You are on page 1of 145

T. C.

SELUK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ARKEOLOJ ANA BLM DALI PROTOHSTORYA VE NASYA ARKEOLOJS BLM DALI

URARTU L GMME ADETLER

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN PROF. DR. HARUN TAKIRAN

HAZIRLAYAN FERDA ZORLU

KONYA 2009

ZET
M.. 9. - 6. yzyllar arasnda ekirdek blgesini Van Gl ve evresinin oluturduu Urartu Krall, ldr Sevan (Gke) ve Urmiye Gllerinin bulunduu blgeleri kapsamaktayd. Urartu Krallnn snrlar, Kuzeyde Kafkas tesine, douda Kuzeybat ran lerine, batda Malatya evresine ve gneyde de UrfaHalfeti yaknlarna kadar uzanmaktayd. Bu tez almasnn konusunu Urartu l Gmme Adetleri adl ana balk oluturmaktadr. Aratrma konusunun amac, M.. 1. binin ilk yarsnda Van Gl ve evresinde kuvvetli bir uygarlk olan, Urartu Devletinin ve halknn, dini inanlarnn ve sosyal snflarnn etkiledii, mezar ve gm biimleri aratrlarak, hakknda ok az bilgi ve belge bulunan bu gl uygarln, gnlk yaamlarndan kltrel yaamlarna dein gizli kalm ynlerine k tutmaktr. Aratrmann kapsamn, Urartu Dnemi mezar ve gmlerin tipolojik snflandrlmas, kutsal alanlar, mimari bezemeleri, mezar buluntular ve bu bilgiler dorultusunda dnemin gm gelenekleri gibi ana balklar iermektedir. Urartuda ynetici kesim byk kale ve merkezleri yaknndaki ok odal kaya mezarlarna birlikte gmlrken, dier insanlar ise sosyal statlerine gre toprak altna ina edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yaklarak urne ad verilen kplere gmlmekteydiler. l yaklacaksa mezarln hemen yaknnda yaklrd. Yakma kemikler urnenin iine yerletirilir, urnenin az baka bir kap ile kapatlrd. Urartu mezarlar antsal bir zellie sahiptir. rnein Van Kalesinde (Tupa) kayalklar iine oyularak yaplan dzgn planl ok sayda kral mezar odas bulunmaktadr. Urartu mezarlar muazzam d cephesiyle antsal zellik gsterir. Bu mezarlar deiik ve eitli odalardan meydana gelmitir. Urartu mezarlarnda yaplan kazlar sonucunda iki tr gmme detinin varl ortaya karlmtr; 1) Ceset gm 2) Kremasyon gm.

ii

ABSTRACT URARTU DEAD BURIAL TRADITION


The kernel region of the Kingdom of Urartian used to be area of Lake Van, ldr, Sevan (Gke) and Urmiye in the 9th - 6th centurles B.C The borders of the Kingdom of Urartian used to extend to the Caucacus in the north, north-eastern Iran in the east; Malatya region in the west and Urfa-Halfeti environment in the south. The theme of this dissertation consists of the headline Urartu Dead Burial Traditions. The purpose of this thesis is to investigate graves and burial types which were influenced by the social classes and religious beliefs of the Uratu civilization which was a powerful public around Lake Van in the first half of the 1000 BC. This thesis aims to enlighten the hidden realities about daily lives and cultural lives of this powerful civilization. The investigation consists of headlines such as: typological classification of graves and treasures, sacred places, architectural ornamentations, grave remains and with the help of these information burial traditions. In Urartu civilization governers were buried together into the big castles or rock graves with many rooms whereas ordinary people according to their social status were buried into room graves built underground, simple soil graves, or after being burn they were buried into the cubes called urne. The dead body was burned just beside the graveyard. Burned bones were used to be located properly into the cube and the cube was covered by another pot. Urartian King tombs have monumental specialities. There are many royal tombs-chambers in the rocks of Van Kale (Tupa) which have been made by engraving the rocks properly and within a plan. The front faade architecture of these wonderful monumental tombs show the ability of Urartians. These tombs are organized from different and various sized chambers. Therefore the information about the dead burial customs in Urartians are iii

tried to be obtained from the archaeological findings only. it is understood that there are two kinds of dead burial custom in Urartians; 1) Cremation 2) Inhumation.

iv

NDEKLER
ZET....................................................................................................................... ii ABSTRACT............................................................................................................iii NDEKLER ........................................................................................................ v KISALTMALAR .................................................................................................... ix NSZ.................................................................................................................... x 1. GR................................................................................................................... 1 1.1. Ama Kapsam Yntem.................................................................................. 1 1.1.1. Ama ...................................................................................................... 1 1.1.2. Kapsam................................................................................................... 2 1.1.3. Yntem ................................................................................................... 3 2. URARTU DEVLET TARH VE CORAFYASI .............................................. 4 3. URARTU MEZAR MMARLII......................................................................... 8 4. MEZAR TPLER .............................................................................................. 10 4.1. Yeralt Oda Mezarlklar .............................................................................. 11 4.1.1. Yeralt Oyma Mezarlar ........................................................................ 12 4.1.2.Yeralt rme Mezarlar .......................................................................... 14 4.1.3.Yeralt Oyma-rme Mezarlar ............................................................... 20 4.2. Toprak Mezarlar .......................................................................................... 20 4.3. Ta-Sandk Mezarlar.................................................................................... 21 4.4. Urneler (l mlekleri)............................................................................. 22 4.5. Kp Mezarlar............................................................................................... 24 4.6. Kaya Mezarlar ............................................................................................ 25 4.6.1. Dalm Alanlar ............................................................................... 25 4.6.2. Belirleme .............................................................................................. 28 4.6.2.1. elikli ............................................................................................ 30 4.6.2.2. Van ................................................................................................ 31 4.6.2.3. Hahamkaya...................................................................................... 32 4.6.2.4. Alieyrek ....................................................................................... 32 4.6.2.5. Aa Oyumca (Kseky)............................................................... 32 4.6.2.6. Ferhat Evi ........................................................................................ 33 v

4.6.2.7. Pasinler .......................................................................................... 34 4.6.2.8. Ermiler ......................................................................................... 34 4.6.2.9. Kayaldere...................................................................................... 34 4.6.2.10. Atabindi ....................................................................................... 34 4.6.2.11. irinlikale..................................................................................... 35 4.6.2.12. Palu .............................................................................................. 35 4.6.2.13. Mazgirt-Kaleky........................................................................... 36 4.6.2.14. Kadembast .................................................................................. 36 4.6.2.15. Hasanova...................................................................................... 37 4.6.2.16. Marifet ......................................................................................... 37 4.6.2.17. Doubayazt ................................................................................. 37 4.6.2.18. Umudum ....................................................................................... 38 4.6.2.19. Yeniky ....................................................................................... 38 4.6.2.20. Ban............................................................................................ 39 4.6.2.21. Daypnar .................................................................................... 39 4.6.2.22. Aydnsu........................................................................................ 39 4.6.2.23. Erbildi .......................................................................................... 39 4.6.3. Kmeleme............................................................................................. 39 4.6.4. Mezar Birimleri.................................................................................... 41 4.6.4.1. Ana Oda......................................................................................... 41 4.6.4.2. Arka ve Yan Odalar....................................................................... 43 4.6.4.3. Giri ve Kaplar.............................................................................. 43 4.6.4.4. l Yerleri .................................................................................... 47 4.6.4.4.1. Urneler .................................................................................... 48 4.6.4.4.2. l Yataklar ........................................................................... 49 4.6.4.4.3. Lahitler.................................................................................... 50 4.6.4.4.4. Toplama Birimleri ................................................................... 51 4.6.4.5. l Klt ....................................................................................... 53 4.6.5. Mimari Bezemeler ve Kabartmalar........................................................ 58 4.6.6. Kken Sorunlar ve Etkileim Alanlar .................................................. 60 4.6.6.1.Asur likisi..................................................................................... 60 4.6.6.2. Msr likisi................................................................................... 60 vi

4.6.6.3. Mezopotamya-Dou Akdeniz ......................................................... 61 4.6.6.4.Akamenid likisi ............................................................................ 61 4.6.6.5. Frig likisi..................................................................................... 62 5. URARTU DNEM L GMME GELENEKLER....................................... 63 6. L YAKMA MERASM ............................................................................... 70 7. LBASYON MERASM ................................................................................... 73 7.1 Stellerinin Kkeni......................................................................................... 73 7.2 l Yemei................................................................................................... 74 8. URARTU DNEM MEZAR BULUNTULARI ................................................ 75 8.1. Mezar Donatlar.......................................................................................... 76 8.1.1. Madeni Eserler...................................................................................... 77 8.1.2. Seramik Eserler..................................................................................... 79 8.2. l Eyalar................................................................................................. 81 8.3. l Armaanlar .......................................................................................... 82 8.4. Balca Buluntu Merkezleri.......................................................................... 84 8.4.1. Kayaldere............................................................................................. 84 8.4.2. Altntepe ............................................................................................... 85 8.4.3. Aliar .................................................................................................... 86 8.4.4. Erivan ................................................................................................... 86 8.4.5. Adilcevaz .............................................................................................. 87 8.4.6. Dedeli ................................................................................................... 88 9. URARTU DNEM KRAL MEZAR YAPILARI ............................................. 89 9.1. Kurucular Mezar......................................................................................... 89 9.2. Menua Mezar.............................................................................................. 89 9.3. Sarduri II. Mezar ........................................................................................ 90 10. DEERLENDRME VE SONU .................................................................... 91 KAYNAKA......................................................................................................... 94 HARTA, ZM VE RESMLERN LSTES..................................................... 100 Haritalarn Listesi............................................................................................. 100 izimlerin Listesi ............................................................................................. 100 Resimler Listesi................................................................................................ 102 Haritalar ............................................................................................................... 103 vii

izimler ............................................................................................................... 104 Resimler............................................................................................................... 122 ZGEM ......................................................................................................... 135

viii

KISALTMALAR
M.. ST D Lev. cm Fig. No. Res. m. s. y.y. Milattan nce Son Tun a Demir a Levha Santimetre Figr Numara Resim Metre Sayfa Yzyl

ix

NSZ
Tarih ncesi alardan gnmze kadar birok medeniyete ev sahiplii yapan Anadolu, dnya kltr tarihinin en nemli corafyalarndan biridir. Birok tarihinin binlerce sayfa metin yazd Anadolu, arkeoloji dnyasnn daima ilgi oda olmay baarmtr. Pek ok medeniyetin izlerini her anlamda tayan Anadolu, arkeologlar iin vazgeilmez de bir alma sahasdr. M.. 97. yzyllar arasnda (Orta Demir a), Dou Anadolu, Kafkaslar ve Kuzeybat ran blgelerinde nemli bir devlet kurmu olan Urartu Krall, n Asyann en nemli devletlerden biridir. Bu gl uygarlk, evresindeki irili ufakl birok topluluu etkilemi, egemenlii altna ald halklarn inanlar ve gelenekleri zerinde bask kurmayp, aksine buradaki uygarlklardan etkilenerek kendilerine zg zengin bir kltre sahip olmulardr. Urartu l Gmme Adetleri konulu bu tez almasnda, Urartu Dnemi mezar mimarl ve tipleri, gm biimleri, kutsal alanlar, mezarlardaki mimari bezemeleri, mezar buluntular ve bu bilgiler nda dnemin gm gelenekleri temel alnmtr. Urartu mezarlar hakkndaki aratrmalar 1971 ylndan sonra younlamasna ramen bu konuda ele geen bilgi ve belge, yaynlanm eser says olduka azdr. Bu almann konu seimi ve hazrlk aamas srecinde gstermi olduu anlay ve yardmlarndan dolay, Sayn hocam Prof. Dr. Harun TAKIRANa, sonsuz teekkrlerimi sunarm. Konya 2009 Ferda ZORLU

1. GR 1.1. Ama Kapsam Yntem 1.1.1. Ama


Eski Dou kltrlerindeki insanlar, lmden sonra bir yaama, tanrlara, doast glere, ruhlarn varlna kar sarslmaz inanca sahip olup, yaamlarnn tm dnemlerinde bu kavramlarla hep i ie olmulardr. Bu dnemde, insanolunun hayata ve lme dair dnceleri nceki topluluklara nazaran daha fazla ayrnt iermekteydi. Mezarlarda ele geen l armaanlarndan da anlalaca zere lmden sonraki hayat insanlk tarihi boyunca olduu gibi, Dou kltrleri tarafndan da nemsenmi ve her uygarlk bu konuda kendi felsefesini oluturmutur. Gl bir yaama sevincinden kaynaklanan te dnya da yaanlacana inanma, iki dnya arasnda tek balant olan lmek ve mezara girmek de biimleniyor ve len, teki dnya iin yle olacana inand yaama biimine uygun olarak mezarn yaptrp iine gerekli olan eyalar koydurtuyordu1. Urartu l Gmme Adetleri konulu bu almada, Urartu Uygarlnn kltrn ve dolaysyla bu kltrn etkiledii l gmme gelenekleri konu edinilmitir. M.. 9. yzyl balarnda Van Gl ve evresinde dank bir ekilde yaayan beylikler, bir araya gelerek Urartu kltrnn oluturulmasnda ilk admlarn atmlardr. Kralln kurulduu Van Gl ve evresi, ayn zamanda anavatan olarak benimsenmi ve M.. 6. yzyln balarna kadar kesintisiz yerleim grmtr. Urartular, Yakn Douda M.. 1. binin ilk yarsnda kuvvetli devletler kuran, zamannza byk ehir harabeleri ve sanat eserleri brakan kavimler arasnda nemli bir yer tutar. Eski tarihin M.. 900600 yllar arasn igal eden bu kavmin ilmine, ilk defa M.. 13. y.y.a ait Assur ivi yazl kaynaklarnda Uruadri olarak

evik, 2000:6

rastlyoruz 2. Bu tez almasnn hazrlanmasndaki temel ama, bugne kadar haklarnda snrl sayda aratrma yaplan, Urartu Dnemi insannn, dini inanlar, kltrel etkileim alanlar ve bunlarn dayand kkenler aratrlarak, etnik ve snfsal farkllklarna ve imkanlarna gre kendilerine ve sevdiklerine mezar yaptran Urartulularn, mezar stilleri ve gelenekleri rnekler dahilinde incelenip, dnemin bu gl uygarlnn karanlkta kalm ynlerini gn yzne karabilmektir.

1.1.2. Kapsam
Tarih boyunca tm insan topluluklarnda grlen l gmme, l iin yaplan trenler, mezarlara konulan l hediyeleri insanlarn lmden sonraki yaam inancn belirtmektedir. Bylece insanlar snfsal farklarna ve maddi olanaklarna gre kendilerine mezar yaptrmak gereksinmesini duymulardr. Birer tarihi belge niteliinde olan bu mezarlar, blgelere ve toplumlara gre eitlilik gsterir3. Urartular da, dier kltrler gibi lmden sonra hayata inanmlardr. Urartu kltrndeki l gmme gelenekleri hakknda bilgi veren belgelere ulalamamtr. Ancak arkeolojik bulgulardan ve mezarlardan, hem yakarak hem de yakmadan l gmdklerini, antsal mezar yaptklarn ve llere eitli armaanlar braktklar anlalmaktadr. Urartular ile ilgili ilk bilgilere Asur kaynaklarnda rastlanmaktadr. Bu almada M.. 1. binin ilk yarsnda Van Gl ve evresinde kuvvetli devletler kuran, zamannza byk ehir harabeleri ve sanat eserleri brakan kavimler arasnda nemli bir yer tutan, gnmze kadar birok uygarl etkilemi olan Urartu Devletinin, mezar stilleri ve gelenekleri incelenmeye allmtr. Ayrca mezarlarda kullanlan mimari bezemeler ve kabartmalardaki sanatsal eler, l kltne ait kutsal alanlar ve niler, tarihlemede ok nemli olan l eyalar ve armaanlar ve gmlerin tarihlendirilmesine deinilerek bu konu hakkndaki aratrmalara da yer verilmitir. almada ayrca, Urartularda Kral ve soylu snfna ait kiiler ile halk arasndaki mezar tipleri ve gm eitleri arasndaki farkl uygulamalar aratrmann
2 3

zg, 1969:1 Atila, 1980:22

kapsamna dhil edilmitir.

1.1.3. Yntem
alma hazrlanrken ilk blmde, yaplan ktphane almalar sonucu elde edilen snrl saydaki kaynak ve eitli dnemlerde yaplan aratrmalar nda, hem mimari hem de mezar buluntular asndan farkl bir neme sahip olan kaya mezarlar bata olmak zere, Urartu Dnemine ait olduu saptanan mezarlarn eitli sebeplere dayanarak oluturulmu tipolojik farkllklar eitli blgelerdeki farkl rnekler ele alnarak, incelenme yoluna gidilmitir. Daha sonraki blmde, mezarlarda olduu kadar gmlerde de gzlenen farkl uygulamalarn, halkn inan sistemlerinin yan sra, toplumdaki siyasi gcn ve sosyal snflarn etkisine deinilerek, sebep-sonu ilikisi kurulmaya allmtr. Sonu blmnde ise, tarihlemede ok nemli rol oynayan mezarlardaki mimari bezemeler ve buluntular materyal alnarak, farkl aratrmaclar tarafndan yaplan almalar nda, dnemin gm gelenekleri, kltrel etkileim alanlar ve soylu snfa ait mezarlar hakknda bilgiler verilmeye allmtr.

2. URARTU DEVLET TARH VE CORAFYASI


Dou Anadolu Blgesinde bulunan Prehistorik alara ait maara resimleri, gerek Anadolunun ve gerekse komu lkelerin Prehistorik alarn aydnlatmas bakmndan nemlidir. Maara duvarlarna izilen insan, tanr, tanra, gne ve hayvan resimleri, gnmzden 15000 yl nceye aittir. Komu lkelerde ise bu kadar eskiye giden tarih ncesi sanat merkezlerine ve insan topluluklarnn izine rastlanmaz4. Bugne kadar Dou Anadolu Blgesinde yaplan kaz ve yzey aratrmalar sonucunda, Kuzey Kafkasyadan batya Malatya - Elaz Blgesine, gneyde Kuzey Suriye ve douda da rmiye Glne kadar ok geni bir corafi alanda M.. 4. binden itibaren ok kuvvetli bir kltr birliinin olduu ortaya kmtr. Bu kadar geni bir corafi alan kaplayan kltre, blgenin zelliklerine gre, eitli isimler verilmek istenmitir. Teklif edilen bu isimler unlardr; Erken Bronz a Kltr, Erken Hurri Kltr, Kura - Araxes Kltr, Yank Kltr, Karaz Kltr, Erken Transkafkasya Kltr, Dou Anadolu Erken Bronz a Kltr. Bu kltr yaratan halkn ise, Asyatik bir millet olan ve dilleri, Ural-Altay dillerine benzeyen Hurrilerin olmas yznden Erken Hurri Kltr adnn verilmesi, gerek yerli ve gerekse yabanc bilim adamlarnca daha uygun grlmtr. nk daha sonra Hurri Kltr, M.. 1. binde Dou Anadolu yksek yaylasn, Transkafkasyay, kuzeybat ran ve gneyde de Urfa - Halfeti evresini iine alan ve 300 yl boyunca hkimiyetini devam ettiren kuvvetli Urartu Krallnn kurulmasn salamtr. (Harita 1) Anadolu yksek yaylasnda yaayan topluluklara Uruadri denilirdi. Asur kaynaklarnda genellikle Ge Urartu yerleimlerini ieren Dicle ve Frat boylarnda yaayanlara ise Nairi denilirdi. Asurun basklar sklamadan nceye kadar da dier yerli Anadolu halklar gibi bamsz yaarlard. Ancak, gerek bir birlik olmakszn yaamayacaklarn anlamalar fazla srmez ve bakent Arzakunda oturan Aramu ilk birlii oluturur. Ancak Salmanasar III bu ilk bakenti yerle bir ederek
4

Erzen, 1986:10

anamurun krallna son verir. Ardndan Lutipri olu Sarduri I tarafndan yeni ve dzenli bir g oluturulur; Bakent Tupadr. Ama Dou Anadoluda yaayan siyasi topluluklar bir araya toplayarak dzenli bir g oluturmaktr. Bu baarlmaktadr da5. Baz kaynaklara gre, Urartu sahasnda ilk tetkik kapsn aan zat F. E. Schulzdr6. Urartu Krallnn ana yerleim alan olan Van Gl Havzasnda yaplan arkeolojik kazlar, blgenin yerleik tarihinin M.. 5000 yllarna kadar eskiye gittiini kantlamtr7. Protohistoryasnn az bilinmesine karn, Urartunun Devlet dnemi genellikle aydnlktr. Urartunun Menua ncesini kapsayan ilk dneminde yar bamsz topluluklarla genileyen Devlet, Menua ile ynetim deiikliine urayarak, merkezden atanan valilerle ynetilen kentlerden oluan tam otoriter bir devlet grnm alr. Urartunun Yakn Douda byk bir g olarak ortaya kyla birlikte balayan yaylm, tarihsel ak iinde her kralca, doru bulduklar politikalara bal olarak belli ynlere kanalize edilir. Urartu yerleimleri ve barndklar her trl mimari yapda bu ak ierisinde srasyla olur. rnein, ilk dnemlerde Van evresinde yaylrken, puini zamannda Vann dousu ve kuzeyine Urmiye Gl Bats ve Patnos evresine ulamtr. Menuann krallnda bu ynlere olan aknlar artt gibi batya da seferler dzenlenmitir. Bu dnemde tm Dou Anadolu yksek yaylas Urartu egemenlii altndadr. Menua ve 1. Argiti ile kuzey Suriye ve Transkafkasya ya kld gibi batya da yaylmlardr. Sarduri II. ile de bat snrnda artk Fratn yay almtr8. M.. 4. bin yllarndan itibaren youn bir iskn geiren Dou Anadolu Blgesine, zellikle M.. 3. binin balarnda Transkafkasyadan yine Hurri meneli kavimlerin byk kafileler halinde g ettikleri anlalmaktadr. M.. 3. binin

5 6

evik, 2000:22 Ar, 1944:8 7 ilingirolu, 1997:12 8 evik, 2000:23

sonlarnda Transkafkasya geitlerinden Anadolu topraklarna byk gler halinde ndo-Avrupal rka mensup Hititler in akn edii, bu devirdeki kltrel ve siyasal alandaki deiikliin en nemli olaylarn birini meydana getirmitir9. Urartular M.. birinci binin balarnda Van Gl ve evresinde nemli bir devlet kurdular. Bununla beraber ayn blgede Urartu adna daha Asur Kral birinci Salmanasar zamannda (13001250) rastlanmaktadr. Urartular ivi yazsn kullanyorlard. Bu sayede Urartu dilini okumak ve ele geen, Asur-Urartu dilinde yazlm ifte dilli iki kitabe ile de bu dili zmek mmkn olmutur10. Son Tun a (ST) ve Demir ann (D) balarnda yani M.. II. binyln ikinci yars iinde Van blgesindeki sosyal ve kltrel gelimeler ile bunlarn nedenleri hakknda bilinenler olduka yetersizdir. Bu yzden de M.. IX. yzyln ortalarndan VII. yzyln ortalarna dein byk bir devlet olma baarsn gstermi Urartularn kkenleri bile hala aydnlatlabilmi deildir11. Urartu Krallnn bakenti ve en byk kenti olan Tupann (Van Kalesi) binlerce yllk bir gemie sahip olduu bilinmektedir. .. IX. yzyln ortalarndan balayarak giderek nem kazanan bu kentin nemli sayda bir nfus barndrd sanlr. Henz snrlar belirlenememi olmakla birlikte, iinde halkn yaad aa kentin, kalenin gney, kuzey ve dousunda geni bir alana yayld anlalmaktadr. nemini yzyllarca korumu bu byk kentin geni bir nekropol olmas gerekmektedir. Van Kalesi kayalklar zerinde yalnzca krala zg gmlerle ilgili 4 antsal, 3 de daha kk toplam 7 adet kaya mezar bulunmaktadr12. Modern Van Kentinin hemen batsnda, gl kysndaki skele Mahallesinin ise dousunda, iinde Van-Erci-Ar karayolunun getii alanda, yllardan beri gerek kaak kazlar, gerekse rastlantsal olarak bir takm Urartu eserinin bulunduu bilinmektedir. Nitekim bu yreye yakn bir gemite verilmi bulunan Altntepe ad da buluntularla ilgilidir. Tupa Kalesinin kuuuu 2 km. kadar kuzeyindeki bu alan

Erzen, 1986:18 Akurgal, 1959:6869 11 Sevin, 2004:355 12 Sevin ve dig, 1999:421


10

kuzey-gney dorultusunda 1 km. dou-bat dorultusunda ise birka km.lik bir alana yaylmtr. Son derece tahrip grm bu alanda byk bir Urartu nekropolnn varln gsteren kalntlar bulunmaktadr. Hatta burada, 1965 ylnda, Van-Ar karayolunun yapm srasnda Baki n tarafndan kk bir sondaj gerekletirilmi ve bunun sonucunda da biri kremasyon, tekiyse inhumasyon trnde iki mezar ortaya karlmtr13. Olduka geni bir alana yaylan bu nekropoln kk bir garnizon kalesi niteliindeki Kalecike ait olamayaca aktr. evrede Van Kalesinden daha yakn bakaca bir Urartu yerleme yeri de mevcut deildir. Btn bu nedenler ile sz konusu alann Urartu bakenti Tupann nekropol olduu anlalmaktadr. Buras konumu asndan Tupa nekropol iin en uygun alandr. nk bakentin gneyi ve dousu tm ile tarma elverili ve iyi sulanabilen dzlklerle kapldr, batda ise Van Gl bulunmaktadr. Sz konusu srtlar ise gm alan olmaya elverili olanaklara sahiptir14. Urartu ve Asur yazl belgelerinden anlaldna gre, Urartu Devletinin Frat yresindeki egemenlii, ksa sreli bir kesinti dnda, en azndan 100125 yl kadar srm grnmektedir. Nitekim bu yredeki gl Urartu etkisini kantlayan pek ok arkeolojik kalnt da bulunmaktadr. Bata, birer eyalet merkezi olarak hizmet vermi olduklar hemen hemen kukusuz olan, Palu ve Harput kaleleri olmak zere, Ban, Mazgirt, Kaleky, Perisu Kalesi, Noruntepe, Genefik, Habibua, Harolu, Baskil/Kaleky ve son olarak, yukarda bir snr karakolu olarak nitelediimiz Maltepe Kalesi, Urartularn blgeye verdikleri neme tanklk etmektedirler15.

13 14

Sevin ve dig, 1999:421 Sevin ve dig, 1999:422 15 Sevin, 1986:283

3. URARTU MEZAR MMARLII


Binlerce yl nce Yakn Douda lm nemseyiin kaynanda zellikle krallarn ldkten sonra tanr snfnda alglanacaklarna bu dnyadaki

ayrcalklarnn te dnyada da artrarak sreceine, yoksulluklarn da bu dnyada yaayamadklarn teki dnyada yaayacaklarna olan inanlar yatmaktadr. Soylularn kendileri ve aileleri iin gleri yettiince grkemli mezarlar yaptrma nedenleri de, belki bu evrende seilmilikleri nin te dnyadaki kout beklentileriyle aklanabilirken grkemli mezarlar yaayanlardan yana bir g ve sahiplenme gstergesi olarak da alglanyordu. Halknda te dnya ile ilgili dnceleri farkl deildi; fark, mezarlklarn niteliindeydi. Gmlme biimleri ise dorudan geleneklerle ilgiliydi ve bunda beyle halk arasnda zde bir ayrm yoktu. Bireysel ya da aile mezarl olmak seenei ise belli ki, kiinin isteinden ok yurt dnda bulunma, hastalktan lme, belki de dlanp cezalandrlma gibi, bugn bilemeyeceimiz birtakm olaan d nedenlere de balyd16. 1971 ylna kadar ok az Urartu mezar biliniyordu. Patnos ta ta arayan kyller tarafndan tesadfen bulunan Urartu mezarlarndan sonra, Urartu Blgesinde kaak kazlar gnden gne hzla artm, Patnos, Adilcevaz ve Van evresinde yre halk tarafndan pek ok mezar kazlmtr. Yaplan bilimsel aratrmalar gstermitir ki, yama edilen mezarlardan elde edilen ve mzelere ulaan eserlerin ok byk ksm tahrip edilen Urartu mezarlarnda bulunmutur17. Bilimsel arkeolojik kazlar yoluyla ortaya kan veriler, Urartuda temelde iki ayn tarzda l gmmenin varln kantlamtr. Yakmadan ve yakarak yaplan gmler olarak niteleyebileceimiz bu gelenekler, birbirinden farkl mimari plan ve karakterdeki mezarlar iine yaplmlardr. Ancak yakarak veya yakmadan yaplan gmler iin farkl bir mezar mimarisi gelimemi, ayn karakterde ve plandaki mezarlar iinde her iki tarz gmnn de yaplabildii gzlenmitir. Hatta baz durumlarda ayn mezar iinde yakma ve inhumasyonun ayn anda uyguland grlmtr. Urartudaki l gmme geleneklerinde ve buna bal olarak mezar
16 17

evik, 2000:6 Girginer, 1991:3

mimarilerinde gzlenen plan ve iilik farkllklarnn, temelde birka nemli nedeni vardr18. Urartu Kralln oluturan insanlarn birden fazla etnik kimlie sahip olmas bunun ilk nedenidir. Farkl etnik yapdaki insanlarn kendilerine zg gelenekleri uygulamalar doaldr. Ayn mezarlk alanlarnda ve hatta ayn mezarlar iinde yakarak veya yakmadan yaplan gmlerin nedeni, etnik farkllk ve buna bal olarak gelenek farkll olmaldr. Bu geleneklerin bir blm Erken Demir a ve ncesinde Van Gl Havzasnda yaayan ve daha sonra kralln kurulmasyla Urartu halklar iinde yer alan topluluklarn geleneklerinden gelmektedir. Ayn veya farkl halk topluluu iinde farkl uygulamalarn varl ise tamamen ekonomik gerekelere dayaldr. Zengin mezar ile fakir mezar arasnda iilik ve l armaan zenginlii asndan her zaman nemli farklar gelimitir. Mezar mimarisinde gzlenen eitliliklerin dier bir nemli nedeni, yneten veya ynetilen snflara ait olmakla ilgilidir. Kral slalesinden gelen kiilerin veya st ynetime ait ynetici veya yaknlarnn mezarlar her zaman ynetilenlerden daha grkemli ve stn iilikte yaplm, daha zengin ve eitli l armaanlar ile dllendirilmitir19. Dou Anadolunun Dalar Krallnn da kendine zg l gmme gelenei ve l mimarisi oluumunu bu erevede alglamak gerek. Urartularn, yaptann kaya oluuna bal olarak tm gnmze gelmi tek yap trleri ok deer ve emek verildii belli kaya mezarlardr. Ancak tek mezar trnn bu olmad da bilinmektedir. Kaya oyuklarndan talarla rlm odalara, yeralt odalarndan urnelere kadar birok deiik biimde gmmeye rastlanmaktadr. Bu mezarlar halkn toplumsal dzeyine kout olarak biimlenmektedir. Aka dendikte, halk iin ukura gmlmek bir seenek deil, ekonomik gcyle ilgili bir zorunluluk olmakta ve bu da Urartu toplumunun sosyo-ekonomik yapsn salt mezarlarla bile ortaya koyabilme kolayln getirmektedir. Seenek, yaklmak ya da cesedini gmdrmektir. Bunda da soylu ve halk ayrm yoktur20.

