1

NDEKLER Sayfa NSZ. KISALTMALAR 1- GR... 1.1- AMA..... 1.2- YNTEM... 1.2.1- Laboratuvar ve Bilgisayar almalar. 1.2.2-.Ktphane almalar.. 1.2.3- Katalog.. 1.2.4. Malzeme.. 1.2.5. Teknik.. 1.2.6. Form... 2- MHRLER... 2.1- MHRLERN TANIMI VE ANLAMLARI... 2.2- NASYA VE ANADOLUDA MHR GELM.. 2.3- MHRLERN KULLANILMA ALANLARI. 2.4- MHR YAPIMINDA KULLANILAN MALZEME. 2.5- MHR LEME TEKNKLER.... 2.6- MHRLERDEK BEZEMELER .. 3- URARTU MHRLER...... 3.1- URARTU MHR FORMLARI....... 3.1.1- Damga Mhrler... 3.1.- Silindir Mhrler. 3.1.3- Silindir Damga Mhrler 3.2- URARTU MHRLERNDE LENEN KONULAR 3.3- MHRLERDEK YAZILAR 4- DYARBAKIR MZESNDEK URARTU DAMGA MHRLER 4.1- MALZEME... 4.2- TEKNK. 4.3- FORM..... 4.3.1- Tutamakl Mhrler 4.3.2- Tutamaksz Mhrler. 1 1 2 2 3 3 3 3 3 5 5 6 8 9 10 11 15 16 16 17 18 18 20 21 21 21 22 22 24

4.4- MHRLER ZERNDEK BEZEMELER.... 4.4.1- Hayvanlar, Mitolojik Yaratklar.. 4.4.2. Kutsal Aa . 4.4.3. Rozet.. 5- KATALOG 6. DEERLENDRME VE KARILATIRMA. 7- SONU.. KAYNAKA ZET......... SUMMARY.......... LEVHALAR ve RESMLER LSTES LEVHALAR RESMLER

25 25 27 28 29 38 41 43 47 48

NSZ Mhrler, gcn, zenginliin ve sz sahibi olmann bir simgesi olarak uzun yllar farkl toplumlarda kullanlmlardr. Mhr, gnmzdeki imzann yerini tutan bir kiilik ifadesidir. En erken mhr rnekleri gnmzden yaklak 9000 yl nce ortaya km ve her ada kullanlmtr. Erken dnemlerde kilden ve pimi topraktan yaplm olan mhrler daha sonraki dnemlerde tan basit, deerli ve yar deerli pek ok cinsi ile ilerleyen aamalarda maden, kemik vb. maddelerden yaplmlardr. zerlerinde yer alan betimlemeler ve yazlar asndan birer tarihi belge nitelii tamaktadrlar. Temsil ettikleri uygarlklara ait dini inanlar, sosyal ve kltrel yaam ile ilgili bilgi vermeleri asndan nemlidirler. Anadoluda Demir anda nemli bir uygarlk olan Urartu krallna ait mhrler bu gne kadar ok az incelenebilmitir. Bu nedenle Diyarbakr Mzesinde Bulunan Urartu Damga Mhrleri konusundaki tez almamz snrl da olsa, bu yndeki aratrmalara katkda bulunabilmek amacyla balanmtr. Bu tez almasnda mhrler, tarihsel geliim ierisinde incelenmi ve Diyarbakr Mzesindeki Urartu damga mhrleri nda Urartu Mhrleri incelenerek bir deerlendirme yaplmaya gayret edilmitir. Beni bu konuda almaya ynlendiren, yardmlarn esirgemeyen deerli hocam Prof. Dr. Veli SEVN e ncelikle teekkr bir bor bilirim. Tez almam srasnda desteklerini ve yardmlarn esirgemeyen tez danmanm Do. Dr. Aynur ZFIRATa, kaynak aratrmasnda yardmc olan ve fikir ve tecrbelerini benimle paylaan Yrd. Do. Dr. Rafet AVUOLU ve Yrd. Do. Dr. Hanifi BBERe ne kadar teekkr etsem azdr. Diyarbakr Mzesinde almama izin veren mze mdr Necdet NAL, mze mdr vekili Nevin SOYUKAYAya ve ayrca arkadam arkeolog eref YUMRUKa teekkrlerimi sunarm. Tez malzememi izen Sheyla AKIN ve Audocate izim yapan Ar. Gr. Bilcan ERENe, fotoraflar titizlikle eken Yrd. Do. Dr. Grol BARINa , izim ve fotoraflar tekrardan zenle gzden geiren Asena KIZILASLAOLUNA ne kadar teekkr etsem azdr. Mhr malzemesinin cinslerinin tespiti iin yardmlarn grdm deerli abim Jeolog Ar. Gr Dr. Harun AYDIN, Yrd. Do. Dr. Muzaffer ENOL ve Arkeoloji blmnn dier btn elemanlarna teekkr ederim. Son olarak maddi ve manevi her trl destei salayan eime ve beni bu gnlere getiren biricik aileme en iten sevgiler ve sonsuz teekkrler. Esra KAMAZ LEVENT Van 2006

KISALTMALAR

a.g.e. Bkz. C. cm. iz. Kat no Lev. M.. Res. S. v.b. y.y.

:Ad geen eser :Baknz :Cilt :Santimetre :izim :Katalog no :Levha :Milattan nce :Resim :Sayfa :Ve Benzeri :Yzyl

1. GR

1.1- AMA: Mhrler, gcn, zenginliin ve sz sahibi olmann bir simgesi olarak uzun yllar farkl toplumlarda kullanlmlardr. Mhr, gnmzdeki imzann yerini tutan bir kiilik ifadesidir. En erken mhr rnekleri gnmzden yaklak 9000 yl nce ortaya km ve her ada kullanlmtr. Mhr, zerinde isim veya betim / iaret kazl olup dzen, yetki ve mlkiyet belgesi olarak mektup, senet ve dier katlara baslan, ayrca zerinde dualar yazlan, sihir ve tlsm ile ilgili yazlar bulunan ve koruyucu niteliine inanlan, eitli talardan veya madenden yaplan kk bir geretir1. Anadolu mhr geliimi ierisinde nemli bir yere sahip olan Urartu mhrleri form, mhrler zerlerindeki betimlemeler ve ileme teknii asndan nemli bir yeri kaplamaktadr. Fakat Urartu mhrleri zerlerindeki almalar bu gne kadar ok az incelenebilmitir. almamz Urartu mhrclk sanatnn kk bir ksmnn incelenmesine yneliktir. Diyarbakr ve evresinde bugne kadar yaplm arkeolojik kazlardan ve yzey aratrmalarndan elde edilen malzeme Diyarbakr Arkeoloji Mzesi Depolarnda bulunmaktadr. Bunun yan sra farkl yollar ile gelen (kaak kaz, mahkeme yolu ile intikal eden, halkn bulduu malzemeyi getirip mzeye hibe etmesi ya da satmas) birok eser grubu da (1973-2006) Diyarbakr Arkeoloji Mzesinin depolarnda korunmaktadr. Bu eser gruplarndan nemli bir yeri de satn alma yoluyla gelmi mhrler kaplamaktadr. Tezimizin konusunu bu mhrler iindeki Urartu Krallna ait olanlar oluturmaktadr. Diyarbakr Arkeoloji Mzesinde bulunan ve bugne dein zerinde herhangi bir alma yaplmam olan Urartu mhrlerinin dnemsel ayrmlar yaplarak katalog oluturulmu ve deerlendirme yaplmaya allmtr. Urartu mhrleri zerinde yaplan almalarn yeterli olmamas; ayrca zellikle tanm ve izimlerin fazla ayrntl olmamas bunlarn yorumlanmasnda ve standart bir ikonografi oluturulmasnda sorunlar yaratmaktadr.

Darga Muhibbe, Hitit Sanat stanbul, 1992, 68.

1.2- YNTEM Bu almada Diyarbakr Mzesinde bulunan Urartu Damga Mhrlerinin sistemli bir ekilde incelenmesi amalanmtr. Tezimizin ; I. Blmnde almamzn amac ve yntemi anlatlmtr. II. Blmde mhrlerin tanm ve anlamlar, nasya ve Anadoluda mhr geliimi, mhrlerin kullanlma alanlar, mhr yapmnda kullanlan malzeme, mhr ileme teknikleri, mhrler zerindeki bezemelere yer verilmitir. III. Blmde Urartu mhrleri, Urartu mhr formlar (Damga Mhrler, Silindir mhrler, Silindir-Damga mhrler), Urartu mhrlerinde ilenen konular, mhrlerde yer alan yazlar belirtilmitir. IV. Blmde Diyarbakr Mzesindeki Urartu Damga Mhrleri; malzeme, teknik, form ve zerlerinde ilenen konular asndan alt balklar eklinde ayrntl olarak incelenmitir. V. Blmde mhrler formlarna ve cinslerine gre gruplara ayrlarak mhrlerin tanmlar yaplm ve dier mze ve kazlarda bulunan Urartu mhrleri ile karlatrma yaplarak katalog oluturulmutur. VI. Blmde allan malzemenin genel deerlendirilmesi yaplmtr. Ele aldmz Urartu damga mhrlerinin zellikleri saptanarak dier Urartu mhrleri ve Urartu eserleri zerindeki betimlemeler ile olan benzer ve farkl zellikleri belirlenmitir. Btn bu bilgiler sonucunda, mhrlerin tarihlendirilmesi yaplmtr. VII. Blmde yaplan deerlendirmelerin nda damga mhrlerin Urartu sanatndaki nemi vurgulanm, Urartunun mhr yaratclndaki etkilerinden sz edilerek sonuca gidilmeye allmtr. 1.2.1- Laboratuvar ve Bilgisayar almalar almamzda Diyarbakr Mzesindeki btn mhrler yllk envanter defterlerinden yararlanlarak saptanmtr. Daha sonra yapm olduum aratrmalar ve hocam Prof. Dr. Veli Sevinin grlerinden yola karak bunlar arasndan Urartu dnemine tarihlenen damga mhrler belirlenmitir. Mhrler 1/1 lekte izilmi, fotoraflar ekilmi daha sonra Audocad programnda kontorleri, rapidoda ise ayrntlar izilip tiplerine gre levhalar oluturulmutur. Btn bu aamalardan sonra mhrlerin fotoraflar tekrar ekilmitir.

1.2.2- Ktphane almalar ncelikle Tez Danmanm Do. Dr. Aynur zfrat, ile Prof. Dr. Veli Sevin, Yrd. Do. Dr. Rafet avuolu ve Yrd. Do. Dr. Hanifi Biberin ktphanelerinden ve Yznc Yl niversitesi Ferit Melen Ktphanesi ile Arkeoloji blm kitaplndan yararlanlmtr. Daha sonra Milli Ktphaneden tezimizle ilgili makale ve kitap taramalar yaplmtr. niversitemizde bulunamayan yaynlar internet zerinden Bilkent niversitesi, Boazii niversitesi, Ulakbimden istenmitir. Hollanda ve Alman Arkeoloji Enstitlerinde bulunan kaynaklar kurulan balantlar sonucunda getirtilmitir. 1.2.3- Katalog Prof. Dr. Veli Sevinin grlerinden yola klarak ve kaynak taramalar yaplarak allan malzeme hakknda bilgi salanmtr. Ayrca Diyarbakr Mzesi Yllk Envanter Defterlerinden yararlanlarak eserin envanter numaras, mzeye geli ekli ve mze envanter numaralarndan yola klarak mzeye geldii tarih hakknda bilgi edinilmitir. Btn bu aamalardan sonra rnek bir katalog oluturulmutur (bkz s-4) 1.2.4. Malzeme Katalou oluturan 10 adet Urartu damga mhr malzemesinde ta ve metal (bronz) malzeme kullanlmtr. Bunlardan sekizi tatan, geri kalan ikisi de bronzdandr. Ta cinslerinin tespiti jeoloji mhendislii blmnden Yrd. Do. Dr. Muzaffer ENOL ve Ar. Gr. Dr. Harun AYDIN tarafndan traverten, bazalt, rtsilistik kaya, andezit ve obsidyen olarak belirlenmitir. 1.2.5. Teknik ncelediimiz mhrlerde linear ve delgi teknii kullanlarak figrler elde edilmitir. Linear teknikte ince, sivri ulu kalemler kullanlmtr. Bu teknikten figrlerin kanat teleklerini, boyun yelelerini ve yz ayrntlarn belirtmek iin yararlanlmtr. Delgi teknii ise eitli matkap ular ile yaplmtr. Bu teknik hayvan figrlerinin gs ve sar ksmlarnda kullanlmtr. 1.2.6. Form Ele aldmz damga mhrler tutamakl ve tutamaksz olarak ikiye ayrlmtr. Tutamakl mhrlerde ipin gemesi iin yuvarlak profile sahip kulp yer almaktadr. Tutamaksz mhrlerde ise ipin gemesi iin alan delik tepeye yakn ksmdadr. Bunlar da kendi aralarnda alt formlara ayrlarak, blm 4.3.1-2de ayrntl olarak aklanmtr.

rnek katalog Katalog No: Resim No: Levha No: Mze Envanter No: Eserin Ad: Eserin Cinsi: Mzeye Geli ekli: lleri: 1 Lev. III/1 1-I 14/22/75 Damga Mhr Ta Satn alma Ykseklik:2.2 cm Taban ap:1.5 cm Delikap.0.3 cm

Tanm:

Benzerleri:

Siyah tatan yaplmtr. Linear ve delgi teknii kullanlmtr. bkey gvdeli an formundadr. st ksmnda, yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadr, tutaman st yivlidir. Tutaman gvde ile birletii blmde ise yatay bir silmeye yer verilmitir. Damga yznde,srt srta vererek antitetik duran, kanatl kular betimlenmitir. Kularn gzleri matkap kullanlarak belirginletirilmitir. Gagalarndan tavan(?) benzeri hayvanlar sarkmaktadr. Kanatlar ve yeleler izgisel slupta yaplmtr. Kuyruk ksa verilmitir. st tarafta hilal motifi, alt tarafta palmet yer almaktadr. 1- Adilcevaz-Kef Kalesinde bulunan kitabe zerinde yer alan paye kabartmalarndaki antitetik kular, (Peter Calmeyer, Some Remarks on Iconography (Ed. R., Merhav). Urartu A Metalworking Center in the First Millenium B.C.E. Jarusalem. 315. Res. 3a-b. 1991, 312320). 2- Karmir-Blur dan ele geen an formlu mhrde yer alan aznda yem tayan kartal figr. (M.N. Van Loon, Urartian Art its Distinctive Traits in the Light of new Excavations. stanbul 1966, 151 Res. 17:D1). 3- Karmir-Blurdan ele geen kemer paras zerinde yer alan palmet zerindeki ku figr. M.. 7. yy. (Hans-Jrg Kellner Mnchen, Grtelbleche aus Urartu, 1991, 66, Lev. 64/248). 4- British Museumda yer alan silindir-damga mhrn damga ksmnda bulunan kartal figr. M.. 7. yy. (Collon Domnque, Interpreting the past Near Eastern Seals. London 1990, 17, Res. 7)

