Kelam Arastirmalari

Digitally signed by Kelam Arastirmalari DN: CN = Kelam Arastirmalari, C = US, O = Kelam, OU = www.kelam.org Date: 2004.08.11 10:34:37 +03'00'

KELAM ARATIRMALARI, 2:2 (2004), SS.117-124.

MMYYE ASI GELENENDE RFZ TERM

Etan KOHLBERG

ev. Dr.Halil brahim BULUT

Sakarya . lahiyat Fakltesi

Rfiz terimi, ok erken dnemden beri ia tarihinde bulunmaktadr. Bu terimin kkeni Zeyd b. Alinin Emevlere kar baarsz isyanna kadar geri gider. 122/ 740da gerekleen bu isyan Emev hanedannn on yl sonraki knn iaretini vermitir. Ayn zamanda bu isyan Zeydin ordusuna katlmaya hazr olanlar (Zeydiyye taraftarlar) ile, silahl direniin faydasna inanmayanlar (mmiyye taraftarlar) arasnda ciddi paralanmaya sebep olmutur. Bu ikinciler, muhalifleri tarafndan Zeyde kar kmak ve onu terk etmekle sulanmtr. Denilmitir ki, ayrlmadan nce bunlar, Zeydin Eb Bekir ve merden kendini ayrt etmesini ve bu ikisinin byk gnah ilediini aklamasn arzu etmilerdir. Sonraki nesillerde bir takm anlam deiiklikleri olmakla birlikte Rfiz terimi mmiyyenin kk drc yaygn bir lakab haline dnmtr. Bu ismin, Zeydler asndan (mm) Zeydin terk edilmesi, Snnler asndan da ilk iki halifenin reddedilmesi eklindeki iki byk gnah hatrlatmas amalanmtr. Rfiz teriminin eitli anlamlar, yetmi yl kadar nce I. Friedleander tarafndan detayl bir inceleme konusu yaplmtr.1 Friedleander, (Rfiza) teriminin kt bir isimlendirme, daha dorusu aalayc (a nomen odiosum) bir lakap olduuna iaret etmitir.2 Burada o hakldr. Fakat o, ilerin kendilerini Rfizler3 olarak asla isimlendirmediklerini buna ilave etmesi hususunda daha az gvenilirdir.
1 2 3

Etan Kohlbergin Belief and Law in Imm Shiism, y.y, 1991, IV, 1-9dan evirilmitir. (.) Friedleander, The heterodoxies of Shiites in the presentation of Ibn Hazm, JAOS, 29 (1908), ss.137-159. Ayn eser, s.137. Ayn eser, s.138, dipnot 1.

Etan Kohlberg, ev. Dr. H. brahim BULUT 118 ___________________________________________________________________________

Bu ifadeye genellikle kar klmakla birlikte,4 baz mmiyye ias kaynaklarnn aklamas bunun doru olmadn ortaya koymaktadr. Bu kaynaklara gre, elde mevcut en eski eser muhtemelen Eb Cafer Ahmed b. Muhammed b. Halid elBerqnin (.274/887 veya 280/893)5 Kitbl-Mehsinidir. Bu kitabn, Kitbussafve ven-nr ver-rahme diye isimlendirilen drdnc blm, beinci ve altnc immlar olan Muhammed el-Bkr (.114/732 veya 117/735) ve Cafer es-Sdka (.148/765) atfedilen Rfiz kavramyla ilgili baz aklamalar iermektedir: Bir rivayette, eker kam satcs olan Uyeyne (ya da Uteybe),6 Cafer es-Sdka, birilerinin kendisini rfiz olma tehlikesine kar uyardn ikayet etti. Cafer yle cevap verdi: Yemin olsun ki, Allahn sana verdii bu isim, bizim retimizi takip ettiin ve bize yalan isnat etmediin srece mkemmeldir.7 Benzer bir ekilde Muhammed el-Bkrn Ben rfizlerden biriyim diyerek kendisini ifade ettii sylenmitir.8 Rfiza terimine sayg anlam yklemeyi hedefleyen bu genel ifadelere ek olarak, bu terimi farkl bir tarihsel kalba sokma teebbsleri de yaplmtr. lk i hadisisi Sleyman b. Mihran el-Ame (.148/765),9 Cafer es-Sdktan yle bir aklama rivayet etmitir: Rfiza, ia kartlar tarafndan icat edilmi hakaret ieren bir lakap olmaktan ziyade, gerekte Allah tarafndan ilere verilen, Eski ve Yeni
4