18 19

ilingirolu, 1997:87 ilingirolu, 1997:87 20 evik, 2000:7

4. MEZAR TPLER
Urartu ynetimi ve toplumu, egemenliine ald her yeni kralln, beyliin dini inanlarn, gnlk yaantlarn, sanatlarn ve geleneklerini dlamyor, bunlar olduu gibi alarak ya da kendince yorumlayarak zgn ve zengin bir kltr oluturuyordu. Genellikle nemli kentlerde karlalan kare tasarl klasik Urartu kule-tapnaklar nn belli lleri ve biimlerinde gzlenen alas tutarllk, dinsel mimaride nasl bir zgrle sahip olduunu anlatabilmek iin verilebilecek rneklerden yalnzca biridir. Mimari olsun ya da seramik olsun tm dallarda bu kltr birlii rahatlkla izlenebilir. Bunun yan sra rastlanan farkllklar da, Urartu toplumunu oluturan Huri, Nairi ve Uruadriler gibi deiik halk topluluklarnn birlik sanatndaki etkileriyle aklanmaldr. Mezar tipi ve gmme biiminin (YakmaCeset) tercih nedeni de bu etnik zenginlikte aranmaldr21. Urartu mezarlar, imparatorluk snrlar iinde hemen her yerde bulunmutur. Ancak bilimsel almalar, birka istisnann dnda 70li yllarn banda balamtr; fakat bunlarn srekli dzenli olarak yamalanm olmas, iletebilecekleri bilgileri snrlandrmtr22. Yukardaki belirtilen nedenlere bal olarak ina edilen veya oyulan mezarlar, birka ana balk altnda toplanabilmektedir. Basit toprak mezarlar olarak adlandrlan bir grup mezar, hem yakma hem de yakmadan gmler iin kullanlmtr. Toprak iine alan bir ukura yerletirilen llerin etrafnda ta ve kerpiten yaplm bir duvar yoktur. Gzel rneklerini Vanda Dilkaya mezarlk alannda, Van Kalesi Hykte, Kalecik ve Ayanis Kalesinin dousundaki mezarlk alanlarnda bulmak mmkndr. Genellikle ayaklarn karnna ekmi (hocker) yerletirilen llerin yanlarnda basit l armaanlar bulmak mmkndr23.

21 22

evik, 2000:8 Salvini, 2006:163 23 ilingirolu 1997:87

10

Dier bir farkl grup olan basit ta sandk mezarlar toprak iine alan bir ukurun etrafnn talar ile evrelenmesi ve mezarn zerinin bir veya birden fazla sal ta ile rtlmesinden meydana gelmitir24. Antsal kaya mezarlar, Urartu toplumundaki l gmme ve mezar anlaynn, muhtemelen soylular iin gelitirilmi bir grubunu oluturur. Kaya mezarlar dnda Urartularn llerini hem normal bir biimde hem de yakarak yeraltna kesme tatan ina edilen oda mezarlara, yakarak urneler iinde basit toprak mezarlara gmldkleri bilinmektedir. Ancak zellikle kaya mezarlar gnmze hemen tmyle soyulmu durumda ulat iin, gelenein ayrntlar konusundaki bulgular ve yaplan neriler, ayn topluma ilikin olarak iinde in situ buluntularla saptanan oda mezarlarna dayanmak durumundadr. Bunlarn en iyi rneini ise Altntepe mezarlar oluturur. Ayrca son yllarda saptanan Karagndz Mezarl bu konuda olduka yeni ve ayrntl bilgiler salanmtr25. Urartular salt kaya mezarna gmmez lsn; bunlar soylulara zgdr. Halkn mezar tr, ta-sandktan urneye, kaya yarndan toprak altna deiiktir. Bunlar ilk kez n tarafndan tantlmtr26.

4.1. Yeralt Oda Mezarlklar


Bu mezarlar daha basit bir ekilde yaplm ve buna bal olarak da, buluntular daha azdr. n bu yzden bunlarn ounlukla halk iin yaplm mezarlar olduuna inanmaktadr27. Kaya mezarlklarndan, arazideki konumlar ve yap malzemeleriyle ayrlan bu tr mezarlar kendi ilerinde de oyma ve rme olarak iki ana kmeye ayrlr. Salt iki rnein bilindii karma kmenin ise ksmen kayadan oyulduu, kayann bittii yerlerinde duvar rlerek tamamland grlmektedir. zellikle karma malzemenin kullanld Tanktepe ve Kaml rnekleri yer alt oda mezarlarnn ne denli malzemeye bal olutuklarn ve kmelendiklerini aka gstermektedir. ok ya da
24 25

ilingirolu 1997:87 Krolu, 1996:35 26 evik, 2000:78 27 Girginer, 1991:160

11

tek odal olabilmeleri; dromos, ana oda, yan odalar, takalar, ukurlar, sekiler gibi mimari ayrntlar ve l gmme geleneklerindeki birlik bu tip mezarlarn kaya mezar geleneinden ok da ayr tutulmayacan gsterirken, yap malzemelerine bal olarak kmelenirler28. Altntepenin 3 yer alt yer alt oda mezarlarnda hem ta lahit hemde ahap lahit kalntlarnn yan sra, yaklarak yaplan definlerin de izleri bulunmutur. Oda mezarlar btn nemli Urartu kalelerinde ve yerlemelerinde kefedilmitir29.

4.1.1. Yeralt Oyma Mezarlar

1. Adilcevaz 4. Cengerli 7. Kalecik 10. Pekeri III

2. Dedeli 5. Erdal 8. Kasrik 11. Sukonak

3. Y. Gmez 6. Erentepe 9. Pekeri I,II,III 12. Yeniky

Oyma Mezarlar, Ar linin gneyi ve Van Glnn kuzey snr arasnda younlamaktadr. Birka rnek dnda, Urartunun baka blgelerinde grlmeyen bu mimari formun sevildii yaygnlndan bellidir. Mimari karakterleri en belirgin biimde girilerinden izlenir: Yeraltnda olduklarndan, sten inme zorunluluundan olutuu kolayca anlalan girilerin kaya mezarlarn da etkiledikleri, en ak biimde, ayn blgede bulunan Atabindi mezarlarndan bilinir. Atabindi kaya

cephesinden rahatlkla mezar girii alabilecekken stten giri tercih edilmitir. Bunda mezar tavan kayalnda yer alan l tapnayla organik bir ba salama amac gdlmse de, asal etkinin yresel mimari gelenee bal olduu anlalmaktadr. Yrenin konut mimarisine bakldnda, rnein Dedeli ky
28 29

evik, 2000:8 Salvini, 2006:167

12

konutlar ile Dedeli yeralt oyma mezarlar arasnda byk benzerlik vardr. Bu benzerlik salt styapnn tonozlu olmasnda deil takalar iin yer seiliinde de kendini gstermektedir30. ablondan kmasna birbirlerine benzeyen standart planl oyma mezarlar iki kmede toplanr: Yumuak ve sert kayalara alanlar, malzemeye bal oluan bu ayrm genel plan etkilemez. Her iki kmede de takal, sekili, dromoslu tek odal mezarlar sz konusudur. Sert kayalara alan ilk grup, bir mezarlkta bulunmaylar ve daha nitelikli iilikleriyle II. gruptan ayrlr. Bu zellikleriyle ilk kme st snftan zenginlere, II. grup ta, yumuak kaya yapsyla sunduu ucuz iilik, basit tasarm ve niteliksiz buluntularyla daha ok halka ait mezarlar olduklarn gstermektedir. nceden bilinen Kalecik, Adilcevaz (izim 1), Dedeli, Y. Gmez ve Kaml rnekleri yannda, daha nce bilinmeyen Erdal, Yeniky, Pekeri I, II, III, Kasrik ve Erentepe gibi kayaya alm rneklerle bu zgn tr Urartu l gmme gelenei ve mimarisine yeni boyutlar kazandrd gibi baka trleri de etkiledikleri anlalmaktadr31. ok pratik ve gvenli bir mezar tr olmas nedeniyle her blgede ve her dnemde ok youn bir biimde kullanlmtr. Mezopotamyada zellikle Megiddo ile rneklenen Erken Demir a boyunca younlaan tek ya da ok odal yeralt mezarlar vardr. Ancak Madaluna (Gen Babil a) mezaryla rneklenebilecei gibi, bunlar Urartu rnekleriyle tasar ve konumda benzerlik iermeleri yannda, ayrntda farkldr. Burada gz nne alnmas gereken de ayrntdr. Yeraltnda da almas amalanan bir mezara dromosla inilmesi ve bir oda almas kanlmazdr. 2 odadan oluan Madaluna mezarnda salt yaln duvarlar vardr: Ne seki ne taka hibir deme rastlanmaz. Anadoluda ise Orta Demir ada Urartuda yaygnca izlenen, Frigya, Likya ve dier blgelerde de varl bilinen yeralt oygu mezarlarnn en bilinen rnekleri Msgebi ve Milet nekropolndedir. Helenistik ada ise nceden bilinen Kelendiris gibi rnekler yannda zellikle Patarada el dememi halde ortaya kardmz mezarlar, yeralt oygu mezarlarn artk st snfa da kullanlan gvenilir aile mezarlklar olduunu tm l gmme gelenekleriyle
30 31

evik, 2000:9 evik, 2000:10

13

birlikte ortaya koymutur32. Adilcevazdaki maara mezarlarnn ou yapay kaya maaralarna ina edilmitir. Bunlarn eitli yatay kesitleri mevcuttur. Ancak genelde oval ekildedir. lleri de farkldr. Bu tarzdaki mezarlarn bir kanda ceset gmlere, bir ksmnda da urnelere yaklarak oluturulmu gmlere rastlanmtr33. 1971 ylnda, Van Glnn kuzeyinde Adilcevaz ve Patnos yresinde kyller tarafndan birok Urartu mezar bulunmu ve yama edilmitir. Ayn yl iinde, Adilcevazn Durakbur mahallesinin dousunda bir Urartu mezarl kefedilmitir. Bu mezarlardan bazlarndan iskeletler grlm ise de, dierlerinde kemik izlerine rastlanmamtr. Bunlardan birinde bir bronz kemer ikiye katlanm bir durumda ele geirilmitir.

4.1.2.Yeralt rme Mezarlar

1. Altntepe I,II,III 3. Aliar 5. Gnlak 7. Patnos 9. Dilkaya Yeraltna oyulan mezarlardan,

2. Erivan 4. Daalan 6. Konakbey 8. Akaren 10. Karagndz yeraltna talarla rlerek yaplanm

olmalaryla ayrlan bu trn Urartu toplumunun her snfnda ve her dneminde varl, ynetici-soylu mezarlar olan Altntepe, Erivan, Aliar, Tanktepe ve halkn gmld Li rneklerinden bellidir.

32 33

evik, 2000:9-10 Girginer, 1991:160

14

19. yyn ortasnda Aras Nehrinin sa kysnda, Aliar noktas karsnda tesadfen, Urartu Dnemine ait ina edilmi bir mezar bulunmutur. Kemerli tavan ve kk bir n odas vardr. Duvarnda dikdrtgen nii olan gm odasnn tavan dzdr34. Patnos mezar, nekropoln kuzeyinde, dou-bat ynndedir. Dromosun gneydou kesinde, kayaya oyulmu 3 basamakl bir merdiven bulunmaktadr. Mezar odasnda pek dzgn olmayan dikdrtgen bir kesiti vardr35.(izim 2) Urartu kalelerinin kurulduu tepeler her zaman kaya mezar ina etmek konusunda yeterince elverili deildir. Arazi yapsnn uygun olmad, ancak oda mezar ina etmek zorunluluu var olan baz yerlerde oda mezarlar tatan rlmtr. Tatan ina edilmi oda mezarlarn en arpc rnei Erzincan yaknlarndaki Altntepede gn na karlmtr36. Van-Dilkaya kazlarnda, ilgin bir iskelet ele gemitir. Bu iskelet N5 amasnda, amann batsndaki II nolu meknda aa karlmtr. Dank durumda ele geen iskeletin ensesi zerinde kemikten bir bak sap bulunmutur. III nolu kum mezar topluluu ise olaslkla M.. 7.-6. yy.lara tarihlenirler37.(izim 3) Altntepe, arkeoloji literatrne, 1938 ylnda tesadfen, zengin bir prens mezarnn bulunmu olmasyla girmitir. Altntepe beyleri, tepenin gneydou yamalarna ina edilen mezar odalarna gmlmlerdir. Bunlar, ta iilii, planlar ve l eyalarnn zenginlii bakmndan, Yakn Doudaki mezar antlarnn en nemlileri arasnda saylabilir38. zg Altntepeden, ayakta duran mimarlk antlaryla tipik bir Urartu ehri ve ya, daha doru bir ifade ile manmental mezarlardan, bir mabet-saraydan, bir kabul salonundan, bir ak hava mabedinden ve byk resmi depolardan, kuak

34 35

Girginer, 1991:162 Girginer, 1991:196 36 ilingirolu, 1997:93 37 Girginer, 1991:231 38 Girginer, 1991:121

15

halindeki surlardan ibaret bir ak mze39 olarak sz eder. Yeraltnda talarla rlerek oluturulan ve en iyi Altntepede rneklenen ok ya da tek odal mezarlar, birok adan kayalara oyularak yaplanlarla benzemektedirler. Zaten salt farkl arazi yapsndan kaynakland anlalan farkl mimari seeneklerin, mezar olaynn znde yatan birlii etkilemesi beklenemez. Malzemeye bamllk en iyi biimde, bir ksm kayadan oyulu Tanktepeyle rneklenmektedir. Burada mezar ana kaya elverdike kayaya oyulmu kalan byk ksm ise talarla rlmtr40. (izim 4) T. zgn bildirdiine gre, Mezarlar Altntepenin tepenin gneydou srtlarna ve ova seviyesinden 40 m ykseklikte ina edilmilerdir. Burada 3 mezar tespit edilmitir. Bunlardan ilki, 1938 ylnda topran anmas ve kaymas sonucunda, aa kan talar sken kyller tarafndan bulunmu ve iindeki l eyalarnn byk bir ksm yama edilmitir. Mezarlardan ikincisi, yine tesadfen, 1956 ylnda karayollar iileri tarafndan bulunmutur. Bunlar, mezara atdan, kapak talardan birini kaldrmak suretiyle girmiler ve l hediyelerinin mhim bir ksmnn tahribine veya kaybedilmesine sebep olmulardr. Mezarlardan

ncsnn ise, 1959 senesinde, el dememi durumda kendileri tarafndan bulunduunu 41belirtir. Altntepedeki I. Nolu mezar 9.00 metre uzunluunda ve 4.50 metre geniliinde bir ukurun iine ina edilmitir. Birbirine ksa koridorlarla balanan dikdrtgen odadan oluan mezar dikdrtgen planldr. (izim 5) II. Altntepe II yeralt rme mezarnn 2. odasnda ele geen iki ta-tekne Urartuda ana kayaya oyulanlar yannda bamsz teknelerin de bulunduunu gstermektedir. zgn bildirdiine gre, II mezar, birinci mezarn 2 metre gney batsna ina edilmitir. Tek odal mezarn tabann, toprak denmi ana kaya tekil

39 40

zg, 1966:58 evik 2000:11 41 zg, 1969:10

16

etmektedir. Bu mezar ina edebilmek iin srtn byk bir ksm kaldrlm ve 75 x 5 metrelik bir ukur mezar odasna ayrlmtr42.(izim 6) Altntepedeki III. no lu mezar birinci mezarn gneybatsna ina edilmitir. Tek odal mezara uzunluu 2.40 m, genilii 0.90 m olan bir dromos ile girilir. Mezar duvarlar iinde ok sayda ni yaplmtr Dromos yardmyla girilen bir baka ta oda mezar, Tanktepe mezardr ve uzunluu 6.30 metreyi ykseklii ise 3.0 metreyi bulmaktadr43.(izim 7) kinci byk mezar gurubunu 4 in-situ durumda ele geen urne mezarlar oluturur. Yaklm cesetten arta kalan l kl ve kemikleri l kaplar (urne) iine konarak az ters evrilmi bir anakla kapatlm ve sonra kap ya doal bir kaya oyuu iine ya da yan ta levhalarla evrili, ni grnml yapay bir hazneye yerletirilerek zeri toprakla rtlmtr. Dar, alak boyunlu, ikin karnl ve halka dipli olan urneler ve zerinde kapak olarak kullanlan anaklar Urartu iin tipik olan parlak krmz cilaldrlar. Tm urneler zerinde yuvarlak kk delikler bulunur. Bu deliklerin ruhun darya kabilmesi iin yaplm olduklarna inanlmaktadr. Urne mezarlara ait eserler urnenin iinde veya etrafnda bulunmutur44. Gmmede sreklilik ve zde bir konuta yknn gerei olarak planlanm mezar girileri, her iki mezar trnn de vazgeilmez balanglardr. Genel plandaki en byk boyutlu ve ilk girilen n oda, her iki trde de dier odalara geit verir. Bir odann herhangi bir duvarnda alabilen takalar, hatta bir mezarda st dz ya da kavisli biten, dipleri oyuklu ya da oyuksuz takalarn bir arada kullanlabilir oluu da benzer. Ayrca, iki kmede de l tapnmna ynelik alanlar vardr ve bu saptayn kayna Altntepe ak hava tapnm alandr45. Grld gibi, salt doann sunduu olanaklara gre yap malzemesi ta ya da kaya olarak deiebilen bu iki mezar trn, ana tasarda ve mimari demlerinde birbirlerinden ayrabilmek gtr.

42 43

zg, 1969:15 ilingirolu, 1997:93 44 Barnett, 1963:153198 45 evik, 2000:11

17

Genellikle ana dikdrtgen tasara oturan mezarlar dromoslu-dromossuz, takaltakasz ve yalanc kemerli ya da dz daml olarak kendi aralarnda

eitlenebilmektedirler. Altntepe, Aliar ve Tanktepe bilinen ok odal ile Armavirdeki tek odal mezarn kesinlikle soylu mezarlar olduklar belirlenmiken, Altntepe ve Aliar gibi ayrllar olmasna karn, tek odal yeralt mezarlarnn dzgn olmayan talarla rlm niteliksiz duvarlar, kk boyutlar ve basit planlaryla ounlukla halk mezarlar olduklar bilinmektedir46. l armaanlar arasnda tun kemer, at heykelcikleri ve at koum takmlar, eitli mobilyalar ve byk bir tun kazan zellikle nemlidir. kinci odada ele geen iki adet ta lahit tekne biimindedir ve kapaklar beik eklinde biimlendirilmitir47. Sonuta yeraltna talarla rlerek oluturulan oda-mezarlarn Urartuda pek de az sayda olmad, hem halk hem de yneticilerce kullanld sylenebilir. Bugne dek yaplan az saydaki aratrmalar bu tip mezarlarntasar benzerlii nedeniyle kaya mezarlarnn da ilgilendirilen-kken sorununa berraklk getirebilmi deildir. Urartuda birok rnekte kullanldna tank olduumuz yer alt odamezarlarnn Urartu ncesi rneklerine Anadolu ve Anadolu dnda

rastlanlmaktadr. Yeraltna talarla rlm, yalanc-kemerli oda-mezarlarn ilk rneini Eski Asurda bulmaktayz. Orta Assurda yerini tula mimariye brakan ta malzemeli oda-mezarlarn tatan rneinin tekil oluu, Assurda tan az bulunur ve az rlr bir yap esi olmasyla aklanabilir. Bu tr mezarlarn ilk rnei Eski Assurun Ur III dneminde, . 1900 lerdendir48. Urartu Devleti kurulmadan nce blgede yeraltna talarla mezar odas rme gelenei yaygnca vardr. Urartu anda ise bu gelenek daha gelikin bir biimde srer. En ok oda saysnn artmasna yansyan gelikinlikleri dnda, bu a mezarlar tasar ve gelenekte erken rneklerden ayrlmazlar49.

46 47

evik, 2000:12 ilingirolu, 1997:93 48 evik, 2000:12 49 evik, 2000:14

18

Dou Anadoluda ise Patnos ve Van evresinde yaplan birka mezarlk almas, snrl da olsa bizi Urartu blgesinin daha ok .. 9.yy. ve ncesine ,dier bir deyile kaya mezarlar ncesine verilen yeralt oda-mezarlar konusunda aydnlatr gibidir. Ayn mezarlkta bulunan erken mezarlar, Patnos-Gavurkale III, VII ve Patnos-Konakbey III gibi rneklerle ve Erken Demir a Geoy Tepe rnekleri Urartu ncesinde talarla rlen kkl bykl mezar odalarnn varlndan iz verir. Dilkaya (Resim 1) ve Ernis rnekleri de olmakla birlikte veri asndan en doyurucu n Urartu yer alt rme mezarlar Karagndzdedir50. Karagndz Hy, Van il merkezinin 35 km. kuzeydousunda, Van Merkez ileye bal eski Karagndz kyndedir. zeri ksmen ve etekleri de tamamen bu eski kyn kerpi evleri tarafndan iskn edilmitir51. Karagndz Nekropol, zalp blgesinden kaynaklanp Erek Glne dklen Memedik aynn oluturduu Erek Dz adl vadinin kuzeybat u kesiminde, Erken Transkafkasya dneminden beri iskn edilmi bir hyn 1,5 km. dousundadr. Yzeyden 0.501.00m kadar derindeki mezarlar dromoslu oda trndedir ve ilerine ok sayda gm yaplmtr. Mezar odalar topraa kazlm ukurlarn iine kaba talardan rgl duvarlarla oluturulmulardr52. (Resim 2) Erek Gl kysnda yer alan Karagndzdeki kurtarma kazlarna 1992 ylnda bir Erken Demir a nekropolnde balanmt. lk gruptaki mezarlar ikinci gruptakilere kyasla daha alaktr. rnein en erken rnek olan K2 Mezar yalnzca 0.70 m. yksekliktedir. Dzenli bir plan vermeyen mezar dikine yerletirilmi ta levhalarla evrili, zeri ar kapak talaryla rtldr. yle ki, nndeki kaps olmasa kolaylkla bir ta-sandk mezar olarak alglanabilir. Az dikine bir ta levha ile kapatlm olan 0.53 m. geniliindeki giri bat utadr53.(Resim 3) Karagndz 10 mezar, gneydeki basit bir dromostan geilen mezar odas 2.42x1.85x1.50 m boyutlarndadr. Taban sert milli toprak olan odada 12 adet iskelet

50 51

evik, 2000:13 Sevin ve dig., 2000:848 52 Sevin-Kavakl, 1996:15 53 Sevin, 2004:363

19

ile ilerine yiyecek ve ieceklerin konduu ok sayda anak mlek, demirden silahlar, ss eyalar, kurun kpe ve tun ine ile frit, akik, kornalin, cam gibi talardan ok sayda boncuk ele geirilmitir54. (izim 8) Karagndzde kazlan alanlarda iyi temsil edilmedii belirlenen, imdilik yalnzca F amasndaki 3 toprak mezardan tannan 4c yap katnn mezarlarnda tarihlemeye yarayacak armaan niteliinde anak mlek malzeme bulunmu deildir. Bununla birlikte stratigrafik durum Urartu yapsnn sona eriini izleyen yllarda kullanldklarn aka ortaya koymaktadr. Ayn trde ve ayn stratigrafik dzen iindeki inhumasyonlara Van Kalesi Hynde de rastlanmtr.

4.1.3.Yeralt Oyma-rme Mezarlar


Malzeme ve teknik olarak bir ve ikinci kmenin zelliklerini bir arada bulundururlar. Olabildiince kayadan oyulan mezarlarn kaya olmayan yerlerde zorunlu olarak tala tamamland izlenirken, var olan kayann kullanmna da zellikle girilerle balanld dikkati ekmektedir. Kmeyi temsil eden iki rnek bilinmektedir: Kaml ve Tanktepe55.

4.2. Toprak Mezarlar


Varlna Kalecik, Li, Giyimli ve Dilkaya rnekleri ile tank olduumuz bu en yaln ve ekonomik mezarlarn Urartu halk arasnda yaygn olduu anlalmaktadr. Sadece Dilkayada 150nin zerinde rnein ele gemi olmas bu yaygnln boyutlar konusunda yeterince fikir vermektedir. Buna karn 2 bin yldan itibaren Anadoluda yaygndr; bu yaygnlkta Aliarda ele geen 34, Gordion Hitit katmannda 10 mezarn yan sra Bykkale, kiztepe, Ilca, Osmankayas mezarlklar, Dndartepe, Karaolan, Pazarl kalkolitik katmanlar ile Kusura, Troia ve Hanaytepedeki Aliar 18 gibi ada mezarlarla dorulanmaktadr. 2. binde Dou Anadolu dndaki blgelerde toprak mezarlarn yaygn olmas dikkati ekmektedir. Altntepede de nemli rnekleri grlr56. (Resim 4)

54 55

Sevin-Kavakl, 1996:14 evik, 2000:14 56 evik, 2000:16

20

Yapl biimleri farkl olmakla beraber toprak mezarlarn Assurda da III. binyln sonundan itibaren kullanld gerei Akad, Ur III ve Asur dnemleri boyunca ele geen toplam 63 rnekle bilinir. En yaln mezar biimi olan bu tip Hindistandan ine, Avrupadan Kuzey Afrikaya, Mezopotamyadan Anadoluya ve gnmze, her blgede ve her ada vardr. Bu da gsterir ki, ancak kk ayrntlarda farkllklarn saptanabilecei toprak mezarlar her kltrde birbirlerinden etkisizce ortaya kmlardr57.

4.3. Ta-Sandk Mezarlar


Yapsal olarak, ilk anda yeralt oda-mezarlarnn yaln ve kk modelleri gibi grnen bu tr mezarlar ounlukla halka zgdr ve genellikle tek bir kez kullanlmaya ynelik dzenlenmitir. Kaps alarak tekrar kullanlabilir olmadklar iin oda mezarlarndan ayrlrlar. Dilkaya rnei (izim 9), oda ve kapsz odack biimindeki ta-sandklar arasnda gei zellii gsterirler. Trn, Patnos, Gavurkale ve Konakbey gibi, ilerinde Urartu a mezarlarnn da bulunduu mezarlklarda ortaya karml olmalar, yrede 9. yydan sonrada kullanlm olabileceklerini dndrmektedir. Varln Anadolu, Mezopatamya ve kuzeybat randaki birok yerleimden bildiimiz ta-sandk mezarlarn mezarlklarda en az sayda olular dikkat ekicidir. Hitit anda Aliardaki mezarn salt biri 47 Gordion mezarndan ancak 3 bu trdendir58. Kltepe mezarlarnn gn yzne karyla bu gelenein III. bine gittii belirlenmi, ayn yerleimin Asur Ticaret Kolonileri ana denk den ge evresinde bildiimiz benzer gmme geleneinin de III. bin Anadolusunda yaygn bir gelenek olduu saptanmtr. Assurda ta-sandk olarak karlalan bu tr mezarlar Kuzeybat randa Dinkatepe IIde, Tell Halafda, Gney Kafkasyada Redkin Lager ve Makarehen ile

57 58

evik, 2000:17 evik, 2000:15

21

Luristandaki Bard-i Bal mezarlklarndan bilinmektedir59. Van blgesi Erken Demir a rnei ise Dilkayadaki talarla sandk biiminde rlm bir mezardr60.

