlerini tad gibi, zamanla deiik kltrlerle de etkileimi olmutur. Kuranda, slm ncesi detler bir hayli yer tutmakla beraber (elik 1995: 5), Mslmanlk Arap rknn dnda gelimeye balad zaman Trk, ran, Yahudi rf ve adetleriyle de geni lde karmtr. slam dininin reddettii birok adetler din bir kisveye brnerek slmiyetin erevesinde toplanmtr. O kadar ki bu detlerin zamanla kkleri kaybolmu ve onlar bir nev din detler meyanna girmitir (Tanyol 1960: 2077). Mslman toplumlarn detlerinden bir ksm Hristiyanla mensup toplumlara getii gibi, Hristiyan toplumlarnn adetlerinden bazlar da slmi bir renk almtr. rnek olarak Anadoluda yaygn olarak tatbik edilen, Darende ve evresinde de uygulanan yeni yaplan evlere nazar iin at nal asma geleneinin, A. nan, talyanlardan geme bir inan olduunu ifade etmektedir (nan 1
96
1961: 2531). Yine Darendenin Sandkkaya mahallesinde yufka ekmei piirilen sacn atee gelen tarafna tebeire benzer bir tala arp iareti izildikten sonra, sacn duvara asldn anlattlar. Bunun sebebini sorduumuz zaman, bu iaretin bir nev uur ve bereket almeti olduunu sylediler. Bu adet belki de Cahit Tanyolun belirttii gibi Hristiyan hann arp ekline dntrlm bir motifidir (Tanyol 1960: 127). Fakat Anadolu Trk kadnlar bunu kendi z inanlarnn bir paras olarak grmektedirler. Ancak, her halk inancnn kaynan deiik din ve kltrlerde aramak da yanltr. Fuat Kprl, slmiyeti kabul eden lk Trk topluluklarnn sanld kadar her trl sosyal hatta hukuk messeseleri aynen baka bir yerden kopya ettikleri, bu mevzuda hibir hassasiyet gstermedikleri dncesini, yapm olduu aratrmalar ile ykm; yeni bir din ve medeniyete giren her toplum gibi, Trklerin de slm dini ve medeniyetine girdikten sonra eski dn ve inanlarndan, kltr ve ananelerinden birok unsurlar birlikte getirip muhafaza ettikleri ve bunun neticesi olarak da slmiyet anlaylarnda ve yeni bir toplum meydana getirmelerinde bir zellik arzettikleri gr ve kanaatna varmtr (Turan 1953: XVI). Trk topluluklarnn halk inanlarnda masal ve destni hikayelerinde eski ruh inanlarna ait birok inancn bu gne kadar yaadn gryoruz.(Kalafat 1990: 35 vd) Yakut, Altay ve Yenisey Trklerinin inanlarndan baka, bin seneden beri slm dininde bulunan Trklerde bile eski ananelerin izlerine rastlyor, bazen de bu ananelerin pek canl bir ekilde yaadna ahit oluyoruz. Hem kam kltnde (Uslu 1997: 178), hem de Mslman Trklerin halk inanlarnda bu gne kadar yaayan ve nemli rol oynayan ruh inanlarndan
biri de Al ve ya Albast ruhudur. Karakter ve seciye itibariyle Trk lehelerinde Albast, Al kars, Albz,ve Abas eklinde telaffuz edilen bu ruh, lohusa hastalara musallat olup, onlar rahatsz eden hatta inana gre hastann cierini skp yedii (Hanerliolu I 1993: 32) ifade edilen eski bir Trk inancdr. Bilindii gibi bu inan ve ondan korunmak zere ba vurulan areler arasnda tatbik edilen pratikler hemen btn Trk dnyasnda yaygndr (Gnay-Gngr 1997: 68). Deiik yntemlerle bu ruhtan hastay kurtarma yntemleri tatbik edilmekle birlikte, genel olarak krmz renkli bir iplik veya bez paras hastann yatann zerine konulmak suretiyle bu ruhtan korunmaya allmaktadr. Eski Trk inanlarnn en yaygn geleneklerinden biri de yamur yadrmadr(Boyle 1974: ss.6941-6950; Yaltkaya 1943: ss.690-698; Radlof 1994: 220; Acpayaml 1963: ss.1-39). Bilindii gibi slm ncesi Trklerin atalarndan miras kaldna inandklar yad, yada veya cada adl bir tala Trkler, yamur ve dolu yadrrlard. Hatta bu tala frtna kardklar, bu ile uraanlara da yadac ad verildii ifade edilmektedir (nan II 1987: 472). Bugn Anadolunun birok yrelerinde gk olaylar ile ilgili yaplan uygulamalar motif olarak byk oranda slam ncesi Orta Asyada tatbik edilen yamur yadrma merasimlerini arm yaptrmaktadr. rnek olarak Darendede halkn kurak geen yaz aylarnda yamur duasna kmalar, at kafasna birtakm dualar yazarak onu akar suya sarktmalar, cenaze tanan sal tahtasnn ucunu bir iple herhangi bir yere balayarak Tohma rmann suyuna deecek ekilde brakmalar, ylan yaklmas, genellikle ocuklarn moduad verilen bir gelenekle yamur yamas iin ev ev dolaarak ya ve bulgur istemeleri Anadolunun hemen her tarafnda yamur yadrmak iin uygulanan
97
ve byk oranda birbirine benzeyen pratiklerdir. Bunun da sebebi, J.P.Rouxnun da dedii gibi, bu inancn tamamen Trk kkenli olmasndan kaynaklanmaktadr (Roux 1994: 78). Denilebilir ki, tarihi seyir iinde insanlar, yeryznden daha ok gkyz ile ilgilenmilerdir. Gerek ilkel dinler, gerek ilah dinler eskatolojilerinde, dnyann yaratln anlatan mitolojilerinde gkyzne byk nem vermilerdir. nsanlar gkyzn yce varlklarn, kutsal ruhlarn, ou kez kt kuvvetlerin barndklar bir yer olarak tasavvur edip, nedenini aklayamadklar gksel olaylar karsnda, ou zaman korku ve aknla dmlerdir. Onlara korku veren gk olaylarndan biri de ay ve gne tutulmasdr. Ay ve gne tutulmas daima uursuzluk getirecei inancndan dolay, bu durumdan kurtulmak iin areler aranmtr (rnek 1966: 93). Trkiyenin birok yerinde olduu gibi Darendede de ay ve gne tutulmas ile ilgili pratikler ayn inan dorultusunda yaplmaktadr. Darende ve evresinde nemli bir yer tutan, ev, eik, ocak-ate, tekke, trbe, aa, ve su ile ilgili inanlar yine zerinde durulmas gereken bir konudur. Trkler, slam dinini kabul ettikten sonra eski inanlarnn bir ounu slm dini ierisinde yaatmaya devam etmilerdir. Trk topluluklar geni bir corafyaya dalm olmasna ramen, ortak diyebileceimiz bir ok inan unsurlarn btn Trk topluluklarnda rahatlkla grebiliriz. Ev, insanlarn sadece d etkenlerden korunmasna yarayan bir barnak olmayp, ayn zamanda onlarn tehlikeli kabul ettikleri birtakm gizli glerden korunmalar iin de bir snaktr (rnek 1966: 113). zellikle evin kaps, eii, ve oca gibi ksmlar, halk inanlarnda nemli yer tutmaktadr. Kap, d dnya ile ev arasnda bir
snr tekil etmektedir. Bir takm gizli glerin dardan eve szmalarn nleyecek ekilde kap tahkim edilmelidir. Bu da ancak tehlikeyi uzaklatrc zelliklere sahip baz nesnelerin kapya aslmas veya kapya srlmesi ile mmkndr. Darendede kap stlerine aslan veya kapnn etrafna srlen kara sakz bu inann bir gerei olarak yaplm olsa gerekir. Ayrca kapnn bir paras olan eikte, tpk kap gibi zararl kabul edilen gizli glerin barnabilecei yer olmas bakmndan nemlidir. Kuzey Sibiryadan Anadoluya kadar uzanan sahada yaayan Trk topluluklarnda yaygn bir inana gre kap eiine basmak ve zerine oturmak uursuzluk getirir. Kam inanlarnda eik, evi koruyan ruhun makamdr. Ancak A. Kadir nan, eie baslmama geleneinin Trklerin dnda dier topluluklarda da grldn ve bunu etnograflarn doruladn belirtmitir (nan III 1962: 2619). zellikle muskaclarn, soukluk muskalarn genellikle eik altna koydurduklar dnlrse, eikle ilgili duyulan korkunun sebebi daha iyi anlalm olur. nsanlar arasnda eik alt bo deildir (rnek 1966: 114) sz, bu korkuyu ok gzel izah etmektedir. Ocak ve atele ilgili inanlar Trkiyenin hemen her yerinde mevcuttur. Ocak sz, ou zaman evi ifade ederek hayat ve canll sembolletirmektedir. Ocan ttsn hayat ve canll ifade ettii gibi, ocan snsn bedduas da evin yklsn anlamlarna gelerek, ocan insan hayatndaki nemini belirtmektedir. Esasen ocan kutsall ateten gelmektedir. Atein gc, atein ktlkleri giderici veya nleyici, kirlilikleri temizleyici bir kuvvet olduuna inanlmasndan kaynaklanmaktadr. Ayrca atein byleyici yapsna inanma nedeniyle, ate yanan yere cinlerin giremeyecei, ate snnce cinlerin ocak banda toplanaca gibi inanlara da rastlanlhttp://www.millifolklor.com
98
maktadr. Bu bakmdan muhtelif toplumlar, atee sayg duyduklar gibi, oca da, uuru ve bereketi getiren kutsal bir yer olarak kabul etmilerdir. Baz toplumlarda ate tapnma objesi olduu halde slm ncesi Trk inanlarnda ruhen kirlilikten temizlenme objesidir (Gumilev 1994: 520-531). slm ncesi Trklerde Atein temizleme objesi olarak kabul edilmesi ve ate-ocak mnasebeti nedeniyle Ahilerde, Bektailerde ve Mevlevlerde ocak kutsal olarak kabul edilmitir (Tanyu 1976: ss.283-304). Anadolunun hemen her tarafnda Vellerin ve kahramanlarn trbeleri (mezarlar) vardr. Onlara bir dilekle adaklar adanarak, trbedeki yatan ulu kiilerden yardm beklenir ve onlardan kendilerini korumalar istenir. Uurlu saylan bu yerlerin karizmatik kudreti zamanla trbenin civarna da yaylarak, etrafnda bir takm inanlar olumu, bylece trbenin etrafnda yetien aalar ve hayvanlar kutsal kabul edilmeye balanmtr. Kutsal mekan olarak kabul edilen bu tr yerlerin tarih gemiine baktmz zaman, slam ncesi Trkler mukaddes olarak kabul ettikleri yerlerde ibadet etmiler, Tanrya ve ata ruhlarna kurban sunmulardr (gel I 1978: 421). Ayrca kutsal yer ve sularla ilgili olarak Orhun Kitabelerinde yer-suv (Kitabeler I dou cephesi 10,11) (yer-su) tabiri gemekte ve Orta Asyada da yaygn bir inan olarak devam etmektedir (lken 1971: 18). Esasen bu tr inanlarda maddi hayat artlarnn ve sosyal amillerin de rol oynad kabul edilmekle birlikte, esas inancn merkezinde bunlara atfedilen kutsallk yer almaktadr. Darendenin Gnpnar kyndeki Manastr pnarna dilek tutan iftlerin bu inanlarn, Hristiyanlktaki ayazma geleneinin bir devam olarak deil de, eski Trk inanlarnda ki su kltnn bir devam olarak nitelendirmenin daha doru olaca kansndaym. Zira su klhttp://www.millifolklor.com
t ile ilgili inanlar Darendede olduka gelimitir. Yine ayn kyde st pnar ad verilen bir pnar daha vardr. Bu pnara ocuuna st verirken st ekilen (kesilen) bayanlar gelerek pnarn suyunda bulgur kaynatrlar. Kaynayp pien bulgurdan yedikleri gibi, suyundan da ierler. Bylece stlerinin tekrar geleceine inanrlar. zellikle st pnar suyunun seilmesinin amac bu suyun kutsallna inanlmasndan kaynaklanmaktadr ki, bu da, Trklerdeki kutsal su kltnn bir devam olsa gerektir (Tanyu II 1967: 244). Aa, trbe, da, su ve bunlarla ilgili oluan inanca gre, kutsallna inanlan nesnenin veya canl varln, kendilerine deil, iinde bulunduuna inandklar gizli glere korku, minnettarlk ve sayg karm bir inan ierisinde hareket edilmektedir ki, bu da insan psikolojisiyle yakndan ilgilidir. Bununla birlikte Aa klt Trk boylarnn destan ve inanlarnda ok derin izler brakmtr. Trklerin yaadklar corafyann her yerinde aput balanm aalar grmek mmkndr. Esasen Trklerde aa kltnn olumasnda kutlu aala ilgili inanlar nemli yer tutmaktadr (gel II 1995: 472 vd). Trk dncesine gre aa, bir taraftan srekli olarak yenilenmekte olan evreni ve kozmik hayatn tkenmez kaynan temsil ederken, bir taraftan da gezegenlere ait gkleri temsil etmektedir. Ayn zamanda mutlak gereklik ve mutlak lmszlk anlamna da gelen hayat aac, hayatn kaynan sembolize ederek, Altay ve Sibirya kam inanlarnda youn bir ekilde yer almtr (Eliade 1964: 247). Bylece Trk kltrnde kutsal aa inancndan kalkp, halk hekimliine kadar uzanan halk inanlar Anadolunun bir ok yrelerinde olduu gibi, Darende ve evresinde de varln srdrmektedir. Heyiketei mahallesindeki yal nar aacnn kutsal kabul
99
edilerek ziyaret edilmesi ve ona zarar verilmemesi, aputlu al mevkiindeki alnn ifal olduuna inanlmas, Somuncu Baba Camiinin yaknndaki yabani incir aacna bir dilekte bulunularak aput balanmas gibi uygulamalar bunun en tipik rneini tekil etmektedir. Trk halk inanlarnda bir ok canl ve cansz varlk ve nesneler olumlu veya olumsuz yarglarla deerlendirilmitir. Darende ve evresinde de uur ve uursuzlukla ilgili birtakm inanlar vardr. rnek olarak yolculuk halinde tilkinin yoldan gemesi, kargann eve veya tarlaya konmas, baykuun tmesi, aniden at kinemesi ve her hangi bir yerde ylan grlmesi uursuzluk olarak nitelendirilirken; saksaan, ahin ve kartal gibi kular da uurlu kabul edilmektedir. Baz hayvanlarn uurlu veya uursuz kabul edildii gibi, baz nesnelerin de uur getirdiine inanlmakta, hatta uurluklar birok alanda ss eyas haline getirilmektedir. Modern insann amuleti diyebileceimiz uurluk, eitli biimlerde ve eitli yerlerde bulundurulmaktadr. Son model arabalarda, binalarn kaplarnda, brolarda, evlerde ve ev eyas olarak kullandmz birok aletlere taktmz yzlerce eit uurluk gsteriyor ki, amzn insan kendini, bilinli ve ya bilinsiz olarak, evresini saran uursuzlua kar hl mcadele etmek zorunda hissetmektedir. Uursuzlua kar mcadele ve ktl uzaklatrc birtakm inanlar dier dinlerde de mevcuttur. Yahudiler, ktl uzaklatrc ya da kiiyi her trl zararl etkiden koruyucu olarak kabul ettikleri elin resmini ister duvarlarna ve kaplarna yapsnlar, isterse stlerinde tasnlar, Tanrnn eli diye nitelendirmektedirler. n Asyada yaayan Hristiyanlar bu ele Meryem Anann eli, Mslmanlar da bu ele Fa-
dime Anann eli demektedirler (rnek 1966: 49,51). Genellikle ortasnda gz resmi bulunan el amuleti nazar demesine kar Anadolunun birok yerinde evlere, i yerlerine aslmakta ve arabalarda tanmaktadr. Esasen bakla yaplan ktlk (Hanerliolu II 1994: 419) anlamna gelen nazar, Trkede gz demesi, ve gze gelme deyimleri ile dile getirilmektedir. lkellerden en gelimi toplumlara kadar yaylm bir inan olan nazara Araplar isabet-i ayn, Franszlar mauvais oeil, Almanlar bser blick, ngilizler evil eye demektedirler. Psikolojik temelinde haset ve kskanlk duygularnn yatt bu vurucu kuvvet, kimi gzlerde hasta edici ve ldrc bir gcn bulunduu inancna dayanr (Bayr 1955: ss.1107). nsan, hayvan, mal eya, vb. her ey nazar konusu olabilir ve kt baktan zarar grebilir. Bu nedenle insanlar, nazara kar koymak ve onu uzaklatrmak iin eski devirlerden beri eitli nazarlklar kullanmlardr. zellikle Anadoluda zerlik otu, ide als, at kafas veya kpek kafas (gel II 1993: 561), keven, mavi (gk) boncuk, kurtun ak kemii gibi nesneler ve kurun dkme gelenei nazara kar alnan nlemler arasnda yer almaktadr. Anadoludaki nazar inanc ile ilgili yapt geni bir aratrmada O. Acpayaml (Acpayaml II 1962: ss.15), Trkiyeyi bir utan bir uca kateden nazarla ilgili inancn bir folklor messesesi kimliinde olduunu belirterek bu inann psiko-sosyal deerler sonunda doduuna ve halen bu esaslar dahilinde ilediini belirtmektedir. Netice olarak Anadoluda olduu gibi Darendede de, gnlk hayat tarzna yansyan baz adetler ve gelenekler, halk inanlar olarak gnmze kadar ulamtr. Halk inanlarnn duyarlln salayan insandaki mit ve korkular giderek bu tr inanmalarn yaamasn
100
salamaktadr. Hatta insandaki hayat korkusu, bilgi eksiklii ile glenerek, psikolojik bir durum alnca halk inanlarna olan rabeti artrmaktadr. Trkiyede folklor aratrmalar ilerledike dinle ilgili olmad halde dinden imi gibi uygulanan det ve gelenekler meydana karlmaktadr. Bunlarn arasnda az da olsa Trklerin Anadoluya geliinden nceki kltrlerin etkisi olduu gibi, bu inanlarn ounda Orta Asya Trk kltrnden gelen unsurlar hakim gzkmektedir. Bunlarn bir ksm toplumun rf ve adetleri haline gelerek, din inanlarla ilgisini kaybetmitir. Bir ksm da slm dininin bir gerei gibi kabul edilmekte ve hayatiyetini devam ettirmektedir.
KAYNAKLAR Acpayaml (Orhan), Ocak-Haziran 1962 Anadoluda Nazarla lgili Baz Adet ve nanmalar, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, XX/1-2 Ocak Haziran 1963 Yamur Duas, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, XXI / 1-2 Bayr, M. (Halit), Mays 1955, Nazar ve Nazarlk, Trk Folklor Aratrmalar Dergisi, S.70, stanbul Bilgiseven (Amiran K.), 1982, Genel Sosyoloji, stanbul, Divan Yaynlar Boyle (J.Andrew), Nisan 1974 Orta ada Trk ve Mool amanizmi, ev. O.. Gkyay, Trk Folklor Aaratrmalar, S.297 elik (Ali), 1995, slamn Kabul veya Reddettii Halk nanlar, stanbul, Beyan Yaynlar. Eliade (Mircea), 1964, Shamanism Archac Tehcniques of Ecstasy, trc.W.R. Trask, New York, Pantheon Books Erz, (Mehmet), 1991,Yrkler, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar Gumilev, (Lev Nikolavi), 1994, Qedim Trkler, ev: V. Guliyev ve V. Habibolu, Bak Glseren, (Mehmet) ve Cengiz (M. Ali), 1966, Darende, Darende Matbas Gnay (nver) ve Gngr (Harun), 1997, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, stanbul, Lain Yaynlar Hanerliolu (Orhan), 1993, Dnya nanlar Szl, stanbul, Remzi Titabevi 1994, slam nanlar Szl, stanbul, Remzi Kitabevi nan, (Abdulkadir), 1987, Makaleler ve ncele-
meler I, Ankara, Trk Tarih Kurumu Ekim 1961, Yaygn Hurafeler ve Meneleri, Trk Folklor Aaratrmalar, S. 147 Ocak 1962 Eik Hakknda Baz nanlar Trk Folklor Aaratrmalar, S.150 Kalafat (Yaar), 1990, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yayn Kprl (Fuat), 1959, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara, Trk Tarih Kurumu. Orkun (H.Namk), 1987, Eski Trk Yaztlar, Ankara, Trk Dil Kurumu gel (Bahaeddin), 1993, Trk Mitolojisi, C.1, Ankara, Trk Tarih Kurumu 1995, Trk Mitolojisi, C. II, Ankara, Trk Tarih Kurumu 1978, Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar Yayn rnek (Sedat V.), 1966, Sivas ve evresinde Hayatn eitli Safhalaryla lgili Batl nanlarn ve Bysel lemlerin Etnolojik Tetkiki, Ankara, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yayn Radloff (Wilhelm), 1994, Sibiryadan III, trc. A. Temir, stanbul, Milli Eitim Bakanl Yayn Ramsay (William. M.), 1960, Anadolunun Tarihi Corafyas, ev. Mihri Pekta, stanbul, Milli Eitim Bakanl Basmevi Roux, (Jean Paul), 1994, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, trc. Aykut Kazancgil, stanbul, aret Yaynlar Tanyol (Cahit), ubat 1960, Din ve Adetler, Trk Folklor Aaratrmalar S.127 Tanyu (Hikmet), 1976, Trklerde Atele lgili nanlar, TFA Kongreleri Bildirileri, C. IV, Ankara 1967, Ankara ve evresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara, Ankara lahiyat Fakltesi Yayn Turan (Osman), 1953, Fuat Kprl Armaan, stanbul, Ayr Basm, Osman Yaln Matbas. 1993, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, Boazii Yaynlar Turhan, (H. Nerve),Batl tikatlar, Sosyal Yeri ve nemi, Toplum Bilim, S.1, Uslu (kr), 1997, Din Pratikler Asndan Trklerde Kam ve Kamlk, Yaynlanmam Doktora Tezi, Malatya, nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits lken, (H.Ziya), 1971, Anadolu rf ve Adetlerinde Eski Kltrlerin zleri, Ankara lahiyat Fakltesi Dergisi, XVII, Ankara Yaltkaya (erafettin), 1943, Eski Trk Ananelerinin Baz Din Messeselere Tesiri, II. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, stanbul, Trk Tarih Kurumu Yazcolu (Stk), 1994, Darende Tarihi, Darende, ?
101
SZL KLTR VE SZL TARH LKS ZERNE BAZI GRLER

Some Thoughts On The Relations Between Oral Culture and Oral History Rflexions sur la relation entre la culture et lhistoire orales
Dr. Ruhi ERSOY*

ZET Bu makalede, Szl Kltr ve Szl Tarih kavramlar zerinde durulmutur. Bu iki kavramn birbiri ile olan ilikisi tespit edilmeye allm ve szl tarih almalarnn szl kltr bnyesinde yer almas gerektiine dair gr ve dnceler ileri srlmtr. Anahtar Kelimeler Szl Tarih, Szl Kltr, cra Ortam, Balam ABSTRACT This article concerns itself with the concepts of oral culture and oral history. It attempts to determine the relationship between these two concepts and puts forward arguments to the effect that studies related to oral history should be conducted within the broader context of oral culture. Key Words Oral History, Oral Culture, atmosphere of execution, context.
nsanln yeryz serveni ile balayan ve tabiatla yzlemesi ile ilk rnn veren, bireyin kendi dndaki dnyay alglamas ile yeni ekiller kazanmaya balayan kltr, yerkre zerinde insanlarn dalm blgelerine gre farkllamaya balam ve her toplulua gre o topluluun yaad corafyann da katklar ile eitlenmitir. nsan topluluklarnn yeryznde farkl grnm ve yaaylarn tayin eden bu kavram hakknda yaplan tanmlar da farkldr. Sz konusu kltr kavram ile ilgili tanmlarn ortak noktasnda ise; bir milletin yaad tabiat zerindeki farkl yaam biimi, dnya gr, tarihi, dini, dili ve benzeri ortak deerlerin toplamnn o milletin milli kltrn oluturduu dncesi hakimdir.
Her topluluk, deiik unsurlardan teekkl ettiinden madd, manev btn kltr rnleri, ait olduu topluluun kimliini temsil eder. Kltr sahasnda her ne varsa, onlarn hepsinin yansmalarn szl kltr ortamnda bulmak mmkndr. Szl Kltr ise bir milletin hayatnda, fertlerin szl ve yazl geleneklerinde yer alan- kabulleriyle, mtereklik gcne erien ve mill kimlii oluturan madd ve manev faaliyetlerin btndr.1 (Yldrm l998:38) eklinde tanmlanmaktadr. Szl kltr, toplumun ortak mal olan hazr kalplarn deneyimleri pekitirecek ekilde biimlendirilmesiyle oluur ve metinden yoksun olduu iin de toplum belleinde yzyllarca gelierek varln halkn bilincine yerletirerek
* Gaziantep niversitesi Fen-Edeb.Fak. Trk Dili ve Ed. Blm retim Grevlisi
102
srdrr. Szle biimlenen dnce zaman iinde gelitike hazr deyilerin kullanm da daha ince bir ustalk kazanr (Ong 1995:50-52). Hafzada meydana gelen bu birikim ve birikimin yeni kuaklara aktarmnda kullanlan anlatm biimleri zamanla daha da geliir. Yaznn icadna kadar, tarih birikim ve tecrbe, szl ortam kaynak ve kanallar tarafndan muhafaza edilip aktarlmtr. Zamanla szl ve yazl ortam birbirinin iine girerek devam ederken bunlara bir yeni ortam daha eklenir ki bu da elektronik ortamdr. Sz konusu bu ortam birliktelii yeni kaynaklar ve yeni terkiplerin olumasna katk salar fakat sz konusu bu ortamlarn tamamnda sz bysn kaybetmez. Walter Ongun tespitine gre; insanolunun dnya zerindeki varl 30.000-50.000 yl ncesine aittir. Buna karlk ilk yaz 6000 yl ncesine aittir. Bu erevede insanlk tarihinin binlerce yllk bilgi, deneyim ve tecrbesinin szl gelenek vastasyla kuaktan kuaa aktarldn syleyebiliriz. Tarih boyunca konuulan binlerce, on binlerce dilden topu topu 106 tanesi edebiyat retebilecek derecede yazya balanabilmi, byk bir ksm ise hi yazlamamtr. Ong, bugn konuulan 3000 kadar dilden yalnzca 78 tanesinin edebiyat retebildii ve yzlerce dilin kendisini ifade edebilecek bir alfabe ile karlamad iddiasndadr (Ong 1995:14). nsanlarn kendilerini ifade edebilecekleri iletiim kalplarnn olumas hususunda, szl kltr kapsamna, szsz gsterime dayanan uygulamalarn da dahil edilmesi gerektii grn ortaya atan Connerton, gnmzle ilgili deneyimlerimizin byk lde gemi hakknda bildiklerimizin zerine oturduu ve genellikle gemile ilgili imgelerimizin, var olan toplumsal dzeni me-
rulatrmaya yaradn ifade edip gemiin anmsanan bilgileri, trensel denilebilecek, uygulamalarla tanp srdrlmektedir. (Conerton 1999:13) demektedir. nsanlarn gnlk hayatlarndaki en sradan olaylardan en olaan st olaylara kadar tarihe kayt drlmesi sz konusu olan veya kayt drlmeden hafzalarda kalan belleklere kayt dlen her trl sosyal, siyasi, ekonomik ve insani hadiseler szl kltr ortamnda yaanmaktadr. te bu noktada szl kltrn bir alt kadrosu olarak szl tarihi de bu balamda deerlendirmek gerekmektedir.2 nk tarihi olaylar cereyan ettikleri toplum ierisinde birtakm etkiler brakmaktadrlar. Bu etkinin bir yansmas olarak da bir szl kltr retiminin (folklor rnnn) meydana gelmesi en doal bir sretir. rnein uzun sre devam etmi, byk aclara sebep olmu, savalar ve gler sonunda oluan destanlar ve ackl iz brakan lm olaylar karsnda yaklan atlar, sosyal ve siyasi olaylarn sonucunda olaylar veya olaylarn kahramanlarn konu alan trkler bunlara en basit rneklerdir. Szl ortam kaynaklarnn yan sra tarihiye yardmc olan ve malzeme sunan bir dier disiplinin edebiyat olduu fikrini ileri atan aratrmaclar da olmutur. Fakat bunlar tarafndan sz konusu edebiyat kavramnn iinde de yine szl kltr rnleri sralanmakta ve u aklama yaplmaktadr: Burada edebiyat kavramn btn kapsam ve arm kmesi ile birlikte mtalaa etmekte fayda vardr. lk yazl edebi verimler, tarihilikte olduu gibi, uzun sre szl gelenein tanmas suretiyle oluturulmutur. Destanlar, masallar, halk hikayeleri, menkbeler, gazavatnmeler, mesneviler bu cmledendir. Gemite
103
neler yaandna dair tarihilere bilgi veren ayn hikye kltrel analizler ile tarih ve kltrel geliimin nasl birbirini glendirip nakledilerek anlatld, zellikle anlaml olaylar ve baz vakalar bize salar. (Abrahams 1981:3). Szl tarihin szl kltr ortam iinde oluup gelimesi asndan, szl kltrn bnyesinde deerlendirilmesi hususunu belirtmitik. Sz konusu bu durumun nasl olabilecei konusunda ncelikle tarih zerine dnmek gerekmektedir. Tarih zerine dnmek Tarih nedir? Ne iindir? sorularn cevaplamay gerekli klyor. Tarih kelimesi, hem gemite kalan insan ve toplumsal olaylar topluluunu, yani yaanm gemii adlandrmak iin; hem de yaanm olan, gemii konu edinen tarih bilimini belirtmek iin kullanlan bir kavramdr. Tarih kelimesinin Bat dillerindeki tm karlklar Greke istoria, istorien szcnden gelmektedir. (Latince: historia, talyanca: storia, Franszca: historie, ngilizce: history, Almanca: Historie). (zlem 2001:21). yonya lehesinde bildirme, haber alma yoluyla bilgi edinme anlamlarnda kullanlan kelime, Attika lehesinde grerek, tank olarak bilme anlamlarnn yan sra ok daha geni bir anlam ieriiyle fizik, corafya, astronomi, bitki ve hayvan bilgisi ve hatta giderek doa bilgisini kapsayacak ekilde kullanlmtr. Bu anlamyla istoria, bir genel aklamaya sokulamayan; ancak gzlenen, tank olunan (istorien) olaylarn bilgisine verilen ad da olmutur. storia kelimesini sadece doal olaylara ilikin birikim bilgisi anlam ile snrlamayp insanlarn ve insan topluluklarnn bandan geenleri kaydetme yoluyla edinilen bilgi anlamnda ilk kez Heredotusun kulland grlr. Heredotus bylece istoria terimini azdan
aza aktarlan veya bizzat yaayarak tank olunan insani toplumsal olaylar hakknda da kullanm oluyordu ki, istoria, insani-toplumsal olaylar aktarma ve kaydetme yoluyla edinilen bilgi anlamn ilk kez kazanm oluyordu. (zlem 2001:22). Bu tanma daha sonra, Thukidies, deerlendirme ve yorumlama etkinliini de ekleyecektir. (zlem 2001: 22). Aristotalesin de belirttii gibi bu devirde tarih bir edebiyat tryd. 19. yzyla gelindiinde tarih iin bilimsel kelimesi sylenebilir olmutur. Bu yzyln tarih yazm klasik Yunan antikann tarihlerine dek uzanan bir gelenek zerinde ykseliyordu. Bu disiplin mit ile gerek arasndaki ayrm Thukydidesle paylayordu, bunun yan sra bilimsel olmasna ve dolaysyla tarih yazmann d karakterini vurgulamasna karn tarihin daima bir anlat biiminde yazlmas gerektiini kabul etmesi bakmndan klasik tarih yazma geleneini srdryordu. (ggers 2000:2). Bilimsel tarihsel sylem, edeb hayal gcn ierdii gibi daha eski edeb gelenek de gerei sahih bir gemiin yeniden kurulmasnda aryordu. Leopold von Rankeden bu zamana bilimsel ynelim Thukydidesten Gibbona dein sren edebi gelenekle u temel varsaym paylayordu: 1) Her ikisi de tarihin gerekten var olan kiileri ve gerekten icra edilmi eylemleri ortaya koyduunu benimsemesiyle gerekle rtme kuramn kabul ediyordu. 2) Her ikisi de insani eylemlerin aktrlerin niyetlerine ayna tuttuunu kabul ediyor ve tutarl bir tarihsel anlat kurmak istiyorsa tarihinin grevinin bu niyetleri kavramak olduunu ngryordu. 3) Her ikisi de, sonraki olaylarn tutarl bir silsile iinde ncekileri izledii tek boyutlu diakronik bir zaman iinde ilerliyordu. Bu gerekilik,
104
kastllk ve silsile varsaymlar, Heredot ve Thukydidesten Rankeye, Rankeden de 20. yzyln epeyi ileri yllarna dein tarih yazmann yapsn belirledi.(ggers 2000:3). Tarih en basit ekliyle, en yaygn anlamda geride kalann bilimi olarak tarif edilmitir. Grnen eksiklii Marc Bloch zaman iinde insanlarn ilmi diyerek tamamlamaya almtr. Turner tarihi gemiten bize ulaan gnmzde ortaya kan tenkiti ve yorumcu bir anlayla incelenen kalntlar eklinde tanmlayarak daha bilimsel bir kalba sokmutur.(Ktkolu 1998:1) Tarih, insanlarn faaliyetleri neticesinde meydana gelen olaylarla ilgilenir. Michelet ve Fustel de Coulognes Tarihin konusu, tabiat gerei insandr. der, Thomas Carlyle ise nsanlarn baard ilerin tarihi, yeryznde alp abalam adamlarn tarihidir szyle, tarihin byk insanlar etrafnda yazld eklindeki dncesini ortaya koyar. (Ktkolu 1998:3) Yazyla tanm toplumlarn henz yazyla temas etmemi, merkezlerden uzak kesimlerinde (periferisinde) de ortak kltrel miras ve birikimler, olaylar karsnda alnan tavrlar, szl kltr ortam ierisinde retilirdi. Buna rnek, geleneksel Trk toplumunun ortak hafzas ve vicdan olan ozanlardr. Sz konusu bu ozanlar milletin hafzasn aktaran bellek konumundaydlar ve toplumsal hayatta gerekli olan bilgiyi reten datan ve aktaran konumunda olmular sosyal ve siyasi ihtiyaca gre tiplere ayrlarak kltrn, yaylm ve srekliliini salama noktasnda ilevler stlenmilerdir.(Yldrm 1999:505/530). ngiliz tarihi P. Thompson, Afrika ktasndaki szl gelenei deerlendirdii eserinde yaz ncesi dnemdeki tarihin tmyle szl olduunu belirtir.
Thompsona gre yaz ncesi dnemde zaman, gkyz, zanaatlar, beceriler, kanun ve konumalar, ticari ilemler ksaca btn toplumsal birikimin aklda tutulmas gerekiyordu (Thompson 1999:20). Btn bu uygulamalar kolektif hafza veya grevli kiiler tarafndan tutulup kltr olarak sonraki kuaklara aktarlrlard. Hatta yaznn kefinin ilk dnemlerinde yaz, bir bilgiyi oluturan ve bunu kayda alp dnceyi kolaylatran bir enstrman olmas yerine sadece ambar memurlarnn hesap ilerinde bilgiyi saklama maksadyla kullanlan herhangi bir enstrmand.(Dupont 2001:19) Yazl ortam kaynaklarnn yetersiz ve az olduu mehul tarihsel dnemlerle ilgili olarak elimizde sadece szl ortam kaynaklar bulunmaktadr. te bu aamada szl tarih disiplini devreye girer. Belgelerin yetersiz, az, yanl olduu kanaatini uyandrd srada tarihsel olaylarn cereyan ettii toplumun szl geleneine mracaat edildiinde bize farkl alardan ve bilmediimiz tanklklarla aydnlatc ufuklar alabilir. Szl Tarih almalar vastasyla tarihi olgu ve olaylarn farkl cephelerden deerlendirildiini iddia eden P. Thompson sz konusu bu durumu u ekilde deerlendirir: Szl tarih insanlar tarafndan kurulmu bir tarih trdr. Hayat tarihin iine sokar. Kahramanlarn yalnz liderler arasndan deil, ounluu oluturan ve o ana kadar bilinmeyen insanlar arasndan seer. Toplumsal snflar ve nesiller arasndaki balanty dolaysyla anlay salar. Ortak anlamlar ortaya kararak tarihiye ve sradan insanlara bir zamana ve mekana aidiyet duygusu kazandrabilir. Szl tarih, tarihin kabul edilmi mitlerini ve baskn yarglarn yeniden deerlendirme, tarihin toplumsal anlamn kkten dntrme arac-
105
dr. nsanlara tarihlerini kendi szleriyle geri verir. Onlara gemii verirken gelecei kurmak iin de yol gsterir. (Thompson 1999:18) Tarih ilmi uzun yzyllar arlkl olarak egemenin merulatrlmas zemininde merkez figrlerin etrafnda kurgulanp sunulmutur. Oysa ki, bir tarihsel olay gerekletiren aktrlerin says birden fazladr. Ayrca olaylar farkl toplumsal kesimler tarafndan farkl ekillerde alglanr. Sosyal yap ierisindeki her grup, olaylara kendi penceresinden bakar ve kendi gereini ve haklln vurgular. Tarihsel dnemler ierisinde iktidarlar, gemii kendi alglay ve siyasal hedefleri dorultusunda takdim edebilirler. Bilgi ve belgeleri, iktidar merkeze alan bir nevi egemenin tarihini anlatacak biimde dzenleyebilirler. Siyasal iktidarlar bununla da kalmayp asayi kaygsyla tarihsel olaylar ve buna ilikin belge dzenini kendi yarglarn destekler mahiyette dzenleyebilirler. Tarihin bu tarz kayde geirildii ortamlarda sz konusu olaylarn birinci derecedeki kahramanlarnn hadiselerdeki konumu kayt altna alnmayabilir. Bu gibi durumlarda farkl toplumsal katmanlarn ve taraflarn edebi eserlerinde ve szl kltrlerinde tarih olaylarn salkl bir ekilde deerlendirilmesi olaylarla ilgili alternatif bilgi ve belgelerin bulunmas mmkndr. Bylece bu retimlerden tarih bir kaynak olarak faydalanmak mmkn hale gelir. Fakat bu faydalanma esnasnda tarihinin olduka dikkatli ve metotlu bir ekilde davranma mecburiyeti vardr. nk edebiyat, eserini ortaya koyarken haric alemdeki olay ve meknlardan semeler yapar ve onlar bir kompozisyon iinde yeniden retir. Bu srete yaanm gereklie ve mekna aynen balanmama keyfiyeti vardr.
Tarihi malzemesini oluturmada ksmen edebiyat gibi davranmaktadr. Binlerce olay ve bilgi iinden, ok snrl sayda devrin ruhunu aksettirebilecek eleman alr. Fakat yazma aamasnda deitirme ans yoktur, gerei olduu gibi aktarmak zorundadr. Bu aamada tarihileri bir zorluk beklemektedir. Tarihi edebiyat eserindeki kurmaca yapy kavrayp analiz ederek iine yarayacak bilgileri seebilme yeteneine sahip olmaldr. Bir edeb metnin tarihsel bir belge olarak nasl kullanlaca konusundaki ncl F. Kprl yapmtr. Kprl; tarihi, sadece kronoloji ve biyografiye indirgeyen yaklamlarn tutarsz ve eski olduunu belirtir. Edebiyat eserlerinin zaman zaman asl kaynaklar aabilecei kanaatindedir. Fakat bu yararlanma esnasnda salam bir filoloji kltr, tenkit yetenei gerektiini vurgular (Kprl 1943:379-486). Edebiyat ve tarih aratrmaclarnn disiplinleri arasndaki mtereklik hususunda gr ve dnceleri olmutur. Hlasa sz konusu bu durumla ilgili grlerin temelindeki anlay; tarihinin edeb esere yaklarken sz konusu bu eserlerin estetik endienin n plana alnarak yazlan eserler olduunu gz nnde tutmas gerektii ve bununla birlikte estetik endienin n planda olmad ikinci snf eserlerde, tarihinin iine yarayacak pek ok malzemenin varl gr hemen hemen ortaktr. (Tural1991:1-16) (Togan 1985:36-75). Dier taraftan tarih yazcs olgu ve olaylar sralamakla yetinemez, Carrn ifadesiyle Olay, olgu ve belgelerden yola karak tarihi oluturmak yetmez, bir yorumcuya ihtiya vardr. Diyerek yorumcu ibaresiyle szl anlatm vurgulamakta ve dolaysyla (Carr 1993:25) edebiyat perspektifinin nemi kendiliinden ortaya kmaktadr.
106
Bu bilgilerden hareketle, edeb metnin ve szl kltr rnlerinin ada tarih aratrmaclnda muteber kaynaklar olduu sylenebilir. Fakat byle bir almada disiplinler aras bir bak asna, salam bir i ve d tenkit bilgisine sahip olma zarureti vardr. Edeb ve tarih eserler incelenerek, ait olduu dnemin ve toplumun estetik tutumu ve deer yarglar, kar durular, farkl statleri norm ve davranlar hakknda bilgi sahibi olunabilir. Tarih aratrmacl, insann kendisine ilikin gerekli olan bilgi iin bir zaruret halini almtr, nk insann kendi yksn bilme ihtiyacnn doal bir hal olduu dnlr: Kendini bilme burada salt kendi kiisel zelliklerini, onu teki insanlardan ayran zelliklerini bilmesi demek olmayp, insan olarak insann ve insanln kltrlenme sreci esnasndaki yapsn bilmesi demektir. Bu konuda Collingwood kendinizi bilmeniz, ilkin bir insan olmann ne demek olduunu bilmeniz; ikincileyin olduunuz insan olmann ne demek olduunu bilmeniz; ncleyin olduunuz insan olmann ve baka biri olmamann ne demek olduunu bilmeniz anlamna gelir. Kendini bilmeniz ne yapabileceinizi bilmeniz anlamna gelir; kimse ne yapabileceini, denemeden bilmedii iin de, ne yapabilecei konusundaki tek ipucu olarak da ne yapt ortada kalmaktadr. yleyse tarihin deeri bize insann ne yaptn bylece insann ne olduunu retmesi bakmndan ortaya kmaktadr (Collingwood 1996:40-41) diyerek tarih aratrmaclnn mahiyeti ve nemini belirtirken insan her ynyle tarihin iine oturtmann gerekliliini de vurgulamaktadr. Yukarda da bahsedildii zere bir edebiyat ekli olarak grlen, Heredotus ile anlamn bulan szl kaynak tarihi-
lii gnmzde yeni bir almla tekrardan ortaya kma abasndadr. Yazl kaynaklardan farkl olarak szl kaynaklar tek bana kullanmak bilimsel tarihilikle badamayabilir; ancak yazl kaynaklarn zerine ina edilen szl kaynaklarla ortaya karlm tarih bilgi ilkesi, geree daha yakndr. Yazl kaynaklarn yetersiz ve az olduu durumlarda szl kaynaklar devreye girebilir. Szl kaynaklar kullanan szl tarihilik, szl kltrle i ie gemitir. Onu kapsar ve ayn zamanda onun iindedir. Kprl, Anadolu Seluklu tarihinin yerli kaynaklarndan sz ederken szl kaynaklara zellikle vurgu yapar. Tarih olaylarn gereklerini, derinlerde kalm sebeplerini szl kaynaklar snfna koyabileceimiz ve yazl kaynaklar kadar nemli olan destan epik mahiyetteki halk romanlar ile dier szl edebi kaynaklarda bulabileceimizi belirtir.(Kprl 1943:27-387) M. Ktkolu, szl kaynaklar tarih iirler, hikyeler, efsaneler, mytoslar, destanlar, menkbeler, fkralar ve ataszleri olmak zere yedi grupta toplar. (Ktkolu 1998: 1920) Zeki Velidi Togan da tarihi kaynaklar Mahede ve Hatralar ve Kaldklar veya Kalntlar eklinde tasnif eder. Bunlardan kalntlar dnda kalanlar F. Kprlnn ve M. Ktkolunun da belirttii szl kaynaklardr. Tarih iirler, genelde edeb ama dorultusunda meydana getirilmi, tarih bir olay anlatmakla beraber tek amac tarihsel bilgi vermek olmamtr. Bu iirleri tarih kaynak saymak doru olmaz; ancak edeb amala yazlsa da olaylar drst bir ekilde ortaya koyan iirlerden yararlanlabilir (Togan 1985:39). Destanlarn bir ksm, tarih esaslara dayanr gibi grnmekle beraber, hakikatte tarih olmayan ahsiyetlere ait-
107
tir. Dier bir ksm tarih olaylar anlatr. Bunlar azdan aza yayldndan, ilk icracs unutulmu olduu iin destan saylr. Destanlarn masal eklinde olanlar yani tarih olmayanlar tarih iin kaynak saylmazlar (Togan 1985:40) fakat bununla birlikte tarihe ulamada mitlerden geni lde faydalanlmtr. Fakat bunlardan yararlanlrken bir metoda sadk kalmak ve dikkatli olmak arttr. Trk kavimlerinin n-tarihteki yaylmalar ile bal baz durumlar ispat yolunda da bunlardan istifade edilebilir. Baz kavimler kendi tarihlerinden masallar, hikyeler ve destanlarla bahsederler. Destan tarih belgelerdeki boluklar dolduracak ekilde kullanmak mmkndr. Hatta metotlu bir ekilde deerlendirilirse belge bulunmayan devirler ve yerler iin de kaynak vazifesi grr. ran tarihine ait eserler, rnein, ran destanlarndan alnarak yazlmtr (Togan 1985:45). Destanlar esas hadiselerden ziyade ayrntlarn, st kapal geilen mevzularn aydnlatlmasnda kaynak olabilirler. Bu konuda Z. V. Togan u tespitte bulunur: Tarih meseleleri aydnlatmak yolunda, destanlardan usule muvafk olarak istifade edebilmek ok mkl bir itir ve bunu usulyle yapabilen tarihi hem tarihin ilim olarak ne demek olduunu anlam, hem de metot ve itikadn ne olduunu tamamiyle kavram bir alim olduunu gsterir ve ancak bu gibi zevatn elinde sert bir intikade tabi tutularak istifade edilen destanlar ok kymettar menba eklini alabiliyorlar. Bu eraite malik olmayan bir tarihi, destanlara ba vurursa baa kamaz ve btn iini berbat eder. der. (Togan; 1985: 47-48). nemli bir szl tarih kayna da menkbelerdir. Avrupada bu konuda a-
lmalar yaplm tarihilerin hizmetine sunulmutur. Togan, bizde bunun gibi menkbelerin tarih menba sfatiyle kymeti dahi laykyla anlalmad iin toplanmadn syler. Togan, ayrca menkbelerin lkelerin imar ve iskn tarihlerini renmede, hakknda bilgi verilmeyen savalarn nerede ve nasl meydana geldiini renmede, lkenin o zamanki iktisad hayatna ait fikir elde etmede de faydal olduunu; eer metoduna uyarsak menkbelerin bizim tarihimiz iin de ok nemli kaynak olacan belirtir (Togan 1985:50). Togann yazl olmayan bir kayna kullanmada gsterdii yol phesiz ilk nce tarih metodolojisini kavramakla balyor. Szl kaynaklarn tarih iin gvenilir kaynak olmalar iin ilk art bunlarn doru ve usulne uygun bir ekilde ve zamannda derlenmesidir. lber Ortaylya gre sz konusu bu szl ortam malzemeleri Kamuoyunu oluturan aralar arasnda dedikodu kadar, meddah hikyeleri, kssahanlarn anlattklar menkbeler, halk airlerinin destanlar, phesiz ki toplumsal hayatn yazl belgeler dnda kalan ynlerini, eitli gruplarn kanaatlerini anlamak bakmndan nemli malzeme tekil ederler. (Ortayl 2000:38). Bu konuda Ahmet Yaar Ocak da kltr tarihi kayna olarak menkbnmelerin kullanlabileceini metodolojik bir yaklamla izah etmitir. (Ocak 1992) Szl tarih almalar, kaynak olarak kiisel anlarn kullanm zerine ina edilir. Bu kaynaklar temel alnarak tarihilerin genelde dayandklar belgeleri tamamlayc bir rol stlenir. Sz konusu olan tarihi olayn belgelere yansmayan sosyal balamn anlamaya alarak tarihi belgeler arasna skp kalm olan insan ve onun toplumsal boyutunu ortaya koymaya alr. Caunce,
108
szl malzemelerin tarih aratrmaclnda son zamanlara kadar kullanlmamas ile ilgili tarih imdiye kadar bu tr malzemeler olmadan yazldysa, bunun nedeni genelde tarihilerin bunlardan yararlanmay dnmemeleri ya da bilmemeleridir eklinde tespitte bulunmaktadr. (Caunce 2001: 8) Szl tarih almalarna Avrupa, pek ok lkeden nce girimitir. Hatta ngilterede her trden szl tarihiye seslenen yllk konferanslar dzenleyen ve Szl Tarih (Oral History) adl dergiyi yaynlayan bir Szl Tarih Dernei (The Oral History Society) vardr (Caunce 2001:11). imdiye kadar szl tarihin zellikleriyle ilgili, nasl olmas gerektiine dair bir ok teorik yazlar yazlp izilmitir. Burada zerinde durulmas gereken nokta, szl kayna kullanmann kendi bana bir ama olamayaca, salt szl tarih adyla bir tarih trnn bulunamayaca dncesidir. Szl tarih almalarndaki temel felsefe; daha ziyade szl kaynaklar toplama yntemi ve bu malzemelerden hareketle bu gn daha iyi anlayabilmek ve gelecei ynlendirmek iin gemii anlamlandrma srecine yaplan bir katkdr (Caunce 2001:11). Otobiyografiler dnda szl tarihi dier alma yntemlerinden kesin olarak ayran farkllk bilgi toplama iidir, nk szl tarihte bilgi toplayan kii birincil kaynaklarn oluturmada aktif bir role sahiptir. (Caunce 2001:21) Szl tarih aratrmalarnda uygulanan metod ve dolaysyla sahaya bak her kltre gre farkllk arz edebilir. nk her kltr ve medeniyet ortaya kt ekolojik ortam ierisinde madd ve szl mahiyette birok yapy meydana getirir. Bu yaplarn ait olduklar balam ierisindeki anlamlarnn incelen-
mesi bize o kltr hakknda yazl kaynaklarda bulamayacamz tanklklar ve almlar salar. Dursun Yldrma gre Her nesne sahip olduu metin lsnde bir anlama, bir anlalabilirlie, bir okunabilirlie imkan verir. (Yldrm 2000:33). Bu erevede her kltrel yap ve kurum bir metin gibi alglanmaldr. Szl kltr ortam, icra ortam avantajndan dolay tarihe yazl bilgi ve belgelerde bulamayaca alternatifler ve ayrntlar sunar. Yazl metin doas gerei statik bir mahiyettedir. Szl ve yazl bir metni yorumlamak, metnin oulluk deerini verebilmektir. Zira metin ouldur. Bir metnin sylemi konuan-iiten, yazan-okuyan arasnda gerekleen dinamik bir sre, bir metinleraraslktr. Konumacnn szleri, sesinin zellii ve nitelii (yz ifadeleri ve el kol hareketleri v.s.) ya da yazarn formu ki bu anlatdr- kelimelerden mteekkil deildir. Bu form sylemdir. (Szen 1999:36). Metin kavramn bu erevede ada kltr ve dilbilimsel yaklamlarda olduu gibi belli bir bildirisi olan yap eklinde anlamak gerekir. Szl sylem, yazl sylemdeki gibi, dilbilgisine gerek kalmadan anlamn belirlenmesine yardmc olan bir ortama sahiptir. Bir dier farkllk yazl sylemde anlam, dilin kendisinde younlarken, szl sylemde anlamn balamdan domasdr. (Ong 1995:54/122/128). Sonu olarak unu syleyebiliriz ki; szl kltr rnleri zellikle destanlar, mitler, kahramanlar, kutsallk atfedilen meknlar modern zamanlarda ulusal kimliklerin oluturulmasnda tanmlayc ve belirleyici bir rol stlenmilerdir. Btn bu semboller ve anlar ulus olmay ekillendirmedeki yollardr. Bunlar gl iaretler ve aklamalardr, sonraki kuaklarda duygu yaratabilme kapasitesine sahiptirler. (Smith 2002:256).
109
21. yzyl eiinde Trk mill kimlii, yeni kuaklarn alglayabilecei bir kavramsal ereve iinde yeniden tasarlanp sunulabilmesi iin Trk Szl Kltr almalarna Szl Tarih almalarnn da dahil edilmesi gerektii dnlebilir. Gerek uzak gemiin, gerekse yakn gemiin hadiselerini daha iyi anlayp yorumlamak iin tarihi olaylarn balamyla birlikte ele alnp bilimsel usullerle incelenerek tarihsel kompozisyonun kurulmasnn daha mmkn olabileceine inanyoruz. Sz konusu bu tarz bir yaklam insan ve zaman kavramnn ortak paydasnda ekillenen tarih ve o tarih iinde insann sz vastasyla rettii kltr daha anlaml ve anlalr klacak ve bu durum gelecein kurgulanmasnda veri taban oluturma hviyetine sahip olacaktr. retici ve yaratc bir yeniden yaplanmann kurgulanmas iin Trk szl kltr ok salkl rol modeli olabilecek kahramanlara ve duygusal motivasyona sahiptir.
NOTLAR 1 Dursun Yldrm Folklor Kavram yerine Szl Kltr Bilimi/Kltr Bilimi kavramn kullanmakta ve bu kavram kullanmasnn nedenini Szl Kltr ve Folklor Kavram zerine Dnceler adl makalesinde aklamaktadr makaledeki gr ve dncelerden hareketle biz de bu almada Folklor kavram yerine szl kltr kavramn tercih ettik. Daha geni bilgi iin bkz.(Yldrm1998:3742) 2 Tarih Yazm ve Szl Ortam Kaynaklar konusunda daha geni bilgi iin bkz. (Yldrm1998:87101) KAYNAKA ABRAHAMS, Roger D.; 1981, Story and History: A Folklorist Wiev, [Oral History Review. IX, USA.. BIAK, Ayhan; 2003, Hafza ve Tarih. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Aratrmalar Dergisi, S.3, stanbul. CARR, Edward Hallet; 1993, Tarih Nedir ? (ev. Miskez Gizem Gktrk), stanbul. CAUNCE, Stephen; 2001, Szl Tarih ve Yerel Tarihi (ev. B. Blent Can-Alper Yalnkaya), stanbul.
COLLNGWOOD, R. G.; 1996, Tarih Tasarm (ev. Kurtulu Diner), Ankara CONNERTON, Paul. Toplumlar Nasl Anmsar, (ev. Alaaddin enel), stanbulAyrntYaynlar, 1999. DUPONT, Florence; 2001, Edebiyatn Yaratl (ev. Necmettin Sevil) Ayrnt yay. stanbul GGERS, George G.; 2000, Bilimsel Nesnellikten Postmodernizme Yirminci Yzylda Tarih Yazm (ev. Gl aal Gven), stanbul. KTKOLU, Mbahat S.; 1998, Tarih Aratrmalarnda Usl, stanbul. KPRL, Fuat; 1943, Anadolu Seluklu Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten,Temmuz 1943, C.7,S.27 s.387 OCAK, Ahmet Yaar (1992) Menakbnameler, Ankara : Trk Tarih Kurumu ONG, Walter; 1995, Szl ve Yazl Kltr/Szn Teknolijilemesi (ev. Sema Postacolu Banon), stanbul. ORTAYLI, lber; 2000, Osmanl Toplumunda Ynetici Snf Hakknda Kamuoyunun Oluumuna Bir rnek; Menakb- Mahmud Paa-i Veli(Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim Makaleler I iinde), Ankara, Turhan Kitabevi. ZLEM, Doan; 2001, Tarih Felsefesi, stanbul. SMTH, Anthony D.; 2002, Uluslarn Etnik Kkeni (ev. S. Bayramolu, H. Kendir), stanbul, Dost Yay. SZEN, Edibe; 1999, Sylem, Belirsizlik, Mbadele,G ve Refleksivite, stanbul Paradigma Yay. THOMPSON, Paul, 1999, Gemiin Sesi (ev. ehnaz Laykel), stanbul. TOGAN, A. Zeki Velidi, 1985, Tarihte Usul, stanbul. TURAL, Sadk Kemal; 1993, Zamann Elinden Tutmak, Ankara, Ecdad Yay. YILDIRIM, Dursun. 1998 Szl Kltr ve Folklor Kavramlar zerine Dnceler Trk Bitii, Ankara, Aka Yay. YILDIRIM, Dursun. 1998 Corafyadan Vatana Gei ve Vatan ile Gedi Problemi., Trk Bitii, Ankara, Aka Yay. YILDIRIM, Dursun. 1998 Trk Folklor Aratrmalarnn Problemleri,. Tarih Yazm ve Szl Ortam Kaynaklar, Trk Bitii, Ankara, Aka Yay. YILDIRIM, Dursun. 1999 Dede Korkuttan Ozan Bara Dnm, Trk Dili, say 570,:505530. YILDIRIM, Dursun; 2000, Trk Szel Kltrnde Sreklilik <Osmanl Hanedanl Dneminden Cumhuriyete>,Trkbilig (Nisan) S.2000/1,Ankara.
110
TRK KLTRNDE KADIN

