Uygarl Douran Halk

Smerler
Gkhan Tok

BLM ve TEKNK 80 Haziran 2001

Birok eyin ilkini merak ederiz. Bu ilk ne zaman yaplmt? diye kendimize sorduumuz ok olmutur. Smer uygarlndan sz ederken merak ettiimiz birok ilk'e yant bulabiliriz. Dnya kltrnn zerine kurulduu bilgi birikiminin temelinde Smerler vardr. Gnmzden yaklak 5000 yl nce, M 3000lerde Smerler yazy bulmular, ilk kent devletlerini kurmular, ilk yasalar dzenlemiler, ilk mit ve destan rneklerini vermilerdi. nsanlk bir tan skm yayordu ve bunu salayan Smerler olmutu.
M 4. binyln balarnda Eriduda, Dicle ile Fratn ran Krfezine dkld yerde yer alan ve bentlerle, kurutma almalaryla "topra sudan ayrmann" gerektii bataklk bir kesimde, kuzeyden gelen insanlar toprak tanrsna adanm bir tapnak yaparlar. ok gemeden El Ubeytte, Urda, Lagata, Urukta, Gavrada byk dinsel yaplar, oturmu bir mimari zellikle kendilerini belli etmeye balar. Tarm tanrlarn ve ana tanralar canlandran kil heykelcikler, cenaze trenlerinin izleri, El Ubeyt kltr denen bir uygarla bal insanlarn dinsel kaygsna tanklk eder. Kili, put yapmndan baka eitli aletler, szgelimi kantarlar, sapan toplar gibi aralarn yapmnda kullanrlar. Zanaatlar altn iler, bakr kurunlu kalplara dkerek biimlendirirler. Ticaret canldr. ran yaylasndaki kervan merkezleriyle, Sus ve Sialkla balantlar kesintisiz biimde srdrlmektedir. Buralardan eitli madenler, lacivert ta gibi deerli talar, ssl mlekler getirtilir. Bu kltr ksa srede ilk snrlarnn dna taarak tm Mezopotamyaya yaylr. te bu dnemde doudan, byk olaslkla da Kafkasyadan gelen bir halk kar ortaya: Smerler. Bu insanlar ssl mlek yapmay bilmezlerse de mimarlkta ok ustadrlar. Bylece Hafecede, Gavrada, Eriduda, zellikle de Urukta grkemli tapnaklar ykselir. Bu devasa, dikdrtgen ya da oval tapnaklarn ok sayda oda ve hcreleri vardr. lkel siteler ksa srede devlet biiminde rgtlenmekte gecikmezler. ktidarn kullanlmas balca iki gc: sava nderiyle barahibi kar karya getiren ekimelere yol aar; din ar-

Smerlerin en grkemli yaplar tanrlar iin yaptklar zigguratlard.

ln duyurur. ok gemeden Babil yaknlarndaki Cemdet Nasrda, renkli ssl seramik belirir; damga ve oyma silindir mhrler yaygn biimde kullanlmaya balar. Buyruklar, hesaplar, antlamalar tabletlere ivi yazsyla geirilirdi. Bu dnemin en nemli olaylarndan biri byk tufandr. Gnmzde kutsal kitaplarda Nuh tufan olarak bilinen byk su basknnn kkeni Smerdedir. Sylenceye gre tanrlar insanlara kzdklar iin onlar cezalandrmaya karar verirler. Kentlerin su altnda kalmasna neden olan yamurlar gnderirler insanln zerine. Sellerden yalnzca Utnapitim ve ailesi kurtulur. Sylence tm dnyay sular altnda kalm gibi gsterse de iin asl elbette biraz daha farkl. O dnemde iddetli yalar sonucu Frat ve Dicle nehirlerinin tamas bu blgede yer alan kentlerin sel felaketine uramalarna neden olmutu. Bu ykm, Smer

uygarlnn atlmn bir sre durduracak lde iddetli olmu, insanlarn imgelemi ylesine sarslmt ki, bu su basknna sonradan evrensel boyutlar verildi. Nitekim benzer sylenceler akarsu kylarnda kurulan btn uygarlklarn mitolojisinde yer alr. Kurak blgelerde yaayan halklardaysa tam tersine, verimli topraklarn yitmesi, byk gllerin, denizlerin kurumas zerine sylenceler vardr. Balangta her Smer kenti bir doa gcn simgeleyen bir tanrnn koruyuculuuna verilmitir. Ama tufandan sonra tanrlar insanlarlar. Devlet dininde Eridu kentinin su tanrs Enkinin, tarm tanras Nidabann ve daha birok tanrlarn yerini, byk olaslkla Sami kkenli olan daha gelimi tanrlar alr yava yava. Sonunda tanrlar arasnda koruduklar kentin gcne gre hiyerari kurulur. Rahipler tanrlar arasnda bir soy zinciri oluturmak amacyla yeni tanr-

