Cevat Kırpık-II. Meşrutiyet'ten Sonra Şehzade Eğitiminde Değişim

SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi
Mays 2010, Say:21, ss.99-130.
II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

Cevdet KIRPIK
ZET II. Merutiyet dneminde ehzade eitimi esasl bir deiime urad. Hanedann erkek yeleri sivil veya askeri devlet okullarna devam ettiler. Ailelerin bir ksm ocuklarn ilkretim dzeyinde okula gndermeyerek evde zel ders aldrdlar. Standart bir eitime ulama gayesi koordinasyon iinin bir Meclis tarafndan yrtlmesine neden oldu. Eitim daha ok askeri nitelikliydi. ehzadelere hem zel bir retmen hem de bir yardmc olmak zere sekin subaylar arasndan yaverler atand. rencilerin ou askeri okullara devam etti. ehzadeler, Osmanl tarihinde ilk kez eitim almak zere yurt dna gnderildiler. Kafes sisteminin uygulanmasyla sona eren fiili grev ve ibanda eitime geri dnld. Ya ve eitim durumlar uygun olanlar orduda grevlendirildiler. II. Merutiyet ncesiyle kyaslandnda ciddi bir iyiletirme teebbs vard. Ancak I. Dnya Sava ve sonrasndaki olaanst durum istenen verimin salanmasn engelledi. Anahtar Kelimeler: Osmanl, ehzade, eitim, yurtdnda eitim, deiim.
After Second Constitutional Period Change in the education of ehzade

