You are on page 1of 74

T.C.

D CLE N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ARKEOLOJ ANAB L M DALI YKSEK L SANS TEZ

TUNCEL BLGES NDEK URARTU KALINTILARI

RFAN SEV M

YRD. DO. DR. GROL BARIN

D YARBAKIR 2007

ZET

Neolitik adan gnmze dein kesintisiz ve youn bir yerleime sahne olan Dou Anadolu Blgesi ve zelde Yukar Frat Havzas, ekonomik zenginliklerinden dolay, tarihsel sre ierisinde nasya devletleri arasnda savalara sahne olmu ve srekli el deitirmitir. Bu blgede cereyan eden savalarn ana nedenleri, sk sk tekrar ettiimiz gibi blgenin madeni zenginlikleri ile Anadolu ilerine ulaan ticaret yollarnn buralardan gemesinden kaynaklanmaktadr. Bu balamda Urartularn Tunceli blgesi ve evresindeki yerleimleri, blgeyle ilikili olmak zere Harput ve Palu eyalet merkezi olmak zere Ban, Mazgirt, Pertek, Kaleky, Burmageit, yerlemelerinde nemli kalntlar gnmze kadar ulamtr. zellikle Orta Frat Havzasnn dou ucunda yer alan ve upa lkesi olarak adlandrlan Tunceli ili ve yresinde yaplan aratrmalarda nemli demir ve bakr madeni yataklar bulunduu anlalmtr.. Maden yataklar bakmndan zengin olan bu blge demir ilemede ustalklaryla tannan Urartu Krallnn hammadde ihtiyalarn karlayan nemli bir blge durumundadr. Ayrca Tunceli blgesi kralln kuzey blgelerine alan yollar zerinde yer almasndan dolay Urartular iin byk bir nem tekil etmitir.. Nitekim gnmze kadar aratrlm ve tespit edilmi kadaryla Tunceli ve evresindeki kalntlarda bu neme iaret etmektedir.

ABSTRACT

n general from neolitic age until this time, Eastern Anatolia region, particularly upper Eurphrates river-basin permanently had been scene of the war and had changed hands because of its economic richness in the between of Near-East Kingdom. Reasons of this war which were realising in that area were that there were some precious mins sourchs and trades roads were extending towards the inward Anatolia. Therefore some importent evidences had reached to this time in settlement of Harput, Palu, Ban, Mazgirt, Pertek, zoli, Kaleky, Burmageit, at point where Urartians were being opened by that to wester- ward. . Expecially in the Tunceli region and its around where takes part in middle Euphrates river-basin and is being known as upa resourchs showing as that there were iron and copper mins. This very important region that it has precious mins sourches and compensates raw material needs of Urartian Kingdom which known in blacksmitness as master. Also Tunceli region takes part on the roads where spreading toward North-side of Urartian Kingdom therefore this area has gread importance for Urartian. However archaological remains which were found and resourched in Tunceli river-basin until this time point out to this importance.

NSZ Yazl belgeler ve arkeolojik kalntlar nda Urartu uygarlnn Tunceli ve evresindeki kalntlar ad altnda tezimizin konusunu oluturan bu alma, sayn hocalarmz Yrd.Do.Dr. Grol Barn ile ayrca deerli hocam Prof. Dr. Vecihi zkayann da bu konunun allmasn onaylamas ile uzun bir sre devam eden, youn bir ktphane almasnn ardndan tamamlanmtr. Ders dnemi ve sonrasnda, tez konusu seiminde yardm ve desteklerini esirgemeyen deerli hocam Yrd. Do. Dr. Grol Barn tezin hazrlanmas sresince konu ile ilgili olarak fikir alveriinde bulunduum ve de deerli yorumlar ile aydnlandm Prof. Dr. Vecihi zkayaya teekkr ediyorum. Ayrca tez almam boyunca srekli desteini aldm ve tez evirilerimde yardmlarn esirgemeyen Adelaide niversitesi retim yesi Hasan Gene, tezin yazmnda ve dzenlenmesinde zaman ayran Esra Uygura sonsuz teekkrlerimi sunuyorum. Eyll 2007 stanbul

NDEK LER G R ...1 a. BLGEN N CORAFYASI VE SINIRLARI 2 b. JEOPOL T K KONUM... 3 I. BLM 1. URARTU ARATIRMALARININ TAR HES . 7 2. URARTU UYGARLIININ TAR HES ............................................................ 14 a. BEYL KLER DNEM ..... 14 b. KRALLIK DNEM . 18 II. BLM 1. URARTU YAZITLARINDA TUNCEL (UPA) VE EVRES ....................... 23 a. MENUA (M.. 810786).. 24 b. I. ARG T (M.. 786764).... 26 c. II. SARDUR (M.. 764735)..... 26 d. II. RUSA (M.. 685645).... 27 2. URARTU YAZILI KAYNAKLARININ YORUMU... 29 3. URARTU YAZITLARINDA GEEN YER ADLARI 37 4. BLGEDEK URARTU KALINTILARI.... 39 a EYALET MERKEZLER ...... 39 i. Palu.... 40 ii. Harput.. 40 b. KALELER..... 41 i. Tanrvermi...... 41 ii. Eski Pertek.. 41 iii. Ban... 42 iv. Mazgirt-Kaleky.... 42 v. Mazgirt..... 42 vi. Burmageit..... 43 vii. Delikta.. 43

viii. Til-Kale......... 44 c. SINIR KARAKOLLARI.. 44 i. Kaleky.... 44 d. KAYA MEZARLARI.......................................................................................... 45 i. Palu... 47 ii. Mazgirt/Kaleky. 48 iii. Ban... 50 iv. Mazgirt.... 51 SONU............. 52 B BLOGRAFY........... 54 HAR TA VE RES M NDEKS .... 62 HAR TALAR.. 62 RES MLER. 62

KISALTMALAR AD: Anadolu Demir alar AMI: Archaeologischer Mitteilungen Aus Iran, Berlin AnAr: Anadolu Aratrmalar, Ankara ARAB: D.D. Luckenbill, Ancient Records of Assyria and Babilonya, I: Historical Records of Assyria from the Earliest, Times to Sargon; II: Historical Records of Assyria from Sargon to the end, Chicago, 19261927 (Ayn Basm: New York, 1968). ARI: A.K. Grayson, Assyrian Royal Inscriptions, I; From the Begining to Ashur-res-haishi I; II: From Tiglath-Pileser I to Ashur-nasir-apli II, Wiesbaden, 19721976 AS: Anatolian Studies, Journal of the British Institute of Archaeology at Ankara, London AST: Aratrma Sonular Toplants, Ankara Belleten: Trk Tarih Kurumu Belleteni, Ankara CAH: Cambridge Ancient History CICh: C.F. Lehmann-Haupth, Corpus Inscriptionum Chaldicarum, Berlin, I: 1928, II: 1935 HChI: F.W. Knig, Handbuch der chaldischen Inschriften (AfO, Beiheft 8), I, II, Graz, 19551957: Neudruck der Ausgabe, Osnabrck, 1967 IM: stanbuler Mitteilungen

JAOS: Journal of the American Oriental Society (New Heaven) KST: Kaz Sonular Toplants, Ankara Lev: Levha Waterman 1930: Leroy Waterman, Royal Corraspondence of the Assyrian Empire IIV, Ann Arbor, 19301936 TEBE: Trk Eskia Bilimleri Enstits TTK: Trk Tarih Kurumu, Ankara Sevin 1979: Veli Sevin, Urartu Krallnn Tarihsel ve Kltrel Geliimi, Tezi, stanbul, 1979 stanbul

niversitesi Edebiyat Fakltesi Eskia Tarihi Krss yaynlanmam- Doentlik

Tarhan 1978: M. Taner Tarhan, M.. XIII. yzylda Uruadri ve Nairi Konfederasyonlar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Eskia Tarihi Krss yaynlanmam- Doentlik Tezi, stanbul, 1978 UKN: G.A. Melikivili, Urartskii Klinoobraznye Nadpisi, Moskova, 1960 WVDOG: Wissenschaftlische Verffentlichungen der Deutschen Orient-Gesellschaft (Leipzig)

1.G R Eski Anadolu ve nasya Dnyasnn siyasi ve kltr tarihinin ok nemli bir ayan oluturan Urartular hakkndaki ilk bilgilerimiz, M.. XIII. yyn balarna kadar kar. M.. IX. yydan itibaren Yakndou tarihinde nemli bir rol stlenecek olan Urartu krall, M.. XIII. yyn ilk eyreinden M.. VI. yyn balarna kadar tarih sahnesinde grlmlerdir. Yaylm alanlar Dou Anadolu blgesinde merkez Van Gl ve evresi olmak zere snrlar kuzeyde Karasu havzasndan Transkafkasyaya, gneybatda Malatya blgesinden, douda Urmiye Glne dein uzanan geni bir blgeyi kapsamaktadr. Urartu tarihi siyasi bakmdan Konfederasyonlar Dnemi (M.. XIII. yzyln ilk eyrei ve M.. IX. yzyln ilk yars ) ve Krallk Devri (M.. IX. yzyln ikinci yars ve M.. VI. yzyln balar ) olmak zere iki ana devreye ayrlmaktadr. I. Ana devre ile ilgili bilgi veren Konfederasyonlarn kendi z yazl kaynaklar u ana kadar mevcut deildir. Bu dnem hakkndaki tm bilgiler ada Asur yazl kaynaklarndan edinilmektedir. Bu kaynaklar doal kaya yzeyi, ta heykeller, taht kaideleri, duvar, deme ve eik talar, ta ve kil tabletler ve pimi toprak konik iviler zerinde yer alan Asur krallarnn tarihi yazt ve annallerinden olumaktadr. II. Ana devrede Urartu krallnn gerek kurucusu olarak kabul edilen I. Sarduri ile birlikte Asur ve Urartu yazl kaynaklar arasnda ksmen bir konkordans balar. Bu devrede Asur krallarnn tarihi yazt ve annallerinin yan sra kral mektuplarda ve fal metinlerinde Urartu hakknda bilgi verilmektedir. erik olarak Asur krallarnn I. ana devrede Ur(u)atri ve Nairi Konfederasyonlar , II. Ana devrede Urartu Krallnn yaylm alan ve komu blgelerine yaptklar askeri seferleri kapsayan bu kaynaklar Urartunun sosyal ve kltrel yapsndan ok Urartu siyasi tarihinin geliimi, blgenin tarihi corafyas, toporafik yaps, blgeye alan yollar ve blgenin doal kaynaklarna k tutmaktadrlar.

Tezimizin hazrlanabilmesinde danman hocam Yrd. Do. Dr. Grol Barnn deerli neri ve ynlendirmeleri ilk basama oluturmaktadr. Ayrca hocamn bana son derece zgr bir alma ortam salamas vesilesiyle bu alma arlkl olarak stanbulda gerekletirilmitir. Tunceli ilinin gnmzdeki gvenlik sorunlar blgede yzey aratrmas dahil arazi almalarna msade etmemesinden dolay, almamz bir ktphane almasdr. Urartu Krallnn Tunceli blgesindeki kalntlarn deiik kaynaklardan derlemek suretiyle oluturduumuz tezimizin, daha sonra bu konuyla ilgili olarak yaplacak olan almalara bir n alma olarak rehberlik etmesini umarz. Bu dnem boyunca bata Alman Arkeoloji Enstits olmak zere stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi ve Edebiyat Fakltesi Ktphanesi, Beyazt Devlet Ktphanesi kaynak ihtiyalarnn salanabilmesinde bavurulan nemli alanlar oluturur. Bu almamzn temel amac; Urartu Krallnn kuzeybatya alm kapsamnda blgede brakt kltrel kalntlarnn tespiti ve yorumu yaplarak arlkl olarak eyalet merkezi konumundaki (Alzi) Elaza bal Tunceli (upa) blgesinin Urartu Krall iin nemine ve konumuna deinilecektir. nk bir sre sonra bu blge gerek hammadde bakmndan var olan zenginlii ve gerekse kralln kuzeybatya alan k noktas zerinde yer almas itibariyle nemli bir konum tekil etmektedir. a. BLGEN N CORAFYASI VE SINIRLARI Ykselti bakmndan Anadolunun nemli bir blmn tekil eden Dou Anadolu Blgesinin snrlar, kuzeyde Kuzey Anadolu Dalarnn kuzeye, gneyde Toros dalarnn gneye bakan yksek eteklerinden geer. Dou Anadoluyu kendisinden daha alak ve daha dk olan Orta Anadoludan ayran snr, Kzlrmak ve Frat nehirlerinin (kabaca) su blm izgisini takip eder. Blgenin nemli akarsular, lkemiz dndaki deniz ve gllere kavuur.1 Dou Anadolu Blgesi corafi olarak deiik karakterlere sahip alt blmlere ayrlmaktadr. Blgenin genel corafi zellikleri, ykselti, yer ekilleri, sert iklim yaps ayn karakteri tasa da kendi iinde corafi anlamda eitli alt blgeler olumutur. Yukar
1

brahim Atalay-Kenan Mortan, Trkiye Blgesel Corafyas, stanbul, 1997, 297 v.d.

Frat (Keban-Karakaya) Blm, Erzurum-Kars Blm, Yukar Murat Havzas (BinglMu-ar) ve Van Gl Havzas Dou Anadolu Blgesinin ana blmlerini olutururlar. Murat nehrinin kuzeyinde, batdan ve kuzeyden Frat nehriyle kuatlan geni Tunceli blgesi, Elaz ve Malatya ile beraber Dou Anadolu Blgesinin Yukar Frat (Keban-Karakaya) blmnde yer alr. Tunceli ili kuzeyde Erzincan, gneyde Elaz, douda Bingl ve batda Malatya illeriyle ile evrilidir. Ayrca ilin gney ksmnda Keban baraj gl yer almaktadr. Urartu kalntlarnn youn olarak bulunduu Mazgirt ilesi, ilin gney dousunda, Elaz ve Bingl snrnda, Pertek ilesi ise ilin gneyinde, Keban baraj gl kysnda yer alr. Munzur sra dalar ve Karaolan dalar blgenin nemli dalarn olutururlar. Elaz ilini gneyden bir sur gibi evreleyerek douya doru uzanrlar.2 Tunceli ili Yukar Frat blmnn en dalk kesimini oluturmaktadr. Dalar burada yer yer 3000 metreyi gemektedir. Munzur sradalar ve zerinde yer alan Barpaa ve Mercan sradalar Tunceli il snrlar ierisinde olup akarsularla adeta yarlm bir durum gsterir.3 lin bu engebeli ve yer yer 3000 metreye kadar ulaan ykseltine ramen, gneyde yer alan Mazgirt ve Pertek ileleri, dier ilelere oranla daha alak ykseltiye ve de verimli ovalara sahiptirler.Ykseltilerinin az olmas ve komu illere snr olmalarndan dolay, dier blgelere oranla nfus younluu daha fazladr. b. JEOPOL T K KONUM Bir lkenin dnya zerindeki yeri, arazisinin fiziki zellikleri, bykl ve biimi, iklimi, denizlere uzakl ve yaknl, nemli suyollarna sahip olmas, lkenin siyasi politikasn belirleyen unsurlardr. Jeopolitik, g ve ama ilikisini fiziki ve siyasi corafyay esas alarak incelemektedir. Sosyopolitik yaplanmann kurallarn da daha ok topluluklarn yaadklar blgenin jeopolitik zellikleri belirlemektedir.

2 3

Talip Ycel, Trkiye Corafyas, Ankara, 1987, 126 v.d. Srr Erin, Dou Anadolu Corafyas, stanbul, 1953, 112

Toporafya, hava artlar ve corafi konum, ekonomik-ticari ilikilerin yan sra jeopolitikle de ilikilidir. Nehirlerin azl ya da okluu ve yollar da bu durum iin balca belirleyiciler arasnda yer alr. Bunlardan corafi konum jeopolitikte nemli bir yer tutmaktadr. rnein, Anadolu balca tarihi doal yollarn kesitii bir corafya da yer almasndan dolay Eskiadan gnmze kadar nemli bir gei noktas ve yerleme yeri vazifesi grmtr. Engebeli ve yksek bir arazi yapsna sahip olan Dou Anadolu Blgesi, bu karakterini bnyesinde barndrd kltrlere ve toplumlara yanstmtr. Dou Anadolu Blgesinin sahip olduu ve yaklak 2200 m. yksekliindeki yaylalar bugn olduu gibi gemite de gebelere ve hayvancla ok uygun alanlar olmulardr.4 M.. II. Bin yln son eyrei ve daha youn olarak M.. I. Bin yln balarndan itibaren teknolojik geliimle paralel olarak, demir madeninin kullanmnn artt grlr. Bu durum, Anadolunun ekonomik yapsnn ynlenmesine paralel olarak, Dou Anadolu Blgesinde Urartu ekonomik ynlenmesinin de en nemli kaynaklarndan olmutur.5 Ayrca buradaki maden yataklar Asur Devletinin dikkatinden kamamtr. Bu durum, teknik gelimeler ve bunun sonucunda insanlarn corafyaya yn verebilmelerinin nemini gsterir. Bir toplum, ihtiyalar ve gc nispetince yaad corafyaya yn verebilir. Bunu, azami derecede salayan toplumlar egemen toplumlardr. Nitekim Urartu egemenliine kadar Dou Anadolu Blgesinde hayvan besicilii ekonomik yaantda n plandayd. Ancak, Urartu dneminde sulama tesislerinin kurulmas ve youn madencilik faaliyetleri ekonomik yap unsurlarn deitirmitir.6 Urartu krallnn ulat bu stn seviye, madencilikte gsterdikleri ilerleme ile dorudan ilgilidir. Urartular Dou Anadolu Blgesinde zengin olarak bulunan gm, kurun, bakr ve demiri ilemilerdir. zellikle demiri ileyerek yaptklar balyoz, kaldra
4

Jak Yakar, Ethno Archaeology of Anatolia, Rural Soco-Ekonomy in the Bronze and Iron Ages, Jerusalem, 2000, 411 vd. 5 zdemir Koak-Hamdi ahin, Eskia Tarihi Aratrmalarnda Jeopolitiin Yeri, AnAr XVI, 2002, 354 6 Oktay Belli, Eskia Dnyasnn En Byk Madenci Krall: Urartular, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, 2000, 371 vd.

ve mur gibi alma aletleri sayesinde, baraj, glet ve sulama sistemlerinin duvarlarnda kullanlan talar karp ilemilerdir. na edilen bu sulama sistemleriyle, blgedeki tarm alanlar verimli hale getirilerek, hayvan besiciliine dayanan ekonomi yannda tarm ekonomisi de ok nemli bir ivme kazanmtr.7 Bunun yan sra, Urartu Krallnn Dou Anadolu Blgesinin sert iklim koullarna ve engebeli corafi yapsna uyum salayarak 250 yl boyunca baarl bir ekilde egemenliini srdrmesinde, yaptrm olduu yollarn ok byk bir etkisi olmutur.8 Btn bunlar, blgenin jeopolitik neminin artmasnda nemli rol oynamtr. Dou Anadolu Blgesinin olumsuz hava koullar blgedeki yaam dzeyini nemli lde etkilemitir. Mimari yap malzemelerinden, insanlarn giyim kuamlarna kadar birok alan iklimsel zellikler ile ekillenmitir. Uzun sren k aylar, tarmsal etkinlikleri byk oranda etkilemi ve hayvan besiciliini n plana karmtr. klimsel koullar ayn zamanda yar gebe bir yaam tarzn da oluturmutur. Yaz aylarnda hayvanlar otlatmak iin yksek yaylalara kan topluluklar k aylarnda olaslkla daha alak alanlardaki basit konutlarna iniyorlard. zellikle Erken Demir anda, Dou Anadolu Blgesinde ova yerlemelerinin azl ve hayvanclk faaliyetlerinin daha youn olmas, tarmsal retimin ok fazla olmad sonucunu dourmaktadr.9 Urartu Devleti muhtemelen hayvan yetitiricilii iin byk neme sahip yksek yaylalardaki otlaklarn ve bu otlaklarda yaayan gebe topluluklarn varlklarn srdrmelerine izin vermi, dier yandan ova dzeyinde byk yerleme alanlar kurarak buralarda yaamay tevik etmitir. Yerleme yerlerinin seimi ile ilgili olarak Urartu kalelerini rnek olarak verebiliriz. Bu tr yerlerin stratejik adan nemli noktalarda olmas ve d tehditlere kar korunabilecek zelliklere sahip olmas gerekmektedir. Bylece askeri, ekonomik ve siyasal bakmdan mevcut corafyann gvenlii salanm olmaktadr.