Smer uygarlnn ina ettii zigguratlardan ok az gnmze kadar gelebilmitir. Resimde bunlardan birinin giri kaps grlyor.

lar yaratr, eski tarm tanrlaryla bunlar arasnda ba kurarlar. Smerler denince akla gelen en nemli eylerden biri de ivi yazsdr. Bilinen ilk yaz olan Smer yazsnn ne zaman baladn bilemiyoruz; nk bize kadar gelen ilk gstergeler, belirtilmek istenen nesnenin ok basitletirilmi resimlerinden baka bir ey deildir. "Piktografik" diye adlandrlan yazdr bu. Bu yazyla ancak ok basit dnceler anlatlabilir; soyut kavramlarn anlatlmas olanakszdr. 3. binyln balarna doru yeni bir yaz biimi belirir. Birincisinden tretilmi olan bu yazda bir nesnenin resmi, yalnzca bu nesneyi gstermekle kalmaz, soyut bir dnceyi de dile getirebilir. nce yalnzca rahip-krallarca kullanlan bu bilim, tccarlar arasnda da ksa srede yaylr. Smerler insanla, deneyimlerin kalc olmas olanan vermilerdir. Ortadouda yaayan Sami halknn dardan gelen SBLM ve TEKNK 82 Haziran 2001

merler tarafndan yenilgiye uratlmas iki halk arasnda Mezopotamyann ynetimi iin bagsteren mcadelenin sonu olmad. Arap yarmadasndan gelen glerin yardmyla Samiler glerini yeniden kazandlar ve daha da saldrganlatlar. Neredeyse iki yz elli yl sreyle (M 2600-2350) site devletler birbiriyle boy ltler. Savalarn, kentlerin yamalanmasnn, yakp ykmann ska grld bir dnemdi bu. Birbiri ardndan bir-iki

Halaf Habbuna Mari Samarra Ki Cemdet Nasr Uruk Ur

kuak boyunca deiik siteler stnl ele geirdiler. M 2320de Umma sitesinin kral Lugal Zagizi, dier rakiplerini ezerek Ur, Uruk, Laga sitelerini ele geirip yamalar, tanrlarn alp kendi sitesine gtrr. Bylece Smer sitelerinin birliini kurmaya giriir. Zaferiyle sarho olarak bir fetih balatr. Bundan byle rahiplerden kesinlikle ayrlan Smer kral, "otlar gibi kalabalk" ordularnn banda, Yukar Frat ve Dicle vadilerini kuatmaya gider. Egemenliini Aa Denizden Yukar Denize, yani ran Krfezinden Akdenize kadar geniletir. Elli kral nnde diz kmektedir; Smer, evresini egemenlii altna almtr. Lugal Zagizinin Mezopotamyaya benimsetmi olduu egemenlik, varln eyrek yzyl srdrdkten sonra, M 2300e doru kerek yerini Sargonun Sami imparatorluuna brakr. Bu galip komutan prensler soyundan deildir. Babas bilinmez; bir tapnak fahiesinin oludur ve gizlice dnyaya getirilmitir. Hz. Musann rmaa braklmas sylencesinin ilk rnei Sargon hakknda anlatlan ykde karmza kar. Annesi tarafndan bir sepetin iinde rman akntsna braklan Sargon, bir su taycsnca kurtarlr; byynce de Ki kralnn subaylarndan biri olur. Smer ordusu kenti fethederken kamay baarr. Orta Frat zerinde Akadda bir ordugah kurar. Bir sre sonra savata Lugal Zagiziyi yenmeyi baarr. Lugal Zagizi tutsak edilir, zincire vurulup Nippura dek srklenir. Burada rzgar tanrs Enlil tapnann kaps nnde bir kafes iinde halka gsterilerek kk drlr. Smerin egemenlik d yklmtr. Ykcs, ilk Sami imparatorluunu yaratr. Otuz drt sava sonunda Sargon, Elamn ban ezer, Smer lkesini dizgin altna alr, kuzeyde Asuru, batda Amurrularn lkesini buyruu altnda birletirir. Yalnzca bir imparatorluk kurmakla kalmaz, bir slale de kurar. Sargon slalesinin saltanat altnda Mezopotamya ilk kez bir devler grnm sunar. Grne baklrsa Sargon slalesi, imparatorluk halklarnn eitliliini gz nne almasn bilmi, Samilerin ounlukta

