T. C.

YZNC YIL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ARKEOLOJ ANABLM DALI

URARTU SLAHLARI: KILI, HANER VE BIAKLAR

DOKTORA TEZ

Hanifi BBER

VAN2005

T. C. YZNC YIL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ARKEOLOJ ANABLM DALI

URARTU SLAHLARI: KILI, HANER VE BIAKLAR

DOKTORA TEZ

Hazrlayan Hanifi BBER

2. Danman Do. Dr. nsal YALIN

Danman Prof. Dr. Veli SEVN

VAN2005

NDEKLER
NSZ ......................................................................................................... IV KISALTMALAR ............................................................................................ VI 1. GR : ....................................................................................................... 1
1.1. KONUNUN NEM VE AMACI : ............................................................................................. 1 1.2. KAYNAK VE ARATIRMALAR : ............................................................................................ 2 1.3. YNTEM VE DZEN: ................................................................................................................ 5 1.4. TERMNOLOJ :........................................................................................................................ 10 1.4.1. KILI : .................................................................................................................................. 10 1.4.2 HANER : ............................................................................................................................. 12 1.4.3. BIAK : ................................................................................................................................ 12

2. ANAHATLARIYLA KILI VE HANERLERN YAKIN DOUDAK GELM : ................................................................................................... 14 3. KATALOG : ............................................................................................. 24

3.1. KILILAR : ................................................................................................................................ 25 3.2. HANERLER :........................................................................................................................... 94 3.3. BIAKLAR :............................................................................................................................. 100 3.4. KINLAR : .................................................................................................................................. 136

4. TPOLOJ : ............................................................................................ 156

4.1. KILILAR : .............................................................................................................................. 156 I. TP : KABZASI FLANLI FT AIZLILAR: ....................................................................... 156 II. TP : KABZASI EREVEL FT AIZLILAR: ................................................................ 157 III. TP : MAKARA KABZALI FT AIZLILAR:................................................................... 157 IV. TP : KABZASI DKM KAPLAMALI FT AIZLILAR: ............................................. 158 V. TP : GEN NAMLULU FT AIZLILAR:........................................................................ 158 VI. TP : KABZASI FLANLI TEK AIZLILAR: ..................................................................... 158 4.2. HANERLER :......................................................................................................................... 159 I. TP : HLAL TEPELKLLER: ................................................................................................. 159 II. TP : FLANLI KABZALILAR: ............................................................................................. 159 4.3. BIAKLAR:.............................................................................................................................. 159 I. TP : DZ SAPLILAR: ............................................................................................................. 159 II. TP : KAVSL- KAMBUR SIRTLILAR: ............................................................................... 160

III

III. TP : SAP DEMRLLER: ...................................................................................................... 160 IV. TP : OVAL ASMA HALKALILAR: .................................................................................... 160 V. TP : ORAK FORMLULAR: ................................................................................................... 161 4.4. KINLAR: ................................................................................................................................... 161 I.TP : KIN PABUCU PARALEL KENARLILAR: ..................................................................... 161 II. TP : KIN PABUCU GENMS FORMLULAR: ............................................................... 161 III. TP : SLNDRK FORMLULAR: ........................................................................................ 161

5. DEERLENDRME : ............................................................................. 163

5.1. TPOLOJK DEERLENDRME: ........................................................................................ 164 5.2. METALURJK DEERLENDRME: ................................................................................... 173 5.3. TARHLENDRME: ................................................................................................................ 175

6. SONU .................................................................................................. 180 7. KAYNAKLAR : ...................................................................................... 183 8. ZET ..................................................................................................... 193 9. SUMMARY ............................................................................................ 194 10 ZM LSTES...................................................................................... 195 11. RESM LSTES ................................................................................... 200 LEVHALAR

IV

NSZ
Kkl kltr birikimine sahip bir millet, gl bir ekonomi ve gl silahlarla donatlm bir ordu, devlet olabilmenin temel artlardr. Bu, bugn olduu gibi eski a iin de geerli olmutur. Hele, uluslararas hukukun olmad, demokrasinin adnn bile gemedii Eski n Asya dnyasnda, gl ve dzenli bir ordu bu artlarn banda gelmitir. Devlet ekonomisinin, her yl dzenli olarak tekrarlanan askeri seferlerden salanan ganimetler ve egemenlik altna alnan daha gsz devletlerden elde edilen yllk vergilerle dzenlendii bu tr sistemlerin balca gvencesi hep ordu olmutur. Bu ordularn sahip olduklar silahlarn daha etkin kullanlabilir ve daha salam olmalar ynndeki araylar ise teknolojinin gelimesine katk salamtr. Bu olgu deimeden gnmze dein ulamtr. Henz ateli silahlarn kullanlmaya balanmad Demir a savalarnda yakn sava silahlar ok nemli bir yere sahipti. M. . 9.- 7. yz yllar arasnda, bakent Tupa (bu gn Van Kalesi) merkezli bir devlet olarak Eski n Asya corafyasnda boy gstermi Urartular devlet olabilmeyi, hi phesiz gl ordular ve bu ordularn kulland stn silahlara borludurlar. Urartular yaklak 50 yldan beri ok eitli ynleriyle aratrlmaktadr. Ancak onlarn, saldr silahlarndan kl ve hanerler, henz hi aratrlmam bir konu olarak ortada durmaktadr. Bu nedenle tez konusu olarak, Urartu eserleri arasnda nemli bir yere sahip olmakla birlikte, hak ettii ilgiyi grememi kl, haner ve baklar seilmitir. almamz Urartu kl, haner ve baklar konusundaki bilgi eksikliini ksmen gidermek ve Urartu kltrnn bu ynnn daha iyi tannmasna katk salamay amalamaktadr. Urartu Silahlar: Kl, haner ve baklar konusunu almamz neren, bu tezin her aamasnda bilgi ve deneyimlerini benimle paylaan, kaynak temininde hibir yardm esirgemeyen ok deerli danman hocam Prof. Dr. Sayn Veli SEVNe en iten sayg ve kranlarm sunarm.

ncelenen silahlarn teknik analizlerinin yaplmasna olanak salayan ve sonularnn yorumlanmasnda bize yol gsteren, Bochum Bergbau Mzesinden, teknoloji danman hocam Do. Dr. Sayn nsal YALINa teekkr ederim. Mzelerdeki almalarmz esnasnda gsterdikleri yakn ilgi ve yardmlar iin; Van Mze Mdr Vekili A. Mete TOZKOPARANa, Mze Aratrmacs U. Emre KSEye, Erzurum Mze Mdr Mustafa ERKMEN ve arkeolog Glper ARGUNa, Elaz Mzesinden arkeolog Serdar OKUR ve Mze Aratrmacs Glsm AYTAa, Malatya Mzesinden Mze Aratrmacs Necdet KELEe, Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinden arkeolog Zehra TAKIRANa ve stanbul Arkeoloji Mzesinden Mdr Yardmcs Zeynep KIZILTAN ile arkeolog Yaar ANILIRa , Sadberk Hanm Mzesi Mdr etin ANLAAN ve arkeolog Tanju ANLAANa, ayrca zel koleksiyonunda almamza izin veren koleksiyoner Haluk PERKe minnet borluyum. Mze almalarmza yaptklar destek ve her trl yardmlarndan dolay Yrd. Do. Dr. Rafet AVUOLUna, katalogda yer alan silahlarn izimlerini gerekletiren arkeolog (M. A.) Asena KIZILARSLANOLUna, izimlere katk yapan Ar. Gr. (M. A.) Davut YTPAAya, yardmlarn grdm tm blm elemanlarmza, ayrca almalarm boyunca bana sabr ve anlay gsteren aileme teekkr ederim. Hanifi BBER VAN-2005

VI

KISALTMALAR
Abramishvili 2003 : Rostom Abramishvili, Towards Dating The Remains of The Late Bronze Age And of The Period of Wide Adoption of Iron, Discovered at The Samtavro Brial Ground, Problems of Caucasian Bronze-Iron Age Archeology, Tiflis, 2003, 12-26. a.g.e. a.g.m. a. y. Belli 1996 : Ad geen eser : Ad geen makale : Ayn yazar : Oktay Belli, 1994 Yl Aa ve Yukar Anzaf Urartu Kaleleri Kazs, XVII. Kaz Sonular Toplants-I Ankara, 1996, 379-408. Belli 1998 Belli ve bk. : Oktay Belli, : Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanrlar, stanbul, 1998. : Oktay Belli- Ali Dinol-Belks Dinol, Royal Inscriptions of Bronze Artifacts from the Upper Anzaf Fortress at Van, Anatolica XXX, 2004, 1-14 Bilgi 2002
:nder Bilgi, Vehbi Ko Vakf Sadberk Hanm Mzesi

Tarafndan Yeni Elde Edilen Metal Silahlar/Recently Acquired Metal Weapons by the Vehbi Ko Foundation Sadberk Hanm Museum, Palmet IV, (Sadberk Hanm Mzesi Yll), stanbul, 2002. Bilgi 2004 : nder Bilgi, Pre-Classical Age/Klasik a ncesi, Anatolia, Cradle of Castings-Anadolu, Dkmn Beii, stanbul, 2004, 47-112. bkz. cm. ilingirolu 1997 iz. No E. D. . : Baknz : Santimetre : Altan ilingirolu, Urartu Krall, Tarihi ve Sanat, zmir 1997 : izim no : Erken Demir a

VII

Ed. Fak. Env. No Gen. . T. . Kleiss 1988

: Edebiyat Fakltesi : Envanter no : Genilik : lk Tun a : Wolfram Kleiss, Die Kleinfunde, Bastam II, Ausgrabungen in den Uratrischen Anlagen 1977-1978, (Yay. Haz., Wolfram Kleiss), Berlin, 1988, 155-164.

Knig I Knig II Kr. Martirosyan 1964 Mev. M. . m. O. D. . O. T. . Piotrovski 1955 Piotrovski 1969 Piotrovski 1970 Res. No.: Sevin 2003a Sevin 2003b Sevin ve bk.

: Friedrich Wilhelm Knig, Handbuch der Chaldischen Inschriften I, Graz, 1955. : Friedrich Wilhelm Knig, Handbuch der Chaldischen Inschriften II, Graz, 1957. : Karlatrnz : A. Arutjun Martirosyan, Armeny v Epokhv Bronzy Rannego Zheleza, Erevan, 1964. : Mevcut : Milattan nce : metre : Orta Demir a : Orta Tun a : Boriss B. Piotrovski, Karmir-Blur-III, Archeologieskie Raskopki v Armenii, No.5, Erevan, 1955. : Boriss B. Piotrovski, The Ancient Civilization of Urartu, (ev.: James Hogarth), Geneva, 1969. : Karmir-Blur,Leningrad, 1970. : Resim no : Veli Sevin, Eski Anadolu ve Trakya. Balangcndan Pers Egemenliine Kadar, stanbul, 2003. : Veli Sevin, Anadolu Arkeolojisi, (3. bask), stanbul, 2003. : Veli Sevin- Aynur zfrat-Ersin Kavakl, 1997-1998 Van/Altntepe Urartu Nekropol Kazlar, 21. Kaz Sonular Toplants-1, Ankara, 2000, 421-434.

Uz.

: Uzunluk

VIII

Wartke 1990

: Ralf-Bernhard Wartke, Toprakkale. Untersuchungen zu den Metallobjektin im Vorderasiatischen Museum zu Berlin, Berlin, 1990.

Wartke 1991

:Ralf-Bernhard Wartke, Production of Iron Artifacts, Urartu. A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E., (Yay. Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem 1991, 321-331

Wartke 1993 y. Yay. Haz. Yldrm 1989

:Ralf-Bernhard Wartke, Uratu das Reich am Ararat, Mainz, 1993. : Yaklak : Yayna hazrlayan : Recep Yldrm, Elaz Mzesinde Bulunan Birka Urartu Klc, Frat niveritesi Dergisi (Sosyal Bilimler), 1989, 3, 279-288.

Ydrm 1991

: Urartian Belt Fragments from Burmageit, Now on Display in Elaz Museum, Anatolian Iron Ages-II, (Yay. Haz.: A. ilingirolu-D. H. French), Oxford, 1991, 131-148.

YY.

: Yznc Yl niversitesi

1. GR :
1.1. KONUNUN NEM VE AMACI :
nsanolunun var oluundan bugne kadar yaamnda barnma, yeme-ime, ibadet, elenme v.b. hep baz vazgeilmezleri olmutur. Kendini savunma ya da sava da bu vazgeilmezlerden biridir. Bu olgunun sonucu olarak silahlar onun yaam boyunca hep var olagelmitir. Balangta, doada kolaylkla bulunan ta, aa v.b. malzemelerden retilen basit yapl silahlar, insanolunun geirdii ilerlemeler dorultusunda ve gelien teknolojilere paralel olarak bir aama kaydetmitir. Tatan yaplm basit bir el baltasndan, karmak teknolojilerle retilmi tun kabzal, demir namlulu kllar, hanerler, mzraklar, baltalar, ok ular, kalkanlar, miferler v.b. silahlara gelinceye dek adm adm takip edilebilen bu deiim ayn zamanda insanolunun geirdii aamalarn, gerek silah tiplerinde ve gerekse retim tekniklerinde aka izlenebilmesine olanak vermektedir. Bu geliim elbette ki tm uygarlklarda ayn oranda baarl olmamtr. Kimileri bunun zirvesine ularken kimileri ise byklkleri ve olanaklar ile orantl olarak fazla ilerleme kaydedemeden yerel kalmlardr. Bu durum silah tipleri ile retim yntemlerinde farkllklara neden olmu ve sonuta ok zengin silah tiplerinin ortaya kmasna olanak salamtr. Uygarlklar arasndaki bu farkllklar bize antik a dnyasn kolaylkla izleyebilme ve deerlendirme imkn vermektedir. retilen silahlarn tipleri ve tekniklerine bakarak, uygarlklarn birbirinden fark, benzerlikler, etkilemeler, etkilenmenin yn, metalurjinin geliimi, kullanlan malzemenin eitlilii v.b konularda deerlendirmeler yaplabilmekte, bylelikle eski a dnyas hakknda ok daha detayl bilgilere ulalabilmekte ve silahlarn ait olduu dnemler hakknda tarihlendirme yaplabilmektedir. Bu almann konusunu M.. 1. bin ylda, Dou Anadolu, Kuzeybat ran ve Kafkasyann bir blmnde egemen olmu, ada Assur mparatorluu ile birlikte sz konusu blgede nemli gelimelere imza atm Urartu Krallnn kulland silahlardan bir blmn meydana getiren kl, haner ve baklarn aratrlmas oluturmaktadr. Snrlar II. Sarduri (M.. 760-730) dnemindeki en geni haliyle kuzeyde Ermenistan ve Gney Grcistana, Kuzeybatda Erzincana, gneydouda Urmiye Glnn gney-gneydou kylar, batda Frat Nehri, gneyde Toroslara, douda da Hazar Denizine kadar yaylan engebeli ve ok zor bir corafi yapya sahip blgede uzun sre ayakta kalabilmi ve Assur mparatorluu gibi bir gcn karsnda direnebilmeyi baarm olan Urartular, bunu elbetteki mimari yaratclklar ve stn su mhendislii yannda en verimli ekilde kullandklar madenden retilmi silahlara ve bu silahlarla donatlm ordulara borludur. puini ve olu Minua dneminde yeni batan ele alnarak tm donanmyla yenilenen bu orduda mzrak, kl, haner, kalkan, mifer v.b. ar ve hafif silahlar kullanmtr. Yaad an metal retimi ve teknolojisinde tartmasz bir stnle sahip Urartular bu stnl en iyi ekilde silah retiminde sergilemilerdir. zellikle demirin genellikle taklarda kullanld Erken Demir andan sonra, onun stn

kesici zelliinin kefedilmesiyle birlikte tun kabzalarla desteklenmi kl, haner ve bak gibi silahlar demirden retilmeye balanmtr. Ancak, demirin toprak altnda dier malzemelere gre daha kolay tahrip olabilmesi gnmze ulaan bu trde silahlarn saysnn az olmas sonucunu dourmutur. Bu nedenle, u anda yurt ii ve yurt d mzelerinde binlerle ifade edilebilecek Urartu eserleri arasnda kl, haner ve baklar olduka az saydadr. Bu almada, imdiye kadar yaplan arkeolojik kazlarda karlm az saydaki rnek dnda, Kltr ve Turizm Bakanlndan alnan izinler erevesinde aratrlan Van, Erzurum, Elaz, Malatya, Ankara Anadolu ile stanbul Arkeoloji Mzelerindeki rneklerden hareketle Urartu kl, haner ve baklarnn bir katalogunun oluturulmas, genel zelliklerin tespiti ve silah tiplerinin belirlenmesi amalanmaktadr. Bunun sonucunda Urartu medeniyetinin n Asya uygarlklar arasndaki yeri, blge kltrne katklar ve etkiledii ya da etkilendii kltrlerin ortaya konulmasna allacaktr. Ayrca, sz konusu silahlardan alnan paralarn Almanya-Bochum Bergbau Mzesinde yaptrlan metalurjik aratrma ve incelemelerinin sonularna gre Urartu silah metalurjisi, yararlanlan madenlerin zellikleri ve uygulanan retim teknikleri konusunda yeni bilgi ve sonulara ulalmaya gayret gsterilecektir. Urartu kl, haner ve baklar konusunda yaplan almalar yok denecek kadar azdr. Urartunun fazla tannmayan bu ynnn aratrlmas ve tek bir almada topluca ele alnarak byk bir eksikliin giderilmesini amalamas nedeniyle bu tez byk nem arz etmektedir.

1.2. KAYNAK VE ARATIRMALAR :

Urartu Uygarl zerine zellikle son elli yldan beri kapsaml aratrmalar ve kazlar gerekletirilmektedir. Ancak Urartu silahlar konusunda bu gne dein fazla bir alma yaplmamtr. Bu uygarla ilikin kitaplarda silah konusuna daima genel bir biimde deinilmitir. Ancak bunlarda da daha ok miferler, kalkanlar, sadaklar, ok ve mzrak ular gibi silahlara yer verilmitir. Dorudan Urartu kl, haner ve baklar zerine herhangi bir monografik alma henz yaynlanm deildir. zellikle bu konunun ele alnd tek bir makale bulunmaktadr. 1 Ancak eitli dnemlerde yaplm Urartu kale ve nekropol kazlarna ilikin raporlarda, zellikleriyle ilikili herhangi bir deerlendirmeye girilmeden bu trden kl, haner ve baklardan da sz edilmektedir. rnein Taner Tarhan Van Kalesi, 2 Ralf-Bernard Wartke Toprakkale, 3 Piotrovski Karmir-Blur, 4

Recep Yldrm, Elaz Mzesinde Bulunan Birka Urartu Klc, Frat niversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), 3, 1989, 279-288. 2 M.Taner Tarhan-Veli Sevin, Van Kalesi ve Eski Van ehri Kazlar-1989, XII. Kaz Sonular Toplants-II, Ankara, 1990, 429-456. 3 R. Bernard Watke, Toprakkale. Untersuchungen zu den Metallobjektin im Vorderasiatischen Museum zu Berlin, Berlin, 1990. 4 Boris B. Piotrovski, Karmir-Blur-III, Archeologieskie Raskopki v Armenii, No.5, Erevan, 1955. 42.; a.y., Karmir-Blur, Leningrad, 1970. Res. 51-53.; a.y. ; The Ancient Civilization of Urartu, (ev.: J. Hogarth), Geneva, 1969, Res. 87.

Wolfram Kleiss Bastam, 5 Baki n Dedeli Nekropol, 6 Richard D. Barnett Idr/Melekli Nekropol, 7 Esajan Erevan Kolumbariumu, 8 Cengiz Ik Habibua Nekropol, 9 Veli Sevin Van/Altntepe Nekropolnde 10 ele geen kl, haner ve baklardan, Oktay Belli de deiik yayn ve raporlarda Yoncatepe ve Yukar Anzaf Kalesinde bulunmu haner, bak ve yaztl bir Urartu knndan 11 bahsetmektedirler. R. Abramishvilinin Towards Dating The Remains of the Late Bronze Age and of the Period of Wide Adoption of Iron, Discovered at The Samtavro Burial Ground adl makalesinde, 12 Kafkasyada Samtavro mezarlarnda bulunan silahlar arasndaki Urartu dnemi kllar ilenmitir. Yine Kafkasyada ele geen silahlarla ilgili olarak O. Lordkipanidse, 13 G. Kossack 14 ve Barnett ve Watsonn 15 yaynlar ve editrln I. Gambaschidze, A. Hauptmann, R. Slotta ve . Yalnn yapt Georgien Schtze aus dem Land des Goldenen Vlies adl sergi katalou 16 bulunmaktadr. Bir ka rnei verilmeye allan makaleler dnda, genel olarak Urartu Uygarlna ait yaynlar iinde de Urartu silahlarna deinilmitir. rnein Veli Sevin Eski Anadolu ve Trakya isimli kitabnda 17 Urartu Ordusu ve Silahlar bal altnda Urartu kl ve hanerlerinden sz etmektedir. Bunlara ek olarak genel anlamda silahlar konu edinen ya da blge kltrlerine ait kl, haner ve baklarn ele alnd, silah tipolojilerinin verildii ok sayda kaynak da bulunmaktadr. Szgelimi, R. Maxwell-Hyslopun Iraq VIIIde

Wolfram Kleiss, Die Kleinfunde, Bastam-I, Ausgrabungen in den Urartischen Anlagen 19721975, (Yay. Haz.: W. Kleiss), Berlin, 1979, 151-182.; a.y., Die Kleinfunde, Bastam II, Ausgrabungen in den Uratrischen Anlagen 1977-1978, (Yay. Haz.; W. Kleiss), Berlin, 1988, 155164. 6 Baki n, Die Urartischen Bestattungensbruche, Studien Zur Religion und Kultur Kleinasiens, Leiden, 1978, 639-648. 7 Richard D. Barnett, The Urartian Cemetery at Igdyr, Anatolian Studies 13, 1963, 153-198. 8 A. Esajan- L. N. Bijagov-G. Amajakjan-A. G.Kanecjan, Biajnskaja Grobnica v Erevana (Arkheologieskie PamjatnikiArmenii, 15, Urartskie Pamjatniki) , Erevan 1991. 9 Cengiz Ik, Habibua Nekropol, Belleten LI, 200, 1987, 549-564. 10 Veli Sevin-Aynur zfrat-Ersin Kavakl, 1997-1998 Van/Altntepe Urartu Nekropol Kazlar, 21. Kaz Sonular Toplants-1, Ankara, 2000, 421-434. 11 Oktay Belli, 1994 Yl Aa ve Yukar Anzaf Urartu Kaleleri Kazs, XVII. Kaz Sonular Toplants-I Ankara, 1996, 379-408.; Oktay Belli-Alpaslan Ceylan, 2001 Yl Aa ve Yukar Anzaf Urartu Kaleleri Kazs, 24. Kaz Sonular Toplants-2, Ankara, 2003, 393-404.; Oktay Belli- Ali Dinol- Belkz Dinol, Royal Inscriptions of Bronze Artifacts From the Upper Anzaf Fortress at Van, Anatolica XXX, 2004, 1-14. 12 Rostom Abramishvili, Towards Dating The Remains of The Late Bronze Age And of The Period of Wide adoption of Iron, Discovered at The Samtavro Brial Ground, Problems of Caucasian Bronze-Iron Age Archeology, Tiflis, 2003. 13 Otar Lordkipanidse, Archologie in Georgien. Von der Altsteinzeit zum Mittelalter, Heidelberg, 1991. 14 Georg Kossack, Tli Grab 85 Bemerkungen zum Beginn des Skythezeitlichen Formenkreises im Kaukasus, Beitrge zur Allgemeinen und Vergleichenden Archologie, 5, Mnchen, 1983. 15 Richard D. Barnett-W. Watson, Russian Excavations in Armenia, Iraq XIV-2, 1952, 132-147. 16 Irine Gambaschidze, Andreas Hauptmann, Rainer Slotta, nsal Yaln, Georgien Schtze aus dem Land des Goldenen Vlies, Bochum, 2001. 17 Veli Sevin, Eski Anadolu ve Trakya. Balangcndan Pers Egemenliine Kadar, stanbul, 2003.

yaynlad Daggers and Swords in Western Asia. A Study from Prehistoric Times To 600 B.C. adl makale 18 sz konusu almalarn en nemlisidir. Kafkasyadaki silahlarla ilgili olarak: Martirosyann Armeny v Epokhv Bronzy Rannego Zheleza (Tun a ve Erken Demir anda Armenya) adl kitab, 19 Konstantin Picchelaurinin Waffen der Bronzezeit aus Ost-Georgian adl almas, 20 Schaefferin Stratigraphie Comparee et Chronologie de lAsie Ocidentale adl eseri, 21 Mnatsakaniann Bronze Age Culture on Lake Sevan Coast Armenia adl yayn 22 yararlanlan kaynaklarn dierlerini oluturmaktadr. Kuzeybat ran blgesinin silah geliimi iin R. Pleiner,23 R. H. Dyson, 24 Medvedskaya, 25 ve Maxwell-Hyslyop ile Hodgesin birlikte yaynladklar 26 makalelerden yararlanlm, Marlk, 27 Tali, 28 ve Hasanlu 29 kaz raporlar gzden geirilmitir. Anadolu kltrlerindeki silahlar tanmak amacyla Hititlerle ilgili olarak; W. Orthmann, 30 M. Darga, 31 O. R. Gurney, 32 R. M. Boehmer, 33 ve A. Geigerin34 almalar ve Hititler ve Hitit mparatorluu. 1000 Tanrl Halk adl sergi katalogundan, 35 Frig kk buluntular, zellikle Frig baklar konusunda

Rachel Maxwell-Hyslop, Daggers and Swords in Western Asia. A Study from Prehistoric Times To 600 B.C., Iraq VIII, 1946, 1-65. 19 Arutjun A. Martirosyan, Armeny v Epokhv Bronzy Rannego Zheleza, 1964. 20 Konstantin Picchelauri, Waffen der Bronzezeit aus Ost-Georgian, Espelkamp, 1997. 21 Claude F. A. Schaeffer, Stratigraphie Comparee et Chronologie de lAsie Ocidentale, London 1948. 22 A. O. Mnatsakanian, Bronze Age Kulture on Lake Sevan Coast Armenia, Moskova, 1960. 23 Radomir Pleiner, The Beginnings of The Iron Age in Ancient Persia, Annals of The Nprstek Museum 6; Praq, 1967. 9-72. 24 Robert H. Dyson, Notes on Weapons and Chronology in Northern Iran Around 1000 B.C., Dark Ages and Nomads c. 1000 B.C. Studies in Iranian and Anatolien Archeology, stanbul, 1967, 32-45. 25 Inna N. Medvedskaya, Iran: Iron Age I, (ev.: Pavlovich), Oxford, 1982. 26 Rachel Maxwell-Hyslyop - M. Hodges, Three Iron Swords From Luristan, Iraq 28, 1966, 164178. 27 Ezat O. Nagehban, Marlk. The Complete Excavation Report, Pennsylvania, 1966. 28 Ernie Haerinck, The Iron Age in Guilan-Proposal for a Chronology, Bronze Working Centers of Western Asia, c. 1000-539 B.C., (Yay. Haz. J. Curtis), London, 1988. 29 Robert H. Dyson, Problems of Protohistoric Iran as Seen From Hasanlu, Journal of Near Eastern Studies, XXIV, 1965, 193-217.; a.y.; Notes on Weapons and Chronology in Northern Iran Around 1000 B.C., Dark Ages and Nomads c. 1000 B.C. Studies in Iranian and Anatolien Archeology, stanbul, 1967, 32-45.; O. W. Muscarella; Warfare at Hasanlu in the Late 9th Century B.C., Expedition, 31, 1989, 24-36. 30 Winfred Orthmann, Untersuchungen zur Spathethitischen Kunst, Bonn, 1971. 31 A. Muhibbe Darga, Hitit Sanat ,stanbul, 1992. 32 Oliver R. Gurney, Hititler (ev.: Pnar Arpaay), Ankara, 2001. 33 Reiner M. Boehmer, Die Kleinfunde aus der Unterstadt von Boazky Grabungskampagen 19701978, Berlin, 1979. 34 Armgart Geiger, Ein Schwert aus dem Tempelviertel der Oberstadt von Boazky-Hattua, stanbuler Mitelungen 43, 1994, 213-217. 35 Hititler ve Hitit mparatorluu-Die Hethiter und ihr Reich Das Volk Der 1000 Gtter,( Kusnt-und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland GmbH), Bonn, 2002.

18

Mcclellan, 36 Dou Anadolunun Erken Demir a silahlar konusunda ise V. Sevin 37 ve O. Bellinin 38 yaynlarndan faydalanlmtr. Urartunun ada Assur kl, haner ve baklar ile ilgili Madhloomun The Chronology of Neo-Assyrian Art adl eseri 39 de nemli kaynaklardan birini oluturmaktadr. Ayrca zellikle Urartu blgesinde olmak zere tm Anadoluda yrtlen arkeolojik kaz ve aratrmalarn takip edilmesi konusunda, Kaz Sonular Toplants, Aratrma Sonular Toplants, Arkeometri Sonular Toplants ile Belleten gibi sreli yaynlar dier mracaat kaynaklar olmutur.

1.3. YNTEM VE DZEN:

alma Dzeni : Bu almaya ncelikle konunun derinlemesine kavranabilmesi iin, silahlar konusunda hazrlanm bizden nceki ettlere ulalmaya allarak balanmtr. Bu amala Yznc Yl niversitesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi ve Erzurum Atatrk niversitesi ktphaneleri ile Ankarada bulunan ngiliz Arkeoloji Enstits ve Amerikan Aratrmalar Enstits kitaplklar, stanbulda bulunan Alman Arkeoloji Enstits, Hollanda Arkeoloji Enstits ve Fransz Arkeoloji Enstits kitaplklarnda almalar yaplm ve seilen kitaplarn fotokopileri ektirilmitir. Ayrca internet ortamnda taramalar yaplm, Bilkent niversitesi ktphanesinden baz kaynaklara ulalmtr. Daha sonra Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnden alnan izin erevesinde; Van Mzesi, Ahlat Mzesi, Erzurum Mzesi, Elaz Mzesi, Malatya Mzesi, Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi ve stanbul Arkeoloji Mzeleri ile Sadberk Hanm Mzesi ve Haluk Perk zel Koleksiyonunda aratrmalarda bulunulmutur. Konumuz kapsamna giren kl, haner ve baklar tespit edilip bunlarn envanter bilgileri alnm, resimleri ekilmi ve estampajlar izilmitir. Van Mzesindeki amorf durumda silahlardan demir ve tun paralar alnarak Almanya-Bochumda bulunan Bergbau Mzesine gnderilerek metalurjik aratrmalar ve incelemeler yaptrlmtr. Sz konusu tm bu ettler sonucunda elde edilen bilgi ve belgeler nda alma ortaya konulmutur. Bu almada aadaki dzene uyulmutur. Tez Yazm Dzeni : Giri blmnde konunun nemi ve amac, kaynak ve aratrmalar ile yntem ve dzen konusunda bilgiler verilmitir. Daha sonra, konu ile ilgili yaynlarda karlalan farkl tanmlamalar asgari dzeye indirebilmek ve kullanlan
36

J. Mcclellan, The Iron Objects from Gordion, A Typological and Functional Analysis, Michigan, 1975. 37 Veli Sevin-Ersin Kavakl, Bir Erken Demir a Nekropol Van-Karagndz, an Early Iron Age Cemetery, stanbul, 1996.; Veli Sevin-Aynur zfrat-Ersin Kavakl, Van-Karagndz Hy Kazlar (1997 Yl almalar), Belleten LXIII, 238, 2000, 847-867. 38 Oktay Belli-Erkan Konyar, Dou Anadolu Blgesinde Erken Demir a Kale ve NekropolleriEarly Iron Age Fortresses and Necropolises in East Anatolia, stanbul, 2003. 39 Tark A. Madhloom, The Chronology of Neo-Assyrian Art, Londra, 1970.

terminolojiyi belirlemek amacyla Terminoloji bal altnda bir blm oluturulmutur. kinci blmde kl ve hanerlerin balangtan Demir a sonuna kadar Yakn Doudaki geliimi ana hatlaryla irdelenmeye gayret gsterilmitir. Anadolu ile birlikte Gney Kafkasya, Kuzeybat ran, Mezopotamya ve ksmen de Avrupadaki geliim izlenmeye allmtr. Ancak anlan blgelerde kl ve haner geliimi baz ortak zellikler tamakla birlikte, ou kez deiik kltrlerin yerel zelliklerini barndran bir eitlilik arz etmektedir. Hi phesiz bunlarn her birini byle bir almann sadece bir blmnde tek tek ele alp incelemek olanakl deildir. Bu nedenle konumuz kapsamndaki silahlarn geliiminde daha ok ortak ve genel zellikler n plana alnm, ayrntlardan kanlmtr. Tezimizin esasn oluturan Urartu Devletinin egemen olduu Van Gl merkezli blge ile bu blgeyle yakn ilikili kltrlerde, zellikle de Demir a kltrlerindeki geliime arlk verilmitir. nc blmde mzelerdeki aratrma ve almalar sonucunda tespit edilen materyal arasndan seilenler ile bu gne kadar Urartu merkezlerinde yaplan kazlarda ele geirilmi ve yaynlanm olan 69 adet kl, 6 haner, 36 bak ve 20 kn ieren katalog ksmna yer verilmitir. Katalogda eserin ad, cinsi, buluntu yeri, bu gn bulunduu yer, mze envanter no, mzeye geli ekli, eer kaz buluntusu ise kaz envanter no, izim no, resim no, lleri ve yaynland yer gibi bilgiler verilmi ve eserin tanm yaplmtr. Katalog ablonu aadaki gibidir:
Katalog No: Ad: Cinsi: Tip No: Buluntu Yeri: Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No: Mzeye Geli ekli: Kaz Envanter No: izim No: Resim No: lleri: Yaynlar: Tanm:

Drdnc blmde katalogda yer alan silahlar nda ayr alt balklar altnda kl, haner ve baklar ile kl ya da haner knlarnn tipolojileri tespit edilmeye allmtr. almann esas amacn oluturan deerlendirme blmnde Urartu kl, haner ve baklar ile knlarnn tipolojik ve metalurjik deerlendirilmesi yaplm, ada kltrlerdeki benzer silahlarla karlatrmalarda bulunulmutur. Yine bu blmde eserlerin tarihlendirilmesi yaplmtr. Yaplan tm karlatrmalar ve deerlendirmeler nda, Urartu silahlarnn ada kltrlerle farkllklar ya da benzerlikleri, n Asya dnyas iindeki yeri ve tadklar nem sonu blmnde ortaya konulmaya allmtr. almann sonunda konuyla ilgili kaynaklar, izim listesi ve fotoraf listesi verilmi ve alma izim ve fotoraf levhalaryla tamamlanmtr. Blge Kronolojisi ve Yntem : Bilindii zere Dou Anadolu, Kuzeybat ran ve Gney Kafkasya kronolojileri konusunda farkl gr ve neriler bulunmaktadr. almamz boyunca yapacamz deerlendirme ve karlatrmalarda bu farkllklarn yarataca sorunlar gidermek amacyla tek tip bir kronoloji kullanlmasnn uygun olaca dnlmtr. Bu konudaki ilk alma Hasanlu kazlaryla ilgili olarak Dyson tarafndan yaplmtr. Hasanlu yap katlarna gre ekillendirilmi Kuzeybat ran kronolojisi yledir: DNEM Demir I Gei Dnemi Demir II Gei Dnemi Demir III HASANLU V IVC IVB IVA IIIB TARH M..1450-1250 M..1250-1100 M..1100-800 M..800-750/700 M..750/700-600

Demir I olarak adlandrlan birinci evre geilerle birlikte M.. 1450-1100 tarihleri arasna verilmektedir. Bu dnem Kuzeybat randaki Hasanlu V ile temsil edilmektedir. Bir gei dnemini izleyerek beliren Demir II periyodu M.. 1100-800 yllar arasna tarihlenir. Bu evreyi ilkinden ayran en belirgin zelliklerden biri Grey Ware diye tanmlanan yeni bir anak-mlek tipinin ortaya kmasdr. Hasanlunun IV. yap katnda izlenebilen bu evre, Hasanlu hafirlerince Urartular tarafndan ykld tarih olarak benimsenen 800 yllarna kadar indirilmektedir. 40 Kuzeybat rann Demir alarnn sonuncusu olan ve bir gei evresini izleyerek ortaya
Hasanlu IVn tahribi hakknda yeni neriler iin bkz.: Inna Medvedskaya, Who Destroyed Hasanlu IV ?, Iran XXVI, 1988., 1-14.; Kr.: R. Dyson - Oscar White Muscarella, Constructing the Chronology and Historical Implications of Hasanlu IV, Iran XXVII, 1989, 1-27.
40

kt savunulan Demir tarihlendirilmektedir. 41

III

ise

M.

800

ile

600

yllar

arasna

Son yllarda Gney Kafkasya ve Ermenistanda, Amerikan, Alman, talyan ve Ermeni bilim adamlarnca yeni projeler gerekletirilmi, Horom kazlar ve Alagz (Aragaths) Da evresinde yzey aratrmalar yaplarak blge kronolojisi zerine nerilerde bulunulmutur. zellikle Avetisyan ve arkadalar tarafndan, Tsakahovit Ovas ve evresinde yer alan Tsakahovit, Berdidosh, Gegharot, Ashot Yerkat, Aragatsi-berd, Mirak, Shakaberd ve Hnaberd gibi kale ve yerleimler ile Ermenistandaki dier merkezlerde yaplan kaz ve aratrmalarn sonularna gre Gney Kafkasya (Ermenistan blgesi) iin teklif edilen kronoloji aadaki gibidir: DNEM Ge Tun a MERKEZLER Lchashen, Horom,Aparan, Gegharot, Metsamor, Artik (grup 1-2) Karashamb, Lori-Berd Erken Demir a I Erken Demir a II Orta Demir a-Urartu Artik (grup 3), (yanm tabaka) Dvin M..1150-1000 TARH M..1500-1150

Horom,Elar,Keti,Metsamor M..1000-800 Erebuni, Karmir-Blur, M.. 800-600 Oshakan, Aramus, Argitihinili M.. 600-500

Orta Demir a-Post- Erebuni, Armavir Urartu-Akamenid

Bu kronolojiye gre Ge Tun a M.. 1500-1150 arasndadr. ki evreli olarak dnlen Erken Demir an I. evresi M.. 1150- 1000, II. evre ise M.. 1000-800 yllar arasna tarihlendirilmektedir. M.. 800-500 yllar arasna verilen Orta Demir a da kendi iinde Urartu Dnemi (M.. 800-600) ve Post-Urartu ve Akamenid Dnemi (M.. 600-500) olarak ikiye ayrlmaktadr. 42 Aada ele alnacak Van blgesi kronolojisinde de grlecei gibi, Ermenistan blgesi iin nerilen kronoloji Van blgesi kronolojisine Erzurum blgesinden daha yakndr.
Geni bilgi iin bkz.: Robert H. Dyson, Problems of Protohistoric Iran as Seen From Hasanlu, Journal of Near Eastern Studies XXIV, 1965, 193-217.; a.y.; Rediscovering Hasanlu, Expedition, 31,1989, 6, (Tablo)., ayrca bkz.: Oscar W. Muscarella, North-Western Iran: Bronze Age to Iron Age, Anadolu Demir alar 3, (Yay. Haz.: A. ilingirolu-D.H. French), Ankara, 1994, 139-155. Pavel Avetisyan- Ruben Badalyan- Adam Simith, Preliminary Report on the 1998 Arhaeological Investigations of Project Aragats in the Tsakahovit Plain, Armenia, Studi Micenei Ed Egeo-Anatolici, XLII/1, 2000, 23., Tablo 1.; Ruben Badalyan- Adam Simith- Pavel Avetisyan, The Emergence of Sociopolitical Complexity in Sothern Caucasia: An Interim Report on the Research of Project Aragats, Archaeology in the Borderlands, Investigations in Caucasie and Beyond, (Yay. Haz.: A. Simith-K. Rubinson), Los Angeles, 2003, 149, Tablo 7:2.Piccelauri1997; 80.
42 41

Erzurum-Bayburt yresinde 1990 ylndan beri Byktepe ve Sos Hyk gibi yerleim alanlarnda kazlar yapan ve yzey aratrmalar gerekletiren A. Sagona blge kronolojisi hakknda baz nerilerde bulunmutur. 43 Sagonann kronolojisi yledir: DNEM Ge Tun a Erken Demir a Ge Demir a SOS HYK Sos III Sos IIA Sos IIB TARH M..1500-1000 M..1000-800/750 M..800/750-300

Buna gre Ge Tun a M.. 1500-1000 yllar arasna tarihlendirilmektedir. Demir alar ise iki evrelidir. Sos IIA tabakasna karlk gelen Erken Demir a M.. 1000-800/750 ylarna, Ge Demir a ise 800/750300 arasna verilmektedir ki bu dnem Sos IIB katna denk dmektedir. nerilen tarihlerden de anlalaca zere Erzurum blgesinin Demir alar Van blgesi ve Gney Kafkasya iin teklif edilen kronolojilerden ok farkldr. Van Blgesi Demir alar iin en son alma V. Sevin tarafndan yaplmtr. Ernis-Evditepe, Karagndz Hyk ve Nekropolnden elde edilen malzemeler ve blgenin dier Erken Demir a merkezleri nda nerilen bu kronoloji ise yledir: DNEM Ge Tun a Erken Demir I MERKEZLER Stey TARH M..1500-1300/1250

Dilkaya (Mezar 1), Ernis M..1300/1250-1000 (Erken Evre), Karagndz (2, 6/7, 4 nolu mezarlar, Hakkari (M2 mezar) Dilkaya (oda mezarlar 1- M..1000-800 2), Yoncatepe (M1, M3 mezarlar), Ernis (Ge evre), Karagndz (1, 3, 5, 8, 10 nolu mezarlar) Van Kalesi, Anzaf, Krzt, M.. 800-625 Patnos Yeilal 2 Kalesi, M.. 625-450 Karagndz Hy, Van Kalesi Hy M.. 450-330

Erken Demir II

Orta Demir a (Urartu) Post-Urartu Dnemi Akamenid Ge Demir a

43

Bkz.: Antonio Sagona- Claudia Sagona, The Upper Levels at Sos Hyk, Erzurum: A Reinterpretation of the 1987 Campaign, Anatolia Antiqua (Eski Anadolu) XI, 2003, 104, Tablo 1.; ayrca bkz.: A. Sagona, Sos Hyk and the Erzurum Region in Late Prehistory: A Provisional Chronology for Northeast Anatolia, Chrolonogies des Pays du Caucase et de LEuphrate aux IVe-IIIe Millenaires, Anatolica XI, Paris, 2000, 229-373.

10

lk dnem Erken Demir a olarak adlandrlmakta ve yaklak M.. 1300/1250-800 yllar arasna tarihlendirilmektedir. Blgedeki Erken Demir a nekropollerinden en nemlisi olan Karagndzdeki mezarlarn kendi iinde gsterdii mimari ve malzeme farkllklar ile radyokarbon analiz sonularna gre iki evreye ayrlmaktadr. Erken Demir I evresi M.. 13. yzyl ortalar ile 1000 yllar arasna, Erken Demir II evresi ise M.. 1000-800 yllarna tarihlendirilmektedir. Tamamen Urartu Dnemi ile snrl ikinci dneme Orta Demir a denilmekte ve M.. 800-625 yllarna verilmektedir. 44 Van-Yeilal 2 Kalesi, Karagndz Hy ve Van Kalesi Hyndeki stratigrafiye gre, Orta Demir a izleyen Post-Urartu dnemi Urartu tabakalarndan hemen sonra gelmekte (M.. 625-450) ve blgenin Demir alar M.. 450-330 arasna tarihlendirilen Ge Demir ayla sonlanmaktadr. 45 Anlalaca zere Dou Anadolu ve Kuzeybat ran kronolojileri genel anlamda birbirlerine benzemektedir. Erzurum yresi ve Ermenistanda Demir alarnn balangc ise bu iki blgeye kyasla biraz daha getir (bkz.: Tablo 1). Ancak sz konusu kronolojik sorunlarn derinlemesine irdelenmesi tezimizin snrlar dnda kalmaktadr. Biz bu konuda V. Sevinin Van Gl Havzas iin nerdii yeni kronolojiyi izlemenin doru olaca kansndayz.