4.4. Urneler (l mlekleri)


Nekropoldeki ikinci byk grubu urne tr mezarlar meydana getirir; ancak 1997 ve 1998 yl kazlar srasnda imdiye dein insitu yalnzca 3 mezara rastlanmtr. Bu tr, yaklarak gmlen cesetlerle ilgilidir. Burada, kremasyona uram cesetten artakalanlar l kab iine konarak az bir anakla kapatlm ve sonra kap ya doal bir kaya oyuu iine ya da yan ta levhalarla evrili, ni grnml yapay bir hazneye yerletirilerek zeri toprakla rtlmtr. Kaya odalarndan farkl olarak bunlar bireysel mezarlardr. Mezarlkta zel bir yerleri olup olmadklar henz ak bir biimde anlalmamakla birlikte, mevcut buluntu durumu kaya odalaryla i ie ya da yan yana olabileceklerine iaret etmektedir61. Idr Nekropol, Ar Dann kuzeyindedir. I. Mezar, sitadelin batsndadr. Normal bir gmdr. Dierleri urnelerde ele gemi kremasyon

gmlerdir(izim10). Kayalar iindeki oyuklara braklm ve byke talarla evrelenmilerdir. l eyas olarak, demir baklar, mzrak ve ok ular, bakr kaplar ve dier objeler ele gemitir. Bunlar, urne yannda dalm bir durumda bulunmulardr62. lk rneklerine 7. bin Anadolusundan tank olduumuz yakarak gmme geleneinin Mezopotamya ve Suriyede Neolitik adan itibaren yaygn bir biimde varolduu da bilinmektedir. Merkezi Avrupada da Neolitik aa ilikin yakmalar olmakla birlikte Mezepotamyada ki Nippur yakma mezarl gibi rnekler daha eskidir. Ksmi yakmalar Ur ve Eski Asurdan bilinirken Troia ve Boazkyde Anadolu Neolitiinde yakmay temsil eder. Kuzey Suriyede 1. bin banda yakmann yaygnln ortaya koyan rneklerin banda Kargam ve Kapara
59 60

evik, 2000:16 ilingirolu-French, 1991:30 61 Sevin ve dig., 1999:424 62 Girginer, 1991:202

22

mezarl ile Tell Halaf gelir. .. 6.yyda gelenein tamamen terk ediliine kadar, yakma urneleri, Urartu boyunca yaygn olarak kullanmn srdrr. Varlna Idr, Adilcevaz, Li, Kalecik, Altntepe (izim 11) ve Dedelide tank olduumuz urne mezarlar, Urartu lkesinde yakarak gmmenin gelenekselciliine kout bir yaygnlkta kullanld her tr mezarda olabilen urne yerlerinden bellidir63. Li urne mezarnda (izim 12), iinde bir urnenin bulunduu drtgen, her drt yan dz talarla evrili bir yerden olumaktadr. Bazlar arkalarnda bulunan kk talarla salamlatrlmlardr64. Doal ya da yapay kaya-oyuk ve yarklarna konulmu ya da st ta paralaryla rtl olarak ele geen bu tr mezarlarn tek bir ana kmede toplanabilecekleri aka bellidir. Hangi alt kmeye girerse girsin, sonuta amalanann, iinde l kl ve kemikleri bulunan urneleri gzden ve doal tehlikelerden uzaklatrmak -korumak- olduu anlalmaktadr. Bu tr mezarlarda urne evresi salt urneye yetecek biimde dzenlenmitir. Bu aamada, iindeki kl ve kemikleriyle urne, evresindeki oluumun biim ve llerini dorudan belirleyen ana etken olmaktadr. Bunun anlam da, urne evresindeki deiik oluumlar ana kmeyi deil alt kmeleri oluturduudur65. 3. binyldan itibaren Anadoluda yaygn olarak bulunduunu bildiimiz yakma geleneinin, Urartunun ada ve komusu Asurda da varl, yeni Assur ana ait 10 ve Assur ncesi 6 mezarla belgelenmektedir. zellikle 673 nolu mezarda, urnenin biim ve llerinde, evresine dikilen talarla oluturulmu kare alana dek, her ynyle Lideki I nolu urne mezara benzer. Bu benzerlie karn, Anadolu ve Urartuyla karlatrldnda, yakarak gmme geleneinin Assurda pek sevilmedii saysal azlktan anlalmaktadr66. Yakma ile ilikin urnelerin varl Urartu l gmmesi iinde yerli Anadolu geleneinin gstergesidir. Oysa Hellasda, destanlarda vurguland gibi, gerek

63 64

evik, 2000:17 Girginer, 1991:222 65 evik, 2000:18 66 evik, 2000:19

23

kuyu gerek kubbeli mezarlarda ve gerekse oda mezarlarda l yakma detinin uygulanmad grlmektedir. Yakma gelenei Hellasa Anadoludan gitmitir. Asl ilgin olan ise, ayn mezarlkta bile yakma ve ceset gmmelerin birbirlerinden ayrldklardr ki, bunu iki ayr rnek aka kantlar: Erken Demir aa tarihlenen Dilkaya Hy ile Idrdaki Urartu mezarl. Her iki mezarlkta da yakma mezarlar ile ceset mezarlar birbirlerinden belirgin bir biimde soyutlanrlar. Idr mezarlnda, iki ocuklu bir aileye ait tek ceset gmnn kayaln batsnda, dier 13 yakma mezarn ise kayaln dou yznde olmas, ancak iki farkl gelenekte gmlm insanlarDilkayada yakma ve ceset gmlerin ortasndan ekilmi ayrc duvar belirginliinde birbirlerinden ayrmak anlamnda yorumlanabilir67.

4.5. Kp Mezarlar
Son yllarda Urartu yerleim sahas iinde yrtlen sistematik kazlar, Urartu l gmme tarzlarna kp mezarlar olarak yeni bir uygulamay daha eklemitir. zellikle Van Kalesi Hyk, Harmantepe ve Suat kazlarndan elde edilen verilen elde edilen veriler, llerin dik ya da bklerek kplerin iine gmldn gstermitir. Kalesi Hykteki rnekte, gmden daha erkeni tarihlenmesi muhtemel bir kpn az boyun hizasndan krlarak, iine l yerletirilmi ve lnn zeri iki krk kp paras ile rtlmtr. l armaan olarak bulunan eyalar kp mezarn M.. VII. yzyla ait olduunu gstermektedir. Suat kp mezarnn iinde de tun kemer l armaan olarak ele gemitir68. Urne benzeri bir gm geleneinin uyguland kp mezarlar bilinen says ile en kk kmeyi olutururlar. Bugne dek bir nekropol Harmantepede bir rnek, Van Kalesi hyk ve bir rnekte Suatnda rastlant sonucu bulunmutur. Bu kmeyi urnelerden ayrmak gmme geleneinde gtr. Ancak farkl olarak daha byk boyutlu seramikler kullanlmtr. Ve pitoslara hem yakarak hem de ceset gmme biiminde gm uygulanmaktadr69.

67 68

evik, 2000:20 ilingirolu, 1997:89 69 evik, 2000:20

24

Harmantepe mezarl Adilcevazn 10 kilometre kuzeyindedir. n, bazlarnda kller yanm ceset artklarnn olduunu belirtmektedir. Ve ilgin bir biimde urnelerde olduu gibi delikler vardr. lerinde kller dnda hibir ey ele gememitir. Tamam 2. kullanmlarnda olan pitoslarn boyutlar 0,51.00 metre arasnda deimektedir. Suat Mezarl, Bingl-Gerranda yol yapm almalar srasnda ortaya karlan sandk mezarlarn yannda kyllerin at bir pitos mezar bulunmutur. Alan ilk kez aratrp yaynlayan Karaosmanolu burann bir Nekropoln paras olduunu belirtmektedir. 1.20 m. apndaki pitos parasnn Harmantepe rnekleri gibi ikinci kullanmnda olduu anlalmtr. Van Hykde ortaya karlan en yeni rnek Urartu pitos mezarlarn karakterlerini belirtmede nemli veriler sunar. Van Hykle, bu tr gmmelerin, daha nce depolama amacyla kullanlan pitoslara ya da paralarna yapld anlalmtr70.

4.6. Kaya Mezarlar 4.6.1. Dalm Alanlar


Urartu mezar gelenei iinde en nemli yeri antsal kaya mezarlar alr. Genellikle Urartu yerleim alan iindeki nemli kalelerin ina edildii kayalklara oyularak yaplan kaya mezarlar, ynetici st snfn veya dorudan krali slaleye ait kiilerin gmldkleri mezarlardr. Bu tr antsal kaya mezarlarna ait en gzel rnekleri bakent Tupada, Varto yaknlarndaki Kayalderede, Paluda veya Erzurum Umudum Tepede bulmak mmkndr. Kayalklarn grlr yerlerine, gizlenme ihtiyac duyulmakszn yaplan kaya mezarlar, Urartudaki ta oda mezar geleneinin kayalar iine oyulan biimidir71. Ana kayaya oyulan tek odal mezarlarn bir ksm toprak zerinden grlebilmesine karn byk bir blm toprak altna yaplmtr. Toprak altna

70 71

evik, 2000:21 ilingirolu, 1997:89

25

yaplan kaya mezarlarna kuyu biimli bir dromos ile girilir. Baz durumlarda dromoslar iinde girii kolaylatran merdivenler vardr72. Tek odal kaya mezarlarnda genel plan, ana kaya yzeyine alm bir giri, kk bir kap akl ve arkasndaki tek odadan oluur. Oda taban birok rnek de kap aklndan daha derindedir. Mezarlarn ounda arka duvar ile yan duvarlardan birine veya ikisine birden yaplan yksek sekiler73 bulunur74. Tek odal oda mezarlarn bir blm genellikle Urartu kalelerinin ina edildii kayalklara oyulmutur. Bu tr mezarlarn giri cepheleri zellikle vurgulanmtr. Bostankaya Kalesinin yaknndaki Alyar veya Dou Beyazt kaya mezarnda olduu gibi mezarlar bir kabartma ile sslenmitir. Erzurum Ovasna egemen bir tepe zerindeki kalenin kayalk gney dik yamacna oyulmu olan Umudum Tepe kaya mezar tek odal olmasna karn, dierlerinden belli bir plan farkll gsterir. Tavan sivri tonozlu olan odann ald geni ve n ak olan salona ovadan kayaya oyulmu bir merdiven ile klr. Bu ak salonun tavan semerdam eklinde biimlendirilmi ve kornilerle bezenmitir. Tek odal kaya mezarlar iinde birok durumda grlen, lnn yatrld platformlar Umudum Tepedeki mezar odasnda da vardr. zellikle Elaz yresinde sk rastlanan bu tr mezarlar da ulalmas g kaya fasatlarna oyulmulardr75. ok odal kaya mezarlar, bata Urartu Krallnn bakenti Van Kalesi (Tupa) olmak zere birok byk merkezden iyi bir biimde tannmaktadr. Planlar; girite bir platform, byk bir kap ile geilen geni bir ana oda ve bu odadan bir kap ile geilen yan oda veya odalardan oluur76. Van evresi ardndan srasyla Vann dousu, gneyi, kuzeyi, bat ve kuzeybatsnn Urartuya katld bilinmektedir. Bu yaylmda yollar doa izer: Yerleimler younlukla Yukar Frat, Murat ve kollarnn kenarlarnda

ykselmektedirler. Fratn akna kout olarak, Van odandan uzaklatka Urartu


72 73

ilingirolu, 1997:93 l yata 74 Krolu, 2008:28-29 75 ilingirolu, 1997:93 76 Krolu, 2008:23

26

yerleimleri de bir ncekine gre daha ge kurulmu olmaktadr. rnein Tanrverdi, Cengerli ya da Altntepe nasl Paluya gre daha gese, Palu da Patnos ya da Tupaya gre daha ge Urartu yerleimine sahiptir. Bu doal tarihsel sralama bu yerleimlerdeki mezarlarn en erken tarihini, o kentin Urartu krallarnca aln tarihi belirler. nk Urartu Devleti ncesi kaya mezar yaptracak bir otorite yoktur ve gelenek de henz olumamtr77. Dou Anadolu ve evresinde Urartu Krallnn egemen olduu blgede, gn getike artan sayda kaya mezar belgelenmektedir. Sz konusu kralln madencilik ve zellikle ta iilii ynnden ulam olduu ileri dzey, yaln kayalklara byk glklerle ald anlalan, ou antsal nitelikteki bu yaplar tarihlendirmede fazla sorgulamaya gerek brakmamtr. Bu nedenle, blgede saptanan btn kaya mezarlar Urartu Krallnn rn olarak grlmtr. Gerekte Dou Anadoludaki kale, glet, kanal, basamakl tnel, maden galerisi, kaya iareti ve bu gibi kalntlarn deerlendirilmesinde de durum benzerlik gsterir78. Kralln yaylm izgisini mezarlar iinde geerli olan tarihsel dizini vermesi yannda, dalk ve zor dou Anadolu doasnda gl bir ynetim oluturabilmenin gerei olarak, birbirlerine bal ve birbirlerini kollayan kalelerin nitelik ve nemlerinin mezarlara yansmas doaldr. Gerekten de her bir blgede var olan ynetim kentlerindeki mezarlarn plan ve iilikte nitelikleri de bu kentin nem ve byklklerine kout olmulardr. rnein, Tupa, bakentliiyle kout olarak Urartuda ki ok sayda ok odal kral mezarlarnn en grkemlilerini de barndrmaktadr. Ya da Palu evresindeki, Tanrverdi, Pertek, Erbildi, Kaleky, Mazgirt, Ban gibi birok kentin ynetimini stlenmi bir blgesel Bakent olarak byk bir Urartu yerleimine yakan ok odal ve iyi iilikli mezarn da sahibidir. Altntepe, Kayaldere, Dou Beyazt gibi blge ynetiminde stlk etmi merkezlerin de, yaknlarndaki birok yerleime gre daha nitelikli mezarlara yurtluk etmeleri de bundandr. Bu doal bir beklentidir; eer bir kent nemliyse, orada blge otoritesinin kral adna sahibi zengin ve gl yneticileri olacak ve mimari yaplar da
77 78

evik, 2000:23 Krolu, 2008:21

27

buna bal olarak biimlenecektir. (Harita 2) Mezarlarn konumlar ise yine sosyal snflarla ilgilidir. Kent kayalklarna mezar atrmak ancak soylulara zgdr. Halkn mezarlar ise akropol dndadr79.

4.6.2. Belirleme
Kaya mezarlar konusunda balang sorunu belirleme dir. Hangi kaya odalarnn mezar olduunu ve bunlarnda hangilerinin Urartu olduunu anlamak ilk bakta kolay gzkmekle birlikte, yanlmalarda olmaktadr. Kalc ve hazr bir yap malzemesi olarak kayalar her dnemde ve her ilevle yaygnca kullanlmtr. Snaktan eve, mezardan depoya, ahra ve kiliseye kadar pek ok amala kayalara odalar almtr. Balangta mezar olarak alan bir kaya odasnn sonra apel, ev, depo ya da dervilerin inziva odas olarak kullanld ve sonraki kullanmlarna ynelik olarak deiiklikler ya da ekler yapld da bilinmektedir80. Urartu gmtleri olduka geni bir eitlilik gstermektedir. ok saydaki mezar antsal zellik tamaktadr. Bu balamda yine Van kayalarndaki rneklere deinmeliyiz. Bunlar konumlarndan tr teden beri bilinmekle de beraber, farkl yorumlara konu olmutur. lk tank olarak kabul edebileceimiz Khoreneli Moses, ibadet ve yatak odalar, hazine binalar ve geni maaralardan sz eder. Kesin bulgularn eksikliine karn bugn buradaki baz yaplar net bir ekilde mezar olarak yorumlanmaktadr81. Bir kaya odasnn mezar olduuna ilikin kesin veriler l gmmeye ve kltne ynelik tasarm ve demlerdir. Bunlarn varlnda sorun yoktur. Sorun byle bir dem olmadndandr. eitli malzemeden lahitler ve mezarn her yerine konulabilen l mlekleri ve belki de cesetlerin dorudan tabana yatrlm olmas gerei, mezar ilevini kantlayc hibir ayrnt iermeyen kaya mezarlar da olabileceini gstermektedir. Ve zaten bir kaya odasnn mezar olup olmadnn tek gstergesi lye ilikin demeler de deildir. Tasar, iilik, konum ve giri zellikleri de mezara zg ayrntlar ierir. Kaya odalarnn ilevini saptamaya
79 80

evik, 2000:24 evik, 2000:24 81 Salvini, 2006:164

28

alrken kullanlan tek lt mezar belirtileri olmamaldr. Aratrma tarihine gemi ilk Urartu kaya mezar, 19. yzyl ortalarnda randa, Arasn sa kysnda yer alan Aliarda kefedilmitir. Buras, tonozu andran tavana sahip bir n oda ile dz tavanl ve duvarlarnda dikdrtgen niler olan esas mezar odasndan olumaktadr82. Altntepe Nekropolnde (Resim 5), imdiye dein incelenen en youn grup kaya mezarlardr. imdilik deerlendirme asndan ok erken olmakla birlikte, bunlar alann gitgide alalan gney ucunda, kayann ykselerek yzeye yaklat kesimde younlam gibidir. Saylar 33e ulaan irili ufakl kaya mezarlarnn tm daha nceden definecilerce, hatta kimleri de ok daha eski zamanlarda soyulmutur83. Tm yumuak kalkere kaznm olan kaya mezarlar ou kez ortak zelliklere sahiptir (Resim 6). Buna karlk yn, boyutlar ve iilik asndan birbirinden olduka farkldr. Toprak altndaki tm mezarlara 0.90 x 0.90 m. boyutlarnda kuyu biimli bir dromosla girilebilmektedir. ou kez zenli iilik gsteren dromos ukurlar byk bir ounlukla mezar odalarnn ksa duvarlarndan birinin nne almtr; genellikle daha alaktaki bir odaya, tek bir rnekte de iki ayr odaya geit salarlar. Bazen silmeli olan kap geitleri dikine yerletirilmi, kum tandan ince uzun levhalarla rtldr. Mezarlar daima tek odal ve farkl yksekliktedir; boyutlar orantl olarak bu ykseklik 2.00 m. ila 0.86 m. arasnda deiir. Dzgn dikdrtgenimsi plan veren yalnzca bir mezar bulunmutur. ki rnek de grece dzenli bir drtgen plana sahiptir. Bunlarn dnda tm odalar, imdiye dein tannan, daha ok kalelerin eteklerindeki kayalklara oyulmu, resmi grnml Urartu mezarlarndan olduka farkl biimde, son derecede kaba iiliktedir: Elips, yuvarlak, L biimli, kabaca karemsi ya da biimsiz bir oyuk eklinde olanlar vardr84.

82 83

Salvini, 2006:164 Sevin ve dig., 1999:423 84 Sevin ve dig., 1999:423

29

Birka dnda genellikle bugne dein fazla tannmayan kaba ve dzensiz planlaryla dikkati eken mezarlardan bir baka ilgin grup da yarm braklm olanlardr. Bunlar bazen yalnzca bir dromos ukuru, bazen de bir kap ve oda olarak kazlmaya balanan s bir oyuktan ibarettir. Anlaldna gre yeni bir mezarn yapm srasnda ta ustalar nce salam bir kaya yz bulmular ve buray dik ve dzgn bir ukur olarak kazmaya girimilerdir. lemin ilk aamalarnda kaya damarnn ince olduu anlald takdirde oyma ilemine derhal son verilmitir85. Elaz ve evresinde saptanm kaya mezarlarnn says 10 kadardr. Bunlardan eyalet merkezi olarak tanttmz Palu kalesindeki mezar ile giriinde II. Rusa yazt bulunan Mazgirt/Kalekydeki bir mezarn Urartu Krall dneminde yapld konusunda fazla bir kuku yoktur.

4.6.2.1. elikli
lk bakta Urartu mezar dedirtebilecek unsurlar ieren Memitan (elikli) kaya odasnn ayrntlca incelendiinde bir kaya kilisesi olduu rahatlkla anlalmaktadr. Yap-kiliselerde gerektii gibi-dou-bat dorultusunda alm ve dou duvara da ana ni almtr. Dem salt konumuyla deil, kuzey i yanndan ieri alan bir i nile de Urartuda rnei olmayan ok farkl bir yap gsterir. Bu tr ni uygulamalar kilise ve apellerde vardr. rnein, Frigyadaki Kad Kaya kilisesi ana niinin eliklide olduu gibi kuzey yannda ikinci bir i ni almtr. Ya da Hala Manastr ana niinin iinde alan kk ikinci ni gibi. Bat duvarnda dzenlenmi st kavisli, byk boyutlu ni birlikte tasarlanm ve profillenmitir. Benzer dzenlemeler Kapadokya ve Frigya kaya kiliselerinde vardr. Yan odalardaki silmeli tokalar ise Urartuda olduu gibi dzenlenmitir86.

85 86

Sevin ve dig., 1999:423 evik, 2000:2526

30

4.6.2.2. Van
Van Ovasnda yaln kayalklar zerinde ykselen Van Kalesi ve kalenin gneyinde uzanan eski Van ehri, M.. 9. y. y. dan, 1. Dnya Sava sonuna kadar kesintisiz olarak 2800 yl iskn edilmi, grkemli bir ak hava mzesidir87. Schulzun almas, Van Kalesinde kayalar iine oyulmu kral mezar odalarn ve daha bir sr kalenin tanmn da iermektedir88. (izim 13) I. mezar, I. Argiti Mezar (Resim 7), Horhor mezar Bakent kayalklarnn en bat ucunda yeralr. Kayalk yzeyine alan 24 basamakl mezar yoluyla ulalr. lk yan oda 3.40x2.75x2.60 m; dou arka oda 3.65x3.00x2.70 m; bat arka oda 3.60x3.00x2.70 m; bat yan odalar ise 3.60x3.10x2.72 m boyutlarndadr89.(izim14) II. mezar Neft Kuyu Mezar, Kalenin gney yzndeki 25 m. uzunlukta ve 8.60 m. genilikteki byk alann kuzey duvarnda oluturulan dev erevenin ortasna almtr. Ana oda, yan duvarlarndan birer, arka duvarlarndan iki odaya geit verir. (izim 15) III. kale Mezar, Van Kalesi kayalklarnn gney yznde ve kuzey duvarnda II nolu mezarn yer ald byk dzln bat duvarndadr. Dier mezarda olduu gibi, giri tm kayal kapsayan byk bir erevenin iine almtr. (izim 16) IV. Dou Odalar Mezar Byk Maara da denilen mezar Kalenin dou yarsnn gney yzndeki sarp kayalklarn en stnde alan 22.00x7.00 m. boyutlarndaki dzlk nndedir. Buraya, indike genileyen 22 basamakla varlr. (izim 17), V. mezar, II ve III nolu mezarlarn bulunduu byk dzln gneydou kesinin 3.00 m altndaki kayaln gney yzne almtr. VI. Kk Horhor Mezar, mezarn n alansz giriine, basamaklar bugn tamamen anm, tehlikeli
87 88

Tarhan, 1985:180 Girginer, 1991:13 89 evik, 2000:112

31

mezar yoluyla ulalr. VII. Kremasyon Mezar, Bakent kayalklarnn gneydou ucunda yer alr90.

4.6.2.3. Hahamkaya
n yarlar tamamen kopmu, niteliksiz, tek odal kaya yaplarnn ilerinde herhangi bir dem yoktur. Hibir Urartu kalnts olmayan bir blgede ve gvenli bir vadinin iindeki konumlar yannda iilikleri ve biri birine geilebilen tekli ve oklu yaln odalar Ortaa snaklar izlenimi vermektedir. Erzurum blgesinde bu tr yerleimlere ska rastlanmaktadr. zellikle Karayaznn kayalk vadilerinde snaklar, evler ve hatta ahrlarn kayadan oyulduu grlmektedir91.

4.6.2.4. Alieyrek
Bizans kaya iiliklerinin younlukla bulunduu vadide yer alan kaya odas, apsisi, vaftiz ana kk emanet odalar ve tasaryla kk bir kaya apelidir. Kaya iilii ve genel tasaryla ierdii apel demleri bunu dorularken, asl odann yan duvarlarnda bulunan karlkl ikier payanda odann tek evrede apel olarak oyulduunu gstermektedir. nk Urartu kaya mezarlarnda payanda elaman yoktur. Bu rnekte dlen hata ise tekniktir. zellikle ana odann, Urartu ann dzgn kaya iiliindeki duvarlara sahip olduu belirtilmektedir. Oysa Bizans plasterlerinin oluturulabilmesi iin duvarlarn, sz konusu kntlar dnda kalan ksmlarnn oyulmas gerekmektedir ki, bu da, kaya mezar duvarlar olarak belirtilen ksmlarn asla erken olamayacan gstermektedir92.

4.6.2.5. Aa Oyumca (Kseky)


Kseky kaya odasn mezarlardan ayran en nemli fark, da aklklarnn fazlaldr. Odann yksekliince ve yarsndan fazla geniliince alan kocaman kap akl yetmezmi gibi birde iki keden klandrma penceresi alm ve oda bir mezar iin fazlasyla aydnlatlmtr. Yap, ana tasar ve ayrntlarda benzerlerine

90 91

evik, 2000:112 evik, 2000:26 92 evik, 2000:26

32

kaya kiliselerinde ve apellerinde bulunur: ki basamakla klan altarl nile duvardaki takalarla birlikte grnty tamamlamaktadr. Grme deki Kaya-Kilisedeki atlarl ni bu demin Hristiyan kiliselerinde, gerekliliine bal yaygnln rneklemektedir. Hangi kltrde olursa olsun hibir mezar odas pencerelerle aydnlanmamtr. Buna gerekte yoktur zaten. Bu, l odasnn gerektirdii kapalla, gizlilie ve korunmaya ynelik, beklenen ilevsel bir uygulamadr. Anadolu halknn Kristan adlandrmasnda olduu gibi ksz bir dnyadr mezar; gerektiinden salt kandillerle aydnlanan. Mezar mimarisinde pencere olamama karakteristii, kaya odalarnn mezar olup olmadnn belirlenmesinde de en nemli ayralardandr. Bir ayrl dnda antsal boyutlu, ok odal mezarlarn bile ana odalar ve zellikle arka odalarnda hibir k penceresi bulunmadn dndmzde, Kseky kaya odas da ller iin fazla aydnlktr. Ve zaten l yeri olabilecek bir dem de iermemektedir. Her ne kadar Urartuda ni ve de altar varsa da, buradaki uygulama Urartuya yabancdr ve kaya mezarlarnda benzer bulamaz. Ancak, kilise ve apellerin tamamnda, tapnmda ynlendirici olan ana apsislerinde, apsis ana kayasnda oyulmu olarak bu grnt vardr93.

4.6.2.6. Ferhat Evi


O. Belli ve V. Sevinin aratrmalarnda ahbuz yresinde saptadklar bu rnek belirleme sorunlarn en iyi yanstanlardandr. rnein, kesinlikle bir Urartu mezar olarak tanmlanamayaca, Urartuya m yoksa Akamenid dnemine mi tarihlenmesi gerektiinde sorunlar olduunu aratrclar da belirtmektedir. nk yuvarlak formlar, kubbeletirilmeye allan tavanlar ve arka arkaya dizili 4 odadan oluan plan Urartu mezar karakterine uymamaktadr. Ayrca duvarlarda bulunan tabanlar ve zemindeki ukurun sonradan yapldna ilikin de kukular vardr. Girite yeralan Kiril alfabesi ile yazlm yazlar ve kapnn iki yanndaki kadn-erkek balar da bu kukuyu oaltmaktadr. Kaya odalarnn Urartu olabileceinde en nemli unsur mezar kayalnn arkasnda bulunan okunamayacak kadar tahrip edilmi yazttr.
93

evik, 2000:28

33

Ancak yaztn mezar giriiyle ilgisiz bir yerde bulunmas da Urartudan iki rnekle tandmz yer seimine aykrdr94.

4.6.2.7. Pasinler
Kalenin sarp, gney kayalk yzndedir. Zor ulaml, iki odal ve iyi iiliklidir. Ana oda bat yan duvar bitiminde alan giriin tam karsnda ikinci bir yan oda ama giriimine ilikin izler vardr95.

4.6.2.8. Ermiler
Yerden 10 m yukarda alan tek odal mezara, 0.80x0.85 m boyutlarndaki yaln kapyla girilir. Bu tr mezarlar da soyulmu olmakla birlikte, plan anlay bunlarn bir, iki veya en ok kii iin yapldn dndrmektedir. Gnmze kadar Dou Anadoluda bulunan bu tr mezarlar genellikle ok odal kaya mezarlaryla birlikte ele alnm ve Urartu Dnemine tarihlenmitir96.(Resim8)

4.6.2.9. Kayaldere
Mu ili, Varto ilesi, Kayaldere Ky yaknnda, Bingl aynn Murata birletii yerde konumlanm Kale-tepe. Mezar giriine yaklak 5.00 m uzunluunda ve 2.00 m geniliinde, 4 basamakla sonlanan, dik yan duvarl bir rampayla varlr97.(izim 18) Mezar, sitadelin gney yamacnda yer alr. Odalar volkanik kayalara oyulmutur. Mezarn nnde kayalktan den byke ta girii kapatmtr. Kayaln yamacnda gneyde A Mezarnn dnda ok hasarl bir oda vardr98.

