TC EGE N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ARKEOLOJ ANA B L M DALI

BATI ANADOLU ERKEN TUN AI L GMME GELENEKLER

DOKTORA TEZ

AHMET UHR

Danman: Prof.Dr.Altan L NG ROLU

ZM R-2006

 NDEK LER
nsz Giri 6-8 9-13

I.Blm lm Olgusu ve l Gmmenin Kltr Tarihi indeki Yeri A-lmn Anlam B- nsann Bilisel Geliimi inde l Gmmenin Yeri C-lm ve Din D-lm ve Ruh E-Tanr Kavram II.Blm Bat Anadolu Erken Tun a Corafi ve Kltrel Ayrm A-Corafi Tanm ve Bat Anadolu Erken Tun a B-Bat Anadolu Erken Tun a Kltr Blgeleri 1-Bat Anadolu ET I Evresi Kltr Blgeleri 2-Bat Anadolu ET II Evresi Kltr Blgeleri 3-Bat Anadolu ET III Evresi Kltr Blgeleri III.Blm Bat Anadolu Erken Tun a Kronolojisi IV.Blm Bat Anadolu Erken Tun a Mezarlar V.Blm Bat Anadoluda l Gmme Gelenekleri A-Mezar ve Mezarlklarn Konumu 1-Yerleim i/ ntramural l Gmme Uygulamas 2-Yerleim D/Ekstramural l Gmme Uygulamas

14-32 14-17 18-20 21-23 24-28 29-32 33-45 33-40 41-45

46-56

57-233

234-344 234-249

B-Mezar Tipleri 1-Basit Toprak Mezar 2-Pimi Toprak Mezar a)mlek Gmler b)Pithos Gmler c)Sahte/Pseudo Pithos Gmler 3-Ta Sandk Mezar 4-Sahte/Pseudo Oda Mezar C-Gmme Biimi 1- nhumasyon 2-Kremasyon D-Gmme Tipleri 1-Hocker 2-Dorsal E-Ynlendirme 1-Ban Ynlendirilmesi a)Dou b)Bat c)Kuzey d)Gney 2-Gvdenin Ynlendirilmesi a)Kendi Sana b)Kendi Soluna F-oklu Gm Uygulamas G-Gelenein Biimlendirilmesi Asndan Mezar Buluntular 1- levsel Adan Mezar Buluntular a-Ya Belirticiler

250-27 1

272-274

275-281

282-288

289-292 293-344

I-Pimi Toprak Minyatr Kaplar II-Oyuncaklar III-Pimi Toprak Askoslar/Ku Biimli Kaplar b-Cinsiyet Belirticiler I-Taklar II-Silahlar ve Kesici Aletler III-Araklar c-Stat Belirticiler ya da Prestij Nesneleri I-Metal kaplar II-Taklar III-Asa ya da Topuz Balar IV-Kulak Tkalar V-Diademler/Alnlklar VI-Mhrler d-Ritel ile lgili Yerel Adet Olarak Nitelenebilecek Tekil Buluntular I-Oyuncaklar II-Organik Buluntular e-Multivalent/oul Deerlikli Buluntular 2-Ritel Anlamlar Asndan Mezar Buluntular (Ritel Nesneleri) a-Ayrlma Evresinde Kullanlm Olabilecek Buluntular I- neler II-Kulak Tkalar III- Figrin, dol veya Amuletler IV-Mezar zerindeki aretler b-Gei Evresinde Kullanlm Olabilecek Buluntular c-Btnleme Evresinde Kullanlm Olabilecek Buluntular VI.Blm Sonu Ksaltmalar ve Kaynaka Harita ve izelgelerin Liste ve Kaynakas Levhalarn Liste ve Kaynakas 352-377 378 379-427 345-351