7 8

Koak-ahin 2002, 351 Oktay Belli, Dou Anadoluda Urartu Yol ebekesinin Aratrlmas, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, 2000b, 409414 9 Erkan Konyar, Dou Anadolu Erken Demir a Kltr: Arkeolojik Kaz ve Yzey Aratrmalar Bulgularnn Deerlendirilmesi, stanbul, 2004, 48

Bu duruma iyi bir rnek tekil eden Urartu kaleleri bir ovay, ovadan geen yollar, stratejik kavak ve kilit noktalarn kontrol altnda tutmaktadr. Bu kaleler, genellikle yksek sradalarn ovaya ya da yaylaya alan hkim bir uzants zerinde ve gerilerindeki yksek engebelere bir boyunla balanm olan tepelerde ina edilmitir. Titizlikle seilen bu noktalar, zellikle savunma stratejisi ynnden nem tarlar. M. T. Tarhan, Urartu yerlemelerinin olumasnda belirleyici faktrleri yle anlatr: Merkez blgede ve eyaletlerde ulam, askeri harekt, kademeli savunma ve dier etkenler ynnden Doal Tarihi Ana Yollar ve yan yollar zerinde, stratejik noktalarda ve geitlerde, belirli bir ehircilik Planlamas uygulanarak, temelde askeri, idari, sosyal ve ekonomik amalara ynelik yzlerce kale ve iskn merkezi ina edilmitir. Yukarda da deinildii gibi, ayn zamanda bu planlama ile devletin topraklarn bir a gibi saran ayrca komu lkelerle irtibatlarn salayan- Yol ebekesi kontrol altna alnm; bylece, kraln eyalet ve blgeler zerindeki ynetim ve denetimi etkinlik, srat ve ilerlik kazanmtr.10 Tarihsel olaylar ierisinde jeopolitiin ok nemli bir yerinin olduunu syleyebiliriz. nk insanlarn binlerce yldan bu yana ihtiya duyduklar unsurlar fazla deimeden gelmektedir. Ayrca corafi yap zellikleri, yeralt ve yerst kaynaklar da deimemektedir. Bylece Eskia dnyasnda da su kaynaklar, verimli nehir vadileri, maden yataklar, tarihi doal yollar ve korunakl askeri-stratejik noktalar yerleim yerlerinin korunmasnda, gelimesinde ve toplumlarn ekillenmesinde belirleyici unsurlar arasnda yer almtr. Tarihi, bu ekilde jeopolitik unsurlar gz nne alarak incelediimizde, jeopolitikle ilgili balca deerlerin ok az deimi olduu aka ortaya kmaktadr.
10

M. Taner Tarhan, Urartu Devletinin Yapsal Karakteri, Trk Tarih Kongresi, 9, 1986,, 295

I. BLM

1. URARTU ARATIRMALARININ TAR HES Urartular hakknda ilk bilimsel almalar, Fransz-Asya Dernei tarafndan 1827 ylnda Trkiyeye gnderilen Friedrich Schulz ile balamtr. Schulz, Van Gl civarnda birok Urartu kalntsn gezmi, Van kalesi iindeki mezarlar tanmlam ve hatta baz yaztlar kopya ederek Parise gndermitir. Schulzun Hakkri (Bakale) dalarnda ldrlmesi ile bu almalar yarda kalm ve ancak 1828 ylnda Parise gnderdii almalar 1840 ylnda yaynlanabilmitir. Schulzun almalar, 42 adet ivi yazsnn kopyas, Van kalesinde kayalar iine oyulmu kral mezar odalarnn ve daha bir sr kalenin tanmn iermektedir.11 23 Mart 1838de Suriye snrna doru yolculua kan Helmuth Von Moltke, Keban ve Maden zerinden blgeye gelir. Burada (Kmrhan) karlat zoli yaztn, zerinde binlerce kk ivi iaretleri bulunan bir levha kefettim diye anlatmaktadr. Bu yazt sonradan Yzba Von Mhlbach tarafndan itina ile kopya edilmitir.12 1874 ylnda ngiliz gezgin Henry Fanshave Tozer, Harput ve Palu kalelerini grdkten sonra, Paludaki yaztn Van krallna ait olabileceini vurgulamtr.13 zellikle define avclarnn ve kaak eserlerin Van blgesinde younluk kazanmas sonucu, blgedeki arkeolojik almalar iin bir uyar olumutur. 1877 ylnda Henry Layard, stanbulda satn ald ilk Urartu antik eserlerinden sonra asistan Hormuzd Rassam bu eserlerle ilgili aratrma yapmak zere Van ehrine gndermitir.14 Blge kltrne artan ilgi sonucu, 18791880 yllar arasnda Londra British Museumun Toprakkalede ilk kazy yaptn grmekteyiz. Vann ngiliz konsolos
11 12 13 14

Boris Borisovi Piotrovsky, Urartu, Geneva, 1969, 1415 Helmuth Von Moltke, Moltkenin Trkiye Mektuplar, (ev. H. rs), stanbul, 1995, 188 Henry Fanshave Tozer, Trkish Armenia and Eastern Asia Minor, stanbul, 1881, 219 Piotrovsky 1969, 18

yardmcs Captain Clayton kaz bakandr ve beraber altklar Rassam ve Raynolds, Toprakkaledeki tapnaktan elde ettikleri birok eseri British Museuma gtrerek bir ksmn Asur eserleri arasnda segilemilerdir. Bu eserler daha sonra Dr. Richard D. Barnet tarafndan tekrar incelenecek ve gerek deerleri ortaya karlacaktr.15 18821883 yllarnda, Joseph Wnsch, Mazgirt-Kalekydeki yaztn II. Rusaya ait olduunu kefetmitir. 189394 ve 188990, yllarnda Mezopotamya, Dou Anadolu ve Sovyet Ermenistannda aratrmalar yapan H.B.F. Lynch, Frat kavsine girmemekle beraber, Tozer gibi kaya odal ve ivi yazl Palu kalesinden sz etmitir. Alman Carl Friedrich Lehmann-Haupt ve Waldetnar Belck tarafndan 1898 tarihinde Toprakkalede balatlan kazlar Urartu aratrmalarnda nemli bir dnm noktas tekil eder. Toprakkaledeki kazlar tapnak ve dier mimari kalntlarnn yan sra ok sayda kk eserin bulunmasna da yardmc olmutur.16 1899da Palu, Mazgirt ve Pertek kalelerini inceleyen aratrc, gezisini Harput- zoli gzerghn izleyerek Malatyaya doru srdrm, Harputtaki kale kalntlarndan ve Bandaki Menua yaztndan sz etmitir. Ayn tarihlerde en az Lehmann-Haupt kadar yararl tespitlerde bulunan bir dier aratrc ise Huntingtondur. Genefik kalesinin bilim dnyasna tantlmas ve Harputtaki Urartu izlerinin resimlerle belgelenmesi bunlar arasnda saylabilir. Ayrca Murat Nehri boyunca yapt gezisinde, Kebandan gneye doru inen yolu, pek ok aratrcnn aksine bu defa kelek ile izleyerek yredeki lemil, Kaleky ve zoli gibi Urartu merkezlerni bir kez daha gzden geirip, baz kale ve yaztlarn resimlerini ekmesi son derece nemlidir.17

15 16

Piotrovsky 1969, 19 a.g.e., 19 17 E. Huntington, Weitere Berichte ber Forschungen in Armenian und Commagene, Zeitschrift fr Ethnologie 33, 1901, 173

Lehmann-Haupt gibi Toprakkale kazlarnda umduunu bulamayan Belckin 1900 1901 yllarnda Frat kavsi ierisinde yapt almalar, Palu, zoli ve Mazgirt gibi bilinen Urartu kaleleri ile snrldr.18 Bu ilk almalarn son derece yzeysel olmasna karn, Urartularn batda Frata kadar geldikleri ve gl kaleler ina ettiklerini gstermeleri asndan nemlidirler. Ancak bu tarihlerden sonra yre, aratrclarn ilgisinin daha ok Gney Mezopotamyaya kaym olmas nedeniyle, uzun sre incelemelerden yoksun kalmtr. Alman ekibin almalarndan sonra 19111912 yllarnda I. A. Orbeli, Toprakkalede aratrmalarda bulunmu ve blgenin Rus igali altna girmesiyle, 1916 ylnda Rus Arkeoloji Dernei, Toprakkalede kazy srdrmek iin N. Y. Marr bakanlnda bir ekibi grevlendirmitir. Nikolaj Y. Marr, zellikle Toprakkalede aratrmalarn srdrm, buna karlk Orbeli ynetimindeki kaz heyetinin sistematik almalar sonucunda Van kalesinin kuzeydou tarafnda bugn Anal kz olarak adlandrlan iki kaya iinde zeri yaztl ta stel ele geirilmitir. Bu ta stel zerindeki ivi yazsnda Urartu Kral II. Sarduri dnemindeki olaylardan sz edilmektedir.19 Rus ekibinin ardndan, 22 yl boyunca Urartu almalarna ara verilmi ancak 1938 ylnda Kirsopp Lake bakanlnda bir Amerikal bilim heyeti daha nceki aratrmalar srasnda gn na kartlm olan buluntularn tarihlendirilmelerini kontrol etmek amacyla Van Kalesi ve Toprakkalede almalara balamlardr.20 Urartu ile ilgili aratrmalar, bir baka Urartu yerleim blgesi olan Gkegl civarnda Rus bilim adamlar tarafndan yrtlm ve 1893 yllarnda balayan aratrmalar,1939 ylnda Erivan yaknnda yer alan ve Urartu Arkeolojisi iin byk bir neme sahip Karmir-Blurun kazlmaya balamasn salamtr.21

Waldetnar Belck, Mitteilungen ber Armenische Streitfragen, ZfE 33, 1901, 304312 Piotrovsky 1969, 20 20 R.H. Pfeiffer, The Excavatons of Van in 1939, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 78, 1960, 3132 21 Altan ilingirolu, Urartu Krall Tarihi ve Sanat, zmir, 1997, 3
19

18

zellikle Urartunun bat blgesini kapsayan alanlar, uzun sre aratrmalardan yoksun kalmtr. 1945 ylnda Kkten tarafndan, prehistorik merkezleri belirlemek amacyla Malatya, Elaz ve Mu illerini kapsayan bir aratrma gezisi dzenlenmitir.22 1950 ylnda Konstantin Ogenesjan bakanlnda bir ekip, Erivan yaknnda ArinBerd (Erebuni) adn tayan bir tepede kazlara balamlardr. Bu kazlar sonucunda bir saray ve iki tapnak ile eitli depo yaplar ortaya karlmtr. 19561957 yllarnda Charles A. Burney adnda gen bir ngiliz arkeolog Van blgesini bisiklet ile gezerek birok Urartu kalesinin plann karm ve bunlar yaynlatmtr. Ayrca Ban kalesinin de ematik bir plann izmitir.23 Bu yllarda Boris B. Piotrovsky, Richard D. Barnet ve daha sonraki yllarda Mirjo Salvini ve Maurits Nanning Loon gibi bilim insanlar Urartu Arkeolojisi ve dili konularnda almalar yaparak bunlar yaynlamlardr. 1959 ylndan itibaren Trk bilim insanlar Urartu kalelerinde youn bir aratrmaya girmi ve bu kapsamda Trkiyede ilk Urartu kazsn Erzincan Altntepede Tahsin zg yrtmtr. 19591963 yllar arasnda Afif Erzen Van kalesi ve Toprakkale kazlarn gerekletirmitir. Daha sonra da uzun yllar kazs devam edecek olan avutepede kazlarda bulunmutur. 1964 ylnda Emin Bilgi ve Baki n, Adilcevaz yaknlarnda Kef Kalesi adn tayan tepede kazlarda bulunmulardr. Kemal Balkan, Aznavurtepe ve Giriktepeyi, Charles A. Burney Kayaldereyi sistematik olarak kazmlardr.24 Afif Erzenin stanbul niversitesine bal olarak 1967 ylnda Van ilinde kurduu Van Blgesi Tarih ve Arkeoloji Aratrmalar Merkezi, Urartunun merkezi blgesinde yaplan almalar hzlandrmtr.
22

Kl Kkten, 1945 Ylnda Trk Tarih Kurumu Adna Yaplan Tarihncesi Aratrmalar, Belleten XI/43, 1947, 431 23 Charle. A. Burney, Urartian Fortresses and Towns in the Van Region, AS VII, 1957, 3753; 24 Piotrovsky 1969, 37

Ayrca 1964 ylnda Babken Arakeljan ve Arutjun Artasesovi Martirosjan tarafndan Armavir yaknnda yer alan Armavir-Blur ve Davida adn tayan tepelerde arkeolojik kazlara balanmtr. Davida tepesi zerinde bulunan yerleme yerinin, Urartu kenti Argitihinili (Argitinin kurduu kent) olduu saptanmtr.25 1965 ylnda Charles A. Burney ve Seton Lloyd, Mu-Kayalderede bir dnem sren kazlarda bulunmulardr.26 Bundan sonra Keban kazlarna kadar devam eden srede, Hubertus Von Gall, Palu ve Ban27; Meriggi ise Altnova ve evresinde yer alan hykleri incelemilerdir.28 1968 ylnda, Keban Baraj gl alannda balatlan kurtarma kazlar ile blgenin tarihi aydnlanmaya balamtr. zellikle Tepecik, Deirmentepe, Korucutepe ve Noruntepede saptanan Demir a tabakalar blgenin I. binyl kltrne byk apta k tutmutur. Ayrca Korucutepe ve Noruntepede kazlar yapan Maurits van Loon29 ve Harald Hauptmann bakanlndaki bilim kurullar yredeki Urartu kalntlar ve yaztlar ile ilgili yaynlarda bulunmulardr. Keban ve Karakaya Baraj gl altnda kalacak olan alanlarda yaplan aratrmalar ile sonraki yllarda blgede devam ettirilen eitli aratrmalar Urartu Krallnn bu yredeki pozisyonunu alglamamza byk lde yardmc olmulardr. Yine bu proje erevesinde Kktenin 1969 ylnda balatt yzey taramalarnda zellikle Tuncelinin gneyinde saptad hykler, genellikle Demir a malzemesi vermesi asndan nemlidir.30
a.g.e., 23 Charles A. Burney, A First Season of Excavations at the Urartian Citadel of Kayaldere, AS XVI, 1966, 55 vdd. 27 Hubertus Von Gall, Zu den Kleinasiatischen Treppentunneln, Archaeologischer Anzeiger, 1967, 504 vdd. 28 P. Meriggi, Sesto Vaggio Anatolico, Oriens Antiquus VII, 1967, 296 vdd. 29 Maurits van Loon, Korucutepe Kazs, 1969, KP II 1969, 1971, 45 vdd.; Maurits van Loon, Korucutepe Near Elaz, AS XX, 1970, 11 vdd.; Maurits van Loon., The Euphrates Mentioned by Sarduri II of Urartu, AS Presented to Hans G.Gterbock on the Occasion of his 65th Birthday, 1974, 187 vdd. 30 Kl Kkten, Keban Baraj Gl Alannda Ta Devri Aratrmalar, 1969, KP 1969 (1971), 13 vdd.; Kl Kkten, Keban Baraj Gl Alannda Ta Devri Aratrmalar, 1971, KP 1971 (1974), 1 vdd.; Kl Kkten, Keban Baraj Gl Alannda Ta Devri Aratrmalar, 1972, KP 1972 (1976), 1 vdd.
26 25

Urartu Krallnn yerleim alanlar iinde kalan Kuzeybat ran topraklarnda 1968 ylndan balayarak youn aratrmalar yaplmtr. zellikle Tahranda Alman Arkeoloji Enstits Bakan Dr. Wolfram Kleiss bakanlndaki aratrma heyeti, Kuzeybat ran blgesinde aratrmalarda bulunmu ve ok sayda Urartu kalesi, kaya mezar ve yerleme merkezinin planlar Wolfram Kleiss tarafndan yaynlanmtr. Ayrca Kleiss bakanlndaki heyet, Kuzeybat randa nemli bir Urartu yerleim merkezi olan Bastamda kazlarda bulunmulardr. Burada ele geen ivi yazl belgeler, kalenin Urartu kral II. Rusa tarafndan kurulduunu kantlamaktadr. Badatta bulunan Alman Arkeoloji Enstits Bakan Reiner Michael Boehmer tarafndan yrtlen almalarda ise, Irakn kuzeydousunda yer ald sanlan Urartularn kutsal Ardini (Asurca-Musair) tapna ve kentinin yeri aratrlmtr.31 1975 ylnda bir Urartu eyalet merkezi grnmnde olan Paluda Martin F. Charlesworthn yapt alma ise bu kalenin az bilinen bir ynne, antsal mezarlarna dikkatleri ekmitir.32 Daha sonra bu kaya mezarlar Sevin tarafndan iki grup altnda incelenerek tarihlendirilmitir.33 Ayn tarihte biten Keban kazlarndan sonra, Karakaya baraj gl altnda kalacak sahada balatlan almalar, Urartu Devletinin gneybat yaylm konusundaki almalara yeni boyutlar kazandrmtr. nce mit Serdarolu34 ve Mehmet zdoan35 su altnda kalacak olan sahay, Kebandan gneye doru taramlar, yaptklar yzey aratrmalar sonucu, blgenin Baskil snrlar ierisinde kalan kesiminde Demir a seramii veren 14 yerleim yeri saptamlardr. Ayrca varlklar nceden bilinen Habibua ve Kaleky gibi iki Urartu merkezinde ksa sreli de olsa kaz almalar yaplm, mikua ve Fratn bat kysndaki Kkerbaba ile Deirmentepede Demir a katlar ortaya karlmtr.