4.6.2.10. Atabindi
I. Mezar, kuzey-gney ynne uzanan kayaln gneydou ucunda; stten
94 95

evik, 2000:29 evik, 2000:124 96 evik, 2000:130 97 evik, 2000:115 98 Girginer, 1991:153

34

girili; kolay ulaml; girile birlikte drt odal; dzgn tasarl, iyi iiliklidir. Mezara, 1.23x0.80 mlik azla balayan 13 basamakl merdivenle inilir. (izim 19) II. mezar I. mezar ile ayn kayala ve ayn konumda almtr. i moloz dolmu 3.70 m, uzunluunda ve 1.80 m yksekliindeki giri yoluyla 5.10x6.70x2.30 m boyutlarndaki tek odaya ulalr99.

4.6.2.11. irinlikale
Erzincan ili, Tercan lesi, Esenevler Komunun 2 km gneybatsndaki kaletepe. (Resim 9) I. mezar, tepenin sarp dou yamac dibinde, dzeltilmi kaya yzndedir. Mezarlarn bakt hky Deresi ynnden kolaylkla ulalabilinen iki odal mezar iilikte niteliklidir(izim 20). II. mezar ayn kayalkta, ilk mezarn gneyindedir. Douya bakar100. (Resim 10)

4.6.2.12. Palu
Elaz ili, Palu lesinin 1 km dousunda, Murat kenarnda, Eski Palunun yasland kale-tepe. Kaya odalar 1910 ylnda LehmannHaupt tarafndan Felszimmer olarak belirtilmitir101. Palu mezarlar Sevin tarafndan iki grup altnda incelenmitir. Ortak bir yolla inilebilen 4 odal I. ve II. mezarlar bu blgeye zg kemerli girileri nedeniyle birinci grubu; III. mezar ise, ana odasnn yan duvarlarndaki 5 adet ni nedeniyle ikinci gruba konmutur. adet antsal kaya mezar Palu stadelinin olduka dik olan kuzeybat yznde yer almaktadr. Bunlardan I ve II no.lu mezarlara ayn yolla, daha alt seviyede olan III. no.lu olanna ise ayr bir yol ile inilmektedir102.

99

evik, 2000:116 evik, 2000:121 101 Lehmann-Haupt, 1910:467 102 Krolu, 1996:36
100

35

I. mezar (Resim 11), kalenin kuzeybat kaya yznn en sarp kesimindedir. 2 m geniliindeki n alana bu ynde alan kaya geidiyle varlr. Zor ulamldr, drt odal, iilii niteliklidir. Kabuk kayann oyularak oluturulan n alann ardndan, dzletirilmi kaya yzeyine alan 0.90x0.84x1.98 m. boyutlarndaki mezar giriinin kenar ite ve dta 0.150.20 m.lik silmelerle erevelidir. Kapnn yarm yksekliinde balayan yarm emberle sonlanr103. (izim 21) II. mezar (Resim 12), I. mezara ulaan yolun bitimindedir. Giri nnde, 2.45x2.50x2.43 m llerinde yalanc tonozlu bir n alan oluturulmu; eimli yol, n alan ve mezar ii yamur ve kar sularnn tad youn molozlarla dolmutur. (izim 22) III. mezar (Resim 13), kalenin kayalk yznn kuzeybatsnda almtr. Menua yaztnn yanndan inen anm ayakaklarla, tehlikeli bir yoldan ulalr104. (izim 23)

4.6.2.13. Mazgirt-Kaleky
Kaleky Kalesi, Mazgirt in 11 km dousunda, Tunceli ili snrlar iinde bulunmaktadr. Mezar, yksek ve dik yamal bir kayann arasna ina edilmitir. Bu kayann gney yzne ise, iki odal mezar yaplmtr. Van Kalesindeki Argiti odalarnda ve Paludaki kaya mezarlarnda olduu gibi zor bir girii vardr. Kemerli bir tavan olan dromostan sada 1.42 x 1.10 m. byklndeki bir kapdan ana odaya ular. Dromosun sol tarafnda, keye doru uzanan II. Rusann yazt bulunmaktadr105. (izim 24)

4.6.2.14. Kadembast
Vann Edremit Bucann gneyinde, Kadembast Mevkiinde yaplan yzey aratrmalarnda kaya mezar tespit edilmitir (Resim 14).
103 104

Yapc, 2004:187 evik, 2000:117 105 n, 1978:641

36

ilingirolu bu konuda, Kadembast mevkiinde yaplan yzey aratrmasnn en nemli sonucu burada bulunan bir kaya mezar olduunu, yaynlara gememi olan kaya mezarnn, Edremit Koyuna bakan kayalklarn cephesinde yer aldn belirtmitir. Mezarn girii bu dik kaya cephesi zerine almtr. Kaya mezarnn yer ald kayaln st ksmnda girie giden bir kaya merdivenin varl

saptanamamtr. Biri daha byk olmak zere iki ana mekandan oluan mezar yaklak 10x6 metre boyutlarndadr106.(izim 25)

4.6.2.15. Hasanova
I. nolu mezar, kyn 330 m gneyindeki alak kayaln dou yzne alan mezarn giri ksmnn tm km durumdadr. II. mezar ilk mezarla ayn kayalkta, onun yaklak 1.00 m gneyinde ve 0.65 m yukarsnda

almtr.(izim26) III. nolu mezar, kyn 5 km batsndaki Zirikale kayalklarnn gney yzne alan mezar, gizli konumlu, kolay ulamldr. ki odaldr107. ( Resim 15)

4.6.2.16. Marifet
Mezar, kayaln gney dik yznde, yerden yaklak 3.50 m yukarda almtr ( Resim 16). Zor ulaml, iki odal, iyi iiliklidir. 0.95x0.60x1.75 m. boyutlu kapyla 2.65x2.95x1.85 m. llerindeki ana odaya geilir. Odann tek ayrnts dou duvarndaki kap balang izleridir.(izim 27)

4.6.2.17. Doubayazt
Ar ili, Doubayazt lesinin 5 km dousundaki Eski Doubayaztn yasland Kale-tepe. (Resim 17) Mezar (izim 28) kalenin gneydousundaki sarp kayaln dibinde, yerden yaklak 8 m yukarda almtr. Zor ulaml, iki katl, her katnda tek odal iyi

106 107

ilingirolu, 1986:311 evik, 2000:122

37

iiliklidir108.

4.6.2.18. Umudum
lk drt kaya odas tamamen Bizans anda yaplm rneklerdir. Ancak, Umudumun (Klortepe) kaya iiliinde iki evre olduu grlmektedir. Umudumun tek kaya odas balangtan itibaren, iki ynden verilen k basamaklar ve sivri tonozlu n geni yz tamamen ak eyvanms avlusuyla armaya balar. nk ok kl ve eyvanl bir mezar rnei yoktur. Eyvann dar yznden kaya odasna girilir. Kaya odasnn n yznde duvarn tamamen farkl iilikte olduu ve ge dnemde iki de pencere ald iilik farkndan rahatlkla izlenir. Odadaki en nemli dem, tabannda sunu ana olan nitir. Urartu andan beri varolan odann duvar oyularak oluturulmutur. Urartu mezarlarnda sunu ana yaygndr. Ancak ni iinde ve bu iilik ve formda deil. Urartuda niler hep duvarn iine oyulur109. (Resim 18) Kalenin yer ald kayaln gneye bakan yzne oyulmu ve ok dzgn kaya iilii gsteren bir kaya mezar kalenin nemini vurgular. Yerleim yerinin farkl yerlerinde kayalara oyulmu farkl l ve ekillerde niler de vardr110. Urartu kaya mezarlarnn ikinci kullanmlarna ilikin, Atabindi mezarnn yznde kilise olarak kullanld dnemde alm kap, ya da Palu I mezar d kapsnda ge dnemde yaplan ykseltme amas gibi ok sayda rnek vardr. Bu tip iilikler Frigyada, mezar sonras kiliseye dntrlm onlarca rnekteki iilikleri artrr: rnein, Pimi Kaledeki Frig mezarnn dou duvar ortasna Bizans Dneminde, dibinde ukuru olan bir ni almtr111.

4.6.2.19. Yeniky
Kyn kuzeyinde ykselen Kale-Tepenin sarp kayal eteine alan mezar (Resim 19) ve stndeki ni gneybatya bakar. Kolay ulaml, tek odaldr. ilii
108 109

evik, 2000:120 evik, 2000:28 110 ilingirolu, 1982:191 111 evik, 2000:28

38

niteliklidir.

4.6.2.20. Ban
I. mezar, kalenin gneydousundaki sarp kayala alan mezara, ayn kesimde suya inen kaya tnelinden, kayalk yznde saa sapan 2.50 m uzunluundaki patikayla ulalr. II. mezar, kalenin kuzeybatsnda Perisuya inen dik kayalklardadr. Zor ulaml, tek odal, kt iiliklidir.

4.6.2.21. Daypnar
Mezar, kk bir kaya ktlesine almtr. Tek odal, iyi iiliklidir. Bugn ta, toprak ve suyla dolu olan mezarn duvarlar birbirine yuvarlak hatlarla baldr112. (Resim 20)

4.6.2.22. Aydnsu
Mezar, yaklak 10 m. apnda tek kayann gney yzne alan tek odal mezar, kolay ulaml ve niteliksizdir113.

4.6.2.23. Erbildi
Kayaln kuzey yanndan dnerek kan ayakaklar bir kaya dzlne, kayalk yzndeki ayak yerleri de bu kk alandan mezara gtrr114. (Resim 21)

4.6.3. Kmeleme
lk anda birok kmeye ayrlacakm gibi eitlilik gsteren kaya mezarlarnn, ayrntlca incelendiklerinde byle olmad grlr. Bunlar somut biimde salt ok odal ve Tek odal olarak iki ana balkta kmelenmektedir. Alt kmelerini i mimari demlerin belirleyebilecei dnlrse de bu demlere her iki trde de

112 113

evik, 2000:128 evik, 2000:128 114 evik, 2000:127

39

rastlanmas byle bir ayrm zorlatrr. Taka, seki, mihrap ya da sunu ana her iki kme mezarlarnda deikenlikler gsterir. Bunlar arasnda hibir mimari demi olmayan yaln rneklerin varl da alt kmelere ayrma zorluunu perinler. Bu zorlua karn baz demlerin kmelerden birinde younlat bellidir; tek odal mezarlarn ounlukla l-yatakl olduu gibi. Ksacas, kaya-mezarlarndan ok odal ve tek odal olma dnda kmeler oluturabilmek pek olas deildir. ki ana kme arasnda asal ayrc olan oda saysna bal olarak, her kme ayrntda baka zellikler de kazanr. rnein ok odal I. Kme mezarlarnda bir servis odasna gereksinildiinden, mezarn ana odas bir n oda gibi dzenlenmitir ve genellikle byk boyutlu ve nitelikli bu ana odada ayn zamanda l trenleri de yaplmaktadr115. ok odal kaya mezarlar, boyutlar bakmndan dikkat ekicidirler. Kaplar rahatlkla girilebilecek genilik ve yksekliktedir. Kukulu bir rnek dnda, kap genilii 0.60 ile 1.75 m; ykseklii ise 1.20 ile 2.80 m arasndadr. Ana odalar, 90 m2yi (12.40 x 7.27 m) aan Neftkuyudaki gibi, gerekten trensel uygulamalara hizmet edecek boyutlarda yaplmtr116. ok odal kaya mezarlar; Van Kalesi, Kayaldere ve Palu (izim 22) gibi antsal surlar, kare tapnaklar ve tarihlenebilir kk buluntularyla, Urartu devlet geleneini yanstan byk kentlerde bulunurlar117. Bu kmenin kendi iindeki kural bozuculuu i demlerle kalmaz; yerleim dna taan rnekleriyle, genelde yerleim kayalklarna oyulmu olmakla birleen zellie de aykr der118. Tek odal mezarlarn ok odal kaya mezarlarndan ayrlan en belirgin zellikleri, gm geleneinde ve bunun mezar mimarisine yansyan grntsnde ortaya kmaktadr: Tek odallar, ilerindeki seki/ yatak says kadar gm yaplmak amacyla yaplm olmaldr. Seki/l yataklar yan duvarlarda, yalnzca bir kiinin

115 116

evik, 2000:29-30 Krolu, 2008:23 117 Krolu, 2008:24 118 evik, 2000:29-30

40

yatrlaca geniliktedir. Bu durumda tek odal mezarlarn uzun sre kullanlmad ngrlebilir. Nitekim dik kayalk yzeylere yaplm olanlara inen patika yollarn bulunmamas bu deerlendirmeyi glendirir119. ok odal kaya mezarlar byk kale ve ynetim merkezlerinde bulunurken, tek odallar iin bir kale ile birlikte bulunmak nkoul deildir. rnein Aydnsu, Daypnar, Hacseli, Krdemlik, akalos ve Gkbelen gibi tek odal mezarlar olduka kolay ulalan noktalarda tek bana duran bir kaya ktlesi iine oyulmutur. Bunlar herhangi bir kale veya sur sisteminin korumas altnda deildir120.

4.6.4. Mezar Birimleri


Kk yaln tek odadan ok odal zenginlie dek farkl grntler veren kaya mezarlar, planlamada deiik kmeler oluturduklar gibi, ou zaman genel tasara kout oluan farkl i mimari demler de iermektedir. Mimari demlerin yorumu onlarn amacn bilmekle olasdr. Bu mezarsa eer, onu yapanlarn l tapnm ve gmme gelenei bilinmelidir ki, demlerin de ilevleri bilinebile. Urartu l gmmesine ilikin elimizde hibir yazl belge olmadndan, tre, Mezopotamya ve Anadolu yaztlar ve az saydaki buluntunun destei ile yorumlanabilen mezar mimarisi ve demleri yardmyla ancak anlalabilmektedir121. Mezarlar, iinde var olan odalarn saysna gre ok odal ve tek odal kaya mezarlar olarak iki alt gruba ayrlr. ok odal kaya mezarlar zellikle krali amal olarak planlanm ve Van Kalesinin gney dik yamacnda birka Urartu kral iin uygulanmlardr122.

4.6.4.1. Ana Oda


ok odal mezarlarda d kapnn ald, arka odalara geit veren, genellikle en byk boyutlu blmdr. Bu boyut Van-Horhor mezarndaki gibi 70 mlik bir alana ve yine Van-kalede de olduu gibi 5.50 mlik bir ykseklie ulalabilmektedir Ana odann biimi dier oda ve birimlerin oluumuna bal olarak
119 120

Krolu, 2008:31 Krolu, 2008:31 121 evik, 2000:31. 122 ilingirolu, 1997:89

41

deiir. Oda saylarnn en ok artt iki rnek olan Van-kale (izim 16) ve Kayalderede (izim 18) buna kout olarak yine geit ilevinde ikinci bir byk blm daha dzenlenmitir; bunlar her iki yaptta yine ana oda niteliindedir ve Kayaldere ana odalar arasndaki ikili gei ve kaledeki kapnn antsallyla salanarak bunlarn ilevde edeerlilii de vurgulanmtr. n odadaki tasarn ikincisinde yinelenmesiyle oluan zde yapsal zellikler de bu ilevsel edeerliliin kantdr. Tek tek ele alndklarnda, ana odalardan yan odalara geiin bir n odas olan pek ok mezardaki gibi enine dzenlenii de ilgintir. Bu dzenlemeden ama, ok sayda oday uzun duvara aarak ana kayann derinliini kullanmaktr. Van-Horhor ve Neftkuyu, Kayaldere ile Sangar ve Palu gibi birok mezarn uzun arka duvarlarndan birden ok arka odaya geilmektedir. Bir arka odas olan Palu III, irinlikale I ve Rezaiye mezarlarnda bile arka odann giriin karsndaki duvardan verilerek, dier iki yan duvara yelendii gzlemlenir123. Ana salon yln belli dnemlerinde veya mezar sahip ya da sahiplerinin lm gnlerinde yaplan merasimler iin kullanlm olmaldr. lye ve olaslkla bu merasimler yoluyla
124

tanrlara .

armaanlar

sunma

olay

bu

salon

iinde

gerekletirilmitir

Genellikle arka ve yan duvarlarndan odalara geit veren, zenli iilikli ve byk boyutlu ana odalar deiik dzenlemelerle de karmza kabilmektedirler. rnein, Kk Horhor diye bilinen bir Van mezarnn ince uzun ana odas yanna dizilmi tekneli blmden oluan plan ile bir eyvan yanstan ak n alan ve buna bal odasyla rneksiz ve kukulu Umudum mezar olduka farldrlar. Ana odada ge dnemlere ilikin baz iilikler de izlenmektedir. Bunlar, konut, snak ya da kilise kullanmna bal yeni oda ama abalarnn kalntlardr: Marifet rneinde, ana oda sa yan duvarnda erevesi izilen kap almadan braklmtr125.

123 124

evik, 2000:37 ilingirolu, 1997:89 125 evik, 2000:38

42

4.6.4.2. Arka ve Yan Odalar


Mezar planlamasna bal olarak ana odann herhangi bir duvarndan girilen deiik boyutlarda ve sayda kare ya da dikdrtgen biimli mezar odalardr. Duvarl takal Van-Horhor ve irinlikale (izim 20) gibi rneklerde arka odalar kare formda iken, giriten uzak duvarlarnda l yataklar alan Neftkuyu, kale ve Dou odalar ile Palu I ve Kalekyde dikdrtgenlemesi; bunlardan zellikle Neftkuyunun iinde takalar olan kuzeybat odasnn kare, l yataklaryla ilevlenen kuzeydou odasnn dikdrtgen oluu, bu oda biimlerinin i demlere baml olarak olutuu izlenimini uyandrsa bile, ayrlarn varl bunu karlamaya engeldir126. Yan odalar mezar iindeki farkl llere ait olmaldr. Gerektiinde yeni yan odalarn ilave edilebilmesi antsal kaya mezarlarnn farkl zamanlarda yeni gmler iin kullanldn gstermektedir. Argiti mezar, Paluda I No.lu mezar ve Kayaldere A mezarnda olduu gibi; bu yan odalardan biri alta doru genileyen derin bir ukur eklinde oyulmutur. Bu ukurlarda kurban kemiklerinin veya eski gmlere ait insan kemiklerinin depoland nerilmektedir. Van Kalesindeki Neft Kuyu mezarnda olduu gibi baz salonlar beik tonoz eklinde biimlendirilmitir127. Arka ve yan odalar, mezar sahipleri ve ailerinin l-odalardr. l yerlerinin al oluu, asl bu odalarn l gmme ilevinde arlkl olduunu, bu odalar dolmadka ana odaya l konulmadn gstermektedir. Genellikle n odaya gre daha alak ve niteliksiz bir grnt veren arka ve yan odalarn en iyi iilikli blmleri girileridir.

4.6.4.3. Giri ve Kaplar


Kolay ulaml dzlklerde yer alan rneklerde olmasna karn ounlukla stlerinde yerleimlerin kurulduu yksek kayalklarn sarp yzlerine alan mezarlar iin ou zaman kayalklarn yksek, ulalmas zor kesimlerinin seildii ve bu yerin de hibir yn kaygs olmadan bir kaya mezar amaya uygun doada olup olmadnn asal belirleyici anlalmaktadr. Zor ve yaln kayalklara alan

126 127

evik, 2000:38 ilingirolu, 1997:89

43

mezarlara, kayalk yznde oyulmu yollar ya da basamaklar/ayakaklarla ulalabilmektedir. Mezarlara kale dndan ulamak, yani trmanmak genellikle olanakszdr. Bunlara salt, kale iinden alan yollarla varlmaktayd. Bu yolla mezarn gvenlii de salanm oluyordu. Van, Palu, Tanrvermi, Mazgirt ve Sangar mezarlar giri yollarn en iyi anlatan rneklerdir128. Antsal kaya mezarlarna, genellikle mezarn ekseninde yer alan, bir kap ile girilir. Kayaya oyulan kap akl ahap veya tun kap kanatlar ile kapatlm olmaldr. Birok mezarn giriinin iki yannda bulunan kayaya oyulmu sve yuvalar bu kaplar tayan dikmeler iindir. Giri kapsndan sonra ana salon ve bu salona bal birok yan oda mezarn temel plann oluturur129. lerinde trensel boyutlarda ana odalar olanlarda giriin, Van IVde olduu gibi, rahat giri-k salayan antsal boyutlarda olduu dikkati ekmektedir. Giri yollar ounlukla kap nnde bir giri n-alanyla sonlanmaktadr. Giri n alanlar tek bir kiinin hareket edebilecei boyutlarda olabildii gibi geni dzlkler biiminde de olabilmektedir. Yaplarn kimlikleri durumundaki giriler, doallkla mezarlarn nicelik ve niteliklerine kout biimlenmekte ve kmeleri oluturan zellikler arasnda yer almaktadr. ok odal grkemli bir kaya mezarndan niteliksiz bir giri beklenemeyecei gibi, tek odal yaln bir mezardan da grkemli bir giri beklenemez130. Mezar konumlar ve tasarlarna gre deikenlik gsteren girilerin yerel mimari geleneklerden de etkilenerek farkl kmeler oluturabildikleri gzlenir: Elaz-Bingl-Tunceli (Aa Frat) blgesindeki mezarlardan, Mergamendi ve

alakos gibi kk boyutlu ve niteliksiz iki rnek dnda kalan Palu I,II, Kaleky, Malazgirt II, Ban I,II ve Erbildi mezarlarnda kavisli sonlanan giri alnac oluturulmutur.

128 129

evik, 2000:31 ilingirolu, 1997:89 130 evik, 2000:31

44

Mezara n girdii tek akln bir ayrl dnda- kap olmas, mezar iinde aydnlatlmas gereken nemde birimlerin giri karsna ekilmesinin de nedenidir. Kapnn bu ilevi tapnaklarda belirgin bir biimde karmza kar. Giriin tam karsnda yer alan altlk ve stnde durduu varsaylan Tanr simgesi, kap kanatlar aldnda aydnlanyor ve bununla yaratlan gizemli ortamn odanda Tanryla buluuyordu. lerinde trenlerin dzenlenebilecei boyut byk, nodalar olan antsal kaya mezarlarnda gzlemlenen benzer dzenlemeler, Horhor ve Sangar gibi yaptlarla rneklenebilir131. Urartu kaya mezarlarnda, kaplara ilikin verilerin yetersizliine karn hangi kapnn ne yntemle kapatldn belirlemek g de deildir. Urartularn mezara koyduklar cesedi insan, hayvan ve doal tehlikelerden ya da cesetle birlikte mezara konulan deerli eyalar ve armaanlarn soygunculardan korumak iin yeterli nlem aldklar anlalmaktadr. Altntepe yeralt rme mezarlar, mezarlarn d kap ve hatta oda kaplarnn nasl kapal tutulduklarn gsteren nemli rneklerdendir: kili kapama sistemini oluturan ta bloklarn zenle salamca tasarlanm olmas, kapatmaya verilen nemi aka gstermektedir132. Kaya mezarlarnda kap kanatlarnn varln ve nasl altn gsteren ak izler vardr. Kap mili yuvalarna rastlanan Van IV, Palu I, Kaleky ve Ban I ile kapta yuvasna sahip Daypnar ve Atabindi I gibi mezarlar, kap kanatlarnn sanki genelde mezar plan ve giri tipine kout farkllklarda olduklarn gsterir gibidir. Palu I ve Kalekyde kap kanadna ilikin yuvalar i silmeye almken, Ban Ide mil yuvas d silme iindedir. Bunun anlam, ierde kap kanadnn alabilecei genilikte yeterli yeri olmayan Ban I gibi rneklerde kanat zorunlu olarak da almaktayd. Yeterli alan olduunda ilk tercihin ierden alan kapdan yana olduu anlalmaktadr. tilerek ie alan kap kanatlarnn sunduu kullanma kolayl ve zaten dar olan mezar n alanlarn kanatlarla igal etmemek tercihte nemli gerekeler olmakla birlikte, asal kayglar banda silmelerle antsallatrlm mezar kapsnn, d profiline kanatlar yerletirerek grkemi bozma kaygsnn yatt anlalmaktadr.
131 132

evik, 2000:32 evik, 2000:3133.

45

Tanrverdi IIde tek yanl silme bu kez da alan bir kapyla kar karya olduumuzu gsterir. Bu rnek Divrii I ile birlikte d yzeydeki tek yanl silmelerin de dorudan kap kanatlaryla ilgili olduunu gstermektedir. Kk boyutlu mezarlarda kapnn genellikle dtan kapatld dnlmelidir. Byk boyutlu mezarlarda antsal grntnn bozulmamasna ynelik olarak kap mili yuvalarnn i silmeye yerletirildiini Kaleky ve Palu I dorular. te ve dta kap kanad kullanlmayacak mezarlarn bazlarnda giriler srgl sistemde alan ta bloklarla kapatlmtr133. Antsal girileri olan ok odal kaya mezarlarnda ahap-bazen, belki de bronz kapl- kap kanatlar kullanld, Van, Kaleky, Palu mezarlarnda bugne ulaan izlerden bellidir. Bu izler de dikkat edilmesi gereken ey ge dnem iilikleridir. ounlukla Urartu sonras dnemlerde youn kulanm gren mezarlarda ilevine bal olarak en ok deiiklik kaplarda yaplmtr. ok byk boyutlu giri aklklarnn ta levhalarla kapanamayaca, bu kaplar iin tek kandnn bile ar gelecei anlalmaktadr. Kap kanatlar konusunda en ayrntl izler tayan Kudsdeki St. Etienne I mezarnda, giri i silme kelerinde tabana alan kap mili yuvalar salt kap kanatlarnn olduunu gstermekle kalmaz, i tarafa yerletirildiklerini ve ie aldklarn da en iyi biimde gsterir. Alp kapanabilen bir kapya ilikin mil yuvas benzeri bir ize rastlanmayan rnekler iin beklenen zm de Kayaldere mezar verir. Mezarda d kap ve oda kaplarnn, aklklar llerinde kesilmi ve ok iyi iilikli ta blokla kapatld, yerinde buluntularla kantlanmtr. Tek odal mezarlarda ise genelde kap akln kapama ynteminin kapak talaryla basite indirgendii anlalmaktadr. Bu kme mezarlarnn kap sistemlerini bir baka yntemle zmede yol gsterici rneklerden biri, yukarda da deinilen Daypnardr. Giriin tm i evresini dolanan kanalcln bir kapak tana ynelik olarak ald bellidir; Yaln bir mezarda kapya gsterilen bylesine bir zen,
133

evik, 2000:34

46

mezarn yer dzeyinde kolay girilebilirliiyle ilikilidir134. Atabindi I benzeri, stten girie sahip mezarlardan gnmze kalan izler, giri blmlerinin stne ou zaman bir kapak ta konulduunu gsterirken; Atabindi I ve Kale smail Aa mezarlar girilerindeki ereve, Doubayazt mezar alt kesime gei aklndan da anlalyor ki- kapak yuvas olarak yaplmlardr. Kapak, mezarn giriini gvenceye ald gibi bu trde beklenen, kar ve yamur sularnn dorudan ieri girmesi sakncasn gidermek iindir de. Salt kapakla yetinilmeyip, suyun geli ynne alan ve girii kuatan yarmay biimli bir kanalck da belli ki bu akntlar mezar giriinden uzaklatrmaya yneliktir. Urartu kaya mezarlarnda cephe mimarisine ou zaman nem verilmedii, hatta girilerin gizlendii

grlmektedir. Bulunduklar kaya yz ilenmeye uygun dzlkte olanlarda bile yzeylerde giri dnda bir iilik olmad dikkat eker. Urartu yalnlna uygun, cephesel mimariden kaa kart rnekler de vardr. Bunlardan ikisinde kabartmalarla, birinde dev panellerle nyze arlk verilmitir. Doubayazt mezar giriinin iki yanna ve stne ilenen kabartmalar, Yeniky mezar giri stnde yer alan ni iindeki kabartma, salt iki rnekle de olsa Urartuda kabartmalarla bezeli cephelerin de var olduunu gstermektedir135.

4.6.4.4. l Yerleri
Mezarlarn varolu nedenleri llerdir. Bu nedenle de onlarn istekleri ve gereksinimleri dorultusunda ve onlara zel demlerle donatlmtr l evleri. Mezarlarn yapl amalarna bal olarak, asal planlamada ilk gz nnde tutulan ve yakma (Cremation) ya da ceset gmme (Inhumation) olarak beliren gmme geleneinin biimlendirdii l yerleri doallkla mezar tasarn etkileyen ilk unsurlardandr. Dorudan mezar tabannn kullanm dnda, l koymaya ilikin demler urneler, l yataklar ve ana kayaya oyulan ya da bamsz duran lahitlerdir.