Women in Turkish Culture Femme dans la culture turque
Yrd. Do. Dr. Ayfer YILMAZ*

ZET almamzda Trk Kltrnde kadnn yerini ve nemini inceledik. Bunun iin ncelikle bilim adamlarnn kltr kavram hakkndaki fikirlerinden hareketle kltr kavramn tarttk. slmiyet ncesi Trk kltrnde kadnn konumunu dier kltrlerdeki anlaylarla mukayese ederek aradaki farllklar dikkatlere sunmak istedik. Grdk ki; Trk kadn, gerek bat toplumlarna, gerekse slmiyeti kabul eden ark toplumlarna nispetle hr, cemiyet iinde saygn bir konuma sahiptir. slmiyetten sonra, yerleik kltre de geilmesiyle Trk kadnnn eskiye oranla sosyal hayattan soyutlanmasna ramen yine de dnyadaki dier toplumlarla bilhassa Mslman dou toplumu ile mukayese edilince zel bir yeri olduu tartlmaz. Bu zel durumu edeb eserlerde ve Trk kltrn inceleyen eitli sosyolojik ve teolojik almalarda aka grebiliriz. ncelememiz sonunda tarih boyunca kadnmzn, daima erkekle yan yana olduu ve toplumdaki yerini koruyarak, sosyal hayat iinde birey olarak varln srdrd, e, anne veya evlt olarak sayg ile karland sonucuna vardk. Anahtar Kelimeler Kltr, Medeniyet, Kadn, Trk Kadn ABSTRACT In this study, we tried to determine the place and importance of the woman in Turkish culture. To achieve this, first of all, we discussed culture as a concept in the light of thoughts put forward by various scholars. Trying to understand the status of the woman in pre-islamic Turkish culture in comparison to other cultures and focusing on specific differences, we saw that the Turkish woman had a more free and respected status in society in comparison to both western societies and eastern Muslim societies. After the adoption of Islam, in spite of the isolation of the woman in society partly due to the abandonment of nomadism in favor of settled culture, the place of the woman still appears special when compared to other societies. We can clearly see this special status of the Turkish woman in various sociological and theological studies which observe Turkish culture, as well as in Turkish literary works. At the end of our study, we came to the conclusion that throughout history, the Turkish woman stood side by side with the man, that she existed as an individual in social life, and that she was always treated with respect as a mother, wife or daughter. Key Words Culture, Civilization, Woman, Turkish Woman.
Kltr bir milletin varlnn en nemli ve vazgeilmez unsurlarndan biridir. Latince topra ilemek anlamna gelen kltr, Avrupa dillerinde kazand yksek ve umum bilgianlamlarnda da kullanlmtr (Kafesolu,1988:16). Ksaca bir milletin kimliini yanstan unsurlarn tm olarak da tanmlanabilecek kltr kavram uzun zaman dnrlerin zerinde nemle durduklar bir unsur zelliini korumutur. Bu konuda E.B.
Taylor, C.Wiesler, E.Sapir, A.Young R. Thurnwald, A.K.Kohen, F.A. Wolf, A. Vierkandt gibi yabanc dnrlerin yannda bizde de Ziya Gkalp bata olmak zere, brahim Kafesolu, Mmtaz Turhan, Amiran Kurtkan Bilgiseven, Erol Gngr, Sadk Tural gibi bilim adamlar ve aydnlar kltr kavram zerinde dnce retmilerdir. Ziya Gkalp, Trkln Esaslar adl eserinde kltr (hars) ile medeniyeti bir-
* Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi
111
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 birinden ayrarak kltr yle tanmlar: Hars; bir milletin din, ahlk, hukuk, muakelev, bedi, iktisad ve fenn hayatlarnn ahenkdr bir mecmuasdr. (Gkalp, 1976: s.25) Gkalpe gre medeniyet ise; ayn (mamure) ye dahil birok milletlerin itima hayatlarnn mterek bir mecmuudur.( Gkalp, 1976: 25) Bu konudaki en ayrntl tanmlardan biri de Sadk Turala aittir: Kltr; tarih bakmndan mevcudiyeti kesin olarak bilinen bir toplumun, sosyal etkileme yoluyla nesilden nesle aktard manev ve madd yaay tarzlarnn temsil ve tecelli bakmndan yksek seviyedeki bir bileii olan ve sonucu asndan ise, ferde ve topluma benlik , kimlik ve kiilik ile mensubiyet uuru kazandrma, btnlemi klma , yaanan evreyi kendi hedefleri istikametinde deitirme arzu ve iradesi veren , deer norm ve sosyal kontrol unsurlarnn belirledii bir sistemdir.(Tural, 1992: 109) Trk sosyal hayatnn temelini oluturan ve kltrel yap iinde byk neme sahip en kutsal birimi olan ailenin vazgeilmez unsuru, kukusuz kadndr. Kadn, anne, e, abla vs. unvanlarla aile iinde olduu kadar, kadn kimlii ile de Trk toplumunda nemli bir yere sahip olmutur. Tarih boyunca, Trk kadnn Trklerin dahil olunan kltr daireleri iinde grupta deerlendirmek mmkndr. 1) Gebe hayat iinde kadn 2) Yerleik medeniyet ile slam kltr evresinde kadn 3) Bat medeniyeti tesiri altnda kadn (Snmez, 1966-1969: 19) Trklerin yaad medeniyet dairelerine gre kadn; avc-toplayc cemiyette; oyunla, elenceyle megul bir varlk, atl-gebe toplumda; hayatn her safhasnda faal, yerleik medeniyet dairesinde ise; yaad hayat tarzna bal olarak durgun ve atl gebe toplumdaki kadna nazaran pasif; fakat yine de erkeinin yannda yer alm ve yle grlmtr. bugn dnyann Mslman lkeleri arasnda kendini kurtarm, zellikle kadn haklar asndan hepsinin nne gemi tek lkenin Trkiye olduu dncesi1 ni de gz ard etmeden Trk kadnn, kadn kimlii iinde incelemeye alacaz. Bu arada, eski Trklerdeki uygulamalar esas alarak bunlarn gnmzdeki yansmalarna da deineceiz. Bu noktada Trk kadnnn sahip olduu meziyetler konusunda Kemal Atatrkn szlerini inkr ya da reddin mmkn olamayaca kanaatindeyiz: Dnyada hibir milletin kadn, ben Anadolu kadnndan daha fazla altm, milletimi kurtulua ve zafere gtrmekte Anadolu kadn gibi emek verdim diyemez. Belki erkeklerimiz memleketi istila edenlere kar sngleriyle, dmann snglerine gslerini germekle dman karsnda bulundular. Fakat erkeklerimizin tekil ettii ordunun hayatlarn kadnlarmz iletmitir ift sren, tarlay eken, ormandan odunu, keresteyi getiren, aile ocaklarnn dumann tttren, btn bunlarla beraber srtyla, kansyla, kucandaki yavrusuyla yamur demeyip, k demeyip, scak demeyip cephenin harp malzemesini tayan hep onlar, hep o yce, o fedakr, o ilah Anadolu kadnlar olmutur. Bundan tr hepimiz, bu byk ruhlu ve byk duygulu kadnlarmz kran ve minnetle sonsuza kadar aziz ve kutsal bilelim. (li,tarihsiz: 71). Bu konuda yabanc aratrmaclarn tespitleri de tarihi hakikatlerin deitirilmee alld bir ortamda kabul edilmek zorunda kalnan bir zellik olarak karmza kar. Trk kadnnn zellikle Kurtulu Savanda evde ve tarlada erkeinin iini yaparak, yarallara refakat ederek ve hayat pahasna cepheye cephane tayarak oynad rol dikkatlerden kamaz (Uriel,2001:106). Trk kadn, yzyllar boyunca kurtulu sava rneindeki gibi toplum iinde zerine den sorumluluklar lykyla yerine getirmitir2. Oysa kimi kltrlerde kadn ktlklerin kayna olarak kabul edilmektedir (Sarkoyuncu, 1999: 21) .rnek olarak Yunun mitolojisinde Zeusun kz Athenann;
112
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 Beni hibir kadn dourmad. Bu yzden her konuda babama boyun emem ve erkein stnln tanmam doaldr. szleriyle babasnn bandan km olmann gururunu tarken, kadn kimliini nasl (Kksal, tarihsiz:163) red yoluna gittiini aka grmek mmkndr. Zaten Yunan mitolojisinde, kutusunda fenalklar ve straplar olan ilk kadn Pandorann yaratlmasnn sebebi, Tanr Zeusun insanlardan almak istemesidir (Can, 1970: 15-16). Yine bat kltrnn nemli isimlerinden Aristo; halk tabakasndan birinin sahip olabilecei tek kle kadndr derken, Bacon; Kadnda erdem ile yumuak balln en nemli koulu, kocasnn akll bir insan olduuna inanmasdr (Kksal, tarihsiz: 163) der. slmiyetten nceki Arap toplumunda, kz ocuklarnn doar domaz diri diri gmld de bilinen bir tarih hakikattir. Halbuki eski Trklerde, kz evlat erkek evlattan ayr tutulmam, slmiyetten nceki Arap toplumunda olduu gibi bir felket, zillet, eklinde yorumlanmamtr. Aksine, kz babas olmak iin Ouz Beylerinin duasn isteyen kimseler de vardr (Gkalp,1989: 26). Hun ve Gktrk andan elimize geen belgelerde kz evlada verilen nemi aka grmek mmkndr (Gler,1992:78). O kadar ki, Trklerde ister kz, ister erkek olsun evlada oul denmektedir.3 Buna paralel olarak; Gktrk kzlar bir ailenin hanm olmak zere yetitirilir, savata dman eline gemeleri byk zillet.4 saylmaktadr. Destanlar dneminde kadnlar, erkekler gibi atadan grdkleri hayat devam ettirme gayreti iindedirler.evrenin erkekleri ile iyi komuluk ve akrabala dayanan bir dzen, kadnlarn erkeklerindeki mnasebetlerinde mihenktir. Ayrca bu cemiyetlerde kadn, modern hayatn suniliinden, kasabal kadnn zavalllndan uzak bir ekilde gereken yer ve itibar kazanmtr.Kadn her eyiyle erkeinin yannda, grbz ocuklar dourmak ve yetitirmekle vazifelidir.(Tural,1993: 222) Kutsal unsurlarn at, avrat, silah olarak kabul edildii Trk toplumunda kadn, gzellik konusunda da ayrcalkl kabul edilir. Trk kadnnn fizik vasflarn eitli kaynaklarda aka grmekteyiz. rnein; en nemli halk edebiyat mahsullerimizden Dede Korkut Hikyelerinde kadnn tarifi dikkat ekicidir. Beri gelsene bam baht, evim taht! Evden kp yryende selvi boylum, Kurulu yaya benzer atma kalm kiz badem smayan dar azlm, Gz elmasna benzer al yanaklm, Kadnm, direim, dleim!(Gkyay, 1976: 3) Manas Destannda ise kadn; rzgrda saz gibi sallanan, pembe yzl, su gibi effaf ehreli, kaz gibi uzun ve gzel boyunlu, ince belli olarak tarif edilir (Gnay, 1997: 61).5 Gzellii ile methedilen Trk kadnnn zek ve becerisini ortaya koyan Kadnn fendi erkei yendi sz de bouna sylenmemi olsa gerek (Kurt, 1991: 9). Zeks ile kendini kantlayan kadnn beenisini kazanmak erkek iin zahmetli bir sretir. Kagarlya gre baz Trk evrelerinde evlenebilmek iin mstakbel gelini at koturmakta, ok atmakta ve grete yenmek (Trkdoan, 1992: 44-45) gerekmektedir. Dede Korkutta Kanl Koca Olu Kan Turalnn e olarak seecei kadnda arad zelliklerde de yiitlik, ataklk ve cesaret n plandadr: - Baba, ben yerimden dorulmadan o kalkm, ayaa dikilmi olmal, ben karako atma binmeden o binmi olmal; ben kanl kfir eline varmadan o varm, bana ba getirmi olmal.(Gkyay,1976;133) demektedir. Kanl Kocann buna cevab da ilgintir: - Oul, sen kz istemezmisin, bir clasn bahadr istermisin6 (Gkyay,1976:133). Anlalan o ki, Trk kadn da erkei kadar yrekli, gz pek ve savadr ki : Vatan sevgisi, topraklarna ballk, lkesini savunma, yiitlik, mcadele, askerlik Trk insannn ortak karakterini oluturur.( Tmer-Kk,1993: 85) Buna bal olarak da kadn, ancak kendisinden fizik olarak daha kuvvetli olan bir erkekle hayatn birletirebilir. Bunu anlamann yolu da onunla dzenlenecek bir
113
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 msabakada mcadele etmektir.7 (Trkdoan,1992: 44-45). Kimi aratrmaclar bunun zorlu yaam artlarnda hayatta kalma sava veren gebe toplumlar iin tabi bir durum olduunu ifade ederler (Kse,2000: 46). Gzellii ve yiitlii ile tannan Trk kadnnn bir dier zellii de ahlk temizliidir. ffet ve sadakat konusundaki tartlmaz stnl de dier vasflar gibi eski kaynaklarda zerinde durulan bir mevzudur8 (Duygu, 1973: 616). Bunlardan biri Atszn tespitleriyle yle sunulmaktadr: Trklerin cins ahlklar da yksekti. Yuva, aile ve evde muhterem saylrd. Evli bir kadna taarruzun cezas idamd. Kadn hrd. Kocas uzak yolculua gitmi bile olsa eve gelen yabanc erkei konuklard. Kendisine sayg gz ile bakld iin bundan bir ktllk de domazd. Anadolu Yrklerinde ve Trkmenlerinde, Trkistan gebelerinde de bu adet hl vardr. ( Atsz, 1997: 75-76)9 Dede Korkut Hikyelerindeki kadnn ilk erkei kocasdr.10 Kocas savaa giden Ouz kadn Erkek sinei zerime kondurmayaym szleriyle eine sadakatini dile getirir11. (Gkyay, 1976: 210-211) Trk kltr tarihinin en nemli eserlerinden Manas Destannda da Trk kadnnn iffetli karakterine dikkat ekilir: Manas Destannda, gzellii ile erkeklerin beendii hatta dmanlklara, silahl mcadeleye yol aan kadn vardr: Bu kadn da, yzleri ve vcutlar gzel olduu gibi ahlklar da yksek kadnlardr. Manasn kars Kankey, Kknn kars Ak-Erke, Almambetin tutulduu ve evlendii Altnay Bu kadnlarn de, hem gzel, hem iffetli, hem de aklldrlar. Evlendikleri erkekler ise, onlar her zelliklerinden dolay iin iin kskanr, rahatszlk duyarlar; kskanlk gibi beer bir durum bir kenara, Bat hatta Hint destanlarnda rastlanmayan durum kadnlarn iffetli konumudur. (Tural,1998: 65) Manas Destannda dikkatimizi eken bir dier husus, ciddiyet ve soukkanllklarn kaybederek, ahlk d bir i yapacaklar dakikada kadnn kurtard kahramanlar ancak kadnn szne kulak asmad gn lr. (nan,1934: 276) Sonraki dnemlerde bn Fadlan ve Gardiz gibi slm yazarlar da Trk kadnnn temiz ahlkn sz konusu ederler. Marko Poloya gre de, Trk kadnlar btn dnyann en temiz ve ahlkl kadnlardr (Duygu,1973: 615)12. Tarihte Trk kadn konusunda dikkat ekici bir dier husus da kadn adlardr. Trklerin kz ocuklarna temiz, erdemli anlamlarna gelen Hun, Sabir, Arg, Uygur Silig, Kazan Slu gibi adlar vermesi sebepsiz deildir. (Trkdoan,1992: 46) Tanzimat dneminin nemli simalarndan emseddin Sami; Bir mmetin ahvali daima kadnlarnn ahvaliyle mtenasip olur(emseddin Sami,1878: 47) demektedir ki, Trklerin tarih boyunca kazand baarlarda da bu dncelerin izlerini hissetmemek mmkn deildir. Tu-ke ve Uygur yaztlarnda, kadnn devlet idaresi iindeki rol kesin hatlarla bellidir. Han ya da kaan ile birlikte devletin varl iin vazgeilmez neme sahiptir (Trkdoan,1992: 42). Hatta Jean Paul Rauxun ifadesiyle: mparatorluun kaderi kaannkine olduu gibi kukusuz daha az lde olmakla birlikte, hatunlarn kaderine de baldr.(Raux,1989: 187-198) Hatunlarn da haremde devlet adamlar gibi eitildii ve yetitirildii (gel, 1971; 41, Haloun: 309 , Trkdoan, 1992: 35) bir toplumda hatunlara da hakana verildii gibi Bilge unvan verilmitir. O dnemlerde Hatunlar da trenle tahta oturtulmu ve eleri veya oullarnn yokluunda Terken unvan ile elerine vekalet vazifesini stlenmilerdir. (Trkdoan, 1992: 44) ktisad hayatta da erkein yannda yer alan Trk kadn (Fndkolu,1971: 205) erkee denk bir konumdadr. O, birletirici, eine destek olan, koruyucu, dostluk ve barn temininde rol olan bir bireydir (Torun, tarihsiz: 151). Trk kadnnn devlet ynetimindeki mahareti de ve iradesi de dikkat eker. Manas Destannda Kankey kocas in seferinde iken, Manasn yokluunu farkettirmeden erkek gibi kopanlar birbirine birletirip, dalan bir araya toplama becerisini gstermitir.(Trkmen, nayet; 1995: 241) http://www.millifolklor.com
114
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 Eski Trklerde, kadnn erkekle paylat sosyal mevki XI. yzylda NizamlMlkn tespitlerinde de dikkatlerden kamaz.: Acem hkmdarlar devrinde kadnlarn siyasi bir tesiri olmazd. Trkistan hakanlar ve Trkmen padiahlar devlet ilerinde hatunlarn fikirlerine kymet verirlerdi (...) Kadnlar asker oluyorlar, babasz aileye reislik ediyorlard.(...) Trkler Mslman olduklar zaman kadnn cemiyetteki yeri deimekle beraber, bu deime, Trklerin ehir medeniyetine gemelerinden ileri gelmitir. Sebebi ne olursa olsun kadnn toplum ve aile ii konumundaki deimenin olumsuz ynde olduunu sylemek mmkndr.te yandan dikkatlerden kamayan bir husus da kylerdeki kadnlarn da ehirdekiler kadar mslman olduu halde onlardan farkl bir hayat yaaddr. (Gngr,2000: 212). Gebe kltre mensup kadnn yerleik kltr kadnna nispetle daha hr bir hayat yaadna eitli kaynaklarda dikkat ekilmitir13. Ziya Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihinde kadnn toplum iindeki konumunu yle ifade eder: Trklerde ise, kadn ne tabu, ne de yen olmadndan, gzel tr, gl trn kart ve onun karsnda eksik deil, aksine onun ei tamamlaycs olmutur.(..) Trklerde, cinsel iblm de yoktu. nk, cinsel iblm, kadnn tabu olmasndan ileri gelmitir. Eski Trklerde, kadn tabu olmadndan, erkein her almasna katlrd. Avda, savata, ziyafetlerde, toplantlarda ve genel din, siyas, ahlk, gzel sanatlar, dil ve ekonomi alanlarnda kadn erkekle beraberdi (Gkalp, 1987: 257-258)14 slamlktan nce tabu olmad iin (Gkalp, 1987: 278) rtnme ve harem trnden adetler olmad gibi, efsanelerde destanlarda ve yaztlarda da aka grlyor ki, Trk kadnnn sosyal hayatta tartlmaz bir yeri ve stn bir deeri vardr (Duygu, 1973: 616). slamiyet ncesi Trk sosyal hayatnda kadnn zamanmzdakinden ok daha geni bir hrriyet ortam iinde ve hibir milletle mukayese edilemeyecek kadar stn bir konumda, her bakmdan erkekle eit ve onun yardmcs olduu inkr edilemez bir gerektir (Duygu, 1973: 612). slamiyet ncesi belirgin bir biimde toplum iinde varl kabul edilen kadn slam dinin kabulnde sonra da bir mddet eski det ve geleneklere gre bir yaam eklini srdrmtr. Ancak Trk kadnlarnn sosyal hayat da eskiye nazaran giderek kstlanmaya balar. (Doramac,2000: 3)15 Kadn sosyal hayatn dna iten unsur ran ve Bizans hayat tarzlarnn hakimiyetidir (Tabakolu; 1992; 95). Yine de burada gz ard edilmemesi gereken bir nokta Trklerin slamiyeti, Hz. Muhammedin Sizin kadnlarnz zerinde hakknz olduu kadar, kadnlarnzn da sizin zerinizde haklar vardr szne uygun kabul ettikleridir (Gngr, 2000: 212). Kadnn devlet ynetimindeki etkili konumu Osmanl mparatorluunun son yllarna kadar srm ve Sultanlarn saray iindeki entrikalar bilhassa son dnemlerde pek ok esere ilham olmutur. Ancak bu kadnlarn ounluunun yabanc uyruklu olduu da bilinen bir hakikattir. Yine eski Trklerde aile hayatnda kutsal kabul edilen kadn, kimi zaman yasalarla (Gkalp,1989 : 77)16 gvenceye alndndan cemiyet iinde emniyetli bir hayat srmekte idi. Dier toplumlarda rneine sklkla rastlanan kadn esareti, kadn ticareti, kadn hediyesi (byk birine, mesela hkmdar ve vezire kadn takdimi) gibi Trke yabanc olan itimai arpklklar Trk tresi iddetle menetmiti (lktar,1967). Bunun en gzel rneklerinden birini Manas Destannda grmek mmkndr. Manas, ooruk Han ile savaarak onu yendiinde ooruk Hann kendisine kadn hediye etmesine yle cevap verir: Ben hanl yamaladm diye hediye edilen kz zorla zevcelie almam, kendisi isterse kabul ederim. Otuz kza hediyelik kzlar demiyelim.Kzlara hediyelik gibi muamele etmiyelim (...) Kzlar kendi iradelerine brakalm. Kendileri sesinler! stedikleri erkee gitsinler! (Trkmen-nayet, 1995; 114)17 Gktrklerde e adn alan kadnn, aatay Trklerinde evlik, Anadolu Trkle-
115
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 rinde baa, bayolda, bike, ev enlii, yanak gibi adlarla anld bilinmektedir. Avrat (Uragut) kelimesi ise geni anlamda kadn demektir (gel,1979: 172-173).18 Mitolojide, masallarda, efsanelerde, halk hikyelerinde, kadn kocasnn yanndadr,19 en azndan yannda olmas ngrlmektedir; mcadelelere katlr, kahramandr, kl sallar, idarecilik yapar, zellikle geici ve daimi olarak kocasnn olmad durumlarda onun grevi ve fonksiyonlarn da stlenir.20 Kltr tarihimizin nemli kaynaklarndan olan destanlarmzda hakim sembol ve ideoloji, Trk aile modelinin kltrel davran idionu sergilenmektedir.21 Ve yine ayn kaynaklarda yuvay dii ku yapar szne uygun olarak ailenin ve zellikle kadnn kltrleyicilik rol (Tural,1998: 78) nemli bir hususiyet olarak karmza kar22. Manas Destannda Manas evlenmei isteyebilecei kadnn tarifini yaparken kadnlar da snflamaktadr: Lakrd laf syleyen, Geceli gndzl gz oynatan, Yannda yiitleri olan Beyin kz olmasn. Hep bilgelik taslayan, Ne i yapsa gizleyen, Pirin kz olmasn. Muhafzlar yannda, mararak yetien, Han kz olmasn Kaymak yiyip evde yatan, Babamn gz akken, Gz mirasta olan, Gideceim erkek bey olsun diyen, Zengin kz olmasn. Tabana atlak, yz kaln, Konumasn bilmeyen, Kle kzndan olmasn. ........ Gsterili olmayan ho szl Nur yzl cad gzl, Dik boyunlu, dme ba, Kavrayl, cieri ta, Kahkl gzel, uzun sa, Kocasna iyi davranan, Halk iin are bulan, Tanrya yalvarp yaayan, Dnya gzeli olsun, Dnceli kz olsun (Trkmen-nayet,1995: 142) Dede Korkut Destannda da kadnlarla ilgili dikkat eken bir snflamaya rastlarz: Karlar drt trldr. Birisi solduran soptur, birisi dolduran toptur, birisi evin dayadr (destei), biri de ne kadar dersen bayadr.23 Burada makbul olan ya da olmayan vasflarn hemen her toplumda rastlanacak evrensel kabuller olduunu sylemek mecburiyetindeyiz. Bu kadnlarn en ideali evin daya yani destei olan kadndr. Evi ekip eviren ve eini lykyla temsil eden kadn tipidir. Solduran sop, msrif kadn tipini, dolduran top, dedikoducu kadn tipini, baya kadn ise eini mahcup eden kadn tipini temsil eder.24 Erkein bak asyla drt snfa ayrlan kadn iin ise evlilik, dzenli hayat, arkadalk, sevgi, gelecee gven, yalnzln nlenmesi, madd g, en nemlisi ise ocuk sahibi olmak demektir.25 Trk sosyal hayatnda nemli bir yeri olan evlilik ve ailenin oluumu, zellikle masallarda ve halk hikyelerinde murada erme eklinde ifadelendirilmitir. yle ki, u veya bu sebeple bir araya gelememi veya sonralar ayr dm sevgililerin (ak-mauk) birlemeleri, evlenmeleri, aile kurmalar ksaca murada ermeleri toplum iinde mutluluun en st gstergesi olagelmitir.26 Trk ailesi hakknda aratrmalar yapan ilk batl aratrmac Grenardn tespitlerine gre; Trk kz hayat arkadan semekte serbesttir (Fndkolu, 1971; 205)27. Divan- Lgatit-Trkte de e seme gelenei ile genlerin elerini semekteki zgrl bahis konusu edilir (Kymen,1975: 19). Ne var ki bu serbestlik zaman iinde uygulamadan kalkmaya balar ve deien kltr daireleri dorultusunda Trk toplumunda kadn- erkek mnasebetinin ortaya k, yaan ve alnan tepkiler farkllk gsterir. Zamanla toplumun getirdii kurallar ile gelenek ve grenekler erkee daha fazla haklar tanrken kadn iin genellikle kstlayc bir durum
116
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 yaratmtr.Burada meseleye toplum-kadn mnasebeti asndan ksaca deinmek gerekir. En yaln tanm ile ;Ayn toprak paras zerinde yaayan ve temel karlarn salamak iin i birlii yapan insanlarn tm28 olan toplumun insan zerinde, getirdii kurallar sebebiyle inkr edilemez bir etkisi vardr. Ve her toplumun da kendi bnyesi iinde sahip olunan din inanlar, yaam artlar, ahlak yaps farkllk gsterir. Bat toplumlarnda su ya da ayp kabul edilen bir davran Trk toplumunda olaan kabul edilebilir. Ya da Afrikada bir toplumda onaylanan bir davran meden seviyedeki bir toplumda yadrganabilir. slam kurallarn benimsendii Mslman toplumlarnda uygulanan yasalar kimi zaman dnyann knad bir durum haline dnebilir.(Misal olarak recm29 cezasnn uygulanmasn gstermek mmkndr.) Trk toplumunun da kendi yaps iinde belli kurallar ve yasaklar olmas doaldr. rnein kadn ile erkein yasal olmayan bir ilikisine Trk toplumunun genelinde msamaha gsterilmez. Dolaysyla toplum kurallarnn bireyler zerindeki yaptrm gc hele ki geleneklerine sk skya bal bir toplum olduumuz dnlrse- inkar edilemez. Buradan hareketle diyebiliriz ki toplum ve toplum kurallar herkesin uymas gereken ama bilhassa kadnn zerinde etkisi olan bir kontrol mekanizmasdr. Gnmz Trk toplumunda kadn davranlarn iinde yaad cemiyetin kabullerine uydurmak durumundadr. Bu sebeple kadnn en ok korktuu ey adnn biriyle anlmas, yani adnn kmasdr. Kadn adnn herhangi bir dedikoduya malzeme olmamak iin husus hayatna byk zen gstermelidir. Trk toplumunda ak, geleneksel yap tayan bir toplum olduumuz iin erkein zgrce yaad, gururla dile getirdii , kadnn ise ailesini ve toplumun deer yarglarn gz ard etmeden yaamas icap eden bir duygudur.30 te bu elikili durumu yaayan Trk kadn akn, sevgisini ve sair duygularn eitli ifade yollar vastasyla ortaya koymak durumunda kalr. Krsal blgelerde iledii naklar, kyafetleri ve kyafetlerindeki renkler ayrca trk ve maniler kadnn kendini dolaysyla duygularn- ortaya koyan birer ara vazifesini stlenirken ehirli kadnnn azci dikkatlerden kamaz. Gnmz Trk toplumunda i hayatndaki kadnn yklendii sorumluluklar yannda gerek ailesi gerekse sosyal muhiti iinde srekli gz nnde bulunmas onu geleneksel yap iindeki kadndan daha dar bir kalp iine sktrr. Kadn erkek mnasebetinin yasal ve ho grlen biimi olan evlilik, ncelikle kadn ile erkein mterek bir hayat kurmasnn toplumsal onay alnmasyla ortaya kan ve kutsa kabul edilen bir messesedir. Toplumun temel birimi olan ailenin kuruluu, bandan itibaren gelenek ve grenekler dorultusunda gelien bir sretir. Trk toplumunda evlilikler eskiden beri ounlukla; a.Grc usul b.Beik kertmesi c.Berdel .Akraba evlilii d.Kaarak evlenme e.Anlaarak evlenme biimlerinde olur. a.Grc Usul le Evlilik: Evlenme yana gelmi erkein ailesinin -genellikle kadn akrabalarnn- umumiyetle bir tandk vastasyla haberdar olduklar gen kzn evini ziyaretleri ve onaylarlarsa ailenin erkeklerinin olaya dahil edilmesiyle yaplan bir evlenme eididir. Bugn krsal kesimde hala uygulanan bir yntemdir. b.Beik Kertmesi: Ailelerin ocuklar henz bebekken onlar evlendirmek zere szlemelerine dayanan bu eit evlenmelerde aileler birbirlerine sz verdikleri iin bebein byd zaman istememek gibi bir hakk yoktur. c.Berdel: ki ailenin birbirinden ayn zamanda kz alp vermesi eklinde uygulanan bir evlenme eididir. Dou ve Gneydou Anadolu blgesinde rneklerine rastladmz bu evlenme eidinde ama balk parasndan
117
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 kurtulmaktr. Geri dn ya da telafisi olmadndan bu eit evlenmelerde taraflarn mutsuz olduu dnlrse evlilik hayat hem kadn hem de erkek iin byk bir straba dnecektir. .Akraba Evlilii: Genellikle yakn akraba ocuklarnn birbirleriyle evlendirilmeleri eklinde ortaya kan bir evlenme eklidir.Akraba evlilii de berdelde olduu gibi yakn akrabalk mnasebetlerinden dolayvazgeilmesi mmkn olmayan ve artlar ya da duygular ne olursa olsun mr boyunca srdrlmek zorunda olunan bir kurum haline dnebilmektedir. d.Kaarak Evlenme: Daha nceki blmlerde de ifade ettiimiz gibi kaarak evlenme daha ziyade krsal kesimde grlen ve maddi zorluklar ya da ailenin rzas olmad iin taraflarn anlaarak -kimi zaman da kzn rzas olmad iin kz karma- eklinde kurulan bir evlilik eididir. Bu eit evlenmelerde taraflar iin madd ve manev zorluklar hayli fazladr. e.Anlaarak Evlenme: Gnmzde ehirlerde ortaya kan bir evlenme eididir. Kadnn toplum iinde daha fazla varlk gstermesi, birey olarak sosyal hayat iinde yer almas kadn erkek mnasebetleri bakmndan kadna arad ortam nispeten salar.Toplum yapsnn giderek deimesiyle tanp evlenme genler tarafndan gitgide daha fazla tercih edilen bir yntem haline gelmekte ve bu eit evliliklerin says artmaktadr. Tr ne olursa olsun evlilikte her iki taraf iin beklentiler geneldir. Erkek iin evini ekip evirecek, ona ve ailesine saygda kusur etmeyecek, salkl ocuklar douracak bir kadnla hayatn kolaylatrmaktr. Kadn iin ise evliliin ok boyutlu bir anlam vardr. O evlilii mutlu son olarak grr. Evlilik kadnn aile iindeki ve toplum karsndaki konumunu deitirir. Buna karlk yklendii sorumluluklar erkeinkinden ok daha fazladr. Geleneksel bir yap gsteren Trk toplumunda evlilik gibi ok boyutlu bir messesenin teekkl doaldr ki fevkalde nemli ve vazgeilemez bir takm kurallara baldr. ncelikle evlenecek genlerin ailelerin bu evlilie rza gstermeleri beklenir. Bu iftin mutluluu iin adeta temel koullardan, olmazsa olmazlarndan biridir. Evleninceye kadar babasnn namusu olarak grlen gen kzn evlilik gibi hayat bir kararda ailenin onayn dikkate almas gerekir. Ailenin kutsallna inanan bir toplumda her iki tarafn yeni kurulacak akrabal belli bir erevede yrtebilmesi beklenir. te bu sebeplerden dolaydr ki gen kz evlilik karar almadan nce bu karar ailenin byklerine danr. Dolaysyla ailenin -bilhassa anne babann- onay olmayan bir evlilik taraflarn -bilhassa gen kzlarn- pek de tercih etmedii bir yoldur. Trk aile hayatnda tek elilik genelde tercih edilen bir uygulamadr. Kadnn biri l, ikisi bela atasz de Trklerin ok elilie bakn ortaya koyar (Kurt, 1991: 99). Tarihte Kadn adl eserin yazar Gaston Richard, Trkmenlerin byk ounluunda yalnz bir kadnla evliliin hakim olduuna iaret eder (Richard, tarihsiz :204). Orhun Abidelerinden de anlalyor ki Trklerde tek kadnla evlenmek esastr. Ayn ekilde Gktrkler, Kazaklar, hatta in Trkistannda da ok ele evlenme rneine rastlanmaz. kinci e ancak kadnn ocuunun hi olmamas ya da erkek ocuunun olmamas durumunda31 ve en nemlisi ilk kadnn rzasyla mmkn olabilirken (Fndkolu,1971: 205)32 gnmzde de rneklerini bilhassa feodal dzenin devam ettii kesimlerde grdmz bir eittir. Trklerin tek kadnla yaadklarna dair kesin deliller olduunu ne sren Rasonyiye gre ikinci kadn iin eski Trkede Trk kknden bir kelimeye rastlanmamaktadr.33 Kuma szcnn tarihimizdeki kullanmn izah eden Ziya Gkalp unlar syler: Baz bakanlar fetihlerde zengin olduktan sonra, eleriyle yetinmemeye baladlar. Bu, aldklar esirlerden, yahut egemenlikleri altna yeni giren oymaklardan gzel odalklar edinmeye baladlar. Tre bunlar uygun bulmadndan, bunlara hatun ad verilemezdi.
118
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 Bu yzden eski Trkler bunlara kuma adn verdiler ve bir eit odalk olarak tuttular. Kuma gerek eten ok farkl idi: Kuma bir e gibi deil, hatunun kz kardei gibi aileye katlrd. Kendi ocuklar kumaya teyze diyebilirlerdi. Anne diyemezlerdi. Bu sfat yalnz evin sahibesine yani gerek ee verilebilirdi (Gkalp,1989: 115-116). Trk ailesinin karakteristik zelliklerinden biri olan tek ele evlilik Ouz Trklerinin destan olan Dede Korkutta da kadnn stats34 ve kadn aile iin kurucu asil ye sayan Trk tresi (Tural,1989;79) hakknda ok zel iaretler vardr. Sadk Turaln dikkatiyle Dede Korkut destanlarnn en nemli ve en zel yn -slamiyetletirilmi olmasna ramen- tek kadnl evlilik yapma, aile kurma anlaydr (Tural,1989;79). Ancak Manas Destan gibi baz kaynak eserlerde zorunluluk sonucu gerekletirildii ima edilen ok eli evlilikler de sz konusudur. Osmanl aile hayatnda ok eli evliliin serbest braklmasna karn tek eli evlilik hayatna dair iaretlere ariv kaytlarnda (tereke defterleri, vakfiyeler, eriyye sicilleri) ve seyahatnamelerde rastlamak olasdr (Trkdoan,1992;54)35. 16. yzylda Osmanl topraklarnda dolaan seyyah Alman Protestan papaz Salomon Schweiger (Ortayl,1984;80) ile Lady Montagunun (Trkdoan, 1992;55) Trklerle ilgili kaytlar buna rneklik edecek kaynaklardr. Evliliin, bu denli nemli olduu bir toplumda, boanmaya veya ayrlmaya dair elerin ok fazla yer almay dikkate deer. Evlenen kadna beyaz gelinlikle kt baba evine beyaz kefenle dnecei telkiniyle kurulan aile hayatnda yaanan problemler ne denli nemli olursa olsun, ayrlma iin mazeret kabul edilmez. Ttmedik baca, ekimedik kar-koca olmaz atasz de evlilik hayatnda kar koca arasnda ufak tefek tartmalarn ho grlmesi gerektiini (Kurt,1991: 99-100) vurgular. Buna karlk eitli sebeplerle bilhassa evliliklerde veya ilikilerde ayrlk yaanmas da rastlanan bir durumdur. Toplumun ve ailenin basks altnda, -kendisini tehlikeye atarak- yaad ilikinin kadn iin nemi erkeinkinden ok farkldr. Kadn sevdii erkek ile mr boyu bir beraberliin -yasal olan evliliin- hayalini kurar. Ve erkekle ilikisinin mutlaka evlilikle neticelenmesini ister. Erkek iin biten bir iliki ya da evlilik yenileri iin balang olarak kabul edilirken, kadn asndan adeta bir ykm olur. Kadn bir erkee kalbini ama cesaretini gstererek pek ok eyi gze almtr. likinin bitmesi, ya da boanma kadnn hayatnn sonraki dnemlerini de tartmasz etkiler. Terk edildii ya da boand iin olumsuz duygular gelitiren kadn hem kendi kendini sorgulayacak hem de ailesi ve toplum nnde dt durumu giderme abas iinde olacaktr. Erkein elinin kiri olan gnl maceras kadnn alnnn lekesi olarak ona geri dnecektir. Bu olumsuzluun toplumumuzda ne zaman, hangi artlarla olutuunu tahmin etmek g.Ve ne yazk ki gnmzde dul kadn olarak yaamann zorluu malumdur. Kadnn aile iinde ve toplumdaki statsn belirleyen en nemli etkenlerden biri de anneliktir. Annelik kadn erkekten ayran en nemli zelliidir. Bunu kimi aratrmaclar kadnn stnl olarak da deerlendirirler. Ama bir ey var ki onu erkekler hibir blgede, hibir toplulukta yaayamazlar: Bu etinden et koparrcasna bir sevgi sananda ykanma... Ya da yle diyelim: Sevgide arnma... Bir sevgi eitimi... Analk... Kanmca, erkekler bu eitimden gememenin eksikliini hep tayorlar. Karlk beklemeden sevginin, yalnz vererek sevmenin ne demek olduunu yaayarak renemiyorlar diyor Memet Fuat. (Fuat,2002: 314) slmiyetten sonra, evlilikte kadnn konumunu deitiren annelii yaayamam kadnn durumunun ise gerek evlilik hayat gerekse toplum hayat iinde ok da makbul olmadn sylemek zorundayz. Anneliin kadna kazandrd haklar gemiten gnmze dein kazanlm haklar olarak karmza kar. Tarih boyunca Trk aile hayatnda ka-
119
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 dn, anne kimlii ile aile iinde tartlmaz bir konuma sahip olmutur. Bu konum yeni kabul edilen dinle birlikte pekiir. Evin iinde annenin birok konuda hem sorumlu hem de hakim kii olduu grlmektedir.36 Kadnn ocuk -bilhassa erkek ocuk dourarak- aile ve toplum iinde pekitirdii yerini kaynvalide olarak daha da salamlatrd bilinen bir gerektir. Tarih vesikalarda da rastland gibi eski Trklerde, babadan sonra aileyi anne temsil etmektedir. (Trkdoan,1992: 35) Ana gibi yar, vatan gibi diyar olmaz sz anneye verilen nemi yanstr. Kadn, ancak anne olduktan sonra aile iinde erkek kadar bazen daha da fazla sz sahibi olaya hak kazanr. Trk aile yaps anne ve babann eit haklara sahip olduu iki ynl bir kimlik ve yap arz eder (Trkdoan,1992: 40). Gnmzdeki uygulamalarn aksine olarak eski Trklerde kadn, her eyden nce evinin hakimidir. Ve ocuklar zerinde anann sz, babadan daha fazla geer. Savalarda da kadn erkeine yardm eder. (Duygu, 1973: 618) Yine eski Trklerde, ad verilen annenin ailedeki yeri babann dier akrabalarndan daha nemlidir. yle ki, babann miras anneye intikal eder.37 slamiyetin getirdii farkl uygulamalara ramen bilhassa krsal kesimde gizlenmi kadn kimliinin yasalarla gvence altna alnmasyla ilgili yeni yasal dzenlemelerin kadnn tarihteki konumunu geri kazandnn bir iareti olarak deerlendirmek mmkndr. Baknz tarihte ailenin vazgeilmez elerinden olan annenin -daha geni bir ifadeyle kadnn- nemi Trk mitolojisinde38 antlarda,39 destanlarda40 da vurgulanmtr. rnein; Budist Uygurlara ait ve Trke ad g Kang yani ana-baba olan bir eserde annenin evldna yapt iyilikleri, fedakrlklar, gsterdii iten sevgiyi anlatan manzumeler de bulunmaktadr.41 Annelik vazifesi her trl sosyal sorumluluktan daha nde gelen bir grevdir. Anneler Han Kz veya Han Kars olarak kabul edilmitir. Byle olsa bile ocuklarn dolap dolap, kendi ak stn emzirerek bytr, dolama beiklerde yatrrlar.42 Kadnn annelik sfatyla yaayaca en ac duygu phesiz evlat acsdr. Hibir kadn evladnn lm acsn yaamak istemez.43 ocuunu ok seven bir annenin onun bana gelen felketi hissedecei dncesi, olunu Pars yiyen annenin bunu kt bir rya grerek hissetmesi rnei ile edeb metinlere de konu olmutur. Kocas iin sayg duyulmas gereken, kk drc davranlardan saknlan kadn (Erz, 1997;15-16) evlatlar iin de analk sfatyla kutsal saylmtr. Anne hakknn Tanr hakk kabul edildii bir toplumda anne ile evlat arasnda sevgi ve sayg vardr.44 Trklerde anneye sevgi ve hrmet, iten gelen ve kkleri ok derinde olan ve gnmzde de geerliliini koruyan bir duygudur (Snmez,1996;25). Ve evlat iin hem yaanan dnyada hem ahirette mutluluun anahtar bir cmlecikte zetlenmitir: Cennet analarn aya altndadr.
NOTLAR 1 Sarkoyuncu, Ali; Trklerde Kadn Haklar zerine Bir Deerlendirme Bilig.8, K, 99, s.120 Sarkoyuncu; slamiyeti din olarak seileri ncesinde, Trklerde kadnn durumu zellikle dier toplumlardan ok daha iyi idi diyerek (a.g.m., s,121) Trk kadn hakknda din ile yorum yapmaktadr. Dinler Tarihi adl eserde ise; Eski Trkler, ahlk bakmdan da yksek meziyetlere sahipti. Onlarda zde, szde, ite doruluk temel hususiyet idi.Cinayet, zina, yalan yere yemin, aldatma, riya, yerme, kovuculuk, kibir gibi davranlardan ekinir ve bunlar kt grrlerdi. Tmer,Gner-Abdurrahman Kk: Dinler Tarihi, II.Bs. Ank.1993, s.85) 2 Do.Dr.Trkan Arkann, Atatrkn Trk Kadn Hakkndaki Grlerinden Bir Demet (1984, s.7) isimli almasnda ortaya koyduu fikirleri de Trk kadn hakknda dncelerimizi destekler. tarih boyunca Trk kadn, Trk erkei ile yanyana, omuz omuza, vatann ve milletin kurtuluu, bamszl, gelimesi, ilerlemesi ve mutluluu iin her zaman engin bir zveriyle ve gerek bir itenlikle almtr. Toplum hayatnda kendine den sosyal, ekonomik, kltrel ve siyasal rol, gnn artlar iinde eksiksiz yerine getirmi, her ynyle deerini kantlamtr. Bu yzdendir ki, Trk kadn hem aile hayatnda, hem de toplum hayatnda yksek bir yere sahip olmutur. yle ki, dilimizde yerleen ana-baba ve kar-koca terimlerinde, babadan nce ana, kocadan nce kar szckleri bo yere kullanlmamtr. 3 Trk Aile Ansiklopedisi, C.I, S.57 4 Trk Aile Ansiklopedisi, C.II, s.394, Ayrca, bu konu iin bkz. Kltigin Dou Cephesi, s.9 5 Sleyman Duygunun Trk Sosyal Haya-
120

tnda Kadn adl almasndaki tespiti de kadn gzellii ile ailede kadna verilen deere iaret eder: Dede Korkut Ouznamelerinin aca yzl, kara gzl, selvi boylu, ince belli, gz elmas yanakl kadnlar, kaza benzeyen gelinleri, kzlar evlerinin dayana idi (Trk Kltr, C.XI, S.128, s.618) 6 Yine bu destandaki kahramanlardan Salcan Hatun, ata binen, kl kullanan, sava bir kadndr. (s.152) 7 Bay Bican Beyin kz Baniek, Beik Kertmesi Bay Bre Bey-olu Bams Beyreki u szlerle imtihan eder: -O kz yle adam deildir ki sana grnsn. Ama ben Baniekin dadsym. Gel imdi bey yiit, seninle ava kalm, eer senin atn benim atm geerse onun binicisini de geersin. Hem seninle ok atalm, beni geersen onu da geersin. Hem de seninle greelim, beni basarsan, onu da basarsn. Baniek bu szlerle kendisini tanmayan beik kertmesine kendi kimliini gizleyerek meydan okumaktadr. (Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, C.I, s.44-45) 8 in tarihlerinin yazdklar ve Vambrynin eski Trkede alfte ve pi deyimlerine rastlanmadna iaret etmesi de, Trk kadnnn doruluu hakkndaki hkmleri kuvvetlendirir. (Duygu, Sleyman; Trk Sosyal Hayatnda Kadn Trk Kltr Yl:1973, C.XI, S.128, s.616) Yine bir baka eserde bu konuyla ilgili u tespitlerde bulunulmutur: Trklerde nefse hakimiyet nemlidir. Zina yasaktr ve hatta Trklere ok yabancdr. (Tmer,Gnay-Abdurrahman Kk; Dinler Tarihi, II.Bs., Ank.1993,s.85) 9 Devletin en kk birimi olan aile, mukaddesti. Kar ve koca birbirlerine ihanetten kanrlard.szleri de Trk aile yapsnn anlalmasn salar. (Tmer,Gnay-Abdurrahman Kk; Dinler Tarihi, II.Bs., Ank.1993,s.85) 10 Gz auban grdm, Gnl verip sevdiim msralar bunun kantdr. 11 Gkyay, Orhan aik; Dede Korkut, st.1976, s.210-211. Ayrca kadna gsterilen ihtimam bakmndan da Dede Korkut Hikyelerinin dnya kltr tarihi asndan nemini gz ard edemeyiz: Dnyadaki hibir destanda, kadn erkee eitleyen; kadn iffet ve sadakat sembol sayan, kadn aileyi kuran ve koruyan bir yere ykselten, kadn, kahramanlyla da ne karan; ahlk deerleri ailev deerlerle zdeletiren, tek karl benimseyen bir yap grlmyor. Dede Korkut Destan bir ahlk ve aile destan, aileyi mill benlik ve kimlik merkezi sayan alplk reten ortak eposumuzdur. (Tural Sadk; Tarihten Destana Akan Duyarllk, Ank.1998. s.81) 12 deal kadnn zellikleri kaynaklarda yle tavsif edilir: yi kadn, erkein mlknde orta, malnn koruyucusu; yknn taycs ve ocuklarnn terbiyesinde gvendii kiidir. Kadnlarn en iyisi; akll, dindar, arl, zeki, sevecen, dourgan, az konuan, itaatkar, iten, gvenilir, mecliste arbal, grntsnde ciddi, boyu posu yerinde, kendisini kocasna hizmete adam ve ona iyi hizmet eden, deerlendirmesiyle kocasnn azn oaltan, iyi huylaryla zntlerini gideren, nezaket ve kibarlyla dertlerine teselli olan kadndr. (Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ank.1992, C.III, s.913) 13 bkz. Sadk Tural: Edebiyat Bilimine Katklar, Ankara 1993, s.222. 14 Trk kadnnn bu yaay nl gezgin bni Batutann Seyahatnamesinde de dikkat ekici bir blm olarak yerini alr. H..Parmakszolu: bni Batuta Seyahatnamesinden Semeler, st. MEB Yay., 1971, s.3-4, Trk Aile Ans. C.I. s.15 15 Ayrca bzk Kaplan, Leyla: Cemiyetlerde ve Siyas Tekilatlarda Trk Kadn, Ank.1998, s.1 16 rnein; Uygurlar vastasyla Trk tresinin izlerini tayan Cengiz Han yasasnda, kadn ve kzlara tecavz edenler iddetle cezalandrlrd. Evli bir kadna tecavzn cezas ise lmd. (Ziya Gkalp; Trk Ahlk, C.I. s.77, Trk Aile Ans. C.I. s.16) 17 Krgzlarn avulu Manasn nianlsn debdebe ve kaideyle karlad. Erenlerin eleri de hediyelik kzlara kar yaplan muameleyle deil, ailesine katlan yeni yesini sayg ve selamla karladlar. yrd hanm gelinini kimseye hediyelik dedirtmedi, olak ekime yaptrp, n arkasna bavursak saarak karlad. (a.g.e. s.116) 18 gel, Bahaddin; Trk Kltrnn Gelime alar, Ank. 1979, s.172.-73 (Yine gelin ayn eserinde kadndan yle bahsedilir: Eski Trk geleneinde kadna sayg duymak bir mecburiyettir. nk iyi bir kadn evin temelidir. Uygurlar ve Harzemahlar dneminde bu deerlerin hakim olduunu gryoruz. Kadn yalnz evde deil, darda da kocasnn yardmcsdr. 19 Dede Korkutta Deli Dumrulu Azraile can vermekten ei kendi cann vererek kurtarmak ister. (Dede Korkut, s.131) Yine ayn eserde Dirse Hann hatunu ocuklar olmad iin fkelenen kocasna sakinletirici szler syler ve; Ulu toy eyle, hacet dile! Ola ki bir az dualnn berekatyla Tanr bize bir erdemli ocuk verir (Dede Korkut, s.4) 20 Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ank, 1992 C.I, s.24 21 Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ank, 1992 C.I, s.50 Ailede kadn geri plana atlm ynelimi deildir, aksine yuvay yapan veya ykan bir sosyal ve ekonomik greve sahiptir: Dirse Hann kadna olan deer ne gzel belirtilmitir: Beri gel bamn baht evimin taht Bunun gibi, toplantlarda kadn da serbeste grlerini belirtmekte ve ynlendirici rol oynamaktadr. (SosyoKltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, s.50) 22 Dede Korkut Destanlarnda kadnlar erkekler gibi atadan grdkleri hayat devam ettirme gayreti iindedirler. evrenin erkekleri ile iyi komuluk ve akrabala dayanan bir dzen, kadnlarn erkeklerle mnasebetlerinde mihenktir. Ayrca bu cemiyet-
121

lerde kadn, modern hayatn suni konumundan, kasabal kadnn zavalllndan uzak bir ekilde gereken yer ve itibar kazanmtr.Kadn her eyiyle erkein yannda bulunmak, grbz ocuklar dourmak ve yetitirmekle vazifelidir. (Bkz: Tural, Sadk; Tarihten Destana Akan Duyarllk, Ank.1998, s.39) Manas Destannda ise; kadn, evin ans ve namusunun koruyucusu olarak bilinir. Kahramanlar, ciddiyet ve soukkanllklarn kaybederek namussuzca bir i yapacaklar anlarda kadn kurtarc rol yklenir. Kadnn szne kulak asmad taktirde kahraman lr. Kadnn sadakatinde ve aile yuvasna muhabbetinde hemen hi snr yoktur. Trk yasa ve tresine gre, kabilesinin mal olmasna ramen, kocasnn lmnden sonra, tekrar evlenmek istemeyen kadnlar zorlanmyorlar. (A.nan: Manas Destannda Grlen Muhtelif Tabakalar Varlk, , 1941, No:18) 23 Sosyo-kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ank.1992 s.50 24 Sosyo-kltrel Deime Sresinde Trk Ailesi, Ank.1992 s.50 25 ocuk sahibi olmak, Trk ailesinde her zaman ok nem atfedilen hususlardan biri olmutur. O kadar ki evliliin gayeleri ve hedefleri arasnda birinci sraya kt olmaktadr. ocuksuz ailelerde srf bu sebepten km problemler (geimsizlik, boanma. vb.) hayli fazladr Sosyo-Kltrel Deime Sresinde Trk Ailesi, Ank.1992 C.I, s.26 26 Sosyo-Kltrel Deime Sresinde Trk Ailesi, Ank.1992 C.I, s.23 27 Ayrca Bkz. Bahaeddin gel: Trk Kltrnn Gelime alar, Ank. 1979, s.162 28 Bkz. Trke Szlk , Trk Dil Kurumu Yay. Ank.1998. C.II, s.2236 29 Su ileyen kimsenin beline kadar topraa gmlp ardndan da talanarak ldrlmesi 30 zellikle kadnlar iin, toplum tarafndan duygusal her trl da vurucu davran yasaklanmaya veya engellemeye alldndan, kadnn romantik bir iliki yaamas ou zaman belirli kstlamalar iinde mmkndr. Erkekler iin iin ayn engelleme ya da kstlama asla sz konusu deilken ve stne stlk erkekler bu konuda toplumsal destek alrken, kadnlar, brakn desteklenmeyi, aksine cezalandrlrlar.(Uurlu,Ozanser: Kadnlar Ak, Gzellik ve Mutlu Bir Hayat, st. 2002, s.37) 31 Sosyo-Kltrel Deime Sresinde Trk Ailesi, Ank.1992 C.I. s.26 32 Ayrca bkz: Mehmet Erz Trk Ailesi, Trk Aile Ans. C.I.,st.1977, s 57. 33 (Sosyo-Kltrel Deime Sresinde Trk Ailesi, Ank.1992 C.I. s.39), inlilerin kkenleri hakknda M..1500 ylnda ilk bilgiyi veren tarih belge de Hsia slalesine ait tarih kaytlardr. Bu da ici adl belgesel kaynak eserdir. Siciden elde edilen verilere gre eski Trklerde kuma deyimi ok eski bir Trk szdr. Birinci ve bahatundan sonra alnan kadnlara kuma denirdi. (Sosyo-Kltrel Deime Sresinde Trk Ailesi, Ank. 1992 C.I. s.34) 34 Radloffun dikkatine gre: Destanda kadnlarn sosyal statleri yksektir. Birden fazla evlilie, bir iaret olsun yoktur. Her bir kahramann bir kadn vardr. Dirse Han evlad olmadndan dolay karsna ok darlyor. Bu ayp sende midir, bende midir? diyor. kinci kadnla evlenmek fikri aklna gelmiyor., (Sosyo-Kltrel Deime Sresinde Trk Ailesi, Ank. 1992, C. I. s. 47.) 35 Sosyo-Kltrel Deime Sresinde Trk Ailesi, Ank.1992 C.I. s.54 36 ocuun her trl ihtiyacnn karlanmas, dil renimi, ailede iktisadi konular, gebe hayat iinde yaylaya gidi ve dnte gerekli her trl dzenlemede annenin rol fevkalade nemlidir. Ayrca; zaman zaman ailede annenin yerini tutan apa veya abaya kk kardelerin terbiyesi ve yetitirilmesi grevi (Sosyo-Kltrel Deime Sresinde Trk Ailesi, Ank.1992,C.I. s.80) verilerek annelie bir eit hazrlk saylan ablalk messesesi de yrtlr. 37 Anne bulunduu konuma gre devlet ilerinde dahi sz sahibi olmutur. Altay Trklerinde kadnn erkee tam anlamyla itaati sz konusudur. Kadn erkei her konuda desteklemeye alr. Buna karlk erkek de kadna kar saygldr. Onu kk drc davranlardan kanr. (Mehmez Erz: Trk Ailesi, st.1977, s.15-16) 38 Annenin Trk mitolojisindeki ilk grnts Ak Anann nemli bir grevle kendini gstermesi elbette dikkat ekicidir. nsanln ilk aile kurucularndan biri olarak da deerlendirebileceimiz Akine, ahlk kavramnn temeli olan doruluk ve metanet gibi duygular da Kayra Hana reten kiidir. (Bkz. Aile Ans. C.II, s.393) 39 antlarda eski Trklerin sosyal ve siyas hayatta kadna verdikleri nemi eitli yerlerde grmekteyiz. Bilge Kaan; Tanr, Trk Milleti yok olmasn diye babam lteri Kaan, annem lbilge Hatunu gn tepesinden tutup yukar kaldrmtr. (Bkz. Orhun Abideleri, Bilge Kaan Abidesi Dou Cephesi, s.19) derken anne ve babasnn nemini birlikte deerlendirmi, ailede anne ve e olarak Trk kadnnn itibarn gstermitir. (Trk Aile Ans., C.II, s.394) 40 Trk destanlarnda kadnlar ise bazen ailenin reisi, bazan einin vefakr arkada, en nemlisi ise kutsal ocuklarnn annesi olarak karmza kar. Ailede annenin roln, Ouzun annesi Ay Kaan ile onun ocuklarnn anneleri olan, biri ktan dieri aatan yaratlarak onun neslinin devamn salayan kadnlar da belirtir. (Trk Aile Ans. C.II. s.393) 41 Trk Aile Ansiklopedisi, C.II. s.395. 42 Trk Aile Ansiklopedisi, C.II. s.395, 43 Trk Aile Ansiklopedisi, C.II. s.395, 44 Dede Korkutta anneye Akprekli, izzetli canm ana! hitab, anneye duyulan sayg ve
122

sevginin kltrmzdeki nemine iaret eder. (Bkz.Gkyay, O. aik: Dede Korkut, s.17, s. 35) KAYNAKA 1. Arkan, Trkn: Atatrkn Trk Kadn Hakkndaki Grlerinden Bir Demet, 1984 2. Atsz, Hseyin Nihal: Trk lks, 4.Bs. st.1997 3. Can, efik: Klsik Yunan Mitolojisi, 4.Bs. st. Tarihsiz (2.Bs. 1970) 4. Doramac, Emel: Women in Turkey And the New Millennium, Ank.2000 5. Duygu, Sleyman: Trk Sosyal Hayatnda Kadn Trk Kltr, C.XI, 1973, S.128 6. Erz, Mehmet: Trk Ailesi, st.1977 7. Fndkolu, Z.Fahri: ctimaiyat Dersleri, st. 1971 8. Fuat, Memet: Toplum ve nsan, st. 2002 9. Gkalp,Ziya: Trkln Esaslar, st. 1976 10. Gkalp, Ziya: Trk Medeniyeti Tarihi, st. 1989 11. Gkalp, Ziya;Trk Ahlk, st.1989 12. Gkyay, Orhan aik: Dede Korkut Hikyeleri, MEB Yay. st. 1976 13. Gnay, Umay: Manas Destanndaki Kadn Adlar ile lgili Bir Deneme Dursun Yldrm Armaan, Ank. 1997 14. Gngr, Erol: Ahlk Psikolojisi ve Sosyal Ahlk, 4.Bs. st. 2000 15. Herviev_Leger, D.: La Religion pour Mmoire, Cerf, 1993 16. Heyd, Uriel: Trk Milliyetiliinin Kkleri, st. 2001 17. li, Tlin: Atatrk ve Trk Kadn Atatrk Aratrma Dergisi, S.25 18. nan, Abdulkadir: Manas Destannda Grlen Muhtelif Tabakalar Varlk, No:18, 1941 19. nan, Abdulkadir: Trk Mitolojisinde ve Halk Edebiyatnda Kadn Trk Yurdu, IV, 1934 20. Kafesolu, brahim: Trk Milli Kltr, 5. Bs. 1988 21. Kaplan, Leyla: Cemiyetlerde ve Siyasi Tekilatlarda Trk Kadn (1908-1960), Ank. 1980 22. Kksal, lker: Kadn Kimliinin Gelimesi Mlkiyeliler Birlii Dergisi, C.23, S.216 23. Kse, Nerin: Manas ile Kocaba, Kzbiek, Seyitbek, Ak Mr Destanlar Arasndaki Paralellikler Mill Folklor, 2000, Yl:12, S.46 24. Kymen, Mehmet Altay: Alparslan Zaman Trk Toplum Hayat Seluklu Aratrmalar Dergisi, IV, Ank. 1975 25. Kurt, hsan: Trk Ataszlerine Psikolojik Bir Yaklam, Ank. 1991 26. gel, Bahaddin: Trk Kltrnn Gelime alar, Ank.1979 27. gel Bahaddin: Byk Hun mparatorluu Tarihi I 28. Parmakszolu, H..: bni Batuta Seyahatnamesinden Semeler, MEB Yay. st.1971 29. Raux, Jean Paul: Orta ada Trk Kadn, Erdem, 1989 C.I, S.13, 30. Sarkoyuncu, Ali: 75.Ylda Trk Kadnnn Dn ve Bugn, Atatrk Aratrma Merkezi, , Mart, 1999, C.XV, S.43 31. Sarkoyuncu, Ali: Trklerde Kadn Haklar zerine Bir Deerlendirme Bilig, 8, K, 99 32. Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, C.I, II, III, T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yay. Ank. 1992 33. Snmez, Emel: Trk Romannda Kadn Haklar, Trk Kltr Aratrmalar, Yl: IIIII-IV-V-VI, 1966-1969 34. emseddin, Sami: Kadnlar, st. 1878 35. Torun, Ali: Dede Korkut Destanlarnda Kadn Hakkndaki Telakkiler ve Bunun Eski Trk Kltrnden Tad zler Sosyal Bilimler Dergisi, S.143 36. Tural, Sadk: Kltrel Kimlik zerine Dnceler, Ank. 1992 37. Tural, Sadk: Edebiyat Bilimine Katklar, Ank.1993 38. Tural, Sadk: Tarihten Destana Akan Duyarllk, Ank. 1998 39. Tmer,Gnay- Abdurrahman Kk: Dinler Tarihi, II.Bs., Ank.1993 40. Trk Aile Ans. C.I, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yay. Ank. 1991 41. Trkdoan, Orhan: Trk Ailesinin Genel Yaps, Sosyokltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, 1992, C I 42. Trkmen, Fikret- Alimcan nayet: Manas Destan Ank. 1995 43. lktar, M.akir: Trk Toplumunda Kadnn Yeri Hayat-Tarih Mecmuas, C.I, S.4 Mays 1967 44. Uurlu,Ozanser: Kadnlar Ak, Gzellik ve Mutlu Bir Hayat, st. 2002, s.37) 45. 21.Yzyln Eiinde rf ve detlerimiz (Trk Tresi) Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yay. Ank.1997.
123
TRKLERN AD KOYMA GELENEKLER ZERNE BR NCELEME

An Inquiry On the Name Giving Traditions Among Turkish People Etudes sur les traditions de la dnomination chez les Turcs
Dr. Varis Abdurrahman*