2- MHRLER 2.1- MHRLERN TANIMI VE ANLAMLARI Mhrler arkeolojik anlamda : Genellikle ta bazen de kemik, fildii, fayans, cam, metal, ahap veya gnete kurutulmu ya da piirilmi sert kil gibi kat bir maddeden yaplm, zeri ilenmi bir obje olarak tanmlanmaktadr.1 Bu tanmlamann yan sra mhr: zerinde yaz ve isim bulunan madenden, deerli talardan ya da aatan yaplan, imza yerine de kullanlan damga olarak da bilinirler.2 Mhr basks (cretula) ise zerinde bir ya da daha fazla mhr basks olan, kil, sva, balmumu, hayvan dks gibi ilenebilir bir maddeden yaplm olan paraya verilen isimdir. Mhr basklar, objeleri korumak ya da onlarn iindekileri garanti altna almak iin kullanlm olabilir.3 Dilimize Arapadan gemi bir szck olan mhr, arkeoloji literatrnde baz farkl dillerde farkl biimlerde adlandrlmtr. rnein: Smerce ksb, Akada kunukku szckleri mhr anlamn ifade etmektedir. Hititlerin yazl belgelerinde her iki szck de kullanlmtr. Franszca sceau, Almanca siegel, ngilizce seal, Hollanda dilinde /Flamanca zegel olarak gemektedir.4 Mhrler genelde aada sraland biimde anlamlandrlmlardr:5 1. Bir bask iin veya bir ama iin yumuak bir madde zerine bir matris ile yaplan damga yani mhr ve mhr basks, 2. Yukarda betimlendii biimde, bir bask, damga ieren malzeme paras (Ortaada altn ve kurun zerine bask, damga uygulanmtr), 3. Mhrn eya olarak kendisi, yani mhr matrisi genellikle yumuak maddeler zerine bask yaplmtr. (Eski alarda daha ok apotropeik/koruyucu tlsm ve ss niteliindeki tanr mhrleri bu blme girmezler), 4-Bir nesne veya maln sahibini belirler, 5-Bir nesne veya maln el demesi veya ihlalini korur, 6-Bir maln ls, arl, ierii ve kapasitesini kesin bildirir ve aklar, 7-Bir mal veya nesneyi yapan ve yollayan tantr, 8-Mektup, szleme, ferman, tzk gibi belgeleri onaylar, 9-Bir yaznn ifadesinin doruluunu onaylar, 10-Bir kii veya otorite tarafndan yaplan bir aleti onaylar, 11-Bir anlama iinde kiinin ve taraflarn varln kantlar, 12-Sahibine ans getirir ve onu ktlklerden korur.
1 2

Collon Domnque, Interpreting the Past Near Eastern Seals, London, 1990, 11. Saltuk Secda, Arkeoloji Szl, stanbul, 1990, 107. 3 Fiandira Enrica, Mhrler, Kil Mhr Basklar Arkeo Atlas II, stanbul, 2003, 32. 4 Darga, a.g.e., 68-69. 5 Bu maddeler iin b.k.z., Darga a.g.e, 68-69.

10

2.2- NASYA VE ANADOLUDA MHR GELM Mhrler anak mleksiz Neolitik Dnemden balayarak btn alar boyunca kullanma sahne olmulardr. rnein; M.. 7. bin ylda, Frat Nehri boyunca kurulan anak mleksiz Neolitik ky topluluklarndan damga basklarna ait kantlar vardr. Bunlar imento benzeri alta zerinde geometrik elerdir. Ancak bu altann mhr maddesi olarak kullanlp kullanlmadnn kesin olmad belirtilmitir6. Bilinen en erken yaz sistemleri Dicle, Frat, Nil, ndus ve Sar nehir gibi dnyann en byk nehirleri arasnda bulunmutur. Bu byk nehirler pek ok farkl blgede ve ekonomik adan nemli noktalarda birlemekteydi. nk bu nehirlerde ticaret, tamaclk ve dzenlemeler yaplyordu. Yaz sistemleri, ynetimlerin ticaretle ilgili baz ihtiyalarn giderilmesi iin gelitirilmitir. Bundan dolay ilk yazl belgeler eya listeleri ve eya ticareti hesaplar ile ya da depolamayla ilgilidir. Mhrler de bu trden belgeleri onaylamak iin kullanlmtr. Bu nedenle mhrlerin yazyla birlikte bir geliim gsterdii de nerilmitir. Yaznn ilk ortaya k ile ilgili olarak ounlukla kabul edilen gr, iki nehir aras anlamna gelen Mezopotamyada ortaya km olduudur. En erken mhr rnekleri de bu blgelerdendir. Bilinen en erken mhrler M. 7. ve 6. bin yla tarihlendirilir. Tatan yaplm bu mhrler Suriyedeki Bugras yerleimindedir.7 Anadoluda grlen ilk mhrler damga eklindedir. atalhyk kazlarnda ortaya karlan, M.. 7. ve 6. binlere tarihlendirilen bu mhrler daha ok pimi topraktan yaplm yuvarlak veya oval yapldrlar. Bu mhrlerin zeri kazma tekniinde spiral ve meander motifleriyle bezelidir.8 Yine Anadoluda bilinen en eski ta mhrler (M.. 5700-5400) ise Kahramanmara-Domuztepede ele gemitir.9 Malatya Deirmentepede ortaya karlan ve M. ge 5.bine tarihlendirilen ta damga mhrlerin zerinde hayvan, bitki, gne motifleri ve mitolojik betimler yer almaktadr Kuzey Iraktaki Tepe Gavra dnda bu dnemdeki en nemli mhr koleksiyonu Deirmentepede ortaya karlmtr.10 Yakndouda kullanlan ilk damga mhrler Kuzey Irakta, Tepe Gawra ve Ninivede de M.. ge 5. bine tarihlendirilen ta mhrler ortaya karlmtr. Bunlar insan ve hayvan eklinde bezemelere sahiptir.11 Yine erken bir mhr rnei Kuzey Iraktaki Arpaciyah yerlemesinin M.. 5500 yllarn veren Halaf dnemi tabakalarnda kil etiketleri ve yuvarlak kil diskleri eklinde bulunmutur.12
6

Pittman Holly, Cylinder Seals and Scarabs in the Ancient Near East, Civilization of the Ancient Near East, NewYork, 1995, 1591. 7 Collon, a.g.e. 11-12. 8 Mellart J.,Excavations at atal Hyk Thitd Preliminary Report, Anatolian Studies XIV, 1964, 97. 9 Grdil Bekir, Kahramanmara-Domuztepe, Arkeo Atlas say 1, 2002. 114. 10 Esin Ufuk, Deirmentepe, Arkeo Atlas say 1, 2002. 118. 11 Collon, a.g.e. 14. 12 Pittman, a.g.e. 1591.

11

Yumuak talar zerine kazlm olan bu mhrler ticari gvence, ilerinde mal bulunan kolilerin, nakil srasnda iplerle skca balanan azlarna bir kil topann bastrlp mhrlenmesi ile salanmtr. Bu trde mhr baskl kil topaklarna bulle ad verilmitir.13 Mezopotamyada yaznn kullanlmaya balamas ve ticaretin gelimesi, bask mhrlerden daha geni yzeylere sahip silindir biimli mhrlere gereksinim gstermitir. lk silindir mhrler M.. 3200lere doru ortaya kmaktadr.14 Mezopotamya ivi yazsn kullanan hemen tm devletlerde silindir mhrler ksa srede benimsenmitir. Bu tip mhrler, zerlerinde yer alan bol figrl tasvirler ve uzun yazlar sayesinde eski uygarlklar hakknda kltrel, sosyal ve dinsel adan bilgi veren en nemli kaynak durumundadrlar.15 Bu trde mhrlerin zerine negatif olarak motifler ve yazlar kaznmtr. Mhrn kil zerinde yuvarlanmas halinde motifler ve yaz pozitif olarak kmaktadr. Silindir mhrler daha ok krallar ve yksek dereceli memurlar tarafndan kullanlm ve damga mhrlere gre, sanattaki geliimi daha fazla yanstmtr. M.. 3. bin ylda Anadoluda grlen snrl saydaki silindir mhrn ithal yolla geldii dnlmektedir. Ancak M.. 2. bin yln balarnda, en nemlisi Kayseri yaknlarndaki Kltepe (Kani) olan ticaret kolonilerinde oturan Assurlu tccarlar kanalyla silindir mhrlerin Anadoluda kullanmnn yaygnlat vurgulanmtr. zellikle ticari belgelerin onaylanmasnda kullanlan bu mhrlerde yerel stil egemendir. Merkezden merkeze deiiklik gsteren bu silindir mhrlerin en nemli zellii bask yzeyinin tamamnn doldurulmaya allm olmas ve Mezopotamya etkisinin sz konusu olmasdr.16 zg, Kltepe (Kani) kentinde yaplan kazlar sonucunda ele geen ok saydaki mhr ve mhr basklarn drt ana grup altnda ayrntl bir ekilde incelemitir. Bunlar: Eski Babil, Eski Assur, Eski Suriye ve Yerli Anadolu grubudur. Bu sluplar arasnda, konu bakmndan en zengin olan yerli Anadolu grubudur. Bilindii gibi, Anadolu mhr kazyclar geni sahnelerin ilenmesine daha uygun olan silindir mhrleri ancak Assur kolonileri devrinde yapmaya balamlardr. Anadolu grubundaki mhr konularn; mitolojik sahneler, tapma sahneleri, sava sahneleri, av sahneleri ve frizler oluturmaktadr. Kompozisyon emalarnda ve rgelerde grlen zengin eitlemenin yan sra kendine zg biimde yorumlanan eitli hayvanlar da bu gruba dahil edilmitir. Bu mhrler stnde grlen figrler ve bezekler izgici bir slupta ilenmitir. zellikle giysilerde kullanlan balk kl biimindeki taramalar bu grup iin ayrt edicidir. Bu grubun Yerli Anadolu grubu olarak adlandrlmasndaki en nemli etkenlerden biri betimlenen eitli kaplarn Kltepe kazlarnda aa kartlan kaplarla benzerlik gstermesidir.17
Sevin Veli, Eski Anadolu ve Trakya, Balangcndan Pers Egemenliine Kadar, stanbul, 2003, 170. 14 Sevin, a.g.e. 170. 15 Erkanal Armaan, Mhr Maddesi, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul, cilt 2, 1997. 1315. 16 zg Nimet, Acemhyk Saraylarnda Bulunmu olan Mhr Basklar, Belleten XLI, say:162 Ankara, 1977, 377-379. 17 zg Nimet, Kltepe Mhr Basklarnda Anadolu Grubu, The Anatolian Grup of Cylender Seal Impressions from Kltepe, Ankara, 1977, 3-4. ayrca bkz. Erkanal, a.g.e 1316.
13

12

Hitit mhrleri, Anadolu mhr geliimi iinde ok nemli bir yere sahiptir. Eski krallk dneminin balarndan (M..1660) mparatorluk a sonlarna (M..1190) kadar Hitit dnyasnda retilen mhrler gerek biim ve gerekse ierik asndan olduka zengindirler. Bunlar damga, eki bal, be yzl damga gibi formlara sahiptir. Silindir mhr formuna ise nadir olarak rastlanlmaktadr. Eski Hitit Krallk a mhrleri, asllar ok az sayda ele gemi olduundan, daha ok basklarndan tannmaktadr. Hitit kral mhrleri Mezopotamya geleneinin tersine silindir deil, daima damga mhr eklindedir. Hitit yazl belgelerinden bilinen Hattua ve dier Hitit ehirlerinde varl ortaya karlm olan mhr evleri, kral mhrlerinin ele geirildii zengin bir hazine kaynadr.18 Hitit mparatorluk dneminde kullanlan kral mhrleri damga mhr eklindedir. Hitit krallar Alluwamna, Huzziya ve Tahurwaili mhrlerinde (M.. 1550-1450) ortada bir rozetin yer ald, i ve d erevede ivi yazsyla krallk nvanlar ve kraln adnn yazl olduu mhrler kullanlmtr. Daha sonra Arnuwanda dneminde (M.. 1400-1380) mhr alannn ortasndan rozet kalkm, yerini kanatl gne kursu altnda bulunan, hiyeroglif iaretlerle yazlm kral ad almtr. Mhr erevesinde kraln adnn yannda soyu da belirtilmitir. Aedicula olarak adlandrlan bu sluptaki mhrler II. Murili dnemi (M.. 1310) sonuna kadar kullanlmtr. Muwatalli dnemindeyse (M.. 1310-1282) orta alanda hiyeroglif ad iaretleri ile birlikte, kraln koruyucu tanrsnn betimlerine yer verilmitir. IV. Tuthaliya dneminde (M.. 1250-1220) kral mhrlerine, byk kral nvanyla ad iaretleri arasna Tabarna nvann gsteren iaretler ve figrler konulmutur.19 Hitit halk mhrlerinin basklarndan ok kendileri ele gemitir. Bunlarn byk ounluu hematit, serpantin, steatit, diorit, porfir ve kire tandan yaplmtr. Az da olsa gm ve gm alamndan yaplm olanlar da vardr. Tatan mhrler, eksenleri boyunca delinerek, buradan geirilen, kk bir tun ya da gm mile taklm, yarm daire biimli tutamakldrlar. Halk mhrlerinde sadece hiyeroglif kullanlmtr. ki yz d bkey dme eklindeki mhrler yaygn olarak kullanlmtr. Bu yzlerden biri bir erkek ad dieri ise bir kadn ad tamaktadr. Her iki yz ayn erkein veya iki ayr erkein adn tayanlar olduu gibi sadece kadnlara ait mhrler de vardr.20 Anadoluda M.. 1. bin ylda mhrlerin en ok benimsendii uygarlk Urartudur. Silindir mhrlerin kullanm randaki Akhamenid slalesinin M.. 331de yklmas ile son bulmutur. Damga mhrler ise gnmze dein srmtr.21 Arkeolojik kazlarda ve tesadfler sonucunda fazla tahrip olmadan ele geen on binlerce mhrn dnyann eitli mze ve koleksiyonlarna dalmas eski ada mhr kullanmnn ne denli yaygn olduunun gstergesidir.
18 19

Darga, a.g.e., 69-70. Dinol Ali M., Hitit Mhrcl, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul, cilt 2, 1997, 1316. 20 Dinol Ali M., a.g.e., 1316-1317. 21 Sevin, a.g.e., 170.

13

2.3- MHRLERN KULLANILMA ALANLARI Yetki ve mlkiyet belgesi olarak kullanlan, zerlerinde dua, resim bulunan, sihir ve tlsmla ilikilendirilen mhrler en erken evrelerden en ge evrelere kadar toplumlar ierisinde kukusuz geni bir kullanm alan bulmutur. Mhrlerin kullanm alanlar olduka genitir. Krali kitabeler, resmi evraklar, arazi sahipliini belgeleyen tapu benzeri belgeler gibi ivi yazl tabletler ve zarflarn zerinde kullanmlarna rastlanmtr. rnein; Urukun IV. Tabakasnda Selevkoslar dneminin sonlarna kadar (M.. 312-94) silindir ve damga mhrlerin bu amala kullanld belirtilmitir. eitli kap kapatmalarnn balanmasndan sonra iplerin stne svanan kil paralar zerinde de mhrler kullanlmtr. Yuvarlak obje anlamna gelen Bulla adyla bilinen bu kil paralarnn ekli ve lleri yerine ve dnemine gre deimektedir. Ayrca anak-mlekler stnde grlen mleki iaretlerinin yan sra mhr basklar da grlmektedir. Bu mhr basklarnn anak-mlekler yaken uyguland anlalmaktadr.22 Bunlarn yan sra mhrlerin toplum ierisinde ahs, tanr ve amuletlerle olan kullanmna da rastlanmtr. rnein M.. II. bin yl ortasndaki Kassit dnemi boyunca ahslara ait mhrler zerinde dualar ve bylere rastlanmtr. Bu da mhre sahip olan kiinin tanrlar tarafndan korunduu fikrini ortaya karmtr. zellikle Mezopotamya tapnaklarnda tanrlara hediye olarak sunulmu pek ok mhrn bulunduu belirtilmitir. Bunlardan Tell Ashmardaki Sin ve Sara tapnaklarnda ve Diala blgesindeki Khafajedeki tapnaklarda bulunanlarn ou yaztszdr. Tanrlara ait mhrlerin tanr heykellerinin boyunlarnda asl olarak bulunduu belirtilmitir. Bu tanrsal mhrlerin saysnn az olduu ve antlamalar gibi nemli dkmanlar iin kullanld da saptanmtr.23 Ayrca mhrlerin, toplum ierisinde sahip olduu kiiler hakknda bilgi vermesinin yan sra sihirsel veya hastalktan koruyan bir gc olduuna inanlyordu. Mhrlerin bu gcnn kehanetlerle ilgili metinlerde de aka ortaya konduu belirtilmitir. Leo Oppenheim Assur rya kehanetleri hakknda yapt bir almada mhrlerin byle bir gc tadna inanlan yaztlardan bahseder:24 - Eer bir kii ryasnda ona bir mhr verirse olu olur - Eer bir kii ona krmz tatan bir mhr verirse oullar ve kzlar olur - Eer bir kii ona figrl bir mhr verirse oullar olur, huzurlar olur - Eer bir kii ona krali bir mhr verirse kendisinin koruyucu tanrlar ve tanralar olur - Eer o bir mhr takyorsa ve biri onu alyorsa olu ya da kz lecektir 2.4- MHR YAPIMINDA KULLANILAN MALZEME En erken dnemlerden en ge dnemlere kadar kullanlan mhrler ahap, kil gibi deersiz malzemelerin yan sra altn, gm, safir gibi deerli malzemelerden de yaplmtr. Bu farkl malzemelerin mhrlerde kullanm dnemin ekonomik koullar, kiinin statsne gre deimi olmaldr.
22 23

Erkanal, a.g.e., 1314. Pittmann, a.g.e., 1596-1597. 24 Pittmann, a.g.e., 1600.