134 135

evik, 2000:36 evik, 2000:36

47

4.6.4.4.1. Urneler
Kaya oyuklarna ya da Karagndz K5de olduu gibi dorudan topraa konulduklarn da bildiimiz l kl ve kemiklerinin en ok urnelere doldurulduu bilinmektedir. ller bazen eyalaryla birlikte yaklmakta ve urnelere

doldurulmakta, tam yanmayan byk ceset paralar da tala paralanmaktayd. Bu ilemden sonra urnenin az bir ta ile kapatlmaktayd. Erivan, Idr, Dilkayada bu gelenei aydnlatc rnekler ortaya karlmtr. Her zaman ayn formda olmayan urneler ounlukla mutfak eyas arasndan seilip kullanlyordu136. Daima azlar yukar gelecek ekilde dz olarak yerletirilen urnelar biim ynnden bilinenleri yinelerler; Urartu iin tipik olanlar parlak krmz cilaldr, omuzlar zerinde tek, ikili ya da l deliklere yer verilmitir. Benzerlerine Idr, Nor-Are, Adilevaz ve Dilkayada rastlanan bu trden mezarlarda da llerle birlikte kimi armaanlara yer verildii, hatta cesedin giyinik olarak ziynet eyalaryla beraberce yakld, yakma iinden arta kalan paralarn urneler iine konduu anlalmaktadr. Kiisel ss eyalar arasnda ta boncuklu kolyeler, tuntan ss ineleri, yzkler ve bilezikler saylabilir. Bir ksm armaanlar ise urnenin dna braklmtr. Yaklmam olan bu grupta tuntan kemerler n sray alr. kiye katlanarak kullanlmaz duruma sokulmu olan kemerler kl kabnn d yzne bitiik olarak yerletirilmitir137. Kaya mezarlarnda l kl ve kemiklerinin konulduu urneler mezarn eitli yerlerine yerletirilebilmektedir. Duvarlarda zenle sralanmlarn yaygnl yannda mezar tabanna da yerletirildikleri, baz mezarlarn oda tabanlarnda yuvarlak dipli urnelerin durabilmesi iin alm oyuklardan da bilinmektedir. Takalar, l ana, l armaanlar ve baz mezar eyasnn konulduu yer olarak yklendikleri birok ileve kout mezarlarda en sk rastlanan i mimari demlerdir. ounlukla yakma urnelerinin yerletirildikleri l yeri ilevi yklenmilerdir. st dz ya da kavisli biten takalar mezarn tm duvarlarnda

136 137

evik, 2000:39 Sevin ve dig., 1999:424

48

olabilmektedir. Ayakta kullanm gz nne alnarak yerleri belirlenen takalarn daha yksek kodda dzenlenmilerine rahat ulaabilmek amacyla duvar diplerinde sekiler oluturulmutur138. Urneler genellikle ksa silindir boyunlu, az kenarlar da takn, yuvarlak gvdeli, omuzu delikli, pimi toprak ya da metal kaplardr ve arkeolojide yakma ocaklaryla birlikte yakma geleneinin en somut tanklar olarak bilinir. Urartuda ilk kez Idr, Arinberd ve Nor Are buluntularyla varlna tank olduumuz bu gelenein, yalnz halkn deil soylu snfn da benimsedii gmme biimi olduu en ak biimde Van I (Argiti), Van-VII (Kremation) , Atabindi I, irinkale II, Aliar, Altntepe (Resim 22) ve Erivan urne takalarndan anlalmtr. Takalara urnelerle birlikte l armaanlarnn da konulduu Altntepe II, Erivan ve Dedeli I mezarlarndan bilinir. l armaanlarnn ounlukla nodaya brakld savn, arka ve yan odalarda bulunan sekilerin varlyla bir arada savunabilmek gtr139.

4.6.4.4.2. l Yataklar
Yakma ile srdrlen ceset gmme geleneine uygun demler de yaplmtr. Saysal adan olduu gibi boyut ve nitelik olarak da biri birlerine gre baz kk farkllklar olabilen l yataklar iki biimde kmelenirler. 1-) Duvar iine oyulanlar 2-) Yerden ykselenler Van V, Palu I ve Kaleky ile rneklenen ilk kmede l yerleri mezar duvarlar ortasna, ie doru byk bir ni biiminde almaktadr. l yataklar ilevleri gerei dz bir yze sahiptir. Tanrverdi I ve Kaleky rneklerinde yatak d yanlarnda bir engel knts vardr. Bunda ama cesede gvenli bir yatak yaratmaktr. Yerden ykselen 2. kmede ise yataklar, oda tabannda, ceset boyutunda bir duvarna balantl uzanan ve baka benzerleriyle de kesiebilen sedir biiminde ana
138 139

evik, 2000:39-40 evik, 2000:40

49

kayaya oyuludurlar. ok odal mezarlarda, zellikle de tek odallarda oka rastlanan bu kme tek odallarda saysal olarak deikenlik gsterirken, ok odallarda salt basamakl ya da basamaksz olarak ayrlrlar. l yata olan tm mezarlarda oda boyutu belli ki, yatak says ve uzunluuna gre olumaktadr. ok odal byk boyutlu mezarlarda bile arka odalarn birbirlerinden ok ayrlmamalar bundandr. ok odal mezarlarda ounlukla arka ve yan odalarn kapdan uzak yan duvarlar boyunca ve giriin karsndaki arka duvarn ortasna alan byk boyutlu, tabanlarnda urne oyuklar da bulunmayan niler l yata ilevindedir.

4.6.4.4.3. Lahitler
I: Teknesi anakayadan oyulanlar ve II: Bamszlar olarak iki kmede incelenirler. I: Mezarlarn en sekin yerlerinde anakayaya oyulu tekneler Van-kale ve Kayaldere ile rneklenir. Yzeysel de olsa yer alt oyma mezarlarndan Kalecikde baka bir rnei olan bu dem yaygn deildir. Kayaldere mezarnn 3 nolu odasnn kuzeybatsnda sa yan duvara kout alan 0.75 m. derinliinde ve 1.50 m. uzunluundaki teknenin az evresince kapak oturma profili braklmtr. Kazlarda bu kapaktan kk bir para ele gemitir. Burney teknenin, asl mezar sahibinin, aile reisinin konulduu yer olduunu savlar. Ancak bu kukuludur. nk bu oda dipteki konumuyla ilk alan deil aksine son alandr. Ve bu en dip blmde ilk len atann yattn dnmek olanakszdr. Ayrca gm biimi, gmlenin byklne deil istee ve gelenee bal bir seenektir. Ve zaten lahit de bir yetikinin zor saca boyutlardadr. Tatan, ana kayaya ve zgn Altntepe iin nerdii ahap olanlar yannda, Patnosda ne tr bir mezarda ele getii bilinmeyen pimi-topraktan bir lahit teknesi ve Anadolu Medeniyetleri Mzesinde korunan deri kapl, kabartmal, bronz bir tekne, kaya mezarlarnda tanabilir bu tr teknelerin de beklenebilirliini gsterir.

50

Lahitlerde sorun, tan ve yerletirilitedir. Kaya mezarlarna genellikle dar ve uzun yollardan zorlukla geilerek ulald bilinmektedir. rnein Argiti mezarna inen merdivenlerin genilii yer yer 1.00 mnin altna dmektedir. Bylesine dar bir yoldan, tatan oyulmu bir lahitin elle tanarak geirilemeyecei bellidir. stelik kap genilikleri de ok zaman lahit giriine uygun deildir. Palu I ve II mezarlarnn kap genilikleri 0.901.00 m. arasndadr. Bu mezarlarda byk ve ar ta lahitlerden ok ahap ya da pimi toprak lahitlerin kullanlm olabilecei daha akla yakn grnmektedir. Ele geen iki ta lahitin de Altntepe yer alt rme mezarlarnda olduu unutulmamaldr. Bu tr mezarlarda zm farkldr. Mezar tamamen rlp st kapanmadan nce lahitler yerletiriliyor olmalyd. Zaten mezarn ve kaplarn lleri de bunun baka bir yolu olamayacan gstermektedir. Altntepe kitabnda 18 nolu izimden lldnde lahitlerin hibiri kapdan geememektedir140. lerinde l koymaya ilikin hibir mimari demin olmad Palu II, Divrii I. II. Mazgirt, I. II. Mergamendi ve randaki Zngir Kale, Kale smail Aa, Verahram, Karnyark II gibi rneklerde, sorunu tanabilir l tekneleri zerken, cesetlerin dorudan mezar tabanna yatrlm olduu da unutulmamaldr: Altntepe II nolu mezarda l mezarn gneybat kesiminde tabana yatrlmtr. n Urartu Karagndz oda mezarlarnda 20-80 aras deien cesetlerin bir kumaa sarl ya da giysili durumda mezar tabanna yatrld anlalmtr. Bu gelenein Asurda yaygnl bir yana, Urartunun Altntepe II ve Dedeli yeralt mezarlarnda ilk durumlaryla ele geen iskeletler bu gr dorular niteliktedir. Bu, hi l yeri olmayan mezarlar iin olduu kadar, gerekenden az sayda l yeri yaplan mezarlardaki ok sayda cesedin yeri ve gmlm biimi iin de bir zmdr141.

4.6.4.4.4. Toplama Birimleri


Kuyular, Mezarlarda en ok tartla gelen bu gizemli demler her zaman arka ve yan odalara yerletirilmitir. Kayaldere, Palu I, Atabindi, Marifet ve boyutlar farkl olsa da Kalekyde bulunan toplam 7 kuyuyla rneklenirler ve bunlardan sadece Kalekydeki kuyu, mezarlarn dnda yer alr.
140 141

evik, 2000:44 evik, 2000:45

51

Kuyulu rneklerin en nemlisi Kayalderedir: (izim 18) ki kuyuya sahip tek rnek olmakla birlikte, boyutlarda da ilk sray alr. Mezarn iki byk arka odasna yerletirilen kuyulardan, 5 nolu odadaki 6.90 m., 3 nolu odadaki ise 6.50 m. derinliktedir. ki kuyunun da az evresi kapak ta konulabilecek ekilde oyulmutur. Aa doru genileyerek inerler. Tabanlar 4 mden fazla dzlktr ve tabannda bir de ilevsel oyuk vardr. Palu I mezarnn arka odas kesine yerletirilen kare azl kuyunun biimi Kayalderedekiler gibi aa doru genilemektedir. Dolgu nedeniyle 2.90 mden fazlas grlemeyen kuyunun i duvarlar iyi tralanmtr: zenli bir kaya iilii gsterir. Kuyunun iindeki molozlar arasnda bulduumuz paralar bir araya getirildiinde 0.60x0.60 myi bulan dzgn blok, 0.60x0.60 m. llerindeki kuyu azna denk gelmektedir. Kapak bulunmam olsayd bile, kuyu aznn kapatlmadn yine de syleyebilecektik: Kare aklk kapan tam oturabilecei biimde profillendirilmitir142. Buluntusuzluk ve tm mezarlar ieren yaygnlkta olmaylar ilevleri konusunda kesin bir yargya varmamz gletirir. Yine de bu konuda baz neriler vardr: Burney sarn, lnn ikinci yaamnda kullanaca kutsal su kuyusu, atk kuyusu ve Piotrovski, Transkafkasya geleneinde kuyu biimli mezar odas olarak yorumlar. Adilcevaz H kayalndaki I nolu oygu mezarnda ortaya karlan, odann arkasna sprlm ceset artklar ve l eyalar, Urartuda, yenilere yer amak amacyla eski lleri mezar arkasna toplama geleneinin var olduunu dnmektedir. Ancak Adilcevaz mezarnda izlenen bu gelenein
143

kaya .

mezarlarndaki kuyularla karlandnda ilikin kesin veriler ele gememitir

Ik, kuyularn ilevi konusunda Hitit tantl bir neri getirir: Yer alt Tanrlarna ilikin kurban kuyusu, Hitit metinlerindeki kurban treni

anlatmlarndan yola karak savlanan bu dnce, kuyularn mezar iinde ikinci planda kallar yannda az yaplarndaki kk boyutluluk ve niteliksizlik nedeniyle trensel bir havaya uymamaktadr ve de Urartuda tantszdr. Hitit metinlerindeki bu trenlerin Boazkyde bile hala somut mimari bir karlk bulamamasna karn, trensel kuyularn ya da kuyu yaplarn artrd Hitit l
142 143

evik, 2000:46 evik, 2000:47

52

kltne ilikin riteller, konuya ayn boyutta baka yorumlar da getirebileceini gstermektedir144. Urartu kaya mezarlarnda bulunan kuyularn ilevi iin en uygun seenein atk kuyusu olduu grnmektedir. Kuyularn boyut ve saylar bunu baka bir adan destekler niteliktedir. En byk boyutlu iki kuyunun bir arada Kayalderede olmasnn tek nedeni bu mezarn Urartuda en byk boyutlu mezarlardan olmasdr. Yani, l geli younluuna uygun byklkte yaplmtr. Kayalderede ele geen birka para kemik ve birka kk buluntu dnda, kaya mezarlarndaki ukurlarn atk ilevli olduunu tam belgeleyecek buluntuya henz sahip deiliz. Ancak, Urartularn atalarna ait Karagndz n Urartu rnekleri bunu destekleyecek ok arpc grntler ierir145. Atk odalar, l klt tapnmlarna da sahne olan, byk boyutlu ve nitelikli ynetici mezarlarnda bu gereksinimin daha zenle ve fakl karlanaca doaldr. Buna bal olarak bu tr mezarlarda atk birimi, en uygun zm olarak atk kuyusu ya da ikincil nitelikte ve konumda bir atk odas biiminde karmza kmaktadr. Atk odasnn en gzel rnei dzensiz tasarna karn tamamen dzletirilerek bitirilmi duvar iiliiyle bu i iin ald kukusuz grnen Palu IIIn arka odasdr. leri kemiklerle dolu olarak ortaya karlm atk odalarna sahip St. Etienne mezarlar bu konuda en ak rnektirler146.

4.6.4.5. l Klt
Urartu l gmme geleneinin en nemli tanklar kukusuz kaya mezarlarndaki klt elemanlardr. Bugne dek ou bilinmeyen 47 kaya mezar ile toplam 50nin zerinde klt demi mezarlarn en nemli ve ilgin yanlarn oluturmakta ve bilinmeyene k tutmakla zgn bir yer almaktadrlar. Bunlar zde ayn amaca ynelik olmalarna karn, her mezarda farkl yapda olabilmektedirler. Atabindi I, Hasanova III ya da Sangardaki trden zenle dzenlenmi ve klt demlerinin birkan bir arada barndran mezar ii alanlarn yan sra, ayn ilevin
144 145

evik, 2000:47 evik, 2000:48 146 evik, 2000:49

53

yaln bir ukurla karland Pasinler, Hasanova II, Divrii I, II ve Yeniky gibi rneklerde vardr; bu demlerden tek birinin olmad mezarlar da147. Baz blgelerde younlaan rnekler olmasna karn, bunlarn hibiri tamamen bir yreye zg olmad anlalmaktadr. Tutakda rastlanan bir klt unsuruna Paluda, Kaleky ya da Vartodan bilinen bir mimari elamana Vanda, Mazgirtte rastlayabilmekteyiz. Dou Anadoluda derlenen, daha nce bilinenlerle birlikte toplam 46 kaya mezarnn 27sinde belgelenen klt demleri, ilk bakta ok eitli grnmelerine karn 3 ana kmeye ayrlmaktadr: Niler, anaklar ve Alanlar. Kaya mezarlarnn hem iinde hem de dnda rastlanabilen bu demlerden baka bir de Tekiller vardr: Bunlar I. Argiti mezar duvarlar boyunca eit aralklarla yerletirilen stilize hayat aalar, ayn mezarn ana odas ve Kayaldere mezar duvarlarnda alm simgesel basamaklar, Dou Bayazt mezar yzndeki kabartmalar ve Atabindi mezarlar st alanndaki oluklardr148. Niler, pek ok kltrde olduu gibi Urartu dininin de, tapnmn odakland, tanrya ynlendirici bu eski Anadolu klt unsurunun hem l ve hem de diri tapnmlarnda ok yaygn olarak kullanld Urartunun her bir yanna dalm ok sayda ve deiik formda niden anlalmaktadr. Salt llerle ilgili bir dem olmadndan mezarlarla ilgili ya da ilgisiz alanlarda bulunabilen niler, stelli-stelsiz ya da sunu anakl sunu anaksz olarak deiebilmektedir149. Stellerin daha ok llerle birlikte anldna tank olmamzla birlikte bir alann l kltyle ilikili olup olmadn salt stellerin ya da nilerin varlyla ne srmek de yanltr. Bu da mezarla ilgisi olmayan, Yeilal benzeri rneklerin varlndan anlalmaktadr. Ve zaten Alniuni ta atlyesinden bildiimiz tanabilir altlklar da rneklerin bilinenden ok daha yaygn olduunu gstermektedir. Ni ve steller arasnda bir birliktelik kural olamad, birbirlerine alas derecede benzeyen Meherkap ve Pagan (Yeilal) nilerinden bellidir. Pagan nii nnde l
147 148

evik, 2000:49-50 evik, 2000:50 149 evik, 2000:50

54

dzenlenmi dikme zvanalarna ilikin delikler varken Meherkapda bu yoktur. Yine Analkz nileri stelleriyle ele gemiken, Pertek, Umudum, Kemah gibi ok sayda ni stelsizdir. Bu olgu mezarlarda da kar karmza: Tapnm nii iinde stel grntsyle dzenlenen Sangara karn irinlikale nii stelsizdir150. Mezar d kmesini oluturan rnekler, mezarlarn yznde ya da yaknlarnda olabilmektedir. Atabindi, Umudum, ve Kalekyde niler mezarn yaknlarna yerletirilmiken, Van VII, Palu III, Yeniky ve Ban IIde de giri yzne almlardr. Atabindi kayalklarnn kuzeydou dibinde ve Umudum mezar kayalnn kuzeybat dibinde alan iki ni, alta doru genileyen, dz bitimli formlaryla birbirlerine konum ve biim asndan tam benzerken, dier rnekler bu ynlerden farkllarlar: Kalekyde mezar kayal bat yznde, ayn kodda yan yana alm iki mihrap, Altntepe dikmetalarn artrrcasna ince uzun ve st kavislidir. Kaleky rnei dnda bu tr niler yrme dzeyinde yaplmlardr ve de nlerinde trenlere uygun yeterli alanlar vardr. Hatta Atabindi niinin yannda, Analkz ve Meherkap nilerinin yanlarndaki, trene katlan din adamlarnn oturduklar ibkey oyulmu dzenlemeler bile vardr. Van VII, Palu III, Yeniky ve Ban II rnekleri zde dierleriyle ayn olmakla birlikte konum ve biimde baz farkllklar ierirler. Antsal cephe kaygsnda olmayan Urartu mezarlar aksine bu drt rnekte, girilerle birlikte zenle alan niler mezar cephelerini grkemli hale getirmitir. Mezar d kmesinin en arpclar olan Yeniky ve Palu III rnekleri, ni biiminde birbirleriyle tam benzerdirler. Ayrlklar konum ve bezemeden kaynaklanr: Paluda giri yanna, Yenikyde ise akln stne yerletirilmitir. Dier nemli farkllk da, Yeniky nii iine bir kabartmann yerletirilmi oluudur. Palu III rnei mezar giriinin hemen dou yannda almtr ve onunla ayn nalan paylar. Ni alta doru hafif geniler ve st kavislidir151.

150

151

evik, 2000:51 evik, 2000:52

55

anaklar, en youn rastlanan klt demleridir. Ad gibi, anak biiminde ana kayaya oyuludurlar. Yuvarlak form, Kalekyde olduu gibi zaman zaman

bozulabilmektedir. Burada nemli olan sunu amal anaklarla, urnelerin dik durabilmelerine ynelik alm oyuklarn ve dikmeta zvana yuvalarnn birbirlerine kartrlmamasdr. Bu karkl da demlerin farkl boyutlar ve formlar nlemektedir. Urne iin olanlar daha yzeysel ve kktr. Dikme yuvalar ise yuvarlak deildir. Boyutlar yannda, rnein, sunu anaklarnn tek durmalar, kmeler halinde de olabilen urne oyuklarna gre, mezarda yer seimi gibi baka bir fark oluturmaktadr. Mezarlarn i ve dnda rastlanan anaklarn en ilgin yanlar salt tabanda deil duvar ve tavanda da olabilmeleridir152. Dinamitle havaya uurulmu Srbahan mezar d paralarndan birinde, yanyana alm kt iilikli iki ukur; Hasanova III mezarnn hemen dnda oyulan anak ve Divrii I mezar kap dndaki ykseltiye zenle yerletirilmi anak bu trn mezar dnda almlarna rneklik ederken, Atabindinin st kayalnda saptanan delik, sanki d ve i sunu anaklarnn ne denli i ie olduunu anlatrcasna mezar n odasna almaktadr. Bu, mezar d l tapnmlarn ieriyle balantya sokan ok ilgin bir klt demidir. Ayn mezarn, i tapnm alan ortasna sunulara ynelik olarak bir kaya ana almtr. Bu arpc dzenleme, ana niin nnde yerleik anaklaryla irinlikale II ve Sangarda vardr. irinlikale I ve Palu III mezarlarnn ortak yanlar da bu mezarlardaki sunu anaklarnn hemen ana giriten sonra yerletirilmi olmasdr. Yeniky rneinde dem, anaklktan kp yuvarlak bir ukur halini almtr. Sunuya ilikin en byk boyutlu anak budur. Bu bymede, kutsal armaanlar braklp, kurbanlarn kesildii yer zelliini bugne dek yitirmemesinin de pay vardr. Kaleky ve Hasanova II mezarlarnda, ana oda tabannda ok sayda irili ufakl oyuk ve anak vardr. Ancak bu oyuklardan bazlar tabana yerletirilen urnelere aittir. Mezarlarn d ve ilerinde olabilen bu tr anaklarn sv,
153

zellikle .

de

su

sunusuna

ynelik

alm

olduklar

anlalmaktadr

152 153

evik, 2000:54-55 evik, 2000:55

56

Kaya anaklarna mezar duvarlar ve tavanlarnda da rastlanmaktadr. l kltne ilikin en gizemli rnekler duvar ve tavandakilerdir. Hibir ileve sahip olmayacak biimde salt simgesel olarak dzenlenmi bu trn bir rnei Hasanova III mezar arka odas tavanna oyulmutur. Dierlerinde olduu gibi formlar yuvarlaktr. Hasanova I mezar bu konuda en arpc rnei ierir. Mezar d duvar anaklarna Divrii ve Atabindi rneklik eder: Pertek ve Harput gibi daha birok ak hava tapnandan benzerlerinin bildiimiz, derinliksiz, kk boyutlu ve yuvarlak biimli anaklarn simgesel olduklar anlalmaktadr154. Alanlar, l kltne ilikin ni, anak, kuyu gibi demler yannda bir de mezarlarn dnda ve iinde onlarla organik bir ba iinde oluturulmu, deiik boyutlarda alanlar sz konusudur ki bunlar daha nce anlan demleri de ierirler. Mezar iinde olanlar, ok byk boyutlu tutulmu n odalar biiminde yansrlar. nemli merkezlerde karlalan ok odal mezarlarda olabilen bu salonlarn gmme yannda baka ilevler de yklendikleri, ierdikleri klt demlerinden bellidir. Bakent mezarlarnn byk boyutlu drd ile Atabindi, Kaleky, Kayaldere, Palu ve Sangar en iyi rnekleri oluturur. ounlukla mezar dnda da klt alanlarna sahiptirler. Bunlar belli ki l trenlerinde gerekli alan ihtiyacn karlayacak boyutlarda dzenlenmilerdir. Ve mezarn nitelii ve boyutlarna bal biimlenirler. erde yaplamayacak l yakma gibi trenlerin varl d klt alanlarn da zorunlu klmaktadr. Ve zaten tren iin gelen insanlarn, tapnaklara girmedikleri gibi bu mezarlara da giremedikleri dnlmelidir. Daha nce onlarca ynetici lsnn gmlm her yann deerli l armaanlar ve mezar eyalaryla dolu olduu mezara herkesin girememesi gerekir. Bu ii sadece din ve mezar grevlileri yapm olmaldr155. Van yakma mezar olarak bilinen ilk rnekte, birbiriyle balantl iki mezar n alanna, Kale kayalklarnn gneydou ucunda inilmektedir. nii 20si hala izlenebilen basamaklar salar. Mezar girii kodundaki ilk dzln, girii rahatlatmak iin alm olabilecei ileri srlebilirse de, buradan basamaklarla ulalan aa alann l kltne ilikin alm olmas gerektiinde kuku yoktur.
154 155

evik, 2000:56 evik, 2000:57

57

Kendi iinde de kademelenen alann alt konuna bir ayakakla inilmektedir. Hibir klt demi olmayan alanlarn mezar girii stnde bir boa boynuzu gibi iki yana uzanan, tapnm aral dnda bir ilev yklenemeyecek olan deme yneldii anlalmaktadr: Demin mezar giriiyle birlikte dzenlendii ve giri olmadan ulalmak istenen formu tek bana oluturamayaca bellidir. Van Neftkuyu ve kale mezarlarnn ortak nalanlar salt giri amacn aan boyutlardadr ve Neftkuyunun yzn ereveleyen byk panolar alann nemini vurgular niteliktedir. Van Dou odalar mezarnn nyz boyunca uzanan tren sekisi ile, yer seiminden iiliine ve mezar boyunca 7 myi aan enine dek her anlamda zenli mezar n alanna inen, ortalama 3.5 mlik antsal basamaklar burann trensel ilevinde kuku brakmaz156

4.6.5. Mimari Bezemeler ve Kabartmalar


Urartu kaya mezarlarnn en artc yanlarndan biri de, antsal boyutlar ve nitelikli iiliklerine karn i ve dta bezemesiz olmalardr. Salt iki kentte rastlanan ahap yknmesi kiri ular da bu yalnl bozacak boyutta deildir. stelik bu birka rnekte de bezeme sadece ierdedir: dardaki tasarlanm yalnl etkilemez. ou kltrde olduu gibi Urartuda da kaya mezarlar konut gibi dier yaplarn konstrksiyonlarndan etkilenmitir. l evi olarak dnlerine bal olarak, bu dnyadaki evleri taklit ederler. Bilinen Urartu konutlarnn tasarlar ile kaya mezarlarnn tasarlar arasndaki farklar da birinin kayaya oyulmu dierinin ise ina edilmi olmasndan kaynaklanr. Duvarlarnda mimari bezeme tayan rneklerden drd Bakentte, biri de Kalekydedir. Van-kale ve Neftkuyu ile Kaleky mezarlarnn ortak yanlar ilerinde ahap yap benzeri mimari bezemelere sahip olmalardr. kale ve Neftkuyuda tonoz balangc dili silmelerle evrelenmitir. Bunlar, konutlarda tavan tayan yarm yuvarlak kiri ularnn kayaya uygulanm biimleridir. kalede tek srada izlenen bezek, Neftkuyuda iftlemitir. Neftkuyunun dierlerinden farkl yan, arka odann

156

evik, 2000:57

58

da noda gibi iki sral kuakla evrilmi olmasdr. n odasnn daha yksek n yarsn vurgulayp ayrarak giri blmn antsallatran kiri ularyla Kaleky mezar bu mimari bezemenin en youn kullanld rnektir. Mezarda arka girii yandan iki sral bezeme kuayla evrilidir. Bu rneklerin ortak yanlar, bezemelerin sadece birbirine bal yuvarlaklardan olumas ve tavan duvarlardan ayran snrda kullanlm olmalardr157. Sadece Van-I Argiti mezaryla rneklenen bir bezeme daha vardr: Stilize hayat aac. Mezarn tm duvarlar boyunca her kap ve taka arasna birer bezek kaznmtr. Ayn dzlemde sralanan bezek ortalama 0.25 mlik kare alan oluturur. Kenarlar i bkeydir. Ortasnda bir delik oyulmutur. Ortadaki bu delik, bezeme yannda ilev de yklendiini gstermektedir. Urartuda bamsz yontu ve kabartma gibi plastik sanatlarn pek yaygn olmad bilinmektedir. Mezar yzne kabartma yapma geleneinin yaygn olmad da bu uygulamann yalnzca iki mezarda olmasndan anlalmaktadr. Ayrca, VanNeftkuyu ve Dou odalar mezar alnalarnn nitelikli bir kaya iiliiyle dzeltilmi ve hatta dev panellere blnm olmasna karn, bu ok uygun zeminlere kabartma yaplmamas ve benzeri dier rnekler bunu dorular. ki rnekten biri olan Yeniky mezar alnacna yerleik ni iindeki tek kabartmada, elleri nde profil duran, bir figr ilenmitir. Kabartmada byk oranda tahrip olduundan ayrntlca belirlenememektedir. Doubeyaztn iyi tannan kabartmasnn solundaki figrle benzeir. Ancak, bu bir ni iinde olmasyla farkllamaktadrlar. Geni bir alana yaylm, ok betili bir anlatm kua oluturulmas ile Doubeyazt rnei Urartuda tektir. Huff tarafndan ayrntlca tantlan mezarn kendisi de iki katl planyla Urartuda benzersizdir. Mezar bu yn ve konulu kabartmasyla benzerlerini Akamenid ardllarnda bulur158.

157 158

evik, 2000:71 evik, 2000:72

59

4.6.6. Kken Sorunlar ve Etkileim Alanlar


Genellikle soylulara ait olduu anlalan Urartu kaya mezarlar, bakent Tupa bata olmak zere devletin tm snrlarna yaylmasna ramen, bu tip mezarlarn nasl ortaya kt bilim evreleri tarafndan henz aklanamamtr.

4.6.6.1.Asur likisi
Kken saptamann ilk koulu, tarihsel ve corafik olarak yakn, kltr ve sanatta da sk ilikileri olan komu budunlara ynelmektedir. Bu balamda, ran, Kafkasya ve Anadoluda Urartu kaya mezarlarna ncl bir kaya mezar aramak bounadr. Bilinen tek rnek Yeni Asur ana tarihlenen (1100612) bir Asur yaptdr ki, o da kayalara oyulmu bir oda mezar deil, bir yer alt kuyu mezardr ve de tekildir, nc olamaz. Kayalarn iine, odalar biiminde oyulmu erken rnekler olmamasna karn, yeraltna talarla rlm Urartu ncesi oda mezarlar zellikle Asurda yaygdr. Bu trde Anadolu, Asur etkili ilk rnn Kltepe Ibde vermi, Hitit Gavurkalesinde srdrmtr. Erken Demir ada Van ve Patnos evresinde ska grlen, Urartu iindeki yaygnln Altntepe, Erivan, Aliar ve Tanktepe gibi rneklerle belgeleyen, yeraltna talarla rl tek ya da ok odal mezarlar; yapl tekniinde deilse bile, genel tasar, i dzenleme ve gm geleneinde kaya mezarlarndan ayrlmazlar.