1.4. TERMNOLOJ :
ster tarih ncesi, isterse de tarihi dnemlere ait olsun silahlarla ilgili yaynlarda kullanlan terminolojiler ou kez birbirinden ok farkldr. Nitekim Urartu silahlarndan kl, haner ve baklarlar ile knlarla ilgili de farkl terminolojiler sz konusudur. Bu nedenle; tarafmzdan yaplacak tanmlamalarn anlalabilir olmas iin, alma boyunca, genel terminolojiye uygunluu da gz nnde bulundurularak, kullanlacak terminoloji aadaki ekilde verilmitir.

1.4.1. KILI :
Szlk anlam olarak Bele aslarak tanan, tutmaya yarayan bir kabza ile kesme ve delme ilevini gren namlu ksmndan oluan silah anlamna gelmektedir. Namlunun uzunluk ve ekline gre pala ve me gibi alt gruplar vardr. Ancak burada detaylara girilmemi, tm eitler kl adyla tanmlanmtr.

Detayl bilgi iin bkz.: Veli Sevin, Pastoral Tribes and Early Settlements of the Van Region, Eastern Anatolia, A Viev From The Highland Archaeological Studies in Honour of Charles Burney, (Yay. Haz.: A. Sagona), Peeters, 2004, 179-203. 45 Bkz.: Veli Sevin, Aynur zfrat, Ersin Kavakl; Van-Karagndz Hy Kazlar (1997 Yl almalar), Belleten LXIII, 238, 2000, 847-867. Ayrca blgenin Erken Demir a balangc iin bkz.:Altan ilingirolu, Van Gl Havzasnda Demir alarnn Balangcnn Tarihi, Anadolu Demir alar I, (Yay. Haz. A. ilingirolu), zmir, 1987, 108-115.; a.y., Migration in the Lake Van Basin. East Anatolia in the Late 2nd Millennium B.C. and the Foundation of a Kingdom, Migration und Kulturtransfer, Atken des Internationalen Kolloqiums 23.-26. November 1999-Berlin (Yay. Haz.: R. Eichmann-H. Parzinger), Bonn, 2001, 371-381.; Ayrca kr.: Veli Sevin, Son Tun/Erken Demir a Van Blgesi Kronolojisi. Kkeni Aranan Bir Devlet, Belleten LXVIII, 252, 2005, Tablo 2.

44

11

KILICIN BLMLER: Kllar, kabza ve namlu olmak zere iki blmden meydana gelmektedir (izim 1a). Ayrca kullanlmad zamanlar iinde korunup saklandklar bir knlar bulunmaktadr (izim 1b). Kabza : Arapa bir kelime olan kabza; tutmak, avuca almak fiilinden tutulan blm, tutamak yeri anlamna gelmektedir. Klcn sivri ucunun aksi tarafn da, bir el ayas uzunluundaki 10-15 cm.lik ksmdr. Kesici ilemin dnda braklr. Bu ksm namlunun yaplm olduu madenden olabildii gibi farkl da olabilmektedir. Kabza zerinde gerekli ilemler yapldktan sonra ahap, kemik, boynuz, fildii, v.b. maddelerle kakma ve kaplama olarak sslenebilmektedir. Kabza; tepelik, sap ve balak blmlerinden olumaktadr. zerine geirildii namlu sapnn, ayn zamanda da klcn en arka ksmna tepelik ad verilmektedir. Genellikle sapn devam olan bir knt ve bunun ucuna geirilmi bir balktan olumaktadr. Balk ounlukla tuntan bazen de demirden olabilmektedir. Kresel, yar kresel, konik v.b. tipleri bulunmaktadr. Namlu ile kabzann birletii blme balak ad verilmektedir. Bir yandan sap ile namluyu salam bir ekilde birbirine tutturmak te yandan da eli kar darbelerden korumak gibi ilevi bulunan bu blme siperlik de denmektedir. Bu blm Urartu kllarnda bazen kabzann iki kenar buyunca uzanan ve ahap, fildii ve kemik gibi kakma ve kaplama elemanlarn tutturmak amacyla, genellikle namludan farkl, bazen de ayn madenden yaplm, ereve adyla tanmlanan eklentileri kabzaya sabitleme ilevini de yerine getirmektedir. Kabzann balak blm ile tepelik arasndaki ksmna ise kabza sap ad verilmektedir. Urartu kl ve hanerlerinden bazlarnda kakma elemanlarnn tutturulmas iin sap ve omuz kenarlar dvlerek ykseltilmitir ki bu tip kabzalar kakma yuval (flanl) adyla tanmlanmtr. Kabza sapnn orta ksmnda genellikle, dz kabzalarda iki yana doru sivri birer knt, yuvarlak yapl kabzalarda ise orta ksm evresini dolanan, silindirik bir knt bulunmaktadr. Kavrama knts olarak adlandrlan bu blm klc daha iyi tutabilmek ve elden kmasn engellemek ilevi tamaktadr. Makaral kabzalarda, kabza sapnn ortasna gelen, makara blmnn st ksm kavrama knts grevini de yerine getirmektedir. (iz.2). Namlu: Szlk anlam olarak, silahlarn esas kesme ve delme grevini yerine getiren ldrc blm demektir. Kabzann dibinden, yani balakn bitiminden balar ve genellikle sivri bir ula sonlanr. Uzunluu ve genilii konusunda standart ller yoktur. Orta ksm genellikle daha kaln yapldr. Bu blmde diklemesine uzanan, bazen tek, bazen de birden ok kntya namlu omurgas ad verilmektedir. Baz yaynlarda bu omurgalarn, kenar anlamn karlayan zh

12

kelimesiyle tanmland da grlmektedir. 46 Namlu az olarak adlandrlan ve kesme ilevini yerine getiren iki yan taraf ise namlunun orta ksmna gre daha ince ve keskindir. Bu durum inceltilmi ibaresiyle tanmlanmaktadr. Dz, ibkey veya dbkey olmak zere deiik formda namlu azlar mevcuttur. Namlunun, ayn zamanda da klcn en son noktasna namlu ucu denilmektedir. ou zaman sivri olan namlu ular, bazen de yuvarlak hatl olabilmektedir. Bu tr ulara kr namlu 47 denilmektedir. Namlular genellikle yaprak, gen ya da paralel kenarl formlara sahiptir (iz. 1a) Kn : Klcn kullanlmad zamanlarda ierisinde muhafaza edildii zarflara verilen addr. Knlar, kabzann balak altnda kalan biti noktasndan balayarak namlu ucuna kadar olan uzunluktadr. Urartu knlar genellikle u ksmnda yer alan tun, bazen de demirden retilmi kn pabucu adyla tanmlanan blm ile u ksmlar kn pabucunun iine giren V eklindeki kenarlk-kn yuvalar nn kavrad, her iki yzdeki ahap kaplamalardan oluur. Kn pabular zerinde ou zaman deriden yapld tahmin edilen kay veya atk ile boyuna aslmasn salayan, tuntan eitli formlarda ask halkalar bulunmaktadr. Pabularn dipleri bazen ak bazen de kapaldr. Kapal rneklerde namlu ucunun dar sarkmasn nlemek ve belki de bir pskl balamak zere tun ya da demirden tkalar, ak dipli rneklerde ise yuvarlak kesitli ince madeni atklar kullanlmtr. Knn, pabu dnda kalan blmnn bir kuma ya da deri ile sarlarak glendirilmi olmas mmkndr (izim 1b).

1.4.2 HANER :
Trke szlk anlam olarak genellikle ucu eri ve sivri, kabzal kesici silah demektir. Ancak Urartu hanerleri daha ok dz ve kambur namluludur. Hanerler kllara nazaran daha ksadr. Bir kabza ve bir namludan olumaktadr. Kabza ve namlu dzenlemeleri kllarla ayndr. Haner kesici ve delici silah olarak eitli form ve biimlerde kullanlmtr. Belde ve genellikle bir kuak iinde tanrlar.

1.4.3. BIAK :
Szlk karl olarak kesici ve delici silah-alet demektir. Bir sap ve bir namludan olumaktadr. Sap ksm bazen ahap, fildii ya da benzer baka bir malzemeden yaplarak sap demirine geirilmi, bazen de namluyla birlikte retilen
46 47

etin Anlaan-nder Bilgi, Protohistorik a Silahlar, stanbul, 1989.29-37. Maxwell-Hyslop, a.g.m., tip 7; 16.

13

sapn zeri, perinlerle tutturulan, eitli kaplama elemanlar ile sslenmitir. Namlu ok deiik formlarda olabilmektedir. En ayrt edici zellik tek azl namlunun kaln bir srtl ve keskin azl olmasdr.

14

2. ANAHATLARIYLA KILI VE HANERLERN YAKIN DOUDAK GELM :

Bu almada ele alnacak Urartu saldr silahlarndan kl, haner ve baklara gemeden nce, sz konusu silahlarn ortaya k ve ana hatlaryla geliimi, uygarlk tarihi iinde ok nemli bir dnm noktas olan maden kullanm ve silahlarla balantl olarak teknolojik aamalar irdelemenin yerinde olaca kanaatindeyiz. nsann kulland en ilkel silahlar balangta savunma amaldr. Daha doay tanmaya yeni balad Paleolitik ada, nce kendisini yabani hayvanlardan koruyabilmek iin silaha ihtiya duymutur. Bu dnemin yaam tarz olan avclk-toplaycln temel enstrmanlarndan biri silahtr. Dnemin silah yerine geen aletleri, ta, aa ya da obsidyenden yaplan ve mzrak ilevi gren aletler ile kesici ve delicilerdi. Binlerce yllk gemie sahip Anadolu topraklarnda yaplan arkeolojik kazlarda bu tr aletlerin saysz rnei ortaya karlmtr. nsanolu, giderek konut yapmay, tahl retimini ve anak-mlekilii kefederek, kentlemeye balamtr. Dier bir deyile geici barnaklardan kalc kysel yaama geii gerekletirmitir. Bu dnemde de gerek yabani hayanlardan ve gerekse dmanlardan korunabilmek iin savunma n plandadr. Bu olgu mimariye savunma duvarl yerleim alanlaryla yansmtr. Buna kout olarak, kullanlan silahlarn yapm malzemeleri ve tiplerinde de deiimler ve geliimler olmu, yeni teknolojiler ortaya kmtr. rnein, insanolunun gelime srecindeki en nemli deiimin yaand Neolitik ada el aletleri yerini daha gelikin silahlara brakmtr. Gnmzden yaklak 9000 yl ncesine ait atalhykte bulunmu kemik sapl, akmak ta hanerler 1 bunun en gzel rneini yanstmaktadr. Aa yukar ayn dnemlerde madenin kefi ve giderek retimine geilmesi silah teknolojisinde ilerideki zamanlarda ortaya kacak byk gelimelerin bir habercisidir. 2 Ancak bu erken dnemde henz bakrdan kl ve haner tr silahlar retilmi deildir. M.. 5. bin yla gelindiinde maden kullanm btn Yakndouda kkl deiimlere uramtr. Bu dnemde bakrn tel haline gelebilme zellii kefedilmi olmasna karn alamlarn kullanm ve bunlardan teknolojide yararlanlabilmesi ancak prestij rnleri ve taklarn yapld 4. bin yln sonlarna doru kefedilmitir. Daha nceden sadece baz ss eyalarnn retiminde yararlanlan madenden artk
James Mellaart, atalhyk. Anadoluda Bir Neolitik Kent ,(ev.: G. B. Yazcolu), stanbul, 2003, Res. 88.; Ian Hodder, Renewed Work at atalhyk, Neolitic in Turkey, The Cradle of Civilization, (Yay. Haz. M. zdoan-N. Bagelen), stanbul, 1999, Levhalar 135, Res.6.; Veli Sevin; Eski Anadolu ve Trakya: Balangcndan Pers Egemenliine Kadar, stanbul, 2003, 57. 2 Yakndouda en eski metal olan bakr, mineral kaynaklar asndan olduka verimli olan Anadoluda ortaya kmtr. Bakrn stlarak (tavlanarak) dvldnde daha kolay ekil aldnn fark edilmesiyle gerek madenciliin temeli atlmtr. Diyarbakr-ayn (8200-7500), AksarayAkl Hyk (7800-7600) ve yine ayn dneme ait Urfa-Nevali ori yerlemesinde bulunan bakr boncuk rnekleri Dnyada ilk metalin Anadoluda, Neolitik ada ilendiini belgeleyen en nemli buluntulardr. Bkz.: nder Bilgi-Hadi zbal-nsal Yaln, Casting of Copper-Bronze, Bakr-Tun Dkm Sanat, Anatolia, Cradle of Castings-Anadolu, Dkmn Beii, (Yay. Haz.: . Bilgi), stanbul, 2004, 8.
1

15

silahlar da yaplmaya balamtr. Daha ok staty temsil eden bu silahlar muhtemelen trensel amalyd. Sz gelimi Malatya-Arslantepe VIA tabakasndaki saray kompleksi buluntular arasnda yer alan arsenikli bakrdan yaplm, bazlarnn kabzas gm kakmal 9 adet kl ile bakr-gm alaml haner 3, silah teknolojisinin ulat aamay gsteren en nemli belgelerdendir. 4 Yakndounun M.. 3. bin yln balarna tarihlenen en ilkel ve en yaygn hanerleri tuntan yaplm, sapl ve basit namlulu trdedir. Genellikle dar yapl, ksa namlulu bu hanerler, muhtemelen savunma silah olarak ok kullanlyd. Ancak ahap ya da kemik gibi malzemelerin evreledii sap ksmlar biraz uzun olduundan arpmalarda krlma ihtimali fazlayd. Erken rneklerinde omurga yoktur. Ancak biraz ge aamalarda namlu ortasnda omurgalara yer verilmitir. Avrupada Dou spanya, ngiltere, Yukar talya, Sicilya Fransa v.b. yerlerde de bilinen bu tip hanerler Yakndouda Anadolu, 5 ran, 6 Mezopotamya ve Kbrsa kadar yaylan geni bir corafya da grlmektedir. 7 Tm Bat Asyadaki benzer tipler erken 3. bin ylda, deiik blgelerdeki ustalarn birbirleriyle yakn iliki ierisinde olduunu, bir baka deyile kltrel etkileimin varln gsterir. Ancak her blgenin kendine zg lokal tiplerinin varl da gz ard edilmemelidir. Hemen hemen ayn zamanlarda daha salam bir silah ve daha dayankl bir sap elde edilebilmesi amacyla perinler kullanlmaya balamtr. Namlu formlarnda deiiklikler grlr. Omuzlar yuvarlak, keli veya eimli, namlu gvdesi ise dz ya da omuzdan itibaren omurgaldr. Kenarlar dz, dbkey veya ibkey olabilmektedir. Genellikle sivri, bazlarnn ise yuvarlak (kr) ulu oluu, delicidrtc zellii bulunmayan, kesici-yarc bir haner gibi kullanldklarn gstermektedir. Anadoludaki erken temsilcileri arasnda Sakagz, 8 Alacahyk, 9 Troya I, Bayndrky-Yortan Nekropol, Aliar, Hashyk ve Kayapnar, 10 daha sonraki dnemlerde de Kltepe 11 ve Boazky 12 rnekleri saylabilir. Hyksos Dneminde Msrda ve Orta Minos Dneminde Giritte grlen bu tip13 Kbrsta da
Alba Palmieri, Excavations at Arslantepe (Malatya), Anatolian Studies XXXI, 1981; 107. Res. 3:14., 109.; Gian Maria Di Nocera.- Alberto M. Palmieri, Dou Anadolu Madencilii, ArkeoAtlas 2, 2003, 39. 4 nder Bilgi, Pre-Classical Age/Klasik a ncesi Anatolia, Cradle of Castings-Anadolu, Dkmn Beii, (Yay. Haz.: . Bilgi) stanbul, 2004, 56, 50. Malatya-Arslantepede bulunmu bu kllarn M.. 24. yzyla tarihlendirilmesi gerektiine inanr. Ayn blmde Samsun-kiztepede bulunmu hanerleri ise 27. yzyla tarihlendirir. 5 David B. Stronach, The Development and Diffusion of Metal Types in Early Bronze Age Anatolia, Anatolian Studies, VII, 1957, 90., Fig. 2/1-2.; . Anlaan-. Bilgi, Protohistorik a Silahlar, stanbul, 1989, 25-37. 6 Inna N. Medvedskaya, Iran: Iron Age I (ev.: Pavlovich), Oxford, 1982, Res. 12:1-7. 7 Rachel Maxwell-Hyslop, Daggers and Swords in Western Asia A Study From Prehistoric Times to 600 B.C., Iraq, VIII, 1946, 3, Tip I. 8 G. D. Summers, Metalwork in Gaziantep Museum Said to Be A Hoard From The Region of Sakagz, Anatolian Studies XLI, 1991, 185-191, Res. 6-14. 9 Andreas Mler-Karpe, Anatolische Bronzeschwerter und Sdosteuropa, Festschrift fr OttoHerman Frey zum 65. Geburstag, Hitzeroth, 1994, Res. 1:2. 10 Stronach a.g.m.; 92-96., Tip 2. 11 Tahsin zg, Kltepede 1953 Ylnda Yaplan Kazlar, Anatolian Studies XVIII, 69 1954; 371. Res. 24-28. 12 Mler-Karpe a.g.m., 434-435., Res. 1:7, 2:2, 3a-b.; R. M. Boehmer, Die Kleinfunde aus der Unterstadt von Boazky. Grabungskampagnen 1970-1978, Berlin, 1979., Lev. II: 2510-2514. 13 Maxwell-Hyslop a.g.m., 7-8, Tip 3.
3

16

yaygndr. Kuzey Mezopotamyada agar Bazar, 14 Kuzey Suriyede Ras amra, Filistinde Jericho (Eriha) rnekleri bilinmektedir. Kkeninin muhtemelen Smere dayand ve sonradan Filistin, Suriye, Fenike ve Kbrs ilerine kadar yayld dnlr. 15 Bu tip deiik formlaryla 3. bin yln balarndan 2. bin yln ortalarna kadar devam ettirilmitir. 16 zellikle Anadoluda da yaygn kullanlan baka bir versiyonu ise teknolojik olarak ilerlemi bir aamann temsilcileridir. Bu tip namluda; gvdenin st blm geni, orta ksmda ibkeydir; namlu uca doru tekrar geniler. Bu trde namlular yaprak formlu ve dz kenarllarn avantajlarn bir araya getirir. Gvde ortas omuzdan aaya doru geni bir omurgaya sahiptir. zellikle Hitit maden ustalar arasnda gzde olan bu tip ve dier versiyonlar, ticaret yolu ile Suriye ve Filistine, 17 M.. 13. ve 12. yzyllarda da Kuzeybat ran ve Tali Blgesi 18 ilerine kadar yaylmtr. Gelien toplum yaps, devletler, ordular, teknoloji ve maden ustalarnn el becerileri, kl, haner ve bak gibi silahlarn hem nitelik hem de niceliklerinde olumlu ynde gelimeleri birlikte getirmitir. Erken dnemlerde ahaptan tutamaklar namlu omuzlar zerine perinlerle tutturulurken lk Tun ann ilerleyen aamalarnda gndeme madeni kabza gelmitir ki bu teknolojik ynden nemli bir geliime iaret etmektedir. Anadoluda en erken rnekleri arasnda M.. 2600lere tarihlendirilen Samsun-kiztepe arsenikli bakr hanerleri 19 saylabilir. Bu uygulama giderek 3. bin yln sonlarna doru daha da gelimi ve yaygnlamtr. Bu tr kabzal hanerlerin en gzel temsilcileri Alaca Hykteki prens mezarlarnda grlebilir. 20 Yakn Douda M.. 2. bin yln balarnda repertuara bir baka kl ve haner tipi girmitir. Kabza ve namlusu tek para dkm tekniinde retilen, kakma yuval (flanl) kabzalaryla dikkati eken bu silahlar, dkm teknii ve gelien silah tipinin ileri bir aamasn yanstmaktadrlar. Yakndounun baz kltrlerinde ve Avrupada da kullanlan bu tip kabzalarda, kabza kenarlar ykseltilerek kakma yuval (flanl) hale getirilmekte ve buraya ahap, kemik, fildii veya abuk bozulabilen dier materyallerden kakma ya da kaplama elemanlar aplike edilmektedir. Bazen bu sistemi daha da salamlatrmak iin kabza veya namlu omuzlarnda perinlere yer verilmektedir. Kabza-namlu geiinde, ait olduu uygarla gre deiebilen formlarda balak bulunmaktadr. Balak, kabza ve namlu birleimini takviye etmek ve eli korumak amacyla yaplmtr. Namlular ou zaman gen, yaprak veya dz formlu ve keskin omurgaldr. yice inceltilmi namlu azlarna sahiptirler ve sivri uludurlar. Perinlerle desteklenmi kabzas kakma yuval (flanl) kl ve hanerlerin erken rnekleri Kuzey Suriye ve Filistindendir. 21
Max E.L. Mallowan, The Excavations at Tall Chagar Bazar and an Archeological Survey of The Habur Region Second Campaign,1936, Iraq IV-2, 1937, 91-101. Res. 13: 2-4. 15 Maxwel-Hyslop a.g.m., 7-8.; Kbrs ve Girit rnekleri iin bkz.: Keith Branigan; Byblite Daggers in Cyprus and Crete, American Journal of Archaelogy,70,2, 1966, 123-126. 16 Maxwell-Hyslop, a.g.m., Tip 3-23. 17 a.g.m.; 14-15, Lev.II: 12. 18 Claude F. A. Schaeffer, Stratigraphie Compare et Chronologie de lAsie Ocidentale, (III et II Millnaires ), London, 1948, iz.. 219: 2-4., 224: A, B, D, E. 19 Bilgi 2004; 50. 20 Oktay Belli, Pre-Islamic Period/slm ncesi, Anatolia, Cradle of Castings-Anadolu, Dkmn Bei, (Yay. Haz.. . Bilgi), stanbul, 2004, 225. 21 Maxwel-Hyslop, a.g.m., 33-34, Lev. IV: 31A,
14

17

Kkeni Ege olan, bala bir ya da iki kabartl benzer tipte kl ve hanerler Giritte Orta Miken III dneminden Ge Miken Ia dnemine kadar devam ettirilmitir. Ge Miken dneminde ise yar kresel tepelik ve hilal biimli balaklar ortaya kmtr. Kabzas kakma yuval (flanl) tek para dkm kl ve hanerlerin bir dier tipinde perin kullanlmamtr. Kabza ve namlunun birletii yerde, bir baka deyile omuz ksmnda kakma yuvalar (flanlar) dvlp yasslatrlarak birer trnak knts haline sokulmu ve ahap kaplama sapa bu trnaklar sayesinde raptedilmitir. Mehtemelen M. . 19. yzyla ait erken rnekleri Suriyede Ras amra ve Tell Aanada, 22 Mezopotamyada agar Bazarda 23 grlentrnakl denilebilecek bu tip Egede Orta Miken III dneminde bilinmekte ve Mikenaide 5. kuyu mezarnda ortaya karlan erken bir kl rneinde grlmektedir; ancak bu tipin gelikin temsilcileri Egede yoktur. Orta Anadolu, Gneydou Anadolu ve Dou Anadoluda bu gne kadar yaplm arkeolojik kazlardan kabzalar kakma yuval kl ve haner ele gememitir. Anadolu Medeniyetleri Mzesi ve Sadberk Hanm Mzesine satn alma yoluyla kazandrlm birka rnein kkeni ise bilinmez. 24 Tarafmzdan yaplan mze almalarnda, Van, Elaz, Erzurum ve stanbul Arkeoloji Mzelerinde ve hatta zel koleksiyonlarda, 25 satn alma olduu iin menei belli olmayan ok sayda rnein varl tespit edilmitir. Genellikle flanl kabzalar perinsiz kl ve hanerler Kuzeybat randa Kuzistan, Azerbaycan ve Luristan 26 ile ran Taliinde 27 de yaygn bir kullanm alan bulmutur. Bunlar trnakl ve hilal balakl olmak zere iki ana gruba ayrlrlar. lk gruba giren rnekler 2. bin yln balarnda Suriye ve Filistinde grlenlerin bir devam niteliindedir. Arkeolojik olarak tarihlenebilen en erken rnekleri M.. 13. yzyl ortalarnda Elamdaki Tchoga Zambil ve Hasanlu Vte ele geirilmitir. Bunlardan tek para dkm tekniinde retilmi 28 trnakl tipte haner ve kllarn rana Erken Demir ada (Demir I) ulat anlalmaktadr. Bu tip kl ve hanerlerin namlular uzun yapl ve dz kenarl olup, kaideden uca doru daralmaktadr. Bazlarnn kabza kaidesi iki yandan girintilidir. Hasanlu IVte ve Luristan blgesindeki rneklerin bazlarnda kare yapl kabza kaideleri mevcuttur. ounluu satn alma olan bu trden kakma yuval hanerlerin bir ou yaztldr. rnein bunlardan, M.. 12. -11. yzyllara tarihlenen bir rnekte sin Hanedan kral
a.g.m., 37-38. Mallowan a.g.m., Res.13: 6. 24 M. Aykut zet, Anadolu Medeniyetleri Mzesinden Bir Grup Haner ve Mzrak Ucu, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1987 Yll, Ankara, 1989, Kat. No.: 13-14., Res. 12-13.; nder Bilgi, Vehbi Ko Vakf Sadberk Hanm Mzesi Tarafndan Yeni Elde Edilen Metal Silahlar, Palmet IV, 2002, 2931., Kat. No.: 18-20. 25 stanbulda Haluk Perk Koleksiyonu ve Vanda Ycel Akn Koleksiyonu. 26 L. Vanden Berghe, Het Archeologisch Onderzcek Naar de Bronscaltuur van Luristan. Opgravingen in Pusht-i Kuh I Kalwali en War Kabud 1965 en 1966, Brussel, 1968, iz. 1/4.; Medvedskaya a.g.e., Tip I, II ve III. Res. 1-19.; Schaeffer a.g.e., Res. 265: 16-18.; Robert H. Dyson , Notes on Weapons and Chronologyin Northern Iran Around 1000 B. C., Dark Ages and Nomads c. 1000 B.C. Studies in Iranian and Anatolian Archaeology (Yay. Haz.: M. J. Mellink), stanbul, 1964; Res. 1: 4-5, 2: 1-4. 27 Schaeffer a.g.e., Res. 217: 1,14. 28 ran kakma yuval (flanl) hanerlerinin tek para dkm tekniiyle mi yoksa sap zerine dkm tekniiyle mi retildii konusunda farkl grleriin bkz.: K. Rachel Maxwell-Hyslop-H. W. M. Hodges, A Note on the Significance of the Technique of Casting on as Applied to a Group of Daggers from North-West Persia, Iraq, 26, Part I, 1964, 19-22.
23 22

18

Marduk-Nadin Ahhe (M.. 1100-1083) ad gemektedir. 29 zellikle kuzeybat ran ve Azerbeycanda daha ok kullanlm gibi grnen ikinci trdeki hanerler hilal biimli balaklaryla dierlerinden ayrlrlar. Bu tiplerin dnda, randa hilal tepelikli, hilal balakl, kabza tutama dz kenarl ya da boumlu, namlusu keli omuzlara sahip ve omurgal bir baka haner tipi de kullanlmtr. 30 Hilal balakl hanerlerin grld bir dier blge ise Hakkridir. 1999 ylnda, Hakkri kent merkezinde, Hakkari Kalesi eteklerinde tesadfen ele geirilen steller zerindeki kabartmalarda da tek para dkm tekniinde yaplm madeni kabzal, hilal balakl hanerlerin gzel rnekleri izlenebilmektedir. Ge Tun/Erken Demir aa tarihlendirilen bu steller zerinde betimlenen yar plak erkek figrlerinin bellerinde, kemere takl durumda, kabzalar perin grnml kabaralarla ssl hanerler grlr. Bala iki ucu ak hilal biimli hanerlerin yaprak formlu, omurgal ve kan oluklu namlular sivri ula sonlanmaktadr. 31 Sz konusu steller zerinde betimlenen sap delikli baltalar ise Kuzey Mezopotamya rneklerini hatrlatmaktadr. Bu durum, M.. 2. bin yln ortalarnda bu blgenin daha ok Mezopotamya ile Kuzeybat ran ve Transkafkasya kltrleri arasnda bir gei noktas olduunu gstermektedir. M.. 2. bin yln ortalarndan sonra bata Van blgesi olmak zere demir youn olarak kullanm alan bulmutur. Bu gelime yakn Doudaki devletlerin yaplarnda ve buna bal olarak ordularn kulland silah teknolojisi ve tiplerinde de kkl deiimlere neden olmutur. Balangta sadece prestij rnlerinde kullanlan demir giderek silahlarda vazgeilmez bir metal durumuna gelmitir. Bu geliime paralel olarak Kuzeybat randa da kabza ve namlusu dvlerek biimlendirilmi tek para demirden kakma yuval rnekler ortaya kmtr. Bu tip hanerlerin bazlarnda kabza kenarlarnda ince tun levha halinde bir erit kaplama bulunmaktadr 32 ki bu uygulamann rneklerine, daha sonra deineceimiz Urartu kl ve hanerlerinde de rastlanlmaktadr. randa Orta Demir (Demir II) aa tarihlenen hanerlerin bir dier grubu ise bimetalik (iki metalli) kl ve hanerlerdir. Bunlardan Chagoula Derrede bulunmu tun kabzal ve demir namlulu iki rnek farkl bir uygulama olarak makara tepeliklidir. Bunlardan biri tun balaa sahiptir. Dier bir rnekte ise yaba (atal) eklinde kabza kaidesi (balak) bulunmaktadr. 33 Erken rneklerini Hitit mparatorluk anda grdmz 34 kabzalar tuntan namlular ise demirden bimetalik silahlarn, zellikle demirin gndelik hayatta ska kullanlmaya balanmasndan itibaren artt grlmektedir.

Medvedskaya a.g.e., 70., ayrca bkz.: Hanne Lassen- Vagn F. Buchwald, A Bronze Sword From Luristan With A Proto-Arabic Inscription, Anatolian Iron Age-II, (Yay. Haz. A. ilingirolu-D. H. French), Oxford, 1991, 44., Lev.04.1.1. 30 Medvedskaya a.g.e., Tip IV, 72-73, Fig. 9:20-23. 31 Veli Sevin-Aynur zfrat-Ersin Kavakl, 1997-1999 Hakkri Kazlar, 22. Kaz Sonular Toplants I, 2001, 357-358.;Veli Sevin-Aynur zfrat, Hakkri Stelleri: Dou Anadoluda Sava obanlar lk Not, Belleten LXV 243, 2002, 508, Res. 6-19.; Veli Sevin, Dou Anadolu Orta ve Son Tun a, ArkeoAtlas, 3, 2003, 123, 125. 32 Oscar White Muscarella, Bronze and Iron. Ancient Near Eastern Artifacts in The Metropolitan Museum of Art, New York, 1988. 54, Res. 64. 33 Medvedskaya, a.g.e., Tip VI, VII. 75, Fig. 9: 28-30. 34 nsal Yaln, Iron Technology in Antiquity, Anatolia, Cradle of Castings-Anadolu, Dkmn Beii, (Yay. Haz.: . Bilgi), stanbul, 2004, 224.

29

19

Demir ada Urartu ile birlikte Yakn Dounun en gl devletlerinden biri olan Assurda kl ve hanerler gerek sava ve gerekse prestij eyas olarak ok nemli bir yere sahip olmutur. Ancak Nimrud (Kalhu), Khorsabad (Dur-Sarrukin) ve Koyuncuk (Ninive) gibi bakentlerde yaplan kazlarda ele geirilen silahlar tmyle yaynlanm deildir. Yaynlanan birka para kl ve haner kabzasnn flanl trde olduu grlr. 35 Buna karlk saray kabartmalar sayesinde ayrntl denilebilecek bilgilere ulalabilinir. Assurda kllar bir kn iinde ve bir kay veya eritle omuzdan asl durumda ve daima solda tanrd. 36 Daha ok kabartmalardan bilinen kllarn ksa veya uzun tipleri mevcuttu. Assur kllar yar kresel tepelikli ve genellikle yuvarlak kabzaldr. Kabza kaidesi zerinde aslan veya boa gibi iki hayvan ba, knn u ksmnda ise bazen ifte aslan ba, bazen de karlkl duran iki hayvan ile bezelidir. Erken dneme ait baz knlarn u ksmnda ise ift spiral yer almaktadr. Genellikle trensel amal olan bu bezemeli kllar krallar ve soylular tarafndan kullanlmtr. Kllarn demir namlular dnemine gre geni veya dar olabilmektedir, yaprak, gen, kavisli v.b. formlara sahiptirler. Dz yapllar yannda bir veya daha ok omurgaya sahip olanlar da bulunmaktadr. Hanerler ise bazen kn iinde ve beldeki kemere takl durumda tanmtr. Assurca Patru adyla bilinen hanerler daha ok trensel amaldr ve ritellerde kullanlmtr. Tuntan yaplm yuvarlak kabzal ve muhtemelen kakmal kabzalar genellikle kare kaidelidir. Kabzalarn, flanl ya da flansz, dz kenarl ve i bkey tutamakl tipleri mevcuttur. Namlular demirdendir ve kullanm amacna gre dz, dbkey kenarl ya da kavislidirler. Assur kabartmalarnda kral veya apotropaik figrler tarafndan kullanld grlen ift hanerlerin knlarnn ular hayvan ba eklinde sonlanmaktadr ve psklldrler. 37 Urartu ile aa-yukar ada bir dier uygarlk olan Ge Hitit Dnemi merkezlerinde yaplan kazlar, silah tipolojisinin belirlenmesine az sayda rnekle de olsa katkda bulunmutur. Ancak burada da ana kaynak bizzat silahlarn kendisi deil ve fakat ortostadlar zerindeki kabartmalardr. Malatya-Aslantepe, Zincirli/Samal ve zellikle Kargam/Cerablusta ortaya karlm ortostatlar zerinde yer alan ok saydaki figr zerinde kl ve haner betimleri yer almaktadr. Sz konusu ortostatlarda betimlenen kl ve hanerlerin bazen beldeki geni kemere takl olarak ya da elde tand, bazen de bir kay veya enli bir eritle omuza aslmak suretiyle kullanld grlmektedir. Kemere takl durumdaki kllar Hitit mparatorluk andan beri bilinen geleneksel trde hilal tepelikli, yuvarlak tutamakldr; namlu omuzlar dik keli ve kaln, bazen de tek omurgal ve kvrk uludur. Bir kayla omuza aslm ikinci trdeki kllar ise olduka uzun yapldr. Yar kresel tepelikli, uzun-yuvarlak tutamakl olup, yuvarlak omuzludurlar. Knlar namluyla ilikili olarak uzun yapl, iki yan tarafnda boylamasna birer yiv ile bezelidirler. U ksmlar ise dzdr. 38
Max E. L. Mallowan, Nimrud and its Remains, 2, 1966, 404, Res. 333b.; R. Pleiner - J. K. Bjorkman, The Assyrian Iron Age. The History of Iron in the Assyrian Civilization, Proceedings of the American Philosophical Society, 118, N0:3, 1974, 288, Res 2: 1-2. 36 Pauline Albenda, The Palace of Sargon, King of Assyria, Paris, 1986. Lev.: 18, 44, 45, 4749,70,89, 97,102, 37 Geni bilgi iin bkz.; Tark A. Madhloom, The Chronology of Neo-Assyrian Art, London, 1970. 38 Tm Ge Hitit dnemi ortostatlar ve bunlarn stilistik analizleri iin bkz.: Winfred Orthmann, Untersuchungen zur Spathethitischen Kunst, Bonn, 1971.; A. Muhibbe Darga, Hitit Sanat ,stanbul, 1992.
35

20

Kllardaki bu iki farkl tip Ge Hitit Sanat sluplarnda ayr ayr izlenebilmektedir. rnein erken uslupta ilenmi ortostatlarda hemen hemen tmyle Byk Hitit mparatorluk a zellikleri devam ettirilmektedir. Szgelimi Malatya-Aslantepe Aslanl Kap kabartmalarndaki figrler, 39 Hitit mparatorluk ana ait Boazky Kral Kaps Kabartmasndaki tanr figr 40 ve Yazlkaya kabartmalarndaki tanrlarn bellerindeki hilal tepelikli ve kvrk ulu kllardan tamaktadrlar. Kalhunun (Nimrud) yeni bir Assur bakenti olarak kurulmas ve giderek geliip bymesiyle Assur mparatorluunun Ge Hitit sanat zerinde etkilerinin hissedilmeye baland M.. 9. yzyln ortalarndan itibaren ilenmi ortostatlarda betimlenen kabartmalarda ise geleneksel Hitit zelliklerinden yava yava uzaklalmaya balanld izlenebilmektedir. Bu dnem kabartmalarndaki figrlerin bellerinde daha ok dz namlulu hilal balakl kllar grlmektedir. Szgelimi Zincirli/Samal kale gney kapsndaki sola yryen iki erkek figr, 41 sola ilerleyen kral figr 42 ve aslan bal adam figr 43 bu trden kl tamaktadr. Ayn stile tarihlendirilen heykeller iin de durum ayndr. Zincirli/Samal, kale J yapsnda ele geirilmi, ift aslanl kaide zerinde duran Kral Heykelindeki 44 figrn belinde de hilal tepelikli, hilal balakl, keskin omurgal dz bir kl yer almaktadr. M.. 8. yzyln ortalarnda Assur mparatorluunda III. Tiglat-Pileserin tahta kndan sonra balayan dneme tarihlendirilen ortostatlarda geleneksel Hitit zelliklerinden iyice uzaklald ve tmyle Assur ve giderek Arami etkilerinin n plana kt grlmektedir. Bu etki kl ve haner tiplerinde de kendini gstermektedir. Sz konusu ortostatlarda betimlenen, zellikle ynetici figrleri geleneksel hilal tepelikli ve ucu kvrk Hitit kl ve hanerlerinin aksine bambaka bir tip olan, bir kayla omuzdan aslan, yar kresel tepelikli, yuvarlak tutamakl ve knlar boylamasna iki yivle bezeli uzun kllar tamaktadr. Bu a slubunun en gzel rnekleri Kargamta ele geirilmitir. En arpc rnekleri Kral Burcu ortostatlarndaki, Kargam yneticileri Yariris ve Kamanisin betimlendii kabartma 45 olmak zere, daha ok ynetici ve soylularn betimlendii dierlerinde 46 yer alan krali figrlerin tamamna yakn omzundan asl kayla tanan bu tipte kllarla resmedilmitir. Aada ele alacamz Urartu rneklerini anmsatan bu tr kllar ayn zamanda, Demir anda Anadoluda yepyeni bir kl repertuarnn gelimi olduuna iaret etmektedir. Anadolu, Mezopotamya , ran v.b blgelerin dnda ve fakat bunlardan srekli etkilenmi olan Transkafkasyadaki geliim ise daha farkldr. Yerel zellikleri ar basan bir karaktere sahip Transkafkasya kl ve hanerleri nasyadaki gelimeleri hep geriden takip etmitir. Szgelimi nasyada M.. 4. bin yln sonlar
39

Orthmann a.g.e., Lev. 40:A/5a;A/8; Darga a.g.e., Res. 233.; Veli Sevin, Anadolu Arkeolojisi,(3. bask), stanbul, 2003, 197. 40 Darga, a.g.e., Res. 129.; Sevin 2003b, 180. 41 Orthmann , a.g.e, Lev. 57: B/4.; Darga 1992, Res. 265. 42 Darga a.g.e, Res. 264. 43 Orthmann, a.g.e., Lev. 60: B/25.; Darga, a.g.e, 270. 44 a. g. e.; Res. 268. 45 Orthmann, a.g.e., Lev. 31: G/5.; Darga, a.g.e., Res. 272. 46 Orhmann, a.g.e., Lev. 31: G/1-4.

21

ve 3. bin yln hemen balarnda kullanlmaya balanan sapl hanerler Transkafkasyada yaklak 500 yllk bir gecikmeyle, M. . 3. bin yln ortalarndan sonra grlmeye balanmtr. Yakndouda M.. 3. bin yl ortalarnda olduka yaygn saplar perinli kl ve hanerler ise ancak 3. bin yln sonlarnda ortaya km ve 2. bin yl ortalarna kadar kullanlmtr. 47 Orta Anadoluda Erken Tun a ortalarnda grlen uzun kllarn (rapier) Transkafkasyada Trialeti Kurganlarnda, Saduga, Mravaltskali, Lilo, Tetri Kvebi ve Samtavroda gzel temsilcileri ele geirilmitir. Ancak bunlarn en erken rnei olan Saduga uzun klc dahi M.. 2. bin yln balarna tarihlendirilmektedir. Daha yerel zellikler tayan ve Ege orijinallerinden etkilenip etkilenmedii konusunda farkl grler bulunan bu uzun kllarda Orta Anadoludakilerden farkl olarak omuzlarda perinlere yer verilmemitir. 48 Yakn Douda M.. 2. bin yln balarndan sonra repertuara giren, kabza ve namlusu tek para dkm tekniinde retilen, kabzas flanl (kakma yuval) kl ve hanerlerin Transkafkasya daki kullanm M.. 1500lerden sonra gereklemitir. zellikle ran rneklerini hatrlatan ibkey kenarl, flanl (kakma yuval) kabzalarda genellikle perin kullanlmamtr. Balak ksmlar dzdr. Namlular ise dz ya da dbkey kenarl ve ounlukla sivri ulu olup, omurgal veya omurgasz rnekleri mevcuttur. 49 M.. 2. bin yln nc eyreinde, kabzas flanl(kakma yuval) kl ve hanerlerin yerini tun kabzal yeni bir tip alr. Aslnda flanl (kakma yuval) trlerin gelikin bir tipi durumundaki bu kl ve hanerlerin omuzlar dik keli ve namlular da daha gen yapldr. Merkezi Kafkasyada bu dnemden sonra kullanlan btn kl ve hanerlerin geliimi model olarak bu formu izler. 50 M..1. bin yln ilk eyreinde demir silahlarn, zellikle de tun kabzal, demir namlulu bimetalik kllarn retiminde byk bir art vardr. Yerel tiplerin devam etmi olmasna karlk zellikle Kafkasyann, Urartu etkisini hisseden Samtavro, Musiyeri gibi blgelerinde Urartu zellikleri tayan kl ve hanerler ele gemitir. 51 Grlyor ki, Yakn Douda kl ve haner gibi saldr silahlarnn baz trleri, zellikle M.. 3. bin yln balarndan itibaren ortak bir atadan tremi gibi bir grnm arz ederler ve geni bir corafyaya yaylm durumda ortaya karlar. Bu, blgeleraras ortak gelimelerden Van blgesi nasl etkilenmitir ? Bu geliimdeki yeri nedir? Van blgesindeki en erken hanerlerin ortaya k yeri ve tarihi bilinmez. ok iyi aratrlm ve iyi bir stratigrafi veren Dilkaya ve Karagndz kazlar ile Van Kalesi ve elebiba Hyklerindeki kk sondajlarda da Erken Transkafkasya tabakalarnda tuntan silahlara rastlanlmamtr.
47

Ingo Motzanbcker, Sammlung Kossnierska Der Digoriche Formenkreis Der Kaukasischen Bronzezeit, Berlin, 1996, 70-71, iz. 35:1, 2, 4, 5. 48 Mikheil Abramishvili, Transcaucasian Rapiers and the Problem of their Origin, Lux Orientis, Archologie zwischen Asien und Europa, Festschrift Fr Harald Hauptmann zum 65. Geburtstag (Yay. Haz.: R. M. Boehmer ve J. Maran), Rahden/Westf, 2001, 1-8. 49 Konstantin Picchelauri, Waffen der Bronzezeit aus Ost-Georgian, Espelkamp, 1997, 22, Lev. 50: 740-752.; Medvedskaya, a.g.e., Res. 11: 1-5, 7-11 50 Picchelauri, a.g.e., 22, Lev. 50: 753-762. 51 rnekler iin bkz.; Georg Kossack, Beitrge Zur Allgemenien und Vergleichenden Archologie, Mnchen, 1983, iz. 32.; Otar Lordkipanidse, Archologie in Georgien. Von der Altsteinzeit zum Mittelalter., Heidelberg, 1991, Abb. 39:19-20.; Picchelauri, a.g.e., Lev. 61: 944-948.

