You are on page 1of 49

ANADOLU UYGARLIININ GRKEML SMGES

SARDS
Teoman ERGL

Kitap Atelyesi Yaynlar: 18 Bilimsel Eserler Dizisi: 1 Teoman Ergl Anadolu Uygarlnn Grkemli Simgesi SARDS Teoman Ergl Birinci Bask Ocak 2007 Kapak Tasarm: Kitap Atelyesi Kitap Atelyesi Yaynlar bir D Atelyesi kuruluudur. 5. Sokak 32/3, 06500 Bahelievler-Ankara Tel ve Faks: (312)215 70 37 e-posta: kitapatelyesi@gmail.com www.kitapatelyesi.com

ANADOLU UYGARLIININ GRKEML SMGES

SARDS
Teoman ERGL

indekiler BRNC AYRIM I. Lidya ve Sardis A. Lidya B. Sardis C. Sardisin Corafyas Blgenin Prehistoryas Lidya Krall ve Lidya Krallar A) Lidya Krall B) Bilinen Lidya Krallar C) Kroisos ve Lidya Devletinin Sonu Lidya Krallndan Sonra Sardis 1) Persler Dneminde Sardis 2) Hellenistik Dnem ve Bergamallar 3) Bamsz Sardis Devleti 4) Romallar Anadoluda 5) Bizansllar Dneminde Sardis 6) Araplar Sardiste 7) Sardis nnde Trkler KNC AYRIM I. Lidya Halk II. Sardis Kentinin Yerleimi III. Dnyann lk Paras IV. Sardiste Yaam, Dil ve Mzik V. Kral Yolu, Ticaret, Endstri, Mimarlk VI. Lidyada Din

II. III.

IV.

Teoman Ergl SARDS

Teoman Ergl SARDS

Her ey, birbuuk yzyl boyunca (. 687-557) Sardiste balad. Ekonomik ve endstriyel bulular... Para... Uzun mesafeli ticaret... Lirik iirsel yaptlar ve mzik... Felsefe... Astronomi ve corafya... Sefahat mezhepleri... Metalrjinin ilerlemesi ve heykelcilik. A. Radet. La Lydie et le monde Grc au temps des Mermnades, s. 302-304.

HTTLER DNEMNDE ANADOLU

Teoman Ergl SARDS

Teoman Ergl SARDS

Birinci Ayrm

Teoman Ergl SARDS

10

I. LDYA ve SARDS LDYA Lidya denildiinde, Lidya Krall egemenliinin yaylabildii lkelerin deil Lidyallarn z yurdu, gneyde Byk Menderes/Maindros ile Karyadan, kuzeyde Akhisar/Thyeteira ile Misyadan, batda Aiolis ve Ionia Helen kentlerinin yayld ky blgesi ile denizden ayrlan ve douda Uak kentinin bat ve Ktahya kentinin gneybatsn iine alan blge anlalmaldr. Asur belgelerindeki Luddi Kral Gugu deyiinden hareketle Lidya kelimesinin Lidyallar yurdu anlamna geldii, Lidya kelimesinin Ludda kelimesinin Hellen azna uydurulmu ekli olduu ve Ludda kelimesinin Luwi ad ile (udda=kent) kelimesinden Luiudda/Ludda ekline dnt ileri srlmektedir.1 Mitolojiye gre, Lidyallara adn veren Lydos adnda bir kahramandr. Lydos, ayn zamanda Lidya devletinin de kurucusudur. Herodotos, Lydosun, Atysin, Atysnin de Manesin olu olduunu yazmaktadr.2

Teoman Ergl SARDS

Lidyann eski ad Maioniadr.3 Sonralar Lydostan dolay lkenin ad Lidya olarak deitirilmitir. lke ad deimesine karn Maionia halknn ayn olduu Herodotos tarafndan belirtilmekte ise de ada yazarlardan G. A. Bean, sadece kral soyunun deil, egemen halkn da deitii gibi bir dnce ileri srmekte4 Akurgal da bu iddiay yeni halkn eskisiyle hsm olduu biiminde yumuatmaktadr.5 Bir dier anlata gre, Lydos, Lidya Kral da tanrs Tmolosun6 dul kars Omphale ile Heraklesin ocuudur. Mitolojinin kahraman, olmaz ilerin baarl kiisi, insann doaya kar savamnn, doaya kar dayanma gcnn simgesi Herakles, Kral Eurytosun kz oleyi armaan olarak koyduu yar kazanr. Ancak, kral szn tutmaz ve kzn yar kazanan Heraklese vermez. Herakles fkelenir. Kraln olu phitosu ldrr. Sonra pimanlk duyar ve bu sutan arnmak iin n e yapmas gerektiini Delphoideki bilicilere sorar. Apollon tapnann bilicileri, yllk klelik cezas nerirler. Herakles neriyi kabul eder. Kendisini Omphale satn alr. Omphale, glln simgesi bu kahramann aslan derisinden giysisini kartr, kadn klnda gezdirir; elinden lobutunu alr, iplik bktrr. Yine de Herakles, Lidya lkesini devlerden, haydutlardan ve dmanlardan korur. Dul Omphale, bu gl kiiye k olur, birlikte yaarlar.7 Herakles, amazonlarla yapt sava kazannca, ldrd amazon ecesinin silah-

11

Teoman Ergl SARDS

ANADOLU, EGE, LDYA, SARDS VE KRAL YOLU

12

Harita: Mimar Sakine z

Teoman Ergl SARDS

lar arasndan ald iki yzl baltay hizmetinde bulunduu Omphaleye sunar. ift yzl balta imek simgesidir. Bu balta Omphaleden sonra tahta kan Heraklitlere gemitir. Son olarak Karyal Arselis ldrd kraldan ald baltay Mylasaya gtrp Zeusa vermitir.8 Bir baka anlata gre Herakles ile ardonosun bir klesinden9 doan Agrona gelinceye kadar Lidyada egemenlik Atys olu Lydosun ailesindeydi ve Lidyaya da Maionia ad verilmekte idi.10 Agron zamannda, Lydosa atfen lkeye Lidya ad verilmitir. Lidyallarn Yunanlarla ilikileri, corafi konumu dolaysyla dier Anadolu halklarndan fazla olmutur. Lidyallar, Yunanlar etkiledikleri srece saygnlklarn korumular; Yunan zenginleri ocuklarna Lidya byklerinin isimlerini vermekte yarmlardr. Bu etkileme Krezsten sonra tersine dnnce, Lidya ve Sardis halk etkinliini ve de saygnln yitirmitir.
1 2

13

Umar, Bilge, Trkiye Halknn lka Tarihi, C.I, s. 102, 201

Bayatl, Osman, Bergama Tarihinde Krallk Devri (1950, s. 15) adl eserinde, Lidyallarn Atys, Yunanllarn Atys diye syledikleri kelime Anadolunun en eski tanrlarndan biri olan Attisten gelmektedir. Bergamallarn Atalos adndaki krallar da bu tanrya gre bu isimleri almlardr. Ata kk Hititler zamanndan kalma bir kk olup baba demektir. Attis ya da Frigya dilinde Attise verilen ilk isim ise Korybas, ana tanra Kybeleye bulunmu kocadr ve yamur