4.6.6.2. Msr likisi


Urartu kaya mezarlarnn kkeni konusunda en tartmal kaynak Msrdr. Kaya mezar geleneinin yaygn olarak izlendii ve Urartu ncesi kaya mezarna sahip tek uygarlk olan Msrn Urartuya bu konuda nclk yapm olmas tarihsel ve zellikle corafi uzaklndan dolay olanaksz grnmektedir. Kzldenizin dousunda, Nil Vadisi boyunca yaylan Msrn kaya mezar geleneini aracsz verebilmesi zordur. Kald ki, Msr rnekleri tamamen farkl mimari ve teknik zellikler iermektedir. Ve kendi ilerinde bile sreklilikleri yoktur. nce ve ok uzun dromosla girilen, genellikle ierde stunlarn tad uzun mezar odalar Msr 60

tapnak mimarisiyle e grnm ierisindedir. Bu arpc ve farkl manzara Beni Hasan mezarllnda da hakimdir.

4.6.6.3. Mezopotamya-Dou Akdeniz


Nil Vadisinde durum byleyken, Akdenizin dou sahillerine,

Mezopotamyaya doru kldnda nemli bir nekropolle karlalr: Silwan, Kidron Vadisindeki Silwan Ky kayalklarnda 60 kaya mezarndan oluan zengin bir nekropol vardr. Bunlarla Urartu rneklerini karlatrmak, Urartu kaya mezarlarnn kkeni asndan byk nem tamaktadr. nk Ussishkin Urartu kaya mezarlarnn kkeninde Msr aramakta ve tayc olarak da Fenikelileri gstermektedir159.

4.6.6.4.Akamenid likisi
En erken kabartmasnda kanatl gne kursu iindeki betisine bir Urartu tac kondurmu olan Dareus I, Akamenidde grlecek baka Urartu etkilerinin de habercisiydi. Van kayalndaki, olaslkla en son mezar olarak da Akamenid dnemine geii kolaylatran Kk Horhor mezar, ince uzun bir n alana bal arka blmlerden oluan planyla, Dareus mezar yansra, III ve V nolu mezarlarla tam bir uyum iindedir. st dz rtl birok Urartu kaya mezar bu yaplaryla benzerlerini bulurken, Neftkuyu ve kale gibi tonozlu n odalar olan mezarlar da Akamenidde II ve VI nolu mezarlarla rneklenirler. Ana planlamadaki benzerlikler baz ayrntlara dek inebilmektedir: ou Urartu mezarnda karakteristik olan takalarn Dareus mezarnda da oluu bunu dorular, Altntepe ve Patnos rnekleriyle bildiimiz st yuvarlaklam lahit kapaklar Akamenidlerin II ve V nolu mezarlarndan da bilinir160.

159 160

evik, 2000:95 evik, 2000:98

61

4.6.6.5. Frig likisi


Kaya mezarlarnn yaylmada en gl atlm Urartu-Frig ilikilerinde yanslanr. Bu etkileim, Frig uygarlnn oluumuna ilikin sorunlarn zmnde de yol gsterici olur. Anadolunun kaya iiliinde dneminin en retkeni ve beceriklisi Urartularn baka sanat dallar yan sra kaya antlarnda da Friglere rneklik ettiklerine daha nce Lehmann-Haupt, Bittel, Von Loon ve Forbes gibi bilim adamlar da deinmilerdir. Doudan ve Anadoludan aldklarn Batya aktarmadaki roln baaryla oynayan Frigin, tarihsel ve kltrel olarak en ok i ie olduu topluluk Urartudur.

62

5. URARTU DNEM L GMME GELENEKLER


Tarih ncesi alardan beri kayalarn kutsall ve lmszl bilinmektedir. Eski dou toplumlarnda olduu gibi, Urartular da kayalarn salamlndan, kalc ve koruyucu gcnden yararlanmak amacyla zerine yazlar yazp, tasvirler yaptklar gibi, tanr ve kral kabartmalarn da kayalardan yaparak, varln sonsuza dein srecei inancnn kesinlik kazanmasn salamlardr. Bylece ruhun, resim ve kabartmalarda simgesel olarak yaadn dnyorlard. O alardaki yaygn olan inanca gre lmsz olan ta, deimeyen, yenilmeyen duraan yaamn simgesi olmutur. Yapraklanan ve yapraklarn yitiren aa ise, lm ve yaam evreleriyle birlikte dinamik yaamn simgesidir161. l gmme merasimleri ile ilgili bilgiler yazl kaynaklardan ok arkeolojik kazlardan elde edilen eitli buluntulardan salanabilmektedir. Ortaya kartlan mezarlar ve bu mezarlarn ina edildii mezarlk alanndaki veriler, kazlarda bulunan eitli betimli adak eyalar veya kemer, mifer, mhr gibi kiisel eyalar zerinde yar alan betimlemeler, Urartu l gmme gelenekleri konusundaki kaynaklarmzdr. Urartu mezarlarnn yer ald mezarlk alanlarnda, kaya mezarlarnn ilerinde veya nlerinde yaplan tapnmalar nemli bir yer tutar. Yukarda da belirtildii gibi son yllarda zellikle Van Karagndz, Van Kalesi Hyk, Dilkaya Hyk ve Ayanis Kalelerinde yrtlen arkeolojik kazlar, l gmme gelenekleri ile ilgili birok verinin gn na kartlmasn salamtr162. Urartu Krallnn dini, Anadolu ve komu devletlerin dinine sk skya baldr. Bu dinde yerli Urartu elerinden baka, Anadolu (Hurri ve Hitit), Mezopotamya (Assur-Babil) ve ran telerinde de sk sk rastlanmaktadr163. Urartu dini ile ilgili bilgileri iki kaynaktan renmekteyiz: 1) ivi yazl belgeler 2) Kabartma ve resim sanat.

161 162

Belli, 1982:237 ilingirolu, 1997:99 163 Belli, 1982:190

63

Tm Eski Dou toplumlarnda olduu gibi, Urartu toplumunun insan da, tanrlara ve doadaki eitli g sahiplerine bir takm hayvann adamakla kalmaz, onlara sk sk kurbanlar da sunar. Ehliletirilen hayvan trlerinin bir blmnn tanrlara ve ruhlara adanmasyla, o hayvan trnden oluan srnn bereketinin artacana inanlrd. Tanrlara kurban edilmek zere yln belli gnlerinde kesilen hayvanlarn yan sra, salgn hastalk, kurban kesilmi olmaldr164. Meher Kapdaki tanrlar listesinde 25. srada yer alan maaralar tanrs Airaini ye, Urartu krallar 1 sr, 2 koyun kurban etmekteydiler165. M.. 3. binde Smerlerden beri tm Eski Dou toplumlarnda olduu gibi Urartularda da yaygn bir gelenek halinde karlalan kutsal aa motifleri-lm korkusu ve ruhsal karklklar nedeniyle varln lmden sonra yeniden hayatn sreceine olan inancn karl olarak lmszl simgelemektedir166. Hayat aacnn tasvirli sanat eserlerinde benzeme esi olarak betimlenmesinin yan sra, dinsel ve koruyucu ilevinin de yadsnamayacak derecede fazla olduunu, hayat aacna yaplan ok saydaki klt trenlerini yanstan sahneler ak bir ekilde kantlamaktadr. rnein, askeri donatm oluturan silahlar zerindeki hayat aacna yaplan ilgin klt trenleri, tanrsal bir yaam yenilenmesini ve varln lmden sonra yeniden yaayacana olan inan geleneini ak bir biimde yanstmaktadr167. Urartularda l gmme gelenei ile ilgili bilgileri arkeolojik buluntulardan renebilmekteyiz. Urartu mezarlarnda yaplan kazlar soncunda iki tr l gmme geleneinin varl ortaya karlmtr: 1) Yakmadan gm-ceset gm ( inhumasyon ) 2) Yakarak gmme ( Kremasyon )
164 165

kuraklk, ktlk, ittifak, sefer hazrl

bayramlar, hasat mevsimi, galibiyet ve lmler yznden pek ok nedenlerle de

Belli, 1982:193 Belli, 1981:29 166 Belli, 1982:237 167 Belli, 1982:194

64

Urartu Blgesideki kaya mezarlarnn tm bo olarak gnmze ulamtr, Van Loon, Vandaki kaya mezarlarnn antik dnemlerde yamalandnn anlald bildirmektedir168. Gavurkale, Kalecik, Konakbey ve Kaml da incelenen tm mezarlar da nceden soyulmu olduu iin Kalecikteki tekneli mezar hari, cesetlerin mezar odasna ne biimde gmld ya da brakld, olas kremasyonlar ve l eyalar konusunda Sevin, elde fazla bilginin olmadn belirtmektedir. Ancak Patnos yresinden bir mezardan ele geirildii sylenen paralar halindeki pimi toprak tekne, baz Urartu Halk mezarlarnda cesetlerin, Assurdaki gibi, pimi toprak sandukalara yerletirilmi oluuna tanklk edebilir. lleri tatan lahitlere ya da kayaya oyulmu sanduka biimli ukurlara gmme detinin varl Altntepe, Kayaldere ve Van Kalesi kale Mezar bat odas ve Kalecik oda mezarndan bilinmekteyse de, Urartularda pimi topraktan teknelerin var olabilecei ilk kez ortaya kmaktadr. Gerek basit yapl Kalecik mezarnda karlalan kayaya oyulmu ve gerekse Patnos kkenli pimi toprak tekne, Urartu Halk mezarlarnda dnldnn aksine, gmnn yalnzca mezar odasnn taban zerine yaplmadna, soylu kiilerde olduu gibi, baz cesetlerin tekneler iine yerletirildiine iaret etmektedir. Adilcevaz oda mezarlarnda ortaya karlan iskeletler ve yakn urne iine braklarak gmlm birok lye ait kalntlar, bu mezarlarn tekrar tekrar kullanlm aile mezarlar olduunu gstermitir. Bylece, bu oda mezarlarn uzun bir sre kullanlm olduklar anlalmaktadr169. Urartular llerine ok sayda eya vermilerdir. Fakat bunlar genellikle kullanlm, eskimi, krlm eyalardr; hatta bir eyann paras veya paralardr. n, bu mezarlara braklan madeni kaplarn krlm veya eilmi olduklarn; bununda deerli eyann alnmasn nlemek iin dnlen bir tedbir olduunu ve bu dete dier birok eski kltrde de rastlandn bildirmektedir170.

168 169

Van Loon, 1966:60 n, 1974:445 170 zg, 1948:79

65

n, ayrca Urartularn llerine pek fazla nem vermediini, Adilcevazdaki mezardan rendiimizi, bu oda mezarda eskiden gmlm cesetlere ait kemikler, urneller ve krk paralar halinde l eyasna kark bir ekilde, sanki ple atlm gibi mezarn gerisine itildiini sylemektedir. Dedelideki oda mezar IIde bulunan iskelet ve Lite alan mezarda, cesetler hocker tarzda gmlmtr. nn bildirdiine gre, Dedeli oda mezar Ide iskeletler ok ypranm durumdadr ve iskeletlerin boylar bile tespit edilememitir, sadece kafataslar tannabilir durumda ele gemitir. ki iskelet de cinsiyetlerini belirten eyalarla birlikte bulunmutur. Birinci iskelet bir erkee, ikincisi de olaslkla eine aittir171. Kadn iskeleti de byk bir ihtimalle hocker tarzda gmlmtr. Kalasnda ele geen kemerin yannda eitli dokuma paralar ele geirilmitir. Kadn, vcudunun sol tarafna olaslkla da kocasna doru yatrlmtr. Mezarn giriinde, merdivenin sol tarafnda byk bir hayvan kemiine ve yanm (?) kemiklere rastlanlmtr. Lite de ceset gmler, hocker tarzndadr. Bu mezarlkta iskeletleri bir gen eklinde eviren 3 atn gms aa karlmtr. Hi birinde eya ele geirilememitir, bunlar topran aa yukar 2.30 m. altna basit bir ekilde gmlmlerdir. Altntepe III. mezarda erkek iskeleti hocker durumda gmlmtr. skeletin ba kuzeybatya bacaklar da gneydouya dorudur. kinci mezardaki kadnn ba douya, ayaklar gneybatya bakmaktadr. Bu, Urartu l gmme adetlerinde ynn nemi olmadn gstermektedir172. Habibuanda, urneler gm ukuruna dik yerletirilmilerdir. Urne olarak kullanlan kaplar, bir Hitit Mezarl olan Ilcadakilere benzer biimde toprak iine alm ukurlara yerletirilmi, etraf ve zeri toplanm iri talarla tamamen

171 172

n, 1978:666 zg, 1969:21

66

rtlmtr173. Habibuanda, talar bir taraftan mezar gizlerken, dier taraftan da urneleri d etkilerden korumaktadr174. Urartu Blgesi iinde bilinen tek urneli mezarlarn bulunduu nekropollerden Adilcevaz, Li ve Idr nekropollerinin ilk ikisinde durum biraz farkl iken, Idrdaki rnekler Habibuandaki urnelerin bu ekil gizlenmesinde en yakn paralellerdir. Bu nekropollerde urneler farkl yerletirilmilerdir: Urne ya tek olarak bal bana bir mezarlardr ya da mezar odalarnn iinde ceset gmler baka urnelerle bir aradadrlar. grlmektedir175. zellikle Idr (izim 10) ve Lite (izim 12) ele geen urnelerde olduu gibi, Habibua nekropolnde de urnelerin az ters evrilmi bir anakla kapatlmtr. Ika gre, Demir anda Assurda ve randa da grlen bu Urnelerin farkl yerletirilmeleri Frig Mezarlarnda da

gelenein Anadoludaki ncleri Ilca ve Osmankayas mezarlarnn sakinleri olmaldr. 3 nolu mezardaki urnenin omuzu zerinde tek bir delik vardr. Bu delik Urartu Dnemi Mezarlarnda ele geen, iinde yaklm cesedin kl ve kemik artklarnn konulduu farkl formlardaki pimi toprak veya bronz kaplarn hemen hepsinde bazen omuzda, bazen de karn hizasnda tek ya da ift delikler; Anadoluda Eski Tun andan tibaren Urartulara kadar devam eden bir l gmme geleneidir. Barnettin de bu deliklerin fonksiyonunu aklad gibi, bu dnce bu kez Grek dnyasnda, zellikle mezar eyas olarak kullanlm beyaz zeminli lekythoslar zerinde tasvir edilmi sahnelerle desteklenmektedir176. Barnett, Idrdaki kremasyon detinin bu blgeye zg olduunu, fakat

Suriye ve Mezopotamyada ise yaygn olduunu bildirmektedir. Bu gelenek, Gney Kafkasyada bilinmiyordu. Kremasyon, Orta Avrupada, Neolitik Dnemde

173 174

Orthmann, 1967:35 Ik,1987:554 175 Ik, 1987:555 176 Ik, 1987:556

67

kullanlmtr. Mezopotamya ve Suriyede ise, erken dnemlerde grlr177. irinkalede stel iin ayrlm nilerde, libasyonun l klt iin yapld anlalmtr. Bu, Tupa yaknlarndaki Sangarda da stel iin ayrlm nilere benzer178. Bu yerin altna alan ukurlara dier bir rnek de, Paluda I; kaya mezarnn 3. odasndadr. Baka bir benzeri, Tupa- Argiti I mezarnda taban altna yaplmtr. Bu ilgin kuyularn fonksiyonu Burney tarafndan su klt veya at kurban ile balantl olarak aklanmaya allmtr179. Vandaki kaya odasnn ise, bir Columbariumdaki urneler iine konmu yanm cesetlerin de Urartu soylularna ait olduu dnlebilir, nk yoksul ya da zengin halk tabakalarndan fertlerin ya da geni ailelerin, kendilerine mezar olarak bu derecede byk ve iyi ilenmi bir ant mezar yaptramayacaklar, bu ant mezar da bakentin kayalk yamalar zerine ina edemeyecekleri kabul edilmelidir180. Kleiss, Karnyarktaki kaya odasnn olaslkla l kltne hizmet ettiini; odann iindeki, kuyularn Dou Anadoludaki Kayalderenin Urartu mezarlarnda da mevcudiyetini ve Karnyarktakinin daha itinal ilendiini bildirmektedir181. Van Gl nn kuzeydou kylar zerindeki Ernis (nseli), 1935 ylndan beri, bir rastlant sonucunda ele geirilen, Van Mzesi ne getirilmi, ilerinde bazlar Eski Tun ana ait 30 kadar kap ve bunlarn buluntu yeri olduu kabul edilen bir ta sandk mezarla adn bilim dnyasna duyurmutur. Ernis (nseli), Evditepe ve bunlarn batsndaki Alacahan 19621964 yllarnda kazlm, 100 kadar extramural mezar ortaya karlmtr. Ernis-Evditepe de soyulmam durumda 20 mezar arasnda, iki farkl trn varl saptanmtr.

177 178

Barnett, 1963:194 Ik, 1987:507 179 Burney, 1966:107 180 Sevin, 1982:157 181 Kleiss-Hauptmann, 1976:36

68

a) Hemen hemen tm mezarlar tabanlarnda ovale yaklaan bir tasar gsterirler, yani uzun yan duvarlarn ortas ikin, ulara doru ise giderek daralan bir biimleri vardr. b) Duvarlar bindirme ya da arma tekniinde, yani szde kemerlidir. Arma teknii zellikle mezarlarn st sra talarnda belirgindir. Ar kapak tal, dz tavanldrlar. l eyalarna gre, Ernis-Evditepe nin ilk tre giren dromossuz mezarlar, kiisel ss eyalar ile birlikte silahlar da demirden retilmeye balad, rann Demir II Dnemi ile paralellik gstermektedir. ran da bu dnem yaklak olarak M.. 1000800 yllar arasna yerletirilmektedir. Hem seramikler, hem de silah ve kiisel ss eyalarndan oluan demir eserler, Ernis-Evditepe Nekropolndeki ilk grup mezarlarn imdilik n-Urartu dnemine ait olabileceini iaret etmektedirler; Sevinin bildirdiine gre, mezarlarn gerek mimari, gerek gmme gelenei ve

gerekse mezar eyalar ynnden, Urartu Dneminde bilinen zellikleri tamad grlr. Ernis-Evditepe mezarlarndan st ste gmler ierenlerin daha ok M.. 10. ve 9. y.y. n ilk yars iine tarihlenebileceine iaret etmektedir182. Ernis-Evditepe Nekropolnn ikinci mezar trn, dromoslu mezarlar oluturur. Yapm teknii asndan ilk tre girenlere benzeyen bu dromoslu mezarlar da tabanlarnda ovale yaklaan bir tasara, szde kemerli ve zeri ar kapak tal bir tavana sahip olup, mezar odalarndan ilkine bir basamakla inilir. Bindirme

tekniinde rlm duvarlar dnda, bu mezarlar, tasar ve zellikle de gm biimi asndan ilk gruptakilerden farkldrlar. Urartu Dnemi oda mezarlar ve bu mezarlardaki l gmme adetlerini andran zellikleriyle Ernis-Evditepe dromoslu mezarlarn, yalnzca mimari tanmlamalar ve gm biiminden yola karak-eer ada deillerse bu mezarlarn ilk gruptakilerden biraz daha sonraya alt olabileceine Sevin, inanmak istemektedir183.

182 183

Sevin, 1987:40 Sevin, 1987:40

69

6. L YAKMA MERASM
Urartuda gzlenen farkl mezar mimarilerinin, mezarn ait olduu halk topluluunun farkl l gmme geleneklerine bal olarak gelimi olmas ok doaldr. Yukarda da belirttiimiz gibi ayn halk topluluu iindeki farkl ekonomik yapdaki kiilere ait mezarlar kalite ve mimari adan farkllk gstermektedir. En masrafsz gm tarz basit toprak ve basit ta mezarlardr. llerin yaklarak bir urne iine koyulmas ve bylece Dilkayada olduu gibi dorudan topraa ve ya Idr mezarlarndaki gibi yarklarna veya birok durumda her tr mezar iinde var olabilen niler iine koyulmalar da yaygn ve masrafl olmayan bir uygulama eklidir. Yakma gmnn genellikle fakir halk tabakas tarafndan benimsendii nerileri yaygndr. Yakmann Urartu topraklarnda yaayan bir halk topluluunun l gmme gelenei olabilecei, etnik olarak adlandramayacamz bu halkn yaklarak gmld varsaymlar arasndadr184. Urartu uygarlnda l-Yakma (kremasyon) detinin varl ve bu konunun ayrntlarna yeterince deinilmi deildir. lk olarak Idr, Arin-Berd, Nor-Are ve Altntepe nekropollerinin bulunuu sonucunda, Urartularn kremasyonu normal bir gmme biimi olarak kullandklar anlalm fakat bu gelenein yalnzca yada Urartu kkenli olmayan kimselerce benimsendii tartmaszca kabul edilmiti185. lnn yaklmas durumunda da ayn tr merasim ve tapnmann yaplp yaplmad kesin deildir. Urnelerin yannda veya iinde hayvan kemiklerinin bulunmam olmas farkl bir tapnma ekline iaret edebilir. Arkeolojik kazlar llerin mezarlk alanlar iinde yakldn ve yaklan kemiklerin toplanarak krma talar ile kk paralar haline getirildiklerini gstermitir. Kltlen kemikler ve kller bir urnenin iine konularak mezarlk alanna gmlmtr. Urnelerin zerleri bir veya birden fazla anak veya kase ile rtlmtr. Bu duruma ait gzel rnekler Van Ayanis Kalesi ve Dilkaya kazlarndan elde edilmitir. Kalenin dousundaki yrtlen mezarlk kazlarnda bir urnenin zerinde dz durumda bir kse ve kseyi ters konularak rten ikinci bir kse bulunmutur. Dz duran ksenin iinde lye
184 185

ilingirolu, 1997:97 Sevin, 1982:151

70

sunulan l yemeinin var olduu rahatlkla nerilebilir. Bu durumda yakma merasimlerinde de l yemei merasiminin yapld dnlebilir. Urnelerin iinden elde edilen mhr, kpe, yzk, fibula gibi kiisel eyalar l armaanlar hakknda bilgi verirler. Urne iine konulamayacak kadar byk olan kemer ve mifer gibi eyalar ise katlanarak veya ezilerek urnenin hemen yanna braklmtr. Yakma gmlerin, bir neriye gre, ekonomik olarak daha dk dzeydeki insanlara ait olduu dnlrse merasimlerin ok gelimi ve zengin olmad nerilebilir. Ancak baz oda ve antsal kaya mezarlarnda gzlediimiz yakma gmler iin durum ayn olmamaldr186. llerin yaklarak gmlmelerinde, yakma derecesi, ileri, orta ve dk olmak zere e ayrlmaktadr. nsanlarn genellikle llerini yakmak suretiyle ortadan kaldrma adetleri, mezara gmme, rtp kapatma ve bir mlee (urneye) koyma biimleri ile farkl uygulama tipleri gstermektir. Denizin bildirdiine gre, bu ayrcalklar, yakarak l gmme detinin hibir zaman etnik bir gruba, zel bir topluma maledilemeyecek kadar yaygn olduunu gstermektedir187. Van-Dilkayada 1984 yl kazlarnda II nolu mezar olarak adlandrlan mezarda, iskelet ele gememitir. Mezar iinde olaslkla yanm iki adet kemik paras ile bir ocua ait, kahverengi renk alm bir di bulunmutur188. Dilkaya mezarlk alannda kremasyonun varlnn kantlandn bildiren ilingirolu, 1986 kazlarnda kremasyon trdeki mezarlarn hemen yannda bulunan "Yakma yeri" nin son derece lgin olduunu belirtmitir. Geni bir alana yaylan ve kalnl 1 myi aan yakma taban iinden kemikler ele gemitir. Kemiklerden anlaldna gre, yakma ya etli ya da etsiz, yl odunlar zerinde yaplmaktadr189. 1988 yl Van-Dilkaya Hynde, EE15 amasnn bat snrnda yine bir yanm toprak alan ele gemitir. 1.201.70 m. llerindeki bu alanda 0.06 m.

186 187

ilingirolu, 1997:102 Deniz, 1987:119 188 ilingirolu, 1986:154 189 ilingirolu, 1988:234

71

kalnlnda sert yanm bir katman aa karlmtr, "sz konusu alanda ele geen yanm insan kemikleri burasnn bir l yakma alan olduunu gsterebilir190. Van-Dilkayadaki basit toprak mezarlarn bazlarnn st birka yass tala rtlmtr. Bu mezarlarn bazlarnda ise ift gm tespit edilmitir191. Idrda ise, urnelere yaplan kremasyon gm trenleri Gney Kafkasyaya tamamen yabancdr. Baz aratrmaclar bunu Romallarla badatrrlar; ancak Columbariumun tarihi bu gibi tezleri tamamen rtmektedir192. (izim 10) Urartu mezar trlerinin hemen hepsinde yakma gm gelenei olabilecei, etnik olarak adlandramayacamz bu halkn yaklarak gmld varsaymlar arasndadr. Urartu mezar tiplerinin hemen hepsinde yakma gm geleneinin uyguland bilinmektedir. Hatta Van Kalesinin gneydou ucunda ina edilen bir kaya mezar iinde, yan duvarlarda yer alan niler iine urnelerin oturabilmesi iin alm 78 adet delik vardr. Ayn tr urne koyma yerleri Atabindi, irinlikale ve Dnerta mezarlarnda da grlebilir. Kaya mezar inasnn ekonomik baz glkleri beraberinde getirebilecei gerei dikkate alnrsa yakmann sadece fakirlere ait olmad nerilebilir. Dilkaya mezarlk alannda ayn oda mezar iinde inhumasyon ve kremaasyon uygulamasnn ayn anda var olduu kantlanmtr. Bir oda mezar iine gmlen kiilerin ayn aileye ait olma olasl, ayn aileden farkl insanlarn farkl eklinde gmlebildiklerini gstermektedir193.

190 191

ilingirolu, 1990:250 Gle, 1986:369 192 Barnett, 1963:193 193 ilingirolu, 1997:106

72

7. LBASYON MERASM
Mezarlk alanlarnda veya Van Kalesinde Anal-Kz ya da avutepedeki gibi baz ak hava kutsal alanlarnda gerekletirilen bir baka tapnma ekli, sv kurban (libasyon) merasimidir. Kurban kan, arap ve su kullanlarak yaplan libasyonlar, her trl dini trenlerde ve l gmme merasimleri srasnda uygulanm olmaldr. Kutsal alanlarda libasyon merasiminin yapldna dair en gzel rnek Altntepe kazlar ile ortaya kmtr194.(Resim 23) Steller nnde libasyon yapldna ait nemli bir baka kant, Meher Kap yaztnda bir sr ve bir koyun ile onurlandrlan ve bir Haldi kaps olduu bilinen Yeilaltaki kaya niinden elde edilir195.