14

Genellikle mhr yapmnda kullanlan malzemenin banda eitli talar gelir. M.. 3. binin sonuna doru deniz kabuklar, kalker ta, mermer, alta, kumta, alabaster, serpantin, steatit (sabunta) ve lapis lazuli gibi yumuak talar kullanlmtr. M.. 3. binin sonunda ise teknik aletlerin gelimesiyle hematit, bazalt, diorit, eitli porfirler, akik, pembe kuvars, kaya kristali, ametist, jasp(donuk akik), kalsedon (kadkyta), safir, oniks ve kornalin gibi, ok daha sert talarn kullanlmasna balanmtr. Tan yan sra en ok kullanlan bir dier madde de frittir (cam macunu). Bir eit cam maddesi olan frit yumuakken ekillendirilir ve ilenir. Ayrca pimi toprak, cam, obsidyen, fildii, kemik, boynuz, asfalt, aa ve eitli madenler de mhr yapmnda kullanlmtr.25 2.5- MHR LEME TEKNKLER Yaygn bir kullanm alan olan mhrler keza birbirinden farkl zellikler de sergilerler. Konumuzu oluturan Urartu mhrlerini de kapsayan Eskia mhrlerinin boyutlar genellikle kullanldklar alara gre deiiklik gstermitir. rnein; damga mhrlerin bykl genellikle 5 cmnin altndadr. Silindir mhrlerin ykseklikleri ise 1-5 cm arasnda deiirken 5-8 cm arasnda byk olanlar da vardr. Silindir mhrlerin ap ile ykseklii ayn deildir, ancak genellikle ap yksekliin ya yars kadardr ya da bundan biraz daha fazladr. Mhrlemede basklarn pozitif olmas istendii iin, mhrler her zaman negatif ilenmitir. Ancak az da olsa pozitif ilenmi mhrler de vardr. Bunlar amulet nitelii tamaktadrlar. Mhr yapmnda hakkak kalemi, kalem keski, basit matkaplar, kre oyan matkap ve biley ark gibi aletlerin kullanld, demirin bulunmasndan sonra demir aletlerin de sert talarn ilenmesinde kullanld dnlmektedir.26 Erken Neolitik adaki, elde biimlendirilen kil mhrlerden sonra Kalkolitik ada ortaya kan ta mhrler, izgisel desenli, arkalar ve nleri yivli basit rneklerdir. Bu yivlerin ileniinde trp benzeri akmak ta deliciler kullanlyor olmaldr. p delikleri bir akmak ta aletin kendi etrafnda dndrlmesi ile biimlendiriliyordu. Bu teknik Halaf dneminde (M.. 6. bin yln ge aamalar) Kuzey Mezopotamyada Arpaciyahta amuletler iin kullanlmtr. Fakat mhrler iin kullanld kesin deildir. lerleyen dnemlerde akmak ta delici aletlerin bir yay ve ip yardmyla kendi etrafnda dndrlmesi teknii gelimitir. Matkabn en ilkel ekli olan bu alet sayesinde yayn ileri geri hareketi ile byk bir hz elde edilmi ve dakikada 850 devire ulalmtr. Daha sonra yaymatkap denilebilecek bu alet yatay olarak kullanlmaya balam ve bylece objelerin delinmesi ve ilenmesinde dikey basknn yerini aletlerin kendi etrafnda dndrlmesi sistemi almtr. M.. 4. binin sonlarna kadar bu sistem gelierek talarn ilenmesindeki eitlilik etkileyici boyutlara ulamtr. ok sayda renkli akmak ta damga ve silindir mhr, matkap deliklerinin kullanlmasyla biimlendirilmitir.
25 26

Erkanal, a.g.e. 1314. Erkanal, a.g.e. 1314-1315.

15

teknoloji geliiminde bir sonraki aama kesici ve delici ta aletlerden bakr aletlere geilmesidir. Bakr aletler sayesinde sert talarn ilenmesi daha kolay hale gelmitir. M.. 2250lerde eitli Akad mhrlerinin ilenmesinde bu bakr aletler nemli rol oynamtr. M.. 2. bin yla gelindiinde, deliklerin biimlendirilmesinde ve baz dzenlemelerde matkap kullanlmakla birlikte, mhrlerin ou el aletlerin kullanlmasyla linear (izgisel) dzenlemeler tayordu. M.. 18. yzyln ikinci yarsnda dier bir teknolojik gelime sz konusudur. Bu geliim; mhrlerin pek ounun ilenmesinde kesme arknn kullanlmasdr. Yayl matkapla birlikte kesme arknn kullanlmas neticesinde, mhr yzeylerinin ince ve kaln izgilerle desenlendirilmesi seri-toplu mhr retimine geilmesini salamtr. M.. 2. binin ortalarna doru sentetik ta cinslerinden fayans, silindir mhrlerin seri retiminde kullanlan nemli bir malzemeydi. M.. 14. yzylda ise Suriyede Jasper, agat, kornalin ve kalsedondan kk silindir mhrler, ortalar boylamasna, farkl llerde delinerek yuvarlak kesimli ilenmitir. Assurda bunlarn rneklerine rastlanlmtr. M.. 2. bin yln sonlar ve 1. bin yln balarna ait mhrclk ok az bilinmektedir. M.. 10. yzylda belki Suriye etkisi altnda, Assurda serpantin gibi yumuak talar zerine linear stil benimsenmitir. Babilin M.. 2. bin cam mhrlerinin dzeninde kesme ve delme stil hayvan slubu yeniden canlanm ve zellikle kornalin gibi sert talarda kullanlmtr. M.. 9. yzyln sonlarna kadar Assur kalsedon mhrlerinde kullanlan kesme ve delme stil en st noktaya ulamtr.27 M.. 1. bin ylda Urartular mhrlerinde oyma, kesme, delgi ve linear tekniklerini birlikte kullanmlardr. Tek bana bir tekniin kullanlmasyla meydana getirilmi rneklerin says olduka azdr. Genellikle tasvirlerin ileniinde en az iki teknik kullanlmtr.28 2.6- MHRLERDEK BEZEMELER Mhrler, zerindeki bezemelerden dolay eski uygarlklarn kltrel, sosyal ve dinsel adan bilgi veren en nemli kayna olmutur. Kil, al ta ya da kll hayvan dks kullanlarak bunlarn zerine mhr basks brakmak kiileri ve topluluklar tanmlama, birbirinden ayrt etme yolunda byk bir adm olarak kabul edilmitir. Yakndouda M.. 7. ve 6. bin yllara tarihlenen Neolitik a yerlemelerinden Biblos, Tell Ramad, Ras amra, atalhyk ve Haclarda bulunan ta ya da pimi topraktan yaplm mhrler geometrik desenlidir. Bu mhrler, kaplar mhrlemede kullanlmlardr. M.. 7. bin yla tarihlenen ilk Neolitik a yerleimi olan Sabi Abyadda ise yan yana bir ok odadan oluan kerpiten yaplm depolarda yanm tahl ve farkl mal gruplarn saymaya yarayan her bir eklin farkl bir mal grubunu temsil etmi olduu dnlen saysz geometrik kil obje (token) bulunmutur. Bunlarla beraber yzlerce mhr basks da ele geirilmitir. Her mhr basks tek mhr desenini tar ve her mhr tek bir bireye aittir. Birey bunu bir eit imza olarak kullanmtr.29
27 28

Collon a.g.e., 39-41. n Baki, Urartulular, Trkiye Ansiklopedisi 33. say, 1983. 76. ayrca b.k.z., Cengiz Ik, Urartu Mhrleri, Dil Tarih Corafya Fakltesi, Ankara, 1981, 19. 29 Fiandra Enrca, a.g.e., 32.

16

Son Kalkolitik a da M.. 4500-3000 yllarnda mhr kullanm etkileyici bir ekilde artmtr. Anadoluda Yukar Frat Havzasnda Deirmentepe, Hacnebi, Aslantepe, Hassek Hyk ve Noruntepede yaplan arkeolojik kazlarda mhrlerin youn olarak kullanldna dair kantlar bulunmutur.30 Deirmentepede konutlarda yaplan kazlarda mhr stampalar ve mhr basklar bulunmutur. Mhrlerdeki betimlemeler insan figrleri, hayvan, bitki, gne ve mitolojik konulardr.31 Frat kysnda ufak bir yerleme olan Hacnebi de ele geen mhrlerde da keisi, aslanlar ve ylanlar betimlenmitir. Ayrca bir mhr rneinde ise eytani bir insans figr elinde havaya kaldrd bir sopa ile boynuzlu bir hayvan korkuturken betimlenmitir. Benzer sahne Kuzey Iraktaki Tepe Gawra yerleimindeki mhrlerde de grlmektedir. Bu mhrlerin yan sra Hacnebide ele geen silindir mhrler zerinde de farkl betimlemelere rastlanmtr. Bunlar dokuma yapan kadnlar, oku figrleridir. Benzer betimlemelerin randa Susada bulunan mhrlerde grlmesi bu mhrlerin Mezopotamyadan ithal edilmi olduklarn gstermektedir.32 Frat Nehrinin biraz daha kuzeyinde, Malatya yaknlarndaki Aslantepede Son Kalkolitik a boyunca mhrlerin ekonomik kullanmna ilikin zengin ve nemli kantlar ele gemitir. Aslantepenin saray kompleksinde hem mhr stampalar hem de silindir mhrler bulunmutur. Ancak silindir mhrlerin oyma tekniklerinin stampalarda kullanlan yntemin ayn olmasndan Gney Mezopotamyadan ithal deil, yerel yapmlar olduklar anlalmtr.rnein VI A tabakasnda bir silindir mhr basksnda, kzakl arabann zerinde kral figrnn yer ald sahnede her ne kadar kompozisyon Mezopotamya zellii gsterse de stil olarak yerel zellikler gstermektedir.33 Frat Nehrinin sol kysnda yer alan ve Atatrk baraj gl sular altnda kalm olan Hassek Hyk yerlemesinde lk Tun a I (M.. 2900-2700) mimari tabakalarnda bulunan anak mlekler zerinde silindir mhr izleri grlmtr. Bunlar basit ve zarif bir stilde yaplmtr ve kr yaamndan sahnelerle betimlenmitir. Bu sahneler arasnda srlarn ektii bir sabann arkasndaki kyl Gney Mezopotamya buluntular ile karlatrldnda o dnemin yl enlikleri ile balantl olabilecek betimlemelerde grlmtr.34 Mezopotamyada ilgi eken mhr bezemeleri arasnda M.. 3400lere tarihlendirilen randa Susadan ele gemi damga mhr rneinde hayvan bal veya mask giymi antromorfik formda, tapnma ile ilgili sahneler grlmtr.35

30 31

Pittman Holly, Son Kalkolitik a Mhrleri, Arkeo Atlas II, 2003, 35. Esin Ufuk, Deirmentepe , Arkeo Atlas I, 2002, 118. 32 Pittman Holly, a.g.e., 2003, 35. 33 Frangipane Marcella, Aslantepe, Arkeo Atlas II, 2003, 19-21. 34 Behem-Belencke Manfred R., Hassek Hyk, Arkeo Atlas II, 2003, 27. 35 Collon a.g.e., res 28, 43.

17

Ge Uruk dneminin sonuna doru ve Erken Hanedanlar Dneminin balarnda (M.. 2800-2600) ar stilize edilmi sahneler sz konusudur. Brokar slup ad altnda tanmlanan stilde ilenmi olan bu mhrlerde ar stilize edilmi hayvan figrleri ve bitki motifleri, mhrn tm yzeyini bo yer kalmayacak ekilde neredeyse bir kuma deseni gibi doldurmaktadr. kili kutlama sahneleri, kahraman hayvan ve boa adamn oluturduu mcadele sahneleri bu dnemin sevilen konular arasndadr. Bu dnemde mitolojik koruyucu kahraman hayvanlarn, yrtc hayvanlara saldrsn gsteren mcadele ve ziyafet sahneleri de ok nemlidir. Mhrler zerinde tanrlarn en erken tasvirleri M.. 2400lerde ortaya kmtr. Bu tasvirlerde boynuzlu balk giymi olan figrlerin tanrlarla ilgili veya mitolojik ierikli olduklar dnlmtr. Ayrca bu dnemde ilk olarak mhr sahibinin ad mhr stne kazlmtr.36 Akad Devletinin (M.. 2300-2095) Mezopotamyaya siyasi ynden egemen olmasyla birlikte slup ve kompozisyon asndan byk bir aama grlmektedir. Bu dnemde nasya mhrcl en yksek noktasna ulamtr. Mhrler zerinde yer alan kitabeler, bezeyici bir e olarak betimin iine girmitir. Mitolojik anlatmlar oalmtr. Akad dnemi tapnma sahnelerinde, tanrya tapnan kiinin takdim edilmesi sahnesinin zengin bir eitlemesiyle karlalmaktadr37. Gudea (M.. 2095-2047) III. Ur (M.. 2047-1939) ve sin Larsa dneminde Akad geleneinin etkileri izlenmekle beraber kraln yceltilii n plana kmtr. Tanr, tapan ahs ve bir yardmc tanr takdim sahnelerini oluturmutur. Gudea ve III. Ur dnemi mhrlerinde biim ynnden tek dzelik grlmtr oysa Larsa dneminde ise yeniden bir canlanma olmutur. Figrlerde zenginleme gze arpt gibi deiik dolgu bezekleri de bo alanlara yerletirilmitir.38 Eski Babil dneminde (M.. 1728-1530) mhr yzeyi eitli elerle blmlere ayrlm, bylece ana sahne ve yan sahneler oluturulmutur. Blc eler arasnda en sk grlen bezekler burma ve sa rgs motifleridir. Mitolojik olaylar, tapnma,39 av ve sava sahneleri bu grubun mhrlerinde ele alnan konular arasndadr. Hayvan sralarndan oluan frizler de yaygn olarak ilenen konular arsndadr. Figrlerin ar stilize edilmesi ayn dnemdeki Eski Assur slubundaki mhrlerde en belirgin zelliktir. izgici bir slupta ilenen bu rneklerde yer alnan insan betimlemelerinde vcut konturlarnn keli olarak verilmesi, gen biimindeki burun ve dili atal eklindeki el belirgin zelliklerdir. Konular daha ok dinsel ve mitolojik ieriklidir. Kassit-Babil dnemi (M.. 1530-1150) mhrlerinde sin-Larsa dnemi zelliklerine yaknlk grlr. Ancak figrlerin boylar uzam ve iilikte de belirgin bir biimde nitelik azalmas gzlemlenmitir. Ayn tarihlerde zellikle Kuzey Irakta yaygn olarak kullanlan Mittani mhrlerindeyse kark yaratklar ve bunlarla ilgili sahneler yaygn ilenmitir. Bu grubun zellikleri Orta Assur dnemi (M.. 1400-1000) mhrlerinde de grlr.40
36 37

Erkanal a.g.e. 1315. Collon a.g.e. res. 32, 45. 38 Erkanal a.g.e. 1315. 39 Collon a.g.e. res. 34-35, 47. 40 Erkanal a.g.e. 1315.