Teoman Ergl SARDS

topran kocasdr demektedir. Atys hakknda ayrntl bilgi iin bkz., U., Bilge, a. g. e., S. 146 ve d.
3 liadada da Homeros, Maioniallardan sz etmektedir. (liada II, 864-866; II 401, X 431, VIII 391) -Umar, bu adn Manes ya da Frigya tanrs Men ile ilikisi olduu varsaymn ileri srmektedir. Manes ile Menin ayn tanr olmas ise kuvvetli bir olaslktr. Manes ya da Men, Atysnin devam eden bir eitlemesidir. (A. g. e., 154) Daha fazla bilgi iin bkz., Afif Erzen, Ay Tanrs Menin Ad ve Menei Hakknda, Belleten C. 17, 1953, s.1-14 4 5 6

14

George E., Bean, Aegean Turkey, 3. Bas, s. 260 Akurgal, Ekrem, Die Kunst Anatoliens, S. 150

Tmolos adl bir baka Lidya kralndan da sz edilir. Aresin olu olan bu kral Artemisin arkadalarndan birine saygszlk etmi ve tanra da onun stne azgn bir boa salmtr. Boa Tmolosu ldrr. Ares, olunun lsn Bozdaa gmd iin daa Tmolos ad verilmitir. Lidya kraliesi olan bu uh ve gl kadnn Herakles ile olan ak pek ok air, ressam, yontucu ve mzikiye ilham kayna olmutur. Omphalenin dizi dibinde yn eiren Herakles eski bir Pompei freskinin konusudur. Saint Sainsin Omphalenin kr adl mzik paras ise hl alnmaktadr. Omphale konusu Primaticin, Fr. Bassanoun, Turchinin, Rubensin, A. Carracinin, Natoiren, Gleyrein tablolarnda ilenmitir. Le oymalarnda Omphaleyi canlandrmaya almtr. Heykellerini ise Crank ve Gerome yapmlardr. Bu heykellerden birincisi Louvre Saray avlusunu, dieri ise Tuileries Saray bahesini sslemektedir.
7 8

320

G., Thomson, Tarih ncesi Ege, Celal ster evirisi, C. I, s.

9 Herodotosun anlatmna gre Herakles ardonosun klesi ile yaam ise de Sophoklese gre Herakliti satn alan Omphale kle deil bir kraliedir. Lydosun da ayn ilikiden doduuna dair olan sylenceye dikkat ekmek isterim. 10

Sevin, Veli, a. g. m., 255; Ramsay, a. g. e., 31

Teoman Ergl SARDS

15

Aeropolden Sardis Ovasnn grn. (Fotoraf : Hseyin zdoan)

Teoman Ergl SARDS

1

SARDS Sardis, Hermos/Gediz havzasnda, Paktolos/ Sartay kysnda ve Tmolos/Bozdan batsndaki tepelerin kuze y yamalar zerinde, Mythos yksne gre Meles adl bir kral tarafndan Lidyann bakenti olarak kurulmutur.11 1750-1200 yllarnda Hititler dneminde Sardisin de iinde bulunduu blge Assuwa/meskn blge olarak anlmtr. Sardisin bu dnemde bir ky m, kasaba m, yoksa sarayl bir ehir mi olduu bilinmemektedir.12 Veli Sevin,13 Sardisin tun a sonlarnda, bir Anadolu ky zellii gsterdiini sylemekte ise de, A. Ramagea gre Sardis bronz ann sonlarna doru ( 12001000) nemli bir yerleim merkezidir.14 Ancak, Sardis 7 ve VI. yzyllarda byk geliim gstermitir. Hititler, dnemlerinde Anadoluda siyasal birlii salamaya almlar ve salamlardr. Assuwa/Arzawa Konfederasyonu Hititlere bu amalarnda kar knca Hitit mparatoru IV. Tudhaliya ( 1250-1220) zamannda Hititler Sardisi yakmlardr.15 Bu olaya karn Hititlerle ilikiler yzeyseldir. Sardisteki kazlarda ok az Hitit a mlek bulunmutur. Kaz-

Teoman Ergl SARDS

larda sadece bir tane Hitit tipi okba elde edilmitir. Bulunanlar arasnda mhrn olmay Hanfmann tarafndan VII. yzyldan nceki dnemlerde yaznn olmay eklinde yorumlanmtr.16 Oysa daha nce 2. bin ylda bu blgede yaayan Luwilerin Hititlerin kulland, hem de Luwi diliyle kullandklar hiyeroglif yazs vardr.17 Strabonun yadsmasna karn, kazlar Sardis kentinin bronz anda Troia ile ilikileri bulunduunu gstermektedir.18 Homeros da Lidya ve evresi ile Troia ilikilerinden sz etmektedir. leride greceimiz gibi, Sardis ismi Gyges dneminden sonra kullanldndan Homeros Sardisten sz etmemekte Hyde ismini kullanmaktadr. Anadolu kelimesi unutulmu bir Anadolu dilinden gelmektedir. Homeros asya kelimesi ile Bat Anadoluyu simgelemitir. Sonralar kk asya, Anadolu iin kullanlmtr. Bizansllar anda ise, dou anlamndaki anatoli szc, kk asya deyiminin yan sra, Anadoluyu anlatmak iin kullanlr oldu; zaten Anadolu ad bu szcn Trk azna uydurulmu biimidir. Asia ad artk yalnz tm ktay belirtmek iin kullanlmaktadr. Herodotos, Asua/Asya kelimesi ile Sardeis/Lidya ilikisine yle deinmektedir: Asya ad da Prometheusun karsndan gelir; ama Lidyallar bu ada sahip kmak isterler: Asya derler Prometheusun kars olan Asiadan deil Manes olu Kotysin olu olan Asiasn adndan almtr.

1

Teoman Ergl SARDS

Bu Asias adn Sardis boylarndan biri olan Asiadlar da tar19 Birok yazar, Lidya ve Sardis adlarnn Kral Gygesten sonra kullanlmaya balandn sylemektedir.20 Kanthosa21 gre, Hellen yazmnda Sardeis ya da Sardis diye gsterilen, bylece tandmz kent adnn asl Lidya dilindeki Sfardis/Sparda szcdr ki, bu szck, o dilde, yl anlamna gelmektedir. lk kez VII. yzylda Paroslu ozan Arkhilekhosun iirlerinde Sardis adna rastlamaktayz. Sardis, bu yzyldan itibaren de n kazanmaya balamtr. Sardis kelimesi zerinde baka deiik dncelere de rastlamaktayz. rnein Ch. Texier, kentin adnn Ermenice Sardar kelimesinden geldiini,22 baz yazarlar da kente Trak gmenlerinin bu ad verdiini yazmaktadrlar. Antik a yazarlarndan Nikanor, kentin eski adnn demira balarnda Hyde olduunu ve Homerosun liadasnda da bu isimle anldn sylemektedir.23 Strabon ve Plinius ise Hyde adnn sadece akropol iin kullanld dncesindedirler. Sardis iin ayrca Xuaris ismi de kullanlmtr.24
11 Sevin, Veli, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisinin (Lidyallar) maddesinde (C. II, s. 247); Assuwa Konfederasyonuna kar sefer yapt bir tablette yazl olan Malaziti ile Melesin ayn kii olmas olaslndan sz etmektedir. Bu incelemede, ayrca Mop-

1

Teoman Ergl SARDS

sos ile Moxosun da ayn kii olmas olaslndan sz edilmektedir. Moxos, Atyad slalesinin bir ferdidir. Mopsos ise birok destan yksnde ismi geen, Troia savana katlan Akalarn gelecek bilicisi olduu ve savatan sonra Aka gmenlerinin gney Anadoluya, Pamphilya ve Kilikia dolaylarna gidilerinde onlara nclk ettii sylenen Mopsou Eskia kentine bugnk Misis/Yakapnar adn veren kii olarak bilinmektedir.
12 13 14 15 16 17 18 19 20