22

Blgenin pastoral bir yaamn sz konusu olduu Orta Tun a ise daha ok nekropollerden tannmaktadr. zellikle Van Glnn batsnda younlaan bu nekropollerde henz herhangi bir kaz yaplm deildir. Bu nedenle de kaz buluntusu olan herhangi bir silah bulunmamaktadr. Ancak Van Mze Mdrlnde arkeolog olarak grev yapm olduum 1990-2000 yllar arasnda satn alma yoluyla mzeye kazandrlm, buluntu yeri belli olmayan ok sayda tun hanerin varl tarafmzdan bilinmektedir. Bu trde silahlarn en erken ve en basit temsilcileri byk bir olaslkla Transkafkasyadaki gibi lk Tun a sonlarnda ortaya km olmaldr. 52 Bunlardan Trialeti rnekleriyle karlatrlabilecek, sapnda tek delik bulunan omurgasz, geni namlulu, rneklerin ise M.. 2. bin yln ilk yarsna ait olduklar sylenebilir. Bunlara ilaveten ince- uzun yapl ve kan oluklu tiplerin de Ge Tun ana ait olduklar anlalmaktadr. Hakkari il merkezinde, 1998 ve 1999 yllarnda gerekletirilen arkeolojik kazlarda ortaya karlan M1 ve M2 Mezarlarnda da hanerlere rastlanlmtr. M1 mezarnda ele geirilen ksa sapl, yuvarlak omuzlu, omurgal iki adet tun haner, blgenin Orta ve Son Tun a hanerleri iin ok nemli bilgi veren birer belge niteliindedir. 53 Blgenin Tun alar konusundaki bilgi yetersizliine karn Erken Demir a daha iyi bilinmektedir. En erken evrelerinden itibaren demirin youn ekilde kullanlmaya baland bu dnemde silah teknolojisinde nemli deiiklikler olmutur. M.. 2. bin yln son eyreinde, zellikle Dou Anadolu yksek yaylasnn Assur yazl kaynaklarndan Uruatri ve Nairi olarak bahsedilen beylik ya da krallklar arasnda paylald bilinir. Ancak, pastoral yaam tarz nedeniyle bu kk beylikler daha ok nekropollerinden tannr. Bu nekropollerden Ernis (nseli), Karagndz, Yoncatepe ve Hakkari M2 mezarnda tmyle demirden yaplm hanerler ele gemitir. Genellikle tuntan yaplm erken rneklerini Anadoluda Tun andan bildiimiz, ada rnekleri ise Kuzeybat randa Gilan blgesi Erken Demir a mezarlarnda ele gemi, sapsz namlu trndeki bu hanerler iki azl, tek omurgal ve kt uludurlar. Karagndzde Erken Demir II Dnemine ait 10 nolu oda mezarda ele geirilmi iki rnein yuvarlak omuzlar zerinde, ahap kabzann perinlenmesi iin delikler bulunmaktadr. 54 Erken Demir I Dnemine ait 2 nolu oda mezarda bulunan dier bir hanerin perin delikli ve omurgal namlusu ise ahap kabzann her iki yzne yerletirilmi demir kaplamalaryla olduka dikkat ekicidir. 55 Hilal biimli tepelii bulunan bu hanerin biraz farkl ve gelimi benzerleri, Yoncatepe M3 mezarndan bir haner 56 ve Van Mzesinde etdlk eserler arasnda bulunan bir dier hanerdir. 57 Kabza ve namlusu tek para demirden
Picchelauri, a.g.e., 21, Lev. 48: 652-678. Veli Sevin-Aynur zfrat-Ersin Kavakl, 1997-1999 Hakri Kazlar, 22. Kaz Sonular Toplants 1.,2001, 358., Res. 11. 54 Veli Sevin-Ersin Kavakl, Bir Erken Demir a Nekropol Van/Karagndz-An Early Iron Age Cemetery, stanbul, 1996, 34, Res. 22. 55 a.g.e., , 36, Res. 23. 56 Oktay Belli-Erkan Konyar, Dou Anadolu Blgesinde Erken Demir a Kale ve Nekropolleri, stanbul, 2003, 75, iz. 55, Res.39. 57 a.g.e., 48-51, iz. 38:2, Res. 25.(Bu yaynda yanllkla Ernis (nseli) buluntusu olarak deerlendirilmitir.); ayrca kr.: Veli Sevin, Urartu Oda-Mezar Mimarisinin Kkeni zerine Baz Gzlemler, Anadolu Demir alari I, (Yay. Haz.. A. ilingirolu) zmir, 1997. Bu makalede, incelenen Ernis buluntular arasnda sz konusu hilal tepelikli hanerin bulunmad grlmektedir.
53 52

23

dvme tekniiyle yaplm bu iki rnek aada ele alacamz Urartu Krall dnemi hilal tepelikli hanerlerinin prototipi durumundadr. u ana kadar ok genel hatlaryla verilmeye allan Yakn Dou kl ve hanerlerinin geliimi izlendiinde; silah retiminde bakr, tun ve demir kullanlmnn balamas ile genel olarak silah tiplerinin Yakn Dounun hemen tm uygarlklarnda ayn tarihlerde (Kafkasya Blgesi hari) balayarak devam etmi olduu grlmektedir. zellikle erken dnemlerde farkl corafyalarda da olsa ok yakn silah tipleri kullanlmtr. Ancak maden teknolojisinin ilerlemesi, uygarlklarn kltr birikimlerinin artmas ve gelien brokratik devlet sistemleri sonucunda her uygarlk kendine zg silah tipleri oluturmaya balam gibi grnmektedir. zellikle Assur ve Ge Hitit Krallklar bu yeni gelimelerin en gzel rneklerini sunarlar. Bu geliimde Urartunun yeri ise deerlendirme blmnde ele alnacaktr.

24

3. KATALOG :
Aadaki katalog blmnde Urartu uygarlna ilikin 69 kl ve kl namlusu, 6 haner ve haner namlusu, 36 bak ve 20 kn olmak zere toplam 131 adet eser bulunmaktadr (Grafik 1). Katalogdaki eserlerden 55i satn alma, hibe ve msadere yoluyla mzelere kazandrlm olanlardr. 22si kale, 52si mezarlar ve 2 adeti de hyklerde ele geirilmitir (Grafik 2). Bunlardan 88 adeti Van, Erzurum, Elaz, Malatya, stanbul Arkeoloji Mzelerinde ve stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Laboratuar ile Yznc Yl niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm Laboratuarnda birebir allarak incelenmi ve kataloga dahil edilmitir. Geri kalan 43 adeti ise yaynlardan derlenmitir. Orijinalini grmeden incelediimiz eserlerin tanmlamalar ve lleri ilgili yaynlarda zaman zaman ak olarak verilmemitir. Bu gibi durumlarda eserlerin tanmlamalar ve bazen lleri tarafmzdan deerlendirilmitir. 1 Katalogda yer alan eserlerin demir aksamlar tmyle dvme tekniinde, tun olanlar ise bazen dkm, bazen de dvme ve dkm teknikleri birlikte kullanlarak retilmilerdir. ncelenen baklar genellikle demirden ve daima tek azldr. Kn pabularndan demirden olanlar dvme tekniinde, tunlar ise dkm ve dvme teknikleri birlikte kullanlarak retilmitir.

Kataloga dahil edilen kl, haner ve baklarn buluntu merkezleri iin bkz.: harita 2.

25

3.1. KILILAR :
Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : : : : : : : : 1 Kl Demir-Tun 4.1.IA1. Burmageit Ky-Tunceli Elaz Mzesi 85.1.73. Msadere ___ 3 1-2 Mevcut uzunluk : 24.5 cm., namlu genilii . 5.0 cm. Yldrm 1989, ekil 2.

Bu gn Bulunduu Yer:

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Uzun dikdrtgen kabza sapnn kenarlar tun erit il erevelendirilmi kakma yuval (flanl)dr. ereve eritleri klipslerle sapa tutturulmutur. Orta ksmnda sivri bir kavrama knts mevcuttur. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde yaklak 0.5 cm. kalnlnda ortas ak tun kelepeler yer almaktadr. Kakma elemanlar dmtr. kisi kabza sap, ikisi de balak zerinde drt adet tun perin ivisi vardr. Tepelii ince-uzun bir knt halindedir; bal eksiktir. Dk omuzlu namlu krk olup ok az bir blm kalmtr. ki azl olduu anlalan namlu, balak arasndan geip uca kadar uzanan keskin bir omurgaya sahiptir.

26

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : :

2 Demir-Tun-Gm 4.1.IA1. Dou Anadolu Staatliche Museen zu BerlinMuseum fr Vor-und Frhgeschichte. Berlin/Almanya

: Kl

Bu gn Bulunduu Yer:

Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : :

______ ______ ______ 3 Uzunluk. 46.8 cm. Wartke 1991; Res. 5.; Wartke 1993, Res. 26.

: 4

: Kossack 1983; 32/4.;

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Uzun dikdrtgen kabzann kenarlar kalnlatrlm ve etraf gm erit ile erevelendirilmitir. Kakma yuval (flanl)dr. Orta ksmnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde, omuzu iki yandan kavrayan, ortas ak tun kelepeler yer almaktadr. Kakma elemanlar dmtr. Tepelii ince-uzun dikdrtgen knt halindedir; bal eksiktir. Dk omuzlu namlu, inceltilmi iki azl ve sivri uludur; ortas yass omurgaldr. Ucunda, u ksm ak omurgal tun kn pabucu bulunmaktadr.

27

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : :

3 Demir-Tun-Gm 4.1.IA1. Bilinmiyor Museum of the Ancient Orient Berlin/Almanya MVI-XIc-4752. ____ ____ 4

: Kl

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : :

: ___ : Uzunluk. 46.2 cm. : Watke 1991; Res.: 6.

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Uzun dikdrtgen kabzann kenarlar kalnlatrlm ve etraf gm erit ile erevelendirilmitir. Kakma yuval (flanl)dr. Orta ksmnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde, omuzu iki yandan kavrayan, ortas ak, zeri yivli tun kelepeler yer almaktadr. Kakma elemanlar dmtr. Tepelii ince-uzun dikdrtgen knt halindedir; bal eksiktir. Yksek omuzlu namlu, omuzda geni uca doru daralan, inceltilmi iki azl ve omurgaldr. Namlu ucunda omurgal tun kn pabucu bulunmaktadr.

28

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : :

4 Kl Demir-Tun 4.1.IA1. Van-Altntepe Nekropol YY. Fen-Edebiyat Fak. Arkeoloji Blm laboratuvar ___ ___ TAN. KM. 26.26. 5 5 Mevcut uzunluk: 43.0 cm., Mev. namlu gen.: 4.0 cm. ___

Bu gn Bulunduu Ye : Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : : :

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Uzun dikdrtgen kabzann kenarlar kalnlatrlm ve kenarlar tun erit ile erevelendirilmitir. Kakma yuval (flanl)dr. Orta ksmnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde demir kelepe mevcuttur. Kabza sap ve balak zerinde olmas gereken kakma elemanlar dmtr. Dk omuzlu namlu uca doru daralan, inceltilmi iki azl ve sivri uludur. Namlunun her iki yznde de keskin bir omurga bulunmaktadr. 2

Namlunun sivri ucu Kat. No.:19un (Kaz Env. No.: TAN. KM. 26.22.) namlu ucuna bitiiktir.

29

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

5 Ksa Kl

: Demir : 4.1.IA1. : : : : : Bilinmiyor Elaz Mzesi 76.18.160. Satn alma 6 6 Namlu gen.: 5.5 cm. : ___

Bu gn Bulunduu Yer:

: ___

: Uzunluk: 40.0 cm.,

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Uzun dikdrtgen kabza sapnn kenarlar kalnlatrlm kakma yuval (flanl)dr. Ortasnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. Kabza kaidesini oluturan balan kelepeleri dmtr. Ancak iki yanda, kelepe yuvasn oluturan, 0.7 cm.lik drtgen girintiler bulunmaktadr. Kakma elemanlar dm olup, bunlar tutan kabza sap zerinde iki, balak zerinde drt adet perin yer almaktadr. Drtgen knt eklindeki tepeliin bal eksiktir. Dk omuzlu namlu, uzun dikdrtgen formlu, iki azl, sivri ulu ve omurgaldr.

30

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : : : : :

6 Ksa Kl Demir-Tun 4.1.IA1 Burmageit ky-Tunceli Elaz Mzesi 85.1.6. Msadere ___ 7 7 Uzunluk : 38 cm., Namlu genilii : 3.5 cm. Yldrm 1989.; ekil 3.

Bu gn Bulunduu Yer :

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Aaya doru ksmen daralan, uzun dikdrtgen kabza sapnn ve balan kenarlar kalnlatrlm kakma yuval (flanl)dr. Flanlarn zeri demir erit ile erevelendirilmitir. Ortasnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. Kabza kaidesini oluturan balan kelepeleri dmtr. Ancak kelepe yuvas ilevini gren girintiler grlmektedir. Kakma elemanlar dm ancak, kabza sapnda bir, balak zerinde iki adet tun perin ivisi bulunmaktadr. genimsi knt halindeki tepeliin bal eksiktir. Dk omuzlu namlu, uca doru daralan, iki azl ve sivri uludur. zerinde birbirine paralel adet silme (kan oluu) yer almaktadr. Az kenarlar krk ve ksmen deforme olmutur.

31

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: :

7 Ksa Kl 4.1.IA1. : Demir

Erivan Kolumbariumu -Erivan/Ermenistan

Bu gn Bulunduu Yer : ___ Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : ___ ___ 8 ___ Esajan ve bk. ; Lev.:X/2.; Biscione ; 121, iz. 7/1.

: ___

: Uzunluk: 42.0 cm., namlu gen.: 5.7 cm.

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Uzun dikdrtgen kabza sapnn ve omzun kenarlar kakma yuval (flanl)dr. Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Kavrama knts ve balak kelepeleri yoktur. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde iki, kabza sap zerinde bir adet perin yer almaktadr. Kakma elemanlar dmtr. Tepelii ksa drtgen knt halindedir; bal eksiktir. Keli omuzlara sahip namlu, inceltilmi iki azl ve sivri uludur; ortas yass silmeldr.

32

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

8 Ksa Kl

: Demir-Tun : 4.1.IA1. : : : : : Dedeli-Patnos/Ar ___ ___ 9 ___ Namlu gen.: 4.6 cm. : n; Res.: 41.; Ik ; Res.: 27, iz.: 12.

Bu gn Bulunduu Yer : ___

: ___

: Uzunluk: 39.7 cm.,

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Uzun dikdrtgen kabza sapnn ve omzun kenarlar kalnlatrlm kakma yuval (flanl)dr. Ortasnda kavrama knts bulunmaktadr. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde, iki yandan omuzu kavrayan, ortas ak tun kelepeler yer almaktadr. Kakma elemanlar dmtr. Drtgen knt eklindeki tepeliin bal eksiktir. Dk omuzlu namlu, uzun dikdrtgen formlu, iki azl ve omurgaldr. U ksmnda omurgasz, dz yapl bir kn bulunmaktadr.

33

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

9 Kl-Tun

: Demir : 4.1.IA1. : : : : : : : Karmir-Blur/Ermenistan ___ ___ ___ 8 Uzunluk: 47.6 cm., namlu gen.: 3.5 cm. Barnett-Watson; Res.: 14

Bu gn Bulunduu Yer: ___

: ___

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Kabzann st yars ve tepelii eksiktir. Uzun dikdrtgen kabza sapnn kenarlar tun erit ile erevelendirilmitir. Kabza kakma yuval (flanl)dr. Sap zerinde bir, balak zerinde iki adet perin yer almaktadr. Dk omuzlu namlu ince-uzun yapl, dz kenarl, ucu gen yapldr. Karmir-Blurda, ilk bulunduu yllarda formu iyi anlalamam gibi grnen bu kl IIA1 tipinde olmaldr.

34

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : : :

10 Ksa Kl Demir-Tun 4.1.IA1. Toprakkale/Van Vorderasiatischen Museum, Berlin/Almanya

Bu gn Bulunduu Yer : Staatliche Museen zu Berlin-

Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : :

____ ____ 10 ___ Wartke 1990; Kat. Nr. 234, 123, Lev.: 38a, Re: 30/d; Wartke 1993; Res.: 25

: ____

: Mevcut uzunluk. 25.8, namlu gen.: 4.5 cm.

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Kabzann omuzdan yukardaki sap ve tepelii eksiktir. Kabza kaidesini oluturan tun balan tek kelepesi mevcuttur. Dk omuzlu namlu, iki azl ve omurgaldr, ucu eksiktir.

35

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: :

11 Ksa Kl Namlusu

: Demir-Tun : 4.1.IA1. : Toprakkale-Van Berlin/Almanya

Bu gn Bulunduu Yer : Vorderasiatischen Museum zu Berlin Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ Toprakkale Kazsndan ___ 11 ___ Namlu gen.: 3.1 cm. : Wartke 1990; 122-123, Kat. Nr. 233, Res.:30/c.

: Mevcut uzunluk: 19.5 cm.,

Tanm : Demirden yaplmtr. Kabzann balaktan yukars ve namlunun u ksm krktr. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde ortas ak tun kelepeler yer almaktadr. Namlu, paralel kenarl, iki azl ve omurgaldr.

36

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : : :

12 Kl Demir 4.1.IA1. Bilinmiyor Envantersiz (Etdlk 13) Bilinmiyor 12 9 ___

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Uzunluk : 44 cm., genilik : 6.2 cm.

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Uzun, dikdrtgen yapl kabzann perin deliinden yukars krktr. Perin izlerinden kakma yuval (flanl) olduu anlalmaktadr. Kakma elemanlar dmtr. Balak ksm zerinde iki adet demir perin ivisi bulunmaktadr. Dk omuzlu namlunun az kenarlar ve u ksm krktr. ki azl ve yayvan omurgaldr.

37

Katalog No Eserin Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

13 Kl

: Demir-Tun-Kemik-Gm : 4.1.IA2. : : : : : : Bilinmiyor Envantersiz Bilinmiyor 13 ___ Ik ; 561, iz. 13.

Bu gn Bulunduu Yer: Adana Mzesi

: ___

: Uzunluk: 67.0 cm., namlu gen.: 3.0 cm.

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Uzun dikdrtgen kabzann kenarlar kalnlatrlm ve etraf gm erit ile erevelendirilmitir. Kakma yuval (flanl)dr. Orta ksmnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde, omuzu iki yandan kavrayan, ortas ak tun kelepeler yer almaktadr. Kabza sap ve balak zerine ikier adet yar kresel balkl perinle tutturulmu kemik kaplamalar bulunmaktadr. Perin balar gm kaplamaldr. Tepelii ince-uzun bir knt halinde; yar kresel balkldr. Bu blmde de bir adet perin bulunur. Dk omuzlu namlu, ince-uzun yapl ve paralel kenarldr. Az kenarlar ypranmtr. Balak aklnda balayp uca doru devam eden keskin omurgaldr. Ucunda, omurgal kn pabucu bulunmaktadr.

38

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : : : : :

14 Kl Demir-Tun 4.1.IA2. Bilinmiyor Elaz Mzesi 76.18.159. Satn alma ___ 14 10 Mevcut uzunluk : 50.0 cm., Namlu genilii : 2.5 cm. ___

Bu gn Bulunduu Yer:

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Drtgen yapl kabza sapnn omuzdan yukars eksiktir. Sapn kenarlar kalnlatrlm ve yan yzleri tun erit ile erevelenerek kabza oluturulmutur. Kabza kenarlar kalnlatrlm kakma yuval (flanl) olup, yan yzleri ince tun erit ile erevelendirilmitir. Balak zerinde tuntan, ortas ak, omuzu iki yandan kavrayan, iki kenar yivli ortas ukur 1.0 cm. kalnlnda kelepeler yer almaktadr. Olmas gereken kakma paralar dmtr. Ancak bir adet perin delii grlebilmektedir. Namlu ar derecede ypranm vaziyette, iki para halindedir. Dk omuzlu namlu, omuzda geni, uca doru daralan formludur. nceltilmi iki azl ve her iki yzde de omurgaldr.

39

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : :

15 Kl Demir-Tun Bilinmiyor 76.18.157. Satn alma 15 11 Namlu genilii : 3.0 cm.

: 4.1.IA2.

Bu gn Bulunduu Yer : Elaz Mzesi

: ___

: Mevcut uzunluk : 33.5 cm., : ___

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplm olup, drtgen yapl kabza sapnn ortasndan yukars eksiktir. Kabza kenarlar kalnlatrlm ve yan yzleri tun erit ile erevelendirilmitir. Kakma yuval (flanl)dr. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde tuntan, ortas ak, omuzu iki yandan kavrayan, iki kenar yivli ortas ukur 1.0 cm. kalnlnda kelepeler yer almaktadr. Balak ksmnda ahap ya da kemik kakma elemanlarn tutan iki adet perin izi mevcuttur, ancak kakma elemanlar dmtr. Gvdenin bir blm ve ucu eksik namlu, dk omuzlu, inceltilmi iki azl ve her iki yzde de keskin omurgaldr.

40

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : : : : :

16 Kl Demir-Tun 4.1.IA2. Bilinmiyor Elaz Mzesi 76.18.158. Satn alma ___ 16 12 Mevcut uzunluk : 26.5 cm., Namlu genilii : 2.5 cm. ___

Bu gn Bulunduu Yer:

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplm olup, drtgen yapl kabza sapnn orta ksmndan yukars eksiktir. Kabzann kenarlar kalnlatrlm ve yan yzleri tun erit ile erevelendirilmitir. Kakma yuval (flanl)dr. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde tuntan, ortas ak, omuzu iki yandan kavrayan, 1.0 cm. kalnlnda kelepeler yer almaktadr. Balak ksmnda ahap ya da kemik kakma elemanlarn tutan iki adet perin izi mevcuttur, ancak kakma elemanlar dmtr. Dk omuzlu namlunun yarya yakn ksm eksiktir. Omuzda geni, uca doru daralan yapldr. nceltilmi iki azl ve her iki yzde de keskin omurgaldr.

41

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : : :

17 Kl Demir-Tun 4.1.IA2. Van/Altntepe Nekropol YY. Fen-Edebiyat Fak. Arkeoloji Blm laboratuvar ___ ___ TAN. KM. 26.21. 17 13 Mevcut uzunluk: 30.0 cm., Mevcut namlu gen.: 2.5 cm. ___

Bu gn Bulunduu Ye : Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : : :

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Uzun drtgen yapl kabzann kenarlar kalnlatrlm ve yan yzleri tun erit ile erevelendirilmitir. Balak zerinde, omuzu iki yandan kavrayan, yaklak 1.0 cm. kalnlnda, ortas ak tun kelepeler yer almaktadr. Kabza ve balak zerinde olmas gereken kaplama paralar dmtr. Namlu fazla tahrip olmu durumdadr ancak, ince uzun yapl olduu anlalmaktadr. Kabza kenarna bitiik durumda, tuntan oval yapl, muhtemelen kn pabucuna ait bir para bulunmaktadr.

42

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : : : : :

18 Kl Namlusu Demir 4.1.IA2. Bilinmiyor Van Mzesi 73.9.10. Satn alma ___ 18 14 Uzunluk : 35 cm., genilik : 3.4 cm. ___

Bu gn Bulunduu Ye :

Tanm : Kabzasyla birlikte demirden yaplmtr. Kabzann byk bir blm eksiktir. Omuzdan namluya geite her iki kenarda, balak kelepelerine ait yaklak 0.7 cm. lik, girinti eklinde drtgen yuvalar mevcuttur. Omuz zerinde demir soket ve bunun iine geirilmi tuntan bir perin bulunmaktadr. Omuzda geni uca doru daralan bir forma sahiptir. Yuvarlak (kr) uludur. nceltilmi iki azl, her iki yzde de omuzda balayp uca kadar devam eden keskin omurgaldr.

43

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : : :

19 Kl Namlu Paras Demir-Tun 4.1.IIA2. Van/Altntepe Nekropol YY. Fen-Edebiyat. Fak. Arkeoloji Blm laboratuvar ___ ___ TAN. KM. 26.22. 19 15 Mevcut uzunluk:21.5 cm., Namlu genilii: 3.0 cm. ___

Bu gn Bulunduu Ye : Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : : :

Tanm : Tek para demirden namlu parasdr. Kabzas tmyle, namlusu ksmen eksiktir. nce, uzun yapl, dz kenarl, uca doru daralan, sivri ulu bir forma sahiptir. Her iki yzde keskin omurgal olduu anlalmaktadr. 3

U ksmna bitiik durumda Kat. Ko. 4e (Kaz Env. No.: 26.26.) ait namlu ucu bulunmaktadr.

44

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: :

20 Kl Namlusu Paras

: Demir : 4.1.IA2. : Van/Altntepe Nekropol Ed. Fak. Laboratuar

Bu gn Bulunduu Yer : stanbul niversitesi, Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ Van/Altntepe Kazsndan 20 16 Genilik : 3.0 cm. : ___

: TAN KM.21.2

: Mevcut uzunluk : 25.3 cm.,

Tanm : Tek para demirden yaplm namlu parasdr. Kabzas ve namlunun u ksm eksiktir. ki azldr. Her iki yzde de yksek ve keskin birer omurga bulunmaktadr.

45

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 21 : Kl : : : Demir-Tun 4.1.IB. Bilinmiyor. Van Mzesi

Bu gn Bulunduu Yer:

: 14.32.75. : Satn alma : : : ___ 17-18 Uzunluk : 48.0 cm., Namlu genilii : 2.5 cm. : ___ : 21

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Uzun dikdrtgen kabzann kenarlar kalnlatrlp tun erit ile erevelendirilmitir. Kabza kakma yuval (flanl)dr. Ortasnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. st ksmnda ilevi tam anlalamayan kntl tun bir kelepe mevcuttur. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde 1.0 cm. kalnlnda , iki yandan omuzu kavrayan tun kelepeler bulunmaktadr. kisi kabza sap biri de balak zerinde adet perin delii mevcuttur. Kakma elemanlar dmtr. Sivri knt eklindeki tepeliin bal eksiktir. Dk omuzlu namlu, kavisli, iki azl, omurgal ve sivri uludur.

46

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : :

22 Kl Demir- Tun-Gm 4.1.IIA. Bilinmiyor Van Mzesi 73.7.37. Satn alma ___ 19-20 Mev. namlu gen. : 3.0 cm.

Bu gn Bulunduu Yer:

: 22 : Mevcut uzunluk : 18.2 cm., : ___

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Byk oranda krk olan sap dikdrtgen formludur. Tuntan, 1.0 cm. kalnlndaki drt ayr levhann, sapn iki yzne perinlenmesiyle ereve oluturulmutur. Kabza kaplamaldr. Ortasnda sivri bir kavrama knts bulunan kabzann kenarlar ince bir gm erit ile erevelenmitir. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde ortas ak ve iki yandan omuzu kavrayan, 1.0 cm. kalnlnda tun kelepeler yer almaktadr. Kaplama elemanlar dmtr. Dk omuzlu namlunun ancak 9 cm.lik blm mevcuttur.

47

Katalog No Eserin Ad Eserin Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 23 : Kl : : : Demir-Tun 4.1.IIA. Van-Van-Kalecik Nekropol YY. Fen-Edebiyat Fak. Arkeoloji Blm laboratuar

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: ___ : ___ : : : : Ka.10.4/04.25. 23 21 Uzunluk : 70.0 cm., namlu gen.: 3.5 cm.

: ___

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Sap dikdrtgen formludur. Tuntan, 1.0 cm. kalnlndaki drt ayr levhann, sapn iki yzne perinlenmesiyle ereve oluturulmutur. Kabza kakma yuval (flanl)dr. Ortasnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde, ortas ak ve iki yandan omuzu kavrayan, 1.0 cm. kalnlnda tun kelepeler yer almaktadr. Kabza sap zerinde bir, balak zerinde iki adet perin vardr. Dk omuzlu namlu, ince-uzun yapl, paralel kenarl ve sivri uludur. Her iki yzde birer omurga bulunmaktadr. Kabza sap ve omuzlar zerinde ahap kaplama izleri, namlu zerinde de ahap kn kaplamasnn izleri mevcuttur.

48

Katalog No Eserin Ad Eserin Cinsi Tip No Buluntu Yeri : :

24 Kl Kabzas Demir-Tun 4. 1.IIA. Van/Altntepe Nekropol YY. Fen-Edebiyat Fak. Arkeoloji Blm laboratuar ___ ___ TAN. KM. 26.25. 24 : 22 Mevcut uzunluk : 11.6 cm., Genilik: 2.6 cm. ___

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

Tanm : Namlusu eksik olup, sadece balak ksm da olmayan kabza mevcuttur. Sap dikdrtgen yapldr. Tuntan, 1.0 cm. kalnlndaki drt ayr levhann sapn iki yzne perinlenmesiyle ereve oluturulmutur. Ortasnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. Kaplama elemanlar dmtr. Sap zerinde iki adet demir perin ivisi yer almaktadr. Tepelii sivri knt eklindedir, bal eksiktir.

49

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 25 : Kl Kabzas : : : Demir-Tun 4. 1.IIA. Van/Altntepe Nekropol YY. Fen-Edebiyat Fak. Arkeoloji Blm laboratuvar

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: ___ : ___ : : : : TAN. KM. 21.1. 25 23 Mevcut uzunluk : 13 cm., Kabza genilii: 3.0 cm. : ___

Tanm : Namlusu tmyle krk olup, sadece kabza mevcuttur. Uzun drtgen yapldr. Tuntan, 1.0 cm. kalnlndaki drt ayr levhann sapn iki yzne perinlenmesiyle ereve oluturulmutur. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde, her iki yandan omuzu kavrayan, ortas ak, yaklak 1.0 cm. kalnlnda tun kelepeler bulunmaktadr. Sapn uzants halinde, knt eklindeki tepeliin bal eksiktir. Kakma elemanlar dmtr.

50

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : :

26 Kl Demir-Tun 4. 1.IIA Bilinmiyor Van Mzesi 10.15.96. Satn alma ___ 24-24 Namlu genilii : 3.8 cm.

Bu gn Bulunduu Yer:

: 26 : Mevcut uzunluk : 72.5 cm., : ___

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Sap ince-uzun dikdrtgen formludur. Tuntan ve demirden 0.5 cm kalnlnda tun levhalarn atlamal olarak st ste perinlenmesiyle kabza oluturulmutur. Ortasnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. Kaplama elemanlarn tutturmaya yarayan iki adet perin izi vardr. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde 1.0 cm. kalnlnda, iki yandan omuzu kavrayan tun kelepeler bulunmaktadr. Kabza sap zerinde bir, balak zerinde iki adet demir perin ivisi bulunmaktadr. gen yapl tepelik tuntan, konik formlu bir bala sahiptir. Dk omuzlu namlu, inceltilmi iki azl, fazla keskin olmayan omurgal ve sivri uludur. Namlu zerinde kna ait ahap kalntlar grlebilmektedir.

51

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : : : : :

27 Kl Demir-Tun 4.1.IIB. Habibua-Baskil/Elaz Elaz Mzesi 82.2.3. Habibua Kazsndan Hbu 82.II 27 26-27 Uzunluu73.0 cm., Namlu genilii :4 cm. Ik, Res. 25-26.

Bu gn Bulunduu Yer

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Atkl kabza erevesi, balakla birlikte tek para olarak, yaklak 0.5 cm. kalnlnda tuntan dklmtr. zeri balk kl eklinde entik bezelidir. Kabza, ereveye alttan ste doru giydirilerek oturtulmutur. Sap dar ve dikdrtgenimsi yapldr. Ortasnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde, yaklak 1.0 cm. kalnlnda, iki yandan omuzu kavrayan, ortas ak tun kelepeler bulunmaktadr. Kabzann ahap, kemik veya fildiinden bir malzeme ile kaplandn gsteren, biri sap, ikisi balak zerinde adet perin ivisi mevcuttur. Kakma elemanlar dmtr. gen knt eklindeki tepeliin bal eksiktir. Dk omuzlu namlu katlanm vaziyette ve iki paradr; inceltilmi iki azl, omurgal ve sivri uludur.

52

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : :

28 Kl Demir-Tun 4.1.IIB. Bilinmiyor 87.7. Satn alma 28 28-30 Namlu genilii : 3.5 cm.

Bu gn Bulunduu Yer : stanbul Arkeoloji Mzeleri

: ___

: Uzunluk :65.0 cm., : zdem (Yay. Haz..), 224.

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Atkl kabza erevesi, balakla birlikte tek para olarak, yaklak 0.5 cm. kalnlnda tuntan dklmtr. Kabza, bu ereveye alttan ste doru giydirilerek oturtulmutur. Dikdrtgen formlu sapn ortasnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde, yaklak 1.0 cm. kalnlnda, iki yandan omuzu kavrayan, aras ak tun kelepeler bulunmaktadr. Kabzann tm yzeyini kaplayan ahap, kemik veya fildii kaplamalar dmtr. Ancak sapn st yars zerinde bir adet demir perin ivisi bulunmaktadr. Tepelii gen knt halindedir; bal eksiktir. Katlanm durumdaki namlu, dk omuzlu, uca doru daralan ince-uzun formlu, inceltilmi iki azl, keskin omurgal ve sivri uludur.

53

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : : : : :

29 Kl Demir-Tun 4.1.IIB. Bilinmiyor stanbul Arkeoloji Mzeleri 87.6. Satn alma ___ 29 31-33 Uzunluk :61.5 cm., Namlu genilii : 3 cm. zdem (Yay. Haz.), 224.

Bu gn Bulunduu Yer:

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Atkl kabza erevesi, balakla birlikte tek para olarak, yaklak 0.5 cm. kalnlnda tuntan dklmtr. Kabza, bu ereveye alttan ste doru giydirilerek oturtulmutur. erevenin bir kenar tmyle dierinin ise yars krktr. Dikdrtgen formlu sapn ortasnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde, yaklak 1.0 cm. kalnlnda, iki yandan omuzu kavrayan, ortas yar dairesel atkl tun kelepeler bulunmaktadr. Kabzann tm yzeyini kaplayan, ahap, kemik veya fildii kaplamalar dmtr. Ancak ikisi kabza sap, ikisi de balak zerinde olmak zere demirden drt adet perin ivisi bulunmaktadr. gen tepeliin bal eksiktir. Katlanm durumdaki namlu, dk omuzlu, uca doru daralan, ince-uzun formlu, inceltilmi iki azl, keskin omurgal ve sivri uludur.

54

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : : :

30 Kl Demir-Tun 4.1.IIB. Karmir-Blur (Oda 13)/Ermenistan ___ ___ 30 ___ Bernatt-Watson, Res.: 14; Kossack, Res.: 32/5.

Bu gn Bulunduu Yer:

: ___

: Uzunluk: 72 cm., namlu gen.: 4.5 cm.

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Kabzann st yars eksiktir. Ancak balakla birlikte yaklak 0.5 cm. kalnlnda tuntan dklm ereveli olduu anlalmaktadr. Kabza, bu ereveye alttan ste doru giydirilerek oturtulmutur. Dikdrtgen yapl sapn orta ksmnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde tun kelepeler yer almaktadr. Kaplama elemanlar dmtr. Dk omuzlu namlu uzun yapl, paralel kenarl, inceltilmi iki azl ve yass omurgaldr. Ucunda omurgal, u ksm d bkey yapl ve kapal tun kn pabucu bulunmaktadr.

55

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : :

31 Kl 4.1.IIB. Dmanisi/ Orta Grcistan 6-33/7 ___ 31 ___ Namlu gen.: 3.1 cm.

: Demir-Tun

Bu gn Bulunduu Yer: Staatlisches Museum Georgiens

: ___

: Mevcut uzunluk: 11.7 cm., : Picchelauri, Kat. No: 947, Lev.:61/947.

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Kabzann tepelii eksiktir (?). Kabza erevesi, kelepesiz balakla birlikte tek para halinde tuntan dklmtr. Kabza, bu ereveye alttan ste doru giydirilerek oturtulmutur. ereve kabza sapnn alt ve st blmnde birer dz atkyla, bala ise orta ksmda yarm dairesel atkyla balantldr. Hem dikdrtgen kabza sap, hem de balak zerinde birer perin bulunmaktadr. Hafife keli omuzlara sahip namlunun sadece balaa yakn ksm mevcut, byk bir blm eksiktir.

56

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar :

: : : : : : : : : : :

32 Kl Demir 4.1.IIB. Bilinmiyor Van Mzesi Envantersiz Bilinmiyor ___ 32 34 Uzunluk : 51 cm., genilik : 3.8 cm. ___

Bu gn Bulunduu Yer:

Tanm: Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Kabza, st ksm geni, omuza doru daralan, dbkey kenarl, uzun dikdrtgen yapldr. Tepelii eksiktir. Muhtemelen namlu sapna giydirilmi olan tun kabza erevesi tmyle yerinden kp dmtr. Biri sap zerinde ikisi de omuz ksmnda olmak zere adet demir perin ivisi bulunmaktadr. U ksmndan katlanm, dk omuzlu namlu omuzda geni uca doru daralan, yayvan omurgal bir forma sahiptir.

57

Katalog No Eserin Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar :

: 33 : Ksa Kl : : Demir-Tun 4.1.IIB. Bilinmiyor. Erzurum Mzesi 28.92. Satn alma ___ 33 35-36 Uzunluk : 33.5 cm., Namlu genilii . 2.8 cm. : ___

Bu gn Bulunduu Yer: : : : : : :

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Atkl kabza erevesi, balakla birlikte tek para olarak, yaklak 0.5 cm. kalnlnda tuntan dklmtr. Demir sap bu ereveye alttan ste doru giydirilerek oturtulmutur. Dikdrtgen formlu sapn ortasnda sivri bir kavrama knts bulunmaktadr. Kabzann kaidesini oluturan balak zerinde, yaklak 1.0 cm. kalnlnda, iki yandan omuzu kavrayan, ortas ak tun kelepeler bulunmaktadr. Kabzann tm yzeyini kaplayan ahap, kemik veya fildii kaplamalar dmtr. Ancak sapn st yars zerinde, birisi tuntan yarm kre balkl drt adet, omuzda ise tun ereveler zerinde iki adet demir perin ivisi bulunmaktadr. Tepelik ksm yoktur. Yksek omuzlu namlu omuzda geni, uca doru daralarak sivrilen gen forma sahiptir. nceltilmi iki azl, keskin omurgal ve sivri uludur.

58

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

34 Ksa Kl Namlusu

: Demir : 4.1.IIB. : : : : : Bilinmiyor 55.176.74. Msadere 34 37 Genilik :4.3 cm. : ___

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Uzunluk : 28.8 cm.,

Tanm : Kabzasyla birlikte demirden yaplmtr. Kabzann drtgen yapl ksa bir blm mevcuttur. Sap zerinde bir adet perin izi mevcuttur. Dk omuzlu namlu, omuzda geni uca doru daralan gen formludur. nceltilmi iki azl, keskin omurgal ve ksmen krk sivri uludur.

59

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

35 Ksa Kl Namlusu

: Demir : 4.1.IIB. : : : : : Bilinmiyor Envantersiz Bilinmiyor 35 38 Genilik : 3.0 cm. : ___

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Mevcut uzunluk : 22.2 cm.,

Tanm : Demirden yaplmtr. Kabzas tmyle, omuz blm ise ksmen krktr. Uca doru daralan gen formlu, inceltilmi iki azl, omurgal ve sivri uludur.

60

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : : :

36 Kl Demir-Tun 4.1.IIIA. Van/Altntepe Nekropol stanbul niversitesi, Ed. Fak. Laboratuar ___ ___ TAN. KM. 5.1. 39-41 Uzunluu : 55 cm., namlu genilii : 3.5 cm. Kn uzunluu : 11 cm., kn genilii :3.6 cm. Turul-Baaran, Res. 1-8.

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : :

: 36

Tanm: Kabzasyla birlikte demirden yaplmtr. Kabza sap ince-uzun dikdrtgen formludur. Tun levhalarn sapn iki yzne perinlenmesiyle ereve oluturulmutur. Ortas kavrama kntl kabza sapnn st yars kakma yuval (flanl), alt ise iki yandan yarm silindirik biimli eklentilerin perinlenmesiyle oluturulmu makara formludur. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde iki yandan omuzu kavrayan 1.0 cm. kalnlnda, ortas ak tun kelepeler yer almaktadr. Kabza sap ve balak zerinde olmas gereken kakma elemanlar dmtr. Ancak balak zerinde bir adet tun balkl perin mevcuttur. Sapn uzants olan drtgenimsi tepeliin bal eksiktir. Dk omuzlu namlu katlanm olup, iki paradr. Omuzda geni, uca doru ksmen daralmaktadr. ki azl ve yayvan omurgal namlu zerinde, kna ait olan ahap paralar ve iki kenarda V formlu demir kenarlklar yer almaktadr. Ucunda, omurgal tun kn pabucu mevcuttur. Restore edilmitir.

61

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar :

: : : : : : : : : : :

37 Kl Demir-Tun 4.1.IIIA. Bilinmiyor stanbul Arkeoloji Mzeleri 78.54. Satn alma ___ 37 42-43 Uzunluk : 65 cm., Namlu genilii : 3.8 cm. zdem (Yay. Haz.), 225.

Bu gn Bulunduu Yer:

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Kabza donanmnn tm paralar tuntan, ayr ayr dklm ve namlu sap zerinde perinlerle birletirilmitir. nce orta ksm kavrama kntl, 1.0 cm. kalnlndaki drt ayr tun levha, sapn iki yzne perinlenmi, daha sonra kabza alt yarsna yar silindirik yapl iki ayr para eklenerek, makara blm oluturulmutur. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde, 1.0 cm. kalnlnda, iki yandan omuzu kavrayan, ortas ak tun kelepeler yer almaktadr. Kabza sap ve balak zerindeki kakma elemanlar dmtr. Ancak bir adet, tuntan yarm kresel balkl perin ivisi yerinde durmaktadr. Tepelii ste doru kademeli olarak daralan drtgen knt eklinde olup, bal eksiktir. Dk omuzlu namlu katlanm vaziyettedir. Omuz ksmnda geni, uca doru daralarak sivrilen bir forma sahiptir. nceltilmi iki azl, omurgal ve sivri uludur.

62

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : :

38 Kl Demir-Tun 4.1.IIIA. Bilinmiyor Van Mzesi Envantersiz Bilinmiyor ___ 44 Namlu genilii : 4.0 cm.

Bu gn Bulunduu Yer:

: 38 : Mevcut uzunluk : 30.5 cm., : ___

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Kabza donanmnn tm paralar tuntan, ayr ayr dklm ve namlu sap zerinde perinlerle birletirilmitir. nce orta ksm kavrama kntl, 1.0 cm. kalnlndaki drt ayr tun levha, sapn iki yzne perinlenmi, daha sonra kabza alt yarsna yar silindirik yapl iki ayr para eklenerek, makara blm oluturulmutur. Kabza kaidesini oluturan balak zerinde, 1.0 cm. kalnlnda, iki yandan omuzu kavrayan, ortas ak tun kelepeler yer almaktadr. Kabza ve balak zerindeki kakma elemanlar dmtr. Dk omuzlu namlunun yarsna yakn ksm krktr. Omuzda geni, uca doru daralan bir yapya sahiptir. Her iki yzde de omurga izi grlmektedir.

63

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : : : : :

39 Kl Kabzas Demir-Tun 4.1.IIIB. Bilinmiyor Van Mzesi Envantersiz Bilinmiyor ___ 39 45 Mevcut uzunluk: 11.5 cm., Kabza genilii : 2.3 cm. ___

Bu gn Bulunduu Ye :

Tanm : Namlusu tmyle krk olup, sadece kabzas mevcuttur. Kabza donanm, kavrama knts ilevini de gren, orta ksmdaki silmeli atks ile birlikte tuntan, iki para halinde dklm ve sapn iki tarafna oturtulmutur. Balak byk oranda krktr. Kaplama elemanlar dm olup, yalnzca iki adet tun perin ivisi kalmtr. Tepelii uca doru daralan genimsi yapldr, bal eksiktir.

64

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : :

40 Kl Demir-Tun 4.1.IIIB. Van /Altntepe Nekropol Envantersiz ren yeri bekisi tarafndan

Bu gn Bulunduu Yer: Van Mzesi

: ___ : 40 : 46 Namlu genilii . 4 cm. : Belli-Konyar; 2003a; Res. 25, 51, iz. 38:3. 4 : Mevcut uzunluu : 24.0 cm.,

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm iki para halinde dklerek kabzann her iki yzne oturtulmutur. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st yars kakma yuval, alt ise makara formludur. Kabza kaidesini oluturan kakma yuval balak zerinde, ortas yar dairesel balantl, omuzu iki yandan kavrayan, 1.0 cm. kalnlnda tun kelepe yer almaktadr. Kabza sap ve balaktaki kakma elemanlar dmtr. Yalnzca birer adet perin yerinde durmaktadr. Tepelii uca doru daralan genimsi yapldr, bal eksiktir. Yars krk olan, dk omuzlu namlu iki azl ve keskin omurgaldr. Restore edilmitir.