31 32 33 34 35

Oktay Belli, Urartular, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, stanbul, 1982, 144 Martin F. Charlesworth, Three Urartian Tombs at Palu in Turkey, AMI XIII, 1980, 9197 Veli Sevin, Three Urartian Rock-cut Tombs from Palu, Tel Aviv 21, 1994, 5867 mit Serdarolu, Aa Frat Havzasnda Aratrmalar 1975, Ankara, 1977, 316 Mehmet zdoan, Aa Frat Havzas 1977 Yzey Aratrmalar, stanbul, 1977, 62 vdd.

Urmiye Gl gneyinde yrtlen Robert Dyson bakanlndaki Hasanlu kazlar, Oscar White Muscerellann kefettii Kalatkar ve Agrap Tepede yrtlen kazlar, Urartu iin nemli bilgiler salamtr. Van Gl evresindeki Kef Kalesi, Toprakale ve avutepe ile Kuzeybat randaki Bastam gibi kazlara son verilmesi ile Urartu kaz ve aratrmalarnda ksa sreli bir duraklama gzlenir. 1984 ylnda Taner Tarhan, Veli Sevin, Oktay Belli ve Altan ilingirolunun nderliinde Van projesi oluturulmu ve Van Gl evresinde baz yeni kazlar balatlm veya eski kazlar yeni bir anlay ile srdrlmtr. Van kalesinde Taner Tarhan ve Veli Sevin tarafndan kazlarda bulunulmutur. 1985 ylnda, Urartu Devletinin bat blgesini kapsayan alanlarda, Veli Sevin bakanlnda bir ekip aratrmalara balamtr. Bu aratrmada nce kontrol gezileri yaplm, Karakaya baraj gl alan yeniden gzden geirilmi ve Maltepenin bir snr karakolu olduu saptanmtr. Malatya, Elaz ve Bingl illerindeki almalarn sonucunda ise Urartu Devletine ait bir yol ebekesi ve bununla ilikili tesislere ait ilk bulgular bilim dnyasna sunulmutur36. Daha sonraki yllarda Urartu ile ilgili aratrmalar eitli ekillerde devam etmitir. Veli Sevin Karagndz Hy ve mezarlk alannda, Oktay Belli Aa ve Yukar Anzaf kalelerinde, Altan ilingirolu ise Dilkaya ve Ayaniste kazlarda bulunmulardr.
36

Veli Sevin, Malatya-Elaz-Bingl lleri Yzey Aratrmas 1985, IV. AST, Ankara, 1987, 279 vdd; Veli Sevin, Elaz-Tunceli-Bingl lleri Yzey Aratrmas 1986, V. AST II, Ankara, 1988, 1 vdd; Veli Sevin, Elaz-Bingl Yzey Aratrmas 1987, VI. AST, Ankara, 1989, 451

2. URARTU UYGARLIININ TAR HES Urartu tarihi genel hatlaryla iki ana evreye ayrlmaktadr. Ve bu ayrm her iki ana evrenin siyasi ve kltrel bakmdan, ynetim ekillerinin yapsal karakterlerine gre belirlenmektedir.37 M.. XIII. yzyln balar ve M.. IX. yzyln ilk yars arasndaki dnem youn Asur tehlikesi ve saldrlar karsnda feodal beylikler tarafndan oluturulmu, Uruadri ve Nairi konfederasyonlarnn egemen olduklar dnemdir. Kkenleri M.. III. Binyl'a dayanan Kabile ve Feodal Beylik dzeni sregelmektedir. Ve bu dnem Urartunun Arkaik a 38 olarak tanmland gibi, baz aratrmaclar tarafndan da Urartunun proto tarihi olarak adlandrlmaktadr.39 M.. IX. yzyl ile M.. VI. arasndaki dnem ise, Eski Anadolu ve n Asyann siyasi ve kltr tarihinin literatrnde, Urartu Devleti olarak tanmlanan Krallk devridir.40 a. BEYL KLER DNEM Urartu tarihinin siyasi bakmdan beylikler ya da konfederasyonlar dnemi (M.. XIII. yzyln balar ve M.. IX. yzyln ilk yars) olarak adlandrlan ilk ana evre ile ilgili bilgi veren konfederasyonlarn kendi yazl kaynaklar u ana kadar elimize gememitir. Bu dnem hakkndaki tm bilgiler ada Asur yazl kaynaklarndan edinilmektedir. M.. IX. yzyldan itibaren Yakndou tarihinde nemli bir rol stlenecek Urartu Krall ile ilgili ilk bilgilerimiz, M.. XIII. yzyl balarna kadar kar. Orta Asur
37 38

Tarhan 1986, 70 vdd. Afif Erzen, Eastern Anatolia and Urartians, stanbul, 1979, 1622; Tarhan 1986, 285 39 Maurits N. Van Loon, Urartian Art, Its Distinctive Traits in the Light of New Excavations, stanbul, 1966, 6; 40 Tarhan 1986, 285

Krallar, Urartunun bir blgesi olan ve kk beylikler tarafndan ynetilen Uruadri ve Nairi topraklarna eitli seferler dzenlerler.41 zellikle, Tur-Abdinden batya doru Habur ile Frat nehri arasnda kalan topraklar kapsayan Mitanni (Hanigalbat) Krallnn kmesi ve hemen sonrasnda Hitit imparatorluunun yklmasyla daha ncede bahsettiimiz gibi Anadoludaki g dengeleri Asur lehine deimitir. Kuzey Suriyedeki Hitit egemenlii sona erince, Dou Anadolu ile Asur arasndaki bir tampon blge durumundaki Mitanni Krallnn da ortadan kalkmasyla Asur Krallar askeri seferlerini bu blge zerinde younlatrmtr. M.. 12741244 yllar arasnda Asur tahtnda yer alan I. Salmanasarn annallerinde geen Uruadri lkesi terimi, Yakndou tarihinde Urartu adndan ilk sz edilitir.42 Rahipliimin balangcnda Uruadri lkesi ayakland, (benden yabanclat, dmanlk yarartt.) ordumu harekete geirdim ve gl da kalelerine doru sefere ktm. 43 Salmanasarn kulland benden yabanclat, dmanlk yaratt cmleleri, Uruadri lkesinin Asur krallar tarafndan daha ncede bilindiini ve bu lkede yaayan halklar ile bu seferden ncede eitli ilikilerinin olduunu anmsatr.44 Bylece Uruadri lkesi ile olan ilikilerin I. Salmanasarn babas I. Adad-Nirari dnemine rastlad sylenebilmektedir. Asur devleti ile Uruadri halklar arasndaki bu erken ilikilerin, Asurun Frat nehrine kadar yaklat bu dneme rastlamas doaldr. Bu noktadan sonra Asur krallarnn karsna Frat nehrinin dousunda, Van Gl civarnda yaayan halklar kacaktr.45

M. Roaf, Cultural Atlas of Mesopotamia, London, 1990, 170176 Piotrovsky 1969, 43; Charles A. Burney, The Peoples Of The Hills, London, 1971, 127; Gevork A. Tratsyan, From Urartu to Armenian, Neuchatel, 2003, 13 43 ARI, I, no. 527; ARAB, I, no. 114 44 Altan ilingirolu, Urartu ve Kuzey Suriye: Siyasal ve Kltrel likiler, zmir, 35 45 Altan ilingirolu, Urartu Tarihi, Bornova, 1994, 23
42

41

Uruadri lkesi baz aratrclar tarafndan KUR-u-r(u)-at-ri deyiminin etnik ynden bir anlam tamad, Asurlular tarafndan dalk blge, dalk lke anlamnda kullanlm corafi bir terim olduu belirtilir.46 Aratrclarn hemen hepsi bu terimin toponomi bakmndan Urartunun primitif formu olduu hakknda fikir birliine varmlardr.47 Uruadri lkesinin konumu hakknda deiik neriler vardr. Bu konudaki farkl neriler Uruadri kesini; Zap vadisinde48, Van Gl havzasnda ve Van Glnn gneyinde49 ve Van Glnn bat ve kuzeybat yrelerinde gstermitir.50 Uruadri ve Nairi lkelerinin M.. XIII. ve M.. X. yzyl arasndaki konumlar, Urartunun krallk ncesi dneminin daha iyi anlalabilmesi asndan olduka nemlidir. Ve bu beyliklerin yaadklar topraklarla ilgili bilgiler tamamyla Asur yazl kaynaklarndan elde edilebilmektedir. Nairi lkesinin snrlar ise, Van glnn gney ve gneybatsnda yer alan Kirhi, Hubukia ve Tummeden kuzeydeki Daieni topraklarna kadar olan alanlar kapsamaktayd.51 Uruadri ve Nairi adlarnn tarih sahnesine k, Asur imparatorluunun Yukar Dicle yresine egemen olmak iin ura verdii bu devire rastlamas nemli bir durum oluturmaktadr. Hitit imparatorluunun yklyla Kuzey Suriyede Hitit egemenlii sona erdi ve bundan sonra Asur iin tek tehlike yeni yeni rgtlenmeye balayan Uruadri ve Nairi topluluklaryd. Blgeye gelen ve gebelik srecini tamamlayan ya da tamamlamakta olan bu topluluklar Asur tehlikesinin farknda olmalydlar.52 Orta Asur krallarnn seferlerinin artmas ile birlikte, Mitanni mparatorluunu kuran halklarn ounluunu oluturan Huriler ile Dou ve Gneydou Anadolu
46 47 48 49 50 51

Mirjo Salvini, Nairi e Ur(u)atri, Roma, 1967, 2632, Tarhan 1978, 87 vdd. Simo Parpola, Neo Assyrian Toponyms, Neukirschen-Vluyn, 1970, 370 vdd.; Tarhan 1982, 76 Georg A. Melikivili, Urarstkie Klinoobraznye Nadpisi, Moskova, 1960, 13 Salvini 1967, 43 ilingirolu 1994, 5 ilingirolu 1994, 12

Blgesinde birbirinden bamsz halde yaayan farkl Erken Demir a beylikleri, Asur mparatorluu tarafndan gelen basklara kar birlikte hareket etmeye balamlardr. ncelikle siyasi ve ekonomik bakmdan daha gl olan, Van Glnn kuzey ve kuzeybat yrelerinde yaayan Uruadri ile Van Glnn bat ve gneybatsnda yer alan Nairi beylikleri daha kk olan dier beylikleri ve topluluklar, eitli yntemler uygulayarak ortak bir dmana kar birletirmilerdir. Bu btnleme giriimi ksa srede ne derece verimli olduunu kantlamtr. Bunu Asur krallarnn blgeye dzenledii askeri seferlerin giderek artmasndan anlamaktayz. Beylikleri oluturan halklarn kimlikleri ve kkenleri ile ilgili olarak da eitli grler mevcuttur. Bunlardan bazlar geerliliini yitirmitir. Ancak hala tartlmakta olan gr; Urartu Krallnn, Mitanni Krallnn yklndan sonra yreye g eden Hurri topluluklar tarafndan oluturulduudur.53 Hurrilerin Urartularla ayn soydan geldiklerine ait grn asl temelini bu iki toplumun dil ve dinlerindeki ortak noktalar oluturmaktadr. Hurri ve Urartu dilleri zerinde yaplan aratrmalar, bu iki dilin akraba olduunu gstermitir.54 Urartu-Hurri akrabal iin ileri srlen ikinci nemli kant iki toplumun panteonlar arasndaki ortak noktalardr. Her iki panteonda yer alan birok tanr ve tanrann ayn kkten geldii eitli ynleriyle aklk kazanmtr.55 Ancak Urartu Uygarlnn olumasnda, Hurrilerin dnda birden fazla etnik grup rol oynam olmaldr. Bu gruplardan en nemlileri Uruadri ve Nairi beylikleridir. Van Gl havzasnda yaayan beyliklerin birlemelerinde, bata demir olmak zere zengin maden yataklarna ynelen d gler nemli bir etken olarak ortaya
ilingirolu, 1984, 7 Albrecht Goetze, The Hittites and Syria (13001200 B.C.) CAH II,1959, 258; Van Loon 1966, 9; Salvini 1967, 47; Piotrovsky 1969, 41; Tarhan 1978, 17 54 Igor M. Diakonoff, A Comparative Survey of the Hurrian and Urartian Languages, XXIV Internationol Congress of Orientalists, 1957, 7; Warren C. Benedict, Urartians and Hurrians, JAOS 80, 1960, 100 vdd. 55 Van Loon 1966, 4; Piotrovsky 1969, 66; Tarhan 1978, 57
53 52

kmaktadr. Demir alarnn yreye gelmesiyle balayan demir ileme sanat Urartu beyliklerine komular arasnda bir ayrcalk kazandrm olmaldr.56 Tam da bu noktada Asur krallarnn blge zerine askeri seferlerini younlatrmalarnn asl nedeni ortaya kmaktadr. Blgede kalc ve srekli bir Asur egemenliinin salanmasndan ve hkimiyet snrlarn geniletmekten ziyade, blgenin ekonomik zenginlii olan bakr ve demir madeninden faydalanmak, nemli gei ve ticaret yollarn elinde bulundurabilmek ve ayrca gcn ve stnln pekitirerek blge halklarndan srekli olarak eitli vergiler alabilmekti.57 Asur krallar blgeye yaptklar seferlerden sz ederken; blge halklarndan ar vergi ve hara aldn, onlarn ehirlerini ve yerleim merkezlerini yakp yktklarn, eitli ilerle ykml kldklarn, byk ve kkba hayvan srleri, altn, gm, bakr, demir, eitli madeni eyalar, kereste, hububat ve araptan oluan eitli hara ve vergiler aldn belirtirler. I. Salmanasardan sonra tahta kan Asur krallar da daha sonra Urartu Krallnn hkimiyet alan olacak olan blgelerde yaayan Uruatri, Nairi, Hubukia gibi konfederasyonlardan ve onlarn yaadklar blgelere yaptklar askeri seferlerden yaztlarnda bahsetmektedirler.58 Asur yaztlar Dou Anadolu Blgesinin zengin doal kaynaklar hakknda bilgi verirken, Asurun blge zerinde oluturmak istedii stnln amac konusunda bilgi verir. Gneyden Asur tarafndan gelen bu bask ve yama seferleri karsnda nce Uruatri ve daha sonra Nairi konfederasyonu oluturularak Asura kar birleik bir g durumu yaratlp mcadele edilmeye balanmtr. Ancak bu dnem ile ilgili kaynaklar sadece Asur yaztlar olduu iin haliyle sadece Asurun baarlar byk bir vgyle anlatlr ve konfederasyonlarn Asura kar alm olduklar baarlardan sz edilmez.

56 57 58

ilingirolu 1994, 27 M. Taner Tarhan, M.. 13. Yzylda Uruatri ve Nairi Konfederasyonlar, stanbul, 1978, 37 Salvini 1967, 47; Piotrovsky 1969, 4344; Burney 1971, 127

Asur kaynaklar her ne kadar tek ynl olarak kendi baarlarndan sz etse de, yakp, ykp yok ettiim dedii insan ve ehirlerin gerekte hite yle olmadn ve blgedeki glerin toparlanarak Asur iin srekli bir tehdit oluturduunu grmekteyiz. Nairi ve Uruadri lkelerine yaplan seferlerin artmas da bu iki beyliin Asur iin gerekten tehlikeli olmaya baladn dorular. Van Gl havzasnda siyasi ve askeri adan rgtlenmi en byk birimler olan bu beylikler, Urartu tarihinin krallk ncesi (M.. 1274858) Beylikler Dnemini olutururlar. Asur krallar, blgeye yaptklar tm sefer ve mdahalelere ramen Yakndouda, Uruadri ve Nairi beyliklerinin temelini attklar yeni bir kralln kurulmasna engel olamamlardr. b. KRALLIK DNEM Nairi ve Uruadri feodal beylikler birliinden merkezi otoriteye gei aamas belirli bir sreci takip etmektedir. Konfederasyonlarn kendi aralarnda birleerek Urartu Devletini oluturmalar, Asur kaynaklarndan anlalaca zere Lapturi/Lutipri (M.. 880860) zamannda balam olup, bir baka kabilenin beyi olan Arame/Aramu (M.. 860840) dneminde de bu birleim sreci tamamlanmtr.59 Bu srete, feodal beyliklerin kendine zg, kkl ve geleneksel ynetim dzeninden, birdenbire krallk ynetimine geilmemi ve deiim baz kurumlarn, hiyerarinin, brokrasinin ve krallk otoritesinin salanmas sonrasnda gelitirilmitir. M.. IX. yzyln ikinci yars ile M.. VI. yzyln balar arasndaki bu dnem, Eski Anadolu ve n Asyann siyasi ve kltr tarihinin literatrnde klasik anlamda Urartu Devleti olarak tanmlanan Krallk Dnemidir.60 M.. 858 tarihi Van Gl evresinde yaayan dank beyliklerin bir liderin ynetimi altna girerek, krallk ats altnda rgtlenmeye balad tarihtir.61 Urartu Krallnn kendi iinde gelimini tamamlayarak ortaya kmasn Asur kral III. Salmanasar (M.. 858824) dneminde ele alnan yazl kaynaklardan renmekteyiz.