Haritalar ve izelgeler Levhalar

NSZ
Antropolojik olarak l insan bedenlerinin ortadan kaldrlmasna ilikin kltrel yollardan biri olan l Gmme, esas olarak toprak kazlarak l bedenlerin kazlan ukura (mezara) braklmas ilemi olarak tanmlanr.1 Ancak tanmda belirtilen dnda ahap, ta, pithos vb. malzemeler kullanlarak yaplan gmler de vardr. Bu almann corafi boyutunu oluturan Bat Anadolu ve zamansal boyutunu oluturan Erken Tun a, l gmme asndan incelendiinde ise insanolunun bu dnemde yakalamaya balad gelimilik dzeyinin kltrnde de yansmalar olduunu llerine son grev olarak yerine getirdii gmme ilemlerinde grmek olasdr. Hi kukusuz gm biimlerindeki farkllklarn ayn zamanda kltrel farkllklara tanklk etmesi, gm biimlerinin incelenmesinin ne derece nem tadn ortaya karmaktadr. Bu nedenle l Gmme Gelenekleri, antropoloji, arkeoloji ve kltr tarihine veri salayan ve bir kltrn incelenmesinde nemli yer tutan bir alandr. Orta Paleolitik adan itibaren belirli bir bilisel gelimilik dzeyine ulaan insanolunun llerini de ilk bu dnemde gmmeye balad arkeolojik verilerle saptanmtr. Bu almada ise ncelikle lm olgusu ve l gmmenin kltr tarihi iindeki yeri kuramsal adan irdelendikten sonra, Bat Anadoluda Erken Tun andaki kltrel deiim ve Erken Tun ann kronolojisi incelenmitir. Daha sonra ise Bat Anadolu Erken Tun a mezar ve mezarlklar aratrlarak bu mezar ve mezarlklardaki l gmme gelenekleri ve eer izleri varsa l arkasndan yaplan trenler, bir baka deyile l gmme ritelleri incelenmi, l yanna braklan armaanlar, lnn mezar iinde yatrl biimi, mezar tipleri gibi kriterler dikkate alnarak bir sonuca varlmaya allmtr. Bir baka deyile maddesel kltr gelerinden yola klarak Bat Anadolu Erken Tun a halklarnn tinsel kltr2 incelenmeye allmtr. Metin iinde geen terminolojiyle ilgili zgn kullanmlar, gelenek, rit ve ritel gibi kavramlarn antropolojik olarak tanmlar ise giri blmnde tartlarak kullanlan terminoloji zerinde bir uzla salanmaya allmtr. Konu zerine Trkiyede yaplan ilk almalardan olan T.zgn n Tarihte Anadoluda l Gmme Adetleri adl 1948 ylnda yaynlanm yaptnn zerinden elli yldan fazla bir sre gemesi ve bu arada 25 Eyll 1991 tarihinde erken ve trajik lmyle arkeoloji camiasn zntye boan .Metin Akyurtun doktora almas olarak yrtt ve lmnden sonra meslektalar tarafndan gerekli dzeltmeler yaplarak 1998 ylnda TTK

1 2

Emirolu-Aydn 2003, 343-344. Tinsel Kltrn tanm ve bu terimle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Arsebk 2003, 111.