Yazarlar tarafndan yanllkla Ernis/Evditepeye mal edilen kl gerekte Van-Altntepe Nekropol ren yeri bekisi Kasm Atrak tarafndan nekropol yaknlarnda, yzeyde bulunmu ve stanbul niversitesi, Ed. Fak., Van Blgesi Tarih ve Arkeoloji Aratrma Merkezine getirilmitir. Bu durum dnemin Aratrma Merkezi Mdr ve Van/Altntepe Kazs bilimsel bakan Veli Sevin tarafndan da dorulanmaktadr. Sz konusu kl V. Sevin, Son Tun/Erken Demir a Van Blgesi Kronolojisi, Kkeni Aranan Bir Devlet: Urartu, Belleten LXVIII, 252, 2005, 361de tanmlanan Ernis-Evditepede ele geen maden buluntular arasnda da grlmemektedir.

65

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Bu gn Bulunduu Yer Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : :

41 Kl Demir-Tun 4.1.IIIC1. Bilinmiyor Elaz Mzesi

: : : : : : :

76.12.37. Satn alma ___ 41 47 Uzunluk : 62.0 cm., Namlu genilii :3.2 cm. ___

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm sap zerine tek para olarak dklmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st yars kakma yuval, alt ise makara formludur. Kabza kaidesini oluturan kakma yuval balak zerinde, ortas ak ve iki yandan omuzu kavrayan, 1.0 cm. kalnlnda tun kelepeler yer almaktadr. Her iki yzde olmas gereken kakma elemanlar bu gn mevcut deildir. Ancak kabza sap zerinde bir, balakta iki adet demir perin ivisi bulunmaktadr. Tepelii uca doru daralan genimsi knt eklinde olup, bal eksiktir. Dk omuzlu namlu, omuzda geni, uca doru daralarak sivrilen bir forma sahiptir. nceltilmi iki azl, keskin omurgal ve sivri uludur.

66

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yer

: 42 : Kl : : Demir-Tun 4.1.IIIC1. : Patnos-Ar Van Mzesi : 13.6.78. : Msadere : : : ___ 48 Uzunluk : 59.0 cm., namlu genilii : 3.0 cm. : 42

Bu gn Bulunduu Ye : Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: ___

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm sap zerine tek para olarak dklmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st yars kakma yuval, alt ise yaklak 2.0 cm. apnda makara formludur. Kabza kaidesini oluturan kakma yuval balak zerinde, ortas ak ve iki yandan omuzu kavrayan, 1.0 cm. kalnlnda tun kelepeler yer almaktadr. Her iki yzde olmas gereken kakma elemanlar bu gn mevcut deildir. Ancak bunlar tutan kabza sapnda bir, balak zerinde tun balkl iki adet demir perin ivisi bulunmaktadr. genimsi yapl tepelik, disk eklinde, tuntan bala sahiptir. Dk omuzlu namlu, omuzda geni, uca doru daralar formlu ve inceltilmi iki azldr. Ucu krktr. Her iki yznde de birer omurga bulunmaktadr.

67

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 43 : Kl : : : Demir-Tun 4.1.IIIC1. Bilinmiyor Van Mzesi

Bu gn Bulunduu Yer:

: 14.136.99. : Msadere : : : ___ 49-50 Mevcut uzunluk :24.5 cm., Namlu genilii : 3.7 cm. : ___ : 43

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm sap zerine tek para olarak dklmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st yars kakma yuval, alt ise yaklak 2.0 cm. apnda makara formludur. Kabza kaidesini oluturan kakma yuval balak zerinde, ortas ak ve iki yandan omuzu kavrayan, 1.0 cm. kalnlnda tun kelepeler yer almaktadr. Her iki yzde olmas gereken kakma elemanlar bu gn mevcut deildir. Ancak bunlar tutan kabza sapnda bir adet demir perin ivisi, balak zerinde biri yar kresel tun balkl iki adet demir perin ivisi bulunmaktadr. Tepelii uzun, dikdrtgen knt eklindedir; bal eksiktir. Yarsna yakn bir blm eksik olan namlu, dk omuzlu, omuzda geni, uca doru daralan bir yapya sahiptir. ki azldr. ki yznde de keskin birer omurga bulunmaktadr.

68

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 44 : Kl : : : Demir-Tun 4.1.IIIC1. Bilinmiyor Van Mzesi

Bu gn Bulunduu Yer:

: Envantersiz : Bilinmiyor : : : ___ 51 Mevcut uzunluk : 17.0 cm., namlu genilii : 3.7 cm. : ___ : 44

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm sap zerine tek para olarak dklmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st yars kakma yuval, alt ise, yaklak 2.0 cm. apnda makara formludur. Kabza kaidesini oluturan kakma yuval balak zerinde, ortas ak ve iki yandan omuzu kavrayan, 1.0 cm. kalnlnda tun kelepeler yer almaktadr. Her iki yzde olmas gereken kakma elemanlar bu gn mevcut deildir. Ancak kabza sapnda tuntan, yar kresel balkl bir adet demir perin ivisi, balak zerinde biri tun balkl iki adet demir perin ivisi bulunmaktadr. Tepelii uzun, dikdrtgen knt eklindedir; bal eksiktir. Namlu, dk omuzlu, iki azl ve omurgaldr. Byk bir blm eksik olup, yalnzca 5.0 cm.lik bir ksm mevcuttur.

69

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar :

: :

45 Kl 4.1.IIIC1.

: Demir-Tun : : : : : : Musi-yeri - Grcistan ___ ___ 45 ___ Martirosyan 1964, 226, Res. 86; Kossack, Res. 32/3.

Bu gn Bulunduu Yer :

: ___

: ___

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm sap zerine tek para olarak dklmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st yars kakma yuval, alt ise makara formludur. Kabza kaidesini oluturan kakma yuval balak zerinde, ortas dz atk balantl, iki yandan omuzu kavrayan, tun kelepeler yer almaktadr. Balakta, kakma elemanlarn tutan adet perin yer almaktadr. Tepelii gen kntl olup, yar kresel balkldr. Dk omuzlu namlu uzun yapl, omuzda geni uca doru daralan formlu ve iki azldr. U ksm eksiktir.

70

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : :

46 Kl 4.1.IIIC1. Karmir-Blur-Ermenistan ___ ___ 46 52 Piotrovski 1955, Res. 32; Piotrovski 1969; Res.87; Kossack, Res. 32/1.

: Demir-Tun

: ___

: Uzunluk 73.0 cm., namlu gen. 4.8 cm.

Tanm : kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm sap zerine tek para olarak dklmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st yars kakma yuval, alt ise makara formludur. Kabza kaidesini oluturan kakma yuval balak zerinde, ortas ak ve iki yandan omuzu kavrayan, tun kelepeler yer almaktadr. Her iki yzde olmas gereken kakma elemanlar bu gn mevcut deildir. Sap zerinde bir, omuz zerin ise iki adet yar kresel balkl perin yer almaktadr. Dikdrtgen knt eklindeki tepeliin ucunda yar kresel formlu balk bulunmaktadr. Dk omuzlu namlu ince-uzun yapl, paralel kenarl, inceltilmi iki azl ve sivri uludur. Keskin omurgaldr.

71

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar :

: :

47 Kl 4.1.IIIC1.

: Demir-Tun : : : : : Karmir-Blur-Ermenistan ___ Karmir-Blur kazsndan ___ 53 Namlu genilii: 3.8 cm. : Piotrovski 1970, Res. 51.

Bu gn Bulunduu Yer : Ermenistan Devlet Tarih Mzesi

: ___

: Uzunluk 73.0 cm,

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm sap zerine tek para olarak dklmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st yars kakma yuval, alt ise makara formludur. Kabza kaidesini oluturan kakma yuval balak zerinde, ortas ak ve iki yandan omuzu kavrayan, tun kelepeler yer almaktadr. Her iki yzde olmas gereken kakma elemanlar bu gn mevcut deildir. Kabza sap zerin iki perin yer almaktadr. Dikdrtgen knt eklindeki tepeliin ucunda yar kresel formlu balk bulunmaktadr. Dk omuzlu namlu ince-uzun yapl, paralel kenarl, inceltilmi iki azl ve sivri uludur. Keskin omurgaldr. Tepelii ksa, genimsi knt eklindedir; bal eksiktir. Dk omuzlu namlu ince-uzun yapl, paralel kenarl, inceltilmi iki azl ve sivri uludur. Keskin omurgaldr. Klla birlikte, omurgal tun kn pabucu bulunmutur.

72

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar :

: :

48 Kl 4.1.IIIC1.

: Demir-Tun : : : : : Karmir-Blur-Ermenistan ___ Karmir-Blur kazsndan ___ 54 Namlu genilii: 4.4 cm. : Piotrovski 1970, Res. 52.

Bu gn Bulunduu Yer : Ermenistan Devlet Tarih Mzesi

: ___

: Uzunluk: 65.0 cm.,

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm sap zerine tek para olarak dklmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st yars kakma yuval, alt ise makara formludur. Kabza kaidesini oluturan, kakma yuval balak zerinde ortas ak ve iki yandan omuzu kavrayan, tun kelepeler yer almaktadr. Balakta kakma elemann tutan tek perin grnmektedir. Disk eklinde tepelie sahiptir. Yksek omuzlu namlu, ince-uzun yapl, paralel kenarl, inceltilmi iki azl ve sivri uludur.

73

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 49 : Kl : : : Demir-Tun 4.1.IIIC1. Samtavro, Mccheta, (Mezar no:55-121in yolu) 5Dou Grcistan

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : ___ : ___ : : : ___ ___ Mevcut uz.: 14 cm, namlu gen.:3.1 cm. : 47

: Picchelauri, Kat. No.: 944, 50, Lev.: 61/944. Abramisvili 2001, Lev.:1/99.

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm sap zerine tek para olarak dklmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st yars kakma yuval, alt ise makara formludur. Kabza kaidesini oluturan, kakma yuval balak zerinde ortas ak ve iki yandan omuzu kavrayan, tun kelepeler yer almaktadr. Kabza zerindeki kakma elemanlar dmtr; ancak bir adet perin mevcuttur. gen knt eklindeki tepeliin ucunda ortas konik, yar kresel yapl balk bulunmaktadr. Dk omuzlu namlunun ok kk bir blm mevcuttur.

Pichelauri 1997de buluntu yeri mezar no 55 olarak kaytl iken, Abramishvili 2003te mezar 121in yolu ifadesi gemektedir.

74

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 50 : Kl : : : Demir-Tun 4.1.IIIC1. Samtavro, Mccheta, (Mezar no: 112)Dou Grcistan ___

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: ___ : ___ : : : ___ ___ Mevcut uzunluk: 13.4 cm, Namlu genilii: 2.9 cm. : Picchelauri, Kat. No.: 945, 50, Lev.: 61/945. Abramisvili 2003; Lev.: 1/98. : 48

Tanm : kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm sap zerine tek para olarak dklmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st yars kakma yuval, alt ise makara formludur. Kabza kaidesini oluturan, kakma yuval balak zerinde ortas ak ve iki yandan omuzu kavrayan, tun kelepeler yer almaktadr. Kabza zerindeki kakma elemanlar dmtr; ancak bir adet perin mevcuttur. Drtgen knt eklindeki tepelik, ortas konik yapl, yar kresel bala sahiptir. Dk omuzlu namlunun ok kk bir blm mevcuttur.

75

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 51 : Kl : : : Demir-Tun 4.1.IIIC1. Samtavro, Mccheta (Mezar no: 79)Dou Grcistan ___

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: ___ : ___ : : : ___ ___ Mevcut uz.: 11.5 cm, Namlu gen.: 2.9 cm. : Picchelauri, Kat. No.: 946, 50, Lev.: 61/946. Abramisvili 2003; Lev.1/97. : 49

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm sap zerine tek para olarak dklmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st yars kakma yuval, alt ise makara formludur. Kakma yuvasnn yars ve tepelii eksiktir. Kabza kaidesini oluturan, kakma yuval balak zerinde ortas yar dairesel atk balantl tun kelepeler yer almaktadr. Kabza zerindeki kakma elemanlar dmtr; ancak balak zerinde iki adet perin bulunmaktadr. Yksek omuzlu namlunun ok kk bir blm mevcuttur.

76

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 52 : Kl : : : Demir-Tun 4.1.IIIC1. Van/Altntepe Nekropol st.n.Ed.Fak.Laboratuvar

Bu gn Bulunduu Yer:

: ___ : ___ : : : TAN. Yzey 2. ___ Mevcut uzunluk : 17.0 cm., Mev. namlu genilii :2.0 cm. : ___ : 50

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm sap zerine tek para olarak dklmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st yars kakma yuval, alt ise makara formludur. Kabza kaidesini oluturan, kakma yuval balak zerinde ortas ak tun kelepeler yer almaktadr. Her iki yzde olmas gereken kaplama elemanlar bu gn mevcut deildir. Kabza ve balak ksmnda, kakma elemann tutan tun balkl birer perin bulunmaktadr. Dikdrtgen knt eklinde ksa bir tepelie sahiptir; bal eksiktir. Dk omuzlu namlunun az kenarlar ve ucu krk olup sadece 7 cm.lik bir blm kalmtr.

77

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : :

: 53 : Kl Demir 4.1.IIIC1. Bilinmiyor. Van Mzesi

Bu gn Bulunduu Yer:

: 2.2.80. : Satn alma : : : ___ 55-56 Uzunluk : 53.5 cm., Namlu genilii : 3.0 cm. : ___ : 51

Tanm : Tmyle demirden yaplmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st blm derin kakma yuval, alt ise makara formludur. Kabza kaidesini oluturan, kakma yuval balak zerinde ortas ak, zerleri yivli, omuzu iki yandan kavrayan demir kelepeler yer almaktadr. Her iki yzde olmas gereken kakma elemanlar bu gn mevcut deildir. Kakmalar perinlerle deil sktrma suretiyle yerletirilmitir. nce-uzun, drtgen knt eklindeki tepeliin ucunda konik yapl bir balk mevcuttur. Dk omuzlu namlu, omuzda geni, uca doru daralan gen formludur. nceltilmi iki azl ve sivri uludur. Her iki yznde de keskin birer omurga bulunmaktadr.

78

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: :

54 Kl

: Demir-Tun : 4.1.IIIC2. : Nazargora(Chaschuriida-Kartli)-Grcistan

Bu gn Bulunduu Yer : ___ Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ ___ 52 57 Namlu genilii : 3.4 cm. : Gambaschidze ve bk.(Yay. Haz.), 405, Kat. No.:369.; Ramishvili; 168, Lev. VII: 984.

: ___

: Uzunluk: 65.9 cm.,

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm sap zerine tek para olarak dklmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st blm kakma yuval, alt ise drtgen prizmatik yapldr. Kabza kaidesini oluturan, kakma yuval balak zerinde ortas ak tun kelepeler yer almaktadr. Balak zerinde fildii kakma paralar mevcuttur. gen knt eklindeki tepelii konik yapl bala sahiptir. Dk omuzlu namlu, ince-uzun formlu, paralel kenarl, inceltilmi iki azl, sivri ulu ve keskin omurgaldr. Knyla birlikte bulunmutur.

79

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : : :

55 Kl Demir-Tun 4.1.IIIC2. Samtavro, Mccheta (Mezar 123)Dou Grcistan ___ ___ ___ ___ 53 ___ Mevcut uzunluk: 66 cm., Namlu gen.: 3.3 cm Kossack, Res. 32/2.;) Abramishvili 2003; Lev.:1/117.

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : :

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm sap zerine tek para olarak dklmtr. Ortasndaki sivri kavrama kntsyla iki blme ayrlan kabza sapnn st blm kakma yuval, alt ise drtgen prizmatik yapldr. Kabza kaidesini oluturan, kakma yuval balak zerinde ortas ak tun kelepeler yer almaktadr. gen knt eklindeki tepelii konik yapl bala sahiptir. Dk omuzlu namlu ince-uzun yapl, paralel kenarl, inceltilmi iki azl ve keskin omurgaldr; ucu eksiktir.

80

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 56 : : : : Kl Namlusu Demir 4.1.IIIC2. Bilinmiyor Van Mzesi

Bu gn Bulunduu Yer :

: 58.57.74. : Msadere : : : : : ___ 54 58 Uzunluk :64 cm., Genilik : 3.8 cm. ___

Tanm : Demirden yaplmtr. Muhtemelen tek para dkm tekniinde olan kabzas krlmtr. Sap zerinde bir adet perin izi mevcuttur. Namlu omuzlarndan biri keli dieri yuvarlak yapldr. Omuzda geni, uca doru daralarak sivrilen gen formlu namlu, inceltilmi iki azl ve sivri uludur.

81

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : :

57 Kl Namlu Paras Demir Erivan Kolumbariumu Erivan-Ermenistan

: 4.1.IIIC2.

Bu gn Bulunduu Yer : ___ Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ ___ 55 ___ Namlu genilii : 5.8 cm.(?) : Esajan ve bk., Lev. X/1; Biscione, 121, iz.: 7/1. (izim)

: ___

: Mevcut uzunluk: 58.0 cm.(?),

Tanm : Demirden yaplmtr. Kabzas ve namlunun st yars yoktur. Mevcut olan ksm paraldr. Uzun yapl, dz kenarl, iki azl ve sivri uludur. Birbirine paralel omurga (kan oluu)ya sahiptir. Namluyla birlikte omurgal bir kn bulunmutur.

82

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : :

58 Demir-Tun 4.1.IVA. Bilinmiyor Van Mzesi 73.7.38. Satn alma ___ 59 mevcut namlu genilii : 2.5 cm.

: Kl

Bu gn Bulunduu Yer:

: 56 : Mevcut uzunluk : 14.6 cm., : ___

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Kabzann balaktan yukars eksiktir. Kabza donanm sap zerine tek tarafl tun levha halinde dklmtr. Dier yzde demir kabza zerine dorudan kaplama eleman oturtulmu olmaldr (?). Kakma yuval balak zerinde, iki yandan omuzu kavrayan, 1.0 cm. kalnlnda tun kelepeler yer almaktadr. Kakma elemanlar dmtr, ancak iki adet perin izi mevcuttur. Dk omuzlu namlu byk oranda krktr.

83

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : :

59 Kl 4.1.IVB. Burmageit Ky-Tunceli 85.1.5. Msadere 57 60 Namlu genilii . 5.0 cm.

: Demir-Tun

Bu gn Bulunduu Yer : Elaz Mzesi

: ___

: Mevcut uzunluk : 32.0 cm., : Yldrm 1989, ekil 1.

Tanm: Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Kabza donanm, sap zerine, tun levha halinde tek para dkm tekniiyle yaplmtr. Uzun dikdrtgen sap kenarlkldr. Orta ksmnda sivri bir kavrama knts mevcuttur. Dz balak zerinde her iki kenardan omuzu kavrayan yaklak 0.5 cm. kalnlnda ortas ak kelepeler yer almaktadr. Kabzann kaplama paralar dm olup, ikisi kabza sap, ikisi de balakta olmak zere drt adet demir perin ivisi yer almaktadr. nce-uzun, drtgen knt eklindeki tepeliin ucunda konik yapl tun bir balk mevcuttur. Dk omuzlu namlunun yarya yakn ksm krktr. Omuzda geni, uca doru ksmen daralan yapda ve inceltilmi iki azldr. Her iki yznde de balak aklnda balayan keskin birer omurga bulunmaktadr.

84

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 60 : Kl : : : Demir-Tun-Fildii 4.1.IVC. Bilinmiyor Van Mzesi

Bu gn Bulunduu Yer:

: 14.137.99 : Msadere : : : ___ 61-62 Mevcut uzunluk : 29.5 cm., Namlu genilii : 3.2 cm. : ___ : 58

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Tun kabza donanm, kabza sap zerine dz levha halinde, balak zerine kakma yuval olarak tek para dklmtr. Sap, ince-uzun dikdrtgen formludur. Ortasnda sivri bir kavrama knts mevcuttur. Balak zerinde, iki yandan omuzu kavrayan, 1.0 cm. kalnlnda tun kelepeler yer almaktadr. Sap zerindeki kaplama elemanlar dmtr. Balak zerinde ise fildii kakma elamannn paralar yer almaktadr. Kabza sap ve balak zerinde ikier adet, yar kresel balkl perin bulunmaktadr. Birinin bal dm olan perinler tuntan olup, silindirik demir soketler iine aklm vaziyettedir. Balak kelepeleri arasnda balayp fildii kakma iinde de devam eden yar dairesel bir girinti mevcuttur. zeri, perinle tutturulmu tun levha kapl gen knt eklindeki tepelik, tuntan yar kresel bir bala sahiptir. Dk omuzlu namlu, uca doru daralan formludur. nceltilmi iki azl ve fazla keskin olmayan omurgaldr. Yarsna yakn bir blm eksiktir.

85

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar Bu gn Bulunduu Yer

: 61 : Kl Namlusu : : : Demir-Tun 4.1.V. Bilinmiyor Van Mzesi : 58.6.74. : Msadere : : : ___ 63-64 Namlu uzunluu: 40 cm., Namlu genilii : 5.8 cm. : ___ : 59-60

Tanm : Kabzas eksik olan klcn namlusu demirden yaplmtr. Uzun dikdrtgen yapl, dk omuzlu namlu, krk olan u ksmna doru ok az daralan, paralel kenarl forma sahiptir. nceltilmi iki azl ve omurgaszdr. Omuz zerinde kabzay ya da kaplama elemanlarn tutmaya yarayan iki perin izi grlmektedir. Kat. No: 121de kaytl knn iinde bulunmutur.

86

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : :

62 Knl Kl Demir 4.1.V. Samtavro, Mccheta (Mezar 243) -Dou Grcistan ___ ___ ___ ___ 61 ___ ___ Lordkipanidse, 79-80. iz..: 39/19.; Abramishvili 2003; Lev.: 1/69

Bu gn BulunduuYer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : : :

Tanm : Tmyle demirden yaplmtr. Sap dzgn olmayan kenarlara sahip, ksa dikdrtgenimsi yapldr. Namlunun omuz kenarlar i bkey yapldr ve zerinde iki perin delii bulunmaktadr. Kn iinde kalm olan namlu gvdesinin, uca doru daralan, gen yapya sahip olduu anlalmaktadr. Kn Kat. No. 129da kaytldr.

87

Katalog No Ad Eserin Cinsi Tip No Buluntu Yeri Bu gn Bulunduu Yer Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar :

: : : : : : : : : : :

63 Knl Kl Demir 4.1.V. Samtavro,Mccheta (Mezar 293) -Dou Grcistan ___ ___ ___ ___ 62 ___ ___ Lordkipanidse, 79-80, Res.: 39/20.; Picchelauri, Kat. No.: 948, 50, Lev. 61/948.; Abramishvili 2003; Lev. 1/68.

Tanm : Tmyle demirden (?) yaplmtr. Kabza sap dz kenarl, dikdrtgen formludur; kavrama kntlar ve balak yoktur. Kabza kaidesini oluturan balak dz yapldr. kisi sap, ikisi de balak zerinde drt perin yer almaktadr. Ksa drtgen knt eklindeki tepelii yar kresel balkldr. Namlusu kn iinde kalmtr ancak paralel kenarl olduu anlalmaktadr. Kn Kat. No:113te kaytldr.

88

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 64 : Knl Kl Namlusu : : Demir-Tun 4.1.V. Bilinmiyor Van Mzesi : Envantersiz : Bilinmiyor : ___ 65 Namlu uzunluu : 47.5 cm, Namlu genilii : 5.8 cm. : ___ : 63

Bu gn Bulunduu Yer

Tanm : Kabzas krk olan klcn namlusu demirden, kn tuntan yaplmtr. Yuvarlak omuzlu namlu, omuzda geni, uca doru ksmen daralan, ift azl, geni ve kaln formludur. Oksitlenme nedeniyle knla birletii iin u ksm grlemiyor. Omuzda kabzay veya kaplamalar tutmaya yarayan iki perin yer almaktadr. Kn Kat. No:127de kaytldr.

89

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 65 : Kl : Demir 4.1.V. : Idr Nekropol (5. nokta)-Idr Grcistan Devlet Mzesi : ___ : Idr Nekropol kazsndan : : : : ___ 64 Uzunluk: 45 cm., Namlu gen.: 6.5 cm. Barnet, 187, iz.: 37/1 (izim)

Bu gn Bulunduu Yer:

: ___

Tanm : Tmyle demirden yaplmtr. Kabzas, tepesi d bkey yapl drtgen formludur. Namlu dz kenarl, inceltilmi iki azl, sivri ulu ve omurgaldr.

90

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

66 Kl Namlu Paras 4.1.V.

: Demir : : : : : Bilinmiyor Envantersiz Bilinmiyor 65 66 Genilik : 5.0 cm. : ___

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Mevcut uzunluk 32.5 cm.,

Tanm : Demirden yaplmtr. Namlunun bir blm ve kabzas krktr. Paralel kenarl, inceltilmi iki azl ve sivri uludur. Birbirine paralel omurgaya (kan oluu) sahiptir.

91

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : :

67 Kl Namlusu Demir 4.1.VI. Van/Altntepe Nekropol Arkeoloji Blm laboratuvar

Bu gn Bulunduu Yer : YY. Fen-Edebiyat Fak. Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ ___ 66 67 Mev. nam. gen.: 6.0 cm. : ___

: TAN.KM. 26.24.

: Mevcut uzunluu: 25.0 cm,.

Tanm : Demirden yaplmtr. Kabzas ve namlunun u ksm eksiktir. Az kenarlar krk olmakla beraber, iki azl ve omurgal olduu anlalmaktadr. ki paradr.

92

Katalog No Ad Cinsi Tip no Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : : : : :

68 Kl Demir 4.1.VIA. Burmageit Ky-Tunceli Elaz Mzesi 85.1.4 Msadere ____ 67 68 Uzunluk : 47.0 cm., namlu genilii 3.5 cm. Yldrm 1989, ekil 4.

Bu gn Bulunduu Yer:

Tanm: Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Kabza, i bkey formludur. Kenarlar hafif kalnlatrlm kakma yuval (flanl)dr. zerinde kaplama paralarn tutmaya yarayan adet perinin izi yer almaktadr. Namlu, uca doru sivrilen, hafif kavisli, srt ksm daha kaln, tek azl bir forma sahiptir.

93

Katalog No Ad Cinsi Tip no Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 69 : Kl : : Demir-Tun Burmageit ky-Tunceli Elaz Mzesi : 4.1.VIB.

Bu gn Bulunduu Yer:

: 85.1.8. : Msadere : : : ____ 69 Uzunluk :46.0 cm., namlu genilii : 3.6 cm. : Yldrm 1989, ekil 5. : 68

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Kabzann tepe ksm yuvarlak, uzunca gvdesi i bkey, formludur. Kenarlar hafife kalnlatrlm kakma yuvaldr. zerinde ahap ve kemik benzeri kakma elemanlarn tutmaya yarayan yar kresel balkl adet tun perin yer almaktadr. Namlu, uca doru sivrilen, hafif kavisli, srt ksm daha kaln, tek azl bir forma sahiptir. ki para halindedir. Sivri ucu ok az eksiktir.

94

3.2. HANERLER :
Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri : : 70 : Haner : Demir 4.2.IA. Karmir-Blur (oda 10) -Ermenistan Bu gn BulunduuYer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : : : ___ ___ ___ ___ 69 ___ Uzunluk: 30.0 cm., namlu gen.: 4.6. cm. Barnett-Watson, 139., iz. 11.; Kossack, 150, iz. 32/7.

Tanm : Kabzasyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Kabza sap dikdrtgen yapl olup, hill formlu tepelie sahiptir. zerinde drt adet perin bulunmaktadr. Dk omuzlu, omzunda iki perin bulunan namlu, uca doru daralan gen formlu, iki azl, geni omurgal ve sivri uludur.

95

Katalog No Eserin Ad Eserin Cinsi Tip no Buluntu Yeri

: : : : :

71 Haner Demir 4.3.I. Van/Altntepe Nekropol YY. Fen-Edebiyat Fak. Arkeoloji Blm laboratuvar ___ ___ TAN. KM. 26.20. 70 Mevcut uzunluk : 22.8 cm, Namlu genilii. : 2.5 cm. ___

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : : :

Tanm : Demirden yaplmtr. Kabzann dikdrtgen formlu olduu anlalmaktadr. Namlu iki azl, dz kenarl, ve sivri uludur. Az kenarlar anm ve kt durumdadr.

96

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

72 Haner Namlu Paras

: Demir : 4.2.IA. : : : : : Van/Altntepe Nekropol ___ ___ 71 71 Genilik : 2.2 cm. : ___

Bu gn Bulunduu Yer : YY. Arkeoloji Blm Lab.

: TAN-KM 20.3.

: Mevcut uzunluk : 9.5 cm.,

Tanm : Demirden yaplmtr. Namlunun u ksma doru kk bir blmdr. Paralel kenarl, inceltilmi iki azl ve sivri uludur. Restore edilmitir.

97

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 73 : Haner : : : Demir 4.2.IB. Karmir-Blur/Ermenistan

Bu gn Bulunduu Yer: : ___ : ___ : : : ___ ___ Uzunluk: 28.8 cm. : 72

: Barnett-Watson, Res.: 11.

Tanm : Sapyla birlikte tak para demirden yaplmtr. Kabzal tiptedir. Hilal tepelikli ve uzun dikdrtgen sapldr. Sapn orta ksmn evreleyen kelepe benzeri bir bilezik bulunmaktadr. Tepelik zerinde , omuzda drt perin mevcuttur. Kaplamalar dmtr. Namlu gvdesi kavisli-kambur yapya sahip, tek azl ve yuvarlak (kr) uludur. Az kenar i bkey, srt d bkey yapldr.

98

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : :

74 Haner Demir Van/Altntepe Nekropol Arkeoloji Blm laburatuvar

: 4.2.II.

Bu gn Bulunduu Yer : YY. Fen-Edebiyat Fak. Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ ___ 73 72 Genilik : 4.1 cm. : Sevin ve bk., 430, iz. 7:11.

: TAN-KM 9.6.

: Uzunluk : 28.5 cm.,

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Kabzal tiptedir. Sap ibkey kenarldr. Kenarlar kalnlatrlm kakma yuvas (flan)ldr. Kakmalar dmtr. zerinde iki adet demir perin ivisi bulunmaktadr. Namlu gvdesi , kavisli-kambur yapya sahip, az kenar ince ve kabzaya uygun olarak hafif ibkey, srt ise kaln ve dbkeydir. Sivri uludur. Restore edilmitir.

99

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: :

75 Haner Namlusu

: Demir : 4.2.II. : Van/Altntepe Nekropol Arkeoloji Blm laboratuvar

Bu gn Bulunduu Yer : YY., Fen-Edebiyat Fak. Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ ___ 74 73 Genilik : 3.8 cm. : ___

: TAN-KM 20.10.

: Mevcut uzunluk : 14.7 cm.,

Tanm : Demirden yaplmtr. Namlunun u ksma doru yaklak yarsdr. Uca doru daralan gen formlu ve sivri uludur.

100

3.3. BIAKLAR :
Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri : : 76 Bak

: Demir : 4.3.I. : Van Kalesi Hy

Bu gn Bulunduu Yer : stanbul n., Ed. Fak., Van Blgesi Tarih ve Arkeoloji Ar. Merkezi Mze Envanter No : ___ Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ 75 ___ Tarhan-Sevin, 454, Res. 22/5. : ___

: Uzunluk : 19.0 cm., genilik :2.0 cm.

Tanm: Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Sap ince-uzun dikdrtgen formludur. zerinde adet demir perin ivisi mevcut olup, kaplamalar dmtr. Sap namlu geii dzdr. Tek azldr. Namlu drtgen yapl, srt kaln ve dz, az kenar ise keskinletirilmi d bkey yapldr. Ucu hafife yukar dnktr.

101

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

77 Bak

: Demir : 4.3.I. : : : : : Bilinmiyor Envantersiz Bilinmiyor 76 74 Genilik : 2.6 cm. : ___

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Uzunluk : 21.2 cm.,

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Sap ince-uzun dikdrtgen formludur. zerinde adet demir perin ivisi mevcut olup, kaplamalar dmtr. Tek azldr. Namlunun srt kaln ve dz, az kenar ise ince ve uca doru daralmaktadr. U ksm krktr.

102

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 78 : Bak : : : Demir 4.3.I. Toprakkale-Van Vorderasiatischen Museen zu Berlin Berlin/Almanya

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: ___ : ___ : : : ___ ___ Uzunluk: 16.0 cm, Namlu genilii : 2.2 cm. : Wartke 1990; Kat. No. 140, 108, Res.: 24e. : 77

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Sap uzun-dikdrtgen yapl olup, zerinde perin yer almaktadr. Kaplamalar dmtr. Namlu, sapndan daha dar yapldr. Tek azldr. Az kenar ince ve i bkey, srt daha kaln ve hafif d bkey yapldr. Namlunun uca doru yaklak yars krktr.

103

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : :

79 Bak Demir Burmageit Ky-Tunceli 85.1.7. Msadere 78 75 Genilik : 2.8 cm.

: 4.3.I

Bu gn Bulunduu Yer : Elaz Mzesi

: ___

: Uzunluk : 23.0 cm., : Yldrm 1989; ekil 6.

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Sap uzun, dikdrtgen formludur. zerinde iki adet demir perin ivisi mevcut olup, kaplamalar dmtr. Namlu, tek azl, srt kaln ve d bkey, az kenar ince ve dz yapldr. U ksm krktr.

104

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: :

80 Bak

: Demir : 4.3.I. : Van/Altntepe Nekropol Ed. Fak. Laboratuvar

Bu gn Bulunduu Yer : stanbul niversitesi, Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ ___ 79 76 Genilik : 1.2 cm. : ___

: TAN-KM 35.33.

: Uzunluk : 13.5 cm.,

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Sap uzun dikdrtgen yapl olup, zerinde bir adet demir perin ivisi bulunmaktadr. Kaplamalar dmtr. Sapn devam olan namlu tek azl, srt dz kenarl ve uca doru incelen yapldr. Az kenar ve u ksm krktr. Restore edilmitir.

105

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: :

81 Bak

: Demir : 4.3.I. : Van/Altntepe Nekropol Arkeoloji Blm laboratuvar

Bu gn Bulunduu Yer : YY. Fen-edebiyet Fak. Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ ___ 80 77 Genilik : 2.3 cm. : ___

: TAN-KM 7.12.

: Uzunluk : 23 cm.,

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Sap uzun dikdrtgen yapl olup, zerinde iki adet demir perin ivisi bulunmaktadr. Kaplamalar dmtr. Namlu, tek azl, uca doru sivrilen gen yapldr. Srt ksm hafif kaln, az kenar ise keskinletirilmitir. Sivri uludur. Restore edilmitir.

106

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : :

82 Bak sap Demir Van/Altntepe Nekropol Arkeoloji Blm laboratuvar

: 4.3.I.

Bu gn Bulunduu Yer : YY. Fen-edebiyat Fak. Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ ___ 81 78 Genilik : 3.0 cm. : ___

: TAN-KM 3.3.

: Mevcut uzunluk : 13.2 cm.,

Tanm : Demirden yaplmtr. Namlusu byk oranda krk olup, sadece sap blmdr. Uzun dikdrtgen yapldr. zerinde kaplama izleri ve iki adet perin bulunmaktadr. Kaplamalar dmtr.

107

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

83 Bak

: Demir : 4.3.IIA. : : : : : : Van-Y. Anzaf Kalesi 16.1.94. Y. Anzaf Kalesi Kazsndan 82 79 Belli 1996; 391. Res. 11, iz. 13.

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: YAK 94/02/50

: Uzunluk : 20.0 cm., genilik : 2.5 cm.

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Sap arka ksma doru genileyen, i bkey kenarl yapya sahiptir. zerinde kaplamay tutan bir adet perin izi bulunmakta ancak, kaplamalar dmtr. Namlu, kavisli-kambur formlu, tek azl ve yukar dnk uludur. Srt kaln ve d bkey, keskinletirilmi az kenar ise i bkey yapldr. Restore edilmitir.

108

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 84 : Bak : : : Demir 4.3.IIA. Bastam Kalesi-oda 5/ran ___

Bu gn Bulunduu Yer:

: ___ : ___ : : : ___ ___ ___ : 83

: Kleiss 1988, iz. 1/1.,Lev. 37/1

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Sap arka ksma doru genileyen, i bkey kenarl yapya sahiptir. zerinde bir adet perin (delii) mevcuttur. Kaplamalar dmtr. Namlu, kavisli-kambur formlu, tek azl ve yukar dnk uludur. Az kenar ince ve sapn devam olarak i bkey yapldr. Srt ksm ise kaln ve saptan sert ayla genileyen hafif d bkey yapldr.

109

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

85 Bak

: Demir : 4.3.IIA. : : : : : Noruntepe Hy-Elaz 73.16.99. Noruntepe Kazsndan 84 80 namlu gen.: 2.5 cm. : Hauptmann, Res.: 32/3.; Schmidt, 61, iz. lev. 54: 709, Re Lev.VII:709.

Bu gn Bulunduu Yer : Elaz Mzesi

: Nrt.73.-150b.

: Uzunluk: 19.7 cm.,

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Sap arka ksma doru genileyen, i bkey kenarl yapya sahiptir. Kaplamalar dmtr. Namlu tek azl, kavislikambur formludur. Srt daha kaln ve dz, az kenar ise ince ve i bkey yapldr. Restore edilmitir.

110

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 86 : Bak : : : Demir 4.3.IIA. Karmir-Blur-Oda 10/Ermenistan ___

Bu gn Bulunduu Yer:

: ___ : ___ : : : ___ ___ Uzunluk: 25.6 cm. : 85

: Barnett-Watson, iz. 11

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Sap, ince-uzun dikdrtgen formludur. zerinde be adet perin bulunmaktadr. Kaplamalar dmtr. Namlu tek azl, kavisli-kambur formludur. Srt kaln ve saptan sert ayla genileyen dz kenarldr. Az kenar ise ince ve sapn devam olarak i bkey yapldr. Yukar dnk sivri uludur.

111

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : :

87 Bak sap 4.3.IIA. Van/Altntepe Nekropol Ed. Fak. Laboratuar

: Demir

Bu gn Bulunduu Yer : stanbul niversitesi, Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ ___ 86 81 Genilik : 3.0 cm. : ___

: TAN-KM 3.7.

: Mevcut uzunluk : 13.2 cm.,

Tanm : Demirden yaplmtr. Namlusu byk oranda krktr. Sap, arka ksma doru genileyen, hafif i bkey kenarl, ince-uzun yapldr. Kaplamas dmtr. Sap zerinde adet perin izi bulunmaktadr. Kavisli-kambur formlu bak sap olduu anlalyor. Restore edilmitir.

112

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : :

88 Bak Sap 4.3.IIB. Bilinmiyor Envantersiz Bilinmiyor 87 82 ___

: Demir

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: .____

: Mevcut uzunluk : 14.5 cm., genilik : 3.8 cm.

Tanm : Demirden yaplmtr. Namlusu byk oranda eksiktir. Sap arkaya doru genileyen, ibkey kenarl, ince-uzun yapldr. zerinde iki adet demir perin ivisi bulunmaktadr. Kaplamas dmtr. Namlunun kalan ksmndan kavisli (kambur) formlu olduu anlalmaktadr.

113

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : :

89 Bak 4.3.IIB. Van/Altntepe Nekropol Arkeoloji Blm laboratuvar

: Demir

Bu gn Bulunduu Yer : YY. Fen-Edebiyat Fak., Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : ___ ___ 88 83 ___

: TAN-KM 2.9.

: Uzunluk : 13.5 cm., genilik : 2.3 cm.

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Sap ksa ve dz kenarl dikdrtgen formludur. zerinde iki adet demir perin ivisi bulunmaktadr. Kaplamalar dmtr. Namlu tek azl, omuzda geni, uca doru sivrilen, srt d bkey az kenar i bkey yapl, kavisli-kambur formdadr. Sivri uludur.Restore edilmitir.

114

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 90 : Bak : : : Demir 4.3.IIB. Toprakkale-Van Vorderasiatischen Museen zu Berlin, Berlin-Almanya

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: ___ : Toprakkale Kazsndan : : : ___ ___ Uzunluk. 12.5 cm, Namlu gen.: 2.2 cm. (?) : Wartke 1990; Kat. No. 134, 108, iz. 24b. : 89

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Ksa dikdrtgen sapldr. Namlu kavisli-kambur formludur. Tek azl ve hafif sivri uludur. Az kenar ince ve saptan itibaren i bkey, srt ise kaln ve d bkey yapldr.

115

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 91 : Bak : : : Demir 4.3.IIB. Toprakkala-Van Vorderasiatischen Museen zu Berlin, Berlin-Almanya

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar :

: Toprakkale Kazsndan : : : ___ ___ Uzunluk: 15.6 cm., namlu uz.: 10.5 cm., namlu gen:: 2.8 cm. : Wartke 1990; Kat. No.: 132, 108, iz. 24a, Lev. XXXIIIb. : 90

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. nce-uzun dikdrtgen sapldr. Namlu kavisli-kambur formludur. Tek azl ve yuvarlak (kr) uludur. Srt kaln ve d bkey, az kenar ise ince ve saptan itibaren i bkey, yapldr.

116

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 92 : Bak : : : Demir 4.3.IIC. Toprakkale-Van Vorderasiatischen Museen zu Berlin, Berlin-Almanya

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: ___ : Toprakkale Kazsndan : : : ___ ___ Uzunluk: 21.0 cm., Namlu uz.. 9.5 cm., namlu gen.: 2.0 cm. : Wartke 1990; Kat. No. 141, 108, iz. 24f., Lev. XXXIIId. : 91

Tanm : Sapyla birlikte tek para demirden yaplmtr. Sap olduka ince ve uzun,yapl, namlu kavisli-kambur formludur. Tek azldr. Srt kaln ve d bkey, az kenar ise ince ve saptan itibaren i bkey, yapldr. Ucu krktr (?).

117

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : : :

93 Bak Demir 4.3.IIIA. Kayaldere-Varto/Mu 273. Kayaldere Kazsndan 92 84 ___

Bu gn Bulunduu Yer : Erzurum Mzesi

: KD.65.(13)

: Uzunluk : 17.5 cm., genilik . 2 cm.

Tanm : Tek para demirden yaplmtr. Sap demiri uca doru daralan, ince-uzun dikdrtgen formludur. zerinde bir adet demir perin izi bulunmaktadr. Kaplamalar dmtr. Uzun drtgen formlu namlunun srt kaln ve hafif i bkey, az kenar ise ince ve d bkey yapldr. Ucu krktr.

118

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 94 : Bak : : : Demir 4.3.IIIA. Erivan Kolumbariumu /Ermenistan ___

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: ___ : ___ : : : ___ ___ Mevcut uzunluk: 8.0 cm., Namlu gen.: 1.9 cm. : Esajan ve bk., Lev. X/10.; Biscione, 121, iz. 7/10. : 93

Tanm : Tek para demirden yaplmtr. Sap demiri uca doru daralan, dikdrtgen formludur. Kaplamalar dmtr. Namlu srt hafif i bkey yapl, az kenar ise ve d bkey yapldr. Namlu omuzda geni, uca doru daralan formludur ancak, u ksmna doru yaklak yars eksiktir.

119

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 95 : Bak : : : Demir 4.3.IIIA. Idr Melekli Nekropol/Idr Grcistan Devlet Mzesi

Bu gn Bulunduu Yer:

: ___ : Idr Melekli Nekropol Kazsndan : : : ___ ___ Mevcut uzunluk: 10.5 cm., Namlu gen.:2.2 cm. : Barnett, 186, Res. 38/6. (izim) : 94

Tanm : Tek para demirden yaplmtr. Sap demiri ksa gen yapl, namlu uzun dikdrtgen formludur. Namlu srt dz, az kenar ise d bkey yapldr. Uca doru yars eksiktir.

120

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 96 : Bak : : : Demir 4.3.IIIA. Idr Melekli Nekropol/Idr Grcistan Devlet Mzesi

Bu gn Bulunduu Yer:

: ___ : Idr Melekli Nekropol Kazsndan : : : ___ ___ Mevcut uzunluk: 11.2 cm., Namlu gen.: 2.2 cm. : Barnett, 186, Re: 38/7. (izim) : 95

Tanm : Tek para demirden yaplmtr. Sap demiri ksa drtgen yapl, namlu uzun dikdrtgen formludur. Namlu srt dz, az kenar ise d bkey yapldr. U ksm eksiktir.

121

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 97 : Bak : : : Demir 4.3.IIIA. Idr Melekli Nekropol/Idr Grcistan Devlet Mzesi

Bu gn Bulunduu Yer:

: ___ : Idr Melekli Nekropol Kazsndan : : : ___ ___ Mevcut uzunluk : 14.5 cm., Namlu genilii : 2.2 cm. : Barnett 1963; 186, Res.: 38/8. : 96

Tanm : Tek para demirden yaplmtr. Sap demiri ksa, arkaya doru daralan genimsi yapl, namlu uzun drtgen formludur. Srt ksm kaln ve dz, az kenar ise ince ve hafif d bkey yapldr. Sivri uludur.