59 60 61

Tarhan 1980, 69,114 Tarhan 1986, 285 ilingirolu 1994, 29

Asur kral III. Salmanasara ait olan ve Balavat kapsnn birinci bandnda yer alan yaztta ilk kez olarak bir Urartu kralndan ve kentinden yle sz edilir; Urartulu Aramenin ehri Suguniay ele geirdim.62 Sugunia kenti de resmedilmitir.63 Urartulu Arame de onun krali kenti Sugunia ile ilgili olarak bilgi veren bir baka kaynak ise III. Salmanasarn tahtta yer ald ilk alt yl kapsayan ve Kurkh Monoliti olarak adlandrlan yaztlardr.64 Bu yaztlarda Suguniadan krali kent olarak bahsedildiini grmekteyiz. Sugunia kentinin corafi konumu ile ilgili eitli grler mevcuttur. Van Glnn gney ve gneybatsnda yer ald kabul grmektedir.65 Suguniadan krali kent olarak sz edilmesi ve gln gneybatsnda yer almas Urartu Krallnn kurulu yllarnda bu kentin gney eyaletlerinin idari merkezi olabileceini gsterebilir.66 III. Salmanasarn tahta gei yl kaytlarnda belirttii gibi Van Glnn gney ve gneybatsndaki Hubukia ve Nairi lkelerinin Aramenin ilk yllarnda hala bamsz birer beylik olduunu anlamaktayz. Nairi lkesi M.. 858 yllarnda Urartulu olmayan kral Kakia tarafndan ynetilmektedir ve III. Salmanasarn yaztlarnda Hubukia kral olarak yer almaktadr.67 Bu tarihten sonra Asur yazl kaynaklarnda Nairi lkesi kral olarak gsterilen bir kimsenin olmay, Nairi lkesinin yeni kral Aramenin idaresinde toplandn gstermektedir. Asur kral III. Salmanasarn nc saltanat ylnda (M.. 856) Urartulu Arame ile birlikte bu kralln bilinen ilk bakenti olan Arzakun ad da karmza kar.68 Krali kentin her zaman bakent olmamasna karn Arzakun kentinin asl yazl kaynaklarnda sk sk kullanlmas ve konumu dikkate alnrsa M.. 832 ylna kadar Urartunun bakenti olduu benimsenebilir.69 Asur kralnn saltanatnn balarnda dzenledii askeri seferlerin resimlendii Balavat kapsnn bu blmnde atee verilen

62 63 64 65 66 67 68 69

ARAB, I, no. 614 Piotrovsky 1967, 12; Piotrovsky 1969, 46; ilingirolu 1994, 29 ARAB, I, no. 598 Piotrovsky 1969, 2 ilingirolu 1994, 30 ARAB, I, no. 598,628,632 ARAB, I, no. 605; Sevin 2003, 204 ilingirolu 1994, 34

III. Salmanasar, Aramenin krali kentini ve evresindeki dier yerleimleri yakp yktktan sonra savalarn kltan geirip kentleri yamaladndan bahseder. Urartu topraklar iinde yer alan birok kenti tahrip eden Asur kral dnte yolu zerindeki Nairi Denizinde silahlarn ykayarak tanrlarna kurbanlar sunarlar. Urartu Krallnn bilinen bu ilk bakentinin corafi konumu henz kesinlik kazanmam olmakla birlikte bu konuda farkl grler mevcuttur. Bu grlerden ilki Van Glnn kuzey ve kuzeybatsnda Bulank civarnda yer ald dorultusundadr.70 Dier bir gr ise, Arzakun kentinin Van Glnn dou veya kuzeydousunda yer alabileceini belirtir.71 Asur ordularnn erken dnemlerden beri Uruadri ve Nairi lkeleri zerine yaptklar seferlerin gzerghlar dikkate alnrsa, Arzakun kentinin Van Glnn batsnda, olaslkla Bingln dousunda bir yerlerde olmas nerilebilir. Urartunun beylikler dnemindeki ana yerleim merkezlerinin yaylmna da uygundur.72 Urartu Krall zerine yneltilen Asur seferleri III. Salmanasarn saltanatnn eitli yllarnda devam etmitir. Kraln on beinci yl seferi kaytlarndan anlald gibi M.. 844 ylnda Urartu tahtnda hala Arame bulunmaktadr. Tunibuni lkesinin geitlerine girdim. Urartulu Aramenin ehirlerini Fratn kaynana kadar tahrip ettim, yaktm, yktm .73 III. Salmanasarn yirmi yedinci yl (M.. 832) kaytlarnda Urartulu Seduri adnn ortaya k ve Van yresinde bugnk halk tarafndan Madrburc olarak adlandrlan Sardur burcunun zerindeki yazt Urartularn sessizliini bozar. Bir Urartu kralna ait olduu bilinen ilk yazt olan Sardurburcu yazt Asur dilinde yazlm olmasna karn Urartu iin yeni bir dnemin baladnn habercisidir. I. Sarduri (M.. 840830) devletin bakenti Van Ovas iindeki yaln kayaln zerinde kurulmu bulunan ve Asurlularn Turupa dedii Tupaya tanmtr. I. Sardurinin olu puini (M.. 830810), Menua (M.. 810785/80), I. Ariti (M..
70 71 72 73

Van Loon 1966, 7; Burney 1971, 130 Piotrovsky 1969, 2 ilingirolu 1997, 23 ARAB, I, no. 661

785/80760) ve II. Sarduri (M.. 760730) dnemlerinde Urartu Devletinin gc dorua ulamtr. lkenin en geni snrlar kuzeyde Ermenistan ve Gney Grcistana, kuzeybatda Erzincana, gneydouda Urmiye Glnn gney kylarna, batda Frat rma ve Toros silsilelerine, douda da Hazar Denizi yaknlarna kadar uzanyordu74 (Harita 1). Asur kral III. Tiglath-pileser (M.. 745727), 743 tarihinde II. Sarduriyi, koalisyon ordularyla birlikte Adyaman-Glba yresinde bozguna uratnca Urartu egemenliine byk bir darbe vuruldu. II. Sarduriden sonra tahta kan I. Rusa (M.. 730713) dneminde Urartu gneyden Asur kral II. Sargonnun (M.. 721705), kuzeyden de gebe Kimmerlerin saldrsna urad. Kutsal kent Musairin Asurlularn eline gemesiyle (714) I. Rusa bu felakatlere dayanamayp yaamna son verdi.75 I. Rusay izleyen kral II. Argiti (M.. 713-?) ve olu II. Rusa (M.. 675ler) dnemlerinde yeni bir kalknma hamlesi balatld. Btn bu gayretlere karn Urartu Devletinin VII. yzyln ortalarnda balayan gerilemesi durdurulamad. II. Rusay III. Sarduri (M.. 640lar), III. Rusa ve IV. Sarduri gibi gsz krallar izledi. Urartu Devleti VII. yzyln sonlarna doru, Asur mparatorluuna son veren olaylarla birlikte tarih sahnesinden ekilmitir. Her ne kadar Nabopalassar (M.. 625605) dnemi (609 yl) Yeni Babil Devleti Belgeleri ile Pers kral Dareiosun (M.. 521 486) kaytlarnda Uratu olarak gemekteyse de bunun yalnzca bir blgeyi ifade etmek amacyla corafi kavram olarak kullanld aktr.76
74 75 76

Veli Sevin, Anadolu Arkeolojisi, stanbul, 2003b, 204 a.g.e., 206; Mirjo Salvini, Urartu Tarihi ve Kltr, (ev. Belgin Aksoy), stanbul, 2006, 109 Sevin 2003b, 210; Salvini 2006, 129

II. BLM

1. URARTU YAZITLARINDA TUNCEL (UPA) VE EVRES Urartu yaztlar ilk kez 1827 ylnda gen aratrmac F. E. Schultz tarafndan bulunmutur. Vandan Hakkriye doru yapt bir inceleme gezisi srasnda ldrlm olan bu bilim adamnn kartt kopyalarn daha sonra yaynlandndan bahsetmitik. Urartu dili ilk kez XIX. yzyln sonlarna doru zlmtr. Bu konuda ilk alanlar A. D. Mordtmann, A. H. Sayce, H. Hyvernat, M. V. Nikolskii ve J. Sandalgian eitli el kitaplar hazrlamlardr. Bununla beraber bu dilin zlmesinde byk ilerleme W. Belck ve C. F. Lehmannn XIX. yzyln sonlarnda ve XX. yzyln balarnda Dou Anadoluya yaptklar geziler sonucu oluturduklar yazt koleksiyonlar sayesinde olmutur. Lehman Hauptun 1928 ylnda yaynlad Corpus nscriptionum Chaldarium ( CICh) adl el kitab uzun bir sre Urartu dilinde yaplan almalarn temelini oluturmutur. 1920 ve 1930larda I. I. Meaninov, J. Friedric ve G. V. Tseretheli tarafnda yaplan almalarn yan sra, ikinci byk ilerleme F. W. Knigin Handbuch der Chaldischen nschriften (HChI), G. A. Melikivilinin Urartskii Klinoobraznye Nadpisi (UKN) ve I. M. Diakonoffun Urartskiye Pisma i Dokumenti adl el kitaplaryla ortaya kmtr. Sonrasnda yeni yaztlarn kefi ve zlmesi, Urartu dilinde az da olsa bir gelime salamtr. Bu almalar yapanlar arasnda nde gelenler, I. M. Diakonoff, A. M. Dinol, M. N. van Loon, Nikolay Harutyunyan, M. Salvini ve M. Tserethelidir. Urartu yaztlarndan gnmze kadar ulaanlarn sayca pek fazla olmamas ve bu yaztlarda anlatlanlarnda birbirine benzemesi bu dilin iyi bir ekilde anlalmasn zorlatrmaktadr. M.. IX. yzyl ortalarnda sonra balayan Urartu belgeleri blgemizden Menuann baba tahtna oturmasndan sonra sz etmeye balarlar.

Urartu krallarnn, Asur belgelerinde M.. XIII. yzyl ortalarndan beri AlziEnzi, upa, uwa olarak grdmz blgeye ve ge Hitit Krallklar zerine yaptklar seferleri anlatan yaztlar toplam on drt adettir. Asurdakilerin eitliliine karlk, yre ile ilgili bu Urartu belgeleri Bandakinin dnda adeta formlletirilerek kayalara oyulmu zafer yaztlardr. a. MENUA (M.. 810786) Menuann tek bana egemen olduu tarih olarak M.. 810 kabul edilmektedir.77 Menua dneminde Urartu Krall daha gl ve organize olmu durumdadr. Menuann saltanatnn erken yllarnda askeri faaliyetlerin yannda bayndrlk faaliyetlerine daha fazla arlk verilmesinin balca nedeni budur. Menuann askeri amalar, bakent Tupadan eitli ynlere giden yollar zerinde yaptrd kalelerin ve diktirdii yaztlarn dalmndan rahatlkla anlalabilmektedir.78 Palu Yazt Murat Suyu (dou Frat) nehrinin sa kysndaki Tunceli il snrndaki Palu ile merkezinin 1 km. dousunda bulunmakta olup, iri bir kayaya kazlm byk bir niin iinde yer almaktadr (Resim: 1). Tanr Haldi, kendi silahyla sefere kt. ebeteriani ehrinin lkesinin yendi, Huzana ehrinin lkesini yendi. upani ehrini yendi. Tanr Haldi gldr, Tanr Haldinin silah gldr. Tanr Haldinin kudretiyle, Menua puiniolu sefere kt. ebeteria ehrinin lkesini yendi. Huzana ehrinin lkesini yendi. upani ehrini yendi. Hatti lkesine dek ulat. Tanr Haldiye bu yazt diktirdi. ebeteria ehrinde Tanr Haldiye bir tapnak yaptrd. ebeteria ehrinde Meliteialhe ehrinin kraln hara deme koulu altnda hayatn balad. Tanr Haldi byklyle, Menua puiniolu, gl kral, byk kral, Biainili lkesinin kral, Tupa ehrinin hkmdardr. Menua der ki: Her kim bu yazt tahrip ederse, her kim su ilerse her kim bir bakasna bunlar
77

Veli Sevin, Urartu Krallnn Tarihsel ve Kltrel Geliimi, stanbul 1979, 14,15

yaptrrsa, Tanr Haldi, Tanr Teieba, Tanr ivini ve btn tanrlar onu gne altndan yok etsinler.79

Ban Yazt Bu yazt Elaz-Harputun Kzlkalesinden, Palunun 29 km. kuzeybatsnda Tuncelinin Mazgirt ilesinin dousunda Peri suyun sa kysndaki Ban (Balin) kyne gtrlmtr. Para A, Elaz Mzesinde, para B ise, Ban rmann tesinde bulunan Ortaaa ait kalesinin duvar iinde bulunmaktadr. ki paral bazalt stel olarak yer almaktadr. n Yz Para A Tanr Haldinin kudretiyle, egemen olan Tanr Haldiye, Menua puiniolu bu yazt diktirdi. Tanr Haldinin byklyle, Menua puiniolu, gl kral, byk kral, Biainili lkesinin kral, Tupa ehrinin hkmdardr. Menua der ki: Orada, vali olarak Titianiyi atadm. Tanr Haldinin kudretiyle, egemen olan Tanr Haldiye, Menua puiniolu bu yazt diktirdi. Tanr Haldinin byklyle Para B Tanr Haldinin kudretiyle, egemen olan Tanr Haldiye, Menua puiniolu bu yazt diktirdi. Arka Yz Para A
ilingirolu 1994, 55 CICh, no. 31; UKN, no. 39; HChI, no. 25; Kemalettin Krolu- Ali Dinol, Palu Yazt zerine Bir Not , AnAr, XI, 1989, 123129; Margaret R. Payne, Urartu ivi Yazl Belgeler Katalou, stanbul, 2006, 70,71
79 78

Orada, Titiay vali olarak atadm. Menua der ki: Her kim bu yazt tahrip ederse, her kim su ilerse her kim bir bakasna bunlar yaptrrsa, Tanr Haldi, Tanr Teieba, Tanr ivini ve btn tanrlar onu gne altndan yok etsinler.80

b. I. ARG T (M.. 786764)

V. Yl Horhor Kronii Vann Surp Sahak Kilisesinde Bulunmutur (Resim 2). Tanr Haldi kendi silahyla sefere kt. Etiuni lkesini yendi. Qihuni lkesinin ehrini yendi. Onlar Argiti nne yere ald. Tanr Haldi gl, Tanr Haldinin silah da gldr. Tanr Haldinin kudretiyle Argiti Menuaolu sefere kt. Tanr Haldi nden gitti. Argiti der ki: Gln kysnda bulunan Qihuni lkesinin ehrini yendim. Alitu ehrine kadar ilerledim. Kadn ve erkekleri srdm. Tanr Haldinin buyruuyla Argiti Menuaolu der ki: Biainili lkesinin glendirilmesi ve dman lkesinin bastrlmas iin, Irpuni ehrini yaptrdm. Yer kr idi. Ve orada hibir ey yaplmam idi. Orada byk iler yaptm. Hate ve upani lkelerinden 6(?).600 sava oraya yerletirdim. Tanr Haldinin byklyle Argiti Menuaolu der ki: Egemen olan Tanr Haldi, Tanr Teieba, Tanr ivini ve Biainili lkesinin btn tanrlarna, tanrsal byklk istediim iin yalvardm. Tanrlar bana kulak verdiler. Ayn yl Uburda lkesine kar sefere ktm. Uburdalhinin kral, huburaniden lkesini kazandm.81 c. II. SARDUR (M.. 764735)

80

CICh, no. 33; UKN, no. 42; HChI, no. 73; Hans Peter Schaeffer, Zur Stele Menuas aus Ban (Balin), IM, XXIII-XXIV, 19731974, 3337 81 UKN, II, no. 128; HChI, no. 81,82; CIChI, no. 112; Payne 2006, 157,158

zoli (Habibua) Yazt Frat rmann sol (dou) kysnda, Malatya-Elaz yolunun yaknnda ve Kmrhan ky ile zoli ky arasndaki Habibua Urartu kalesinde bulunmaktadr. imdi bu yazt baraj suyu altnda kalmtr. Bu en batda bildiimiz Urartu yaztdr. Irmaa bakan ve anakayaya kazlm dikdrtgen bir niin arka duvarnda yer almaktadr. Surp Pogos stelinin arka yznn kopyasdr (Resim: 3). Tanr Haldi kendi silahyla sefere kt. Onun silahlar ldrcdr. Meliteialhe lkesinin kraln, aunun olu Hilaruaday yendi. Sarduri Argitiolunun nne yere ald. Tanr Haldi gl, Tanr Haldinin silah da gldr. Sarduri Argitiolu sefere kt. Sarduri der ki: Frat przszd, durgundu. Oradan karya geen hibir kral yoktu. Egemen olan Tanr Haldi, Tanr Teieba, Tanr ivini ve Biainili lkesinin btn tanrlarna, tanrsal byklk istediim iin yalvardm. Tanrlar bana kulak verdiler. Bana yol gsterdiler. Tumeiki ehrinin nnde savalarmn arasnda karya getim. Ayn gn lkeye kar sefere ktm. Qalani lkesinin ilini gneyinden getim. Melitea ehrinin kuzeyindeki dalk blge olan Karniiye kadar ilerledim. Zapa ehrinin tesindeki Muaniye kadar ilerledim. Bir gn iinde on drt kale ve seksen ehir ele geirdim. Kaleleri yerle bir ettim. ehirleri yaktm. Elli sava arabasna el koydum. Savatan geri dndm. Sasini ehrini kuattm. Tahkimatl krali Hilaruada ehrini g kullanarak yendim. Sr, erkek ve kadnlar oradan srerek kardm. Sarduri der ki: Yola koyuldum. Melitea ehri alnsn diye buyurdum. Hilaruada huzuruma kt, yere kapand, ayaklarma sarld. Merhamet ettim. Oradan altn ve gm gtrdm. Biainili lkesine yama mal olarak bir sr sr gtrdm. Hara demesi koulu altnda hayatn baladm. Dokuz kale oradan kazanp kendi lkeme ekledim. Hazani, Gaurahi, Tumiki, Asini, Maninu, Arui, Qulbitarrini, Tae, Querayitae ve Melviani ehirlerini lkeme ekledim. Tanr Haldinin byklyle Sarduri Argitiolu, gl kral, byk kral, Biainili lkesinin kral, Tupa ehrinin hkmdardr. Sarduri der ki: Her ki bu yazt tahrip ederse, her kim su ilerse, her kim saklarsa, her kim bir bakasna bunlar yaptrp Gel tahrip et! derse,

Tanr Haldi, Tanr Teieba, Tanr ivini ve btn tanrlar onu gne altndan yok etsinler.82 d. II. RUSA (M.. 685645) Mazgirt-Kaleky Yazt Bu yazt, Van Glnn batsnda, Frat nehrinin yaknnda bulunan Tunceli ili, Mazgirt ilesi, Kaleky yaknndaki kaledeki bir kaya oda iinde, giriin sol yannda bulunmaktadr. Ana kaya zerinde yer almaktadr. Yazt eksik olduundan dolay evirisi tam yaplamamtr. Olaslkla klt yaztdr (Resim: 4). Haldinin gc sayesinde Rusa der ki: Argitidi btn emir altndakiler, Iriunu insanlar Lubarhi insanlarna doru toprak olacak yln insanlar, gne tanrsnn karsnda g(?) Haldiye lkelerde Haldi sonrada o ehriler herhangi bir ey.83
82

83

M. Kala, Kmrhan Urartu Kitabesi, Belleten, XX, 1956, 349354 UKN, no. 58; HChI, no. 104; ilingirolu 1984, 104; Payne 2006, 236239 UKN, no. 279; HChI, no. 127

2. URARTU YAZILI KAYNAKLARININ YORUMU Urartunun kurulu evresi ve sonras dneme ait Asur ve Urartu yaztlar karlatrldnda, taraflarn belgelerinde ayn olaylardan kesinlikle sz etmedikleri grlr. rnein III. Salmanasar (M.. 858824), V. amsi-Adad (M.. 824811) ve III. Adad-Nirari (M.. 811783) dnemlerinde Asurun yre zerindeki hkimiyeti ile ilikili bir Urartu yazt yoktur. Ayn ekilde Menua (M.. 810786), I. Argiti (M.. 786764) ve II. Sarduri (M.. 764735) dneminde yaplan seferleri ve szn ettikleri olaylar karlatrabileceimiz Asur yaztlar bilinmez. Bu durum III. Tiglat-Pileserin (M.. 745727) yreyi muhtemelen kendi eyalet sistemine balad dnem iinde geerlidir. Bundan sonra II. Sargon (M.. 722705) dnemine ait bir mektubun yetersiz ifadeleri dnda, II. Rusa (M.. 685645) dnemine kadar yrenin tarihine k tutacak ne Asur ne de Urartu yazt vardr. Urartu Krallnn Elaz ve Frat kavisi evresindeki lkelere ilgi duymas Menua dneminde balam ve M.. VIII. yzyl balarnda Asurun iinde bulunduu zayf durumdan yararlanlarak, Meliteialhe Krallna kadar yaylan seferlere giriilmitir. Urartunun bat yaylm olarak adlandrlan bu seferler ile ilgili u ana kadar elimize ulaan drt yazt mevcuttur. Bunlar, Patnos/Aznavurtepe, Van Surp Pogos, Palu ve Ban yaztlardr. Menuann bu blgedeki siyasi faaliyetlerini anlatan, ayrca upa ve Huzana isimlerinin getii yaztlar Palu ve Ban yaztlardr. Palu yaztnda elde edilen bilgiler nda Menuann amacnn Melitealhe Kralln egemenlik altna almak olduunu gryoruz. Yaztta Menuann ebeteria, Huzana ve upa kentlerini ele geirerek Hate lkesine kadar ilerlediini ve Hate lkesindeki Meilteialhe kenti kraln vergi vermek kouluyla balad yazldr. ebeteriann bugnk Palu84 ya da biraz daha bats85 olduu genellikle benimsenmitir. upani lkesinin ise antik an Sofenesi ile tanmlanabilecei
84

M. Diakonoff-S.M. Kashkai, Geographical Names According to the Urartian Texts, Wiesbaden, 1981, 80; ilingirolu 1984, 16 85 Sevin 1979, 87

konusunda

gr

birliine

varlmtr86.