5 6

7 8

W. Montgomery Wattn, Rfza terimi, ilerin kendileri hakknda kullanmad takma bir isimdir eklindeki yorumuyla karlatrnz. (The Rafidites; A preliminary study, Oriens, 16, 1963, ss.110-121 aras sy. 119); ayrca mukayese iin kr. J. Calmard, Le chiisme imamite en Iran a lepoque seldjoukide, dapres le Kitab al-Naqd, Le monde iranien et lIslam, I, Cenova ve Paris, 1971, ss.43-67 aras s.51. el-Berq, Kitbl-Mehsin, (nr. Muhammed Sdk Bahrul-ulm), Necef 1964. Yani, Beclenin bir klesi ve Cafer es-Sdkn rencisi olan Uyeyne ( veya Uteybe) b. Meymn. (bk. Ahmed b. Ali en-Nec, Kitbur-ricl, Bombay 1317, s.214; Eb Cafer et-Ts, Kitbur-ricl, (nr. Muhammed Sdk Bahrul-ulm), Necef 1961, s.262. Bu ahsn ilk ismiyle alakal bir tartma iin bk. el-Mmekn, Tenkhul-makl, Necef 1350, II, 243-244. el-Berq, a.g.e., s.119, naklen (aynen iktibas) Muhammed Bkr el-Meclis, Bihrulenvr, Persia 1305-1315, XV/i, s.127. a.y., kr. Bu ifadeler, Muhammed b. Ebil-Ksm et-Taber, Birtul-mustaf, Necef 1963, s.276da da iktibas edilmitir. Ayrca bk. Murtaz Rz, Tabsirtl-avmm, (nr. A. kbal) Tahran 1313/1934, ss.32-33. bk. Eb Cafer et-Ts, a.g.e., s.206; emseddn ez-Zeheb, Tezkiratl-huffz, Haydarabad 1956, I, 154; erefuddn el-Msev, Kitbul-murcat, Necef 1963, ss.99101; Encyclopedia of Islam (New edition), al-Amash, (c.Brockelmann, Ch. Pellat).

Kelam Aratrmalar, 2:2 (2004) 119 ____________________________________________________________________________

Ahidde muhafaza edilen bir ereftir. Cafer Sdka gre, Firavunun adamlar arasnda efendisine itaati reddeden ve onun yerine Msya katlmay tercih eden yetmi kii vard. Bu yzden Allah onlar Rfiza yani ktl terk eden kiiler olarak isimlendirdi ve Msya orijinal Arapa olan Tevrata bu kelimeyi yazmasn emretti. Muhammedin vefatndan sonra, ilk mslmanlarn ou doru yoldan sapmaya baladnda sadece iler ktl reddetti ve bylece onlar gerek rfizlerin halefleri oldular.10 Bu rivayet, grnte Kuran yetlerine (Araf 7/ 120-126, Ta-ha 20/ 70-75) dayandrlmaktadr. yle ki bu yetlerde, Ms tarafndan gerekletirilen mcizelerden ar derecede etkilenmi olan Firavunun sihirbazlarndan bir grup tasvir edilmektedir. Onlar, Allaha ballklarn akladlar ve Firavunun cezalandrma tehdidine cesurca kar koydular. Baz mfessirlere gre onlarn says yetmi ikiydi.11 Rfiz terimi, ne bu hikayede (ne de bu konuyla alakal olarak Kuranda baka bir yerde) grlr. Bu yzden ia immlar bu terimin kayna olarak Kurana ynelmediler, bunun yerine Kitab- Mukaddese mracaat ettiler. Gerekten, Firavuna kar kan sihirbazlarn hikayesi ne Eski Ahitte ne de Yeni Ahitte zikredilmitir.12 mmiyyenin bu ekilde davranmas olaand deildir. nk belli bir inancn geerliliini ispat etmek iin, gerein nakledilmesi veya bu durumda olduu gibi- sahte kutsal metinlerin uygulanmas Snnler ve iler arasnda benzer ekilde kullanlmtr.13 Ayrca orijinal kutsal metinde Rfiza
10 11