ABSTRACT During the Second Constitutional period education of ehzade (Prince) faced with essential change. Male members of the dynasty continued their education in civilian or military schools. Instead of sending their children to any primary school, some members of the dynasty preferred home tutoring. In order to reach a standardized education a coordination committee was established. The education was rather in military character. Aiders among the distinguished officers were appointed for the ehzades as an assistant. Majority of students attended military schools. The first time in the Ottoman history ehzades were sent to abroad for education purpose. On the job training and effective duty system in the education of ehzades which had been put an end by the cage system were reverted. Those whose age and health condition had been suited were charged with military position. Comparing with the pre Second Constitutional period it can be seen that there were some serious attempt for ameliorating the education system. However the condition that had been created by the First World War and afterwards prevented any fruitful outcomes. Keywords: Ottomans, ehzade, education, education in abroad, change.
Giri Osmanl Devletinde ehzadelerin eitimine daha kurulu dneminden itibaren byk bir nem verilmekteydi. Onlarn yalnz hanedan yesi olmaktan te gelecekte lke ynetimini ele alacak olmalar ihtimali meselenin ehemmiyetini bir kat daha artrmaktayd. Geni yetkilerle padiah olan ehzadelerin eitiminin nitelii, devletin ve
Erciyes niversitesi Eitim Fakltesi retim yesi/Kayseri
100
btn bir milletin kaderi zerinde etkili oluyordu. ehzade eitimi devletin ilk dnemlerinden XX. yzyla gelinceye kadar eitli nedenlerle deiime urad. Deiimler dikkate alndnda ehzade eitimi drt dnem halinde incelenebilir. 1. Kurulutan Kafes Usulnn uygulanmasna kadar olan devre 2. Kafes usulnden XIX. yzyln ortalarna kadar olan devre 3. XIX. yzyln ortalarndan II. Merutiyetin ilanna kadar olan devre 4. II. Merutiyetin ilanndan sonraki devre. Bu almada son devre zerinde durulacak ve II. Merutiyetin ilanndan Osmanl hanedannn yurt dna karlmasna kadarki dnemde ehzade eitimi nasl bir deiime urad? sorusunun cevab aranacaktr. Deiim ve srekliliin daha iyi anlalmas bakmndan ilk devreye de ksaca deinilecektir. A. II. Merutiyet ncesinde ehzade Eitimi Padiah ocuklarnn temel eitimi sarayda balard. lk davranlar Dye1 ve Lala2lardan alan ehzadeler, be alt yalarna geldiklerinde Bed-i Besmele3 ile eitime balarlard. Bed-i Besmele ehzadelerin derse balamasyd. Bu trende ilk nce eyhlislam ehzadeye alfabenin harflerini batan sona kadar okutur, sonra dua eder ve merasim sona ererdi. Bundan sonra ocuun eitimi tayin olunan hocasna braklrd.4 Eitim, ilerleyen yalarda muhtelif hocalar eliinde devam ederdi. Geleneksel olarak okuma, yazma, Kuran ve temel dini bilgiler ilk bata verilen derslerdi. Sarayda alnan dersler ounlukla teorikti ancak dv ve binicilik gibi uygulamal dersler de esas dersler arasndayd.5 ehzade, 11-15 yalarna geldiinde maiyetlerinde sarayca mntehab ve gzde rical bulunduu halde sancaklardan birine6 gnderilir; saltanat sras kendisine gelinceye kadar ynetim ve hkmdarlkla ilgili vazifeleri renerek ve uygulayarak zaman geirirdi. Bu kaide Osmanl Devletinin kurulu yllarndan I. Ahmed zamanna
Daye: ocua bakan cariye ve kadn manalarna gelen bir tabirdir. ocua st emzirmek iin alnan yahut tutulan cariye kadndr ki, harf deiiklii ile taye de denir. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I, stanbul, 1983, s.407. Abdlhamid dneminde dayeler sarayda grev yapmaktaydlar. rnein II. Abdlhamidin oullar Abdrrahim Efendinin dayesi Seher Hanm ve Burhaneddin Efendinin dayesi de Fatma Kalfayd. BOA (Babakanlk Osmanl Arivi), .TAL (radeTaltifat), 22 Mart 1314/11 Nisan 1898; BOA, . ML(rade Maliye), 15 Temmuz 1320/28 Temmuz 1904. 2 Lala: Bir ocuu gzetip gezdirmek hizmetiyle grevli adam. emseddin Sami, Kmus- Trk, stanbul, 2007, s. 1234. Bu dnemde lala, hem ehzadelere hem de sultanlara hizmet veren grevlilere verilen isimdi. rnein Mecid Efendinin lalas Hakk ve Tevfik Efendinin lalas Eyb, Abdlkadirin lalas Halil Aa, Ahmed Efendinin lalas Hac Mehmed Aa idi. BOA, rade Dahiliye, nr : 76069. 8 Zilhicce 1302/17 Eyll 1885. 3 ehzade Abdlazizin bed-i besmele-i Kuraniyye eylemeleri vesilesiyle 7 Mays 1835 tarihinde Kathanede padiah tarafndan byk bir ziyafet verilmiti. Ahmed Ltf Efendi, Vakanvis Ahmed Ltf Efendi Tarihi, IV-V, stanbul, 1999, s. 850. 4 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara, 1988, s. 110. ehzadelerin Bed-i Besmele usulyle okumaya balamas ve buna dair tren yaplmas usul XIX. yzylda da uygulanmaktayd. Nitekim ehzade Abdlazizin bed-i besmele-i Kuraniyye eylemeleri vesilesiyle 7 Mays 1835 tarihinde Kthanede padiah tarafndan byk bir ziyafet verilmiti. (Ahmed Ltf Efendi, Vakanvis Ahmed Ltf Efendi Tarihi, s. 850.) Bu ziyafet iin ykl miktarda malzeme temin ve tedariki yaplm, gerekli yiyecek ve iecekler byk bir gayretle hazrlanmt. BOA, Cevdet-Saray, Nr:8905. Trene ok sayda davetli katlm, davet edilmesi unutulmu olan erif Abdlmuttalib, erif Abdulvahab ve eski eyhlislamlardan Kadzde Tahir Efendi de ilaveten davet edilmilerdi. BOA, HAT(Hatt- Hmayun), 487/23880. 5 Haldun Erolu, Osmanl Devletinde ehzadelik Kurumu, Ankara, 2004, s.81. 6 BOA, .DUT(radeler-Dosya Usul), 7/49, Lef:18, 1340.S.25/27 Ekim 1921.
1
Cevdet KIRPIK
101
kadar bu ekilde devam etmiti. Tarih-i mezkrda siyaset-i dhiliye icab olarak kaide-i mebhse terk edilmi ve talim ve tatbik sahas saray dhiline inhisar ettirilmidir.7 Ksaca Kafes Sistemi denilen usul balam, onlu yalarn bandan itibaren ehzadeler saraydaki imirlik denilen blmde kendilerine ayrlan dairelerde hayatn idame ettirmek mecburiyetinde kalmlard. 15 yandan kk olanlar Topkap Saray iinde Dyelerinin yannda kalyor ve ya 15e ulaanlar kendilerine ait dairelere yerletiriliyorlard. Ve talim ve terbiyeleri huss muallimlere ve Enderunun fuzal-y ricline tevd olunur idi. Mrnileyhim iczet-i hmayun olmadka saray dhilinde bulunan yerleri terk etmezler ve msaade-i mahsuse ile refketlerinde mrebb ve muallimleri bulunmak zere saray- hmayun hadikalarnda seyr ve tenezzhe karlar idi.8 Kafes Uslnn balamasndan itibaren uzun yllar bir nevi mahpus olan taht adaylar skntl bir hayat yaamlard. Hayatlar son derece snrlandrldndan hemen hemen bir ksm cariyeler ile annelerinin dndaki insanlarla irtibatlar yok gibiydi. Ancak saray ierisinde clus ve bayramlama gibi trenlere itirak edebilmekte fakat sarayn dndaki alay ve merasimlere katlmalar mmkn olmamaktayd. Ancak Abdlmecid zamanndan (18391861) itibaren saray dndaki merasimlere katlmaya baladlar.9 XIX. yzyln ortalarndan itibaren ehzadelerin hayatnda nemli deime balad. Abdlmecid dnemi Kafes hayatnn iyice gevedii bir dnem oldu. Buna bal olarak ehzadelerin gerek formel ve gerekse enformel eitimlerinde deiiklikler meydana gelmeye balad. ehzadelerin sosyal hayatlar ve eitimlerindeki deiim Abdlaziz dneminde de tedric olarak devam etti. rnein artk dou dillerinin yannda Franszca retilmeye balanm ve Bat kltrnn etkisi hissedilir olmutu.10 Yine resim ve mzik gibi dersler ehzadelerin eitiminde nemli bir yer tutmaktayd.11 II. Abdlhamid dneminde ve en ge 1880de var olduu anlalan12 ehzdegn Mektebi ehzade eitimi konusunda atlan nemli bir admd. Belgelerde
BOA, .DUT, 7/49, Lef:18, 1340.S.25/27 Ekim 1921. BOA, .DUT, 7/49, Lef:18, 1340.S.25/27 Ekim 1921. 9 BOA, .DUT, 7/49, Lef:18, 1340.S.25/27 Ekim 1921. 10 Sultan Abdlmecid Franszca bilirdi. Abdlaziz bu dili bilmese de gerekliliine kesinlikle inanmaktayd. 1867deki Avrupa seyahatinde olu Yusuf zzeddin Efendiden gerekirse Arapa ve Farsadan birini ihmal ederek Franszcay mutlaka renmesini istemiti. ehzade Murad (V. Murad)n ok iyi Franszca bildii bu seyahatte herkes tarafndan anlalmt. te yandan ehzade Murad Efendi Londrada ereflerine verilen balonun al dansn prenses Mari Adelaytla yapm olmas ve dans fevkalade maharetle icras byk alk almt. (Cemal Kutay, Avrupada Sultan Aziz, stanbul, 1970, s. 43, 77, 80). Nitekim Yusuf zzedddin Efendi, daha sonra veliahtl srasnda yapt Avrupa seyahatinde, rendii Franszcayla tercmana gerek kalmakszn iletiim kurmutu. nci Enginn (Hazrlayan), Abdlhak Hmidin Hatralar, stanbul, 1994, s. 334. 11 II. Abdlhamidin kz Aye Osmanolu, saraydaki resim derslerine deinerek bu konuyla ilgili u bilgileri vermektedir; Eskiden ehzadelerin mektep dairesine resim hocalar da gelirmi. Babam manzara ve iek resimlerinden holanrm. Biraz da portre yapm. Annemle ilk evlendii zaman onun karakalem bir resmini yapm. Osmanolu, Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, stanbul, 1986, s.26. V. Murad da ok iyi bir mzik eitimi alm olup, iyi bir piyanistti (Leyla (Saz) Hanm, Anlar 19. Yzylda Saray Haremi, eviren: en Sahir Slan, stanbul, 2000, s.100). Abdlhamid dneminde ehzadelerin Valeri adnda bir resim hocalar ile Jako adnda bir Franszca hocalar bulunmaktayd. Hocalara hizmetlerinden dolay nian ve madalyalar verilmiti. BOA, .TAL, 1313/-80. rade no:80, 19 Knunusani 1311/31 Ocak 1896. 12 Bayram Kodaman, Abdlhamid Dnemi Eitim Sistemi, Ankara, 1991, s.64.
7 8
102
Mekteb-i li olarak da geen mektebe ilk balarda hanedan mensuplar ile devlet ileri gelenlerinin ocuklar da devam etmiken sonralar, okul daha ok padiahn ocuklarna hizmet vermeye balamt. Okul, ilkokuldan yksek okula kadar geni mfredat iermekteydi. Burada temel dini bilgilerden baka corafya, tarih ve matematik gibi genel dersler ile Franszca, Arapa ve Farsa gibi yabanc dil dersleri ve daha fazlas vard. Anlaldna gre okulda belirli aralklarla snav yaplyor, snav sonular padiaha arz ediliyordu. Snav sonu belgeleri karneden daha fazla bilgi ieriyor, rencilerin bir nceki dneme gre geliim dzeyleri kolaylkla takip ediliyordu. Hocalar ise daha ok gvenilir kiilerden ve bilhassa askerlerden seiliyor fakat yabanc bir hocann ders vermesinde de saknca grlmyordu.13 II. Abdlhamidin ocuklar nispeten daha iyi bir eitim almlarsa da bu istenen dzeyde olmamt.14 Eitimde hedeflenen baarya ulaamamada mfredattan, eitimretim kadrosuna, bireysel farkllklara kadar birok faktr etkili olmutu. Fakat renilenlerin tatbikata geirilememesi ve sarayda geen sk bir hayat ehzadelerin eitim kalitelerini ciddi lde etkilemiti. nk padiahn ocuklar izinsiz sarayn dna kamaz, ktklarnda da sk bir takibe maruz kalrlard. Abdlhamid dneminde sk takibe alnanlar sadece kendi ocuklar deildi. Hanedann dier erkek yeleri de sk skya takip edilirlerdi.15 stisnas olmakla birlikte Abdlhamidin evlad gibi ciddi bir eitime de tabi tutulmazlard. Gerekten de Abdlhamid kendi oullarna gsterdii ihtimam kardelerine ve yeenlerine gstermemiti.16 Mehmet Read dneminde Mabeyn Baktiplii yapan Halid Ziya Uaklgil ile Bamabeynci olan Ltfi Simavinin gzlemlerine baklrsa padiahn ocuklar ve hanedan yelerinden bazlar, dzenli bir eitim almam olduklarndan bilgi dzeyleri ok dkt.17 B. II. Merutiyetin lan ve Yeni Dnem 1908 ylnda II. Merutiyetin ilanyla ehzadegn Mektebi kapand18 ve zellikle de 1909da II. Abdlhamidin tahttan indirilmesiyle hanedan eitiminde ciddi deiiklikler yaand. Hrriyet ortamnda kendilerini daha zgr hisseden hanedan yeleri sosyal hayata daha fazla katlmaya baladlar. ncelikle resmi eitimin dnda, irtibata geilen sosyal evre nedeniyle dnyay alglama asndan nemli bir deiim yaanmaktayd. II. Merutiyetin ilanndan sonraki dnem yalnz padiahn ocuklarnn deil dier
Abdlhamid dnemindeki ehzade eitimi hakknda geni bilgi iin bkz. Cevdet Krpk, ehzade Eitimini adalatrma Teebbsleri, Belleten, say:261, Austos 2007, s. 575-612. 14 Tahsin Paa, Tahsin Paann Yldz Hatralar Sultan Abdlhamid, stanbul, 1999, s.167. s.2930. 15 Ali Said, Saray Hatralar Sultan Abdlhamidin Hayat, Hazrlayan: Ahmet Nezihi Galitekin, stanbul, 1994, s. 141142. BOA, Y. PRK. AZJ(AZJ: Arzuhal ve Jurnaller), 10/19, 19.R. 1302/5 ubat 1885. 16 Son derece azimli bir ahsiyet olan Ziyaeddin Efendi 40l yalarda Tbbiyeyi bitirebilmiti. Safiye nvar, Saray Hatralarm, stanbul, 1964, s.49, 124, 132. 17 Yazarlara gre padiah Mehmed Readn da eitimi ve bilgi dzeyi dkt. Sz konusu ahslarn haklarnda bilgi verdii ehzadeler unlard: Yusuf zzeddin, Vahdeddin, Ziyaeddin, mer Hilmi. Halit Ziya Uaklgil, Saray ve tesi, stanbul, 1965, s.246, 336, 343344; Ltfi Simavi, Son Osmanl Saraynda Grdklerim Sultan Mehmed Read Hann ve Halifenin Saraynda Grdklerim, stanbul, 2004, s.123, 125,143, 218219. 18 Osman Ergin, Trk Marif Tarihi, III, stanbul, 1977, s. 1079.
13
Cevdet KIRPIK
103