Huzanann

bugnk

Hozat

olduu

benimsenmitir.87 Menua daha ilk seferiyle Meliteialhe Krallnn snrlarna kadar gelmi ve yrede bir takm ina faaliyetlerinde bulunmutur. Ancak Frat kavisi iinde ne kadar ilerledii sorunu, Meliteialhe Krallnn bu dnemdeki konumuna baldr88. Nitekim Urartu ve ada Asur kaytlar89, Melitaialhe Krallnn snrlarnda krali kentleri koruyan tahkimli ehirlerin varlndan sz etmektedirler. Sz edilen bu tahkimli kentler, Fratn batsnda Deirmentepede90, dousunda da mikuanda
91

ortaya

karlan ve Urartu ncesinden Orta Demir a balarna kadar devamlln koruyan, garnizon niteliindeki kaleler ile ilikiye sokulabilir. Ayrca yazl belgeler aracl ile Menua dneminde yapld sylenen Palu ve Ban kaleleri Frat kysndan uzak, Murat nehrinin kuzeyindeki alanlarda kurulmulardr. Palu kalesi, yalnzca PaluKarakoan alann deil, ayn zamanda Murat nehrinin geildii noktay da denetimi altnda bulunduran bir konuma sahiptir. nk Murat doudan batya doru sarp bir vadi iinde akarak uzanmakta ve Palu yaknnda genileyip durgulaarak gei iin elverili bir duruma gelmektedir. Nitekim Osmanllar dnemindeki kprnn Palunun hemen yannda olmas, Muratn Urartu dneminde de buradan geilmi olabileceine bir kant olabilir.92 Menuann blgeyle ilgili son yaztn Ban yazt oluturmaktadr ve bu yaztta yreye atad validen bahseder. lke topraklar geniledike eyaletlere ayrlmt ve ou kez dorudan doruya bakentten atanan valilerce ynetiliyordu. Yaztta geen ve vali olarak atand belirtilen Titia da M.. VIII. yzyln ilk yarsnda bat snr blgelerinde hizmet vermi, adlar bilinen nl Urartu valilerinden biridir.93
86 87

a.g.e., 87; ilingirolu 1984, 16 Diakonoff-Kashkai 1981, 41,42 88 Kemalettin Krolu, Urartu Devletinin Gneybat Yaylm, stanbul 1988, 68 89 ARAB, I, no. 580; Kala 1956, 349354 90 Ufuk Esin, Deirmentepe Kazs, 1979, II. KST (1981), 91; Ufuk Esin, 1980 Yl Deirmentepe (Malatya) Kazs Sonular, III. KST (1981), 39; Ufuk Esin, Deirmentepe (Maltya) Kazs 1981 Yl Sonular, IV. KST (1983), 39 91 Veli Sevin, mikua Kazlar, 1982, V. KST (1984), 139; Veli Sevin, mikua Kazlar, 1983, VI. KST (1985), 93; Veli Sevin-Kemalettin Krolu, mikua Kazlar, 1984, VII. KST (1986), 165 92 Krolu 1988, 70 93 Veli Sevin, Urartular- Vanllar, Toplumsal Tarih, 113, 2003, 711

Menuann Meliteialhe Krall ve civarndaki lkeleri egemenlik altna almak isteyiini iki nemli nedeni olmaldr. Bu nedenlerden birincisi, Meliteialhe lkesinin Kuzey Suriyeden Orta Anadoluya ve Urartu lkesinden Akdenize giden yol zerinde yer almasdr. Dier neden ise sz konusu lkenin zengin bakr ve demir madenlerine sahip bir blgede oluudur. Menuann bu seferlerde izledii gzergh Van-Mu Ovas-Bingl Dalar ve Elaz hattn izleyen yoldur.94 Ayn gzergh I. Tiglat-Pileser (M.. 11151077) zamanndan beri Asur ordular tarafndan defalarca kullanlmtr. Menua saltanatnn balarnda Patnos, Bostankaya ve Malazgirt kalelerini ina ederek bu yolun Mu Ovasna doru inen kesimini gvenlik altna almtr. Menuaya ait yaztlar95 yolun buradan getiini gstermektedir. Mu Ovasnn hemen batsndan Solhandan itibaren ise, kalntlar gnmze kadar ulaan konaklama tesisleri ile desteklenmi bir Urartu yolunun varl artk bilinmektedir.96 Bylece yol Mu Ovasndan sonra, 2530 km. uzaklklarla yaplm, Cankurtarantepe, Zulmtepe, Bingl, Bahecik tesisleri aracl ile Paluya, buradan da Murat geerek Mastar Dann kuzey eteklerinden Noruntepeye ulamaktadr. Menuann askeri ve imar faaliyetleriyle dolu saltanatnn ve bat snr blgesinde yapt bu ilk dzenlemelerin ardndan olu ve halefi I. Argitinin (M.. 786764) dnemi balar. Bu dnemde Urartu Krallnn ykselmeye devam ettiini grmekteyiz. Kuzey lkelerinin Urartu egemenliine dahil edilmesi tamamlandktan ve bu yrelerdeki sorunlar bir sre iin zmlendikten sonra kral gcn batya ynlendirmitir. I. Argitinin bu blgedeki eylemlerinden bahseden tek yazt Horhor Yaztlar denen ve kraln saltanatnn 4. yln (olaslkla M.. 783782) kapsayan ylldr.
94

Harald Hauptmann, Noruntepe Kazs, KP, 1969, 233; Oktay Belli, Urartu anda Van Blgesi Yol ebekesi, stanbul 1977, 118; Sevin 1979, 91 95 HChI, no. 2628; UKN, no. 4041 96 Sevin 1987, 283; Sevin 1988, 279; Veli Sevin, Urartulara Ait Dnyann En Eski Karayolu, AnAr XI, 1989b, 4753

Horhor yaztlarndan da anlalaca zere Menua dneminde olduu gibi I. Argitinin de Hate (Meliteialhe) lkesine yneldiini grmekteyiz. M.. 783 yllarnda yaplan bu seferle Meliteialhe Krall antlama yoluyla Urartuya balanm ve kral Hilaruada hara vermek durumunda kalmtr. Hate ve upani (Tunceli) lkelerinden 29.284 kiinin alnarak bir baka yreye gtrldn bilmekteyiz. Bu insanlardan 6.600 kadarn olaslkla M.. 782 ylnda ina edilen Erepuni (Erevan) kentine yerletirmitir.97 Toplu nfus aktarmlar Urartu krallarnn Menua dneminden itibaren bavurduklar bir yntemdir. Urartu Krallnn eitli dnemlerinde yaplan baarl savalar sonucunda, ele geirilen halk topluluklar belli baz amalar iin kullanlm ve bu ama dorultusunda ele geirilen lkeden bir baka yreye nakledilmilerdir. Bu uygulamann eitli nedenleri olarak; hem ayaklanan topluluklar cezalandrmak ve bu halklar sorun yaratamayacak blgelere nakil etmek hem de askeri g ve i gc olarak kullanmak gsterilebilir. Hate ve upaniden alnan insanlarn Erepunideki tapna ve olaslkla kenti ina etmeleri buna rnek olarak gsterilebilir.98 Yine I. Argitinin 4. saltanat ylnda Piteiradan 8.698 erkek ve 18.047 kadnn yannda 2.539 erkek ocuk, saltanatnn 5. ylnda ise 2.655 erkek ve 8.407 kadnn yannda 8.648 erkek ocuk toplayarak Urartu lkesine gtrmtr. Sz edilen gen tutsaklarn Urartu disiplini ve gelenei ile yetitirilerek Urartu ordusunda kullanld byk bir olaslktr.99 I. Argitiden sonra tahta geen II. Sarduri (M.. 764735) yaztlarndan da anlalaca zere dou ve kuzey lkelerinin I. Argitinin ald nlemler sonucunda gvenli oluu, onu bat ve kuzeybatya doru askeri seferler yapmaya ynlendirmitir. Anadolu ile Kuzey Suriye arasndaki ticareti salayan ve Gneydou Anadolu topraklar zerinden geen ticaret yolarnn ve bu yrelerdeki zengin maden yataklarnn
97 98 99

Burney 1971, 143,144; ilingirolu 1994, 70; Salvini 2006, 70 ilingirolu, a.g.m., 1983, 314 a.g.m., 313

denetim altna alnmas, Urartuyu bu blgeye ynlendiren nemli nedenler arasndadr (Harita 2). Bu dnemde Urartu ykselii doruklarn zorlarken, Asurda III. Salmanasarn son yllarnda balam olan karklk olanca iddetiyle srmektedir. Ancak V. AsurNirarinin M.. 746 ylnda Kalhuda kan bir isyanda100 ldrlmesinden sonra, III. Tiglat-Pileserin (M.. 745727) tahta gemesiyle balatlan reform hareketi, hem karklklarn nlenmesine hem de Urartu ile ilikilerin bir anda Asur lehine deimesine neden olmutur. Dolaysyla II. Sardurinin gneybatdaki giriimleri ancak III. Tiglat-Pileserin tahta geiine kadar olan srede baar ile sonulandrlmtr.101 Bu dnem Urartu kaytlar kraln, Van Glnn batsnda yer alan lkelere kar yapt askeri seferlerle ilgili bilgiler veren Kmrhan ya da zoli Yazt olarak bilinen bir kaya yaztndan ve az da olsa Vanda Surp Pogos Kilisesinde bulunan yazttan elde edilir. zoli yaztnn yer ald tepede arkeolojik kazlar yaplmasna ramen102 Karakaya Barajnn sular altnda kalmaktan kurtulamamtr. zoli yaztndan anlaldna gre bu seferin en nemli amac Meliteialhe lkesinin egemenlik altna alnabilmesidir. Frat nehrinin ulat en bat noktasna yaplan bu seferin kaytlar, Urartu kral II. Sardurinin Meliteialhe lkesi kral aunun olu Hilaruaday yenmesinin belirtilmesi ve Fratn sol kys zerindeki kalelerin ele geirilmesiyle balar. Frat nehrini Tumeiki (Habibua) adl yerden askerlerinin arasnda, karya getiini belirtir. Meliteialhe lkesinin kuzeyindeki dalk blge olan Karniiye dek ilerlediini syler. Hilaruadann krali kenti aiyi ele geirdikten sonra, Meliteialhe kentinin alnmasn emreder. Ancak kentin kral Hilaruadann II. Sardurinin ayaklarna kapanarak yalvarmas sonucunda Urartu kral, Hilaruaday balar. Sarduri daha sonra Tumeiki (Habibua) ve Huzani( Hozat)nin iinde bulunduu dokuz kaleyi Meliteialheden ayrarak kendi topraklarna katar. Ele geirilen lkelerden altn ve gm gibi kymetli madenleri ganimet olarak alr ve sefer sona erer.

100 101 102

Kemalettin Krolu, Eski Mezopotamya Tarihi, stanbul 2006, 164 Krolu, 1988, 74 Baki n, Habibua Kazs, V. KST, Ankara, 1984, 237 vdd.

Urartu kral II. Sardurinin Hilaruaday balamas Urartunun u blgelerdeki krallklara kar uyguladklar politika ile ilgili bir durumdur. Menua dneminde de ayn lkeye seferde bulunulmu ve Meliteialhe bir tr vassallk durumuna sokulmaya allmtr. Yaplan ikili antlamalarla yenilgiye uratlan krallk ar vergiye balanarak siyasi bamllk altna alnmtr.103 II. Sardurinin Frat kavisi boyunca elde ettii bu baarlar, Urartunun Akdenize ve oradan da bat dnyasna almasnn en nemli adm olmutur. Fratn sol kysnn tmyle Urartularn eline geiinden sonra, bu yredeki geitleri denetim altnda bulundurmak amacyla, Urartularn kendi lkelerinde olduu gibi ana kayalar zerine yeni bir mimari anlay ile Maltepe, Kaleky ve Habibua kalelerini kurduklar anlalmaktadr.104 M.. VIII. yzyln ortalarnda artk Frat kavisine tmyle Urartu hkim olmu ve yre snr karakollar ve byk kaleler ile bir a gibi rlmtr. II. Sardurinin bundan sonra snr tesinde bir takm eylemlere girimesi ve daha gneye ynelmesi, yredeki Urartu slerinin bu dnemdeki gcn gstermektedir. Asur Krallnn zayflad srete kuzeydeki Urartu Devleti, Menua (M..810785) I. Argiti (M.. 785756) ve II. Sarduri (M.. 756730) nderliinde hzla genileyerek btn Dou Anadolunun egemeni olmutu. Urartularn Kuzeybat randa Urmiye Glnn bat ve gney kylarn ele geirdii; Anadoluda ise Fratn bat kylarndaki Melid (Malatya) ve Kummuh (Kommagene, Adyaman ) krallklarn haraca baladndan sz etmitik. II. Sarduri dneminde Melid ve Kummuhun yan sra Asura vergi vermek istemeyen Ge Hitit krallklarndan Gurgum (Kahramanmara) ve Arpad ile de ittifak yaplmt. Bylece Asur, douda ordusunun at ihtiyacn karlayan Media; batda da bata maden ve kereste olmak zere hammadde elde ettii Dou Akdeniz ve Toros blgesi zerindeki denetimini Urartuya kaptrma tehlikesiyle kar karya kalmt.

103 104

a.g.e., 79 Krolu 1988, 75

III.

Tiglat-Pileser

askeri

seferlerini,

gerileme

dnemi

ncesinde

III.

Salmanasarn ulat snrlara ve telerine yneltmitir. Bu dnemde Fratn batsnda yalnzca Ge Hitit krallklar deil, onlarla ibirlii yaparak blgede nfuz edinmeye alan Urartu da vardr. Kuzey Suriyeye doru ilerleyen Urartu kral II. Sarduri ve mttefiklerinin oluturduu glerle III. Tiglat-Pileserin ordusu arasndaki sava M.. 743 ylnda Adyaman blgesindeki Halpada (Glba) gerekleti ve Asur ordusu mutlak bir zafer kazand.105 Yllklara gre 72.690 esir alnd.106 II. Sardurinin ekilmesiyle Asur kart birlik dalm Urartunun bat blgesindeki denetimi bir srelik askya alnmt. III. Tiglat-Pileser, Urartuya kar ikinci byk seferini M.. 735 ylnda yapt. Asur ordusu Toroslar batdan aarak Elaz zerinden, Urartunun bakenti Tupaya (Van) kadar yrd ve tm lkeyi yamalad. Bylece M.. VIII. yzylda Frat kavisinde ina edilmi olan Urartu kaleleri, byk oranda tahrip edilmi ve yre bir sre iin Asurun denetimine gemitir. Ancak yazl belgelerin yetersizlii yznden Asur egemenliinin ne kadar srdn saptamak olduka zordur.107 II. Sarduriden sonra tahta geen I. Rusa (M.. 735714) ve II. Argiti (M.. 714685) dnemlerinde Urartu kaytlar yreden sz etmemekle beraber, Asur kral II. Sargon (M.. 721705) dnemine ait bir mektupta, Alzide Siplia adl bir Urartulu eyalet yneticisinin varlndan sz edilmesi108 Asurun yredeki egemenliinin uzun sreli olmadna ve Urartunun ok gemeden buray yeniden ele geirdiine bir kant olarak gsterilebilir. M.. VIII. yzyln sonlarna doru Urartunun Alziyi yeniden egemenlik altna alm olmasna karlk, Melid ve Kummuh dhil hemen btn Kuzey Suriyenin denetimi byk oranda Asurun eline gemi durumdayd. Ayrca II. Sargonun bir yllnda109, Muki ve Urartu snrlar boyunca kaleler yaptnda sz etmektedir. Zira
105 106 107 108 109