12 13

Furt b. brahim el-Kf, Tefsr, Necef 1354, s.139, naklen Bihr, XV/i, s.127. Saleb, Ksasul-enbiy, Beyrut, trs., s. 165. Daha byk rakamlar da verilmektedir. rnein Taber, 900, 15000, 30000, 70.000 kadar sihirbazn olduunu nakletmitir. bk. Tefsir, Kahire 1954, XI, 24; XVI, 184-186. kr. H.Speyer, Die Biblischen Erzahlungen im Qoran, Grafenhainichen, 1931, yeni bask Hildesheim 19661, ss.266-267. bk. F. Rosenthal, The influence of the Biblical tradition Muslim historiography Historians of the Middle East iinde, (nr. B. Lewis- P.M. Holt), Londra 1962, ss.35-45; M. J. Kister, Haddith an ban isrila wa-l haraja Israel Oriental Studies, 2, 1972, ss.215-239. Bu ismi tayanlarca Rfiz terimine vc bir anlam verildiine dikkat eken belki de ilk heteredoks mezhepler tarihi yazar olan Eb Htim er-Rz (.322/ 934), Ms eriatnn branca yazlmasndan dolay, Rfza eklinde bir Arapa kelimeyle muhtemelen sraillilere iaret edilmedii tarzndaki gr ileri srmtr. Eb Htim erRznin Kitbuz-zin adl eserinin mezheplere ait blmne (nr. Abdullah S. Semerr, el-uluv vel-frakil-liyye fil-hadral-slmiyyenin ekinde, Badat 1392/ 1972, s.271) baknz.

Etan Kohlberg, ev. Dr. H. brahim BULUT 120 ___________________________________________________________________________

kelimesinin getii bir yetin varl tartlmtr. Fakat bu kelime (iann grne gre), iann veya slmn dmanlarnca daha sonra silinmitir.14 Firavunu reddeden bu kimseler ile mmiyye ias arasndaki benzerlik ilgin ayrntlara gtrlmtr. rnein yukarda zikredilen i rivayetin bir versiyonunda Muhammed el-Bkr unu aklamtr: Firavunun taraftarlarndan yetmi kii Fravunu terk etti (rafed) ve Msya gitti; Msnn taraftarlar arasnda kendilerinden daha fazla Hrna sevgi ve muhabbet besleyen hi kimse yoktu.15 Msdan ziyade Hrna vurgu yaplmas bu dnceyi gstermektedir. nk ok iyi bilinen mm-i rivayetlerden birine gre, Msya gre Hrnun durumu ne ise Hz. Muhammede gre de Alinin durumu yledir. (Ancak u kadar var ki Ali bir peygamber deildir), hem Hrn hem de Ali halef ve vasdir.16 Rfiz taraftarl diye isimlendirilen hususun Hrna balla vurgu yapmak suretiyle Muhammed ile Ali arasndaki paralellik aikar olmaktadr. imdiye kadar tartlan rivayetlerde, ilk rfizler, gerei kavradklarnda Firavunu reddetmek hususunda yeterli cesareti gsteren Msrllardr. Fakat baka bir rivayete gre bu adamlar Msrl deil, Firavunun dinine girmi (veya Msrda domu) sraillilerdir. Hatalarnn farkna vardktan sonra nceki dindalarna katldlar ve Allahn kullarnn en samimisi olduklarn gsterdiler.17
14 15 16