hanedan yelerinin de eitimlerinin nemsendii bunun iin eitli giriimlerin yapld bir dnem oldu. Bu dnemde ehzade eitiminin belirli bir standarda ulatrlmas iin nemli ve balayc hkmler kondu. Hatta ehzade eitimini iyiletirmek iin atlan en ciddi admlar Anadoluda savan srd ve saltanatn kaldrlmasnn yakn olduu bir dnemde gerekleti. II. Abdlhamid zamannda daryla ilikilerinin azl nedeniyle hanedan yelerinin durumlar, dolaysyla da eitimlerinin nitelii hakknda fazla bilgi bulunmamaktayd. II. Merutiyet ilan edilip de muhtelif kesimlerle irtibata geilince bunlarn vaziyeti ortaya kt. Sultan Read devrinde mabeyn baktiplii yapan Ali Fuat Trkgeldi, bu hususu u ekilde dile getirmektedir: Abdlhamid zamannda ehzadeler bir yere kamaz ve hariten kimse ile ihtilat edemez olduklarndan hal ve anlar enzr- nasdan mestr kalyordu. Merutiyet ilan olunup ta bunlar meydana atlnca her halleri btn ryanl ile zahire kt ve bazlarnn bsbtn tahsilden mahrumiyetleri anlald.19 II. Merutiyetten sonra ehzadeler, muhtelif devlet okullarna gnderilmeye baland. Aslnda dier konularda olduu gibi hanedann eitim-retim iinden padiah sorumluydu. Uygulamada ise veliler ile rencilerin tercihleri ve bizatihi onlarn giriimleriyle okullarn hangisi olaca kararlatrlyordu. Artk ehzadelerin daha iyi eitilmesi gerektii konusu gerek devlet yneticileri ve gerekse kamuoyu tarafndan arzu edilen bir mevzu olmutu. 1913teki Bb- l Basknnn ardndan lke siyasetine tamamen hkim olan ttihat ve Terakki Frkasnn iktidar yllarnda ciddi ve somut admlar atld. Hanedan eitimindeki yetersizlik herkese tespit edilmi bir gerekti. Bunun giderilmesi ynnde eitli dnceler gelitirilmekteydi. ehzadelerin talim ve terbiyesi zerine fikir yrtenlerin nde gelenleri arasnda Batclar vard. Bunlardan Abdullah Cevdet, Veliaht Yusuf zzeddin Efendiyle 13 Eyll 1913te yapt bir mlakatta grlerini ortaya koymutu. Mlakat mnasebetiyle Veliahdn ehzade eitimi hakkndaki dncelerine de ulamak mmkn olmaktadr. Mlakatta konu hanedann eitimi meselesine geldiinde Abdullah Cevdet hanedn- saltanata ait derece-i tahsilden oluan zel bir okulun kurulmas gerektiini belirtmi, rnek olarak da Avusturyada bulunan prens ve zadegn ocuklarnn renim grd Terezyanum Mektebini gstermiti. Abdullah Cevdet, bu mektebten daha huss bir mekteb zannediyorum ki burada pek lazmdr.20 diyordu. Bunun zerine Veliaht Yusuf zzeddin Efendi ona u cevab verdi: Evet, fikrinize itirak ediyorum; u kadar var ki bu mekteb hanedn- saltanat evladlarna hasr olunmamaldr. Hricten de talebe alnmaldr. Terbiye ve tahsl esnasnda prenslerin hanedn- saltanata mensbiyetleri nazr- itibara alnmamaldr. Fide halk ile temasda bulunmaktadr. Prens memleket iindir, memleket prens iin deildir. ehzadeler memleket iin, memlekete hizmet, ahaliye hizmet etmek iin yetimeli, memleket prenslere iftlik olmak iin hazrlanmamaldr. Avrupada prensler iin vaktiyle mektepler vard imdi yoktur. 21
Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara, 1987, s.124. Abdullah Cevdet, Veliahd- Saltanat- Seniyye-i Osmaniye Devletl Necabetl Yusuf zzeddin Efendi Hazretleriyle Mlakat, had (ctihad), 12 Eyll 1329, s.1755-1759. 21 Abdullah Cevdet, Veliahd- Saltanat- Seniyye-i Osmaniye Devletl Necabetl Yusuf zzeddin Efendi Hazretleriyle Mlakat, had (ctihad), 12 Eyll 1329, s.1755-1759.
19 20
104
Abdullah Cevdet, Avrupada ihtiya olmad iin hanedana mahsus okullarn kalmadn belirterek grnde srarc olurken veliaht da karma bir eitimden yana olduunu vurguluyordu. Abdullah Cevdet, ehzadelerle dier herhangi bir ahsn ocuunun ihtiya duyduu ilmin farkl olduunu, ehzadelerin dierlerinden bambaka bir hayat iin hazrlandklarn, ehzadelere mahsus olan ilmin dierlerine verilmesinin gereksiz olduunu, onlarn iine yaramayacan fakat ehzadelerin dier snf insanlarn edinmesi gereken bilgileri alabileceklerini belirtmiti. Abdullah Cevdet sadece ehzadelere lazm olan bir bilginin dier insanlara retilmesinin faydasz bir ykten baka bir mana tamayacan dile getirmiti. Yusuf zzeddin Efendi buna kar u szleri syledi: Hayr hayr! Bizim dinimizde demokrasya yani hkimiyet-i enm esas zerine messestir. Biz de bu esastan ayrlmamalyz. Mesel Avusturya hkmetinin aristokrasyaya tefazzul- erf ve zdegn uslne gsterdii fazla itinay tasvib etmem. Hanedn- saltanatn blend bir mevk-i mahsuss behemehl olmaldr. Fakat halk ile temas ve nsiyeti daima olmal ve bu temas ve nsiyet daima artmaldr. 22 ehzade eitimi konusunda Abdullah Cevdet ile Veliaht farkl dncelere sahiplerdi. lki II. Abdlhamid dnemindeki gibi ehzadelere zel bir okulun almas gerektiini ikincisi de byle bir okulun sadece ehzadelere zg olmasnn sakncal olacan ehzadelerin halkla karmas gerektiini savunuyordu. lerleyen dnemde bunlardan hangisi dikkate alnacakt? ehzade eitimi konusunda sistemli, somut ve uygulamaya dnk giriimler ttihat ve Terakki Frkas dneminde gerekleti. ehzadelerin eitim-retimine dair en ciddi kararlardan biri 1913te yrrle giren Hanedn- Saltanat zsnn Hl ve Mevkileri ile Vazifini Tayin Eden Nizamnme23de yer ald. Nizamnamenin 16. maddesi u ekilde dzenlenmiti: ehzadegnn tahsil ve talimine aid kffe-i husst tanzim ve emr-i tahsil ve talime memur olanlar azl ve nasb Hanedn Umrunun Ryetine Mahsus Meclise aitdir. ehzdegn Trke ile Arapay sret-i mkemmelede tahsil etdikten maada Hanedn Umrunun Ryetine Mahsus Meclisin tensib edecei ecnebi lisandan birini okuyup yazma dahi reneceklerdir. Nizamnameye gre; hanedan yelerinin eitimiyle dorudan doruya Hanedn Umrunun Ryetine Mahsus Meclis ilgilenecekti. Bylece ehzadelerin eitimleri kurumsal bir yapya kavuturulmu, bir ynyle ailelerin ya da rencilerin tercihleri ikinci plana itilmiti. Artk ehzadelerin eitimi bakanln padiah yahut veliahdn yapt yelerini sadrazam, eyhlislam ve harbiye nazr ile padiah tarafndan seilecek
Abdullah Cevdet, Veliahd- Saltanat- Seniyye-i Osmaniye Devletl Necabetl Yusuf zzeddin Efendi Hazretleriyle Mlakat, had (ctihad), 12 Eyll 1329, s.1755-1759. 23 BOA (Babakanlk Osmanl Arivi), .DUT(Dosya Usul radeler), 2/51, 3 Terinisani 1329/16 Kasm 1913. Nizamnamenin ad her ne kadar Hanedn- Saltanat zsnn Hl ve Mevkileri ile Vazifini Tayin Eden Nizamname ise de birok resm evrakta Hanedn- Saltanat Nizamnmesi olarak getiinden (BOA, .DUT, 2/52, Lef:1, 12 Knunusani 1329/25 Ocak 1914; BOA, .DUT, 5/104, Lef:1, 5 Terinievvel 1332/18 Ekim 1916; BOA, .DUT, 5/142 Lef:2, 1 Mart 1336/1 Mart 1920) ksaca son haliyle kullanlacaktr. Nizamname hakknda geni bilgi iin bkz. Cevdet Krpk, Hanedn- Saltanat Nizamnmesi ve Uygulanmas", Belleten, 269, Cilt: LXXIV-Say: 269-Yl: 2010, Nisan, s.181229.
22
Cevdet KIRPIK
105
dier yelerden oluan bir meclis tarafndan koordine edilecekti. ehzade eitimi Osmanl tarihinde ilk kez byle bir meclisin uhdesine havale edilmi oluyordu. Dnem itibariyle Meclisin en etkili yesi Enver Paayd. Paa, imparatorlukta stlendii Harbiye Nazrl ve Bakomutan Vekilliinin yannda padiahn kardeinin kz Emine Naciye Sultanla evli damd- ehriyar idi. Enver Paa bata kayn biraderleri olmak zere btn ehzadelerin eitimleriyle yakndan ilgilendi. I. Dnya Sava yllarnda onlar ilgilendiren bir ksm kararlarn hazrlayc ve uygulaycs oldu. Bu erevede Mrebb-i Askerlik, ehzadelere yaver atanmas ve ehzadelerin Harbiye Mektebine devamlar konusunda Enver Paann byk katklar oldu. Nitekim 1914te ehzadelere Refakat Zabiti atanmas hakknda ve 1917de ehzadelerin terfilerine dair rade karlmas onun gayretleri ile mmkn olabildi.24 ehzade eitimine dair son dzenleme 7 ubat 1922 ylnda yrrle konulan Hanedn- Saltanat Kararnamesi erevesinde yapld. Kararname ile ehzade eitiminin esaslar ilk kez bu kadar etrafl bir ekilde ele alnm erevesi izilmiti. ehzade eitimine belirli bir ekil vermek iin yaplan dzenlemelere ve genel zelliklere deindikten sonra imdide ehzadelerin eitimiyle ilgili ayrntlara geelim. a. lkretim II. Merutiyet dneminde ilkretim andaki ehzadeler iin zel bir okul bulunmamaktayd. Ulalabilen kaynaklara gre bu dnemde ehzade velilerinden bir ksm ocuklarnn eitim ve retimlerini, tuttuklar zel hocalar marifetiyle idame ettirirken bir ksm da rgn eitim veren okullara gnderdi. II. Merutiyet dneminde yalar itibariyle ilkretim anda olan baz ehzadelerin aldklar eitim hakknda bilgi sahibi olabilmekteyiz. Bu ehzadelerden biri V. Muratn olu Selahaddin Efendinin torunu Ali Vsb Efendiydi. O, yazd hatratnda kendi eitimi hakknda bilgi vermektedir. 13 Ekim 1903 tarihinde doan ehzade25 8 yana geldiinde ilk derslerini zel hocalardan almaya balad. Ali Vsb Efendi, zel derslere yal Alman dnmesi Adile Hanm adndaki mrebbiyesinden Franszca dersleri ald. Daha sonra onun eitimi iin iki tane retmen tutuldu. Bunlardan ilki Kuran- Kerim, ulm- dniye ve Trke dersleri iin Kl Ali Paa Camii mam Hayri Efendi; ikincisi de Franszca ile dier dersler iin Mekteb-i Sultan mezunu Mgr Efendi idi. Mgr Efendi ehzadenin aile dostu olan mehur air Tevfik Fikret tarafndan nerilmi olup, onun rencisi idi. Ali Vsb Efendi Hayri Efendiden Trke, Kuran- Kerim, ilm-i hl, ksas- enbiya, Osmanl tarihi, Arapa ve Farsa dersleri ald. Bu arada Kuran- Kerimi hatmetti. Mgr Efendiden ise Fransz dili ve edebiyat, riyaziye, ilm-i tbbiye, kimya, hikmet ve tarih dersleri ald. Bu hocalar haftada er kez gelip ders yaparlar ve ayrca almas iin dev de verirlerdi. ehzade 12 yalarna geldiinde Kevser Hanm adl bir piyano hocasndan piyano dersleri almaya balad. Daha sonra Selvelli, Radelya ve Heke adl piyano retmenleriyle mzik renimine devam etti.26
BOA, .DUT, 4/88, 5 ubat 1329/18 ubat 1914; BOA, . DUT, 3/29, Lef:1, 29 Zilkade 1335/17 Eyll 1333/17 Eyll 1917. 25 BAO, .DUT, 5/116, 6 Austos 1333/6 Austos 1917. 26 Ali Vsb Efendi, Bir ehzadenin Htrt Vatan ve Menfda Grdklerim ve ittiklerim, Hazrlayan: Osman Selahaddin Osmanolu, stanbul, 2005, s.38-39, 68.
24
106
lkretimi hakknda malumat sahibi olduumuz ikinci ehzade Mehmed Nazm Efendidir. ehzade, dnemin padiah Mehmet Readn torunu ve Ziyaeddin Efendinin olu olup, 22 Aralk 1910da dnyaya gelmiti.27 Mays 1915te ehzade ve iki ablas Drriye ile Rukiye Sultanlar iin Darlmuallimat mezunu Safiye nvar zel hoca olarak atanmt. Mahmed Nazm Efendi ilk eitimi almaya baladnda yaklak be yandayd. Daha nce ocuklara bir imam retmenlik yapmaktayken Safiye Hanm onun yerine tayin edilmiti. Yeni muallime sarayda grev yapan ilk diplomal retmendi. ehzade ve sultanlara ders mahalli olarak Yldz Saray bahesindeki kklerden birinin odas ders odas olarak hazrland ve dersler burada verilmeye baland. 28 ehzadeye retilecek derslerin temeli dini nitelikliydi. ncelikle Kuran- Kerim hatmedilecek sonra dier mektep derslerine balanacakt. Mehmet Read Safiye Hanma gnderdii irade ile bunu aka beyan etmiti. radede u ifadeler yer almaktayd: Namaz klmayanlara, oru tutmayanlara yedirdiim tuz ve ekmei haram ediyorum. Bu iradem hoca hanm tarafndan talebelerine sylensin. Bunun zerine Safiye Hanm ders yaptklar odann kapsna namaz klmayan, oru tutmayan, dershaneden ieri giremez eklinde yazmt. Balang itibariyle mfredatta Kuran- Kerim dersine ilave olarak Ulm- Diniye, Kraat, ml, Hesap, Hendese, Terbiye-i Bedeniye dersleri vard. ehzadenin annesi mfredatn mektep programlarna uygun olmasn istemi, Safiye Hanm da kabul etmiti.29 Yaklak ayn dnemde ilkretim programnda bulunan derslerin tamam ise yleydi: Kraat, Hat, Lisan- Osmn, Hesap, Hendese, Corafya (bilhassa Osmanl Corafyas), Tarih (bilhassa Osmanl Tarihi), Durs-i Eya, Malumat- Tabiiye ve Tatbikat, Hfzshha, Mlumt- Bedeniye ve Ahlkiye ve ktisdiye, Elileri ve Resim, Terbiye-i Bedeniye ve Mektep Oyunlar, Talim-i Asker, dare-i Beyiye ve Diki (kz ocuklara).30 Bu derslerin alt yllk bir mfredat kapsad dnlrse Safiye Hanmn ehzade ve sultanlara balang itibariyle okuttuu derslerin mfredatla uyutuu, hatta fazlasnn bile bulunduu sylenebilir. Ziyaeddin Efendinin kardei ehzade mer Hilmi de ocuklarna zel hoca tutmak suretiyle eitim aldrmt. Safiye Hanm, mer Hilmi Efendinin olu Namk iin smet Zlfi elebi adnda bir retmen nerdi. Bu retmen Namk Efendiye Safiye Hanmn takip ettii programn aynsn takip etmek suretiyle drt yl kadar ders verdi.31 Eitimini zel ders almak suretiyle srdrdn bildiimiz bir dier ehzade de 1920 yl itibariyle sekiz yalarnda32 olan Sultan Vahdeddinin olu Mehmet Erturul Efendi idi. Erturul Efendi, ayn zamanda Mekteb-i Sultande edebiyat hocal yapan Topu mtekaid Kaymakam Emin Beyden zel dersler almaktayd.33 zel dersler vastasyla verilen eitimde lme ve deerlendirme usul yzyllardr uygulanan klasik usuln devam eklindeydi. ehzadeler her sene sonunda
BAO, .DUT, 5/116, 6 Austos 1333/6 Austos 1917. nvar, Saray Hatralarm, s.7,18. 29 nvar, Saray Hatralarm, s.6-8, 14, 17- 22. 30 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1999a), stanbul, 1999, s. 232. 31 nvar, Saray Hatralarm, s.95. 32 BAO, .DUT, 5/116, 6 Austos 1333/6 Austos 1917. 33 Ali Vsb Efendi, Bir ehzadenin Htrt, s. 104.
27 28
Cevdet KIRPIK
107
yl boyu renilen dersler konusunda dardan mmeyyiz getirilerek herkesin nnde imtihana tabi tutulurlard. rnein mer Hilmi Efendinin olu Namk Efendinin imtihan gn srm olup daim mmeyyiz Safiye Hanm, birinci gnnn mmeyyizi Darafaka Mdr Kmi Bey olmutu. mtihanlara ocuklarn anne ve babalar da katlarak izleyebilmekteydiler. rencilere baarlarna gre aferin, tahsin ve imtiyaz gibi belgeler verilirdi.34 ehzadelerin aldklar derslerin mfredat ve hocalar dikkate alndnda Ali Vsb Efendi ile Mehmet Erturul Efendilerin eitiminin daha kaliteli olduu ortadadr. Ali Vasb Efendi bir yandan slami ilimleri, mspet ilimleri ve dou dillerini renirken bir yandan da Franszca dersleri almaktayd. Mehmet Readn torunlar ise slam ilimlere daha fazla arlk vermekteydiler. Hocalar muhtelif olsa da mfredatta ana hatlaryla bir btnlk ve benzerlik vard. Esas itibariyle II. Abdlhamid dnemindeki ehzdegn Mektebi mfredatyla da byk benzerlikler tamaktayd. lkretim andaki ehzadelerden zel ders alarak eitimini srdrenlerin yannda deiik okullara gidenler de oldu. Bu okullarn bir ksm sivil ve bir ksm da askeri nitelikliydi. Daha nce sadece iki ehzadenin35 devam ettii anlalan Mekteb-i Sultan, Merutiyetin ilanndan sonraki dnemde hanedan tarafndan en fazla tercih edilen okullardan biri oldu. Eitim konusunda son derece duyarl olduu anlalan Mehmet Read tahta getikten hemen sonra bir ksm ehzadenin Mekteb-i Sultanye devamlar konusunda gerekli giriimlerde bulundu.36 II. Merutiyet dneminde en ok tercih edilen okullardan biri Mekteb-i Sultan olmakla birlikte ehzadelerin buraya kayt ve kabullerinde bir takm sorunlar yaanmaktayd. Maarif-i Ummiye Nezaretinden Mekteb-i Sultan Mdrlne yazlan 6 Haziran 1909 tarihli yaz ieriinden anlaldna gre 1909 yl mays sonu haziran balar itibariyle bir ksm ehzadenin Mekteb-i Sultanye kaytlarnn yatl olarak (leyl) yaplmas kararlatrlmt. Bu ekildeki bir planlamaya ramen yazda bu karardan muvakkat bir sreyle vazgeilmesi karar gze arpmaktadr. Nezaretten gelen yazda, ehzadelerin okul hayatna almam olmalarndan dolay balangta yatl ekilde okula balamaktan rahatsz olacaklar, snavlarn zaten yaknda sona erecek olmas nedeniyle yatl kayt olma iinin gelecek eitim-retim ylna kalmasnn doru olaca belirtilmiti. Hem bylece eylle kadarki tatil dneminde yaz yazma (inaat) ve teferruatna dair eksikliklerin giderileceinden ve okula almalar iin o zamana kadar eitime yatl olmakszn nehar (gndzl) olarak devam etmeleri mmkn olacakt. Yine ehzadelerin derecelerine gre uygun snflara kaydedilmeleri de istenmiti.37 Mekteb-i Sultanye kayt yaplmas vesilesiyle gndeme gelen baz hususlar dikkat ekicidir. ncelikle rencilerin okul hayatna alk olmadklar ifade edilmekteydi. ehzadelerin bir ksm yeni okula balyorlarsa bu normaldi. Anlaldna gre birinci snf dzeyinin zerinde renciler de vard. Bunlar muhtemelen rgn eitim grmemilerdi. Zira okul hayatna alk olmadklar vurgulanmaktayd. Bir