Hanfmann, Sardis - 1983, s. 83 Veli Sevin, a. g. m., s. 248 Hanfmann, a. g. e., s. 84 Veli Sevin, a. g. m., 247 Hanfmann, a. g. e., 81 Bilge Umar, Trkiye Halknn lka Tarihi, C. I, s. 35 Hanfmann, a. g. e., 85 Herodot Tarihi, Mntekim kmen evirisi, 243

1

Kubilay Nayr, Sardes renyeri ve Yeniden Tasarlanan Lidya evi, Manisa Dergisi, Nisan 1981, 47; Veli Sevin, Lidya Devletinin Ana Hatlar, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, s. 6-7, s. 14; ayn yazarn Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisindeki Lidya maddesi.
21 Lidyal tarihi Xanthos ( V. yy. balar) Yunanca yazd ve bilimsel gzlemlerle destanlarn iie bulunduu Lydiaka adl eserinde, fosillerin eskiden yaam canllarn kalnts olduunu ileri srmtr. Paleontolojinin nclerinden saylmaktadr. 22 Ermenilerle Urartular arasnda herhangi bir iliki olmamakla birlikte Ch.Texier, bu ad Ermenilere atfetmitir. 23 Homeros, liada, A., Erhat/A., Kadir evirisi, XX 380: ptition birok ere nderlik ederdi, -ller ykan Otrynteusa bir su perisi dourmutu onu- Karl Tmolosun dibinde Bereketli topraklarnda Hydein. 24 Johannes Laurentuis Lydus, De Mensibus 3.20 (Pedley, a. g. e., s. 9dan)

Teoman Ergl SARDS

20

26000 yla tarihlendirilen Demirkpr Baraj kysndaki Divlittepedeki fosil insan ayak izlerinden biri. Blge doal sit alan olarak belirlenmesine ramen, hibir koruma nlemi alnmadndan,insanlk tarihine k tutacak izler zelliklerini kaybetmi, kaybolmutur. (Fotoraf: Hseyin zdoan)

Teoman Ergl SARDS

SARDSN CORAFYASI Sardisin corafi konumu yle anlatlabilir. Anadolunun batsnda Ege Denizine doru uzanan iki nemli da sras vardr: Gneyde Aydn Dalar... Kuzeyde Bozdalar sras... Bu da sralar arasnda da denize doru oluk biiminde uzanan Menderes/Anabelen Ovas ile Gediz/Hermos Ovas, ortalarndan geen nehirlerin isimlerini almlardr. Bat Anadoluyu blen Bozda/Tmolosun kuzey yamalarn trmandmzda yukar Gediz Ovas btn gzellii ile karmzdadr. Sardis blgesinin, yzyllardr deimeyen zellii, iki ayr dnyay dalar ve ovalar dnyasn birletirmi olmasdr. Bat Anadolunun dousundaki Murat Da eteklerinden kan Gediz/Hermos Nehri, eskiden Borlu civarnda dze inerdi. imdi ise Demirkpr baraj yapldktan sonra, tarihi Adala kasabasnn hemen yannda Gediz Ovas ile kucaklamaktadr.

21

Teoman Ergl SARDS

nceleri Gediz Nehrine Hermos ad veriliyordu ve Homeros bu nehirden ve hemen yanndaki Gyges Glnden yle sz etmektedir: Ykldn Otrynteusolu, erlerin en korkuncu buralarda oldu lmn, Oysa Gygaie Glnn kylarnda domutun, Orada babann topraklar vardr, bal bol Hyllos Irmann orda, burgal Hermos Irmann kylarnda.25 Gediz Ovasn gneydoudan gelen Alaehir/ Kogomes ay26 da blmektedir. Gediz/Hermos ile Alaehir/Kogomes aynn birletii nokta doal bir yol ayrm meydana getirmitir. Alaehir ay ve Gediz Nehrinin bld kuzeydeki paraya, eskiden Adala Ovas; bat ve gneyde kalan paraya ise Sart Ovas ad verilmekteydi. imdi ova tmyle Salihli Ovas diye anlmaktadr. Yaklak 800 kilometrekarelik bir alana yaylm bulunan ova, kuzeyde alak neojen kireta da sras ile snrlanmtr; kuzeybatsndaki geit ise bir gl ile kapanmaktadr. Lidyallarn hi kurumayan gl diye szn ettikleri alvyal ylmayla meydana gelmi 34 kilometrekare geniliindeki bu s gle, eski alarda Koloe27 ya da Homerosun lyadasnda sz edildii gibi Gygaie/Gyged/Gyges Gl denilirdi. Gln bugnk ad Glmarmaradr.

22

Teoman Ergl SARDS

Gln kuzeyindeki alak neojen kireta da srasnn arasnda ise antik Daldis kenti bulunmaktadr. Bozda/Tmolos, Gediz/Hermos ve Marmara Gl/Gyges/Koloe mitolojinin ve antik a tarihinin balca meknlardr. Blgede deprem ve sel gibi doal olaylarn etkisi ile byk deiiklikler meydana gelmitir. Tmolos Dann eteindeki tepeler, corafyada Tmolos depolar olarak anlmaktadr.28 Hanfmann, eer bugn Sardes blgesini hayalimizde yeniden kurmak istersek, sadece gnmzn kara ve demiryollarnn kaldrlmasnn yeterli olamayacan; depremlerin ve toprak kaymalarnn sert k yalar ve olumsuz akntlarn neden olduu karmak deiiklikleri de gz nnde tutmak gerektiini sylemektedir.
25 26

23

liada, XX 390

Akit, Oktay, Manisa Tarihi, s. 345te bu aya Phrig ad vermektedir. Phrig ay sonralar Romallar anda Kumaya da verilen bir isimdir.
27 Koloe Glnn Bozda zerindeki bugn Glck dediimiz gl olmas olasl da vardr. 28 Bat Anadoluda etkili olan gen tektonik hareketlerin yol at dey dislokasyonlar ve deformasyonlar sonucunda oluan knt havzalar/depresyon sistemi, blgenin en nemli morfoloik unsurlarn tekil ederler. Gerekten orta/st Miosenden itibaren balayan tektonik hareketlerle belirli dorultularda gelien ve yksek fay diklikleri ile evrili bulunan bugnk Gediz Ovas ve Alaehir ay oluu, nceleri Neojen ve Plio-Kuaterner yal dolgular tarafndan doldurulmu, daha sonraki hareketler-