ZET Kii adlar tpk yer adlar gibi Trk Kltr tarihinde nemli bir yere sahiptir. Bu makalede Trklerin slamiyetten nce ve sonraki devirlerde kii adlarn koymada izledikleri yntem ve usul yerli ve yabanc kaynaklarn nda ele alnp incelendikten sonra, uzun tarihi sre ierisinde Trk kii adlarnn muayyen zamanlarda yabanc din ve kltrlerinin etkisi altnda kalmasna ramen ad koymadaki milli gelenein veya zelliin Trkler tarafndan srekli devam ettirildii rnekleriyle ortaya konulmaktadr. Anahtar Kelimeler Anahtar kelimeler: Trkler, Uygur, Kii adlar, slamiyet, Tengri. ABSTRACT Personal names, as well as toponyms, have an important place in the history of Turkish culture. This article investigates naming practices among the Turks during the pre-Islamic and Islamic eras as described by native and foreign sources. Though there were certain periods when Turkish personal names reflected the strong impact of adopted religions and foreign cultures, the evidence suggests that, by and large, traditional naming practices have been preserved among the Turks in the course of a long historical process. Key Words Turks, Uighur, Personal names, Islam, Tengri.
Kii adlar yer adlar gibi bir milletin gemiini, kltr dzeyini, dini inancn ve dnya grn aratrmak asndan nemlidir. Trk Kltr Tarihini her ynyle bilmek iin Trklerin slamiyet ncesi ve sonrasndaki ad koyma adetleri zerinde de ksaca durmak icap etmektedir. Bu amala sz konusu aratrmada Trklerin en eski devirden modern devre kadar kii adlarn koymada izledikleri yntem ve usul yerli ve yabanc kaynaklarn nda ele alnp incelenecektir. Bilindii gibi slamiyet ncesinde Asyada kurulan ilk Trk Devleti Byk Hun Devleti idi. Kutsal mekan tkeni bakent yaparak (Togan, 1981: 108-110,
Kafesolu, 1999: 59)kurulan bu byk Hun Federasyonu iinde Trke konuan kabile-kavimler ounluu tekil ediyordu. (Klyatorny,1996:13) Hun Federasyonu iinde bulunan Trk boylarnn kii adlarna ait belgelerin ezici ounluu ince olduu ve adlar da ince olarak transkripsiyon edildii iin bu adlarn Trke karln karmak zerinde durulmas gereken mhim bir meseledir. Ancak biz gnmzde inlilerin Trk tarihindeki kii adlarna benzeyen baz kii adlar ve unvanlar, eskiden olduu gibi transkripsiyon etmelerine bakarak, Hunlar zamannda kullanlan bir ksm Trke adlar tespit edebiliyoruz. Mesela: Tmen, Bahadr (Batur), Ouz,
* Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi retim Grevlisi.
124
Ali, Kutbeg, Kayok (Kiok), Kutku ve Caner (Tsi Ma-chien, 1989: 441-444)gibi adlar Byk Hun hkmdarlarnn kulland ad ve unvanlardan ibaret olup bugn de Trklerin yaad corafyada bu gibi kii adlarna rastlamak mmkndr. Hun tarihi zerinde aratrma yapan Japon bilim adam Beynyav Kuci bir Hun brokratnn unvan olan Tanr Kutun Tanrnn olu anlamna geldiini ileri srer. (Lin-kan, 1983: 192-193) Gnmzde Man-chu Tunggus Dili ailesine mensup bir ksm milletlerde Kut sz Oul anlamna gelmektedir. Bilindii gibi Hun hkmdarlarnn hepsinin tad hkmdarlk unvanlarnda Tanrkut kelimesine rastlamak mmkndr.Bundan biz Hun dnemindeki (M..IV-M.S.216) kii adlarnn Tanr ve Tanr inancyla yakndan alakal olduunu grebiliyoruz. Eski Uygur Yazsyla yazlan tarihi destan Ouznmeye (Ouz Kaan Destan) gre Ouz Kaan ocuklarna Gn, Ay, Yulduz (Yldz), Gk, Da ve Deniz (Keng Shih-men, Tursun Ayup, 1981: 2829) diye ad koymutur. Bu eski Trklerin iptidai inanlarnda, doann ve doadaki nesnelerin ne kadar mhim bir yer tuttuunu gsterir. Yine Ouznmeden edindiimiz bilgilere gre Ouz Kaan kendine bal olan kabile-kavimlere Uygur, Kpak, Karluk, Kala ve Kanka (Yksek Tekerlekli Araba) diye adlar vermi. (Keng Shih-men, Tursun Ayup, 1981: 30,34-36) Bunun gibi doa olaylarna bakarak ad koyma adeti imdi Kazak, Krgz gibi bozkr kavimleri arasnda bir gelenek olarak devam etmektedir. Fransz filozof Lvi Brohilin dedii gibi iptidai toplumlar genelde kendi adn gerek ve kutsal bir nesne olarak bilirlerdi (Orhun, 1996: 49). Kzlderililerin kendi adn basit bir iaret olarak dehttp://www.millifolklor.com
il, aksine kendi ahsiyetinin mstakil bir simgesi olarak bildii ve kendi adnn gz bebei gibi pahasz olduuna inandklar anlalmaktadr (Orhun, 1996: 49). Onlarn inancna gre bir insann adndan onun insanlara hayrl biri veya hayrsz biri olduunu anlamak mmkndr. Eski Trklerde de adn gerek ve kutsal olduuna inanmak ve yeni doan ocua ad koyma merasimi yapmak gibi gelenek vard. Bu gelenek gnmze kadar devam etmektedir. Mesela: ocua ad koyma merasiminde bebei beyaz bir keeye sararak kee ile birlikte kap eiinden , yedi veya dokuz defa geirirlerdi. Bu bebein hayat boyunca ak(temiz) olmasn ve uzun mrl olmasn diledii anlamn tard. ocuu olup ksa bir mddet sonra ocuu len annebabalar, ocuu erkekse ocuuna Tanr nazar dedi zannedip, daha sonra doan erkek ocuklarn Tanr nazarndan korumak iin yemekli merasim yaparak ocuun adn Niyazi, Kepek Arc, Satlm gibi adlarla deitirirlerdi. Eski devirlerde insanlarn kii adlarnn sihri gcne inanmalar ise kii adlarn kutsal olarak bilmeleri ile alakal idi. Bu yzden eski Trkler arasnda yeni doan bebek ok hastalanrsa ad ar gelmi diye nceki adn basit manalar olan adlara deitirmek gibi adet vard. Ayrca erkek ocuklarna uzun salar brakp kz ocuklar gibi giyindirerek Tanr nazarndan korurlard. Bunlarn dnda yine erkek ocuunun olmasn isteyenler ise doan kz ocuklarna Oulhan, mithan, Dursunhan, Saadet, Kudret, Fikret ve Emre gibi erkek ocuklarn adlarn koyarlard. Btn bu gelenekler halen Trkiye ve Trkistandaki Trk halklar arasnda pek genel olmasa da ksmen devam ettirilmektedir.
125
M.S.I.yzylda Altay dili byk dil grubuna ayrldktan sonra (Baskakov, 1986:58) kii adlarndaki millilik de belirginlemeye balad. Hunlar dnemindeki Trk kii adlar dnce bakmndan geni, sade, ruhsal(psikoloji) bakmdan serbest ve zgr oldu ise, daha sonraki Gktrk ve Uygur Kaanl dnemlerindeki (M.S.VI-IX.yzyllar) Trk kii adlar tarihi gereklere ve devrin ihtiyacna uygun olarak konulmaya balad. Bilindii gibi bu devirler bozkrlardaki Gktrk ve Uygur kabilelerinin zor tarihi sreten gemekte olduu devirler idi. Onlar bazen kuzey kabilelerinin (Juan-juanlar gibi) igali altnda kald ise bazen indeki feodal devletlerin tehdidi ile kar karya idi. Byk Hun mparatorluunun knden sonra balayan istikrarszlk ve bunun sonucu ard arkas kesilmeyen asaletten dolay, halk gnlndeki isteklerini yeni domu ocuklarna koyduklar adlarla ifade etmeye balad. Mesela sz konusu dnemlerde Gktrk ve Uygur boylar arasnda yaygn olarak konulan kii adlarna bakacak olursak karmza u gibi isimler kmaktadr: Bumin, stemi, Mukan, lTapar(Taspar) l-Teri, Kutluk,Kapgan (Gnmzde Fatih anlamndadr), Tonga, Turan, Bri, Bilge, Kltekin, Kutluk, Krat, Begkuli, l-Tebir, l-Etmi, l-Yaratm, l-Yar(lin dostu), l-Beg, Kl rkin, l-Yaruk (li aydnlatc)Alp Kutluk, Kut Bolmu, Kut-Alm, Bg (Bilge), Klk. Nitekim II.Gktrk Devletini kuran Kutluga da in igalinden dolay dalp giden halk toplayp devlet kurduu iin l-Teridenilmitir. M.S.745 ylnda II.Gktrk Devleti yerine kurulan Orhun Uygur Kaanl dneminde Uygurlar bilim gcn doa glerinden daha stn grmeye balamtr ve ilme olan ilgisini ve saygsn kii adlar ile ifade etmeye balad. Artk
onlar ecdatlarnn iptidai ve saf duygularnn ifadesi olan Gn, Ay, Yldz, Gk, Da, ve Deniz gibi adlar yerine, ilimle alakal olan adlar youn olarak kullanmaya balad. Mesela: Kl-bilge, Klge, Bilge-kl, Bilge Kaan ve Bg Kaan gibi. (Orhun, 1996: 50) Bundan baka yine ilim yoluyla baht saadetli olma arzusunu ifade etmek iin Kutluk Bilge, Kutluk Bilge-kl, Kutluk Domu, Kut Tekin, Kut Sangun ve Kut-or gibi kii adlarn kullanmlardr. Bu gibi adlar genelde Uygur Kaanlnn gelimi ve refah dnemlerinde ok kullanlmtr. Gktrk kaanlar hkmdarlk unvanlarnda Tengriteg Tengride Bulmu Trk Bilge Kaan (Orkun, 1994:22), Tengri Kaan, Baga bara Kaan, Tonga Turan Kaan, Bilge Tardu Kaan, Kimin Tre Kaan, Kara Kaan, oluk Kaan, or Tmen Kaan, Ulu bara Kaan, Bahadr pi Kaan, Kutlug Kaan... gibi sfatlar kulland ise Orhun Uygur Kaanlnn kaanlar Hunlardan kalma Tengri, Kut gibi unvanlara, Gktrklerden kalma Bilge, Kl, or, Ulu,Kutlug gibi unvanlara sahip kmakla birlikte Alp, Ay, Klg, Klg gibi unvanlar da hkmdarlk unvanlarna ekleyip, Trk Hkmdarlk Unvanlarn daha da sslemilerdir. Buna rnek olarak Uygur Kaanlar tarafndan kullanlan, Kutlug Bilge Kl Kaan, Tengride Kut Bulmu l-Tutmu Bilge Kaan, Tengride Bulmu l-Etmi Alp Klg Bilge Kaan, Alp Kutlug Bilge Kaan, Kutlug Bilge Kaan gibi unvanlar gsterebiliriz. 762 ylnda Orhun Uygur Kaanlndaki st dzey brokratlar ve onlarn evresindeki bir ksm Uygurlar bir tccar dini olan Manihaizmi Bg Kaann teviki ile kabul etmeye balad. Bylece Uygur kii adlarna zellikle hkmdarlarn ad ve unvanlarna Manihaizm ile ilgili adlar karmaya balad. Yani Bg
126
Kaandan sonra tahta geen baz hkmdarlarn unvanlarna Manihaizmin simgesi durumunda olan Ay kelimesi eklenmeye balad. Mesela; Ay Tengride Kut Bulmu Klg Bilge Kaan (789790), Ay Tengride lg Bulmu Alp Kutlug Bilge Kaan(795-805), Ay Tengride Kut Bulmu Alp Bilge Kaan(808-821), Ay Tengride lg Bulmu Klg Bilge Kaan (821-824), Ay Tengride Kut Bulmu Alp Bilge Trk Kaan (824-832) ve Ay Tengride Kut Bulmu Alp Klg Bilge Kaan (832-839) gibi hkmdarlar ve onlarn unvanlar buna rnek tekil etmektedir. Bunun dnda Manihaizmi kabul eden halkn da bir ksm Ay szn isimlerinde kullanmaya balamtr. Orhundaki Uygur Kaanl ykldktan sonra Uygur hanedanna mensup baz kiiler tarafndan kurulan Kanchou Uygur Devletinin (870-1036) bir hkmdarna da Manihaizmdeki bir ilahn ad olan Ormuz ismi verilmitir. (Hamilton,1982:168) Ancak Manihaizmin Uygurlar arasndaki etkisi fazla uzun srmediinden sz konusu dinin Uygur kii adlarna olan etkisi de az olmutur. Orhun vadisindeki Uygurlar daha ok Gk tanr inancn tayorlard. 762 ylnda Bg Kaann in seferinden dnnde lkesine Manihaizmi getirmesiyle blgedeki Uygurlarn bir ksm zellikle kaann yakn evresindeki brokrasi tabakas Maniheist oldular. Manihaizm blgeye gelmeden nce, her ne kadar Orhun blgesindeki Uygurlar arasnda Budizmin az ok etkisi olmu ise de, bu etki Tanr Dalarnn eteklerinde yaamakta olan Uygur Boylarna olan etki kadar gl deildi.Tanr Dalarnn eteklerindeki Kou (bugnk Turfan),Ksen (bugnk Kua) ve Udun (bugnk Hotan) gibi ehirler adeta Budizmin merkezi konumunda idi.
Kaynaklardan anlaldna gre Trklerin Budizm inanc, Manihaizmin yayld tarihte birka yzyllk gemie sahip idi. Dolaysyla Trklerde zellikle, Tanr Dalarnn eteklerinde yaamakta olan Uygur Trklerinde Budist kltr olduka yaygnlam vaziyette idi. Fakat Budizmin Uygur Trklerinin tamamnda etkili olduunu sylemek doru deildir. IX.yzyln ortalarndan sonra Uygurlar arasnda dini inantan dolay blnmeler ortaya kt. Yani 840 ylnda Orhundaki Uygur hakimiyeti ykldktan sonra Uygur Trk hanedanna mensup birka yz bin kii Tanr Dalarnn eteklerine gelip orada yaamakta olan dier yerli Trk boylarnn destei ile gnmzde Karahanllar (Gerek ismi Hakanllar)olarak bilinen, in yllklarnda ise Bat Uygur Kaanl (Hsi Hui-ku Kuo) diye kaydedilen bir devlet kurmulard. Fakat ok gemeden Uygur Trklerinin bir ksmi, zellikle Maverannehirin dousu ile Ksenin batsndaki Uygur boylar slam Dinini kabul etmeye balad. Onlar slamiyeti kabul ettikten sonra Uygur ad yerine Hakanl veya Hakanllar ismini kullanmaya balad.Sz konusu devletin dousunda ve gney dousunda yaamakta olan Uygurlar ise eski Budist ve Manihaist inanlarn korudular. Sonuta inan bakmndaki bu farkllk Bat Uygur Kaanln e bld.Yani Satuk Bura Karahann Budist amcas Oulcak Kadir Han ldrerek tahta geip devletin resmi dininin slam Dini olduunu ilan etmesiyle Ortaya Karahanllar (Hakanllar), Kou (dikut) Uygur Devleti ve Visara Hanedan (Hotan Hanl)ndan ibaret devlet kt. Bunlardan Visara Hanedan 1006ylnda Karahanllar tarafndan ortadan kaldrlarak slamlatrld. Kou (dikut) Uygur devleti ise Karahanllarn birka defa sefer
127
dzenlemesine ramen Budizmi terk etmedi.Aksine Karahanllar ile yarrcasna Budist kltrn gelitirdiler. M.S.IX-XII.yzyllar Uygur Trk Budist kltrnn adeta altn alar oldu. Bu gelimeler doal olarak halkn ad koyma adetlerini de etkiledi.Bu blgedeki Uygur Trk ocuklarna Buda dinindeki ilahlarn,kurtarclarn ve Buda tarihindeki mehur ahslarn isimlerini koymaya baladlar.Mesela;Toyn(Rahip),Burkan,Aar (Hazret),Aita (Gkteki Sazc),Ratna (nci) Bak,Tutung,Prtanrakit, Maha, Singku Seli, Entsang,Singsi, isoya, Vacra, Kiki Kursa, Homaru, uktah Raid ve Nuktah Raid(Hoca vd. 1984:366-417,Yusuf, 2000:6-18) gibi.Genelde bu gibi isimleri ynetici tabakasndakiler,dindarlar ve aydnlar ocuklarna koymulardr.Halk tabakasndakiler ise bu dini isimlere fazla meyil gstermemilerdir. Biz bunu, Turfan ve Hotanda bulunmu olan her eit senetler, al-verie ait vesikalar, hukuk vesikalar ve mektuplarda din isimlerden daha ok Trke isimlerin bulunmasndan anlyoruz.Mesela; Bay Bre, Bre Beg, Arslan, Bura, unkar(ahin), Torul,Bars, Yaan (Fil), Yldz, Bulak, Boa, Bken, Ko ve Tonga (Osman, 1992: 101-135) Ak Pra, Altn Kara, Alp Torul, Arl Tekin, Esen Buka, Bay Boa, Say Boa, Kutlu Boa, Kutadm, lalm Sangun, Bedizi, Bai, Oul, naluk, Atsz, Krksiz, Ertogmu, Ozm, Turmu Temur, Kk Temur gibi. Burada grld gibi Kou (Turfan)daki Uygur Trkleri, eski Trk antroponim modelinin temel zelliklerini kii adlarna yanstmlardr.Kaynaklardan anlaldna gre Arslan, Bura ve Buka gibi hayvan isimlerini genelde hkmdarlar unvan olarak kullanmlardr.Mesela;Karahanllar(Hakanllar) Devleti ve Kou (dikut) Uygur Devleti-
nin byk kaanlar Arslan unvann, tb hanlar ise Bura unvann kullanmlardr. rnek olarak, Karahanllara ait, Bazr Arslanhan, Harun Burahan, Satuk Burahan, Sleyman Arslanhan,Arslan Tekin ve Bg Arslan gibi ad ve unvanlar, Kou (Turfan)lulara ait, Arslan Balban, Arslan Si Torul, Erk Arslan Sengn, Arslan Singkur, Arslan Bilge Tengri lig Knk dikut (Arat, 1964: 150-157)gibi ad ve unvanlar verebiliriz. Yeri gelmiken unu da belirtelim ki, Kou(dikut) Uygur Devletinin kendine zg unvanlar sistemi dikkat ekicidir. Yani onlarn hkmdarlar nceleri Kaan, sonralar Han, lig, nan, Tengrihan, ve en sonunda dikut unvann tamlardr. Unvan deiiklii yaparken de eski unvanlar tamamen braklmam. Mesela, en sonunda kullanlan hkmdarlk unvanna bakacak olursak, dikut Tengri Kaan eklinde olmu. Dier Trk devletlerinde olduu gibi hkmdar ocuklarna Tekin (Tigin), vergi toplayanlara ise Tarhan unvan verilmitir (Gabain, 1973: 69). Grld gibi eski Trklerde kii adlar toplumun eitli gruplarn, onlarn dnya grn, gelenek ve greneklerini, inanlarn kapsamakta ve yanstmaktadr. Kullanlan kii adlar, hkmdarlarla sade vatandalar ve zengin insanlarla fakr insanlar arasndaki farklklar dahi adn yaps, ierii ve dier zellikleri ile belirtmektedir. Tpk Gktrklerde olduu gibi Karahanllarda ve Kou (dikut) Uygurlarnda da yksek tabakaya mensup kiilerin adlar adeta ok kelimelerden oluuyor, adlar unvanlarla beraber kullanlyor ve bazen de yabanc kkenli kelimeler de eklenebiliyor.Mesela, Sultan Satuk Bura Karahan, Mahmut bin Arslan Sabuk Tekin, Arslan Bilge Tengri lig Knk dduk-kut gibi. Sade halkta ise
128
kii adlar genelde bir kelimeden oluurdu. Yani Yigetmi, Umar, Terbi, Esen, nal, Tarkan, Snkur, Udi, Bintung, Bngek, Erdin (Radloff, 1928: 6-170) gibi. Karahanllarda Kara szcnn antoroponnimlerin ierisinde geni ekilde yer almas bilinen bir husustur. Eski Uygur Vesikalarnda da Kara kelimesi hem kii adlarnn nnde hem de sonunda kullanlmaktadr. Bazen bu kelime gnmzde de olduu gibi kii adlarnn iinde lakap olarak gelmektedir. Mesela, Kara Buka, Kara Ku, Kara Sengn, Kara Temr, Kara Toyn, Bayan Kara, Tolu Kara, En Kara, Kul Kara, ve Msr Kara (zgi, 1987: 118) gibi. Turfandan ve dier blgelerden arkeolojik kazlar sonucu elde edilen eski Uygurca vesikalarn ou, dine, al-verie ve hukuka dair konular iermekte olduundan bu vesikalarda kadn isimlerine rastlamak ok zordur. Ancak Divan Lugatit-Trk, Ouznme ve eski Uygur Trkesine tercme edilen Buda kitaplarnn sonu ksmlarnda ve inin kuzey batsndaki Tun-huangdan bulunan bir ksm mektuplarda baz Trke kadn isimlerine rastlyoruz. Mesela; Ay Kaan, Ay iek, Umay, Ana, Sevgi, Sevin, Terken, Trkan, Altun Tarm, Kuntuz (Kunduz), Azk gibi. Eski Trk kltrnde Gk Tanr inanc ve amanizmin etkilerinin derin olmas, Budizm,Manihaizm ve Nastorizm ile birlikte dardan gelen eitli unsurlarn da bulunmasndan dolay erkek kii adlar ile kadn kii adlarn fark etmek g olmutur. Ayrca, yalnz Trke konulan isimlerde de cinsiyet fark ok belirgin deildir. Bulunan belgelerden anlaldna gre eski Trkler Gn, Ay, Yldz, Gnay, Yldzay, Gnhan, Ayhan, Ayfer, Aytu, Aygzel, Altunhan, Gmhan ve Kunduz gibi isimleri hem erkekler hem de kadnlar iinde kullanmlardr.
Eski Trklerde Bars, Bri, Torul, Bura ve Buka gibi adlarn totem olduunu Trk Mitolojilerinden anlyoruz (gel, 1993: 36). Bars, Torul, Buka ve bunun gibi baka hayvanlar eski Trklerde totem olmalarndan dolay hem Orhun abidelerinde hem de Uygur vesikalarndaki kii adlarnn terkibinde bulunmaktadr. Mesela, Bars Buka, Adem Torul, Bsa Torul, Yap Torul, Kotan Torul, Edg Torul, Bars Beg, Bars Urungu ve Kutadm Bars (Radloff, 1928: 6-170, zgi, 1987: 142)gibi. Trkler slamiyeti kabul ettikten sonra kendi adnn arkasna memleketinin ve milletinin adna da eklemek suretiyle memleketine ve milletine olan sevgisini ifade etmeye baladlar.Mesela; Mahmud Kagarl, Ahmet Ykneki, Ahmet Yesevi gibi. slamiyetten nce ise bunun aksine, insanlar kendi memleketi, milleti ve kabilesinin adn kendine ad olarak seip vatan millet sevgisini bu ekilde ifade ederlerdi.Mesela; Tarim, Talas, Semerkand, Takent, Buhara, Bara, Buda, Sayram, Ouz, Ouz Kaan, Trk Trk Kaan, Uygur ahkulu, Uygur Beg, Uygur Kaan, Yalakar Bilge, Kogursu Altun, Kasar Tekin, Basml Tekin, Sar Tatar, Kara Yama ve Kara Tatar, Kpak...gibi. Uygurlarda Uygur denilen bu etnik ad, kii ad olarak slamiyetten sonra da devam etmitir.Tarih-i Reidi adl eserde Ali ir Nevanin babasnn adnn Kiikkine Uygur Bah olduu zikredilir.Bundan baka Tarih-i Han adl eserin yazarna da Uygur Bah diye lakap konulmutur (Baytur, 1991:928). Burada unu da belirtmek gerekir ki, Trkler slamiyeti kabul ettikten sonra Trklerin, smin gerek ve kutsallna inanmak anlay ile Araplarn, sim akidecilii (inanc) birletirilerek daha kuvvetli bir gelenek haline dntrld. Mesela: bebek
129
doup gne kadar, baz hallerde yedi gne kadar ad koyuyorlard. Doup gn iinde len fakat henz ad koyulmayan bebeklere de mutlaka bir ad koyarak defnediyorlard. Bebee gerek adn koymadan nce yani veya yedi gn iinde erkek ise, doduu zaman Abdullah(Allahn kulu), kz ise Abide(Allaha ibadet eden kadn) diye geici ad koyuyorlard. erkek ocuu olan, mutlaka birine Muhammet diye veyahut Muhammeti sfat yaparak (Muhammet Ali, Muhammet Dursun, Muhammet Akif...gibi) ad koyuyorlard. Bu gibi adetler artk Mslman olan Trk Toplumunda zamanla bir gelenek haline dnt ve halen devam etmektedir. slamiyetin yayld ilk yllarda Trkler dini inanlar gerei bir Mslman ad koymakla birlikte ayn zamanda bir Trke isim de koymulardr. Mesela; slamiyeti ilk olarak kabul eden Karahanllar Devletinin hkmdarnn asl ad Satuk Tekin olup, Mslman olduktan sonra Abdulkerim ismini almtr. Onun iki olunun da hem Trke hem de Mslman adlar var olup, byk olunun Trke isminin Tonga lig, Mslman adnn Musa, ikinci olunun Trke adnn Bayta Arslan, Mslman adnn ise Sleyman olduu, torunlarnn adlarnn ise Ali Arslanhan ve Muhammed Tongahan olduu anlalyor (Gen, 1981: 3839) Fakat slamiyeti kabul eden btn Trklerin kii ad olarak ocuklarna hep byle ift ad koyduklarn sylemek zordur. slamiyetin toplum arasnda gitgide kk salmasyla Mslman adlar arlk kazanmtr.Ancak mill ad koymann da kstlanmad anlalyor. Mslman olup da gnmzde olduu gibi Trke isimleri tercih edenlerin az olmadn gryoruz. Karahanllar dneminde yetien mehur feylesof ve byk fikir adam Yusuf Has Hacip Uygur
Trkesiyle yazd Kutadgu Bilig adl eserindeki drt byk karaktere Ay Told, Kn Togd lig(Adalet ve doruluun sembol) gdlm (Akln sembol) ve Odgurm (kr ve kanaatin sembol) gibi (Arat, 1991: 9-10)Trke isimleri takmtr. X.yzyldan itibaren zellikle Trklerin toplu halde Mslman olmalar ile birlikte Trk kii adlarna Arap adlarnn yan sra Fars adlar da karmaya balad.Bilindii gibi Trkistan corafyasnda kurulan Karahanllar Devleti ile Kuzeybat ran ve n Asya corafyasnda kurulan Byk Seluklu Devletinde Arap etkisi kadar kmsenemeyecek derecede Fars etkisi de vard. Bu da Trklerin slamiyeti ve onun kaidelerini sistematik olarak Farslardan renmelerinden kaynaklanyordu. Bunun iin Trk slam Kltrnn olumas ve gelitirilmesinde nemli bir yere sahip olan Fars Kltr doal olarak Trk slam Kltrnn dier dallarnda olduu gibi ad koyma adetlerini de etkilemiti. Trklerin bir ksm(zellikle ran snrlarnn iindeki ve rana yakn olan blgelerdekiler) Farsa: Gl, Dil, Mihr (Gne), Hoca, ah ve Mirza gibi szlerden, Glbahar, Glistan,Glimen, Glyar, Glnaz, Glhan, Glnisa, Dilyar, Dilat, Dilhayat, Dilara, Mihray, Mihriban, Mihrigl, Mihrinnisa, Hoca Ahmet, Hoca Niyaz, Hocahan, ahkulu, ahan, akr, Mirza Ahmet ve Mirza Alim gibi isimleri kz ve erkek ocuklarna ad olarak koymulardr. Kii adlar, uzun tarihi sre ierisinde tarihteki hanedanlklarn ykl ve siyasi vaziyetin deimesi ile abuk deien siyasi deyimlere pek benzemez. Ancak deiik zaman ve mekan ierisinde siyasi iradenin etkisiyle ksmen de olsa deiebiliyor.Yani bir milletin belli zamanlarda yapt ihtilaller veya urad
130
istilalar ve onlarn sonucunda oluan siyasi vaziyet elbette kii adlarn da etkiler. O zamanlarda konulan kii adlar ksmen de olsa mutlaka o siyasi vaziyetin izlerini tar. Mesela: XVIII.yzyln ikinci yarsndan itibaren Rus ve in istilasna urayan Trkistan corafyasnda istilaclara kar yaplan mcadele sonucunda kurulan milli hakimiyetler (Kagariye Devleti 1865-1878, Azerbaycan Cumhuriyeti 1918-1920, arki Trkistan slam Cumhuriyeti 1933-1934 ve arki Trkistan Cumhuriyeti 19441949) dneminde Trk halk krlan onurlarn yeniden dikmeye alt. O ksa dnemlerde doan ocuklarn neredeyse tamamna Hrriyet, Erkin, Azat, Azatgl, Cenk, Cengaver, Galip, Galibe, lham ve Kre (Sava) gibi ihtilal izlerini tayan adlar koydular. Ksacas Trklerin ad koyma adetleri iki bin yl akn bir zaman ierisinde belirli bir mill izgiden kmam ve mill zelliini yitirmemitir. Yukarda da belirttiimiz gibi Budizm, Manihaizm ve Hristiyan dinlerinin etkisiyle tarihin belli dnemlerinde, Trke olmayan adlar bir ksm Trk topluluklarnca benimsenerek kii ad olarak kullanlm ise de bu hal Trk kii adlarndaki mill zellii yok edememitir.Zamanla bu yabanc adlar, yerini yine eski Trk adlarna veyahut Mslman adlarna brakmtr.Trklerin slamiyete gemesiyle eski Trke adlarla Mslman adlar birlikte kullanlmtr. slamiyet Gk tanr inancndan sonra Trkleri etkileyen ikinci bir din olarak Trklerin byk ounluunun mill kimliinin nemli bir ksm olunca birok Arapa ve Farsa kii adlar tpk dier edebiyat ve sanattaki baz kelimeler gibi Trkeletirilmitir. Trklerin slamiyete getikten sonraki Trk kii adlar zerinde bir genel
deerlendirme yaptmz zaman Trke kii adlarnn nispeti Arapa ve Farsa kii adlarna nazaran olduka dktr.Ancak slamiyetten nce var olan baz Trke adlar slamiyetten sonra da devam ede gelmitir. Bu Trke adlarn bir ksm aynen, bir ksm ise Arapa ve Farsa szlerin karmndan oluturulan Trke adlar olarak kullanla gelmitir. Mesela; Akbay Akgl, Akgn, Akn, Akku, Aksu, Akta, Almas, Almla, Alp, Alparslan, Alper, Alpagut, Alpay, Alpayhan, Alptekin, Alta, Altemur, Altnay, Altngl, Anar, Aprnor, Arat, Arman, Arsan, Arsin, Arslan, Asatekin, Asena, Atabeg, Atavulla, Atacan, Atakan, Atalay, Atasagun, Atsz, Avar, Ayaz, Ayazbeg, Aybala, Aybars, Aybeg, Aydan, Aydemir, Aydn, Aydodu, Ayfer, Ayferi, Aygl, Aygn, Ayhan, Aym(Dilber), Aykut, Aynur, Ayta, Aytan, Aytekin, Ayten, Aytu, Batur, Bahadr, Balkz, Balta, Barn, Bar, Battal, Baybre, Baykara, Bayram,Baysal, Baytekin, Baytimur, Baytursun, Berk, Berkyaruk, Bilge, Bilgenur, Bilgesu, Bingl, Binnaz, Binnur, Bircan, Bora, Bozbey, Bozyiit, Bura, Burahan, Burin,Burulday, Bkeyhan, Bktekin, Brktbay, Byker, Canbay, Canbek, Canberdi, Candeher, Candil, Canhan, Cankat, Cankz, Canku, Canseven, Cansever, Cansu, Cenker, ar, artekin, akan,akr, akmak, apar, elik, etin, etinay, Demir, Demiray,, Demirhan, Demirta, Deniz, Denizhan, Denkta, Derya,, Devlet, Devlethan, Devletyar, Dilek, Din, Dinay, Durmu, Dursun, Duygu, Ece,Ecebeg, Elin, Eldar, Erbay, Eralp, Erarslan, Eray, Erhan, Erbil, Erdem, Erdoan, Erdin, Erol, Ergin, Ergn, Erkan, Erkin, Erkut, Eroul,Ersin, Ertu, Erturul, Ertmen, Ertrk, Eymr, Ezgi, Ezgtekin, Gk, Gkhan, Gkalp, Gkay,Gke, Gkek, Gken, Gker, Gk-
131
in, Gksu, Gktekin,Gnl, Gnal, Gnalp,Gnay,Gnbay, Gnbeg, Gndodu, Gndz, Gnyaruk,Gntl,Gray, Hakan, Hankz, Ik, Ikalp, Ilay,dikut,larslan, lbars, lbeg, lhan, lkay,lknur, lkut, lteber(Vali, Kumandan),lteri, lyar, pek, vedik, Kaan, Kanat, Kandemir, Karaarslan, Karabay, Karahan, Kaya, Kayatekin, Kl, Klarslan, Klbay, Klbeg, Ko, Koak, Koer, Konur, Konuralp, Konurbay, Korkmaz, Korkut, Ker, Kksal, Klbilge, Kltigin, Krolu, Kurtbay, Kutalm, Kutay, Kuter, Kutlualp, Kutluay, Kutlu, Kutlubeg, Kutluhan, Kutluk,(Uurlu), Kutlukay, Kutnur, KutulmuKlk, Klg (nl), Krboa, Krat, Lain (Erkek ahin), Maral(Dii geyik), Mengli, Menglitekin, Meng, Menghan, Mengtay, Mengtekin, Mergen (Nianc), Mertol, Metehan, Metiner, Monuk(Boncuk),Moray, Mutlu, Mutluay, Mutluhan, Nadirbibi, Nadirbike, Nadirkulu, Naray, Narbey, Narbike, Narhanm, Narhatun, Narhan, Narkz, Narbeg, Narkulu, Nazkz, Nazhanm, Nazm, Nazmhan, Neskara, Nevruzbibi, Nevruzbike, Nevruzkul, Nural, Nurali, Nuray, Nurdane, Nurdaner, Nurdoan, Nurgn, Nurgzel, Nurhan, Nurkan, Nurlan, Nurluay, Nurol, Nursa, Nursal, Nursan, Nurseven, Nursevil, Nurtane, Nurtaylak, Nurtekin, Odhan, Oulbay, Oulbek, Oulcan, Oulak, Oulhan, Ouz, Ouzcan, Ouzer, Ouzhan, Oktay, Onat, Ongun, Onuk (Yararl, drst), Onur, Oraz (Kut), Orazhan, Orazkul, Orbay, Orhan, Orkun, Orkut, Oruhan, Oya, Oyahan, Oyandur, Ozanay, Ozaner, ner, rkenkulu, rg, rke, ztekin, ztimur, Pekcan, Peker, Pnar, Pirkulu, Polat, Rahetay, Rahethan, Salur, Sancar, Sarigl, Sarihan, Sarikz, Sarper, Satlm, Sava, Savaer, Sebktekin, Sedefhan, Sedanur, Salcan, Sel-
cen, Selen, Seluk, Selukay, Selen, Selhan, Sevcan, Seven, Sever, Sevgi, Sevgl, Sevil, Sevilay, Sevim, Sungur, Sunguralp, ahtekin, ahturan, endoan, enel, ener, enol, zalp, zay, zbay, zbek, zcan, zdemir, zer, zge, zkk, zhan, zkan, zker, zkul, zlem, znur, zmetin, znur, Tal, Taha, Tamay, Tamer, Tanay, Tanaydn, Tanbua, Tandoan, Taner, Tanl, Tankut, Tanrkulu, Tanrverdi, Tansel, Tansu, Tanyel, Tanyu, Tarhan, Tarkan, Tademir, Takan, Takn, Tatan, Tatekin, Tatkz, Tatu, Taybua, Taydemir, Tayfun, Tayl, Taymas, Taytulu, Tayyar, Tegin, Tekin, Tekir, Teki, Tekta, Temir, Temirbek, Temrhan, Terken, Togan, Togay, Togantimur, Togantekin, Tomu, Togrul (Turul),Tokay, Toktagl, Toktam, Toktamhan, Toktar, Tokta, Toktay, Toktemr, Tolga, Tolunay, Tolunbay, Tolunbay, Toluntekin, Tolunbike, Toluntigin, Torak, Torbeg, Torpaa, Torum, Torumtay, Torut, Toruthan, Tosun, Toygun, Tugay, Tue, Tuluk, Turul, Tulgar, Tulpar, Tuluay, Tuluntay, Tuncer, Tunta, Tura, Turabeg, Turacan, Turahan, Tural, Turan, Turanbeg, Turanhan, Turankz, Turanah, Turgay, Turgut, Turhan, Turhatun, Tursun, Turterim, Turubek, Turumcan, Turumtay, Tuygun, Tuygunay, Tlay, Tlcan, Tlin, Tlinay, Tlkut, Tmen, Tmer, Tmerkan, Trk, Trkan, Trker, Trkeri, Trkmen, Trkz, Trken, Trkylmaz, Uur, Uurcan, Uurhan, Uurkan, Uurol, Uurtan, Ulcan (Kazak Trklerince Oulcan), Ulubeg, Uluer, Uluoul, Ulukatun,, Ulunay, Uluta, Ulutekin, Umay, Umurhan, Umut, Urak, Uraz (Kut), Urazl, Urungu (Sava), Urunka, Urunku, Uygur, Uytun (Kutlu), Uzhan (Yakkl, Akll), gl, ler, lgen, mit, nal, nay, ner, nsal, nsan, stner, zer, zeyir, Yadk, Yaan, Yaantekin, Yamur,
132
Yakan, Yaln, Yamtar, Yanar, Yanl, Yank, Yargl, Yarnku, Yarkn (imek), Yaruk (Ik), Yarukta, Yaagl, Yaanur, Yaar, Yaariye, Yaatan, Yavuz, Yavuzer, Yazgan, Yazgl, Yeliz, Yenal, Yener, Yenercan, Yeil, Yeilay, Yeter, Yeterkz, Yetkin, Ylbars, Ylbay, Yldral, Yldran, Yldrm, Yldz, Yldzhan, Ylmaz, Yiit, Yiitcan, Yolay, Yurdaer, Yurdakul, Yurdal, Yurdaen, Yurdusev, Yurduen, Yurter, Yksel, Zaferbeg, Zaferhan, Zamanhan, Zeynephan, Zeynepkz, Zeytinhan, Ziyabey (Erol, 1992: 1-448) gibi Trke veya Trkeletirilmi isimler bu uzun tarihi sre ierisinde slamiyetle birlikte gelen Arapa ve Farsa isimlerle rekabet ederek varln gnmze kadar davam ettirmitir. XIX.yzyln sonu ve XX.yzyln balarnda dnya apnda balatlan mill kurtulu hareketleri ve demokrasi mcadelelerinin estirdii yenileme rzgarlarnn etkisiyle dier milletlerde olduu gibi Trkler arasnda da mill ruh yeniden uyanm ve Trklk uuru dalga dalga btn Trk corafyasna yaylmtr. Byk nder Mustafa Kemaln kurduu Trkiye Cumhuriyetinde Soyad Kanunu kartlarak Trke ad ve soyad kullanmann hukuki zemini hazrlandktan sonra Trke isimler kii ad veya soyad olarak tekrar Trkiye ii ve dndaki btn Trk halklar tarafndan konulmaya balamtr. Artk gnmzde Trk ocuklarna konulan Trke adlarn nispeti, Arapa ve Farsa adlardan olduka yksektir.
KAYNAKLAR Arat (Reit Rahmeti),1991, Kutadgu Bilig I Metin, s.9-10. Ankara. Ayrca 1964, Der Herrschertitel duq-qut, UAJhb, XXXV, 150-157. Baskakov (N.A),1986, Trk Tilla, s.58. Pekin.
Baytur (Enver),1991, Xinjiangdaki Milletlern Tarihi,s.928. Pekin. Erol (Aydil), 1992, arklarla iirlerle Trklerle ve Tarihi rneklerle Adlarmz, s.1-447. Ankara. Gabain (A.Von), 1973, Das Labend m Uigurischen Knigreich von Koo, s. 69. Wiesbaden. Gen (Reat), 1981, Karahanl Devlet Tekilat,,s.38-39. stanbul. Hamilton (J.R), 1982, Wu-tai Hui-ku shih Liao, (Les Oughours Lpoque des Cinq Dynasties daprs les documents chinoisin ince Tercmesi),s.168. Urumi. Hoca (Abdukeyyum) vd, 1984, Kedimki Uygur Yazma Yadkarlklrdn Tallanma (Eski Uygurca Vesikalardan Semeler), s. 366-417. Urumi. zgi (zkan), 1987, Uygurlarn Siyasi ve Kltrel Tarihi (Hukuk vesikalarna Gre), s.118,142. Ankara. Kafesolu (brahim), 1999, Trk Milli Kltr, s. 59. stanbul. Keng Hsi-men, Ayup (Tursun), 1980, Ouznme, s.30,34-36. Pekin. Klyatorny (S.G), 1996, Trkistandaki Trk Halklar Tarihinden Para, Xinjiang Tezkeresi, 3, s.13. Lin-kan, 1983,Hsiung- nu shih Lun-wen hsan-chi:1919-1979, (Hun Tarihine Ait Makalelerden Semeler) s.192-193. Pekin. Orhun (Abliz),1996,slamiyettin lgirki Uygurlarning sim koyu seniti(slamiyetten nceki Uygurlarn Ad koyma Adetleri), Xinjiang Tezkeresi,4,s.50. Orkun (H.Namik), 1994, Eski Trk Yaztlar, s.22. Ankara. Osman (Gayretcan), 1992,Uygur Klasik Edebiyatining Kiskie Tarihi, (Uygur Klasik Edebiyatnn Ksaca Tarihi) s.101-135. Urumi. gel (Bahaeddin), 1993, Trk Mitolojisi, C. I, s.36. Ankara. Radloff (W), 1928, Uigurische Sprachdenkmeler, s.6-170. Leningrad. Togan (Z.Velidi),1981, Umumi Trk Tarihine Giri, s.108-110. stanbul. Tsi Ma-chien, 1989, Tarihi Hatiriler (Tarihi Hatralar/Uygurca Tercmesi), s. 441-444.Urumi. Yusuf (srafil), 2000, Turpandin Tepilgan Kedimki Uygure kki Pare Hccet (Turfanda bulunan ki adet Uygurca Vesika),Turpanunaslk Tetkikati, 1, s. 6-18.
133
ALPAMI DESTANI VE DEDE KORKUT KTABINDA KAHRAMANLARIN ORTAYA IKII

The Appearance of Heroes In The Epic Story of Alpamish and In The Book of Dede Korkut Apparition des hros dans lpope dAlpam et dans le livre de Dede Korkut
Dr. Selami FEDAKR*

ZET Alpam Destan ile pek ok ortak noktaya sahip olan Dede Korkut Kitabndaki Bams Beyrek anlatmas, Alpam Destannn Ouz Trkleri arasndaki versiyonu olarak kabul edilmektedir. Alpam Destan, sadece Dede Korkut Kitabndaki Bams Beyrek anlatmasyla deil, ayn zamanda Dede Korkut Kitabnda yer alan dier anlatmalarla da benzerliklere sahiptir. V. M. Jirmunskiy, Albert B. Lord ve Cabbar ankul gibi bilim adamlar Alpam Destan ve Dede Korkut Kitabndaki anlatmalar arasndaki yakn iliki zerinde durmulardr. Bu makalede, Alpam Destannn zbek versiyonu ve Dede Korkut Kitab anlatmalarndaki kahramanlarn tannmasna kadar olan blmleri arasndaki benzerlikler zerinde durulacak ve sz konusu anlatmalarn olay rgleri karlatrlacaktr. Ayrca, anlatmalarn baz motifleri ve dier baz unsurlar arasndaki benzerlikler incelenecektir. Trk dnyasnn iki farkl corafyasnda oluturulan Alpam Destan ve Dede Korkut Kitab arasndaki benzerlikler, anlatmalarn Trk destan gelenei temelinde meydana getirilmi olmalarndan kaynaklanmaktadr. Farkl Trk boylar arasnda yaratlan anlatmalarn kahramanlar arasnda yaplacak karlatrmalar, Trk destan kahramanlarnn zelliklerinin ortaya karlmasnda fayda salayacaktr. Anahtar Kelimeler Alpam, Dede Korkut Kitab, zbek, Destan Gelenei, Destan ABSTRACT The story of Bams Beyrek, the third story in the Book of Dede Korkut, is considered as the Oguz version of the epic story of Alpamish. The epic of Alpamish shares certain narrative elements not only with the story of Bams Beyrek in the Book of Dede Korkut, but also shares a number of aspects with the other stories in the Book. Several researchers have previously examined the similarities between the two narratives. V. M. Jhirmunsky, Albert B. Lord and Cabbar ankul have evaluated the close relation between the epic of Alpamish and the stories in the Book of Dede Korkut. This paper will aim to shed light upon the similarities between the epic of Alpamish and the stories in the Book of Dede Korkut. I will compare the plots of Alpamish and the stories in the Book, and also try to point out the similar usage of certain motifs and as well as some other elements. Although the Anatolian Turks and the Uzbeks have lived in different regions and through mostly different histories, the epic tradition of the two societies originates from the same roots. It is my view that the similarities between the two narratives are due to the fact that they are based on the same tradition of Turkish oral epic creation. The comparison of these two different narratives from the oral epic tradition of the Uzbeks and Anatolian Turks clearly shows their shared past. Key Words Alpamish, The Book of Dede Korkut, Uzbek, Epic Tradition, Epic.
Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Aratrma Grevlisi
134
Folklor rnlerinin en zengin trlerinden biri olan destanlar, ok uzun bir yaratm ve geliim srecinin tamamlanmas sonucunda gnmze kadar ulaan eserlerdir. Milletlerin karakterini gstermeleri asndan, destanlarn en byk zellii ferd olmamalardr. Halk anlatmalarnn iinde yaratldklar topluma mal olabilmeleri iin, uzun bir oluum srecinden sonra, yzyllar boyu srecek olan nesilden nesile aktarlma yoluyla, gnmze kadar ulaabilmeleri sz konusudur. Halk anlatmalarnn bir destan haline gelebilmeleri iin tarih iinde geirdikleri deiimleri, ana hatlaryla, byk aamada incelemek mmkndr. Bunlarn ilki, halk anlatmalarnn yaratld toplumu derinden etkileyen bir olay sonucunda ekirdek bir yapnn olumas aamasdr. Daha sonraki aama ise, bu ekirdek olayn yzyllar boyunca nesilden nesile aktarlarak, bir takm yeni tarih olaylarla zenginleerek gelimesidir. nc ve son aama ise, bu anlatmann zaman iinde deiik corafyalara yaylp baz mahall zellikler kazanmas ve yeni varyantlarnn olumas, hatta Krolu Destan gibi dairelemesidir. Bu oluum srecini tamamlayan destanlarn bazlarnn halk arasna szl olarak anlatlmaya devam ederek gnmze yakn zamanlarda yazya geirilmi olmas, bazlarnn da gnmzden ok nceki zamanlarda yazya geirilmi olmas yazl destan ve szl destan gibi kavramlar karmza karmaktadr. Bu kavramlar, uzun mddet halk arasnda anlatlan bir destann herhangi bir zaman diliminde yazya geirilmesi veya derlenmeden halk arasnda szl (ifah) olarak anlatlmaya devam etmesi ile alakal terimlerdir. Szl olma ve bir destann szl olarak anlatmnn devam etmesi daha ok usta-rak ilikisinin sreklilii ve bylece kuakhttp://www.millifolklor.com
tan kuaa aktarmn devam edebilmesi ve de bu anlatclar zevkle dinleyecek dinleyici kitlesinin varlna baldr. Bu iki temelin varlyla ayakta kalabilen ve szl gelenek olarak adlandrdmz sosyal yapnn varl bir destann szl olarak devamn salar. (Ekici 2002: 29) Bilim adamlar tarafndan tespit edilmeleri, asndan szl destanlardan farkl olan yazl destanlar ise, szl olarak yaratldklar tahmin edilmekle birlikte, szl ekilleri mevcut olmayan ancak yazl metinleri elimizde bulunan baz destanlardr.... Ancak, baz destan metinleri de tamamen yazl olarak yaratlm gibi grnmektedir. rnein; zellikle slamiyet Sonras Trk Destanlar bal altnda verilmesi allagelmi, Anadolu sahas yaratmalarndan Gazavatnmeler, adyla da bilinen Battalnme, Danimendnme, Saltuknme gibi eserler yazl destanlardr veya ilk ekilleri de yazl ekillerdir. (Ekici 2002: 29) Yazl destanlarn ilk trne, yani, yllarca szl olarak anlatldktan sonraki bir dnemde yazya geirilmi olan destanlara verilecek en iyi rnek Dede Korkut Kitabdr. Bu kitap, konu ettii olaylar vastasyla hem yazya geirildii tarih ve hem de daha nceki devirler hakkndaki bilgilerin, ayrntl bir ekilde gnmze ulamasn salad iin, hem Trk boylarnn edebiyatnda ve hem de dnya edebiyatnda mstesn bir yere sahiptir. Yukarda ksaca zerinde durduumuz, szl gelenek iinde uzun yllar anlatldktan sonra bir ok varyant olumu olan ve son dnemlerde yazya geirilen szl destanlarn en bata gelen rneklerinden biri Alpam Destandr. Alpam Destannn Altaylar, zbekistan, Kazakistan, Karakalpakistan, Tataristan ve Bakrdistan sahalarnda yaygn olarak bilindii ve sadece zbek Trkleri arasndaki varyantlarnn otuza yakn
135
destan anlatcsndan derlendii dikkate alnrsa, bu destann halk arasnda byk rabet gren bide bir destan olduu anlalr. Yazya geirilme tarihleri birbirinden olduka farkl olmasna ramen, Alpam Destan ve Dede Korkut Kitab arasnda dikkat ekici pek ok benzerlik mevcuttur. Bu iki eser arasndaki yaknlk, Dede Korkut Kitabndaki anlatmalardan olan Kam Bre Beg Olu Bams Beyrek hikyesi vastasyla benzerlikten teye bir ilikiyi de gsterir. nk bu hikye Alpam Destannn Ouzlar arasnda anlatlan bir varyant olarak kabul edilmektedir. Bu sebepledir ki, Alpam Destan ve Bams Beyrek Hikyesi arasndaki ortak noktalar pek ok bilim adamnn almasna konu olmutur.1 Alpam Destan ile Bams Beyrek Hikyesi arasndaki benzerlikler zerinde duran bir ok aratrma olmasna ramen, V. M. Jirmunskiy, Sargl Bahadrova ve Cabbar ankulun almalarnn dnda2, Alpam Destan ile Dede Korkut Kitabndaki hikyelerin tmn kapsayan genel veya daha zel bir konuda yaplm alma mevcut deildir. Fakat, bu ortak noktalarn tmnn eitli ynleriyle ortaya konulmas, ancak bir kitap geniliinde veya seri makaleler halinde yaplacak almalarla mmkn olabilir. Biz de bu konunun bir makale boyutunu geeceini dndmz iin, yapacamz karlatrmann erevesini Alpam Destan ve Dede Korkut Kitabndaki anlatmalarda kahramanlarn doumu, ad almas ve eitimi konular ile snrlamay uygun bulduk. Alpam Destan ile Dede Korkut Hikyelerinin, zellikle kahramanlarn yetimesi ve halk arasnda bir kahraman olarak tannmas blmlerinde mevcut bir takm benzerliklerin ortaya konulmasnn, Trk boylarnn destanlarndaki kahraman tipinin ortaya konul-
masnda faydal olacana inandmz iin, byle bir makale hazrlamay uygun bulduk. Ouznmeler ad verilen en eski Trk destan btnnden paralarn 15. yzylda derlenerek yazya geirilmesiyle meydana gelen Dede Korkut Kitabnn u anda bilinen iki nemli yazmas mevcuttur. Bu yazmalardan ilki Dresden Ktphanesindedir. Bu yazma Kitab- Dedem Korkut al Lisn- Taife-i Oguzn baln tamaktadr. Dede Korkuttan ilk bahseden ve Dresden Ktphanesindeki yazmalar arasnda bu eseri grp, kayda alan kii, bir Arapa uzman olan Jacob Reyke (1716-1774) olmasna ramen, eseri bilim dnyasna ilk defa 1815 ylnda tantan Von Diez olmutur (Trkmen 1998). Dede Korkut Kitabnn ikinci yazmas, talyan Trkolog Ettore Rossi tarafndan Vatikanda 1952 ylnda bulunmutur. Bu yazma, Hikye-i Gazan Beg ve Gayri baln tamaktadr ve bu yazmada biri eksik olmak zere Dresden yazmasndaki 6 hikye bulunmaktadr. Dede Korkut Kitabnn bu iki yazmas zerinde gnmze kadar birok inceleme yaplm ve onlarn eitli zellikleri zerinde durulmutur. Alpam Destannn zbekistan versiyonunun ilk olarak yazya geirilme tarihi 1922 ylnn yaz aylarna rastlar. lk olarak yazya geirilen bu metin, Gazi Alim Yunusov tarafndan nl bah Fazl Yoldaolundan derlenen destan parasdr. (Mirzayev 1968: 7) Daha sonraki yllarda yaplan eitli derleme faaliyetleriyle destann krka yakn varyantnn derlenerek (Mirzayev 1999: 23) pek ok defa yaynlanm olmas, Alpam Destannn zbek Trkleri arasnda ne kadar zengin ve yaygn olduunun gstergesidir. Tespit edilebilen krka yakn varyant arasnda Fazl Yoldaolunun anlatt Alpam Destan, edeb
136
zellikler, metin olgunluu ve ayrntlarn ok iyi ilenmi olmas bakmndan, dier varyantlardan daha zel bir yere sahiptir. Biz de, bu sebeplerden dolay, yer yer dier varyantlardan da rnekler vermekle birlikte, genel olarak Alpam Destannn Fazl Yoldaolu varyantn esas alacaz. Alpam Destannn birinci ksmndaki motiflerin sralan geleneksel bir dizi olarak kabul edilebilir. nk, ocuksuzluk, ocuksuzlua are arama ve olaanst glerin etkisiyle ocuk sahibi olma motifleri Trk boylarnn destanlarnda olduka sk rastlanmaktadr. Bu motif dizisi Orta Asyadaki Trk boylarnn destanlarda grld gibi, Anadolu sahas halk hikyelerinin pek ounda da mevcuttur. Dede Korkut Kitabndaki Dirse Han Olu Boa Han Hikyesi ve Kam Pre Olu Bams Beyrek Hikyesi, Alpam Destanna benzer ekilde, ocuksuzluk motifiyle balamaktadr. Alpam Destannda, Kongratta dzenlenen toya Baysar ve Baybri beyler de itirak eder, fakat ocuksuz olmalarndan dolay kimse onlarn atn tutmaz ve onlara sayg gstermez. Beyler kendilerine neden sayg gsterilmediini sorduklarnda, Kongrat zenginlerinden biri beylere; bu toyun olu veya kz olanlar iin olduunu, onlarn ise, ne olu ne de kz olmadn ve onlar ldkten sonra mallarn koruyacak kimsenin olmad iin mallarnn dalp gideceini (Alpam 1998: 14-15) syler. Ayn ekilde, Boa Han Hikyesinde de Ouz beylerini ylda bir defa ziyafette arlayan Bayndr Han bir tarafa ak ota, bir tarafa kzl ota, dier tarafa da kara ota kurdurtur. Olu kz olmayanlarn kara otaa oturtulmalarn ve altlarna kara keenin denmesini emreder ve ... olu kz olmayan Allah Taala kargayupdur, biz dahi kargaruz (Gkyay 2000: 4) der.
Bams Beyrek Hikyesinde ise, olu ve kz olmayan Bay Pre Biy Allah beni kargayupdur (Gkyay 2000: 31) der ve ocuksuz olduu iin tacnn, tahtnn sahipsiz kalacan dnerek alar. Beylerin ocuksuz olmalarna zlmelerinin sebebi, kendilerinden sonra tahtlarna, mallarna sahip kacak bir ocuklarnn olmamasdr. Etrafndakiler de bu durumlarndan dolay onlara sayg gstermezler. Yani, halk arasnda sayg grmenin en nemli artlarndan biri, boyun birlii ve dirlii iin mcadele edecek bireylerin yetitirilmesi ve lkenin geleceinde sz sahibi olan nesillerin yetitirilmesidir. Bu anlay, Trklerin devlet kurmalarndaki kabiliyetleri ve kurulan bu devletlerde birlik ve beraberlii salamaya ynelik abalarnn sonucu olarak destanlara yansmtr. Orta Asya destanlarnda veya Anadolu sahas halk hikyelerinde ocuksuz olan beylerin ocuk sahibi olmalar genellikle ilahi zellikleri olan bir prin yardmyla gereklemektedir (Prin dua etmesi, kermet gstermesi veya beylere eleriyle beraber yemeleri iin bir elma vermesi gibi). Beylerin ocuk sahibi olmalar, Alpam Destannn Fazl Yoldaolu varyantnda da din bir yapya sahiptir. Baybri ve Baysar beyler ah Merdan Prin bahesinde (ravze) krk gn krk gece kalp dua ederek ocuk sahibi olurlar. Tannm bilim adam Hadi Zarif, destanlarda kahramanlarn olaanst doumlarnn btn milletlerin destanlarnda grlebilecek bir zellik olduunu ve bu doum motifinin destanlarn kadim elementleri olduunu ileri srer. Hadi Zarife gre kahramanlarn din hviyeti olan kiilerin yardmyla dnyaya gelmeleri, slam dininin etkisiyle destanlara sonradan girmi bir motiftir. (Zarif 1999: 35) Boa Han Hikyesinde, Dirse Hann ocuk sahibi olmas din bir karaktere sahip olmasnn ya-
137
nnda daha ok toplumsal bir zellik arz etmektedir. Dirse Hann ocuk sahibi olmas byk bir toy dzenleyerek, alar doyurmas, fakirleri giydirip, borlular bortan kurtarmas toplumsal dayanmann salanmas ve az duallarn dualar sayesinde gerekleir. Bams Beyrekte ise, Kam Bre ve Bay Bican beyler din hviyeti olan bir prin yardmyla deil, Ouz beylerinin, yani Ouz aksakallarnn dualaryla ocuk sahibi olurlar. Bu durum, Trk boylarnn yallarn bilgilerine, hayat tecrbelerine gvenmelerini ve yallara olan derin sayglarn gsterir. Bu nedenledir ki aksakallk, Trk boylar arasnda olduka yaygndr ve sayg gren bir kurumdur. Kahramanlarn aksakallarn fikrini almalar Alpam Destannda da deiik ekillerde karmza kar. Baysar, kendilerinden zekat istenilmesi sonucunda, ne yapmalarn gerektiini renmek iin, yurdun aksakallarnn fikrini almak niyetiyle unlar syler: Ah urganda kzdan akar selab ya, Maslahat ber on ming yli karnda, Barnaym boy yetgandir kalamka, Zalim bilan hergiz bolmanglar yolda, Kongrat eldan malga zekat kelibdi, Maslahat ber on ming yli karnda! Ah ekince gzden akar sel gibi ya, (Bana) fikir ver, onbin evli karnda, Barn hanm byyp oldu kalemka, Zalim ile sakn olmayn yolda, Kongrat elden mala zekat gelmi, (Bana) fikir ver, onbin evli karnda! (Alpam 1998: 19) Orta Asyadaki birok destanda ve Anadoludaki halk hikyelerinde olduka sk rastladmz aksakallk, zbek, Kazak, Karakalpak, Trkmen ve Krgz Trkleri arasnda toplumsal meselelerin zlmesi iin gnmzde de varln srdrmektedir. Aksakallk kurumu,
Anadoludaki kylerde de ihtiyar heyetleri ad altnda varln halen devam ettirmektedir. Destanlarda olaanst artlar altnda dnyaya gelen kahramanlarn ad almalar iki ekilde anlatlr. Bunun ilk ekli geleneksel olarak kahraman bir baar kazandnda ona uygun ad verilmesidir. kincisi ise, kahramann doumuna yardmc olan prin gelerek kahramana ad vermesidir. Dede Korkut Kitabnda bu ad verme ekillerinden birincisi olan kahramann baar kazandktan sonra ad almas vardr ve hikyelerde Dede Korkut gelerek kahramana ad verir. Kahramana bir baar gstermeden ad verilmemesi, hem Boa Han Hikyesinde ve hem de Bams Beyrek Hikyesinde Ol zamanda bir olan ba kesp kan dkmese ad koymazlard (Gkyay 2000: 7, 32) eklindeki bir arasz (digression)3 ile ifade edilmitir. Ad vermenin bu ekline verilecek en iyi rnek Boa Han hikyesindedir. Dirse Hann olu onbe yana gelmesine ramen ona hala bir ad verilmemitir. Dirse Hann olu, Bayndr Hann boasn ldrdkten sonra Dede Korkut ona Boa Han adn verir. ocuun bir baar gsterdikten sonra ad almas Basatn Tepegz ldrd Hikyede de mevcuttur. Hikyeye gre, dmanlardan kaarken Aruz Kocann drd olan bir aslan tarafndan bytlr ve bu ocuk sazlktan karak atlar basar (saldrr) ve onlar avlar. Aruz Kocann olu atlar her gn bast iin, Dede Korkut onun bu zelliini vurgulayarak Basat (Basmak fiilinden) ismini verir. Kahramanlk yaptktan sonra ad alma Bams Beyrek hikyesinde de mevcuttur. Hikyede, Kam Pre Beyin on be yandaki oluna o zamana kadar bir ad koyulduundan bahsedilmez, fakat kahramann Evnk Kalesi kafirlerine saldrmas: Bu mahalde erenlerng meydan arslan, pehlevanlarung kaplahttp://www.millifolklor.com
138
n, Boz Olan yetdi. Bir iki demedi, ol kafirlere at sald, kl urdu... ve: Boz Olan babasnung evine geldi, olan kssay haber vermedi (Gkyay 2000: 33) eklinde metinde iki yerde kahramandan Boz Olan diye bahsedildiini gryoruz. Kahraman bir baar gstermeden, geici olsa da, ona bir isim verilmitir. A. N. Samailoviin verdii bilgiye gre, Bams Beyrek Hikyesinin Hazar tesi Trkmenleri arasnda Boz Olan-Yusuf Ahmet adyla ok yaygn olarak bilinen bir varyantnn olmas (Gkyay 2000: CDLIVten Naklen) kahramann iki ayr isim ald fikrini desteklemektedir. Kahraman esas ismini, ancak bezirganlarn maln kafirlerden kurtardktan sonra alr. Dede Korkut ona, boz sfat ile alakal olarak, Boz Atl Bams Beyrek ismini verir. Alpam Destannda olduu gibi, bu hikyede de kahramann iki isim almas sz konudur. Kahramann ilk adnn Boz Olan, daha sonraki gerek adnn da Boz Atl Bams Beyrek olmas, yani ilk olarak kahraman niteleyen sfatn (boz) daha sonra kahramann adn niteleyen bir sfat olarak (boz atl) kullanlmas, Ouz Kaan Destannda da rneini grdmz, kahramann gl, kuvvetli ve toplumun gznde kutsal zelliklere sahip hayvanlara benzetilmesi ile balantldr. Kahramann atnn boz at (krat) olmas da Dede Korkut Kitabnda atlara verilen isimlerin tipik rneidir. Bu adlandrma; Ouzlarn at tercihini verir. Konur, aboz, boz, doru, a, gk, al ve kara ad geen at donlardr. Dmann tek rengi ifade eden at donu yoktur. O, pek ok dondan oluan alaca ata biner Dmann alaca at srler halindedir. Destancnn bunu zellikle vurgulad anlalr. Alacalk; bir ekilde belirsizliin ifadesi grnmndedir. (nar 2000: 103) Kahraman, Alpam Destannda da biri din mahiyette, dieri ise geleneksel ad verme eklinde iki ayr isim alr. Kahramana ilk ismini ah Merdn Pr verir
ve ona Hkimbek denmesini ister. Hkimbek yedi yana geldiinde, dedesi Alpinbiyden kalan ondrt batman uzunluundaki yayn ekip, Askar Dann tepesini uurduktan sonra alplerin sonuncusu manasna gelen Alpam adn alr. Destann, slam air Nazarolu varyantnda Hkimbekin, Alpam adn Kalmuk alplerini yendikten sonra almas (Zarifov 1999: 36-37), iinde yaad topluma yararl bir baar gstermesi asndan, Dede Korkut Hikyelerindeki ad alma motifiyle olduka benzerdir. Destan kahramanlarnn bir baar gsterdikten sonra ad almalar, onlarn sosyal hayatta bir birey olarak var olmaya baladklarn gsterir. Kahramanlarn ocukluktan karak, yetikin bir fert haline gelmelerini ifade eder ve bir kahraman olarak ortaya kmalarnn ilk admlarndan biri olarak deerlendirilir. Trk boylarnn destanlarnda ocuklarn ad aldktan sonra bir kahraman olarak ortaya kmalarndaki son blm kahramanlarn eitimidir. Orta Asya destanlarnda ve Anadolu sahas halk hikyelerinde kahramanlarn bazen sadece silah eitimi, bazen de hem okuma-yazma hem de silah eitimi olmak zere iki ayr eitim aldklar grlmektedir. leride devletin bana geip bir ok mcadeleye girecek olan kahramann bu mcadelelerden baarl bir ekilde kabilmesi iin, onun hem bilgili biri olmas ve hem de sava sanatnda ok mahir bir asker olmas iin, bu eitimlerden gemesi gerekmektedir. Fazl Yoldaolunun Erali ve irali Destannda kahramanlara bu tip bir eitimin verilme amac, onlarn ileride ok baarl olmalarn salamak eklinde aklanmtr. Bir dervi tarafndan adlar verilen kahramanlarn anneleri Mastura, ocuklar drt yana girdiinde ak, karay rensinler diyerek onlar mollaya teslim eder ve unlar syler:
139
Okmagan ahr bolar har, syak, Okmagan kii baayn tayak, Damullacan ilimingdan sadaa Yahlar okting endi behrak. ................................ Okting, hop burra bolsn tillari, Kalamga yarasn nazik kollari, Atlanganda ak bolsn yollar, Bu ikkisi Karahaning ullari Dman kelalmasn sau soliga, zi ega bolsn Bulgar eliga, Kiigining kl alar deb koliga, Kattakaning batmandan dedi yay. Okumayan sonunda olur derbeder. Okumayan kii bir sopaya benzer, Hoca senin ilmine kurban olaym, yice okutun, byle daha gzel. ................................ Okutun, keskin olsun dilleri, Kaleme yaksn nazik elleri, Atlannca ak olsun yollar, Bu ikisi Kara Hann oullar. Dman gelemesin sana soluna, Kendi sahip olsun Bulgar yurduna, K kl alr, deyip eline, Bynn batmandr yay, dedi. (Fedakar 1999: 545) Bu destanda olduu gibi, Alpam Destannda da kahramanlar iki ayr eitim alrlar. Alpam Destannda kahramanlarn eitimine ayr bir nem verildii grlmektedir. Destanda, hem Alpam ve hem de Barnn yalarndayken dzgn konumaya baladklar anda okuma-yazma eitimine tab tutulurlar ve yedi yalarna kadar ders alrlar. Kahramanlar okuma-yazma eitimini beraber tamamladktan sonra, Alpam silah ve binicilik eitimi alr, Barn ise, Kkkamtan hayvan bakm ve ev ileri hakknda eitim alr. (Alpam 1998: 17) Dede Korkut Kitabndaki hikyelerin hi birinde kahramanlara eitim verildiine dair ak bir ifade yoktur. Sa-
dece Kazan Begn Ogl Uruz Begn Tutsak Olduu hikyede teorik deil pratik bir silah ve sava eitimi olduu anlalyor. Kazan Bey onalt yandaki olu Uruza, ben ldkten sonra sen ne yapacaksn imdiye kadar ok atmadn, ba kesmedin, kan dkmedin, der. Buna karlk Uruz babasna: A beg baba, devece bymisin, keke aklung yok; debece bymisin, darca beynng yok, bu hnerleri oul atadanm grr, renr, yohsa atalar ouldanm renr. Kaan sen beni alup kafir serhaddine kardung, nmde kl alup ba kesdng? Ben senden ne grdm, ne grenem (Gkyay 2000: 60) diye cevap verir. Bu paradan da anlalaca gibi, kahramanlar zel bir eitici yannda eitim grmezler, fakat babalarnn yannda savalara katlarak silah kullanmasn, savamasn bizzat grerek babalarndan renirler. Hikyenin tmne bakldnda, kahramanlarn babalarndan sadece sava sanatnn inceliklerini deil, ayn zamanda devlet idaresinde kullanacaklar pratik bilgileri ve gelenek, grenekleri de rendikleri anlalr. Kahramanlarn eitiminde hem fizik g ve hem de bilgi eitimine nem verilmesi, kahramann fizik gcn yetmedii yerlerde bilgisini kullanarak baarya ulamas amacna yneliktir. Dede Korkut Kitabndaki ilk anlatma olan Boa Han Hikyesi, fizik gcn yetmedii yerlerde bilginin kullanlmasna gsterilecek iyi bir rnektir. Dirse Hann olu, Bayndr Hann boas ile karlatnda, yumruunu boann alnna dayar, ama ne boa yener ne de olan yener. Bu durumdayken olan aklndan yle geirir: Bir dama direk ururlar, ol dama dayak olur, yle ki daya giderseler dam yklur, ben bunung alnna neye dayak olurun, dururun (Gkyay 2000: 7) der ve yumruunu ekip boay yere ykar. Boa Han, burada fiziki gcyle beraber bilgisini de kullanarak boay yenmeye muvaffak olmutur. Dede korkut Kitahttp://www.millifolklor.com
140
bndaki kahramanlarn bu ekilde eitim grmesini, atl gebe hayatnn gerekli kld bir eitim ekli olarak deerlendirmek gerekir. Sonu olarak, incelediimiz bu anlatmalar, farkl yzyllarda yazya geirilmi olmalarna ramen, onlarn zerine oturtulduklar temeller ayndr. Genel olarak bakldnda, bu anlatmalardaki kahramanlarn benzer artlar altnda ortaya kt grlmektedir. Bu anlatmalarda yaratlan kahramanlarn tipik zelliklerinin benzer olmas ve kahramanlarn ayn artlar altnda ortaya km olmalar, Alpam Destan ve Dede Korkut Kitabnn Trk destan geleneinden beslenerek yaratldklarnn en ak gstergesidir. Ancak, ayn kaynaktan beslenen bu anlatmalardaki bir takm uygulamalarda farklarn mevcut olmas corafi farkllklar, destan anlatclarnn yetitikleri evreleri ve kimlikleri rol oynam olsa da, bu farkllklarn ortaya kmasnda etkili olan en byk sebep, bu anlatmalarn farkl yzyllarda yazya geirilmi olmalardr. Dede Korkut Kitabndaki anlatmalarn son zamanlarda yazya geirilmi varyantlar, Ak Garip vb. gibi Anadolu sahas halk hikyelerinde kahramanlarn doumu, ad almalar ve eitimi blmleri, Alpam Destan ile ok benzerdir. Bizim sadece kahramanlarn ortaya klar zerinde durduumuz bu anlatmalarn kahramanlarnn dier blmlerindeki zellikleri zerine yaplacak aratrmalar ve baka destanlardaki kahramanlarn zellikleri zerinde yaplacak olan mukayeseli almalar Trk boylarnn destanlarndaki kahraman tipinin ortaya konulmasnda fayda salayacaktr.
NOTLAR 1 Alpam Destan ve Bams Beyrek arasnda yaplan karlatrmalar iin bkz. V. M. JirmunskiyH. T. Zarifov. Uzbekskiy Narodny Geroieskiy Epos. Moskova: GHL, 1947; V. M. Jirmunskiy. Tyurkskiy Geroieskiy Epos. Leningrad: Nauka, 1974, ss. 584-
589; H. T. Zarif. Alpam Eposining Asasiy Motivlari, Alpam: zbek Halk Kahramanlk Epos iinde, Takent: Fen Neriyat, 1999, ss. 24-46; Albert B. Lord Orta Asya ve Balkan Destanlar Arasndaki likiler. (eviren: Metin Ekici), Nevruz Bilgi leni Bildirileri. Yayna Hazrlayan: Sadk Kemal Tural, Ankara: AKM Yayn, 1995, ss. 273-308; . T. Sagitov. Karakalpak Halknng Kaharmanlk Epos. Nkis: Karakalpakistan Baspas, 1986, ss. 179-295; Metin Ergun. Bams Beyrek ile Alpam Destannn Corafyas. TDAY-Belleten, 1992, Ankara, 1995, ss. 75-80. 2 V. Jirmunskiy. Kniga Moego Deda Korkuta, Oguzkiy Geroieskiy Epos. Moskova, 1962; Sargl Bahadrova. Kitab Dedem Korkut, Koblan, Edige Hem Hezirgi Edebiyat Hakknda Oylar Edebiy Sn Makalalari. Nkis: Karakalpakistan Baspas, 1992, ss. 3-16; Cabbar ankul. Alpam Destan ve Dede Korkut K itabndaki Mitolojik Motifler. Aktaran: Selami Fedakar, Mill Folklor, Say: 52, 2001, ss. 6067. 3 Dede Korkut Kitabndaki araszler iin bkz. Fikret Trkmen. Dede Korkut Hikyelerinde Ara Szler (Digression). Festschrift fr Barbara KellnerHeinkele zu ihrem 60. Geburtstag. Verffentlichungen Der Socetas Uralo-Altaica. Harrassowtz Verlag (in Kommission), Gttingen-Deutschland, 2002, ss. 351-357. KAYNAKLAR Alpam. Anlatan: Fazl Yoldaolu. Derleyen: Mahmud Zarifov, Yayna Hazrlayanlar: Hadi ZarifTre Mirzayev. Takent: ark Neriyat, 1998. INAR, Ali Abbas. Dede Korkut Destannda At ve At Kltr. Uluslararas Dede Korkut Bilgi leni Bildirileri. Yayna Hazrlayanlar: A. K. Birgl - A. . Canpolat, Ankara: AKM Yayn, 2000. EKC, Metin. Destan Aratrma ve ncelemelerinde Kullanlan Baz Terimler Hakknda-I. Mill Folklor, Say: 53, Bahar-2002. FEDAKAR, Selami. Erali ve erali Destan. Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, zmir, 1999. (Trk Dnyas Destanlarnn Tespiti, Trkiye Trkesine Aktarlmas ve Yaymlanmas Projesi kapsamnda baslyor). GKYAY, Orhan aik. Dedem Korkudun Kitab. stanbul: Mill Eitim Basmevi, 2000. MRZAYEV, Tre. Alpam Destan Uning Versiya ve Variantlar. Alpam: zbek Halk Kahramanlk Epos. Takent: Fen Neriyat, 1999. MRZAYEV, Tre. Alpam Destanining zbek Variantlar. Takent: Fen Neriyat, 1968. TRKMEN, Fikret. Dede Korkut Kitabnn Trk Kltr Bakmndan nemi. Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Konferans Salonundaki Konferans Metni, 25 Mays 1998, zmir. ZARF, Hadi T. Alpam Eposining Esasiy Motivlari. Alpam: zbek Halk Kahramanlk Epos. Takent: Fen Neriyat, 1999.
141
ZBEKSTANDA DEFN VE TAZYE MERASMLER