17

Rfizlere iaret eden bu ifadeyle karlamam olmama ramen ortaya konulan bu dnce izgisi polemik eserlerinde olduka yaygndr. el-Berq, a.g.e., s.119; aynen iktibas Bihr, XV/i, s.127. rnek olarak bk. bn ahrab, Menkibu l-i Eb Tlib, (nr. Heyet), Necef 1956, II, 219 vd.; III, 46. Bu rivyet, iler gibi benzer sonulara varmamakla birlikte Snn kaynaklarda da mevcuttur. mm bak asndan konuyla alakal baz tartmalar iin bk. erf Murtaz, e-f fil-imme, Tahran 1301, ss.148 vd. Snn bak as iin rnek olarak mracaat ediniz; Chz, Kitbul-Usmniyye, (nr. Abdusselm M. Hrn), Kahire 1955, ss. 153-159; Abdlcebbr, el-Mun, (nr. Abdlhalm ve Sleyman Dnya), Kahire 1966, XX/ii, 126; bn Hacer el-Heytem, es-Savikul-muhrika, (nr. Abdlvahhab Abdllatf), Kahire 1385, ss. 49-50. Muhammed b. Yakub el-Kuleyn, el-Kf, (nr. Ali Ekber el-Gaffr), Tahran 1375-77, VIII, 34; aynen iktibas Bihr, XV/i, 115; eyh Mfd, el-htiss, Necef 1971, s.101; Aynen iktibas, Bihr, XI, 223. srailliler ile Rfizler arasndaki bir mukayese iin bk. Ali b. brahim el-Kumm, Tefsr, (nr. Tayyib el-Msev el-Cezir), Necef 1386-87, II,134; aynen iktibas Bihr, XIII, 213-214; ayrca bk. bn Babeveyh, Fedilu-ia, (nr. Husayn Fashahi), Tahran 1342, s.21.

Kelam Aratrmalar, 2:2 (2004) 121 ____________________________________________________________________________

u halde Firavunun taraftarlar gemiteki ve gnmzdeki btn rfizlerin dmandr. Bylece Kuranda zikredilen Ms ve Hrn, Muhammed ve Alinin ilk rnei olduklar gibi, ayn ekilde Kuranda zikredilen Firavun ve Hmn, iliin en kt dmanlarnn temsilcileri olmulardr. Bu dnce, el-Mufaddal b. Umer el-Cuf (.180/796 sonras)18 tarafndan nakledilen isimsiz bir eserde aka ifade edilmektedir. Burada Mufaddal, Cafer es-Sdka, immn mehd olarak dnyle (ricat) alakal baz sorular yneltir. Bir sorunun cevabnda Cafer, Mehd ortaya kt zaman ahit gereklemi olacaktr eklinde aadaki paragraf aklar: Biz, o lkedeki gszlere ihsanda bulunmak, onlar dnyaya rnek ahsiyetler (eimmeten) yapmak ve lkeye onlar varis klmak, onlara dnya hakimiyeti vermek; Firavunu, Hmn ve onlarn ordularn ise korktuklarna uratmak istiyorduk. (Kasas 28/ 5-6) Bu ayette geen o lkede ezilenler (ellezines-tzifu) ifadesi iaya iaret etmektedir. Firavun ve Hmn ise, Cafer tarafndan, Eb Bekr ve mere nispet edilerek tefsir edilmitir.19 Ayn dnce daha az vurgu yaplm bir ekilde olsa da- Ali b. brahim el-Kummnin (.307/719) tefsirinde grlmektedir. yle ki burada Firavun, Hmn ve onlarn ordular ifadesi Muhammed soyunun (l-i Muhammed) haklarn zorla gasbedenler (ellezne asab l Muhammed hakkahum) diye tefsir edilmitir.20 Bu tefsire gre bu Kuran kssas bir giri olarak anlalmaldr. Ayn ekilde Firavun, Allahn yardmyla Ms tarafndan cezalandrlncaya kadar sraillilere kar su ilemitir. Ehl-i Beyt de hakszla uram ve dmanlar tarafndan ldrlmtr. Fakat Mehdnin ricat zamannda bu dnyaya dndnde intikam alnacaktr.21 Baka bir ifadeyle, srailliler ve mmler, yani btn rfizler, Firavun/ Eb Bekir ve Hmn/ mer formundaki ktl reddettiler, zulme ve lme gs gerdiler ve bylece zafer elde ettiler, ya da gelecekte kesin bir zafer mit edebilirler.
18 19 20 21

bk. GAS, I, 534. Bihr, XIII, 204. Ali b. brahim el-Kumm, a.g.e., II, 133; aynen iktibas, Bihr, XIII, 213. A.y.,