Teoman Ergl SARDS

24

le batda Ege karasnn kmesi ve deien iklim artlar altnda nceleri kapal olan bu havzann d drenaja balanmas ile yksek alanlardan inen akarsular yataklarn yarm ve organize bir akarsu ebekesi olumutur. Bu akarsular, Gediz havzasn dolduran dolgu depolarn byk lde boaltm ve genel taban seviyesinin olumas ile alvyal dolgularn havza tabannda biriktirmilerdir. Gediz depresyonu bugn, zmirden Anadolu ilerine uzanan en nemli karayollarnn getii ve tarmsal faaliyetlerin gelimi olduu olduka geni ve dz bir alvyal tabana sahiptir. Gediz Ovas ve onun douya doru devamn oluturan Alaehir ay oluundan gneydeki Bozdalarn yamalarna gei, ova tabanna gre nispi ykseklii 300-400 metreyi bulan dolgu depolarnn aracl ile olmaktadr. akl, kum ve killerden oluan bu muazzam moloz ktle, Philippsonun incelemelerinden bu yana, Tmolosschutts olarak adlandrlmtr. Fakat bugn pek pekimemi olan bu moloz ynlarna Bozda depolar ad verilmektedir. Bozdalar ktlesinin kuzey eteklerinde uzunluu ortalama 11 kilometreyi bulan dolgu depolar, srekli bir erit halinde batda Kemalpaa/Nif Ovasndan balar, douya doru Sargl yaknlarna kadar devam eder. Genellikle, genilii 3-5 km., en geni yerinde (Turgutlunun gney ve gneydousunda) 10 kilometreyi bulan bu depolar zerinde yer yer gelien dz sathlar, ayr basamaklar halinde grlmektedir. Bozdalarn kuzey yamalar ile irtibatl olan depolarn alacal/boz ve krmz renkleri ve anm, derin yarlm morfolojisi uzaktan dikkati eker. Bu keller kumlu, killi, milli ve az yuvarlanm ist, gnays, kuvarsit akll malzemeden olumulardr. Bozdalardan inen akarsularn kelleri yard yerlerde, halen andrma ile gerileyen dik yamalar ve bunlarn arasnda kalm dz seviyeler veya pramidal tepeler, dolgu depolarnn morfolojisinde nemli bir yer tutar. Sz konusu depolarn pekimemi bir yapya sahip olmas, anmay kolaylatrmaktadr. te yandan bitki rtsnn seyrek veya tahrip edilmi olduu yerlerde erozyon artmakta ve ktle hareketleri/heyelanlar ska vuku bulmaktadr. Bozdalar ktlesi ile daha batdaki Kemalpaa da ve Manisa Dann dou yamalar nndeki dolgu depolar, baz yerlerde andrlarak ortadan kaldrlmtr. Buna karlk, bu formasyonlar hemen her yerde mevcuttur ve krkl,

Teoman Ergl SARDS

eimli bir yap gsterirler. Tabaka dorultular eitlidir. Tabaka eimleri ancak yerel olarak tespit edilebilir. Eim ve dorultularnn ok deiik olmas, bunlarn tektonik hareketlerden iddetli bir ekilde etkilendiklerini kantlamaktadr. (E. . Edebiyat Fakltesi Corafya Krs Bakan Prof. Dr. Ahmet Necdet Szer tarafndan ltfedilen bu notun kaynakas yledir: Philippson, A. 1911 Reisen und Forsshungen im westlichen Kleinasien, II Heft, Petermanns Mitteilngen, Ergaenzungsheft, Nr. 172; Erin, S. 1955. ber die Entstehung und morphologische Bedetung des Tmolosschutts. Review, 2, s. 57-72, stanbul; Koman, A. 1986. zmir-Bozdalar Yresinin Jeoekolojisi (Bat Anadolu), Ege niversitesi Aratrma Fonu Ynetim Kurulu, Proje No. 002, Bornova/zmir).

25

Teoman Ergl SARDS

2

II. BLGENN PREHSTORYASI Son yaplan arkeolojik aratrmalar Sardis ve evresinin be bin yl akn bir sreden beri yerleime ak olduunu gstermektedir.29 A. Divlittepe/Fosil nsan Ayak zleri (. 25000) nsana benzer ilk yaratk olan homo erectus, uzun bir sre, birbuuk milyon yl kadar yaad. Doal ayklanma sonucu 250000 yl kadar sonra bugnk insann atas homo sapiens ortaya kmtr. Homo erectusun atalar ise, Australopitecus robustus ve Africanus olarak bilinmektedir. Homo sapiensin dnyada ilk grld aa jeolojik bakmdan pleistosen buzul a denilmektedir. Gnmzden nceki on bininci yldan iki buuk milyon yl geriye kadar uzanmaktadr. Bu an yirmi bininci yllarnda, blgemizin yer ald Anadolu, dnyada nemli dnemlerde insanlarn yaamalar iin elverili snrl yerler arasnda bulunmaktadr. Gnmzden on bin yl kadar nceleri, neolitik

Teoman Ergl SARDS

an balarnda hayvanlarn evcilletirilmesi sz konusu olmaktadr. Paleolitik ada/yontma ta devrinde ise, insana benzer yaratklarn amal aletler yaptklar ve kullanmaya baladklar ileri srlmektedir. nsanlarn hayvanlar evcilletirmesinden 2-3 bin yl kadar sonra da tarlalar sulamaya baladklar, koum hayvanlar kullandklar, meyve yetitirdikleri ve kent yaamna getikleri kabul edilmektedir. Sardis ve giderek Salihli ile yakn evresinin tarihini aratrmaya, Gediz/Hermos Nehri kenarnda bulunan Salihli Sindel ky snrlar ierisindeki Divlittepe/akallar konisinin batsnda bulunan insan ve hayvan ayak izlerini inceleyerek balamak gerekmektedir. 1969 ylnda MTA prospektrlerinden Mustafa elikin blgede yapt almalar srasnda rastlad ve kamuoyuna duyurduu insan ayak izleri fosilleri, hayvan ayak izleri ile alet/sopa izleri blgenin ok eskiden beri insanlarla meskn olduunu gstermektedir.30 Bu tr izler dnyada pek fazla deildir. Bilinebildii kadar henz Fransa, talya, Macaristan ve Tanzanyada bu tr izlere rastlanmtr. Ancak, bu izlerin hepsi tek ayak izi eklindedir. akallar/ Divlittepede bulunan izler ise says ve eidi bakmndan byk bir zenginlie sahiptir.31 Salihli snrlar ierisinde toplu yaama biiminin varln gsteren ayak izlerinin (ne kadar zaman

2

Teoman Ergl SARDS

nceye) ait olduu sorusuna bugne kadar kesin bir cevap bulunabilmi deildir. Bu konuda ilk aratrmay yapan ve bulua insanlk tarihine k tutan yeni bir keif gz ile bakan Prof. Dr. Fikret Ozansoy, izlerin bulunduu tabakalarn durumuna gre, yani jeomorfolojik yntemle 250000 (iki yz elli bin) yllk bir tarihi olduu varsaymn ileri srmtr.32 Bir baka aratrc ise, blgenin volkanik aktivitesini deerlendirerek, bu izlerin gnmzden yaklak olarak 12000 yl kadar nceye ait olduu savnda bulunmutur.33 Ancak, arkeolojik tarihlendirme yntemlerinin en gvenlisi olduu bilinen thermoluminescence metodunu kullanan Do. Dr. Yeter Gksu, 1978 ylnda bu izlerin, be bin yl hata ile 26000 yllk olduu grne varmtr.34 Bu tarihten hangisi doru olursa olsun, insanlk tarihine k tutacak bu izler, blgenin tarihten ok nceki alarda/prehistoryada bile insanlar barndrdn inkr gayri kabil ekilde gsterdii gibi, insanlarla birlikte grlen hayvan izleri, bu insanlarn hayvanlar evcilletirdiklerini, sopa vs. alet izleri ise, bu insanlarn alet kullanacak olgunlua erimi olduklarnn delilini tekil etmektedirler.