18

Eski Hitit a silindir mhrlerin betimlerinde, konularn ak izilirken, narratif/yksel sanata zg betimlemelerden yararlanlmtr. Bu betim, Eski Hitit ann zgn mhr tiplerini oluturan eki bal ve yar kre biimli mhrlerde de karmza kmaktadr. eki bal mhrlerin ounda ierik asndan devamllk gsteren sahneler yoktur. Her betim ayr bir konu olarak snrl bir alanda ilenmitir.41 Hitit Krallk ann damga ve silindir mhrlerinde daha ok hayvan ve kutsal bitki motiflerine, fantastik yaratklara, dini ve mitolojik konulara, boa arabal frtna tanrsna, plak tanra, kanatl sava tanras, aslan zerinde tanr, avlanan tanr ve tanralara ayrca libasyon sahnelerine yer verilmitir.42 Yeni Assur Dnemi (M.. 1000-612) mhrlerinde fazla ayrntya kamadan, gene izgisel bir slup kullanlmtr. En ok ilenen konular arasnda mcadele eden kanatl cinler, kutsal aala ilgili eitli klt sahneleri, tapnma ve yemek sahnelerine yer verilmitir.43 rnein M.. 7. yzyln yeil lal ta silindir mhrlerinde tanra tarn sava grnmleri betimlenmitir. Baz damga mhrlerde ise tanrsal semboller ve bir aslanla savaan kraln betimlerine rastlanlmaktadr.44 ada Babil silindir mhrlerinde de aslan ile savaan tanrsal kahramanlar grlmektedir ve tanrlar ender olarak resmedilmitir. Bunlarn istisnas olarak, geni adak mhrleri zerinde ilenmi olanlardr. Bunlardan birinde tanr figr negatif deil pozitif olarak (kabartma eklinde) ilenmitir.45 Silindir mhrlerin son temsilcisi olan Akhamenid sanatlar M.. 6. yzyldan M.. 4. yzyla kadar nemli mhrler retmilerdir. Fakat Zerdt dini nedeniyle tanrsal figrlerin betimlenmesi engellenmitir. Ba tanr Ahura Mazda, Assurdan alnm olan kanatl disk motifi ile simgelenmitir.46 Bu dnemde daha ok kraln glln gsteren sahneler yaygndr.

41 42

Darga a.g.e. 71. Darga a.g.e. 207. 43 Erkanal a.g.e. 1315. 44 Collon a.g.e. res 18 32. 45 Collon a.g.e. res 21 35. 46 Collon a.g.e. res 27 52.

19

3- URARTU MHRLER Urartu sanat ierisinde mhrler nemli bir yer tutmaktadr. Daha ok kaak kazlarla elde edilmi ok saydaki Urartu mhr bugn Anadolu ve dnyadaki eitli mzelerde ve zel koleksiyonlarda yer almaktadr. Bu sebeple bunlarn buluntu durumlar hakknda kesin bir bilgi yoktur. Yan sra, arkeolojik kazlar yoluyla da mhr ortaya karlmtr. Bu kaz yerleri arasnda Lehmann Haupt tarafndan VanToprakkalede (Rusahinili) yaplan kazda 1 mhr ve yaklak 30 adet mhr basks bulunmutur1. Ayn zamanda Karmir-Blurdaki (Teiebani ) kazsnda da damga, silindir, silindir-damga ve yar kresel formda toplam 49 mhr adet saptanmtr.2 Van-avutepe Kalesinde yaplm olan kazda da Urartu mhrleri ortaya karlmtr3. Wolfram Kleisis bakanlndaki ran Azerbaycandaki Bastam Kalesinde yrtlen kazlarda eitli silindir, silindir-damga, mhrler ile damga ve silindir-damga mhr basklar tayan 83 adet kilden bullalar ele geirilmitir4. Ayrca Van- Ayanis (Aart) Kalesinde yaplan kazlarda 3 adet mhr ve ok sayda silindir (?), silindir-damga ve damga mhr basks ele geirilmitir5. Bunlarn dnda Idr-Melekli6 Erzincan-Altntepe7, Van Kalesi Hy8, VanTupa/Altntepe Nekropol9 ve Van-Karagndzde10 yaplan bilimsel arkeolojik kazlarda da Urartu mhrleri ortaya karlmtr. Urartu mhrleri hakknda Assur ivi yazl belgeleri de bilgi vermektedir. Assur kral III. Tukulti-apil-Earrann (M.. 745-727) Urartu kral II. Sarduriyi (M.. 764-735) koalisyon ordularyla birlikte Adyaman-Glba yresinde bozguna uratt seferle ilgili olarak kaznan yllklarnda Krallmn nc ylnda, Urartulu Sarduri . Mati-ulu, Melidli Sulumal, Gurgumlu Tarhulara bana kar ayakland. Onlarla savatmSarduri cann kurtarmak iin kat,onu izledim ve Onun yatankrali arabasn, boynunda asl (silindir) mhrn ele geirdim denilmektedir.11
Seidl U., Siegelabdrcke auf Ton verschlssen aus Toprakkale, Beitrage zur Vorderasiatischen Archalogie Winfriend Orthmann Gewidmet, 2001 446-445. 2 Van Loon Maurits Nanning, Urartian Art, its Distinctive Traits in the Light of New Excavations, 1966, 139. ayrca b.k.z. Piotrovsky B.B, The Ancient Civilisation of Urartu, Genova, 1969, 174-175. 3 Erzen Afif, avutepe I, Ankara 1978, 41-42. 4 Kleiss W., Bastam/Rusa-i-URU.TUR. Beschreibung der Urartaischen und Mittelalterchen, Berlin, 1977, 19,32,33. ayrca b.k.z. Seidl U., Die Siegelbilder, Bastam: Ausgrabungen in den Urartaischen Anlagen Berlin, 1979, 137-149. 5 Salvini M., Inscriptions on Clay, Ayanis I (Altan ilingirolu and Mirjo Salvini), Roma, 2001; 278-319. ayrca b.k.z. Abay E., Seals and Sealings Ayanis I, (Altan ilingirolu and Mirjo Salvini), Roma, 2001; 322-353. 6 Barnet R.D., The Cemetery at Idyr, Anatolian Studies XIII, 1963 187-192. 7 zg Tahsin Altntepe I, Ankara, 1966. 29. 8 Tarhan Taner M., Urartu Bakenti Tupa: Van Kalesi, Urartu Sava ve Estetik, Yap Kredi Yaynlar-1917, 2004, 85-102. 9 zfrat Aynur, Altntepe, Arkeo Atlas IV, stanbul, 2005, 83. 10 Sevin Veli ve b..k. Van Karagndz Kazlar (1997 almalar) Belleten LXIII, Ankara, 1999, say 238den ayr basm. (Ayrca b.k.z., Sevin Veli, Karagndz Hy ve Demir a Mezarl, Arkeo Atlas IV, stanbul, 2005, 102. 11 Luckenbill D.D., Ancient Records of Assyria and Babylonia, Chicago. 1926, 272-273.
1

20

Dou Anadolu Blgesinde M.. I. bin yln ilk yarsnda yaygn mhr kullanmna, ilk defa Urartu Krall dneminde rastlanmtr. Urartularda mhrclk sanat, Mezopotamya, Kuzey Suriye ve Anadoludaki mhrclk sanat ile sk bir iliki ierisindedir. Urartu mhrlerinin zel mlkiyeti yanstmasnn yan sra, nazarlk ve muska olarak da kullanlm olduu belirtilmitir. Gerek kazlar sonucunda ve gerekse eitli yollarla ele geirilen buluntulara gre Urartu mhrleri, ta, metal, pimi toprak ve kemikten yaplmlardr. Ancak steatit, alabaster, frit, mermer, diorit ve porfir gibi sert talardan yaplan mhrler byk bir ounluu oluturmaktadr. Ta mhrlerin hammaddesinin byk bir ounluunun blgedeki yerel ta yataklarndan elde edildii, bir ksmnn da ran ve Kuzey Suriyeden karland kabul edilmitir. Metalden yaplan Urartu mhr malzemesi genellikle altn, gm, bronz ve demirdir. Altn ve gmten yaplan mhrler yok denecek kadar azdr. Bu trden mhrlerin genellikle yneticilere, soylulara ve zenginlere ait olduklar anlalmaktadr. Bronzdan yaplan mhrler, metal mhrler arasnda nemli bir ksm oluturmaktadr. Bronz ve ta mhrlere nazaran demir, pimi toprak ve kemikten yaplan mhrler daha az saydadr. Mhr yapmnda genellikle, ince sivri ulu kalemler, kesiciler ve eitli matkap ular kullanlm olduu belirtilmitir. Urartu mhrlerinde ilenen betimlemelerde genelde drt eit teknik kullanlmtr. Bunlar: Derin veya s oyma, kesme, delgi ve linear (izgisel) tekniklerdir. Ancak tek bana bir teknik, mhrler zerinde yok denecek kadar azdr. Genelde betimlemeler iin en az iki teknik bir arada kullanlmtr.12 3.1- URARTU MHR FORMLARI Urartu mhrleri form olarak gruba ayrlmlardr. a- Damga mhrler b- Silindir mhrler c- Silindir- damga mhrler 3.1.1- Damga Mhrler Kuzey Suriye ve Gney Anadolu bu mhr tipinin ilk grld blgeler olmulardr. Anadoluda damga mhrler kesintisiz olarak gnmze dein srmtr.13 Damga mhrler, Urartu mhrleri arasnda yaygn olarak kullanlan mhr formu olutururlar. Anadolu ve Suriyenin damga mhr geleneini yanstmtr.14
12

Belli Oktay, Urartu: Sava ve Estetik, Yap Kredi Yaynlar-1917 stanbul, 2004, 144-146. ayrca b.k.z., n Baki, Urartular, Trkiye Ansiklopedisi, 1983, 76, b.k.z., Van Loon, a.g.e., 143-162, b.k.z., Ik Cengiz, a.g.e., 7-21. 13 Erkanal, a.g.e., 1314. 14. Sevin, a.g.e., 229.

21

Urartu damga mhrleri, II. bin Anadolu geleneine bal kalnarak Urartu mhr atlyelerinde ok deiik ekillerle retilmi olarak karmza kmaktadr. Aada greceimiz gibi bu formun zengin ekillerde olmas Urartularn bu forma olan beenisinin belirgin iareti saylmtr. 1. Konikal yapllar 2. Hayvan biimli olanlar 3. Makara eklindekiler 4 Disk ve drt yan yz ile bir alt yzden oluan be yzl damgallar Yukarda ad geen Urartu damga mhr biimlerinin nclerine Hitit rnekleri arasnda rastlanmtr.15 Urartulara zg damga mhr biimleri de bulunmaktadr. Bu mhrleri aadaki gibi sralayabiliriz; 1. 2. 3. 4. 5. 6. an biimliler Kesik konikal yaplar Prizmatik damga Dme biimliler Makara biimliler Elipsoid iki yzllerdir16.

Urartularn kendi yaratm olduklar bu mhr biimleri arasnda zellikle an biimli damga mhrler, tipik Urartu mhr olarak karmza kmaktadr. Urartular tarafndan ok kullanlan damga mhrlerin ounda yuvarlak bir ip delii yer almtr. 3.1.2- Silindir Mhrler Silindir mhrler, M.. IV. bin yln ikinci yarsnda Gney Mezopotamya (Uruk) ve Gneybat randa (Susa) mallar mhrlemek iin kullanlan kil kalplar ve kil tabletler zerine bask yapmak amac ile gelitirilmitir.17 Dolaysyla silindir mhrler daha ok Mezopotamyaya zg bir form olarak karmza kmaktadr. Urartulara Assurdan ithal edilmi olan silindir mhrler, pek fazla kullanlmamtr. Van Mzesinde yer alan ortas boydan boya delinmi ve boyuna asmak iin tun bir ereve iine alnm alabastere oyulmu ve amulet (muska) amac ile kullanlm olan ve aslan zerinde ayakta duran Urartu tanrsyla bezeli bir rnek Urartu silindir mhrne verebileceimiz rnekler arasndadr.18

n a.g.e. 76. n, a.g.e. 76. 17 Michael Roaf, (ev. Zlal Kl), Mezopotamya ve Eski Yakn Dou, letiim Atlas Byk Uygarlklar Ansiklopedisi 9, letiim Yaynclk, stanbul, 1996, 72. 18 Sevin, a.g.e. 230.
16

15

22

Ayrca Karmir-Blur19 ve Ayanis (Aart) kalesinde20 silindir mhrler ele gemitir. zellikle Karmir Blurdan ele geirilmi olanlar Assur silindir mhrlerine daha ok benzemektedir. 3.1.3- SilindirDamga Mhrler Urartularca sevilen bir dier mhr tipi silindir-damgadr. Bu tip M.. IV. bin ylda Mezopotamyada grlse de M.. II. bin Anadolu kltrlerinde az sayda rnekler vardr. Urartular bu mhr tipini, zellikle kulp ve gvdesini deitirerek kendilerine zg bir mhr yaratmlardr.21 Urartu Devleti M.. 9. yzyln sonlarna doru kuruluundan sonra hzla geliip bymtr. Bununla beraber hzla byyen brokrasinin de silindir mhrlere olan ihtiyac artmtr. Fakat Urartular dorudan doruya silindir mhrleri kullanmak yerine kendi damga mhrleri ile silindir mhrleri birletirerek silindir- damga mhrleri yaratmlardr. Silindirdamga mhrleri, daha ok Urartu Krallar ve Prensleri kullanm olmaldr. nk bunlarn zeri ivi yazsyla kral ve prensin adlar ile yazldr.22 3.2- URARTU MHRLERNDE LENEN KONULAR Urartu mhrleri zerinde ilenen konular, bir taraftan Urartu ikonografyasna k tutarken dier yandan da Urartunun farkl uygarlklarla olan sanatsal ve kltrel ilikilerini yanstmaktadr. Urartu mhrleri zerinde ilenmi betimlemelerde daha ok Anadolu geleneklerine bal kalnmtr.23 Damga mhr zerine ilenen konular daha ok bask alanna uygun bir ekilde istiflenmitir.24 Daha ok eitli hayvan trleri ile av sahneleri ve kark mitolojik (kanatl atlar, ku bal aslan gvdeliler, kanatl boa, kanatl da keisi, ku bal akrep kuyruklu yaratklar, grifonlar) yaratklara sklkla yer verilmitir. En ok betimlenen hayvanlar arasnda aslan, boa, kartal, kei, geyik, akrep, balk yer almtr. Bu hayvanlar hem doal biimleri ile hem de stilize edilerek ilenmitir. Damga mhrlerin yzeyinin dar olmas yznden av sahneleri gibi geni bir anlatma yer veren sahneler ok sk ilenmemitir. Ancak az da olsa ilenen av sahneleri anlatm gc ynnden gl bir kompozisyon oluturmutur.25 Bunlarn dnda ender rastlanan kutsal ziyafet ve tanrlara sunu gibi betimlemeler de damga mhr konular arasndadr.26
Van Loon a.g.e. 143. Salvini M., Inscriptions On Clay, Ayanis I, (Ed.: Atlan ilingirolu and Mirjo Salvini), Roma, 2001, 278-319. 21 n, a.g.e. 76. 22 Sevin, a.g.e. 230. 23 Biber, Van Mzesinden Hayvanlar Hakimi Betimli Bir Urartu Damga Mhr, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Anadolu Aratrmalar, say:XVII/2, stanbul, 2004, 79. 24 Sevin, a.g.e. 230. b.k z., Belli, a.g.e., 146-148. 25 Belli, a.g.e. 146-148., 26 Biber, a.g.e. 79.
20
19