olduu blgeleri dorudan kendi otoritesi altnda tutarken, egemenlik hakk karlnda Smer sitelerini o sitelerin prenslerine brakmtr. Samiler, Smer dinsel inanlarn zmsemilerdir. Gne tanrs ama, Utuyla birlemi, tanra tar da karln bereket tanras nannada bulmutur. Smerce Akadcann yannda resmi dil olarak kalr. Yneticiler Samiler arasndan atand gibi, Smerler arasndan da atanr. ok gemeden karlatrmal Smerce-Akadca szck listeleri ortaya kar. Bunlar bilinen ilk szlklerdir. Bir sre sonra Akad istilas Guti ad verilen bir baka kavim tarafndan sona erdirilecektir. M 2060 ylna doru bir Ur prensi, lkesinden Gutileri kovar ve yeniden Smer egemenliini hakim klar. Smerler yeniden zgr olup birletiklerinde tam anlamyla bir rnesans yaarlar. Ur kenti kral Ur-Nammu ve ondan sonra gelenler yeniden glenirler. Yerini aldklar Sargon gibi, kendilerine Smer-Akad kral unvann vermektedirler. Artk allm olan bu unvan, ortak bir uygarlkta birlemi Smerlerle Samilerin kaynamasn dile getirecektir. Hkmdarlar adlarn her iki dilde alrlar. Ur-Nammu, yakn gemite ortaya karlm olan yasalar btnn yapcs olmutur. Bu yasalar dnyann en eski yasalar olarak bilinir. Binlerce yldan sonra, bugn bize yabanc gelmeyen bir toplumsal ahlkn yanklarn buluruz yasada. Szgelimi kral namuslu olmayan memurlar kovduunu, doru ve bozulmaz l ve tartlar getirdiini, dullar ve yetimleri gllerin penesine drmemeye zen gsterdiini anlatr. Hkmdar, bal beylerinden mutlak bir boyun ei beklemez. Bunun rnei Lagata da grlr. Bu kentin prensi Gudea son derece bamsz davranr, yakn komularn da hkm altnda tutar. Tapnaklar ve saraylar kurucusu Gudea, kendi adna heykeller yaptrr, mhrler bastrr.

Urdaki kraliyet mezarndan karlan Kral Meskalamdugun miferi (solda). Urdaki kazlarda bulunan sslemeli boa ba (stte).

Bir sre sonra Mari kenti de neredeyse tam bamszlk iinde parlak bir uygarlk gelitirecektir. Mezopotamyay bir kez daha birletirmeyi baarm olan 3. Ur slalesi hkmdarlar da, yerlerini aldklar Akadlarn karlatklar glklerle peneleirler. Akadlar gibi Smerlerin de gs germek zorunda kaldklar kuzey dallarna bu kez batdan gelen yeni bir tehlike de eklenir: Amurrular. Arabistan llerinden km olan bu Sami gebeler, Suriye-Filistin ky eridinden Mezopotamyaya girmeye balarlar. Savalkta tartlmaz bir stnlk gsterirler, nk daha 2. binyln banda Asur, Babil, Mari, Ki ve Larsa zerinde bu soyun prensleri hkm srmtr. rann gneyinden gelen Elamllar da karklklardan yararlanarak Uru ele geirirler. Yeni S-

mer egemenlii sona ermi, siyasal adan Smer, tarihten silinmitir. Yaznn temellerini atm, tanrlarn onuruna Antik an en grkemli yaplarn ykseltmi olan bu insanlar, yerlerini yeni gelenlere brakrlar. Ne var ki Elamllar zaferlerinden yararlanamazlar. sin ve Nippurun Amurrulu kral, Uru ksa srede ele geirir. sin yz yl boyunca lkelere hkmedecek, sonra Larsa hkmdarlarnca yenilecektir. Mezopotamyada karklk srerken, Babil uygarl yava yava ekillenmektedir. Bir sre sonra blgedeki bu sava, gl bir efendinin ynetimi altnda son bulur. Bu, Hammurabidir.