2

Teoman Ergl SARDS

B. Ahlatktepe (. 3000-2500)35 Blgenin prehistoryas ile ilgili ikinci nemli buluntular Koloe/Gyges/Glmarmara Glnn gney kylarnda 1967-1968 yllarnda yaplan kazlarda bulunmutur. Gmt ve mlekiliin zelliklerine dayanlarak ilk bronz ana tarihlendirilen buluntulara, gln gney kysnda ve Salihli-Akhisar karayolu zerindeki Tekeliolu kynden yaklak 800 metre batda bulunan Ahlatktepe denilen kk bir tepede ve buna ok yakn eski Balkhanede rastlanmtr. Hanfmanna gre, bulunan gmtler ayn mlekleri ieren Pithoi ile adatrlar. Bunlar ayn zamanda Anadoludaki pek ok gmt ve buluntulara da benzemektedirler. Buluntulara gre Ahlatktepe ve Eski Balkhanede demiranda ve yakn bronz anda da yaanm olmaldr. Daha sonralar Lidyallar zamannda da canlln korumu bir yerleme blgesi olduu ise kesindir. 1967-1968 yllarnda Amerikan kaz heyeti Ahlatktepede ve gl boyunca birok hendek kazmtr. Bunlardan en genii, Roma devrine ve ilk bronz ana ait olan mezarlarn bulunduu Ahlatktepenin gney yamacndadr. Bu kazlar bir Lidya evi ile ticarethanesini ve birok gmt ortaya karmtr. Mezarlarn alt tanesi ilk bronz a pithos/mlek biimindeki gmt, be tanesi lahit gmt ve iki tanesi de ta kapl gmtlerdir. Bu lahit gmtler dikdrtgen eklindedirler.

2

Teoman Ergl SARDS

30

Gmtlerin kenarlar ve kapaklar kaln bir tahta tabaka ile erevelendirilmilerdir. Artemis tapnandakilerden iki tanesi bo ve ilerinde sadece toprakla btnleen eski alara ait mlek paralar bulunmutur. Buna benzer bir lahit de gl yarnda bulunmutur. Lahitin ierisinde 50 yalarnda, dik ekilde duran bir kadnn kemikleri kmtr. 2.25X1.30 boyutlarnda olan en geni gmt ise gneyde bulunmutur. erisinde tek bir lnn kemikleri ile birlikte; tek kulplu kzl mlek, iki anak, bir siyah mlek ve bir kahverengi mlek kmtr. Dier lahit ise kuzey yarn dnda bulunmutur ve iinde kemik paralar ile Yortan tipi ayak derinliinde siyah mlek bir vazo vardr. Vazonun kapa ve kaznarak yaplm bir sslemesi bulunmaktadr. Ayrca bu gmtn iinde bir kzl mlek srahi, bir kahverengi mlek srahi, bir bronz lobut ve ie arlk veren bir halka bulunmutur. Gmtte 24-28 yalarnda bir erkein kemikleri vardr. 1968 ylnda Ahlatktepede birbirine kenetlenmi iki kadnn cesedinin kemikleri de bulunmutur. Bunlarn kireta yn altnda ezildikleri sanlmaktadr. Kadnlardan birinin 50, dierinin 55-65 yalar arasnda bulunduklar saptanmtr. kincisinin banda bir kahverengi mlek srahi vardr. Aratrclardan D. Finkele gre, bu kadn zellikle ldrlmek amacyla ezilmi olmaldr. mlek biimindeki gmtlerin/pithos hemen hepsi birbirlerinin ayndrlar. Bu alt pithostan bei

Teoman Ergl SARDS

dou-bat dzeninde sralanmlardr. Kplerin az douya dorudur ve genellikle kaln bir toprak tabakas ile rtldrler. Be tanesinde birer kiinin kemikleri bulunmutur. Pithoslardan bir tanesi kk ve iki kulpludur. Bir pithos kuzey-gney dorultusunda yerletirilmitir ve iinde bir ocua ait kemikler ve yaklm siyah bir tas vardr. Dierleri birbirinin ayndrlar. Drt tane dik eritsel kulplar ve bunlara balantl drt tane boynuzumsu kulaklar vardr. Ahlatktepe ve civarnda bulunan mlekler u ekilde snflandrlabilirler: Btn mlekler el yapmdrlar ve tek renklidirler. Krmz, siyah ya da kahverengi... ou cilaldr. Bozulmam kaplar gmtlerden elde edilmilerdir. ok sayda da krk mlek paralar bulunmutur. Bu mleklerde en ok rastlanan ekiller, kaln eimli, kenarlkl, geni az ve tek kulplardr. Ayaklkl ve kulakl kulplu paralar da bulunmutur. Ender bulunan kaplar ise, kzl, tek kulplu ve yukarya doru kenarlar evresinde ekilli srahilerdir. Ayn blgede bulunan metal eyalar, genellikle bakrdan altn ya da gmten yaplmlardr. Buluntular arasnda iki altn kulak ss, bakr kama, bir gm ko biiminde pantantif, gm tepe ss ve birok bakr yzk vardr.

31

Teoman Ergl SARDS

C. Dier Yerleim Merkezleri ( 2000) Ayrca Gyges/Glmarmarann gneybatsnda Taltarla mevkiinde Dr. Recep Meri tarafndan, 1984 ylnda yaplan yzey aratrmasnda 2000 yllar ile Lidya dnemine ait bir yerleme merkezi daha tespit edilmitir.36 Aratrmac bu almalar srasnda bugn Salihlinin kyleri olan Taytan, Durasll, Yeilova ve Mersinli civarnda da antik aa ve Lidya dnemine ait yerleim merkezlerine dellet eder buluntulara rastlamtr.37
29 30

32

Ramage A./ Nancy H., Sardis, 1958-1983, s. 3

Mustafa elik, Fosil nsan Ayak zleri, Prospektr Dergisi, Ankara 1972, s. 1, s. 107 Dr. brahim Tekkaya, nsana Ait Fosil Ayak zleri, MTA Haberler Dergisi, Austos 1982, s. 12
31

Prof. Dr. Fikret Ozansoy, Trkiyede Pleistosen Fosil nsan Ayak zleri, MTA Dergisi, Nisan 1969, s. 72, s. 204 ve dv.
32 33 brahim Tekkaya, nsanlara Ait Fosil Ayak zleri, Yeryuvar ve nsan Dergisi, Temmuz 1976, s. 8-10 34 Dr. Yeter Gksu, The Thermoluminescence age de termination of fosil human footprints, Archeo-physika, No. 10, p 455464

Bu blm G. M. A. Hanfmannn Sardis 1983 adl eserinden Ltfiye Koakn eviri ve zetlemelerinden yararlanlarak hazrlanmtr. Bu konuda u yaynlara da bkz., Sardis-Eski Balkhane, Hanfmann-Mitten, Archaeology in Asia Minor, AJA 74, s. 157-178; 163, 1970 - Ahlatktepe, Hanfmann, ayn eser 78, sh
35

Teoman Ergl SARDS

.203-227; 209, 1969 Excavation at Ahlatktepe the Gygean Lake 1969 Eski Balkhane, Preliminary Report, HSCP 75, XVII/1, S. 125-131, 1968 Ahlaktepe beside the Gygean Lake, Mitten, D. G./G. Yrm, Archaeclogy 27, 22-29, 1974 The Gygean Lake 1969 Eski Balkhane, Prelimimary Report, HSCP 75, 191-195, 1975
36 III. Aratrma Sonular Toplants, Ankara 20-24 Mays 1985, TC Kltr ve Turizm Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl Yayn, s. 200 37

33

A. g. e., s. 201

Teoman Ergl SARDS

34

III. LDYA KRALLII VE LDYA KRALLARI A. LDYA KRALLII Lidya tahtnda, tarihi boyunca, soydan gelen krallar oturmulardr: Atyadlar, Heraklitler ve Mermnadlar. Sonuncular nl Kroisosun da soyudur. Heraklitlere, aada aklamalarda bulunacamz yerel bir Lidya kahraman olan Tylona izafeten Tylonidler de denilmektedir. Bu dnemde yukarda szn ettiimiz gibi, halk, Sardisten baka, genellikle Tmolos eteklerinde ve Gyges Gl kylarnda kk yerleim yerlerinde oturmakta idi. Kk bamsz prensler bu dnemin siyasal yapsn tekil etmitir. Troyann yardmna koan, Homerin cesur atllar Maionyallar bunlar olmaldrlar.38 Bu dnemde Lidya krallar ekonomik alanda sz sahibi, mteebbis ve tekelcidirler.39 Dier yandan, doal olarak her kral gibi ordulara kumanda ederlerdi. Yarg gcne sahiptirler, dinsel grevleri olan tanrsal kiilerdir. alarnn dier krallarndan onlar farkl klan, ekonomik ilev ve grevleri bulunmasdr. Glerinin kaynan altn oluturmutur. Altn rafinerileri zerindeki tekelleri ise, glerinin asl nedeni olmaldr.