122

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 98 : Bak : : : Demir 4.3.IIIA. Van-Van-Kalecik Nekropol YY. Fen-Edebiyat Fak. Arkeoloji Blm laboratuvar

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: ___ : ___ : : : : Ka. 10.15/04.36. 97 85 Uzunluk : 15.8 cm., Namlu genilii.: 2.2 cm. : ___

Tanm : Tek para demirden yaplmtr. Sap demiri ksa genimsi yapldr. zerinde bir adet demir perin bulunmaktadr. Namlu srt i bkey yapl, az kenar ise d bkey yapldr. Sivri uludur.

123

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 99 : Bak : : : Demir 4.3.IIIB. Toprakkale-Van Vorderasiatischen Museen zu Berlin, Berlin-Almanya

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: ___ : Toprakkale Kazsndan : : : ___ ___ Uzunluk. 15.0 cm., Namlu genilii : 2.5 cm. : Wartke 1990; Kat. No.: 138, 108, Res.: 24d. : 98

Tanm : Tek para demirden yaplmtr. Sap demiri, ince-uzun dikdrtgen yapl, namlusu hafif kavislidir. Namlunun uca doru yars krktr. Saptan namluya geite kaln, balak benzeri bir korkuluk bulunmaktadr. Az kenar ince ve i bkey, srt kaln ve d bkey yapldr. U ksm krktr.

124

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 100 : Bak : : : Demir 4.3.IIIB. Toprakkale-Van Vorderasiatischen museen zu Berlin, Berlin-Almanya

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: ___ : Toprakkale Kazsndan : : : ___ ___ Uzunluk : 20.1 cm., Namlu genilii : 1.8 cm. : Wartke 1990; Kat. No. 143, 108, Res.. 24h. : 99

Tanm : Tek para demirden dvme tekniiyle yaplmtr. Sap demiri ince-uzun dikdrtgen yapl, namlu uca doru ksmen daralan hafif kavisli yapdadr. Srt ksm kaln ve d bkey, az kenar ince ve hafif i bkey yapldr. ki paradr.

125

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : : :

101 Bak Demir 4.3.IIIC. Van/Altntepe Nekropol Arkeoloji Blm laboratuvar

Bu gn Bulunduu Yer : YY. Fen-Edebiyat Fak., Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ ___ 100 86 Genilik : 1.8 cm. : ___

: TAN-KM 2.5.

: Mevcut uzunluk : 12.3 cm.,

Tanm : Tek para demirden yaplmtr. Sap demiri ksa drtgen yapldr. Omuz ksmnda bir adet demir perin izi mevcuttur. Namlu srt d bkey, az kenar i bkey yapl, hafif kavisli forma sahiptir. U ksm yuvarlak (kr)yapldr. Restore edilmitir.

126

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : : :

102 Bak Demir 4.3.IIIC. Van-Kalecik Nekropol YY. Fen-Edebiyat Fak., Arkeoloji Blm laboratuvar ___ ___ Ka.10.18/04.39. 101 87 Uzunluk : 13.0 cm., genilik: 1.8 cm. ___

Bu gn Bulunduu Yer : Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : : :

Tanm : Tek para emirden yaplmtr. Sap demiri ince ve ksa, arkaya doru daralan genimsi yapldr. Namlu srt kaln ve d bkey, az kenar ince ve i bkey yapl, hafif kavisli forma sahiptir. U ksm yuvarlak (kr) ve yukar dnktr.

127

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : : :

103 Bak Demir 4.3.IIIC. Van-Kalecik Nekropol Arkeoloji Blm laboratuvar

Bu gn Bulunduu Yer : YY. Fen-Edebiyat Fak., Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ ___ 102 88 Genilik .1.9 cm. : ___

: Ka.10.17/04.38.

: Uzunluk : 12.3 cm.,

Tanm : Tek para demirden yaplmtr. nce ve ksa sap demiri, arkaya doru daralan genimsi yapldr. Ahap v.b. sap kaplamas dmtr, ancak kalntlar grlmektedir. Namlu srt kaln ve d bkey, az kenar inceltilmi ve i bkey yapl, hafif kavisli forma sahiptir. Ucu hafif yuvarlak (kr)yapl ve yukar dnktr.

128

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 104 : Bak : : : Demir 4.3.IIIC. Toprakkale-Van Vorderasiatischen Museen zu Berlin Berlin-Almanya

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: ___ : Toprakkale Kazsndan : : : ___ ___ Uzunluk: 16.7 cm, namlu gen.: 3.2 cm. : 103

: Wartke 1990; Kat. No. 146, 109, Res. 24 l.

Tanm : Tek para demirden yaplmtr. Sap demiri uca doru daralan genimsi yapldr. Namlusu dikdrtgen formludur. Omuz zerinde bir adet perin bulunmaktadr. Az kenar ince, srt ise kaln yapldr. Yuvarlak (kr) uludur.

129

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : :

105 Bak Demir 4.3.IIIC. Patnos/Ar ___ Emanet 104 89 Genilik .2.5 cm.

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Uzunluk : 15.6 cm., : ___

Tanm : Tek para demirden yaplmtr. ince ve ksa sap demiri, arkaya doru daralan genimsi yapldr. zerinde ahap kaplama izleri ve bir adet perin delii mevcuttur. ki para halindeki namlunun srt kaln ve d bkey, az kenar ise ince ve i bkey yapldr. Hafif kavisli forma sahiptir. U ksm ok az krk olup, yukar dnktr.

130

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : :

106 Bak 4.3.IV. Bilinmiyor Envantersiz Bilinmiyor 105 90 Namlu genilii : 2.9 cm.

: Demir

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Uzunluk : 26.3 cm, : ___

Tanm : Tek para demirden yaplmtr. Sap uzun dikdrtgen yapldr. zeri yanlamasna kabartma yivli, yuvarlak kesitli, oval yapl asma halkasna sahiptir. Kavisli namlunun, srt kaln ve d bkey, az kenar ince ve i bkeydir. Ucu hafif krktr.

131

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : : :

107 Bak Demir 4.3.V. Van-Kalecik Nekropol Arkeoloji Blm laboratuvar

Bu gn Bulunduu Yer : YY. Fen-Edebiyat Fak., Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ ___ 106 91 Genilik 3.0 cm. : ___

: Ka.10.14/04.35.

: Uzunluk :16.0 cm.,

Tanm:x Tek para demirden yaplmtr. Sap ksa drtgen yapldr. Namlunun srt kaln ve d bkey, az kenar ince ve i bkey yapldr. Yuvarlak (kr) uludur. Yay eklinde, tam kavisli bir forma sahiptir.

132

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : :

108 Demir 4.3. Van/Altntepe Nekropol stanbul niversitesi, Ed. Fak. Laboratuar ___ ___ TAN-TM 3.8. 92 Mevcut uzunluk : 13.6 cm., Genilik : 2.0 cm.

: Bak Namlusu

Bu gn Bulunduu Yer Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : :

: 107

: ___

Tanm : Demirden yaplmtr. Sap krktr. Namlu, uca doru incelen gen formludur. Srt kaln, az kenar ince yapldr. Sivri uludur. Restore edilmitir.

133

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: 109 : Bak Namlusu : : Demir 4.3. Kayaldere-Varto/Mu Erzurum Mzesi

Bu gn Bulunduu Yer:

: 322 : Kayaldere Kazsndan : : : ___ 93 Mevcut uzunluk : 13.5 cm., Genilik . 2.8 cm. : ___ : 108

Tanm : Demirden yaplmtr. Sap ksm krktr. Namlu omuz ksmnda geni, uca doru daralmaktadr. Srt kaln ve hafif d bkey, az kenar ise ince ve i bkey yapldr. Uca doru kavisli olarak daralmaktadr. Yukar dnk yuvarlak (kr) uludur.

134

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : : :

110 Bak Namlusu Demir 4.3. Van-Kalecik Nekropol YY. Fen-Edebiyat Fak., Arkeoloji Blm Laboratuar ___ ___ Ka.10.16/04.37. 109 Mevcut uzunluk : 11.3 cm., Genilik . 2.5 cm. ___

Bu gn Bulunduu Yer : Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : :

: 94

Tanm : Demirden yaplmtr. Sap ksm eksiktir.. Omuza yakn adet perin ivisi bulunmaktadr. Ortasndan krk ve iki paradr. Srt dz, az kenar hafif ibkey yapda, uca doru sivrilen genimsi formludur. Yukar dnk yuvarlak (kr) uludur.

135

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: 111 : Bak Namlusu : : Demir 4.3. Van-Kalecik Nekropol YY. Fen-Edebiyat Fak., Arkeoloji blm Laboratuar

Bu gn Bulunduu Yer: Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: ___ : ___ : : : Ka.11.8/04.46. 95 Mevcut uzunluk: 10.0 cm., genilik: 2.2 cm. : 110

: ___

Tanm : Demirden yaplmtr. Sap ve namlunun ucu eksiktir. Namlu omuz ksmnda geni, uca doru daralmaktadr. Srt kaln ve d bkey, az kenar ise ince ve i bkeydir.

136

3.4. KINLAR :
Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri : : 112 Kn

: Demir : 4.4.I. : Van-Kalecik Nekropol (Mezar 10)-Van

Bu gn Bulunduu Yer : YY. Fen-Edebiyat Fak., Arkeoloji Blm laboratuvar Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri : : : : ___ ___ 111 96 Mevcut uzunluk: 50.0 cm. genilik: 3,5 cm-3.2. cm. Yaynlar : ___

: Ka. 10.5/04.26.

: Pabu uzunluu: 10.5 cm.,

Tanm : Demirden yaplmtr. Az kenarnda geni u ksma doru hafif daralmaktadr. Az kenarlar krk, ucu dz yapldr. nce bir demir levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle ekillendirilmitir. Her iki yzde de omurgaldr. Ahap kaplamalar rm olup, paralar halinde V yapl demir kenarlklar pabucun yannda ele gemitir. 6

Kat. No.: 23te kaytl klla ayn mezarda bulunmutur.

137

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : :

113 Kn Demir-Tun Nazargora (Mezar 319), (Chaschuri/Shida Kartli)-Grcistan

: 4.4.I.

Bu gn Bulunduu Yer : ___ Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : ___ ___ 112 97 Gambaschidze ve bk.. 405, Kat. No: 369.

: ___

: Uzunluk : 53.6 cm, Pabu genilii: 4.1 cm,

Tanm : U ksmdaki tun kn pabucu, orta blm de ahap kaplama ve bunlar tutan demir kenarlklar ile en st blmdeki kelepe ilevi gren tuntan geni yapl bilezik benzeri blmden olumaktadr. Kn pabucu tun levhann katlanarak uzun kenarlarn st ste bindirilmesiyle oluturulmutur. Uzun dikdrtgen yapl, u ksm d bkey hatl, omurgal forma sahiptir. V kesitli kenarlklardan biri tam dierinin yars krktr ve her iki yandan ahap kaplamalar kavramaktadrlar. Tun kelepe ile kn pabucu arasnda yer almaktadrlar. Knn ahap kaplamalar zerinde deri ve dokuma paralarna rastlanmtr.

138

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : : :

114 Kn Demir (?) 7 Samtavro, Mccheta-Dou Grcistan ___ ___ 113 ___ Lordkipanidse 1991; 79-80, iz. 39/20. Picchelauri 1997; Kat. No.: 948, 50, Lev.: 61/948 Abramishvili 2003; Lev. 1/68.

: 4.4.I.

Bu gn Bulunduu Yer : ___

: ___

: ___

Tanm . Klcn zerindedir. Namlunun her iki kenarnda kabza kaidesinden balayp kn pabucunun iine kadar uzanan kenarlklar ile u ksmdaki dikdrtgen kn pabucundan olumaktadr. Kn pabucu yass levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesiyle oluturulmutur. Ortas omurgal olup, u ksm krktr.

Abramishvili 2003, 25te verilen lestede 68 numarada, demir olduu belirtilmektedir. Ancak tepeliin ve knn yaps tun olduu izlenimi uyandrmaktadr.

139

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : :

115 Kn Pabucu Tun Bilinmiyor 8.106.78. Satn alma 114 98 genilik : 3.4-3.0 cm.

: 4.4.I.

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Uzunluk : 12 cm., : ___

Tanm : Tuntan yaplmtr. Az kenarnda geni u ksma doru ok az daralan, paralel kenarl, dikdrtgen formludur. Az kenar ve u ksm dz yapldr. Tun levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle ekillendirilmitir. Her iki yznde de keskin bir omurga bulunmaktadr. Gvde kenarlar daha yksek ve bombeli yapldr.

140

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : :

116 Kn Pabucu Tun Van/Altntepe Nekropol 9.34.98. Altntepe Nekropol Kazsndan 115 99 genilik : 2.9-2.4 cm.

: 4.4.I.

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: TAN.KM 6.6.

: Uzunluk : 10.8 cm., : ___

Tanm : Tuntan yaplmtr. Az kenarnda geni u ksma doru ok az daralan, paralel kenarl, dikdrtgen formludur. Az kenar ve ucu dz yapldr. Tun levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle ekillendirilmitir. Her iki yznde de keskin bir omurga bulunmaktadr. Gvde kenarlar daha yksek ve bombeli yapldr.

141

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : :

117 Kn Pabucu Tun Bilinmiyor (Van/Altntepe Nekropol ?)

: 4.4.I.

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : 14.141.99 Msadere 116 100 genilik : 3.0 cm-2.8 cm. : ___

: ___

: Uzunluk : 11.2 cm.,

Tanm : Tuntan yaplmtr. Az kenarnda geni u ksma doru ok az daralmaktadr. Az kenar dz yapldr. ki adet perin ivisi bulunmaktadr. Tun levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle ekillendirilmitir. Her iki yznde de keskin bir omurga bulunmaktadr. Gvde kenarlar daha yksek ve bombeli yapldr. st kenarnda asma halkasna ait perin paralar, u ksmnda ise demirden yaplm tka paras bulunmaktadr. Ksmen ezik ve deforme olmutur.

142

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: :

118 Kn Pabucu

: Tun : 4.4.I. : Yukar Anzaf Kalesi (Oda 11)-Van

Bu gn Bulunduu Yer : ___ Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : ___ ___ 117 101 Belli ve bk., 5-6, Res. 8-10.

: ___

: Uzunluk : 11.5 cm.

Tanm : Tuntan yaplmtr. Az kenarnda geni u ksma doru ok az daralmaktadr. Az kenar ve ucu dz yapldr. Tun levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle ekillendirilmitir. Her iki yznde de keskin bir omurga bulunmaktadr. Gvde kenarlar daha yksek ve bombeli yapldr. Bir yznde iki satrlk ivi yazs yer almaktadr: 1.dHal-di-i-e e--ri-i-e mI-pu--i-ni- (e) 2. ( m ) dSar5-ru-ri-e-hi-ni-e-u(t)-ni Tanr Haldiye, efendiye puini, Sarduri olu adad.

143

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: :

119 Kn Pabucu

: Tun : 4.4.I. : Bilinmiyor (Van/Altntepe Nekropol ?)

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : 14.140.99. Msadere 118 102 genilik : 3.1-2.8 cm. : ___

: ___

: Uzunluk : 9.7 cm.,

Tanm : Tuntan yaplmtr. Az kenarnda geni u ksma doru ok az daralan, paralel kenarl, dikdrtgen formludur. Az kenar ve u ksm dz yapldr. Tun levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle ekillendirilmitir. Her iki yznde de keskin bir omurga bulunmaktadr. Gvde kenarlar daha yksek ve bombeli yapldr.

144

Katalog No Eserin Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

120 Kn Pabucu

: Tun : 4.4.I. : : : : : Bilinmiyor 55.90.76(I) Satn alma 119 103 genilik : 3.2-2.8 cm. : ___

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Uzunluk : 12.0 cm.,

Tanm : Tuntan yaplmtr. Az kenarnda geni u ksma doru ok az daralan, paralel kenarl, dikdrtgen formludur. Az kenar ve u ksm dz yapldr. Tun levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle ekillendirilmitir. Her iki yznde de keskin bir omurga bulunmaktadr. Gvde kenarlar daha yksek ve bombeli yapldr.

145

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : :

121 Kn Pabucu Tun Bilinmiyor 55.90.76(II) Satn alma 120 104 genilik : 3.4-3.2 cm.

: 4.4.I.

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Uzunluk : 12.9 cm., : ___

Tanm : Tuntan yaplmtr. Az kenarnda geni u ksma doru ok az daralmaktadr. Az kenar ve ucu dz yapldr. Kaln bir tun levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle ekillendirilmitir. Her iki yznde de omurga bulunmaktadr. Gvde kenarlar daha yksek ve bombeli yapldr.

146

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri

: :

122 Kn

: Tun : 4.4.I. : : : : : Bilinmiyor 58.6.74. Msadere 121 105-106 Pabu uzunluu: 17.5 cm., Pabu gen.: 6.5 cm.-5.5 cm.

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Uzunluk: 39.0 cm.,

Yaynlar

___

Tanm : Kn pabucu, stte geni uca doru hafif daralan. paralel kenarl, dikdrtgen formludur. Alt ular kn pabucunun iine giren V yapl tun kenarlklarn st ularnn bir yznde dikdrtgen girintiler bulunmaktadr. Kn pabucu tun levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle oluturulmutur. Bir yznde adet omurga bulunmakta, dier yz ise dz yapldr. ki yan kenar daha yksek ve bombeli yapdadr. Omurgasz yzn st ksmnda ince tun telden yarm daire eklinde tama kay halkas bulunmaktadr. Ucu ak olup, iki perin yer almaktadr.

147

Katalog No Eserin Ad Eserin Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

123 Kn Pabucu

: Tun : 4.4.I. : : : : : Bilinmiyor Envantersiz (Etdlk 3) Bilinmiyor 122 107 genilik : 5.0 cm-4.3 cm. : ___

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Mevcut uzunluk : 10.5 cm.,

Tanm : Tuntan, dkm ve dvme tekniiyle yaplmtr. Az kenarlar krktr. inde demir namlu paras bulunmaktadr. Azda geni uca doru daralan dikdrtgen formludur. nce tun levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle ekillendirilmitir. Her iki yznn orta ksmnda da gvde boyunca, uzunlamasna drt adet silme bulunmaktadr. ki yan kenar gvde ortasna gre daha yksek ve bombeli yapdadr. U ksm dz kenarl ve aktr.

148

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: : : :

124 Kn Pabucu Tun Bilinmiyor (Van/Altntepe Nekropol ?)

: 4.4.II.

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi Mze Envanter No Mzeye Geli ekli az Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : : 14.139.99. Msadere ___ 123 108 genilik : 3.4-2.1 cm. : ___

: Uzunluk : 12.5 cm.,

Tanm : Tuntan yaplmtr. Az kenarnda geni u ksma doru iyice daralan, genimsi yapldr. Az kenar ve ucu dzdr. Az kenarlarndan biri krktr. Tun levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle ekillendirilmitir. Her iki yznde de keskin bir omurga bulunmaktadr. Gvde kenarlar daha yksek ve bombeli yapldr.

149

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

125 Kn Pabucu

: Tun : 4.4.II. : : : : : Bilinmiyor 8.105.78. Satn alma 124 109 genilik : 3.5-2.5 cm. : ___

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Uzunluk : 13.1 cm.,

Tanm : Tuntan yaplmtr. Az kenarnda geni u ksma doru iyice daralan, genimsi yapldr. Az kenar dz yapldr. Tun levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle ekillendirilmitir. Perin ivileri dt iin katlama yeri alm durumdadr. Alt sra halinde ikierli perin delikleri mevcuttur. U ksmdaki perin ivisi yerinde durmaktadr. Her iki yznde de omurga bulunmaktadr. Gvde kenarlar daha yksek ve bombeli yapldr. U ksmnda demir namlunun ucu veya baka bir demir malzeme paras bulunmaktadr.

150

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

126 Kn Pabucu

: Tun : 4.4.II. : : : : : Bilinmiyor 73.9.5. Satn alma 125 110 genilik : 3.1-2.3 cm. : ___

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Uzunluk : 9.7 cm.,

Tanm : Tuntan, tek para dkm tekniinde yaplmtr. Dier rneklere gre olduka kaln yapldr. Az ksmnda geni uca doru daralan genimsi forma sahiptir. Az kenar dz, u ksm ak ancak ie dnk ve yuvarlak hatldr. U ksmnda iki adet perin delii bulunmaktadr. Her iki yzde de omurgaldr.

151

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri

: :

127 Kn Pabucu

: Demir : 4.4.II. : Van/Altntepe Nekropol Edebiyat Fak. laboratuvar

Bu gn Bulunduu Yer : stanbul niversitesi Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar : : : : ___ ___ 126 111 genilik : 3.7-2.7 cm. : ___

: TAN.KM 26.15.

: Uzunluk : 11.9 cm.,

Tanm : Demirden yaplmtr. Az kenarnda geni u ksma doru daralan genimsi formludur. Her iki ucu da dzdr. Demir levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle ekillendirilmitir. Her iki yzde de keskin bir omurga bulunmaktadr. Restore edilmitir.

152

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : :

128 Kn Tun-Demir Bilinmiyor Envantersiz (Etdlk 1) Bilinmiyor 127 112 genilik : 6.0-4.5 cm.

: 4.4.II.

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Mevcut uzunluk : 25.0 cm., : ___

Tanm : Tuntan yaplmtr. Az kenarlar krk ve eksiktir. inde demir namla bulunmaktadr. Namlu kenarlarna bitiik vaziyette V formlu demir kenarlklar mevcuttur. Azda geni uca doru daralan genimsi formludur. Tun levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle ekillendirilmitir. Her iki yzde de drt adet silme bulunmaktadr. Knn iki yan kenar gvde ortasna gre daha yksek ve bombeli yapdadr. U ksm dz ve ak yapldr. ki adet perin mevcuttur.

153

Katalog No Ad Cinsi Tip No Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: :

129 Kn Pabucu

: Tun : 4.4.II. : : : : : Bilinmiyor Envantersiz (Etdlk 2) Bilinmiyor 128 113 genilik : 5.5 cm-4.0 cm. : ___

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Mevcut uzunluk : 15.5 cm.,

Tanm : Tuntan yaplmtr. Az kenarlar ve u ksm krktr. inde demir namlu paras bulunmaktadr. Azda geni uca doru daralan genimsi formludur. Kenarlklar namlu omzuna kadar uzanmaktadr. Pabu, tun levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle ekillendirilmitir. Bir yznn orta ksmnda gvde boyunca, uzunlamasna drt adet silme bulunmakta, dier yz ksmen tahrip olmutur. ki yan kenar gvde ortasna gre daha yksek ve bombeli yapdadr.

154

Katalog No Ad Cinsi Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : : :

130 Kn Samtavro, Mccheta-Dou Grcistan ___ ___ 129 ___ Lordkipanidse, iz.: 39/19.; Abramishvili 2003; Lev. 1/69.

: Demir (?)

Bu gn Bulunduu Yer : ___

: ___

: ___

Tanm : Namlu omuzlarnda balayp kn pabucu iine kadar devam eden kenarlklar ve kn pabucundan olumaktadr. Kn pabucu ste geni uca doru daralan genimsi yapldr. Az kenarnda yarm daire eklinde tama kay halkas bulunmaktadr.

155

Katalog No Eserin Ad Eserin Cinsi Buluntu Yeri Mze Envanter No Mzeye Geli ekli Kaz Envanter No izim No Resim No lleri Yaynlar

: : : : : : :

131 Kn Pabucu Bilinmiyor 2.2.80. Satn alma 130 114 genilik : 2.9-1.7 cm.

: Demir

Bu gn Bulunduu Yer : Van Mzesi

: ___

: Uzunluk : 20 cm., :

Tanm : Demirden yaplmtr. Az kenar geni, uca doru daralan, silindirik-genimsi formludur. Demir levhann katlanarak uzun kenarlarnn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle yaplmtr. Az kenarlar krk, u ksm ise enlemesine be yivli ve kapaldr.

156

4. TPOLOJ :
Bu almada zellikle konik ya da yar kresel tepelik, kavrama knts ve Urartuya zg kelepeli balak yapsyla Klasik Urartu Tipi denilebilecek kllar ile haner, bak ve knlar ayr ayr ele alnm ve her biri kendi iinde tiplere ayrlmtr. Bunlara Tunceli/Burmageit Mezarlarnda bulunmu nik iki kl eklenmitir. Urartu kl, haner ve baklarnn tipolojisi yaplrken ncelikli olarak kabza formlar dikkate alnmtr. Kabza formlar ayn, namlu yaplarnn ise farkl olduu durumlarda alt gruplandrmalara gidilmitir.

4.1. KILILAR :
I. TP : KABZASI FLANLI FT AIZLILAR:
Kabza ve namlu demirden, tek para dvme tekniiyle yaplmtr. Kabza kenarlar dvlp ykseltilerek kakma yuvalar (flan) oluturulmutur. Orta ksmnda sivri birer kavrama knts bulunur. Kabza kenarlarna, ince bir tun levha ile kaplanarak ereve geirilmitir. Balak ksmnda, kenar ereveleri ile kakma elemanlarn salamlatrmak amacyla iki yandan omuzu kavrayan, ortas ak kelepeler yer alr. Kabza sap ve balak zerinde yer alan kakma yuvalar, kabzann daha zengin grnm almas ve elin daha iyi kavrayabilmesini olanakl klmak iin kullanlan ahap, kemik, fildii v.b. abuk bozulabilen kakma elemanlarn yerine oturtabilme amacna yneliktir. Bu tip kabzalarda genellikle kakma elemanlarn daha da salamlatrmak iin kabza ve omuz zerinde deien saylarda perinlere yer verilir. Kabzann uzants olarak, dikdrtgen knt eklindeki tepelik, konik ya da yar kresel balkldr. Demir namlu dk omuzlu, inceltilmi iki azl ve sivri uludur. Her iki yzde, balak akl iinde balayp uca kadar devam eden keskin birer omurga bulunur. Namlu genilii 2.5 cm. ile 6.0 cm. arasnda deiir. IA TP : Bu tipte tun levha ereveler sadece yan yzleri kaplamaktadr. Levhann baz blmlerinde yer alan klipsler kakma yuvas iine katlanarak levhay kabzaya sabitlemektedir. IA1 Tipi: Kabza ayn olmakla birlikte, yaklak 5.0 cm. geniliindeki enli namlu yapsyla IA2 tipinden ayrlr. (Kat. No: 1-12, Res. No: 1-9, iz. No: 3-12). IA2 Tipi: Kabza tr ayn olmakla birlikte, balak zerinde yer alan yivler ve genilii 2.5- 3.5 cm. arasnda deien daha dar ve uzun yapl namlu formuyla IA1 tipinden ayrlr. (Kat. No:13-20, Res. No: 10-16, iz. No: 13-20). IB TP: Kabza kenarlklar zerindeki tun ereveler IIA tipine gre daha kaln ve kabzann tm kenarlarn kaplamaktadr. ki azl ve sivri ulu namlunun kavisli formuyla da IA rneklerinden ayrlr. (Kat. No: 21, Res. No: 17-18, iz. No: 21).

157

II. TP : KABZASI EREVEL FT AIZLILAR:

Kabza dzenlemeleri nceki tipten tmyle farkldr. Kabza kenarlarna yaklak 1.0 cm. geniliinde tuntan bir ereve oturtulmuur. Orta ksmnda sivri birer kavrama knts bulunur. Kabza zerinde ereveleri iki yandan kavrayan, ortas ak kelepeler, arka ksmnda, dikdrtgen knt halinde, ucu konik ya da yar kresel balkl tepelik yer alr. Kabza ve balak, kemik, fildii ve ahap benzeri elemanlarla kaplamaldr. Bunlar perinlerle tutturulmutur. Demir namlu, kabzayla birlikte tek para dvme tekniinde yaplmtr. Omuzda geni, uca doru daralr. nceltilmi iki azl ve sivri uludur. Genilii 3.0 cm. ile 4.0 cm. arasnda deien namlunun her iki yznde omurga yer alr. IIA TP: Kabza ereveleri, drt ayr tun levhann kabzann her iki tarafna oturtularak perinlerle tutturulmasyla oluturulmutur. Bazlarnn zeri ince bir gm (Kat. No: 22, Res. No: 19-20, iz. No: 22) kaplama ile kaplanmtr. ou rnek kaplamaszdr (Kat. No: 23-26, Res. No: 21-23, iz. No: 23-26). Bu tipin bir rneinde (Kat. No: 26, Res. No: 24-25, iz. No: 26) tun levhalarn zerine ayn yapda demirden bir levha daha oturtulmutur. Kaplama eridi kullanlmamtr. IIB TP: Bu alt tipte kabza ereveleri, stten her iki kenar birletiren atk ve balaklarla birlikte tuntan, tek para dkm tekniinde retilmi ve kabza ile omuzlar zerine giydirilmitir (Kat. No: 27-35, Res. No: 26-38, iz no: 27-35). Bir rnekte ise balan orta ksm yarm daire eklinde atk balantldr (Kat. No: 29).

III. TP : MAKARA KABZALI FT AIZLILAR:

Bu tip rneklerde, kabza sapnn ortasnda yer alan kavrama knts ile ikiye ayrlan kabzann st yars kenarlkl ve ahap, kemik veya fildii kaplamal ya da kakmal olurken, alt yars makara eklinde silindirik bir elemana sahiptir. Kabzann uzants eklindeki tepeliin ucunda konik ya da yar kresel balk bulunmaktadr. Kabza, omuzu her iki yandan kavrayan tun balak kelepeleri ile sonlanmaktadr. Balak aras bazen ak, bazen de yarm daire eklinde atk balantldr. nce-uzun demir namlu, dz kenarl inceltilmi iki azl ve sivri uludur. Ortasnda her iki yzde de keskin bir omurga yer alr. IIIA TP: Kabza yaps ana ablona uygundur. Ancak bu alt tipte kabza kenarlklar ayr ayr levhalar halinde dklm ve kabzann her iki yzne perinlerle tutturulmutur. Daha sonra, yine ayr ayr dklm yarm makara formlu iki eleman, kabza alt yarsnn iki yzne oturtulmutur. Makara biimli bu eklentiler bazen demir (Kat. No: 36, Res. No: 39-41, iz. No: 36.) bazen de tuntandr (Kat. No: 37-38, Res. No: 42-44, iz. No: 37-38). IIIB TP : Bu grupta kabza donanm tuntan, dkm tekniinde iki ayr para olarak retilmi ve kabzann her iki yzne oturtulmutur. rneklerden birinde silindirik ksm daha dar ve kavrama kntlar zerinde yer almaktadr. Bu blmn hem alt hem de st ksmnda kaplama levhalar bulunur (Kat. No: 39, Res. No: 45, iz. No: 39). Dier rneklerde ise kenarlklarla birlikte dklen makara blm sapn alt ksmndadr. st blmde yine kakma eleman bulunur (Kat. No: 40, Res. No: 46, iz. No: 40). IIIC TP: Kabza formu dier III. tip rneklerle ayndr. Ancak burada tun kabza donanm, kabza zerine tek para dkm tekniinde (Casting on) retilmitir. IIIC1 Tipi : Tek para dkm tekniinde retilmi bu kabza dzeninde, kabza sapnn alt yars makara formludur. (Kat. No: 41-53, Res. No: 47-56, iz. No: 41-

158

51). Kat. No: 53te kaytl rnek tmyle demirden, dvme tekniiyle yaplm olmas ynyle dierlerinden farkldr (Res. No.: 55-56, iz. No.: 51). IIIC2 Tipi : Genel dzenleme olarak IIIC1 ile ayndr. Ancak bu alt tipte kabza sapnn alt yars makara eklinde deil drtgen prizmatik bir yapya sahip oluuyla IIIC1 rneklerinden ayrlr (Kat. No. 54-55, Res. No: 57, iz. No: 52-53).

IV. TP : KABZASI DKM KAPLAMALI FT AIZLILAR:

Bu tipe giren rneklerde tun kabza donanm, demir kabza zerine balakla birlikte tek para olarak dklmtr. Orta ksmnda sivri bir kavrama knts, balak zerinde de kelepeler yer alr. Ancak bu tipte kabza dz yapldr. Hem kabza sap hem de omuzlar zerinde perinlerle tutturulmu kaplama ve/veya kakma elemanlar bulunmaktadr. Dier tiplerde olduu gibi, kabzann arka ucunda yar kresel balkl tepelik yer alr. Dk omuzlu namlu, omuzda geni uca doru daralan, inceltilmi iki azl ve omurgal forma sahiptir IVA TP : Bu alt tipte tun kabza donanm, levha halinde, kabzann sadece bir yz zerine dklmtr. Dier yzde demir kabza zerine dorudan kaplama eleman oturtulmutur (?). Omuzu kavrayan ortas ak balak kelepeleri ayrca dklmtr (Kat. No: 58, Res. No: 59, iz. No: 56). IVB TP : Bu grupta kabza zerine tek para dklen tun kabza donanm kenarlkl, bala ise dzdr. Kabzann her iki yz ve omuzlar tmyle kaplamaldr. Demir namlu biraz daha geni yapldr (Kat. No: 59, Res. No: 60, iz. No: 57). IVC TP : Tun kabza donanm demir kabza zerine sap ksmnda levha halinde, balak zerinde kakma yuval olarak tek para halinde dklmtr. Kabza zerinde perinlerle tutturulmu kaplama elemanlar yer alr. Namlu paralel kenarldr (Kat. No: 60, Res. No: 61-62, iz. No: 58).

V. TP : GEN NAMLULU FT AIZLILAR:

Katalogda mevcut rneklerden sadece birinde mevcut olan kabza, ya levha halinde dklm veya demir levha kaplamaldr. Kabza sap paralel kenarl, dz sonlanan balak ise hafif keli omuzlara sahiptir Kabza sap ve balakta kaplama elemanlarn tutan perinler yer alr (Kat. No: 63). Bu tipte demir namlu yaklak 6.0 cm. geniliinde, omuzda geni uca doru hafife daralan olduka geni yapldr. nceltilmi iki azl ve sivri uludur. Omurgasz, omurgal ve kan oluklu rnekleri bulunur (Kat. No: 61-67, Res. No: 63-67, iz. No: 59-66).

VI. TP : KABZASI FLANLI TEK AIZLILAR:

Kabza ve namlu tek para dvme tekniinde, demirden yaplmtr. Kabza kenarlar dvlerek kalnlatrlmak suretiyle ykseltilmi ve kakma yuvalar (flan) oluturulmutur. Kakma yuvalar, kabzann daha zengin grnm almas ve elin daha iyi kavrayabilmesini olanakl klmak iin kullanlan ahap v.b. kakma elemanlarn yerine oturtabilme amacna yneliktir. Kabza ve omuz zerinde deien saylarda perinlere yer verilir. Balak bulunmaz.

159

Kabza ile tek para dvme tekniinde retilen namlu tek azl olup, srt ksm d bkey, az kenar ise i bkey (kavisli) yapdadr. Namlu iki yandan kabzaya gre biraz daha daralmakta ve uca doru incelmektedir. Sivri uludur. Omurga bulunmaz. Genilik 3.5-4.0 cm. arasnda deiir. VIA TP : Kabzann her iki kenar da i bkey, arka ksm ise hafif dz bir yap arz etmektedir. Tepeliksiz ve balakszdr. Namlu tek azl ve sivri uludur. (Kat. No 68, Res. No: 68, iz. No: 67) VIB TP : Kabzann st ksmnn dairesel oluuyla IA tipinden ayrlr. Dier tm zellikler ayndr. (Kat. No: 69, Res. No: 69, iz. No: 68).

4.2. HANERLER :
Urartu haner tipolojisi kllara gre olduka snrldr. Tipoloji kabza yaplarndaki farkllklara gre yaplmtr. Haner namlular iki veya tek azl olabilmektedir.

I. TP : HLAL TEPELKLLER:
Namlu kabzayla birlikte, demirden tek para dvme tekniinde yaplmtr. Kabza hill tepelikli ve uzun dikdrtgen formludur. IA Tipi : Uzun dikdrtgen kabza sapnn arka ksm hilal tepeliklidir. Sap ve omuz zerinde kaplama elemanlarn tutturmak iin perinlere yer verilmitir. Dk omuzlu namlu, uca doru daralan genimsi formludur. Namlu gvdesi gen formlu, inceltilmi iki azl ve sivri uludur. Gvdede yayvan bir omurga bulunur (Kat. No. 70, iz. No: 69). IB Tipi : Tepelii IA tipine gre biraz daha kresel yapldr. Kabza sap inceuzun yapl, orta ksmnda geni, bilezik benzeri bir levha yer almaktadr. Hem tepelik, hem de sapn alt ksmnda er adet perin bulunur. Namlu, baklarn bir tipinde olduu gibi kavisli(kambur) formludur Kat. No.: 73, iz. No: 72).

II. TP : FLANLI KABZALILAR:

Kabza ve namlu demirden, tek para dvme tekniinde yaplmtr. Kabza kenarlar dvlp kalnlatrlarak kakma yuvas (flan) oluturulmutur. Kabza sap i bkey kenarldr. zerinde perinlere yer verilmitir. Namlunun srt kaln ve d bkey, az kenar ise ince ve i bkeydir. Sivri uludur(Kat. No. 74, Res. No: 72, iz. No: 73).

4.3. BIAKLAR:
Urartu baklar daima tek para demirden retilmilerdir. Tek azl bir namlu ve bunun gerisindeki irili ufakl sap kntlarndan oluurlar. Sapn iki yzne perinlenen kaplamal ya da ahap sapa sokularak tutturulan sap demirlidirler. Baklarn tipolojisi sap tipleri ve namlu formlarndaki farkllklara gre yaplmtr.

I. TP : DZ SAPLILAR:
Sap ve namlusu tek para demirdendir. Sap ksm dz kenarl, uzun dikdrtgen yapldr. Her iki yznde de kaplamalara yer verilmitir. Kaplamalar

160

tutturmak iin birden ok perin bulunur. Dikdrtgen namlu, tek azldr. Srt kaln, d bkey veya dz kenarl, az ise i bkey, d bkey kenarl olabilmektedir (Kat. No.: 76-82, Res. No.: 74-78, iz. No.: 75-81).

II. TP : KAVSL- KAMBUR SIRTLILAR:

Sap ve namlusu tek para demirdendir. Sap ksm dz veya i bkey kenarldr. zerinde ahap, fildii veya kemik benzeri kaplamalar bulunur. Bunlar tutturmak iin birden ok perine yer verilmitir. En belirgin zellii sap-namlu geiinde keskin ayla oluturulan kavis-kamburdur. Namlu tek azldr. Az kenar ince ve i bkey, srt ise kaln ve ounlukla d bkeydir. Yukar dnk sivri uludur. IIA TP: Sap, orta ksm dar, her iki tarafa doru genileyen, i bkey kenarl forma sahiptir. Baz rneklerde kaplamalar tutturmak iin perinlere yer verilmitir. Sap-namlu geii bazen sert ayla, bazen de daha yumuak (kavisli) olabilmektedir. Ancak her durumda kambur formludur. Namlu az inceltilmi, i bkey, srt ise kaln d bkey kenarl, yukar dnk sivri uludur (Kat. No.: 83-88, Res. No.: 79-82, iz. No.: 82-87). IIB TP: Genel form olarak dier IIA tipi rnekleriyle ayndr ancak, bu alt grupta sap daha ksa ve dz kenarl forma sahiptir. Sap-namlu geii keskin al ve kavislidir. Namlu inceltilmi i bkey az ve kaln d bkey srtldr. Sivri ya da yuvarlak (kr) ulu olabilmektedir (Kat. No.: 89-91, Res. No.: 83, iz. No.: 88-90). IIC TP: Genel form olarak kambur yapldr. Ancak sapn ince ve olduka uzun yapl olmasyla ayrlmaktadr (Kat. No.: 92, iz. No.: 91).

III. TP : SAP DEMRLLER:

Sap ve namlu tek para demirdendir. Sap namluya gre dar ve bazen ksa bazen de uzun yapldr. Perinli rnekleri vardr. Sap ahap benzeri kaplamal veya bu tr bir malzemenin iine sokulan tipte olabilmektedir. Tek azl namlu, bazen dz dikdrtgen bazen de kavisli forma sahiptir. IIIA TP: Bu tip rneklerde sap demiri dar ve uzundur. Namlu srt ve az dvlerek geniletilmitir. Dz formlu namlunun, keskinletirilmi az kenar hafif d bkey yapldr (Kat. No.: 93-98, Res. No.: 84-85, iz.No.: 92-97). IIIB TP: Sap demirinin dar ve uzun yapsyla IIIA tipine benzemektedir. Bir rnekte (Kat. No.: 99, iz. No.: 98) omuz ksmnda balak ilevi gren korkuluk bulunmaktadr. Kavisli namlusuyla IIIA tipinden ayrlr. Namlu srt kaln ve d bkey, az kenar ise ince ve i bkey yapldr (Kat. No.: 99-100, iz. No.: 98-99). IIIC TP: Genel form olarak IIIB tipiyle benzerdir. Ancak sap demiri nceki gruba gre daha ksadr. Ahap benzeri bir sapn iine sokulmaktadr. Namlu srt kaln ve d bkey, az kenar ise ince ve i bkey yapl, kavisli forma sahiptir. Delici zellii olmayan yuvarlak (kr) uludur (Kat. No.: 101-105, Res. No.: 86-89, iz. No.: 100-104).

IV. TP : OVAL ASMA HALKALILAR:

Katalogda tek rnekle yer alan bu tipte, ince dikdrtgen yapl sapn arka ksm, oval halka eklinde, zeri yivli bir asma halkasna sahiptir. Kavisli namlunun

161

srt kaln ve d bkey, az kenar ise ince ve i bkey yapldr. Sivri uludur (Kat. No.: 106, Res. No.: 90, iz. No.: 105).

V. TP : ORAK FORMLULAR:
Sap, arka ksm yuvarlatlm geni drtgen yapldr. Namlu geni yapl ve kavisli forma sahiptir. Srt kaln ve d bkey, az kenar ise ince ve i bkeydir. Yuvarlak (kr) uludur. (Kat. No.: 107, Res. No.: 91, iz. No.: 106).

4.4. KINLAR:
Urartu kl ve hanerlerine ait knlarda retim malzemesi olarak ounlukla tun kullanlmtr. Ancak nadir olarak demir, bazen de her iki metalin birlikte kullanlm olduu rnekler de vardr. Knlar, tipolojik ynden baz farkllklar gstermesine karlk, ilevsel olarak birbirini tekrar etmektedir. Ahap gvde ve madeni kn pabucu olmak zere iki ana blmden olumaktadrlar. Gvde ahap v.b. kaplamalar (Res. No.: 41, 97) ile bunlar iki yandan kavrayan, azdan kn pabucuna kadar uzanan, V kesitli madeni kenarlklardan meydana gelmitir (Res. No: 97, 105). Silah namlusunun keskin azlar yuva ilevi gren bu kenarlklar iinde hareket eder. Grcistanda bulunmu tek bir rnekte (Kat. No.. 113, Res. No.: 97, iz. No.: 112) kn gvdesinin az kenarn yass bilezik benzeri kn bal evreler. Ancak bu tr baln baka bir benzeri yoktur. Kn pabucu knn en u blmn oluturur; genellikle tun levhann katlanarak, uzun kenarlarn st ste bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle retilmilerdir. Tuntan tek para dkm tekniinde ve demirden dvme tekniinde retilmi rneklerine de rastlanmaktadr.

I.TP : KIN PABUCU PARALEL KENARLILAR:

Kn pabular ya tamamen paralel kenarl, uzun dikdrtgen formludur veya u ksm az kenarna nazaran biraz daha dardr. Pabucun uzun kenarlar gvde ortasna gre daha yksek ve bombelidir. Gvde ounlukla bir veya birden ok omurgaldr. U ksm, namlu ucunun kndan dar sarkmasn nlemek amacyla, pabuca perinlerle tutturulmu bir tka ya da yuvarlak kesitli ince madeni atklarla kapaldr. Dar ve geni rnekleri bulunmaktadr. Pabu uzunluu dar olanlarda 10.0 cm ile 13.0 cm. arasnda deimekte, geni rneklerde ise 18.0 cm.e kadar ulamaktadr. Dar yapl olanlarn genilii 2.5 cm. ile 4.0 cm arasnda deimekte, geni yapllarda ise 6.0 cm. yi bulmaktadr (Kat .No.: 112-123, Res. No.: 96-107, iz. No.: 111-122).

II. TP : KIN PABUCU GENMS FORMLULAR:

Bu tipte kn pabucu az kenarnda geni, uca doru belirgin ekilde daralmaktadr. retim teknii dier rneklerle tmyle ayndr. Gvdenin orta ksmnda ounlukla tek omurga bulunur. Kn pabucunun lleri I. tip rneklerle yakndr (Kat. No.: 124-130, Res. No.: 108-113, iz. No.: 123-129).