23

Silindir mhr yzeyine en ok ilenen konular arasnda hayvan dizileri ile kutsal aa klt nemli bir yer tutmutur. lmsz bir yaam simgeleyen aa motifi hem merkezi ynetim tarafndan hem de halk tarafndan benimsenmitir. Bu yzden tun eserlerde olduu gibi, mhrler zerine de ilenen konular arasnda nemlidir. Bu zgn inanc yanstt dnlen kutsal aacn iki yannda antitetik duran kei betimlemeleri, Smer, Babil, Hurri, Assur ve Mitanni mhrlerinde olduu gibi izilmilerdir. Bazen Tanr ve cinler lmsz bir yaam srdrebilmesi iin kutsal aac kozalaklarla alarken gsterilmi, bazen de aa bir amdan ya da bir karg gibi stilize edilerek izilmilerdir.27 Kutsal aa kltnn yer ald sahneler bir devlet kltnn varlna iaret etmitir ve kralln, dzenin, ansn sembolize edildii eklinde de yorumlanmtr.28 Kutsal aa motifi ve inanc, Urartular araclyla skit, Pers ve Dou Anadolu Blgesinde yaayan dier topluluklara da gemitir. Dier Urartu sanat eserlerinde olduu gibi mhrler zerinde de gne kurslar ve gne kursu iinde hayvan zerinde ayakta duran Tanr figr ilenmitir.29 Mhrlerde bir hayvann zerinde zellikle de damga mhrlerde tek bana veya hiyeroglif iaretleri ile birlikte resmedilen kanatl gne diskinin sanattaki nemi byktr. M.. III. bin yln balarndan itibaren Msrda gnein sembol olarak bilinen kanatl disk, M.. II. bin yln ortalarndan itibaren Assurda ve Anadoluda ok grlen bir sembol olmutur. Bu sembol Urartuda Gne Tanras uiniyi yanstmaktadr. Kanatl gne diski iinde ayakta duran baz tanrlarn evresinde klt trenleri dzenlenmitir. Bu trenler, Urartu dinini ve mitolojisini zenginletirmitir.30 Damgasilindir mhrlerin yzeyinde grlen konular genellikle ta stellerle yaplan klt trenleri ile l ziyafeti sahneleri olmutur. Urartu dininde nemli bir yer tutan bu sahnelerde genellikle arkalkl bir taht zerinde oturan Tanr ve Tanraya hizmet eden bir figr ve ikisinin arasnda, zerinde ay eklinde ak ekmek bulunan ayakl bir sehpa yer almtr.31 Mhrlerin ounda st ksmda ular yukar dnk hilal, sekiz keli yldz, nokta ve kk bitkisel motiflere yer verilmitir. Bunlar ou zaman doldurma motifi olarak kullanlmtr.

Belli, a.g.e. 148. b.k.z. evik, N. Hayat Aacnn Urartu klt trenlerindeki yeri ve kullanm biimi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Anadolu Aratrmalar, say:XV, stanbul, 1999, 336-337. 28 n, a.g.e. 76. 29 Belli, a.g.e. 148. 30 n, a.g.e. 77. b.k.z., Belli, a.g.e., 148. 31 Belli, a.g.e. 152.

27

24

Urartu mhrleri ile Yeni Assur Krall mhrleri karlatrldnda form, konu ve slup ynnden benzerlikler grlmtr. Ancak Urartu mhrleri daha ayrntl incelendiinde, bu benzerlik yzeysel olarak kalmtr. M.. 7. yzyln sonunda Urartu Krallnn yklmasndan sonra mhr yapmcl ve mhr kullanma gelenei de ortadan kalkmaya balanmtr.32 3.3- MHRLERDEK YAZILAR Urartu mhrlerinin bir ksmnda betimlemeler yannda yazya da yer verilmitir. Genellikle silindir damga mhrlerde, ayrca bazen de damga mhrlerde yer alan Urartu ivi yazl metinler en ok tabletler ve bullalar zerindeki basklarda grlmtr. zellikle Ayanis (Rusahinili) Kalesinde33 Karmir Blurda34 ve Bastam Kalesinde35 bu trden yaztl damga ve silindir mhr basklar ortaya karlmtr. Genellikle krali ve resmi memur mhrlerindeki yaztlarda mhrn sahibine ait bilgilere yer verilmitir. rnein Ayanis Kalesi VII nolu alanda bulunmu bir bulla zerindeki mhr basksnda; Argiti olu Rusann (mhr) ifadesi yer almtr. ivi yazs dnda baz mhrler zerindeki eitli iaretler de hiyeroglif yaz olarak kabul edilmitir. Ayanis kazlarnda bu trden hiyeroglifli mhr basklar ele geirilmitir.36 ivi yazl mhrler ounlukla kraliyet snf ve merkezi blgedeki devlet grevlileri ile taradaki yneticiler tarafndan kullanlmtr. Hiyeroglif iaretli mhrler ise yalnzca yneticiler ve soylular tarafndan deil, halk tarafndan da kullanlmtr.37

32 33

Belli, a.g.e. 152. Salvini, a.g.e. Fig. 8, 318. 34 Van Loon, a.g.e. Fig. 18 E1, E3, E4, E7., 153156. 35 Seild, a.g.e. A1, A2, B1, 137138. 36 Abay a.g.e. Fig. 5, 327. 37 Belli a.g.e. 146.

25

4- DYARBAKIR MZESNDEK URARTU DAMGA MHRLER 4.1- MALZEME Katalogta kaytl bulunan 10 adet Urartu damga mhrde ta ve metal (bronz) malzeme kullanlmtr. Bunlardan sekizi tatan, geri kalan ikisi de bronzdan yaplmtr. Bu talarn cinslerini traverten (kat no:5, 6), bazalt (kat no:1, 7 ve 8), obsidyen (kat no:2), rt-silistik kaya (kat no:9) ve andezit (kat no:3) olarak snflandrdk. 4.2- TEKNK Katalogta kaytl bulunan mhrlerde linear ve delgi teknii kullanlmtr. Sadece bir tekniin yer ald mhrler az saydadr. Bezemelerdeki ayrntlarda hangi tekniin kullanld katalog tanmlar ierisinde ayrntl bir ekilde verilmitir. Mhrler zerinde linear teknikte kullanlmak zere kesici ve delici aletlerden yararlanlmtr. Figrlerin konturlarnn belirtilmesinde muhtemelen ince, sivri ulu kalemlerden yararlanlmtr. Linear teknik genellikle kanat telekleri, boyun yeleleri ve bazen de yz ayrntlarn belirtmek iin kullanlmtr. Bu teknik sert bir malzeme zerine uygulandnda yzeysel bir iz brakmaktadr. En erken rneklerini Kassit ve M.. XIII. yzylda Yeni Elam mhrclnde grm olduumuz linear teknik Yeni Assur mhrclnde de M. IX. yzyl bandan itibaren kullanlmaya balanmtr.1 Delgi teknii ise genellikle figrlerin gvdelerinde, sar ve gs ksmlarnda, yz ayrntlarnda kullanlmtr. ounlukla sert malzemeler zerinde uygulanm olan bu tekniin kkeni M.. XIII. ve M.. XII. yzyla kadar uzanmaktadr. Bu teknik Mittanilerin mhr teknii olarak kullanlmtr.2 Assur mhrlerinde M.. VII. yzylda kullanlan delgi teknii en ok damga mhrlerde grlmtr.3 Delgi teknii eitli matkap ular ile yaplmtr. Bu teknikten genellikle hayvan figrlerinin gs ve sar ksmlarnn ilenmesinde yararlanlmtr. nce ulu matkaplarla da gz dudak gibi yz ayrntlar yaplmtr. Assur mhrclnde zenli delgi tekniindeki bir grup mhr limu denilen yksek memurlar adna retilmitir. Bu tip mhrler M.. IX. yzyl sonlarndan M.. VIII. yzyl sonlarna kadar tarihlenmektedir.4
Frankfort, H., Cylinder Seals, A Documentary Essay on the Art and Religion of the Ancient Near East, London, 1939, 5. 2 Porada, E., Corpus of Near Eastern Seals in North American Collections I, The Morgan Library Collection, Washington, 1948, pl CLVII CLXI. 3 Porada, E., a.g.e. pl CII-CVI. 4 Tessier, B., B., Tessier, Ancient Near Eastern Cylinder Seals From The Marcopoli Collection Berkeley, 1984, 40.
1

26

Linear ve delgi tekniinin dnda Urartu mhrlerinde kullanlan fakat katalogta kaytl bulunan mhrlerde yer almayan kesme ve oyma tekniinden de sz edilmektedir. Kesme tekniinde, dnen bir mile taklan, yuvarlak veya keskin kenarl kesici disklerden bir kesme arac kullanlmtr. Bu disklerle ular ince ve glgeli biten dz izgilerle beraber yuvarlak, gen ve eimli kesimler de oluturulmutur. Oyma teknii ile yaplm olan derin oyuklar da kesme arac ile yaplm olmaldr.5 4.3- FORM Urartular, damga, silindir ve silindir-damga mhrleri kullanmlardr. Urartulularn sklkla kullandklar mhrler damga mhrler olarak kabul edilmektedir. Katalogta kaytl bulunan mhrler de damga mhrler olarak karmza kmaktadr. Bu mhrleri tutamakl ve tutamaksz olarak ikiye ayrmamz mmkndr. 4.3.1- Tutamakl Mhrler 1- an biimliler: Gvdesi bkey eklinde olan bu mhrler an biimini andrmaktadr. Urartu karakteri olarak karmza kan bu form Urartulu mhr kazyclar tarafndan sevilerek kullanlmtr.6 Katalog no 1, 2, 3, 4, 5 ve 6daki mhrler bu forma dahil edilmektedir. Katalog no 2deki an biimli mhr gvdesinin yivli olmas nedeniyle dikkat ekicidir.

iz no:1

iz no:2

iz no:3

iz no:4 iz no:5 iz no:6

Zengin, Olcay, Van Mzesine Satn Alma Yoluyla Gelen Urartu Mhrleri, (stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 2000, 6. 6 Ik, a.g.e. 11.

27

2- Prizmatik biimliler: Gvdesi dikdrtgen prizma eklindedir. Katalog no7de ve 10da kaytl bulunan drt yzl damga mhrn gvdesi de prizmal eklindedir. Katalog no 7deki prizmatik mhrn gvdesi alta doru genilemektedir. Katalog no 10daki drt yzl mhrde ise gvde dz olarak kesilmitir. Bu rneklerdeki kulp, an biimli rneklerdeki kulplarla byk benzerlik ierisindedir.

iz no:10 iz no:7 Urartuda ska karmza kan prizmatik formun nclerine baz Hitit mhr rneklerinde rastlamamz mmkndr7.

Ik, a.g.e. 13.

28

4.3.2- Tutamaksz Mhrler 1- Konik biimliler: Urartu damga mhrleri arasnda sevilen bir dier form konik biimli mhrlerdir. Bu tr M.. I. bin yl Mezopotamya kltrlerinde (Yeni Asur ve Yeni Babil)8 karmza kmaktadr. Gvdesi alta doru genileyen konik biimlidirler. Mhrn st ksm gerek bir koni gibi sivri deil, yuvarlaktr. Delik tepeye yakn bir ksmda yer alr. Katalog no 8de kaytl bulunan damga mhr bu forma dahil edilmitir.

iz no:8 2- Yar Kre Formlu Mhrler: st ksm yuvarlak ekilde ikin biimdedirler. Damga ksm dzdr. Katalog no 9da kaytl bulunan damga mhr bu forma dahil edilmitir.

iz no:9

Porada, a.g.e. pl. CXX 789, 792, 795.

29

4.4- MHRLER ZERNDEK BEZEMELER 4.4.1- Hayvanlar, Mitolojik Yaratklar Ele aldmz damga mhrler zerinde yer alan hayvanlar kartal, da keisi; mitolojik yaratklar ise kanatl at ve kanatl kei olarak karmza kmaktadr. Mitolojik yaratklar farkl dnemlerde ve ok deiik ekillerde hemen hemen tm uygarlklarda grlmtr. Assurda pek ok rneini grm olduumuz mitolojik yaratklar, Urartularda farkl tiplerde karmza kmaktadr. Bu da Urartunun sanattaki yaratcln ifade eder. ncelediimiz mhrlerdeki figrlerin ikonografik geliimini aadaki gibi verebiliriz. 1- Kanatl At: Katalog no 3 ve 8de kaytl bulunan damga mhrlerde kanatl at tasvirine yer verilmektedir.

iz no:3

iz no:8

Kanatl at bezemelerine M.. II. bin yln ortalarndan itibaren Orta Assur mhrlerinde rastlanlmtr.9 Daha sonraki dnemlerde varln M.. I. bin yl Mezopotamya kltrlerinde de devam ettirerek Urartu sanatna buradan gemi olabilecei ngrlmtr.10 Urartu sanatnda ok sk rastladmz kanatl at tasvirlerini kemerler ve kalkanlar zerinde de grmemiz mmkndr.