Teoman Ergl SARDS

Lidya krallar cretsiz iilere, topraa bal klelere ve esirlere de sahiptirler. Lidya krallarnn saray Akropoliste bulunmakta idi. Kral saraylar Gyges ve Alyattes zamannda yaplm olmaldr. Lidya kral soyu anaerkildir. Kroisosun babas Alyattes ve onun babas Sadyattes kzkardeleri ile evlenmilerdir. Bilindii gibi, kzkarde ile evlenmek anaerkil zelliklerin banda gelmektedir. Her ne kadar Herodotos, Heraklitlerin babadan oula tahta gemelerine dayanarak, babaerkil olduklarn ileri srerse de tahta geme ekli byle olsa bile Heraklitlerin babaerkil olduklarna inanmak gtr.40 Lidya krallar, baz mitlerde ift balta ile birletirilmitir. ift balta bir Hitit simgesidir. ift balta ile birlikte sihirli yzk de krallk simgesidir. Gygesin tahta gei yklerinden birinde bu sihirli yzk karmza kmaktadr. Boa kannda ykanarak gcn yenilenmesi gelenei de Hititlerden gemedir. Hititlerden geen nc simge aslandr. Krallarn lsnn yaklmas ve ordunun ikiye ayrlm bir insan vcudunun arasndan gemesi de Lidyallarda yaayan bir baka Hitit geleneidir. Lidya krallar hakkndaki ilk kesin bilgiler Heraklid/Tylonid soyunun son kral Myrtilos olu Kandaulese aittir. ( 680) 1893 ylnda Sardiste aratrmalar yapan Radet, 687-552 yllar arasn-

35

Teoman Ergl SARDS

3

daki bir buuk asr iinde her eyin Sardiste baladn yazmtr. Bu her eyin ieriini ise yle sralamtr: Ekonomik ve endstriyel bulular, para, uluslararas ve uzun mesafeli ticaret, lirik, iirsel yaptlar ve mzik, filozofluk, astronomi ve corafya, sefahat mezhepleri, metalrjinin ilerlemesi ve heykelcilik.41 XI. yzyl balarnda, baka bir deyile 1200 yllarnda Lidyann ynetimi Heraklit soyuna gemitir. Herodotos bu soyun Lidyay 565 yl ynettiini yazmaktadr. Bu ailenin Troya kentini yaktktan sonra Bat Anadoluya doluan Yunanlardan olmas olasl ileri srlmtr. Heraklitlerin Lidya tahtna geii ( 1200-1185) Akdenizin karanlk a iinde ok byk bir nem tamaktadr. Ege tipi mlekilik bu tarihten itibaren grlmeye balamtr. Bu da bir bakma Herodotosun Heraklitlerin Egeli savalar olabilecei grn desteklemektedir.42 Dier yandan bu ailenin dier ad, sylenceye gre Tylon adl bir yerel kahramandan gelmektedir. Heraklit, toprak/yeryz tanras Rhea/Gaiann oullarndan biridir. Yunanlarn Heraklitle Tylonu eitlemesi sonucu, Tylon, yerli bir mit olmasna karn Yunan mitolojisi ile aklanm olmaktadr. Lidyal tarihi Xanthosun eseri kayptr. Nonnos, Plinius43 ve I. yzylda yaam Halikarnasl Dionysions bu konudaki baz bilgileri ondan aktarmlardr. Sonuncunun aktard bir ykye gre, Lidya Kral Meles, geici olarak yurdundan ayrldnda

Teoman Ergl SARDS

yerine Tylonu naip olarak atamaktadr. Sardis dolaylarna ait bir baka sylenceye gre de Lidyann eski krallarndan Kotys, Tylonun kzkardei ile evlidir. Tylonun kzkardei Moire Hermos/Gediz kylarnda gezinirken, bir ylann kardeini srdn ve kardeinin de ldn grr. Hemen Damasen/ Mamasen adl bir devden yardm ister. Dev gelir, ylana saldrr ve ldrr. Ylann ldn gren ei, ormandan Zeus iei denen bitkiyi koparr ve erkeinin azna srer. l ylan dirilir. Bunu gren Moire de ayn bitkiden alarak kardei Tylonun azna srer ve onu diriltir. Bu sylence baz Sardis paralarnda kabartma olarak Tylon, l ylan, dev Damasen/Mamasen ve hayat veren iekli dal olarak ilenmi olmakla birlikte bu paralardan grmediimiz gibi hangi dneme ait olduklarn da bilememekteyiz.44
38 39 40

3

Dip not 25e bkz., Hanfmann, a. g. e., s. 81 G., Thomson, a. g. e., s. 190

41 Radet A. La Lydie et le monde grec au temps des Mermnades, s. 302-304

Hanfmann, a. g. e., s. 84; Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C. 2, s. 248 de Veli Sevin, bu slaleye Lidyallarca Tylonidler ad verildiini, Tylonun Bat Anadoluya yeni gelen Hind-Avrupal Traklar soyundan olduunu ileri srmektedir.
42 43 44

Pliniusun Doal Tarihi, XXV 14 Frazer, J. G., Adonis, Attis, Osiris, Londra 1906, s. 98

Teoman Ergl SARDS

3

B. BLNEN LDYA KRALLARI Heraklitlerin egemenliinin srd 565 yl iinde, 22 kral tahta kmtr. Bunlarn tmn saymak olana bulunmamaktadr. Ancak bir ksmnn ismini Herodotos sralamaktadr: Ninos, Belos, Alkainos, Myrsos ve Kandaules. Bu krala babasndan dolay Myrtilos ad da verilmitir. Hind-Avrupa sava tanrs sfat da olan Kandaulesin adnn kpek boan anlamna gelen Maionca bir kelime olduunu Efesli bilge Hiponax sylemektedir. Sardis kazlarndaki baz arkeolojik bulgular da bu anlam dorulamaktadr.45 a. Gyges Heraklit soyundan son kral olan Kandaules, Tire (Tirha) prensi Mermnas olu Gyges tarafndan tahttan indirilmi ve Heraklit soyunun egemenlii sona ermitir. Olay nce Herodotostan izleyelim: Kandaules karsna sevdalyd, sevdas ldrasya olduundan dnyann en gzel yaratnn kendi