III. TP : SLNDRK FORMLULAR:

Demir levhann katlanarak uzun kenarlarn st ste bindirilmesiyle oluturulmutur. Az kenarnda geni, uca doru belirgin olarak daralmaktadr.

162

Bask silindirik formludur. Ucu, zerinde enlemesine be yiv bulunan bir tka ile kapaldr. Bu tipte, kenarlklarn kullanlp kullanlmad ak deildir. (Kat. No.: 131, Res. No.: 114, iz. No.: 130). 1

Tarafmzdan yaplan bu kn tipolojisi dnda, Oktay Belli tarafndan kn olarak deerlendirilen uzun, silindirik yapl bir baka obje grubu bulunmaktadr. Ancak bunlarn kl kn olduuna iaret eden kesin bilgilere sahip deiliz. nk Urartu knlar arasnda bu gne kadar byle tek para bir kn sistemi tespit edilmi deildir. Bilinen Urartu knlar daima kompozit bir yap arz eder. Bu nedenle O. Belli tarafndan kn olarak kabul edilen bu eser imdilik bir kn tipi olarak deerlendirilmemitir. Kr.: Oktay Belli, Beschriftete Bronzegegenstnde des Konigs Ipuini im Museum von Gaziantep, Hittite and other anatolian and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, Ankara, 1992, 48, iz. 2, Res. 1, 2.

163

5. DEERLENDRME :
Van Gl ve evresinde 50 yldan beri yaplmakta olan arkeolojik aratrma ve kazlar Urartu uygarlnn olumas ve stn bir dzeye ulamasnda, M. . 2. bin yln ikinci yarsnda yaam Uruadri ve Nairi Beyliklerinin katks olduunu gstermitir. Urartu kltrn tmyle bu uygarlklarn varisi olarak dnmek elbette ki mmkn deildir. Ancak yar gebe airet dzeninde yaayan bu kltrlerin gelenek ve grenekleri ile sanat dallarndan hi deilse bazlar Urartuda devam ettirilmitir. Sz gelimi l-gmme geleneklerinde, mezar mimarisinde ve anak-mleklerde baz deiim ve geliimler olmakla beraber, Urartu ncesi dnemden izler grlebilmektedir. Urartunun gerek anlamda bir devlet kimliine brnmesi, nce kralln Van ovasna tanmas, sonra da dini inanlardan sanata, sosyal dzenden retime ve ordunun yaplanmasna kadar pek ok unsurun kat kurallara balanmasyla mmkn olmutur. Bu kurallardan byk blm puini ve olu Minuann M. . 9. yz yln sonlarnda gerekletirdikleri reformlarla belirlenmitir. Bu reformlar sonucunda pek ok yeni ve kalc uygulama dzenlenmitir. Yeni ve gl bir devletin parlamasna neden olan bu yeniliklerde blgenin Son Tun/Erken Demir a kltrnn etkisi olduka snrldr. Devlet olabilmenin en bilirgin gereklerinden biri olan dzenli, gl bir ordu Urartu ncesinde sz konusu deildi. Sz gelimi, Assur Kral III. Salmanasarn (M. . 858-824) Urartuya kar giritii seferlerinin betimlendii Balawat Kaps kabartmalarnda; dalar zerinde savaan, ksa eteklikli, balarnda sorgulu mifer, bir ellerinde kalkan, dierinde de mzrak tayan Urartulu askerler gerek bir ordu grnmnden uzaktrlar. 1 Dzenli ordu puini ve Minuann reformlaryla gerekletirilen yeniliklerin banda geliyordu. Savalarn hi eksik olmad byle zorlu bir corafya da Urartu Devletinin kalc olabilmesi hi phesiz etkili silahlarla donatlm gl bir orduyla mmkn olabilmitir. Tam monarik bir devlet dzenine sahip Urartu toplumunun hiyerarik yaps iinde ordu tartlmaz bir konumdadr. Silahl gcnn nemli bir blmn ise adn silah, kl anlamna gelen ureden alan urele snf meydana getirmektedir. Bu snf krallk saraynn silahl koruyucusu grevini yrten askerlerden olumaktadr. Haldi tapnaklarnda kurban kesme imtiyazna sahip urele snf, Urartu toplumunda kl tayabilen, etkin bir gruplardan biridir. 2 Urartu Krallnn varlk nedeni olan bu yksek snfn kl ve hanerlerinde hzl bir geliim ve deiim izlenebilmektedir. Bu durum sz konusu eserlerin tiplerinde ve retim tekniklerinde de aka grlebilmektedir.
L. W. King, Bronze Reliefs from the Gates of Shalmaneser King of Assyria, London. 1915, Lev.: XI, XII, XXXVII. ; Rivka Merhav; Utilitarian and Votive Armor-Shields, Urartu, A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E., (Yay. Haz.: R. Merhav), Jerusalem, 1991, 135, Res.: 10. 2 Urartu toplum yaps hakknda geni bilgi iin bkz.: Igor M. Diakonoff, Sacrificies in the City of Teieb (UKN 448)- Lights on the Social History of Urartu, Archaeologische Mitteilungen aus Iran, 24, 1991, 13-102. Ayrca Urartuca ure/uri szcnn anlam iin bkz.: Zafer Derin-Altan ilingirolu, Armour and Weapons, Ayanis I, Roma, 2001. 157-158.; Mirjo Salvini, Royal Inscriptions on Bronze Artifacts, Ayanis I, Roma, 2001, 275.
1

164

5.1. TPOLOJK DEERLENDRME:

KILILAR: Aadaki tipolojik deerlendirme ncelikle Urartulu karakteri konusunda hibir kuku bulunmayan, klasik silahlar gz nnde bulundurularak yaplmtr. Urartunun bat snrnda ele geen iki nik klcn deerlendirmesi de metnin sonuna eklenmitir. Urartu kllar genel olarak ksa namlulu, uzun namlulu ve eik namlulu olmak zere gruplara ayrlabilir. Ancak tmnde ortak zellik gelimi bir kabza dzenine sahip olmalardr. Bu nedenle de tipolojik snflandrma yaplrken, namlu formlar deil, hzl bir geliime urad anlalan kabza dzenlemeleri esas alnmtr. Yalnzca kabza dzenlemeleri tam olarak tespit edilemeyen ve genilikleri 6.0 -6.5 cm. arasnda deien namlu grubu farkl tip olarak deerlendirilmitir. Klasik denilebilecek Urartu kllarnn 4.1.I. tipine giren rnekler (Kat. No.: 1-21, Res. No.: 1-18; iz. No.: 3-21), Tun a ve Erken Demir andan bildiimiz bir zellik olan kakma yuval (flanl) kabza yapsna sahiptir. Ancak Urartularla balayan zgn bir uygulama olarak, yeni elemanlarla zenginletirililen kabza sistemine tepelik, kavrama knts ve balak gibi unsurlar eklenmitir. Bylelikle klasik Urartu klc belirmitir. Gerek flanlar zerine geirilen tun, zaman zaman da gm (Kat. No.: 2-3) erit ereveler ve gerekse balak zerinde yer alan, dkm tekniinde retilmi kelepeler, kllarn bimetalik duruma gelmesini salamtr. Her ne kadar Anadoluda ve evre kltrlerde erken Demir a ncesine tarihlenen bimetalik silahlar bulunmakta ise de, Hasanlu IVten bir rnek dnda 3 bu trde komplike bir kabza sistemi, ncl bulunmayan ve ilk olarak Urartu kltryle karmza kan bir geliimdir. Bu trn Urartu merkezi blgesinde yer alan, bata Toprakkale, Van/Altntepe Nekropol ve Van-Kalecik Nekropol olmak zere, batda Elaz, kuzeyde ise Karmir-Blur gibi merkezlerde karmza kmas yaygn bir kullanmn varln gsterir. Van Mzesinde bulunan bu tipte bir baka kl (Kat. No.: 21, Res. No.: 17-18, iz. No.: 21) kakma yuvasn ereveleyen tun eridin daha geni yapl olmas, kabzann st kesimindeki, balak kelepelerini andran kelepe ve eri namlusuyla dikkat ekicidir. Uzmanlk alanlarnda iyice kalifiye olan Urartu silah ustalar, rettikleri silahlarn salaml ve estetik kayglarla giderek farkl uygulamalar denemeye balam ve bylelikle daha karmak kl ve hanerler belirmitir. ncelikle yakn muharebe silah olarak kullanlan kl ve hanerlerin kabza yaplarnn glendirilmesi yoluna gidilmi ve bu amala, yaklak 0.5 cm. kalnlnda, 1.0 cm. geniliindeki tun levhalar kabzann her iki yzne eklenerek ereve oluturulmutur (Tip no.: 4.1.II.). Bu tipin teknolojik geliim asndan biraz daha erken rneklerinde (Tip No.: 4.1.IIA, Kat. No.: 22-26), demir namlunun uzants durumundaki ince-uzun kabzann iki yzne oturtulan tun levhalarla oluturulan erevelerin sapa sabitlenmesi iin perinlerin yannda, nceki ince rneklerin aksine, etli ve dayankl kelepeler
3

Oscar White Muscarella, Warfare at Hasanlu in the Late 9th Century BC., Expedition, 31, 1989, 27, Res: 5a.; a.y., Bronze and Iron, New York, 1988, 54. No. 64.

165

kullanlmtr. Bu stilde gerek ereve levhas ve gerekse kelepeler kabza zerine ayr ayr paralar halinde yerletirilmi (IIA Tipi, Kat. No.: 22-26, Res. No.: 19-25, iz. No.: 22-26), bazen de zeri ince gm levhalarla kaplanmtr (Kat. No.:22, Res. No.: 17-18 ). leri bir aamada (Tip No.: 4.1.IIB) tun kabza ereveleri balak kelepeleriyle birlikte, tek para dkm tekniinde retilmeye balam, bylelikle adeta bir zarf eklinde hazrlanan donanm demir kabza zerine sokularak giydirilmitir (Kat. No.: 27-31, 33, Res. No.: 26-33, 35-36, iz. No.: 27-31, 33). Bu trde kabzalara sahip kllar, Urartu Devletinin en bat ucundaki Elaz/Habipuandan balamak zere, Dou Anadolu ve Ermenistan/KarmirBlura dein tm Urartu topraklarnda ele gemitir. Urartu kllarnn 4.1.III. tipi, en komplike ve dolaysyla teknolojik olarak ileri bir aamann rndr. Temel tip olarak, kavrama kntsyla ikiye ayrlm kabza sapnn st yars kenarlkl veya kakma yuval dikdrtgen yap arz ederken, alt yars makara eklindedir. Kanaatimizce, kendi iinde biraz daha erken olan rneklerde (4.1.IIIA tipi), kabza elemanlarnn her bir paras ayr ayr retilmi ve birbirlerine perinler yardmyla tutturulmulardr (Kat. No.: 36-38, Res. No.: 39-44, iz. No.: 36-38). Bu tipin daha ileri aamasnda (4.1.IIIB tipi) kabza iki ayr para olarak dklm ve sapn iki yzne oturtulmutur (Kat. No.:39-40, Res. No.: 45-56, iz. No.: 39-40). Urartu kllarnn gerek tipolojik ve gerekse teknolojik adan en mkemmel rnekleri 4.1.IIIC tipidir. Burada kabza donanm, demir sap zerine, tuntan tek para olarak dklmtr. 4 (Kat. No.: 41-55, Res. No.: 47-57, iz. No.: 41-53). Bu teknikle retilmi kllar Yakn Douda baka hibir kltrde grmediimiz kalite ve gsterie sahiptir. Katalogumuzda tek rnekle temsil edilen bir kl ise (Kat. No.: 53, Res. No.: 55-56, iz. No.: 51) kabzasyla birlikte tmyle demirden dvme (?) tekniinde retilmi olmas asndan dikkat ekicidir. Urartu Krallnn ynetim merkezi Van (Tupa) blgesinde daha youn olmak zere, Elaz, Ar/Patnos ve Ermenistan/Karmir-Blur ile Kralln snrlar dnda, Transkafkasyada Musi-yeri, Nazargora ve Samtavro mezarlarnda yaygn olarak ele geen bu tr kl ve hanerler, silah retimin tam anlamyla devlet erkinin ynetim ve denetimi altnda yapldn ortaya koymaktadr. Bunlar ayn zamanda Urartu ordusunun ulam olduu stn gcn de bir gstergesidir. Sap zerine tek para dkm tekniinde retilmi tun kabzalarn bir dier tipinde (4.1.IV. tipi) bu kez kabza, 4.1.IIIC tipinde olduu gibi makaral deil, dz levha eklinde, dikdrtgen yapldr (Kat. No.:58-60, Res. No.: 59-62, iz. No.: 5658). Ancak tepelik, kavrama kntl kabza sap ve balak kelepeleri klasik Urartu formunun tekrardr. Urartu kllar arasnda 4.1.V. tipi olarak adlandrdmz grubun (Kat. No.: 61-67, Res. No.: 63-67, iz. No.: 59-66) kabza yaps bilinmediinden, tipolojik snflamaya namlu formlarndan hareketle gidilmitir. Bu tipte namlu, 6.0-6.5 cm. civarndaki geniliiyle dikkat ekicidir. Uzun ve ksa tipleri bulunan namlular

Casting on teknii.

166

olduka kaln ve ar yapldr. Tmyle demirden 5 (?) retilmi olduu bildirilen klcn kabzas (Kat. No.: 63, iz. No.: 62) tek para gibi grnmektedir. Eer izim hatal deilse, kavrama kntsz ve balaksz olmas (?) klasik Urartu kabza formuna uymamakla birlikte gerek tepelii ve gerekse knn formu bu konuda pheye yer brakmamaktadr. Tunceli/Burmageitte ele geirilen kllardan ikisi (4.1.VI tipi, Kat. No.: 6869, Res. No.: 68-69, iz. No.: 67-68), tmyle demirden dvme tekniiyle retilmitir. Kabza kenarlar dvlerek ykseltilmi ve kakma yuvalar (flanlar) oluturulmutur. Bu yuvalarn iine ise kemik, fildii ve ou zaman ahaptan kakma elemanlar yerletirilmitir. Balaksz, tepeliksiz ve tek azl trdedir. Yakn Doudaki erken rnekleri M. . 2. bin yln balarndan itibaren grlmekte olan kabzas flanl tipte kl ve hanerler M. . 1. bin yl balarna kadar kullanlmtr. Erken rnekleri tmyle tuntan retilmi bu tip kabzalara sahip kllar, 2. blmde de ifade edildii gibi, Anadolu dnda Dou Akdeniz (Levant) blgesi, Kuzeybat ran ve Kafkasyada yaygn bir tip olarak youn kullanm grmtr. Anadoluda kazlardan ele geirilmi olanlarn azlna karn, satn alma yoluyla mzelere veya zel koleksiyonlara kazandrlm bu trde ok sayda rnein varl bilinmektedir. 6 Katalogumuzdaki bu tip silahlarn en dikkat ekici zellii Urartu Krallndaki kllarn klasik bimetalik yapsnn aksine, tmyle demirden olmalardr. Bu, henz tanmadmz (Ge Hitit/Malatya ve Kummuhu gibi) farkl bir kltrden kaynaklanmyorsa, Dou Anadolu Erken Demir a zelliinin farkl bir eitlemesi gibi kabul edilebilir. Bu grten hareketle, Tunceli/Burmageitte ele geen sz konusu rnekler, bu tip kabza yapl silahlarn Orta Demir anda ksa da olsa bir sre kullanlm olduunu gsterir. Ayrca Assurun nemli bakentlerinden Kalhu (Nimrud)da ele geen flanl kabzalara sahip kl ve hanerler, 7 bu iki kltr arasnda sanatn bir ok dalnda grlen etkileimin bir baka gstergesi olabilir. Urartu kllarnn kabzalarnda metal aksamn dnda, yukarda da zaman zaman deinilen kaplama ve kakma elemanlar kullanlmtr. Bunlar elin kabzay daha rahat kavrayabilmesine olanak salayacak ekilde, kemik (Kat. No.: 13, iz. No.: 13), fildii (Kat. No.: 54, 60, Res. No.: 57, 62, iz. No.: 52, 58) ya da ahap (Kat. No.: 22, 26, 36, Res. No.: 19, 25, 39, iz. No.: 22, 26, 36) gibi organik maddelerle kaplanmtr. Kaplama srasnda kullanlan perinler, 4.1.IA tipinde kabzaya alm deliklerden dorudan doruya geirilen ince-uzun bir pim grnmndedir. leri aamada bu ilkel trn yerine, demir bir soket iine alnarak raptedilen, yar kresel balkl tun pim tr ortaya kmtr (iz.. No.: 131).
Rostom Abramishvili, Towards Dating The Remains of The Late Bronze Age And of The Period of Wide Adoption of Iron, Discovered at The Samtavro Brial Ground, Problems of Caucasian BronzeIron Age Archeology, Tiflis, 2003, 25te, 68 numarada demir kl olarak gemektedir. 6 M. Aykut zet, Anadolu Medeniyetleri Mzesinden Bir Grup Haner ve Mzrak Ucu, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1987 Yll, Ankara, 1989, Kat. No.: 13-14., Fig. 12-13.; nder Bilgi, Vehbi Ko Vakf Sadberk Hanm Mzesi Tarafndan Yeni Elde Edilen Metal Silahlar, Palmet IV, 2002, 2931., Kat. No.: 18-20.; stanbulda Haluk Perk Koleksiyonu ve Vanda Ycel Akn Koleksiyonu. 7 Max E. L. Mallowan, Nimrud and its Remains, 2, 1966, 404, Res. 333b.; Radomir Pleiner - Judith K. Bjorkman, The Assyrian Iron Age. The History of Iron in the Assyrian Civilization, Proceedings of the American Philosophical Society, 118, N0:3, 1974, 288, Res 2: 1, 2.
5

167

Bylelikle ar kullanmlar srasnda pimlerin yuvalarndan kp kabza dzenini etkilemesinin nne geilmeye allmtr. Bu trde gelimi pim anlay IB tipinden itibaren (Kat. No.: 18, 22, 43, 44, 60, Res. No.: 14, 20, 50, 51, 62, iz. No.: 18, 22, 4344,58) grlmektedir. Ancak daha ge dnemlerde erken pim trnn kullanld rnekler de bulunmaktadr. Pimlerin nadiren gm balkl olanlar da mevcuttur (Kat. No.: 13, iz no.: 13). Urartu ada Yakn Dou kltrnde kllarn bel hizasnda ve trensel sahnelerdeki baz ikonografik zorlamalarn dnda, vcudun sol tarafnda tanm olduunu gsteren ok sayda betimli rnek bulunmaktadr. 8 Ancak, Urartu sanatnda bu trden betimli eser says bir ka gememektedir. Yukar Anzaf Kalesinde ele geirilmi tun kalkan zerinde yer alan tanrlar geidi ve sava sahnesi 9 bu konudaki en nemli belgelerden birini oluturmaktadr. Bu adak kalkan zerinde betimlenen tm tanr figrlerinin tadklar kllar, bellerinde ve vcutlarnn daima sol tarafndadr (iz. No.: 132). Bu gn Van Mzesi bahesinde sergilenen, boa zerinde Urartu tanrsnn betimlendii Adilcevaz kabartmas (Res. No.: 115-116, iz. No.: 133) bir dier rnektir. Burada resmedilen tanr, belinde ve vcudunun sa tarafnda bir kl tamaktadr. Klcn sa tarafta gsterilii, eserin sa kap blou olmas dolaysyla, tanrnn sol profilden verilmesinin getirdii ikonografik bir zorunluluktan kaynaklanm gibidir. Bu gn Tiflis Mzesinde sergilenen ve Vandan gittii bilinen, ba ve ayaklar eksik ta heykel 10 zerinde de bir kl grlmektedir. Kl vcudun sol tarafnda ve bir asma kayyla omuzdan asl vaziyette olup, ayaklara kadar uzanmaktadr (Res. No.: 117). Bu tr figrlerin resmedildii bir dier eser, Urartu Mnih Prhistorische Staatssammlungtaki altn madalyonda 11 ise, aslan zerindeki tanr figr vcudunun sol tarafnda bir kl tarken, karsndaki figrn klc sadadr (Res. No.: 118). Van Mzesinden bir adak levhas zerinde de, yine aslan zerindeki tanr figrnn belinde, sol tarafta bir kl tad grlmektedir (Res. No.: 119). Bu az saydaki rnee karn Urartuda da, kullanm kolayl asndan kllarn vcudun sol tarafnda tanm olduu anlalmaktadr. Urartu kllarnn beldeki kemere sokulu vaziyette mi yoksa bir tama kayyla omuzda m tand konusunda elimizde kesin kanaat belirtebilmemize olanak salayacak kantlar yoktur. Ancak, katalogumuzda 122 (Res. No.: 106, iz. No.: 121)ve 130 (iz. No.: 129) numarada kaytl iki rnekte, knlar zerinde asma halkalar bulunmaktadr. Ayrca Anzaf kalkan zerinde resmedilen Urartu tanrlarnn gsleri zerinde, sa omuzdan belin sol tarafna doru apraz durumda ask kaylar grlmektedir (Res. No.: 120). Boylar yaklak 75 cm. ye ulaan uzun Urartu kllarnn kemere sokulu vaziyette tanm olmas da pek kullanl olmasa
Assurda kl tama biimleri iin bkz.:Tark A. Madhloom, The Chronology of Neo-Assyrian Art, London, 1970, Lev.: XXXIV/1, 2., XXXV/1,3., XXXVIII/b, XLV/1; XLVI/1, 4, 5.; Max E. L. Mallowan-L.G. Davies, Ivories in Assyrian Style, London, 1970, Lev. V/8, VII/17, XX-XXI.; Pauline Albenda, The Palace of Sargon, King of Assyria, Paris, 1986. Lev.: 18, 44, 45, 47, 49, 70, 89, 97, 102.; Ge Hitit rnekleri iin bkz.: Winfried Orthmann, Untersuchungen zur Spathethitischen Kunst, Bonn, 1971, Lev.:4, 5, 28, 31, 35, 38, 40, 48, 53,58,59,; A. Muhibbe Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, Res. 129, 233, 265, 272. 9 Oktay Belli, Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanrlar, stanbul, 1998, iz. 17. 10 Georg W. Tsereteli, Urartskie Pamyatniki Museya Gruzii, Tiflis, 1939, Lev. XXX: 24a, XXXI: 24b.; Ursula Seidl, Bronzekunst Urartus, Mainz, 2004, 125, Lev. 36c. 11 Ralf-Bernhard Wartke, Urartu das Reich am Ararat, Mainz, 1993, Res. 68.
8

168

gerekir. Bu nedenle Urartu kllarndan, en azndan uzun olanlarnn Assur ve Ge Hitit Dneminde de rastlanld ekliyle, deri veya benzeri bir malzemeden retilmi kaylarla omuzdan aslarak tand sylenebilir. Nitekim Tiflis Mzesindeki torsoda da uzun klcn eik durmasn salayan bir tokann varl grlmektedir. Tunceli/Burmageit kllarndan bazlar (Kat. No.:1, 5, 6, 59) gerek tipolojik ve gerekse teknolojik adan, klasik Urartu kl ve hanerlerinden farkldr. Urartularn, Malatya, Elaz ve Tunceli blgelerine byk nem verdikleri, hem yazl belgeler hem de arkeolojik kalntlardan anlalmaktadr. Urartularn bu blgeyle M. . 8. yzyl balarndan itibaren ilgilendikleri ve Kral Minua (y. M: . 810-785) dneminde, en azndan Bingl ve Tunceli/Burmageit blgesini ele geirdikleri 12 bilinmektedir. Blgedeki Urartu egemenlii I. Argiti 13 (y. M. . 785/80-760) ve II. Sarduri 14 (M. . 760-730) dnemlerinde daha da glenerek devam etmi, ancak, II. Sardurinin M. . 743 ylnda, koalisyon ortaklaryla birlikte Assur Kral Tukulti-apil-Earraya (III. Tiglatpleser) (M. . 745-727) Halpada (Adyaman/Glba) yenilmesinden sonra II. Rusa (y. M. . 685-645) anda zayflayarak sona ermitir. Bu durumu, blgede yer alan bata Palu ve Harput olmak zere, Ban, Mazgirt, Kaleky, Perisu Kalesi, Noruntepe, Genefik, Habipua, Harolu, Baskil/Kaleky ve Maltepe Kalesi gibi merkezler 15 ile Tunceli/Burmageit mezarlar 16 gstermektedir. Bir nevi eyalet sisteminin olduu Urartu topraklarnn merkeze bal valiler tarafndan ynetildii bilinmektedir. Urartu yaztlar incelendiinde, bu blgeye atanm vali olarak Titia(ni) 17 ve Zaia(ni) 18 adlarna, sadece Elaz (ebeteriaAlzi-Suppa) blgesi ile ilgili olarak iki kez rastlanlmaktadr. Bu durum, Urartu eyalet sistemi ierisinde blgenin ok nemli bir merkez ve ayrcalkl bir konuma sahip olduunu belgelemektedir. Burmageit kllarnn tipolojisi incelendiinde 4.1.VI tipi dndakilerin, kabzalarnn flanl yaps itibariyle, yukarda da deinildii gibi, Anadolu, Kuzeybat ran ve Kafkasyann Ge Tun ve Erken Demir a zelliini devam ettirmi olduklar anlalmaktadr. Ancak, balan teki Urartu silahlarndakinden daha ksa tutulmas ve zeri yivli kelepelerin dar yaps genel ablondan biraz farkl grnmektedir. Dier Urartu merkezlerinde hi karlalmayan bu yap, belki de blgenin ayrcalkl konumundan kaynaklanm olmal; silahlarn retiminde, bir anlamda daha serbest allmasna, genel Urartu silah tipolojisinden farkl, blgenin yerel zelliklerinin de yanstld farkl tiplerin yaratlmasna neden olmu olabilir.
Friedrich Wilhelm Knig, Handbuch der Chaldischen Inschriften I, Graz, 1955, 63, 25. Friedrich Wilhelm Knig, Handbuch der Cchaldischen Inschriften II, Graz, 1957, 90, 80 nolu yazt. 14 Knig II, a.g.e., 130-132, 104 nolu yazt. 15 Veli Sevin, Malatya-Elaz-Bingl lleri Yzey Aratrmas, 1985, IV. Aratrma Sonular Toplants, 1986, 283. 16 Recep Yldrm, Elaz Mzesinde Bulunan Birka Urartu Klc, Frat niveritesi Dergisi (Sosyal Bilimler), 1989, 3, 279-288., a.y., Urartian Belt Fragments from Burmageit, Now on Display in Elaz Museum, Anatolian Iron Ages-II, (Yay. Haz.: A. ilingirolu-D. H. French), Oxford, 1991, 131-148.; Oktay Belli, Der Beschriftete Bronzehelm des Knigs Minua aus der Festung Burmageit bei Tunceli, Nimet zge Armaan, Aspects of Art and Iconography: Anatolia and its Neighbors, Studies in Honor of Nimet zg, (Yay. Haz.: M. J. Mellink, E. Porada, T. zg), Ankara, 1993, 61-67. 17 Knig, II, a.g.e., 82, 73. 18 Margaret R. Payne-Veli Sevin; A New Urartian Inscription from Elaz/Bahecik, Eastern Turkey, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici, XLIII/1, 2001, 113-115.
13 12

169

Fazla sayda rnek olmamakla birlikte, bu trde kllarn -eer farkl bir kltre ait deillerse- Urartu Devletinin bat eyaletlerindeki farkl bir atlyede retilmi olmas da mmkndr. Baz Urartu kllar, Grcistanda Nazargora (Shida Kartli), Samtavro ve Musi-yeride mezarlarda ele gemitir. Sz konusu eserlerin bu mezarlara nasl ulat konusu ak deildir. Urartunun kuzey yaylm kesin olarak bilinmemekle beraber, corafi yap itibariyle, Ardahan Platosunun kuzeyini snrlayan ve gnmzde Grcistan ile snr tekil eden Kuzey Anadolu Da silsilesinin bir paras durumundaki Yalnzam Dalar doal snr oluturmu olmaldr. Gerek dalk yap ve gerekse sk ormanlarla kapl bu blgenin Demir alarndaki olanaklarla, bir sava ortamnda geilmesi pek mmkn grnmemektedir. Urartu Dnemine ait, en kuzeyde ele geen tek bir yaztn da, anlan dalarn gneyinde, Ardahan line bal, Hanak ilesi, Ortakent kynn 2 km. kuzeydousunda ele gemi olmas bu fikri destekler mahiyettedir. Uratu Kral I. Argitiye (y. M. . 785/80-760) ait bu yaztta 19 zetle Minua olu Argitinin sefere kt, Tariu lkesini ele geirdii, Hua ve Bia lkesine kadar ilerledii, 6 kale ve 50 ehri yerle bir ettii nden bahsedilmektedir. Grcistanda, Samtavro, Nazargora ve Musi-yeri mezarlarnda bulunan kllar, gerek tipolojik yap ve gerekse malzeme ve retim teknii asndan, Urartu merkezi blgesinde ele gemi 4.1.IVC tipi rneklerinin aynsdr. 20 Transkafkasyada kl ve hanerlerden baka Urartudaki rneklerle ok yakn benzerlik gsteren baz eserler de ortaya karlmtr. zellikle Grcistan/Samtavro mezarlarnda bulunan, ine, fibula ve stilize ejder bal bilezikler (?), bu trden eserlerdir. 21 Urartularnki ile yakn benzerlik ieren bir ksm eserin Transkafkasyada ele gemi olmas konusunda farkl grler ortaya atlmtr: D. Muskhelishvili bu benzerliin temelinde bir Urartu g veya Urartuyla balantl etnik gruplarn varln ne srer. 22 Tsetskhaledze tm Urartulu zelliklerin Grcistana hem dorudan hem de dolayl olarak geldiine inanr 23 ve bu eserlerin ele geirildii mezarlar yerel soylulara aitse, Bat ran ve Urartu ile balantl etnik gruplardan hediye olarak gelmi olmasnn dnlebilecei zerinde durur. 24 Kanaatimizce, Urartu ustalarnn elinden kt anlalan bu Grcistan blgesi kllar, antik a Yakn Dou kltrnde ska karlalan, krallar aras iyi niyet gstergesi olarak kabul edebileceimiz hediye ve hatta eyiz armaan gnderme geleneinin bir yansmasdr. Gerekten de Urartu yaztlar incelendiinde en byk ilgi alannn lkenin kuzey ucundaki Transkafkasya olduu kolaylkla anlalr. Bu nedenle, katalogumuzda yer verilen Grcistan kaynakl kl ve

Ali M. Dinol-B. Dinol, Die Urartaeische Inschrift aus Hanak (Kars) Sedat Alpa Armaan, Hittite and other Anatolian and Near Eastern Studies, (Yay. Haz.: H. Otten, E. Akurgal, H. Ertem, A. Sel), Ankara, 1992, 109-117.20 Bkz.: Abramishvili 2003, a.g.m.,Lev. 1/68, 69, 97-99, 111, 116, 117. 21 , a.g.m., Lev. 1/31-35. 22 Gocha R. Tsetkhaledze, The Culture of Ancient Georgia in the First Millenium BC and Greater Anatolia: Diffusion or Migration ? Archaeology in the Borderlands, Investigations in Caucasia and Beyond, (Yay. Haz.: A. T. Simith, K. Rubinson), Los Angeles, 2003, 231. 23 a.g.m., 231. 24 236.

19

170

hanerler, Urartu krallarnn Grcistan blgesi ynetici ve/veya soylularna gnderdii hediyeler olarak nitelenebilir. Flanl Urartu kllarnn Assurla balantl olabilecei konusunda grler ileri srlmtr. 25 Ancak eldeki somut verilerle bu grlere katlmak mmkn deildir. nk kk, yar kresel veya konik tepelik, kavrama kntl sap ve kelepeli balak sisteminden oluan kabzalaryla Urartu kllar Urartu tipi denilebilecek, klasik bir forma sahiptirler ve ada kltrlerin kllarndan kolaylkla ayrt edilebilmektedirler. Bununla birlikte Anzaf kalkan ve Adilcevaz kabartmas zerindeki kllar, Assur tasvirleri zerinde yer alan byk yar kresel tepelikli kllar tekrarlamaktadr. Bu durum, Urartu tasvir sanatnda genel olarak var olan Assur etkisinin bir yansmas olarak deerlendirilmelidir. yle grnyor ki Urartu savalar ne tr kl kullanrlarsa kullansnlar sanatlar, ikonografya yasalarna bal kalarak Asur rneklerini taklit etmek zorunda kalmlardr. Katalogumuzda yer alan silahlarn buluntu yerleri incelendiinde (Grafik 2) % 40lk bir blmnn mezarlardan ele getii grlmektedir. rnein Kat. No.: 1, 4, 6, 7, 8, 17, 19, 20, 23-25, 27-29, 31, 36, 37, 40, 45, 49, 50- 52, 54, 55, 57, 59, 62, 63, 65, 67-69 numarada kaytl kllar mezar buluntusudur. Bunlardan 27, 28, 29, 36 ve 37 numarada kaytl olanlarn namlular ikiye katlanm durumdadr. Bu, Urartuda mezarlara braklan armaanlar arasnda kllara da yer verildiini belgelemektedir. Buna karn, Haldi tapnaklarna armaan edilen eserler arasnda ok sayda kalkan, mifer, sadak, ok ve mzrak ucu gibi silah bulunmasna ramen, imdilik kl veya hanere rastlanmamtr. Bu durum, tanr Haldi kltnde klca yer verilmemi olduu gibi bir izlenim uyandrmaktadr. HANERLER: Az sayda rnei ele geen Urartu hanerlerinin resmedildii betimli Urartu eserine de ne yazk ki rastlanlmamaktadr. Bu nedenle hanerler konusunda ok salkl bilgilere sahip deiliz. Ancak yine de birka haner tipinin varl aktr. Urartu hanerlerinin bir tr (4.2.I Tipi), uzun sapn paras olan hill biimli tepelie sahiptir (Kat. No.: 70, 73, iz. No.: 69, 72). Anadoluda Hitit mparatorluk anda yaygn kullanlan ve Ge Hitit Dneminde de bir sre devam ettirilmi bu trde tepeliin Dou Anadoluda, Erken Demir a rnekleri bilinmektedir. Bunlarn en gzellerinden biri Karagndz Nekropolnde, K2 mezarnda bulunmutur (Res. No.: 121). 26 Bir dier rnek Yoncatepe Nekropol M3 mezarnda ele gemitir (Res. No. 122). 27 Bugn Van Mzesinde bulunan bir dier haner de benzer yapda hilal tepelie sahiptir (Re No.: 123). Kat. No.: 70de kaytl, Karmir-Blurda bulunmu hilal tepelikli haner, M.. 2. bin yl ortalarndan itibaren, Kuzeybat ran ve Kafkasya kltrlerinde, Orta Anadoluda Hitit, Gney Anadoluda Ge Hitit, Dou Anadoluda da Erken Demir a kltrlerinde var olan bir tepelik tipinin ender de olsa Urartuda devam ettiini gstermektedir. Bu haner, iki azl,
Bkz.: Rachel Maxwell-Hyslop, Daggers and Swords in Western Asia. A Study from Prehistoric Times To 600 B.C., Iraq VIII, 1946, 44.; A. A. Martirosyan, Armeny v Epokhv Bronzy Rannego Zheleza, Erevan, 1964, 211. 26 Veli Sevin-E. Kavakl, Bir Erken Demir a Nekropol Van/Karagndz-An Early Iron Cemetery, stanbul, 1996, Res. 22. 27 Oktay Belli-Erkan Konyar, Dou Anadolu Blgesinde Erken Demir a Kale ve Nekropolleri, stanbul, 2003, Res. 55.
25

171

sivri ulu ve gen formlu namlu yapsyla da Erken Demir a rneklerini hatrlatmaktadr. rnein Ernis Nekropolnde ele geen bir haner namlusu 28 (Res. No.: 124) Kat. No.: 70e kaytl hanerin namlusuyla olduka benzerdir. Kat. No.: 73te kaytl hanerin namlusu, kambur srtl olmas ynyle baklarn 4.3.II tipiyle ayn yapdadr. 4.2.II. tipine giren haner ise (Kat. No.: 74, Res. No.: 72, iz. No.: 73) kllarda da karlatmz flanl kabza yapsn tekrarlamaktadr. Bu hanerin namlusu Urartu baklar arasnda ok sayda rneini grdmz, tek azl ve kavisli namlu formunu tekrarlamaktadr. BIAKLAR: Urartu baklar konusunda klasik bir tipten sz etmek mmkn deildir. Erken dnemlerden itibaren Eski Yakn Dou kltrlerinde karlalan tipler Urartuda da tekrar edilmi gibidir. rnein en ok kullanlm gibi grnen dz sapl Urartu bak tipinin (4.3.I. Tipi, Kat. No.: 76-82, Res. No.: 74-78, iz. No.: 75-81) benzerlerine Rus Taliinde M. . 2. bin yln sonlarnda 29 ve Kargam yaknlarndaki Deve Hykte M. . 1. bin ylda 30 rastlanlmaktadr. Bir baka yaygn Urartu bak tipi kambur srtllardr (4.3.II tipi, Kat. No.: 83-92, Res. No.: 79-83, iz. No.: 82-91). Bu tipin benzer rneklerini Erken Demir anda eytan Dada 31 ve Dou Anadoluda Noruntepenin Erken Demir a tabakalarnda 32 grmek mmkndr. Ayn hykte bulunan ve Urartu ana tarihlenen bak (Kat. No.: 85) bu tipin Urartuda devam ettiini belgeleyen en gzel rnektir. Yine bu tipin yakn benzerlerinin, hemen hemen ada Frig kltrnde de olduka sk kullanld anlalmaktadr. 33 Transkafkasyada, Tiflisin gneyinde yer alan ve M. . VI.-V. yz yllara tarihlenen Besthasheni mezarlarnda ele geen rnekler 34 ise kambur srtl baklarn Ge Demir a ilerine kadar kullanldn gstermektedir. 4.3.III tipi sap demirli baklar (Kat. No. 93-105, Res. No.: 84-89, iz. No.: 92-104), Urartularn kulland bir baka yaygn bak trn oluturmaktadr. Kendi iinde uzun sap demirli ve ksa sap demirli olmak zere iki gruba ayrlmaktadr. Bu trn Anadoluda ve Transkafkasyada da yakn benzerlerine rastlanmaktadr. 4.3.IV tipi, asma halkal ban (Kat. No.: 106, Res. No.: 90, iz. No.: 105) Urartuda ender kullanld belirgindir. Bu trde en dikkat ekici zellik drtgen
Veli Sevin, Urartu Oda-Mezar Mimarisinin Kkeni zerine Baz Gzlemler, Anadolu Demir alar-Anatolian Iron Ages, 24-27 Nisan 1984 tarihleri arasnda zmirde yaplan I. Anadolu Demir alar Sempozyumu bildirileri, zmir 1997, Lev. IV:Resim 6/4. 29 Claude F. A. Schaeffer, Stratigraphie Compare et Chronologie de lAsie Ocidentale, (III et II Millnaires ), London, 1948, iz..236/7. 30 P. R. S. Moorey, Cemeteries of First Millennium B.C. at Deve Hyk, Near Carchemish, Salvaged by T. E. Lawrence and C. L. Wooley in 1913, Oxford, 1980, 58, iz. 9/159, 162. 31 Radomir Pleiner, The Beginnings of the Iron Age in Ancient Persia, Annals of the Nprstek Museum 6, Praq, 1967, iz. 3/14. 32 Klaus Schimidt, Noruntepe Kleinfunde II, Mainz, 2002, 61, Lev. 54/107. 33 J. Mcclelan, The Iron Objects from Gordion. A Typological and Fonctional Analysis, Michigan, 1975, Lev. 6, 7. 34 B. A. Kuftin, Archaeological Excavations in Trialeti I, An Attempt to Periodize Archaeological Materials, Tiflis, 1941, 45, iz. 43/3, 4.; Schaeffer 1948, iz 287/9, 11.
28

172

sapn arkasnda yer alan, oval yapl asma halkasdr. Srt kaln ve d bkey, az kenar ise ince ve i bkey namlulu bu ban bir benzeri ise, yine bir baka Urartu merkezi Armavir-Blurda ele gemitir. 35 Katalogumuzda tek rnekle temsil edilen orak formlu ban (4.3.V, Kat. No.: 107, Res. No.: 91, iz. No.: 106) ok yakn bir benzeri Van/Karagndz Hynde, E 104.1 stratigrafik biriminde bulunmutur (Res. No.: 125). Her iki ban zerinde de mevcut ahap kalntlar, baz baklarn kn benzeri bir muhafaza iinde saklandklarna iaret etmektedir. Bu iliki bir Urartu bak tipinin Kralln yklndan sonra, Ge Demir anda da kullanlm olduunu gstermektedir. KINLAR: Urartu kllar kullanlmadklar zaman knlar ierisinde muhafaza edilmilerdir. Birok Urartu merkezinde yaplan kazda, kllarla birlikte ok sayda kn ya da kn pabucu ele gemitir (Kat. No.: 2, 3, 8, 13, 23, 30, 36, 47, 53, 54, 63, 64). Urartu knlar; kenarlklarla tutturulmu ahap bir gvde (Res. No.: 39, 97) ile u ksmda yer alan madeni kn pabucundan oluur. Kenarlklar, ksmen pabucun iine giren ve namlu azlarna yuva oluturan V kesitli elemanlardr. Hem tun hem de demir rnekleri mevcuttur. Anlalaca zere Urartu kl knlar tun, demir ve ahap gibi maddelerden yaplm kompozit bir yapdadr. Sadaklar andran yek pare bir kn sistemi mevcut deildir. Kn pabular ou zaman tuntan, bazen de demirden retilmilerdir. Tuntan kn pabular, bir levhann katlanarak uzun kenarlarnn birbiri zerine bindirilmesi ve perinlerle tutturulmas yntemiyle oluturulmutur. Demir pabular ise dvme tekniinde retilmi ve ayn yntem kullanlmtr. Uzunluklar 10.0 cm ile 18.0 cm. arasnda deimektedir. Genilikleri namlu geniliiyle balantl olarak 2.5 cm. ile 6.0 cm. arasndadr. zerlerinde daima madeni levhaya diren kazandrmak amacyla yerletirilmi bir ya da birden ok kabark silme bulunmaktadr. U ksmlarnda zaman zaman, kl ucunun dar sarkmasn engellemek iin bir tka ya da yuvarlak kesitli madeni atklar bulunur. Urartu knlarnda tip mevcuttur: yass paralel formlular (Kat. No.: 112123, Res. No.: 96-107, iz. No.: 111-122), yass genimsi formlular (Kat. No.: 124130, Res. No.: 108-113, iz. No.: 123-129) ve yuvarlak silindirik formlular (Kat. No.: 131, Res. No.. 114, iz. No.: 130). Kn pabular zerinde, ou zaman deriden yapld tahmin edilen kay veya atk ile boyuna aslmasn salayan, eitli formlarda, tun ask halkalar bulunmaktadr (Kat. No.: 117, 122, 130, Res. No.: 100, 106, iz. No.: 116, 121, 129). Knlarn pabu dnda kalan blm, bir baka deyile gvde ksm deri ya da kuma ile kapl olmaldr. Nitekim Kat. No.: 113te kaytl, Grcistan/Nazargora mezarlnda, bir erkek mezarnda klla birlikte bulunmu kn zerinde kuma paralar ele gemi olmas bu duruma iaret etmektedir. Muhtemelen bir ucu pabu zerindeki asma halkasna geirilen tama kaynn dier ucu da bu deri veya kuma muhafazann st ksmna tutturulmaktadr.

35

Arutjun A. Martirosyan, Urartskie Pamyatniki I, Argitichinili, Erevan 1974, iz. 89a/1.