nvar, Saray Hatralarm, s. 95-96, 121, 123-124. Merutiyet ncesinde Mekteb-i Sultanye devam eden ehzadeler Abdlhamidin oullar Mehmet Selim Efendi ile Ahmed Nureddin Efendiydi. Vahdettin Engin, Mekteb-i Sultan, stanbul, 2003, 231. 36 BOA, . DUT, 3/30, 1327/Ca/23/12 Haziran 1909. 37 BOA, MF. MKT(Maarif Nezareti Mektubi Kalemi). 1127/10, 18. Ca. 1327/. 7 Haziran 1909.
34 35
108
baka husus da rencilerin seviyelerinin dklne yaplan vurguydu. Esn-y tatilde inaat ve teferruatna mteallik nevksn da ikmal klnaca38 eklindeki ifadeye baklrsa rencilerin dzeylerinin Mekteb-i Sultandeki rencilerin seviyesinden dk olduu sonucuna varlabilir. Fakat btn bunlara ramen esas endie edilen husus ehzadelerin yatl eitime alamayacaklar noktasndayd. Nitekim ehzade Sleyman Efendi'nin olu 6 yandaki erefeddin Efendi 31 Ekim 1910da Mekteb-i Sultan'ye gndzl olarak devam etmekteydi. Mekteb-i Sultan Mdrnn Maarif-i Ummiye Nezaretine gnderdii yazdaki erefmteallik buyrulup geen sene ker-i cize tebli olunan irade-i seniyye-i hazret-i hilafetpenh mcebince ehzade merhum Sleyman Efendizde erefeddin Efendi imdilik aldrlmak zere nehr olarak Mekteb-i Sultanye gnderilmi39 olduu eklindeki ifadelere baklrsa ehzadeler okula alma devresinde gndzl, daha sonra da yatl olarak devam ediyorlard. Mdrn Nezaretten sual ettii bir baka husus da ehzadenin kaydnn paral m yoksa parasz m olaca idi. Gelen cevapta ehzade merhum Slyeman Efendinin mahdumlar olub imdilik Mekteb-i Sultanye nehr olarak devam etmekte olan erefeddin Efendinin cretli kaydyla bil-here cretinin mnsib srette taleb olunmas ve numarann verilmesi istenmiti.40 Yaanan sorunlara ramen Mektebe renci gnderme konusundaki aba devam ediyordu. ehzade Abdlmecid in olu mer Faruk Efendinin Mekteb-i Sultanye gitmesini temin etmek iin 2 Ekim 1909 tarihindeki Mabeyn Bakitbetinden Halid Ziya imzasyla ayrntl denebilecek bir tezkere yazlmt. Burada hanedan yelerinin haiz olduklar mevki-i lye layk ve terakkiyt- asrye ile mtensib olacak srette iktisb- kemlat eylemelerinin padiah asndan son derece nemli olduu ve ehzadenin Mekteb-i Sultanye devam hususuna irade-i seniyye buyrulduu belirtilmiti. Tezkerede sz konusu ehzadenin okul tarafndan tahsil iine olaanst zenin gsterilmesi, salna dikkat edilmesi ve istirahatnn salanmas istenmekteydi. 41 ehzade sz konusu okula balayaca srada 11 yandayd.42 Bu ya dnem itibariyle Mekteb-i btida ann sonu ile Rdiye dneminin balangcna tesadf etmekteydi. ehzade okula balad sralarda kurallara uyma konusunda bir hayli sknt yaam fakat zamanla babasnn da yakn alakasyla mesele halledilmiti.43
BOA, MF. MKT, 1163/56, 29/L /1328. Lef:12/2 Kasm 1910. BOA, MF. MKT, 1163/56, 29/L /1328. Lef:12/2 Kasm 1910. 40 BOA, MF. MKT, 1163/56, 29/L /1328. Lef:12/2 Kasm 1910. ehzadenin okul numaras 1184t. Engin, Mekteb-i Sultani, s. 231. 41 BOA, . DUT, 5/1, 1327/N/19/10 Ekim 1909. 42 BAO, .DUT, 5/116, 6 Austos 1333/6 Austos 1917. 43 mer Faruk bir gn Arapa dersinde hocas Fehmi Efendiden izinsiz snftan dar kmaya kalknca, hocas tarafndan iki hafta sonu mektepte kalma cezasna arptrlmtr. mer Faruk bu cezay ekmekle beraber hocas onu yine affetmemi ve bu defa da derslere kabul etmemitir. Mdrn affedin ricalar da kabul grmeyince nihayet bir gn ders saatinde mer Faruk babas Abdlmecid Efendiyle snfa gelmitir. Abdlmecid Efendi, hocam, Faruk elinizi psn, affedin eklinde ricada bulununca ehzadeyi affeden Fehmi Bey ona u nasihatte bulunmutur: Sen her talebeden daha iyi, daha uslu ve daha alkan olmalsn. Bir gn talihin yaver gidip padiah olursan btn memlekete misal olacaksn. mer Faruk Efendi bundan sonra ehzadeliini unutup dier renciler gibi davranmaya balamt. Engin, Mekteb-i Sultani, s. 230.
38 39
Cevdet KIRPIK
109
II. Merutiyet ve sonrasnda ehzadeler Mekteb-i Sultan gibi lkenin en gzde okuluna giderken bazlar da askeri okullara gnderildiler. Bu okullar Osmanl son dneminde Mekteb-i Sultan gibi lkenin en gzde okullar arasnda yer almaktayd. Bu nedenle olsa gerektir ki II. Abdlhamid II. Merutiyetin ilannn ardndan ocuklarnn bir ksmn askeri okula gnderdi. II. Abdlhamid 17 Kasm 1908de kendi olu Abdrrahim Efendinin ulm ve fnn- askeriye tahsil etmek zere Mhendishane-i Berr-i Hmayuna devam44 ve Nureddin Efendinin de Mekteb-i Harbiyeye gitmesini salad.45 Onlarn hemen ardndan Sleyman Efendinin olu Abdlhalim Efendinin de ayn okula devam etmesi kararlatrld.46 Bu srada Abdrrahim Efendi 14, Abdlhalim 14, Nureddin Efendi ise 7 yandayd.47 Mekteb-i Sultannin eitiminden duyulan memnuniyet yksek derecede olmal ki Mekteb-i Harbiyedeki asker eitime ara vererek Mekteb-i Sultanye gnderilen ehzade bile olmutu. Babasnn tahttan indirilmesinden sonra kardelerinin sorumluluunu zerine alan II. Abdlhamidin byk olu Mehmet Selim Efendi, kardei Nureddin Efendi (14) iin bu minval zere bir talepte bulunmutu. ehzade, Nureddin Efendi Hazretlerinin evvel emirde Mekteb-i Sultande tedris edilmekte olan ulm ve fnnu tederrs edip daha sonra Mekteb-i Harbiyede tahsiline devam etmesini istemiti. Bu talep zerine Nureddin Efendiye haiz olduklar rtbe-i askeriye kemakn uhdelerinde bk kalmak zere izin verildi.48 yle anlalyor ki Mehmet Selim, kardeinin hem sivil hem de askeri eitim almasn taleple tek ynl yetimesini istemiyordu. lkretim dzeyindeki ehzadeler 1917den itibaren Mekteb-i Harbiyeye gnderilmeye balandlar.49 b. lkretim Sonras zel hocalar eliinde alnan temel eitim Ali Vsb Efendi rneinde 6 yl kadar srmt. O dnemde devlet okullarndaki sre de 5 veya 6 yld. II. Merutiyetin ilk yllarnda ddler 5 veya 7 yllk olup Rdiyeleri de kapsamaktayd. Daha sonra ddlerin ad birok yerde Sultanye evrildi. Bunlarn sresi 5 veya 6 yllk retim zerine birinci devresi drt yl ve ikinci devresi 3 yl olmak zere eitim yapyordu.50
BOA, . DUT, 4/99, 31 Terin-i evvel 1324/13 Aralk 1908. BOA, . DUT, 5/14, 4 Knunuevvel 1324/17 Kasm 1908. 46 BOA, . DUT, 4/118, 24. Za.1326/18 Aralk 1908; BOA, . DUT, 5/49, 3 Ramazan 1326/29 Eyll 1908. 47 BAO, .DUT, 5/116, 6 Austos 1333/6 Austos 1917. Bunlardan Nureddin Efendinin yann kk olmasna ramen padiahn emri kesin olup bu husustaki Bakitbet tezkeresi u ekildeydi: Yldz Saray- Hmyunu Bakitbet Dairesi 5165 Devletl necabetl Nureddin Efendi hazretlerinin li-ecl-it-tahsl Mekteb-i Harbiyeye devam emr ferman buyrulmu olduundan muamele-i lazimenin ifas erefsdr olan irade-i seniyye-i cenb- hilfetpenh mentk- lsine tevfikan beyan olunur. Olbabda emr ferman hazret-i veliyy-l emrindir. F 22 Zilkade sene 326 ve f 4 Kanunuevvel 324 Serktib-i hazret-i ehriyr Ali Fuad BOA, . DUT, 5/14, 1326 Z 22/17 Kasm 1908. 48 BOA, . DUT, 5/17, 23/R/ 1333/10 Mart 1915. 49 Ali Vsb Efendi, Bir ehzadenin Htrt s. 73-74; BOA, . DUT, 3/29, Lef:1, 29 Zilkade 1335/17 Eyll 1333/17 Eyll 1917; BOA, . DUT, 3/29, Lef:2,3, 14 Eyll 1333/14 Eyll 1917. 50 Akyz, Trk Eitim Tarih, s. 233.
44 45
110
u halde ehzadelerin evlerinde yahut tahsis edilen zel dairelerde aldklar temel eitimin ardndan dd ya da Sultan derecesindeki okullara gitmeleri gerekmekteydi. Nitekim II. Merutiyetin ilanndan bir sre sonra evket Efendinin olu Cemaleddin Efendi (18) Mekteb-i Harbiyeye gnderilmiti.51 1913 yl gz dneminde Abdrrahim (19), Abdlhalim (19) ve Fuad Efendiler (18) Mekteb-i Harbiyede renciydiler. rencilik yllarnda bazen lke iinde farkl ehirleri, kurumlar ve halk kesimlerini de tanmak iin lke iinde seyahat yapmaktaydlar. rnein 7 Ekim 1913te yanlarnda Asker Okullar Genel Mfettii Tevfik Paa da olduu halde Bursay ziyaret etmilerdi.52 ehzadelerden ilk ikisi eer ara vermedilerse yaklak be yldr Mekteb-i Harbiyede eitime devam etmekteydiler. Nureddin Efendi ise yukarda deinildii zere aabeyi Mehmet Selimin giriimiyle Mekteb-i Harbiyeden Mekteb-i Sultanye nakledilmiti.53 Eitim-retimle ilgili Hanedan- Saltanat Nizamnamesi hkmlerinin uygulanmas konusunda I. Dnya Savann getirdii ar meguliyete ramen Hanedn Umrunun Ryetine Mahsus Meclisin yesi olarak Enver Paann etkili almalar yapt sylenebilir. 18 ubat 1914 tarihinde ehzadelerle ilgili karlan rade ierii meclise kararlatrlmt. Meclis karar, ehzadelerden yalar 8-20 aras olanlar ile 20 yan zerinde bulunup da askeri snfa mensup olanlar ilgilendiriyordu. Bu ehzadelerin terbiye ve tahsillerine nezaret etmek iin mtekidn-i zbta-y askeriyeden Refkat Zbiti grevlendirilecekti. Sz konusu emekli askerler, Harbiye Nezareti tarafndan gzel ahlakl ve vukf- muamelt sahibi kiiler arasndan seilecekti.54 1917de yine Enver Paann giriimleriyle ehzdegnn sret-i terfileri hakknda bir rade-i Seniyye karld. karlma amac ehzadelerin ordu ve donanmayla olan balarn daha da glendirmekti. ehzadelerin askeri eitimlerine dair bir takm hususlarda detayl bilgilere ulalan rade-i Seniyyenin ierii padiaha bakumandan vekili ve harbiye nazr Enver Paa tarafndan arz edilmiti. Buna gre; ehzadeler doumlarndan itibaren irade-i seniyye ile Bahriyeci olacak ise bir birlie yahut bir gemiye karac olacak ise bir alaya kaydolunacakt. 5 yan tamamladklarnda Onbala, 7 yan tamamladklarnda avulua, 10 yan tamamladklarnda Baavulua, 12 yan tamamladklarnda karac ise mlzm- snilie ve bahriyeci ise Mlazmla terfi edileceklerdi. Daha sonra karac olanlar askeri okullarda tahsilini tamladktan sonra mensup olduklar alayda Mlazm- evvellie, bahriyeci ise bahriye mekteplerini bitirdikten sonra kaydolduklar birlikte yahut gemide fiilen greve balayacaklard. Daha sonraki terfileri iin karac ise Mlazm- evvellik ve bahriyeci ise mlazmlk nasblar esas
BOA, . DUT, 4/118, 24. Za.1326/18 Aralk 1908; BOA, . DUT, 5/49, 3 Ramazan 1326/29 Eyll 1908. 52 Bu balamda askeri snfa mensup olan Cemaleddin (24), Abdrrahim (20), Abdlhalim (20), Fuad (19) Efendilere birer tane, yalar 20nin altnda bulunan Ali Vasb (11), erefeddin (10), Abdlkerim (8) Efendilere yine birer tane ve Abdlaziz (13), Mahmut evket (11) ile Tevhid (10) Efendilerin ise ne tek subay grevlendirilecekti. BOA, DH.MTV(Dahiliye Mtenevvia),38/65, 06.Za.1331/7 Ekim 1913. 53 BOA, . DUT, 5/17, 23/R/ 1333/10 Mart 1915. 54 BOA, .DUT, 4/88, 5 ubat 1329/18 ubat 1914; ehzadelerin yalar iin bkz. BOA, .DUT, 5/116, 6 Austos 1333/6 Austos 1917.
51
Cevdet KIRPIK
111
olunmak artyla lkede dier subaylar hakknda geerli olan usule gre terfi olunacaklard. 55 ehzade Nihat Efendinin olu olan Ali Vsb Efendiye ilgili rade-i Seniyye hkmnce mlzm- sn rtbesi verilmiti. Ali Vsb Efendinin anlatmna gre uygulama 1917 yl sonbaharnda balamt. O bu deiimi u ekilde ifade etmektedir: Benden kk olanlara ise avu ve onba rtbesi verildi. Bu tevcihi resmi ariza ile Harbiye Nazr Enver Paa pedere tebli etti. Derhal niforma yaptrmaa, kalpak vesaire, askeri melbsat almaa dkknlara gittim. Bb- li yokuunda askeri levazm dkknlar vard. Terzi Altn Makastan ilk askeri niformam yaptrdm. Fesim de resmi idi. Usul vechile en evvel padiah, veliaht ve Harbiye Nazrn ziyaret etmek icap ediyordu. Ali Vsb Efendi, nce padiah ardndan veliaht Vahideddini ziyaret etmek istemi fakat eitli sebeplerle huzura kabul olunmamt. ehzade de; Bir iki gn sonra da Harbiye Nezaretine Harbiye Nazr Enver Paay ziyarete gittim. Derhal beni nc kattaki byk brosunda kabul etti demektedir.56 Getirilen usul ierisinde dikkate ayan olan ksm ehzadelerin okullarn bitirdikten sonra mensubu bulunduklar askeri birlikte fiilen grev yapacak olmalaryd. Bylece alnan eitim uygulama sahasna konulmu olacakt. ehzadelerin ileride askeri birliklerde fiili grev yapacak olmalar eitim-retim hayatlarnda gsterecekleri performans muhtemelen olumlu ynde etkileyecekti. Enver Paann hazrlad kararname ierii bir baka hususu gndeme getirmekteydi. ehzadeler her ne kadar eskiden de sureta askeri birliklere kaydoluyorlarsa da askeri okullara devam mecburiyetleri yoktu. Burada mecburi olduu aka ifade edilmiyor ama sanki ehzadelerin askeri okullara gitmeleri zorunlu gibidir. Nitekim radenin yrrle konulduu tarihlerde mekteb-i ibtid an geride brakm olan rencilerin hangi okullara gittiklerinin ortaya konulmas bu noktada nem arz etmektedir. 1917 yl itibariyle 12-23 ya aralnda toplam 12 ehzade bulunmaktayd.57 Ya ve tahsilleri itibariyle uygun olan ehzadeler Harbiye Nezaretinin emriyle Mekteb-i Harbiyeye gitmeye baladlar. lk rencileri arasnda 12 yandaki Mehmed Abid Efendi dhil olmak zere Mehmed Abdlaziz Efendi (16), Ali Vsb Efendi (14) vard. lerleyen dnemde Abdlkerim Efendi, Mehmed Orhan Efendi gibi ya kk olanlarn da katlmasyla yaklak 14 kadar ehzade bu okula devam etti.58 1918 yl ubat dneminde Harbiye Nezareti marifetiyle Ahmed Tevhid Efendi ile Seyfeddin Efendi, Berriden Bahriyeye geerek bran deitirdiler.59 ehzadeler 1918 yl temmuz dnemi itibariyle Gverte Mekteb-i Bahriye-i hnesinde renim grmekteydiler.60 Mekteb-i Harbiyeye kaydolan renciler bulunduklar seviyeye gre okulun muhtelif snflarndan balamaktaydlar. rnein 14 yandaki Ali Vsb Efendi ile 12 yandaki Mehmet Abid Efendi ayn seviyeden yani Asker Rdiyenin nc snfndan, 16 yandaki Mehmet Abdlaziz Efendi ise dd birinci snftan
55 BOA, . DUT, 3/29, Lef:1, 29 Zilkade 1335/17 Eyll 1333/17 Eyll 1917; BOA, . DUT, 3/29, Lef:2,3, 14 Eyll 1333/14 Eyll 1917. 56 Ali Vsb Efendi, Bir ehzadenin Htrt s. 72-73. 57 BAO, .DUT, 5/116, 6 Austos 1333/6 Austos 1917. 58 Ali Vsb Efendi, Bir ehzadenin Htrt s. 73-74. 59 BOA, . DUT, 5/31, 24. R. 1336/ 6 ubat 1918. 60 BOA, . DUT, 5/34, 8 Temmuz 1334/1918.