Teoman Ergl SARDS

kars olduunu sanyordu. Bu san ile nemli ilerini yaptrd Gygese karsnn lsz gzellii ile vnmekten geri kalmazd. Sonunda bir gn Gygese unlar syledi: Gyges karmn ne kadar gzel olduunu sylediim zaman pek inanr gibi grnmyorsun, o halde onu bir de plak gr. Gyges kar koydu: Efendim dedi, ne yakksz bir ey yapmam istiyorsun. Efendimin karsn plak seyretmek olur mu? Bir kadn stn kard m utancndan soyunmu olur. nsanolunun namus kurallarn bulmasndan bu yana ok zaman gemitir, bunlardan renilmesi gereken bir tanesi de, yalnz senin olana bak eklindedir. Btn kadnlar arasnda en gzel olann seninki olduuna inanyorum ve yalvarrm, benden bu kadar ar bir su ilememi isteme. Kandaules, Gygesin yalvarmalarna kulak vermez; gizlice yatak odasna alr. Karsnn soyunmasndan sonra kap gitmesini emreder. Ancak, kadn, yatak odasna gizlenmi Gygesin farkna varr. Kocasnn kendisine kar dzenledii bu tertip ok arna gider; nk, Herodotosun deyimi ile zira Lidyallarda hemen btn barbarlarda olduu gibi plak grnmek byk bir ayp saylrd. Kadn ertesi gn Gygesi artr, ona iki yol nerir. Gyges ya lecektir ya da Kandaulesi ldrecek; hem kendisine hem de tahta sahip olacaktr. Gyges doal olarak ikincisini kabul eder kadn seyrettii

3

Teoman Ergl SARDS

yerde Kandaulesi bekler ve gece yatanda hanerle ldrr. Kadn ve krallk Gygesin olur. (. 670)46 40 Halikarnas Balks, birok olayda olduu gibi bu olayn da Herodotosun uydurmas olduunu sylemektedir.47 Halikarnas Balksna gre, Kandaules, bir halk ayaklanmas sonucu tahttan indirilmitir. Kandaulesin sonu ve Gygesin tahta kmas, Eflatunun Devlet yaptnda, Sokrates ile rencileri arasndaki diyaloglarda, ahlak incelemesine rnek olarak deiik biimde anlatlmaktadr: Gyges, Lidya kralnn hizmetinde bir obanm, gnn birinde bir saanak ve bir deprem yznden yer atlam; hayvanlarn otlad yerde derin bir yark alm. Bunu grnce aakalan oban, yarn iine inmi ve orada grlmedik birok gzel eyler arasnda ii oyuk, st delik deik, tuntan bir at grm. Eilip iine bakm atn, insan boyundan byk bir l grm; lnn parmanda altn yzkten baka bir ey yokmu. Bu yz alp yukar km. obanlar her ay sonunda olduu gibi, krala hesap vermek iin toplandklarnda Gyges bu toplantya parmanda yzkle gelmi. Otururlarken yzn tan farknda olmadan avucunun iinde evirmi. Bunu yapar yapmaz da yannda oturanlar kendisini gremez olmular. Nereye gitti diye soruturmaya balamlar. aakalm herkes. Yzkle oynarken ta evirince yine gze grnr olmu. Bylece ii anlayan Gyges, yzn tlsmn denemi, bakm ki yzn tan evirince grn-

Teoman Ergl SARDS

mez oluyor, dzeltince grnyor. Bunun zerine saraya girenlerin arasna katlmann yolunu bulmu. Sarayda kraln karsn batan karm ve onun yardm ile kral ldrp yerine gemi.48 Nicolas Damascusun anlatt yk ise daha deiiktir: Kandaules dneminde Dascylos olu Gyges ve babas Pontusa srgne gnderilmilerdir. Kral bir sre sonra Gygesi Sardise geri getirir ve hizmetine alr. Ona ok gvenir. Bu gven Kandaulesin soyundan gelenlerce eletirilmeye balar. Ancak, Kandaules eletirilere aldrmaz. Bu arada muhafzlar arasna ald ve kumandanla ykselttii Gygesi evlenecei Misya Kral Arnossusun kz Toudoyu alp Sardise getirmek zere grevlendirir. Gyges gelini memleketinden alr ve Sardise gelirlerken, yolda Toudonun gzelliine ak olur ve akn kralieye belli eder. Toudo ok kzar kendisini krala ikyet edeceini syler. Sardise geldiklerinde de krala yolda olanlar anlatr. lk gecenin heyecan iindeki Kandaules, kralieye Gygesi ertesi gn cezalandracan syleyerek teskin eder. Bu szleri duyan oda hizmetilerinden biri -ki Gygese ktr - durumu Gygese haber verir. Gyges de arkadalar ile birlikte saray basar, kral ldrr. Kralieye ve tahta bylece sahip olur.49 Kandaulesin ldrlerek yerine Gygesin tahta kmasna Sardisliler hemen boyun emediler. Kar41

Teoman Ergl SARDS

gaa kt. Sonunda, bilicilere sormaya karar verdiler. Delphoi bilicileri taht Gygese braktlar. Ancak, Heraklitlerin de Gygesin drdnc kuak torunundan lerini alacaklarn bildirdiler. Bu kehanet Krezs zamannda gereklemi saylmtr. 42 Dascylos olu Gyges ile birlikte Lidya taht da Mermnad soyuna gemi oldu. Gygesten sonraki krallara ahin Krallar ad verildi. Gyges, tahta kmasn onaylayan Delphoi bilicilerini, Sardisin efsanevi zenginliklerinden yoksun brakmad. Herodotosa gre, Frigya kral Gordios olu Midastan sonra Delphoiye sunular gnderen ilk barbar ite bu Gygestir. Herodotos, bu sunularn gzellik ve grkemini, byk bir coku ile anlata anlata bitirememektedir. Paktolos aynn altn kumlar bu siyasal destek iin uzun sre Delphoi bilicilerine ve tapnaklarna akm anlalan. Gyges, tahta kar kmaz bir yandan bilicilere sunular yollar, on sanat ve yazarlarna gzde muamelesi yaparken; dier yandan on kentlerinin ouna zorla antlamalar imza ettirmeye balamtr. Antlama imzalamay kabul etmeyen Milet ve zmir zerine yrm; antlamay silah gc ile kabul ettirmitir. Kolophon kentini de almtr. Gyges, ann gl devletleri ile antlamalar yapmaya nem vermitir. D politikas, gl devletlere kar birlemeler ve lkenin snrlarn geniletme olarak zetlenebilir. Gl, yiitlii ile

Teoman Ergl SARDS

tannm bir halk ve zenginliklerle dolu topraklar zerinde yaayan Gyges, lkesinin Kimmerlere kar savunmasn salayabilmek iin kudretli bir devlet kurmak zorunluluu ile kar karya kalmtr.50 Gygesin tahta kt gnlerde Kimmerler Frigyaya hcum etmiler, kral intihara zorlamlardr. Gyges doal olarak bu olaydan etkilenir ve Asurlulardan yardm ister, ibirlii nerir. Ancak Asurlular bu arya yant vermezler. Gyges, kendi gc ile Kimmerlere saldrr, onlar yener. ( 660) Esir ald iki Kimmer beyini zincirlere vurdurur; Asur bakenti Ninovaya, Asurbanibala gnderir. Asurlularn kendisini Kimmerlere kar yalnz brakm olmalarndan dolay, Asurlularn dman Msrllarla anlama yollarn arar; Kimmer tehlikesinin getii dncesi ile Asurlularla sava hazrlna balar. b. Ardys Gyges zamannda Lidya egemenlii kuzeyde Troosa (Sinop) kadar genilemitir. Ancak, Gyges Asurlularla sava frsat bulamadan yeni bir Kimmer saldrsna urar, sava alannda lr. ( 651) Kimmer saldrlar devam ediyordu. Ardys bu saldrlar nlemek iin Asurlularla anlat. Bu konuda babasndan daha baarl saylmaldr. Asur belgele-