173

5.2. METALURJK DEERLENDRME:

Urartu kl, haner ve baklarnn metalurjik zellikleri konusunda bu gne kadar mnferit birka alma dnda kapsaml aratrmalar yaplm deildir. Bu almada, katalogda yer alan silahlardan seilen, boyutlar 1.0 cm. ile 3.0 cm. arasnda deien toplam 12 rnek alnm ve bunlarn, Bochum Madencilik Mzesi (Deutsches Bergbau-Museum Bochum) laboratuarlarnda analizleri yaplmtr. Analizi yaplan rneklerin saylarnn az olmas, rneklerin iyi korunmu malzemeden alnmam olmasyla balantldr. Bu durum, genel yorum yaplmasn snrl klmaktadr. Buna ramen elde edilen sonular baz nemli teknolojik ipular vermektedir. alma kapsamndaki Urartu silahlarnn teknolojik ve niteliklerini saptamak amacyla analizleri yaptrlan rnekler unlardr: 1- Tun perin bal : Kat. No.: 36, rnek no.: TR-33/101 2- Tun kabza paras : Kat. No.: 38, rnek no.: TR-33/104 3- Tun kabza paras : Kat. No.: 22, rnek no.: TR-33105 4- Tun kn paras : Kat. No.: 115, rnek no.: TR-33/102 5- Tun kn Paras : Kat. No.: 122, rnek no.: TR-33/103 6- Tun kn paras : Kat. No.: 124, rnek no.: TR-33/106 7- Tun kn paras : Kat. No.: 123, rnek no.; TR-33/107 8- Demir kn paras : Kat. No.: 130, rnek no.: TR-33/108 9- Demir bak paras : Kat. No.. 80, rnek no.: TR-33/109 10- Demir kl namlu paras: Kat. No.. 36, rnek no.: TR-33/110 11- Demir kl namlu paras: Kat. No.: 64, rnek no.: TR-33/111 12- Demir bak paras : Kat. No.: 88, rnek no.: TR-33/114 lk yedi rnein kimyasal analizi yaplmtr. Bunlardan bir tanesi perin bal, ikisi kabza paras ve dierleri ise kn paralarndan alnmtr. ncelikli incelemelerde rneklerin tamamnn tun olduu anlalmtr. Daha sonra tuncun ana maddesi olan bakrla alam oluturabilecek ve onunla yakn ilikili 14 elementin varl tespit edilmeye allmtr (Tablo 2). Tun alam iinde ana madde olan bakr oranlarna bakldnda, ar korozyonlu iki rnekte % 65 ve 68, dier be rnekte ise % 83 ile 88 arasnda deien oranlarda olduu grlmektedir. 36 Tuncun dier ana maddesi kalay oran ise ikisi dnda % 9.9 ile % 11 arasnda deien miktarlardadr. % 3.1 ile en dk oran perin balnda (Kat. No.:36, rnek no.: TR-33/101) tespit edilmitir. Bu durum, Urartularn , zor elde edilen ve ok deerli bir metal olan kalay, perin gibi ok fazla nem arz etmeyen objelerde snrl oranda kullanm olduuna ve/veya kalay oran dk tuncun daha kolay ilenebilme zellii nedeniyle tercih edilmi olabileceine iaret edebilir. Bir dier rnekte ise (Kat. No.: 22, rnek no.: TR-33/105) kalay % 15.4 ile en yksek orandadr. Bu
Dk bakr deerleri malzemenin seri korozyonundan kaynaklanmaktadr. Korozyondaki bakrn bir ksm CuO, CuCl2 ve benzeri tuz bileimleri olarak bulunmaktadr. izelgede ise bakrla birlikte bulunan O (Oksijen), Cl (Klor), C (Karbon) ve H2O (Su) gibi katyonlar verilmemitir ve dolaysyla analiz toplamlar % 73.6 ve 75.8 ile dk kalmtr.
36

metalurjik

174

orandaki kalay, bakrn rengini ve parlakln etkilemi ve daha sar bir renge dntrmtr. Bu da, sz konusu klcn bir prestij rn olduunu gsterir. Zaten anlan klcn kabza sisteminin bir baka deerli metal gm bir ereve iine alnm olmas da buna iaret etmektedir. Dier nemli elementlerin dalmna bakldnda; demirin % 0.1-0.7 orannda; inkonun iki rnekte olduka snrl dierlerinde ise yine % 0.1-0.7 orannda; kurunun bir rnekte % 1.7 ile belirgin dier rneklerde ise % 0.5in altnda; arsenik bir rnekte (Kat. No.: 124, rnek no.: TR-33/106) % 0.8 ile en yksek, dier rneklerde ise olduka dk oranda bulunduu grlmektedir. Gm hemen tm rneklerde snrl oranda bulunmaktadr (bkz. Tablo 2). Elementlerin tun iindeki dalmndan, malzeme kaynann tek kkenli olmad anlalmaktadr. Bu, silahlarda kullanlan tuncun, byk olaslkla eski (hurda) malzemeden eritilerek yeniden deerlendirildiine iaret etmektedir. zellikle kurun ve inkonun varl bu yorumu kuvvetlendirmektedir. Nitekim bu uygulamann Urartuda ska bavurulan bir yntem olduu bilinmektedir. 37 Analizlerden karlan bir baka sonu ise tun malzemenin tamamnn dkm tekniinde retilmi olmasdr. Kl ve baklardan alnan demir rneklerin mikro yaplar incelenmitir. nce parlak kesitleri yaplan rnekler mikroskop altnda gzlemlenerek, mikro yaplar ve ierdikleri karbon oranlar tespit edilmitir. Alnan rneklerden sadece ikisinde metal ekirdein varl belirlenmi, dierlerinin ise tamamen korozyona urad anlalmtr. Demir kn parasnn (Kat. No.: 131, rnek no.. TR-33/108) karbon ierikli demir, yani elik olduu ve karbon orannn % 0.4-0.5i bulduu anlalmtr. inde bulunan cruf kalntlar dvme srasnda incelip sra halinde dizilmilerdir (Res. No.: 126-127). Kat. No.: 80, rnek no.: TR-33/109 (Res. No.: 128), Kat. No.: 36, rnek no.: TR-33/110 ve Kat. No.: 64, rnek no.: TR-33/111 (Res. No.: 1129) ise tamamen korozyona uram, metal ksm olduka dk oranda korunmutur. Tamamnda dvme tekniinde retildiklerini kantlayan eki izleri grlebilmektedir. Kat. No. 88, rnek no.: TR-33/114te kaytl bak sap % 0,3-0.9 orannda karbon iermektedir. Cruf kalntlar ok azdr. Bu durum malzemenin kalitesini gstermektedir. Karbon oran farkl malzemeler birlikte dvlm, yani bir eit am elii damast tekniinde retilmitir. Ayrca, demir ustas malzemeyi yaparken souk su veya baka bir zel svya daldrarak sertlemesini salamtr (Resim 130134). Demir rneklerin ounluu korozyonlu olduu iin gzlemler snrl kalmtr. Metal ksm nispeten salam kalm olan iki rnekten Kat. No.: 131in daha kolay dvlebilen, iinde cruf kalntlar bulunan elikten retildii, Kat. No.: 88in ise daha kaliteli ve karbon ierii farkl, en az iki ayr elikten yapld anlalmtr. Ad geen ilk malzemenin bir kn paras, ikinci malzemenin ise bir baktan alnm olmas, sonular asndan ayr bir nem tamaktadr. Laboratuar sonular, demirci ustalarnn daha az nemli grdkleri kn yapmnda kullandklar demirin (veya eliin) kalitesinde fazla seici olmadklar izlenimi vermektedir. Namlularda kullanlan eliin kalitesinde ise seici olmular, cruftan daha arnm metal kullanmlardr. Her ne kadar bu gzlem sadece aratrlan iki rnek iin
37

Prof. Dr. Veli Sevin ile yaplan zel grmeler.

175

geerli olsa da, kstl da olsa bir yorum yapmamza olanak salar. Metalin iindeki cruf inkludlar renn frn crufu olup, izabe sonunda kazanlan demirin iinde kalan kalntlardr. Dolaysyla kullanlan eliin renn frnnda retildii anlalmaktadr ki bu beklenen sonutur 38.

5.3. TARHLENDRME:
Bu gne kadar, Yukar Anzaf Kalesinde ele geirilmi bir adet tun kn pabucu dnda, Urartu kl ve hanerlerinden yaztl olanna rastlanlmamtr. Bu nedenle dier birok Urartu eserinin tarihlendirilebilmesi ivi yazl rnekler yoluyla kolayca mmkn olabilmekteyken, kl ve hanerler iin ayn durum sz konusu deildir. Ancak, Urartu saldr silahlarnda izlenebilen tipolojik ve teknolojik farkllklar bu konuda nemli bilgiler barndrmaktadr.
39

KILILAR: 4.1.I tipi kllar (Kat. No.: 1-21, Res. No.: 1-18, iz. No.: 3-21) Son Tun ada tmyle tuntan retilmi rnekleri ve Erken Demir ada Yakn Dou kltrlerinin bir ksmnda var olan kakma/kaplama yuval (flanl) kabza yapsna sahiptir. Ancak, tepelik, kavrama knts ve omuzu iki yandan kavrayan,U eklindeki balak kelepeleri ile oluturulan kabza sistemi tipolojik ve teknolojik adan nemli farkllklar arz etmektedir. Tipolojik deerlendirme blmnde de iaret edilen, kabza dzenlemelerindeki kavrama kntlar ve kelepeli balak yaps, ileriki dnemlerde daha da klasikleecek Urartu kabza sisteminin balang aamasn oluturmaktadr. Flanlarn zerinin tun eritlerle kaplanmas ve balaa eklenen tun kelepeler yoluyla bimetalik yap kazanan bu kllar ok nemli bir deiikliin gstergesi olarak deerlendirilmelidir. 4.1.IA1 tipine giren, namlular daha geni kllar (Kat. No..1-12) bu grubun en erken rneklerini olutururken, 4.1.IA2 tipine girenler (Kat. No.: 13-17) kavrama kntl, balaklar kelepeli, tepelikli kabza sistemi yannda, ince-uzun namlu formuyla da Urartu kl sisteminin iyice oturmaya baladn belgeleyen rnekler olarak biraz daha ge bir dneme iaret etmektedirler. Burmageitte kaak kazlar sonucu ele gemi bu tipteki Urartu kllaryla (Kat. No.: 1, 5, 6) ilgili bir makalede, Anadolu ve Kafkasyada bulunmu, ok da uygun olmayan eserlerle analojiler kurularak, ad geen silahlar iin M. . 8. yz yl nerilmitir. 40 Ayn yazara ait bir baka makalede de, Burmageit mezarlarnda bulunmu kemerler, I. Argiti (y. M. .785/80-760) ve II. Sarduri (y. M. . 760730) 41 dnemlerine tarihlendirilmitir. Yine ayn mezarlarda, dier eserlerle birlikte bulunan tun mifer zerinde tek satr halindeki ivi yazsnda Minuann ad gemektedir. O. Belli tarafndan, bu miferin Minau (y. M. . 810-785) dneminde retildii ancak buraya, KarmirBlurdaki gibi, bir baka yerden tanm olduu iddia edilmektedir. Burmageit
Renn Teknolojisi icin bkz.: nsal Yaln, Zur Technologie der frhen Eisenverhttung, Arbeitsund Forschungsberichte zur Schsischen Denkmalpflege, Bd. 42, 2000, 307-316, Lev. 13. 39 Oktay Belli- Ali Dinol- Belks Dinol; Royal Inscriptions of Bronze Artifacts From the Upper Anzaf Fortress at Van, Anatolica XXX, 2004, 1-14. 40 Yldrm; 1989, a.g.m., 281. 41 . Yldrm 1991, a.g.m., 136.
38

176

mezarlarnn, silah, mobilya paralar ve dier eyalarnn M. . 8. yz yln sonlarna tarihlenebilecei gr vurgulanmaktadr. 42 4.1.IA1 tipine giren bir baka rneimiz ise (Kat. No.: 7) Erivan Kolumbariumunda aa karlmtr. Kabza kenarlar flanl bu tipte kl ve hanerlerin Ermenistanda Orta Tun andan M.. 8. yz yla kadar kullanld kabul edilmektedir. 43 Bu nedenle katalogumuzdaki Erivan klc iin alt snr (terminus post quem) olarak M.. 8. yzyl balar kabul edilebilir. Urartu siyasi tarihi incelendiinde, Minua (y. M. . 810-785) dnemiyle birlikte devlet tekilatnn hemen her alannda esasl deiikliklere gidildii grlmektedir. Dier pek ok reformun yan sra bu dnemde, Urartu ordusunun yeniden tekilatlandrlmas ve ordunun kulland silahlarda da bir takm yeni gelimelerin olmas gayet mmkndr. Bu nedenle, nemli tipolojik ve teknolojik gelimelerin ortaya kt bu kllardan, daha dar yapl balakl ve ksageni namlulu tiptekilerin (4.1.IA1 tipi) M. . 8. yz yl balarna, ince-uzun namlulu (4.1.IA2 ve 4.1.IB tipi) kllarn ise M. . 8. yzyln ilk yarsna tarihlendirilmelerinin doru olaca kanaatindeyiz. Ancak bu tip flanl kabzalara sahip kllarn, Toprakkale ve Van/Altntepe gibi merkezlerde ele geen rnekler nda, merkezi Urartu blgesinde daha ge dnemlerde de kullanlm olduu gz ard edilmemelidir. 4.1.II. tipi kabzas ereveli kllar (Kat. No.: 22-33, Res. No.: 19-36, iz. No.: 22-33) teknolojik adan daha gelimi rnekleri yanstmaktadr. Bu tipin erken rneklerinde, kabzann her iki yzne oturtulan tun levhalarn eritlerle kaplanmasyla oluturulan kabza sistemi (4.1.IIA tipi, Kat. No.: 22-26), giderek erevelerin tuntan, tek para halinde dklen ve demir kabzaya giydirilen ereveli kabza sistemine (4.1.IIB tipi, Kat. No.: 27-33) dnmtr. 4.1.IIA tipi olarak deerlendirdiimiz kllardan biri Van/Kalecik Nekropol, Ka. 10 mezarnda ele gemitir (Kat. No.: 23). Soyulduu iin tarihlemek zordur. Ancak, Erken Demir a mallarn andran seramikler bu mezarlarn belki de Urartunun erken dnemlerinden itibaren kullanlmaya baladna iaret etmektedir. 4.1.IIB tipi kllar (Kat. No.: 27-33) tip olarak 4.1.IIA rnekleriyle ayn olmakla birlikte teknolojik ynden ileri bir aamann rnleridir. Bu dzen kabza yapsnn eskiye oranla daha salam olmasn amalayan teknolojik bir ilerlemenin devam ettiini belgelemektedir. Bunlar arasnda Kat. No.:27de kaytl Habipua (Res. No.: 26-27 , iz. No.: 27) ve Kat. No.: 30da kaytl Karmir-Blur klc (iz. No.: 30), kaz buluntusu olmalar ynyle nemlidir. Habipua klc, kyller tarafndan nekropol yaknlarnda bir urne ile birlikte bulunmutur. 44 Bilindii gibi Urartu Devletinin en batdaki snr II. Sarduri dneminde kurulan Habipua (zoli) kalesine kadar uzanmaktadr. II. Sarduriya ait (M:. 760-730) Habipua yaztnda 45 . Sarduri derki: Frat rma durgundu. Oradan hibir kral karya gememiti. Egemen olan tanr Haldi ve . Tumeki nnde, askerlerimin arasnda (karya) getim. denilmektedir. II. Sardurinin bu bat seferi genel
Oktay Belli; Der Beschriftete Bronzehelm des Knigs Minua aus der Festung Burmageit bei Tunceli, Nimet zge Armaan, Aspects of art and Iconography: Anatolia and its Neighbors, Studies in Honor of Nimet zg, (Yay. Haz.: M. J. Mellink, E. Porada, T. zg), Ankara, 1993, 66. 43 Raffaele Biscione, Recent Urartian Discoveries in Armenia: The Colombarium of Erevan, Studio Micenei ed Egeo-Anatolici 34, 121. 44 Cengiz Ik, Habipua Nekropol, Belleten LI, 200, 1987, 554, dip not 17. 45 Knig, II, a.g.e.,, 130, 104.
42

177

olarak M. . 754-753 yllarna tarihlendirilmektedir. 46 C. Ik bu tarihten ve dier bulgulardan yola karak nekropol iin M. . 8. yz yln ortalarn st snr (terminus ente quem) olarak kabul etmektedir. 47 Habipua klc nda 4.1.IIB tipi kllarn ulam olduu teknolojik geliim, Ik tarafndan nerilen tarihlere uygun dmektedir. Bu nedenle kabza erevesi tek para dkm tekniinde retilmi bu kllar iin st snr olarak M. . 8. yzyl ortalar tarafmzdan da benimsenmektedir. 4.1.III tipi kllarn (Kat. No.: 36-55) gerek form ve gerekse teknolojik ynden ileri bir aamann rnleri olduu anlalmaktadr. Bu tipin erken rneklerinde (4.1.IIIA tipi, Kat. No.:36-38, Res. No.: 39-44, iz. No.: 36-38) 4.1.IIA tipinin ereve yapsna ilave olarak, kabza sapnn alt yarsna makara formlu elemanlar eklenerek kabzaya silindirik bir yap kazandrlmaya allmtr. Bu gruptaki kllar iin st snr olarak M. . 8. yz yln sonlar dnlebilir. Gelien teknolojiye paralel olarak 4.1.IIIC tipi kllarda kabza donanm (Kat. No.: 41-55, Res. No.: 47-57, iz. No.: 41-53) zerine dkm teknii (cast on)nde ve tek para olarak retilmeye balanmtr. Bu son derece gelimi bir teknik gerektirmektedir. Dolaysyla sz konusu teknik Urartu maden sanatnda ulalan zirve noktasnn bir sonucu gibi grnmektedir. 4.1.IIIC tipi kllardan azmsanmayacak bir blm, Urartunun yaylm alan dndaki Nazargora, Samtavro ve Musi-yeri gibi merkezlerde ele gemitir. Bilindii gibi Urartularn kuzeye ynelmeleri daha ok II. Rusa (y. M. . 685-645) dnemiyle birlikte younlamtr. Gerek teknolojik geliim ve gerekse Transkafkasyada ele geen eserler nedeniyle bu tipin M. . 7. yzyln ilk yarsna tarihlenmesinin uygun olaca kanaatindeyiz. Bir ara tip gibi grnen 4.1.IV tipi kllar (Kat. No.: 58-60, Res. No.: 59-62, iz. No.: 56-58), zerine dkm tekniiyle retilmilerse de, henz makara formlu kabza yaplarnn gelimemi olduu grlmektedir. Kat. No.: 59da kaytl Tunceli/Burmageit klcnn, klasik Urartu kllarndan biraz farkl havas nedeniyle, eyalet atlyesi retimi olabilecei de gz nnde bulundurularak, 4.1.IV tipi kllarn M. . 7. yzyl balarnda retilmeye baland kabul edilebilir. 4.1.VI tipine giren (Kat. No.: 68-69, Res. No.: 68-69, iz. No.: 67-68) Tunceli/Burmageit mezarlarnda ele geen kllar fanl kabzalara ve tek azl namlulara sahiptir. Tipolojik deerlendirme blmnde de iaret edildii gibi, balakl ve tepelikli klasik Urartu kl formundan uzak olmalar nedeniyle Urartuya aidiyetleri kesin deilse de, kabza yaps itibariyle Dou Akdeniz (Levant blgesi), Anadolu, Kuzeybat ran ve Kafkasyada M. . 2. bin yln balarndan itibaren, Kuzeybat randa M. . 1. bin yl ilerine kadar kullanlm tun hanerlerin kabza yapsn devam ettirmektedirler. Tmyle demirden retilmi bu kllarn kabzalar, kenarlarnn dvlp kalnlatrlarak bir kakma yuvas oluturulmas esasna dayanmaktadr. Bu da teknolojik ynden ok fazla bir ustalk gerektirmemektedir. Gerek tipolojik ve gerekse teknolojik durumlar dikkate alndnda, katalogda yer alan kllarn en erkenleri olmas gerektii anlalmaktadr. Bu nedenle 4.1.VI tipi kllarn, henz klasik Urartu formunun olumad, bir baka deyile Kral Minua
46 47

Ik, a.g.m., 562. a.g.m., 562.

178

tarafndan gerekletirildii kabul edilen reformlarn ncesine tarihlendirilmelerinin uygun decei kansndayz. Bu da, M. . 9. yz yln sonlarna denk dmektedir. Ancak, ayn merkezde veya ayn mezarlarda farkl tip kllarn bir arada bulunmu olmas bir vakadr. rnein Van/Altintepe Nekropolnde, 26 nolu mezarda hem kabzas flanl (Kat. No.: 4) hem de levha ereveli (Kat. No.: 24-25) tipler birada bulunmutur. Yine Van/Altntepede yzey malzemesi olarak iki paral dkm ve zerine dkm tekniinde retilmi kllar da ele gemitir. Bu durum, Urartu kllarnn kesin olarak tek bir dneme mal edilemeyeceini ve ezamanl kullanmlarn sz konusu olduuna iaret eder. Ancak mezarlarn uzun sre kullanlm olmas bu grmze tam bir destek salamaz. HANERLER: Urartu hanerlerinin tarihlendirilmesi, eldeki malzemenin az sayda olmas nedeniyle ok kolay gibi grnmemektedir. Tip 4.2.I olarak deerlendirdiimiz, Kat. No.: 70te kaytl hilal tepelikli monoblok haner (iz. No.: 69), Erken Demir aa tarihlendirilen Van Karagndz 48 (Res. No.:121) ve Yoncatepe (Res. No.: 122) 49 nekropollerinde ele geen rnekleri ve Van Mzesinden etdlk bir haneri (Res. No.: 123) hatrlatan yapsyla Urartunun erken dnemlerine ait olabileceini akla getirmektedir. Ancak, bu tip rnekler II. Rusa (y. M. : 685-645) dneminde ina edilmi Karmir-Blurda (Tiebaini) da ortaya karlmtr. Karmir-Blurdaki hanerlerin, ayn yerde ele geirilen I. Argiti ve II. Sarduriye ait eserlerde olduu gibi Arinberdten (Erebuni) nakledilmi olmalar mmkndr. Ancak II. Rusa dneminde retilmi, eski bir tipi devam ettiren eser olarak da deerlendirilebilir. Nitekim katalogumuzdaki hanerin ok yakn bir benzerinin Musi-yerinin ge evresinde 50 ele gemi olmas, bu tipin ge dnemlere kadar devam ettiine iaret etmektedir. Yine Karmir-Blurda bulunmu dier hilal tepelikli hanerimiz (Kat. No.: 73, iz. No.: 72) kavisli-kambur formlu namlusuyla, daha ok baklarda kullanlan namlu formunu tekrarlamaktadr. Ancak, tepelii ve sapn evresini dolanan levha eklindeki bir elemanla donanml kabza nedeniyle baklardan ayrlmaktadr. Urartunun hemen tm dnemlerinde yaygn kullanlm namlu yaps nedeniyle kesin bir tarihleme yapmak mmkn grnmemektedir. Bir nceki haner iin sylenenler bunun iin de geerlidir. 4.2.II tipine ait haner ise (Kat. No.: 74, Res. No.: 72, iz. No.: 73) flanl kabza yaps ve tek azl namlusuyla dikkat ekmektedir. Bu tr kabza yaps hilal tepeliklilerde olduu gibi daha ok Erken Demir aa ve Urartunun erken dnemlerine iaret etmektedir. Ancak ele geirilmi olduu Van/Altntepe 9 nolu mezarda ortaya karlan eserler arasnda bir adet fibula (Kaz Env. No.: TAN. KM. 9.3) 51 da bulunmaktadr. Bu durum sz konusu haner tipinin daha ge dnemlere dein kullanlm olduunu gsterebilir. Ancak Van/Altntepe mezarlarnn uzun sre kullanlm olmas nedeniyle farkl dnemlerde mezara konmu olabilme ihtimalini de hatrda tutmak gerekir (Tablo 3).
Bkz.: Sevin-Kavakl, a.g.e., 34, Res. 22. Belli-Konyar, a.g.e.,. 75, iz. 55, Res. 39. 50 Pleiner, a.g.m.,, iz. 3/6. 51 V. Sevin, A. zfrat, E. Kavakl, 1997-1998 Van/Altntepe Urartu Nekropol Kazlar, 21.Kkaz Sonular Toplants 1., 2000, iz. 7.
49 48

179

BIAKLAR: Urartu baklar incelendiinde, teknolojik ynden herhangi bir geliimin varl aka grlememektedir. Tipoloji ynnden de durum ayndr. Bu nedenle bunlarn tarihlendirilmesi konusunda kesin bulgulardan yoksunuz. yle ki Urartunun erken dnemlerinde kurulmu kaleler ile son dnemlerinde kurulmu merkezlerde ayn tip ba bulmak mmkn olabilmektedir. Sz gelimi Minua dneminde kurulduu bilinen ve II. Argiti ve belki de II. Rusa zamanna kadar kullanlan Y. Anzaf Kalesinde ele geen kambur srtl ban (Kat. No.: 83) ok yakn benzeri, II. Rusa dnemine tarihlenen Bastam Kalesinde (Kat. No.: 84), Karmir-Blurda (Kat. No.:86) ve Toprakkalede (Kat. No.:90-92), ya da uzun sreli kullanma sahne olmu Van/Altntepe mezarlarnda (Kat. No.:87) da ele gemektedir. Bu durum dier tipler iin de sz konusudur. KINLAR: Urartu knlarnn tarihlendirilmesi konusunda durum baklardan farkl deildir. Bu grup eserlerde tipolojik farkllklar sadece boyut ve ekilden kaynaklanmaktadr. retim teknii hemen tmnde ayndr. rnein kral Minua yazt tayan Kat. No.: 118de kaytl kn pabucu ile dierleri arasnda belirgin hibir farkllk grlmemektedir. Bu nedenle Urartu knlarnn ok duraan olduu ve balangtan sonuna kadar pek fazla geliim gsteremeden devam ettii anlalmaktadr.

180

6. SONU
Dou Anadolu bata olmak zere, Kuzeybat ran ve Transkafkasyann gney kesiminde M. . 9.- 7. yz yllar arasnda hkm srm olan Urartularn, blgenin Demir a devletleri arasndaki stnl yadsnamaz. Bu stnln hi phesiz olduka dalk bir yapya sahip lke corafyasn en doru ekilde kullanabilmelerinin yan sra, gl ordularna ve ann nde gelen madenci topluluu olmalarna borludurlar. Urartular ordularn, bir aa adn veren demir madenini en iyi ekilde deerlendirebilmelerinin avantajyla rettikleri silahlarla donatmlardr. Bu silahlar arasnda kl ve hanerlerin konumu ise olduka byk nem arz etmektedir. Demirin elikletirildiinde elde edilen keskinliinin yan sra, tun eklentilerle desteklenmi kabza sistemi sayesinde ok stn ve gl kl ve hanerler reten Urartular, bu silahlarla donanml ordularyla yaklak iki yz yl boyunca, dnemin sper gc Assur Krallyla boy lebilmi ve n Asya devletleri arasnda sz sahibi olabilmitir. Urartularn rettikleri kemer, bilezik ve hatta Biainili seramii adyla tann anak mlek eidinde grlen sanatn devlet eliyle ekillendirilmesi ve devlet atlyelerinde retim olgusu dier silahlar yannda kl ve hanerlerde de aka izlenebilmektedir. Urartu Devletinin, puini ve Minuann devlet sisteminde gerekletirdikleri kkl deiikliklerden sonra, ada kltrlerin silahlarndan ilk bakta ayrt edilebilen, Urartu tipi denilebilecek; yar kresel veya konik tepelik, kavrama kntl sap ve kelepeli balaktan oluan kabzalaryla dikkati eken kl ve haner tipi ortaya kmtr. Bu, tapnak mimarisinde, seramikte ve kemer, kalkan, bilezik gibi sanat eserlerinde aka izlenebilen sanatn devlet eliyle ekillendirilmesinin bir baka yansmasdr. Devletin bat snrlarndaki ElazTunceli blgesi (Alzi-Suppa eyaleti) ve kuzeyindeki Idr ve evresinde ele geen, klasik ablondan biraz farkl kl ve hanerler baz eyalet atlyelerinin varln gsterse de bu genel durumu deitirecek boyutta deildir. Yukarda ksaca tanmlanan Urartu tipi kabzalara sahip kl ve hanerlerde tipolojik ve teknolojik deiim ve geliimi adm adm takip edebilmek mmkndr. Daha ok kabza yaplar dikkate alnarak oluturulan tipoloji, tarafmzdan 6 ana bala ayrlmtr. Kabzas flanl yapya sahip 1. tip kllarda kabzalar, tun veya gm erevelerle desteklenmitir., Kabzas erevelilerde ksmen tun levhalar kullanlm ksmen de ereveler tek para dkm tekniinde ilenmitir. Kabzas makara formlular, Urartu kllarnn en salam ve en grkemli tipini oluturmaktadr. Bu tipin bir alt grubunda uygulanan zerine dkm teknii ayn zamanda, Urartu madenciliin ulat stn dzeyi gsteren ok nemli birer belge niteliindedir. Kabzas dkm kaplamallar, geni namlulular ve kabzas flanl tek azllar dier tipleri meydana getirir. Kl ve hanerlerde grlen bu tipolojik farkllklar, hep daha kaliteli ve daha salam silahlar elde etme yolunda atlm admlarn sonucunda yaratlm gibi grnmektedir. Hemen tm tiplerde kullanm kolayl asndan kabza yzeyleri kemik, fildii ve ounlukla ahap elemanlarla kaplanmtr. Bu kaplamalar yar kresel

181

formlu tun balkl perinlerle kabzaya sabitlenmitir. Urartu kl ve hanerlerinde zaman zaman kullanlan gm, kemik ve fildii malzeme ise onlarn grsel adan daha zenginlemesine katk salayan birer unsur olmutur. Urartu olma ihtimali biraz pheli birka tek azl rnek dnda, daima ift azl kl namlularnda form olarak bir standardizasyondan bahsedebilmek zordur. Ancak geni yapllarn yannda zellikle kabzas ereveli tipin bir grubu ve kabzas makara formlu tiplerde genellikle ince-uzun yapl, uca doru iyice daralan, sivri ulu bir namlu biiminden sz edilebilir. Her durumda namlular, bazen yass, ama daha ok keskin omurgaldrlar. Urartu kllarn uzunluklar bakmndan, toplam uzunluu 70.0 cm.in zerine kan uzun kllar ve 40.0 cm. civarnda boya sahip ksa kllar olmak zere iki kategoriye ayrmak mmkn gibi grnmektedir. Bu gne kadar ele gemi olan birka betimli Urartu eseri zerinde yer alan kl tasvirlerinden anlald kadaryla kllar, daima kn pabucu ve madeni kenarlklarla desteklenmi ahap kaplama gvdeli bir kn iinde ve omuz asksyla tanmtr. Bu ynyle daha ok Ge Hitit ve Assur dnyasyla ilikili gibidirler. Kafkasyay da etkilemi grnen bu trde kllar yukarda tanmlanan gelikin kabza donanmlaryla Urartuya zg bir grnm arz ederler. Urartu kl ve hanerlerinde izlenebilen teknolojik ve tipolojik geliim, genelde Urartu sanatndaki duraanln aksine, bu alanda mthi bir dinamizm ve zenginliin olduunu ortaya koymaktadr. Bu, Urartu devlet dzeninde orduya verilen nemin bir sonucu olsa gerektir. Zira monarik bir yapya sahip Urartu devlet dzeni iinde ordu apayr bir zel neme sahiptir. Bu ordunun kulland silahlarda, yaklak iki yz yllk bir srete ortaya konan hzl teknolojik geliim de orduya verilen nemin bir yansmasdr. Bu silahlar, ncs olmayan, tmyle askeri bir devlet yapsnn, bir baka deile ordu-devletin retip gelitirdii yepyeni bir uygulamann sonucudur ve herhangi bir kltrden etkilenme sz konusu deildir. Klasik Urartu kllarna kralln siyasi snrlar dnda da rastlanmaktadr. zellikle Transkafkasyada, bu gn Grcistan snrlar iinde kalan Samtavro, Nazargora ve Musi-yeri gibi nekropollerde, Urartunun son dnemlerine tarihlemeyi nerdiimiz, zerine dkm tekniinde retilmi makara formlu kabzalara sahip ok sayda kl ele gemitir. Bu durumu, antik ada yaygn olan, krallar aras hediye al verii ve hatta dn hediyesi gnderme geleneinin bir sonucu olarak deerlendirmek mmkndr. Urartu hanerleri tipolojik olarak fazla bir zenginlik gstermezler. Ancak yine de. hilal tepelikliler ve flanl kabzallar olarak iki tip grlebilmektedir. Hilal tepelikliler; uca doru daralan, sivri ulu ya da tek azl, kavisli olmak zere iki deiik formda namluya sahiptirler. Bunlar daha ok Karagndz ve Yoncatepede bulunan Erken Demir a rneklerini devam ettirir gibi grnmektedir. Hanerlerin bir dier tipinin kabzalar ise kllardakine benzer ekilde flanldr. Bu tipin de daha nce ifade edildii gibi Erken Demir a zelliklerini devam ettirdii sylenebilir.

182

Urartu baklar konusunda ise kllarda olduu gibi klasik bir tipten sz etmek mmkn deildir. Dz sapl, kavisli-kambur formlu, asma halkal ve ounlukla sap demirli rnekleri bulunan baklarda daha ok, dier ada kltrlerde de ska grlen ve Anadolu geleneklerini devam ettiren tipler grlmektedir. Urartu kl, haner ve baklarnda, bata demir olmak zere, kabzalarda tun ve zaman zaman da gm kullanld grlmektedir. Kl ve hanerlerin kabza ve knlarnda kullanlan tun, dkm tekniinde retilmitir. Yaplan analizlerden anlald kadaryla bakr % 83-88 orannda, kalay ise % 10-11 orannda kullanlmtr. Bu iki ana maden dnda, tun iinde demir, nikel, arsenik, antimuan, inko, kurun v.b. toplam 14 ayr element yer almaktadr. Bir baka nemli sonu ise silah retiminde kullanlan tuncun geli kaynann ok ynl olmas, muhtemelen hurda metalin kullanlm olmasdr. Urartu kl, haner ve baklarnn demirden yaplan namlular ise dvme tekniinde retilmitir. Karbon katkl olmalar, eliin kullanldn kantlamaktadr. Bir rnekte karbon oran farkl malzemelerin birlikte dvld tespit edilmitir. Bu durum Urartuda damast tekniinin bilindiini gstermektedir. zabe sonunda kazanlan demirin iinde kalan cruf inkludlardan, kullanlan eliin renn frnnda retildii anlalmtr. Bu sonularla, daha nce yaplan aratrmalardan da bilindii gibi, Urartularn, malzeme seimlerini bilinli yaptklar bir kez daha kantlanmaktadr. retilen nesnenin zelliine gre uygun kalitede malzeme seilmekte, haner ve kl namlularnda ve bak yapmnda, stn kaliteli (rafine) ve farkl karbon ierikli birden fazla elik birlikte kullanlmaktadr. Bu da Urartularn stn teknolojik seviyesinin kantdr. Bu stn teknoloji ile retilmi Urartu Tipi kl formlar Kralln tarih sahnesinden ekilii sonrasnda tmyle unutulmu ve Post-Urartu Dnemi veya Ge Demir a kltrleri zerinde herhangi bir etkisi grlmemitir.

183

7. KAYNAKLAR :
ABRAMSHVL, MCHAEL : Transcaucasian Rapiers and the Problem of their Origin, Lux Orientis, Archologie Zwischen Asien und Europa, Festschrift Fr Harald Hauptmann zum 65. Geburtstag (Yay. Haz.: R. M. Boehmer ve J. Maran), Rahden/Westf., 2001. : Towards Dating The Remains of The Late Bronze Age And of the Period of Wide Adoption of Iron, Discovered at The Samtavro Brial Ground, Problems of Caucasian Bronze-Iron Age Archeology, Tiflis, 2003., 12-26. : The Palace of Sargon, King of Assyria, Paris, 1986.

ABRAMSHVL, ROSTOM

ALBENDA, PAULNE

ANLAAN, ETN-NDER : Protohistorik a Silahlar, stanbul, 1989. BLG: AVETSYAN, PAVEL- : Preliminary Report on the 1998 Arhaeological RUBEN BADALYAN- Investigations of Project Aragats in the Tsakahovit Plain, Armenia, Studi Micenei Ed Egeo-Anatolici, ADAM SMITH XLII/1, Roma, 2000, 19-59. BADALYAN, RUBEN- : The Emergence of Sociopolitical Complexity in ADAM SMITH-PAVEL Sothern Caucasia: An Interim Report on the Research of Project Aragats, Archaeology in the AVETSYAN Borderlands, Investigations in Caucasie and Beyond, (Yay. Haz.: A. Simith-K. Rubinson), Los Angeles, 2003, 144-166. BARNET, D. RICHARD : The Urartian Cemetery at Igdyr, Anatolian Studies 13, 1963.,153-198.

BARNET, D. RICHARD-W. : Russian Excavations in Armenia, Iraq XIV-2, WATSON 1952, 132-147. BELL, OKTAY : Beschriftete Bronzegegenstnde des Konigs Ipuini im Museum von Gaziantep, Hittite and other Anatolian and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, Ankara, 1992, 45-60. : 1994 Yl Aa ve Yukar Anzaf Urartu Kaleleri Kazs, XVII. Kaz Sonular Toplants-I Ankara, 1996, 379-408.

______________

184

BELL, OKTAY- : 2001 Yl Aa ve Yukar Anzaf Urartu Kaleleri ALPASLAN CEYLAN Kazs, 24. Kaz Sonular Toplants-2, Ankara, 2003, 393-404. BELL, OKTAY : Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanrlar, stanbul, 1998.

BELL, OKTAY - ERKAN : Dou Anadolu Blgesinde Erken Demir a Kale KONYAR ve Nekropolleri- Early Iron Age Fortresses and Necropolises in East Anatolia, stanbul, 2003. BELL, OKTAY-AL : Royal Inscriptions of Bronze Artifacts From the DNOL-BELKIS DNOL Upper Anzaf Fortress at Van, Anatolica XXX, 2004, 1-14. BLG, NDER : Vehbi Ko Vakf Sadberk Hanm Mzesi Tarafndan Yeni Elde Edilen Metal Silahlar/Recently Acquired Metal Weapons by the Vehbi Ko Foundation Sadberk Hanm Museum, Palmet IV, (Sadberk Hanm Mzesi Yll), stanbul, 2002. : Pre-Classical Age/Klasik a ncesi, Anatolia, Cradle of Castings-Anadolu, Dkmn Beii, stanbul, 2004, 47-112.

______________

.LG, NDER-HAD : Casting of Copper-Bronze, Bakr-Tun Dkm ZBAL-NSAL YALIN Sanat, Anatolia, Cradle of Castings-Anadolu, Dkmn Beii, stanbul, 2004, 1-45. BISCIONE, RAFAELLE : Recent Urartian Discoveries in Armenia: The Colombarium of Erevan, Studio Micenei ed EgeoAnatolici 34, 115-135. : Byblite Daggers in Cyprus and Crete, American Journal of Archaelogy,70,2, 1966, 123-126. : Van Gl Havzasnda Demir alarnn Balangcnn Tarihi, Anadolu Demir alar I, (Yay. Haz. A. ilingirolu), zmir, 1987, 108-115. : Urartu Krall, Tarihi ve Sanat, zmir 1997. : Migration in the Lake Van Basin. East Anatolia in the Late 2nd Millennium B.C. and the Foundation of a Kingdom, Migration und Kulturtransfer, Atken des Internationalen kolloqiums 23.-26. November 1999-Berlin (Yay. Haz.: R. Eichmann-

BRANIGAN, KEITH LNGROLU, ALTAN

_________________ _________________

185

Hermann Parzinger), Bonn, 2001, 371-381. DARGA, A. MUHBBE : Hitit Sanat, stanbul, 1992.

DNOL, AL M.-BELKIS : Die Urartaeische Inschrift aus Hanak (Kars) DNOL Sedat Alpa Armaan, Hittite and other Anatolian and Near Eastern Studies, (Yay. Haz.: H. Otten, E. Akurgal, H. Ertem, A. Sel), Ankara, 1992, 109117. DERN ZAFER-ALTAN : Armour and Weapons, Ayanis I, Roma, 2001, 155-187. LNGROLU DI NOCERA, GIAN MARIA : Dou Anadolu Madencilii, ArkeoAtlas 2, 2003, - ALBERTO M. PALMIERI 36-39. DIAKONOFF, IGOR M. : Sacrificies in the City of Teieb (UKN 448)Lights on the Social History of Urartu, Archaeologische Mitteilungen aus Iran, 24, 1991, 13-102. : Notes on Weapons and Chronology in Northern Iran Around 1000 B.C., Dark Ages and Nomads c. 1000 B.C. Studies in Iranian and Anatolien Archeology, stanbul, 1967, 32-45. : Problems of Protohistoric Iran as Seen From Hasanlu, Journal of Near Eastern Studies XXIV, 1965, 193-217. : Rediscovering Hasanlu, Expedition, 31,1989, 311.

DYSON, H. ROBERT Jr.

______________

________________

DYSON, H. ROBERT Jr.- : Constructing the Chronology and Historical OSCAR W. MUSCARELLA Implications of Hasanlu IV, Iran XVII, 1989, 1-27. ESAYAN, A. L.N. BIAGOLOVG. AMAYAKYANG. KANECYAN EXPEDITION :Biaynese Graveyard in Erevan, Arkheologieskie Pamyatniki Armenii, Urartskie Pamjatniki 15, Erevan 1991, 34-40. : Expedition 31, The Universty Museum Magazine Archaeology and Anthropology University of Pennsylvania, 1989.

GAMBASHCHIDZE, IRINE- : Georgien Schtze Aus Land Des Goldenen Vlies, ANDREAS HAUPTMANN- Bochum, 2001. RAINER SLOTTA-NSAL YALIN

186

HAERINCK, ERNIE

: The Iron Age in Guilan-Proposal for a Chronology, Bronze Working Centers of Western Asia, c. 1000-539 B.C., (Yay. Haz. J. Curtis), London, 1988., 63-78., Lev.:57-72. : Noruntepe Kazlar, 1973, Keban Projesi 1973 almalar/Keban Project 1973 Activities, Ankara 1979, 43-60. : Renewed Work at atalhyk, Neolithic in Turkey The Cradle of Civilization, (Yay. Haz.: M. zdoan- N. Bagelen) stanbul, 1999, 157-164. : Habibua Nekropol, Belleten LI, 200, Ankara, 1987.,549-564. : Die Kleinfunde, Bastam-I, Ausgrabungen in den Urartischen Anlagen 1972-1975, (Yay. Haz.: Wolfram Kleiss), Berlin, 1979, 151-182. : Die Kleinfunde, Bastam II, Ausgrabungen in den Uratrischen Anlagen 1977-1978, (Yay. Haz., Wolfram Kleiss), Berlin, 1988, 155-164. : Tli Grab 85 Bemerkungen zum Beginn des Skythezeitlichen Formenkreises im Kaukasus, Beitrge zur Allgemeinen und Vergleichenden Archologie, 5, Mnchen, 1983.

HAUPTMANN, HARALD

HODDER, IAN

IIK, CENGZ KLEISS, WOLFRAM

_____________

KOSSACK, GEORG

KNIG, WILHELM

FRIEDRICH : Handbuch der Chaldischen Inschriften I, Graz, 1955. : Handbuch der Chaldischen Inschriften II, Graz, 1957. : Archaeological Excavations in Trialeti I, An Attempt to Periodize Archaeological Materials, Tiflis, 1941.

_______________ KUFTIN, B. A.

LASSEN, HANE-VAGN : A Bronze Sword from Luristan with a ProtoFABRIATUS BUCHWALD Arabic Inscription, Anatolian Iron Age The Proceedings of the Second Anatolian Iron Ages Colloqium held at zmir, 4-8 May 1987, (Yay. Haz. A. ilingirolu-D. H. French), Oxford, 1991,39-65. LORDKIPANIDSE, OTAR : Archologie in Georgien. Von der Altsteinzeit zum Mittelalter, Heidelberg, 1991

187

MADHLOOM, TARIK A. MALLOWAN, M. E. L.

: The Chronology of Neo-Assyrian Art, Londra, 1970. : The Excavations at Tall Chagar Bazar and An Archeological Survey of the Habur Region Second Campaign, 1936, Iraq IV-2, 1937, 91-101. : Nimrud and its Remains, 2, London, 1966 : Ivories in Assyrian Style, London, 1970. : Armeny v Epokhv Bronzy Rannego Zheleza, Erevan, 1964. A. A. Martirosyan, Urartskie Argitichinili, Erevan, 1974. Pamjatniki I,

___________ MALLOWAN, MAXL. G. DAVIES MARTIROSYAN, ARUTJUN A. ________________ MAXWELL RACHEL

HYSLOP, : Daggers and Swords in Western Asia. A Study from Prehistoric Times to 600 B.C., Iraq VIII, 1946, 1-65.