The Burial and Condolence Ceremonies in Uzbekistan Crmonies funraires et de condolances en Ouzbkistan
Fatma AIK*
ZET Trk corafyasnda sosyal yap ve kltrel deerler asndan son yzyl iinde hzl bir deiim ve geliim sreci yaanmaktadr. zbekistan bu bakmdan aratrlmaya deer bir model oluturmaktadr. Yazda zbekistan'da defin ve taziye merasimleri zerinde durulmakta ve konu Trk topluluklar arasndaki mtereklerden biri olarak incelenmektedir. Anahtar Kelimeler zbekistan, Defin, Taziye ABSTRACT Throughout the geography shared by various Turkish cultures, the last century has witnessed a rapid process of change and development as far as social life and cultural values are concerned. In this context, Uzbekistan presents a model well worth examining. This article focuses on funeral and condelence processions in Uzbekistan, which are treated with emphasis on the commonalities among various Turkish peoples. Key Words Uzbekistan, Funeral, Condelence.
Orta Asyann gnmzde bir anlamda kltrel ve ekonomik merkezi olan 15.600km2 yzlml ve 2.276.300 nfusa sahip olan Takentte, tm Trk corafyasnda olduu gibi sosyal yap ve kltrel deerler asndan son yzyl iinde hzl bir deiim ve geliim sreci yaamaktadr (Merdanolu-Muhammadiev,1997:58). Ekonomi, kltr ve sosyoloji alanndaki deiimler, bamszlk srecine bal olarak son on ylda ivme kazanmtr. Buna bal olarak kltrel alanda gerekleen deiim ve gelimeler eitli platformlarda ele alnmakta, aratrma ve incelemeler yaplmaktadr. Ama, Trk milletinin kltrel geliim srecinin yorumlanmasna katk salamaktr. Buna bal olarak aratrmann konusunu; lmle birlikte balayan ve bir yl boyunca devam eden defin, taziye ve l yemei pratiklerinin 3, 7, 40 dnemi ierisindeki detlerin, inanlarn zbekistandaki durumu tekil etmektedir.
* Gazi niversitesi, TMER Okutman
Bu yaz 1996-1999 yllar arasnda, Takent ehrindeki gzlem, aratrma ve grmelerimizin sonucunda ortaya kmtr. Bu almann amac; a) zbeklerin defin ve taziye geleneini toplumsal bir olgu olarak deerlendirmek, b) lm olay karsnda zbek insannn dnce, duyu ve davranlarn ortaya koymak, c) ahs ve kollektif davranlar belirleyen, insanlar arasnda dayanma ve birliktelik bilincini yaratan ve Trk kltrnn yayld geni corafya asndan ok byk farkllklar gstermeden yaatldna inandmz lm ve lm etrafnda oluan davranlar zbekistandan rneklerle ortaya koymak eklinde tesbit edilmitir. Geleneksel yaam oluturan davran kalplarnn temelinde birok inan, det ve merasim yatmaktadr. Bu davranlarn ekillenmesinde, uygarlk
142
dzeyleri ve din inanlar belirleyici unsurlar olmaktadr. lmn herkes iin kanlmaz son oluu, dnyann her yerinde lm evresinde toplanan detlere ve ilemlere evrensel bir karakter kazandrmtr. zellikle Trk topluluklar arasnda konuyla ilgili inanmalar, detler ve ilemler arasnda pek ok benzerlikler grlmektedir. Trklerde lm ve lme bal ortaya kan davran ve inanlar konusu ok kapsaml olmas sebebiyle bu yaz, zbekistanla snrlandrlmtr. lm anndan itibaren cesedin topraa karp gittii yani rme sreci iinde ii ve sunni mslmanln yansra zerdtln izlerini tayan uygulamalara rastlanmaktadr. lm Sras zbekistanda lmek zere olan birinin evinde aile yeleri belirli hazrlklara giriir; evi temizlemek, ayna ve resimleri saklamak ya da zerlerini rtmekle ie balanr. lm halindeki kiinin odasndan tabak anaklar, yiyecekler karlr ya da st rtlr. Bunun sebebi can kncaya kadar kon sachramasin (kan sramasn) dncesidir. Ayrca, hasta gne almayan bir odaya tanr, iki kii banda bekler ve hastayla birlikte kalima-i ohodat (kelimeiehadet) getirir. Dier akraba ve tandklar baka bir odada sessizce otururlar. ocuklar ve hamile kadnlar, hastann odasna sokulmaz. Kbleye doru yatrlan hastann dudaklarna pamukla su damlatlr. lmden hemen sonra yaplan ilemlerin bir blm dorudan cesetle ilgiliyken, bir blm de ceset evresinde toplanmaktadr. lnn te dnyaya gidii dolaysyla n hazrlk niteliindeki bu ilemlerin bazlarnn temelinde lene canl gzyle bakmann ve ondan korunmann belirtileri yatarken, bazlarnda da din kurallar ve gelenekler rol oynamaktadr. Bu tip ilemler ierisinde
yaygn olanlar; lnn enesinin balanmas, gz aksa kapatlmas, ba parmaklarn birbiri zerine getirilip balanmas, kbleye doru yatrlmas gelir. Eer lm leden sonra ya da daha ge gereklemise, tm akrabalarnn cenazeye katlabilmeleri iin bir iki gn sonra defin merasimi yaplr. lnn bekletildii sre iinde defin merasimiyle ilgili iler Oqsokol (deneyimli ve saylan ihtiyar, aksakal) veya imam tarafndan organize edilmektedir. Misafirlerle ilgilenme, yer hazrlama, ulam bu ilerden bazlardr. Cemaat cenaze merasimine ailenin reisi vefat halinde, onun en byk olu tarafndan davet edilir. Hi kimsesi olmayan birisi vefat etmise, onun defin ilerini zerine alan kiinin adyla cemaat cenaze namazna buyur edilir. Mesela bir kiinin amcas lmse cemaati davet ekli yledir; Amakim qaytish boldi. Janoza soat birda. Uch kundan songra oshi bor. (Amcam vefat etti. Cenaze namaz saat birde, gn sonra da yemei var). Ayrca zbekistanda ld, vefat etti tabiri yerine; omonatini topshirdi, otishga hukm etdi, vafot qilipdi (emanetini verdi, vefat etti) denilir. lmn hayatn sonu olmad inanc cesetle, definle, l yemeiyle ilgili bir ok pratii de beraberinde getirmitir. Bu ilemlerin gerekletirilmesinde korku ve sevgi belirleyici unsurdur. Yukarda belirtilen n hazrlktan sonra defin iin gerek dini, gerekse ananevi bakmdan zorunlu olan hazrla geilir. Bu hazrlk aamada gerekletirilir; ykama, kefenleme ve cenaze namazdr. l ykanrken yigi ve sodir (feryat figan) yaplmaz. l ykayclarna Murdashoylar denir. Bu meslek babadan oula geer. Baz kiiler ise birilerinin yannda bu ii renip, daha sonra orqam kotardi, timga kirib pir buyurdu (Ryama giren bir pir bu ii
143
yapmam syledi) diyerek, bu meslei icra eder (Nasriddinov, 1996:54). l ykanrken, ykayana yardm eden iki kiinin yannda lnn yaknlarndan birileri de bulunabilir. Kadnlar kadn, erkekleri erkek ykayclar ykarlar. lnn kefenlenii srasnda ho kokulu maddeler srlr, bazen de kefenin arasna gl yapraklar konduu grlr. ly ykamak iin stlan suya el dedirilmez. l ykayc abdest aldktan sonra lnn avret yerini rtp ykama ilemine balar. Ceset, tahta zerinde ayaklar kbleye doru gelecek ekilde batan ayaa defa gusul duasyla ykanr. Cesedi ykamak iin kullanlan suyun kalan uzak bir yere dklmekte ve kazan ters evrilip zerine birazck un serpilmektedir. Un aklk, hayat ve temizlik semboldr. Bu uygulamann temelinde lm bu aileden uzaklatrma ve baka zarar gelmesin dncesi yatmaktadr. lnn gmlmeye hazrlan iin gerekli ikinci ilem; lnn kefenlenmesidir. Kefenlerini nceden hazrlamak, ayrca kabir ve defin iin yaplacak harcamalar iin bir kenara para koyma gelenei zbeklerde
yaygndr. lgan kun bolalarimga va tanish-bilishlarimga berilsin (ldm zaman ocuklarma ve ee dosta verilsin) diye ayrlan paradan l ykaycsna, su stcsna, imama ve mezar kazcsna da bir miktar para ayrlr. Kefenlik bezin rengi beyazdr. nc nemli ilem cenaze namazdr. Cenaze namaz ncesinde imam, merhum ya da merhumenin gnahlarnn aff iin; lnn yan belirleyip bundan akil bali oluncaya kadar geen zaman dilimini karp, kalan say kadar dua okur. Dua okumadan nce merhumun gnahn boynuna almaya raz olan kiileri arp sqotni olish uchun otir (Merhumun gnahyla birlikte imam tarafndan belirlenen bir miktar paray da alacak kii ya da kiilere sorar) der. Sonra dua edip, qabul qildingmi (kabul ettin mi) diye sorar. O da daha nceden tabaa konulan buday alarak qabul kildim (kabul ettim) der. Ayrca cenazeye gelenlere sembolik olarak 3-5 som verilir. Bu paray alan kiilerin merhumun gnahlarnn aff iin iki rekat namaz klmalar gerekir. Bu tr uygulamalar gnmzde yava yava yok olmaktadr.
144
zbekistanda cenazeye kadnlarn katlmas ho grlmemekte hatta mezarla defin srasnda alnmamaktadr. Cenaze namaz klndktan sonra tabut cemaat tarafndan mezarla kadar izlenir. Cenazenin tanmasnda, tabutu ilk olarak ihtiyarlarn, defa kaldrp indirdikleri ve yedi adm yrdkleri grlr. Bundan maksat, tekrar bir lm olay yaanmasn dncesidir. Sonra tabutu merhumun yaknlar kaldrr. ok uzak deilse, kabristana kadar tabut omuzlarda tanr. Tabut tanrken yol zerindeki insanlar eer oturuyorlarsa ayaa kalkarak cenazenin geiini beklerler. Mezarlk ok uzakta ise merhumun oturduu mahalleden kncaya kadar omuzlarda tanr, daha sonra cenaze arabasna konulur. Tabut mezarla getirildikten sonra yere koyuncaya kadar herkes ayakta bekler. Tabut omuzlardan indirildiinde cenazeye katlanlar kabrin kble tarafna otururlar. Ceset mezara konulurken imam; Bismillohi alo rasululloh millatidander. Gorkov (mezarc), mezarn stne toprak serptikten sonra merhumun yaknlar krekle yedi defa toprak dkerler. Orada bulunanlardan biri; Merhum qanday odam edi (merhum nasl biriydi) diye sorar, dierleri yahsi odam edi (iyi biriydi) diye, cevap verir. zbekistanda mezarlklarn etraf duvarlarla evrilidir. Ayrca mezarla her aacn dikilmesine de izin verilmez. Baz mezar talarnda resimlere rastlanr. lm Sonras I.Belli Gnler ve l Yemei zbekistanda lenin din trenle ve yemekle anld belli gnler vardr. Bunlarn banda lnn yedinci, krknc gnleri gelir. Cenaze defnedildikten sonra mezarlktan lnn evine dnlp yeniden taziyede bulunulur ve Yedisi ilan edilir. Bu gnler iinde len kii belli bir biimde anlmaktadr. Uyga borar (eve gidehttp://www.millifolklor.com
lim) ad verilen bu det gerei merhumun evine gelen misafirlerin elleri lk suyla eve girite ykanr; molla ya da hoca kadnn duasnn ardndan, sofraya oturup yemek yenir. Sonra yine bir dua okunur ve kalklr. Sofrada geleneksel yiyecekler bulunur. orba, pilav, nialda piirilir. Cenazeye katlacaklar iin hazrlanan yemee qora oshi (yas yemei) ad verilir. Fakat bu yemek lnn evinde deil, komularnda piirilir. l evinde cenaze defnedilinceye kadar yemek piirilmez. zbekler genellikle cuma ve pazartesi akamlar zme, alpak1 ad verdikleri yemekleri piirip, Fatiha okurlar. aramba, perembe, baz yerlerde cuma gnleri mezarlklar ziyaret ederler. Bu ziyaretlerde sadaka vermek ve hatra trnde eyalar brakmak deti de vardr. Ruh och qolanda tiriklarga ziyan yetkazadi, uni oziklantirish kerak (Ruh
145
a braklrsa yaayanlara zarar verir, onu doyurmak lazm) dncesinden dolay malum gnlerde is chiqarish adn verdikleri gelenee bal kalarak yemek piirirler. Ruhlar besleme fikri zbeklere mezarlklara tabak, bardak, kase gibi kaplar yerletirme ve yemek gtrme alkanlklar kazandrmtr. , yedisi, krk ad verilen gnlerde lnn akraba, e, dost evresine mensup kadnlar dasturxon (yer sofras) etrafnda bir araya gelip dualar okur. Sofrada eitli yiyeceklerin yan sra ayr un tabann iinde yanan mumlar; pamuk, kuru zm bulundurmak gerekir. Hoca eitli dualar ederken meclistekiler de bir yandan zmlerin plerini ayrp, pamuun iine koymakta, dier yandan zaman zaman hocann duasna itirak etmektedir. Dualarn ekseriyeti zbeke, kk bir blm de Arapa yaplmaktadr (Sevare, Nasriddinova, Nisan 1999-Takent). zbekler Ramazan ve Kurban bayram arefesinde, cuma ve pazartesi akamlar bogirsoq adn verdikleri hamur ii hazrlayp, lmlerine dua ederler. Mum yakp, evin kble tarafna koyarlar ve merhumun ruhu gelecek diye beklerler. Yaknlarn yolcu ederken de ota-bobongning arvohlari yar bolsin (ata babalarnn ruhu ad olsun) diye dua ederler. Yani insann bedeninin yok olduuna ama ruhun yaadna inanan zbekler, bu inan dorultusunda ruha hrmet iin eitli merasimler gelitirmitir. II.Matem Sosyal bir kurum niteliinde olan yasla ilgili detler; bu detlere bal ilemler, kanmalar ac ekeni belli etme, belirli bir sre yeni duruma altrma, acsn azaltma ve giderek bu durumdan karma amacna yneliktir. Azaga odam aytilmaydi (Taziyeye adam arlmaz) sznden yola karak
taziyeye herkes gelebilir. Matem vefat gnnden balar. Yas sresince gerek kadn, gerekse erkekler baz eyleri yapmaktan kanrlar. Genel olarak kadnlar, erkeklere gre daha uzun sre yas tutarlar. Matem giysilerini giyen akraba kadnlar oyun, elence, dn derneklere eer len gense bir yl boyunca; deilse krk kncaya kadar katlmazlar. Matem dneminde kadnlar tak takmaz, koku srnmezler. Matem kyafeti olduka sade dikilmitir. zbekistanda matem rengi XVI. yzylda kara iken daha sonralar mavi, krmz baz yerlerde de yeil renklerin de yas iin kullanld grlmektedir (nan, 1954: 197). lnn annesi, kzkardei vb. alaca giyinirler, balarna romal (barts) balarlar. Matem elbisesi renkleri deise de her dnemde var olagelmitir. lnn kyafetlerinin byk bir blm gassola verilir. Erkekler defin ve taziye merasimleri dnda din bayramlarda da ton, qalpok giyip, bellerini balar. Yigi, matemin ilk iaretidir. lnn arkasndan feryat etmeye zbekler ovoz chiqarish derler. Biz hammamiz bu yalgonchi dnyada mehmonmiz, ohir bir kni u dnya-rost dnyaga ketamiz ya da bir fasllik mehmanim (Hepimiz bu yalanc dnyada misafiriz, bir gn br dnyaya gideceiz ya da bir fasllk misafiriz) diye alayarak zntlerini dile getirirler. Ayrca bu szlerle teselli bulmaya alrlar. zbek halknn matem merasiminde erkekler yalnz lnn defnedildii gn alar. Dier zamanlarda alamalar zayfln iareti olarak grlmekte ve ho karlanmamaktadr. lenin erkek akrabalar cenaze gn yeni ohorli ton, qalpoq (parlak kumatan alvar tipinde pantolan ile kalpak) giyip, bellerini bir kumala balar ve lnn yatt evin nnde duvara dayanp bekler. Alarken mesela, baba vefat etmi
146
olsa; Otamoo...,duogoyim... otamoo, otam, anne vefat etmi olsa; Oq st bergan onamoo, onam...o, onam, vefat eden kii ei olsa; uyimooo, glimoo... diye, akrabalar ise; Ogamooo... cigarimooo... gibi szler kullanrlar. Yigi genelde lenin gen ya da ihtiyar olmasna gre devam eder. Merhumun defnedildii gnde kadnlar genellikle ayakta alarlar. Baz blgelerde kadnlar cenaze merasiminde balarn aarlar. Bu boshim ochiq qoldi (sahipsiz kaldm) manasn ifade etmektedir. Salarn zp, barlarna vurarak yksek sesle alama gelenei ehirlerde yok olmaktadr. Kadnlar definden sonra merhumun 3, 7, 20 ve 40. gnlerinde de alarlar. Yigichi, aytuvchi, yglovchi ad verilen kadlarn aada rneklediimiz trden lm olay ile ilgili olarak syledikleri drtlklerin, beyitlerin ve iirlerin yan sra destanlarn da zel bir yeri vardr.
Con otam, conim otam, Conimga darmonim otam. Har nechk dard alamga, Malhamim bolgan otam. Suyab otga mindirgan, Suyganimni kiydirgan. Non desam navvot bergan, Suv desam sharbat bergan. Bosh belginam boylagan, Nozik konglim ovlagan, Voy otam, conim otam, Conimga malhamim otam. Orqa sochim oldirib, Ardoqlab ostirgan otam, Yelka sochim tor- tor ordirib, Torlarga ostirgan otam. Trkiye Trkesi ile sylenii: Can atam, canm atam, Canmn derman atam. Her trl derdi elemime, Melhem olan atam.
Dayanak olup ata bindiren, Beendiklerimi giydiren. Ekmek desem rek veren, Su desem erbet verdi. Boylu boyunca uzanan, Nazik gnlm yakan, Eyvah atam, canm atam Canma melhemim atam. Uzayan salarm kestirip, Gzetip byten atam, Belik belik salarm rdrp, Beliklerimi uzatan atam.
eklinde babann kaybndan duyulan ac dile getirilirken, bir annenin lmne yaklan dier bir anonim atta ise duygular yle dile getirilmektedir:
Onam yotar chozilib Tanidan coni zilib Onamni korgan bandani Kongillari buzilib. Onam desam oleman Havuz suvidek tolaman. Onaconimni yod olsam, Oilgan guldek solaman. Qabristonning yollarin Tuproqlari maydadir Manim anam libdi Endi krmak kaydadr. Qaro yerlar qattiqmikin, vo, onam Yoningizga borsammikin, vo, onam Sochingizni oqartirib, ostirganingiz Qaro tog ekanini bilmabman, vo, onam Sariq dard ekan bilmabman, vo, onam. (Nasriddinov, 1996:43) Trkiye Trkesi ile sylenii: Anam yatar uzanp, Teninden can ekilip Anam gren kullarn Gnlleri zlp. Anam desem lrm Havuz suyu gibi dolarm. Anacm yad etsem, Alan gl gibi solarm. Kabristann yollar Toz topraktr Benim anam ld imdi grmek ne mmkn.
147
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 Kara yerler sert mi, eyvah, anam Yannza gelsem mi, eyvah, anam Sanz aartp, byttnz Kara da olduunu bilmedim, eyvah, anam. Sar dert olduunu bilmedim, eyvah, anam.
Bu tr atlarn ardndan meclisteki yaa byk kadnlardan biri; loho, omin Allohu Akbar, diyerek Fatiha ile birlikte zbeke dua okur ve meclistekiler de ona katlr. Duann ierii yledir. Eshik oldi tut bolsin, qolgan bolalari qut bolsin, oldi-ketdi, shu bolsin qorongi gori oydin bolsin! Bu yigidan foida yoq, coyi behishtda bolsin, iloyo ohiratini bersin! Omin, Allohu Akbar! (Kapnn nnde dut aac olsun, geride kalan evlatlar sa olsun, alp gtrd u olsun karanlk mezar aydnlk olsun. Matemden fayda yok, cennet mekan olsun, Amin, Allahu Ekber). nsan yaamnn doum, evlenme gibi gei dnemlerinden biri olan lm ve buna bal olarak gelien geleneklerin zbekistandaki grnmnn Takent ve Kagaderya vilayetindeki uygulamalarla aklanmaya alld bu yazda; soydan soya kltrel kalt olarak geen bu detlerin, Trk milletinin kltrel geliim srecinin yorumlanmasna katk salayacana inanyorum. te yandan burada olgunun insancl boyutlar, toplumsal yn, varlk ve lm karsndaki cokusunu, yaratcln gsteren atlarna, kelime gruplarna ve ataszlerine yer verilmitir. Halkn dzeni, sistemi, deer yarglar, dil zellikleri ve sosyal yaps lm ve lm evresinde gelien olaylar araclyla aktarlmaya allmtr. Altay toplumlarnda rastlanlan 3, 7, 20 ve 40. gnde ve ayrca ilk yl dnmnde kurban sunma gelenei, Trk topluluklarnda bu saylarn nemli bir yeri olduunu gstermektedir (Roux, 1994 :198). zbekistanda da bu saylarn nemli olduu aktr. amanizmin
izlerini tayan ruhlar besleme amal mezarlklara tabak anak yerletirme deti tm Trk topluluklarnda eitli ekillerde yaamaktadr (nan, 1954: 190). zbekistanda da bu uygulamalara rastlanlmtr. Sonu olarak lm ve sonrasyla ilgili inan ve uygulamalara baktmzda gemiin izlerinin gnmze tandn ve Trk topluluklar arasndaki mtereklerden biri olarak varln srdrdn grmekteyiz. Sovyetler Birlii dneminde Rus kltr ve komunist rejimin basksnn yannda modernleme ve kresel etkiler gibi nedenler Trk topluluklarnn geleneksel yapsn deimeye zorlamtr. Bu zorlamalar karsnda geleneksel yap yeni gelen deerleri zaman zaman benimseyip, zaman zaman da kar koyarak kendisini korumaya devam etmitir.
NOTLAR 1 Nialda : Nevruzda yumurtann akyla yaplan bir tatl. alpak : Kk kk mayal hamur kzartmas. zme : Ramazan pideleri byklndeki mayal hamur kzartmas. Yedi ya da dokuz adet piirilir. KAYNAKLAR Anlatan Eankul, Astane. Derleyen Ak, Fatma. Takent, 1998. Anlatan Nasriddinova, Sevara. Derleyen Ak, Fatma. Takent, 2002. Buharal, Eref. Trklerde Matem Alametleri. Trk Dnyas Aratrmalar. 65. say, 1990. nan, Abdulkadir. Tarihte ve Bugn amanizm. Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1954. nan, Abdulkadir. Makaleler ve ncelemeler. I. Cilt. 3.Bask. Ankara:Trk Tarih Kurumu Basm, 1998. Merdanolu, Sleyman Muhammadiev, Nasriddin. zbekistan Klavuzu. Ankara: Repa, 1997. Nasriddinov, Kamber. zbek Defn ve Taziye Merasimleri. Takent: Abdulla Kadiri Namndagi Halk Meras Neriyat, 1996. zbek Halk Makallar. Takent: Bedii Edebiyat Neriyat, 1965. Roux, Jean Paul. (ev. Aykut Kazancgil), Altay Trklerinde lm. stanbul: Kabala Yaynevi, 1999. Settar, Mahmud. zbek Udumlar, Fen, Takent: Fen, 1993.
148
EYYAD HAMZANIN YUSUF U ZLEYHA MESNEVS LE TATAR TRKLERNN YOSIF KTABI ZERNE MUKAYESEL BAKI
A Comparison Between eyyad Hamzas Work Yusuf and Zleyha and Tatar Turks The Book of Yosf Etude comparative du "Yusuf et Zleyha" de eyyad Hamza et du "Livre de Yosif" des Turcs tatars
Mustafa AA*
ZET Trk Dnyas folklor incelemeleri, zellikle, 1990l yllardan itibaren mukayeseli bir ekilde yaplmaya balamtr. Bugn de ok sayda halk anlatmas, gelenek, inan vs. gibi Trk halk edebiyatnn sahasna giren malzemeler, yaylma sahalar ile benzer ve farkl ynleri gz nne alnarak incelenmektedir. Bu almada eyyad Hamzann Yusuf u Zleyha adl mesnevisi ile Tatar Trklerinin Yosf Kitab benzer ve farkl ynleri ile Trk halk anlat gelenei iindeki yeri itibariyle karlatrmal olarak incelenmitir. Anahtar Kelimeler Tatar - eyyad Hamza - Yusuf u Zleyha - Kssa - Motif ABSTRACT Studies in the area of Turkish folklore have been conducted in an increasingly comparative fashion since the 1990s. These days, most of the folk narratives, traditions and religions that belong to Turkish folk literature are also examined with respect to their areas of distribution, similarities and differences. The aim of this paper is to conduct a comparative analysis of eyyad Hamzas Yusuf u Zleyha and the Tatar Turks Yosf Kitab. Key Words Tatar, Seyyad Hamza, Yusuf u Zuleyha, Tale, Motif.
Yusuf ile Zleyha hikayesi, kutsal kitaplarda kendisine yer bulan ve yzyllardr Trk halknn hafzasndan kaybolmayan olduka nemli bir halk anlatmasdr. Bu almada sz konusu hikayenin Tatar Trklerine ait Yosf Kitab adl varyant1 ile eyyad Hamzann Yusuf u Zleyha2 mesnevisi eitli ynlerden mukayeseli olarak ele alnacaktr. Ahsenl-Kss (Hikayelerin en gzeli) olarak nitelendirilen ve bir ak hikayesi olan Yusuf Kssas, Kuran- Kerimde Yusuf suresinde kaydedilmitir. Trk edebiyatndaki Yusuf ile Zleyha hikayeleri, daha ok Kuran- Kerimdeki kssadan etkilenerek yazlmtr. Kssa, ncilde ve ok daha teferruatl bir ekilde Tevratta da bulunmaktadr. nceleme-
miz srasnda daha ziyade hikayenin Tatar Trkleri arasnda Yosf Kitab adyla bilinen varyant ile eyyad Hamzann Yusuf u Zleyhas esas alnd iin hikayenin kutsal kitaplardaki yapsndan ok fazla bahsedilmemitir. Ancak zaman zaman en eski yazl rnekler olarak kabul edilen bu kssalara mracaat edilmitir. ncelemeye gemeden nce esas aldmz metinlerle ilgili bilgileri vermeyi gerekli gryoruz. eyyad Hamzann hayat hakkndaki malumatlar kesin bilgilerden ziyade bir takm ipularndan yola karak ortaya konulan rivayetlerdir. airimiz hakknda ilk almalar merhum Fuad Kprl tarafndan yaplmtr. Kprlye gre eyyad Hamza 13. yzylda
* Balkesir niv. Fen-Edebiyat Fakltesi Aratrma Grevlisi
149
yaam batn mezhepli bir airdir. air, klasik iirlere olduu kadar Yesev tarz iirlere de meyletmitir. O, eserlerinde estetik kaygy arka planda brakm bir airdir3. Nitekim eserlerindeki teknik aksaklklar, (aruz hatalar vs.) Kprlnn grn destekler niteliktedir. Ancak aruz vezninin Anadolu sahasndaki ilk demlerine rast gelen eyyad Hamzann, bu yeni estetik boyutun emekleme dneminde eserlerini kaleme ald da unutulmamaldr. eyyad Hamzann Yusuf u Zleyha mesnevisi pek ok aratrc tarafndan Anadoluda yazlan ilk Yusuf u Zleyha mesnevisi olarak kabul edilmektedir4. Baz kaynaklar eyyad Hamzadan nce Ali adl bir airin Kssa-i Yusuf adnda bir eser kaleme aldn ileri srmektedir5. Ancak burada ad geen airin kimlii hakknda herhangi bir bilgi verilmemitir. Agah Srr Levend, 14. yzylda yaadn iddia ettii Halilolu Ali adl bir airden bahsetmektedir6. eyyad Hamzadan ayr olarak 1233 ylnda Dou Trkesi ile hece vezni ve drtlklerden oluan Kssa-i Ysuf adl eserini yazan Ali adnda bir air daha vardr7. Ad geen airin bu eseri Kazanda defalarca baslmtr. Kyssa-i Yosf adndaki bu eserin yzn zerinde el yazma nshas Tatarlar arasnda bulunmaktadr. Bu nshalardan byk bir ksm Kazanda, bir ksm Leningradta, bir ksm da Bakde muhafaza edilmektedir. Bakdeki nshalarn hemen hepsi Kazandan gtrlmtr8. Ayrca eserin stanbul niversitesi Trkiyat Enstitsnde, Dresden ve Berlin ktphanelerinde de yazma nshalar bulunmaktadr. Bu nshalarla ilgili olarak 1889da Carl Brockelmann ve daha sonra da Houtsma inceleme ve neir almalar yapmtr9. Trkiyede yaplan almalar Ali adl
air ile Trk topluluklar arasnda Kol Gali, Gul Eli vs. gibi adlarla tannan airin ortakln gstermekten uzaktr. Trkiyede yaplan almalarda Alinin corafyas hakknda kesin bir malumat verilmemi; eserinin ise Dou Trkesi rnei olarak kabul edilebilecei sylenerek geilmitir. Konuyla ilgilenen snrl saydaki aratrmacdan Agah Srr Levend, Orta Asyada Hakaniye Trkesinden aatay Trkesine gei srecinden bahsederken Alinin hakknda hi bilgi bulunmayan Ouz-Kpak dil eleriyle kark olan Kssa-i Yusuf adl eserinin sz konusu gei srecinin en nemli eseri olduundan bahsetmitir10. Trkiye d Trk topluluklar arasnda, Kol Alinin tpk zbek Trklerinin Ali ir Nevayiyi kendi corafyalarna mal etmeleri rneinde olduu gibi belli bir blgeye balayarak mahalliletirilmeye alld dikkatlerden kamamaktadr. zellikle Tatar Trkleri ve Azeri Trkleri airi kendi corafyalar ile birlikte dnmektedirler11. Biz 1233 ylnda eser veren ve Anadoluda Ali adyla mehur airin, Trk topluluklar arasnda Kol Gali veya Gul Eli adyla tannan airle ayn ahsiyet olduunu dncesindeyiz. Tatar yazl kaynaklarnda yer alan tarihi/efsanevi malumatlara gre Kol Gali, Slav ncesi Bulgar ehzadelerinin soyundan gelmektedir. Abdullah Hann torunu ve Mirhacnn da oludur. Eitimini tamamlamak iin Harezme giden air, orada uzun sre bulunmutur(11761220). 1220 ylnda Mool hanlarnn Harezme dzenledikleri seferler yznden rgene kamtr. Bir sre burada yaayan air daha sonra memleketi olan Zeye geri dnm ve burada vefat etmitir12. Kol Galinin bize gre en byk zellii Firdevsden ve Nizamden hehttp://www.millifolklor.com
150
men sonra bir Trk airi olarak mezkur eserini kaleme alm olmasdr. Onu nemli klan ikinci husus ise kendisinin bir Trkistan airi13 kimlii ile eserinin drtlkler halinde yazm olmasdr. airin bu eseri 5000 msraa yakn olup aaab-cccb-dddb eklinde kafiyelenmi ve ounlukla 12li hece ls ile kaleme alnmtr. almamzn sonraki blmlerinde Kul Alinin eserinden ve bu eserin Tataristandaki basklarndan bahsedeceiz. eyyad Hamzann mesnevisi 1529 beyitten mteekkil olup, aruzun filtn filtn filt(filn) vezniyle yazlmtr. Eserin ilk blmnde, Tanrya vg ve krler sunulmu (Mnacaat); Hz. Muhammed ve imamlar vlmtr.(Nat) air, sebeb-i telif blm olarak kabul edebileceimiz be beyitte (1317. beyitler) Yusuf kssasnn, kssalarn en gzeli olduundan ve bu yzden Kuranda da getiinden bahsetmektedir. Ancak burada unu hemen belirtmeliyiz ki eserin yazldn tahmin ettiimiz dnem iinde klasik manada bir mesnevicilik geleneinin yerlemedii bilinmektedir. eyyad Hamza phesiz eserini bir form iinde sunmaya almtr. airin kulland sunu formu ile daha sonraki yzyllarda yazlan mesnevilerin sunu formu arasnda fakllklarn olaca malumdur. air on sekizinci beyitle birlikte hikayeyi anlatmaya balamtr (gz- Dstn). Eserde olayn anlatlmasndan sonra, son olarak eyyad Hamzann okuyucudan hayr duas dilemesi ve Tanrya dua etmesi yer almaktadr (Hatme)14. Tatar Trkleri arasnda yaayan halk anlatmalar iinde zengin bir anlatma geleneine sahip olan Yusuf ile Zleyha hikayesinin varyantlar hakkndaki bilgiler u ekildedir:
Bu alma srasnda incelediimiz varyant, Tatar Trkleri arasnda genellikle Yosf Kitab adyla anlatlmaktadr. Bu ksaltma, muhtemelen Kol Galinin Kyssa-y Yusuf adl eserinden esinlenerek gerekletirilmitir. Sz konusu eser, Kazanda 1839-1863 yllar arasnda on defa baslmtr. Bu neirlerden bazlarnn isimleri yledir: Yosf ve Zleyha, Yosf ile Zleyhann Meselesi, vs15. Eserin son basks Kazanda yaplmtr (Kol Gali, Kyssa-i Yosf, Nurmuhammet Hisamov, Kazan 1997). Bu son bask, Tataristanda ortak Trk alfabesi ile yaplan ilk neirler arasnda yer almasyla da nemli bir yere sahiptir16. Yosf Kitabnn Tatar halk yaratclndaki yeri hakknda Nurmuhammet Hisamovun ok sayda almas bulunmaktadr17. ncelememiz srasnda esas aldmz varyant, Gorkiy eyaletinin Petyarks kynde 1924 ylnda domu Leyle Alimovadan, Flora Ehmetova tarafndan derlenmitir. Tatarlar arasnda bu varyant dnda anlatmann otuz dokuz tane daha varyant tespit edilmitir. Bu varyantlardan yirmi iki tanesi N. Hisamov tarafndan derlenmitir. Yirmi iki varyantn on be tanesi Apas eyaletinin eitli kylerinde, tanesi Aleksiyevski, iki tanesi preli, bir tanesi Oktyabr, bir tanesi de ehri Bolgar eyaletlerinin kylerinden derlenmitir. Hikayenin geriye kalan on alt varyat, Flora Ehmetova, N. Kadyrov, L. Camaletdinov, R. Yagferov tarafndan Balta, Omsk, Tmen, rkutsk, ilebi, Ara, Alabuga, Mineli eyaletlerinde derlenmitir. Fatih Urmaniyev ve R. Gaynanov tarafndan derlenen varyant ise uvaistanda tespit edilmitir18. Hikaye, Krm Tatar Trklerinin ilk airi olarak bilinen Mahmut Kasm tarafndan, ilk defa Krm Tatarlar arasnda yaymlanmtr19. Yusuf ile Zleyha hikayesi Bakurt
151
Trkleri arasnda da anlatlmaktadr. Bugne kadar Bakurtlar arasnda alt szl varyant derlenmitir. Bunlarn Tatar Trkleri varyantlarndan ayrlan ynleri, daha ksa olmalar ve sz konusu anlatmalarda bulunan pek ok motifin bu anlatmalarda bulunmamasdr. Bakurtlar arasnda derlenmi alt varyantn iki tanesi Irmbur (Orenburg) eyaletinde, dierleri ise Silebi, Baymak, Heybulla ve Ziyanura ehirlerinin kylerinde tespit edilmitir.20 Hikaye dier Trk boylar arasnda da canl olarak yaatlmaktadr. Bu anlatmalarla ilgili olarak ksa bilgiler vererek geeceiz. Ancak ncelikle unu sylemeliyiz ki, Sovyetler Birlii dneminde, devrim mant tpk kahramanlk konusunu ileyen destanlarda olduu gibi, Yusuf ile Zleyha ve dier dini kaynakl hikayelerin yaymlanmasna ve incelenmesine izin vermemitir. Bu sebepten Trk topluluklarnn halk anlatmalarn ihtiva eden eserlerin pek ounda Yusuf ile Zleyha hikayesine ait metinlere ve incelemelere rastlayamadk. Kazak Trklerinin folkloru zerine yapt almalarla olduka nemli bir yer edinmi olan Muhtar Avezov, Kazak destanlarn kahramanlk destanlar (batrlk jr) ve ak destanlar (aktk jr; liro-epos) olmak zere iki grupta incelemitir. Avezov, Kazaklar arasnda Jusip-Zeliha ad ile bilinen hikayeyi ak konulu destanlar iine dahil etmitir. Avezova gre dou kaynakl olan ve baz byk airler tarafndan defalarca kaleme alnan bu hikaye, Kazaklar arasnda da kendine yer bulmutur21. Kazak Trkleri arasnda ran klasikleri tarafndan kaleme alnan Yusuf u Zeliha mesnevilerinden bazlar yaymlanmtr. Bunlardan tespit edebildiklerimiz arasnda Cmnin mesnevisi vardr.
(Djami, Yusup i Zuleyha, Duanbe 1964.) Daha nce de ifade edildii zere Azerbaycan Trkleri arasnda da hikaye olduka yaygndr. Azerbaycan sahasnda hikayenin Fars edebiyatndaki formlarnn yan sra, milli karakterdeki varyantlar da okunmaya ve anlatlmaya devam edilmektedir. Hikayenin Kul Ali (Gul Eli) nshas, Azerbaycanda, Leningraddaki, Kazandaki ve Kazandan Bakye getirilen nshalardan yaplan derlemeler yoluyla deiik zamanlarda neredilmitir22. Hikaye Trkmenler arasnda Yusup-Zleyha ad ile bilinmektedir. Orta Asya Trklnn ve bu balamda Trkmenlerin mehur klasik airi Andalbn ayn isimde bir eseri vardr23. Andalp, eserini tpk Kul Ali gibi drtlklerle yazmay tercih etmitir. Hikayenin Trkmenler arasnda yaygn olarak biliniyor olmasnda, Burhaneddin Rabguzinin 14. yzylda kaleme ald Ksasl Enbiya adl kitabnn etkili olduu yolunda grler mevcuttur. Bu grlere gre 72 kssadan oluan eserin en ilgi ekici kssas Yusuf-Zleyhadr24. Yusuf ile Zleyha hikayesinin incelememizde esas aldmz Tatar varyantnn motif yaps u ekildedir: 1. Gemi zamanda Yakub adnda bir peygamber ve onun ilk karsndan olma sekiz olu vardr. 2. Yakubun oullarnn her birinin kendilerine gre zellikleri vardr. Bu zellikler unlardr: Yahde: Bir darbesi ile aslann arka ayan krabilecek kadar kuvvetli bir oul, : Sz sylemede ustalk derecesinde olan ve airler serveri olarak nitelendirilen dier bir oul, : Kotuu zaman herkesi geride brakan dier bir oul,
152
: Yrtc hayvanlar okla ldren, avclkta maharetli dier bir oul, : Ata ok iyi binen dier bir oul. ... 3. lk kars len Yakub ikinci karsyla evlenir ve bu karsndan Yosf ve bni Emin isimli oullar ile Diyne isimli kz olur. 4. Yosf gzellii ile btn lkeyi kendisine sevdal hale getiren ve dier kardelerine nazaran babasna daha ok benzeyen bir ocuktur. 5. Yosfn gzelliinden dolay onu yanndan hi ayrmayan Yakub, Yosf dier evlatlarndan daha ok sever. 6. Yosf grd bir d babasna anlatr. 7. Yosfn dn yoran babas ileride onun grkl bir hkmdar olacan mjdeler. 8. Yosf ile babas arasndaki konumay duyan bir karde, duyduklarn dier kardelerine anlatr. 9. Yosfn kendilerine hkmedeceini duyan kardeler Yosf ldrmeyi planlar. 10. Babalarndan da msaade alarak Yosfla birlikte av kan kardeler, Yosf ldrmeye kastederler ancak bunu yapamaynca areyi Yosf bir kuyuya atmakta bulurlar. 11. Kardeleri tarafndan kuyuya atlan Yosfn gmlei kanna kanna bulanarak Yakuba gtrlr ve lm emaresi olarak sunulur. 12. Yosfn lmne inanamayan, Yakub Yosf yedii iddia edilen kurtla birebir konuur ve ondan haber sorar. 13. Yosf kurdun yemediini anlayan Yakub gz yalarna gark olur. 14. Atld kuyudan kervanclar tarafndan karlan Yosf, kardeleri tarafndan bu kervanclara kle olarak satlr.
15. Kervanclarla birlikte yolda giden Yosfn baz mucizeleri ortaya kar. (Tolu yamurundan yara almadan kurtulur.) 16. Kervanclarla birlikte Msr lkesine kadar gelen Yosf, burada hkmdara satlr. Yosf hkmdar ile karsnn evlatl olur. 17. Hkmdarn kars olan Zleyha, yllar nce ryasnda Yosf grm ve ona ak olmutur. 18. Yosf Msr padiah zanneden Zleyha kendi eyizleri ile birlikte Msr iline gelir, Yosfn Msr padiah olmadn grr; ancak istemese de Msr padiah olan irkin ve ihtiyar kiiyle evlenir. 19. Zleyha, Yosfa besledii muhabbetin karln bekler. Yosf ile Zleyha Msr padiahnn olmad bir gn mcadele ederler ve bu esnada Yosfn eteinin arkas yrtlr. 20. Yosfn kendisine karlk vermemesine ierleyen Zleyha, padiah dndkten sonra Yosfn kendisine ktlk yapmak istediini syler. 21. Padiahn emri ile hakim karsna karlan Yosf, hakim tarafndan susuz bulunur. 22. Padiah tarafndan Zleyhann istei zerine yedi yl sre ile Yosf zindana atlr. Zindandaki dostlarnn dlerini yoran Yosf dnyada yedi yl ktlk olacann haberini verir. 23. Yosf, Msr padiahnn savata lmnden ve cezasnn dolmasndan sonra zindandan karlr. 24. Yosfn muhabbetinden gzleri grmemeye balayan Zleyha, Yosf padiahlk tahtna oturtur. 25. Zleyha Yosfa olan muhabbetini bir deneme ile Yosfa ispatlar ve Yosf Zleyha ile evlenir. 26. Ktlk yllarnn gelmesi ile birlikte dnya zerindeki kavimlere yar-
153
dm eden Yosf padiah, kardelerinin kendisine yardm dilemek iin geldiklerini renir. 27. Yosf yzndeki peenin de yardmyla kardeleri tarafndan tannmaz ve yiyecekler vererek kardelerini geri gnderir. 28. Dier sefere bni Emini de birlikte getiren kardeleri yine yardm alarak geri dnmek isterler, ancak Yosf bni Emini geri gndermez ve kardelerine babalarna verilmek zere bir mektup verir. 29. Yosfn mektubunu alan Yakub evlatlar ile birlikte Msr lkesine gider. 30. Yakub yllar nce kaybettii evlad Yosfa kavuur. 31. Yosf kardelerini balar. Yukarda epizot sralamasn maddeler halinde verdiimiz Tatar varyant ile eyyad Hamzann Yusuf u Zleyhas arasndaki en belirgin farklardan birisi kardelerde kendisini gsterir. Epizot tablosu iinde ikinci srada belirttiimiz motifler, eyyad Hamzada yoktur. Olaanst glere sahip evlat motifi zellikle Kuzey sahas Trk halk anlatmalarnda ska karlalan bir motiftir. Bu motif kimi zaman yardmc kahramanlar motifi eklinde de karmza kmaktadr25. Anlatc, kardeler arasnda adeta bir mukayese yoluna gitmi, dinleyiciye Yosfn stnln anlatmay amalamtr. Yosfn dier kardeleri stn kabiliyetlerine ramen Yosf kadar kymetli deillerdir. eyyad Hamza nshas ile Tatar varyant arasnda bu epizotla ilgili dier bir fark kardelerin isimleri meselesidir. Tatar varyantnda Yosfn kardeleri arasnda Yahde, bni Emin ve Diynenin isimleri zikredilmektedir. Bunlarn dnda herhangi bir isim verilmemitir; biz de bu kardelerin isimlerini izgi ekerek bo getik. Mesnevide bu
kardelerden isimleri verilenler unlardr: Dnya (z kz karde), Yehud, emun, Zabil (Bu vey kardelerdendir), Bnyamin (z erkek karde). Grld gibi eyyad Hamza da kardelerin isimlerini tam olarak vermemitir. Hikayenin Tevrattaki eklinde kardelerin isimlerinden bazlar yledir: Raubin, Yahuda, emun, Bnyamin. Hikayenin hem Tevrattaki hem de Kuran- Kerimdeki eklinde kardelerin herhangi bir olaanst gcnden bahsedilmez. Bu motif bizde hikayenin Tatarlar bata olmak zere dier Kuzey boylarnda kssann halk masal havasna brnerek devam ettii izlenimini uyandrmaktadr. Ortak bir anlatmann zaman iinde geirmi olduu tekaml ve bu tekamle etki eden eitlenme, anlatmay asl kaynandan uzaklatrm, ona kendi corafyasnn ve anlatma geleneinin yapsn yklemitir. Fuat Kprl, Yusuf ile Zleyha hikayesinin esasn tekil eden motifin ok umumi olduunu ve dnyann her tarafndaki efsaneler ve masallarda buna tesadf edildiini belirtmitir26. Epizot sralamas iinde 10. maddeden itibaren hikayenin esas atma unsurlar balamtr. Kardeleri tarafndan ldrlmek istenen Yosfn kuyuya atlmas, anlatmann btn varyantlarn ortak motiftir. Tatar varyantnda bu durum karde katli ile doacak gnah ortadan kaldrmak eklinde aklanmtr. Kuyuya atlan Yosf kendi kendine lecek ve kimse de gnah ilememi olacaktr. Kuyu ya da ukur motifi Trk halk anlatmalarnda ska grlen motifler arasndadr. Genellikle masallarda grlen bu motifte kuyu ya da ukur yeralt alemine geii salayan bir kap vazifesi grr. Bu motif kimi zaman ak konulu halk hikayelerine de siryet ethttp://www.millifolklor.com
154
mitir. Nitekim Altay Trklerinin mehur Alp-Mana destannda, destan kahraman Alp Mana, Ak Kaanla yapt mcadeleler srasnda doksan kula derinliinde bir ukura hapsedilir27. Kardeleri tarafndan kuyuya atlan Yosfn, gmleinin lm belirtisi olarak Yakuba gtrlmesi motifi de incelememiz de zerinde duracamz dier bir konudur. Hikayenin almaya konu olan Tatar varyantnda Yosfn gmlei zerinden alnarak karga kanna bulanr ve babas Yakuba gtrlr. Bu durum eyyad Hamzann mesnevisinde de ayn ekildedir. Ancak tek fark vardr; o da kargann yerini Tatar anlatmasnda geyiin alm olmasdr. Tevrattaki ve Kurandaki kssalarda da kanl gmlek motifi ayn ekilde yer almtr. Olaanst g motifinde olduu gibi kanl gmlek motifi de Trk halk anlatmalarnda yer alan nemli bir motiftir. Dede Korkut Kitab iinde yer alan Kam Pren Ol Bams Beyrek Boy28 nda kanl gmlek motifi bariz bir ekilde ilenmitir. Tekrn adamlar tarafndan dn otandan karlan Bams Beyrek ve krk yolda Bayburt Hisarnda mahkum edilir. Aradan geen uzun zamana ramen Beyrek hakknda haber alnamaynca Del Karar, Beyrekin lm haberini getirene kz kardei, Bams Beyrekin nianls Ban ieki vermeyi vaad eder. Yalanol Yaltauk, Beyrekin kendisine daha nceden verdii bir gmlei kana bulayarak Bayndr Hana getirir. Beyrekin gmleini tanyan Ban iek, Yalanol Yaltauk ile evlenmeyi kabullenir29. Kanl gmlek motifinin deiik bir ekline Bams Beyrek boyunun Altay varyant olan Alp Manata rastlanmaktadr. Ak-Kaan tarafndan, tpk Yusufta olduu gibi derin bir ukura atlan
Alp Manaa ailesi tarafndan yardm etmek zere Ak-Kb gnderilir. AlpManaa sinirlenen Ak-Kb ukurun stne byk bir ta kapatr ve daha nceden ldrd bir insann kemiini de alarak geri dner. Alp-Manan karsn elde etmeyi arzulayan Ak-Kb, bu kemii ailesine getirir ve onun ldn syler30. Grlecei zere Yalanol Yaltauk ile Ak-Kbn amalar Ban ieki ya da Kmek Aruyu elde etmektir. Bams Beyrek destan/hikayesinin Altay varyant pek ok mitolojik motifi bnyesinde bulundurmaktadr. Bu motiflerden birisi de phesiz kemik motifidir. Eski Trk inan sistemini canl bir ekilde muhafaza eden Altay Trklerinde, kemik hayatn simgesi olarak kabul edilmektedir. Ruhun kemikler vesilesiyle yeniden hayat bulduuna inanlmaktadr31. Bams Beyrek boyundaki Yalanol Yaltauk tipinin Bakurt varyantndaki karl, Koltaba; Karakalpak, Kazak ve zbek varyantlarndaki karl ise Oltan ya da Ultandr. Hikayenin Anadolu dndaki varyantlarnn hepsinde bu tipler Alpam (zbek), Alpama (Bakurt), Alpams (Kazak ve Karakalpak) tarafndan ldrlr. ldrlen kahramann ldne dir delil olarak kellesinin kesilip gtrlmesi motifi de zaman zaman Trk destanlarnda ve halk hikyelerinde yer almtr. len kahramann bann lm emresi olarak gtrlmesi motifi zellikle Koz Krpe-Bayan Sulu destannn muhtelif varyantlarnda sonu epizodu iinde dikkat ekmektedir32. Yukarda isimlerini verdiimiz anlatmalarn bazlarnda kanl gmlek motifi hikayelerin sonunda tekrar karmza kmaktadr. Kr olan babann gzlerinin almas iin evlad hatrlatacak herhangi bir eyin babaya gtrlmesi
155
gerekmektedir. Bu motif halk hikayelerinde Hzr gibi kutsal tiplerin de ie karmas ile dini motifler arasna girmitir. Bazen kullanlan objelerin deiebildii gzlemlenmitir. Nitekim gmlein yerini kutsal toprak ya da vcuttan karlan bir para kan almtr. Bams Beyrek destan/hikayesinde olunun hasretinden gzleri kr olan Bay Bre Begin gzleri Beyrekin sere parman kanatarak babasnn gzlerine srmesi ile tekrar grmeye balar33. Azeri aratrc Kemal Abdulla, Kam Pre Beyin gznn almasn mitolojinin dnyas ile izah etmitir. Abdullaya gre gzleri kr olan Kam Pre yitirdii grme yeteneinin yerine soyut leme dnk baka yetenekler edinecektir; mesela gelecekle ilgili haberler verecektir. Bu durumun olabilirlii kr amanlarla ilgili efsanelerle glenmektedir. Ancak Dede Korkut Kitabnn btnl ve temel tipi gz nne alnd zaman, byle bir durumun olmas mitin mantksal dzlemini zedeleyecektir. Yani zaten Ouzlar arasnda olaanst vasflar ile tebarz etmi bir Dede Korkut tipi vardr; bu yzden Kam Prenin Dede Korkutun yerine gemesi gibi bir hadise sz konusu olamaz; mit bunun olmasna izin vermez. Hikayeler iinde mitin en byk temsilcisi olarak Dede Korkutu gren Kemal Abdulla, Kam Prenin gzlerinin almasn bu ekilde izah eder34. Ayn durum hikayenin yaayan szl anlatmalarnda da mevcuttur35. Kr gzn olaanst ekilde yeniden grmeye balamas ile ilgili motif halk hikayeleri iinde zellikle ak konulu hikayelerde grlmtr. Ak Garip hikayesinin shak Kemali anlatmasnda yllar sonra yurduna dnen Garip, annesinin kr gzlerine Hzrn syledii ekilde atnn ayann topran srer ve annesi yeniden grmeye balar36.
Kanl gmlek motifinin Trk halk anlatmalar iindeki kullanl skln gz nne alnca ve bu anlatmalarn pek ounun henz teekkl tarihlerinin tespit edilemediini de dnnce kanl gmlek motifinin kaynan hemen ve btnyle kutsal kitaplara balamaktansa, genel ya da gebe bir motif olarak kabul etmemiz daha doru olacaktr. Bunu ifade ederken Yusuf ile Zleyha arasnda geenlerin anlatld hikayenin ya da hikyelerin, Kurann inmesinden ok daha nceleri de anlatld olasln dnmek gerekmektedir. Yusuf ve Zleyha hikayesinin incelemeye dahil ettiimiz ekillerinde Yakubun gzlerinin almas srasnda yukardaki gibi d etkenler sz konusu olmamtr. Yusufuna kavuan Yakubun gzleri kendiliinden alr. Bu durum daha ziyade Hz. Yusufun kutsal kitaplardaki mucizeleriyle e deerde tutulmutur. Anlatmann Tatar varyantnda bu mucizelerden birinin ortaya kmas Yusufun hayatn kurtarmtr. Kervanclarla birlikte giden Yusuf, bu esnada balayan tolu yamurundan hi etkilenmez; ancak kervanclar bu durumdan fazlasyla mustarip olurlar. Bu durum Hz. Yusufun mucizeleri arasnda saylmaktadr. Yusuf ile Zleyha hikayesinin hem Tatar varyantnda hem de eyyad Hamza nshasnda, kardelerin Msra yardm almak iin gelmelerine kadar anlatlan blm tam bir ak hikayesi grnmndedir. Zleyha ile Yusuf arasndaki mcadeleler uzunca bir sre devam eder, bu mcadeleler Yusufn zindana atlmasna kadar gider. Ak konusunun anlatld bu uzun blm kutsal kitaplarda da ayn ekilde yer almaktadr. Ak konulu Trk halk hikayelerinin, pek ou sevgililerin kavumas gibi anlatma orhttp://www.millifolklor.com
156
tam iindeki dinleyicinin de istedii bir sonla biter. Kimi hikayelerde ise trajik son kendisini gsterir. (Tahir ile Zhre, Koz Krpe- Bayan Sulu, vs.) Konunun bu dzenine dier Trk halk anlatmalarnda da rastlanmaktadr. Bir vesile ile evinden ve yurdundan uzaklaan kahraman bandan geen pek ok olaydan sonra yurduna geri dnmek iin bir takm eylemlere kalkr. Trk halk hikayelerinin Anadolu sahas varyantlarnda gurbete kmann sebepleri arasnda genellikle balk paras biriktirme ya da yurdunu terk eden sevgiliyi aramak gibi sebepler yatmaktadr. (Ak Garip, Kerem ile Asl, vs.) Yurda geri dnme srasnda srekli olarak bir mecburiyetle karlald dikkat ekmektedir. Yani kahramann artk yurduna ve evine dnmesi anlatma mant iinde gerekli grlmektedir. Fonksiyonunu ifa eden kahraman ounlukla mutlu sonu tekil edecek bir ekilde sevdiklerine kavuur. Yusuf ile Zleyha hikayesinde kahramann eve dnmesi gibi bir durumla karlamyoruz. Ancak bu durum yine de mantksal dzlemde genel yapnn dna kmamaktadr. Kardelerini ve babasn yanna alan Yosf onlarla birlikte mutlu bir hayat srer. eyyad Hamzann mesnevisinde bu son, biraz daha ileriye gtrlmtr. Yusufun Zelihadan on drt olu olur. Yetmi yllk bir aradan sonra babasna ve kardelerine kavuan Yusuf, babas Yakup iin sade bir ev yaptrr. (nk peygamberler gsterili saraylarda yaamamlardr.) Uzun bir zamandan sonra Hz. Yakup vefat eder. Babasnn lm ile peygamber olan Yusuf halk slamiyete davet eder. Reyyann Mslman olmay kabul etmemesi zerine Yusufun mucizeleri ortaya kar ve Reyyan sonunda Mslman olur. Btn bu gelihttp://www.millifolklor.com
melerden sonra ihtiyarlayan Yusuf, byk oluna grevini teslim eder. Yusuftan nce Zeliha vefat eder; bir sre sonra da Hz. Yusuf vefat eder37. Kaynan byk oranda kutsal kitaplardan alan hikayelerin Trk edebiyat gelenei iinde bu denli yaylmas konusunda eitli grler ileri srlmtr. Bunlardan Agah Srr Levendin dncelerini aynen aktarmay gerekli gryoruz: mmet andaki Trk edebiyatnda hikaye trnn ilk kayna Kurandaki kssalar, derviler arasnda yaylmaa balayan enbiya ve evliya menkabeleri, din ulularnn efsaneletirilmi kiilikleri evresinde beliren sylentilerdir. Dinin emrettii cihadn eritirecei ehitlik ve gazilik aamasnn ululuu inanc, olaanst yiitliklere kar halkn besledii hayranlk duygusu, dinin esaslarna smsk balanmak ihtiyac, bu ortam hazrlamtr 38. phesiz btn dinler kabul grdkleri evrelerde kendi retileri ekseninde ve zamanla oluan bir edebiyat gelenei ortaya koyarlar. Bu balamda kutsal kitaplardan kaynan alan Yusuf ile Zleyha hikayesi, Trk halknn milli, dini ve insani hassasiyetlerine tercman olmu ve bu sayede klasik Trk edebiyat geleneinin yan sra, Trk szl edebiyat gelenei ierisinde de geni bir yaylma sahas bulmutur. Sz konusu hikaye, Trk tahkiyesinin milli ve geleneksel unsurlarn da bnyesine katarak bu gelenek iinde bugne kadar varln srdrmtr.
NOTLAR 1 Tatar Halk cat-Dastannar, Kazan 1984, 163-174. 2 eyyat Hamza, Yusuf ve Zeliha, (Nakleden: Dehri Dilin), stanbul 1946. 3 M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1980, 262-263; eyyad Hamza ile ilgili ola-
157

rak daha sonraki dnemlerde ok sayda alma yaplmtr. rnek olarak bk. Sadettin Bulu, eyyad Hamza, slam Ansiklopedisi, C. XI. 4 Agah Srr Levend, Anadolu sahas Trk edebiyatnda eyyad Hamzadan sonra 32 adet Yusuf u Zleyha mesnevisinin yazlm olduunu tespit etmitir. Bk. Agah Srr Levend, Trk Edebiyat Tarihi I, Ankara 1984, 128-130. 5 Mine Mengi, Eski Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1994, 58-59. 6 Agah Srr Levend, age., 128. 7 Byk Trk Klasikleri, I. C., stanbul 1985, 253; Bu konu ile ilgili olarak ayrca bkz: Saadet . aatay, Trk Leheleri rnekleri, Ankara 1963, 97-110. 8 Tatar Edebiyat Tarih I, Urta Gasrlar Deviri, Kazan 1984, 120. 9 Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1984, 68. 10 Agah Srr Levend, age., 92. 11 Gul Eli, Gisseyi-Yusif, (hzl.Elmeddin Elibeyzade-Eblfez Hseyni) Bak 1995, 3-12; Kol Gali, Kyssai Yosf, (hzl.Nurmuhammet Hisamov), Kazan 1997, 5-13. 12 Borng Tatar Edebiyat, Kazan 1963, 78. 13 Bu kavram zellikle kullanmamzn nedeni Kul Alinin tpk Yunus Emre, Ali ir Nevayi vs. gibi Trk dnyasnn pek ok sahasnda bilinen airlerden birisi olmasdr. 14 eyyat Hamza, age. 15 Tatar Halk cat-Dastannar, Kazan 1984, 363. 16 Ercan Akkaya, Tataristanda Dil ve Alfabe Meselesi zerine, Trk Dili, (562), Ekim 1998, 293299. 17 N. Hisamovun almalarndan bazlar unlardr; Kyssai Yosf Poemasn Halkta Yeeyii, Kazan Utlar, 1974, No: 9; Kyssai Yosf Eserini Halk Versiyalar, Tezisi Dokladov III Naunoy Konferentsiyi Molodh Uznh, Kazan 1974; Kyssai Yosf Poemasn Halk Poeziyesine Tesiri, Urta Gasr Tatar Edebiyat Tarihnnan, Kazan 1981, 23-37; Kssai Yusuf, Kol Gali, Moskova 1978; vs. 18 Tatar Halk cat-Dastannar, Kazan 1984. 19 Rahmankul Berdibay, Baykaldan Balkana, Ankara 1997, 175. 20 Bakurt Halk cad, f 1982, 331.. 21 Muhtar Avezov, Folklor Yazlar, (hzl. Ali Abbas nar), Ankara 1997, 132. (Konu ile ilgili daha ayrntl iin bk. Rahmankul Berdibayev, Kazak Epos (Janrlk Jene Stadiyalk Meseleler), Almat 1982, 129-135.) 22 rnek olarak bk. Gul Eli, Gisseyi-Yusif, (hzl.Elmeddin Elibeyzade-Eblfez Hseyni) Bak 1995. 23 Seyit Garryev, Trkmen Epos, Dessanlar ve Gndoar Halklarn Epiki Drediciligi, Agabat 1982, 53; Nurmuhammet Andalp, Yusuf-Zuleyha: Takda Tekst, Redaksiyon: G. Nazarov, Agabat 1973. 24 Nurmuhammet Andalp, Dessanlar, Agabat 1991, 13. 25 Yirtlik destannn Sibirya (Tmen) Trkleri varyantnda Yirtlike mcadeleleri srasnda yardmc olan olaanst gte kahramanlar vardr. Bunlarn isimleri yledir: Tavsukk: ki da birbirine vurabilen bir yiittir, Cirtnlag: Yedi kat yer altndaki sesleri duyabilen bir yiittir, Kluvpk: Bir gln suyunu azna alabilen bir yiittir, Tmgekyarg: rk balta ile odunu yarabilen bir yiittir, Turgayatu: Turgay kuunu gz grm yerden vurabilen bir yiittir. Bunlar da kendi zellikleri ile dier insanlardan ayrlmlardr. Bu kahramanlar yetenekleri ile mteradif bir ekilde Yirtlike mcadeleleri srasnda yardm ederler. Olaanst kahramanlar motifi Altay Trklerinin destanlarndan Maaday Karada da karmza kmaktadr. Bu kahramanlarn destandaki yetenekleri u ekildedir: Biri dolu bir gl iebilen bir yiit, bir da bir yerden kaldrp baka bir yere koyabilme kudretinde baka bir yiit, vs. (Mustafa Aa, Yirtlik Destannn Tatar Varyant, Aydn 1997 Yaymlanmam Lisans Tezi; ayrca bk. Mustafa Aa, Yirtlik Destannn Sibirya (Tmen) Trkleri E Metnindeki Olaanst Yardmc Kahramanlar Motifi zerine Bir Deneme, Milli Folklor, 51, Gz 2001, 65-75). Yosf Kitabnda Yirtlikteki olaanst yardmc kahramanlara benzer yeteneklere sahip olan kardelerin kahramanlk gstermeleri gibi bir durum sz konusu olmamtr. Olaanst yardmclar motifi Anadolu halk masallarnda da karmza kan bir motiftir. Bams Beyrek boyunun szl varyantlar arasnda yer alan Beybyrek hikaye/masalnn Erzurumda derlenen eklinde Da Tartan, Derya Yutan ve Dal Kran adlarn tayan kahramanlar dikkatimizi ekiyor. (Bilge Seyidolu, Erzurum Halk Masallar zerinde Aratrmalar, Ankara 1975, 102.) Bu motifin bulunduu dier bir Anadolu halk masal da Avc Mehmet masaldr. Bu masalda Dalar Tartan, Yer Dinleyen, Araz Yutan adn tayan olaanst yardmc, Avc Mehmete mcadelelerinde yardmc olurlar. (Saim Sakaolu, Gmhane Masallar-Metin Toplama ve Tahlil, Ankara 1977, 367-372.) Olaanst arkadalar motifi, Antti Aarne ve Sitith Thopmsonun The Types of the Folktale adl kataloglarnda 513 ve 514 numarada, TTVde 77 olarak belirtilmitir. (Antti Aarne Sitith Thompson, The Types of the Folktale, Helsinki 1964; Wolfram EberhardPertev Naili Boratav, Typen Trkischer Volksmrchen, Wiesbaden 1953.) 26 M. Fuad Kprl, Edebiyat Aratrmalar II, stanbul 1989, 628-629. 27 Metin Ergun, Altay Trklerinin Kahramanlk Destan-Alp Mana, Konya 1997, 111.
158

28 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab, I. C., Ankara 1989, 116-153. 29 age, 132-133. 30 Metin Ergun, age, 117-120; destann Bakurt varyant olan Alpamada da Bzer Han, Alpamann uzun uykusundan yararlanarak onu elleri ve ayaklar bal olarak derin bir ukura attrr. bk. Metin Ergun-Gaynislam brahimov, Bakurt Halk Destanlar, Ankara 2000, 254-255. Ayn motif destann zbek (Alpam), Kazak ve Karakalpak (Alpams), Tatar (Alpmemen) varyantlarnda da yer almaktadr. bk. Metin Ergun, age, 47-63. 31 Jean Paul Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, (ev.: Aykut Kazancgil), stanbul 1994, 136. 32 Mehmet Aa, Koz Korpe-Bayan Sulu Destan zerinde Mukayeseli Bir Aratrma, I. C., Konya 1998, 416. (Yaymlanmam Doktora Tezi) 33 Muharrem Ergin, age, 151. 34 Kemal Abdulla, Gizli Dede Korkut, (akt.: Ali Duymaz), stanbul 1997, 178-181. 35 bk. Saim Sakaolu, Dede Korkut Kitab (ncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar), I. C., Konya 1998, 247-444. 36 Fikret Trkmen, Ak Garip Hikayesi zerinde Mukayeseli Bir Aratrma, Ankara 1974, 255. 37 eyyat Hamza, age. 38 Agah Srr Levend, age., 122.
KAYNAKA AARNE, Antti Sitith Thompson, The Types of the Folktale, Helsinki 1964. ABDULLA, Kemal, Gizli Dede Korkut, (akt.: Ali Duymaz), stanbul 1997. AA, Mehmet, Koz Korpe-Bayan Sulu Destan zerinde Mukayeseli Bir Aratrma, I. C., Konya 1998. [Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Halk Edebiyat Anabilim Dal Doktora Tezi.] AA, Mustafa, Yirtlik Destannn Sibirya (Tmen) Trkleri E Metnindeki Olaanst Yardmc Kahramanlar Motifi zerine Bir Deneme, Milli Folklor, 51, Gz 2001, 65-75 AA, Mustafa, Yirtlik Destannn Tatar Varyant, Aydn 1997. [Adnan Menderes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Bitirme Tezi.] AKKAYA, Ercan, Tataristanda Dil ve Alfabe Meselesi zerine, Trk Dili, (562), Ekim 1998, 293299. AVEZOV, Muhtar, Folklor Yazlar, (hzl. Ali Abbas nar), Ankara 1997. Bakurt Halk cad, f 1982. BERDBAY, Rahmankul, Baykaldan Balkana, Ankara 1997. BERDBAYEV, Rahmankul, Kazak Epos (Janrlk Jene Stadiyalk Meseleler), Almat 1982.
Borng Tatar Edebiyat, Kazan 1963. BULU, Sadettin, eyyad Hamza, slam Ansiklopedisi, XI. C. Byk Trk Klasikleri, I. C., stanbul 1985. AATAY, Saadet ., Trk Leheleri rnekleri, Ankara 1963. EBERHARD, Wolfram Pertev Naili Boratav, Typen Trkischer Volksmrchen, Wiesbaden 1953. ERGN, Muharrem, Dede Korkut Kitab, I. C., Ankara 1989. ERGUN, Metin -Gaynislam brahimov, Bakurt Halk Destanlar, Ankara 2000. ERGUN, Metin, Altay Trklerinin Kahramanlk Destan-Alp Mana, Konya 1997. GARRIYEV, Seyit, Trkmen Epos, Dessanlar ve Gndoar Halklarn Epiki Drediciligi, Agabat 1982. Gul Eli, Gisseyi-Yusif, (hzl.Elmeddin Elibeyzade-Eblfez Hseyni) Bak 1995. Kol Gali, Kyssai Yosf, (hzl.Nurmuhammet Hisamov), Kazan 1997. KPRL, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1984. KPRL, M. Fuad, Edebiyat Aratrmalar II, stanbul 1989. KPRL, M. Fuad, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1980. LEVEND, Agah Srr, Trk Edebiyat Tarihi I, Ankara 1984. MENG, Mine, Eski Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1994. Nurmuhammet Andalp, Yusuf-Zuleyha: Takda Tekst, Redaksiyon: G. Nazarov, Agabat 1973. Nurmuhammet Andalp, Dessanlar, Agabat 1991. ROUX Jean Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, (ev.: Aykut Kazancgil), stanbul 1994. SAKAOLU, Saim, Dede Korkut Kitab (ncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar), I. C., Konya 1998. SAKAOLU, Saim, Gmhane MasallarMetin Toplama ve Tahlil, Ankara 1977. SEYDOLU, Bilge, Erzurum Halk Masallar zerinde Aratrmalar, Ankara 1975. eyyat Hamza, Yusuf ve Zeliha, (Nakleden: Dehri Dilin), stanbul 1946. Tatar Edebiyat Tarih I, Urta Gasrlar Deviri, Kazan 1984. Tatar Halk cat-Dastannar, Kazan 1984. TRKMEN, Fikret, Ak Garip Hikayesi zerinde Mukayeseli Bir Aratrma, Ankara 1974.
159
AHMET TALT ONAYIN ANKIRI ARLERNE EK: ANKIRILI BLNMEYEN BRKA AR: Ryet, Nail Baba, Necti, Vehb
An Addition to Ahmet Talat Onays Work The Poet From ankr: A Few Unknown Poets From ankr: Ryeti, Naili Baba, Necati and Vehbi Quelques potes inconnus de ankr: Addition "Aux potes de ankr", de Ahmet Talt Onay
Kadir ALPER*
ZET Binlerce yllk bir birikimin rn olan Halk Edebiyat gelenei, ayn zamanda alar boyu szlerek billurlaan, kristalize olan yksek bir ruh zevkini temsil eder. Sonralar, ayn zevkin ierik ve ekil asndan bir baka versiyonu olan Divan Edebiyat ile de etkileime giren Halk Edebiyat; yer yer, ikisinin aras diyebileceimiz rnekler ortaya koymutur. ankr ve evresi, gerek halk edebiyat gerek divan edebiyat gerekse gei rneklerinin bol miktarda grld bir kltr havzasdr.Ryet, Nil, Nect, Vehb ise bu havzay beslemi rmaklar hkmndedir. Anahtar Kelimeler Halk Edebiyat, Ryet, Nil Baba, Nect ve Vehb ABSTRACT The tradition of Folk Literature is produced by thousands of years of accumulation and represents a highly refined spiritual taste which has been filtered and crystallized throughout many ages. Folk Literature, having close relations with Divan Literature, which is another product of the same taste, differentiated by its own specific content and shape, has produced works which can be defined as lying in the middle of the two traditions. ankr and its surroundings have functioned as a basin in which examples of Folk Literature, Divan Literature, and transition can be found. The poets Ryet, Nil Baba, Nect and Vehb can be compared to rivers that have fed this basin. Key Words Folk Literature, Ryet, Nil Baba, Nect, Vehb.
Asyann derinliklerinde sabr, irade, inan, hogr, zeka, estetikvb gibi stn meziyetlerle yorulan engin ve rengn kltr birikimini, Anadolu arkaik kltr ile sentezleyerek eitlendiren ankr ve havalisi; canl sosyal yaps ve zengin folkloru ile teden beri kltr ve edebiyat aratrmaclarnn dikkatini ekmi, kendisinden sz ettirmitir.Arkeolojiden halkbilimine kadar yaplan aratrmalar bu zenginlii ve renklilii ortaya koymaktadr. 1930larda A.T.Onayn kaleme ald ankr
Halk Edebiyat adl eserde Halis Trk kan tayan ankrllarn folklr olarak meydana gelen bu eserin bugn belki bir kymeti olmaz. nk bugn bu adetlere ve ananelere sahip ve vkf olanlar oktur. Fakat Trklerin inklap yolunda att admlar yarm yahut bir asr sonra bambaka bir surette tecelli edeceinden ol vakit Trk camiasnn gemi zamanlardaki toplumsal yapsn ve ananelerini yazacaklara bir mehaz olabilecei p-
* Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans rencisi
160
hesizdir. Bu kitap az bir farkla yalnz ankrnn deil; Trkiyann halkiyat demektir.1 geen ifadeleri ankr Edebiyat ve Folklorunun Trkiye Edebiyat ierisindeki hassas yerine de iaret etmektedir. Biz de burada ankr kltr dokusunu oluturan unsurlar iinde edebi sahada kendini gsteren ve pek bilinmeyen birka ankrl airden sz edeceiz. ankrl airler zerine -bugne kadar- en kapsaml almay Ahmet Talat Onay gerekletirmitir.2 ankr Tarihi ve Folklor zerine yapt almalarla da tannan Onay, cnk, mecmua ve tezkireleri tarayarak hazrlad iki ciltlik sz konusu eserinde, ou air olmak zere 49 edipden bahseder.Ancak szl gelenei farkl versiyonlarla da olsa halen devam ettiren ankrda phesiz ankrl airler burada zikredilenlerle snrl deildir.Bir Ahmet Mecbur, Zahmi, Zamiri, Sabri kadar nemli olan bu airler ankr yerel edebiyatn nicelik olarak temsil edip zenginletirdikleri gibi nitelik asndan da ayr bir derinlik kazandrmlardr.imdi balkta bahsettiimiz bu airleri ksaca tanyalm: RYET Ryete hayran, garip bir k Ecel-i kazdan gitti temelli Ey Efkr bir Ryet vr idi Varln, ankrl air Efkrnin3 yukardaki dizelerinden rendiimiz Ryeti ile ilgili olarak yaptmz aratrmalarda, kendisinin ankrnn eski adyla Tuht- Yaprakl ilesinde doduunu ve neredeyse lene kadar da buradan ayrlmadn tespit ettik. Rivyete gre genlik anda Yapraklnn nde gelen smlarndan Hac Mustafa Efendinin gzeller gzeli kz kardeine k olur, kza talip olur ancak yoksulluu sebep
gsterilerek arzusuna kavumasna mni olunur.Bu duruma hayli ierleyen Ryeti bir mddet iine kapanr ve sonrasnda, yaad bu olaya rest ekercesine aadaki drtl syler :
Gece gndz arram Hak deyi Kdir Mevlm bu ednya bak deyi Bana derler mli mlki yok deyi Mlim mlkm kanatim var benim
Yine bu ifdelerden kendisinin, Mecnunun balangta Leylya duyduu beer ak misali bir aka dt yine sz edilen hikayedekine benzer bir gelimeyle vuslatn gereklememesi zerine bu akn ilhi aka yneldiinin bilgisini okuyabiliriz.Bu bilgiyi destekler mahiyetteki u ifdeler Yaprakl ve evresinde Vel olarak tannan Hac Baba (Hac Mustafa Baba) ya aittir: O ehvet deildir, sevdii kzn gzlerini Hz.Peygamberin gzlerine benzettii iin o kza talip olmu fakat fukara olduu iin vermemiler der. Ryetinin -gelenek itibaryla- klk kabiliyetinin nasl ortaya kt, kimden, kimlerden ne lde etkilendiine dair elde bir bilgi olmamasna ramen tahminimiz -temkinli yaklamak kaydyla- yaradlnda var olan bu kabiliyetin sz konusu ak olayyla tetiklenmi olabilecei merkezindedir.Ayrca Ryetinin Ilgazl Nil Baba ve Efkr ile hararetli, zevkli atmalarnn olduuna dair halk arasnda trl rivayetler mevcuttur. Ryeti, bir zamanlar tarihi pekyolu zerinde bulunan ve A.T.ONAYn ifdesine gre Araplarn mehur Ukaz Panayrn andran iirli irli elenceli al verilerin yaand Yaprakl Panayrnda muamma asksna bir muamma asar ve cevab be vakit namaz olan muammas ile dikkatleri zerine eker : Kademe kademe gitmeli / Onu da
161
tutmal / Bir aada krk elma / Yars kuzda yars gnde / Onu da bilmeli. Yukardaki muamma onun inan ynne iaret ederken u drtl de hafzlk ve kraat yeteneinin olduunu bildirir :
Ryetyem umarm Hakdan inyet Ettiim ilere pimnm gyet Alt bin alt yz altm alt ayet Hfzmda kraatimde var benim
Ryeti hakknda bilinen rivayetlerden biri de yledir:stedii kz alamaynca can acsndan olsa gerek kza gen yanda ihtiyare varasn diye bedduada bulunur.Bu bedduann tuttuu ve gzeller gzeli kzcazn kaderin bir cilvesi neticesinde 80 yalarnda bir ihtiyara vard sylenir.Bu rivayet airin ayn zamanda Tanr katnda da sz makbul biri olduu inancn da yanstmas asndan kayda deerdir.Yine bu inanc destekleyen baka bir rivayet: Yaprakl mezarlna mahzun mahzun, alamakl gzlerle bakarken yanna gelen bir hfz ; Ona niin aladn sorar. O da mezarl gstererek : Baksana u kabirlere nasl da ac ekiyorlar bunlar gren nasl alamasn diye ilgin bir cevap verir.Btn bu rivayetler halkn fikriyatnda onun nedenli mistik bir kiilik olarak alglandnn bir gstergesidir. Gerek isminin Rkneddin olduu nakledilen airin; girite bahsettiimiz dizeler nda Efkrnin ada olduu ve Efkrden nce vefat ettii anlalmaktadr. Vefat ise yle olmutur: Halasna yardm amacyla ceviz aacna kar, cevizleri silkelerken dengesini kaybeder ve der, bir mddet aclar iinde yatar ve nihayetinde ruhunu teslim eder.Aatan dmeden nce syledii u beyit ise ilgintir:
Cevizden dmeyle adam m lr Cevizden dme de vesile olur
NL BABA Rind bir halk adam Nil Baba, ankrnn Ilgaz kazasnn merkezi olan Kohisar kasabasndan Kayl olu; Hoca, Hac Mehmet Efendinin oludur.1282 (1866) de domutur. Zamann tannm bilginlerinden olan babas - Ahmet bey olu Hoca Abdullah Efendiden - bir miktar medrese tahsili grmtr. Akla, kiam4l k olarak da tannan Bezmyi dinlemekle balam; yine ayn dnemde Kastamonulu k Keml ile tanm ve ondan bir hayli etkilenmi; Nil mahlasn da kendisine std k Keml vermitir. iirde son stad Geredeli k Figndir. Nil Babann tam anlamyla ztlklar birletiren, pervasz, rind merep yerine gre de lubl bir karekteri vardr.Rivyetlere gre sarholuk ve keyif verici maddelerin her eidini bulduka fazlasyla kullanan ve srekli sarho gezen ve serzat yaayan Nil, kimi zaman, vakit namazn brakmayacak derecede namaz ehli kimi zaman da elencesine izin verilmeyeceini haber alsa ldracak dereceye varan bir ayyatr. Yllarca hapis yatan Nil; A.T. Onaya gre azl bir deli rol oynam ve sonunda da delilik tehisi konulup hapisten alnarak defalarca Kastamonu Dru-ifsna gnderilmitir.Bunun zerine kendisinin Kastamonu Tmarhanesinin pilavn yemeyince sknet gelmiyor. dedii nakledilir.Onay, airle ilgili u anektodu aktarr: ocukluumda ankr hapishanesinin bahesindeki byk dut aacna, boynundan zincirle bal olarak defalarca grmtm.5 Yukardaki bilgilerin dnda Nil Babaya ait, A.T.Onayn ankr airlerinde yer almayan ve literatrde bulunmayan bir ksm iirlerden sz edeceiz:
162
Aadaki iir 1319 (1903) senesinde kaleme alnm olup o tarihte air, 3738 yalarndadr : iir No:1
Bedeht Bismillahirrahmnirrahm Evvela nefsinle Kahhr fikret Hlik-i mutlaksn y Rabbel Kerm O Keremler kn mimr fikret Kani dem-i sfi Havv anamz Kani mm-i cihn yani Zahrmz Dnsen asln bir katre hz Nr-i hk hav rzgri fikret Hem Muhammed Mustafdr evveli Zaten d-cihann odur temeli Ervhi ezelde demitim bel Verdiin imni ikrr fikret Sevdi mahbbn vr itdi nrdan Ald nasiht Sleymn mrdan Msya tecelli gsterdi Trdan Srr- Lenterni settr fikret Kan menim diyen Firavun Nemrd Kan Krun kan eddd merdd Bir vakt-i seherde Hazret-i Mabud Emreden Cibrl-i cebbri fikret Kani amm-i resul Hamza pehlivn Kani Behrm Rstem Zl Kahramn Kani arkten garbe giden Sleymn Dnen kasrga ile gubr fikret Piri hanednn ol ceddin Halil Fukaralar emesinde sel sebil Kani cn presi bir tek smail Teslim-i Hak olan glzr fikret Hayy-i maneviyle hayy olan sultn Diryetin nasip eyle y Gufrn Ebabekir mer Hazreti Osmn Aliyyel Murtaz Haydri fikret Hasan vel Hseyin by-i Kerbel Tarif olmaz knhile bu dav Nasrun Minallah ve fethan karib Alemdr- resul ezdr Fikret Bir zaman domutu kuyruklu yldz Sallanyor cihan ibret almayz Kln kna girmez yz ondokuz te i meydanda kffari fikret Kimdir alan kimdir veren gsteren Bozuldu dmenim krld seren Ta temelden ehl-i beyti yf eden mr melun mlcem murdr fikret
Behyimdir bu nkteyi bilmeyen Cierimi delik delik delmeyen Ehl-i slma bir iim su vermeyen Fitne fesd ns- irr fikret Lysel amma yef al uzatma ehd oldu gitti bunca enbiya Kan Zekeriyy kan ya Yahya Eze ile Bicen ayari fikret Secde edp gider yz yerde su Hacer ecer ihy olmakta kamu Hayvan iin deil ol hefti tamu Esfel-i gayyda pr nr fikret Kelammda kusurum ok y Kerm Bu kadarca beyn eyledi dilim ektirme ukbda azab- elim smiyle guffar fikret Ak dediin nasib olmaz her kula Haziney-i Rahmndr kalb-i uura lm-i akidden ders alsa molla Temel ister sarf ihzr fikret Hayy lyemtsun bildim ya Gan Hacl etme rz- maherde beni Bir gn sararsn NAL kefeni Tez elden giderken mezr fikret
Yukardaki 1 Nolu fikretredifli iirinde, halk edebiyat gelenei ierisinde divan edebiyat unsurlarn baarl bir ekilde kullanan airin; ayet, telmih ve benzetmelerle zenginlemi oturakl syleyi biimi dikkati ekmektedir.iire evvela benlik muhasebesiyle balam devamnda lk insan ilk peygamber Hz. Ademden, Hz.Havvadan dier peygamber ve din ulularndan bahsederken bir yandan da zalimlikleriyle tannm tarihi kiilikleri hazin sonlaryla anlatmtr. Bu ynleriyle istikrarl bir grnt izen aire, ankrda Tapu memuru olarak alan Fevzi Efendi isimli bir ahs tarafndan dine diyanete aykr davranlarnn halk arasnda deiik dncelere yol at gerekesiyle aadaki 3 nolu iir gnderilmi Oda buna cevap vermekte gecikmemitir.Bkz.iir No:4 Sz konusu iirde Fevz Efendi;Eer, Nil nazire yaplamayacak bir
163
airse mezhepte, merepte,Tanrnn emirlerinde kusur etmemesi gerektiini ihtar eder. Ve onun menhiyatlar, gnahlar iinde yzdn belirtir. air de vakur bir tevazu ile birlikte her trl kusurun kendisinde olduunu ancak yine de Tanr buyruuna ba ediini ima ederken nazire yapt ahsa da dokundurmadan edemez. Elimizde sadece koma tarzndaki iirleri bulunan airin, bir nevi at edasyla syledii Yacolu redifli komasnn ba ksm eksiktir. Cnk taramalarnda airle ilgili baka iir ve belgelere rastlayacamz umuyoruz. iir No:2
Soymular edepsiz arsz ekiler Gerdanndan kurun isabet eder Takdiri ilahi byledir kader Emanetin hakka veren Yacolu kimsenin szne asla kanmayn ....................................................... nsaniyet grdm nasl yanmaym Nasibetsin Allah iman Yacolu Arabac Tevfik Gerede ehri ekmesin dnyada asla kederi Dost yoluna kurban can ile seri Bilirdi kadrini insan Yacolu almal gece gndz evrada nallah grrz ukbada ki gn cesedi kalm orada Gariptir gurbette kalan Yacolu Yapard mertlii vakti gelince Ankara ankr hem vilayetce Defin ettiren Tefik ikinci gece Kan akarak kabre giren Yacolu hreti Yacolu ismidir Ahmet Cenab Kibriya eylesin rahmet Dest-i giri olsun sahib-i efaat (Aslndan alnamad) Evlad- manev cedd-i sdka Belinde martini ndir-il akran Sarnca Hendekten 20 yk duhan Okurdu umuma meydan yacolu Ganidir bir ismi,oktur rahmeti Unutulmaz ann insaniyeti Cemalile nasip eyle Cenneti Niyazm mevladan hemanYacolu
Mahkeme-i kbra aar davay Farkedemez nadan i bu manay Gnde 60 tane kahvesi ay Ederdi inam ihsan Yacolu Rahmet Mafiretin oktur Rabbena Srr srda idi men ana Ne kadar vasfetsek Naili Geda Kederimle yazdm destan Yacolu 3 Eyll 1336
iir No:3 ANKIRILI TAPUCU FEVZNN NL BABAYA YAZDII Ri