112
balayacakt. ehzadeler okula devamlarndan ve her trl eitim faaliyetinden Mrebbi Asker denilen ve zel olarak ehzadelerin eitiminden sorumlu olmak zere atanan Piyade Miralay Naci Beydi. Her bir ehzadeye de Mrebb-i Asker Muavini denilen yaverler atanmt. Yaverler srekli ehzadelerle birlikteydiler. Okuldan eve ve evden okula birlikte gider birlikte dnerlerdi. Snfta derse birlikte girerler, hocalarn anlatt dersleri not alrlar, gerek okulda ve gerekse evlerinde geceli gndzl alnan dersleri tekrar ederlerdi.61 Anlaldna gre Mekteb-i Harbiye denilen okul Rdiyeyi de kapsamak zere dd derecesinde ehzadelere mahsus bir okuldu. renciler dersleri gerektiinde bir snfa girmek suretiyle bireysel olarak almaktaydlar. Ders hocalar Kuleli dadsinden geliyordu. Mfredatta Arapa, Farsa, Franszca ve Almanca retilmek suretiyle yabanc dile zel bir nem verilmekteydi. Hendese, Resim gibi derslerin yannda asker eitimin bir paras olan binicilik eitimi ehemmiyet verilen derslerdendi.62 ehzadelere mahsus olan Mekteb-i Harbiyenin mr uzun olmad. Mtarekeden sonra stanbul fiilen igal altna girince tilaf Devletleri, Mekteb-i Harbiyeyi de igal ettiler. Umuma hizmet veren Mekteb-i Harbiye ise daha I. Dnya Savann hemen banda devlet eliyle kapatlmt.63 Bylece ehzadelere hizmet veren okul 1919 ylnda kapand. ehzadelerin eitimi yarm kald. Bunun zerine ayn yl okul Ihlamur Kkne tand ve ad ehzadegn Mektebi oldu. Dersler, mtemilat saylan binalarda yrtld. Mfredat deimedi. ehzadelerin eitiminden mesul olan Mrebb-i Asker ve Mrebb-i Asker Muavinleri grevlerine devam ettiler. Mfredatta ufak baz deiiklikler olduysa da eitime Mekteb-i Harbiyede kalnd yerden devam edildi. Ancak okul, hocalarn maalarnn verilmemesi, tahsisat yokluu gibi trl nedenlerle 1920 yl sonunda kapand. ehzadeler bir kez daha bota kaldlar. Bazlar yine zel ders almaya baladlar. Baka bir k yolu arand ve ehzadelerin adresi bu sefer Mekteb-i Sultan oldu. 1920 ylnn sonlarnda ehzadelerin bir ksm -ki yalar ve aldklar eitim itibariyle durumlar uygun olanlard-Mekteb-i Sultanye devam ettiler. Bu srada bu okula devam eden ehzadeler unlard: Mehmed bid, Ali Vsb, erefeddin, Abdlkerim, Mehmed Orhan, Nizameddin ve Mehmed Nazm Efendi.64 Buraya giden rencilerin ou yatl renci statsndeydi. Fakat gndzl olmak da mmknd ve mesela Mehmet Orhan Efendi byleydi.65 ehzadeler, harp yllar, igaller, paraszlk gibi sebeplerle istenen lde dzenli bir eitim alamasalar da ilerinden balad okulu bitirenler de vard. Mesel Mahmud evket Efendi, Temmuz 1922 tarihinde 19 yandayken Mekteb-i Bahriyeden aliyyl-al derecesiyle mezun olup ahdetnme almaya hak kazanmt.66
BOA, .DUT, 7/49, Lef:17. 7 Temmuz 1337/1921. Ali Vsb Efendi, Bir ehzadenin Htrt s. 75-75. 63 srafil Kurtcephe-Mustafa Balcolu, Kara Harp Okulu Tarihi, Ankara, 1991, s. 134-136. 64 Ali Vsb Efendi, Bir ehzadenin Htrt, s. 102. Engin de Merutiyetin ilanndan sonra deiik tarihlerde Mekteb-i Sultanye devam eden ehzadeleri de benzer ekilde sralamaktadr: erafeddin, Mehmed Nazm, Mehmed Namk, mer Fevzi, Ali Vsb, Mehmed Abid, Abdlkerim, Orhan ve Nizameddin. Engin, Mekteb-i Sultan, s. 231. 65 Ali Vsb Efendi, Bir ehzadenin Htrt s. 88-94. 66 ehzade mezun olduktan sonra padiah Sultan Vahdeddinin yaverliine atand. BOA, . DUT, 5/35, 1340/Z/5, Lef:1, 30 Temmuz 1338/1922.
61 62
Cevdet KIRPIK
113
Artk ilkretim an geride brakm olanlar arasndan zel ders almaya devam edenler olmutu. Ya ilerlemi olan ehzadeler de eksik kaldklarn dndkleri noktalar gidermek zere zel hocalar tuttular. rnein Kasm 1908de 18 yandaki Abdrrahim Efendiye67 zel hoca tutulmutu. Buna dair kayt u ekildeydi: Yldz saray- Hmyunu Birinci Svari Topu Taburu Binbas Mustafa Nazmi Efendi devletl necbetl Abdrrahim Efendi Hazretlerine muallim tayin buyrulduundan muamele-i lzimenin fs erefsudr buyrulan irade-i seniyye-i cenb- hilfetpenh cb- lsinden olbabda emr u ferman hazret-i menlehl emrindir. 16 evval 1326 ve 29 Terinievvel 1324. Sektib-i hazret-i ehriyr68 zel ders alarak eitim dzeyini ykseltme gayreti iinde bulunan ehzadelerden biri de V. Muradn torunu Nihad Efendi idi. Nihad Efendi 20li yalarn ortalarna geldii halde69 II. Merutiyetin balangcndan itibaren devrin mehur airi Tevfik Fikretten zel dersler almaya balamt. air haftada iki kere ehzadenin evine gelir ve ona tarih ve resim dersleri verirdi. Yine Nihad Efendi, mehur aire Nigar Hanmn olu olup Robert Kolejde Franszca retmenlii yapan Feridun Beyden de Franszca dersleri almaktayd.70 Sultan Mehmet Readn olu mer Hilmi Efendi71 ye de II. Merutiyet sonrasnda hoca olarak mehur tarihi Abdurrahman eref Bey atanmt.72 Yine Sultan Mehmet Readn olu ehzade Ziyaeddin Efendi bir yandan Tbbiyeye devam ederken bir yandan da cebir konusunda ehzade ve sultanlarn hocas Safiye Hanmdan zel dersler almaktayd.73 Benzer ekilde ilkretim an geip de rgn eitime devam eden Ali Vsb Efendi zel ders almay brakmamt. Daha sonra mer Faruk Efendi de askeri konularda zel ders alan ehzadeler arasna girdi. II. Merutiyetin ilanndan sonra ilkretim sonras dnemde sivil eitimden ok askeri eitim daha arlklyd. Her bir ehzadeye yaver atanmas ve 1917de ilkretim dzeyini bitirmi olanlarn askeri okullara gnderilmesi gibi hususlar dikkate alndnda dnemdeki ehzadelerin yetitirilmesinde askeri eitimin mutlak manada baskn olduunu sylemek mmkndr. Askeri eitime o kadar nem verildi ki ehzadeler askeri eitim almak zere yurt dna gnderildiler. c. Yurt Dnda Eitim ve Yurtdna klar II. Merutiyet dneminden sonra ilkretim a sonrasnda eitimin srdrld okullara yurt dndaki okullar da dhil oldu. II. Mahmut dneminde 1830larda balayan yurt dna asker renci gnderme ii74 bylece Osmanl tarihinde ilk kez
BAO, .DUT, 5/116, 6 Austos 1333/6 Austos 1917. BOA, .DUT, 4/98, 16 evval 1326/11 Kasm 1908. 69 ehzadenin doum tarihi 29 aban 1300/5 Temmuz 1883t. BOA, .DUT, 5/110, 18 Terin-i sani 1326/1 Kasm 1910. 70 Ali Vsb Efendi, Bir ehzadenin Htrt, s. 29. 71 ehzadenin doum tarihi 26 Cemaziylevvel 1303/2 Mart 1886 idi. BOA, .DUT, 5/110, 18 Terin-i sn 1326/1 Kasm 1910. 72 Nahid Srr rik, Bilinmeyen Yaamlaryla Sarayllar, Hazrlayan: Alpay Kabacal, stanbul, 2006, 51. 73 nvar, Saray Hatralarm, s. 38-39. 74 Kurtcephe-Balcolu, Kara Harp Okulu Tarihi, s. 124-127.
67 68
114
ehzadeler iin de uygulanmaya baland. Bu deiimde Osmanl Devletindeki eitimin yeterli grlmemesi ve iyi bir yabanc dil retimi gibi sebepler etkili olmutu. Bu erevede eitim amacyla yurt dna ilk giden ehzade mer Faruk Efendi oldu. 1909da Mekteb-i Sultanye balayan mer Faruk Efendi (15), Mart 1913te Prusya Harbiyesinde eitim grmekteydi.75 ehzade, Prusyadan sonra bir sre Viyanadaki Trezyanom Mektebi76ne devam etti.77 mer Farukun babas Abdlmecid Efendi kendisiyle mlakat yapan ctihad yazar Abdullah Cevdete olunu yurt dna gndermesi konusunda unlar dile getirmiti:78 Herkes sayinin mkfatn mesisinin hitmnda grr. Ben ibtidsnda grdm. Olumu Avrupada bir messese-i ilmiyeye tahsile gndermem o kadar takdir ve tebcil olundu ki fedakrlk etmeden evvel fedakrln mkfatn alm oldum. Vka bunu muaheze eden de olmad deil. Fakat bunlara ke-en-lem-yekn nazaryla bakabiliriz. Vka ngiltereye veyahud Amerikaya gndermi olsaydm daha iyi olacakt, daha amel bir tahsil ve terbiye iinde bulunmu olurdu. Fakat bizde de Terezyanum mektebi gibi bir messesenin vcudunu ne kadar arzu ederim. Sadece mer Faruk Efendinin yurt dnda eitim grmesi Ekber ve Eret Sistemine ramen ileride padiah olmas iin propaganda yaplmasna sebebiyet verebilecei endiesinin yaanmasna yol at. nk ehzade, rendii yabanc dil ve ald kaliteli eitim ile padiahlk iin dier ehzadelerden daha avantajl duruma geliyordu. Bu kaygyla Bb- li Baskn sonrasndaki ttihat ve Terakki Frkas iktidarnn Sadrazam Mahmut evket Paa, birka gen ehzadenin daha eitim grmek zere Avrupaya gnderilmesini istiyordu.79 Yaklak ayn dnemde Enver Paa da kaynbiraderi ehzade Abdlhalim Efendinin yurt dnda eitim almas dncesindeydi.80 Nitekim Alman imparatorunun padiaha Kasm 1914te ektii bir telgrafta ehzadeyi karargh- ummlerine kabul ettiklerini belirtmiti.81 O halde Kasm 1914 itibariyle, Osman Fuad, Abdlhalim ve Abdrrahim Efendiler
Mahmut evket Paa, Sadrazam ve Harbiye Nazr Mahmut evket Paann Gnl, s. 47. ehzade, Prusya Potsdamda bir askeri akademiyi de bitirmiti. Murat Bardak, ahbaba, stanbul, 2002, s.3738. Dnemine gre bir hayli kaliteli bir eitim alm olan mer Faruk Efendi, kinci nn Savandan sonra Anadolu harektna katlmak zere neboluya gelmi, ancak Ankara deiik gerekelerle buna kar kmt. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, IV, Ankara, 1974, s.85-86. 76 Askeri okul 1754 ylnda devlet ynetimindeki reformlar srasnda Kralie Maria Theresia tarafndan kurulmutur. http://www-gewi.uni-graz.at/edu/schul/voseel.doc
75
Ergin, Marif Tarihi, s.1050 ve 1079. Konuyla ilgili 28 ubat 1915 tarihli Meclis-i Vkela kararndan anlaldna gre ehzade Mecid Efendi hazretlerinin mahdumu mer Faruk Efendi hazretlerinin Viyanada tahsil-i askersini ikmal etmesi iin vuku bulacak masrfn Harbiye Nezareti btesinin tertib-i mahsusundan tesviyesi mnasip grlm idi. BOA, MV (Meclis-i Vkel), Lef:1, 196/139, Lef:1, 15 ubat 1330/28 ubat 1915. 78 Abdullah Cevdet, ehzade Mecid Efendi Hazretleriyle Mlkt, ctihad, 7 Mart 1329, nr:57, s.1257. 79 Mahmut evket Paa, Sadrazam ve Harbiye Nazr Mahmut evket Paann Gnl, s. 47. 80 Enver Bey, Edirneden 24 Austos 1913te Naciye Sultana yazd bir mektubunda Byk Efendi hazretlerini (Abdlhalim Efendi C.K) Avrupaya gndertmek istiyorum. Kendilerinin iyiliinden baka bir ey dnmediimden sizin de bu hususta bendenize yazmanz isterim ruhum. [Ar nan (Yayma Hazrlayan), Enver Paann zel Mektuplar, Ankara, 1997, s. 332-333]. Gerekten de ehzadenin 1915 yl itibariyle tahsil iin Almanyada bulunduu anlalmaktadr. BOA, .DT, Lef:12, 27 Terin-i evvel 1331/9 Kasm 1915. 81 BOA, .MBH (radeler-Mabeyn-i Hmayun), 1332-Z.23/224/30 Terin-i evvel 1330/12 Kasm 1914.
77
Cevdet KIRPIK
115
Almanyada asker eitim grmekteydiler. Bylece yurt dnda eitim gren ehzade says drde ulam oluyordu. I. Dnya Savann balayp geniledii dnemlerde bu ehzadelerin yurt d eitimlerine Osmanl Devletine dnmek suretiyle zaman zaman ara verdikleri anlalmaktadr. Nitekim mer Faruk Efendi Mays 1918de eitim amacyla Berine gidecekti. ehzadeler yurt dna giderken yalnz deillerdi. mer Faruk Efendinin yannda bata Mrebb-i Asker Muavini Binba Salih Bey olmak zere ofr Ahmed olu Dervi, emir neferi Muharrem olu Mustafa Nuri ve iki de asker vard.82 mer Faruk Efendi Almanyann sava kaybetmesi zerine yurda geri dnd. Bu sefer yanlarnda Sultan Abdlhamidin olu Ahmed Nureddin Efendi ve Sleyman Efendinin olu erefeddin de vard. Bu ehzade Potsdamda askeri eitim grmekteydiler.83 ehzadelerin sava nedeniyle Avrupada yeterli srede kalamamalar eitimlerinin eksik olmasna yol amt. Bu nedenle ehzade mer Faruk Efendinin asker konulara dair zel ders aldrlmas gndeme gelmiti. ehzadenin mktesebt- askeriyelerinin ikmli iin eski 49. frka Erkn- Harbiye Miralay sm, Sahra Topu Kaimakam Emin ve Erkan- Harbiye Mektebi Mdr Muavini Erkan- Harbiye Binbas Nihad Beylerden mrekkeb bir heyet-i tedrsiye tekil edilmiti.84 ehzade bu subaydan zel ders almaya balad. 1921 yl nisan ayna gelindiinde bu dersler devam etmekteydi. Derslerden azami istifadenin salanabilmesi iin alnan teorik bilgilerin uygulanmas gerektii fikri ortaya kt. Bunun zerine ehzade, ders gnlerinin haricindeki zamanlarnda Erkn- Harbiye-i Ummiye Dairesinde almaya balad.85 II. Merutiyetin ilanndan sonraki dnemde ehzade eitimindeki deiimin nemli gstergelerinden olan yurt dnda eitim erevesinde mer Faruk, Osman Fuad, Abdlhalim, Abdrrahim, erefeddin ve Ahmet Nuri olmak zere en az 6 ehzade Almanyada eitim grmt. mer Faruk Efendi ilk dnemlerde Avusturyada bulunduu iin ehzadeler toplamda iki Avrupa lkesinde eitim alm oluyorlard. ehzade Burhaneddin Efendinin iki olu Mehmet Fahreddin ile Osman Erturul da Trezyanomda eitim alan ehzadeler olmutu.86 ehzadeler yurt dnda askeri eitim almak ve yurt dnda bulunmakla Osmanl toplumuyla Bat toplumlar arasndaki farklar anlama, eitim sistemlerini mukayese etme gibi daha birok alanda ekstra bilgi sahibi olmaktaydlar. II. Merutiyet ncesi ikametlerine ayrlan yerin dna glkle kabilen ehzadelerin birou artk yalnz eitim maksadyla deil, tedavi, tebrik ve basal gibi eitli mnasebetlerle de yurt dna gidip gelmeye baladlar. Bu da dnya grlerini, hayata baklarn deitirme potansiyeli tamas bakmndan eitimin nemli bir parasn tekil etti. rnein Osman Fuad Efendi belki de eitim amacyla gidiinden daha nce 23 Temmuz 1913te yurt dna gitmek zere izin iin bavuru yapmt. Mlazim-i sn ehzade Osman Fuad Efendiye salk nedenlerinden dolay
82 BOA, DH. EUM. SSM(Dhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Seyr Sefer Kalemi), 58/26, 27. 4.1334/27 Nisan 1918. 83 Ali Vsb Efendi, Bir ehzadenin Htrt s. 99-100. 84 BOA, . DUT, 5/10, Lef: 1-2, 9 Eyll 1335/1919. 85 BOA, DUT, 5/112, Lef:2, 10 Nisan 1337/1921. 86 brahim Pazan, Son Sarayl, stanbul, 2009, s.33.
116