MAXWELL HYSLOP, : Three Iron Swords From Luristan, Iraq 28, RACHEL-W. M. HODGES 1966, 164-178. MCCLELAN, J. MEDVEDSKAYA, INNA N. MELLAART, JAMES MERHAV, RIVKA : The Iron Objects from Gordion, A Typological and Functional Analysis, Michigan, 1975 : Iran: Iron Age I, (B.A.R. International Series 126, (ev.: Pavlovich), Oxford, 1982. : atalhyk. Anadoluda Bir Neolitik Kent, (ev.: Gke Bige Yazcolu), stanbul, 2003. : Utilitarianan and Votive Armor-Shields, Urartu, A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E., (Yay. Haz.: R. Merhav), Jerusalem, 1991, 134-139. : Bronze Age Kulture on Lake Sevan Coast Armenia, Moskova, 1960. : Cemeteries of First Millennium B.C. at Deve Hyk, Near Carchemish, salvaged by T. E. Lavrance and C. L. Wooley in 1913, Oxford, 1980. : Bronze and Iron. Ancient Near Eastern Artifacts in

MNATSAKANIAN, A. O. MOOREY, P. R.

MUSCARELLA, OSCAR W.

188

The Metropolitan Museum of Art, New York, 1988. _______________ _______________ : Warfare at Hasanlu in the Late 9th Century B.C., Expedition, 31,1989, 24-36. : North-Western Iran: Bronze Age to Iron Age, Anadolu Demir alar 3, (Yay. Haz.: A. ilingirolu-D. H. French), Ankara, 1994, 139-155. : Anatolische Bronzeschwerter und Sdosteuropa, Festschrift fr Otto-Herman Frey zum 65. Geburstag, Hitzeroth, 1994, 431-44. : The Alishar Hyk Seasons of 1930-1932 II, Oriental Institute Publications XXIX, Chicago, 1937, : Untersuchungen zur Spathethitischen Kunst, Bonn, 1971. :Die Urartischen Bestattungensbruche, Studien Zur Religion und Kultur Kleinasiens, Leiden, 1978, 639648. : Anadolu Medeniyetleri Mzesinden Bir Grup Haner ve Mzrak Ucu, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1987 Yll, Ankara, 1989. : Kltepede 1953 Ylnda Yaplan Kazlar, Anatolian Studies XVIII, 69, 1954, 357-372. : Excavations at Arslantepe (Malatya), Anatolian Studies XXXI, 1981, 101-119. R.- : A New Urartian Inscription from Elaz/Bahecik, Eastern Turkey, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici, XLIII/1, 2001, 111-119. : Waffen der Bronzezeit Espelkamp, 1997. : Karmir-Blur I, Erevan, 1950. : Karmir-Blur-III, Archeologieskie Raskopki v Armenii, No.5, Erevan, 1955. : The Ancient Civilization of Urartu, (ev.: James Hogarth), Geneva, 1969. Aus Ost-Georgian,

MLLER-KARPE, ANDREAS VON DER OSTEN, H. H.

ORTHMANN, WINFRIED N, BAK

ZET, M. AYKUT

ZG, TAHSN PALMIER, ALBA PAYNE MARGARET VEL SEVN PICHELAURI, KONSTANTIN PIOTROVSKI, BORISS B. _____________ _____________

189

_____________ PIZCHELAUR, KONSTANTINnstantin PLEINER, RADOMIR

: Karmir-Blur, Leningrad, 1970. : Jungbronzezeitliche bis ltereisenzeitliche Heiligtmer in Ost-Georgien, Mnchen, 1984. : The Beginnings of the Iron Age in Ancient Persia, Annals of The Nprstek Museum 6, Praq, 1967, 9-72.

PLEINER, RADOMIR- : The Assyrian Iron Age. The History of Iron in the Assyrian Civilization, Proceedings of the JUDITH K. BJORKMAN American Philosophical Society, 118, N0:3, 1974, 283-313. RAMISHVILI, A. : The Interrelationship of Colchian and Shide (iner) Kartli Cultures According to the Archaeological Materials from the Necropolis of Natsargora, Caucasus, Essays on the Archaeology of the Neolitic-Bronze Age, (Dedicated to the 80th Birthday of Prof. Otar Japaridze), Tiflis, 2001, 159-162. : Sos Hyk and the Erzurum Region in Late Prehistory: A Provisional Chronology for Northeast Anatolia, Chrolonogies des Pays du Caucase et de LEuphrate aux IVe-IIIe Millenaires, Anatolica XI, Paris, 2000, 229-373. : The Upper Levels at Sos Hyk, Erzurum: A Reinterpretation of the 1987 Campaign, Anatolia Antiqua (Eski Anadolu) XI, 2003, 101-109

SAGONA, ANTONO

SAGONA, ANTONO CLAUDIA SAGONA

SCHAEFFER, CLAUDE F. : Stratigraphie Compare et Chronologie de lAsie A. Ocidentale, (III et II Millnaires ), London, 1948. SALVINI, MIRJO SCHMIDT, KLAUS SEIDL, URSULA SEVN, VEL : Royal Inscriptions on Bronze Artifacts, Ayanis I, Roma, 2001, 271-278. : Noruntepe, Kleisfunde II, Mainz, 2002. : Bronzekunst Urartus, Mainz, 2004 : Malatya-Elaz-Bingl lleri Yzey Aratrmas, 1985, IV. Aratrma Sonular Toplants, 1986, 279-300. : Urartu oda-Mezar Mimarisinin Kkeni zerine

____________

190

Baz Gzlemler, Anadolu Demir alar-Anatolian Iron Ages, 24-27 Nisan 1984 tarihleri arasnda zmirde yaplan I. Anadolu Demir alar Sempozyumu bildirileri, zmir, 1987, 35-55. _____________ _____________ _____________ : Eski Anadolu ve Trakya. Balangcndan Pers Egemenliine Kadar, stanbul, 2003. : Anadolu Arkeolojisi, (3. bask), stanbul, 2003. : Pastoral Tribes and Early Settlements of the Van Region, Eastern Anatolia, A Viev from The Highland Archaeological Studies in Honour of Charles Burney, (Yay. Haz.-Ed.: A. Sagona), Peeters, 2004, 179-203. : Son Tun/Erken Demir a Van Blgesi Kronolojisi, Kkeni Aranan Bir Devlet: Urartu, Belleten LXVIII, 252, 2005, 355-386. ERSN : Bir Erken Demir a Nekropol Van-Karagndz, an Early Iron Age Cemetery, stanbul, 1996.

_____________

SEVN, VEL KAVAKLI

SEVN, VEL - AYNUR : Hakkri Stelleri: Dou Anadoluda Sava ZFIRAT obanlar lk Not, Belleten LXV, 243, 2002, 501518. SEVN, VEL - AYNUR : 1997-1998 Van/Altntepe Urartu Nekropol ZFIRAT-ERSN KAVAKLI Kazlar, 21. Kaz Sonular Toplants-1, Ankara, 2000, 421-434. ______________ _______________ : Van-Karagndz Hy Kazlar (1997 Yl almalar), Belleten LXIII, 238, 2000, 847-867. : 1997-1999 Hakkri Kazlar, 22. Kaz Sonular Toplants, I., 2001, 355-368.

SMITH, ADAM T.- : Urartu and the Southern Caucasian Political TIFFANY T. THOMPSON Tradition, A View from the Highland Archaeological Studies in Honour of Charles Burney (Yay. Haz. A. Sagona), Peeters, 2004. 557580. STRONACH, DAVID B. : The Development and Diffusion of Metal Types in Early Bronze Age Anatolia, Anatolian Studies, VII, 1957, 89-125. : Metalwork in Gaziantep Museum Said Be a

SUMMERS, G. D.

191

Hoard From The Region of Sakagz, Anatolian Studies XLI, 1991, 173-195. TARHAN, M. TANER-VEL : Van Kalesi ve Eski Van ehri Kazlar-1989, SEVN XII. Kaz Sonular Toplants-II, Ankara, 1990, 429-456. TSERETELI, GEORG W. : Urartskie Pamjatniki Museja Grusii, Tiflis, 1939.

TSETKHALEDZE, GOCHA : The Culture of Ancient Georgia in the First R. Millenium BC and Greater Anatolia: Diffusion or Migration ?, Archaeology in the Borderlands, Investigations in Caucasia and Beyond, (Yay. Haz.: A.T.Simith, K. Rubinson), Los Angeles, 2003. 229245. TURUL, A. BERL - SAT : Altntepe (Van) Buluntusu Eserin Radyografi BAARAN Teknikleri le Deerlendirilmesi, 17. Arkeometri Sonular Toplants, Ankara, 2001, 21-28. VANDEN-BERGHE, L. : Het Archeologisch Onderzcek Naar de Bronscaltuur van Luristan. Opgravingen in Pusht-i Kuh I Kalwali en War Kabud 1965 en 1966, Brussel, 1968. - : Toprakkale. Untersuchungen zu den Metallobjektin im Vorderasiatischen Museum zu Berlin, Berlin, 1990. : Production of Iron Artifacts, Urartu. A Metalworking Center in the First millennium B.C.E., (Yay. Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem 1991, 321-331. : Uratu das Reich am Ararat, Mainz, 1993. : Zur Technologie der frhen Eisenverhttung, Arbeits- und Forschungsberichte zur Schsischen Denkmalpflege, Bd. 42, 2000, 307-316. : Anadolu Madencilii, ArkeoAtlas 2, 2003, 7279. : Iron Technology in Antiquity, Anatolia, Cradle of Castings-Anadolu, Dkmn Beii, stanbul, 2004, 221-224.

WARTKE, BERNHARD _____________

RALF

______ YALIN, NSAL

_______________

______________

192

YILDIRIM, RECEP

: Elaz Mzesinde Bulunan Birka Urartu Klc, Frat niversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), 3, 1989, 279-288. : Urartian Belt Fragments from Burmageit, Now on Display in Elaz Museum, Anatolian Iron Ages-II, (Yay. Haz.: A. ilingirolu-D. H. French), Oxford, 1991, 131-148.

_______________

193

8. ZET
M. . 8.-7. yzyllarda Urartu, Yakn Dounun en gl

imparatorluklarndan ve en yaratc toplumlarndan biriydi. Mimari, su mhendislii ve metalrji gibi konularda olduka ileri dzeye ulamlard ve ayn zamanda kl, haner, mzrak ve ok gibi gl silahlarla donatlm bir orduya sahiplerdi. Bu doktora almasnda hem Van, Erzurum, Elaz, Malatya ve stanbul mzelerinde ve hem de Altntepe, Kalecik ve Karagndz kazlarnda ele geenler, ayrca baz yaynlardan derlenen Urartu kl, haner ve baklar incelenerek bir katalog oluturulmutur. Tm Urartu materyali zerindeki almalardan sonra katalog 69 kl, 6 haner, 36 bak ve 20 kn olmak zere toplam 131 eserden meydana getirilmitir. Tipolojik analiz Urartu uygarlnda be farkl kl tipi olduuna iaret eder. Bunlar yle sralanabilir: kabzas flanl kllar; kabzas dkm kaplamal kllar; makara kabzal kllar ve geni namlulu kllar. Hanerler hilal tepelikliler ve kabzas flanllar gibi iki farkl tipe ayrlmaktadr. Baklar ise genel olarak eski Yakn Douda ska kullanlan tiplerden olumaktadr. Eserlerin metalrjik incelemelerinde kabzalarda kullanlan tun ile namlularda kullanlan demir madenlerinin yaps incelenmi, metal yapsnda var olan dier elementlerin tespitine ynelik analizler gerekletirilmitir. Yaplan tm inceleme ve deerlendirmeler sonucunda; zellikle kl ve haner gibi Urartu saldr silahlarnn sivri tepelikli, kavrama kntl ve balakl kabza yaplaryla, ada kltrlerden ok farkl olduu ve retim tekniklerine gre sadece Urartuya zg olduu kabul edilebilir. Bu alma, tun kabza ve demir namlulu bu kompozid kl ve hanerlerin teknolojik adan nemli gelimeleri barndrdklar, demirin ou zaman elikletirilerek kullanld ve retimin renn frnlarnda gerekletirildiini de ortaya karmtr.

194

9. SUMMARY
Urartu was one of the most powerful empires and technologically innovative societies in the Near East durin eighth and seventh centuries B. C. They were highly skilled in the fields of architecture, irrigation Works and metallurgy, and also have a strong army equipped with fierce weapons such as sword, rdagger, spear and arrow. In this present dissertation thesis a typological catalogue has been accomplished with the aid of the extant materials o the urartian swords, daggers and knives of both housed in the archaelogical museums of Van, Erzurum, Elaz, Malatya and of unearhed from the excavations of Altntepe, Kalecik and Karagndz, including some publeshed specimens. After the analysis of the bulk of the Urartian material the catalogue has appeared to have 69 swords, 6 daggers, 36 knives and 20 scabbards. The typological analysis suggest that five different sword types were present in the Urartian realm. These are as fallows: flanged hilted swords; framed hilted swords; bobin hilted swords; plated hilted swords (hilt made by cast-on process) and broad bladed swords. The daggers can be classified into two distinct types: dagers with splayed pomel and flanged hilted daggers. As to knives, they are usually smilar to the types widely prevalent in the ancient Near East. As a requirement of the metallurgical analysis the structures of the bronze used in the production of the hilts and the iron used in the manifacture of the blades were analysed and some other analysis were also undertaken to discover the other elements of the above stated bronzes. As a result of carefully undertaken studies and analysis it can be claimed that the Urartian swords and daggers technologically are different from the contemporary civilisations of that time. This kind of swords can be accepted solely Urartian creation according to their technique. The study has also revealed that the swords and daggers composed of bronze hilts and iron blades form an important technological developments of that time. Last but not least, the study has explored that the iron was transformed into the steel and production of the weapons took place in the renn bakery by the Urartians.

195

10 ZM LSTES
izim 1a: Urartu klcnn kabza ve namlu yaps izimi. 1b: Urartu kl kn rneinin izimi. izim 2: Urartu kl kabzasnn blmleri. izim 3: Kat. No.: 1de kaytl klcn cepheden izimi. izim 4: Kat. No.: 2de kaytl klcn cepheden izimi (Kossack). izim 5: Kat. No.: 4te kaytl klcn cepheden izimi. izim 6: Kat. No.: 5te kaytl klcn cepheden izimi. izim 7: Kat. No.: 6da kaytl klcn cepheden izimi. izim 8: Kat. No.: 7de kaytl klcn cepheden izimi (den). izim 9: Kat. No.: 8de kaytl klcn cepheden izimi ( Ik). izim 10: Kat. No.: 10da kaytl kl namlusunun cepheden izimi. izim 11: Kat. No.: 11de kaytl kl namlusunun cepheden izimi (Wartke 1990). izim 12: Kat. No.: 12de kaytl klcn cepheden izimi. izim 13: Kat. No.: 13te kaytl klcn cepheden izimi (Iktan). izim 14: Kat. No.: 14te kaytl klcn cepheden izimi. izim 15: Kat. No.: 15te kaytl klcn cepheden izimi. izim 16: Kat. No.: 16da kaytl klcn cepheden izimi. izim 17: Kat. No.: 17de kaytl klcn cepheden izimi. izim 18: Kat. No.: 18de kaytl kl namlusunun cepheden ve yandan izimi. izim 19: Kat. No.: 19da kaytl kl namlusunun cepheden izimi. izim 20: Kat. No.: 20de kaytl kl namlusunun cepheden izimi. izim 21: Kat. No.: 21de kaytl klcn cepheden izimi. izim 22: Kat. No.: 22de kaytl klcn cepheden ve yandan izimi. izim 23: Kat. No.: 23te kaytl klcn cepheden izimi. izim 24: Kat. No.: 24te kaytl kl kabzasnn cepheden izimi. izim 25: Kat. No.: 25te kaytl kl kabzasnn cepheden izimi. izim 26: Kat. No.: 26de kaytl klcn cepheden ve yandan izimi. izim 27: Kat. No.: 27de kaytl klcn cepheden izimi. izim 28: Kat. No.: 28de kaytl klcn cepheden izimi.

196

izim 29: Kat. No.: 29da kaytl klcn cepheden izimi. izim 30: Kat. No.: 30da kaytl klcn cepheden izimi (Kossack). izim 31: Kat. No.: 31de kaytl klcn cepheden izimi (Picchelauri). izim 32: Kat. No.: 32de kaytl klcn cepheden ve yandan izimi. izim 33: Kat. No.: 33de kaytl klcn cepheden izimi. izim 34: Kat. No.: 34te kaytl kl namlusunun cepheden izimi. izim 35: Kat. No.: 35te kaytl kl namlusunun cepheden izimi. izim 36: Kat. No.: 36da kaytl klcn cepheden izimi. izim 37: Kat. No.: 37de kaytl klcn cepheden izimi. izim 38: Kat. No.: 38de kaytl klcn cepheden ve yandan izimi. izim 39: Kat. No.: 39da kaytl kl kabzasnn ve yandan cepheden izimi. izim 40: Kat. No.: 40ta kaytl klcn cepheden izimi. izim 41: Kat. No.: 41de kaytl klcn cepheden izimi. izim 42: Kat. No.: 42de kaytl klcn cepheden ve yandan izimi. izim 43: Kat. No.: 43te kaytl klcn cepheden ve yandan izimi. izim 44: Kat. No.: 44te kaytl klcn cepheden izimi. izim 45: Kat. No.: 45de kaytl klcn cepheden izimi (Kossack). izim 46: Kat. No.: 46da kaytl klcn cepheden izimi.(Kossack). izim 47: Kat. No.: 49da kaytl klcn cepheden izimi . (Picchelauri) izim 48: Kat. No.: 50de kaytl klcn cepheden izimi (Picchelauri). izim 49: Kat. No.: 51de kaytl klcn cepheden izimi (Picchelauri). izim 50: Kat. No.: 52de kaytl klcn cepheden izimi. izim 51: Kat. No.: 53te kaytl klcn cepheden izimi. izim 52: Kat. No.: 54te kaytl klcn cepheden izimi (Ramishvili). izim 53: Kat. No.: 55te kaytl klcn cepheden izimi (Kossack). izim 54: Kat. No.: 56da kaytl kl namlusunun cepheden izimi. izim 55: Kat. No.: 57de kaytl kl namlusunun cepheden izimi (Biscione). izim 56: Kat. No.: 58de kaytl klcn cepheden ve yandan izimi. izim 57: Kat. No.: 59da kaytl klcn cepheden izimi. izim 58: Kat. No.: 60da kaytl klcn cepheden ve yandan izimi. izim 59: Kat. No.: 61de kaytl knl klcn cepheden izimi. izim 60: Kat. No.: 61de kaytl kl namlusunun cepheden izimi.

197

izim 61: Kat. No.: 62de kaytl klcn cepheden izimi (Lordkipanidse) izim 62: Kat. No.: 63te kaytl klcn cepheden izimi (Lordkipanidse). izim 63: Kat. No.: 64te kaytl knl kl namlusunun cepheden izimi. izim 64: Kat. No.: 65te kaytl kl namlusunun cepheden izimi. izim 65: Kat. No.: 66ae kaytl kl namlusunun cepheden izimi. izim 66: Kat. No.: 67de kaytl kl namlusunun cepheden izimi. izim 67: Kat. No.: 68de kaytl klcn cepheden izimi. izim 68: Kat. No.: 69da kaytl klcn cepheden izimi. izim 69: Kat. No.: 70te kaytl hanerin cepheden izim (Barnett-Watson). izim 70: Kat. No.: 71de kaytl haner namlusunun cepheden izimi. izim 71: Kat. No.:72de kaytl haner namlusunun cepheden izimi. izim 72: Kat. No.:73te kaytl hanerin cepheden izimi (Barnett-Watson) izim 73: Kat. No.:74te kaytl hanerin cepheden izimi izim 74: Kat. No.:75te kaytl haner namlusunun cepheden izimi izim 75: Kat. No.: 76da kaytl ban cepheden izimi. izim 76: Kat. No.: 77de kaytl ban cepheden izimi. izim 77: Kat. No.: 78de kaytl ban cepheden izimi (Warke 1990). izim 78: Kat. No.: 79da kaytl ban cepheden izimi. izim 79: Kat. No.: 80de kaytl ban cepheden izimi. izim 80: Kat. No.: 81de kaytl ban cepheden izimi. izim 81: Kat. No82de kaytl bak sapnn cepheden izimi. izim 82: Kat. No.: 83te kaytl ban cepheden izimi. izim 83: Kat. No.: 84te kaytl ban cepheden izimi (Kleiss 1988). izim 84: Kat. No.: 85te kaytl ban cepheden izimi. izim 85: Kat. No.: 86da kaytl ban cepheden izimi (Barnett-Watsor). izim 86: Kat. No.: 87de kaytl bak sapnn cepheden izimi. izim 87: Kat. No.: 88de kaytl bak sapnn cepheden izimi. izim 88: Kat. No.: 89da kaytl ban cepheden izimi. izim 89: Kat. No.: 90da kaytl ban cepheden izimi. izim 90: Kat. No.: 91de kaytl ban cepheden izimi (Wartke 1990). izim 91: Kat. No.: 92de kaytl ban cepheden izimi (Warke 1990). izim 92: Kat. No.: 93de kaytl ban cepheden izimi.

198

izim 93: Kat. No.: 94te kaytl ban cepheden izimi (Biscione). izim 94: Kat. No.: 95te kaytl ban cepheden izimi (Barnett). izim 95: Kat. No.: 96da kaytl ban cepheden izimi(Barnett) . izim 96: Kat. No.: 97de kaytl ban cepheden izimi (Barnett). izim 97: Kat. No.: 98de kaytl ban cepheden izimi. izim 98: Kat. No.: 99da kaytl ban cepheden izimi (Warke 1990). izim 99: Kat. No.: 100de kaytl ban cepheden izimi (Warke 1990). izim 100: Kat. No.: 101de kaytl ban cepheden izimi. izim 101: Kat. No.: 102de kaytl ban cepheden izimi. izim 102: Kat. No.: 103te kaytl ban cepheden izimi. izim 103: Kat. No.: 104te kaytl ban cepheden izimi (Warke 1990). izim 104: Kat. No.: 105te kaytl ban cepheden izimi. izim 105: Kat. No.: 106da kaytl ban cepheden izimi. izim 106: Kat. No.: 107de kaytl ban cepheden izimi. izim 107: Kat. No.: 108de kaytl bak namlusunun cepheden izimi. izim 108: Kat. No.: 109da kaytl bak namlusunun cepheden izimi. izim 109: Kat. No.: 110da kaytl bak namlusunun cepheden izimi. izim 110: Kat. No.: 111de kaytl bak namlusunun cepheden izimi. izim 111: Kat. No.: 112de kaytl knn cepheden izimi. izim 112:Kat. No.:113te kaytl knn cepheden izimi (Gambaschidze ve bk.) izim 113: Kat. No.: 114te kaytl knn cepheden izimi (Lordkipanidse). izim 114: Kat. No.: 115te kaytl kn pabucunun cepheden izimi. izim 115: Kat. No.: 116da kaytl kn pabucunun cepheden izimi. izim 116: Kat. No.: 117de kaytl kn pabucunun cepheden izimi. izim 117: Kat. No.: 118de kaytl kn pabucunun cepheden izimi (Belli ve bk.). izim 118: Kat. No.: 119da kaytl kn pabucunun cepheden izimi. izim 119: Kat. No.: 120de kaytl kn pabucunun cepheden izimi. izim 120: Kat. No.: 121de kaytl kn pabucunun cepheden izimi izim 121: Kat. No.: 122de kaytl knn cepheden izimi izim 122: Kat. No.: 123te kaytl kn pabucunun cepheden izimi

199

izim 123: Kat. No.: 124te kaytl kn pabucunun cepheden izimi izim 124: Kat. No.: 125te kaytl kn pabucunun cepheden izimi izim 125: Kat. No.: 126da kaytl kn pabucunun cepheden izimi izim 126: Kat. No.: 127de kaytl kn pabucunun cepheden izimi izim 127: Kat. No.: 128de kaytl knn cepheden izimi izim 128: Kat. No.: 129da kaytl kn pabucunun cepheden izimi izim 129: Kat. No.: 130da kaytl knn cepheden izimi (Lordkipanidse) izim 130: Kat. No.: 131de kaytl kn pabucunun cepheden izimi. izim 131: Uratu silah kabzalarnn pim yapsnn izimi. izim 132: Anzaf kalkannn izimi (Belli-1998). izim 133: Adilcevaz kabartmasnn cepheden izimi (ilingirolu 1997)

200

11. RESM LSTES

Resim 1: Katalog No. 1de kaytl klcn grn. Resim 2: Katalog No. 1de kaytl klcn kabza detay. Resim 3: Katalog No: 2de kaytl klcn grn (Wartke 1991). Resim 4: Katalog No: 3te kaytl klcn grn (Wartke 1991). Resim 5: Katalog No: 4te kaytl klcn grn. Resim 6: Katalog No: 5te kaytl klcn grn. Resim 7: Katalog No: 6da kaytl klcn grn. Resim:8: Katalog No: 9da kaytl klcn grn (Barnett-Watson) Resim 9: Katalog No: 12de kaytl klcn grn. Resim 10: Katalog No: 14te kaytl klcn grn. Resim 11: Katalog No: 15te kaytl klcn grn. Resim 12: Katalog No: 16da kaytl klcn grn. Resim 13: Katalog No: 17de kaytl klcn grn. Resim 14: Katalog No: 18de kaytl kl namlusunun grn. Resim 15: Katalog No: 19da kaytl kl namlusunun grn. Resim 16: Katalog No: 20de kaytl kl namlusunun grn. Resim 17: Katalog No: 21de kaytl klcn grn. Resim:18: Katalog No: 21de kaytl klcn kabza detay. Resim 19: Katalog No: 22de kaytl klcn grn. Resim 20. Katalog No: 22de kaytl klcn kabza detay. Resim 21: Katalog No: 23te kaytl klcn grn. Resim 22: Katalog No: 24te kaytl kl kabzasnn grn. Resim 23: Katalog No: 25te kaytl kl kabzasnn grn. Resim 24: Katalog No: 26da kaytl klcn grn. Resim 25. Katalog No: 26da kaytl klcn kabza detay. Resim 26: Katalog No: 27de kaytl klcn grn. Resim 27. Katalog No: 27de kaytl klcn kabza detay. Resim 28: Katalog No: 28de kaytl klcn nden grn. Resim 29: Katalog No: 28de kaytl klcn yandan grn. Resim 30: Katalog No: 28de kaytl klcn kabza detay.

201

Resim 31: Katalog No: 29da kaytl klcn nden grn. Resim 32: Katalog No: 29da kaytl klcn yandan grn. Resim 33: Katalog No: 29da kaytl klcn kabza detay.. Resim 34: Katalog No: 32de kaytl klcn grn. Resim:35: Katalog No: 33te kaytl ksa klcn grn. Resim 36: Katalog No: 33te kaytl ksa klcn kabza detay. Resim 37: Katalog No: 34te kaytl ksa kl namlusunun grn. Resim 38: Katalog No: 35te kaytl ksa kl namlusunun grn. Resim 39: Katalog No: 36da kaytl klcn nden grn. Resim 40: Katalog No: 36da kaytl klcn yandan grn. Resim 41: Katalog No: 36da kaytl klcn kaza zerindeki ahap kn kalnts. Resim 42: Katalog No: 37de kaytl klcn grn. Resim 43: Katalog No: 37de kaytl klcn yandan grn. Resim 44: Katalog No: 38de kaytl klcn grn. Resim 45: Katalog No: 39da kaytl kl kabzasnn grn. Resim 46: Katalog No: 40da kaytl klcn grn. Resim 47: Katalog No: 41de kaytl klcn grn. Resim 48: Katalog No: 42de kaytl klcn grn. Resim:49: Katalog No: 43te kaytl klcn grn. Resim 50: Katalog No: 43te kaytl klcn kabza detay. Resim 51: Katalog No: 44te kaytl klcn grn. Resim 52: Katalog No: 46da kaytl klcn grn (Piotrovski 1955). Resim 53: Katalog No: 47de kaytl klcn grn (Piotrovski 1970) Resim 54: Katalog No: 48de kaytl klcn grn (Piotrovski 1970). Resim 55: Katalog No: 53te kaytl klcn grn. Resim 56. Katalog No: 53te kaytl klcn kabza detay, Resim 57: Katalog No: 54te kaytl klcn grn (Gambaschidzeve bk.). Resim 58: Katalog No: 56da kaytl kl namlusunun grn. Resim 59: Katalog No: 58de kaytl klcn grn. Resim 60: Katalog No: 59da kaytl klcn grn. Resim:61: Katalog No:60ta kaytl klcn grn. Resim 62: Katalog No:60ta kaytl klcn kabzasnda fildii kaplama.

202

Resim 63: Katalog No: 61de kaytl knl klcn grn. Resim 64: Katalog No: 61de kaytl kl namlusunun grn. Resim 65: Katalog No: 64de kaytl knl kl namlusunun grn. Resim 66: Katalog No: 66da kaytl kl namlu parasnn grn. Resim 67: Katalog No: 67de kaytl kl namlusunun grn. Resim 68: Katalog No: 68de kaytl klcn grn. Resim 69: Katalog No: 69da kaytl klcn grn. Resim 70: Katalog No: 71de kaytl hanerin grn. Resim 71: Katalog No: 72de kaytl haner namlu parasnn grn. Resim 72: Katalog No: 74te kaytl hanerin grn. Resim 73: Katalog No: 75de kaytl haner namlusunun grn. Resim 74: Katalog No: 77de kaytl ban grn. Resim 75 : Katalog No: 79da kaytl ban grn. Resim 76: Katalog No: 80de kaytl ban grn. Resim 77: Katalog No: 81de kaytl ban grn. Resim 78: Katalog No: 82de kaytl bak sapnn grn. Resim 79: Katalog No: 83te kaytl ban grn Resim 80: Katalog No: 85de kaytl ban grn. Resim:81: Katalog No: 87de kaytl bak sapnn grn. Resim 82 : Katalog No: 88de kaytl bak sapnn grn. Resim 83: Katalog No: 89da kaytl ban grn. Resim 84: Katalog No: 93te kaytl ban grn. Resim 85: Katalog No: 98de kaytl ban grn. Resim 86: Katalog No: 101de kaytl ban grn. Resim 87: Katalog No: 102de kaytl ban grn. Resim 88: Katalog No: 103te kaytl ban grn. Resim 89: Katalog No: 105de kaytl ban grn. Resim 90: Katalog No: 106da kaytl ban grn. Resim:91: Katalog No: 107de kaytl ban grn. Resim 92 : Katalog No: 108de kaytl bak namlusunun grn. Resim 93: Katalog No:109da kaytl bak namlusunun grn. Resim 94: Katalog No: 110da kaytl bak namlusunun grn.

203

Resim 95: Katalog No: 111de kaytl bak namlusunun grn. Resim 96: Katalog No: 112de kaytl knn grn. Resim 97: Katalog No: 113te kaytl knn grn (Gambaschidzeve bk.). Resim 98: Katalog No: 115te kaytl kn pabucunun grn. Resim 99: Katalog No: 116da kaytl kn pabucunun grn. Resim 100: Katalog No: 117de kaytl kn pabucunun grn. Resim:101: Katalog No: 118de kaytl kn pabucunun grn (Belli ve bk.). Resim 102: Katalog No: 119da kaytl kn pabucunun grn. Resim 103: Katalog No: 120de kaytl kn pabucunun grn. Resim 104: Katalog No: 121de kaytl kn pabucunun grn. Resim 105: Katalog No: 122de kaytl knn grn. Resim 106: Katalog No: 122de kaytl knn asma halkas detay. Resim 107: Katalog No: 123te kaytl kn pabucunun grn. Resim 108: Katalog No: 124te kaytl kn pabucunun grn. Resim 109: Katalog No: 125de kaytl kn pabucunun grn. Resim 110: Katalog No: 126da kaytl kn pabucunun grn. Resim:111: Katalog No: 127de kaytl kn pabucunun grn. Resim 112: Katalog No: 128de kaytl knn grn. Resim 113: Katalog No: 129da kaytl kn pabucunun grn. Resim 114: Katalog No131de kaytl kn pabucunun grn. Resim:115: Adilcevaz Kabartmasnn genel grn. Resim 116: Adilcevaz kabartmasndan kl detay. Resim 117 :Vandan Tiflise giden torsonun yandan ve cepheden grn (Tsereteli), Resim 118: Mnih Prhistorische Staatsammlungtaki altn madalyon (Wartke 1993) Resim 119: Van Mzesinden adak levhasnn grn. Resim 120: Van/Y. Anzaf kalkannn grn (Belli 1998). Resim 121: Van/Karagndz Erken Demir a hanerinin grn (SevinKavakl) Resim 122: Van/Yoncatepe Erken Demir a hanerinin grn (BelliKonyar)

204

Resim 123: Van Mzesinden Erken Demir a hanerinin grn. Resim 124: Van/Ernis Erken Demir a hanerinin grn. Resim 125: Van/Karagndz Erken Demir a bann grn. Resim 126: Katalog No: 131de kaytl kn pabucu rneinin 25 kez bytlm mikro yaps. (ekileme izleri ve cruf kalntlarnn grn) Resim 127: Katalog No: 131de kaytl kn pabucu rneinin asitle dalanm ve 200 kez bytlm mikro yaps. (Resmin alt ve st kesiminde cruf dizelerinin grn) Resim 128: Katalog No: 80de kaytl bak rneinin 25 kez bytlm mikro yaps. Resim 129: Katalog No: 64te kaytl namlu rneinin 25 kez bytlm mikro yaps. Resim 130: Katalog No: 88de kaytl bak sap rneinin 200 kez bytlm mikro yaps. (Renn frn retimi olduunu gsteren cruf kalntlarnn grn) Resim 131: Katalog No: 88de kaytl bak sap rneinin 200 kez bytlm mikro yapsndan bir baka grn. Resim 132: Katalog No: 88de kaytl bak sap rneinin, asitle dalanm ve 25 kez bytlm mikro yaps. (Farkl karbon ieren kesimlerin grn) Resim 133: Katalog No: 88de kaytl bak sap rneinin karbon ieren kesimlerin bir baka grn. Resim 134: Katalog No: 88de kaytl bak sap rneinin karbon ieren kesimlerin bir baka grn.

205

Harita 1: Tezde ad geen baz merkezler.

206

HARTADA GSTERLEN YERLERN ADLARI 1- Boazky 2- Yazlkaya 3- Tell Aana 4- Zincirli (Samal) 5- Kargam 6- Aslantepe 7- Habipua 8- Noruntepe 9- Burmageit 10- Byktepe 11- Sos Hyk 12- Kayaldere 13- Patnos 14- Dedeli 15- elebiba 16- Ernis 17- Krzt 18- Karagndz 19- Van/Altntepe 20- Van/Kalecik 21- Yukar Anzaf 22- Toprakkale 23- Yoncatepe 24- Van Kalesi 25- Dilkaya 26-Hakkri 27- Hanak 28- Idr 29- Ras amra 30- Eriha (Jericho) 31- agar Bazar 32- Khorsabad (Dur-arrukin) 33- Koyuncuk (Ninive) 34- Balawat (mgur-Enlil) 35- Nimrud (Kalhu) 36- Hasanlu 37- Haftavan Tepe 38- Bastam 39- Marlk 40- Dvin 41- engavit 42- Arin-Berd 43- Armavir-Blur 44- Metsamor 45- Erivan 46- Karmir-Blur 47- Aragats 48- Elar 49- Karaamb 50- Lcaen 51- Oakan 52- Aparan 53- Ari (Artik) 54- Horom 55- Gmr 56- Keti 57- Lori-Berd 58- Dmanisi 59- Betaheni 60- Musi-yeri 61- aduga 62- Samtavro 63- Natsargora

207

Harita 2 : Katalogata kaytl silahlarn buluntu merkezleri

208

Kn; 20; 15%

Bak; 36; 27% Haner; 6; 5%

Kl; 69; 53%

Kl

Haner

Bak

Kn

Grafik 1: Katalogta kaytl 131 eserin trlerine gre dalm.

Hyk ; 2; 2% Mezar; 52; 40%

S. AlmaMsadere; 55; 41%

Kale; 22; 17%

S. Alma-Msadere

Kale

Mezar

Hyk

Grafik 2: Katalogta kaytl eserlerin buluntu durumlarna gre dalm

209

VAN BLGES 1500 1450 Ge Tun a

K. BATI RAN

TRANSKAFKASYA

ERZURUM BLGES

Ge Tun a Demir I Gei Dnemi Demir II Gei Dnemi Demir III Erken Demir I ------------------------Erken Demir II Orta Demir a Post-Urartu, Akamenid Ge Tun a

1250 Erken Demir I 1100 1000 ----------------------Erken Demir II 800 700 625 600 500 450 300 Orta Demir a (Urartu) Post-Urartu, Akamenid Ge Demir a

Erken Demir a

Ge Demir a

Tablo 1: Karlatrmal kronoloji tablosu.

210

rnek no TR33/101 TR33/102 TR33/103 TR-33 104 TR33/105 TR33/106 TR33/107

Kat. Demir Kkrt Fosfat Nikel Bakr inko Kobalt Krom Kurun Arsenik Antimun Bizmut Kalay Gm Toplam No. 36 115 122 38 22 124 123 0,60 0,35 0,17 0,72 0,16 0,14 0,077 0,68 0,13 0,02 0,92 0,20 0,11 0,33 0,12 0,022 0,008 0,006 0,006 0,007 0,010 0,062 0,052 0,066 0,064 0,11 0,066 0,066 68,0 65,1 85,9 83,3 83,9 88,3 86,3 0,70 0,004 0,001 0,60 0,13 0,13 0,078 0.001 0,015 0.001 0,005 0,008 0,002 0,003 0,025 0,009 0,011 0,019 0,011 0,010 0,010 0,13 0,030 0,020 1,72 0,49 0,39 0,43 0,070 0,015 0,13 0,089 0,15 0,84 0,044 0,024 0,016 0,003 0,057 0,12 0,29 0,034 0,025 0,009 0,011 0,019 0,011 0,010 0,010 3,11 9,91 10,2 10,6 15,4 9,51 11,3 0,018 0,045 0,016 0,050 0,051 0,041 0,055 73,6 75,8 96,6 98,2 100,7 99,8 98,7

Tablo 2: Tun Analiz Sonular

211

DNEM M. . 600

KILILAR

HANERLER

M. . 650

M. . 700

M. . 750

M. . 800

M. . 900 M. . 1200

M. . 1250 Tablo 3. Kl ve hanerlerin kronolojik tablosu.

LEVHALAR

LEVHA I

izim 1a

izim 1b

LEVHA II

izim 2

LEVHA III

izim 3

LEVHA IV

izim 4

izim 5

LEVHA V

izim 6

LEVHA VI

izim 7

LEVHA VII

izim 8

izim 9

LEVHA VIII

izim 10

izim 11

LEVHA IX

izim 12

izim 13

LEVHA X

izim 14

izim 15

LEVHA XI

izim 16

izim 17

LEVHA XII

izim 18

izim 21

LEVHA XIII

izim 19

izim 20

LEVHA XIV

izim 22

LEVHA XV

izim 23

LEVHA XVI

izim 24

Resim 25

LEVHA XVII

izim 26

izim 27

LEVHA XVIII

izim 28

izim 29

LEVHA XIX

izim 31

izim 30

LEVHA XX

izim 32

izim 33

LEVHA XXI

izim 34

izim 35

LEVHA XXII

izim 36

izim 37

LEVHA XXIII

izim 38

LEVHA XXIV

izim 39

izim 40

LEVHA XXV

izim 41

izim 42

LEVHA XXVI

izim 44

izim 43

LEVHA XXVII

izim 45

izim 46

LEVHA XXVIII

izim 47

izim 48

LEVHA XXIX

izim 50

izim 49

LEVHA XXX

izim 51

izim 52

LEVHA XXXI

izil 53

izim 54

izim 55

LEVHA XXXII

izim 56

izim 57

LEVHA XXXIII

izim 58

LEVHA XXXIV

izim 59

izim 60

LEVHA XXXV

izim 61

izim 62

LEVHA XXXVI

izim 63

izim 64

LEVHA XXXVII

izim 65

LEVHA XXXVIII

izim 66

LEVHA XXXIX

izim 67

izim 68

LEVHA XL

izim 69

izim 70

izim 71

LEVHA XLI

izim 72

izim 73

izim 74

LEVHA XLII

izim 75

izim 76

izim 77

LEVHA XLIII

izim 78

izim 80

LEVHA XLIV

izim 79

izim 81

LEVHA XLV

izim 82

izim 83

izim 84

LEVHA XLVI

izim 86 izim 87

izim 85

LEVHA XLVII

izim 88

izim 89

izim 90

izim 91

LEVHA XLVIII

izim 92

izim 93

izim 94

LEVHA XLIX

izim 95

izim 96

izim 97

LEVHA L

izim 98

izim 99

LEVHA LI

izim 100

izim 101

izim 102

LEVHA LII

izim 103

izim 104

LEVHA LIII

izim 105

izim 106

LEVHA LIV

izim 107

izim 108

LEVHA LV

izim 109

izim 110

LEVHA LVI

izim 111

izim 112

izim 113

LEVHA LVII

izim 114

izim 115

LEVHA LVIII

izim 116

izim 117

LEVHA LIX

izim 118

izim 119

LEVHA LX

izim 120

izim 122

LEVHA LXI

izim 121

LEVHA LXII

izim 123

izim 124

LEVHA LXIII

izim 125

izim 126

LEVHA LXIV

izim 127

izim 128

LEVHA LXV

izim 129

izim 130

LEVHA LXVI

izim 131

izim 132

izim 133

LEVHA LXVII

Resim 2

Resim 1

LEVHA LXVIII

Resim 3

Resim 4

LEVHA LXIX

Resim 5

Resim 6

LEVHA LXX

Resim 7

Resim 8

Resim 9

LEVHA LXXI

Resim 10

Resim 11

Resim 12

LEVHA LXXII

Resim 13

Resim 14

LEVHA LXXIII

Resim15

Resim 16

LEVHA LXXIV

Resim 18

Resim 17

LEVHA LXXV

Resim 20

Resim 19

LEVHA LXXVI

Resim 22

Resim 23

Resim 21

LEVHA LXXVII

Resim 25

Resim 24

LEVHA LXXVIII

Resim 27

Resim 26

LEVHA LXXIX

Resim 28

Resim 29

Resim 30

LEVHA LXXX

Resim 31

Resim 32

Resim 33

LEVHA LXXXI

Resim 34

Resim 35

Resim36

LEVHA LXXXII

Resim 37

Resim38

LEVHA LXXXIII

Resim 40

Resim 41

Resim 39

LEVHA LXXXIV

Resim 42

Resim 43

LEVHA LXXXV

Resim 45

Resim 44

LEVHA LXXXVI

Resim 46

Resim 47

Resim 48

LEVHA LXXXVII

7 Resim 50 Resim 51

Resim 49

LEVHA LXXXVIII

Resim 52

Resim 53

LEVHA LXXXIX

Resim 56

Resim 54

Resim 55

LEVHA XC

Resim 57

Resim 58

LEVHA XCI

Resim 59

Resim 60

LEVHA XCII

Resim 62

Resim 61

LEVHA XCIII

Resim 63

Resim 64

LEVHA XCIV

Resim 65

Resim 66

Resim 67

LEVHA XCV

Resim 68

Resim 69

LEVHA XCVI

Resim 70

Resim 71

LEVHA XCVII

Resim 72

Resim 73

LEVHA XCVIII

Resim 74

Resim 75

LEVHA XCIX

Resim 78

Resim 76

Resim 77

LEVHA C

Resim 79

Resim 80

LEVHA CI

Resim 81

Resim 82

Resim 83

LEVHA CII

Resim 84

Resim 85

LEVHA CIII

Resim 86

Resim 87

LEVHA CIV

Resim 88

Resim 89

LEVHA CV

Resim 90

Resim 91

LEVHA CVI

Resim 92

Resim 93

LEVHA CVII

Resim 94

Resim 95

LEVHA CVIII

Resim 96

Resim 97

LEVHA CIX

Resim 98

Resim 99

Resim 100

LEVHA CX

Resim 101

Resim 102

LEVHA CXI

Resim 103

Resim 104

LEVHA CXII

Resim 106

Resim 105

LEVHA CXIII

Resim 107

Resim 108

Resim 109

LEVHA CXIV

Resim 110

Resim 111

LEVHA CXV

Resim 112

Resim 113

LEVHA CXVI

Resim 114

LEVHA CXVII

Resim 115

Resim 116

LEVHA CXVIII

Resim 117

LEVHA CXIX

Resim 118

Resim 119

LEVHA CXX

Resim 120

Resim 121

Resim 122

Resim 123

LEVHA CXXI

Resim 124

Resim 125

LEVHA CXXII

Resim 126

Resim 127

LEVHA CXXIII

Resim 128

Resim 129

LEVHA CXXIV

Resim 130

Resim 131

LEVHA CXXV

Resim 132

Resim 133

LEVHA CXXVI

Resim 134