Ak- cihn olup meydana gelen Merepte mezhepte eder mi noksan ir-i b-nazr olup seyrana gelen Emr-i lhde eder mi isyan Sulim budur Nil Baba Menhiyyat ileyeni sever mi Mevl Gnahn bilip ilerse hl Byle kimseye ne deriz ey cn Rzk iin almak vazifemizdir Haram da hell de hem rzkmzdr Kii dilediini kazanr gelir Byle deil midir Kuran da brhan stdm mesleim evliy yolu Yaptn ileri yapar m vel Fevznin deildir nasihat haddi vam hatn sylyor her n
iir No:4 NL BABANIN TAPUCU FEVZYE YAZDII BR R

Her bir menhiyatlar Nilde tekmil Merepten mezhepten bahsolmaz Fevzi Lateknet mir-rahmetillah delil Allah diyen asla bo kalmaz Fevzi Teslim-i tariksin yakmaz san Hayr ve er minallahi Teal lin noksann grmektir hat Sana derler boboaz Fevzi Men cinsi beerim melek deilim Ahsan- takvimim eek deilim Koca Nuri gibi gevek deilim stadm ahvali sorulmaz Fevzi Kibri gurur zemmi haz etmezem Bir goncaym her bahede bitmezem Andelibim her bir ayda tmezem Mfevginden bir ey sorulmaz Fevzi
164

Avmn zemmini aldrmaz Naili Herkes zndk dese darlmaz Naili Ho grr her eye kurulmaz Naili Nazargh Mevl sorulmaz Fevzi
NECT (Abdullah zay) Melmet Yolunda Modern Bir Mutasavvf 1910 ylnda ankrda doan Abdullah zay (Necti) kendi ifadesi ile padiahlk, kurtulu sava ve cumhuriyet dnemlerini grmtr. Babas smail Efendi, sesinin gzelliiyle tannan mtedeyyin bir zat; annesi, Hatice hanm da tipik gn grm Anadolu kadndr. zayn dedesi Seyyid Ahmed Efendi, Tunustan gelip ankrya yerlemitir.Bu ilgi dolaysyla ailesi, ankrda Hasaraplar ismiyle tannr.Bu isim sonralar ailenin en yal yesi olmas hasebiyle kendisinin de n ismi kullanlmadan - tantc ismi olarak kullanlr. Temel eitimini (sbyan ve idadi mektepleri) doduu yerde alan zay, daha sonra 1926 senesinde Hasanolan retmen Mektebine kaydolmu ve buradan mezun olduktan sonra memleketinde greve balamtr.Uzun yllar ankr ky ve ilelerinde retmenlik yapm devamnda ankr merkeze gelmi (1955) ve emekli olduu 1965 ylna kadar imdiki adyla Gne lkretim Okulunda grev yapmtr.1997 senesinde ankrda vefat eden Abdullah zay, yakn evresinde ve ankrda, merebi itibaryla insanlarla pek fazla hemhal olmamasna ramen hogrs, olgun kiilii ve tatl sohbeti ile dikkatli nazarlarn ilgisini ekmitir.Mezar ankr Kalesi eteklerindeki Sarbaba Mezarlndadr. Abdullah zayn,asl bahsetmemiz gereken,airlik ynne gelince; zayn tasavvufla olan ciddi alakas air kimliinin ortaya kmasna vesile olmu olsa
gerektir.Balangta Naki-Halveti eyhi olan Astarlzde Hilmi Efendiye intisap eden zay,sonrasnda bir vesile ile ankrya gelen Naki-Melm eyhi olan ve Muhammed Nrl Arbnin muakkibi emsi Ergnele tanr. emsi Efendinin hayli tesirinde kalr ona gnlden balanr ve intisap eder. Bu balln neticesiyle; bir zaman sonra eyhin, ankr vekili olmu, hatta meslek ve mereplerinin edep ve erkanna ait eserleri; yazsnn gzellii, dikkat ve rikkati sebebiyle evvela o istinsah eder duruma gelmitir.Kendisine ait, bulduumuz yazmalar iinde Muhammed Nurl Arabi ekolnn neredeyse btn bir kllyat, ayrca eyhi, emsi Efendiye ait olan zayn istinsah ettii divn (emsi Divn) ve zayn kaleme ald kendi Divn bulunmaktadr.emsi Efendi ile aralarnda derin muhabbet bulunan Necti, Divann emsi Divnn rnek alarak oluturmutur. Yz civarnda iirden oluan Nect Divn; irin melmet yolunda yaad ince ruh hallerini, duyduu tasavvufi heyecanlar aksettiren bir belge nitelii tamaktadr. Nect ve Abdullah Nect mahlaslarn kulland iirlerine biim ynnden baktmzda; gazel, mesnevi ve kta nazm biimlerine benzer iirlerin bulunduunu grmekteyiz.Ancak bu iirler, mellifin salam bir aruz bilgisine sahip olmad iin olsa gerek, aruzla yazlmamtr. Baz ufak l kusurlar olmasna ramen her dizede eit hece says kuraln riayet etmeye gayret etmitir. Divnn olumasnda ana etken, irin eyhine duyduu derin ballk hisleriyle birlikte eyhine yazd ve ondan ald mektuplardr. Bu mektuplarn varln iirlerinden renmekteyiz. emsi Efendiden gelen mektuplar elimize henz gemi olup bilahare divn ile birlikte kitap olarak neredilecektir.
165
Nectnin Tasavvufla lgili Grleri6: Kelime anlam itibaryla tasavvuf; saflamak, prz brakmamaktr. Tasavvuf; esasen, benlik iddiasnda bulunmamaktr. Ben dememek, kendindeki varln, benliin sahibinin Allah olduunu yaknen bilmek ve bununla megul olmaktr. Bu yolun ok safhalar var. Tasavvuf makamlar esasen ikiye ayrlr: Fen makam Bek makam Fena makam; yokluk mertebesine gitmek, yok olmak, Hakta yok olmak, Hakta var olmaktr. imdi, Ben yokum desem, insan gler. Nasl yokluk? Bu, manevi bir zevk iidir. Melmilik; ktlemek mansna gelir, yani, kendisinin zannettii eyleri; kendisinde olan eylerin Hakktan olduunu bilmektir. Ben 26 sene altm, bir eyler kazanmak istedim. En sonunda unu anladm. Tepeden trnaa varncaya kadar hepsine biz vcut diyoruz ya... Bu vcutta ne var? Bir d grn, bir de i grn. Darda olana zahir, ieride olana ise batn diyoruz. Gerek zahirde, gerekse batnda ne varsa hepsi Cenab- Allahndr. Allah; hem zhirdir, hem batndr, hem evveldir, hem ahirdir. Her eyin bir cismi, ismi, resmi var. unun ad bardak, brnnki kllk, dierininki de radyo. Bunlarn hepsinin z, Cenab- Hakk tarafndan yaratlm ve yaplmtr. Kendiliinden olan bir ey yok. Tevhid-i Efl makam bunu izah eder. Efl; Arapa bir kelimedir. Hareket ve skutu ifade eder. Bir ey ya durur, ya da hareket eder. Duran durduran, hareketi hareket ettiren Allahtr. Ondan baka fail yoktur. L ilhe illallah. Makamn birinde bu sylenir. Allahtan baka fail yoktur Meful; i demektir. Hareketi, ii yapan Allahtr. Allah; oynattrmazsa bu el oy-
nayamaz; o syletmezse, b dil syleyemez. Btn ileri yapan Odur. Bir ismi de Hliktr. Yani, yaratcdr. Dier bir makam da La mevsfe illallah (Allahtan baka mevsf yok.) Btn sfatlar yaratan Allahtr. Hayat, ilim, irade, semii, basar, kelam.. Bunlarn her birisi bir sfattr. nc makam ise La mevcde illallah (Allahtan baka evcut yok) nsan, melek, hayvan, ta, toprak Her eyi mevcut eden, var eden Allahtr. Bu sylediimiz makam Fena Makmlardr. Dier drt makam daha vardr ki, bunlar da Beka Makmlardr. Beka; bki, sonsuz demektir. Baki olan yalnz Allahtr. Beka Makamlar; Cem, Hazretl-Cem, Ceml-Cem, Ahadiyetl-Cem olmak zere drde ayrlr. Herkese bu makamlar verilmez. Beka Makamlar; hlefa (halifeler) iindir, talebe yetitirmek iindir. Bu makamlara mertib de denilir. Bu ifadeler, bizim lisnmzdan anlatmak iindir. Dinlediimizi, konutuumuzu anlayabilmek iindir. Beka Mertebesi; herkese sylenmez, herkese bildirilmez. Talebe yetitirmek isteyenlere bu mertebe gsterilir. Mritler de zikir mridi, fena mridi, beka mridi olmak zere snfta toplanr. Allah zikretmek iin toplanr, meclis yaparlar. Bu meclislerin ba Zikir Mrididir. Zikredenlere de zkir denir. Fena Mridi; ancak fena makamlarn bilen, bildiren kiidir. Ayrca; tevhid-i efl, tevhid-i sfat, tevhid-i zt mertebelerini lkyla bilen, bildiren, reten kimse demektir. Fena; ktlk mansnda deil; fni olmak, yok olmak demektir. Cenab- Hakkn birliini, varln bilerek, zevk ederek bir irat makamna gelirse ona Fena Mridi denir. ncs ise Beka Mrididir. Onhttp://www.millifolklor.com
166
lar, halkn iinde yz-binde yahut milyonda bir ancak yetiir. Kabiliyetine, zekasna gre yetiir. Ceml-Cem makamnda iki Cemi toplayan; yani hem feny, hem beky nefsinde cem eden, toplayan kii mansna gelir. Ne oluyor? Allah m oluyor? Haa! Allah yaknen biliyor, ilmen biliyor, zevken biliyor. Her yerde Allah gryor, Allah biliyor. Tasavvuf yolu; incecik bir yol. Hani, srat kprsne kldan ince, kltan keskin derler ya... yle bir yol... yle bir yoldan geeceksin, gideceksin de Allaha vsl olacaksn. Vuslat... Nereye vuslat? Kendine... Sen aradn kendinde bulacaksn. Darda aramaya lzum yok. Kendin olgunlaacaksn, ne ararsan kendinde bulacaksn. Baka trl yolu yok... Baka trl ilmi yok... Baka trl zevki yok... Peygamber Efendimiz; lmeden nce lnz buyuruyor. lmeden nce nasl leceksin? lmeden nce Rabbini bileceksin. nsan; hep bakasyla megul, hep cihanla megul... Halbuki, kendisiyle birlikte btn cihan zerreden kreye her ey Allahn yed-i kudretinde, babo, bir ey yok. nsanlar Ben yaptm diyor. Esas olan; Hak ve hakikati bulmaktr. Hak ve hakikat birdir. Bugn, bir buuk milyar insan mslman. Bunlarn iinde ehl-i hakikat dediimiz kiiler ok ender. Yz binde bir kmaz. Ne kadar sylense, insan ancak sz dinler, seda dinler, mnya geemez. Mn lemi baka lemdir. MANZUM MEKTUP 9 Mart 1954 Alva Ky Vel- i nimetim cnm efendim hazretim
Bugn yine gzm ayd sevincime hi pyn yok Efendimin mbrek mektubu geldi sevindim ok Shhat haberiniz bizi memnn brakt serp Shhat fiyette eylesin dim Hakk Tel
Hne halk Yusuf, ems, Memduh beylerden de selm Bildiklerim de selm sylemiler aleykmselm Evvel siz efendimle vlide sultanmzn Mbrek ellerinizi per dua-hnnzm Annem kzm eim dahi cmle elinizi per Btn ihvn dahi fiyetinize dua eder Muhterem cnm efendim kenz-i mahfde yoktur yok Kelmnz tebeddle uramad ki imkn yok Siz efendim en mnsip ve en vecizini syler Fakir size syleyecek sz bulamadm da meer Size sizin kelmnzla hitb dnerek Yalnz size kar yle sizde her ey vr diyerek Yazverdim yoksa deitirmek haddim deil asl Hatta aynen okuyorum geirdimde kitabm Yoktur yok kafiyesiyle daha ssl daha veciz Divnda da kaf harfinden dolduracak bir yerceiz Bir harfini deitirmek haddim mi efendim Siz nasl yazm iseniz fakir de yle beendim Arz etmitim ya efendim kelmnzla sizlere Bir defack hitp etmek fikri geldi fakire Ondan yoktur yok yerine sizde her ey vr Diyerek bir hzineyi idiverdimdi ikr ikr olmak gerekseydi mahf demezdi mevl Bu bir srr- lhdir f edilmemeli asl Gzlye de gizli yoktur tlsmn bulunca Hzine hep elindedir alr emir buyurulunca Esm sft hazrtndan her n tecell eyleyen O kenzin cevherleridir hep c u hura gelen Ocevher yle bir dery ne n var ne de sonu Akl idrk etmez onu nk hayret bunun sonu Nasl insn eczs ile kesr ayn ile vhid ise Hakda tecelliytyla her n Hlk ve Kahhr ise Hepsi de o kenzin srr dim har ner oln Biliyorum efendimi bu kenz olmu hem d u sn Dn bir takvim yapranda okumutum ho bir fkr Hzr ile Ms aleyhisselmn hakknd Gezerken bir dery kenrnda bir sere grrler ki Gagas ile derydan bir damla su almt belki Getirip Hazret-i Hzrn azna verdi bu onu Dedi Ms ne vk nedir bize arz it bunu Hzr dedi ibu dery Hakkn ilim haznesi Bende grneni ancak bu derydan bir katresi Fakirden de u dklen birka msr kelimeler Sizin derynzdan alnm bir zerreciktir meer Esm sft hazini nsz ve sonsuzdur zr Ne hadd kenr vr her biri yle bir dery Feyyz- Mutlktr onun ne haddi ne huddu var nsn ili dl mahlk mukayettir hep kaytlar Damlann deryy ihts hi olur mu mmkin Kbil deil olamaz bu emr-i muhldir velkin Damlay derydan ayr grrsem damladr ad Damlay deryya dksem dery olur kalmaz yd Mertipde biri esm ve sftn tecellsi Bunu uhd zre olann olurmu Hak ensi Ben onunum ismim resmim neyim varsa onundur hep Bana beni bildirsindi bunu kldmd talep Butnunda zuhr yoktur halkda yoktur o makmda te kenz-i mahf o dur zuhr eden bu cihnda Mahf O dur ayn O dur gren O dur grnen de
167

Baka bir var daha yok ki o grnsn ibu mlkde Efendimde keml ile zuhra yer bulmu o kenz Mazhr kll dnp hem mbrek isimleri ems Efendimin ruhu bu szden incinecek muhakkak Abd-i mahz olan mberrdr bu izfetten mutlk Bunu ilmen bilen abd-i mahz olur mu acep desem Hakla kim olarak halk ve hakk grr isem Bu ikilikten de geip irersem vahdet-i srfa Resulullah kisvesini giyinerek irem fakra Tehallaku bi ahlkillh srrna mazhr dp Nect ok uzun yllar Puhte-i emsde piip Muhakkak bylelikle kadem basardm insnla Mazhr- hidyet olup irerdim mak ad-i sdka Evldnz Abdullah Nect zay
1385 (1966) Hicret ylnda azm-i rh eyledik elhamdlillh

5 mart cumartesi dzldk yola Dediler haccnz hayrl ola Selmlar vererek sa ile sola Kbe yollarnda elhamdlillh Hicz yolu bylece sona erdi Allah btn muratlarm verdi Abdullah zayn byk bir derdi Tekrar gitmek tekrar elhamdlillh
Nectnin dersini ve makmn eyhine tekrr ve tlim etme sadedinde yazd bu tarz iirleri; onun melmet penceresinden grd hakikatleri ve gn getike zenginleen marifet hazinesinin gstergesi olan klasik tasavvufi terimleri ihtiva eder.Ayrca tasavvuf gelenee bal olarak tasavvufun vazgeilmez esaslarndan olan eyhe muhabbet l-i b sevgisi ve peygambere gnlden ballk gibi hususlar divnda muhtelif iirlerde ilenmitir : Mnct
Zll-i b akndan bize sun Y Resulallah Dembedem rengine gnlm boyansn Y Resulallah Menb- ilm-i lednsn bu kenzin sultn sensin Ulatr fakire feyzinle kansn Y Resulallah Kaplam kalpleri cehl-i zulumet ki devs sende mmetin koyu gafletten uyansn Y Resulallah Tecell eyleyen dim zuhurda hep sensin nrun Bu zulmet gidip yerini nr alsn Y Resulallah Brsn kalpleri akn yrsn hkm Kurnn Her zaman imn Kurn e olsun Y Resulallah Aknla dim inleyen hasretle gzya dken ka ehdiyetten bir cm sun Y Resulallah efat umarz dim ki senden bizi dr etme efat knsn mutlk edesin Y Resulallah Necti sana mtktr kabul et huzra her dem Dus makbl mstecp olsun Y Resulallah
Drtl ile sona erer. Nectinin araylarnn neticesinde elde ettii varidat dile getirdii iirlerinden birisi de Hzk olsun kmil olsun er olsun nakaratl iiridir : ER OLSUN
Seni yllardr arardm her yerde Bulamazdm izin, gzmde perde yle Lokmn gerekti ki bu derde Hzk olsun kmil olsun er olsun Her kiiden medet umdum yalvardm Her sreti insn sandm er sandm Kaygusuz bam derdlere saldm Dedim Hzk kmil olsun er olsun Niceler lemde bir dne idi Kendini beenmi merdne idi Benlik meydnnda mestne idi Ne mmkn o hzk kmil er olsun Yolumu sarpa uratt ard Benlik beni bir sarp yere ard Issz susuz yalnz le drd Mmkn m o hzk kmil er olsun Bu llerde gezdim hep seni andm Uzaktan serb dim su sandm Sana yandm amn Allahm yandm Bir er ver ki hzk olsun er olsun Leyly da Mevly da bulursun Yoluna d ara cnm nolursun Bir gn maksuduna vsl olursun Bir er bul ki hzk kmil er olsun Bir ems tul eyledi stme Mutlak geldi bizi ird kasdna k vsl eyledi dostuna te byle hzk kmil er olsun
iire ve iir yazmaya ok ak olan Nect muhtelif vesilelerle iir yazmtr. Hatta 1966 senesinde karayolundan gittii uzun Hacc yolculuunu ve yaadklarn 90 ktadan oluan bir manzumeyle ifde etmitir. Manzume yle balar:
168

ankrya geldi emsi Ergne Herkes kad fakr oldum ona e Beni bana okutuverdi karde te byle hzk kmil er olsun lk nefeste ird bunun hneri Hakkat gnedir kendi Hak eri Senin de bir yolun urasa bri Gr ki byle hzk kmil er olsun oklar urad gremediler Kimi Cebr kimi ak dediler N-hak yere gnhna girdiler Gr ki byle hzk kmil er olsun Hakkn gz gerek Hakk grmee Nasb gerek o makma ermee Vsl olup vahdet gln dermee Gr ki byle hzk kmil er olsun Bildim ki bendeki benlik onundur Her var onun cihn dahi onundur Abdullah da artk senin kulundur O da byle hzk kmil er olsun 22.10.1953, Alva Ky
sz bir hastala yakalanr, lm ve Azraili yan banda hisseder. Doktora gidecek para dahi bulamayan Vehbnin iirlerinde hznl bir hava hkimdir.airin lm de iirlerindeki hava gibi hazindir. 1965 senesinde Urfada yaayan kz ve damadn ziyaretten dnerken Kayseri yaknlarnda tren garnda vefat eden airin, kimsesiz olduu zannedilerek, Kayseri kimsesizler mezarlna defnedildii tespit edilmitir.Mezarnn yeri halen tam olarak bilinmemektedir. iirlerinde biimsel olarak halk geleneini devam ettiren air, 6+5, 4+3 l hece llerini oklukla tercih etmi, hemen hemen tm iirlerini koma biiminde kaleme almtr. Hastalk
Acep bu hastala var mdr are Gitsem doktorlara elde yok pare ilemiz oumu bahtmz kare Kydn sen canma zalim hastalk Geldi bacamza baykular tt Tkendi mrm de ecelim yetti Yalan dnya gr bana neler etti Kydn sen canma zalim hastalk Tedaviye gitsem ok pare ister Eer mrm var ise iyilii gster ektirme ecelim bittiyse eer Kydn sen canma zalim hastalk Mhlet ver Okuyup yazdrp adam edeyim Geldi bir hastalk nere gideyim Kydn sen canma zalim hastalk ki hastalktr hem kalp hem mide im etin oldu ite gide gide Ehliyeti yoktur Vehb ne ide Kydn sen canma zalim hastalk
Nectnin samimi bir eda ile kaleme ald ve ancak lmnden sonra ortaya kan bu ve benzeri iirlerini mektup mektup ve bunlara kar gelen iirlerle birlikte ayr bir alma olarak tamamlamay dnyoruz. VEHB (Mehmet Efendi): Kerbel mahzunu ve Ehl-i Beyt Asl ad Mehmed Uzun olan Vehb, ankrnn merkez kylerinden olan ve ehre 10 km. mesafede bulunan Ayan kynde H.1319da domu; uzun yllar burada yaam ky imaml yapm birisidir. evresinde ok iyi tannr ve sevilir ; halk kendisini melek gibi bir insand tabiriyle tavsif eder.Mtevaz, kendi halinde bir insan olan Vehb, iirlerini dnya-hiret izgisinde dini-tasavvuf bak asyla yazm, Ali ve Ehl-i Beyte olan derin sevgisini de bu vesileyle dile getirmitir.Korede yaralanarak ehit olan bir yaknnn azndan bir de Kore Destan yazan air, bir aralk amanhttp://www.millifolklor.com
Kore Destan
Geldi yzba da dizdi sraya ekti nasihati bizim ktaya Gelmek nasip olacak m slaya Ala anam ala belki gelrz Vara vara u Koreye dayand al kanlara boyand Nice arkadalar orada kald Ala anam ala belki gelrz
169

Ankaradan tuttuk Kore yolunu Bilemedik sa ile solunu Anam gremezsin gayr olunu Ala anam ala belki gelrz Bakarm yzne bilmem dilini Soldurur mdem yeilimi alm Felek dul brakt evde gelini Ala anam ala belki gelrz Zlim innilerden aldk yreyi Bulamadm u derdime reyi Felek mesken etti bize Koreyi Ala anam ala belki gelrz Doktorlar gelip de yrama bakt Slann kokusu burnuma koktu Kahpe dman yine ok evler yakt Ala anam ala belki gelrz Korenin sular bulank akar Yavrular burnuma mis gibi kokar Babamz gelir deyi yollara bakar Ala anam ala belki gelrz Yanman ok olur Korenin k Anam gzlerinden aktsun ya Braktk slada kaham garda Ala anam ala belki gelrz . k Vehb derler hem yaz yazd Ak kat stne satr dizdi Evlatlarnn acs cierim ezdi Ala anam ala belki gelrz Susuzluk cna kr etti Kalmad mecli sabr Susuz koyma bizi maherde Ol Hseynin akna Pehlivanlar ehid oldu Boyandlar kzl kana h Hseyin bindi ata Kendisi girdi meydna Titredi yerler felekler Fign dt suman Vir selmet son nefeste Ol Hseynin akna Kasd ettiler Kerbelda ah Hseyne Yezid millet Afv kl bizleri ya Rab Ol Hseynin akna Yetiti Kerbelya hem Ol Hseyni ehsuvar Koklad topran anda Edelim biz burada karar Gelp yetitiler anda Leker-i kavm-i err Meded kl bizlere ya Rab Ol Hseynin akna Evvela suyu aldlar Yezidler dediler ite bu Edelim hep susuz ehd Vermeyelim bir iim su Olur mu l-i Resle Byle hynetlik y h Nsib et b- kevserden Ol Hseynin akna Yezidin ordusu geldi Kurdu Kerbelya harbi Pehlivanlar bindi atna Yezidler vurdu darb
Dnyann, genliin ve hayatn fni olduundan bahsederken sonsuz hayatn ve huzurun erdemli yaamakla elde edilebileceini dnen Vehb, ayn zamanda bir ehl-i beyt dr : Kerbel
Kaan ansam Kerbely Akar gzlerimin ya Kerbelda ehid oldu Hseynin kavim garda Boyand hep kzl kana Kerbelnn kara ta Rahmet et bizlere y Rab Ol Hseynin akna Kfeden geldi bir davet Davete etti icabet Ehl-i Beyti akrabas Beraber ettiler hicret
Bulduu her frsatta zamandan, dnyadan yaknan Vehb, btn aksaklklar, dzen bozukluklarn hir zamanla ilikilendirir: ZAMANDAN KAYET
Evvela kalemi ele alalm Dnyann halini beyan klalm Halkn ahvaline vakf olalm Ne yaman eritik ahirzamana
170

Kahve ile odalar zemm gybet yeri Yalan konuurlar ou ekseri Utanmay att kadn eri Ne yaman eritik ahir zamana Komunun hakkna riayet olmaz Yetimin halini hi soran olmaz oklar be vakit namaz klmaz Ne yaman eritik ahir zamana Dt birbirine hep yakn kyler Hudut iin trl yalanlar syler Karde kardeine dmanlk eyler Ne yaman eritik ahir zamana Eer zengin ise derdi sorulur Haksz bile olsa ii grlr Doru syleyene herkes darlr Ne yaman eritik ahir zamana Eer atar isen namusu ar Bulursun her yerden sen itibar Yeti imam Ali ek Zlfikr Ne yaman eritik ahir zamana Kimi fakirlik de ok zahmet eker Kimi ksz kalm boynunu bker Kimisi alayup gzya dker Herkesin haline glen dnyasn Kimi olun alun kimin kzn Gldrmezsin hi kimsenin yzn Kiminin de aladrsn gzn Kimini gldren yalan dnyasn Sen kimseyi erdirmezsin murada Yavrular ksz korsun yuva da Kimi gurbet ilde kimi yuvada Herkesi perian klan dnyasn Sensiz nazl gelinleri dul koyan Gznn yayla yzn yuyan Kaftan kuma eninden soyan Karalar giydiren yalan dnyasn Kimin babasn alun kimin anasn Soldurmadan ellerinin knasn Viran iden yetimlerin yuvasn Baykulara mesken iden dnyasn Bir gn viran olur al yeil balar Yerinden kopacak ol yce dalar Vehbi seni de dnya bir gn yok eyler Benim de canma kyan dnyasn Hep lenler ol mahere derilir Ayr ayr hisaplar sorulur Seninde harabna emir verilir Bir gn sende harap olan dnyasn
DNYAYA
Bilirim seni de yalan dnyasn Evliyalar da alan dnyasn Nice mridleri u sen yok iddin Alimlerden geri kalan dnyasn Tanr aslanyd hazreti Ali Murtaz Bunca kafirlerle eyledi gaz Yezidiler oluna eyledi cez Hseyni de ehid klan dnyasn Yalan dnya seni eyledim seyran Yreim yaral cierim pryan Bir gn teneire yatarm ryan Enimden libas alan dnyasn Yalandr bu dnya elbette yalan Var mdr acaba sa olup kalan Var mdr lme bir are bulan Herkesin cann alan dnyasn Yalan dnya sen de u ben kalaman Drl gnahlardan kendi alaman Ecelim gelince are bulaman aresiz dertlere salan dnyasn rer gnden gne kemale yam Bkld belim de dkld diim Aldn evladlarm gaham gardam Hanlar viran iden dnyasn Ey yalanc dnya aldattn beni Geti fursat elden neylerim seni Aldn ahbabm bunca yaran Dostlarmdan ayr koyan dnyasn
NOTLAR 1 Ahmet Talat Onay, ankr Halk Edebiyat, ankr Matbaas, sf.171, ankr 1932 2 Ahmet Talat Onay, ankr airleri, 2cilt, ankr Matbaas, ankr 1930 3 Bkz. Efkr ile ilgili olarak A.T.Onay, a.g.e. C.1,s.143 4 ankr,Korgun ilesine bal bir ky 5 A.T.Onay, a.g.e. s239, ankr Matbaas, ankr 1930 6 ankr Yaren Meclisi Dergisi, Ocak 1993, Nuri Erkencinin Roprtaj, sf.29-30
171
NKOLAY GOGOLN UKRAYNA FOLKLORUNA YAKLAIMI

Nikolay Gogols Approach to Ukrainian Folklore Approche de Nikola Gogol au folklore ukrainien
Dr. Trkn OLCAY*

ZET Bu inceleme Nikolay Gogoln (1809-1852) Ukrayna halk sanatna zg en fazla eye yer verdii Dikanka Yaknlarnda Bir iftlikte Akamlar adl derlemesi zerindedir. ncelemede bu derlemedeki yklerde var olan; halk efsaneleri, sylenceleri, masallar gibi folklorik yaptlara ait temalar ve slup, anlatm teknikleri mercek altna alnmakta ve buradan yola klarak Gogoln Ukrayna folkloruna yaklam tartlmaktadr. ncelemenin sonunda Gogolun halkn manevi gzelliini halk sanatna bavurarak ortaya koymu; bunu yaparken de halkn yeteneklerinin, bozulmam ruhu ve mert karakterinin, kvrak zeksnn deerini hatrlatm olduu fikri benimsenmektedir. Ayrca Gogolun halk kltrn ve sanatn, uygarln zerinde ykseldii en temel yap ta olarak grd de ne srlmektedir. Anahtar Kelimeler Gogol, Dikanka, folklor, Ukrayna ABSTRACT This essay is about Nikolai Gogols story collection, Evenings in a Farm near Dikanka, in which he makes his most widespread use of folklore material. The themes and techniques of works of folklore that appear in the storiessuch as legends and fairy talesare examined and Gogols approach to Ukrainian folklore is discussed. The conclusion of the essay states that Gogol put forward the spiritual beauty of the people using the features of the peoples artsand, while doing that, reminded us of the value of the ordinary mans unspoiled soul and intelligence. Key Words Gogol, Dikanka, folklore, Ukraine.
Kk Rusya olarak da bilinen Ukrayna, Kazaklar yurdu, destanlar lkesinin ta kendisidir. Usuz bucaksz bozkrlar, kmltsz byk rmaklar, Kazaklarn serven dolu seferlerine ve halk ozanlarnn trklerine olduu gibi pek ok edebi yapta da konu olmutur. Ukrayna; tarihi ykler, masallar ve saysz destan trklerle zengin bir ulusal kltr mirasna sahiptir. Olaanst bir ustalkla betimledii bozkr, ormanlar, glleri ve geceleriyle Ukrayna, Nikolay Gogol (18091852) iin ayr bir nem tamaktadr.
Sanatnn ocukluk ve genlik yllar Ukraynada gemitir. Yaam ilk kez burada gzlemlemeye balam, Ukrayna folkloruna ve tiyatroya olan ak burada domutur. Gogol, daha Nejin Okulunda iken (1821-1828) halk yaamna ve halk sanatna byk ilgi duyuyordu. Ukrayna gelenekleri, grenekleri, oyunlar, trkleri vb. zerine kendi dncelerinin ya da deiik kaynaklardan notlarn yer ald Deiik Bilgiler Elalt Ansiklopedisi (Kniga vsyakoy vsyain ili Podrunaya Entsiklopediya) adl yapt bu ilginin kantdr.
* stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi retim yesi
172
Ancak Gogoln Ukrayna folkloruna duyduu ilginin farkl bir kayna daha vardr. 1820li yllarda Aralklar (Dekabristler) tarafndan desteklenen halk fikirler ksa bir zaman iinde byk ses getirmitir. Bu fikirleri destekleyen Rus aydnlar; dalkavukluk dzeyindeki yabanc hayranlna kar km, Rusyann zengin ulusal kltrnn katman katman incelenmesi gerektiini savunmulardr. Bu fikirlerin gndeme damgasn vurduu dnemdeki edebiyat yaptlarnda da halk yaam, halk sanat eleri ve kahramanlar yer almaya balamtr. Tm bu olgular l9. yzyln ilk yllarnda Rus edebiyatnda balayan demokratikleme srecini yanstmaktadr kukusuz. Bu sre Rus halknn yaamn ve folklorunu olduu kadar Ukraynann yaamn ve folklorunu da kapsamaktadr. Sz konusu dnemde Rus toplumunda Ukraynann zgn kltrne, kahramanlklarla dolu tarihine, halk efsanelerine ve masallarna ve elbette ki gnlk hayatna duyulan ilgi artmaktayd.1 Nitekim Petersburga gelmesinden birka ay sonra (1828) Gogol, annesine yle yazacaktr: Burada Ukrayna hakkndaki her ey herkesin ilgisini ekmektedir (Gogol 1952:142). Ukrayna temal her yapt, Rus okuruna gizem dolu bir doa ve gnlk hayatn kaplarn ayordu. l830lu yllara gelindiinde halk yaamna ve folkloruna duyulan ilginin artmasyla; batnn etkilerine direnebilmi Ukrayna kltr Rus toplumu iin giderek daha fazla nem kazanrken; bu ulusun tarihi ile ilgili her trl belge, yapt ya da kronik ilgi oda olmutur. Petersburgda kald dnemde (1828-1833) romantik fikirlerin etkisi altnda olan Gogoln de Ukraynaya olan ilgisinin arttn mektuplarndan anlamaktayz. Yazar, sz konusu mektuplarhttp://www.millifolklor.com
da annesi ve kz kardelerinden Ukrayna halk treleri, efsaneleri ve batl inanlar hakknda bilgi gndermelerini rica etmektedir (Gogol 1952:141). Annesiyle 1829-1830 yllarnda yaptklar yazmalarda halk gelenek ve greneklerine defalarca deinilmektedir. rnein, 24 Temmuz 1829 tarihli mektubunda Gogol, Kk Ruslar hakknda gnderdii deerli bilgiler iin annesine kranlarn iletmekte, buna benzer mektuplar beklediini yazmaktadr (Gogol 1952:150). Sonuta Gogol ylesine zengin materyaller toplamay baarmtr ki, Ukraynal eletirmen ve yazar Somovun tarihi ve folklor aratrmacs Maksimovie yazd bir mektuba konu olmutur. Sz konusu mektupta Somov; Ukrayna trkleri, masallar ve dier folklorik yaptlarla ilgili kimselerde olmayan kaynaklarn Gogolde bulunduunu ve yazarn onlar hemehrileriyle paylaabileceini bildirmektedir (Hrapenko 1984:86). Gogoln ok iyi bildii Ukrayna yaam ve folkloru, Dikanka Yaknlarnda Bir iftlikte Akamlar (Veera na hutore bliz Dikanki)2 adl yk derlemesinin, Roma (Rim) adl yknn ve 1840larn ikinci yarsndaki almalarnn kaynan oluturmutur. Okumakta olduunuz bu almann amac Gogoln Ukrayna folkloruna ynelik yaklamn saptamaktr; bunun iin de yazarn Ukrayna halk sanatna zg en fazla eye yer verdii Dikanka Akamlar yapt incelenecektir. Dikanka Akamlar yk derlemesi, farkl zamanda yazlan iki blmden olumaktadr. 1831 ylnn Eyll aynda yaymlanan ilk blmde bir nsz ve drt yk (Soroinets Panayr Soroinskaya yarmarka, van Kupalo Arifesi Veer nakanune vana Kupala, Bir Ma-
173
ys Gecesi ya da Suda Boulmu Kz3 Mayskaya no, ili Utoplennitsa, Kaybolan Yaz Propavaya gramota) yer almaktadr. Alt ay sonra yaymlanan ikinci blmde ise bir nsz ile drt yk (Noel Arifesi No pered Rojdestvom, Korkun ntikam Stranaya mest, van Fyodorovi ponka ile Teyzesi - van Fyodorovi ponka i evo tyotka ve Byl Yer Zakaldovannoye mesto) daha bulunmaktadr. Dikanka Akamlarnn konusunu Ukrayna kyllerinin (Soroinets Panayr, van Kupalo Arifesi, Mays Gecesi, Byl Yer), Kazaklarn (Korkun ntikam, Kaybolan Yaz) ve taral iftilerin (van F. ponka...) yaamlar, gelenek, grenekleri ve batl inanlar oluturur. Baz yklerde ise tarihsel temalara yer verilmitir. Temelinde halk masallarnn bulunduu bu yklerde halk efsaneleri ve gnlk yaam, gerek ve hayal, gemi ve bugn zgn bir bileim olarak belirirken; gerein betimlenmesinde yer yer halk efsanelerinden yararlanlmasyla; fantastik elerle gereki eler i ie gemektedir. yklerde deiik konulara, olaylara ve dnemlere yer verilmesine karn herhangi bir kopukluk gzlenmez, yaptta bir isel btnlk salanm, her iki blm bir kitab oluturmutur. Dikanka Akamlarnn ana temasn, Gogoln demokratik grleri ve halklk anlay belirlemektedir. Gogol, yaptnda halk arasndaki sosyal ilikileri ve halkn idealleri ile birlikte kendi hayallerini de yanstrken; iyiliin ktlkten, gnl yceliinin karclktan, alkanln tembellikten, asilliin baya karlardan daha stn olduklarn vurgulamtr. Ayrca Gogol, parann gcnn yok edici olduunu, mutlulua su ileyerek deil iyilikle eriebilecei-
ni, insan gcnn her trl doast varln stesinden gelebileceini, manevi deerlerin inenmesinin ve vatana ihanetin en ar ekilde cezalandrlmas gerektiini de dile getirir. Dikanka Akamlar yk derlemesinde, halk yaam ve folkloru Rus edebiyatnda ilk kez bylesine doal ve iirsel bir anlatma dnmektedir. Hemen hemen tm yklerin temelinde ya bir efsane, ya da folklorik bir motif bulunmaktadr. Bu rengrenk temalar dnyasnda lirik halk trklerini andran yklere de, doast glerin zaferlerinin anlatld Ukrayna efsanelerinden armlara da yer vardr. van Kupalo efsanesinin motiflerinin yer ald van Kupalo Arifesi bu makalede incelenecek ilk ykdr. van Kupalo Arifesi van Kupalo, 23-24 Haziran gecesi kutlanan Ukrayna halk bayramdr. Bu bayramla ilgili gelenekler ok eskilere dayanr. Ukrayna halk bu gecede ereltiotunun kpkrmz bir iek atna inanr. Bu iei koparmak ok zordur, nk kt ruhlar buna engel olmaktadr. Ancak bu iei koparan kii byk bir hazineye sahip olmakla birlikte bitkilerin ve hayvanlarn dilinden anlama yeteneini de kazanr. van Kupalo Arifesinde anlatlan olaylar bizleri 17. yzyla gtrmektedir. yknn zeti ksaca yledir: Petro adnda kimsesiz bir gen, kyn eski haydutlarndan Korjun Pidorka adl kzna k olur. Genleri prken gren baba, Petroya kzndan uzak durmasn syler. Bundan bir sre sonra da Pidorka kk kardei araclyla Petroya bir Leh ile evlendirecei bilgisini ulatrr. Bunu duyan Petro ky meyhanesine imeye gider, kyller tarafnda eytan olduuna inanlan Basavryuk da meyhanededir. Basavryuk, sevdii kzla evlenehttp://www.millifolklor.com
174
bilmek iin her eyi yapabilecek olan Petroya yardm teklifinde bulunur. O gece van Kupalo bayramdr ve Petro efsanedeki iei koparmak zere daa kar. Bin bir zorluu aan delikanl efsanedeki iee ular ve altnlarla dolu bir sandk grr. Buna sahip olmak iin eytann koyduu artlar kabul eder ve kyne dnp Pidorka ile evlenir. Bir yl sonra van Kupalo arifesinde eytan gelir ve yabanileen Petroyu da yanna alp gider. Sandktaki altnlar paralanm kuru kafalara dnrler. Kocas tarafndan ldrlen kk kardeinin ruhunu gren Pidorka da ky terk ederek rahibe olur. Basavryukun tekrar ortaya kmasyla da halk ky terkeder. Genel olarak kt ruhlarn hakim olduu van Kupalo Arifesindeki masals, tamamyla hayali ortam Gogolun ocukluundan beri hayal dnyasnda yer alm imgelerden beslenmektedir. Az okumu ve dindar bir kii olan annesinin dindar grleri Gogoln zerinde etkili olmutu. Batl inanl olan anne, ocukluunda Gogole korkun masallar anlatm ve batl inanlar alamt. ykdeki, efsanenin duyanlar nasl etkilediini anlatan, satrlar muhtemelen Gogolun ocukluunda bu korkun masallar dinlerken kapld duygular yanstmaktadr:Bir hikye vard ki, onu her dinlediimizde korkudan zangr zangr titremeye balardk, salarmz dimdik olurdu... Korkuya kaplrdk ki, karanlkta her ey korkun birer varlk gibi grnrd bize. (Gogol 1984:48) van Kupalo Arifesinde kt ruhlar ve eytanlar Basavryukun imgesinde toplanmtr. Basavryuk insan klna girmi bir eytandr: Korkun bir grn vard! Salar dimdikti, gzleri kzgn bir boann gzlerini andryordu! Altnlar gstererek, Ha, ha, ha!... Nasl da parlyorlar! Ha, ha, ha!... Nasl da http://www.millifolklor.com
krdyorlar! Bu oyuncaklardan bir yn elde edebilmen iin, biliyorsun, yalnzca birinin yardm gerek... (Gogol 1984:49). Esiz gzellii iirsel bir biimde betimlenen Pidorka, halk trklerindeki kadn tiplemelerini andrmaktadr: Kazak dilberin tombul yanaklar, sabah iiyle ykanp daha bir parlayan, yapraklarn dikmi, yeni domu gnein nlar altnda daha da gzellemi olan, narin bir gelincik kadar taze ve gz alcyd... kaytan gibi simsiyah kalar dzgnce aa kvrlp tertemiz gzlerinin iine bakyorlard...; delikanllarn bakarken ilerinin gittii kck az yalnzca blbl gibi akmak gibi yaratlm sanki; kuzgun kanad gibi simsiyah ve yumuak salar... altn ilemeli cepkenin zerine dklyorlard kvr kvr... (Gogol 1984:50). Pidorka, yavuklusuna gnderdii haberiyle de halk trklerindeki kzlara ok yakndr: vasyum benim, canm kardeim! Yaydan frlam bir ok gibi ko Petroya; her eyi anlat ona: kahverengi gzlerini sever, beyaz yzn per perdim, ama yazgm izin vermiyor. Ac gz yalarmla ok mendil slattm... z babam da dmanm oldu... Sevmediim bir Lehle beni everecek. Syle ona dn yaknda... Yalnz dnmzde mzik almayacak, kilise korosu ilhler okuyacak telli saz ve kaval yerine... Benim evim karanlk, kapkaranlk olacak: aka aatan yaplm bir ev, atsnda baca yerine ha olan (Gogol 1984:51)! Halk sanatnn bu iirsel elerine karn van Kupalo Arifesinde efsanenin i karartc eleri ar basarken yer yer gereki elere de yer verilmektedir. Halk inanlarndaki gereki unsurlarla usa aykr unsurlar i iedir. van Kupalo Arifesinde karanlk gler stn gelmitir; ama buna kahramann safl deil agzll neden ol-
175
mutur. van Kupalo efsanesinin yan sra pek ok masaln, deyimin ve ataszn de temas olan parann insan ilikilerini yok eden gc yk boyunca vurgulanmaktadr. Gerek d semboller yazarn gereki grlerini ortaya koymasn engellememekte tersine buna hizmet etmektedir; su ileyerek para kazanmann (van Kupalo Arifesindeki Petro), bir hazinenin stne kurularak yan gelip yatmann (Byl Yerdeki Dede) hi kimseye mutluluk ve hayr getirmeyecei gibi grler bu semboller yardmyla vurgulanmaktadr. van Kupalo Arifesini anlatan kilise zangocu, bu yknn yz yllar nce dinleyenleri ok korkuttuunu, oysa imdi gldrdn sylemektedir. Bundan halkn kt ruhlar ya da doast gler hakkndaki grleri ve tepkilerinin, buna paralel olarak da toplumun bilincinin zamanla nasl ve ne ynde deitii anlalmaktadr. Gogol bu rota zerinden folklorik elerden yola karak okurunu bu konuda dnmeye iter. van Kupalo Arifesine kimi ynleriyle Korkun ntikam adl yk yakndr. Korkun ntikam ykde zenginlie ulaabilme arzusu ele alnarak insan ilikilerinin ve kardelik balarnn bundan nasl etkilendii konusu ilenir. Bu konu yknn son blmnde yer alan ve 17. yzyla ait olan bir trkyle dile getirilir. Trkden Petro adnda bir bahadrn birlikte kazandklar zenginliin tamamna sahip olabilmesi iin van adndaki arkadan olu ile birlikte uuruma ittiini reniriz. ki bahadrn ruhlar yllar sonra Tanrnn huzurunda buluur ve van, intikamn almak iin Petronun tm sllesini lanetler. Korkun ntikamn finali, yknn temelini oluturan ve Pet-
ronun sllesinin son yesi olan bycnn hikyesiyle sk sk baldr. yknn sonunda vann ruhu bycnn karsna kar ve onu uurumdan aa atar. van bylece Petrodan ve tm slalesinden korkun intikamn alm olur. Gogol, farkl anlatm sluplarna bavurarak ayn ykde birbirlerinden ok farkl ortamlar yaratmaktadr: Geleneksel Kazak dnnn ya da Katerina ile Danilonun ilikilerinin betimlendii ksmlarda lirik bir atmosfer yaratrken sava ve doa betimlemeleri cokulu bir ortam oluturur; byc sahneye ktka da mistik bir hava egemen olur. Tm bunlara bir de Kazaklarn gnlk yaamnn betimledii gncel ortam eklenir. Bylece lirik, cokulu, mistik ve gncel ortamlar kimi kez birbirlerini tamamlamakta, kimi kez ise kar karya gelmektedirler. Gogol bunu yaparken hayal dnyasndan nesnellie, masaldan geree, lirizmden i karartc elere, destandan iirsel anlatma srekli gei halindedir. Katerina-Danilo ilikisinin betimlenmesi; aralarndaki diyaloglar, Katerinann oluna syledii ninniler Ukrayna lirik halk sanatnn zelliklerini tarken, Kazaklarn savalarnn anlatlndaki slup da epik halk yaptlarn artrmaktadr. Yas tutan Katerinann yaknlar bu etkilere iyi bir rnektir:Kocam benim! Gzleri kapal yatan sen misin yle? Kalk, benim ei bulunmaz ahinim! Dorul!... Ama susuyorsun, susuyorsun benim biricik efendim! Karadeniz gibi karard, mosmor oldu yzn. Kalbin durmu! Neden byle soudu ellerin, erkeim? Scak deil mi gz yalarm, stmyorlar m seni? Seni uyandracak kadar gl deil mi hkrklarm?... (Gogol 1984:151). Gogoln yaptlarnn dil zelliklerini inceleyen uzmanlar, Katerinann bu szlerinin; bihttp://www.millifolklor.com
176
im ve ierik olarak halkn at yakma gelenekleriyle benzerlik gsterdiini saptamtrlar (Hrapenko 1984:115). Kazaklarn kahramanlklarnn vurgulanmasnda epik halk destanlarna zg dil zelliklerinden yararlanlmtr. ykde kullanlan szckler ve szdizimi yaps halk efsanelerine-sazlarnn eliinde kr halk ozanlarnn eskiden syledikleri ve dum ile blina ad verilen trklere - yakndr: ... Kllar savruluyor, mermiler vnlyor, atlar kiniyor, tok nal sesleri duyuluyordu. Naralar kulaklar sar ediyor, dumandan gz gz grmyordu. Her ey birbirine karmt. Ama Kazak yrei dman nerede, dost nerede hissediyordu. Bir mermi vnlyor... Bir kl slk alyor... Anlalmaz bir eyler mrldanarak yere yuvarlanyor bir ba... Ku gibi bir o yana bir bu yana uuyordu Danilo. Naralar atyor, klcn savuruyor, sandakilerin solundakilerin kafalarn uuruyordu. Salla klcn, ey Kazak! Vuru Kazak! Yiit yreini ho et!... (Gogol 1984:151). Bu alnt, dzyaz biiminde sunulmu bir halk trks izlenimini brakmaktadr; art arda gelen fiiller ve devrik cmleler anlatda bir bayram havas yaratmaktadr. Bycnn betimlenmesinde Katerina ve Danilonun lirik betimlerinin tamamen ztt belirir. Bycnn yaamnda pek ok karanlk nokta vardr; Kazak yrei tamayan ve halkn sorunlarna duyarsz bir kii olarak izilir. Yapmayaca ktlk yoktur; byc, yar insan, yar canavardr; canl ve gerektir ama fantastik unsurlarla donanmtr; bunlara bir de doast biim deitirileri eklenince neredeyse bir masal kahramanna dnmektedir. Kazaklarn Lehlere kar srdrdkleri savala ilgili unsurlar yk bohttp://www.millifolklor.com
yunca var olmakla beraber, tarihi tiplemeler ve sava sahnelerine ait anlatmlar, iinde doast dnmlerin bile barnd fantastik dnyann betimlemelerine gre ikinci plandadrlar. Doa st varlklarla tarihsel enin yan yana bulunduu bir dier yk de Hetmanlk4 adyla anlan tarihsel dnemin fonda olduu Kaybolan Yazdr. Kaybolan Yaz ykde, yal bir Kazak, Hetmann yazd bir yazy Rus ariesine gtrmek zere yola kar. Yolda kendisi gibi Kazak olan biriyle tanp arkada olur ve bir sre sonra da aralarna bir baka kii daha katlr. Hava kararnca Kazan arkadan bir korku sarar ve ruhunu eytana sattn syleyerek arkadalarndan onu korumak iin gece nbet tutmalarn ister. Ne var ki eytan konakladklar hana gelir; bu arada nbetteki Kazak da uyuyakalmtr. Sabah uyandnda yannda arkadan gremeyen Kazak, hem atnn, hem de yaznn eytan tarafndan alndn fark eder. Kazak be altn karlnda hancdan cehenneme giden yolu renerek oraya gider, burada eytanlar ve cadlar grr. Byk aba sarf ederek onlarla konuabilmeyi baarr, tabi artk onlarn kurallarna uymak zorundadr. alnan yazy geri almak iin onlarla kumar oynar ve sonuta yazy geri alr; bir eytan atyla uarak evine dner... ykde doa st glere nemli bir yer ayrlmasna karn betimlenen ortam van Kupalo Arifesindeki gibi rktc deildir. Kaybolan Yazda elence ve dansa da yer olan renkli bir atmosfer vardr; ancak elenenler insan deil, irkin yaratklardr. Bununla beraber ykde bir de nesnel ortam vardr. Ancak buradaki nesnel ortam tm derlemede betimlenen nesnel ortam gibi olduka deiiktir; gnlk yaamn iinde akp
177
giden sradan gnleri deil bayram (Noel gecesi), kutlama (Mays gecesi) veya panayr (Soroinets panayr) gnleri gibi halkn heyecan ve coku dolu olduu elence zamanlarn kullanr Gogol. Kaybolan Yazda elence ve coku bakmndan birbirine benzeyen, ancak kahramanlar bakmndan farkl iki ortam oluur. Bu ortamlar birbirlerine yaklatrmann Gogolun bilinli tercihi olduu kansndayz. Yaratklarn ortam insanolu ortamna komu konumdadr, aralarnda bir orman ve bir de nehir vardr; birinden dierine gemek mmkndr, nitekim yazy gtrmekle grevli olan Kazak da bunu yapmaktadr. Korku nedir bilmez takmndan olan yal Kazak fazla dnmeden cehenneme gider ve cadlara eytanlara korkusuzca kafa tutar: Ne o, pis yaratklar! Benimle alay m ediyorsunuz? Hemen imdi Kazak kalpam vermezseniz, Katolik olaym, sizin o domuz suratlarnz enselerinize evirmezsem (Gogol 1984:89)! Yalnzca eytanlardan stn olduuna inanm bir lml byle konuabilir. nsanolu ortamyla yaratklar ortam arasndaki gei gerek yaamdan masala, masaldan gerek yaama geileri beraberinde getirmektedir. yk yaamdan alntlarla balar ve sonra nbet tutmakta olan Kazak, eytan grr. Hemen sonra handaki toplant anlatlr ve bunun ardndan da masal alemine geilerek cehennem betimlenir. Finalde Kazak eytan at stnde uarak evine dnerken de son gei tamamlanm olur. Gnlk yaamn betimlenmesinden masala ve oradan da tekrar realiteye gncel ve sradan olaylar zerinden geilmektedir. ykdeki anlatcnn halk dilini (prostoreiye) kullanmas da bu geilerin doal olmasn salamtr.
Kaybolan Yazda mizah baarl bir ekilde kullanlm; bir yandan rktc havay yumuatrken, dier yandan da kvrak halk zeksn vurgulamtr. Cehenneme yaplan yolculuk dahi, anlatcnn halk diline ait szcklerine dklnce ho bir gldr etkisi yaratmtr. Kaybolan Yaz yks, doast varlklarn betimleni ekliyle bu inceleme iin farkl bir nem arz etmektedir. Derlemedeki tm yklerde doa st glerin betimlemelerine rastlansa da bu hibirinde bu ykdeki kadar belirgin ekilde ortaya kmamtr. eytanlar ve cadlarn betimleri sradan kyllerin betimlerini anmsatmaktadr; bu varlklar insanlara bir ok ynden yakn olup, sadece ek fiziksel zelliklere ve becerilere (boynuz, kuyruk, uma, bir ekilden baka bir ekle dnme v.b.) sahip normal sradan yaratklar olarak izilmilerdir. Yazar onlar ruhlar ya da korkun hayaletler gibi mistik varlklar olarak gstermez; bunlar insanlardan ayrmaz, hatta onlarn da insani duygular besleyebileceini gsterir ve bazen de insanlarla karlatrr: Cadlar, bey kzlar gibi takm taktrm, boyanmt... Hepsi birden, sarholar gibi, trepaka benzeyen bir oyunu oynuyorlard... Erkek eytanlar kuyruklarn sallayarak cad karlarnn evresinde yakkl delikanllarn dnd gibi dnerler; algclar da, bazlar yanaklarn yumruklayarak szde tef alyor, bazlar burunlarndan saksofon gibi sesler karyorlard... (Gogol 1984:88). Kaybolan Yazdaki bu varlklar, Ukrayna halk gibi domuz eti, bol sucuk, soanl lhana yemei, eit eit yemekler yer, maa kz adnda bir kat oyunu oynarlar. En artc olay ise bunlarn Kazaa verdikleri sz tutmalardr: el maa kz oyununda bir el kazanan kahraman, anlamaya gre kalhttp://www.millifolklor.com
178
pan geri alr; hatta evine dnmesi iin kendisine bir at bile verilir. Doast glerin insanlara benzetilerek betimlenmesi Noel Arifesi adl ykde de vardr. Noel Arifesi Noel Arifesi derleme iinde en gl kurguya sahip olan ykdr. ykde bizlere ayn anda gerekleen birka sahne aktarlr: yknn banda Ukrayna halk sanatna ait bir mit olan ay dedeyi alma sahnesi vardr. Burada Soloha adndaki bir cad ile eytann gkyzndeki yldzlar ve ay nasl ve neden aldklar anlatlr. kinci sahnede ub adndaki kahraman ile sad, Dikanka dnda verilen bir yemee katlmak zere yola karlar. nc sahnede eytan arlayan Solohann evindeki olaylar anlatlr. Oksana adnda gzel bir kzn evindeki olaylarn anlatld drdnc sahnede; kz, a Vakulaya ancak arienin potinlerini getirirse onunla evleneceini aklar. Bir sonraki sahnede evine dnen Vakula uvallar grr ve bunlar alp demir atlyesine gtrrken yolda kzlar grr. Burada Oksana, Vakula ile alay eder ve arienin potinlerini hatrlatr. Kk drlen Vakula intihar etmeyi dnr ve aklna birdenbire eytan gelir. O anda uvaldaki eytan ortaya kar ve Vakulaya dost olmalar karlnda Oksanaya kavuacana syler. Ancak gnah ilediinin farkna varan Vakula bir ha kararak, eytan kendi emri altna alr ve onun srtna binerek arienin potinlerini almak zere bakent Peterburga uar. yknn bundan sonraki ksmnda Vakulann yolda brakt uvallarn bana gelen komik olaylar aktarlr ve ardndan Vakulann yolculuuna dnlr. Delikanl, potinleri arieden almay baarr ve Dikankaya dnerek Oksana ile evlenir.
Bu ksa zetten de anlalaca gibi Gogol, Noel Arifesinde de halk efsaneleri ve masallardan yararlanmtr. Ancak burada masals elere dier yklerde olduundan daha geni yer verilmitir. rnein, sprge sapna ata biner gibi binmi olan cadnn ykselii ve bir torba yldz toplamas, hemen sonra eytann da ona katlp ay almas, bu ikilinin bacadan cadnn evine gelmeleri, Solohann hayranlarnn kmr uvallarna saklanmalar ya da Oksanann arienin potinlerini istemesi ve Vakulann eytann srtnda Peterburga doru umas gibi... ykde halk trklerinin iirselliini artran betimlemeler vardr, cokuyla kutlanan geleneksel bir Noel bayram betimlenir. Ukraynada Noel pencere nlerinde, sann doumunun anlatld halk trkleri olan kalyadkalar sylenerek kutlanr. Ev sahibi kalyadka syleyen kiinin torbasna, maddi durumuna gre para ya da yiyecek atar, o da tm haneye hayrl dualar ederek ayrlr. Yazar, masals eleri byk bir ustalkla gndelik olaylarla kaynatrr, derlemedeki dier yklerde de var olan bu zellik Noel Arifesinde daha da belirgindir. Gogol, bu ykde yine ironik bir slup kullanarak rktc gerekst havann etkisini yumuatm ve ortaya keyifle okunan mizah ykl bir yk karmtr. rnein, tedbirli ve kurnaz cad Soloha, evresindeki pek ok hayrann ustalkla idare eder: O, arbal pek ok Kaza (dorusunu sylemek gerekirse, gzellii pek nemsemeyen kimselerdi bunlar) batan karmay baarmt. Evine girip kanlar arasnda kimler yoktu... Hakkn yemeyelim kadnn: Hepsini de pek gzel idare ediyordu dorusu. Hibiri bir rakibinin olabileceini aklnn ucundan geirmiyordu (Gogol 1984:104). Solohann hayranlar ara-
179
sndaki hatrl itibarl kiilerden yal ubun apknl, papazn dini ileri unutup nasl dnya zevklerine dalm olduu baarl bir gldrnn unsurlar olarak belirir yk boyunca. ykde eytan u szlerle betimlenir; nden tpk bir Almana5 benziyordu... Bacaklar ylesine inceydi ki, bu bacaklar Yareski6 bakannda olsayd, daha ilk kazaskada krard onlar. Ama arkadan tam bir niformal savc yardmcsyd. nk arkasnda, imdiki niformalarn arka etekleri gibi uzun, sipsivri bir kuyruk sarkyordu. Yalnzca suratnn altndaki sakalndan, kafasnda dimdik duran boynuzlarndan ve bir baca temizleyicisininkinden farksz st bandan anlalabiliyordu onun bir... eytan olduu... (Gogol 1984:97). Grld gibi sadece boynuz ve kuyruk gibi fiziki zellikler eytan insanlardan farkl klmaktadr. Burada da eytan gibi rktc bir kavram sluptaki mizah sayesinde korkutucu olmann tersine elenceli bir figre dnmektedir. Bunun yan sra ykde fantastik tiplemeler insanlara benzetilerek ilk kez kk tutkular ve ihtiraslaryla resmedilirler: ... Gnmzde herkes giyim kuam sevdasnda! Ne zaman bo eyleri brakacak u insanolu!... Kendini ayn sevdaya kaptrm eytan... Surat iren mi iren olduu halde, kendisini yakkl sanr... (Gogol 1984:99) ya da Ortalk anszn kararnca bir lk atmt cad kars. Bu arada onun yanna sessizce sokulan eytan koluna girdi, kulana kadn ksmnn kulana genellikle fsldanan eyleri fsldamaya balad (Gogol 1984:97). Noel Arifesine, zellikle lirik ritmi asndan Mays Gecesi ve Soroinets Panayr ykleri ok yakndr. Mays Gecesi ykde ky halk kr ilerini bitir-
mi, farkl farkl ortamlarda yorgunluk atmaktadr. Neeli bir ark nehir gibi akyordu kyn sokaklarnda... (Gogol 1984:59). Onlarn yorgunluk att bu elence sahneleri arasnda bir efsaneye yer verilir. Bu efsaneye gre, ok eskiden eski ahap bir evde gzel kzyla birlikte dul bir Kazak yzba yaarm. Gnn birinde yzba gen bir kadnla evlenmi. Ancak kadn bir cadym ve kz evden kovdurmu. Bunu kabullenemeyen kz kendisini gle atm. Glde boulan gen kzlar geceleri kyya karlarm. Bir gece kz, vey annesinin gln kysnda dolatn grnce onu suya ekmi; ancak cad, kzlardan birinin grntsn alarak gizlenmeyi baarm. Kz ise intikam almak iin cady aramay srdrm, kyda dolaan kimi grse ondan cady bulmasn ister, isteini yerine getiremeyenleri de glde boarm. Efsane burada kesilir ve elence ortamna geri dnlr; ardndan da, Levko adnda bir gen, peindeki bekilerden kaarken kendisini glde bulur ve burada efsanedeki kz grr. Levko kza cady bulmasnda yardmc olur, kz da onun ok sevdii Gannasna kavumasn salar. Genel olarak Mays Gecesinde masals eler daha azdr; yknn be sahnesinden ancak ikisinde sz konusu eler yer alr. Bunlarn ilki yknn banda Levko tarafndan Gannaya eski bir evin efsanesinin anlatld sahnedir. Dieri ise, yknn sonlarna doru Levkonun gece yars gln dibindeki bu eski evi grme sahnesidir. Her iki sahnede de korkutucu olmaktan uzak lirik ve doal bir atmosfer yer alr. Mays Gecesi, Ukrayna halk trkleri geleneine ok yakndr; karakteristik dil zellikleri, satrlarn ritmik yaps, slubun iirsellii gibi biimsel elerle halk sanatn andrr. Levko ve
180
Gannann betimleri halk trklerine zg betimleri anmsatmaktadr. Konumalarnda ise halk trklerinin ezgileri ve ritmi aka sezilmektedir. Levko her eyden ok sevdii Gannaya yle sesleniyor: Gzel gzlm... Galyu, Galyu! Uyuyor musun, yoksa yanma m kmak istemiyorsun? Belki de birisinin bizi grmesinden korkuyorsun ya da beyaz yzn soua gstermek istemiyorsun!... Korkma, kimsecikler yok. Gece de scak. Biri gelecek olsa bile seni kaftanmla rter, kuamla sarar, ellerimle gizlerim... Souk esecek olsa kalbime bastrrm seni, pcklerimle strm, kk kar beyaz ayaklarna giydiririm kalpam... (Gogol 1984:60). Gannann szleri de sevgi dolu ve ayn ezgilerle ykldr: ... Seni seviyorum! Kara kal Kazam benim! Gzlerin kahverengi olduu iin seviyorum seni. Yzme baktnda ruhum alyor; neeleniyorum ve mutlu oluyorum siyah byn ho bir biimde burduun iin; sokakta yrrken bandura alp ark sylediin iin, seni dinlemekten holandm iin seviyorum... (Gogol 1984:60). Efsanedeki kz ve arkadalar da gerek yaamdaki genler kadar doal ve gzeldir. Tmnn betimleri ykye zg lirik slupla bir uyum iindedir. Sz konusu doast glerin korku verici bir yan yoktur; trk syler, oyunlar oynarlar ve insani duygular tarlar; hatta Levkoya sevdii kzla evlenmesi konusunda yardmc bile olurlar. Soroinets Panayr yksnn gen kahramanlar Paraska ile Gritsko da doast glerin sayesinde evlenirler. Soroinets Panayr ykdeki olaylar 19. yzyln balarnda geer. Mallarn satmak iin komu ve uzak kylerden iftiler konvoylar halinde Soroinets kasabasndaki panahttp://www.millifolklor.com
yra gelirler. Gogol, bu konvoy iindeki bir aileyi anlatr. Bunlar, yal Solopiy erevik, 18 yandaki gzel kz Paraska ve anal Hivradr. Paraskay gren Gritsko adndaki bir delikanl, ona ak olur ve babasndan ister. erevik ilk bata buna raz olur, ancak Hivra kar knca ona katlmak zorunda kalr. Gritsko, Paraskayla evlenebilmenin bir yolunu aramaktadr; bu arada sata karm olduu kzleri bir ingene beenir. ingene, bu kzleri daha ucuza alabilmek iin Gritskoya yardm sz verir. Bu arada panayr bir eytan hikyesiyle alkalanmaktadr, bu hikyeden faydalanan ingene, Solopiye kar bir plan kurarak Gritsko ve Paraskann evlenmelerini salar. yk dn sahnesiyle sona erer. Soroinets Panayr eski bir efsaneden yaplan bir alntyla balamaktadr: Daralyorum bu ahap evde./ Gtr beni,/ Grltl,/ Kzlarn dans ettii,/ Delikanllarn elendii,/ Yerlere al gtr beni (Gogol 1984:24). Bu ykye de derlemenin byk bir blmnde var olan cokulu ve elenceli ortam egemendir. Kimi kez blm balarnda yer alan, kimi kez ise yk ierisinde serpitirilen ve ana dilde sunulan Ukrayna halk trklerinden dizeler, ataszleri; masal veya komedilerden alntlar ortam daha ho, daha da lirik klar: Ay, aym benim, aym! Sen de parlak yldzm! Dilberlerin bahelerini,/ Aydnlatn ne olur (Gogol 1984:78)!, Yeil menekecik eil yerlere/ Sense canm kara kalm/ Yakla bana (Gogol 1984:45) ya da Korkma anacm, korkma,/ Krmz potinlerini geir ayana/ ine onlarla dmanlarn/ Ki nalalarn akrdasn,/ Dmanlarn sussun (Gogol 1984:44), Eilme nar/ Daha yemyeilsin./ zlme Kazak/ Daha genceciksin (Gogol 1984:32).
181
Derlemenin dier yklerinde izilen karakterlere hayli benzeyen Gritsko ve Paraskann betimlerinde de Ukrayna halk sanat eleri aka grlmektedir: Paraskann kck yz yuvarlakt. Kahverengi, aydnlk gzlerinin zerinde dzgn birer yay gibiydi siyah kalar. Pembe dudaklar mutlu, glmsyorlard. Krmz, mavili kurdeleler takmt bana. Uzun salaryla ve salarnn arasna sktrd bir tutam kr ieiyle birlikte bu kurdeleler zengin bir ta oluturuyorlard gz alc bann evresinde... (Gogol 1984:25). Paraska ve Gritskonun sahip olduklar olumlu nitelikler dier gen kahramanlarn betiminde olduu gibi sk sk vurgulanmaktadr. Birbirlerine olan aklar dnyevi bir duygudur. Aralarndaki iliki, duygularn itenlii ve safl halk karakterlerine zg miza btnl ile birlemektedir. Bu incelemede deinilecek son yk de Byl Yerdir. Byl Yer Byl Yer ksa ancak dnsel altyaps olduka gl bir ykdr. Gogol burada aln teriyle geinme ile kolayca zengin olma tutkusunu kar karya getirmi ve byle bir tutkunun insanlar yalnzca bir aldatmaca iine srklediini gstermitir. yknn kahraman olan yal Dede bostann kazarken kendini bilmedii bir yerde bulur. Buraya kt ruhun yardmyla geldiini dnen Dede, etraf dolar; yanan ve snen mumlar bir iaret olarak alglayarak burada byk definenin olduunu dnr. Dede oraya bir iaret koyar ve evine dner; ardndan hummal bir define aray iine girer ancak aradn bulamaz. Arayndan vazgemi gibi grnen Dede yeniden bostan ilerine dner ve bostann ortalarnda bulunan byl yere gelir gelmez
kendisini iaretlemi olduu yerde bulur. Daha sonra bir kazan gren Dede, defineyi bulduunu zanneder ve bunu zorlukla barakasna tar. Ancak kazann pislikle dolu olduunu grnce frlatp atar. Bu ykde de gerek elerle masal eleri i iedir. Ancak doast glerden sz edilirken ya da rnein Dedenin eytann nefesini hissetmesi gibi durumlarda bile bu gler betimlenmez. Dedenin enfiyesinden eytan haprtmas; defineyi grnce ah canm, buradaydn demek deyiinin hayvanlar tarafndan tekrarlanmas; aatan kan kulaklar, krmz gzler, i burun delikleri son derece canl ve mizahi bir biimde aktarlr. Byl Yer yksnde de; derlemedeki dier yklerde olduu gibi; olaanstlk, doastlk gibi kavramlara ironik ve sarkastik bir ereveden baklmaktadr. ykler incelendike bilinen btn bu zellikler ortaya koymaktadr ki, Gogol; Dikanka Akamlarnda bir yandan halk masallarnda var olan anlat slubunu yani skaz7 biemini, dier yandan ise halk konuma dilini kullanmtr. Bunlara bir de basit halk konuma dilini (prostoreiye) katarak, 19. yzyln balarnda etkin olan tm edebi ve dilsel kurallara kar kmtr. ykleri yaynlayan ve anlatan kii olarak sradan bir arcy semesi, Gogolun konuma diline verdii nemin gstergesidir. htiyar arc Rudiy Panko8 gemi ve bugn, masallar ve gerek arasnda bir nevi kpr grevini stlenmektedir. Panko karakteri halk bilgeliinden beslenmektedir; canl halk gldrsyle rl yapmacksz anlatmnn arkasnda kvrak bir zek rn olan alayclk, gl bir ifade yaratan szck ve deyimler bulunmaktadr: ...Basit bir arc sizinle bir arkadayla
182
veya dostuyla konuuyormu gibi senli benli konuuyor diye sinirlenmiyorsunuz ya.... (Gogol 1984:18) ya da ... bizim mujik ininden burnunu dnyaya bir kard ki sormayn gitsin; bizim arc da onlara benzemek hevesine kaptrd kendisini ite; ...sizler baloya ayaklarnzn zerinde dnp durmak veya elinizle aznz kapayp bol bol esnemek iin gidersiniz... (Gogol 1984:19). Rudiy Panko dndaki anlatclar da halktan kiilerdir ama onlar ou kez birbirlerinden ayrt edemiyoruz; halktan gelen ve kiilikleri arka planda tutulan bir anlamda anonim karakterlerdir bunlar - aratrmac S..Mainskinin szleriyle ...sanki halk kendini ifade etmektedir (Mainski 1971:79). Olaylarn ve kahramanlarn halkn merceinden sunulmasn salayan bu anlatm biimi, ykleri zenginletirerek zgn klmaktadr. Nitekim skaz bieminde anlatlan van Kupalo Arifesi, Kaybolan Yaz ve Byl Yer gibi yklerde; halk dilinin szck daarc, szck yaps ve dizimiyle oluturulan anlatm belirgindir: Ne anlatsam size canm? Ha deyince gelmiyor ki aklma... Evet...Cad karlar rahmetli dedemle nasl maa kz oynadlar, onu anlataym; Bayramlarda Apostolu9 bir alrd eline... imdiki din adamlar hi kalr yannda; O zaman alay yazcs olan... hay Allah lkabn bile hatrlayamyorum adamn... (Gogol 1984:83). Dikanka Akamlarnda kullanlan szck veya deyimler, yapt sslemek amacyla seilmemitir. Sz konusu szck ve deyimler nemli bir ifade arac olarak anlatma organik bir ekilde baldrlar: ... Bir austos gnyd. Yl bin sekiz yz... sekiz yz... Her neyse ite canm... Bundan otuz yl nceydi... Soroinetse giden yol, kasabaya on versta kaladan sonra insan kaynyordu... Samanlahttp://www.millifolklor.com
rn arasna yerletirilmi anak mlekle tepeleme dolu arabalar, grnmlerinin kabalndan ve tadklar ykten utanyorlarm gibi ar ar ilerliyorlard. Ancak arada parlak renklerle ssl bir tas veya makitra bir arabann yksek parmaklklar arasndan (gzelliiyle vnmek istiyor gibi) gsteriyordu kendini, lks seven insanlarn hayranlk dolu baklarn ekiyordu zerine... (Gogol 1984:24) ya da panayrda simit satan yal kadnn btn gn gelene geene yerlere kadar eilerek selmlar vermi, satt simitler gibi yuvarlaklar izerek olduu yerde yalpalayarak (Gogol 1984:35) dolanp durmasnn anlatld satrlar buna rnektir. Ne yazk ki, Trkeye evrildiinde bu inanlmaz derecede doal ve gncel halk konuma dili, kanlmaz olarak belirli bir oranda anlam deiikliine uramaktadr. Skaz anlatm bieminin kullanlmad yklerin zgn niteliini diyaloglar oluturur. Gogol; Mays Gecesi, Noel Arifesi ve Soroinets Panayr yklerinde n plana kard diyaloglarda yine halk dilini kullanmakta ve bylece somut, inandrc bir hava yaratmaktadr: Karcm! Kzmza bir nianl buldum! Nianl aramann zaman m imdi be adam? Salak! Doutan alnna yazlm senin salaklk anlalan!... Adama benzer bir ey mi bari bulduun nianl? Sanrm, baldr plaklar iinde en pladr... Onu grm olsan byle konumazdn!... Bir iki iii var... Yalan sylyorsam eytan seni de beni de arpsn... Bunda aacak ne var: Ayyan, ipsizin tekiyse baka ne beklersin ondan? Bahse girerim, kpr stnde bize bulaan o serseridir... Gsterirdim ona ben... (Gogol 1984:31). Deerli bilimsel almalara imza atan V.Vinogradova gre Gogol, bu yaptnda iki hedef seer kendisine: halk dilinin deerli kaynaklarndan yararlan-
183
mak; ve edebi dil ile halk dilini birbirine yaknlatrmak (Vinogradov 1951). zetle, Petersburgda iine dt bunalmn halka, halk trklerine ve efsanelerine ynelttii Gogol; Dikanka Akamlarndaki yklerde halkn manevi gzelliini halk sanatna bavurarak ortaya koymu; bunu yaparken de halk insannn, pek de nemsenip deerlendirilmeyen yeteneklerinin, bozulmam ruhu ve mert karakterinin, kvrak zeksnn deerini hatrlatmtr. Bunu baarmak iin dier birok yazardan deiik bir yol semitir Gogol. Sradan insanlarn yaam onun iin asla egzotik bir oyuncak olmamtr; eitimli kentli adamn okbilmilii ile yukardan bakarak deil, uygarln zerinde ykseldii en temel yap ta olduunu kabullenerek takdir etmitir halk kltrn ve sanatn. Elbette ki, Gogol, bir etnografyac deil, zengin hayal gcne sahip olan bir airdir. Dolaysyla halk sanatna yaklam da bir air gibi olmu; buradan ald motifleri hayal gcyle zenginletirip sanatsallatrmtr. Dikanka Akamlar yk derlemesinde sadece halkn ideallerini deil, kendisinin dnyaya bak asn yanstmtr kukusuz. Gogol, 19. yzyln balarnda egemen olan romantik ilkelerden etkilenen, bunlar ulusal renklerle baaryla birletiren bir sanatyd; bu ynyle birok adandan farkl bir yeri vardr edebiyat tarihinde. Gen Gogolun sanat dnyasnda, halk sanatna ve gnlk yaamna ait elerin ne kadar doal bir btn oluturduunu o dnemin en etkin eletirmenlerinden Belinskinin szleri ok iyi ifade eder: Her iki e de, hangisinin gerek ve hangisinin masal olduunu bir trl anlayamayacamz, ancak istemeyerek gerek olarak kabul edeceimiz iirsel bir gerek oluturmaktadr (Belinski 1948:509).
NOTLAR 1 Konu ile ilgili daha fazla bilgi iin bkz. M.B.Hrapenko, 1984, s. 87-88. 2 Sz konusu yapt 1983 ylnda Ergin Altay tarafndan dilimize kazandrlmtr. Bkz. Gogol N.V., 1983, Masallar, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, ev. Ergin Altay. ncelememizde yaptn adn ksaca Dikanka Akamlar olarak kullanacaz. 3 yknn adn ksaca Mays Gecesi olarak kullanacaz. 4 Kazaklar, 16. yzylndan balayarak Ukrayna tarihinde, zellikle Dniepr blgesinde nemli bir rol oynadlar. Balarndaki kiiye Hetman ad verildiinden, bu tarihi dnemden Hetmanlk olarak sz edilmektedir. 1722 ylnda Byk Petro, Kk Rusya Kurulunu kurarak Hetmann etkinliklerini kontrol altna almtr. 1764 ylnda ise Hetmanlk tamamen kaldrlmtr. 5 N.V.Gogoln aklamasyla: Bizde her yabancya Alman derler. ster Fransz olsun, ister talyan, ister sveli... tm Almandr. (Gogol 1984:97) 6 Yareski, Poltava ilinin Mirgorod adl kentine bal bir kydr. 7 Rusada skaz denilen anlatmda yazar ile dinleyici arasnda bir yk anlatcs vardr. Bu tr yk szl anlatm biiminde anlatlr. Ayrntl bilgi iin bkz. Zafer Z., Rus Edebiyat Biliminde SkazAnlat Terimi, LITTERA, C. 9, Aralk 1999, s. 237242. 8 Ukrayna dilinde Rudy szc kzl sal, Panko ise Afanasinin torunu anlamna gelmektedir. (Gogoln salarnn kzl ve dedesinin adnn da Afanasi oluunu anmsadmzda Rudy Pankonun Gogoln kendisi olduu dncesi tartma gtrmez.) 9 Apostol, dini bir kitap addr. KAYNAKA Belinski, V.G. 1948, Sobraniye soineniy v tryoh tomah, M., Gos. izd. hudojestvennoy literatur, C. 2. Gogol, N.V. 1952, Polnoye sobraniye soineniy, zd. AN SSSR, C. 10. Gogol, N.V. 1984, zbrannye soineniya v dvuh tomah, M., Hudojestvennaya literatura, C. 1. Hrapenko, M.B. 1984, N.V.Gogol. Literaturny put. Veliiye pisatelaya, M. Sovremennik. Mann, Y. 1988, Poetika Gogolya, M., Hudojestvennaya literatura,. Mainski, S.. 1971, Hudojestvenny mir Gogolya, M., Hudojestvennaya literatura. Vinogradov, V.V. 1951, O yazke ranney proz Gogolya, Sbornik. material i issledovaniya po istorii russkogo literaturnogo yazka, M., C. 2. Zolotusski, . 1984, Gogol, Seriya Jizn zameatelnh lyudeyM., Molodaya gvardiya.
184
EVRLER...EVRLER...EVRLER...EVRLER...EVRLER...
JARGON KAVRAMI HAKKINDA*