43

Teoman Ergl SARDS

44

rine gre antlama yle gereklemitir: Kendisinden sonra olu Ardys onun tahtna kt. Kt i tanrlar araclyla beni (Asurbanibal) glendirdi. Bana elileri ile haber gnderdi. Benim soylu ve krali ayaklarma sarld ve dedi ki, tanrnn koruduu kral sensin. Babam (Gyges) senden ayrld ve ok kt eyler oldu. Beni (Ardys) yani senden korkan uan koru. Ben senin boyunduruunu tamak istiyorum. Asurlularla iyi ilikilere ramen Kimmer saldrs yine devam etmitir. 639/638 yllarnda Kimmerler doudan gelerek Sardise ulamlar ve Akropol dnda Sardisi yeniden yakmlardr. Bu konuda arkeolojik bulgular vardr. Bu bulgulara gre Kimmerlerin nc ykm, 635-645 yllar arasnda olmutur. Paktolos kayalk blgesindeki ar yanm blge olaya k tutmaktadr. Ardys, Kimmer saldrlarndan sonra yeniden lkesini toparlayabilmitir. Prieneyi alm, Milet zerine asker yollamtr. Paktolos ay kenarnda yaplan kazlarda, Ardys anda yapld sanlan yaplar ve kuyular bulunmutur. Ana tanra Kybeleye ait bir sunan o aa ait olduu sanlmaktadr. Yine Sardis kalesinin bu kral zamannda kuvvetlendirildii yeni bulunan kaz bulgularndan anlalmaktadr. Bu devirde kral saraylarnn ortadaki platformdan kuzeye doru gidilirken kalkerden yaplm teraslar zerinde bulunduu yine kaz sonularndan karlmaktadr.

Teoman Ergl SARDS

c. Sadyattes Ardys, 600/610 yllarnda lnce tahta olu Sadyattes kmtr. Sadyattes, 12 yl iktidarda kald. ( 600/610?588) Sadyattes dneminin son alt yl Milete yaplan aknlarla gemitir. Bu aknlarn her yl ne ekilde balayp srdrldn Herodotostan okuyalm: Topraa emanet edilmi ekin olgunlanca yola kt. Ordu syrinx, harp, flt hem kadn hem erkek flt sesleriyle yryordu. Miletos topraklarna varldnda, krlk yerlerde iftlikleri bozmak, yakp ykmak bir yana kaplarna el bile srmediler; her eyi yerli yerinde braktlar; yalnz aalar kesiyor, ekini kaldryor ve geri dnyorlard. Miletoslular denizlere hkimdiler, kenti kuatmalar dnlemezdi, ama Lydial, iftlikleri de bozmaktan kanyordu, unun iin ki Miletoslular gene alsnlar, iyice yorgun dsnler, o zaman o kendisi gelecek aknda yama edecek bir ey bulabilsin. Ardys ve olu Sadyattes a balardaki Kimmer saldrlarndan sonra Sardisin dardan saldr grmedii huzurlu yllardr. Zenginliinin artmas ve nnn yaygnlamas da bu yllarda balamtr. d. Alyattes52 Alyattes ( 588-560), babasnn balatp srdrd Miletos aknlarn be yl yineledi. Altnc yl, 45

Teoman Ergl SARDS

ordu Miletos evresindeki ekini atee verdiinde, alevler rzgrn etkisiyle Athene tapnana uzand ve tapnak yand. Lidya ordusu Sardise geri dnd. Ancak, Alyattes hastaland, yataa dt; btn 4

burda resim olmas gerekli galiba

Piramit mezarn duvarlarn ssleyen desenlerden bir kesit (Manisa Mzesi).

Teoman Ergl SARDS

gayretlere karn iyileemedi. Delphoi tapnana armaanlar sunularak bavuruldu. Kendisine Athene tapnann onarlmasndan sonra yant verilecei sylendi. Alyattes, bunun zerine Miletosa eliler gnderdi; bar ve iki tapnak nerdi; iki dman bylece anlatlar. Alyattes salna kavutu; bar yirmi sekiz yl srd. Alyattes zamannda Medler Kzlrmak/Hallys rma kylarna kadar gelmilerdi. Alyattes kendisini Anadolunun tek egemeni sayd iin durumu kabullenmedi; Medlerle savaa tututu. Be yl sren savalarda kesin bir sonu alnamad. Altnc yl, sava srasnda gne tam olarak tutuldu. Savalar, bu olay tanrlarn honutsuzluu olarak yorumladlar.53 Bar iin Babil ve Kilikyallar temsilci seildiler. ki lke arasndaki snr Kzlrmak olarak saptand. Bar gvence altna almak iin Alyattes, kz Aryenis ile Med Kral Keyaksarn olu Astiyag ( 585-555) evlendirdi. Alyattes, krallnn gcn arttrmak iin kendisine rakip olabilecek prenslerle anlamaya byk nem vermi; Korint tiran Periandrosla dostluk ilikileri kurmutur. Ayn amala kzlarndan birini de Efes tiran Meles Pindaros ile evlendirmitir. Alyattes, btn bu siyasi giriimleri ile birlikte ordusunu devaml olarak gl ve hazr tutmu; lkesinden Kimmer tehlikesini uzaklatrmtr. 4

Teoman Ergl SARDS

4

Bitinyann nemli bir kesimini snrlar iine alan Alyattes, saltanatnn son yllarn Msr ve Babil antlarn andran byk bir mezar yaptrmaya, memleketin gelirini bu ie harcamaya ynelmitir. Bu tmls Gyges Glnn hemen kenarndadr. Etekleri byk talarla rlm bir toprak yndr. Birok tmls iinde en bydr. Bu mezarn yaplnda Sardisli tccarlar ile serbest yaayan kadnlar en byk yardm yapmlardr. Alyattes, Gyges zamannda balayan Grek etkisini oaltacak abalara girmi, Grek mimar ve heykeltralarn da Sardiste arlamaya balamtr.

Abradates ile kars Pantheiaya Kyrusun yaptrd piramit mezarn kalntlar.

Alyattes 560/561 ylnda lmtr.

Teoman Ergl SARDS

C. KROSOS VE LDYA DEVLETNN SONU Alyattesin yerine, Karial bir kadndan doma olu Kroisos tahta kt. Kroisos uzun sre onial bir kadndan olan kardei Pantaleonun kard saltanat kavgalar ile urat. Taht kavgasnn Alyattesin salnda baladn ve Pantaleonun annesinin Kroisosu zehirlemeye altn biliyoruz. Dilimizde ve dnyada zenginliin simgesi olarak anlan, Tevrat ve ncilde Korah, Kuranda Karun diye sz edilen kiinin Kroisos olduu ya da Karun efsanesinin Kroisosun masallaan yaamndan kaynakland sanlmaktadr. Lidyann zenginlik ve saygnlnn st dzeye Kroisos zamannda ulat kukusuzdur. Zamannda Grek aristokratlar ocuklarna onun adn vermekten onur duyarlard. Pindaros, Kroisos iirinde, ... iyiliklerinin ve yardmseverliinin ans lmez dedii gibi, genel kan, Kroisosun dine saygl ve bal, tanrsever; cmert, konuksever ve yce yrekli olduu eklindedir. Dier yandan Batl yazarlar, Kroisosun kiiliinde iyilikseverlik ile alma duygusunu; dine ballk ile dine saygszla varan davranlar bir arada grmlerdir. Bu elikinin etkisi ile olsa gerektir ki, nl Grek yazar Aristophanes Beni ne sanyorsunuz? Uzun szlerle korkutabileceinizi umduunuz bir Lidyal, bir Frigyal ya da baka bir ey mi? diye Lidyallar hafife de alabilmitir. 610? 4

You might also like