Etan Kohlberg, ev. Dr. H. brahim BULUT 122 ___________________________________________________________________________

Rfiza meselesinin gemie bakan yn, Hermes ve Ahnuh (Eno) diye de bilinen dris hakknda mm-i bir aklamada ortaya kmaktadr.22 Bu izaha gre dris, Kbilin soyundan gelen23 kafir ve zalim bir hkmdar olan Biwarasbn24 dneminde yaamtr. te bu zorba hkmdar terk eden ve kendisini drisin taraftarlar arasnda sayan kimseler Rfiza diye isimlendirilmilerdir.25 Bu rfizlerden biri, kendi gsterili bahesini teslim etme hususunda zalim hkmdarn talebine uymay reddettiinde, zalim hkmdar, hanmnn nerisine uyarak bu rfiznin hem kendinden hem de dininden ayrldn tasdik eden sahte ahitler tutarm. Bunun akabinde Rfiz idam edilir ve bahesi hkmdar tarafndan gasp edilirmi. Bu hikayenin baka bir rivayetinde, hem hkmdarn hanmnn hem de ahitlerin, -rfiz inanta olanlar ldrme arzusunda olan- Azrika frkasna (yani ar bir ekilde Ali kart olan Haricilere) mensup olduklar belirtilmektedir.26 (Zalim hkmdar ve drisin yzletirilmesini tasvire devam eden) bu aklama, Kitab- Mukaddeste bulunan Eliah ve Elia hikayesiyle byk bir benzerlik tamaktadr.27
22

23 24

25

26 27

Mesd, isbtl-vasiyye lil-mm Ali b. Eb Tlib (sbt), (Necef 1955, s.20) adl eserinde: drs ve huve Hirmis ve huve Ahnukh (kr. G. Vacda, Idrs, EI (New Edition). el-sbt adl eserde Ahnuh diye arlan iki kii belirtilir. dris olarak da tannan ilk kii ikincisinin byk babasdr. yle ki bu kii de Nuhun byk-byk babasdr. Bu atfn muhtemel bir aklamasnn Kitab Mukaddesin nesep silsilesi ile mukayese edebilmek iin bk. Ch. Pellat, Masd et lImamisme, Le Shiisme Imamite, (nr. R. Brunschvig ve T. Fahd), Paris 1970, (ss. 69-90 aras) s.80. Pellatn yaklamna kar Mesdnin el-sbtnn kaynakln kabul etme hususunda T. Khalidi (Islamic historiography: The Histories of Masd, Albany, 1975, ss.138, dipnot 2, 163-164), daha pheci bir yaklam ileri srmektedir. el-sbtn edisyonlu basksnda bu isim, yanllkla Yaburasb eklinde verilmitir (s.21). Mesdnin elde mevcut ana eserlerinde (et-Tenbh vel-isrf, nr. M.J. de Goeje, Leiden, 1893, s. 85; Murcuz-zeheb, nr. Ch. Pellat, Beyrut 1965, I, 264) Biwarasb, doru bir ekilde ahnamenin Zuhk/Dahhkn namyla bir tutulmaktadr. (kr. Th. Nldeke, Das iranische Nationalepos, Berlin ve Leipzig, 1920, s.19, dipnot 2) sbt, s. 25. Ayrca bk. M. Mole, Entre le mazdeisme et lIslam; labonne et la mauvaise religion, Melanges Henri Masse iinde, Tahran 1963, ss. 303-316 aras s.314-315; Ch. Pellat, baz yerleri iktibas etmitir. Kr., bn Babeveyh, kmlud-dn, Tahran 1378-1379, I, 227; Aynen iktibas Bihr, V, 74. bn Babeveyh, a.g.e., s.228; aynen iktibas Bihr, V, 75. Kr. G. Vajda, Deux histoires de Prophetes selon la tridition des Shiites duodecimains, REJ, 106, 1941-1945, ss. 124-133. lk Rfizlerin Nuhun yetmi taraftar olduu eklindeki baka bir rivayetle mukayese iin bk. Abdlcelil el-Kazvin, Kitbunnakd,(nr. Celaleddin Hseyn Urmev), Tahran 1952, ss. 585-586; ayrca bk. B. Scarcia