Yazan: Peter BURKE - Roy PORTER eviren: Dr. Kerim DEMRC**
Ortaaa ait bir kavram olan jargon, on ikinci ve on nc yzyllarda Franszcann Provenal Lehesinde grlr. Jargon szc ngilizcede daha sonraki yzyllarda kullanlmtr. Azda gargara yapmak anlamna gelen bu terim, nceleri anlalmayan konumalar iin kullanlmtr. Nitekim gargara manasndaki gargle ve jargon kelimeleri ayn kkten gelmektedir. Bir baka deyile, jargon terimi sadece ngilizlerin on altnc yzyla kadar kullandklar abuk sabuk, anlamsz konuma veya laklak, gevezelik etme anlamndayd. On altnc yzyla kadar szck talyancaya (gergo veya zergo), spanyolcaya (jerga, jerigonza), ve Portekizceye (gerigona) geti. Sonraki yllarda jargon kelimesi bir dilden baka bir dile geerken anlamn deitirerek daha ok yeralt dnyasnn dili manasna gelmeye balamtr. Bylece jargon, hrszlarn, dilencilerin, hokkabazlarn ve bu trden kiilerin kendi aralarndaki faaliyetlerini, srlarn normal insanlardan saklamaya yardmc olan bir tr argo haline gelmitir. Bu dil bir muhalif kltrn aykr dili veya toplumsal uta yaayan insanlarn u diliydi(1). Nitekim 1454te Dijonda kefedilen Coquillards adndaki hrszlar etesinin kendine mahsus bir jargonu (certain langaige de jargon) ve ete yeleri arasnda anlamay salayan bir iaretler sistemi vard. On altnc yzyla gelindiinde, bu yeralt dnyas diliyle ayn anlama gelecek kelimelerin says bir hayli artt. Mesela spanyolcada irket veya birlik manasna gelen germania veya Yunanca grego kelimesinden geldii varsaylan gringo tabiri yeni dnyadaki terimler arasnda yerlerini aldlar. Hatta buna ingenelerin dili manasnda Cal da denildi. Jargon terimi ile ingenelerin balantl gsterilmesinin se* **
bebi ise ingenelerin hrsz olduklar nyargs idi. Portekizcede buna calo denmekteydi(3). Bu tabir Almancada Rotwelsch (hrszlarn dili, argo) diye bilinirken, Franszcada 1600lere kadar argot (bazen baragouin, blesquin, veya narquois) diye biliniyordu.(4) Ayn kelime talyancada bazen furbesco olarak kullanld. Onaltnc yzyln ikinci yarsndan sonra, jargon kelimesi yerine kullanlan ngilizcedeki en yaygn terim ise ark syleme anlamndaki chanter, cantare kelimelerinden treyen cant idi. Jargon ile eanlaml kelimeler iin Cotgravein Franszca- ngilizce Szlkne baknca terim iin u karlklar gryoruz: Jargon, iirme, abartl dil, Pedler Franszcas; kabaca/barbarca karlan ses. Jargonnuer, drdrc, abartl konuan sahtekar/dzenbaz, veya ya konumacnn veya dinleyicilerinin anlamad dil(5). Tm bu bahsedilen tabirlerin yannda, yeralt dnyasnn dili olarak, argonun en fazla gze arpan ise deiik sosyal gruplarn, kendileri dndaki etnik gruplarn dilleri iin kullandklar terimlerdir. zellikle u etnik gruplar olarak kabul edilen Yahudiler ve ingeneler buna iyi bir rnektir. Almancada ve Polonyacada Jargon veya zargon terimleri baka dillerden daha ok Yidi (Ekenazi Yahudilerinin dili) diline atfedilen bir sfattr. Bunun nedeni, Almanlar ve Polonyallar iin Yahudilerin dilini anlamann, en az yeralt dnyasnn dilini anlamak kadar zor olduu inancyd. Hatta Luther gibi mehur baz insanlar da bu gre sahipti. Luther gibi birok insan dilencilerin dilinin Yahudilerin dilinden trediini dnmekteydi. On yedinci ve on sekizinci yzyllarda anlalmas zor bu tr zel dillerin varl daha da yaygnlar. Mesela, ngilterede cant szc yalnz dolandrclarn veya Elizabet
Bu yaz, Peter Burke ve Roy Portern 1995 ylnda, Polity Press tarafndan baslm Languages and Jargons [Diller ve Jargonlar] adl eserinin 2-4 ve 18. sayfalarndan ksaltlarak tercme edilmitir. University of Wisconsin-Madison Asya Dilleri ve Kltrleri Blm
185
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 dnemi Londrasnn hokkabazlarnn dili (Lee Beier: 64-101) iin kullanlan bir tabir deil, ayn zamanda bir tr kat kabul ettikleri skolastik filozoflarn dili anlamna da geliyordu (Lee Beier: 73). Benzer sebeplerle jargon terimi banaz Protestan olan Puritanlar ve Friends adndaki Hristiyan topluluk gibi dini topluluklarn dili iin de kullanlmaya baland. Hatta on yedinci asrn sonuna doru bir yazar bu tr dillerin anlalmazl konusundaki ikayetini u cmlelerle ifade etmekteydi : Gerekten de bu dinsel grubun dilini anlamak yeni bir dil renmek gibi... Bu dil, kelimelerin ngilizcedeki bilinen anlamlarnn saptrlmasyla ortaya kan, bozuk ve yeni bir yabanc dil...(6) Bu tr olumsuz anlamlarn dnda, cant ve jargon kelimeleri deiik meslek gruplar tarafndan daha olumlu bir biimde sanat terimleri veya teknik kelimeler anlamnda da kullanlmtr.(7) Bu anlamda, okullarn jargonlar tabiri 1688 ylndan beri kullanlmtr. 1704te Swift ticaretin cant veya jargonu; 1712de Addison zel mesleklerin cant; 1717de Bullock hukuk jargonu ifadelerini kullanmtr. Bylece jargon szc nceki kullanmlarna gre daha olumlu bir nitelik kazanmtr. Jargon kelimesinin anlamndaki son bir genileme on sekizinci yzylda ortaya kar. Bu dnemde bu kelimeye, deiik dil gruplarnn kendi aralarnda iliki salamada kullandklar bir dil olan lingua franca anlam yklendi. Bu balamda baz yazarlar jargon teriminin bu anlamn cmlelerinde kullanmlardr. Nitekim Defoe, bir cmlesinde bizim lingua Frank dediimiz Dou Akdeniz lkeleri jargonu ifadesini kullanr. Ayn ekilde Johnson, jargon, Hindistan ve Akdeniz kylarndaki deniz trafiini salayanlarn kulland dil kavramn, ve George Hadley de Hindistan gramerini aklarken bir lehe iin Hindistan jargonundan bozulmu diyalekt demektedir.(8) Deiik sosyal gruplarn kulland teknik terimlerin ve argo trlerinin artmasyla birlikte, dier Avrupa lkelerinde de jargon szcnn ve onun eanlamllarnn anlamnda ayn ekilde bir genileme gze arpar. rnein, orijinal olarak profesyonel dilencilerin dili anlamna gelen rotwelsch kelimesi, genel anlamda teknik terimler iin kullanlmaya baland; oysa on sekizinci yzyl Almanlar, teknik terimler iin Latince temini artis tabirini kullanyordu.(9) Ayn ekilde Franszca baragouin kelimesi yeralt dnyasnn dili anlamndan kp Karayiplerin ortak dili (lingua franca) anlamna gelecek ekilde kullanlmaya balad. Buna paralel olarak, Jean Jaques Rousseau dergisinin (Le Persifleur, 1749) nsznde gazeteciler jargonu ifadesini kullanmtr. Bu anlam deiiklii dorultusunda, bir zamanlar talyancada dilencilerin ve hrszlarn dilini tanmlamak iin kullanlan gergo szc, artk, hukukular, doktorlar (Roy Peter s. 42-63), filozoflar ve diplomatlar gibi profesyonel meslek gruplarnn kullandklar teknik terimleri karlamak zere kullanlr hale gelmitir. Portekizcedeki calo kelimesi de ayn deiim yolunu takip etmitir. Bir istisna olarak ek dilinde bugn jargon terimi yerine kullanlan hantyrka kelimesi bir deiiklie uramadan hl eski anlamyla zanaatkarlarn dili olarak kullanlmaya devam edilmektedir.
NOTLAR 1 M.A. K. Halliday, Antilanguages (1976), repr. in his Language as a Social Semiotic: The Social Interpretation of Language and Meaning (London: Arnold, 1978); B. Geremek, Gergo, Enciclopedia Einaudi, 6 (Turin: Einaudi, 1979), 726. 2 B. Geremek, Trusands et misrables dans lEurope moderne (Paris: Julliard, 1980), 52-53. 3 R. Salillas, El delincuente espanol, 2 vols (Madrid: Suarez, 1896), 1: 207 ff; F.A. Coelho, os ciganos de Prtugal (Lisbon: Imprensa nacional, 1982). 4 L. Aainean, LArgot ancien (Paris: Champion, 1907), 29-38; A. Dauzat, Les Argots (1929; rev. edn Paris: Delagrave 1946), 5-12). 5 R. Cotgrave, French-English Dictionary (London: Whitaker, 1650). 6 M. van Beek, An Enquiry into Puritan Vocabulary (Groningen: Wolters-Noordhoff, 1969); H. Ormsby-Lennon, From Shiboleth to Apocalypse: Quaker Speechways during the Puritan Revolution, in P. Burke and R. Porter (eds), Language Self and Society (Cambridge: Polity, 1991), 72-112. 7 J. Harris, Lexicon technicum (London: Brown et al., 104). 8 S. Johnson, A Dictionary of the English Language (London: Knapton et al., 1755); G. Hadley, A Compendious Grammar ofthe Jargon of Hindustan (London: Swell, 1801). 9 J. Hbner, Reales Staats und Zeitungs Lexicon (Leipzig: Gleditsch, 1704).
186
MT VE RTEL
Yazan: Lord RAGLAN eviren: Evrim LER
Mitin yanl bir tarih ya da yabanl bir speklasyon olduunu syleyen, modas gemi teorileri rtmek kolaydr; ancak, bu yaznn gayesi mitin ne olduunu aklamak olduundan, ou modern rencinin de benimsedii gibi, beklide mitleri yalnzca ritellerle ilgili birer anlat olarak ifadelendirmek gerekir. Basit bir rnek ele alalm. Leviticus X1da bize Harunun kurban trenini nasl gerekletirdii iki ayr yerde u biimde anlatlr: lkinde, oullar ona, minberin zerine epeevre serptii kan teslim ettilerve minberin zerinde yakt yalar. (s.108) Daha sonra XVII. blmde de, kahin kan minberin zerine serpecek ya rabbe ho koku olarak yakacaktr. (s.118) Yukardaki ifadeler ayn ritelin trleri olduu halde, ilk ifadede bir mitken daha sonra basit bir tarife dnt grlyor. Bu durumda, ritelin tanmn, bir kimsenin daha nce yapt bir eyin anlats olarak yapmak da mmkn. Mitlerde ska grld gibi ilk ifade, kutsal bir kiiye atfedilerek ritelin hl geerli klnmas gerektii dnlen olduka erken bir dnemde yazlm olmal. Daha sonraki pasaj ise, byk bir ihtimalle ritelin kesinkes benimsenip, yalnzca basit bir tanma ihtiya duyduu bir dneme tarihlendirilebilir. Mitler tarihsel adan kesin doruluk tamazlar; bunun nedeni, -her zaman ayn olmamakla birlikte- ritellerin ounun baz tarihsel olaylarn sonucu olarak deil, yava yava gelimi olmalardr. Bunun iin Becketin lmyle ortaya kan Canterburye yaplan hacc deerlendirelim. Haclar, katedrali turlarken Becketin yaam ve lm ile ilgili dualar ve ilahiler
okuyarak bir ritel sergilerler. Bu yolla Becketin hikyesi tekrarlanarak ezberlenmi olur. Bu hikye, sonuta bir riteli akladndan, dorudan bir mit olarak da tanmlanabilir. Guy Fawkesin durumu ilgi ekici bir baka olaydr. Be kasm, kurban olarak bir insann yer almas gereken yaklma trenini anlatan tarih ate festivali gndr. Fawkes gerekte yaklmayp yalnzca aslm olmasna karn, yaklma hikyesi bu ritele mit olarak adapte edilmitir. Adaptasyonla ne kastettiimizi aklayalm; mitler tarihsel temelleri olsun ya da olmasn nemli din deerlere sahip olabilirler. Hookea2 gre Tiamatn3 katledilmesi mitine eklenen hikye kesin olarak tarihsel gereklii dile getirmez. Fakat, tarihin dar gerekliinden hem daha geni, hem de daha derin bir gereklie sahiptir Mitler, youn duygusal deerlerle ykl durumlar ierdiinden temel olarak dorudurlar. Dahas, bu durum, doas gerei tekrarlanarak ezberlenmitir: durum, kendisiyle ilgili olan ve uyandrd gereksinimi douran ritelin yinelenmesini gerektirir. te bu balamda Hristiyan dininin kt olaylarn tarih karakterler zerine en kk bir yansmas olmakszn bir Hristiyan mitolojisinden bahsetmek mmkndr. Bu, insanolunun srekli yineleyerek ezberleme ihtiyacn karlamak iin, dinsel davranlarn hayat veren gcn ifadelendirmede kullanlmtr. Bunun yan sra James, mitle ritel arasnda bir iliki olduunu pekitirmek iin Tennysonn In Memoriamndan bir alnt yapyor.4 Bu balamda Tennyson, Hristiyan geleneinin kutsal hikyesine uygulanabilir olduundan mit teriminin hi
187
kimseye kar bir hakaret olmayacan sylyor.5 Hookea gre ise, mit ve ilikili olduu ritel insanlarn zaman iinde yinelenen ihtiyalarn karlayan bir eydir. Ayrca bu ihtiyacn da, her anlamda yaamn kendisi ve refah iin olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Bu her hakik mit iin geerlidir. rnein, Guy Fawkes gibi olduka basit bir mit iin bile olsa barut ihanetinin unutulmas iin bir sebep gremiyorum imas, eer bu ihanet unutulsayd olaylar vatan hainleri iin daha kolay olurdu anlamna gelir. Hocartn Hint mitolojisi konusunda gsterdii gibi mitin kendisi insana yaam arzusu verir ya da buna yardmc olur.6 Bu noktada, tanmmz genileterek mitin yalnzca anlatyla ilikin bir rit olmadn ancak, ilikili olduu ritle ya da onsuz, yaam ihsan ettiine inanlan bir anlat olduunu syleyebiliriz. Elbette, baz okurlar mitin anlamnn sadece bununla snrl olmadn syleyebilirler. Onlarn mit deyince anladklar, bir prensesin canavarn elinden kurtarlnn mucizevi yks ya da bir kraln gazabna uram tanrlarn c gibi hayal gc olduka yksek hikyelerdir. Bu tr hikyeler nasl olur da yaam ihsan edebilir? Byle bir itiraz yapan herkes aka mitoloji almalarn, klasik yazarlarn kendi dinsel balamlarndan zetleyerek iir ve romanslarn temeli iin kullandklar mitoloji ile snrlam olacaklar. Birazdan grlecei gibi mitler kendi hakik balamlar iinde farkldrlar. Mitlere hayal gcnn rnleri olarak bakanlar, aslnda hayal gcnn nasl altn dikkate almamlardr. Hi kimse, grd, duyduu ya da okuduu bir ey tarafndan iaret edilmeyen bir eyle ilgili hayal kuramaz. Yazarlar ve airler, kendilerine eitli yollardan ulaan fikirleri seip birletirerek hayal gcnn rnleri olarak deerlendirdikleri eyleri retirler. Fakat, mitleri biimlendiren ya da kaydedenler bu biimde davranmamlar-
dr. Mitler son derece kutsal olduklar iin, yalnzca kendilerine ilham ihsan edildiine inanlan kiiler tarafndan deitirilmi ya da zerine bir ey eklenmitir, ki onlar bile sz konusu eklemeleri son derece snrl biimde yapmlardr. Mit yaratcsnn, dierlerinden farkl olarak sahip olduu varsaylan hayal gc tr aslnda kimsenin daha nce sahip olmad bir eydir. Mesela Grote, eski Yunanda gnei bizim grdmz gibi grmek yerine, dou sabahnda arabasna binen yce tanr Helios7u gr, gn ortasnda saf cennet yksekliine ulaan, ve geceleri yorgun ve dinlenme arzusundaki atlarla birlikte bat ufkuna geliini gr.8 diyerek hibir zaman varolmam bir zihin trn var kabul ediyor. Gne arabas bir ritel arabasyd ve tanr Helios, ritelde arabay kullanan bir rahip biiminde grlyordu. Hristiyan inancna gre kutsanm mayasz ekmek de sann bedenidir, ama grnen sadece mayasz ekmektir. Ayn ekilde, biz de eski Yunanllarn gnein tanr Helios olduuna inandklarn ama grdkleri eyin sadece gne olduundan emin olabiliriz. Genel ve yaygn bir kan da, her topluluk veya halkn belli bir mit yaratma srecinden getii ynndedir. Fakat, bu durumda en ilkel toplumlarn dahi bir mitolojisi ya da mitolojilerine dair izler olmalyd; ve eer H. J. Rose haklysa bu durum gerekten de byle deildir. Roseun bize gstermeye alt, erken Romallarn mitolojisi olmad ve daha sonra Romal yazarlarn tanrlarn anlatan mitleri Yunanllardan dn alnm olduudur.9 Romallarn ritleri vard fakat bu ritler mitlerle ilikili deildi; nk tanrlar tamamyla kiiletirilmemiti ve tam manasyla bir kiiletirme yaplmazsa mitolojinin olumas zordur. Fakat, eer Romallarn bir mitolojisi yok idiyse, komular ve akrabalar olan Yunanllarn bylesine incelikli bir mitolojileri nasl olmu olabilir? Klasik bilginler arasnda pek popler olmamasna
188
karn Heredottan Sir Arthur Evansa kadar birok yazar tarafndan zerinde durulan, bu mitlerin Msr, Suriye ve Mezopotamya kkenli olduudur. nl Heredot, Yunan mitolojisi ve dinine ait birok enin kaynann Msr olduunu belirtmitir; Hooke, Perseusu Kenan lkesi tanrs Reshephle bir tutmutur; Evans da, Minotaurun izini Euphrateste srmtr. Bu balant balamnda Hooke unlar sylemitir: hem Minatour hem de Perseus miti, insan kurban etme ritel modelinin temelini oluturarak bizi tekrar mitle ritin birletii noktaya tarlar. Bu yaznn ortaya koyduu bak asnn genelde karsnda olan baz bilginler bile, kimi durumlarda, en azndan, mitin ritelle ilikili olduunu kabul etmek durumundadrlar. Mesela, Plataean riti ile birlikte anlan Zeusla Hera arasndaki mitsel tartmayla ilgilenen H. J. Rose efsanelerin ounluunun, byk bir ihtimalle ritlerden tremi olduunu sylyor10. Sir William Halliday de bu konuda unlar dile getiriyor: Lyaconun hikyesi hi phesiz baz insan kurban biimleri ile ilikilidir. Bana yle grnyor ki, bu insan kurban biimleri, hiyeratik (papaz snfna ait) ve Zeusun vahi riteliyle ilikili bir efsane olan Pausanias zamanna kadar srmtr. Pelopsun Tantalusa hizmet edii de muhtemelen ritel kkenlidir ve insan kurban etme ve din trenlerle ilgili baz ritellerle ilikisi vardr.11 A. B Cook, bir arka balanm olan Ixionun efsanesini, bir insann arka balanarak gne tanrya kurban olarak sunulmas riteline gnderme yapyor; ayrca dnyaya kanatl bir gne arabasnn zerinde gelen, insan budayn kutsallyla tantrm Triptolemusun hikyesini Eleusisteki ritle badatryor. Alntlarmz klasik bilginlerden olan J. A. K. Thomsanla bitireceiz. Thompson konu hakknda, mitin tek aklamas rit olmadn, mitin ayn zamanda bir para da tanrnn aklamas olduunu, ilkel zihinhttp://www.millifolklor.com
ler iin riteli tam anlamyla gerekletirmenin yce bir anlam bulunduunu, ufack bir sapmann bile her eyi berbat edebileceini belirtiyor. Thompsona gre, ibadet edenlerin otoriteden bamsz tek bir adm bile atmaylar buna baldr. Ama Thompson, bahsedilen bu otoritenin kim olduunu da soruyor; ve aslnda bu otoritenin zihinlerdeki en yal oymak yesi olduunu dnyor. Bu yolla da, gelenein iyice gerilere doru uzandn, fakat binlerce rnein de gsterdii gibi, bir yerde son bulmas gerektii iin yitip gittiini, bylece ritin kutsal ve hayali yaratcsnn mitin merkezi durumuna geldiini ekliyor.12 Gerek srecin Thomsonun syledii gibi olup olmad konusunda pheye debiliriz, fakat Thompson, mitin riti geerli klmaktaki ilevini, doru vurguluyor. Hocart da ayn noktaya eer yaayan mite dnersek, yani inanlan mite, ritelden ayr bir varoluunun olmadn grrz mitin yaayabilmesi iin ritel iinde tekrarlanmasnn gereklilii bilinmelidir diyerek deiniyor13 Hocart, baka bir yerde de, Hint mitolojisini tartrken yava yava farkna varyoruz ki, kurban eden kiinin hedefi tm dnyann kontroln, zaman balamnda deil de ritel bir kontrol balamnda ele geirmektir; bu da kurban eden kiinin doay, bolluk getirmesi iin lehine evirmeye almas demektir Tpk tanrlarn yapt gibi, kurban eden kii ve tilmizleri de tanrlar gibi davranmak zorundadr. Kurban eden kiinin tanrlarn baarya ulamasn anlatan miti bilmesi gerekir Mit bir emsaldir ama bilgi bundan daha nemlidir. Ritelin baarya ulamas iin bilgi esastr.14 diyor. imdi gnmzn vaheti iinde rencilerin urat mitolojiye dnelim ve sze Malinowskiden balayalm. Malinowski, Bugn zerinde allan mitler, mevzularnn sembolik deil direk ifadeleridir. lkel kltrlerde mit vazgeilmez bir ileve sahiptir; mit, inanc dile getirir, g-
189
lendirir ve dzenler; ahlakn koruyuculuunu yaparak yrrlkte kalmasn salar; verimliliin, alkanln gvencesidir ayrca, insanlarn idaresi iin pratik kurallar getirir.15 der. Malinowskinin bak Haimendorf tarafndan, bir Hint orman kabilesi olan Raj Gondsun hikyesinde geniletilmitir. Haimendorfun grleri u ekildedir: Gondlarn kabile yaantlarnn kurallar kklerini kesinlikle mitolojiden alr. Geerliliklerini, kltrel kahramanlarn hkmleriyle, epiklerinde ve saysz arklarnda anlatlan isyankar atalarndan almlardr. Gond rknn kkenini ve drt airetin kuruluunu anlatan mitler, folklor tarihinin tesinde bir eydir; bu mitler her Gondun kabile ii akrabalarna kar davranlarn belirleyen kurumsal pragmatik yaptrmlardr; ve kabile enlik gsterilerine ilham veren yaamsal glerdir; bu mitler insanlarn refahlarn salayan tanrsal glerle olan ilikilerini tanmlar ve onlarn bu ilikide yetkili klar. Mit ve ritelin birbirlerini karlkl harekete geiren balantlarn ilikisi syle dile getirilebilir: mit, ritel kurallarna g katarak, kabile enliklerinin en nemli ritelleri srasnda mitsel olaylarn sembolik olarak kanunlatrlmasn salar, bu da miti gereklie balar Kabile mitlerinde temellenen din ritellerle olan balant, kabilenin birleerek farkndalk kazanmasyla ilikilidir.16 Culshaw, kuzeydou Hindistan kabilelerinden Santallarla ilgili unlar sylyor: Santallarn sosyal etkinliklerinin ou mitlere dayanr; kabile, kurumlarnn salamln mitolojik temellerine borludur. Herhangi bir nedenle ritelin mitle ilikili bir paras geersizletiinde mitle ilgili bilgi de yok olmaya balar. Bunun tam tersi olarak da, mit artk modas gemi olarak nitelendirildiinde, ilikide bulunduu etkinlik, insanlarn imgelemindeki yerini kaybetmeye yz tutar Ritelin bozulmaya balamasyla eski mit de yok olma srecine girer. Yine de, bu hikyelerin
Santallarn hayata bakn ortaya kartt dorudur. Bir mit anlatlyorsa bu genellikle bir anlamaya varmak iin n plana kartlm demektir. Bunun dnda mitler, olaan sohbetlerde sk sk, bir dnceyi perinlemek ya da moral vermek iin anlrlar.17 Fortes bize, Altn Kylardan Tallensi hakknda unlar sylyor: reislik sistemi ve tendanaln tamamlayc ilevinin kkeni dorudan sosyal yaplanmada aranmaldr, fakat bunlar ayn zamanda kken mitleri araclyla da geerliliklerini korurlar; atalar klt ve dnya kltnn gl din yaptrmlar tarafndan desteklenirler.18 Konuyla ilgili baka rnekler de verilebilir, fakat imdiye kadar szn ettiklerimiz mitle ritel arasndaki yakn ban en az, modern vahetle ok eski medeniyetler arasndaki bala benzer olduunu gstermek balamnda tatmin edicidir. Sonu olarak, her ritin ilikili olduu ya da en azndan bir zamanlar olmu olduu bit mit bulunduunu ve her mitin de bir ritle ilikisi olduunu tatminkar bir biimde gsterebildik mi? Bunun tam olarak kantlanabileceini syleyemem ne var ki, bu ilikinin muhtemelliinin gsterilebilir olduunu syleyebilirim. imdi de Roseun szn ettii, hibir mitle balants olmayan erken dnem Romallarn ritellerini ele alalm. Erken dnem Romallar mitlerini kayp m etmilerdi yoksa gerekte hi mi mitleri olmam myd? Roma ritellerinin byk ksm, byl dediimiz trdendi. Frazer ve onun takipileri, byy ksaca ilkel bir din tr olarak gstermilerdi; byye dayal ritellerin ounun mitik bir kkeninin olmad doru kabul edildiinde, ritellerin mitlerden daha eskiye dayandn kantlayabiliriz. Fakat daha nce de sebeplerini belirttiim gibi Frazern yanldn sylemek mmkn; ve by ilkel bir din olmaktan te dnm bir din biimidir. Byye dayal riteller, aka sylemek gerekirse,
190
insanlarn ritelleri uyguladklar ama nedenini unuttuklar bir din biimidir.19 Ayrca sanrm, Avrupada ve Amerikada insanlar, bbrlendikten sonra tahtaya vururlar, bir saksaan selamlamak iin onu grdklerinde sol omuzlarnn zerine tutam tuz serperler ya da, yeni ay grdklerinde ceplerindeki paray tersine evirirler. Bunlar neden yaptklarn bilmezler ama yapmadklarnda kt ansn kendilerini bulacaklarna inanrlar. Ritellerin bylesine sama ve st kapal bir neden yznden ortaya ktklarna inanmak gtr ancak, bu tr adetlerin bir zamanlar baz tanrlarla ya da kahramanlarla ilikisi bulunmas olasdr. Evans-Pritchard bir sre, gney Sudanda bulunan Zande ve Nuer kabileleri zerinde alt. Onun bize ncelikle syledii Zande ve Nuer kabilelerinin, ok az mite sahip olduklar ve sahip olduklarnn da ritellerle yakn bir balantsnn bulunmaddr.20 te yandan, Nuerlerin birok miti bulunmaktadr. Bu mitlerden bazlar nesillerin mitolojik ilikisine aklk getirir ve ayrca da ritel sembollerini ve bu mitlerde belirtilen nesillerin greneklerini aklar.21 Bu durum daha ok, Zande mitlerinin kaybolmu ya da ritellerden koptuunu buna karn, Nuer mit ve ritellerinin bamsz olarak temellendiini ve daha sonra bir araya getirildiklerini gsterir. imdi sanrm en nemli ve ilgin sorumuz olan her mitin bir zamanlar bir ritelle ilikisi olup olmad sorusuna geldik. Grdmz gibi, modern ya da eski birok mitin ritellerle bir ilikisi var, ancak acaba hibir ritle ilikisi olmayan ya da imdiye kadar hi bu tr bir ilikisi olmam bir mit var mdr? Elbette ki bu ekildeki mitlerin varl aka grlmektedir; ancak bence, bu mitler bir zamanlar baz ritellerle ilikili olmalarna karn mit unutulduktan ve ritel olarak uygulamasna son verildikten sonra bile hikye biiminde yaamaya devam etmitir. Ve bu tr
mitler ritellerinden ayrldktan ve dier nedenlerle tekrarlanmaya devam ettikten sonra aama aama karakterlerini deitirmilerdir. Bu durumun nasl olutuunu W. J. Gruffyd tartmtr. Gruffyd Mabinogiondaki bir hikye iin yle syler: masaln, oluurken geirdii drt evre yle sralanabilir: 1. Mitoloji: bu tanr LughLeu buna kant olarak gsterilebilir. 2. Mitolojinin tarih oluu. 3. Mitolojik tarihin folklora dnmesi. 4. Folklorun edebi hikyelerde kullanlmas.22 Aka sylemek gerekirse, bir tanr ya da ritel figr, ardllk iinde, sahte bir tarih karaktere, bir peri prense, roman ya da destan kahramanna dnm olabilir; ve bilimsellikten uzak aratrmaclar, bu drt nemli karakterin her birine farkl bir kken belirlemilerdir. Bu akla yatkn grnyor, ne var ki, bu tr anlatlar tarih-benzeri ya da kurmaca-benzeri olarak grmek ritelin kkeni olarak nermektir. imdi de bu tr mitleri deerlendireceiz. nsan kurban edilmesi, gerek ya da sembolik olarak, birok dinin en gze arpan zelliklerindendir. Hi kimse bunu aklamakta baarl olamamtr; ben de byle bir abaya girmeyeceim, ne var ki, bu adetin evrimini drt ana aamaya ayrmak mmkn grnyor. lk bata mutat olarak kurban edilen tanr krald; ikinci aamada tanr kral temsilen bir bakas kurban edildi; medeniyetin aama kaydetmesiyle birlikte nc aamaya gelindi, bu aamada insan kurban edilmesi ancak acil durumlarda uygulanr oldu; acil durumlar dnda ise, gene kral temsilen bir bakas kurban ediliyordu. Drdnc aamada kurban hibir zaman insan olmuyordu ancak bir zamanlar yaplan rtele gnderme yapacak biimde davranlyordu. Birok mit insan kurbann kurban ediliini betimler ya da bundan sz eder. Bunlardan bazlar daha nce de belirttiimiz Lycaon, Pelops ve Ixiondur. imdi de, temsili olarak bir insann kurban ediliini anlatan sylencelerden bahsetmek istiyo-
191
rum. Bunlardan en bilineni hi phesiz brahim ve shaktr. Bir zamanlar phesiz ki, insan kurban celladn nne getiriliyordu ve cellat da kurban ldrmek yerine son anda bir kou insan temsilen kurban ediyordu. Mitler, alldk biimde bu prosedr tarih bir kahramana referans vererek hakl gsterir ve aklarlar. Asya ve Avrupada yaygn olarak bilinen hikyelerden biri olan Faithful Hound [Sadk Av Kpei/Taz] adl hikye zetle yledir: Efendinin ocuu bir kurdun saldrsna urar, ocuu koruyan av kpei de kurdu ldrr. Efendi geri dndnde bir an iin ocuunu gremez ve az kanlar iindeki kpeini fark eder ve kpein ocuunu ldrdn dnr. Kpei orackta ldrr, ama lenin ocuu deil kurt olduunu grdnde hatasn anlar Genellikle bu masaln dou kkenli olduu kabul edilir.23 Bana gre de bu hikye znde, insan yerine bir hayvann kurban edilmesi mitini aklar ve geerli klar. yle grnyor ki, William Tellin yks svireye ulamadan nce kuzey Avrupann birok blgesinde anlatlm bir ykdr24; ve olaslkla temsili insan kurban gereinde anlatlan bir mittir. Minotaurdan daha nce sz etmitim. lm birok Grek vazosunda betimlenmitir. Bu vazolarn zerindeki betimlemelerde kz biimindeki kafas kesilmi l bir adam grrz. Minatourun, Laconiada tapnlan ve boayla ilikiye giren bir tanra olarak bildiimiz kralie Pesiphaenin boadan olma olu olduu sylenir. Bu durum Vedic at-kurban ile karlatrmadmz takdirde bir ritele iaret etmez. ounlukla grld gibi Vedic at kurban trenlerinde de, mitin en vahi dleri ritelin olgusu haline dnmtr. Damzlk at ldrlmtr, ve kralie onun yannda yatmaktadr, bu durumda kralienin bir sonraki ocuu mutlaka atn dlnden olmaldr. Kraln bu ritelde yer al ise, byk bir olaslkla yerine kurban edilen
damzlk atla temsil edilmektedir. Ritel asndan ilevsel bir temsil olmas iin de, damzlk atn kralie ile evlenmesi gerekmektedir. Atinada kralie Archon, Ox-stall binasnda kz tanr Diyonisosla her sene evlenirdi. (J. G. Frazer, The Golden Bough, VII [Londra, 1915] 30.) Bu ritellerin, Minatour mitinin ipularn barndrdklarndan pek az phe duyulabilir. Mitleri, pek de kolay olmayan bir biimde ritellerle ilikili anlatlar olarak deerlendirmeden nce, ksaca mitlerle birlikte ele alnmayan iki anlat trn, peri masallarn ve sagalar tartmak zorundayz. Eer, bu iki anlat trnn ritelle ilikili olduunu ya da bir zamanlar olmu olduklarn gsterebilirsek, tanmmz mit olarak deerlendirilebilir ve iyi bir i becermi oluruz. Btn geleneksel anlatlar kkenlerine dayanarak kategorize edebiliriz, yine de bu anlatlar kabul edildikleri biimlere gre tekrar blmek uygun olabilir. Saintyves, Perrault Masallar ile ilgili almasnda, Mavi-sakal, Klkedisi, Uyuyan Gzel ve Krmz Balkl Kz gibi ok bilinen masallarn mevsimsel ritellerle veya erginleme ritelleriyle ilikili olduunu geerli sebeplere dayandryor. Saintyves almasna Periler adl hikyeden balyor. Periler, birok lkede e metinleri bulunan iki kz kardein yksdr. Kz kardelerden bir tanesi klk deitirerek yal bir kadna dnm bir periye su ve yemek vererek yardmc olur; bunun karlnda da dl olarak her konutuunda azndan bir mcevher der ve prensle evlenme hakkn elde eder. Dier kz karde ise, yal kadna kaba davranmtr ve ona bir eyler vermeyi reddetmitir. Bunun karlnda da ceza olarak, konutuu zaman azndan kurbaalar kar ve strap iinde lr. Saintyves, bu hikyenin Fransann uzak blgelerinde hl uygulanan bir riteli rnekleyerek akladn gsteriyor. Yeni yl arifesinde evin kadn temiz masa rtleri zerine yanan
192
mumlar, yiyecek ve iecek koyar. Pencere ve kaplar perilerin ieri girebilmesi iin ak braklr. Bu ilemde zenli davrananlar, yl boyunca bereketli olurlar ve eer ilerinde evlenmemiler varsa baarl evlilikler yaparlar. zensiz davrananlarsa, yl boyunca korkun talihsizliklerle karlarlar.25 Yukarda belirtilenler peri hikyeleri iin yeterli olmal; imdi de sagalara dnelim. nceleri sagalarn tarihsel anlatlar olduklar kabul edilirdi; fakat bugn genel olarak kabul edilen sagalarn daha ok mitlere dayanan romanlar olduklardr. Danielli, sagalarn birounda bir olay rgs bulmutur. Bunlar ksaca u biimdedirler: Kahraman genliinde srgn edilmitir; hakarete urad ve taciz edildii kral ya da reisin nnde mahkemeye kartlr. Bir zaman sonra bir grup ya da on iki ay adam Bjorn adl bir ay liderin eliinde oraya gelir. Bunlar kahraman eitli etin snavlara tabii tutarlar ve ilerinden birine meydan okumasn isterler; kahraman onlarn dediini yapar ve zafer elde eder. Bundan sonra kahraman, byk ayy ya da komularn yamalayan baka bir canavar baarl bir biimde ldrr. Bylece reisin takdirini kazanr ve kendisine deerli bir kl hediye edilir ayrca da, baz durumlarda da efin kzyla evlendirilir. Detaylar eitlendirilebilir fakat, bu rnekler sagalarn saga anlatclarnn iyi bir hikye anlatmak iin hikyeye adapte ettikleri instlasyon (donanm) ritellerinin belirleyici niteliklerinden olduklar hakknda ok az pheye yer brakr.26 Ben de The Hero adl kitabmda, sagalarda bulunan ritellerin belirleyici nitelikleri arasnda saylabilecek birok rnek vermitim.27 Gndermede bulunduum btn ritlerin varl bilindiinden rahatlkla, sagalarda anlatlan hikyelerin, saga anlatcsna hangi biimde ulam olursa olsun bir zamanlar hakik mitler olduklar sonucunu kartabiliriz. Mit formunda ritlerle ilikili olup olmadklar bilinmeyen birok
hikye olmasna ramen bir zamanlar bylesi ritlerin varln kantlayabildik mi? Bu tr sorular soyut olarak tartmak yararszdr, imdi bunu bir rnekle ele alalm. Malinowski, Trobriand hikyesinin kkeninin lm olduunu syler. Gemi zamanlarda insanlar yalandklar zaman lmezdi; onlar genlemek iin deri deitirme yeteneine sahiptiler. Bu glerini yitirdiler nk bir gn bir gen kz deri deitirmi olan byk annesini tanyamad ve krgnlkla eski derisini yeniden giydi.28 Bu hikye bir aklama oluturmaz; Malinowskinin bize aktardna gre Trobrianderler aklamalara ilgi duymazlar ve aka grlyor ki, bu hikye lmn sebebini aklamyor. Bence bu, eski elbiseleri kartarak yenilerini giymekle sembolik olarak dnyay yeniden genletiren bir yeni yl ritelini hatrlatma grevi yapyor. Tam olarak byle bir ritel bilmiyorum ancak bir prototip olarak gereklii gvenle kabul edilecek olan, birok ritelde elbise deitirmenin yeni bir yaamn balangc olarak sembolize edilmesidir. Yukarda benim iin kolayca ulalabilir olan ne yazk ki pek az Amerikanbaz kitaplardan alntlar yaparak kantlarm gsterdim. Birok lkedeki etnologlar gibi Amerikan etnologlarnn da, stnkr yaplm Amerikan incelemelerine gre, mitlerin bir ilevi olduu konusunda hibir fikirleri yoktur ve onlara gre mitler sadece birer hikyeden ibarettir. Fakat ben baz istisnalara rastladm. Bir ortaya k miti olan Hopiyi tartan Parsons, bu mitin yabanclara trensel yaam dzenlemek iin fazlasyla aklayc olduunu sylyor.29 Wheelwright ise Navaholar hakknda unlar sylyor: mitlerin en tamamlanm uyarlamalarnda trenlerin deiik biimlerine deinilmi ve ska aklanmtr.30 Ve son olarak Kolombiyann baz kabileleriyle ilgilenen Park, rahiplere adanm arklar ve danslar da mitlerin gze arpan temalar arasndadr.31
193
Sonu olarak, ne srdm fikirlere yaplacak itirazlar gstermek istiyorum. Mitolojiyle ilgilenen birka rencinin, baz durumlarda mit ve ritel arasnda bir ilikiyi yadsyacan dnyorum. Fakat benim iin artc olan, en basit bilimsel gereklerden biri olan benzer nedenler benzer sonular dourur ilkesini kabullenmekteki isteksizliktir. Bir baka artc olay da, en u speklasyonlardan en yaln tarihsel gereklere kadar ok boyutlu nedenlerin, mitlerle birlikte snflandrlmalar iin yeterince benzer hikyeler retebileceidir. Bu fenomeni aklayabilmek iin kimi teorisyenler grne gre byk ihtimalle tm deiik biimleri ayn kalba sokmak ve onlar bir arada tutmak iin birbirine yaklama dedikleri gizemli bir g isterler. Fakat bu, kltr sorunu iinde deerlendirilebilecek bir yaknlatrmadan ok birbirinden uzaklatrmadr. Bu yzden, mzelerimizdeki eserlerin, mezhep ve diyalektleri eitlidir. Mitlerin benzer olmalarnn nedeni, benzer ritlerle ilikili olarak domalardr. Ritel, ou zaman ve birok insan iin olduu zere, dnyadaki en nemli eydir. Mzik, dans, resim ve heykel ritellerle ortaya kmtr. Tm bunlar, inanmak iin birok nedenimiz olduu zere, dnyevilemeden ok nceleri tpk hikye anlatcl gibi kutsallard. Cefnitilla, Usk Monmouthshire, ngiltere
NOTLAR 1 ev notu: Tevratn Levililer blmnn 10. ksmnda anlatlan hikayeden sz edilmektedir. Ayrntlar iin bkz. Eski Ahit Levililer blm. 2 The Labyrinth, ed. S. H. Hooke (Londra, 1935) s. ix. (ev. Notu.)Samuel Henry Hookeun Trkede bulunan eseri iin bkz. Ortadou Mitolojisi (mge Kitapevi Yaynlar,1991) 3 (ev. Notu) Akad mitolojisinde tanrlarn annesi ve Apsunun ei. Ayrntl bilgi iin bkz. S. H. Hooke, Ortadou Mitolojisi ev. Alaeddin enel. (mge Kitapevi Yaynlar,1991) 4 (ev. Notu) Makalenin aslnda Tennysondan alntlanan drtln ngilizcesi yer almaktadr. Ne var ki, btnln bozulmamas iin drtlk evril-
memitir. For wisdon dealt with mortal powers,/ Where truth in closest words shall fail,/ And truth embodied in a tale,/ Shall enter in at lowly doors. 5 E. O. James, Chiristian Myth and Ritual (Londra,1933), s. viii. 6 A. M. Hocart, The Life-giving Myth (Londra, 1952), s. 16 7 (ev. Notu) Yunan Gne tanrs 8 Quoted by A.M. Hocart, Social Origins (Londra, 1954), s.5 9 H. J. Rose, Primitive Culture in Italy (Londra, 1926), s.43. 10 H. J. Rose, A Handbook of Greek Mythology (Londra,1933), s.104. 11 W. R. Halliday, Indo-European Folktales and Grek Legend (Cambridge, 1933), s.103. 12 J. A. K. Thomson, Studies in the Odyssey (oxford, 1914), s.54. 13 A. M. Hocart, The Progress of Man (Londra,1933), s. 223. 14 Hocart, The Life-giving Myth, s.13. 15 B. Malinowski, Myth in Primitive Psychology (Londra, 1926), s. 13. 16 C. Von F. Haimendorf, The Raj Gonds (Londra, 1926), s. 99. 17 W. J. Culshaw, Tribal Heritage (Londra, 1949), s. 64. 18 M. Fortes, The Web of Kingship Among the Tallensi (Oxford, 1949), s.3. 19 Lord, Raglan. The Origins of Religion (Londra, 1949) 20 E. E. Evans-Pritchart, Witchcraft among the Azande (Oxford, 1937) s.442. 21 E. E. Evans-Pritchart, The Nuer (Oxford, 1940) s.442. 22 W. J. Gruffydd, Math vab Mathonwy (Cardiff, 1928), s. 81. 23 W.J. Gruffyd, Rhiannon (Cardiff, 1953) s. 59; cf. S. Baring-Gould, Curious Myths of the Middle Ages (Londra, 1892), s.134. 24 Baring-Gould, Curious Myths, s. 119. 25 P. Saintyves, Les Contes de perrault et les rcits parallles (Paris, 1923), s. 13. 26 Mary Danielli, Intiation Ceremonial From Norse literature Folk-lore, LVI (1945) 229-245. 27 Lord Raglan, The Hero (Londra, 1936) s. 256,264,272,278 28 Malinowski, Myth in Primitive Psychology, s. 41,81. 29 E.C. Parsons, Pueblo Indian Religion, I (Chicago, 1939), 216. 30 M.C. Wheelwright, Navaho Creation Myth (Santa Fee, 1942), s. 19. 31 W.Z. Park, The Handbook of South Amerikan Indians, II (Washington, 1946), 886.
194
"DOA MTOLOJLER" HAKKINDA TEORLER*

Yazan: Jan De VRIES eviren: Glten KKBASMACI**
Mitoloji, halkmasal ve efsane arasndaki fark Profesr Bascomun gzlemlerine gre, en azndan on dokuzuncu yzyln balarnda Alman Grimm kardelere kadar uzanr. Ayn zamanda daha nceki yzyllarda almalar olmakla birlikte, mitolojinin ciddi, bilimsel olarak incelenmesinin on dokuzuncu yzyln balarnda balad sylenebilir. On dokuzuncu yzylda mitoloji ksmen ilkel insan iin fonksiyonel olarak bilimin e deeri olarak alglanyordu. lk insann, doann glerini aklamaya ya da anlamaya alrken dncelerini mitolojik forma dntrdne inanlyordu. Her biri mitopoz iin bir doal fenomenin, rnein, imek, gne, ay, vs nemini savunmaya ynelik, birbiri ile rakip bir grup teori nerilmitir. Bu teorilerin tamam evrensel karakterde olup, mitin belli bir orijininin tm insanolu iin ayn olduu varsaymna dayanyordu. Mitoloji ile ilgili on dokuzuncu yzyla ait teoriler temel olarak orijin zerinde dururken, yirminci yzyl teorileri mitlerin yaps ve fonksiyonunu vurgulamtr. Kimi zaman orijinlerin, gnein douu ve bat gibi doal fenomenler olduu varsaylrken, kimi zaman Avrupa mitlerinin (ve masallarnn) Hindistandan yayldn savunan Hint ekolnde olduu gibi sadece coraf varsaylyordu. Hollandal halk bilimci Jan de Vriesin (1890-1964) bu ksa aratrmasnda on dokuzuncu yzyl mitolojik emasndaki entelektel z hissedilmektedir. Her
*
ne kadar bu teorilerin ok az hl gven uyandrsa da mitolojinin akademik aratrmalarn meru balam olarak mitolojinin geliimini harekete geirmitir. Mitolojik teorilerin tarihsel geliimi ile ilgili daha fazla detay, Vriesin daha kapsaml almas olan Forschungsgeschichte der Mitologie (Freighburg ve Mnich, 1964)te bulunabilir. Mit zerine daha eski tarihli teorik yazlar iin Burton Feldman ve Robert D. Richardsonn The Rise of Modern Mythology (Modern Mitolojinin Geliimi), 1680-1860 (Bloomington , Ind.,1972) almas incelenebilir. Gne mitolojisin ykselii ve d ile ilgili deerli bir tarihsel kayt olarak Richard M. Dorson, The Eclipse of Solar Mythology (Gne Mitolojisinin Tutulmas), Journal of American Folklore 68 (1955) grlebilir; (Thomas A Sebeok, Mit: Bir Sempozyum [Bloomington, Ind. 1958], sf. 15-38 ve Alan Dundes , ed., The Study of Folklore (Halk Bilim almas) [Englewood Cliffs, N.J.,1965], sf. 58-83 adl almalarda alnt yaplmtr). On dokuzuncu yzylda mitoloji almalar ile ilgili daha fazla bilgi Janet Bursteinn Victorian Mythography and the Progress of the Intellect (Viktorya Dnemi Mitolojisi ve Dncenin Geliimi) almasnda bulunabilir. Viktorya Dnemi almalar 18 (1975), 309-24. On dokuzuncu yzyln banda, din tarih aratrmalar temel olarak HintAvrupa halklar zerinde younlamtr. Eski Hint dili ve metinler hakknda artan bilgi ve almalar Yunan ya da Alman kaynaklarnn izin verdiinden ok
**
Makale, Alan Dundesin editrln yapt Sacred Narrative Readings in the Theory of Myth, University of California Press, 1984ten alnmtr. Gazi niversitesi Kastamonu Eitim Fakltesi retim Grevlisi
195
daha derinlere uzanmaktadr. Ve Sanskrite verilen nemin fazla olmas bir avantaj olmamakla birlikte nemli bir etken olmutur. Balangta, Brahman dilinin grnte tm Hint-Avrupa dilleri ile ayn kkenden geldii hissediliyordu. Karlatrmal bir alma ile Sanskritin Yunanca ve Latince gibi bu orijinal dilden kaynaklandnn bulunmas uzun yllar almtr. Sanskrit sadece karde diller arasnda olmutur. Her durumda, Sanskrite olan ilginin ar olmasnn sonucu Vedalarda netleen fikirlerin klasik antik alardaki fikirlerden daha eski ve orijinal olarak ele alnmas olmutur. Vedalara ynelik tek tarafl ynelimin daha ileri bir yan da olmutur. Veda ilahilerini temel alarak doadan esinlenen betimlemelerin bulunduu mitolojik antrma ve tanmlamalar iermekteydi. Seher vakti tanras Ushas; Yunan mitolojisinde Eos; gibi bir figr aire gnn aarmas ve n egemenlii hakknda ark sylemesine esin kayna olmutur. Vedaya gre cennetten ineklerin salverilmesine neden olan Hindistann Vritra ile arpmas efsanesinin, uzun zamandr beklenen ve gelii iin dua edilen yamurlar balatan gk grlts hakknda olduu grlmektedir. Hint tanrlarnn doann gleri olduu ve mitlerin doal fenomenlerin hayali canlandrmalar olduu fikri gelimitir. Bir fenomenin tercih edildii grlrse, bu mitolojik sistemin merkezi olarak alnrd. Bu ekilde, gk grlts teorileri ve hikayeler ve dolaysyla da gne ve gstergeleri domutur. Gk grlts mitolojisinin temel bileenleri Adalbert Kuhn ve kaynbiraderi Wilhelm Schwartzda yer almtr. Kuhn Hint Avrupa kltr aratrmalarna dilbilimi temelinde balamtr ve Hint Avrupa arkeolojisinin kurucusu olmutur. Daha sonra, Jacob Grimm rneini izleyerek koleksiyona geri dnm ve popler gelenekleri incelemitir; bu da
onu mitolojiye getirmitir. 1859da hazrlad Die Herabkunft des Feuers und des Gttertranks (Ate ve Kutsal kinin Kkeni) adl temel yapt, kendi zaman ierisinde alglandnda olduka kapsaml bir kitaptr ve hl hak ettii ilgiyi grmektedir. Mitolojik sunumlarnda atmosferik bir fenomenle, gndzn ve gecenin, yazn ve kn geii ama zellikle gk grlts ve frtna ile giri yapar. Yaplar itibariyle Indra ve Maruts mitleri zeki bir dokmantasyon oluturur. Ayrca eitli Hint Avrupa mitolojileri arasndaki uyumu dilbilimsel verilerle desteklemeye alr; bu yaklam diller arasndaki uyumun henz kefedildii bir dnemde olduka nemli olmutur. Varunann Uranos ya da Surya (Sanskrit: gne) ile ve Helios (Yunanca: gne) ile karlatrlmas doal grnyordu. Kuhn ayn zamanda Hint Gandhavralar ile Yunan Centaurlar arasnda benzerlikler de gryordu. Asvinlerin annesi olan Saranyu ile Yunan Erinyler arasnda benzerlik grmt; bu daha riskliydi, tpk Hermialar ile bir kpek ad olan Sanskrit Sarameya karlatrmas gibi. Diller arasndaki ilikiyi belirleyen fonetik kurallar zaman iinde daha iyi bilinir hale geldiinde ve bilimsel etimoloji imkansz hale geldiinde Kuhnun metodu eletiri kaldrmaz olmutu. Modern dilbilim Hint ve Yunan mitolojik figrler arasnda kurmu olduu gzel paralelliklerin hzla ilenmesini salamtr. Bunun sonucunda, bilginler Hindistan ve dier Hint Avrupa tanr adlar arasnda karlatrmal bir alma yapma giriiminde bulunmak iin uzun sre ekinmilerdir. Bu kesinlikle bilim adamlarna mal olmutur nk her eye ramen, daha sonra yaplan almalar din alannda isim ve kelimelerin fonetik kurallardan sapma gsterebildii sonucuna varmtr. Dil kullanmnn sradan konumalardan farkl olduu kutsal alanda bu ekilde istisnai formlar ortaya kmaktadr. Dini szckler balamnda tahttp://www.millifolklor.com
196
bu fenomeni bir rol oynam olabilir. Son olarak, fonetik alannda gittike artan sofistike yap kutsal adlarn bir lde karlatrlmasn kabul edilebilir klm olmakla birlikte balangta bu yndeki abalara phe ile yaklalmtr. Doa mitolojisi uzmanlar arasnda, doa fenomeni iin zel, romantik bir duygu olduu reddedilemez. Schwartzda yle sylenmektedir: Neredeyse tm halklarda en evrensel ve orijinal byleyici feti olan yldrmn gkyznde yamurun kaynan izler ya da kk bir farkla gk grltsnn aln ya da mitolojik olarak ifade edecek olunursa aan yldrm iei frtnal gecelere glgelerini getirir ya da imekler bulutlar alatrken parldayan hazinesi ile bulut dalarn aa karr gibi grnr.1 Doa mitolojisi uzmanlarndan hi biri hayal gcnden yoksun deildir ve bu da onlarn eski mitolojide her trden fiziksel fenomeni tespit etmelerine yardm etmitir. Dier tm konularn tesinde Schwartz, Wodann (skandinav ana tanrs) frtna olduunu ileri srmtr ve Hint Vayu ile karlatrma kendiliinden aa kar. Bulutlar arasnda gizli Hint tanrsnn eylemleri cennette gereklemektedir. Wodan olaynda gk grlts ve frtna bir bakma ikincil unsurlardr. Bunlar Donar ya da Zeusda temel unsurlardr. Donarn devasa, eytan bir varlk olduuna ve frtnann vahi karklnda gkyznde imekler akan atnn zerinde dolatna inanlyordu. Bulutlarn altnda akan imein gzlerinden kan kvlcmlar olduuna ve bulutlarn gzlerini tpk bir apka gibi gizlediine inanlyordu. Ancak imeklerin akmas ayn zamanda ykseklerden frlatlan bir mzrak ya da parldayan bir kl da olabilirdi. Bu motifler de sonu olarak avc ya da sava bir tanrnn gstergeleri olarak yorumlanabilirdi.2 Ayn balamda Schwartz Alman kahttp://www.millifolklor.com
bilelerinde ilkel mitoloji de Wodann Yunan ve Roma mitolojilerinde daha belirsiz olarak ortaya kan ancak Hint Avrupa popler inanlarnda benzer olan ok sayda eyi ierdiini gzlemlemitir. lkel mitoloji ve popler inanlar Schwartz tarafndan belirlenen yeni kavramlar olmutur. Jacob Grimmden bu yana popler gelenekler giderek artan younlukta derlenmi ve incelenmitir. Grimm bunlar uzak pagan gemiten gelen kymetli kalntlar olarak grmtr; eski mitlerin peri masallarnda yaadn ve efsanelerde, Hristiyanlktan sonra cceler ve devlere dnen pagan tanrlarna ait son izlerin olduunu dnmtr. Schwartz farkl bir gr gelitirmitir. Halk destanlarnda hl yaayann eski bir tapnan yanklar deil, ok tanrlln ortaya kt temel olduunu dnmtr. Popler inan ya da halk dininde, tm bu doa st varlklarn, ccelerin, devlerin, cinlerin ve su ruhlarnn bilinmeyen zamanlardan beri insanlarn zihinlerinde yer aldna kesin olarak inanlmaktadr. Dahas, bu cinlerden oluan grup Yunan ve Hint mitolojilerinin byk tanrlarndan ok daha eskidir. Bu nedenle, Schwartz tanr figrlerinin ok daha yksek dncelerin erdemiyle bin yl ierisinde doduuna inanmaktadr. Bu yksek dini anlamak iin o dnemde halkn (das Volk) neye inandn ve ne dndn ve hl neye inandn ve ne dndn bulmamz gerekir. Schwartzn dnce eklinde bir mantk bulunmaktadr. On dokuzuncu yzylda aratrmalar medeniyetin ve sonuta dinin tm elerinin bir evrimden getiini varsayarak balamtr; ematik fetiizm / ok tanrllk / tek tanrllk serisi on sekizinci yzylda bile biliniyordu. Geerlilii sorgulanmyordu. Mevcut popler dinde eski ilkel mitolojinin byk lde oktandr Hristiyanlkla yklan ve eytan varlklara dnen tan-
197
rlarla var olmas imkansz deildir. nsanlar arasnda gizli olarak var olmasna nclk eden batl inancn ilk alardan gelen Hint-Avrupa inanlarn temsil ettiinin varsaylmas yanl olacaktr, ancak kantl da gz ard edilmez. Schwartzn yapt gibi, Hint-Avrupa uluslarnda ortak olan ve bunlarn blnmesine nclk edecek bir tapnak varsayldnda eytan ruhlara olan ilkel inanlarn abartlmas riski ok byk deildir. Entelektellerin bir araya geldii antrofomorfik bir tapnan (Vedic ibadetlerden bildiimiz gibi) sofistike rahip okullarnn almalarnn, nfusun alt tabakas zerinde ayn etkiye sahip olamayaca aktr. Burada anlandan ikincisinde, ruhlarn ve eytanlarn nemli figrler olduu ve gnden gne tapnan byk tanrlarnn rollerinin bulunmad ok daha basit ve daha saf bir inan olduunu varsaymak kesinlikle mmkndr. Yine de, Schwartzn ilkel mitoloji dncesi bilimsel aratrmalar asndan lmcl hale gelmitir. Uzun sre gemeden, Adalbert Kuhn tarafndan ileri srlen; Hint Avrupa tanrlarnn isimlerdeki benzerlikten anlalabilecei ynndeki fikirlerinin yklmas ayn zamanda pan-Hint-Avrupa tapna nosyonuna da zarar vermitir. Zekice ortaya konmu bir dilbilimsel eletiri, bir zamanlar son derece arpc olan tanmlamalarn byk ounluunun salam kalmamasna neden olmutur. Bu bilimsel karklktan etkilenmeyen ve HintAvrupallar tarafndan gerekten tapnlabilecek olan tek tanr eski gk tanrs, isim vermek gerekirse, Dyaus pitar (Sanskrit), Zeus pater (Yunan) ve Jupiter (Latin)in gz ard edilmesi zordur. Tartmada elde edilen net sonu, gk tanrsna tapnmann yannda popler din ya da dier adyla ilkel mitolojiden baka hi bir eyin bulunmamas gerektii olmutur. Zaman iinde, yzyllar iinde, kaynaklardan rendiimiz ok
renkli tapnak vcuda gelmi olmaldr. Tahminen bu Hint-Avrupallarn ana vatanlarn terk etmelerinden sonra olmutur. Her ulusun ikincil tanrlarna verdii kendilerine has isimleri vard ve bunlar bamsz olarak kefettiklerini (ya da kendilerine mal ettiklerini) ispatlamlard. Bu mantk, daha sonra daha detayl olarak ele alacamz on dokuzuncu yzyl tarihilii erevesine mkemmel biimde oturmutur. Bu pagan tapnan nasl yavaa yaplandnn gsterilmesi ekici bir grev halini almtr. Bu sre, giderek artan kltrel karmaklktan dolay yeni tanrlara olan ihtiyacn bir sonucu olmamtr, bunun yerine betimleme ve geleneklerinin bir btn olarak dn alnd yabanc medeniyetlerle karlkl ilikilerden kaynaklanmtr. Bu hipotez Yunan mitolojisi almalarnda hali hazrda dogma durumundayd: Zeus-Ammon Msrdan, Dionysus Trakyadan, Apollo Libyadan gelmiti; eski a insanlarnn tad tm sapmalar Yunan tapna alimleri arasnda hl deimez halde korunuyordu. Dier kutsal varlklar iin yabanc bir kken de olas grlmtr. Romallar bir tanrlar dnyasn neredeyse tamamen kabul eden bir ulus olarak grlmlerdir; onlar tm Yunan tapnan kendilerine mal etmemiler miydi? Alman kkenli insanlar ve onlarn ilah varlklarna da benzer ekilde yaklalmtr. Keltlerin kltrel stnl tartma gtrmez olduundan Belikallar ve Galler ile Ren nehrinin aalar boyunca karlaan Alman kabilelerinin onlardan Donar ve Wodan gibi tanrlar aldklar varsaylmtr. Yirminci yzylda bile, Gustav Neckel Alman tanrs Balderin Yakn Doudan skandinavyaya Trakya zerinden geldii tezini savunuyordu. Ancak, biz doa mitolojisi uzmanlarna ve Schawartzn ilkel mitolojisi ile ilgili sorunlara dnelim. On dokuzuncu yzylda ilkel mitoloji alannn en baarl rencisi Wilhelm Mannhardt (1831http://www.millifolklor.com
198
80) olmutur. almalarnn balangcnda Adalbert Kuhn yaklamn izleyen doa mitolojisi tanmlamasn kabul ediyordu. Ancak daha sonra din-tarih almasnn popler geleneinin tad byk nemi anlamtr. Kendi para ve zamann feda etmek uruna, bamsz olarak anketler aracl ile doru bilgiler derlemeye karar vermitir ve aratrmalar Almanya snrlarnn ok tesine gemitir. Hasat geleneklerine odaklanmtr. Elde ettii sonular 1865de Boggenwolf und Roggenhand adl kitapta yaynlanm ve bunu 1868de Die Korndamonen izlemitir. Bu almalarda popler dinde belli varlklarn; kiisel varlklarn, msr tarlalarnda dourganlk ruhlar olarak var olduuna, bu ruhlarn hasat zaman yakalanabileceine inanldn aklamtr. Son buday demeti ile ilgili merak uyandran baz adetler bu gelenei Mannhardta gstermitir. Mannhardt ba yapt olan Wald und Feldkultede (1875-77 Ormanlarn ve Tarlalarn Kabileleri) Yunan ve Teutonlarn popler fikirlerinin birbirleri ile ne kadar yakndan benzetiini ve Eleusis srlarnn nasl benzer fikirlerden kaynaklandn gsteren materyalleri bir araya getirmitir. Yazsnda ayn ruhsal sre hakknda unu sylemektedir; inan da pek ok eyi aklar; Demeter mitinin de kaynadr. Aklmda bitki hayatnn insan hayat ile karlatrlmas var. Eski zamanlarda sadece aalarn bymesi, iek amas ve solmas hayvanlarn ve insanlarn koullar ve geliimi ile karlatrlmakla kalmam; belki de imdi daha ak biimde dilde ve insanlarn adetlerinde tahllar ile insanlarn benzerlikleri su yzne kmaktadr.3 Mannhardt ile birlikte folklorik mitoloji muzaffer ilerleyiine balar. Egemen olduu gn yaanm ve ardnda bir dizi nemli anlay brakmtr. Ancak almann pek ok dal gibi o da tek ynllk ve abartya bal olarak bozulmu
ve ar eletirilere neden olmutur. Mannhardtn dncelerinin nemi en belirgin biimde ngiliz antropolog Sir James Frazer (1854-1941) zerindeki etkisinde kendini gstermitir. Frazern kitaplar Spirits of the Corn and of the Wild ve Adonis, Attis, Osiris (Msrn Ruhlar ve Adonis, Attis, Osiris) bu etkiye ahitlik eder. 7 Mays 1876 tarihinde Karl Mllenhoffa yazd bir mektupta Mannhardt unlar yazmtr: Ben mitolojilerin tm ruhsal tepkilerini; Kuhn, Schwartz ve M. Mler ve bunlarn tm ekol gibi, doal fenomenler ile ele almaktan ok uzam; hele bunlar sadece gk fenomeni (gne ya da meteorik) ile ele almaktan ok daha uzam; iirsel ve edeb retimi mitolojinin retilmesinde temel faktrler olarak deerlendirmeyi ve gerekli sonular karmay rendim. Dier yandan, ilk mitlerin bir blmnn kkenlerini doaya ilikin iirlerden aldna inanyorum; biz artk bunu kolaylkla kavrayamyoruz ve (ada ilkellere olan) benzerliklerle aklanmas gerekiyor. Bu benzetmeleri yapabilmemiz tam bir tarihsel kimlii ifade etmemektedir, ancak benzer bir kavramsallatrma ve benzer bir geliim aamasna benzer bir yatknlktan faydalanmaktadr.4 Bu Mannhardtn lmnden bir yl sonra 1881de A. Bastian tarafndan Der Vlkergedanke im Aufbau einer Wissenschaft vom Menschen (nsan Bilim Asndan Kolektif ya da Etnik Fikirlerin Fonksiyonu) adl tezinde ortaya konan bir fikirdir. Bastian burada insan ruhunda var olduu grlen ve bu nedenle her yerde ve her ada ifade edilebilecek Elementargedanken (temel fikirler) zerinde durur. Bu ynlendirici bir dncedir ve baz ekillerinde olduka arlkldr; birbirinden ayr yerlerde benzer inanlar tek bir kkenden geliyor kabul edilerek ele alndnda dengeyi yeniden salayabilir. Bu ekilde daima
199
etkileyici bir lmlla sahip olan Mannhardt hem folklor hem de din tarihi alanlarnda modern alimler iin bir nc olmutur. Ancak, daha sonra yaplan aratrmalar topraa dair detlerin ve grlerin Hint-Avrupa alanlarndan ok daha uzaklarda var olduunu ortaya koymutur. Mannhardt tarafndan yeniden yaplandrlan popler inanlarn kkenlerini Hint Avrupa kltrnn daha eski aamalarnda deil, ok daha eski tarih ncesi tabakalarda aramalyz. Mannhardt yukarda yer alan mektubunda hi phesiz en nemli doa mitolojisi uzman olan Max Mllerden (1823 1900) bahsetmektedir. O sadece dinler tarihi rencisi deil, ayn zamanda byk bir dilbilimciydi. Tannm bir Sanskrit rencisi olarak Hint kaynaklarna dorudan ulaabiliyordu; Adalbert Kuhn bunu ancak ksmen gerekletirebilirdi. Max Mler ayn zamanda Vedic metinleri ilk yaymlayan kii olmu ve bu arkaik ve genellikle karmak ilahileri yorumlamas ile n kazanmtr. Aslnda Hint mitolojisi konusunda en zel bilgilere ulamak iin her eye sahipti. Bir kiinin yaad zamann ruhu genellikle yorumunu belirler. Max Mllerin yaad dnemde genel olarak sahip olunan dnce ok tanrl dinin bir doa klt olduudur. Bu dnce doa panteizmi ve panenteizme eilimli olan Romantiklerden kaynaklanyordu. Daha nce belirttiimiz gibi, Brahmann metaforlar ieren dili bu grlere imkan tanyordu. Max Mller iin Aryan tapnann oluumunun temelinde korku veren gk grlts deil, daha sevecen bir fenomen olan gn douu yer almaktadr. Fenomenini yaz ile kn atmas ve baharn geri gelii zerine kurmutur. Doaya ilikin nispeten modern hislerle gnn douuna deer vermitir. Doada hibir grnt yoktur ki, felsefenin hilik karsnda akna dnmenin en byk
erdem olduunu retmeyi istedii bizler iin bile gn douundan daha etkileyici olsun. Kald ki, eski zamanlarda hayranlk duyma gc insanoluna verilmi en byk ltuf olarak kabul edilmitir ve insan ne zaman daha youn hayranlk duyarsa, kalbi nee ile memnuniyet duyduunda ve glendiinde; Iklar tanrs, yaam, ak ve mutluluk tanrs! yaklam ortaya kar.5 Bu sadece modern ve ok romantik bir kimsenin iirsel olarak kendinden geii olarak dnlmelidir. Bu tarzdan arlklar ilkel dnce ve hisler hakknda bilgi sahibi olan Malinowski tarafndan eletirilmitir: lkeller arasnda yaayan mitler zerinde yaptm almalara dayanarak, ilkel insann ok snrl bir lde de olsa doaya kar saf bir artistik ya da bilimsel ilgisi olduunu syleyebilirim; fikirlerinde ve hikyelerinde sembolizme fazla bir yer yoktur ve aslnda mit bo bir rapsodi, amaszca ortaya atlan kibirli hayaller yoktur, ok alan, son derece nemli kltrel bir g vardr.6 Max Mllerin sunduu aklamay gstermek iin Hint Tanras Saranyudan bahsetmek istiyorum. Kuhn ile birlikte Yunan Erinysin benzer sesine nem vermektedir. Yine de onu frtna bulutlarnn deil, gn douunun kiiselletirilmi hali olarak grmektedir. Bu nedenle onu Ushas ile karlatrr, bu zellikle her ikisinin de ikiz annesi olmasndan kaynaklanmaktadr (Saranyu zellikle Vedic tapnann nl ikiz ilahi varlklar olan Asvinlerin annesi olarak bilinir). Ancak Athena da ikiz annesidir. Bu yzden Athena da sabah alacakaranl tanrasdr, bunun kant, sabah alacakaranlnn dou ynndeki gkyznden douu gibi, Zeusun bandan doduu mitidir. (Sonuta, Hindistanda dou mardha divah ya da cennetin aln olarak bilinir!) Bu ekilde, Sankritede hem uyandrmak hem de bilmek anhttp://www.millifolklor.com
200
lamna gelen budh fiili erkekleri uyandran ve onlar bilgiye ynlendiren tanra olduu dnlrse, Athenann bilgelii aklanm olur.7 Artk byle hayali aklamalar iin szckleri harcamaya gerek kalmamtr. Doa mitolojisi tanmlamasnda bir noktann aklanmas gerekmektedir. Doa fenomenine duyulan hayranlk kiisel bir ilahi varln ortaya kn nasl salar? Heyecan; ya da gk grlts, korku ya da dehet; bildiimiz mitolojiyi nasl gelitirir? Max Mllerin kafasn kurcalayan bu sorun olmutur. Sistemin temel tan oluturan bir zm bulana kadar durmamtr. Bir dilbilimci olarak arad ipucunu ilkel insann duygularn ifade ettii formda bulmutur. Filoloji uzman Christian G. Heynede antik a insannn duygular ile beslenerek hayal gc asndan algladklarn yeniden yaratt fikri ile karlayoruz. Bu imaj duygularn ifade edildii bir dilde ortaya kar nk ilkel insan soyut dnceler oluturamaz. Soyut gerekelendirme rnein, babalk balamnda ortaya kar. Max Mller de benzer bir mantk ortaya koymutur. O da ilkel dilin soyut deil grsel olduuna inanmtr. Gnn douu ifadesinde bile saf bir zaman kavram m vardr yoksa douu gerekletirmesi beklenen bir arac yok mudur? Max Mllere gre zihin hassas ve kelimelerle dolu olduu srece, geceden ve gndzden, yazdan ve ktan, bunlara bireysel, aktif, cinsellikle belirlenen ve sonunda da kiisel bir karakter ile atfta bulunmakszn bahsetmek mmkn olmazd. Bu fenomenler ya, kendi sindirilmi dncelerimizde olduu gibi, hibir ey deildir, ya da bunlar belli bir eydir ve byleyse bunlar sadece g olarak deil g ile donanan varlklar olarak alglanabilir.8 Dilin hissi, grsel yaps fiillerde de grlr. Bunlar tam, ilkel neme sahiptir ancak soyut dncelere henz yerlehttp://www.millifolklor.com
memitir. rnein takip etmek fiili birinin bir bakasnn arkasndan gittii varsaymn ierir ve zaman iinde daha sonra ortaya kmak anlamnda anlalmamaldr. Bu nedenle, gnein gnn aarmasn takip ettii sylendiinde baka bir varl seven ve onu kucaklamak isteyen bir varlk alglanmaktadr. lkel insan iin gnein douu ayn zamanda gecenin gzel bir ocua hayat verdii andr. Byle hayal gc olan bir dil varsayarsak, medeniyetle ve soyutlamalarla birlikte anlam kaymalar olmasn beklemeliyiz. Ancak, Max Mller baka bir dilbilimsel fenomen ortaya atar: ok anlamllk ve eanlamllk. Pek ok nesnenin birden fazla nitelii olduundan zaman iinde her birine ok eitli adlar verilmitir; ok anlamllk. Bir zellik birden fazla nesneye atfedilebileceinden kelimeyi bu nitelii asndan farkl duygularla anlamak mmkn olmutur; yani bir sfat ok farkl nesneleri artrabilir: eanlamllk. Mitolojik fikirlerin geliimi asndan bunun anlam, Max Mllerin mantna gre Hint geleneklerinde grlebilir. Creuzerin almalarnn balang noktas olan Siva ya da Mahadeva mitleri ya da Vishnu ve Krishna mitleri ok kymetlidir; Hindistan topraklarndan yaban ve fantastik bir bitki olarak ge ortaya kmtr. Veda Aryan kabilelerinin gerek ilah kaynadr; Hesiod karikatrn vermitir.9 Daima ve doas itibariyle ilahiyat bilen insan ruhu dilin kar konulmaz gc ile, doa st glerin imajlarndaki zel bir yne ynlendirilmilerdir. Bu ynn ne olduunu bilmek istersek, bunu Vedada buluruz. Metindeki tanrlar ardnda oyuncular olmayan, yaratclar deil, insanlar tarafndan yaplm maskelerdir; onlar numina (ilahi gler) deil, nominadr (sadece isim): gereklii olmayan isimler, kutsal olmayan gerek varlklar. Max Mller bu gelimeye dil hasta-
201
l adn vermitir. Bir zamanlar anlaml olan ok anlamllk ve e anlamllk balangta birbirinden ayr olan betimlemelerin birbirine karmasna neden olmutur. Fiillerden oluan bir koleksiyon iinde bir teki ne karlm olduundan ve tanrnn takdir edilen doru ad haline gelmi olduundan mitolojik bir syleyi ortaya kmtr. Dil hastal terimi talihsizce ortaya atlm bir terimdir ve Max Mllerin tm dil yapsndaki zayfln ortaya karr. Sonuta doal olmayan dilbilimsel bir karmaa ve karklk sreci nesiller boyunca anlaml ve gvenilir olan bir mitolojiyi nasl yaratabilir? Numina deil, nomina! Tamamen gl kiisel karakterleri nedeniyle bizi her zaman etkilemi olan pagan tanrlar iin byle bir ey nasl sylenebilir? u durumda Zeus ve Wodan, Indra ve Donar sadece ii bo isimlerden mi ibaretti? Onlar gerek tanrlard; insan neredeyse etten ve kandan olutuklarn syleyebilirdi; betimlemeleri ile son derece insan, eylemleri ile son derece inandrc. Hayata gl biimde mdahale edebildiklerinden sayg talep etmilerdir; onlara gleri ve karakterlerine gre hayranlk, gven ve ak duyulmutur. Mitoloji bir dil hastal deildir, insanlar iin ok ak olan bir gerektir, kendi varlklarnda doann ya da kendilerinin snrsz ve muammal ynlerini barndrr. Max Mllerin teorisi bir kez daha on dokuzuncu yzyl insan ile var olduunu bildii eitli inanlar arasndaki uurumu bir kez daha gstermektedir. Modern insann ruhu kendisini Hristiyanlktan uzaklatrd lde, z dogmadan uzaklatrlrken ve gizem hissi kaybolurken, Hristiyanln saf bir ahlak bilgisi olarak bozulmasna izin verdii lde, insanolunun dier dinleri anlay da ortadan kalkmtr. Ona gre bu dinler ylesine saft ki, derin beeri deneyim ile herhangi bir balantlar olamazd. Max Mllerin teorisi inanc hibir za-
man kavrayamam olduunu aka gstermektedir. O yaad zamana has bir insand. Yllar boyunca onu destekleyen heyecanl destekileri olmutur. ngilterede G.W.Cox onun sadk bir hayran idi.10 Fransada o dnemde Max Mller gibi bir dilbilimci ve din tarihisi olan M. Breal onun teorilerini yaymtr.11 A Reville gibi itibarl bir bilim adam 1881 ylnda doal fenomenlerin mitolojik aklamalarnn gerek anlamda dini eler asndan tamamen bo iirsel gezintiler olduunu iddia etmitir. Aslnda klt doadaki srecin bir taklididir; Reville bir ekilde merkezi bir fikirle ilgili olan ve karmak bir klt davran ierisinde bir araya gelebilecek bamsz semboller olarak alglad eleri analiz eder.12 Ne kadar zekice gerekletirilmi olursa olsun analiz tek bana yetersizdir. Ayn ekilde, ne kadar zekice dnlm olursa olsun, dncelerin yaps da yetersizdir. Ancak ilkel din hayatn doru biimde gzlenmesi kayda deer bir anlay ortaya koyar.
NOTLAR 1 Wilhelm Schwartz, Indogerrnanischer Volksglaube (Berlin, 1885), s.x. 2 Ibid, s. 225. 3 Wilhelm Mannhardt, Mytologische Forschungen, (Strassburg, 1884), s.351. 4 Ibid., s. xxv. 5 Max Mller, Chips from a German Workshop, vol. 2 (New York, 1869)s.94. 6 Bronislaw Malinowski, Myth in Primitive Psychology (New York, 1926), reprinted in Magic, Science and Religion (New York , 1954), p. 97. 7 Max Mller, lectures on the Science of Language, 2nd ser: (London , 1860), pp.484. 8 Mller, Chips, s. 56. 9 Ibid., s. 76. 10 G. W. Cox, The Mythology of Aryan Nations (London, 1870; An Ontroduction to the Science of Comparative Mythology and Folklore (London, 1881). 11 M. Bral, Mlanges de mythologie et de linguistique (Paris, 1887). 12 A. Rville, Prolgomnes de Ihistoire des religions, 2nd ed. (Paris, 1881).
202
AVRUPA HALK DANSLARI MLL VE MZKAL KARAKTERLER*

