PERGAMON ZEUS SUNAI

zmir ili Bergama ilesinde, antik Pergamonun akropolnde bulunan bu sunak Pergamon kral II. Eumenesin (M..197-M.S.160) Seleukos kral III. Antiochosa ve galatlara kar kazand zaferin ansna yaptrlmtr. Sunak ayrca mitoloji tanrlarndan Zeus ile Athenaya adanmtr. Hellenistik dnemdeki Pergamonun en grkemli antlarndan olan bu sunak ile ilgili bilgiler Romal Licius Ampelliusun yazm olduu kitaptan renilmektedir. Gnmzde Berlinde Pergamon Mzesinde bulunan bu sunan yalnzca temel kalntlar Bergamadadr. Bergama yresinde yol inaatn yneten alman mhendis Carl Humann almalar srasnda bu sunak ile ilgili baz frizlere ve kalntlara rastlanmtr. Bergamadaki yol almalar drt yl kadar srm ve ayrca burada Carl Humannn 1878 ylnda yapt kazlarda ele geen sunan frizlerinden Gigantlar savana ait 97 panel ve 2000 para; Telepus frizine ait 35 panel ve 100 para heykel ile kitabe ve mimari kalntlar 1878 ylnda Berline tanmtr. Sunaa ait bu paralar Osmanl hkmetinden alnan izinle Almanyaya gtrlmtr. Sunak 100 yl kadar daha eski Athena tapnandan 25 m. daha aada olmakla beraber iki yap, konstrksiyon bakmndan birbirleri ile ilgilidir. Buna ramen sunak, byklnn de spatlad gibi bamsz bir klt yaps olarak grlmektedir. Athena tapna sunak i avlusunun iinde yer alabilir. Byk sunak, girii douda bulunan geni bir meydann ortasnda durur. Sunak avlusuna kan geni ve zeri ak merdiven ise batdadr. Sunaa gelenler merdivenli cepheye varabilmek iin yapnn iki yanndan birini dolamak zorundadr. Kutsal yere girite ilk olarak sunan dousundaki Zeus ve Athena kabartma grubu grlr. Frizin bu yannda, gnein douuyla ilgili k tanrlar Apollon, Artemis, Leto tasvir edilmitir. Karanlk kuzeyde ise yldz tanr Orion, kader tanralar(Morialar) ve gece tanras gibi tasvirler yer almtr.1 Gneyde baka tasvirler arasnda afak kzll, gne tanrs Helios, batda denizle ilgili tanrlar ailesi Okanos, Amphitrite, Nereus ve triton vardr. Bergama sunann bu kabartma
1

Erhat, A. , mitoloji szl, REMZ KTAPEV, 9.bask s.148

sralan Hellenistik heykeltraln gcn ortaya koyar. Asl drtgen kurban masas, yapnn ykseltilmi ve formunda duvarla evrilmi avlusu iindedir. Bu duvar darda

stunlu dar galeriler ile bezenmitir. yzde de byle stunlu galeriler planlanm, fakat bitirilememitir. Dardaki galerileri epeevre dolanan ta bir bank zerinde muhtemelen heykeller duruyordu. Duvarn i yzn, Bergama krallk slalesinin atas olarak kutsanan Heraklesin olu Telephos destanndan sahneler tasvir edilmi kk bir friz ssler. Bergama Sunann gneyinde, bir teras aada, ehrin agoras yer alr. Kuzeybat kesi roma anda deitirilmi olan apsisli yapdan baka buradaki btn yaplar Hellenistik aa aittir. Agora, arazinin teraslama alannn izin verdii kadar dor dzeninde galerilere evrilmitir. Bu galeri gney yanda asma yap tarznda iki katl subtsrksiyona sahiptir ve bunun odalar depo olarak kullanlmtr. Agorann bat blmnde, nndeki sunaklar ile kk bir agora tapna bulunur. Dor ve ion dzeni karmnda, anteli prostylos tapnak tipindedir. Tacirlerin tanrs Hermese adanm olmaldr. Bat galerinin kuzey kesindeki, yine tapnaa benzeyen daha eski yapnn anlam daha aklanamamtr. Agorann iinden yaklak kuzey gney dorultusundaki, kaleye kan rampal ara yol geer. Kuzeyde yolun agoradan kt yerde, sa tarafta galerinin ucuna eklenmi ni eklinde bir klt yaps vardr. Burada Bergama sunan bulan ve kazsn yapan Carl Humannn(1839-1896) granit blok altnda altnda mezar yer almaktadr.2 Suna at nal eklindeki podyumunu saran frizde mitolojik yunan tanrlar toprak tanrs Gaia, uzun sa ve sakall ayaklarnn yerine ylan kuyruklar olan dev Gigantlarn mcadelesi (gigantomakhia) tasvir edilmitir. Mitolojiye gre, tanr Zeus kardeleri titanlar yer alt dnyasna (Tantarus) kapatmt. Buna kzan giganlar yeryzne karak mitolojik tanrlara saldrmlardr. Bu savata tanrlar Gigantlar yenmilerdi. Bu frizin zerinde, yandan suna saran duvarlarda ise tanrlardan Heraklesin olu Telephusun Pergamon kentini nasl kurduunu anlatan kabartmalara yer verilmitir. Sunak ak mavi renkte mermer ile boyanmtr. Tanralarn giysilerine altn veya tuntan eklemeler yaplmtr. Bu kabartmalarda Gigantlarn isimleri ayr ayr yazlmtr. Bu kabartmalar yapanlar Pergamon ve Atinadaki en nl sanatlardr. Kabartmalarda kazanan tanrlar simgesel olarak Pergamonlular tasvir etmektedir. Yenilen devler ise Pergamonun dmanlar olan galatlarla, III. Eumenesi simgelemektedir. Bu kabartmalarda hellenistik
2