7.1 Stellerinin Kkeni


Stelller nnde gerekletirilen sv kurban trenlerinin Urartuya nereden geldii kesin deildir. Yeilal rnekleri Urartuda en erkene tarihlenen libasyon stelleridir. zerinde yazt olan dier baz stellerin Urartu egemenlik sahas iinde farkl blgelere dikildii bilinmektedir. Ancak askeri faaliyetleri belgeleyen bu tr yazt-steller nnde herhangi bir merasim yaplp yaplmad bilinmemektedir. Urmiye Glnn gneyinde yer alan ve Kral Menua tarafndan, saltanatnn ilk yllarnda ele geirilerek Urartu topraklarna katlan Hasanlu yerleim yerinde benzer stellere ait rnekler bulunmutur196. (Resim 24) zg Altntepede grlen steller hakknda, mezarlarn kuzey dousunda ve I. mezara bitiik durumda, byk bir ak hava mabedi, daha dorusu, l klt ile ilgili steller sahas kefolundu 197olarak belirtmitir.(izim 29)

194 195

ilingirolu, 1997:102 ilingirolu, 1997:102 196 ilingirolu, 1997:106 197 zg, 1969:28

73

7.2 l Yemei
lnn gmlecei mezarn tr ne olursa olsun (basit toprak mezar, basit ta mezar, dromoslu veya dromossuz oda mezar veya antsal kaya mezar) gm srasnda dini bir merasim yaplm olmaldr. l ile ilgili kendi evinde ne gibi bir merasim yapld bilinmemektedir. Ancak baz mhr basklar zerindeki betimlemeler, lnn bir tabut iine koyularak bir araba stnde mezarlk alanna getirildiini gstermektedir. Mezarlk alanna getirilen ller iin yaplacak en nemli merasim l yemei merasimidir. l yemeinden nce yaplmas mmkn olan dua veya tapnmalar maalesef yazl kaynaklara yansmamtr. l yemeinin lnn mezara koyulmasndan sonra, ancak yemeklerden lye sunulabilmesini salamak amacyla mezarn kapak ta ile veya toprakla rtlebilmesinden nce yapld nerilebilir. zellikle Van Karagndz

mezarlarndan elde edilen veriler, l yemeinin bir blmnn kaplar iinde mezara koyulduunu gstermitir. ller iin hangi tr hayvanlar kurban edildiine ait birok kabartma mevcuttur. Bu kabartmalara gre kurbanlk iin zellikle boa ve kei tercih edilmitir. Kurbanlk hayvanlarn mezarlk alann iinde mi kesildikleri kesin deildir198. l yemekleri srasnda yemeklerin tanrlara veya llere sunulmasnda sunu masalarnn kullanlp kullanlmadn bilemiyoruz. Ancak birok Urartu tun kemeri veya adak levhas zerinde l ziyafetlerinin byle masalarda gerekletii grlmektedir199.(izim 30)

198 199

ilingirolu, 1997:99 ilingirolu, 1997:102

74

8. URARTU DNEM MEZAR BULUNTULARI


n tarih Anadolusunda mezarlara eya brakmak, llere yemek, iki sunmak ve dnyada iine yarayan eyay beraberinde gtrmesini salama deti vardr200. Her dnemde nitelikli, antsal mezarlar soylularn ve niteliksiz, basit olanlarn da yoksul halkn mezarlar olduu ounlukla dorudur. Ancak, mezar mimarisinin tasar ve biiminde olduu gibi, mezar buluntularnn da cins ve niteliine bakarak sahibi hakknda doru bilgi almak da her zaman mmkn deildir. rnein, epidemik nedenlerle lm ya da sulu olduundan cezalandrlm bir soyluya yaln bir mezar yaptrabilecei gibi, sava kahraman bir yoksula ya da fakir bir ailenin erken yitirilen ok sevgili tek ocuuna da nitelikli bir mezar yaptrlabilir. Buluntu ve mezar niteliini etkileyecek baka nedenler de vardr: Avc, tccar, sr sahibi gibi evinden uzaklarda lm kimseler de, aile mezarlnda ya da gereken nitelikte bir mezarda ve buluntularla gmlm olmayabilir. Ve de birok kiinin hayattayken cenaze trenine ilikin vasiyette bulunduu da dnlrse, mezar ve buluntular umulmadk sonular verebilir201. Yukardakilere benzer daha pek ok olaand etken sralanabilir, ancak bunlar olaanddr, yanlma paylardr ve genel kural bozmazlar. Mezar mimarisi ve buluntular genellikle sahibinin aynas durumundadr. Bunun da tesinde, salt lenin deil onun yaayan akrabalarnn da statsne ve gcne gstergedir mezarlar. Bu nedenle mezarlarn antsal ve zenle yaplmlklarnn nedeni yalnzca lenler deil, yaayanlardr da. Hemen tm soyulmu olarak gnmze gelen Urartu kaya mezarlarnda buluntudan sz etmek zordur. Ancak genel tasar ve mimari ayrntlar, soylu l gmmesine ilikin baz bilgiler verecek niteliktedir. Bu konuda en byk yardm kaya mezar olmayan rneklerden gelir. Kaya mezarlar olmamakla birlikte l gmme geleneinde onlardan ayrlmayan, Adilcevaz ve Dedeli gibi yer alt oygumezarlar tm buluntularyla ortaya karlmlardr. Altntepe yer alt rme200 201

zg, 1948:75 evik, 2000:73

75

mezarlar, zellikle III, Aliar ve Erivan zengin envanterleriyle Urartu gmme gelenei konusunda aydnlatc bilgiler verir. Kayaldere mezar da buluntu veren tek kaya mezar olmakla nemlidir202. Urartu mezarlarnda ele geen buluntular ilevlerine gre kmeye ayrlrlar: 123Mezar eyalar (Donatlar). lnn zel eyalar. l armaanlar.

8.1. Mezar Donatlar


Bu kmeyi demirba eyalar oluturur. Bunlar genellikle herhangi bir lye ait deillerdir. Tm ller iin mezara konulmu ortak eyalardr. Mimari adan ilikilerinde deindiimiz konut ve mezarlar arasndaki asl ortak yan ierdikleri donatlardr. ldkten sonra yaayacaklarna inanan Urartular mezarlarn evleri gibi demilerdir. Altntepe III nolu mezarda ele geen buluntular i dzenlemenin hangi boyutlarda olduunu aka gstermektedir203. Kayaldere mezarnda arta kalan buluntularn byk ksmnn mobilyalara ilikin olmas i donanm kaya mezarlar asndan dorulamaktadr. Masa ve sandalyeler bunlarn vazgeilmezleridir. Belirtilmesi gereken, bu mobilyalarn gnlk kullanm eyalarnn ok tesinde, olduka deerli metallerle sslenip salamlatrlm zel mezar donatlarn da ierdiidir. Adilcevaz ve Dedelide de ele geen masa ve sandalyeler bunun, byk boyutlu her mezarda beklenecek denli yaygn olduunu gsterirken, Altntepe ve Erivan rnekleri, mobilya ve dier eyalarn bir araya getirilip mezarlarn tam anlamyla evletirildiini belgelerken, Altntepe 2 ve 3 nolu odalarda masa stlerinde yiyecek ve iecek kaplar yeralr. Kalecik mezarnda da yiyecek-iecek kaplar yine lnn ba yanna yere braklmtr. Belli ki bu, boyut ve niteliiyle masa ve sandalye koymaya uygun olmayan bir halk mezar farkdr ve kk boyutlu mezarlarda beklenendir. Erken
202 203

Burney, 1966:101 evik, 2000:78

76

Demir a Karagndz mezarlarnda, llerin yanna, iinde yiyecek iecek bulunan kaplar yerletirilmitir204.

8.1.1. Madeni Eserler


Urartu egemenlik sahas iinde yaplan arkeolojik kazlarda eitli madenlerden yaplm ok sayda eser ortaya karlmtr. Genellikle demir, bakr, altn ve gm gibi madenlerden veya tuntan retilen bu eserlerin sergiledikleri eitlilik ve stn teknoloji, Urartu Krallnn bir maden ileme ve retme merkezi olabilecei nerilerinin yaplmasn salamtr205. ller Altntepede mezarlara ya tek olarak ya prens ve prenses ayn mezar odasna, ta veya aatan yaplm dzgn lahitler iinde; ssl elbiseleriyle birlikte gmlmlerdir. Prenses lahdinde elbise ve gerdanla ait olan altndan, gmten ve kymetli talardan yaplm eitli ss eyasna, prens lahdinde de demir ve tuntan silahlara rastlanmtr. Bunlardan baka lahitler odasnda altn, gm, tun, demir, fildii, pimi toprak, ta ve fayanstan yaplm eitli eya, aa sandalye, silahlar bulunmutur. odann en bynde de sava beyin harp arabas, at koumu takmlar, madeni levhalar zerinde eitli tanrlarn tasvirleri, eitli dini ve geometrik motifle ssl tun kemerler, gm ve tun kaplama aa sandalyeler yerletirilmitir206. (Resim 25) Mezarlarda altn safihalar stnde insan bal, boa gvdeli kark varlklar, fayanstan Assurlu vazolar ve zellikle de aya stnde duran, az kenar boa balaryla ssl iri tun kazanlar, dier eyalara rnek verilebilir. Objenin kenarndaki delikler, bunun koum takmna takldn gstermektedir. zg,

kanatl at stnde duran tanr tasvirinin, Pegasus un menei iin ok nemli bir vesika olduunu, odann, harp arabasnn baz ksmlarna, tun ve demir silahlara gre de, lnn bir sava prens olduunu belirtmektedir207.

204 205

evik, 2000:78 ilingirolu, 1997:107 206 zg, 1969:6 207 zg, 1961:258

77

III. Mezarn 2. odasnda, erkek mezarnda l eyas yoktur. Elbiseye dikili olarak gmld tahmin edilen altn, gm ve tun dmeler, demir ok ular ve kalkan, lahdin dna braklmtr. ine kadnn giysili durumda gmld lahitte ise, elbiseyi ssleyen granlasyon tekniinde, iyi iilik gsteren, rozet motifleriyle bezeli, kurs biimli altn dmeler, altn levhacklar ve gerdanln altn ve kymetli talardan yaplm boncuklar ele gemitir. zg, bunlarn Altntepe deki ss eyalarnn en gzel rneklerini temsil ettiklerini bildirir. III. Mezarn 3. odasnda da iki ucu aslan ba eklinde olan 17 cm. uzunluunda som gm ubuk bulunmutur. zg, bu objenin, bir masay ssleyen paralardan biri olduunu sylemektedir. Her mezarda ve her odada olduka fazla sandalye, taht ve masa bulunmutur. Aa bacaklar, madeni ksmlarla kaplanmtr. Mobilya bacaklarnn ou boa aya veya aslan penesi eklindedir. Ar tun dkmler halindeki bu ayaklarn bazlarnda yere basan ksmlar koni biimlidir ve genelde gmtendir. zg, mezarlarda aslan bacaklarnn ounluunu, buna karlk sadece boa bacann bulunmu olmas, Urartularn mobilya ss olarak aslanpenelerini ok sevdiklerini gstermektedir, demitir208. Sevin, Urartu mlekiliinde kapaklarn nemli bir yer tuttuunu bildirdikten sonra buna, Assur kral II. Sargon un nl 8. seferi ( M. . 714 ) sonunda Muair tapnandan elde ettii ganimetler arasnda deerli madeni kapaklar da saydn kant olarak gsterir. Ayn ekilde iyi ilik gsteren madeni kapaklara Altntepe ve Idrda rastlanmtr209. Tun eyann bazlar stnde grlen ivi yazl kitabelerin, hem III.

mezarn, hem de dierlerinin tarihlenmesini temin ettiini bildiren zg, kitabelerin tam olarak korunamam olduunu ancak, tesadf olarak kral adlarnn eksiksiz ekilde okunabildiini belirtmektedir. Kitabelere gre, bu mezara gmlm olan bey, I. Rusann ( M..732 714 ) olu II. Argiti nin ( M..713 679 )adadr. Bu tarihi, mezar eyasnn ekil ve sluplar da dorulamaktadr. Bu netice, 1938 de bulunmu olan eserlere Barnett-Gke, Osten ve Bossert tarafndan teklif edilen

208 209

zg, 1969:24 Sevin, 1977:227

78

tarihlere de uyulmaktadr210. Mezarlarn platformdaki yerleri, ina edili tarz ve l eyalar aralarnda uzun bir srenin gemediini, bunlarn ayn slale veya aileye ait antsal mezarlar olduunu gstermektedir. zg, kronoloji asndan her zaman btn problemi bir anda zebilecek bir vesika olarak kabul edilmemesine ramen, Steinherrin I. mezarda bulunmu olan tun kaplardan biri stndeki kitabede Kilikya Kral Urikkinin ismini okuduunu bildirmektedir. zg, bu vesikann I. mezarn III. den daha eski olduu hakkndaki grnn doruladn; I. mezar ve Ak Hava Mabedinin de bundan az bir zaman nce na edildiini fakat henz kesin bir tarih teklif edilemeyeceini bildirmektedir211.

8.1.2. Seramik Eserler


1938 ylnda Lakein Vanda yapt kazlardan sonra, Urartu seramii mstakil bir aratrma konusu haline gelmitir212. Altntepe de Urartu Devrine ait 2 mimarlk kat tespit edilmitir. Bu yap katlarnda ele geen seramik belirli bir teknie ve ekillere sahiptir. Hamurlar, genelde koyu kiremit rengi veya pas krmzlndadr, irice tanelidir. Kaplar

mleki arknda ekillendirilmilerdir. Emre nin bildirdii gibi, Karmir Blur da bir mleki arknn bulunduu belirtilmektedir. Urartu ustalar kaplarn hamurundan ok, astar ve perdahna nem vermiler ve onlar bu yolla cazip hale getirmilerdir213. M. . 3. binde Bat Anadolu da, 2. bin ve l. binde de Orta Anadoluda grlen yonca azl testilerin Urartu Blgesinde de madeni rnekleri takliden yapldn, Toprakkale de bulunmu olan tun testi ve Altntepe de 3 nolu mezarda ele geen tun kulp ortaya koymaktadr. Emrenin bildirdiine gre, bunlar daima krmz astarl ve ok parlak perdahldrlar. Bu testilerin kulplar da madeni rneklerde

210 211

zg, 1961:260 zg, 1969:26 212 Emre, 1969:279 213 Emre, 1969:280

79

olduu gibi, dtan olukludur214. Yonca azl testiler de, Altntepe de tam ve paralar halinde grlrler. Bu kap ekli hem l eyas olarak mezarlarda, hem de mabede ait odalarda ele gemitir. Benzeri Toprakkalede, byk paralar halinde Karmir Blurun devlet depolarnda ve Idrda bulunmutur215. Altntepe de Eski yap katna ait olan seramikler, mezarlarda l eyas olarak, mabette adak olarak, depoda ve mabedin avlusuyla mabedin yan odalarn rten enkaz iinden ele gemitir. Yuvarlak azl, silindir boyunlu vazolarn dar ekik az kenarlar kaln profillidir. Bunlar hem mezar odalarna eya olarak braklmlar, hem de yaklm insan kllerinin saklanmasnda ve korunmasnda urne olarak kullanlmlardr. Bu amala kullanlm olan vazo, 3 nolu mezarn d duvar nnde ele gemitir216. Bu urneler K. Emre tarafndan iki tali forma ayrlmlardr; a) Yumurta gvdeli olanlar: Geni ve ksa boyunludurlar. Daima geni ve dz diplidirler. Boyun dibi ile karn genilii stndeki iki yatay izgi aras iki dalgal hatla ssldr. Bu bant iinde bir ift delik daima yan yana bulunur. Bu tli tipin paralellerine dier Urartu yerlemelerinde de rastlanmaktadr217. Bu tipte olanlar Altntepede 3 nolu lahitli odadan mezar odadan, 3. mezarn dndan ele gemilerdir. (izim 31a) b) ok yuvarlak gvdeli, dar ve uzun silindir boyunlu vazolarn, madeni

kaplarn tam taklidi olduunu ayn mezara braklan bir tun vazo ispat etmektedir. Bu tli tip Altntepe de 3. mezarn 3. odasndan ele gemitir218.(izim 31b)

214 215

Emre, 1969:283-284 Emre, 1969:283 216 Emre, 1969:280 217 Emre, 1969:280 218 zg, 1961:259

80

8.2. l Eyalar
lk adaki Dou toplumlarnda olduu gibi, Urartular'da da hayata doymayan gl bir yaama sevinci vard ve ldkten sonra da yeniden dirileceine inanlyordu. Bu nedenle mezarlar, oda ve ev biiminde yapld gibi, dier dnyada da bu dnyada yaad gibi yaanlacana inanldndan, ller salndaki eyalarla birlikte gmlyorlard, ancak, Hititlerin aksine, Urartularda bu gmme adetleri ve teki dnya dncesi ile ilgili elimizde en kk bir ivi yazl belge yoktur. Bu nedenle, Urartularda l gmme deti ile ilgili bilgileri arkeolojik buluntulardan renebilmekteyiz. Donatlar mezar, llerin tm gereksinimlerini karlayacak tamamlarken, llerin kiisel eyalaryla grnt tamamen evleir. Gerekten tam bir evde olduu gibidir mezar yaam Evde de her bir aile yesinin kendine zel eyalar vardr mezarda da. Mezar dzeni ve demirbalar, ilgili ailenin sosyal snf, dnemi ve kltrne ilikin izler verirken, kiisel eyalar da sahiplerinin cinsiyetlerinden meslek ve zelliklerine kadar pek ok bilgi ierirler. Bunlar lnn yaarken kulland eyalardr. Her zaman sahibinin yannda ya da stnde yer alr. ounlukla taklar, giysi malzemesi ve silahlardan oluur219. rnein, Altntepe III mezarnda, lahdin yannda bulunan kalkan, demir ok ular lnn sava bir erkek olduunu gsterirken, kadn lahdinde de cinsiyetine uygun olarak altn dmeler, pullar ve deerli eyalardan yaplm gerdanlk bulunmutur. Kadnn saraydan biri olduu rahatlkla anlalmaktadr. Bylece mezarlarda iskelet yapsyla saptanan cinsiyetler de dorulanr220. Altntepede 1938 ylnda topran kaymas ve anmas nedeniyle aa kan talar sken kyller tarafndan bulunan mezarn, iindeki l eyalar yama edilmitir221. 1956 da karayollar iileri tarafndan bulunan mezarda ise, mezara atdan kapak talarndan birini kaldrmak suretiyle girmiler ve l eyalarnn nemli bir
219 220

evik, 2000:79 evik, 2000:79 221 zg, 1969:11

81

blmnn kaybedilmesine, tahrip edilmesine neden olmulardr. Bu mezarda da bulunduu bildirilen eserlerden hi biri mzelere ulamamtr. n, Li in II. oda mezarnda odann temizlenmesi srasnda pimi toprak bir kandilin aa kartldn belirtmitir222. Dedeli mezar buluntularnn da ss eyas ve silahlardan olumas, mezarda kadn ve erkek cesetlerinin birlikte bulunduunu gsterir. Burada dier mezarlarda olmayan yaba ve saban ele gemesi, bu mezar sahibinin olaslkla toprakla uraan zengin bir ifti olduunda iz srmektedir. Kadnlar gibi erkeklerin de kulland birok taknn varl, salt bunlara gre cinsiyet belirlemede sakncalar yaratabilir ve baka buluntularla desteklenmesi gerekir. Bu durumda asl belirleyici iskelet olmaldr223.

8.3. l Armaanlar
Urartu mezarlar ve l gmme geleneini baka bir boyutta alglamamz salayan nemli bilgiler tar. Bu nc kmedir. ou zaman l eyalar ile birlikte deerlendirilen armaanlar, lnn ardnda brakt, yaayanlar tarafndan verilen nesnelerden oluur. Mezarda ou zaman birlikte bulunmalarna karn, lye zel verilmektedir: Armaann hangi lye ait olduu bazen bellidir. rnein, Altntepe III mezarnda ortak tun kazan iinde olmakla birlikte-prense verildii anlalan silahla, at heykelcikleri ve koum takmlarnn ve atlar seven sava biri iin seilen armaanlar olduklar anlalmaktadr. Bu armaanlar prensin yannda deil ilk odada yer alr. l armaanlarnn en ilgin yan salam braklmam olmalardr. Dedeli I, Adilcevaz ve Altntepe III yeralt mezarlarnda ele geen l armaanlarnn bazlar krlp bklmlerdir224. (Resim 25) alar boyu mezarlarn asal buluntular olma zelliini yitirmeyen kandiller, Urartuda da bu kural bozmazlar ve l armaanlar arasnda saysal stnlklerini korurlar. lgin bir gzlem de mezarlarda kandil saysnn l saysna paralel olduudur: Adilcevaz mezarndaki pimi topraktan yedi kandil saysal olarak,
222 223

n, 1978:653 evik, 2000:79 224 evik, 2000:80

82

mezardaki yedi urneye denk gelmektedir. Bu kural Li mezarnda da bozulmaz: Li II ve III mezarlarnda birer cesede kout birer kandil bulunmaktadr. Ancak, kandillerin armaan olma yannda aydnlatma amacyla da kullanld Adilcevaz mezarnda ele geen delikleri tortulu bir kandilden anlalmaktadr. Kandil saysnn bu denli baskn olmas l klt ve geleneine de baldr. Mezarda kandil yakmann klt boyutunda anlalabilmesi iin gnmze gelmekte yarar vardr: Din ayrm olmakszn birok toplumda, zellikle ant mezar ve tapnaklarda bu gelenek yaamaktadr225. Dikkati eken dier bir buluntu grubu da inelerdir. Giysileri tutturmakta kullanlan inelerin youn bulunuu, binlerce yla dayanamayan giysilerden izvermekte ve insanlarn ounlukla giysili ya da sarl gmldklerini

anlatmaktadr. rnek dnda, bilinen tm inelerin mezarlardan ele gemi olmas anlalmazdr. Gnlk yaamlarnda kullandklar en iyi giysileriyle gmlen insanlarn dier giysilerine ilikin verilerin, yllardr yaplan Urartu saray kazlarnda oka bulunmu olmas beklenirdi. Urartu mezar buluntular iinde, baka kltrlerde ska rastlanan tanr-tanra heykelciklerinin bulunmamas dikkati ekmektedir226. Li Kynde, iskeletin yanndaki bir kap iinde, biri diki inesi olmak zere iki ine ele gemitir. Mezarlarda bulunmu bir ksm inenin l klt ile ilgili olabileceklerini de dnmek mmkndr227. Urartu inelerinin hemen hemen tamam mezarlardan elde edilmitir. n bakanlnda Adilcevaz ve Patnos yaknndaki Dedeli ve Li kyllerinde yaplan kazlarda ortaya karlan Urartu mezarlarnda elde edilen inelerin bulunduu yerler de deiiktir. Dedelideki bir kz ocuunun bann yannda bir ine bulunmutur. Godard, inelerin kadn ss eyalarnn en nemlilerinden biri olduunu belirtmektedir. Genellikle iskeletin gs ksmnda, belinde ve omuzlarnda grlen itinal ve incelikle yaplm ineleri, elbiselerin vazgeilmez unsurlar olanak
225 226

evik, 2000:80 evik, 2000:80-81 227 Yldrm, 1989:15

83

grmektedir228. Hellenistik ve Roma mezarlarnda bu tr buluntular younlamaktadr. Urartu mezarlarnda l kltne ilikin buluntularn yer yer, yukarda ana kmede anlatlan nesnelerle karma olasl yannda, klte ilikin olduklarnda kuku olmayan birka buluntu, bu tr nesnelerin de ayrca incelenebileceini

gstermektedir. Bunlar, Kayaldereden sapl bir tas, Altntepe IIIden fildii hayat aalar ve Erivandaki ku paralardr. Bunlar bir klt treninde braklanlardr. Hayat aac, yeniden yaam bulmas beklenen l iin en uygun adaktr. Buradaki ilgin olan Erivanda urne iinde bulunan ku paralardr. Urartuda baka bir bulgu daha olmamasna karn akla Hitit l trenlerini getirmektedir. Trenlerin 13. gnnde amurdan ya da canl Huri kular ile yaplan gnahtan arnma treni yaplmaktadr229. 50ye varan kaya mezar ve ok sayda yer alt mezarna karn, buluntular az gzkmekle birlikte, Urartu l gmme geleneinin yorumlanmasnda stlerine deni yapacak niteliktedirler230.

8.4. Balca Buluntu Merkezleri 8.4.1. Kayaldere


Buluntularn ou mezarn I nolu odasnda younlar. Kk bir ksm da iki kuyunun dibinde ele gemitir. Bunlar soyguncularn drdkleri ya da istemedikleri kk paralardr. Bu nedenle de insitu deillerdir. Ve bulunduklar birimin yorumunda gven vermezler. Oda I buluntular, ahap mobilya ayaklarn ve ularn korumak ve de bezemek iin zenle yaplm paralar, demir topuz, gm fibula ve yzk, bronz gerdanlk gibi ss eyalar ve silahlardr. Silah olarak bir demir bak ve 14 adet de demir ok ucu bulunmutur. Oda 2de demir biz; oda 5de gm yzk ele gemitir. I nolu kuyuda sadece bronz yzk; 2 nolu kuyuda bronz ve demir yzk ile farkl biimlerde yedi akik boncuk ele gemitir. Bunlarn
228 229

Yldrm, 1989:17 evik, 2000:81 230 evik, 2000:81

84

yannda burada da bronz mobilya aksam ve deriyi aaca tutturmak iin kullanlan yedi bronz ivi ortaya karlmtr231. (izim 32)

8.4.2. Altntepe
Altntepe mezarlar yeraltnda talarla yaplan rme mezarlardr. Ancak tasar ve iiliiyle, tam prens mezarlarna yakr nitelii bu trn gelenekte kaya

mezarlarndan ayrlmayacana gstermektedir. Tanktepe ve Aliardan bilinen dier rnek de, tasarlar ve ierdikleri demlerle bunu dorulamaktadrlar. Bu durumda, Urartunun el demeden alan yegne soylu mezar olan Altntepe mezarlarnda ele geen buluntularn deerlendirilmeleri gerekli ve kanlmazdr. zellikle III nolu mezarda ele geen insitu iskeletler ise (izim 33), Urartu l gmme geleneine nemli aklamalar getirmektedir. l gmme geleneinde beyle halk arasnda bile zde bir ayrm yokken, rme mezarda bulunan verilerin kaya mezarlarna tanmasnda da bir engel olmamaldr. Altntepe buluntular unlardr: Daha nce soyulmu olan I. Mezarda, dalm ocuk iskeleti yannda, soyguncularn gznden kaan anak-mlek, aa mobilya paralar, bilezikler ve zerinde Klikya Kral Urikki yazan tun kap ortaya karlmtr. Yine soyulmu olan II. mezarda ele geen ve yannda ve stndeki ss eyalarndan bir kadna ait olduu anlalan iskelet, odann gney batsnda tabana yatrlmtr. Bu, Altntepe mezarlarnda insitu ele geen dierleriyle birlikte, daha nce l yerleri nde ele alnd gibi, Urartu mezarlarnda l yerletirme geleneine de k tutmaktadr. zgn ilk kez girdii III nolu mezar, Urartuda en fazla buluntu veren mezardr. Beklendii gibi de l gmmeye ilikin nemli bilgiler ierir232. Altntepe 1 ve 2 numaral iskeletlerinin uzun kemiklerinde epifizler tamamen kaynam olup, mevcut alt ene paralarnda yirmi ya dilerinin de km olduu grlmektedir233.
231 232

evik, 2000:73-74 evik, 2000:74-75 233 iner, 1965:226

85

Fildii eserler iin ise zg, Urartu beylerinin mezarlarnda bulunduunu, bunlarn ounun mobilyaya ait olup, mabet eyas gtrlrken ve yama edilirken drlm veya datlm234 olduundan bahseder.

8.4.3. Aliar
Aliar mezarna ilikin bilgilerimiz, Hermitage Mzesi arivindeki bir izim, bir mektup ve baz buluntulardan olumaktadr. Mektup ve izimin yeterli bilgi iermemesine karn, yeraltna kesme talarla rlm ok odal ve duvarlarnda takalar olan bir mezarn konu edildii anlalmaktadr. Mezarn st rt bloklarndan birini aarak ieri giren Celali Airetinin adamlarnn anlattklarna baklrsa, vazolar dolusu altn ve gm karp Makinsk Hanna gtrlmlerdir. Ancak elde, Erivan Askari Valisinin Hermitage Mzesine verdii malzemelerden baka bir ey yoktur. Bunlar da 9 bronz objeden oluur. nsan bal, ku gvdeli bir kazan tutama, boa bal bir ata, boa aya biiminde bir mobilya aksam, at koum takmna ait bir para, bir kabn tutama ve birbirinden farkl zil. Birinin zerine Urartu ivi yazsyla Argiti I ad kaznmtr. Her niin iinde de birer mlek varm ve bunlardan birinin omuzu delikliymi235. (izim 34)

8.4.4. Erivan
1984de Erivanda, otomobil fabrikasnn altnda, Bronz adan itibaren mezarlk olarak kullanlan alanda el dememi halde bulunan Urartu yer alt rme mezarnda ortaya karlanlar zetle unlardr: Her nide, iinde insan, hayvan ve ku paralar olan bir urne; byk nide boa ba protomlu byk bir mlek ve altnda yabani tavan resmi olan bir anak; KD kede, iinde yanm ceset artklar, kandil ve baz kk buluntular olan bir urne; ikisi deminin bat ve dou altnda ve dieri de byk niin altnda gizli blmenin ilkinde, bronz sadak, boncuk ve mhr, ikincisinde ylan bal bilezik ve ncsnde de demirden kama, baklar ve bir kl ile bronzdan iki kemer, ylan bal bilezik paras, at koum takmlar, bir bakra ve iviler ile baz nesneler; eitli nitelik ve formlarda ok sayda seramik,
234 235

zg 1969:38 evik, 2000:76

86

silahlar, mobilya paralar, taklar ve ilevi bilinen ve bilinmeyen ok sayda nesne236. (izim 35)

8.4.5. Adilcevaz
Halk mezarlar olmakla birlikte yer alt oyma-mezarlar da Urartu mezar donatlarn konusunda aydnlatc bilgiler verir. Bunlardan zellikle Adilcevaz H kayalndaki I nolu mezar, bir ans eseri olarak soyulmam durumda n tarafndan ortaya karlmtr. Tm oygu mezarlarda olduu gibi burada da tek odal bir tasar gsteren mezarda, buluntularn ou mezarn arkasna srlm, kalan da taka iinde ele gemitir. Taka iinde adet urne bulunmutur. Bunlardan birinin omuzu deliklidir. urne de yanm kemik artklar ierir. Birinin 17 yalarnda bir ocua ait olduu anlalmaktadr. Bir urnenin iinde iki tun bilezik, taka iinde kase, anak ve kandil bulunmaktadr. Mezarda, pimi topraktan alt oinoche, yedi urne, yedi kandil, drt anak, mlek, bronzdan iki tabak, drt bilezik, iki kemer, altn fibula, be gm ss inesi, demir bak, iki ta amulet, incik boncuklar ve bir ahap masa ile yedi mobilya paras bulunmutur237. Adilcevaz H Kayal I no lu Oda mezarda toplam 6 tane pimi toprak oinochoe, 7 tane urne, 4 tane pimi toprak anak, 7 tane pimi toprak kandil, 1 tane mlek bulunmutur. Adilcevaz A Kayalnda maara Mezar I de, 1 tane pimi toprak urne, 1 tane anak ele gemitir. Adilcevaz D Kayalnda maara Mezar I de, 1 kk mlek ele gemitir. Idrdaki tm urneler birbirlerine kapak oluturmulardr. Bu yzden de ou kez hediyelerin hangi gmye ait olduklar belirlenememitir. Kolay anlalmas iin hafiri, "Point" kelimesini kullanmtr. Bu kelime, gmleri birbirinden ayrlmaz ama mezar eyalarn gruplara ayrr238.