Yazan: John LAWSON eviren: Dr. Krat KORKMAZ**
DANS FGRLERNN GELM Danslarn ayak hareketleri dansn oynand yerdeki toplumun geliim eklini tanmlamaya yardm eder. Baz modellerin bir ok Avrupa lkesinde yaygn olmasna ramen, basit dans ekillerini ieren geliimin ilk safhas karlatrldnda en kompleks danslarn, sonucu bilinmeyen karmak tarihi olaylar dizisinin etkisinde kald grlr. HALKA Dansn ilk ve en basit ekli olan kapal halkalar her yerde bulunur. Kapal halkalar Yugoslavya, Romanya, Bulgaristan, Rusya, ekoslovakya, Orta Avrupa, Kolomoras ve benzeri saysz yerlerde hl ilkel hliyle vardr. Bu danslarda herkes eit ve cinsiyet nemsizdir. Eer by halkasnn baarl olmas gerekiyorsa herkesin tapnlan cismin etrafndaki daireye katlmas arttr. Danslarn ounda saa veya sola ok yava hareket edilirken sk sk ilerleme olmaz. Dans edenler yzlerini dairenin iine dndrerek birbirlerinin ellerinden, bileklerinden, omuzlarndan, dirseklerinden veya bel kuaklarndan tutarlar. Toplumlar gelitike bu paralele olarak trenlerde, ayinlerde ve geleneksel gsterilerdeki halkalar da karmaklar. Bu Celtic-Sellengers Round, Circassion Circle, baz Rus ve Moonshine ve Neda Griuning gibi Yugoslav danslarnda bulunur. Son zamanlarda, dans edenler dairenin etrafnda dnerlerken ieri dar hareket etmektedirler. Bununla birlikte oyuncular dansn byk blmnde konta srdrrlerken ayn zamanda alr ve bireysel hareketlerini de yaparlar. Kadn ve er* **
kekler nbetlee ayakta beklerler veya dans, bircinsin kendine zg eklinde yaplabilir. Dans esnasnda yaplan bu ilerde grlen farkllklar erkek ve kadnn yapt farkl ileri gsterir. nk, bu gibi danslar bir cinsin kendine zg oluturulan alma (grev) ile alakal danslardr. Bunlar arasnda, yulaf bimeyi temsil eden Provencal Dans Ronde de la Civia ve ilk kez obanlarn dans ettii, imdi ise ocuklarn oynad, kzlarn hasat dansn temsil eden Russian Moonshine danslar yer alr. Bazen bu danslar, Armenian Carpetwcaving Dansce ve Hebridan Weaving Lilt danslarndan olduu gibi daha karmak rneklerle geliirler. nk alma hareketleri karmak bir ekilde temsil edilmektedir. Bunlarn en karmaklar gerek alma hareketlerini iermeyen ama bu kategoride yer alan English Point ve Sword Dancelardr. Bu danslarn icra edilmesinde rnek olacak Flambarough Sward Dansnda aka grld gibi hasr ve sepet yapmnda kullanlan bir aletten erkeklerin dz tahta kllar tretilmitir. Bu rneklerin yapm gelenekle de ilgili olup bu harekete de leme threedling denir. Benzer ekilde Northumberland ve Durham ksa kllar veya ince kllarda (me) kullanlan tavan kuyruu gibi eri baklardan tretilmi ve figrlerde gsterilen ayak hareketleride, keten ipinin erilmeden nce ayakla ezilmesini temsil eder. Dier danslarda bu gibi temsili figrler de msrn harmanda dvlmesi, zmn ayakla ezilmesi ve giysi rmelerde grlr. Bu gibi danslar toplumun bir kesitinin zelliini sunmakta-
European Folk Dance, Its National and Musical Characteristics by John Lawson. Published by order at the Council Imperial Society of Teachers of Dancing, Londan 1955, page 19-34 Gaziantep niversitesi. Gaziantep Meslek Yksek Okulu retim Grevlisi
203
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 dr. Evvela erkekler bir ie balamadan bereket ayinlerinin znde olan ruhu armak zorundadrlar ki daha sonra onlarn hnerlerinin srlarn raklarna retmek zorunda olan bu yetikin reticiler bunu devam ettirebilsinler. Btn bu ilemlerde dans mkemmel bir ekilde yapabilmek iin karmak figrleri bir dizi provasna ihtiya vardr. Yan yana duran kllarn altndan ve stnden ieri ve dar dnerek gemenin birok ekilleri vardr ve her grup kendi zel metotlarna sahiptir. Birok ngiliz Danslarnda Marnis Dances danslarn sapan, mendilleri veya iki parmaklaryla evirerek yaptklar daha basit daire rnekleri vardr. Bu danslar hayat ayinlerin yapld yerlerde balatlan ve boa sesi veren zel mzik aletleriyle yaplan daha nceki basit Kololardan tretilmilerdir. Bu dans rnekleri, Hilt Sword Danslarnda ve Point Danslarnda yapld gibi zel almalarla icra edildii yerlere gre deiirler. Kolonun bir dier nemi de direkt olarak bereket (retkenlik) ayinlerinden tretilmi olmasdr. Kadnlarn oluturduu dardaki bir daire veya zincir, erkeklerin oluturduu ierideki daire veya zincirin etrafnda dner veya tersi de olur. Onlar daha sonra Dolmalian Eagle Koloda olduu gibi dansn hzn artrrlar ve erkekler kadnlar yakalayarak bereket sramalar ile onlarn etrafnda sallanrlar.Dier zamanlarda La Tournidjairede olduu gibi, beraberce dans etmeden nce cinsler yzyze gelerek ortak bir daire etrafnda hareket ederler. Dier ift daire danslarnda, imdi bir ocuk oyunu olan Corillon (le-De-France) de olduu gibi iftler an almay farz ederek, el rpma, ayak vurma grltleri yaparak baz alma metodu canlandrrlar. ZNCR Zincir dansnn ilk ekli, geleneksel gsterilerin gelimesindeki balang safhasnda yaplan kapal dairelerden tretilmitir. Baz otoritelere, gre kapal dairede bir aklk brakldnda ya eytan kaaca veya iyiliklerin ieri girecei inancyla zincir dans yapld. Bunun yannda, zellikle erkek zincirinin ortada, kadn zincirinin darda yapld ift katl kapal halka danslarnda, kapal daire iindeki by, erkeklerin bereket sramalar, kadnlarn ise etraflarnda sallanarak dnmeleri ile kadnlarn zerinden kalkp giderdi. O anda yaplan gl by halkann evresindeki krsal kesime giderdi. Bu gibi davranlar, geleneksel danslarn yapld ilkel yerleim yerlerindeki dar snrlar ierisinde her eyin bulunmamasndan kaynaklanmtr. Bu gerek, Chain Dansnn yaygn olarak yapld Yunanistan, Yugoslavya ve benzeri yerlerde kesinlikle vardr. Kyn ortasnda yaplan daireden sonra lider, grubunu alr, iyi ans getirmesi iin dank ekilde bulunan evlerin etrafnda, sarp yerlere veya alanlara gtrerek danslarna devam ederler. Bu danslarn ilgin bir taraf da, Greek Kalamatianos dansnda olduu gibi ayn adamn srekli lider olarak kalmamasdr. Bundan emin olmak iin, Liderin yaama dair balama noktasndaki yalvarmasn, grup ilerlerken galeyana getirip sramalarn, dnmelerini ve dier kendine has, grlmeye deer, hareket ve admlarn her yerde grebilirsiniz. Lider yorulduu zaman mendili kendinden sonrakine verir ve yeni lider enerjik bir ekilde devam eder ve o da yorulduu zaman bir sonrakine verir. Bu ekilde gsteri dansn balad ilk toplanma yerine gelinceye kadar devam eder. Elde bir meale veya dier bir sembol tutularak yaplan bu tip ayinlerden maraton yar tretilmitir. Bu, keza Guerilla Danslarnda canlandrld gibi len liderin yerine ondan sonrakinin, liderin klcn kaparak arpmaya devam etmesi eklinde olur. Buna benzer zincir danslar (Chain Dances), Norvegion Chasis, Farce Island, eski Yugoslavya Yunan danslarndaki gibi sk sk herkes tarafndan yaplr. Bazen dans tek cinsle kendine has liderinin tad zel iaretlerle ve ok kolaylkl sarp yollardan geilerek yaplr. Bu hareketlerin amac ise ilk zamanlar baz zel gruplar, toplumun rahat
204
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 iin saklanan srlarn bu hayat ayinin yollar zerinde bulunduunun zannedilmesindendir. Ara sra bu danslar; imdilerde yryerek veya koularak sylenen din veya yar din baz Chains, Cromingnons, Coreules danslarnda nbetlee ayakta bekleyen kadn ve erkeler tarafndan yaplr. Bu trn daha eski danslarnda, Pronencal Frondole, Fransa, talya ve spanyann, bu dans versiyonlarnda olduu gibi, ok karmak ylanvari rneklerle dans edildii grlr. Bu zel dansda karmak bereket ayinlerinde olan Theseus ve Labyrinth efsanesinin tasvir edildii farzedilir. Bu danslarda; kiiler, Labyrinthden Thesusa uzanan ipek ipliini temsil ettiklerini varsayarak mendillerle birbirlerine tutunurlar. Onlarn admlar labirentten geen dar ve kvrml yolu, oluturduklar halkalar ise Minotourla arptklar yeri temsil eder. Bu dansn sonunda, ndekilerin elleri ile yapt kemerin altndan dik, vakur bir ekilde yrmeleri ise onlarn nihai zafer alay kn temsil eder. Bir ok dier geleneksel gsterilerde bu basit yrmeler grlr. Bu hareket, onlarn yeni yaantlarnn balangcndaki sembolik nizamiye kapsna doru gittii inancndan domutur. HALAY Halay yry veya gezintisi kayna iki nemli kabile adetinden gelir. Birok Teutronic ve skandinav danslar halayla balar. Birinci adet iddetli bir kn arkasndan toplumun temizlik ihtiyac, dieri ise bereketin devamn salamak ihtiyacdr. ngilizler Helson Furry Dance, Abborts Brombay Horned danslar olarak muhafaza etmiler ve Avrupada dier rnekleri de vardr. ngiliz halaylarnda tm toplum yeil sprge veya benzeri dallarla toplanp her eylerini temizlerler ve evlerinin iinde, civarnda ve tm kasabada dans ederler. Baz yerlerde, halaya bir oyuncak ad veya baka bir hayvan liderlik eder ve zellikle kz seyirciler sadece ans getirmesi iin deil hayvan eken adamn kendilerini ldkten sonra dirilttiine inanarak katlrlar. Kuzey Rus Yakutlar tarafndan yaplan The Abborts Brombay Horned Dance dier geleneksel gsteriler ierisinde kendine has zelliktedir. Bu dans o ilkel insann inanlarnda, bir hayati kavgann kazanlmas, baarl bir av ve bereketin salanmas manasndadr Ren geyii boynuzu tayan beyaza, siyaha boyanm alt kiilik bir erkek, bir kadn, bir oyuncak ata binmi bir kii, ok ve yaylarla donatlm bir erkek ocuk tarafndan takip ediliyormu gibi ky ve alanlarda dans ederler. Siyah boynuzlu lider dierlerinin etrafnda ylan gibi kvrlarak, onlar ift sraya sokmaya alr gibi dans eder. Bu iki sra ise birbirlerine meydan okurcasna, byk boynuzlarn aa yukar sallayarak, ileri geri hareket ederek, apraz geilerde dnmelerle ilerler. Yakut dansnda bu daha basit bir ekilde yaplr. Bir kavgadan sonra en gl olan lider olarak en byk boynuzlar giyer ve kadn seyirciler arasnda ilk seme hakkn kazanr. Bazen halay danslar tek sral olmakla beraber ou ift sral olup, ift sral olanlardan iki enteresan dans gelimitir. Bunlarn birincisi bir sra kadn ve bir sra erkekten oluan her bir dokuz admda sanki allarn arkasnda uzanyormu gibi dans kesip yolda durarak yaplan Breton PilerLon dansdr. Bununla beraber bu dansta halay duraklar, iftler yollarna devam etmeden nce orada durup el ele tutunarak dans ederler. Daha sonra iftlerin yapt bu ikinci dansta, evvela Processional Courd Dance sonra English Longway Set ve bunlarn kta versiyonlar, en sonunda en popleri olan skandinav, Teufonu ve Alp Dans ekillerinin temel prensibi olarak ortaya kan iftler Dans Couple Dance gelitirilmitir. Bu danslardaki yakn dnler kiliseyi kzdrmtr. Buna hayret etmemek gerekir. nk, dans esnasnda harcanan enerji; danslarn kendilerini kaybederek ilkel atalarnn yapt bereket dansna benzer bir ekle girmesine mani olmayacak kadar oktu. Bu olay Viyana valslerinin, ngiliz balo salonlarna geldiinde tutucu anneler tarafndan da dikkate alnmtr.
205
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 KARMAIK RNEKLER ok karmak rnekleriyle Circle ve Longway Danslar ilk saray ve toplumsal danslardan gelitirilmitir. Kapal ember Usul; 17. yy sonlarnda balayarak 18 ve 19. yzyllardaki sko Gerekleri, Polonya Mazurka ve Krakovyaklar, skandinav ve Fransz trleri ile ngiliz Kauntri danslarndan olumutur. O, sk sk alp kapanan eitlemeleri, elerin ksa sreli birbirleriyle ayrlmalar, e deitirmeleri ile birok karmak tipleri ierir. Bunlarn en basiti eski Lectic Reels da bulunur. Daha karmak rnekleri 16. Yzylda sunulan danslar ile 17. Yzyldaki ngiliz Marques ve Fransz Balkettsi tantan danslardan tretilmitir. O yllarda bu danslarn yapld elenceler, mitolojik ve allegorik imarlarla retimi amalayan pelerin giymi edebi ahsiyetler ve filozoflar tarafndan dzenlenmitir. Hatta dans edenlerin ayaklar ile sunduklar rnekler, ya byl bir yazy resmetmek veya onurlandrlan baz lordlarn isimlerini izmek eklindeydi. Byle oynanan danslardaki gerek admlar genellikle ok basittir. Ama dans edenlerin eini ve gruptaki dier yeleri tutuundaki ve yer deitirmelerindeki enteresan yol takip edileri sk sk farkl ekillerde sunulur. Bu eit danslarda baz tutu ekilleri aada sunulmutur. erden Ellerin Balanmas; Ayn ynde veya ters ynde yanyana gelince ierdeki eller tutulur. Eller bazen dier dans edenlerle birlikte bina kemeri grntsn alacak ekilde kaldrlr. apraz El Tutuu; Erkek, kadnn sa elini sa eliyle, sol elini sol eliyle tutar. ki El Tutuu; Erkek, kadnn sa elini sol, sol elini sa eliyle tutar. Balo Salonu Tutuu; Erkek, kadnn sa elini sol eliyle tutar, sol eli kadnn sol krek kemiinin altnda bulunur ve kadnn sol eli erkein sa omuzu zerinde bulunur. Kol Tutmas; Eler sa veya sol dirsekleriyle zincirleme tutarlar. Daire Kavramas; Ne kadar kii dans etmek istiyorsa ellerini birletirir ve dairede, yukarda tutarlar. Ba Parmak Kavramas; Genellikle ya sol veya sa omuzlar yanyana birbirlerine doru ayakta duran iki erkek tarafndan da yaplr. Biri dierinin baparman skca kavrayarak onun etrafnda dner. ift Daire kavramas; Nbetlee ayakta duran kadn ve erkeklerden her bir erkek sa elini sanda duran kadnn beline yerletirir ve bir sonraki erkein sol elini kavrar. Sol elini solunda duran kadnn nnde yerletirir. Bir sonraki soldaki erkein sa elini kavrar. Kadnlar da ayn ekilde erkeklerinkinin zerinden ellerini balarlar. Dnerek Balama; Saat ynn dnerek dans ederken eler yz yze gelince sol elleriyle apraz tutuurlarken sa ellerini birbirlerinin omuzlarna koyarlar. Saat ynnn tersine dnerken de tutular dier ellerle yaplr. Sepet kavramas; Drt kiinin dans etmesi iindir. ki erkek kar karya gelerek sa elleriyle birbirlerinin sol bileklerinden tutarak ayakta durur. Sol elleriyle karsndaki erkein sa bileini yakalar (kavrar). ki kadn, erkeklerin zerinde ve altnda kollarn aarak birletirirler. Arkadan Tutma; Eler yanyana gelip yzlerini tek yan taraflara evirir (sa eli yan tarafa doru ak olan einin) sol elini her bir e arkasna koyar ve yan tarafa doru ak olan sa eli ile nndekinin sol elini tutar. Tek El Deirmeni; Drt veya daha fazla dans eden kii nnde kollarn am, baparma yukarya doru bakarak dans eden kiinin sa elini veya bileini yakalar veya saat ynnn tersine dans ederken sol elini yakalar ve dans eder.
206
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 ki El Deirmeni; ki ift iindir. Birinci ift ellerini yz yze gelecek ekilde tutarlar ve dier ift de ilk ift tarafndan oluturulan halkann altnda sol kollarn zerinden sa kollarn yerletirerek onlara balanrlar. Dnme; Eler ift el tutuu kullanarak etrafnda zplarlar. (ngiliz Country Dans) veya eleri ile bir eksen etrafnda, ya dirsekleri ile tutuarak veya einin sol kalas zerine, sa elleriyle tutuarak ve sol ellerini kaldrarak ya da balo salonlarn kullanarak dnerler. BAZI YER DETRME YNTEMLER Byk Zincir veya Hey; Eit sayda dans edenler bir zincir, Elips veya bir daire ierisinde yzlerini elerine dnerek ayakta dururlar. Sonra onlar ilk nce sa, sonra sol omuzlar birbirlerine deerek aa yukar eilerek, dorularak (ayn anda) ilk yerlerine gelinceye kadar hareket ederler. l Hey ; Heyler vardr ki bunlarda iki ekilde sekiz izerek yaplan bir figr vardr. ngiliz Mollis dansnda darda iki erkek birbirlerinden, dnerek uzaklarken merkezdeki dans liderini takip eder ve lideri ile ilk defa nc erkek buluur. sko versiyonunda ise d taraftaki iki erkek birbirleriyle yz yzedir. Ve ilk lider merkezdeki dansyla buluur. Bunun yannda drtl ve iftli heyler de vardr. Yarm Pousette ; ki ift kar karya, ellerini tutarak dururlar ve ayn anda ieri ve dar yarm daireler veya mekik gibi yer deitirerek dans ederler. Tam Pousette veya dnme ; Bu yukardaki ile ayndr. Fakat iftler daireyi tamamlar ve kendi yerine dnerler. Bu her iki figrler ya bir dairenin iinde ve dnda bir dairenin merkezi dairenin iinde ve dnda veya bir stunda hareket edilerek yaplr. Dnen iftler hareket ederlerken kendi kendilerine dnerler. Salma ; Bir ift dier dans edenlerin grubundan genellikle dar doru dnerek blnrler. Onlar sk sk grubun dier yeleri tarafndan takip edilirler. Gruplama ; Dans eden kii eine veya grubun dier bir yesiyle yz yze gelerek sola geriye ve saa bir hareket eder. Dans eden kenara hareket ederek hafif bir eilme ile eine refakat eder. Siding ; ki dans ya eleri ya da gruptaki yelerle dnp sol taraftan geerek yer deitirirler. Ve ayn iz boyunca tekrar yerlerine dnerler. Daha sonraki daire ne Longways danslarnda birok baka figrler bulunur. Fakat bunlar Lancesslarda veya benzeri Quadrilles ve Catillions danslarnda olduu gibi benzeri gelimi danslarn temel talar olmutur. DARENN YN Bir dansn saat ynnde veya saatin tersi ynnde yaplmasnn manasn tanmlamak gtr. Atalar gnee tapan Celtslerde dans edenler genellikle, mutlu olaylarda saat ynnde ve yas tutarlarken saat ynnn tersine hareket ederler. Bununla beraber atalar gnee tapan Slavlarda byk ounluk yasl olsalar bile saat ynnde dans ederler. Bu soruya iki zm sunmak mmkndr. Evvela ngiltere adalar ve Fransann kuzey kylarna gelmeden nce, Akdeniz kylar boyunca doudan gneye seyahat eden ve Avrupann en eski yerlileri arasnda yer alan Celtsler bulunur. Onlar, gnein douundan batna olan yolu takip ettiler ve danslarnda da yle yapmaya devam ettiler. Dier taraftan Slav kabilelerinin Trk, Fin, Ukraynal atalar, Asyann kuzeydousundan seyahat etmeye balad ve onlar Roma stepleri ve Avrupann ovalarna yaylmadan nce kuzey-bat istikametinde seyahat ettiler. Bylece onlarn danslarnn saatin ters ynnde hareket etmesi konusunda, seyahatleri etkin olmutur. Dier bir k; saatin tersi ynnde hareket eden baz danslarda ise ekvatorun gneyinde, gnein doudan doup, kuzey ve bat ynlerini takip ettiinden dn ynn, gnein takip ettii yoldan alnm olabilirler.
207
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 Gney Hindistan veya Gney Afrikadan gelen ilk kabileler dn ynn gne ayinlerinden alm ve Ortadouya giderlerken de bunu srdrm olabilirler. BLM III ADIMIN GELMES Btn danslarn admlarnda Slavlara yakn olan basit yana admlardan Grcler, Macarlar ve skolarn karmak sramalar, dnleri ve vurularndan oluan srada bahsedilmitir. Admlardaki temel deimeler iklim, corafi yap ve ekonomik durumlarn sonucudur. Orijinal folklor danslarnn engellendii ve sonradan canlandrld, daha ok modern mzik aletinin tantld veya az mziine elik etmek zere yerine getii, sivil veya asker dans ustalarnn dans biimlendirmede rol oynad lkelerde istisnalar da meydana gelmitir. Kark admlar ve rnekler zerinden anlalmas g tarih etkilerin belirtisi olduunu ne srmek doru deildir. Bilinen en eski ember danslarnda admlar son derece basittir. Birou srf yanyana bir adm ve ayaklarn birlemesinden oluan bu basit balangtan en karmak figrler gelitirilmitir. Yugoslavlar bu hareketleri Kolosda srasn deitirmeden on be deiik ekilde gerekletirmilerdir. Bu admlarn bazlar birok farkl lkelerde yaanmaktadr. (Sa ayan her zaman ilk nce hareket ettii dnlmelidir.) 1. Sol ayak sa ayakla skca birletirilir, dizler gevektir. 2. Sol ayak sa ayak bileinin i yukarsna tanr. 3. Sol aya ie doru ve hafife da doru ayak parmak ucu n veya arkay gsterecek ekilde salla. (Bu hareket, hemen hemen evrenseldir) 4. Sol ayak diz kapandan kaldrlr ve ie bakacak ekilde evrilir. 5. Sol ayak diz kapandan kaldrlr ve da bakacak ekilde evrilir. 6. Sol ayak diz kapandan ileriyi gsterecek ekilde kaldrlr, ayak sa baldrn arkasndan dinlendirilir. 7. Sol ayak sa ayan evresinde yarm ember biiminde evrilir ve ayak yere basar basmaz vcut arl transfer edilir. 8. Sol aya sa ayan n veya arkasna, vcut arln transfer ederek geirin. Bu her yerde bulunan Denge Adm olarak gelitirilebilir. 9. Sol ayak ustalkla kaldrlp, sa ayaa doru getirilir ve iki topuk birbirine vurulur. 10. Sol ayak sa ayan ortasna getirilir, her ikisi de nc klasik bale teknii pozisyonunda olduu gibi az dar doru evrilir. 11. Sa ayak yanlamasna kaydrlr ve sol ayak birletirilir, parmak ularna ykselinir. (Bu her yerde bilinen hzl ya geitir). 12. Srayarak ayaklar ayrlr ve birletirilir, sol ayak sa ayaa ya atlayarak ya da zplayarak birletirilir. 13. Sol ayak ucu yavaa sa ayan arkasna getirilirken ayn zamanda sa diz Fransz Reverans veya ngiliz Selamlamas yapar gibi bklr. (Tevtonik, skandinav ve talyan lkelerinde bilinmektedir.) 14. Sol ayak bileinin arkasna doru kaldrlr ve derhal sa diz mmkn olduu kadar ileri eilir. 15. Sol ayak zerinde diz kmek zere sol ayak kaldrlp bklr ve hemen sa ayaa gtrlr. (Yunan, Roman, Grc) leride bulunan aya emberin iine ve dna hareket ettirmek iin ynne gre yaplan deiiklikler ilk seri farkllklar sunmakta, yan taraf yerine ileri ve geriye doru hareket ettirilerek bylece daha karmak modeller biimlendirilmektedir. Danslar, gittikleri ynde vcutlarn yz yze gelecek ekilde evirdiklerinde ikinci seri eitlemeler gelimektedir ki gruba ylankavi figrnde ykseli vermektedir. Bunlar danslarn dnd veya ileriye doru dnd, dans hattndan uzaklat gibi son derece ilgi ekici olabilir. Hareketin kalitesi byk oranlarda farkllk gsterebilir. rnein temel admlar
208
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 zor, yava veya ani ve onu izleyen yumuak, abuk, uyuuk admlardan oluabilir. Balang adm przsz bir kapann izledii bir srama veya kayma olabilir ve ayaklar bir sramayla kapatlabilir. Temsil ekilleri orijinal temel admlarn ritmini deitirir ve bir dansa yegane kalitesini ve tarzn veren de ritmidir. Bu temel hareketler dier bir adm eklendiinde ve aya yerletirmede farkl ekillere dikkat ekildiinde, vcut arlnn datlmas ve yeni ritimlerin oluturulmas, ok nl sramasz Czezh Polka admlar gibi, pas-de-basques, pas-de-bourries ve valsler gelitirilmitir. rnein, sa ayak zerinde hafif bir zplama, kk dairesel hareketle vcudun ykseltilmesi, arln anlk bir ekilde sol ayak ucuna aktarlmas ve sa ayak zerinden arkaya dlmesi. Bu ngiliz dzenlemesi (setting), ilk sramay bytp daha sonra ayaklar arl sol parmak ularna vermeden nce dar dndrerek, sa ayak zerinde geriye sallanmak ve ite Scottish pas-de-bosque grld. stenilen ihtimaller sonsuz ve her yerde danslar tarafndan istismar edilmektedir. Basit temel admn yan sra birok farkl yrme, koma, atlama ve srama ekilleri vardr. Bunlarn hepsi ilgin ve nemli ritmler retebilir. Hebridean Weaving Liltin basit hzl yrmesi gibi. Onun her bardaki vurgulu vurular ile danslarn ritmleri tarif ettikleri dorultuda almasn salar. nsanolunun geliimindeki ilk aamada dansta admlarn doas ve onun amac olan sylenmesi gereken notalarn sras temin edilmitir. Dnyann en ilkel blgelerinde not edildiine gre, danslarn ve admlarn kk farkllk gsterdii yerlerde, ahenkler kk birer ses pusulas, fakat danslar heyecan artrr artrmaz veya anlaml yaplan baz hareketler daha geni periyotlarla noktalanmtr. Avrupann zellikle azla mziin yapld veya ilkel enstrmanlarn hl danslara elik ettii blgelerinde ahenk ve admlar arasnda bir kapsam ilikisinin bulunduu dorudur. Aslnda danslarn mizacn admlarn ve ahengin belirledii ve bunlarn birbiriyle ok yakndan ilikili olduu saptanmtr. Balangta admlar ve ayn zamanda melodiler de basitti. Admlar genileyip ok eitlenir eitlenmez sreler uzad, artan kapsam eitlilik ve admlarn birleimi ile melodilerinde kapsam ve eitlilik olarak artt gzlendi. Gariptir ki, yeterli mzik srelerinin belirli lkeler ile ve hatta belirli adm ve icra metotlaryla ilikilendii grld. zleyen tablo daha sonraki blmlere detayl bir ekilde aklanacak olan mill karakteristik rehber niteliindedir. Sol ayan, sa ayak bileinin iene yukar tanmas zellikle Yugoslavyada grlen ve dier btn on be eit ekli icra eden Temel Slav (Slav Basic) admyla ilikilendirilmitir. lemeli zincirler tm Teutonic lkelerde bulunmutur fakat bunlar zel gsteri adm ve metotlaryla birletirilmemi, her ne kadar l zincirler adm ve danslarnn miktar hakknda kat zaman nerilerinde bulunup bu tip tedbir almaya ynlendirilmise de birok dansn 17-18 veya 19. yzyllarda kt gibi azla yaplan mzikle dans edilmemi ayn zamanda balang alglar da bulunmutur. Drdnc d, Slav lkeleri, zellikle Rusyada belirli admlarn icra metotlar birletirilmesidir. Scandinav ve baz Celtic blgelerinde l zincirlerin arasnda ykselen beinciden altncya ykseldii gibi, dier Celtic karakteristikleri bazen srama ve atlamalarla birletirilmitir. Alp Blgelerinde mzik ritmi sk sk drtl srama metot ve gsterileriyle birletirilmitir. BLM IV CORAFK DURUMLAR Herhangi bir yere mevcut olan iklim artlar, oradaki dansn ritim ve yaplan hareketlerin kalitesine tesir etmitir. Hindistan ve Torrid Zoneda yer alan dier lkelerdeki
209
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 hareketler akcdr, vcudun bir yerinden dier yerlerine kolayca akan sv gibidir. Kas gerilmeleri hibir zaman grlmez vurgu admlar Polonya gibi souk lkelerin ayn tip admlarndaki ani vurgulara sahip deildir. Ayaklar genellikle ok geni ve bklebilir bir vaziyette geveyerek yerde birleir. Fakat vcudu tayan ve kaslar gerilen ayak ykn bir anda, adm atan ayaa aktararak tekrar ksa bir sre sonra gever. Bunun anlam scak blgelerdeki en gzel dans pozlarnn souk blgelerdeki pozlara gre daha uzun sreli olmasdr. Ayaktan ayaa veya kaladan kalaya devaml bir sallanma olmasna ramen, vcudun st yarsnn pozisyonu daha ok sabit kalr. Veya vcudun st yars, zellikle kollar akar gibi hareket ederken alt yars hareketsizdir. Bunun tersi de olabilir. Ritimler, gruplar halinde ok yava deiir. Bu her ne kadar batllarnkini andrrsa da onlarn rneklerinin dz yapda olduu anlalr. spanya ve Akdeniz sahilleri boyunca uzanan lkelerde olduu gibi snn gece ve gndz arasnda abuk deitii yerlerde, dans edenlerin mizacndaki hzla deiiklikler, danstaki hzl ve yava hareketlerle ska belli olur. Akc admlar, ak ve kuvvetli ayak vuru ve hareketleriyle aniden deitirilir. Yumuak tutulan pozlar bir ayak hamlesi veya ani bir dnle bitirilebilir. Veya abukluun parlak baars, vurgulu admlar, yumuak bir poz veya dnle sonlandrlabilir. Ritimler eit hzda ama genellikle dzensiz olarak deitirilebilir. Keskin souk, k ve scak yaz arasndaki byk ztlklarn olduu, Ukrayna ve USSRnin orta kesim lkelerinde olduu gibi dans edenler bu ok sert hava deiimini ritim ve kontra admlar ieren uygun giyimleri ile ifade ederler. Bu gibi lkelerde en nemli gelerden biri, gl vurgulara ters vcut hareketleridir. Bu, geni alana yaylan hareketlerin hakim olduu yerlerde dansn daha akc ve daha yava ksmlarnda belirgindir. Vcut bir taraftan bir tarafa, bel hattnda kolayca sallanr. Ayaklar ve ba dans ynn iaret eder ve kollar ayaklarn zt ynnde sallanr. Ba ve kollar, daha zor admlar atlrken vcut dengeleyicisi olarak grev yapar. Bu zellikler kuvvetli ve daha hzl ksmlarda daha aikr olup, kesin ve aklkla ifade edilir. Bacan kuvvetlice almas ve yukar ekilmesi kollarn apraz sallanmasna veya almasna ve glce eit olarak bklmesine elik eder. Kafa, dans edenlerin yukar ve aa yndeki hareketleri veya ayaklarn hzlca deien ynn kesin olarak iaret eder. Bu gzn bir odak noktasnda sabit olarak bakt tm dnme hareketlerinde kuvvetlice vurgulanr. ngiltere, Fransa ve Almanya gibi gece ve gndz arasndaki, mevsimler arasndaki zaman deiiminin ok yava olduu lkelerdeki ritimlerde olduu gibi hareketlerde de yavalama ve eitlik vardr. leri ve geri veya aa ve yukar hareketler arasndaki kaslarn gerilmesi ile yaplan tezatlklar grmek mmkndr. ngilterede hareketlerin eitlii dikkate ayandr. Halk danslarndaki, grlmeye deer kiisel hareketleri, srekli olan nemli hava engellemitir. Bu gibi bir atmosfer dayankllk gerginliine tahamml edilmedike gl fiziksel eforu uzun sre muhafaza etmeyi imkansz klar, O cokunun uzamasna msamaha etmez.dans zemini zerinde kolayca ve hafife gezinme ve gergin olmayan kas hareketleri, ve bunu dzgnl, en iyi halk danslarnda bulunur. Fakat bu ok dzgnlk, iyi engellenmi vcut, eit, sradan ritmik hareketler, tm danslara benzeri bir havay dn verir. nk, byleyici dans rnekleri ile dikkatler ekilmedike yukardaki dn verilen gzellikler seyirciyi skmaya balar. Ilman iklimlerdeki lkelerin ou danslarndaki zel kol hareketlerinin azlna dikkat edilirse iklim artlarna bal deildir. Kol hareketlerini, kilisenin eski geleneksel ayin danslarn bask altnda tutmasn, erken endstrileme ve ekonomik ilerin imdiye gre ellerle yaplmas, dil iletiimi manasnda geliim gibi bir ok nedenler, kaybolmasna neden olmutur.
210
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 Daha souk lkelerde daha gl hareketler bulunmaktadr. eitli tipteki admlar ve admlar balama ve bitii, eitli kas gerilmeleri arasndaki ayrcalklar dikkate deer bir ekilde grlebilir. Vurgu, daima bir ubuun, ayn anda vuruu gibi yaplmamakla beraber admlar genellikle benzer iddetteki ritimlerin dzgnce oluturduu uyum ve ahenk iindedir. Bununla birlikte, iklim artlar, yaplan hareketlerin kalitesine, herzaman her yerde deien dans temposuna tesir etmemitir. Yaplan dansn hzna, onun arkasndaki meneinin amac tesir etmitir. rnein, bir meslek dansnn hz hibir zaman onun temsil ettii meslein gerek hzndan byk olamaz. Eer bir adam, bir grevi bitirinceye kadar almaya devam etmesi gerekiyorsa, bir adamn trpanla almasna grlebilecei gibi,kesin dzenin bir ritmini muhafaza etmek esastr. Dier bir deyile, dans edenlerin geleneksel danslarda dikkatlerinin byyecek bir duygusallk zirvesine erimeleri gibi, (Sir Gilbert Murrayn Yunanllar hakknda syledii gibi, onlarn tanrlar Mana veya ruhlar onlarn iine girinceye kadar onlar hzlarn artrr ve dehetle dans ederlerdi. Baka zaman bu imkanszd) onlarn kendilerini kaybetme noktasna gelinceye kadar hz arttrlr. BLM V DER CORAFK DURUMLAR klim deiiklikleri, dnyann oluumunda insanlarn zerinde yaadklar jeolojik yaplarn, llerin, verimli ovalarn, nehir vadilerinin ve dalarn oluumuna neden olmutur. nsann gerekletirdii hareketlerin stili byk lde zerinde dans ettii zeminin eidine baldr. u da unutulmamaldr ki, dans baz kiiler arasnda nesiller boyu yetitikleri yrenin karakteristik hareketleri olmaya devam etmektedir. Ruslar, Macarlar, ekler ve spanyol gibi halklarn danslarnn o kadar farkl grnme neden olan, ite bu hareketlerin karmdr. Danubian ovalar, Fransann bir blm, Danimarka ve Yugoslavya gibi zengin tarm ovalarnda veya nehir vadilerinde, hareketler sanki btn vcut topraa ekiliyormuasna ve zengin toprak, ayaklarn kalkmasn engelliyormuasna aa doru aksanldr. Admlar byk ya da kk olabilir, ancak ayaklar, topran dzgn olmayan yapsndan tr pek dzgn olarak basmazlar. ok sayda dans, birbirine kenetlenmi admlarn ayn anda atarak dans ederler ve dans genellikle (Grup halinde) Settir. Daha ilkel Avrupallar arasnda,Yugoslavyann baz yrelerinde ve Balkanlarda veya zengin toprakl sahalarn pek yle yaylp gitmedii yerlerde en ok, dansn kapal halkal ekli olan Kolo grlr. Danslar birbirleriyle kk parmak, el, dirsek ya da omuzdan skca kenetlenmilerdir. Bazen danslar ayn hareket serilerini saatlerce lgn hale gelene dek srdrrler. Btn vcutlar tepeden trnaa titrer ve hareketleri kollar vastasyla elerine geer. Baka yerlerde bu halka o kadar sk olumayabilir veya danslar bazen birbirlerinden belli bir mesafe ayr durmakta ve English Sellengers halkasnda olduu gibi halkadaki dans rnekleri karmaklamaktadr. Zengin toprakl yerlerde danslar bazen herhangi bir admlaryla nadiren uzaa giderler, eer bu bir figr dansysa, halkadaki ya da setteki asl yerlerine genellikle geri dnerler. Yunanistandaki ve Romanyadaki dalarn, Alplerin ve Pirenelerin etekleri gibi otlak alanlarda ve yamalarda danslar hareketlerini zemin boyunca ynlendirerek ok daha fazla gezinirler. Vcutlar hem yukar hem aa hareket eder. Fakat bu, hibir zaman ar deildir ve btn dans sanki su stnde yzyormu gibi ve rahat grnr. Daha zengin toprakl alanlarda olduu gibi, nispeten byk gruplar birlikte ancak sk sk kenetlenmeden dans ederler ve halka genellikle bir zincire dnr. Dans genel olarak Grup, Settir. Yani zincir srekli tekrarlanan basit hareket serilerini gerekletirir. Birka dans rnei vardr. Fakat lider, hareket serilerini eitlendirmek zere zincire sk sk ylanvari hareketler yaptrr ve bazen zincirden koparak tek bana figrler yapar. Bu Yunan
211
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 Kalamationas, Gney Fransa Farandole ve Yugoslav Devojacko Koloda grlmektedir. Otlak blge halknn belirgin dier bir karakteristii de danslarn ileri doru dans etmelerine ramen bunu oradan buraya dnerek, dans hattndan teye beriye keden keye admlarla karya, hatta eriye doru giderek neredeyse isteksizce yaparlar. Bu otlak blge hareketleri, Ukraynadan Moolistana uzanan muazzam otlak alanlarn ve steplerin gebe halknn gezinen hareketleriyle bir tezat tekil etmektedir. Bu danslar zemin zerinde uar gibi dans ederler ve seri admlarla ve sramalarla mmkn olan en geni hareket eitleriyle gezinirler, dzgnce atlan admlar en belirgin zellikleridir. Bunlar neredeyse tmyle ileri dorudur ve danslar nadiren grup, Settir. Olduka byk gruplarn birlikte dans edebileceklerine ve her dansn genel olarak kabul edilmi temel adm ekilleri olabileceine ramen bu adm, istendiinde her bir fert tarafndan zenle yaplabilir. Bu zellikle erkek danslarnda ska her grup yesinin srayla ayrlarak zel gsteri yapmalar, bu arada dierlerinin onun etrafnda dnmesi el ve ayakla tempo tutmalar eklinde olur. Ukraynann Gopak ve Grcistann Cheroul bu tip dans iin mkemmel birer rnektir. Steplerde yaayanlar byk at eiticisi ve binicileri olup bu durum her yerde hareketlerine yansr. En dikkate deer nokta, balar dik ve srtlar rahat, ba v omuz hareketleri ve sanki at sryormu gibi tutulan elleridir. Eller nadiren dorudan ba zerine kaldrlr. Admlarn byk bir blm dorudan doruya atlarn drtnal, trs, rahvan gibi hareketlerinden tretilmitir. Btn da insanlarnn hareketleri kolaylkla ayrt edilebilir. Dar ve sert zeminli mekanlarda yaamak zorunda olduklarndan, danslar heyecan verici yksek sramalarla ve bunu takiben dzenli admlarla en ufak bir alan bile deerlendirirler. Bu tr admlarn tarz neredeyse her zaman yukar dorudur. Bu karmak danslar genellikle (Grup) Settirler. Fakat ayn anda sadece ok byk gruplar birlikte dans ederler. Bu danslarda ok miktarda ferdi gsteri vardr ve rahat bir grntde tanan vcut, yukar vaziyette tutulur, kollar ve zemindeki zorluklar srekli dikkatle gzleyen kafa ile dengelenir. Btn dans, da havas kadar hafif ve kuvvetlendirici izlenimini verir. Bunun gzel rneklerini skoyann Seann Triubbah ve Tetra ve Karpat dalarnn dac danslar verir. Kyllerin ok fakir toprakla yaam mcadelesi verilen lkelerde danslarda benzer ekilde fakir adm ve figrlerden oluur. Dans genellikle (Grup) Settir, ve birka basit admdan oluur. Mamafih katlmak isteyenler iin zorluklar olduka fazladr. Yugoslavyann baz ksmlarnda ve Balkanlarn hemen her yerinde, bu basit hareketler danslarn dans srasnda rahatlamalarn salayan bir ilginlik meydana getirir. Hzlandka vcutlar, zemin de hafife yaylanyor ve sallanyor grnmn alr. Bylece tm grup rzgarda savrulan yaprak grnmndedir ve ritim Yugoslav Zhinikos Koloda olduu gibi ok daha sertleir ve karmaklar. l sahillerinin hareketleri ister Asya veya Afrika scanda olsunlar; ister Kuzey Rusyann geni Tundralar gibi souk yerlerde olsunlar, dzensiz diye tanmlanabilirler. Danslar bir yandan vcut arlklarn bir ayaktan dier aya sanki yere basmak iin ok souk ya da scakm gibi aktarrken, te yandan vcutlaryla ani lgn gibi hareketlerde bulunurlar. Souk lkelerde bu hareketler daha sert ve ksa olup ounlukla aa yukar ve saa sola kol oynatmalardr. Ellerin Eskimo danslarnda olduu gibi ileri geri hareket ederken vcuda demesine sk sk msaade edilir. Scak yerlerde eller ve kollar bu kadar hareketli olmayp eller ritim vermek iin el rplmas dnda vcuttan uzak tutulur. Ayrca eller bedevi danslarnda ba ve gzleri glgelemek iin de sk sk kullanlr. Bu tip yerlerdeki danslar nadiren (Grup) Settir. Grup genellikle temel admlarla dans ederken zaman zaman ilhamlanan grup yelerinden birisi ayrlarak tek bana dans eder. Ancak bu gsteri step gebelerinin dansla-
212
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 rndaki gibi gsterili ve hareket zenginliinde deildir. Gnn politik snrlaryla belirlenen pek ok Avrupa lkeleri eitli fiziksel zellikler gsterirler, dolaysyla danslarnda da hareket eitlilii grlmektedir. Yugoslavyada, Bulgaristanda ve Romanyada mevcut tip fiziki blgesine gre olduka farkl tip dans mevcuttur. Kuzey ovalar ve dier zengin toprakl nehir vadilerinde sallanmak ve kapal Koloz da eteklerinde zplayan zincirler ak Kolaz ve Srbistann Karadalar gibi daha fakir sahalarda sallanmal danslara rastlanr. Fakat fiziksel zellikler ulusal snrlarn iaretlenmesinde nadiren yardmc olur. te bu da niin pek ok Avrupa lkesinin belli dans figrlerini paylatklarnn nedenlerinden biridir.zengin toprakl Danubran Ovalar, gneyde Alplerin ve Kuzeyde Karpatlarn eteklerinde ykseldike ve aa doru inildike kapal halka tipi dans ekli derece derece kyl halk ve obanlara zg daha ak zincir tipi rahat hareketlere dnr. Sonra da kylerinin yukar zplamal dzgn danslarna dnr. Danslar geni Alp Dalarnn sistemini geip Fransa ve talyaya indike, bu sramalar hzn ve yksekliini giderek yitirerek talyann Orta ve gney Fransann sral, zincirli dk adml halklarnda kaybolur. eitli geitlerden ve nehir vadilerinden tanarak Pirenelerin baz byleyici Bask danslarnda tekrar ortaya karlar. Bu harita, g eden halklarn ve igal ordularnn gittikleri yerlerde tabi zelliklerinden nasl faydalandklarn gstermektedir. Bu da bugn Avrupada hal grlen baz hareketlerin anlalmasna yardmc olur. Steplerde yaayanlarn at srme unsurlarn ieren danslar Moolistandan Kuzey Douya, gneyde Trkistan, Grcistan ve Krma batda Macaristana, ve kuzeybatda Polonyaya kadar geni ve birbirinden uzak alanlarda grlebilir. Bu, milattan sonra 5. yzyln ilk yarsnda ilk olarak Hunlularn ve dier dou kavimlerinin ve daha milattan sonra 13. yzylda Cengizhan hkmdarlndaki Moollarn yol at mthi etkinin ispatdr. Geni Rus Steplerini aarak gelen kalabalklar, deiik zamanlarda Volga, Don, Dinpiyer, Dinyester, nehirlerinden gemenin yolunu bulup, bu nehir yataklarn takip etmek suretiyle Orta Rusyadan Polonyaya kadar yaylmlardr. Bu kalabalklar ayn zamanda Karadeniz kylarn da aarak Danube nehri yatan takip etmiler ve Danubian ovalarna yaylmlar, son olarak imdi Almanya olarak bilinen yerlere nfuz etmilerdir. Bu yolculuklarda yerleik kltrlerin insanlaryla karmlar ve buna bal olarak o canl at sr danslar hareket ve ritim olarak yava yava zayflamtr. Bu tr hareketleri Polonyann Pripet Marshe danslarnn basit admlarnda ya da uzak dou da halklarnn karmak srama ve dnmelerinde grmek bazen olduka gtr. Fakat Macaristanda Ukraynada ve Ermenistanda bu unsurlar tarmsal dans figrleri arasnda kolayca fark edilirler. Yunanllar ve Vikingler gibi deniz yolu ile g eden ya da saldrlar dzenleyen aknclar sahil kesimlerine yerlemiler ve nehir yolu ile ulaabildikleri dier lkelere nfuz etmilerdir. Onlar da kendilerine zg dans karakteristiklerini o yerlerdeki yerleik halkalar arasna yaymlardr. Bazen arazinin fiziksel zellikleri halklara kltrlerini yaymann yan sra geleneklerini korumalarnda da yardmc olmutur. Baz lkelerin dalk ya da llk sahalarnda girilme gl, igalcileri, deniz limanlar ve girilmesi kolay nehir vadileri ya da alak da etekleri dnda bu lkelerin tmn igal etmelerini nlemitir. Basklar, Yunanllar ve Grcler tm Avrupada muhtemelen en eski gelenek ve greneklere sahip uluslardr. Bu lkelerin fiziki durumlarn gsterir haritalara bir bakmak, bunun niye byle olduunu anlamaya yetecektir. Son derece yksek dalar, tehlikeli da geitleri ve nerdeyse geilmesi imkansz nehir vadileri en cesur seyyahlar ya da savalar dndakilerin szmasn nlemi ve bylece yalnz seyyahlar, yaygn adetler ve yerleik halkn alkanlklar zerinde ok az etki yapmlardr.
213
TRKMEN ECERESNN YEN BR NSHASI: ECERETT-TRKMNYE*