Bayraktar V. , Pergamon, Byk Sunak: Yukar Sakarya, stanbul, 1993.

heykel sanatnn tm zellikleri kvrlp bklen vcutlar, duygusal yz ifadeleri mermere yanstlmtr. Akropol'n birinci surlar dnda Athena Tapna'ndan 25m. aada bulunan 5623 metrekarelik dzlemin ortasnda ina edilmi olan sunak, yukar agorann biraz stnde bulunmaktadr. Sunak binas, kuzeyden gneye 37,70m, batdan douya 36,60m'lik bir dikdrtgendir. Sunan genilii 34,20 ve derinlii 36,44m olup be basamakl bir altlk zerinde 40 ayak (12m) ykseklii vardr. Bu ant, be basamakl bir podium zerinde ve iki katl olarak yaplmtr, Alt katn ii masiftir. Zeus sunann frizi dev boyda 118 kabartmadan olumaktadr Selinos vadisine bakan cephesinde 20m geniliinde 28 basamakl merdiveni bulunur. Kuzey, gney ve dou yzlerini kuatan ve Tanrlarla Gigantlarn savan anlatan kabartmalar (Gigantomachia) ieren yksek kabartmalarn uzunluu 120m dir. Bunlarn ykseklii 2,30m, kalnl 0.50m olup genilii 0,60 - 1,10m arasnda deimektedir. 3

Homeros'a gre Gigantlar vahilikleri yznden yok olmu bir halk kitlesidir. Hesiodos ise "Onlar gn ve topran ocuklardr. Parlak silahl ve ellerinde uzun mzraklar olan savalardr" der. Olympos tanrlar, Titanlar srgn ettikleri zaman, analar toprak tanras Gaia, Titanlarn cn almak iin esiz byklk ve gte olan Gigantlar dourmutur. Friz zerindeki tanr kabartmalarnda ok ince ve yumuak verilie karlk, canavarlar sert ve kaba olarak tam bir zt grnmle canlandrlmtr. Gigantlar tmyle insan klnda gsterildii gibi, aslan ya da boa kafal ve bacaklar oyluklarna kadar ylan kuyruklu da oluyordu. Bylece topran ocuklar analarnn kucandan karak insan biiminde ayaa dikiliyorlard. Gigantlara ylan ayaklar savata yardm ettii gibi tanrlara da hayvanlar yardm ediyordu. Zeus'un kartal Gigantlarn ylanlarna kar savayor, azgn kpekler ve Hekate'nin bir aslan da Rea'nn yannda bulunuyordu. Yksek kabartmalarda birbirine giren figr bolluu vardr. Bunlar yan yana veya arka arkaya deil, birbirini ksmen rten ve kesen bir durumda dzenlenmitir. Bylece, gs gse yaplan bir lm kalm sava, sanatlar tarafndan byk bir ustalkla, olaan bir karmaadan uzak tutulmutur.4

3 4

Eri E. , Bergama Uygarlk Tarihi zmir. , 1990. ARSEVEN, C. ,E. , Sanat Ansiklopedisi, c. I, s, 210