Sevin 2003, 206; Salvini 2006, 83 ARAB, I, no. 769 Krolu 2006, 166 Leroy Waterman, Royal Corraspondance Of The Assyrian Empire, Arbor 193036, 444 ARAB, II, no. 27

bu dnemde Urartu krallar dikkatlerini batdan ok, kuzeyden gelmeye balayan Kimmerler tehlikesine evirmek zorunda kalmlardr. Ayrca gneyden gelen Asur basks ve II. Sargonun nl 8. seferinin Urartuya verdii byk kayplar da buna eklenince I. Rusa M.. 714 ylnda intihar etmi110, halefi II. Argiti de M.. 707 ylnda Kimmerlere yenilmekten kurtulamamtr. II. Argitiden sonra tahta geen II. Rusann (M..685645) saltanat dnemi Urartu iin askeri ve kltrel ynden bir dirili olarak alglanmaktadr. Urartunun M.. VII. yzyln ilk yarsndaki bu uyan, Asur Krallnn iinde bulunduu zor gnler ve II. Rusann babas II. Argitinin Kimmerlere kar uygulad sava politikadan vazgeerek, bu kavimle dosta ilikilerde bulunmasyla yakndan ilgilidir.111 Ancak yazl belgelerin yetersiz oluu yznden bu dnemde gneybatdaki siyasi faaliyetlerin ayrntlarn saptamaya pek olanak yoktur. II. Rusann yreye yapt seferler hakknda bilgiler veren Adilcevaz yaztnda Ziukunu112 blgesinde (Van Glnn kuzeybat sahili-bugnk Adilcevaz) bir kent kurduu anlatlmakta ve dman lkeleri olarak tanmlanan Muki, Hate ve Halitu lkelerinden insanlarn getirilerek bu yreye yerletirildiinden sz edilmektedir.113 Yaztta ad geen lkelere kar baarl seferler yaplm olmal ve Muki ile Halitu lkelerinin konumlar II. Rusann ne kadar batya ilerlediinin kantdrlar. Yaztn baz ksmlarn eksik olmas nedeniyle anlalamamasna karn, bu insanlarn yeni kurulan bu kentlere yerletirildikleri nerilebilir.114 Olaslkla klt amal olduu dnlen ve ok kt durumda olduu iin evirisi tam yaplamayan Tunceli ili, Mazgirt ilesinde bulunan Kaleky yaztnda ise konu ile ilgili veriler ok eksiktir. II. Rusa dneminden sonra Urartu kaytlar Frat kavisinden sz etmezler. ok gemeden balayan skit ve Med saldrlar sonucu Urartu Devletinin yklmasyla yredeki egemenliin sona erdii anlalmaktadr. M.. 612 ylnda Medler ve ayn
110 111 112 113 114

Sevin 2003, 207 Salvini 2006, 114118 Diakonoff-Kashkai 1981, 105 Salvini 2006, 119 ilingirolu 1983, 16

dnemde gneyden ilerleyen Babilliler ve kuzeydeki skitlerin de yardmn alarak Niniveyi ele geirip Asuru tarih sahnesinden sildikten sonra batya ynelmiler ve M.. 590 yllarnda Kzlrmaka kadar olan yreyi ellerine geirmilerdir.115 Bylece Frat kavisinde M.. VIII. yzyln erken dnemlerinde balayan ve M.. 735 ylnda ksa bir sre kesintiye urayan Urartu egemenlii, yerini M.. VI. yzylda nce Med ve daha sonra Pers hkimiyetine brakr. Grlen odur ki Urartu Devleti M.. VII. yzyln sonlarna doru, Asur mparatorluuna son veren olaylarla birlikte tarih sahnesinden ekilmitir.116 Urartu ve Asurun kmesinin ardndan onlarn yklmasna katkda bulunan Medlerin artk Anadolunun batsna doru yaylmas iin nnde bir engel kalmyordu. Kyaksaresin Lydiaya kar at sava M..585 ylnda sona erer ve Kzlrmak (Halys) her iki yeni devlet arasnda snr olur. Ancak Urartu devlet yapsnn yok oluu, Urartularn bir etnik e olarak da kaybolduklar anlamna gelmez devletin kmesinin ardndan daha uzun bir sre Urartu halknn varln devam ettirdii kesindir.117
115 116 117

Veli Sevin, Lydiallar, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi II, 1982, 252 Sevin 2003, 209 Salvini 2006, 131

3. URARTU YAZITLARINDA GEEN YER ADLARI Alzi: Hitit yaztlarnda Ale ya da Alzi, Orta Asur dnemi yaztlarnda Alzi ve Enzata, Yeni Asur yaztlarnda Alzi, Enzi ve Enzite, Urartu yaztlarnda da Alzi118 olarak anlmaktadr. Daha sonra Yunan, Roma ve Ermeni kaynaklarnda ise Anzitene, Alznik, Alzn/ Arzn ve Arzanene eklinde geen yer adlar Alzinin bu dneme kadar uzayan deiik formlar olarak gsterilmektedir. Alzinin yeri konusundaki grlere temel olan kantlar, onun uwa ve Arzania (Murat) ile olan ilikisinden g almaktadr. Kurkh Monolitinde geen, Enziteden hemen nceki Namdanu ad ve bu adn Asur yaztlarndaki Amadani, Madani ve dolaysyla modern Maden ile ayn olabilecei belirtilmektedir.119 Ksaca Alzi lkesi gnmzdeki Elaz blgesine konumlandrlmaktadr. upa: lk defa M.. 2. binin ilk yarsna ait Kltepe metinlerinde upa-na olarak geen120 bu blge daha sonra Urartu yaztlarnda upa-ni121ve Asur yaztlarnda da uppa olarak grnr. Palu yaztnda upa, Menuann Frat kavisine, Meliteialhe Krallna kadar uzayan bir seferin anlatm iinde122, I. Argitinin Horhor kroniinde Hate lkesi123, III. Tiglat-Pileserin yaztnda124 ise Alzi lkesiyle ilikili olarak kullanlmtr. upann Fratn sol kysna doru uzayan Hate ve kavis iindeki Alzi lkeleri ile ilikili ve Urartularn hkimiyet altna aldklar bir alanda yer ald kabul grmektedir.125

Diakonoff-Kashkai 1981, 7 H. F. Russel, Salmanesers Campaign to Urartu in 856 B.C. and the Historical Geography of Eastern Anatolia According to the Assryrian Sources, AS 34, 1985, 171 120 Emin Bilgi, Anadolunun lk Yazl Kaynaklarndaki Yer Adlar ve Yerlerinin Tayini zerine ncelemeler, Belleten X/39, 1946, 399 121 Diakonoff-Kashkai 1981, 77 122 Krolu-Dinol 1989, 123129; CICh, no. 31; UKN, no. 39; HChI, no. 25 123 UKN, II, no. 128; HChI, no. 81,82; CIChI, no. 112 124 D., J., Wisemann, A Fragmentary Inscripton Of Tiglat-Pleser III from Nimrud, Iraq XVIII, 1956, 120 125 Hauptmann 1969, 21; Diakonoff-Kashkai 1981, 77; ilingirolu 1984, 16
119

118

Bu bilgilerden yola karak upa blegesinin, gnmzde Tunceli ili blgesine konumlamak olasdr. uwa: Hitit mparatorluk dnemi yaztlarnda uwa eklinde geen yer adnn Asur yaztlarndaki ua ile ayn olduu kabul edilmektedir. Hitit metinlerinde yre Frat (Puratti) geildikten sonra girilen lkedir. rnein I. uppiluliuma dneminde (M.. 13801340) Mitanni prensi Mattiwaza ile yaplan anlamadaki Frat getim ve uwaya girdim ifadesi, uwann batda Frat ile baladn aka belirtmektedir. I. uppiluliuma dneminde, Dou Anadolunun bat kesimindeki Hurri kkenli uwa Krall ele geirilmitir.126 Yrenin kuzeydou, dou ve gney snr konusunda daha ok Asur yaztlarndan yararlanlabilir. I. Tiglat-Pileser (M..1115 1077)127 ve III. Salmanasar (M.. 858824)128 dnemlerinde ad geen lke Alzi-Enzi ile iliki iindedir. zellikle ayrntl bir tanmn yapld Kurkh Monolitinde uwadan nce ad geen Namdanu Dann modern Maden Da ile ilikisi kabul edildiinde, lkenin gney snrnn Diclenin kaynaklar ve Toroslar tarafndan belirlendii sylenebilir. Yaztn devamndan da aka anlalaca zere kuzeybat ve bat snr Arsania (Murat) tarafndan belirlenmektedir. Bu haliyle uwa lkesi kabaca Elaz blgesine konumlandrlabilir. Suhme: lk defa Hitit ve daha sonra Asur yaztlarnda Suhme, Suhne, Suhni gibi ekillerde grlen adlarn ayn lke iin kullanld benimsenmektedir.129 Daha ak ifadelerin kullanld Asur yaztlarnda, zellikle I. Tiglat-Pileser ve III. Salmanasar dnemlerinde Suhme, Alzi/Enzi lkesi ve Arsania (Murat) rma geildikten sonra gidilen lkedir.

126 127 128 129

Sevin 2003, 174 ARI, II, no. 12; ARAB, I, no. 221 ARAB, I, no. 604 Parpola 1970, 315

Huzana: Palu yaztnda ayn adla geen bu yerleimin Van Glnn batsnda antik upann dousunda yer alan, gnmzde Tunceli ilinin gneyinde, Frat rma kavisinde yer alan Hozat ilesi olduu benimsenmektedir.130
130

Diakonoff-Kashkai 1981, 41-42

4. BLGEDEK URARTU KALINTILARI Urartu ve Asur yazl belgelerinden anlaldna gre, Urartu Devletinin Frat yresindeki egemenlii, ksa sreli bir kesinti dnda, en azndan 100125 yl kadar srm grnmektedir. Nitekim bu yredeki gl Urartu etkisini kantlayan pak ok arkeolojik kalntlar bulunmaktadr. Bata, birer eyalet merkezi olarak hizmet verdikleri hemen hemen kukusuz olan, Palu ve Harput kaleleri olmak zere, Ban, Mazgirt, Kaleky, Perisu Kalesi, Noruntepe, Baskil/Kaleky ve bir snr karakolu olarak nitelenen Maltepe Kalesi, Urartularn blgeye verdikleri neme tanklk etmektedirler.131 Urartu Krallnn Dou Anadolu blgesine hkim olmak iin gelitirdii sistemin temeli muhtemelen, kalntlar gnmze kadar ulaan, blgenin yapsna uygun antsal mimariye dayanmaktadr. Bata kaleler olmak zere bu kalntlar blgenin corafyas, maden yataklar, ticaret yollar ile ilikili olarak btn Urartu lkesine yaylm durumdadr. Yksek yaylalar, da sralar, derin vadiler ve bu vadiler iinde akan nehirlerin temel yapy belirledii bu blgede, her birim bir kale ve ya garnizon ile kontrol altna alnm durumda idi. Tarm alanlarn oluturan byk vadiler ve yollar genellikle birbiri ile ilikili birden ok kale ile denetlenirdi.132 Yredeki kalelerin byk bir blm ge dnemlerde de kullanld ve tahrip edildii iin planlar elde edilememitir. Urartu Krall dneminde yaplm olan mimari eserleri; boyutlar, plan tipleri ve iinde bulunduklar corafi birimi asndan deerlendirerek; Eyalet Merkezleri, Kaleler, Snr Karakollar, Kaya Mezarlar, olarak snflandrlmaktadr.133 a. EYALET MERKEZLER Palu ve Harput kaleleri gerek boyutlar gerekse merkezi stratejik konumlaryla dier kalelerden farkllk gsteririler. Palu kalesindeki yazt, bakentteki rnekleri
131 132 133

Sevin 1987, 283 Kemalettin Krolu, Urartu Krall Dneminde Elaz (Alzi) ve evresi, stanbul 1996, 11 Krolu 1996, 13

andran antsal kaya mezar ve savunma amal bir hendek bu kalenin nemini gstermektedir. Harput ise Elaz ovasndaki en byk kale olarak, Alzi lkesinde nemli bir pozisyona sahip olduunu belirtmektedir. i. Palu Urartu yaztlarnda ebeteria134 olarak gemektedir. Tunceli ili snrnda, gnmzdeki Palunun 1 km dousunda, dousu ve gneyi Frat tarafndan snrlanan, kuzeydousu ve kuzeyi olduka dik bir kalker kayalk zerinde kurulmutur. Kaln bir Orta a tabakas ve bu dneme ait surlar tarafndan tahrip edilen Urartu dnemi kalntlar da olduka zengindir. ki adet sarn kayaln kuzeybat yzne yaplmtr. Bunlardan biri kayaln tabana yakn kesiminde yatay bir tnelle girilen, basamaklarla derinleen basamakl tnel, dieri daha yksekte, yuvarlak azl, dibe doru genileyen ak sarn tipindedir. Van ve avutepe benzeri byk merkezlerde olduu gibi stadel, burun yaparak alalan kayalktan bat yzden alan bir hendekle ayrlmtr. Kaledeki biri nili ve dier ikisi drder odal toplam kaya mezar, kayaln ok dik olan kuzeybat yzndedir. Bir dier antsal kalnt kayaln ayn yzndeki 28 satrlk Menua yaztdr. ii. Harput Urartu Qutume?, klasik Ziata, Ermenice Karpete-Harbert eklinde eitli dnemlerde adlandrlmtr. Elazn 5 km. kuzeyinde, Tunceli ili snrnda yeralr( Resim 5,6,7 ). 300 X 180 m. kadar boyutlarndaki kalede, sur temel yataklar ve kaya iilii, Orta a isknnn gney kesiminde belirgindir. Urartu kalelerinde pek ok rnei grlen kaya iaretleri aratrmaclar tarafdan eitli ekillerde yorumlanmlardr. Bu kaya iaretleri ile ilgili olarak klt ve tapnm amal dinsel karekterinin yan sra atl araba yapm teknii ile ilgili olarak kalp amal kullanldda ileri srlmektedir135.
134 135

Diakonoff-Kashkai 1981, 80 Erkan Konyar, Antsal Kaya aretleri Atl Araba Yapm Teknikleri zerine Yeni Grler, TEBE Haberler 23, stanbul, 2007

Kaya iaretlerinden Harputta da bulunmaktadr ve en ok tahrip olan iaretlerin banda gelmektedir. Ayrca ana kayaya oyulan ve bugn ancak yars grlebilen Urartu kurban kan aktma kanal, bu kesimin ayn zamanda nemli bir ak hava klt merkezi olduunu gstermektedir.136 Harput kalesinde Lehmann-Haupt tarafndan tipik kaya ilemeleri gibi bir Urartu tahkimatna iaret eden bir tnel tespit edilmitir.137 Blgenin en byk Urartu kalesi olan Harputta yaplan almalarda zelikle kayaln gney ucundaki kayaya oyulmu geni alan zerinde durularak plana alnmtr. Gnmze kayaya oyulmu temel yuvalarndan baka hibir kalntnn kalmad bu kesimin Van/Toprakkale ve Bastam Haldi tapnak alanlarna benzerlii dikkat ekicidir. Kalenin eteklerinde yaplan taramalarda az sayda olmakla birlikte Biainili olarak tanmlanan krmz astarl Urartu seramik paralar ele gemitir.138 b. KALELER Blgeye dalm durumda eyalet merkezlerine gre daha kk boyutlu garnizon niteliindeki yaplardr. Bunlar tarm alanlarn, yollar ve eyalet merkezlerini savunan, birbirleriyle ilikili olarak ina edilmi askeri birimlerdir.

i. Tanrvermi Harputun kuzeyinde Murat rmann sol kys zerinde Elaz ve Tuncelinin Pertek ilesi karayolunun 15. kmsindeki Aydnck kynn 500 m. kadar kuzeyinde yer alan Tanrvermi mevkiinde, 55 X 25 m. boyutlarnda bir Urartu tahkimatnn varl ortaya konmutur. Gney yz klmas olanaksz biimde sarp olan kayalk zerinde basamak eklinde sur-temel yuvalar, kayaya oyulmu dzgn bir platform ve kp biimli sarn grlmektedir.139 Bu kk Urartu karakolunun en ilgin yan kayaln trmanlmas olanaksz olan gney yzne oyulmu kaya mezardr. Ancak
136 137 138 139

Oktay Belli, Urartu Kalelerindeki Antsal Kaya aretleri, AnAr XI, 1989, 7476 Carl Friedrich Lehmann-Haupt, Armenien Einst und Jetzt I, Berlin, 1910, 476 Sevin 1989, 461, res. 4243 Sevin 1989, 457, res. 1721

bu kaya mezarlar Urartu mezar mimarisinde fazla tannmayan fakat blgemizde rnekleri bulunan trlerdendir140 (Resim 8,9). ii. Eski Pertek Elazn kuzeyinde Murat nehrinin sa kysnda, Tuncelinin Pertek ilesinde drt taraf dik, ykseke bir kayalk zerinde kurulmutur. 1987 ylnda incelenen Eski Pertek, gnmzde Keban Baraj Gl iinde bir ada olarak kalmtr. Daha ok Orta a surlar ve kalntlaryla tannan 50 X 20 kadar boyutlarndaki kalede zirvede bir ak sarn, kaya iilii, sur-temel yataklar ve ukurcuklar yer almaktadr. Ancak bu kalntlarn tarihlenmesine yarayacak bir malzeme yoktur. iii. Ban Palunun 29 km. kuzeybatsnda Tunceli-Mazgirt Perisu kenarnda dousu sarp bir kayalk zerinde kurulmutur. 150 X 130 m. boyutlarndaki kalede Orta a kalntlar dnda, Urartu dneminde iaret eden dou kesimde iki adet sarn, sur-temel yataklar, Perisuya kadar inen adet merdivenli tnel, ayrca bat ve kuzey kesimde sur-temel yataklar bulunmaktadr.141 Birbirini tamamlayan iki para halindeki Ban yazt ise in situ deildir. 1900 ylnda Mazgirt-Kalekye giderken Bana urayan Huntingtonun bir hazine olarak tanmlad ve resmini ektii yaztn bir paras Orta a kale duvarnda, dieri Elaz Mzesindedir. iv. Mazgirt-Kaleky Bann 17 km. batsnda, Munzur dalarnn gneye inen uzantlar zerinde kurulmutur. Kalekyde, sur-temel yataklar ve ksmen iyi durumdaki sur kalntlar, kaya platformu, bir basamakl tnel, bir kaya mezar ile II. Rusa yazt Urartu dnemine
140 141

Krolu 1996, 21 Krolu 1996, 22

ait balca kalntlar oluturmaktadrlar. Orta Demir a anak mleinin yannda krmz perdahl Biainili trnde paralarn varlndan sz edilir.142

v. Mazgirt Kalekyn 5 km. batsnda, Tunceli ilinin modern Mazgirt ilesi yaknndadr. Yeterinde aratrlmam olan Mazgirtte yer alan basamakl bir tnel ve sur-temel yataklar Urartu kalntlar olarak yorumlanmaktadr. vi. Burmageit Burmageit ismi son yllarda duyulan bir Urartu kalesidir. Tuncelinin Mazgirt ilesinin Burmageit kynde yeralr. Munzur suyu kysnda fazla yksek olmayan Burmageit kalesi zerinde 4 tane sarn yer almaktadr. Bunlardan birinin kenarna iki kk kaya ana oyulmutur. Az dikdrtgene yakn bir ekil gsteren bu sarn kk kutsal bir alann nnde yer alr. Kayalarda yer yer sur temellerinin izleri grlmektedir. Burmageit kylleri kalede imdi su altnda kalan kaya odalarndan da bahsetmektedirler. Kalenin gneyinde ve olduka ykseinde yer alan Burmageit kynn 1985 ylndaki yol yapm srasnda ortaya karlan ve ierisinde miferlerin143 de yer ald bir grup bronz Urartu eserinin bir ksm Elaz Mzesinde yer almaktadr.144 vii. Delikta lemil kynn batsnda, Murat nehrinin Mazgirt-Perisu ile kart kesimin gneyinde, bats ve gneyi nehir tarafndan snrlanan kk bir kayalk ykselti zerindedir (Resim 10).
142 143 144