Yazan: Bemrat VEYSOV Aktaran: Dr. Yakup SARIKAYA**
Atalarmz Akln yeterse akln izle, akln yetmiyorsa ataszn izle. diyerek binlerce ataszn arkalarnda brakp gitmilerdir. Grp duyduklar, bildikleri ve dndkleri her eyi byk destanda toplayarak gelecek nesiller bizi bilip buna gre hareket etsinler diye Ouznameyi, Korkut Atay, Kroluyu meydana getirmilerdir. Atalarmzn dncelerini bir inci tanesi gibi satrlarna sindiren byk Mahtumukulumuz da var. Biz -Ouzlarn nesli- kara evi, araba-tekerlei, at-eyeri ile Dounun ilmini, medeniyetini Batya ileten, dnya uygarlna ok byk katkda bulunmu eski halklardan biri olarak Trkmenliimizle ne kadar vnsek yeridir. Kendini bilen limdir. demilerdir. Dnyay anlamak iin kendini anlamakla ie balanmal. Byk Trkmen airi Mahtumkulu Her oulda alt ata syi bar. (Her ocukta alt gbek atann sebebi var.) demitir. Oullar ise srasyla z babas Hz. deme, kendisine ad verip kulana ezan okuyan babasna, bilgi, edep-terbiye reten ilim babasna, snnetleri reten babasna, kaynpederine benzemeli, hayrl evlt olmal, onlara sz getirmemeye almaldr. O hlde biz atalarm ok iyi tanyor muyuz? Baba ve dedelerimizle gelecek nesiller karsndaki sorumluluklarmz, vazifelerimizi iyi biliyor muyuz? Kendini, kimliini bilmeyen kiinin atalarmzn tepe kendini da sayar dedii gibi egoistletiini, toplumu, oul-kzn, gelecek nesilleri dnmeyip sadece kendisi iin yaadn gryoruz. imdiki devirde sadece kendini bilmek de yeterli
*
deil. Meden bir kiinin sadece atalarn deil btn Trkmenlerin gemiini ok iyi bilmesi gerekir. Uzun ve skntl asrlardan sonra bamszlna kavuan vatanmzda, atalarmzn manev mirasn renmeye olan itiyakn, ilm teneliin ve mill uyann gn getike artt gnmzde, halkmzn tarihini renmek ve ocuklarmza retmek, onlar hayrl nesiller olarak yetitirmek, hepimizin hem mukaddes hem de en zarr vazifesidir. Atalarmz halkmzn gemiini, Hz. dem devrinden bu yana sregelen tarihini kocaman bir aala simgelemilerdir. Trkmen eceresi diye simgelendirilen bu mukaddes aacn kkn, dibini, dallarn bir bir beyan eden Ouznameleri meydana getirmilerdir. Bunlarn birka azdan aza dolaarak gnmze kadar ulamtr. Toplum iin eserler brakan, nesillerinin tarihini ok eski devirlerde talarn stne yazan bu en eski medeniyete sahip halkn soy kt dnya limlerinin dikkatini hep eke gelmitir. Ebu Reyhan Birunnin (973-1050), Mahmut Kagrnin (11. asr), Reideddinin (14. asr), Yazcolunun, Salr Babann (16. asr)... eserlerinde Ouz-Trkmen tarihi dnya tarihinin ayrlmaz bir paras olarak ayrntl bir ekilde yer almtr. Trkmen eceresi hakkndaki tarih bilgileri ve halk iinde yaygn olarak sylenen Ouznameleri toplama iinde zellikle Ebulgazinin (17. asr) hizmeti byktr. Yirmi yl, snrlar geni Harezm devletini yneten Hve Han Ebulgazi, han olarak deil de Ouznameleri, Farsa, Arapa ve Trke yazlm
**
Makale, Trkmenistan-Akabatta yaymlanan Garagum Dergisinden alnmtr. (Bemrat VEYSOV, Trkmen eceresinin Tze Nusas, Garagum Jurnal, Say: 7 -Temmuz-, sayfa: 128-135, Aabat 1997). Krkkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Aratrma Grevlisi
214
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 Trkmen ecerelerini inceleyerek Trkmenlerden kan padiahlarn, hanlarn, sultanlarn tarihini ok iyi renmi ve bunlar derleyip karlatrarak bir kitapta toplam byk lim olarak tarihte yerini almtr. Onun yalnz Ouz-Trkmen tarihiyle ilgili ecere-i Terkime adl eserinde, Ouz Kaandan Hz. Muhammed zamanna, oradan Seluklulara ve Cengiz Han devrine, Cengiz Han devrinden 17. asra kadar ki Ouz-Trkmenlerin binlerce yllk gemiinden bahsediliyor. lim eserde, Trkmen eceresindeki edeb ve tarih bilgilerin balants hakknda kendi grlerini de dile getiriyor. C.P. Tolstov ecere-i Terkimeyi sadece Trkmenlerin son devirleri iin deil ok eski tarihi iin de ok nemli bir belge kabul ediyor. V.V. Bartold Trkmenlerle ilgili zel olarak yazlan bu tarih eserin dier Trk boylarnn hi birinde olmadn vurgulayarak ona byk kymet veriyor. Eseri Rusaya tercme ederek ilim leminde tannmasn salayan A.N. Kononov (A.N. Kononov. Rodoslovnaya Trkmen. M. L. 1958), Ebulgazinin sadece Trkmen tarihini deil, Trkmenler arasnda anlatlan halk rivayetlerini, boylarn nesil beyanlarn, bu arada Ouzlarn efsanev atas Korkut Atann adyla ilgili destanlar da ok iyi bilen bir lim olduunu vurgulamaktadr. Trkmen boylarnn tarihiyle ilgili nemli aratrmalar yapm G.. Karpovun, S. Aacanovun, A. kyevin, S. Ataniyazovun eserlerinde de Ebulgazinin bu eserinin ilm bakmdan tad deere gereken nem verilmektedir. Ebulgazinin ilim dnyasnda ok deer verilen ecere-i Terkime adl eseri, ne yazk ki Trkmenistanda ilk kez 1992 ylnda neredilip halka sunuldu. Bu muhteem eseri basma hazrlayan, geni bir sz ba yazan ve hakik sahipleri olan Trkmen okuyucularnn dikkatine sunup ok nemli bir i baaran R. Recebovun, ecere-i Terkimenin Trkmen tarihini ve Trkmen edebiyatn renenler iin iki ynden de son derece byk ilm neme sahip olduunu vurgulamas ok yerindedir. Trkmen edebiyatnda Ouz, Korkut Ata, Krolu tiplerini ve bunlarla ilgili tarih http://www.millifolklor.com gerekleri ayrntl bir ekilde aratran A. Bekmradov, Ouznamelerdeki ve Trkmen ecerelerindeki tarih hakikatleri ve bunlarn sanatsal ifadesi olan edeb kahramanlarla mnasebetini aklamakta bu eserin kymetli bir kaynak olduunu ortaya koymutur. Trkmen etnotoponimleriyle zel olarak ilgilenen S. Atanyazov, ecere, Trkmenlerin Nesil Darat (Akabat, 1994) adl kitabnda Ebulgazinin bu eserinin dil bakmndan da byk neme sahip olduunu vurgulamaktadr. lim, halkn treyiini, en erken devirlerde kulland kelimelerini, dilini, ekonomik artlarn, ilikide bulunduklar milletleri; yaptklar ilerini vb. renmek iin etnonimleri kymetli bir kaynak sayyor. nk bunlar birka asr, hatta binlerce yl gese bile dilin eski kelimelerini salam bir ekilde gnmze tarlar. S. Ataniyazov, Bu nedenle limler, boy adlarn nemi nedeniyle eski yazl bideler hkmnde kabul ediyor ve bunlarn incelenmesine byk nem veriyorlar. demektedir. Sadece kelimelerdeki deimeleri aklamak iin deil, ayn zamanda edeb dilimizin oluumunu takip etmek iin de, Ebulgazinin ecere-i Terkime adl eseri ok deerlidir. R. Recebov, bu eseri Trkmenistan limler Akademisinin el yazmalar blmndeki 425 nolu el yazmaya gre nere hazrladn, fakat 1845, 3436, 2040, 3932 nolu el yazmalardan da faydalandn sylemektedir. Halk eksilmez bir hazinedir. 1995 ylnn banda Mahtumkulu Trkmen Devlet niversitesinde Tarih Blm doenti Serdar bragimova Trkmen eceresinin yeni nshasn inceleme frsat buldu. ECERETTTRKMNYE adl bu el yazma eser, Osman an ztrkmengalalnn rencisi Hudayberdi Mterip adl oluna hediye edilen nshadr. El yazmas eser, siyah mrekkeple, eski Trkmen yazsyla ve ok gzel bir stille kdn iki yz de kullanlarak yazlmtr. Eserin sonunda yle bir yaz vardr: Temmetl-kitabu bi-avnil-Melikil-Vehhab (Allahn yardmyla kitap tamam oldu.) 1319 (Mild 1901/1902)
215
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 Her ki haned dua- tamg darem Zi an-ki men bende-i gnahkarem (Ben bir gnahkr kul olsam da, okuyanlardan bana dua etmelerini istiyorum.) od be-tevfik-i Huda-y layinem n kitabet rz-i eharenbe tamam. (Devaml bizi koruyup gzeten Allahn yardmyla bu kitab yazma ii aramba gn tamam oldu.) Tamam yaft in nusha-i erif ki musamma ECERETT-TRKMNYE est, dervelayat-i raiyet-i aharcuy ez-cemaat- Bekavul est, der-gurra-i ehr-i muharrem el-haram, sene-i an mezkur mektub der sedr est, be-dest-i fakir u hakir ez-Ktmr Molla Muhammet Gurban veled-i Molla Muhammetdurd Ersarke, Trkmeni Lebabi Ktnam est, mvezza Li-li, ez taife-i Synchac ve Harun est. (Bu erif ECERETT-TRKMNYE adl nsha rev vilyetinde yerleik Bekevl cemaatinden olan, mukaddes muharrem aynn banda yukardaki yazda anlan ylda Ktmrl ciz ve garip Molla Muhammetdurdnn olu Molla Muhammetgurban Ersarnn, Lebapl Ktnaml Trkmenin eliyle yazld. Ve o Li-li adl yerden Synchac ve Harun tayfasndan.) Allahumme afir liketebihi ve valideyhi ve asatizihi ve limen nazara fihi be hrmetinnebi el-arab ve alihi el-emced. (Allahm, bunu yazana, onun anne-babasna, statlarna ve bunu okuyana, Arap peygamber (Hz. Muhammed)in ve onun hretli mmetinin hakk iin ac.) Ve alihil-emced sene 1319 temmet tamam od (1319 ylnda bu yazma tamamland.) yle ise, bu yeni bulunan nsha, Garabekevll Muhammetdurd Mollann olu Muhammetgurbann ecerett-Trkmniye adl kitab, Ebulgazinin ecere-i Terkime adl eserinin bir kopyas mdr, yoksa bunlar ayr ayr eserler midir? Eserlerin ikisinin de mazmunu ayn. Trkmenlerin ilk nesli saylan Ouz Handan sonraki tarihimiz rivayetler, hikyeler eklinde beyan ediliyor. Bu iki eserin metinlerinin arasnda benzerliklerin yannda farkllklar da var. Baz cmlelerin kelime kelime ayn olduu grlyor. Ancak son nshada baz cmleler geniletilmi, kelimeler yer deitirmi ve baz blmler karlmtr. Metinde yeni bilgilerle zenginletirilen, eski bilgilere eklemelerin yapld yerler de var. Yer ve ahs adlaryla baz tarih farkllklarna da rastlanyor. Ebulgazinin ecere-i Terkimesine, Allaha, son peygambere, onun yranlarna ve ocuklarna vgden sonra, Cengiz Hann evld Arapmuhammet Han rgencinin olu Ebulgazinin 1051 ylnda Harezmde babasnn tahtna gemesi ile ilgili malmat verilerek balanyor. ecerett-Trkmniye adl eserin balangc ise biraz deiiktir: Hamd sabetdir Alla taala in. Spat Alla taalann oldur ki terbiyet etgcidir on sekiz m alemi. lem ksmdur alt m hayvanat, alt m nebatat, alt m cemadat. Salavat ve salam, yan rehmet-i huda nazl bolsun resulna. ol Hudayn (resuln) nam- erifleri Muhammet turur ve yene rehmeti Huda nazl bolsun vladna ve eshabna ol Muhammetni ve cemlarna olar. Emma hamd- Hudadan ve durud- Muhammet Mustafa aleyh as-salavat ve as-salamdan so bu kitapn aytmakga megul bolduk. Bu el yazmas eserde nedense Ebulgazinin Cengiz evld Arapmuhmmet Han rgencinin olu olduu gerei gsterilmemektedir. Fakat el yazmalarn ikisinde de Trkmen eceresinin yazl tarihi ve sebebi benzer bir ekilde aklanyor: ... Trkmenleri mollalar ve hlar bizni ya tarh bilermizni eidip tururlar. Tak bir gn baras gelip arz kldlar. Bizni iimizde Ouznama kp turur. Emma yas yok turur, baras galat turur, bir birine muvapk ermes, her kayss bir trlk turur, rast ve tbar klgudek tarh bolsa ya turur erdi diydiler. Arzlardn kabul eylp, bu szge megul bolduk. An in bu kitap aytlgandan (nedense yazlgandan deil. B.V.) on yedi yl ilgeri bara Trkmenler bizni birlen ya bolup erdiler, ol sebpden bizler an kp
216
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 apduk... Bes, nie m kiiler meni bu szni aytmama klleri honut bola turur. Huday taaladan umdmz kp turur kim munu soab ol katl-aame gnh bolgan bolsa, oa galp gelgey ve tak bizni ruhmzga patha okugay diyip bu kitapga rocu klp (ynelip) ecere-i Trkmaniye (eserin sonunda ecerett-Trkmniye denmektedir. B.V.) at goyduk... Bara bililer kim bizden burun Trki tarh aytganlar Arab lugatlar hemrah klp turur ve Fars hem goup tururlar ve Trk hem cem klp tururlar, hi kayssn kabul klmaduk. An in kim bu kitapn okuguc ve tilegci, elbetde, Trk bolgus turur. Trklerge Trkna aytmak gerek, t olar baras phim eylegeyler... Metinlerdeki benzerlikler ve baz farkllklar, bu eserlerin ikisinin de Trkmen eceresinin deiik devirlerde baka baka kiiler tarafndan sylenen varyantlar olabileceini hissettirmektedir. Bunlarn birbirine ve orijinaline ne derece denk olduunu ve bunlara sonradan eklenenleri aklamak ise gelecekteki aratrmaclarn iidir. Yakn gelecekte, Trkmen ecerelerinin elimize ulaan nshalarnn neredilip, ilm metotlarla karlatrlarak ortaya konacana inancmz tamdr. Garabekevl nshas Ebulgazinin eceresi ile karlatrldnda dil bakmndan baz farkllklar gsterir. Bu eserin diline Ebulgazinin ecere-i Terkime, ecere-i Trk adl eserlerinde de, imdiki Trkmencede de rastlanamaz. Fonetik bakmdan Garabekevl nshasnda on alt nl vardr ve bu nllerin kelimelerde kalnlk-incelik uyumu tam olarak korunmutur. Kelime banda sedal nszlerin kullanlmas sedasz nszlere gre daha yaygndr. Kelimelerin kaynaklarna bakldnda, Ouzca kelimelerin Kpaka ve Karluka kelimelere gre fazla olduu grlmektedir. Fonetik ve leksik bakmdan bu nshann dili imdiki Trkmen diline hayli yaknlatrlmtr. Bu, elbette, eserin 19. asrda yazlmas ve yazann Ersar olmasyla yakndan balantldr. Trkmen eceresinin Garabekevl nshasn dil bakmdan, szn tam manasyla eski Trkmen diline ait yazl bir eser saymak yerinde olur. Eski Trkmen edeb dili, bilimsel eserlerde Orta Asya edeb dili, aatay edeb dili, Kitab edeb dil gibi eitli adlarla adlandrlan dilin devam olmakla birlikte, Orhun abidelerinin dilinden ve Uygur edeb dilinin yaz geleneinden de baz zellikler tayor. Bunu eserden alnan bir cmlede de grmek mmkndr: ... Trkmenlerin mollalar ve hlar bizni ya tarh bilermizni eitip tururlar. Tak bir gn bir baras gelip arz kldlar: Bizni iimizde Ouznama kpturur. Emma yas yok turur, baras galat turur, birbirine muvapk ermes. Her kayss bir trlk turur, rast ve tbar klgudek tarh bolsa ya bolur erdi diydiler. Yukarda grld gibi, morfoloji ve sentaks ynlerinden Garabekevl nshasnn dili, Rabguznin Kssl-Enbiy, Salar Babann Ouzname, Vepynin Revnkul-slm, Abdsetdar Kaznn Cename adl eserlerinin dilinden ok farkl deildir. Nshann dili anlan yazl eserlerle birlikte Eski Trkmen edeb dilinin zelliklerini inceleyecek aratrmaclar iin kymetli bir kaynak olabilir. Bu yeni nshada Trkmen edebiyatnn tarihiyle ilgili de deerli malzemeler vardr. Eserde eski Trkmen airi Korkut Atann Trkmenlerin Bayat (Ebulgazide: Kay) boyundan olduu, 295 yl yaad syleniyor ve onun Salur Kazan ven yedi bentlik bir iiri yer alyor. Bu iir Ebulgazinin eceresinde de var. Bu iirin son nshadaki metninde baz beyitler ve kelimeler Ebulgazidekinden farkldr: Eitiler unkert tan yualatd. (Ebulgazide: Gazgurt dadan er tan yualatd.) Gk asmandan inip geldi ajdar (Ebulgazide: tennin) ylan. Adamlarn (Ebulgazide: her adamn) yutar erdi grgen zaman. Salur Gazan ban kesdi bermey (Ebulgazide: betmy) aman. Bazlarga orun berdi sa-sol (Ebulgazide: sal-soll)... Birge bold kamu bili zi-yol.
217
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 (Ebulgazide: Bizge bldi kamug bili, dili orn.) Sabah (Ebulgazide: seyyah) Gorkut ler boldu imdi bilgil... Ebulgazinin eceresinde Salur boyuna mensup, 12. asrda yaam baka bir airin, rcik Alpin drt bentlik iiri de veriliyor. Ama yeni nshada bu iir yer almamaktadr. Sadece Salur ili ve rcik Alpn atalar ve inilerini ve olanlarn zikri adl blmde air, Ouz Han ile rcik Alp arasnda yaam on alt kuak hakknda etraflca bilgi vermitir. Trkmen eceresinin Garabekevl nshasnda rcik Alpin on alt kuak gerisinin ayrntl olarak izlenmesi Ersarlarn dorudan doruya rcik Alpin nesilleri olduunu vurgulamak maksadyla yaplm olsa gerektir. nk bu nshada Ersar soylarnn bilinen ilk kiisi kabul edilen Ersar Bayn rcike kadar giden soyu ve onun oullarnn ve torunlarnn eceresi hatta Ersarlarla birlikte yaayan dier halklarn tarihi de, Ebulgazidekine bakarak ok geni bir ekilde verilmektedir. Bu nshada rcikin atalarnn adlarnda Reideddinin verdii bilgilerle uyumazlklar vardr: Yeni nshada: Reideddinde: Ouz Han Ouz Ta Han Ta Han Salur Salur Teymr Temr Esar Ata Arz Ender Enki Enke Salur Gazan Alp Gazan Alp Ot Gzli Uveys Ot Gzli Ors Hit Gaz Haydar Gaz Sleyman Gaz Sleyman Gaz Inal Gaz Inal Gaz Gelal Gaz Gulal Gaz Burc Gaz Bri Gaz Senam Gaz Sanam Gaz Kara Gara Garagaz Garagaz Be rcik kercik Trkmen eceresinin Garabekevl nshas, Ersar Bayn babas meselesinde de Ebulgazinin eceresinden ayrlr: Ebulgazide: Garabekevl Nshasnda: Garagaz Be Garagaz Be rcik (Ourck) rcik Berdi Berdi Gulumhac Gulhac Ersar Bay Ersar Bay Garabekevl nshasna gre Garagaz Beyin drt olu vardr: 1.rcik. 2.Suvarck. 3.Doduk. 4.Gaback. rcikin tane ikiz olu olur: 1.Berdi ve Bua. 2.Dili ve Yay (Reideddinde Yeli ve Yabca). 3.Ovsar ve Kaysar. Berdinin iki olu olmutur: 1.Gulumhac (Ebulgazide: Gulmhac). 2.Gulhac. Bu nshada Ersarlarn nesilba Ersar Bay Gulhacnn deil Gulumhacnn oludur. Ersar Bayn olu olmutur: 1.Inal Gaz. 2.Zeynel Gaz. 3.Mustapa Gaz. Inal Gaznn iki olu var: 1.Tre. 2.Sokmak. Trenin iki olu var: 1.Lamma (Ebulgazide: Lemme) (Leyne). 2.aharangu. Sokmakn nesli belli deil. Zeynel Gaznn da iki olu var. 1.Gara. 2.Bekevl (Ebulgazide: Garabekevl.) Mustapa Gaznn drt olu olmutur: 1.Al. 2.Eski. 3.Aytod. 4.Gntod (Ebulgazide iki olu var: 1.Uludepe. 2.Kne.). Bu nshada Mustapa Gazinin her olundan olan torunlarnn da tarihi ayrntl olarak veriliyor. Ebulgazide ise bu bilgiler yok. Garabekevl nshasnda Ersar Bay ve kz Mamabike hakknda verilen bilgiler de Ebulgazinin eceresinden farkldr: Salur ilinde Ersar Bay diygen bir kii bar erdi. Abulhan (imdi Balkan) danda olturp, uzak mr tapgan ve musulmanla say ve kue (can eken ve alan) kp klaturgan kii erdi. Bu szmizni delili bu turur kim ol zamanda rgende bir eziz kii bar erdi eyh eref atlg (Ebulgazide eyh ark). eyhlik mesnedide olturgan bu bir yah ulama kii erdi. Ersar Bay bar eyhi mezkurga krk tive nyaz berip, aniyabet (temiz yrekten) klp, iltimas yznden arz kld kim Biz halk Trk tururmz, Arap kitaplarn okp, mansn tiyip, amal klmak m-
218
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 kil turur. Eger Arab meselelerini Trki tercime klp enayat klsaz erdi, soapga rik bolur erdiiz. Erse eyh eref tak mesele-yi dinini Trki tercime klp, bir kitap tesnif etip Man al-Muridat (Ebulgazide Mun-l Mrid) at goyup Ersar Bayga berdi... Emma imdi ol vatda Eyran patah Horasan Koma Beg (Ebulgazide Gama Beg) diygenge berip erdi. Ol Horasan kelgenden so eitdi kim Abulhanda Ersar Bay diygenni Mamabike atlg bir yah gz bar ermi diyip kii iberip mal berip tiletdi. Ersar Bay kabul klmad. Koma Beg zi barmakn htyar etdi. Koma Beg barasn bilgenden so kp irik birlen barp, Abulhanda Dadker diygen gudukda Ersar Bayn ehit etip, ilin app, Mamabikeni alp barp, kp yllar saklad, gol yetgre bilmedi. Eger gol yetgreyin diyse, gol gurud ve aya el bold. Andan gorkup gol uzata bilmedi. ... Ersar Bayn zleri hem biek veli erdi ve pirleri kp gylik pir erdiler. Ol sebpden Huday tebarek ve taala Mamabikeni z penahnda saklad (Ebulgazide: Gama Beg Mamabikeyi nikhlayp alr fakat ocuu olmad iin geri iade edip dnyor.) Ersar Bay hem ehit boldular, oul-gaz (sava, batur) galdlar. Ool arada elkssa, Koma Beg Mamabikeni saklay bilmey garndalarga kii iberdi. Mamabikeni alp kitegrsnler diyip habar iberdi... ... Koma Beg bul bargan adamlardan Mamabikni berip ve kp mallar hem berip, tak yene bir yli gul hem berip iberdi. Ol guln trt ol, iki gz bar erdi. Ulug oglnn at Hzr ora, ikincisi Al ora, ncisi k Beg (Ebulgazide: ki Beg), trtncisi Kaa ora. Nshada Mamabike ile gnderilen klenin ocuklarndan olup daha sonra Trkmen halkna katlan boylar hakknda da geni olarak bilgi veriliyor. Ersarlar ile balantl olaylarn beyan, Trkmenge so goulan illeri zikri blmnde de ayrntl olarak anlatlyor. Btn bunlar, Trkmen eceresinin Garabekevl nshasna, kaybolan Ersarname adl eserin malzemesinin de dahil edildiini gstermektedir. Trkmen halk hakkndaki tarih gereklerin sanatl ifadesi olan Trkmen edebiyatnn birok meselesini aklamak iin Trkmen ecereleri byl bir anahtar olarak nmzde durmaktadr. Edebiyatlar rcike (Ourcuka) Trkmenlerin Krolusunun prototipi olarak bakarlar. Tarihiler ise, Balkan civarlarnda 13-14. asrlar arasnda yaam, Trkmenler arasnda bilgi ve dnce yayan ve halkn ar-namusu iin sava meydannda kafasna ok saplanp bir omuzunu kl gtren Ersar Bayn gerek babas olarak dnyorlar. Grol destanndaki Akl-huu bda berme, Gamgn kl ada berme, Gzgarda yda berme, dyp babaa ar getirer diyen d ve Akpamk masalndaki Yek yarn yeeni men (Tek srtn yeeniyim) ifadesi de Ersar Bay hakknda sylenmie benziyor. Trkmen ecerelerinde rcikin atalarna ve torunlarna zellikle dikkat ekilmesinin bize gre baz sebepleri vardr. R. Recebov Ebulgazinin eceresine yazd n szde Ouz Han ile Inal Yav Han arasnda Ouz devletine hanlk eden, fakat Ouznamelerin hi birinde anlmayan Ouz Hanlarnn Bumin Kaann (552), Muhan Kaann, Tobo Kaann, Kudul (Kutlug, ltri) Kaann (682), Kapagan Kaann (691-716), Mogilyan (Bilge) Kaann (716-734), Ozm Kaann, Moyn or Kaann (745) - adlarn ilk kez ilim lemine sunmutur. Yazar Muhan Kaann hanl devrinde (553-572) Trk Kaanlnn snrlarnn Byk Okyanustan Hazar Denizine kadar genilediini, Tobo Kaan devrinde ise Dou ve Bat Kaanlna blnm olduunu belirtiyor. Orhun Abidelerindeki gereklere dayanan lim, bu Trk kaanlklarn yneten hanlarn Ouz neslinden olduunu ispat ediyor. eydaynin Trkmen Ahval adl iirinin, Bir sallancak dokuz olan, Mndi, ddi, gedi dvran, Kne dny so veyran, na mezer mekri-al msralarnda da eski Trk kaanlnn snrlar iinde yer alan ve Orhun Yaztlarnda da belirtilen bu dokuz Ouz ilinden bahsediliyor.
219
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 R. Recebov, tahminen 679 ylnda kaanlk tahtna kan Inal Yav Hann Bat Trk Kaanlnn yani Ouz-Trkmen devletinin ilk kaan olduu neticesinin karlabileceini sylyor. Ebulgazinin eceresinde Trkmen devletinin sadece Merv ve Yenikentteki iki merkezi hakknda bilgi verilmesine karn Ouz devletinin iki deil de merkezinin olduuna, bu ncnn tkende (Kuzey Moolistanda) olduuna limlerin dikkatini ekiyor. Mahtumkulu Beyik da bandak aa, Dybi bir bolmasa, atp bolmayr demekle bu merkezi mi haber verdi? Yoksa, gemite Ouz-Trkmen devletinin kaanlar olan Ouz Han, Inal Yav Han, rciki mi bildirdi? Ne olursa olsun, Trkmen ecerelerinde zellikle dikkat ekilen rcikin Trkmen tarihinin eski Ouz, Ouz-Trkmen ve Seluklulardan sonraki devrini birletiren bir halka olduuna yrekten inanyoruz. Trkmen eceresinin Garabekevl nshas, Ouz-Trkmen halknn eski ve orta devirlerdeki tarihiyle ilikili baz gerekleri ortaya karmamza yardm edebilir. Ouznamelerde, Trkmen ecerelerinde Ouz Han, bundan 4500-5000 veya 6000 yla yakn nce yaadyla ilgili baz deiik tarihler veriliyor. Bu eserlerde, Ouz Handan sonra OuzTrkmen ilinde hkmdarlk edenlerin adlarnda da, yllarnda da birlik yoktur. Mesel Ebulgazi, Ouz Handan sonra byk olu Gn Han, sonra Gn Hann byk olu Kay Han, ondan sonra da Kay Hann byk olu Diyp Bakuy (baz Ouznamelerde: Yavku, Cavgu. Bu isim, Bat Kaanlnda il aas, ilba manasnda kullanlmtr), sonra onun olu Guz Yav Han kaan oldu diye yazar. Mirhand, Ouz Handan sonra onun byk oullar Gn Han, Ay Han, Yldz Han, sonra onun kk kardei Deniz Han hkmdar oldu. demektedir. Yeni nshada ise bu konuda Bozok nesillerinin han olup, kk kardelerinin -oklarn- devaml ok gibi yayn gerilen tarafna gitmeleri, byk aabeylerine hizmet etmeleri, Ouz Han tarafndan vasiyet ediliyor. Nshada, ocuklarnn babalarnn bu vasiyetine smsk bal kaldklar da vurgulanyor. Ouzlarn tarihiyle zel olarak ilgilenen N. Ya. Biurin, V. V. Radloff, N. A. Berntam gibi dnyada tannan msteriklerin elde ettikleri neticeleri deerlendiren A. Bekmradov ise, bundan yaklak 2300 yl nce inlileri kendi yurtlarndan karp, angayn yaknlarnda (Harahorinde, Asyal tarihilere gre Garagumda) mesken tutan Tuman Hann olu (Asyal tarihilere gre Karahann olu) Mode Han (Mete Han)n Ouz Hann ta kendisi olduu fikrini ne srmtr. Mete Hann babasyla savap kaan olmas, lkesini yirmi drt paraya blp, akrabalarn (6 olu ve torunlarn) da mlk sahibi yapmas, devlet kurulu sistemini uzun sre, kararl bir ekilde koruduklar eklinde in kaynaklarnda da verilen tarih bilgilerin Ouznamelerdeki bilgilerle benzerlik gstermesi okuyucularn dikkatini ekmektedir. Trkmen ecerelerinde verilen bilgilere gre, Ouzlarn eski devirlerden beri yaad topraklar da belli bir lde aklamak mmkndr. Son nshada Ouz-Trkmenlerin douda Issk Gl, Almalk; gneyde Sayram, Kazgurtda, Karack Da; batda Yankent, Garagum; kuzeyde Uluda (Urta), Kii Da (Karta) arasnda yaadklar belirtilmektedir. Trkmen Krolusunun Vatanm dedii ar Dal andibili, Trkmen eceresindeki Ouz devletinin serhatlar hkmnde anlan bu drt da (Kazgurtda, Karack Da, Urda, Karda) olmasn? Trkmen eceresinin Garabekevl nshas Ebulgazinin kitabndaki baz belirsizlikleri aydnlatmaya da yardm ediyor. rnekler unlardr: rgen bilen Mervi (Ebulgazide: Moru) arasndak... Anlarn yurtlarn yokars Tuz Gr (Ebulgazide: Tuz Gar)... til bilen Tin suvun arasnda olturgan Trkmenler (Ebulgazide Gpcaklar)... Muhammet Bahtyar Han... yz m (Ebulgazide: otuz m) pyada bilen... Patahn at Erkk (Ebulgazide rkk), m (Ebulgazide: on m) ylk kelip, mangt yurtunda olturd. Ol akda Horasanda (Ebulgazide: Eyranda) yah pata yok erdi. Atas karr (Ebulgazide: kar) bolgandan so... ki ol (Ebulgazide: ekiz ol).
220
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 Kiisini hresi (Ebulgazide: ras) gara bolur. Eer siz altz da (Ebulgazide: aldzda) azlarz bir bolsa. Osman Han on b yl (Ebulgazide: b yl) patalk klp... Garahan ve Garaman begi (Ebulgazide: Gazan Beg ve Gurban Beg)... Hanln Garateginge (Ebulgazide: Guzteginge) berip... Ovar ilinden Tegrence (Ebulgazide: Kirence)... ...Keraym hoca (Ebulgazide: Kirence)... Keyumers bilen Apbas olanlarn aras trt m trt yz (Ebulgazide: b m) yl turur. Becene ilini Toymap (Ebulgazide: Toymaduk) atlg bir patah... Kp aytsak yalgan bolgay (Ebulgazide: yalgan bolmagay)... Koma Be bergen guln (Ebulgazide: Gama Be berkn guln)... ah Melek (Ebulgazide: ah Melik)... Dey Be (Ebulgazide: Yeli)... Bkerincik (Ebulgazide: Bker ve Necik)... Abulhan danda olturgan (Ebulgazide: Abulhan Banda)... Dili olanlar ay (Ebulgazide: ab) halk turur. Saltuklar (Ebulgazide: Selcuklar) Trkmen bolup... Mervden (Ebulgazide: Mordan) Abulhangaa... Kaygrma (Ebulgazide: Krma) geldi...vb. Trkmen eceresinin Garabekevl nshasnda Ebulgazinin eceresinden farkl yazlan zel isimlere de rastlanyor: Ava (Uva, va), Aymak (Oymak), Bahar (Bihar), Badahan (Bedehan), Burc (Bri), Gazmn (Gazneyn), Gara (Gara Ta), Gelal (Gulal), Dadker (Dker), Dili (Yeli), Gulumhac (Gulmhac), Kamir (Kemir), Koma Beg (Gama Beg), Kaysar (Ksar), Mool (Moul), Mergen (Miran), Mervan (Merdan), Serhe (Sere), Sevar (Suvar), Tibet (Tibbet), Ura (Oura), Hocant (Hcend), Horasan (Hurasan), Hit Gaz (Haydar Gaz), ay (ab), irvan (iran)...vb. http://www.millifolklor.com Halkmzn bamszlna kavuup yeniden uyana getii bu gnlerde, atalarmzdan kalan manev miras renme hevesinin gn getike artmasndan ve eski Trkmen yazsn renmek isteyenlerin giderek oalmasndan byk mutluluk duyuyoruz. Bu mkemmel eserin bize kadar ulaan btn nshalarnn, yakn gelecekte neredilip geni okuyucu kitlesine ulatrlacana, nshalarn karlatrmal olarak inceleneceine ve hepsinin karlatrlmasndan oluturulmu bir ilm metninin hazrlanacana inancmz tamdr. Elinizdeki bu almay, bu nemli iin balangc saymak yerinde olur. Eski Trkmen yazsyla ilgilenen rencilerimize de, kendi balarna renen okuyucularmza da yardmc olmak dncesiyle Trkmen eceresinin Garabekevll Muhammetdurd Mollann olu Muhammetgurban Molla tarafndan yazlan ve ecerett-Trkmniye adn tayan bu nshann asl metninin imdiki yazmza transkribe edilmi eklini dikkatlerinize sunmay uygun grdk. Trkmen eceresinin yeni bir nshasnn ilim lemine tantlmas sayesinde atalarmz, yaadklar yerleri, ilikide bulunduklar milletleri, eitli devirlerdeki iktisad ve kltrel durumlar, etnik oluum srasnda balarndan geen deiimler hakkndaki bilgilerin daha ok zenginleeceine inanyoruz. Saygdeer okuyucular, bu vesileyle frsattan yararlanp, sizin adnza bu el yazmasn bulup ilim lemine tantarak byk bir i baaran tarihi, Trkmen Devlet niversitesi Doenti Serdar bragimovaya, el yazmasn okuyup kiril harflerine eviren ve Arapa, Farsa metinleri aklamada gayretini esirgemeyen Trkmen Devlet niversitesi Dou Dilleri Blm Mdr Profesr Ata Saryeve ve eseri geni okuyucu kitlesine ulatrmay stlenen deerli yaynmz Garagum dergisine, sizin adnza minnettarlmz bildiriyoruz. Atalarmzdan kalan manev miras halka ulatrma yolunda yrttkleri mukaddes vazifelerinde onlara baarlar diliyoruz.
Aktarann Notu: Aktardmz makalenin devamnda, Garabekevl Nshas veya ecerettTrkmniye denilen bu yeni nshann Trkmen okuyuuna gre metninin tamam verilmektedir.
221
TANITMALAR...TANITMALAR...TANITMALAR...TANITMALAR...TANITMALAR...
Ebedi Yadigar
Prof. Dr. Elfine SBGATULLNA*
Kazanda Tataristan kitap nesriyatnda Prof.Dr. Huciahmet Mehmutovun Menggelek yadkar (Ebedi yadigar) adl kitab (2002) dnya grd. Folklorcu alimin1 bu yeni kitab XI yzylda yaayan byk Trk dilcisi Kasgarl Mahmudun Divan-i lugat-et-turk eseri zerinde yazlm. Kitap iki blm ve zengin ekten ibarettir. lk blmde Kasgarl Mahmud ve onun Divani haknda, o zaman Trkleri haknda ilmi malumat veriliyor, bu konuda yazlan yeni kitap ve mekaleler tantlyor, geen senelerde dzenlenmi halklararas sempozyum ve kongreler zerinde haberler verilmi. Tatar dilcileri Divan-i lugat-et-turk stnde aratrmalar 1920 senelerde balamlar: bu zamanlarda Cemal Validi, Huca Badigi, Seyid Vahidinin yazlar km. Sonra da Prof.Dr. Emir Necip, folklorcu Naki Isenbet, eski edebiyat uzman Prof. Dr. Hatip Usmanov gidi alimler Divan daki bagz konular aratrmlar. H. Mehmutov onlarn, rus-sovet oriyentalisti I.V. Stebleva, trk ve uzbek turkologlar Reat Gen, Besim Atalay, Ferit Birtek, Ulkutasir B. Sakir, H.Korogli, E. Fazilov v.b. larn bu eser zerinde yazm aratrmalarna analiz yapyor. Divan dan gayri Kasgarl Mahmudun Trk dili sintaksisi haknda yazl Cevahirun nehvi fi lugat-et-turk adl daha bir eseri olduunu hatrlatyor. Kazan Tatarlarnn babalar XI yzde Idel (Itil, ruscasi Volga) nehri boylarnda Idel boyu Bolgar devletini kormular. Kasgarl Mahmud Trk kavemleri yapm birok ehrini gezmi olursa da, Bolgar ehrine kadar gelememitir. Ama Idel boyu Bolgar devletinin ikinci byk ehri saylan Suvara gelmi olabilir, cnki o suvar dili diye yazd dil Idel boyunda oturan Trklerin dili oluyor, dip faraz klyor H. Mehmutov. Yazar, Kasgarl Mahmudun szlnde Tatar dilinin de kelimeleri yer aldn syliyor, Kazan Tatarlarnn irik basinda duran bolgar, kipcak kavimlerinin eski kelimelerinin birounu (mesela: koklesdi, avus, ekin, lav v.b.) bulub, onlar imdiki dilde anlatyor. H.Mehmutov Divanda eski Trk kavemlerinin adet ve treleri, inan ve telakkilari ile alakal malumatlar buluyor. Mesela, hayvan isimleri ile adalmis 12 yllk takvim zerinde durub, yazar onun kurulmasn anlatan efsanelerinin Tatarlar arasnda da yaylm olanligini syliyor ve Altn Orda devleti zamanndan gelen yarlig ve bitiglerde, mazar dalarndaki yazlarda da 12 yllk takvimin kollanlmasn gsteriyor. Kazan Tatarlarnn ekincilikle bal tellakkilerinde bu takvime misallar buluyor: Yilan yili cili bula (Ylan yl s olur), Siyir yili suik bula (Sr (inek) yl souk olur) v.b. Halk arasnda eski zamanlarda ok popular olan em, kocakar ilac ile tedavi etmek, halk hekimlii ile balanisli olan kumlak egit, isrik-isrik yat kelimelerinin anlamlarn folklorcu alim Tatar halk inanclarna dayanarak veriyor. Kasgarl M. kendi Divannda halk oyunlaryla ilgili ok belgi vermi. Bu oyunlarn birka Tatarlarda da oynalm olabilir. Bu yzden H. Mehmutov muguzmuguzoynunu anlatyor, orda oyuna katlanlardan birisi bakalara muguz-muguz deyiyor ve eitli hayvan isimlerini syliyor. Oyunda katlanlar sadece muguzu olan hayvanlarn adlarn tekrarlamallar, yanl deve, isek gibi muguzsuz hayvann adn sylerseler ceza alrlar. Bugn de tatar ocuklar be ekildeki uctu-uctu oynunu oynarlar, bu oyunda sadece uan kularn adlar tekrarlanr. Kitabn ikinci blmnde Divanda-
* Tataristan Alabuga Devlet Pedagoji niversitesi retim yesi
222
ki ataszleri ve deyimler, dilekler, halk inanlar, aforizmlar aratrlyor. Trk ilm adam Ferit Birtekin En eski Trk savlar (Ankara, 1944) kitabnda 291 atasz ve deyim olduu gsterilirse, H. Mehmudov bu sayya dzeltmeler veriyor, tekrarlanm olanlarn alkoyuyor ve 30 dan fazla yeni deyim buluyor. Neticede Divan-i lugat-et-turk eserinde yaklak 320 paremiye var, deyiyor (37 s.) Divandaki ataszleri zerinde mahsus durarak H.Mehmutov onlar mana-konu ve icat edilme nedenleri ynnden anlatyor. Sonra da Kasgarl Mahmudun kitabnda verilen ataszlerinin bugnk Trk lehelerindeki variantlarn aramak zaruriyeti haknda yazyor ve bu iin rneini Kazan Tatar dilinde misalinda gsteriyor. Eski trk kavimleri ivelerinde 9 yzyl nce kollanlm olan aforizmlarn bugnk Tatar ataszleri ile karlatrarak, alim onlar arasnda asil benzerlikleri gsteriyor: 1) fonetik variantlar, mesela: Divan da Bar bakir, yok altun; Tatarcas: Bar bakir, yuk altin. Kis konugu ot - Kis kunagi ut; Kos kilic kinka sigmas - Kus kilic kinga siymas; 2) leksik variantlar, mesela : a) arhaik (eskirmis) kelimeler yerine yenilerinin kollanlmas: Susegen udka Tengri munguz bermes - Soze torgan siyirga Alla mogez birmi. b) sinonimlarin kollanlmas: Kisi kisige kavusur - Adem ademge kavisir. c) Tur atamasini konkret isimle deitirmek : Taygan yugrugun tilku sevmes - Et yogeregen tolke soymes. v.b. 3) sintaksik variantlar: Et isirmas, at tepmes teme - At tipmes, dime, et kapmas, dime. 4) dolu (tam) olmayan benzerlikler. Mesela: Divanda verilmi olan Kurug kasuk agizka yaramas, kuruk soz kulakka yakismas atasznn bugnk Tatar dilinde sadece yars kollanlyor: Kori kasik avizga yaramas. 5) kontaminasyon variantlar: iki paral ataszlerinin sadece yars benzeiyor: mesela: Birin-birin ming bolur, tamatama kol bolur - Tama-tama kul bulir, agaaga sil bulir v.b.
Ebedi yadigar kitabnn yarsn ekler teskilediyor. Turkologlar icin en nemlisi olan ek -Divan-i lugat-et-turk te yer alm 319 eski ataszlerinin Kazan Tatar dilindeki ceitli variantlardr. Yazar bu atasozlerini Tatar elfebesi tertibinde veriyor. kinci ekte H. Mehmutov eski Trk yazl iiriyet rneklerine yer veriyor. Misallar seerken alim konu, iir tr ve ekil trllne dikkat ediyor. Kitapta yer alm 6 tane rnek (orinal metinde ve Tatar diline tercmede) Kasgarl Mahmud yaad zaman diliyle XXI basi Kazan Trkesinin ne kadar yakn ve ayn zamanda ne kadar farkl diller olduuna misal oluyor. Yilan yili cili bula - ylan yl scak olur. Tama-tama kul bulir, aga-aga sil bulir - damlaya damlaya gl olur, aka aka sel olur. At tipmes, dime, et kapmas, dime - kpek srmaz, at tepmez deme. Bar bakir, yuk altin. - bakr var, altn yok Kis kunagi - ut - kis musafiri atetir. Kus kilic kinga siymas - 2 kl bir kna smaz. Soze torgan siyirga Alla mogez birmi. - Susen sra Allah boynuz vermiyor. Adem ademge kavisir. - nsan insana kavuur. Et yogeregen tolke soymes - Kpein kotuunu tilki sevmez. Kori kasik avizga yaramas - kuru kak aza yaramaz (kuru sz kulaa yakmaz)
NOTLAR 1 Prof.Dr. H.S. Mehmutovun Tatar folkloru zerinde yazd kitaplar: Comak aytam (bulmacalar zerinde), Keckene de tus kene (ataszleri ve deyimler zerinde), Aforisticheskiye janri tatarskogo folklora, Kanatli sz - hikmetli sz v.b. var. O Tataristan limler Akademisinde yaplan 12 cildlik Tatar halk icat kitabnn mualliflerinden birisidir, Aratrmalar iin Tataristan Cumhuriyetinin Tukay dlne laik olan alim bugn de Tatar dili ve folkloru zerinde aktiv alyor.
223
Kazakistan Sahas Halk Hikyecilii Gelenei*

Pnar DNMEZ FEDEKAR**
Trk boylarnn szl kltr rnleri zerinde Trkiyede yaplan almalar, Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinin bamszlklarn kazanmasndan sonra hz kazanmtr. Sz konusu almalarn byk bir ksm, Trk boylarnn destanlar ve destan gelenekleri hakkndadr. Trk boylarnn szl kltr rnleri iinde zel bir yere sahip olan destanlarda, genel olarak, kahramanlk ve ak konular ilenmektedir. Kahramann ak olmas ve sevgilisine ulamak iin atld maceralarn anlatld ak konulu anlatmalar; Trkmen Trkesinde k dessanlar, zbek Trkesinde k dstanlar, romanik destanlar, Uygur Trkesinde muhebbet destanliri, Azer Trkesinde mehebbet dastanlar ve Kazak Trkesinde aktk jrlar, aktk dastan, liro-epos, romandk epos ve Trkiye Trkesinde ise halk hikyesi olarak adlandrlmaktadr. Trk boylar arasnda yaygn olarak bilinen ve anlatlan ak konulu anlatmalarn Kazakistan sahasndaki rnekleri, Aye Ycel etinin 2003 ylnda yaynlanan Kazakistan Sahas Halk Hikyecilii Gelenei adl kitabnda incelenmitir. Eserin, Kazakistan Sahas Hikyecilii Hakknda Yaplan almalar adl Giri blmnde, Kazakistanda 18. yzylda balayan derleme faaliyetleri ve Kazakistan sahas szl kltr rnleri zerinde yaplan almalar tantlmtr. Daha sonra, bu konuda Trkiyede yaplm almalar tantlmtr. Kazakistan Sahas Hikyecilik Gelenei ve crclar adl Birinci Blmde Kazakistan sahas destanlarnn konu, kltr kaynaklar, teekkl dnemleri vb. bakmlardan tasnifleri ile ak konulu hikyelerin (liro-epos) bu tasniflerdeki yeri ve dier Trk boylarndaki adlandrlmalar verilmitir. Kazakistan sahas halk hikyelerinin de destan anlatclar tarafndan icr edildii belirtilerek, Kazak Trkesinde destan anlatclar iin kullanlan akn, jrav ve jr terimleri de bu blmde ele alnarak aklanmtr. Eserin kinci Blm Halk Hikyelerinin Kaynaklar ve Konular baln tamaktadr. Bu blmde, halk hikyesi trnn kaynaklar zerinde yaplan almalardan yola klarak, Kazakistan sahas halk hikyelerinin kaynakla* **
r ve konular ele alnmtr. Kazakistan sahas halk hikyelerinin konularnn genel olarak birbirine benzerliini belirten aratrc, Kazakistan sahas halk hikyelerinin olay rglerinde yer alan ortak yap ve motifleri tespit etmektedir. Halk Hikyelerinin ekil ve slp zellikleri adl nc Blmde, halk hikyelerinin ekil ve slup zellikleri eitli alt balklar altnda incelenmitir. Bu blmde, hikyelerin rnekleri de tespit edilerek olduka geni ve ayrntl bir inceleme yaplmtr. Hikyelerin ahs Kadrosu adl Drdnc Blmde Kazakistan sahas halk hikyelerinde yer alan karakterler ve zellikleri zerinde durulmutur. Aratrc, hikyelerde yer alan karakterlerin zellikleri ile toplumun sosyo-kltrel yaps arasndaki ilikileri ele alarak, Kazak Trklerinin sosyal hayatndaki deimelerin, anlatmalara, bu karakterler yardmyla yanstldn belirtmektedir. Beinci Blm, Hikyelerin cra Biimi, crclar ve Hikye Daarc adn tamaktadr. Metnin, anlatc, dinleyici ve metnin icr edildii evre faktrlerine bal olarak ekillendiini belirten yazar, bu faktrlerin Kazakistan sahas halk hikyelerinin ekillenmesindeki etkilerini incelemitir. Bu blmde, icrclarn bazlarnn ksa biyografilerine de yer verilmitir. Eser, on halk hikyesinin zetinin yer ald Hikye zetleri blm ve geni bir Kaynaka ile tamamlanmtr. Eserin sonunda yer alan, ahs ve yer adlarn gsteren Dizin ise, okuyucuya kolaylk salamaktadr. Sonu olarak, sadece Anadolu sahasnda ve dorudan bu sahann kltrel tesirindeki baz blgelerde kullanlan Halk Hikayesi terimini, Aye Ycel etin Kazak sahas iin de kullanmaktadr. Kazak Trkleri iin yabanc saylsa da bu terimin, zellikle muhabbet konulu destanlar iin kullanlmas doru bir seim gibi gzkmektedir. Bylece Trk Dnyasnda bir ortak terim kazanlm olacaktr. Aye Ycel etinin almas, muhtevas yannda, byle bir amaca hizmet edecei iin de tebrike layktr. Bu alma dolaysyla, biz de kendisini kutluyor ve yeni almalarnda baarlar diliyoruz.
Aye Ycel etin, Ankara: Gndz Eitim ve Yaynclk, 2002, 234 s. Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits Aratrma Grevlisi.
224
Osmanl det, Merasim ve Tabirleri*

Mustafa GLTEKN**
Trk halkbilimi aratrmalarnda, gemi dnemlerin kltr ile ilgili kullanlabilecek kaynaklarn snrll, sahann uzmanlar tarafndan iyi bilinmektedir. Derleme faaliyetlerinin ok ge balamasndan dolay, toplumun yaantsndaki deiikliklerin bir neticesi olarak, pek ok halk kltr malzemesinde meydana gelen deiim, dnm ve gelimelerle birlikte sz konusu mahsllerin yok olmas, bu kaynaklarn azlnn sebeplerinden belki de en nemlisini tekil etmektedir. Toplumun ierisinde yaayan ve gn getike baz det ve merasimlerin deimekte veya ortadan kalkmakta olduunu gren duyarl Trk aydnlar, bu malzemeleri korumak ve gelecek nesillere aktarmak iin kiisel aba ve gayretleri neticesinde, baz eserler vcuda getirmilerdir. Bu eserlerden birisi de Abdlaziz Beyin (1850-1918) Osmanl det, Merasim ve Tabirleri adn tayan eseridir. Eserin yazld tarih kesin olarak bilinmemekle birlikte, eseri yayna hazrlayanlar yazarn ifadelerinden hareketle Trk Yurdu, Trk Oca ve Trk Derneinin kurulu yllar olan 1910lu yllarn banda tamamland ve eserde 1800l yllarda uygulanmakta olan det, merasim ve tabirlerin ele alnd kanaatindedirler.1 (Abdlaziz Bey 2002:V-VI) te bu almada ncelikle Pertev Paa torunu Cemaleddin olu Abdlaziz Beyin Osmanl det, Merasim ve Tabirleri adl eseri tantlacak, daha sonra bu eserin hazrlanmasna zemin hazrlayan fikr ereve ortaya konularak eserin Trk halkbilimi incelemelerindeki yeri belirlenmeye allacaktr. Osmanl det, Merasim ve Tabirleri adn tayan eser, Mukaddime-i Kitap ile ba* **
lamakta ve daha sonra 16 ana balk altnda det ve trenler incelenmekte, eserin sonunda ise ide-i fakirne bal altnda yazlm bir son sz bulunmaktadr. Yayna hazrlayanlar, kitap yayna hazrlanrken dikkat edilen hususlar Yayna Hazrlayanlarn nsz bal altnda ele almlar ve yazarn biyografisini Eserin Yazar Hakknda ad verilen ksmla ortaya koymulardr.2 Mukaddime-i Kitapta Abdlaziz Bey, eseri kaleme almasnn nedenleri zerinde durmakta ve bu tarz almalarn yaplmasnn gerekliliini ifade etmektedir. Abdlaziz Beyin mukaddimede yer alan grlerinin Trk halkbilimi aratrmalarndaki nemi daha sonra deerlendirileceinden, imdilik eserin dier blmleri zerinde durulacaktr. Eserin birinci blm Bir ocuun Doumundan nce ve Sonra Yaplan ler ve Uyulan detler (11-54) baln tamaktadr. Bu blmde, gei dnemlerinden birincisi olan doum detleri zerinde durulmakta ve ocuk folklorundan rnekler yer almaktadr. Sz konusu detler; doum ncesi, doum sras, doum sonras, ocuklarn kulland tabirler, ocuklar korkutmak iin sylenenler, ocuk tekerlemeleri, ocuk bilmeceleri, ocuk oyunlar, snnet gibi alt balklarla ele alnmtr. Eitim (55-105) ad verilen ikinci blmde, erkek ocuklara lala tayini, kibarca mektebe balama, stanbulda sbyan mektepleri eitimi, darlkurralar ve ocuklarn hfzlk eitimi, ocuklarn ketebe almas, kraat usuln rendikten sonra ilim tahsili iin muallim tayini, der-sadet medreseleri, erkek ocuklarn bir kaleme ra edilmesi, erkek ocuklarn bir tccar veya sanatkr yanna
Abdlaziz Bey, (Yay. Haz. Kzm Arsan, Duygu Arsan Gney), stanbul, 2002, 3. Basm, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 612 s. Gaziantep niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Aratrma Grevlisi
225
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 verilerek bir meslee balatlmas, gen erkeklerin sakal brakmas, kz ocuklarnn kadn mekteplerinde eitimi, gen kzlarn bir ev hanm olarak yetitirilmesi hakknda bilgi verilmi ve eitim esnasnda yaplan riteller tantlmtr. Eserin nc blm, hayatn gei dnemlerinden ikincisi olan Evlenme (106136) konusuna ayrlmtr. Bu blmde evlenecek genlere kz arama, kzlarn grcye kmas, sz kesme, nian takma, nikh akdi, cihazn gvey evine gnderilmesi, cihaz takm, gelin iin denen odalar, dn, kalfa ve cariyelerin evlendirilmesi hakknda bilgi verilmitir. Drdnc blmde, stanbulda Ticaret ve Sanat (137-154) hayat; stanbulda tccar, esnaf ve sanatkrlar, bulunduklar yerler; baz sanat dallar hakknda aklamalar, bedestan hacegleri, baz yiyecek ve iecekler hakknda notlar balklar altnda ele alnmaktadr. Sz konusu blm ierisinde esnaf folkloru hakknda nemli bilgiler verilmitir. Eserin beinci blmnde stanbulun Semtleri ve Evleri (155-222); Osmanl toplumunun eitli kesimlerinin oturduu semtler; halkn oturduu evler, baheleri, ev idaresi ve gnlk ev hayat; Osmanl vzer, ekbir ve ricalinin konak, shilhne ve baheleri; konaklardaki vazifeliler, baz gndelik eyalar, shilhne baheleri gibi alt balklara ayrlarak incelenmektedir. Madd kltr unsurlarndan giyim-kuam ile ilgili bilgiler Giyim-Kuama Dair Baz Bilgiler (223-231) baln tayan altnc blmde kavuklar, takkeler; ste giyilenler, ie giyilenler, halktan hanmlarn ev ii kyafeti, kuaklar; mendiller, enfiye mendilleri, enfiyeler; boyun atklar, keseler; nalnlar, taraklar, yelpazeler; srmeler ve gz banyolar olarak ele alnp her biri hakknda ayr ayr bilgiler verilmektedir. Binek ve Yk Hayvanlar, Arabalar ve Kayklar (232-245) ad verilen yedinci blmde vzer, ekbir ve dier Osmanl hanelerinde beslenen hayvanlar; vzer ve byk devlet ricalinin atla kapya gidileri; arabalar, vzer ve vkelnn araba ile kapya gidileri; kayklar ve dier deniz vastalar hakknda bilgiler verilmitir. Sekizinci blm Din Gnler, Bayramlar, Hacca Gidenleri, Uurlama, Karlama ve Tebrik (246-272) adn tamaktadr. Bu blmde sene ba olan Muharrem aynda aure piirme, ekbir konaklarnda kibar usulnce mevld okunmas, ekbir konaklarnda lihye-i sadet ziyareti, Ramazan hazrlklar, camilerde kurulan sergiler ve kbera, Ramazan bayramlarnda ekbir konaklarnda merasim ve tebrik, Kurban bayramlarnda yaplan mersim, ilmiye riclinin bayramlarda ve dier zamanlarda ekbir-i ricli tebrik ve ziyret mersimi, Ramazan ve Kurban bayramlarnda ocuklarn gezme ve elenceleri, bayram ziyretleri, Beytullh ziyreti iin hacca gidenleri uurlama, dnenleri karlama ve tebrik mersimi (tehniye) konular hakknda olduka nemli bilgiler verilmitir. Osmanl Toplum Hayt (273-310) dokuzuncu blmde; eski Osmanl adb- muereti, baz eski detler, yeni ev alan veya yapanlar tebrik, vzer ve ekbir konaklarnda hizmet etme uslleri, vzer ve ekbirin hane halkna ve dairesinde hizmet edenlere davranlar, kber konaklarnda verilen ziyafetler, vzer ve kber konaklarnda bulundurulan szendelerle oyuncu criyeler, kber ve riclin mehtap seyri, kber hanmlarn yazn mesirelere kmalar, stanbuldaki balca mesireler, esnafn mesirelere gidii, kbernn cbnda ar hamamlarna gidii, mahalle kahveleri, berber dkknlar, genler kahveleriyle dier kahveler ve tulumbac kahveleri, meyhneler ve akamclarn meyhne lemleri balklar altnda ele alnmaktadr. Onuncu blm Osmanl Toplumundan eitli Kesimler (311-345) adn tamaktadr. Bu blmde mahalle bekileri, tulumbaclar, esir ve esirciler, akkmlar, goygoycular, susamc ve dolmac kadnlar, kabak Araplar, tersanelerde kereste sal zen Araplar,
226
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 klhanbeyleri, tiryakiler, kpt kadnlar, lfteler hakknda bilgi verilmitir. Salk (346-358) ad verilen on birinci blmde ebe hanmlar, tabibler, eski salk kurallar, koruyucu tedbirler ve halk ilalar, hasta tedavisi iin bavurulan dier kesimler tantlmtr. Bu blmde halk hekimlii ile ilgili nemli bilgiler verilmitir. On ikinci blm eitli nanlar (359374) baln tamaktadr. Bu blmde uurlu, uursuz saylan davranlar; tefel, istihre etme, muabbirler, mneccim, remml ve bakclar; kark fniler, cinciler, bycler ve okuyucular, niyet kuyular, ylan, akrep ve benzerlerinden korunmak iin erbetlenmek, hortlak gibi alt balklar bulunmakta ve inanlar hakknda ayrntl bilgiler verilmektedir. Spor, Oyun ve Elence (375-382) baln tayan on nc blmde okuluk, avlanma, pehlivan grei ve hayvan dleri, satran, tavla, dama ve benzeri oyunlar hakknda bilgi verilmitir. On drdnc blmde Musiki (383387) bal altnda eitli musiki letleri, Osmanl saz fasllar, nl musikiinslar tantlmtr. Geleneksel Trk tiyatrosu hakknda nemli bilgiler ieren on beinci blm Seyirlik Oyunlar (388-403) adn tamaktadr. Bu blmde engi kadnlar, kekler, ip cambazl ve dier baz seyirlik oyunlar, meddahlar, mukallitler, hayal oyunu, zuhuri kolu hakknda ayrntl bilgi verilmektedir. Dil ve Edebiyata Dair Bilgiler (404467) baln tayan on altnc ve son blmde dil ve eitli terim ve deyimler, Osmanl isimleri, eski Osmanl irlerine dair baz bilgiler, vezirlere ve ekbire sunulan manzumlar, karlnda alnan atiyyeler, muhallebici manzumeleri, kilci kadnlarn manzumesi, seyyh derviler, okuduklar manzumeler, Osmanl hanmlar arasnda atasz gibi kullanlan baz vezinli szler, bilmeceler, durb- emsl hakknda bilgi verilmitir. Grld gibi Abdlaziz Bey, bir insann dnyaya geliinden balayarak, deiik dnemlerde karlat durumlar, det ve trenleri tespit etmi, (Gei dnemleri olarak adlandrdmz dnemlerden birisi ve sonuncusu olan lm hakknda herhangi bir malumat verilmemesinin sebeplerine eserde deinilmemitir.) tespit ettii konularn neler olduunu eserin mukaddimesinde yle aklamtr: Bu kitapta Osmanllarda uygulanan usul ve detlerin tmn yazmak iin doal olarak bir ocuun doumundan balayarak yaam srecine ait her eyin ayr ayr anlatlmas gerekmi ve bu nedenle bir ocuun doumuyla ilgili usuller ve uygulanan detlerle balanmtr. Osmanl dnyasnda doan bir kiinin yaam evresine ait eitli durumlarda karlat det, tren, szck ve olaylarn hibiri braklmadan srasyla ve btnyle gsterilmi ve bunun iin hazrlanan iindekiler listesi de kitabmza eklenmitir. (Abdlaziz Bey 2002:9) Eserin sonundaki Szlk (471-565), Kaynaklar (567-578) ve Dizin (579-612) yayna hazrlayanlar tarafndan eklenmi ve eser, aratrmaclar iin daha kullanl hale getirilmitir. Trkiyede halkbilimi aratrmalarnn balangc Ziya Gkalp, Fuat Kprl ve Rza Tevfik Blkbann 1910lu yllarda kaleme aldklar, yeni bir ilim olan halkyat tantmaya ynelik yazlara dayandrlmaktadr.3 Tanzimattan sonra Trk aydn, Fransz htilalinin tesiriyle halk, vatan, millet, hrriyet gibi kavramlar zerinde younlam ve Tercmn- Ahvl, kdam gibi gazetelerde halk dili ile yazma ve bu kavramlar nda halk aydnlatma amacna ynelmilerdir. te bu yllarda dnyaya gelen ve 1910lu yllarda eserini tamamlayan Abdlaziz Bey (18501918) gerek yaad dnem asndan, gerekse gnmz halkbilimi aratrmalar asndan, olduka nemli bir eser meydana getirmitir. Abdlaziz Beyin, eserine yazd Mukaddime-i Kitapta yer alan grleri, Trk
227
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 halkbilimi almalar asndan bir manifesto nitelii tamaktadr. Yazarn, gnmzde szl ve yazl kltr olarak adlandrdmz kavramlar, yazl eser ve ataszlerinin vasfnda tarttn ve yazl kltr kadar szl kltrn de nemli olduunu idrk ettiini, u ifadeleri aka gstermektedir: Her toplumun ulaabildii bilgi dzeyi, edindii erdem ve olgunluk, vcuda getirdii ve toplad yazl eserlerle anlald gibi, halk arasnda sylenmekte olan ataszleri bile zamann ve yaamn dzeni hakkndaki deneyimler ve ondan oluan sonular yanstan birer deer yargs olduu iin incelenmelidir. (Abdlaziz Bey 2002:3) Abdlaziz Bey, Bir toplumun ileri gelen devlet adamlaryla, orta snf ve halk tabakas arasnda benimsenmi detler ve trenler; toplumun bu snfnn uygarln, geliimini, dnce yapsn, doa sevgisini, kltr ve ahlak dzeyini, yaam ve geim biimini ve niceliini pek yakndan tantm olacandan (Abdlaziz Bey 2002:3) det ve merasimlerin toplanp yazya geirilmesinin gerekli olduunu sylemektedir. Abdlaziz Bey, det ve merasimlerin toplanmasnn yeterli olmadn, dier uluslarla ilikilerin artmasyla birlikte bir etkileim olduunu ve bu etkileimler neticesinde det ve trenlerde de baz deiim ve bakalamlarn grldn, bunlarn incelenmesi neticesinde d etkilerin hangilerinin deiime yol atna ve yabanc detlerin ne oranda kabul edilmi olduuna baklarak o ulusun deien dnyadan hangilerini almaya yatkn ve eilimli ve ne oranda deiim ve bakalama ulusa yetenekli olduunu anlamak iin ok doru bir l elde edilmi (Abdlaziz Bey 2002:3) olacan sylemektedir. Mukaddimenin devamnda, bir ulusun ortaya knn, geliiminin, an ve eref kazanmasnn kayna olarak kkl det ve eski ulusal dzenleri grmekte ve bunlarn korunanlarnn ortaya karlmasyla deerlerinin arttrlacan; sadece deerlerini arttrmakla kalmayp devlet adamlarna ulusun dier uluslarla giritii ilikiler neticesinde ortaya kan zarar ve yararlarn neler olduu hakknda fikir vereceini ve buradan hareketle nasl bir ynetim biimi kurulmas gerektii, topluma zarar veren durumlardan hangilerinin braklp hangilerinin yaatlmas gerektii konusunda fikir vereceini sylemektedir. (Abdlaziz Bey 2002:3-5) Folkloru tantmaya alan ve milliyetilik akm ile sk skya bal olan ilk yazlar gz nne alndnda, Abdlaziz Beyin bu tespitleri Trk halkbilimi aratrmalarnn tarih geliimine yeni almlar kazandracak niteliktedir. 23 Temmuz 1913te Halka Doru dergisinde, Ziya Gkalp, Halk Medeniyeti I: Balang adn tayan yazsnda, ... bizi ykselten milleri halk medeniyetinde, inhitta dren messirleri de resm messeselerimizde aramak lazm. (Tan 1997:45) diyerek halk medeniyetinin nemine iaret etmektedir. 6 ubat 1914te kdam gazetesinde yaynlanan ve Trkiyede Folklor szcnn ilk kez kullanld yaz olan Yeni Bir lim: Halkyat-Folklor baln tayan yazsnda Fuat Kprl, Halkyat ilminden yabanclar, ecnebiler de bir ok amel kaideler karyorlar. (Tan 1997:47) diyerek yaplacak almalarn neticesinde olduka nemli bilgilere ulalacan belirtmektedir. Fuat Kprl, sz konusu yazsnda mstemlekeci glerin yeni bir mstemleke elde ettiklerinde onlara uygun bir ynetim biimi kurabilmek iin onlarn geleneklerini, greneklerini, arklarn, masallarn, tarihlerini ve dillerini incelediklerini ve bu incelemeler neticesinde ulatklar sonular erevesinde bir ynetim biimi kurduklarn belirtmektedir. (Tan 1997:47) Grld zere Abdlaziz Beyin fikirleri ile folkloru bir bilim dal olarak Trkiyede tantmak iin yazlm olan yazlarn arasnda byk bir benzerlik vardr. Hatta Abdlaziz Bey, batda yaplan faaliyetlerden bahsetmeden, bakn ulusal konular zerine younlatrm ve fikirleri erevesinde bu eseri meydana getirmitir. Gnmzde halkbilimi aratrclar, dikkatlerini yerelin ulusallatrlmas, ulu-
228
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 saln kreselletirilmesi ve ulusal kalt kavram ierisinde nelerin deerlendirilebilecei konularna yneltmektedirler. (Ouz 2002:1116) Abdlaziz Bey, kendi zamannn artlar ierisinde bu konuya da temas etmekte, Avrupaya giden kiilerin orada grdkleri det ve davranlar Avrupann ynetim biimini, siyaset kurallarn ve uygarlklarn dikkate almadan yurda getirdiklerini ve bunlarn ulusal yaamn gereksinimlerine, ahlak ve toplum kurallarmza uygulanma derecesini saptayacak kadar bilgi ve deneyimden henz yoksun olanlarn gsterdikleri srf taklit etme duygusunun yabanc det ve merasimlerinin yurdumuzda her geen gn daha da yayldn sylemektedir. (Abdlaziz Bey 2002:5) Buradan hareketle Abdlaziz Beyin yabanc det ve merasimlere kar olmadn, sadece bunlarn kendi toplumumuza uygunluk dzeyinin saptanmadan aynen alnmasnn zararlarna dikkat ektii grlmektedir. Abdlaziz Beyin, vnlecek eski detlerimizden, geen ve deien zaman iinde, unutulup terk edilenlerin hangilerini korumak veya yeniden geerliliini salamak gerekli grlrse (Abdlaziz Bey 2002:9) eklindeki szlerinden hareketle, eserin vcuda getirildii yllarda det ve merasimlerimizden unutulanlarndan bazlarnn, yaplacak incelemeler neticesinde yeniden geerliliinin salanmas iin, bu eseri meydana getirdiini sylemek mmkndr. Eserin yazld yllarda halk kavram, kyde yaayan, okuma yazma bilmeyen ve eski gelenekleri muhafaza eden topluluk anlamnda kullanlyordu ve kyl ile halk kavram edeer tutuluyordu. Abdlaziz Beyin devlet adamlar, orta snf ve halk tabakas (Abdlaziz Bey 2002:3) ifadeleri de bu dorultudadr. Ancak eserinde iledii kitle daha ok st tabakadr ve ele alnan det, merasim ve tabirlerin byk bir ksm vzer ve vkel arasnda uygulanmaktadr. Bu adan bakldnda eserde kentte yaayan toplumun det ve merasimlerinin ele alnd grlmektedir.4 Abdlaziz Bey bu almasyla mparatorluun bakenti olan stanbulu konu alan bir kent monografisi almtr.5 Abdlaziz Beyin ortaya koyduu eser, Trk halkbilimi aratrmalar iin olduka yeni bir kavram olan kent folkloru almalaryla byk paralellikler arzetmektedir. Eserin kent folkloru asndan tad deeri anlayabilmek iin, cal Ouzun kent folkloruna dair u satrlarna bakmak yeterli olacaktr: amz kentlerinde oluan folklorun halkbilim otoritelerince ciddi bir aratrma alan olarak kabul edilip aratrlmasna paralel olarak, halkbilim rnlerinin tarihi bakmndan eski kentlerin folkloru zerinde dnlmesi gerekmektedir. ki yzyldr Trk halkbilimi almalarnn merkezinde kr ve kyn yer almas, Gktrk andan gnmze kadar farkl corafyalarda farkl nitelikleri olan kent soylu uygarlklar kuran veya kurulu uygarlklara katk salayan Trklerin halkbilimi rnlerinin tarihinin ve zelliklerinin kavranmas bakmndan yetersiz kalmaktadr. (Ouz 2002:18) Bu tespitlerden de anlalaca zere halkbilimi aratrmalarnda bu tarz eserler, kentlerde meydana gelen deiim, dnm ve geliimleri anlamak ve anlamlandrmak iin sz konusu folklorcu bak asyla deerlendirildiinde ok daha anlaml sonular elde edilecektir. Abdlaziz Bey, eseri meydana getiri sebebini aklarken, alkan ve aydn fikirli baz kiilerin Trk Oca, Trk Yurdu, Trk Dernei adyla dernekler kurmakta olduklarn ve bu kiilerin det, tren ve eski uygulamalar gelecek kuaklara yakndan tantmak arzusunda olduklarn sylemekte ve yle devam etmektedir: Bu gibi alkan genlerimizin Trklk hakknda ocaklar kurarak gsterecekleri gayret ve uraya bu yolda harcayacaklar emek ve abalara dayanak olacak ekilde, ayrntlara girerek Trkl her ynyle inceleyen, btn tren ve detlerini ve hatta her trl deyim ve szcklerini bile ayr ayr anlatp
229
Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61 aklayan, elimizdeki eski ve yeni kitaplar iinde, deil o yolda yazlm bir eser, belki bir szck bile bulunmamaktadr. (Abdlaziz Bey 2002:7) te bu szleri Abdlaziz Beyin, halkbilimi aratrmalarnda ska rastladmz ve ilgi duyduklar konularla ilgili eitli malzemeler toplayan ve bunlar kaydeden grup ierisinde deerlendirilemeyeceini gstermektedir. O, bilinli olarak vatan iin alacak genleri desteklemek ve onlarn almalar esnasnda bavurabilecekleri bir kaynak eser meydana getirmek amacyla bu eseri yazmtr. Ayrca eserin deiik yerlerinde de baz manzumeleri kaydederken bunlar kaydetmesinin sebebini aklam, bunlar; zamanla terk edilip unutulmalarn nlemek, gelecek nesillere bir fikir vermek ve hatra brakmak iin kaydettiini belirtmitir. (Abdlaziz Bey 2002: 31, 33, 103, 153, 242). Abdlaziz Bey yukarda bahsettiimiz det ve merasimleri tespit etmekle kalmam, malzeme tespitinden teye geerek, elde ettii malzeme hakknda eitli yorumlarda bulunmu, bu det ve merasimlerin ilevlerini aklam, baz uygulamalarn sebepleri zerinde durmutur. Bu yorumlarn bazlarn rnek olmas asndan burada vermeyi uygun buluyoruz. Lousa hamamna giderken, hamamn kapsndan girmeden Eyu saatte olsunlar. diyerek krmz eker erbetinin kapya dklmesinin nedenini, Bu erbet kadnlarca periler padiahnn kz Rk Hanmla olu Yaverdim Beye ikram iin dklrd. diyerek bu uygulamann neden yapldn da ortaya koymaktadr. (Abdlaziz Bey 2002:24) ocuk bilmeceleri hakknda bilgi verirken, bilmecelerin elence ilevi yannda, ocuklar dnmeye sevk etmek ve onlarn dnme kabiliyetlerini kuvvetlendirmek, zihinlerini amak, onlar kendi z diline altrmak, edebiyata kar ilgilerinin uyandrlmasn salamak gibi ilevleri olduunu da sylemekte ve elde ettii malzemenin ilevsel zmlemesine girimektedir. (Abdlaziz Bey 2002:35) Sonu olarak Abdlaziz Bey, dneminin sosyal yaantsn, det ve merasimlerini, tabirlerini, gei dnemleri ierisinde yaplan eitli uygulamalar ele alm, gnmz halkbilimi aratrmalar iin nemli bir eser vcuda getirmitir. Hem muhtevas hem de yazarn mukaddimede yer alan grleri halkbilimi aratrmalar iin olduka nemlidir. Kanaatimizce gnmzde ulalan kuramsal almlar gz nne alnarak, eser deerlendirilmeli ve Trk halkbilimi almalarnn tarih geliimi iindeki yerini almaldr.
NOTLAR 1. Trk halkbilimi aratrmalar iin olduka nemli olan bu eseri yayna hazrlayan ve Trk okuyucusuna sunumunu salayan Prof. Dr. Kzm Arsan ve Duygu Arsan Gneye, kranlarmz tabidir. 2. Yazarn alma ekli ve yayna hazrlayanlarn balklarn ve defterlerin (14 det) dzenleniine yaptklar katk hakknda daha fazla bilgi iin kitabn V-X. sayfalar arasnda yer alan Yayna Hazrlayanlarn nszne baklabilir. 3. Trk halkbilimi aratrmalarnn tarihi hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Yldrm, Dursun. 1998. Trkiyede Folklor Aratrmalarnn Gelime Devreleri, Trk Bitii, Ankara: Aka Yay.; obanolu, zkul. 2002. Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihine Giri, Ankara: Aka Yay.; Tan, Nail. 1997. Folklor (Halkbilimi) Genel Bilgiler, stanbul: ABO Basm, (Gelitirilmi Drdnc Bask) 4. Halk kavramnda meydana gelen deiiklikler hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Dundes, Alan: Halk Kimdir?, (eviren: Metin Ekici), Mill Folklor, V/37 (Bahar 1998), (139-154). 5. Abdlaziz Beyin eserinin kadrosuyla, gnmz halkbilimi almalarnda kullanlan bir monografi rneinin mukayesesi iin bkz. obanolu, zkul. 2002. Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Ynetmeleri Tarihine Giri, Ankara: Aka Yay. s. 55-61 KAYNAKA Abdlaziz Bey, 2002, Osmanl det, Merasim ve Tabirleri (Yay. Haz. Prof. Dr. Kzm Arsan, Duygu Arsan Gney), stanbul: Tarih V. Yurt Yay. Tan, Nail, 1997, Folklor (Halkbilimi) Genel Bilgiler, stanbul. Ouz, cal, 2002, Kreselleme ve Uygulamal Halkbilimi, Ankara: Aka Yay.
230

61

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

61

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MLL FOLKLOR

Aylk Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi

Trkiyede ilk halkbilimi enstits 1966 ylnda bu adla kuruldu.

Cilt/Volume/Tome: 8 Yl/Year/Anne: 16 Say/Number/Nombre: 61 Bahar/Spring/Printemps: 2004 ISSN 1300-3984

NDEKLER / Contents / Sommaire

TANITMALAR / BOOK REVIEWS / COMPTES RENDUS

Do. Dr. Metin EKC*

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

SZL KLTR BALAMINDA ESK TRK YAZITLARI

Prof. Dr. Fuzul BAYAT*

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

3) deiik varyantl paralelizmler:

Karlatrma ifade eden paralelizmler:

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

ramanln vmek, gcnn, cesaretinin yenilmez olduunu gstermektir.

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

SKTLERDE L GMME GELENE

Prof. Dr. lhami DURMU*

* Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm retim yesi.

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

UYGUR SAHASINDAKI EMIR GR OL DESTANININ OLAY RGS VE BAZI MOTFLER ZERNE

Do Dr. Alimcan NAYET*

* Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits retim yesi

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

GSTERGEBLMSEL LEVLER AISINDAN NNNLER

Do. Dr. Zeki KARAKAYA**

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61

Mill Folklor, 2004, Yl 16, Say 61