Frankfort, a.g.e. pl. XXXVC. zg, N., The Decorated Bronze Strip and Plaguas from Altntepe, Mansele Armagan / melanges Mansel II, Ankara, 1974, 857.
10

30

2- Kartal: Katalog no 1 ve 2de kaytl bulunan mhrlerde kartal figrne yer verilmektedir.

iz no:1

iz no:2

Urartu sanatnda sklkla kullanlan kanatlar yukar kalkk ku figrleri Suriye-Hitit gliptiinin tek ya da ift bal kartallaryla benzerlik gstermektedir.11 Urartu mhrlerinin ounda etrafnda yarm ay ve yldz sembollerinin yer ald seyir halinde ku, grifon veya fantastik yaratklarn tasvirlerini betimleyen ok sayda rnek vardr. Bazen ku, Glgam destanndaki kargay hatrlatan bir ekilde, gagasnda bir dal tutmutur.12 3- Kanatl Kei: Katalog no 7 ve 10da kaytl mhrde yer alan kanatl kei figrne Urartu sanatnda kemerler, kalkanlar ve mhrler zerinde de rastlanr.

iz no:7

iz no:10

Kei bal, kanatl mitolojik yaratklar bata kemerler olmak zere Urartuda sklkla kullanlan figrlerden bir tanesidir. Mitolojik yaratklarn Urartu sanatnda erken dnemlerden itibaren kullanldn gsteren en nemli rnek Anzaf Kalkandr. Urartu kral Minua dnemine (M.. 810-786) tarihlendirilen bu kalkan zerinde, Urartu tanrlar ku, kei ve aslan organlarnn birlemesinden oluan kanatl kei tr mitolojik yaratklar zerinde ayakta durmaktadr.13
elikel Sedef, Anadolu Medeniyetleri Mzesindeki Bir Grup Urartu Mhr,1988, 69. Piotrovskiy, B.B., Urartu Dini (ev: smail Kaynak) Ankara niv., Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, cilt-23 No:1-4, Ankara, 1965, 47. 13 Belli Oktay, Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanrlar, stanbul, 1998, iz. 22, 59.
12 11

31

4.4.2. Kutsal Aa Katalog no 9 ve 10da kaytl bulunan damga mhrlerde kei ve kutsal aa(?) motifi birlikte resmedilmitir.

iz no:9

iz no:10

Urartu krallnn kuruluundan yklna kadar Urartu sanatnn en ok sevilen bezeme elerinden birini oluturan kutsal aa motifleri, en doal halinden stilize edilmi sembolik ekillere kadar hemen hemen her adan ilenmitir.14 Kutsal aa ile ilgili inancn ve bunun sanata konu olarak ilenmesinin ilk rneklerine M.. 3. bin ylndan beri Aa Mezopotomyada rastlanlmtr. ki teke arasndaki al motifi sahnesi, Smerlerin yaam ve lm arasndaki srekli dolam, yeralt dnyas ile olan inanlarn ve kutsal aacn en eski ekli Dumuziyi simgeleyen byk ana tanrann hayat yayan aklar ifti nin lp ilkbaharda yeniden dirilmesini sembolize etmektedir. Bu inanla ilgili olarak, devimsel yaamn simgesi olan kutsal aa motiflerinin eitli ekillerine, Urartulardan nce Assurlarda rastlanlmtr.15 Urartu sanatnda yaygn olarak karmza kan kutsal aa motif ve sahneleri, Assur-Urartu kltr etkileiminin bir sonucu olarak karmza kmaktadr. Urartu sanatnda deiik biimlerde grlen kutsal aa motifi koruyucu amacnn yan sra dinsel anlamlar da iermektedir. Bu yzden Smer, Babil, Hurri ve Assurun kutsal aa inanc ile edeer anlamlar tamaktadr.16 Urartu mhrlerinde de sk karlatmz kutsal aacn her iki yannda yer alan kei figrleri yaamn devinimini simgeleyen anlatmlar olarak yorumlanmtr.17 Katolog no 9da kaytl bulunan damga mhrdeki gibi doal veya stilize olarak ilenmi kutsal aa (?) ile beraber tek bana aaca doru ynelmi durumda olan hayvan konularna M.. XIII. ve XII. yzylda Orta Assur ve Ge Kassit mhr sanatnda rastlamamz mmkndr.18
14 15

Belli, Oktay, Urartularda Hayat Aac nanc Anadolu Aratrmalar VIII, stanbul, 1980, 237. Belli, a.g.e. 238. b.k.z. evik, a.g.e., 336. 16 Belli, a.g.e. 238-239. b.k.z. evik, a.g.e., 337-338. 17 Belli, a.g.e 238. 18 B., Tessier, Ancient Near Eastern Cylinder Seals From The Marcopoli Collection Berkeley, 1984, 35.

32

ok deiik biimlerde betimlenen ve farkl anlamlar olduu sanlan kutsal aa motifinin Urartu sanatnda sevilerek benimsenmesi, bezeme esi oluturmas ve belirgin olarak da pekitirilmi koruyucu amacnn yan sra zellikle dinsel amal olmasyla nemli yer tutmaktadr.19 Bolluun ve bereketin simgesi olan kutsal aa betimlemelerine Urartuda at alnlklarndan, kemerlere, mhrlere ve miferlere kadar eitli eserler zerinde rastlanlmtr. Aa bazen Tanrlar, bazen kanatl cinler, bazen de krallar tarafndan klt yaplrken bazen de kei gibi hayvanlar arasnda betimlenmitir.20 4.4.3. Rozet Katalog no 4 de kaytl bulunan damga mhrde rozet betimi yer almaktadr.

iz no:4 Rozet betimleri Uruk dneminin sonlarnda ortaya kmaktadr. Mittani tarzndaki mhrlerde genellikle yedi noktadan oluan rozet betimlerine rastlanlmtr. Assurda rozet betimlemelerinin ou Assur kentindeki tar (nanna) tapnanda bulunduu iin baz aratrmaclara gre rozet motifi tar ile ilikilendirilmitir.21 M.. 14. ve 12. y.yda Ge Kassit ve Orta Elam dnemi silindir mhrlerde de rozetler sklkla yer almaktadr. Bu dnemlerdeki mhrlerde 8 ve 11 kollu olarak karmza kan rozetler krallarla birlikte resmedilmi ve krallarn kimliklerini gsteren imzalardr.22 Ayrca bu betimlemeler Hitit mhrlerinde de karmza kmaktadr.23 Rozet betimlemelerine Urartu sanatnda da rastlamamz mmkndr. zellikle kemerler, kalkanlar ve mhrler zerinde yer alan rozet betimlemeleri ou zaman doldurma motifi ve figrleri ya da kompozisyonlar birbirinden ayrmada kullanlm olarak karmza kmaktadr.
Belli, 1980, a.g.e 240. Gner, Yasemin, stanbul Arkeoloji Mzelerinde Bulunan Bir Urartu Bakrac, stanbul Arkeoloji Mzeleri Yll, stanbul, 2001, 229. 21 Black Jeremy, Green Anthony, Mezopotamya Mitolojisi Szl, Tanrlar fritler Semboller, stanbul, 2003, 181. 22 Rainer Mchael Boechmer, Glyptik der Spaten Kassten-Zelt Aus Dem Nor dstlichen Babylonen Baghder mttelungen Ban 12, Berlin 1981, iz.6 Nr:10, iz.7, Nr:19, iz.10, Nr:33, iz.14, Nr:45, iz. 15 Nr:47. 23 Alp Sedat, Konya Civarnda Karahyk Kazlarnda Bulunan Silindir ve Damga Mhrleri, Ankara, 1994, 142-146.
20 19

33

5. KATALOG

Bu tez almasnda Diyarbakr Mzesine satn alma yolu ile gelmi toplam10 adet Urartu mhr incelenmitir. Mhrler biimsel zelliklerine gre 5 grupta toplanmtr. Bunlar; a) an Biimliler b) Prizmatik Biimliler c) Konik Biimliler d) Yar Kre Formlular e) Drt Yzl Biimliler Katalog no Resim no izim no Mze envanter no Eserin ad Cinsi Mzeye geli ekli lleri :1 :Lev. III/1 :Lev. I/1 :14/22/75 :Damga mhr :Ta :Satn alma :Ykseklik:2,2 cm taban ap:1,5 cm delik ap:0,3 cm

Tanm: Siyah tatan yaplmtr. Linear ve delgi teknii kullanlmtr. bkey gvdeli an formundadr. st ksmnda, yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadr, tutaman st yivlidir. Tutaman gvde ile birletii blmde ise yatay bir silmeye yer verilmitir. Damga yznde, srt srta vererek antitetik duran, kanatl kular betimlenmitir. Kularn gzleri matkap kullanlarak belirginletirilmitir. Gagalarndan tavan (?) benzeri hayvan sarkmaktadr. Kanatlar ve yeleler izgisel slupta yaplmtr. Kuyruk ksa verilmitir. st tarafta hilal motifi, alt tarafta palmet yer almaktadr. Benzerleri: 1- Adilcevaz-Kef Kalesinde bulunan kitabe zerinde yer alan paye kabartmalarndaki antitetik kular, (Calmeyer Peter, Some Remorks on Iconography (Ed. R., Merhov). 315. Res. 3a-b. Urartu A Metalworking Center in the First Millenium B.C.E. Jarusalem 312-320. 1991,). 2- Karmir-Blur dan ele geen an formlu mhrde yer alan aznda yem tayan kartal figr. (Van Loon, Urartian Art its Distinctive Traits in the Light of new Excavations. stanbul 1966, 151 Res. 17:D1). 3- Karmir-Blurdan ele geen kemer paras zerinde yer alan palmet zerindeki ku figr. M.. 7. yy. (Kellner Mnchen Hans-Jrg, Grtelbleche aus Urartu, 1991, 66, Lev. 64/248). 4- British Museumda yer alan silindir-damga mhrn damga ksmnda bulunan kartal figr. M.. 7. yy. (Collon Domnque, Interpreting the past Near Eastern Seals. London 1990, 17 Res. 7)

34

Katalog no Resim no izim no Mze envanter no Eserin ad Cinsi Mzeye geli ekli lleri

:2 :Lev. III/2 : Lev. I/2 :16/9/82 :Damga mhr :Obsidyen :Satn alma :Ykseklik:1,9 cm taban ap:1,1 cm delik ap:0,2 cm

Tanm: Obsidyen tandan yaplmtr. Bezemede linear teknik kullanlmtr. Aaya doru genileyen hafif an formundadr. st ksmnda, yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadr. Gvde tutamaktan sonra batan aa yatay yivlerle dekore edilmitir. Damga yznde, yan taraf krk olduu iin figr tam olarak anlalmasa da kanatlar ak kartal figrne yer verilmitir. Sola dnk vaziyette, kanatlar yukarya doru, bacaklar koar pozisyonda verilmi, ayak ayrntl ekilde ilenmitir. Figrn tamam linear teknii ile yaplmtr. Benzerleri: 1- Erivandan ele gemi an biimli damga mhrde ku figr. (Esayan, A.L., Biagolon G., Amayakyan Kanecyan G., Biaynese Graveyard in Erevan Arkheologiceskie pamyatniki Armenii, Urarskie Pamjatniki 15, Erevan 1991. iz. XXI). 2- Van Mzesindeki 71/3/2 mze envanter nolu silindir damga mhrn damga ksmnda yer alan kartal figr (Zengin Olcay, a.g.e. kat. no: 81, lev. XXIV, 71). 3- Ermenistan Kelenkranda bulunmu olan damga mhrdeki kartal figr. (Barnett D., The Urartian Cemetery At Igdyr, Anatolian studies XIII. 1963, 189, Res. 39/8.)

35

Katalog no Resim no izim no Mze envanter no Eserin ad Cinsi Mzeye geli ekli lleri

:3 :Lev.III/3 : Lev. I/3 :11/29/75 :Damga mhr :Ta (andezit) :Satn alma :Ykseklik:2,6 cm taban ap:1,5 cm delik ap:0,4 cm

Tanm: Andezit tandan yaplmtr. Bezemede linear ve delgi teknii birlikte kullanlmtr. bkey gvdeli an formundadr. st ksmnda yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadr. Damga yznde, sola ynelik durumda, kanatl at figr yer almaktadr. Kanatl at aznda ylan(?) benzeri bir hayvan tamaktadr. Yeleler ve kanatlarn telekleri linear tekniinde verilmitir. Kanatlar ak vaziyettedir. Kala ksm matkap kullanlarak delgi tekniinde yaplmtr. Kuyruk ksa ve yukar kalkktr. Bacaklar istifleme sorunu nedeniyle bzlmtr. Mhrn st ksmnda bala kanat arasnda yldz betimine yer verilmitir. Benzerleri: Van mzesinde yer alan avutepeden ele geen 71/1/18 mze envanter nolu an biimli damga mhrde yer alan kanatl at betimi (Zengin Olcay, a.g.e. kat no 24, lev no VII, 25.)

36

Katalog no Resim no izim no Mze envanter no Eserin ad Cinsi Mzeye geli ekli lleri

:4 : Lev. III/4 : Lev. I/4 :13/64/77 :Damga mhr :Bronz :Satn alma :Ykseklik:1,8 cm taban ap:1,1 cm delik ap:0,3 cm

Tanm: Bronzdan, dkm tekniinde yaplmtr. Bezemelerde linear ve delgi teknii kullanlmtr. bkey gvdeli an formundadr. st ksmnda yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadr. Damga yznde, dokuz kollu rozet betimi yer almaktadr. Rozetin ortasndaki yuvarlaklk ve kollarn ularndaki halkalar matkap kullanlarak delgi tekniinde yaplmtr. Kollar ise linear tekniindedir. Benzerleri: 1- Van mzesine satn alma yoluyla gelen 56/21/74 mze envanter nolu Urartu silindir mhrnn sa ve sol st kesinde yer alan rozet betimi ile benzerlik gstermektedir. (Zengin Olcay, a.g.e., kat. no:77, lev. XXII, 66). 2- Toprakkaleden ele geen mermer paras zerindeki rozet betimi. (Van Ursula Seidl, Ein Marmorsockel Aus Toprakkale, Stud Mcenei Ed Egeo-Anatolc Fascolo XLII/1, Roma, 2000, 103-124, Abb-10 marmorfrogmente Nr. 8-19 und 27: rekansturktiansuaer such, 119). 3- Ayanis Tapnann cella duvarna resimlenmi olan rozet betimleri. (Salvini M., ilingirolu A., a.g.e. res 6, 10, 13, 14, 15 ve 16, iz 28, 29 ve 30, 37-67).

37

Katalog no Resim no izim no Mze envanter no Eserin ad Cinsi Mzeye geli ekli lleri

:5 : Lev IV/5 : Lev. I/5 :14/18/75 :Damga mhr :Ta (traverten) :Satn alma :Ykseklik:2,6 cm taban ap:1,3 cm delik ap:0,3 cm

Tanm: Traverten tandan yaplmtr. Aaya doru genileyen hafif i bkey gvdeli an formundadr. st ksmnda yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadr. Gvde ile tutaman arasnda hafif yivlenme vardr. Damga yznde, eserin tahrip olmas nedeniyle bezemenin ne olduu tam olarak anlalamaz. Benzerleri Yaptmz rastlanamamtr. kaynak aratrmasnda herhangi bir benzerine

Katalog no Resim no izim no Mze envanter no Eserin ad Cinsi Mzeye geli ekli lleri

:6 : Lev. IV/6 : Lev. I/6 :1/74/93 :Damga mhr :Ta (traverten) :Satn alma :Ykseklik:2,6 cm taban ap:1,3 cm delik ap:0,3 cm

Tanm: Krem rengine alan traverten tandan yaplmtr. Aaya doru genileyen hafif i bkey gvdeli an formundadr. st ksmnda, yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadr. Damga yznde, eserin tahrip olmas nedeniyle bezemenin ne olduu anlalamayan hayvan benzeri bir figre yer verilmitir. Benzerleri: Yaptmz rastlanamamtr. kaynak aratrmasnda herhangi bir benzerine

38

Katalog no Resim no izim no Mze envanter no Eserin ad Cinsi Mzeye geli ekli lleri

:7 : Lev. IV/7 : Lev. II/1 :13/61/77 :Damga mhr :Kulbu yapay cam, gvdesi bazalt :Satn alma :Ykseklik:2,3 cm Genilik:1,3 cm delik ap:0,5 cm

Tanm: Siyah bazalt tatan yaplmtr. Prizmatik biimlidir. st ksmnda ip delikli yapay camdan yaplm tutamak bulunmaktadr. Bu tutamak sonradan eklenmi olmaldr. Mhrn sa ve sol kenarlar ift yivlerle dekore edilmitir. Damga yznde saa ynelik durumda boynuzlu ve kanatl fantastik yaratk betimlenmitir. Boynuz uzun yukar doru kvrk, ba eik ekildedir. Kanatlar havaya kalkk biimdedir. Kanat telekleri linear stilde verilmitir. Kalada matkap kullanlm olup delgi tekniinde ilenmitir. Bacaklar yrr vaziyettedir. Linear ve delgi teknii bir arada kullanlmtr. Benzerleri: 1- Karmir-Blurdaki silindir damga mhr zerindeki fantastik yaratk. (Piotrovsky B.B., Urartu The Kingdom of Van and its Art, New York, 1967. Res. 55). 2- Anadolu Medeniyetleri Mzesinde yer alan Adilcevazdan ele geen 89/14/76 mze envanter nolu silindir damga mhrn damga ksmndaki fantastik yaratk. M.. 8. yy. (elikel Sedef, Anadolu Medeniyetleri Mzesindeki Bir Grup Urartu Mhr. 1988, 78, Res. 6).