Kelam Aratrmalar, 2:2 (2004) 123 ____________________________________________________________________________

Burada tartlan birka rnek, i dnyasnda Rfiza kelimesinin aalayc kt anlamndan zel vg ifade eden bir isme dnmesinin keyfiyetini gstermesi bakmndan yeterlidir. Gerekten bu durum tamamen tabidir; ilk olarak i liderler bu terimi kendilerinden uzaklatramayacaklarn anladlar. Bunun zerine onlar, bu terimi kendi lehlerine evirmeye aba gsterdiler. Eer isimlendirme (mm) Zeydin isyannda ortaya kmsa, bu takdirde (isyandan be ya da sekiz yl nce vefat eden) Muhammed el-Bkr bunu bilemezdi. Rfza hakknda ona atfedilen bu szler, daha sonraki bir dneme ait olmaldr. Ayn sebepten dolay, amcas Zeydten yaklak yirmi be yl sonra vefat eden Cafer esSdkn bu terime evvelce in olduu hususu olduka makuldr. Bu yzden ona isnat edilen ilk rfiz ifadeler, -eer onun azndan deilse bile-, gerekten onun evresinde bulunan kimselerden yaylm olabilir.
Amoretti, Informazioni di tipo onomastico nel Kitb al-naqd, Cahiers donomastique arabe 1982-1984, Paris 1985, 65-72 aras, s.69. LAVELER Sayfa 1, paragraf 1: Nevbaht (K.Firaki-ia, nr., H. Rither, stanbul 1931, s.54 = tr. Muhammed Cevad Mekr, An-Navbakht: les sectes shiites. Tahran 1980, ss.77 vd.) ve Sad b. Abdullah el-Kummye gre (Kitbul-Maklt vel-firak, nr. Muhammed Cevd Mekr, Tahran 1963, s.77) Cafer es-Sdkn taraftarlarn Rfiz ismiyle aran ilk kii el-Mure b. Saddr. Bu olay, Cafer es-Sdkn taraftarlarnn Muireden ayrlmasndan sonra meydana gelmitir. Konuyla alakal bir tartma iin bk. Steve Wasserstrom, The moving finger writes: Mughira b. Saids Islamic gnosis and the myths of its rejection, History of Religion, 25, 1985, ss.1-29 aras s.22 vd. Ravafda kelimesinin manasnn tamamen farkl bir izah yledir: Bu kelime ile, kendi otoritesini kabul etmeleri ve tpk Hristiyanlarn sann sz ve fiillerini reddetmeleri gibiPeygamberin hadis ve snnetini reddetmeleri hususunda onlara nderlik eden Aliye ar sevgi besleyen kimselere iaret edilmektedir. (bk. Eb Mut en-Nesef, er-Raddu alelehlil-bida vel-ahva, (nr. M. Bernand), Anneles Islamologiques, 16, 1980, ss.39-131 aras s.63) Sayfa 1, paragraf 2: Nldeke, Rafda kelimesini aka kt anlaml bir terim olarak kabul eden alimlerdendi. (bk. Nldeke, Zur Ausbreitung des Schiitismus, Der Islam, 13, 1923, 70-81 aras s.74) Sayfa 3, paragraf 2 (14. dipnottan sonras iin): Rfza terimi, Alinin taraftarlarna isim olarak verilmekle birlikte, orijinal anlamyla altn buzaya tapnanlarca Hrn ve taraftarlarna uyguland sylenmitir. (bk. Ali b. Yunus el-mil, es-Srtl-mustakm il mustahikkit-takdm, (nr. Muhammed Bakr el-Bihbdi), Tahran 1384, I, 323)