tedavi amacyla aylk bir sreyle Karslbad kaplcalarna gitmesi iin izin verildi.87 Sonraki yllarda mesela 1917 yl Nisan aynda Burhaneddin Efendinin de izinli olarak yurt dnda bulunduu anlalmaktadr.88 Yine 1917 yl ilkbaharnda Almanya imparatoruna hediye edilecek murassa bir klcn gtrlmesi ii dnemin padiahnn olu Ziyaeddin Efendiye havale edilmiti. ehzade, yannda Bamabeynci Tevfik Bey ile Seryaver Salih Paa da bulunduu halde seyahat edecekti.89 Ne amala gidecei bilinmemekle beraber ehzade brahim Tevfik Efendi 1918 yl ocak ay ortalarnda Viyanaya gidecekti.90 I. Dnya Savann bitmesinden sonra ehzadelerden bir ksmnn sk sk Avrupaya gittikleri grlmekteydi. 28 Mart 1922 tarihli bir kayda gre Mehmet Burhaneddin Efendi ve Osman Fuad Efendi yurt dndalard. Mehmed Burhaneddin Efendi San Remoda ve Osman Fuad Efendi de Romada ikamet etmekteydi. Osmanl Devletinin Roma murahhas Osman Nizami Paa ehzadelerin hangi memleketlere gideceinin ya pasaportlarnn zerine aka yazlmasn ya da zel bir surette Osmanl temsilciliklerine bildirilmesini talep etmiti. Belge ieriinden anlaldna gre ehzadeler birka sene evvel yurt dna kmlar ve bir daha da geri dnmemilerdi. Bu durumdan padiahn holanmayaca ve esasen Osmanl ehzadelerinin tahsil ve tedavi misill esbb- zarreye mstenid olmakszn tl mddet ecnebi memlikinde kalmalar esasen de mnasib olamayaca dile getiriliyordu. Zaten son olarak karlan Kararname hkmlerine gre de ehzadelerin padiah izni olmakszn bakentin dna kmalarnn mmkn olmad ve mcbir bir sebep olmadka izin srelerini amamalar gerektii konusu zerinde durulmaktayd. zinsiz bir ekilde bakentten ayrlma ve izin srelerini ama gibi durumlarda ne tr yaptrmlara maruz kalacaklar Kararnamede yazl olduundan Kararnamenin bir nshasnn Encmen-i l Bakitbeti tarafndan sz konusu ehzadelere gnderilmesinin uygun olaca belirtilmiti. Ayrca acilen geri dnmeleri ve eer dnmelerinin nnde ciddi bir engel varsa bunun ak ve delilleriyle birlikte gndermeleri ve aksi taktirde Kararname ahkmnn tatbiki (nin) zarr olduu (nun) ihtar edilmesi kararlatrlmt.91 yle anlalyor ki birka seneden beri Avrupada bulunan bu iki ehzade yurda dnmek istemiyordu. d. ehzadelerin Fiili Grevlere Getirilmeleri Sancaa kma uygulamasnn kaldrld XVI. yzyln sonlarndan itibaren ehzadeler rendiklerini uygulama ans bulamamlar veya ibanda renme usulnden mahrum kalmlard. Devletin ilk yllarndan itibaren Orhan Bey, Yldrm Bayezid, Yavuz Selim gibi hkmdarlar ehzadelikleri zamannda askeri grev slenmi son derece de baarl olmulard. Ne var ki Kanunnin 1566da vefatndan sonra Osmanl ehzadelerinin komutanlk vazifeleri sona ermiti.92 ehzadeler o dnemden beri askeriyede de fiili grev almam cepheye gitmemilerdi.
BOA, .DUT, 4/130, 20. .1330/4 Austos 1912. BOA, .DUT, 4/1328/Za-008, 4 Nisan 1333/1917. 89 BOA, MV, 207/80, 16. C.1335/8 Nisan 1917. 90 BOA, DH.EUM.SSM., 16/98, 04 .R .1336/17 Ocak 1918. 91 BAO, . DUT, 4/75, Lef:1, 29 Receb 1340/29 Mart 1338. 92 Uzunarl, Saray Tekilat, s. 144-145.
87 88
Cevdet KIRPIK
117
XIX. yzyln ortalarndan itibaren nispeten serbest bir hayat yaasalar da ehzadelerin herhangi bir devlet dairesinde, idari ve askeri grevde faal olarak bulunmalar mmkn olmamt. nk ehzadelerin devlet grevi yapmalar gelenek deildi. Merutiyet dneminde ehzade eitiminde yaanan en esasl deiimlerden bir tanesi de baz ehzadelerin rendikleri idari ve askeri teorik bilgileri uygulama frsat bulmalaryd. Bu ekilde renilenler daha da pekiiyor ayn zamanda yeni renmeler gerekleiyordu. II. Merutiyetin ilk yllarnda ehzadelerin orduda grevlendirilmesi gerei dile getirilmekteydi. rnein 1912 ylnda Batllama konusunda sistematik bir plan hazrlayan Garplar, ehzade eitimi konusunda Avrupann rnek alnmas gerektiini belirterek, ehzadelerin Avrupada olduu gibi orduda da grevlendirilmesini nermilerdi.93 Gerek yurt iinde ve gerekse yurt dnda eitim alan ehzadeler, artk fiilen grev yapmaya baladlar. Veliahtlar ve ehzadeler II. Merutiyet ncesine gre son derece aktiftiler. Zaman zaman bir takm devlet grevlileriyle gryor ve lke meseleleri hakknda bilgi alyor yahut gr bildiriyorlard.94 rnein ehzade Abdlmecit Efendi 26 Ekim 1913de konferanslar, gece dersleri dzenlemek, numune okullar amak amacyla kurulan Osmanl Maarif Cemiyetinin fahr bakan idi.95 Yine veliaht bata olmak zere ehzadelerin devlet ileri hakknda yakndan bilgi sahibi olmalarna dair bir baka rnek de Balkan Savalar srasndaki bir toplant mnasebetiyle olmutu. Balkan Sava srasnda Edirnenin durumunu grmek zere Heyet-i Vkel, yan ve bir ksm st dzey devlet adamlarndan oluan meclisin mzakerelerini padiah, yannda Yusuf zzeddin Efendi, Vahdeddin Efendi ve Abdlmecid Efendi olduu halde takip etmiti.96 Onlar, devlet meselelerini yakndan izlemekle birlikte devleti temsilen yurt dna kmakta ve eitli kabuller yapabilmekteydiler. Veliahtlarn 1913 tarihli Hanedan- Saltanat Nizamnamesiyle kurulan Hanedn Umrunun Ryetine Mahsus Meclisin bakanln yapabiliyor olmalar, snrl da olsa devlet arknn ileyiine dair fikir sahibi olmalarna frsat veriyordu.97 ehzadeler askeri okullarda eitim grrken bir yandan da fiilen askeri birliklere katlmaya da balamlard. Merhum ehzade Sleyman Efendinin olu Abdlhalim Efendi, Birinci Orduya ait taburlardan birine katlm,98 ayrca Balkan Savanda
M. kr Haniolu, Batllama, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, V, stanbul, 1992, 150-151. rnein Mahmut evket Paa, 2 Mays 1913 tarihli gnlnde unlar yazmaktadr: Veliahda, haric siyasetimiz zerinde ok mufassal izahat verdim. ngiltereye ve Almanyaya kar takip etmemiz icap eden siyaset hakkndaki szlerimi dikkatle dinledi. Konumamz 2 saate yakn srd. Paa dnemde veliaht olan Yusuf zzeddin Efendiyle farkl zamanlarda birok konuyu grmt. Mahmut evket Paa, Sadrazam ve Harbiye Nazr Mahmut evket Paann Gnl, s. 64, 105, 121. 95 Mustafa Ergn, kinci Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914), Ankara, 1996, s.264. 96 eyhlislam Cemaleddin Efendi, Siyasi Hatralarm, Hazrlayan: Selim Kutsan, stanbul, 1990, s. 101. 97 Hanedan Umrunun Ryetine Mahsus Meclis hakknda geni bilgi iin bkz. Krpk, Hanedn- Saltanat Nizamnmesi ve Uygulanmas, s. 181-229. 98 BOA, . DUT, 4/119. 8 Haziran 1325/21 Haziran 1909.
93 94
118
gnll olarak savam, hatta bu srada yaralanmt.99 mer Faruk Efendi I. Dnya Harbine katlarak Verdun cephesinde savamt.100 Almanyada eitim gren ehzadelerden II. Abdlhamidin olu Abdrrahim Efendi I. Dnya Sava srasnda yurda dnerek fiilen askerlik hayatna atld ve tabur komutan oldu. ehzadenin 15 Nisan 1917de 15. Kolorduya atanmasyla ilgili rade u ekildeydi: Fahr-i yavern- hazret-i ehriyrden Sahra Topu Binbas ehzade Abdrrahim Efendi muvakkaten topu taburu kumandanlna tayin edilmek zere 15. Kol Orduya memur edilmitir. 15 Nisan 1333. Mehmed Read Sadrazam Mehmet Talat Bakumandan vekili ve Harbiye Nazr Enver101 II. Merutiyet sonras dnemde ald eitimi uygulama ans bulan ve fiilen asker ve idar faaliyetlerine katlanlardan biri de Osman Fuad Efendi idi. ehzade, padiahn maiyet-i seniye svari bl kumandan muavini iken 22 Nisan 1917 tarihinde Mehmed Read ve Enver Paann imzalaryla kinci Kafkas Svari livasnda mnasip bir blk kumandanlnda istihdam edilmek zere 3. ordu emrine tayin edildi.102 Ardndan ayn yln yaz aylarnda Sina Cephesinde grevlendirildi.. Nitekim Aliyede bulunan Mekke Emiri erif Ali Haydar Paaya gnderilen 21 Temmuz 1917 tarihli yazda dnemin Dhiliye Nazr Talat Paa; Beyrut Valisi vastasyla zat- li-i siynetpenhilerine gnderilen 70 lirann ehzade Osman Fuad Efendi hazretlerine itasn istirham ederim diyordu.103 Mekke Emiri Ali Haydar Paa, Sadrazam Talat Paaya gnderdii 8 Austos 1917 tarihli cevabi yazsnda Beyrut Valisi vastasyla kendisine ulatrlan 70 lirann Osman Fuad Efendiye teslim edildiini belirtmekteydi.104 ehzade Osman Fuat Efendi, kendisine verilen vazifede baarl olmu olmal ki daha byk bir greve atand. Svari Yzbas rtbesini tayan Osman Fuad Efendi, 2 Nisan 1918de Afrika Ordular Kumandanlna tayin edildi. Bu yaplrken uhdesine fahri Feriklik (Korgeneral) unvan verildi fakat bir kayt dld: ehzade bu rtbeyi sadece bu grevi ifa ederken kullanabilecek ve buna dair niformay da sz konusu grev esnasnda giyebilecekti.105 1918de Mondros Mtarekesi imzalannca antlama gerei Tunusta Franszlara teslim edilmesine ramen onlar ehzadeyi talyanlara verdiler. 30 Nisan 1919da Trablusgarptan Mabeyn Bakitbetine yazd yazya baklrsa Osman Fuad Efendi, stanbula dnmenin yollarn aramakta ve halen talyanlarn elinde bulunmaktayd.106 1919 yl sonlarnda stanbula dnd ve bir sre de padiahn yaver-i has olarak Maiyet-i seniyye Svari Kumandan Vekillii yapt.107
O. Gazi Airolu (Yayna Hazrlayan), Enver Paann Ei Naciye Sultann Hatralar Ac Zamanlar, stanbul, Tarihsiz, s. 24. 100 Hatta ad geen ehzade, 1919da 21 yandayken devrald Fenerbahe Kulb bakanln 1924 ylna kadar srdrmt. Murat Bardak, Hrriyet, 16 Ocak 2006. 101 BOA, .DUT, 4/112, 23. C.1335/15 Nisan 1917. 102 BOA, . DUT, 4/138, 7.B.1335/29 Nisan 1917. 103 BOA, DH.FR(Dahiliye-ifre Kalemi), 78/263, 11. L .1335/31 Temmuz 1917. 104 BOA, DH.KMS., 44-2/9, 19/L /1335/8 Austos 1917. 105 BOA, . DUT, 4/140, 20. C.1336/2 Nisan 1918. 106 BOA, HSD. AFT (Satn alnan Evrak-Ali Fuat Trkgeldi Evrak), 29.B.1337/30 Nisan 1919. 107 Ali Vsb Efendi, Bir ehzadenin Hatrat, s. 6263.
99
Cevdet KIRPIK
119
Orduda fiili grev yapan ehzadelerden bir dieri de ehzade Cemaleddin Efendi idi. 25 Mart 1919 tarihli radeye gre; 9. Ordu ilga edilince bu ordu bnyesinde Depo Ktaat Mfettii olarak grev yapan ehzade Cemaleddin Efendinin stanbula gelmesi emredilmiti.108 d. Hanedn- Saltanat Kararnmesinde ehzadelerin Eitim-retimi Meselesi II. Merutiyetin ilann mteakip ehzade eitiminde yaanan deiim abalar stanbulun igal altnda bulunduu ve Anadoluda milli mcadelenin devam ettii bir dnemde bile devam etmekteydi. 7 ubat 1922de yrrle giren Hanedn- l-i Osman Umru Hakknda Kararnme ya da ksaca Hanedn- Saltanat Kararnmesi109nin hazrlanmas srecinde Kararnameyi hazrlamakla grevli komisyonun zerinde nemle durduu ve hazrlanmasna titizlik gsterdii konulardan biri de ehzadelerin eitim-retimi meselesi oldu. ehzade eitiminin nceki safhalar Kararnameyi hazrlamakla grevli olan komisyon yeleri tarafndan yaknan bilinmekteydi. rnein uzun sre Mabeyn Baktibi olarak grev yapm olan Ali Fuad (Trkgeldi) Bey bunlardan biriydi. Buna ramen son olarak ehzade eitiminin banda bulunan miralaydan konuya dair bir rapor talep edildi. ehzdegn Hazert Dersaadet Mrebb-i Askersi Miralay unvann kullanan Hamdi Bey, konuya dair detayl bir rapor hazrlad. Miralay, muhtemel eitim tarzlarn tek tek ele alarak bunlarn faydal ve zararl ynlerini ortaya koydu. Ona gre ehzadeler tr eitim sistemine tabi olabilirlerdi: 1. Resmi veya zel okullarda eitim. 2. Babalarnn nezdinde veya kendi dairelerinde zel retmenlerden alnan eitim 3. Mrebb-i Askerlik tarznda eitim. alternatif ve ihtimal vard. Mrebb-i Asker Miralay bunlardan hangisini nerecek ve komisyon hangisini kabul edecekti? Miralay, nce bunlar tek tek ele alarak zelliklerini anlatt ve sonuta en iyisini ilan ederek kendi tercihini ortaya koydu. Ele alarak deerlendirmeye tabi tuttuu hususlar maddeler halinde gndeme getirmi ve tetkik etmiti: 1. Resm ve zel okullarda dier renciler arasnda tahsil: Resmi ve zel okullarn programlar, eitim-retim tarzlar, ynetimleri birbirine benzememekteydi. Okullardaki renci mevcutlarnn okluu nedeniyle retmenler, her bir renciyle tek tek ilgilenemeyecek dolaysyla ehzadelerin eitim-retimlerinde dzenin salanmas mmkn olmayacakt. te yandan ehzade velilerinden bazlar, ocuklarn bu tr genel okullara gnderme yanls deillerdi. Bu ise bazlarnn gidip bazlarnn gitmemesine yol aacandan ilim retme iinin btn ehzadelere uygulanmas mmkn olmayacakt. 2. Babalarnn ya da kendilerinin dairelerinde zel retmelerle tahsil: btid ve Rd derecesinde bir tahsilin huss muallimlerle temini mmkn ise de idad ve l bir tahsil, sret-i hussiyede temin edilemez. Her ehzadeye her ders iin mtehasss bir muallim tahsisi mkil ve mmten olduu gibi byk fedakrl da mstelzimdir. Bununla beraber haftann belirli gnlerinde bir iki saat ders grmekle deil l- idd
108 109
BOA, ., DUT., 4/90, 22. C. 1337/25 Mart 1919. BOA, Hanedn Defteri, No:2, 7 ubat 1338/1922, s. 60-67.
120
derecesinde bir tahsilin bile hakkyla ve tamamyla alnmas mmkn olamaz. Ayn zamanda ehzadelerin semt ve ikamet yerlerine dzenli olarak derse gidip gelebilecek retmen tedariki zor olup, nakil vastalar da snrl ve kttr. Bu sistemde bir ksm ehzade az ok bir eitim almakla birlikte bir ksm tamamen eitimden mahrum kalacaktr. Btn bu nedenlerle zel retmenler marifetiyle ehzadelerin talim ve terbiyelerinden istenen verimin alnamayaca tecrbelerle sabittir. 3. Mrebb-i Askerlikte tahsil: Mrebbi-i Askerliin ynetiminde eitim kademeden olumaktadr: btid, rd ve idad. Eitim muntazam bir program dhilinde ve sk bir disiplin altnda yrtlmektedir. Mrebb-i Askerlik makam ehzadelere kar Alay Komutan, eitim-retim kadrosu ile ehzadelerin maiyetlerinde bulunan subaylara kar Kol Ordu Kumandan salahiyetini hiz bulunduundan bahsedilenler zerinde maddi ve manevi bir nfuzu bulunmakta olup, bu durum tahsil ve terbiye zerinde son derece olumlu katk salamaktadr. Mrebb-i Asker, ehzadelerin eitim-retiminden baka hibir eyle ilgilenmemektedir. ehzadeler topluca eitim almakta olduundan eitim-retim kadrosu konusunda sknt ekilmez. nk Harbiye ve Bahriye Nezaretleri nezdinde yaplacak giriim ve alnacak izinlerle deniz veya karac subaylardan ve asker okul hocalarndan herhangi birisinin ehzadelerin retmenliine tayin edilmesi mmkndr. u an itibariyle ehzadelerin yaverleri onlarla birlikte derslere girmekte, hocalarn anlatt dersleri not almakta gerek okulda ve gerekse evlerinde geceli gndzl alnan dersleri tekrar etmektedirler. Bu nedenle tahsiller daha kuvvetli ve daha esasl bir surette cereyan edebilmektedir. ehzadelerin orduda muvazzaf bir asker olarak eitli rtbelere sahip olmalar ve hkmdar aday bulunmalarndan dolay, mrebb-i askerilikte grlecek tahsil, bu gn ve gelecekte ve her hususta birlik ve beraberlii, dzen ve intizam salayacak niteliktedir. Mrebbi-i Askerlikte ehzadeler ayrca zel bir ekilde ders grmekte olduklarndan okula devam konusunda herkeste byk bir heves ve arzu grlmektedir. te yandan bir arada bulunmalar sebebiyle rekabet hissiyle hareket etmekte ve bu da eitimde daha fazla ciddiyet ve mkemmeliyet temin etmektedir. Miralay raporunu mrebbi-i askeriliin manen ve maddeten ihyasyla ehzadelerin eitim ve retim ilerinin sbkta olduu gibi sret-i hussiyede ve mrebb-i askerlikte devam- icras taraftarym diyerek bitirmiti.110 Miralayn ehzadeler iin uygun olan muhtemel eitim sistemlerini incelemesi bu konuya ne derece vakf olduunu gstermekteydi. Mrebbi-i Asker Miralaynn yapt tercih asker nitelikli bir eitimdi. II. Merutiyet dneminde ehzadelerin sadece padiahn muhafz alaynda deil dier askeri birliklerde fiilen grev yapmaya balamalar Miralayn bu ynde bir tercihte bulunmasna yol amt. nk ehzadelerin adeta asker olarak doduklarna inanlyor ve bu ekilde muamele ediliyordu. imdi Kararnameyi hazrlamakla grevli olan komisyon sz konusu nerilerden hangisini tercih edecekti? Kararname, ehzade eitimini ciddi ekilde ele alm ve bu alanda eksiklii hissedilen meselelerin zmne ynelmiti. 1913 tarihli nizamnamede sadece tek maddede ele alnan ve basite dzenlenen konu, burada 12 maddede (2838.maddeler