39

Katalog no Resim no izim no Mze envanter no Eserin ad Cinsi Mzeye geli ekli lleri

:8 : Lev. IV/8 : Lev. II/2 :16/20/83 :Damga mhr :Ta (bazalt) :Satn alma :Ykseklik:2,7 cm taban ap:1,8 cm delik ap:0,4 cm

Tanm: Siyah bazalt tandan yaplmtr. Konik biimlidir. Gvdenin st ksmnda, enlemesine yuvarlak ip delii bulunmaktadr. Damga yznde, sola ynelik durumda kanatl at figr betimlenmitir. Ba, gvde, bacaklar, ve kanatlar linear teknikte ilenmitir. Kanatlar ve bacaklar uar vaziyette ak durumdadr. Benzerleri: 1- Karmir-Blur dan ele gemi damga mhrdeki kanatl at figr. (B.B. Potrovsky; Iskus stua Urartu Leningrad, 1962, res. 70, 105.).

40

Katalog no Resim no izim no Mze envanter no Eserin ad Cinsi Mzeye geli ekli lleri

:9 : Lev. V/9 : Lev. II/3 :13/63/77 :Damga mhr : rt-Silistik kaya :Satn alma :Boyu :1,7 cm Genilik:1,5 cm, byk delik ap:0,4 cm kk delik ap:0,3.5 cm

Tanm: rt-Silistik kaya tandan yaplmtr. Yar kre formundadr. Yanlarda ip delii bulunmaktadr. Yan yznn birinde iki delik almtr. Bu delikler dier delie paraleldir. Damga yznde; kutsal aaca doru ynelen stilize edilmi da keisi yer almaktadr. Boynuz uzun ve aa dorudur. Gvde ve bacaklar ince uzundur, kuyruk ksa yukar dorudur. Benzerleri: 1- Toprakkaleden ele geen damga mhrdeki komposizyon. (Seidl Ursula, Siegellabrucke auf tanverschlussen ous Toprakkale, Beitrage zur vorderasiatische Archaologie Winfried Orthmann Gewidmet, 2001, 446-455, Abb. 6 Siegel 10). 2- Van Mzesindeki 74/16/26 mze envanter nolu mhrdeki kompozisyon. (Zengin Olcay, a.g.e. kat. no: 10, lev. 3, 18).

41

Katalog no Resim no izim no Mze envanter no Eserin ad Cinsi Mzeye geli ekli lleri

:10 : Lev. V/10 : Lev. II/4 :11/31/75 :Damga mhr :Bronz :Satn alma :Ykseklik: 1,9 cm genilik: 0,9 cm x 0,4 cm delik ap: 0,3 cm

Tanm: Bronzdan dkm tekniinde yaplmtr. Dikdrtgen prizma gvdelidir. Drt yz de damga mhr olarak ilenmitir. st ksmnda yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadr. Bezemelerde linear teknik kullanlmtr. ki dar bask yznde, kutsal aa motifi yer almaktadr. Geni yzlerden birinde kanatl yrr vaziyette boynuzlu bir kei resmedilmitir. Dier geni yznde ise yine kanatl bir kei figrne yer verilmitir. Sa ve sol st ksmnda hilal motifi yer almaktadr. Benzerleri: 1- Van Mzesindeki 74/17/151 ve 4/182/79 nolu be yzl damga mhrlerdeki kutsal aa ve kanatl kei figrleri. (Zengin Olcay, a.g.e. kat. no: 59-60, lev. XVI, 46-48).

42

6. DEERLENDRME VE KARILATIRMA

Diyarbakr Arkeoloji Mzesine satn alma yoluyla gelmi olan incelediimiz Urartu mhrleri form olarak damga mhrlerden oluur. Saylar 10 tane olan bu mhrler an (kat no 1, 2, 3, 4, 5 ve 6), prizmatik (kat no 7 ve 10), konik (kat no 8), yar kre (kat no 9) ve drt yzl (kat no 10) damga olarak gruplara ayrlmtr. zellikle an biimliler tipik Urartu mhrleridir. Malzeme olarak ta ve metalin kullanld damga mhrlerde delgi ve linear teknii kullanlmtr. Tek bir tekniin uygulanm olduu mhrler az saydadr. Katalog no 1de (res 1) kaytl bulunan an biimli damga mhrde yer alan palmet zerinde ters antitetik duran ve azndan tavan sarkan kartal figrlerine Adilcevaz-Kef Kalesinde1 yer alan kitabe zerindeki paye kabartmalarnda, Karmir Blurdan2 ele geen an biimli damga mhrde ve yine Karmir Blurdan3 ele geen Urartu kemer paras zerinde rastlamamz mmkndr. Ayrca Britisch Museumda4 yer alan Urartu silindir-damga mhrnde de benzer figrler yer almaktadr. Karmir Blurdaki kemer paras ve Britisch Museumdaki mhr M.. 7. y.y.ye tarihlendirilmektedir. Bu verilerden yola karak incelediimiz mhr muhtemelen M.. 7.y.y.ye aittir diyebiliriz. Katalog no 2de (res 2) kaytl bulunan an biimli damga mhrdeki kanatlar ak kartal figr Erivandan5 ele geen an biimli damga mhrle, Van Mzesine6 satn alma yoluyla gelmi 71/3/2 mze envanter nolu silindir damga mhrle ve Ermenistan-Kelankrandan7 ele geen damga mhrle yakn benzerlik gstermektedir. Van Mzesinde yer alan 71/3/2 silindir damga mhr Belli8 tarafndan M.. 8. ve 7. yzyllar arasna tarihlendirilmektedir. Bu tarihlendirmeden yola karak Diyarbakr Mzesindeki an biimli mhr de muhtemelen M.. 8. ve 7. yzyllar arasna tarihlendirilebilir. Katalag no 2de kaytl bulunan bu mhr form olarak an biimli olmasna karn gvdesinin yivlerle dekore edilmesi ve malzeme olarak obsidyenin kullanlm olmasyla Urartu mhrlerinden farkl zellikler sergilemektedir.

Calmeyer, a.g.e. res. 3a-b, 312-320. Van Loon, a.g.e. res. 17:D1, 151. 3 Kellner, a.g.e. lev. 64/248, 66. 4 Collon, a.g.e. res. 7, 17. 5 Esayan, Biagolan, Amoyakyan, a.g.e. iz. XXI. 6 Zengin, a.g.e. kat no 81, lev. XXIV, 71. 7 Barnett, a.g.e. res. 3/8, 189. 8 Belli, 2004, a.g.e. 149.
2

43

Katalog no 3de (res 3) kaytl bulunan kanatl at figrnn benzerine Van Mzesinde9 yer alan avutepeden ele gemi olan 71/1/18 mze envanter nolu an biimli damga mhrde grmekteyiz. Belli10 tarafndan M.. 8 ve 7. yzyllar arasna tarihlendirilen Van Mzesindeki bu mhrden yola karak Diyarbakr Mzesindeki an biimli damga mhr de muhtemelen bu tarihler arasndadr. ncelediimiz bu mhr aznda ylan(?) tamas ile dier benzerinden ayr zellik gstermektedir. Katalog no 4de (res 4) kaytl bulunan rozet betimine Toprakkaleden11 ele geen mermer paras zerinde, Van Mzesinde12 yer alan satn alma yoluyla gelmi 56/21/74 nolu Urartu silindir mhrnde grmemiz mmkndr. Belli13ye gre M.. 8. ve 7. yzyllar arasna tarihlendirilen Van Mzesindeki mhrden yola karak ele aldmz mhr de muhtemelen bu tarihler arasnda yer alabilir. Ayanis14 tapnann Cella duvarna ilenmi rozet betimleriyle de benzerlik gsterir. Katalog no 5 ve 6da (res 5 ve res 6) kaytl bulunan damga mhr yzeylerinin tahrip olmas nedeniyle bezemeler anlalamamtr. Ancak formlarndan yola klarak Urartu mhrleri olduu dnlmtr. Katalog no 7de (res 7) kaytl bulunan kei bal, kanatl fantastik yaratk bata kemerler olmak zere Urartuda ska kullanlan figrlerden bir dieridir. Benzerlerini de, Karmir Blurdan15 ele geen silindir damga mhrde ve Anadolu Medeniyetleri Mzesindeki16 Adilcevazdan ele geen 89/14/76 mze envanter nolu silindir-damga mhrn damga ksmnda grmemiz mmkndr. Anadolu Medeniyetleri Mzesindeki M.. 8. y.y.ye tarihlenen silindir-damga mhrden yola karak Diyarbakr Mzesindeki bu mhr de muhtemelen M.. 8. y.y.ye tarihlendirilebilir. Katalog no 8de (res 8) kaytl bulunan konik biimli damga mhrde bulunan kanatl at figrnn benzerini Karmir Blurdan17 ele geen damga mhrde grmekteyiz.

Zengin, a.g.e. kat no 24, lev VII, 25. Belli, 2004, a.g.e. 148. 11 Seidl, a.g.e. Abb 10 marmorfrogmente Nr. 8-19 und 27, 119. 12 Zengin, a.g.e. kat no 77, lev XXII, 66. 13 Belli, 2004, a.g.e. 153. 14 Salvini, ilingirolu a.g.e. res 6, 10, 13, 14, 15 ve 16, iz 28, 29 ve 30, 37-67. 15 Piotrovsky, 1967, a.g.e. res 55, 102. 16 elikel, a.g.e. res 6, 78. 17 Piotrovsky, 1962, a.g.e. res 70, 105.
10

44

Katalog no 9da (res 9) kaytl bulunan yar kre formlu damga mhrde yer alan da keisinin kutsal aaca doru ynelme kompozisyonu Urartu mhrleri zerinde ska karmza kmaktadr. Toprakkaleden18 ele geen damga mhrde ve Van Mzesindeki19 74/16/26 mze envanter nolu damga mhrde benzer kompozisyonlar grlmektedir. Da keisi ve kutsal aa bezemeleri Urartu sanatnda sevilerek ilenen konular arasndadr. Bu bezemeler bazen doal bazen de stilize edilerek betimlenmilerdir. Van Mzesindeki Belli20 tarafndan M.. 8. ve 7. y.y.lar arasna tarihlendirilen bu mhrden yola klarak katalog no 9daki damga mhr de bu tarihler arasnda yer alabilir. zellikle kemerler ve kalkanlar zerinde tek ya da frizler halinde yan yana ve alt alta yer almlardr. Katalog no 10da (res 10) kaytl bulunan drt yzl damga mhrde yer alan kanatl kei ve kutsal aa motiflerini Urartu mhrlerinde grmemiz mmkndr. zellikle Van Mzesindeki21 74/17/151 ve 4/182/79 mze envanter nolu be yzl damga mhrlerde benzeri kompozisyonlar yer almaktadr. Diyarbakr Mzesine satn alma yoluyla gelen kk bir grup zerinde incelediimiz Urartu damga mhrleri zerinde yaptmz bu almada mhr basklarnda betimlenen konular genellikle hayvanlar ve kark varlklar olarak karmza kmaktadr. Hayvanlar stilize olarak betimlenmitir. eitli hayvan uzuvlarnn birlemesiyle oluan kark varlklar damga mhrlerde en sk ilenen konular olmutur. Urartuya en yakn kltr blgesi olan Assur mhrlerinde de pek ok rneini grdmz kark varlklar Urartuda stil olarak farkl zellikler gstermektedirler. Urartu mhrlerinde silindir formlu olanlarda dinsel motifler arlkl olarak kullanlm olmakla birlikte damga mhrlerde bu trde bir sonuca ulamak zordur. Figrlerin daha ok tek olarak ya da bir iki rnek eklinde ele alnd damga mhrlerde sahneler daha snrl grlr. zerinde altmz damga mhrlerdeki bezemelerde kartal, kanatl at, kanatl kei, kutsal aa ve rozet figrleri kullanlmtr. Bu trde figrlerin benzerleri Adilcevaz-Kef Kalesinde, Karmir Blurda, Erivanda, ErmenistanKelankran, avutepe ve Toprakkalede vardr. Ayrca Van Mzesi, British Museum ve Anadolu Medeniyetleri Mzesindeki Urartu mhrlerinde rastlanmtr. Ele aldmz mhrlerin mzeye satn alma yoluyla gelmi olmas nedeniyle tarihlendirmeler, stil ve formlarn karlatrmas yoluyla yaplabilmitir. Bu aratrma ve karlatrmalardan sonra mhrler yaklak olarak M.. 8. ve 7. yzyllar iine alnabilir. Katalogta tarihlendirilmesi yaplamayan mhrlerin formlarndan yola klarak Urartu krallna ait olduklar dnlmtr.
18 19

Seidl, a.g.e. Abb 6-10, 446-455. Zengin, a.g.e. kat no 10, lev III, 18. 20 Belli, 2004, a.g.e. 148. 21 Zengin, a.g.e. kat no 59-60, lev XVI, 46-48.

45

7. SONU

Diyarbakr Arkeoloji Mzesine satn alma yoluyla gelen Urartu damga mhrleri zerinde yaplan bu almada malzemenin katalogu oluturulmu ve deerlendirmesi yaplmtr. Mezopotamya ile birlikte ayn tarihlerde, M.. VII. ve VI. binden itibaren Anadoluda grlmeye balayan mhrler, kullanld blge ve dneme gre deien formlarda karmza kmaktadr. zellikle Mezopotamya ve Kuzey Suriye ile ticari ilikilerin artmaya balad Assur Koloni anda Anadolu mhrcl giderek gelimi ve biimlerindeki eitlilik artmtr. Urartular Anadolu damga mhr geleneini devam ettirmekle birlikte Assur etkisini de alarak mhr formlarnda kendilerine zg deiikliklere giderek, Urartu mhrcl yaratmlardr. Mezopotamya uygarlklarnda zellikle Assurda ok sk rneini grdmz silindir mhrleri pek fazla tercih etmeyen Urartular, daha ok Anadoluda daha nceki dnemlerde de kullanlan damga mhrlerin tutamaklar ve gvdelerinde yaptklar baz deiiklerle yeni damga mhr formlar retmeyi baarmlardr. zellikle an biimli damga mhrler bir Urartu gelenei olarak karmza kmaktadr. Assur etkisi daha ok bezemede kendini gsterir. Urartu sanat Anadolu sanatndan etkilenmekle beraber daha ok Assur etkisi tamaktadr. Bu etki Urartu mhrleri iin de geerlidir. ncelediimiz Diyarbakr Mzesindeki Urartu damga mhrlerinde malzeme olarak ta ve metal kullanlmtr. Teknik olarak linear ve delgi teknii grlr. Her iki tekniin bir arada kullanld mhrler ounluu oluturur. nce, sivri ulu kalem tr aletlerle yaplan linear teknik, kanat telekleri boyun yelelerinde, delgi teknii ise figrlerin gvdelerinde sar ve gs ksmlarnda gz gibi yz ayrntlarnda ilenmitir. Bu teknik uygulanrken ince ve kaln ulu matkaplardan yararlanlmtr. Ele alm olduumuz damga mhrler form olarak an, prizmatik, konik, drt yzl ve yar kre eklindedirler. Kataloumuzda yer alan 10 adet mhrden 6s an, 2si prizmatik (drt yzl damga mhr de prizmatik biimlidir) 1i konik ve geri kalan 1i de yar kre eklindedir. Tipik Urartu mhr olan an biimliler en fazla kullanlan form olarak karmza kmaktadr. Bezeme olarak hayvanlar (kartal, da keisi), mitolojik yaratklar (kanatl at, kanatl kei), rozet, bazen de hayvan ve mitolojik yaratkla beraber kutsal aa motifi ilenmitir. Mitolojik yaratklar farkl dnemlerde hemen hemen tm uygarlklarda grlmtr. Assurda da pek ok rneini grdmz mitolojik yaratklar, mhrlerle birlikte Urartu sanatnda da karmza kmtr.