Krolu 1996, 22 Recep Yldrm, Burmageit Urartu Miferleri, F.. D 2, 1988, 217228 Recep Yldrm, Urartunun Bat Blgesi, TTK, Ankara 1994, 292

30 X 25 m. boyutlarndaki kayaln kuzeyinden nehir yatana kadar uzayan bir basamakl tnel, bat kesimde de teraslar ve teraslar birbirine balayan basamaklar kaledeki tek dnem yerleimin kalntlardr.145 Buraya Delikta denmesinin nedeni, buraya alan merdivenli bir tneldir. Kaya duvarnda stteki 2.50 m. yksekliinde ve 3.30 m. geniliindeki az ksm ak bir ekilde grlebilen bu tnelin yaklak olarak 8,5 m. uzunluundaki bir ksm bugn hala mevcuttur. Tnelin dar al keskin bir dn yaparak ykseldii da yamacnda 11 adet basamak grlebilmektedir. Deliklita merdivenli tneli, kaleyi nehir yatana balayan Eil, Ban ve Palu antsal tesisler grubuna girmektedir.146 (Resim 11,12,)

viii. Til-Kale Tuncelinin gneyinde, Ban gibi Perisu kenarnda kurulmutur. Kalede Urartulara ait yap kalntlar ve teraslar yannda, erken ve ge dnem anak mleinin de bulunduu kaydedilmektedir. ,

c. SINIR KARAKOLLARI Kaleky Urartu Devletinin bat snrn oluturduu Asur Krall tarafndan da kabul edilen Frat nehri kysnda yer almalar dolaysyla snr karakolu olarak deerlendirilmektedir.147 zoli yaztnn ifadelerinden de anlald kadaryla bu garnizonlar nehrin batya geit verdii noktalar tutmakta, snr tesi harektlarda ise birer n karakol olarak kullanlmakta idiler.
145 146 147

Krolu 1996, 23 Harald Hauptmann, Noruntepe Kazlar, KP, 1970, 97, Lev. 80 Sevin 1987, 281,282; Krolu 1996, 24

i. Kaleky Elazn 108 km. batsnda, Tunceli-Mazgirt ilesi snrlarnda yine Fratn dou kysnda, nehre paralel uzanan bir kayalk zerinde yer alr. Erken ve ge yerleimlerinin de bulunduu kaledeki Urartu dnemi olabilecek kalntlar, kayaln dik olan nehir tarafnda yer alan basamakl bir tnelle gney kesimdeki kaya platformundan oluur. Ayrca burada yrtlen kaz almlar sonucu ortaya karlan giri kaps da Urartu zellikleri gsterir (Resim 13,14). Kaleky kazlarnda bulunan iki adet Urartu anak-mlek parasyla beraber (Resim 15) III evreli bir Orta Demir a ve bundan da erken olarak Erken Demir a yerlemesinin varl anlalmtr. Bu tabakalarn tarihlenmelerini saplayan seramikler arasnda Urartu seramik paralar ve ok renkli bantl bezekli olanlar dikkati ekmektedirler. Ayrca Erken Demir aa tarihlenen tabakada ocak, dibekta ve p ukuru ile iyi korunmu bir oda taban da dikkat ekmitir.148 Kalekyde yzey aratrmalarnda Erken Demir a trnde yivli anak mlee, kazlarda ise derin bir sondajda tipik Biainili tr paralara ve Orta Anadolu Demir a trnde boya bezemeli testilere rastlanmtr.149

d. KAYA MEZARLARI Binlerce yl nce Yakn Douda lm nemseyiin kaynanda zellikle krallarn ldkten sonra tanr snfnda alglanacaklarna, bu dnyadaki ayrcalklarnn te dnyada da artarak sreceini, yoksullarnda bu dnyada yaayamadklarn teki dnyada yaayacaklarna olan inanlar yatmaktadr. Soylularn kendileri ve aileleri iin gleri yettiince grkemli mezarlar yaptrma nedenleri de, belki bu evrende
148

Tomris Bakr- Altan ilingirolu, Kaleky Kazs 19781979, Aa Frat Projesi 19781979 Yl almalar, Ankara, 1987, 153155,161167; Tomris Bakr- Altan ilingirolu, Kaleky Kazs 1979 Yl Sonular, KST II, Ankara 1980, 6567 149 Krolu 1996, 25

seilmiliklerinin te dnyadaki kout beklentileriyle aklanabilirken grkemli mezarlar yaayanlardan yana bir g ve sahiplenme gstergesi olarak da alglanyordu. Antsal kaya mezarlar da Urartu toplumundaki l gmme ve mezar anlaynn, muhtemelen soylular iin gelitirilmi bir grubunu olutur. Urartular salt kaya mezarna gmmez lsn bunlar soylulara zgdr. Halkn mezar tr, ta-sandktan urneye, kaya yarndan toprak altna deiiktir (Harita 3). Urartu mezar tipleri, yeralt oda mezarlar -ki bu grup da kendi iinde oyma ve rme olarak ikiye ayrlar ta-sandk mezarlar, toprak mezarlar, urneler (l mlekleri) ve kp mezarlar olarak snflandrlmaktadr. Oyma mezarlarn mimari karakterleri en belirgin biimde giriinden izlenir. Yeraltnda olduklarnda, stten inme zorunluluundan olutuu kolayca anlalan girilerin kaya mezarlarn da etkiledikleri, en ak biimde Atabindi mezarndan bilinir. Yeralt rme mezarlar ise yeraltna talarla rlerek yaplanm olmalaryla ayrlan bu tr Urartu toplumunun her snfnda ve her dneminde varl, ynetici soylu mezarlar olan Altntepe, Erivan, Aliar, Tanktepe ve halkn gmld Li rneklerinden bellidir.150 Yapsal olarak, ilk anda yeralt oda mezarlarnn yaln ve kk modelleri gibi grnen ta-sandk mezarlar ounlukla halka zgdr ve genellikle tek bir kez kullanlmaya ynelik dzenlenmitir. Kaps alarak tekrar kullanlabilir olmadklar iin oda mezarlarndan ayrlrlar. Varlna Kalecik, Li, Giyimli ve Dilkaya rnekleriyle tank olduumuz bu en yaln ve ekonomik olan toprak mezarlarn Urartu halk arasnda yaygn olduu anlalmaktadr. lk rneklerine VII. bin Anadolusundan tank olduumuz yakarak gmme geleneinin ve yakma urnelerinin Urartu dnemi boyunca da yaygn olarak kullanld gzlemlenmektedir. Idr, Adilcevaz, Li, Kalecik, Altntepe ve Dedelide tank olunan urne mezarlar, Urartu lkesinde yakarak gmmenin rneini olutururlar. Kars, Erzurum, Elaz ve Van Mzelerindeki urne koleksiyonlarnn zenginlii bu yaygnl baka bir boyutta kantlamaktadr.
150

Nevzat evik, Urartu Kaya Mezarlar ve l Gmme Gelenekleri, Ankara 2000, 811

Urne benzeri bir gm geleneinin uyguland bir dier grubu ise kp mezarlar oluturur. Bilinen saylaryla en kk kmeyi olutururlar. Bugne dek bir nekropol Harmantepede, bir rnek Van kalesi hyk ve Suatnda rastlant sonucu bu kmeyi urnelerden ayrmak zordur. Ancak farkl olarak daha byk boyutlu seramikler kullanlmtr. Ve pithoslara hem yakarak hem de ceset gmme biiminde gm uygulanmaktadr.151 Btn nemli Urartu kalelerinde ve yerlemelerinde kefedilen oda mezarlar gnmze kadar neredeyse tmyle soyulmu durumda ulat iin gelenein ayrntlar konusundaki bulgular ve yaplan neriler ayn topluma ilikin olarak iinde in situ buluntularla saptanan oda mezarlarna dayandrlmaktadr. Bunlarn en iyi rneini Altntepe mezarlar oluturur. Ayrca Karagndz Mezarl da bu konuda olduka yen ve ayrntl bilgiler salamtr. Elaz ve evresinde says on kadar kaya mezar saptanmtr. Bunlardan eyalet merkezi olarak tantlan Palu kalesindeki mezar ile giriinde II. Rusa yazt bulunan Mazgirt/Kalekydeki bir mezarn Urartu Krall dneminde yapld genel olarak kabul grmektedir. i. Palu Palu mezarlar Sevin tarafndan iki grup altnda toplanmtr. Ortak bir yolla inilebilen 4 odal I. ve II. mezarlar blgeye zg kemerli girileri nedeniyle I. grubu oluturur. II. gruba ise ana odann yan duvarlarnda be adet ni bulunan III. mezar girmektedir. Bu mezar odasnn iindeki nilere benzer ukurluklarn varln Altntepe, Kayaldere ve I. Argitinin mezar odasndan da bilmekteyiz.152 Sevin mezar duvarlarna ni ama geleneini Van I. Argiti mezarndaki rneklerden hareketle tarihleyerek bu mezarlar da I. Argiti (M.. 785/780756) ve sonrasna yerletirir.153
evik 2000, 20 Veli Sevin, Van Kalesinden Bir Kaya Mezar ve Urartularda l-Yakma Gelenei, AnAr VIII, 1980 (1982), 155 153 Veli Sevin, Urartu Mezar Mimarisine Yeni Katklar, AnAr X, 1986b, 339
152 151

Salvini Horhor kaya odalarnn btn duvarlarnda yer alan nileri olaslkla mezar sunularnn konulduu yerler olarak tanmlamaktadr154 (Resim 16,17). I. Mezar Kalenin kuzeybat kaya yzeyinin en sarp kesimindedir. 2 m. genilindeki n alana bu ynde alan kaya geidiyle varlr. Zor ulalan bu kaya mezar 4 odaldr ve Paludaki dier 3 kaya mezarndan en iyi iilikli olandr (Resim 18,19,20). Kabuk kayann oygusuyla oluturulan n alann ardndan, dzletirilmi kaya yzeyine alan 0.90 X 0.84 X 1.98 m. boyutlarndaki mezar giriinin kenar ite ve dta 0.150.20 mlik silmelerle erevelidir. Kapnn yarm yksekliinde balayan yarm emberle sonlanr. Kap stnde, ge dnemde alm, dar ve farkl iilikli ksm, girii 0.35 m. ykseltir. Buradan duvarlar birbirine dik ayla birleen olduka iyi iilikli ana odaya girilir. Ana oda 4.28 X 4.37 X 2.10 m. llerindedir. 3.76 X 4.80 X 2.31 mlik arka odaya, ana odann gney duvarnn dousunda, yan silmeli ve eikli olduu anlalan 1.90 X 0.82 X 1.80 m. boyutlarndaki bir kapyla geilir. Ana odadan fark, arka duvarnda alan 1.77 X 0.57 X 2.00 m. llerindeki nitir. Yan odaya girii sol yan silmeli, 0.70 X 0.97 X 1.47 mlik bir kap salar. Mezar kaps I. ve II. nolu arka oda kaplarndaki anma kar, yan oda kaps fazla ypranmamm zgn yapsyla gnmze gelebilmitir.155 II. Mezar I. mezara ulaan yolun bitimindedir. Giri nnde, 2.45 X 2.50 X 2.43 m. llerinde yalanc tonozlu bir n alan oluturulmutur. 4 odal ve nitelikli iilie sahiptir. 0.15 mlik tek silmeyle evrelenen 0.90 X 1.20 X 1.65 m. boyutlarndaki d kap, dzeltilmi kaya yzne almtr. 4.20 X 3.70 X 2.25 m. llerinde oyulan ana oda, gney duvarndan iki ve bat duvarndan bir odaya geit verir. Yan odalarda ana
154 155

Salvini 2006, 164 evik 2000, 118, Lev. 2627

oda gibi yalndr. Mezar tamamlanmamtr. Bu yan odalarn iiliklerinden aka anlalr156 (Resim 21,22,23). III. Mezar Kalenin kayalk yznn kuzeybatsnda almtr. Menua yaztnn yanndan inen anm ayakaklarla tehlikeli bir yoldan ulalr. Yolun bitimindeki dzlk, mezar ile dou yannda yerleik 1.10 X 0.28 X 2.00 m. boyutlarnda st az kavisli ni iindir. Dier ikisinden ayr bir konumda, oda says ve dzenlemede farkl bir tasarda yaplan mezar, 2.90 X 2.60 X 2.35 m. boyutlu bir ana oda ve 2.20 x 1.73 X 2.58 m. lsyle daha kk bir arka odadan oluur (Resim 24,25,26). yandan kabaca bir silmeyle evrelenmi 1.10 X 1.40 X 1.201.75 m. llerindeki girile ana odaya geilir. Odann yan duvarlar dz bitimli ikier arka duvar ise gen bitimli tek takaldr. Arka duvardaki ni kavisli yapsyla dierlerinden ayrlrken drd biim ve lde birbirine benzer. Arka odann dzensiz tasarna karn, duvar iilii ana oda dzeyindedir. Mezar iindeki tek ayrnt, ana oda arka duvarndaki takadan balayarak, duvardan mezar tabanna inen parmak kalnlndaki kanalcktr. Bu dem yede de srerek, d kap nnde alan 0.25 m. apnda ve 0.10 m. derinliindeki ukura ynelir.157 ii. Mazgirt/Kaleky Tunceli ili Mazgirt ilesinin 11 km. gneyindeki Kalekyde dik bir kayann gney yzne oyulmu iki odal kaya mezarna Paluda olduu gibi dar bir yoldan glkle ulalr (Resim 27). 1.20 m. yksekliindeki kap nne bir basamakla klr. Buras 1.40 m. derinliinde ve 2.75 m. yksekliinde, tonoz rtl, kendi iine kapal bir alandr. Tonoz, kap yksekliinde balar ve alt kesimde kenar boyunca oluturduu silmeyle ayrlr. II. Rusa yazt bu alann bat duvarndadr. Dta ve ite birer basamakl kap ile
156

a.g.e., 118, Lev. 28

3.64 X 2.50 X 5.87 mlik ana odaya girilir. Arkaya doru daralan odann arka duvarnda, 1.55 X 1.80 X 0.90 m. llerinde taban 0.10 m. derinletirilmi byk bir ni vardr. zenle dzeltilmi oda tabannda bat yarsnda younlam, aplar 0.10 0.25 m. arasnda deien be anak bulunur. Odann 3.20 msinde enine uzanan ikili silme ana oday tavanda ikiye bler ve bununla oluan kare alan, ahap mimari yknmesi kiri ularyla evrelenerek vurgulanr. Mezarn bu ilk alannda izlenen zgnlk, dou duvarnda alan yan oda kapsnn yine yuvarlak srtl kiri balaryla zenginleerek srer. Kuzey duvarnda alan niin lleri 1.55 X 1.80 X 0.80 m.dir158 (Resim 28,29,30). Palu ve Kaleky mezarlar genel plan ve detay iilikleri bakmndan Urartu kaya mezar mimarisinin tm zelliklerini gsterirler. Ayrca her iki kaledeki mimari kalntlar ve yaztlar bu konuda daha kesin bir durum olutururlar. Kaleky mezar Argiti mezarndan sonra yaztl ikinci rnei oluturur. Kaya mezarlarnda giriin hemen nndeki ana odann dzenli ve zaman zaman ssl yapsna karlk buna eklenen yan odalarn zensiz ve adeta bitirilmemi izlenimi veren bir biimde braklmalar Urartu mezar mimarlnda yaygn bir uygulama biimidir. Kaya iilii konusunda esiz rnekler vermi olan Urartulu ustalarn, soylular iin yapld kabul edilen kaya mezarlarn bitirmeden yarda brakmalar pheli bir durumdur. Yan odalarn bu trde oluu gmme geleneiyle ilgilidir.159 Ahap yap tarzn taklit eden bu korniler, bu mezar Van kalesinin gney duvarnda yer alan Neft Kuyu Maaras ve Kefkalesi kabartmalaryla ilikilendirir. Bu ayrntlarn Neft Kuyu Maarasnn tarihlenmesine yarayp yaramayaca bu durumda dnlebilir. Kefkalesi kabartmalar tpk Kaleky mezar gibi yaztlar araclyla II. Rusa zamanna tarihlenebilir. Kaleky mezarnn giriinin sol yannda yer alan II. Rusaya ait yazt iyi durumda olmadndan okunmas ve anlalmas zor olan bir metindir. Ancak, tpk Horhor nndeki Argiti yll gibi buradaki yaztta da ilevi hakknda herhangi bir bilgi yer almamaktadr. Kesin olan, bu metnin ne sava ne de bir
157 158 159

evik 2000, 118,119, Lev. 2930 a.g.e., 119, Lev. 3133 Krolu 1996, 42

kurbanla ilgili olduudur. Farkl insan ve meslek gruplaryla birlikte gne tanrs ve Tanr Haldiden de sz edilmektedir. Bu sonuncusu, dini baz ayinlere iaret ediyor olabilir.160 Ana odann Mazgirt/Kaleky, Van Kalesindeki Neft Kuyu ve i kale mezarlarnda olduu gibi bazen korni ve fistolarla ssl olmas bu odann trensel ilevi ile ilgili olabilir (Resim 31). iii. Ban I. Mezar Tunceli ili Mazgirt ilesinin 30 km. dousunda, Ban kynn yasland ve Perisuyunun kuatt kalenin gneydousundaki sarp kayala alan mezara, ayn kesimden suya inen kaya tnelinden, kayalk yznde saa sapan 2.50 m. uzunluundaki patika ile ulalr. Ulam zor olan tek odal bu mezar kt iiliklidir. 1.50 mlik tonozlu n alandan sonra alan, kalnca bir silmeyle evrelenmi giriin lleri 1.00 X 0.17 X 1.20 m.dir. st tahrip olmu bu kapyla, yaklak kare planl mezara girilir. Odann ortasnda 0.90 X 1.50 X. 030 m. boyutlarnda oyularak, yanda 0.70 X 0.80 m. eninde sekiler oluturulmutur. Kapnn d sol silmesi yannda 0.15 m. apnda bir oyuk almtr. 2.35 X 2.65 X 1.78 m. boyutlarndaki tek odann arka duvarnda yarm brakld anlalan bir taka bulunur (Resim 32,33). II. Mezar Kalenin kuzeybatsnda Perisuya inen dik kayalklardadr. Zor ulalabilen tek odal mezar kt iiliklidir (Resim 34,35). Mezarn nnde oluturulan kk dzln 0.95 m. yukarsnda, 0.25 X 0.80 X 1.00 mlik bir giri almtr. Kapnn yarsnda balayan 0.20 mlik silme kap stnde kavislenip siperleir. Giriin 1.50 m. yukarsndaki kayalk yze 2.00 m. aralkl iki ni oyulmutur. Bugn olmayan st ksmlar olaslkla dikdrtgen tasarldr. Kaya yzeyindeki iki ni ve altndaki mezar girii grnt birlii iindedir. 0.95 X 2.10 X
160