110
BOA, .DUT, 7/49, LEF:17. 7 Temmuz 1337/1921.
Cevdet KIRPIK
121
ve madde-i muvakkate) ve ayrntl olarak ele alnmt. Maddelerde yer alan konularn nemlice bir ksm nceki yllarn tecrbe birikimiyle ele alnan konulard. 7 ubat 1922de yrrle giren Kararnamenin Altnc Fasl hanedan yelerinin eitim ve retimiyle ilgili hususlar iermekteydi. Fasln balnda her ne kadar Hanedn- Saltanat ifadesi kullanlmaktaysa da sadece ehzadelerin eitimleriyle ilgilenildii ve bunlara dair maddelerin yer ald dolaysyla sultanlara dair herhangi bir dzenlemenin bulunmad grlmektedir. mparatorluun sonuna doru ehzade eitimiyle ilgili hususlarn nelerden ibaret olduunu daha iyi anlamak iin sz konusu maddelere gz atmakta fayda vardr:
mahsus- ahkmna tevfikan hn-i tevelltlerinde asker olarak maiyet-i seniye blne kayd olunurlar. 29.madde: ehzadegnn tahsil-i ibtid ve idad ve llerine nezaret ve terbiye-i ahlakiyelerine itina ve dikkat ve mahsusen tesis olunacak Mekteb-i ddiyi idare etmek vezifi ile mkellef olarak erbb- ilim ve fzldan bir Ders Nzr Encmen-i lce tayin olunur. 30.madde: ehzdegn yedi yana duhliyetlerinde Encmen-i l-i Hanednca muayyen program dairesinde tahsil-i ibtidye bed ederler. ehzdegna ahkm- essiye-i dniyye ve ahlkiyye ve mukaddem ulm ve fnn ile Trke ve Arapa ve elsine-i ecnebiyyeden biri esasl srette talm ettirilir. 31.madde: ehzdegnn tahsil-i ibtidlerini temine veli veya vasleri mecbur olup Encmen-i l, Ders Nzr marifetiyle emr-i talmi tefti ve her sene heyet vastasyla imtihanlarn icra ettirir. Netice-i teftite emr-i tahsil sret-i matlbede cereyan etmedii tahakkuk edenlerin tahsili mekteb-i iddde alacak snf mahsusada ikml ettirilir. 32.madde: Tahsil-i ibtidyi ikml eden ehzdegn Hazine-i Hassa-y hnece tahsis klnacak daire-i mahssada tahsil-i iddye mberet ederler. 33.madde: dd programlar Ders Nzr ile makam- meihat- islmiye ve Maarif Nezreti beyninde bi-l-mzkere taayyn ve Encmen-i lce tasdik olunur. Muallimler ders nzrnn mracaat zerine Harbiye ve Maarif Nezaretlerince evsaf- matlubeyi haiz zevattan intihab olunur. 34.madde: Sunf- iddye muallimlerine verilecek muhassest ve alt ve edevt- fenniye tedariki ve sire iin muktez masrft devlete temin olunur. 35.madde: Ders nzr ehzdegnn derece-i tahsilleri ve tavr ve hareketleri hakknda ayda bir Encmen-i lye birer rapor verir. Ve her sene Encmence tayin olunacak heyet huzurunda imtihanlar icra klnr. 36.madde: Tahsil-i ddyi ikml ve ahdetnme istihsal eden ehzdegn derece-i istidt ve temayllerine gre Encmen-i lnin karar ve erefsdr olacak rade-i seniyye-i hazret-i tc-dr zerine cihet-i berriye ve bahriye-i hnede leyl olarak tahsil ederler. 37.madde: ehzdegnn mekteb-i harbiye veya bahriyeye duhlnde uhdelerine mlzm- snnilik veya mhendislik edilerek bir alay veya sefne-i harbiyeye kayd olunurlar. Ve mekteb-i harbiye veya bahriyede ikml-i tahsil
ALTINCI FASIL Hanedn- Saltanatn Terbiye ve Tahsiliyle Tayin-i Meslekleri 28.madde: Osmanl ehzadeleri anane-i kadmiyeye ve Nizamnme-i
122
eyledikten sonra iki sene mddetle mukayyed olduklar alay veya gemide vazfe-i fiiliyelerini f ederler. 38.madde: Madde-i sbka mcebince vazfe-i fiiliyelerini ikml ettikten sonra Erkn- Harbiye Mekteb-i lisinde meslek-i askeryelerine ait ulm ve fnndan cab edenleri tamk ile beraber malmt- hukkyye ve siysiye ve iktisdiyeye ve idare-i memlekete dair tanzim olunacak program diresinde iki sene mddetle ikml-i tahsil-i l ederler. Kararname maddeleri dikkatle incelendiinde ehzadelerin eitimiyle ilgili ilkretimden yksek retime kadar takip edilecek usul ve esaslarn belirlendii anlalmaktadr. Bu noktada yaplacaklar u ekilde snflandrlp zetlenebilir: Koordinasyon ve Takip: ehzadelerin eitim-retim ileri kararname ile ihdas olunan Encmen-i l-i Hanedn tarafndan idare olunacakt. Encmen, ehzadelerin ilkretimden yksekretime kadar btn eitim-retim ilerini idare etmek zere Ders Nzr adyla bir grevli atayacakt. lkretim: lkretim yedi yanda balayacak ve zorunlu hale getirilecekti. Mfredat program Encmen tarafndan belirlenecek ve bu minval zere bir eitim alnacakt. Eitim Ders Nazr tarafndan tefti edilecekti. lkretimle ilgili bu ayrntlar verilmesine ramen rencilerin kendileri iin hazrlanacak mfredat nerede kimlerden alacaklar ve hangi okula gidecekleri aklanmamt. Ortaretim: lkretimi tamamlayan ehzadeler, Hazine-i Hassa tarafndan tahsis edilecek olan daire-i mahssada, idd tahsiline balayacaklard. Okulun program Ders Nzr, eyhlislamlk ile Maarif Nezareti tarafndan ortaklaa hazrlanacak ve Encmen-i l tarafndan onaylanacakt. ddnin retmenleri Ders Nzrnn mracaatyla Harbiye ve Maarif Nezaretlerince istenen zelliklere haiz kiiler arasndan seilecekti. Yksekretim: ddyi bitiren ehzadelerin kabiliyet ve isteklerine gre Encmen-i lnin karar ve padiah onayyla karac veya denizci olacaklard. Bunlar bu okullarda yatl olarak renim greceklerdi. Mekteb-i Harbiye veya Mekteb-i Bahriyeye girenlere temenlik rtbesi veya mhendislik verilerek bir alaya yahut sava gemisine kaydolunacaklard. Bu okullar bitirdikten sonra sz konusu grevlerine iki yl daha fiilen devam edeceklerdi. ki yllk fiili hizmet srelerini bitirdikten sonra Erkn- Harbiye Mekteb-i lsinde askerlikle ilgili gerekli grlen konularda derinlemesine eitim alacaklard. Buna ilaveten dzenlenecek program erevesinde iki yl sreyle kendi askerlik alanlar bata olmak zere hukuk, siyaset, iktisat ve memleket idaresi konusunda tahsil greceklerdi. Dil retimi: Trke ve Arapa ile yabanc dillerden birinin esasl srette retilecei belirtilmekteydi.
Cevdet KIRPIK
123
Baar, Baarszlk, lme ve Deerlendirme: rencilerin baar durumunun tespiti ve baarszlk durumunda yaplacaklar da ele alnan konulardand. Bu hususun teftii ve sorumluluu Ders Nzrna verilmiti. Baar durumu her sene oluturulan bir heyet tarafndan llecekti. lkretim dzeyindeki renciler iin eer istenen baarnn elde edilemedii kanaatine varlrsa mekteb-i iddde oluturulacak zel bir snfta eksiklikler giderilecekti. Ders Nzr, iddde okuyan ehzadelerin ders durumlar, tavr ve hareketleri hakknda Encmen-i lye ayda bir rapor verecekti. dd rencileri de ilkretim rencileri gibi her sene Encmen tarafndan atanacak bir heyet huzurunda snava tabi tutulacaklard. Kararname maddeleri incelendiinde anlalmaktadr ki Mrebbi-i Askeri Miralaynn raporu ksmen dikkate alnmt. Kararname taslann 31. maddesinde de Mrebbi-i Askerliin devam ettirilecei belirtilmiti.111 Fakat Kararname metninde bu fasl ahkm dairesinde tadil klnacaktr ifadesine baklrsa aslna sadk kalnmak suretiyle bir takm deiikliklerin yaplaca sonucu karlabilir. Mrebb-i Askerlikle dd arasndaki temel fark birinin askeri dierinin sivil eitim verecek olmasdr. dadide istihdam hedeflenen hocalarn branlar dikkate alndnda dd eitiminin tamamen sivil olmas hedeflenmekteydi. Bir baka deyimle ilkretimden ortaretimin sonuna kadar ehzadelere sivil bir eitim verilecekti. Her ne kadar Kararnamenin 28.maddesinde Osmanl ehzadeleri anane-i kadmiyeye ve nizamnme-i mahsus- ahkmna tevfikan hn-i tevelltlerinde asker olarak maiyet-i seniyye blne kayd olunurlar. denmekteyse de asker eitim ancak dd sonrasnda balayacakt. Daha nce de deinildii zere askeri eitim ttihat ve Terakki Frkasnn lke siyasetinde etkin olduu dnemde nem kazanmt ve zellikle I. Dnya Sava yllarnda bu hususa arlk verilmiti. Ancak 1922 ylna gelindiinde yalnz askeri hususiyetleri n plana km olan deil ayn zamanda sivil hayatn icaplarn da bilen ehzade tipi hedeflenmekteydi. Bu balamda siyasi, ekonomik, hukuki, idar konularda bilgi sahibi olmu te yandan dini bilgilerle donanml ok ynl bir padiah yetitirilmek istenmekteydi. Aslnda Kararnamede yer alan ilkeler ve bu erevede yaplan giriimlerin II. Abdlhamid dnemindeki ders mfredat ve Mrebbi-i Askerilik uygulamasyla mukayesesi yapldnda gerekten nemli farklarn varln tespit etmek mmkn olmaktadr. II. Abdlhamid dnemindeki ehzadelerin eitiminde askerlikle ilgili dersler bulunmamaktayd. Gelinen noktada planlanan eitimin tekml ederek daha da olgunlat, daha iyi bir noktaya getirildii sylenebilir. Esasnda sadece mfredat dikkate alndnda XIX. yzyln ortalarndan itibaren tasarlanan en iyi mfredat olarak grnmektedir. ehzade eitimini belki daha da st dzeye karacak bir baka neri taslakta yer almt. Taslan 37. maddesine gre askeri okuldan mezun ehzadeler Avrupada uygun grlecek bir yere gnderilerek tahsillerine burada devam etmesi salanacakt. Eitim-retim faaliyetlerini nezaret iin gzel ahlak sahibi bir subay tayin edilecek, o da yurt dna ehzadeyle birlikte gidecekti. Sz konusu subay, ehzade hakknda alt
111
31. Madde: ehzdegnn tahsil-i ibtiderini temine velileri ve velileri bulunmayanlarn vasleri mecbur olup Encmen-i li, nizamnme-i mahsus ile messis olan Mrebb-i Askerlik marifetiyle emr-i talimi tefti ve her sene bir heyet marifetiyle imtihanlarn icra ederler. BOA, . DUT, 7/49, Lef:16, 1340.S.25/27 Ekim 1921.
124
ayda bir Encmen-i lye rapor gnderecekti. ehzadelerin eitimlerinin bir parasn yurt dnda devam ettirmeleri Kararnameye giremedi. Fakat zaten II. Merutiyetin ilanndan sonraki dnemde herhangi bir yasal dzenleme yaplmadan da baz ehzadelerin eitim iin Avrupaya gnderildiklerine yukarda deinildi. g. Eitim-retimle lgili Kararnme Hkmlerinin Uygulanmas Teebbsleri 1. Esad Paann Ders Nzr Atanmas: Kararnamede erevesi yukarda belirtildii gibi izilen eitim-retim faaliyetlerinin hayata geirilmesi ilemlerine sratle baland. lknce Encmen-i l karar ve padiah Vahdeddinin imzasyla eitim retim faaliyetlerini yrtmek zere bir Ders Nzr atand. Encmen kararnda uzun sre Mekteb-i Harbiye Ders Nzrlnda bulunarak bu hususta ihtisas ve mmarese kesb eylemi olan ordu kumandan ve Bahriye Nzr- Esbk mtekid Ferik Esad Paann Ders Nzr olarak atand belirtilmekteydi.112 Esad Paa, 1899da Mekteb-i Harbiyeye Ders Nazr olarak atanan Mehmet Esad adndaki ahsiyetle ayn kii olmaldr. Paa, Mekteb-i Harbiyedeki Ders Nazrl srasnda mfredatn yenilenmesi ve snav usulleri konusunda son derece faydal almalar yapmt.113 Esad Paa, Bahriye Nazrl da yapm devrinin nl devlet adam ve komutanlarndan biriydi. ehzadelerin eitim-retimiyle ilgilenecek ahsn devrine gre bu derece kymetli biri olmas, gelecekteki padiahn nitelikli ve kaliteli bir ahsiyet olmas arzusunun en temel gstergesiydi. 2. Ahmed Tevhid Efendinin Devamszlnn Takibi: Ders Nzr Esad Paa olmakla birlikte Encmen-i l-i Hanedn eitim-retim faaliyetleriyle ilgisini srdrmekteydi. Bu erevede her rencinin tahsil durumu yakndan takip edilmekteydi. rnein ehzade Mehmed Seyfeddin Efendinin olu olup Mekteb-i Bahriyede okuyan Ahmed Tevhid Efendinin okulu terk ettii anlaldndan gerekli giriimde bulunulmutu. Ahmed Tevhid Efendi yukarda deinildii zere 1918 yl balarnda Gverte Mekteb-i Bahriye-i ahanesine kaydolmutu. Eer ara vermediyse ehzade, yaklak drt yldr bu okulda eitim grmekteydi. Encmen kararnda Hanedn- l-i Osman Kararnmesinin bu yoldaki ahkmna nazaran marnileyhin zikr olunan mektebde balam olduu tahsili ikml etmesi lzimeden grlm ve vukuu bulan ihtar zerine Bahriye Nezaretince Efendi-i mrnileyh iin mektebde istihzart- lzime de icra ettirilmi olduundan ehzadenin okula devam etmesi gerektii vurgulanmt. Bu balamda gerekli tedbirlerin alnmas iin Encmen karar Sadarete sunulmutu.114 3. Ders Nzrnn Giriimleri ve craatlar 3.1. Yaver Atanmas Meselesi: Esad Paa greve atandktan sonra ehzadelerin eitim-retimi noktasnda ncelikle yaverlik meselesini ele ald. Belirli bir yaa gelen ehzadelere askeri snftan bir yaver tayin edilmekteydi. Yaver, neredeyse btn gn
112 BAO, .DUT, 7/46, Lef:2. 24 Receb 1340/23 Mart 1338; BAO, .DUT, 7/46. Lef:1. 25 Receb 1340/ 25 Mart 1338. 113 Kurtcephe-Balcolu, Kara Harp Okulu Tarihi, s.60. Paann Mirat- Mekteb-i Harbiye adnda bir de eseri mevcuttu. 114 BAO, .DUT, 5/52. Lef:2, 10 Nisan 1338/1922; BAO, .DUT, 5/52. Lef:2, 11 Nisan 1338/1922.
Cevdet KIRPIK
125
ehzade ile birlikte bulunmakta bilhassa okula gidip gelmelerinde ve derslerinin yaplmasnda birinci derecede yardmc olmaktayd. Esad Paa yaverlerin ilim ve fazilet sahibi, gzel ahlakl, yalar ilerlemi mera ve zabitandan olmas gerektiini dnmekteydi. nk onlarn vaz ve tavrlaryla ve efendilere zihinlerini yormadan verecekleri malumt- mtenevvia ile hem mrebb-i hakki hem de mushib-i fenn olabilecek zevattan olmas gerekiyordu. Bunun iin ehzadelerin maiyetinde bulunan bu yaverlerin mddetleri mnkazi olduka yerlerine yenilerinin atanmas gerektiini belirtilmiti. Yeni yaverlerde aranan yukardaki hususiyetlerin yannda zellikle askeri okullarda bilfiil muallimlik yapm olanlar aranmaktayd. Bu ahslar muvazzaf veya emekli olabilirdi. Bu muallimlerin bulunmas iin Encmen-i l, Harbiye Nezareti nezdinde giriimde bulunulmas iin karar alm, karar Mehmed Vahdeddin imzasyla Sadarete iletilmiti.115 3.2. Okul (Mekteb-i dd) Ama Teebbs: Kararname gerei bir mektebin almas iin yaplan giriimler 1922 yaznda hzland. Ders Nzr Esad Paa okulun almas iin gerekli olan alet, edevat ve mefruat miktar ve masraflarna dair hazrlklar yapt. Yaplan hazrlklara baklrsa bir bina inas deil de mevcut bir binann okul olarak donatlmasnn hedeflendii ve bu erevede tahta, sra, masa, dolap gibi aragerecin teminine alld anlalmaktadr. retmenler ile grev yapacak dier personelin tahsisat belirlendi. Bununla ilgili gerekli giriimler yapld. Ancak saltanatn kaldrlmasna 20 gn kala yaplan Meclis-i Vkel toplants kararlarna baklrsa okulun hl faaliyete gemedii, denek temininde eitli skntlarn yaand anlalmaktadr.116 Bina ve ders ara gereci teminine dair teebbsten sonra Esad Paa, ehzadelerin talim ve terbiyesi iin alacak olan Mekteb-i ddde grev yapacak retmenlere ayrlacak tahsisat ile okula alnacak alet ve edevat iin bir alma yaparak bu almay Encmene sunmutu. Bu balamda personel ve dier giderler iin ayrlacak tahsisat miktar belirlendi. Paann talepleri dorultusunda gerekenlerin yaplmas iin Sultan Vahdeddin ilgili yerlere emirlerin verilmesini istedi.117 ehzdegn Hazert Ders Nzr antetli evrak zerindeki izelgede bulunan taleplere gre okulda istihdam edilmesi dnlen retmen says ve branlar da belirlenmiti. (Tablo-1). Tablo:1 1922-1923 eitim retim ylnda ehzadelerin eitim ve retimi iin alacak olan Mekteb-i ddde grev yapacak olan retmenler, retmen saylar ve aylk tahsisatlar