236 237

evik, 2000:76 evik, 2000:76-77 238 Barnett, 1963:154

87

8.4.6. Dedeli
Mezarn deiik yerlerinde bir kadn, biri ocuk toplam yedi iskelet ile taka iinde pimi topraktan anak, biri omuzu delikli iki urne, bronzdan tabak, alt mzrak ucu, bilezik, fibula, iki yzk, bir kemer, bronz ve ahap sapl demir kl ve styla, demirden topuz, iki yaba, saban, yedi bak, biz, kz bal ve ahap pudra kutusu bulunmutur. Adilcevaz ve Dedeli mezarlar, mhrler ve zellikle altn Adilcevazda bulunan fibula stiliyle . . VII. yya tarihlenmektedir239.

239

evik, 2000:77

88

9. URARTU DNEM KRAL MEZAR YAPILARI


Van Kalesi, Urartu antsal kaya mimarlnn bakent Tupaya yarar grkemli rnekleri ile doludur. zellikle, kayaya oyulmu ve yksek dzeyde bir iilik gsteren krali mezar yaplar, birinci derecede nem tayan ant eserlerdir. Van kayalnn gneye bakan yznde, st kesimlerde sitadelin altnda, dou ve batda gruplanmlardr. Bu yaplar, plan olarak ata kltne ait dini trenlerin yapld byk, ana salonlara alan, kral ve ailesinin mezar odalarndan olumaktadr240.

9.1. Kurucular Mezar


Urartu devletinin kurucusu saylan Sarduri I.in slalesiyle bantl olarak, bu adla tanmlanmaktadr. Mezarn cephesi ve giri dou yndedir. Ana salonun tavan kemer-tonoz eklinde ilenmitir. Tonozun bitim hatt silmelerle belirlenmitir. Ana salona, kuzey ve gney istikametinde iki mezar odas, bat istikametinde ise bu salonla balantl ikinci bir salon almaktadr. kinci salon da kuzey, gney ve bat istikametindeki mezar odas ile balantl bulunmaktadr241.

9.2. Menua Mezar


Urartunun byk krallarndan Menuaya atfedilmektedir. Neft Kuyusu Mezar olarak da tanmlanr. Mezarn cephesi ve giri gney yndedir. Kaya yzeyi ilenerek, antsal bir cephe mimarisi oluturulmutur. Cephenin st ve dou yan geni silmeler eklinde belirlenmitir. Platformun kuzey kesimi, yksek bir seki eklinde, cephe mimarisinin alt snrn oluturmaktadr. Ana salonun tavan dier mezar yapsnda olduu gibi kemer-tonoz eklindedir. Bitim hatt ift silmeli olup, daha belirgin ilenmitir242.

240 241

Tarhan, 1985:306 Tarhan, 1985:308 242 Tarhan, 1985:309

89

9.3. Sarduri II. Mezar


Urartunun byk krallarndan Sarduri II.ye atfedilmektedir. Dou Mezar olarak da tanmlanr. Doudaki antsal kaya platformunda yeralr. Kaya yzeyi

ilenerek, platforma inen merdivenler, girie ulaan basamaklar, seki ve cephe mimarisiyle grkemli bir grnm oluturulmutur. Cephe ve giri gney yndedir. Ana salona dou, bat ve kuzey istikametinde mezar odas almtr243.

243

Tarhan, 1985:309

90

10. DEERLENDRME VE SONU


Dou Anadolu, sradalarn birbirine ok fazla yaklap sklat ve ayn zamanda douya gidildike yksekliklerin artt bir yksek lkedir. Fazla ykseklik, byk engebeler ve zellikle ziraat snrlandran iklimi, hayat artlar bakmndan Dou Anadolu'yu etin bir blge haline getirmitir. Bunlara ramen blgenin tabii zenginlikleri jeopolitik konumu, burasna tarihin en eski alarndan itibaren iskn edilmesine yol amtr. Binlerce yl boyunca irili ufakl saysz beylik, devlet ve krallklara kucak am olan, her anlamda verimli Anadolu topraklar, bu zelliiyle tarihte de sarslmaz bir yer edinmitir. Youn olarak M.. 1. binde izlerine rastladmz gl ve kkl bir uygarlk olan Urartu Devleti de bu topraklarda hkimiyet kurmu, corafi yaknl bulunan birok kltrden etkilenmi, ayn zamanda da bu kltrleri etkilemitir. Tarihte bylesine gl bir uygarlk olarak bilinmelerine ve evresindeki kltrlerle etkileim iinde olmalarna ramen, Urartular hakkndaki bilgi ve belgeler snrl saydadr. Bu dnem ile ilgili ilk yazl belgelere Assur kaynaklarndan ulalabilmektedir. Eldeki bilgiler dhilinde M.. 9. - 6. yzyllar arasnda yaam Urartu Krallnn snrlarn, merkezini Van Gl ve evresinin oluturduu, ldr Sevan (Gke) ve Urmiye Gllerinin bulunduu blgeler oluturmaktayd. Urartular yaklak 300 yllk bu sre iinde, egemenlii altndaki toplumlara inan zgrl salam, onlarn geleneklerinden ve kltrel zenginliklerinden etkilenmi, farkl etnik kkenli halklarnda etkisiyle zengin ve eitlilik gsteren kendilerine zg bir kltre sahip olmulardr. lk adaki Dou toplumlarnda olduu gibi, Urartularda da hayata doymayan gl bir yaama sevinci vard ve ldkten sonra da yeniden dirileceine inanlyordu. Bu nedenle mezarlar, oda ve ev biiminde yapld gibi, dier dnyada da bu dnyada olduu gibi yaanlacana inanldndan, ller salndaki eyalarla birlikte gmlyorlard ancak Hititlerin aksine, Urartular'da bu gmme adetleri ve teki dnya dncesi ile ilgili elimizde en kk bir ivi yazl belge yoktur. Bu nedenle, Urartularda l gmme deti ile ilgili bilgileri mezarlardan ve arkeolojik buluntulardan renebilmekteyiz. 91

1971 ylnda Patnosta ta arayan kyller tarafndan tesadfen bulunan Urartu mezarlarna kadar ok az Urartu mezar biliniyordu. Daha sonra, Patnos, Adilcevaz ve Van evresinde yre halk tarafndan pek ok mezar kazlmtr. lmden sonraki hayata bu denli inanan Urartular, karmza olduka gelimi bir oda mimarisiyle kmaktadrlar. Bu anlayn kaynanda Assur'un yatt ne srlmekle birlikte, kken sorununa yeterince aratrlm deildir. Urartularn blgeye yabanc olan oda mezar mimarisini Assurlular'dan ne zaman benimsedikleri, bu tr mezar mimarisinin Urartu'daki geliimi gibi konular, gnmzde hi aratrlmayan, karanlk sorunlar niteliini srdrmektedir. Kken konusunda ayrntl bir alma yaplmadndan, Urartu mezar mimarisinin kronolojik bir

snflamaya elverili olup olmad da saptanabilmi deildir. Bu nedenle de Urartu mezarlarn mimarilerine gre deil de, ilerinde ele geirilen buluntulara gre tarihleme yolu, izlenmitir. Temelde Ceset gm ve Kremasyon gm olmak zere 2 tr gm gelenei uygulanm olan Urartularda, neden iki tr gmme geleneinin bir arada bulunduu ve ly yakarak gmme detinin ne zamandan beri var olduu bugne dein aa kavuturulamamtr. Uygulanan gm eitleri iin farkl mezar planlar gelitirilmemitir. Ayn tr mezarlarda her iki gm metodunu da grmek mmkndr. Hatta bazen Urartu halk ayn mezarda farkl iki gm eidini de bir arada uygulamlardr. Urartularda rastlanan mezar trleri ve planlar, gm eitlerinin aksine, eitlilik gsterir. Oda mezarlar, ta mezarlar, toprak mezarlar, urneler, kp mezarlar ve kaya mezarlar olarak snflandrlabilecek olan Urartu Dnemi mezar eitleri, bakent Tupa olmak zere lkenin tm snrlarna yaylm durumdayd. Mezarlarda gzlenen bu zenginlik ve eitliliin nedenlerinin banda, Urartu toplumunu oluturan halkn etnik kken farllndan kaynakland sylenebilir. Farkl halklarn oluturduu bu toplumda, farkl mezar geleneklerinin de grlmesi doaldr. Mezarlardaki bu farklln nedenleri arasnda birok aratrmacnn da belirttii gibi, toplumu oluturan kiilerin maddi olanaklarn da saymak gerekir. Ayrca bu eitliliin dier bir nedenini de ynetici ve halk arasndaki snfsal farkllklar oluturmaktayd. Urartu halk mezarlar basit ve sade iken yneticilere ve tabii ki 92

krallara ait mezarlar olduka gsteriliydi. ki snf arasndaki fark sadece mezar yaplarnda deil, mezar eyalarnda ve buluntularnda da gzlenebilmektedir. Urartu soylu snf ile kral soyuna ait kiilerin mezarlarnda olduka deerli buluntular ele gemiken, halk mezarnda gnlk yaantda kullanlan basit eyalar ve hediyeler bulunmaktadr. Urartu mezar eitleri arasna gnmze ulaabilen mezarlardan kaya mezarlar, Urartu toplumundaki l gmme ve mezar anlaynn, muhtemelen soylular iin oluturulmu bir grubunu oluturur. Kaya mezarlar dnda Urartularn llerini hem normal bir biimde hem de yakarak yer altna kesme tatan ina edilen oda mezarlara, yakarak yer altna kesme tatan ina edilen oda mezarlara, yakarak urneler iinde basit toprak mezarlara veya kaya mezarlarna gmdkleri bilinmektedir244. Urartu mezarlar ana hatlar ile odalardan oluan intramural kaya mezarlar (yeraltnda ina edilmi oda mezarlar), extramural yeraltna ina edilmi oda mezarlar (extramural yeraltnda kayalar oyularak yaplm oda mezarlar), kaya kovuu mezarlar ve dier mezar ekilleri olmak zere tasnif edilmitir245. Urartular, dneminin en gl ve kkl uygarlklarndan biri olmay baarm, gnmze zengin bir kltr miras brakmlardr. Urartu mezarlar da byk bir ksmnn tahrip edilmesine karn, sergiledii mimari zenginlik ve ele geen buluntular ile bu uygarln gizli kalm ynleri ve kltrleri hakkndaki her trl bilgiye ulamamz yolunda nemli ipular vermektedir. Bu adan da mezar ve gmler her zaman, aratrlmay bekleyen, arkeoloji ve bilim dnyasna kazandrlmas gereken nemli materyaller olmulardr.

244 245

Krolu, 1996:35 n, 1978:639

93

KAYNAKA
Akurgal, E., 1959. Urartu Medeniyeti, Trk Tarih Kurumu, Ankara.

Ar, M.S., 1944.

Urartu Klavuzu, Maarif Matbaas, stanbul.

Atila, . A., 1980.

Likya Lahitleri, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, stanbul, Say.89, s.2128. Van/Altntepe Nekropol Taklar, Yaynlanmam

Ayaz, G., 2006.

Yksek Lisans Tezi, Van. The Urartian Cemetery at Idr, Anatolian Studies XIII, s.153198. Dou Anadoludan Demir ana ait Baz Yeni Bulgular II, Arkeoloji ve Sanat 32/33, s.2530. Urartu Mitolojisi zerine Bir Deneme Anadolu

Barnett, D.R., 1963.

Bagelen, N., 1986.

Belli, O., 1981.

Aratrmalar VII 1979, stanbul, s.6173. Urartularda Hayat Aac nanc, Anadolu

Belli, O., 1982.

Aratrmalar. VIII 1980, stanbul, s.237246. A First Season of Excavations at the Urartian Citadel of Kayaldere Anatolian Studies XVI, London, s.5564. Urartu Kaya Mezarlar ve l Gmme Gelenekleri, Trk Tarih Kurumu, Ankara.

Burney, C.A., 1966.

evik, N., 2000.

94

ilingirolu, A., 1982.

Diauehide

Bir

Urartu

Kalesi:

Umudum

Tepe

(Kalortepe), Anadolu Aratrmalar VIII, stanbul, s.191 198. Van-Dilkaya Hy 1984 Kazlar, VII. Kaz Sonular Toplants, Ankara, s.151156. Van Blgesi ve Ordu li Yzey Aratrmas, 1985 ilingirolu, A., 1986. Kazlar, IV. Aratrmalar Sonular Toplants, Ankara, s.311314. Van-Dilkaya Hy Kazlar, IX. Kaz Sonular Toplants, Ankara, s.229247. Van-Dilkaya Hy Kazlar, XI. Kaz Sonular Toplants, Ankara, s.247250. Early Iron Age at Dilkaya, Anatolian Iron Ages II, Ankara, s.2938. Urartu Krall Tarihi ve Sanat, Yaar Eitim ve Kltr Vakf, zmir. Altntepe (Urartu) skeletlerine Ait Kalntlarn Tetkiki, Belleten, Cilt.XXIX, Say.114:225-235. Kazlardan Elde Edilen Yanm Kemikler zerinde Deniz, E,. 1986. Arkeobiyolojik ncelemeler, II. Arkeometri Sonular Toplants, Ankara, s.119123.

ilingirolu, A., 1985.

ilingirolu, A., 1988.

ilingirolu, A., 1990.

ilingirolu, A.-French, D. H., 1991.

ilingirolu, A., 1997.

iner, R., 1965.

95

Derin, Z., 1994.

The Urartian Cremation Jars in Van and Elaz Museum, Anatolian Iron Ages III, Ankara, No.16:s.4962.

Emre, K., 1969.

Altntepede

Urartu

Seramii,

Belleten,

Cilt.XXXIII,

Say.131:279-289.

Erzen, A., 1986.

Eastern Anatolia and Urartians, Trk Tarih Kurumu, Ankara.

Erzen, A., 1992.

Dou Anadolu ve Urartular, Printed At Turkish Historical Society, Ankara. Urartu Dnemi Mezarlar ve l Gmme Adetleri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara. Van Dilkaya skeletlerinin Paleoantropolojik

Girginer, K. S., 1991.

Gle, E., 1986.

ncelemesi, IV. Aratrma Sonular Toplants, Ankara, s.369374. Zur Entstehung phrygischer Felsdenkmaeler, Anatolian Studies 37:163176. Toporaphische Karte von Urartu, Verzeichnis der

Ik, F., 1987.

Kleiss, W., Hauptmann, H., 1976.

Fundorte und Bibliographie von, Verlag Von Dietrich Reimer, Berlin. Urartu Krall Dneminde Elaz (Alzi) ve evresi, Arkeoloji ve Sanat yaynlar, stanbul.

Krolu, K., 1996.

96

Krolu, K., 2008.

Urartu Kaya Mezar Gelenei ve Dou Anadolu'daki Tek Odal Kaya Mezarlarnn Kkeni, Arkeoloji ve Sanat 127, s.2138. Armenien Einst und Jetzt-Reisen und Forschungen von, B. Behrs Verlag, Berlin. Ausgrabungen und Forschungsreisen, Archiv fr

Lehmann-Haupt C. F. 1910.

Orthmann, W., 1966.

Orientforshung, Berlin, s.130131. Urartu Halk Mezarlar, Cumhuriyetin 50. Yldnmn Anma Kitab, Ankara, s.443450. Die Urartaischen Bestattungsbbrauche, Studien zur religion und Kultur Kleinasiens, Geburtstag, s.639641. n Tarihte Anadoluda l Gmme Adetleri, Trk Tarih Kurumu, Ankara.

n, B., 1974.

n, B., 1978.

zg, T., 1948.

zg, T., 1961.

Altntepe Kazlar, Belleten, Cilt.XXV, Say.98:253-267. Altntepe mimarlk Antlar ve Duvar Resimleri

zg, T., 1966.

Architectural Monoments and Wall Paintings, Trk Tarih Kurumu, Ankara. Altntepe II: Mezarlar, Depo Binas ve Fildii Eserler-

zg, T., 1969.

Tombs, Storehouse and Ivories, Trk Tarih Kurumu, Ankara.

Salvini , M., 2006.

Urartu Tarihi ve Kltr, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.

97

Sevin, V., 1977.

Urartu mlekiliinde Kapak Anadolu Aratrmalar IV-V 1976/1977, Ankara, s.227233. Van Kalesinden Bir Kaya Mezar ve Urartularda l

Sevin, V., 1982.

Yakma Gelenei, Anadolu Aratrmalar VIII, stanbul, s.151158. Urartu Mezar Mimarisine Yeni Katklar, Anadolu Aratrmalar X, stanbul, s.329340. Malatya-Elaz-Bingl lleri Yzey Aratrmas, 1985, IV. Aratrma Sonular Toplants, Ankara, s.279287. Urartu Oda-Mezar mimarisinin Kkeni zerine Baz

Sevin, V., 1986.

Sevin, V., 1986.

Sevin, V., 1987.

Gzlemler, Anadolu Demir alar-Anatolian Iron Ages, I. Anadolu Demir alar Bildirileri, zmir, s.3540. Elaz-Bingl Yzey Aratrmas, 1987, VI. Aratrma Sonular Toplants, Ankara, s.451461, Bir Erken Demir a Nekropol Van/Karagndz An

Sevin, V., 1988.

Sevin, V., Kavakl, E., 1996.

Early Iron Age Cemetery, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Son Tun/Erken Demir a Van Blgesi Kronolojisi-

Sevin, V., 2004.

Kkeni Aranan Bir Devlet: Urartu Belleten, Cilt.LXVIII, Say.252:355363.

Sevin, V., zfrat, A., Kavakl, E., 1999.

19971998 Van/Altntepe Urartu Nekropol Kazlar, 21. Kaz Sonular Toplants, Ankara, 1.Cilt, s.421425.

98

Sevin, V., zfrat, A., Kavakl, E., 2000.

Van-Karagndz Hy Kazlar, Belleten, Cilt.LXIII, Say.236-238:847-859.

Van Kalesinin ve Eski Van ehrinin Tarihi-Ant Tarhan M. T. 1985. Yaplar, III. Aratrma Sonular Toplants, Ankara, s.297310. The rock-cut tombs at Van and monumental tombs in the Ussishkin, D., 1994. Near East Anatolian Iron Ages 3, Ankara, No.16:s.253 264. Urartian Art; Its distinctive traits in the light of new Van Loon M. N. 1966. excavations, Nederlands Hstorisch-archaelogisch Instituut, stanbul. Palu-Tarih-Kltr-dari ve Sosyal Yap, Anl Matbaas, Elaz.

Yapc, S., 2004.

Yldrm R. 1989

Urartu neleri, Trk Tarih Kurumu, Ankara.

99

HARTA, ZM VE RESMLERN LSTES Haritalarn Listesi


Harita 1. Urartu lkesi Haritas Harita 2. Dou Anadoluda ok odal ve tek odal kaya mezarlarnn dalm (Krolu 2008, Resim 1)

izimlerin Listesi
izim 1. Adilcevaz yer alt oyma mezar plan (Girginer 1991, ek 68) izim 2. Patnos-Dedeli mezar plan (Girginer 1991, ek 69) izim 3. Dilkaya III nolu mezar topluluu (Girginer 1991, ek 93) izim 4. Altntepe yeralt rme mezarl ve steller tapna (evik 2000, Lev 66a) izim 5. Altntepe 1 nolu mezar (zg 1969, Res.-Fig.5) izim 6. Altntepe 2 nolu mezar (zg 1969, Res.-Fig.11) izim 7. Altntepe 3 nolu mezar (Girginer 1991, ek 55) izim 8. Karagndz mezar (Sevin-Kavakl 1996) izim 9. Dilkaya mezarl, ta sandk mezar (ilingirolu 1997, izim 11) izim 10. Idr Nekropol Urne mezar (Girginer 1991, ek 82) izim 11. Altntepe mezarlarndaki urne yerleri (evik 2000, Lev 77) izim 12. Li Urne mezar (Girginer 1991, ek 90 izim 13. Van Kral mezarlar ve ortak n alanlar (ilingirolu-French 1991) izim 14. Van-Argiti kaya mezar plan (Ussishkin 1994) izim 15. Van-Neft Kuyu kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 6) izim 16. Van-kale kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 9) izim 17. Van-Dou odalar kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 11) izim 18. Kayaldere kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 62) izim 19. Atabindi I kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 31) izim 20. irinlikale mezar plan (Girginer 1991, ek 32) izim 21. Elaz/Palu I nolu, kaya mezar (Krolu 2008,Resim 3) izim 22. Elaz/Palu II nolu, kaya mezar (Krolu 2008, Resim 4) izim 23. Elaz/Palu III kaya mezar plan (evik 2000, Lev 29a) izim 24. Mazgirt-Kaleky kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 18) 100

izim 25. Van-Kadembast kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 30) izim 26. Hasanova I,II kaya mezarlar plan (evik 2000, Lev 40c) izim 27. Marifet kaya mezar plan (evik 2000, Lev 42a) izim 28. Doubeyazt kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 39) izim 29. Altntepe ak hava mabedi (zg 1969, Res.-Fig.29) izim 30. Libasyon Sahnesi (ilingirolu 1997, izim 21) izim 31a-b. Altntepe seramik mezar buluntular (Girginer 1991, ek 94) izim 32. Kayldere kaya mezar buluntular (Girginer 1991, ek 106) izim 33. Altntepe, iskelet ve taklarn in-situ izimi (Ayaz 2006, izim 1) izim 34. Aliar, mezar buluntular (Girginer 1991, ek 132) izim 35. Erivan, mezar buluntusu (evik 2000, Lev 83b)

101

Resimler Listesi
Resim 1. Dilkaya mezarl, oda mezar (ilingirolu 1997, Resim 46) Resim 2. Karagndz oda mezar (ilingirolu 1997, Resim 45) Resim 3. Karagndz mezar (Sevin-Kavakl 1996) Resim 4. Altntepe Nekropol, Toprak Mezar (Ayaz 2006, Resim 4) Resim 5. Altntepe Nekropol, Genel Grnm (Ayaz 2006, Resim 1) Resim 6. Altntepe, Kaya Mezar (Ayaz 2006, Resim 2) Resim 7. Van Kalesinde I. Argiti kaya mezar (Krolu 2008, Resim 2) Resim 8. Van-Ermiler tek odal kaya mezarnn kare girii(Krolu 2008, Resim 5) Resim 9. irinlikale I kaya mezar girii (evik 2000, Lev 36c) Resim 10. irinlikale II kaya mezar girii (evik 2000, Lev 37b) Resim 11. Palu I nolu mezar (Yapc 2004) Resim 12. Palu II nolu mezar (Yapc 2004) Resim 13. Palu III nolu mezar (Yapc 2004) Resim 14. Van-Kadembast kaya mezar (ilingirolu 1997, Resim 44) Resim 15. Hasanova III kaya mezar ana oda (evik 2000, Lev 41 b) Resim 16. Marifet kaya mezar girii (evik 2000, Lev 42b) Resim 17. Dou Beyazt kaya mezar (evik 2000, Lev 35a) Resim 18. Umudum kaya mezar (evik 2000, Lev 46a) Resim 19. Yeniky kaya mezar girii (evik 2000, Lev 39b) Resim 20. Daypnar kaya mezar girii (evik 2000, Lev55b ) Resim 21. Erbildi kaya mezar girii (evik 2000, Lev 52a) Resim 22. Altntepe Nekropol, Urne Mezar (Ayaz 2006, Resim 3) Resim 23. avutepe akhava kutsal alan(ilingirolu 1997, Resim 49) Resim 24. Stel yuvalar (ilingirolu 1997, Resim 51) Resim 25. Altntepe Nekropol buluntular (Ayaz 2006)

102

Haritalar

Harita 1. Urartu lkesi Haritas

Harita 2. Dou Anadoluda ok odal ve tek odal kaya mezarlarnn dalm. (Krolu 2008, Resim 1)

103

izimler

izim 1. Adilcevaz yer alt oyma mezar plan (Girginer 1991, ek 68)

izim 2. Patnos-Dedeli mezar plan (Girginer 1991, ek 69) 104

izim 3. Dilkaya III nolu mezar topluluu (Girginer 1991, ek 93)

izim 4. Altntepe yer alt rme mezarl ve steller tapna (evik 2000, Lev 66a) 105

izim 5. Altntepe 1 nolu mezar (zg 1969, Res.-Fig.5)

izim 6. Altntepe 2 nolu mezar (zg 1969, Res.-Fig.11)

106

izim 7. Altntepe 3 nolu mezar (Girginer 1991, ek 55)

izim 8. Karagndz mezar (Sevin-Kavakl 1996)

107

izim 9. Dilkaya mezarl basit ta sandk mezar (ilingirolu 1997, izim 11)

izim 10. Idr Neropol, Urne mezar (Girginer 1991, ek 82) 108

izim 11. Altntepe mezarlarndaki urne yerleri (evik 2000, Lev 77)

izim 12. Li, Urne mezar (Girginer 1991, ek 90)

109

izim 13. Van Kral mezarlar ve ortak n alanlar (ilingirolu-French 1991)

izim 14. Van-Argiti kaya mezar (Ussishkin 1994) 110

izim 15. Van-Neft Kuyu kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 6)

izim 16. izim Van-kale kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 9) 111

izim 17. Van-Dou odalar kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 11)

izim 18. Kayaldere kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 62) 112

izim 19. Atabindi I kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 31)

izim 20. irinlikale mezar plan (Girginer 1991, ek 32) 113

izim 21. Elaz/Palu I nolu, ok odal kaya mezarlar (Krolu 2008, Resim 3)

izim 22. Elaz/Palu II nolu, ok odal kaya mezar (Krolu 2008, Resim 4) 114

izim 23. Elaz/Palu III kaya mezar plan (evik 2000, Lev 29a)

izim 24. Mazgirt-Kaleky kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 18) 115

izim 25. Van-Kadembast kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 30)

izim 26. Hasanova I,II kaya mezarlar plan (evik 2000, Lev 40c) 116

izim 27. Marifet kaya mezar plan (evik 2000, Lev 42a)

izim 28. Doubeyazt kaya mezar plan (Girginer 1991, ek 39) 117

izim 29. Altntepe ak hava mabedi (zg 1969, Res.-Fig.29)

izim 30. Libasyon Sahnesi (ilingirolu 1997, izim 21)

118

izim 31. Altntepe, seramik mezar buluntular (Girginer 1991, ek 94)

izim 32. Kayaldere, kaya mezar buluntular (Girginer 1991, ek 106) 119

izim 33. Altntepe, iskelet ve taklarn in-situ izimi (Ayaz 2006, izim 1)

izim 34. Aliar mezar buluntular (Girginer 1991, ek 2) 120

izim 35. Erivan mezar buluntular (evik 2000, Lev 83b)

121

Resimler

Resim 1. Dilkaya mezarl, oda mezar (ilingirolu 1997, Resim 46)

Resim 2. Karagndz oda mezar (ilingirolu 1997, Resim 45)

122

Resim 3. Karagndz mezar (Sevin-Kavakl 1996)

Resim 4. Altntepe Nekropol, Toprak Mezar (Ayaz 2006, Resim 4) 123

Resim 5. Altntepe Nekropol, Genel Grnm (Ayaz 2006, Resim 1)

Resim 6. Altntepe, Kaya Mezar (Ayaz 2006, Resim 2) 124

Resim 7. Van Kalesinde I. Argiti kaya mezar (Krolu 2008, Resim 2)

Resim 8. Van-Ermiler kaya mezarnn kare girii (Krolu 2008, Resim 5) 125

Resim 9. irinlikale I kaya mezar girii (evik 2000, Lev 36c)

Resim 10. irinlikale II kaya mezar girii (evik 2000, Lev 37b) 126

Resim 11. Palu I nolu mezar (Yapc 2004)

Resim 12. Palu II nolu mezar (Yapc 2004) 127

Resim 13. Palu III nolu mezar (Yapc 2004)

Resim 14. Van-Kadembast kaya mezar (ilingirolu 1997, Resim 44) 128

Resim 15. Hasanova III kaya mezar ana oda (evik 2000, Lev 41b)

Resim 16. Marifet kaya mezar girii (evik 2000, Lev 42b) 129

Resim 17. Dou Beyazt kaya mezar (evik 2000, Lev 35a)

Resim 18. Umudum kaya mezar (evik 2000, Lev 39b) 130

Resim 19. Yeniky kaya mezar girii (evik 2000, Lev 46a)

Resim 20. Daypnar kaya mezar girii (evik 2000, Lev 55b) 131

Resim 21. Erbildi kaya mezar girii (evik 2000, Lev 52a)

Resim 22. Altntepe Nekropol, Urne Mezar (Ayaz 2006, Resim 3) 132

Resim 23. avutepe ak hava kutsal alan (ilingirolu 1997, Resim 49)

Resim 24. Stel yuvalar (ilingirolu 1997, Resim 51) 133

Amuletler

Kpeler

Bilezikler

neler

Resim 25. Altntepe Nekropol buluntular (Ayaz 2006) 134

ZGEM

Ad Soyad: Ferda ZORLU

renim Durumu: Derece Lisans Yksek Lisans Alan Klasik Arkeoloji Protohistorya ve n Asya Arkeoloji niversite Pamukkale niversitesi Seluk niversitesi Yl 20022006 20062009

Projelerde Yapt Grevler: Kazlar: Leodikeia Kazs, Prof. Dr. Celal MEK, 20032006 atalhyk Kazs, Prof. Dr. Ian HODDER, 2007 Harput Kale Kazs, Prof. Dr. Veli SEVN, 2007

135

You might also like