Salvini 2006, 168

1.45 m. boyutlarndaki tek odal mezar iki blmden oluur. Mezar odasnn sa duvar boyunca kenarlara doru daralan 0.40 m. ykseklikte, 0.85 m. uzunlukta bir seki yer alr.161 iv. Mazgirt I. Mezar Kalenin gney karsndaki alak tepededir. Bat girili, kolay ulaml, tek odal ve iyi iiliklidir. 2.50 X 1.70 X 2.30 m. llerindeki tek odaya eik ykseklii 0.28 m. olan, 0.50 X 0.95 X 0.801.25 m. boyutlarndaki bir kapyla girilir (Resim 36). II. Mezar Kalenin bat ucunda, tek kaya ktlesinin ortasndadr. Tek odal, dzgn tasarl, iyi iiliklidir. Mezara, douya bakan, zor ulaml ve 0.80 X 0.70 X 1.00 m. boyutlarndaki bir kapyla girilir. Mezar kayas n yznden dnerek kan, alt yars km basamaklarla kayaln stnde, mezar iin dzenlenmi klt alanna ulalr162 (Resim 37).
161 162

evik 2000, 126, Lev. 4950 evik 2000, 129, Lev. 57

SONU M.. IX. yzyln ortalarnda devletleme srecini tamamlayan Urartu Konfederasyonlar ayn yzyln sonunda Kral Menuann (M.. 810785) baa gemesiyle glenmi ve batya doru Frat nehri boylar (Yukar Frat Havzas) ynelim alanlar olmutur. Kraln zellikle Murat vadisini ele geirmeye ynelik bir politika izledii yaztlarndan anlalmaktadr. Frat havzas Asur ve Urartu arasnda bir mcadele nedeni haline gelmi, Menua dneminde Asurun elinde bulunan Alzi lkesi ele geirilerek Urartu seferleri Hatti lkesine kadar uzanmtr. Menua dnemine ait Patnos Aznavurtepe tapnak yaztlarndan anlaldna gre bugnk Elaz yresinde bulunan Alzi lkesi, Menuann atiru (Urartunun gneydou kesimi) isyan ile megul olmasndan yararlanarak isyan eder. Fakat isyan Menua tarafndan bastrlr. Alzi ve komusu anu lkesi ele geirilir. Ayrca kraln Vanda bulunan bir baka yaztnda Hate, upa (Tunceli) ve Alzi lkelerine seferler dzenlediini ve 2.113 kiinin tutsak alndn belirtmektedir. Meliteialhe Kralln da anlama yoluyla kendisine balayan Menua, bu anlamann metnini de Paluda (ebeteria) gerekletirdii yaztyla kantlanr. Palu bat blgesi topraklarnn korunmasnda gvenilir bir yer ve seferlerde karargh olarak kullanlan bir u kale durumuna getirilmitir. II. Sarduri dneminde ise (M.. 763735) Urartu Krall en grkemli gnlerini yaar. Kraln batya ynelik seferleri ile ilgili ilk bilgiler Habibua ( zoli) kaya kitabesinden elde edilmektedir. Yazt Urartu ordusunun Frat ilk kez bu noktada getiini belirtir. Sonu itibariyle; Urartu yazl kaynaklarndan anlaldna gre Urartu Krallnn Frat yresindeki egemenlii ksa sreli bir kesinti dnda 100150 yl kadar srmtr. Yrede Urartu etkisini kantlayan pek ok kalnt bulunmaktadr. Yukar Frat havzasna hkim olmann ve Frat nehrini geerek yeni yerler kurmann hedeflendii ve batda bulunan ve de zengin maden yataklarna, verimli tarm

arazilerine sahip olan Meliteialhe kralln ele geirip, buray kontrol altnda tutma politikas gerei, Tunceli ve evresini bir yol olarak kullanldndan bu blge, bata eyalet merkezi olan Palu ve Harput kaleleri olmak zere Tunceli blgesinde Ban, Pertek, Mazgirt, Mazgirt/Kaleky kaleleri, Urartularn blgeye verdikleri nemi gstermektedir. Bunun yan sra zengin demir yataklarna sahip olmas da Tunceli (upa) blgesinin Urartularn iin nemli bir yer tekil etmesinin ayrca bir nedenidir.

B BLOGRAFYA ATALAY, BRAH M - MORTAN, KENAN, Trkiye Blgesel Corafyas, stanbul, 1997 BAKIR, TOMR S- L NG ROLU, ALTAN, Kaleky Kazs 1979 Yl Sonular, KST II, Ankara, 1980, 6567. ------------------Kaleky Kazs 19781979, Aa Frat Projesi 19781979 Yl almalar, Ankara, 1987, 153155. BELCK, WALDETNAR, Mitteilungen ber Armenische Streitfragen, ZfE 33, Verh., 1901, 284-328 BELL , OKTAY, Urartu anda Van Blgesi Yol ebekesi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, 1977 -------------------Urartular, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi I, stanbul, 1982, 140 157. -------------------Urartu Kalelerindeki antsal Kaya aretleri, AnAr XI , 1989, 6588. -------------------Eskia Dnyasnn En Byk Madenci Krall: Urartular, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, 2000, 371378. -------------------Dou Anadoluda Urartu Yol ebekesinin Aratrlmas, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, 2000b, 409414. BENED CT, WARREN C., Urartians and Hurrians, JAOS 80, 1960, 100-104. B LG , EM N, Anadolunun lk Yazl Kaynaklarndaki Yer Adlar ve Yerlerinin Tayini zerine ncelemeler, Belleten X/39, 1946, 341417.

BURNEY, CHARLES A., Urartian Fortresses and Towns in the Van Region, AS VII, 1957, 3753. -------------------A First Season of Excavations at the Urartian Citadel of Kayaldere, AS XVI, 1966, 55111. ------------------- The Peoples of the Hills, London, 1971 BURNEY, CHARLES A.-LAWSON, GORDON .R.J., Measured Plans of Urartian Fortresses, AS X, 1960, 177-196. CHARLESWORTH, MART N F., Three Urartian Tombs at Palu in Turkey, AMI XIII, 1980, 9197. EV K, NEVZAT, Urartu Kaya Mezarlar ve l Gmme Gelenekleri, Ankara 2000 L NG ROLU, ALTAN, Urartuda Toplu Nfus Aktarmlar, AnAr IX, 1983, 311 317. ------------------- Urartu ve Kuzey Suriye: Siyasal ve Kltrel likiler, zmir, 1984 ------------------- Urartu Tarihi, Bornova, 1994 ------------------- Urartu Krall Tarihi ve Sanat, zmir, 1997 D AKONOFF, IGOR M., A Comparative Survey of the Hurrian and Urartian Languages, XXIV Internationol Congress of Orientalists, 1957, 7-13. D AKONOFF, IGOR M.-KASHKA , SALMAS M., Geographical Names According to the Urartian Texts, Wiesbaden, 1981 ER N, SIRRI, Dou Anadolu Corafyas, stanbul, 1953

ERZEN, AF F, Eastern Anatolia and Urartians, stanbul, 1979 ES N, UFUK, Deirmentepe Kazs, 1979, II. KST (1981), 9199. -------------------1980 Yl Deirmentepe (Malatya) Kazs Sonular, III. KST (1981), 3946. -------------------Deirmentepe (Malatya) Kazs 1981 Yl Sonular, IV. KST (1983), 3948. GALL, HUBERTUS VON, 1967, 504527. GOETZE, ALBRECHT, The Hittites and Syria (13001200 B.C.), CAH II, 1958, 258 277. GNEY, S., Siyasi Corafya, stanbul, 1993, HAUPTMANN, HARALD, Noruntepe Kazs 1969, KP 1969 (1971), 7180. ------------------- Noruntepe Kazlar 1970, KP, 1971, 103111. HUNT NGTON, E., Weitere Berichte ber Forschungen in Armenian und Commagene, ZfE 33, 1901, 173-209. KEBAN PROJELER , O.D.T.. Keban Projesi Yayn, Ankara, 1976 KOAK, ZDEM R-AH N, HAMD , Eskia Tarihi Aratrmalarnda Jeopolitiin Yeri, AnAr XVI, 2002, 337371. KONYAR, ERKAN, Dou Anadolu Erken Demir a Kltr: Arkeolojik Kaz ve Zu den Kleinasiatischen Treppentunneln, Arch-Anz,

Yzey Aratrmalar Bulgularnn Deerlendirilmesi, stanbul, 2004

-------------------Antsal Kaya aretleri Atl Araba Yapm Teknikleri zerine Yeni Grler, TEBE, Haberler 23, stanbul, 2007 KKTEN, KILI, 1945 Ylnda Trk Tarih Kurumu Adna Yaplan Tarih ncesi Aratrmalar, Belleten XI/43, 1947, 431472. ------------------- Keban Baraj Gl Alannda Ta Devri Aratrmalar, 1969, KP 1969 (1971), 1316. ------------------- Keban Baraj Gl Alannda Ta Devri Aratrmalar, 1971, KP 1971 (1974), 15. ------------------- Keban Baraj Gl Alannda Ta Devri Aratrmalar 1972, KP 1972 (1976), 13. KROLU, KEMALETT N, Urartu Devletinin Gneybat Yaylm, (Yksek Lisans Tezi) stanbul, 1988 ------------------- Urartu Krall Dneminde Elaz (Alzi) ve evresi, stanbul, 1996 ------------------- Eski Mezopotamya Tarihi, stanbul, 2006 KROLU, KEMALETT N-D NOL, AL , Palu Yazt zerine Bir Not , AnAr, XI, 1989, 123126. LEHMANN-HAUPTH, CARL FR EDR CH, Armenien Einst und Jetzt I, Berlin, 1910 ------------------- Corpus Inscriptionum Chaldicarum, Berlin-Leipzig, I: 1928, II: 1935 MEL K V L , GEORGE A., Urarstkie Klinoobraznye Nadpisi, Moskova, 1960 MER GG , P., Sesto Vaggio Anatolico, Oriens Antiquus VI, 1967, 296-303.

MOLTKE, HELMUTH V., Moltkenin Trkiye Mektuplar, (ev. H. rs), stanbul, 1995 N, BAK , Vanda Urartu Sulama Tesisleri ve amram (Semiramis) Kanal,

Ankara, 1970, 28vd. ------------------- Habibua Kazs 1982, KST V, Ankara, 1984, 237239. ZDOAN, MEHMET, Aa Frat Havzas 1977 Yzey Aratrmalar, stanbul, 1977 ZFIRAT, AYNUR, Dou Anadolu Yayla Kltrleri, stanbul, 2001 PARPOLA, S MO, Neo Assyrian Toponyms, Neukirschen-Vluyn, 1970 PAYNE, MARGARET R., Urartu ivi Yazl Belgeler Katalogu, stanbul 2006 PFE FFER, R.H., The Excavations of Van in 1939, Bulletin of the American Schools of Oriental Researsh, 78, 1960, 31-32. P OTROVSKY, BOR S BOR SOV , Urartu, Geneva, 1969 ROAF, M., Cultural Atlas of Mesopotamia, London, 1990 RUSSEL, H.F. Salmanesers Campaign to Urartu in 856 B.C. and the Historical Geography of Eastern Anatolia According to the Assryrian Sources, AS 34, 1985, 171 201. SALV N , M RJO, Nairi e Ur(u)atri, Roma, 1967 ------------------- Urartu Tarihi ve Kltr, (ev. Belgin Aksoy), stanbul, 2006 SARAOLU, H., Dou Anadolu Blgesi, stanbul, 1989

SCHAEFFER, HANS PETER,

Zur Stele Menuas aus Ban (Balin), stanbuler

Mitteilungen, XXIII-XXIV, 19731974, 3337. SERDAROLU, M T, Aa Frat Havzasnda Aratrmalar 1975, Ankara, 1977 SEV N, VEL , Urartu Krallnn Tarihsel ve Kltrel Geliimi, (Yaynlanmam Doentlik Tezi), stanbul, 1979 ------------------- Van Kalesinden Bir Kaya Mezar ve Urartularda l-Yakma Gelenei, AnAr VIII, 1980 (1982), 151164. ------------------- Lydiallar, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi II, 1982, 246297. ------------------- mikua Kazlar, 1982, V. KST (1984), 137146 ------------------- mikua Kazlar, 1983, VI. KST (1985), 93117. ------------------- mikua Kazlar, 1984, VII. KST (1986), 163184. ------------------- Urartu Mezar Mimarisine Yeni Katklar, AnAr X, 1986, 329340. ------------------- Malatya-Elaz-Bingl lleri Yzey Aratrmas 1985, IV. AST, Ankara, 1987, 279300. ------------------- Elaz-Bingl lleri Yzey Aratrmas 1987, VI. AST, Ankara, 1989, 451500. -------------------Elaz-Tunceli-Bingl lleri Yzey Aratrmas 1986, V. AST II, Ankara, 1988, 144. ------------------ Urartulara Ait Dnyann En Eski Karayolu, ArAr XI, 1989b, 4763.

-------------------Three Urartian Rock-cut Tombs from Palu,Tel Aviv21,1994,5867. ------------------- Demir anda Anadolu-Bat likileri, Zafer Talklolu Armaan 1999, 113121. ------------------- Urartular- Vanllar, Toplumsal Tarih, Mays 2003, 113, 7881 ------------------- Anadolu Arkeolojisi, stanbul, 2003b TARHAN, M. TANER, M.. XIII. yzylda Uruadri ve Nairi Konfederasyonlar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Eskia Tarihi Krss (Yaynlanmam Doentlik Tezi), stanbul, 1978 ------------------- Urartu Devletinin Kurulu Evresi ve Kurucu Krallardan Lutipri=Lapturi Hakknda Yeni Grler, AnAr VIII, 1980,(1982), 69114. ------------------- Urartu Devletinin Yapsal Karakteri, Trk Tarih Kongresi, 9, 1986, 285301. TARHAN, M. TANER.-SEV N, VEL AnAr IV-V, 19761977, 273345. TOZER, HENRY FANSHAVE, Turkish Armenia and Eastern Asia Minor, stanbul, 1881 TRATSYAN, GEVORG A., From Urartu to Armenian, Neuchatel, 2003 TRKDOAN, O., Gneydou Kimlii, stanbul 1998 VAN LOON, MAUR TS NANN NG, Urartian Art, Its Distinctive Traits in the Light of New Excavations, stanbul, 1966 Van Blgesinde Urartu Aratrmalar (I),

------------------- Korucutepe Kazs 1969, KP 1969 (1971), 8092. ------------------- Korucutepe Kazs, 1969, KP II 1969, (1971), 4553. ------------------- Korucutepe Near Elaz, AS XX, 1970, 1122 ------------------- The Euphrates Mentioned by Sarduri II of Urartu, AS XXII, 1974, 187194. WATERMAN, LEROY, Royal Corraspondence of the Assyrian Empire I-IV, Ann Arbor, 193036 W SEMANN, D.J., A Fragmentary Inscription of Tiglat-Pileser III from Nimrud, Iraq XVIII, 1956, 117129. YAKAR, JAK, Ethno Archaeology of Anatolia, Rural Soco-Ekonomy in the Bronze and Iron Ages, Jerusalem, 2000 ILDIRIM, RECEP, Urartunun Bat Blgesi, TTK, Ankara, 1994, 287293. ------------------- Burmageit Urartu Miferleri, F.. D, 3/2, 1988, 217228. YCEL, TAL P, Trkiye Corafyas, Ankara, 1987

HAR TA VE RES MLER N AIKLANMASI

HAR TALAR Harita 1: Urartu Krallnn Corafi Yaylm, Yerleim Birimleri ve ivi Yazl Belgelerin Youn Olarak Bulunduu Blgeler (Diakonoff 1981) Harita 2: Urartu Krallnn Seferleri (Salvini 2006) Harita 3: Urartu Kaya Mezarlarnn Dalm (evik 2000) RES MLER Resim 1: Palu Yazt n Yz (Payne 2006, 71) Resim 2: Van Kalesi V. Yl Horhor Kronii, II. Stun-sa satr (Payne 2006, 157) Resim 3: Habibua ( zoli) Yazt (Kala1956). Resim 4: Mazgirt-Kaleky Yazt (C.F. Lehmann 1910, 471) Resim 5: Harput Kalesinden Kayaya Oyulmu Urartu Alan (Sevin 1988) Resim 6: Harput Kalesi ( Elaz l Yll 1993) Resim 7: Harput kalesinin baka bir grnm ( Elaz l Yll 1993) Resim 8: Tanrvermi Kalesi ematik Tasar (Sevin 1987) Resim 9: Tanrvermiten Sur Temel Yuvalar (Sevin 1987) Resim 10: Murat Kysndaki Delikta (Hauptmann 1970) Resim 11: Deliktataki Merdivenli Tnel (Hauptmann1970) Resim12: Tnelin Az (Hauptmann1970) Resim 13: Kaleky, Tnelin Az Kuzeyden ( ilingirolu 1979) Resim 14: Kaleky, Tnelin Girii ( ilingirolu 1979)

Resim 15: Kalekyden Pimi Toprak Kap (Demir a), (ilingirolu 1979) Resim 16: Palu Kaya Mezarlarnn Genel Grn (evik 2000) Resim 17: Palu I ve II nolu Kaya Mezarlar (evik 2000) Resim 18: Palu I nolu Kaya Mezar Plan ve Kesiti (evik 2000) Resim 19: Palu I nolu Kaya Mezar Girii (evik 2000) Resim 20: Palu I nolu Kaya Mezar, dou arka oda, ni (evik 2000) Resim 21: Palu II nolu Kaya Mezar Plan ve Kesiti (evik 2000) Resim 22: Palu II nolu Kaya Mezar Girii (evik 2000) Resim 23: Palu II nolu Kaya Mezar, arka oda girileri (evik 2000) Resim 24: Palu III nolu Kaya Mezar Plan ve Kesiti (evik 2000) Resim 25: Palu III nolu Kaya Mezar Girii ve Ni (evik 2000) Resim 26: Palu III nolu Kaya Mezar, ana oda ve arka oda girii (evik 2000) Resim 27: Kaleky Kaya Mezarnn Genel Grn (evik 2000) Resim 28: Kaleky Kaya Mezar Plan ve Kesiti (evik 2000) Resim 29: Kaleky Kaya Mezar Girii (evik 2000) Resim 30: Kaleky Kaya Mezar Ana Oda Bezemeleri (evik 2000) Resim 31: Kaleky Kaya Mezar Ana Oda Dili Silmeleri (evik 2000) Resim 32: Ban I nolu Kaya Mezar Plan ve Kesit (evik 2000) Resim 33: Ban I nolu Kaya Mezar Girii (evik 2000) Resim 34: Ban II nolu Kaya Mezar Plan ve Kesit (evik 2000) Resim 35: Ban II nolu Kaya Mezar Girii (evik 2000) Resim 36: Mazgirt I nolu Kaya Mezar Plan ve Kesiti (evik 2000) Resim 37: Mazgirt II nolu Kaya Mezar, giri ve klt alanna k (evik 2000)

You might also like