Smer Uygarl Kefediliyor

Smercenin zlmesi Akadca ve Msr dillerinden nemli bir ayrntyla ayrlr. Smerolojinin gelimesini azmsanmayacak lde etkileyen bir ayrntdr bu. nk Msr, Asur ve Babil konularnda aratrma yapan biHaziran 2001 83 BLM ve TEKNK

Urdaki kraliyet mezarnda bulunan bu resimde askerler, iftiler, mzisyenler gibi halkn deiik kesimlerinden insanlar grlyor. (stte) Altn ve lapis lazuliden yaplm aslan bal ahin figr (sada).

lim adamlarnn yararlanabilecei Kitab- Mukaddes gibi klasik ve post-klasik birok kaynak vardr. Yalnzca Msr, Asur, Babil gibi adlarn bilinmesinden deil, ayn zamanda halklarn kltrnn de btnyle bilinmez olmayndan. Buna karn Smerler hakknda durum olduka farklyd. Bilinen kaytlarn hibiri Smerlerden sz etmiyordu. Bu anlamda Smer dilinin zlmesi, olduka nemli bir keifti. Tarihsel olarak, Smercenin zlmesi Akadcann zlmesinin bir sonucudur; bunu da Perse ivi yazsnn zm izlemitir. 1765te Danimarkal gezgin ve bilim adam Carsten Niebuhr, Persepolis antlarndaki eitli yaztlarn zenli kopyalarn karmay baard. Bunlar 1774 ve 1778 yllar arasnda yaymland ve ok gemeden dilli olduklar anlald. Bunun anlam, ayn yazlarn farkl dilde yinelenmi olduuydu. Antlar Persepoliste bulunduundan, bu kan mantk d deildi. Ahameni hanedannn bir ya da daha fazla kral tarafndan yazdrlmlard ve her yaztn ilk uyarlamas Perseydi. ans eseri, yaklak olarak ayn sralarda Hindistanda aratrma yapm ve Avestann evirilerini yapm olan Duperronun abalaryla Perse, Batl bilim adamlar arasnda bilinir hale gelmiti. Bylece Alman bilim adam Grotofend 1802de, Persenin yeni edinilen bilgisinin, ve Kitab- MukadBLM ve TEKNK 84 Haziran 2001

des ile dier klasik kaynaklarda Ahameni adlarnn kullanmnn yardmyla Perse uyarlamann byk blmn zmeyi baard. Sonraki yllarda ok sayda bilim adam tarafndan eklemeler ve dzeltmeler yapld. Ancak bu konuda en byk baar ngiliz H. C. Rawlinsona aittir. ngiliz istihbarat rgtnn bir yesi olan Rawlinsonun ilk dura Pers dili zerine aratrma yapt Hindistand. 1835te rana gn-

Mari kentinde bulunan oturan adam heykeli.

derildi. Orada Behistun kayalarnda muazzam dilli yaztn varln renerek onun kopyasn karmaya karar verdi. Behistun yaztnn Perse uyarlamas 414 dizeden oluur, Elamca uyarlamas olarak bilinen ikincisi 263 dizeden oluur; ncsyse Akadca uyarlamasdr ve 112 dizeden oluur. Rawlinson 1835-1837 yllar arsnda Perse uyarlamann 200 dizesini kopyalamay baard. 1844te buraya yeniden gitti ve Elamca uyarlamann yansra Perse olann da kopyalanmasn tamamlad. Buna karn Akadca yazt yle bir yerdeydi ki kopyalamas olanakszd ve 1847 ylna dek metnin kalbn karmay baaramad. Rawlinson 1846 ylnda Journal of the Royal Asiatic Societyde Behistun yaztnn Perse evirisini ve yaztn zgn halini birlikte verdii incelemesini yaymlad. Bununla birlikte Perse metnin nihai zmlemesinden ok nce, Persepolis yaztlarnn nc uyarlamasyla bat Avrupada byk ilgi uyanmt. nk ok gemeden bu dilin Ninova ve Babille zdeletirilebilecek yerlerden karld; imdi Avrupaya gtrlm olan saysz yazt ve tula, kil tabletler, kil silindirlerde bulunan yaz ve dil olduu anlalmt. 1842de Franszlar, Botta ynetiminde Horsabadda kazlara baladlar. 1845 ylnda da Layard, Ninovada kazlara balad. Bu blgelerde ok sayda yazl kil tablet ortaya karld. Bundan dolay 1850lerde Avrupada Persepolis ve Behistun yaztlarnn nc uyarlamasyla ayn yaz ve dilde yazlm, ounlukla Asur blgelerinden gelen fazla sayda yazt vard. Bu dilin zlmesi, sre iinde Sami dil grubuna ait olduunun olduka erken anlalmasyla, bir yandan ok basitti. Dier yandan, ok gemeden anlald gibi, gramerinin alfabetik olmaktan ok hecesel ve ideografik olmas, yapsn karmak hale getiriyordu. Akadca ya da Asurcann zlmesinde nclk eden kii, rlandal bilim adam Edward Hincksti. Ancak