retmenlerin Branlar Kuran- Kerim Ulum- Diniye Trke
115
retmen Says 1 1 1
Aylk Tahsisat (Kr) 500 500 1.500
BAO, .DUT, 2/64. Lef:1, 24 Temmuz 1338/1922; BAO, .DUT, 2/64. Lef:2, 29 Temmuz 1338/1922; BAO, .DUT, 2/64. Lef:3, 31 Temmuz 1338/1922. 116 BOA, MV, 224/132, 11 Terinievvel 1338/11 Ekim 1922. 117 BAO, .DUT, 2/65, Lef:1, 23 Austos 1338/1922; BAO, .DUT, 2/66, 26 Austos 1338/1922.
126
Arab 1 1.500 Farisi 1 500 Elsine-i Ecnebiye 2 3.000 Riyaziye ve Kozmografya 1 1.500 Tarih 1 750 Corafya 1 500 Felsefe ve Terbiye-i Ahlakiye 1 500 Mevlid 1 500 Kimya 1 500 Hikmet ve Malumat- Fenniye 1 500 Hsn- Hatt 1 500 Resim 1 1.000 Musik 1 750 Toplam 18 14.500 Kaynak: BAO, .DUT, 2/65, Lef:1, 23 Austos 1338/1922; BAO, .DUT, 2/66, 26 Austos 1338/1922.
izelgedeki Tahsist- ehriye ksmna maat- asliyeye tahsist- munzamada ilave olunacaktr notu dlmt. Buradan anlaldna gre ddye atanan retmenlere maan dnda ekstradan para denecekti. izelge retmenlere ayrlan tahsisat ile saylarnn yannda ddnin mfredat hakknda da dolayl da olsa bilgi vermektedir. Mevcut belgelerden derslerin haftalk veya yllk dalmn renmek mmkn deil ama baz hususlar dikkat ekmektedir. ncelikle ortaretime devam eden rencilerden beklenin ne olduuna ve nasl bir insan tipi oluturulmaya alldna dair ipularna ulamak mmkndr. Din dersleri merkezde yer almakla birlikte saysal anlamda ok fazla yer igal etmemekteydi. Kararnamede retilecek yabanc dillerle ilgili bahiste Arapa ve yabanc dillerden birinin esasl bir surette retilecei belirtilmekteyse de izelge gz nne alndnda Arapann dnda Farsa ile en az bir tane daha yabanc dilin retilmesinin hedeflendii anlalmaktadr. 1913 tarihli Nizamnameyle karlatrldnda okutulmas hedeflenen dil saysnn artt grlmektedir. Zira sz konusu Nizamnamede Arapann yannda bir dilin daha retilecei belirtilmekte ve dilin renilme derecesinin ne olacana da deinilmekteydi.118 Nizamnameyi dzenleyenler Trke ve Arapay mkemmel derecede rendikten sonra dier bir dili bilmenin asgari art ve gstergesinin o dili okuyup yazabilmek olduunu dnmlerdi. Kararnamede ise dil bilmenin derecesi sadece esasl bir srette ifadesiyle aklanmt. II. Abdlhamid zamanndaki ehzdegn Mektebinde okutulan yabanc diller ise Arapa, Farsa ve Franszcayd.119 Franszcann yabanc dil olarak okutulmas II. Abdlhamidten sonra da devam etti. Kararnamede bahsi geen yabanc dil de byk ihtimalle yine Franszcayd. nk bilindii zere Osmanl son dnemi ile
Nizamnamenin 16. maddesinde retilecek diller u ekilde belirtilmiti: ehzdegn Trke ile Arapay sret-i mkemmelede tahsil ettikten maada Hanedan Umurunun Ryetine Mahsus Meclisin tespit edecei ecneb lisandan birini okuyup yazma dahi renecektir. BOA, .DUT, 2/51. 3 Terinisani 1329/16 Kasm 1913. 119 Krpk, ehzade Eitimini adalatrma Teebbsleri, s.588-590.
118
Cevdet KIRPIK
127
Cumhuriyetin ilk yllarnda devlet okullarnda yabanc dil olarak yaygn bir ekilde Franszca okutulmaktayd. Esad Paann hazrlad izelgedeki bir retmen daha sonra listeden kartlmt. 11 Ekim 1922 tarihli Meclis-i Vkel zabtna gre herhangi bir gereke belirtilmeksizin sz konusu cetvelde yazl derslerden sadece musik muallimine ait aylk 750 kuruluk tahsisat lavedilmiti.120 Derslerin btn dikkate alndnda XIX. yzyln sonlarndan beri ehzadelere retilen derslerde ve onlara ynelik zihniyet oluturma politikasnda esasl bir deiimin olmad grlmekteydi. II. Abdlhamid dneminde ehzadelerin ald derslerle Kararnamedekiler kyaslandnda bu durum aka grlmektedir. (Tablo-2).
Tablo-2 II. Abdlhamid dnemindeki ehzadegn Mektebi ile almas planlanan Mekteb-i dd mfredatlarnn mukayesesi
1893te dadi Dzeyinde (15-16 yalarndaki) ehzadelerin Okuduu Dersler Kuran- Kerim lm-i Hl ml Tarih-i slam Hesab Tlim-i Fris Corafya Franszca ml-y Osman Drr-i Yekta Hesab- Mkemmel 1922-1923 Eitim retim Ylnda ehzadelerin Eitim ve retimi iin alacak olan Mekteb-i ddde Okutulmas Planlanan Dersler Kuran- Kerim Ulm- Dniye Trke Arab Fris Elsine-i Ecnebiye Riyaziye ve Kozmografya Tarih Corafya Felsefe ve Terbiye-i Ahlakiye Mevlid Kimya Hikmet ve Malumat- Fenniye Hsn- Hatt Resim
Kaynaklar: BAO, .DUT, 2/65, Lef:2, 23 Austos 1338/1922; Krpk, ehzade Eitimini adalatrma Teebbsleri, s.588-590.
120
BOA, MV, 224/132, 11 Tern-i evvel 1338/11 Ekim 1922.
128
Mekteb-i dd mfredat dikkate alndnda yetitirilmesi hedeflenen insan tipi olarak II. Abdlhamid dnemiyle fazla bir farklln olmad ortadadr. Bununla birlikte dersler eitlenmi yeni dersler konulmutu. Yeni olarak deerlendirilebilecek dersler Riyaziye ve Kozmografya, Felsefe ve Terbiye-i Ahlakiye, Mevlid, Kimya, Hikmet ve Malumat- Fenniye idi. Bu derslerin daha ok tabii bilimleri anlamaya ynelik olduu grlmektedir. dd dzeyindeki dersler dikkate alndnda II. Abdlhamid dnemiyle benzerliklerin bir hayli fazla olduu sylenebilirse de oluturulmaya allan yeni eitim sistemi ile eskisinin esasl farkllklar ierdii gzden kamamaktadr. ehzadelere ynelik yeni eitim plannn II. Abdlhamid dnemindekinden en temel fark asker eitim hususundayd. Eskisinde ilkretimden yksekretime kadar genel mfredatta asker bir eitimin hedeflenmezken tatbikat sahasna konmaya allan yeni sistemin en nemli ayaklarndan biri yukarda da deinildii zere askeri eitimdi. Hem de uygulamal bir askeri eitim sz konusuydu. Kararname hkmleri saltanatn kaldrlmas ve devletin fiilen sona ermesi nedeniyle uygulanamad. ehzadeler 1922den sonraki dnemde ya zel ders almaya devam ettiler ya da Mekteb-i Harbiye gibi rgn eitim kurumlarna gittiler. Mekteb-i Harbiyenin 1922de lavedilmesi nedeniyle121 burada okuyan ehzadeler bota kaldlar. Bir sre sonra ehzadelerin yaverleri grevden alnd, rtbeleri skld ve gen yata emekliye sevk edildiler.122 Sonu ehzade eitimi asndan II. Merutiyet dnemi nceki dnemden birok adan farkllk gsterdi. renciler daha farkl okullara gitmeye baladlar. Sadece padiahn ocuklar deil, btn ehzadelerin eitim almas nemsendi. renciler sivil ve askeri okullara gidebilmekteydiler. Hanedan yelerinin sosyal hayatlarndaki deiim eitime de yansd. Yeni dnemde yeler nasl topluma kartlarsa ocukluk ve genlik andaki ehzadeler de okuduklar okullarda toplumun dier snflaryla karp kaynatlar. Saltanat veliahdnn ehzadelerin kendilerine mahsus bir okulda okumalarna kar kmas bu konuda hanedanda meydana gelen zihniyet deiiminin nemli bir gstergesiydi. Eitimin kalitesini artrma araylar ehzadelerden bazlarnn yurt dnda eitim almas fikrini dourdu. Bu balamda en az 8 ehzade yurt dnda askeri eitim ald. II. Merutiyetin ilanndan sonraki dnemde ehzadelerin ald eitimin daha ok askeri karakterli olduu sylenebilir. Askeri eitimle dorudan alakal bir baka husus da alnan eitimin uygulamaya dntrlmesi ve bu sayede yaparak yaayarak ve hayat boyu renme ilkesinin benimsenmesiydi. XVI. yzyln ortalarndan itibaren orduda komutan olamayan ehzadeler fiilen orduya dhil oldular, eitli cephelerde savatlar ve sorumluluk aldlar. mparatorluun sonuna doru ehzadelerin, II. Merutiyet ncesiyle ve bilhassa Kafes Usulnn uygulanmasndan XIX. yzyln
Mekteb-i Harbiye, Mondros Mtarekesinin akabinde tilaf Devletlerinin basks nedeniyle kapanm ve rencilerinin byk bir ksm Anadoluya gemiti. Bu renciler Ankarada subay yetitirmek maksadyla oluturulan Abdinpaa Talimghna katldlar. Bu Talimgh bir sre sonra Harp Okuluna dntrld. Okul, 17 Eyll 1923te yeniden stanbulda hizmet vermeye balad. Kurtcephe-Balcolu, Kara Harp Okulu Tarihi, s. 68-75. 122 Ali Vsb Efendi, Bir ehzadenin Hatrat, s. 121-122.
121
Cevdet KIRPIK
129
ortalarna kadarki dnemle kyaslandnda daha iyi yetitirildikleri bir gerekti. Dou ve bat dillerinden en az birini bilen, dou ve bat arasndaki farklar anlayabilmi, devlet ynetimi ve zellikle de ordu ve askerlik hakknda donanma sahip padiah adaylar yetimekteydi. Saray ve kklere mahkm olmayan, sosyal hayat, toplumu, insanlar yakndan tanyan yalnz kendi insann deil, baka toplumlar da yakndan gzlemleme ansna sahip yeni padiah adaylarnn varl sz konusuydu. Fakat veraset sistemi gerei saltanatn kaldrlmasndan nce iyi yetimi ehzadelerin tahta gemesi mmkn olamad. Yaanan byk deiime ramen sreklilik arz eden hususlar da vard. Eitimin zel ders alarak srdrlmesi, evde ya da okulda alnan eitimde dini konularn temel tekil etmesi, lme ve deerlendirme usulleri gibi konularda gelenek devam ettirilmekteydi. ehzade eitimi konusunda esasl bir deiiklik yapma dncesinin hayata geirilmesine frsat kalmad. nce saltanatn kaldrlmas ve ardndan srgn karar ehzadelerin daha iyi eitim alma hayallerini tamamen sona erdirdi. Padiah olabilme midiyle daha kaliteli eitim iin alan ehzadeler imdi hayatta kalma mcadelesi veriyorlard. Srgndeki ehzadelerden kaliteli bir eitim alarak hayata tutunanlarn says ok az oldu. ounluu ise trl ve skntl maceralar yaayarak hayata veda ettiler. KAYNAKLAR 1. Ariv Belgeleri
Cevdet-Saray DH.MTV (Dahiliye Mtenevvia) DH. EUM. SSM (Dhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Seyr Sefer Kalemi), DH.FR (Dahiliye-ifre Kalemi) HAT (Hatt- Hmayun) HSD. AFT (Satn alnan Evrak-Ali Fuat Trkgeldi Evrak) .MBH (radeler-Mabeyn-i Hmayun) .TAL (rade-Taltifat) . ML (rade Maliye) rade Dhiliye .DUT (Dosya Usul radeler MF. MKT (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) Y. PRK. AZJ (Yldz Perkaende Evrak-Arzuhal ve Jurnaller) Hanedan Defteri, No:2. 2. Dier Kaynaklar Abdullah Cevdet, ehzade Mecid Efendi Hazretleriyle Mlkt, ctihad, 7 Mart 1329, 57, s.1257. Abdullah Cevdet, Veliahd- Saltanat- Seniyye-i Osmaniye Devletl Necabetl Yusuf zzeddin Efendi Hazretleriyle Mlakat, had (ctihad), 12 Eyll 1329, s.17551759.
BOA (Babakanlk Osmanl Arivi),
130
Ali Said, Saray Hatralar Sultan Abdlhamidin Hayat, Hazrlayan: Ahmet Nezihi Galitekin, stanbul, 1994, Ahmed Ltf Efendi, Vakanvis Ahmed Ltf Efendi Tarihi, IV-V, stanbul, 1999. Ali Vsb Efendi, Bir ehzadenin Htrt Vatan ve Menfda Grdklerim ve ittiklerim, Hazrlayan: Osman Selahaddin Osmanolu, stanbul, 2005. Airolu, O. Gazi (Yayna Hazrlayan), Enver Paann Ei Naciye Sultann Hatralar Ac Zamanlar, stanbul, Tarihsiz, s. 24. Bardak, Murat, ahbaba, stanbul, 2002. Bardak, Murat, Hrriyet, 16 Ocak 2006. Enginn, nci (Hazrlayan), Abdlhak Hmidin Hatralar, stanbul, 1994. Engin, Vahdettin, Mekteb-i Sultan, stanbul, 2003. Ergin, Osman, Trk Marif Tarihi, III, stanbul, 1977. Ergn, Mustafa, kinci Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914), Ankara, 1996. Erolu, Haldun, Osmanl Devletinde ehzadelik Kurumu, Ankara, 2004. Haniolu, M. kr, Batllama, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, V, stanbul, 1992. http://www-gewi.uni-graz.at/edu/schul/voseel.doc nan, Ar (Yayma Hazrlayan), Enver Paann zel Mektuplar, Ankara, 1997. Krpk, Cevdet ehzade Eitimini adalatrma Teebbsleri, Belleten, say:261, Austos 2007, s. 575612 Krpk, Cevdet, Hanedn- Saltanat Nizamnmesi ve Uygulanmas", Belleten, say: 269, Nisan 2010 s.181229. Kodaman, Bayram, Abdlhamid Dnemi Eitim Sistemi, Ankara, 1991. Kurtcephe, srafil Balcolu, Mustafa, Kara Harp Okulu Tarihi, Ankara, 1991. Kutay, Cemal, Avrupada Sultan Aziz, stanbul, 1970. Osmanolu, Aye, Babam Abdlhamid, stanbul, 1986. rik, Nahid Srr, Bilinmeyen Yaamlaryla Sarayllar, Hazrlayan: Alpay Kabacal, stanbul, 2006. Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I, stanbul, 1983. Pazan, brahim, Son Sarayl, stanbul, 2009. Saz, Leyla Hanm, Anlar 19. Yzylda Saray Haremi, eviren: en Sahir Slan, stanbul, 2000. Simavi, Ltfi, Son Osmanl Saraynda Grdklerim Sultan Mehmed Read Hann ve Halifenin Saraynda Grdklerim, stanbul, 2004. emseddin Sami, Kmus- Trk, stanbul, 2007, eyhlislam Cemaleddin Efendi, Siyasi Hatralarm, Hazrlayan: Selim Kutsan, stanbul, 1990, s. 101. Tahsin Paa, Tahsin Paann Yldz Hatralar Sultan Abdlhamid, stanbul, 1999. Tansel, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar, IV, Ankara, 1974. Trkgeldi, Ali Fuat, Grp ittiklerim, Ankara, 1987. Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara, 1988. Uaklgil, Halit Ziya, Saray ve tesi, stanbul, 1965. nvar, Safiye, Saray Hatralarm, stanbul, 1964.

Cevat Kırpık-II. Meşrutiyet'ten Sonra Şehzade Eğitiminde Değişim

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cevat Kırpık-II. Meşrutiyet'ten Sonra Şehzade Eğitiminde Değişim

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi

Mays 2010, Say:21, ss.99-130.

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

After Second Constitutional Period Change in the education of ehzade

Erciyes niversitesi Eitim Fakltesi retim yesi/Kayseri

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

BOA, .DUT, 7/49, LEF:17. 7 Temmuz 1337/1921.

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

Aylk Tahsisat (Kr) 500 500 1.500

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

BOA, MV, 224/132, 11 Tern-i evvel 1338/11 Ekim 1922.

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

BOA (Babakanlk Osmanl Arivi),

II. Merutiyetten Sonra ehzade Eitiminde Deiim

You might also like