46

Tezimize konu olan damga mhrlerde grlen kanatl at bezemelerine, M.. II. bin yln ortalarndan itibaren Orta Assur mhrlerinde rastlamamz mmkndr.1 Varln M.. I. bin ylda Mezopotamya kltrlerinde devam ettirerek Urartu sanatna bu kltrden gemitir.2 Urartu mhrlerinde tasvir edilen bu figr kemerler ve kalkanlar zerinde de ilenmitir. Ele aldmz damga mhrlerde grlen kartal figr Urartu mhrlerinin ounda yer almtr. ncelediimiz damga mhrlerde ilenen kei bal, kanatl mitolojik yaratklar Urartuda sklkla ilenmitir. Bu yaratklarn Urartu sanatnda erken dnemlerden itibaren kullanlmaya balandn gsteren en nemli rnek Anzaf kalkandr. Urartu Kral Minua dnemine (M..810-786) tarihlenen bu kalkan zerinde Urartu tanrlar deiik ekillerde karmza kan birok mitolojik yaratkla betimlenmitir.3 Bu tez almasndaki damga mhrlerde grlen doal veya stilize olarak ilenmi kutsal aa ile beraber tek bana aaca doru ynelmi hayvanlarn betimlendii sahneleri M.. 13. ve 12. yzyl Orta Assur ve Ge Kassit mhr sanatnda da grmemiz mmkndr.4 altmz Urartu damga mhrlerindeki, rozet betimlerinin erken rneklerini Ge Kassit ve Orta Elam Dnemi M.. 14. ve M.. 12. yyda silindir mhrlerinde grmekteyiz. Bu uygarlklarda rozetler krallarla birlikte resmedilmi ve krallarn kimliklerini gsteren imzalardr. Assurda tanr tar5 ile ilikilendirilen bu motif Hitit mhrlerinde6 de genellikle doldurma motifi olarak karmza kmaktadr. Urartu sanatnda sklkla kullanlan rozetler ou zaman doldurma motifi ve figrleri ya da kompozisyonlar birbirinden ayrmada kullanlmtr. Diyarbakr Arkeoloji Mzesindeki Urartu Damga Mhrleri zerinde yaptmz bu almada sz konusu eserler satn alma yoluyla geldikleri iin kesin tarihlendirmeler mmkn olmamtr. Bazlarnda ise tahribat yznden bezemelerin silinmi olmas nedeniyle formlar esas alnmtr. Stil ve formlarnn dier mze kataloglar ve kazlarla yaplan karlatrlmalar sonucunda katalog no 1, 2, 3, 4, 7 ve 9daki mhrleri yaklak olarak M.. 8. ve 7. yzyllar arasna tarihleyebiliriz. Ele aldmz dier mhrler ise formlarndan, figrlerin, ileni tekniinden ve bezemelerden yola klarak Urartu mhrleri arasna dahil edilmitir.

Frankfort, a.g.e. pl XXXVC. zg, a.g.e. 857. 3 Belli, a.g.e. res 42, lev 11, iz 17. 4 Tessier, a.g.e. 35. 5 Black, a.g.e. 181. 6 Alp, a.g.e. 142-146.
2

47

KAYNAKA ABAY, E., ALP, SEDAT, BARNET, R.D., :Seals and Sealings Ayanis I, (edAltan ilingirolu and Mirjo Salvini), Roma, 2001, 322-353. :Konya Civarnda Karahyk Kazlarnda Bulunan Silindir ve Damga Mhrleri, Ankara, 1994, 142-146. :The Cemetery at Idyr, Anatolian Studies XIII, 1963 187-192.

BEHEM-B. MANFRED R., :Hassek Hyk, Arkeo Atlas II, 2003, 27. BELL, OKTAY, ------------------------------------------------BBER, HANF, :Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanrlar, stanbul, 1998, iz. 22, 59. :Urartu: Sava ve Estetik, Yap Kredi Yaynlar-1917 stanbul, 2004, 144-146. :Urartularda Hayat Aac nanc Aratrmalar VIII, stanbul, 1980, 237. Anadolu

:Van Mzesinden Hayvanlar Hakimi Betimli Bir Urartu Damga Mhr, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Anadolu Aratrmalar, say:XVII/2, stanbul, 2004, 79. :Mezopotomya Mitolojisi Szl, fritler:Semboller stanbul, 2003, 137. Tanrlar

BLACK, J.,GREEN, A., CALMEYER, PETER,

:Some Remorks on Iconography. Urartu A metalworking center in the First millenium B.C.E. 1991, 365. :Interpreting the past Near Eastern Seals, London, 1990, 11-17. :Anadolu Medeniyetleri Mzesindeki Bir Grup Urartu Mhr, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1987 Yll, Ankara, 1987 69. :Hayat Aacnn Urartu klt trenlerindeki yeri ve kullanm biimi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Anadolu Aratrmalar, say:XV, stanbul, 1999, 336-337. :Hitit Sanat, stanbul, 1992, 68-69.

COLLON, DOMINQUE, ELKEL, SEDEF

EVK, NEVZAT

DARGA, MUHBBE,

48

DNOL, AL M., ERKANAL, ARMAAN ERZEN, AFF ESAYAN, A.L., KANECYAN G., AMAYAKYAN B.G., ESN, UFUK, FANDRA, ENRCA,

:Hitit Mhrcl, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul, cilt 2, 1997, 1316. :Mhr Maddesi, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul, cilt 2, 1997. 1315. :avutepe I, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1978, :Biaynese Graveyard in Erevan Arkheologiceskie pamyatniki Armenii, Urarskie Pamjatniki 15, Erevan 1991. :Deirmentepe, Arkeo Atlas say 1, 2002. 118. :Mhrler, Kil Mhr Basklar, Arkeo Atlas II, stanbul, 2003, 32.

FRANGPANE, MARCELLA,:Aslantepe, Arkeo Atlas II, 2003, 19-21. FRANKFORT, H., GNER, YASEMN, :Cylinder Seals, A Documentary Essay on the Art and Religion of the Ancient Near East, London, 1939, 5. :stanbul Arkeoloji Mzelerinde Bulunan Bir Urartu Bakrac, stanbul Arkeoloji Mzeleri Yll, stanbul, 2001, 229. :Kahramanmara-Domuztepe, Arkeo Atlas say 1, 2002. 114. :Urartu Mhrleri, (Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara, 1981. :Groupng And Dating of Bronze Belts. Urartu A metal working center in The Frst mllenium B.C.E. Tel Aviv, 1991, 144. :Bastam/Rusa-i-URU.TUR. Beschreibung der Urartaischen und Mittelalterchen, Berlin, 1977, 19, 32, 33. :Ancient Records of Assyria and Babylonia, Chicago. 1926, 272-273. :Excavations at atal Hyk Third Preliminary Report, Anatolian Studies XIV, 1964, 97.

GRDL, BEKR, IIK, CENGZ,

KELLNER, HANS, J.,

KLESS, W.,

LUCKENBLL, D.D., MELLART, J.,

49

MCHAEL, ROAF,

:Mezopotamya ve Eski Yakn Dou, letiim Atlas Byk Uygarlklar Ansiklopedisi 9, (ev. Zlal Kl), letiim Yaynclk, stanbul, 1996, 72. :Urartular, Trkiye Ansiklopedisi, stanbul, 1983, 76. :Altntepe, Arkeo Atlas IV, stanbul, 2005, 83. :Kltepe Mhr Basklarnda Anadolu Grubu, The Anatolian Grup of Cylender Seal Impressions from Kltepe, Ankara, 1977, 377-379. :The Decorated Bronze Strip and Plaguas from Altntepe, Mansele Armagan / melanges Mansel II, Ankara, 1974, 857. :Acemhyk Saraylarnda Bulunmu olan Mhr Basklar, Belleten XLI, say:162 Ankara, 1977, 377379. :Altntepe I, Ankara, 1966. 29. :Urartu Dini (ev: smail Kaynak) Ankara niv., Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, cilt-23 No:1-4, Ankara, 1965, 47. :Iskus Stua Urartu, Leningrad, 1962, 105. :Urartu The Kingdom of Van and its Art, New York, 1967. :The Ancient Civilisation of Urartu, Genova, 1969, 174-175. :Cylinder Seals and Scarabs in the Ancient Near East, Civilization of the Ancient Near East, NewYork, 1995, 1596. :Son Kalkolitik a Mhrleri, Arkeo Atlas II, 2003, 35. :Corpus of Near Eastern Seals in North American Collections I, the Morgan Library Collection, Washington, 1948, pl CLVII CLXI. : Boechmer Giyptik der Spaten Kassten-Zelt Aus Dem Nor dstlichen Babylonen Baghder mttelungen Ban Berlin ,1981, 12.

N, BAK, ZFIRAT, AYNUR, ZG, N.,

-------------------------

-------------------------

ZG, TAHSN POTROVSKY, B.B.,

-----------------------------------------------------------------------PTTMAN, HOLLY,

---------------------------PORADA, E.,

RANER, MICHAEL,

50

SALTUK, SECDA, SALVN, M.,

:Arkeoloji Szl, stanbul, 1990, 107. :Inscriptions on Clay, Ayanis I (Altan ilingirolu and Mirjo Salvini), Roma, 2001; 278-319. :Ein Marmorsockel Aus Toprakkale, Stud Mcenei Ed Egeo-Anatolc Fascolo XLII/1, Roma, 2000, 103124, Abb-10 marmorfrogmente Nr. 8-19 und 27: rekansturktiansuaer such, 119. :Siegelabdrcke auf Ton verschlssen aus Toprakkale, Beitrage zur Vorderasiatischen Archalogie Winfriend Orthmann Gewidmet, 2001, 445446. :Die Siegelbilder, Bastam: Ausgrabungen in den Urartaischen Anlagen Berlin, 1979, 137-149. :Eski Anadolu ve Trakya, Balangcndan Pers Egemenliine kadar, stanbul, 2003, 229. :Van Karagndz Kazlar (1997 Belleten LXIII/238, Ankara, 1999. almalar)

SEDL, VAN URSULA,

-------------------------

------------------------SEVN, VEL, ----------------------------------------------TARHAN,TANER M.,

:Karagndz Hy ve Demir a Mezarl, Arkeo Atlas IV, stanbul, 2005, 102. :Urartu Bakenti Tupa: Van Kalesi, Urartu Sava ve Estetik, Yap Kredi Yaynlar-1917, satanbul, 2004, 85-102. :Ancient Near Eastern Cylinder Seals From The Marcopoli Collection Berkeley, 1984, 40.

TESSER, B.,

VAN LOON, M., NANNNG: Urartian Art its Distinctive Traits in the Light of New Excavations, stanbul, 1966, 139-153. ZENGN, OLCAY, :Van Mzesinde Satn Alma Yoluyla Gelen Urartu Mhrleri, (stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 2000.

51

ZET

Bu tez almasnda Diyarbakr Arkeoloji Mzesindeki Urartu Damga Mhrleri malzeme, teknik, form ve zerlerinde ilenen konular asndan incelenmitir. Mhrlerde, ta ve metal malzeme kullanlmtr. Teknik olarak delgi ve linear teknikten yararlanlmtr. Tipik Urartu formu olan an biimli mhrler ounlukta olup, bunun dnda konik, prizmatik ve yar kre formlu mhrlerde bulunmaktadr. Yaplan tm inceleme ve deerlendirmelerin sonucunda, ele alnan Urartu damga mhrlerin zellikleri saptanm, dier Urartu damga mhrleri ve Urartu eserleri zerindeki betimlemeler ile olan paralellikler belirlenmi ve tarihlendirilmeye gidilmitir.

52

SUMMARY

This thesies investigates the urartian stamp seals from the archaeological Museum in Diyarbakr in terms of technique, form and design. Seals have been made from stone and/or metal, and the used technique of the seals are drilling and/or engraving. Under the study material the bell form seals, which are typical for urartian, are more than others, but seals in form of conical, prizmatical and half globe are also existing. During the study first the features of the material have been determined, comparied with designs of the other urartian stamp seals and artworks and last they are dated.

53

LEVHALAR LSTES

Lev. I/1. Diyarbakr mzesindeki 14/22/75 mze envanter nolu an biimli damga mhr ve bask yz izimleri. Lev. I/2. Diyarbakr mzesindeki 16/9/82 mze envanter nolu gvdesi yivli an biimli damga mhr ve bask yz izimleri. Lev. I/3. Diyarbakr mzesindeki 11/29/75 mze envanter nolu an biimli damga mhr ve bask yz izimleri. Lev. I/4. Diyarbakr mzesindeki 13/64/77 mze envanter nolu an biimli damga mhr ve bask yz izimleri. Lev. I/5. Diyarbakr mzesindeki 14/18/75 mze envanter nolu an biimli damga mhr ve bask yz izimleri. Lev. I/6. Diyarbakr mzesindeki 1/74/93 mze envanter nolu an biimli damga mhr ve bask yz ve bask yz izimleri. Lev. II/1. Diyarbakr mzesindeki 13/61/77 mze envanter nolu drt prizmatik gvdeli damga mhr ve bask yz izimleri. Lev. II/2. Diyarbakr mzesindeki 16/20/83 mze envanter nolu konikal yapl damga mhr ve bask yz izimleri. Lev. II/3. Diyarbakr mzesindeki 13/63/77 mze envanter nolu yar kre formlu damga mhr ve bask yz izimleri. Lev. II/4. Diyarbakr mzesindeki 11/31/75 mze envanter nolu drt yzl damga mhr ve bask yzleri izimleri.

54

RESMLER LSTES

1. Diyarbakr mzesindeki 14/22/75 mze envanter nolu an biimli damga mhr ve bask yz. 2. Diyarbakr mzesindeki 16/9/82 mze envanter nolu gvdesi yivli an biimli damga mhr ve bask yz. 3. Diyarbakr mzesindeki 11/29/75 mze envanter nolu an biimli damga mhr ve bask yz. 4. Diyarbakr mzesindeki 13/64/77 mze envanter nolu an biimli damga mhr ve bask yz. 5. Diyarbakr mzesindeki 14/18/75 mze envanter nolu an biimli damga mhr ve bask yz. 6. Diyarbakr mzesindeki 1/74/93 mze envanter nolu an biimli damga mhr ve bask yz ve bask yz. 7. Diyarbakr mzesindeki 13/61/77 mze envanter nolu drt prizmatik gvdeli damga mhr ve bask yz. 8. Diyarbakr mzesindeki 16/20/83 mze envanter nolu konikal yapl damga mhr ve bask yz. 9. Diyarbakr mzesindeki 13/63/77 mze envanter nolu yar kre formlu damga mhr ve bask yz. 10. Diyarbakr mzesindeki 11/31/75 mze envanter nolu drt yzl damga mhr ve bask yzleri.

55

56

57

LEVHA III

Resim 1.

Resim 2.

Resim 3.

Resim 4.

58

LEVHA IV

Resi,m 5.

Resim 6.

Resim 7.

Resim 8.

59

LEVHA V

Resim 9.

Resim 10.