ikinci byk katk Rawlinson tarafndan yaplmt. 1851de, byk dilli metnini tek bana kard Behistun yaztnn Akadca uyarlamasnn metnini ve evirisini yaymlad. Behistun yazt zerine uzun sre almalar yapld. Ne var ki uzunca bir sre Smerler hakknda duyulan ya da sylenen hibir ey yoktu. Bununla birlikte 1850nin balarnda Hincks, Sami halklarnn ivi yazs dizgesini Asur ve Babilin icat ettiinden kukulanmaya balad. Sami dillerindeki sesli harf fazlasyla deikenken, sessiz harf sabit edir. Bundan dolay, Samilerin, sesli harfin sessiz harf gibi deimez grnd gramerin hecesel bir dizgesini icat etmi olmalar tuhaf grnyordu. stelik yazy Samiler icat etmise, Sami szckleri iin iaretlerin hecesel deerlerinin bulunabilmesi beklenirdi. Ama durum hi de byle deildi. Szcklere ya da elere dnen hecesel deerlerin hibir Sami karl yoktu. Bundan yola karak Hincks, ivi yazss dizgesinin Mezopotamyada Samilerden nce bulunan, Sami olmayan bir ulus tarafndan bulunduundan kukulanmaya balad. 1855te Rawlinson Journal of the Royal Asiatic Societyde yaymlad yazsnda, Nippur, Larsa ve Uruk gibi gney Babildeki blgelerde bulduu, Sami dilinde olmayan tula ve tabletlerdeki yaztlardan sz eder. 1856da Hincks bu yeni dil sorununu ele ald; Ninova kazlarndan British Museuma getirilmi iki dilli yaztlarn ilk rneklerini verdi. Bu dile, Asur ve Babilde konuulmu Sami dillerine bugn verilmi adlar olan "skite" hatta "Akadca" isimleri verildi. Buna karn 1869da Fransz bilim adam Oppert, grkemli "Smer ve Akad kral" baln temel alarak, Akadn Sami kkenli nfusunun yerletii lkeyi gsterdiini farketti. ivi yazsn bulanlara da Smer ve konutuklar dile Smerce adn verdi. Buna karn Asur uygarl aratrmaclarnn ounluu Opperte katlmad ve uzun yllar Smerce yerine Akadca ad kullanlmaya devam etti. Smerde matematik hesaplar altm tabanna gre yaplyordu. Onlarla, yzlerle, binlerle saymak yerine, varlklar ve nesneleri altmar altmar ve altmn katlaryla beklemilerdir. Gnmzde de bu tabann izleri

Piktografik iaret M yaklak 3100 Aklama ivi yazs M yaklak 2400 ivi yazs M yaklak 700 Okunuu Anlam dingir, an tanr, gkyz u, ud gn, gne a su, tohum, ocuk se arpa gu sr nig, ninda yemek ku yemek yemek du, gin, gub yrmek, durmak lu adam Yldz ? Ufuktaki gne ? dalga arpa baa boa ba anak ba ve anak bilek ?sarmalanm beden

gzle grnr biimde korunmutur: Zaman lsn saatlerle, dakikalarla, saniyelerle; yay ve a llerini dakikalarla, saniyelerle dile getirirken altm tabann kullanrz. Smerlerin varolduunun kefedilmesini izleyen uzun yllarda, zlmesi ve aratrlmas gereken eldeki kaynak malzemenin neredeyse tamam, Ninovadaki kazlarda ortaya karlm Asurbanipal ktphanesinin iki dilli metinler ve hece yaztlarndan ibaretti. Bu malzemeler M 7. yzyldan, yani Smerlerin siyasi varlklarnn ortadan kayboluunun on be yzyl sonrasndan kalmadr. Smer blgelerinde bulunan malzemeyse ok az sayda tula, tablet ve silindirden iba-

retti. Bununla birlikte 1877de ilk baarl kazlar balad. O yl De Sarsec bakanlndaki Fransz kazbilimciler, Lagan erken Smer devri kenti Tellohda kazya baladlar. Kesintilerle gnmze dek gelen bu kazda ilk nemli Smer eserleri gn na karld. Bunlar arasnda akku adl bir Laga prensinin eyalarnn yansra Sargon ncesi ve 3. Ur devirlerinden kalma yz binden fazla tablet ve para bulunuyordu.
Kaynaklar Kramer, S. N., Smer Mitolojisi, ev: Hamide Koyukan, Kabalc Yaynlar, 1999 Kramer, S. N., Tarih Smerde Balar, ev: Kaan ren, Kabalc Yaynlar, 1992 Crawford, .H., Sumer and Sumerians, Cambridge, 1991 Parrot, A, Sumer und Akkad, C. H.Beck Verlag, 1983

Haziran 2001 85 BLM ve TEKNK