tarafndan baslan M 2.binde Anadoluda l Gmme Adetleri3 adl kapsaml yapt dnda dilimizde baka yapt olmamas bu konuyu almak istememin en nemli nedenleri arasndadr. Ayrca yukarda anlan kitaplarn adndan da anlalabilecei gibi konu ve kapsam olarak Bat Anadolu ve Erken Tun an spesifik olarak inceleyen bir alma da imdiye dek yaplmamtr. Bat Anadoluda yrtlen prehistorik kazlarn saysnn giderek artmas ve bu kazlarda ortaya karlan Erken Tun ana ait mezar ve mezarlk alanlarnn sadece kaz raporlarnda kalmas, bunlarn bir arada deerlendirilmesinin yaplmam olmas da bu almann en azndan Bat Anadolu Erken Tun a mezar ve mezarlklarnn topluca deerlendirilmi olmas asndan nemlidir. nk, eldeki verilerin byk ounluunun ET II dnemine ait olmas ve ET I ve Erken Tun ana gei evresine ait mezar veya mezarlklarn ok sayda olmamas Bat Anadolu Erken Tun a mezar ve mezarlklarnn topluca deerlendirilmesinin ve bu evreler arasndaki ilikilerin ve/veya farkllklarn ortaya konabilmesi gelecekte yaplacak daha kapsaml aratrmalara da zemin oluturacaktr. Yukarda da belirtildii gibi Bat Anadolu Erken Tun a mezar ve mezarlklarnda yaplan kazlardan elde edilen veriler, drdnc blmde de grlebilecei gibi ncelikle yerleim ve/veya mezarlklarn alfabetik bir dkm yaplarak btn verilerin ortaya konmasyla incelenmi; daha sonra da l gmme de uygulanan teknik ayrntlar beinci blmde bir araya getirilmitir. Mezarlardan karlan l armaanlar ise ayr bir blm olarak ele alnmam bunun yerine beinci blmde incelendikten sonra bunlar iinden antropolojik adan anlam ifade edenler belirlenerek l gmme geleneinin bir modeli oluturulmaya allmtr. Varlan sonu ise l gmmenin kltr tarihi iindeki yerinin incelendii birinci blmde anlatlanlar eliinde deerlendirilerek sonu oluturulmutur. Bu almann gerekletirilmesinde doktora tez danmanlm stlenen hocam Prof.Dr.Altan ilingirolu bata olmak zere, r.Gr.Dr.zlem evik, verdii deerli bilgilerle Do.Dr.Sleyman zkan, Yard.Do.Dr.Zafer Derin, Yard.Do.Dr.Eref Abay, Prof.Dr.Mehmet zdoan, DE-FEF Arkeoloji Blm Bakan Prof.Dr.Recep Meri ve dier mesai arkadalarmla, arkeolog Tuba Tanyeri Erdemir, Ebru Bak, Aylin Tuncer ve Yasemin lseven ile Nrolog Prof.Dr.Grsev Glmen Yenere kranlarm sunarm. Bu almann hazrlanabilmesinde ok yardmn grdm bir yayn olan TAY-IV ET cildini hazrlayanlar kutlamak isterim. Almanca evirilerdeki yardmlarndan dolay Yeim Yenidoan ve Yard.Do.Dr.Ergn Laflya mteekkirim. Ayrca, almay yaptm sralarda benim daha rahat almam salayabilecek ortamlar yaratmadaki mahareti, sevgisi

Akyurt 1998, XIV.

ve efkati ile iimi kolaylatran eim Ayla Sabine Sevim Uhriye ancak bu tezi armaan ederek teekkr edebilirim.

GR
almann adndan da anlalabilecei gibi belirli bir corafyada ve belirli bir tarih kesiti iinde yaam olan insanlarn kltrlerinin bir paras olan l gmme anlaylarnn bir sonucu olan gelenek bu almann ana amacn oluturacaktr. Bu amaca ulamak iin izlenecek yol zerinde durulacak baz noktalar olduu da bir gerektir. Bu zerinde durulacak noktalar oluturan kavramlar ise zaman zaman arkeolojiye uzak ya da yakn antropoloji, sosyal antropoloji, sosyoloji, etnoloji gibi dier sosyal bilim dallarndan dn alndndan ncelikle, bata gelenek olmak zere, yeri geldike kullanlacak bu terimlere bir aklk getirmek ve zerinde uzla salamak zorunluluu vardr. Bu nedenle ilk olarak gelenekten ne anlaldndan yola karak bu kavramlara aklk getirilmelidir. Trkede genellikle birbirinin yerine kullanlan ve zellikle arkeoloji alannda bu nedenle baz karklklara da yol aan det ve gelenek szcklerini tanmlamak ve almann neden bir gelenei incelediini aklayarak konuya girmekte yarar vardr. det (custom) szc antropolojik olarak uzun bir zaman sresi iinde tekrarlanarak kurumsallam toplumsal alkanlk olarak tanmlanmaktadr.4 Ancak bu tanmda aktarm sreleri ile ilgili bir aklama yoktur. Bir baka deyile gelenek ile det arasndaki fark ortaya koymadan konu aklanamaz. Gelenek szc ile ifade edilen ise bir aktarm srecidir. Aklayacak olursa, gelenek yani tradition szc etimolojik olarak Latince tradere szcnden gelmekte ve Traditio bir eyin aktarld srece, traditum ise aktarlan eye gnderme ierir.5 Belirli davransal norm ve deerleri benimseyip, alayan, gerek ya da hayali bir gemile sreklilik gsteren ve genellikle yaygn biimde benimsenen riteller ya da baka sembolik davran biimleriyle ilikili toplumsal pratikler kmesi olarak tanmlanan gelenek;6 insanolunun gemiten aldklarn gelecee aktararak yaratt srecin ta kendisidir. Bu sre iinde gelenein ayrt edici yn, yani onu gelenek klan ana zellii, bizatih bir seilime tabi tutulmu olmasdr.7 Bir baka deyile bir kuak, izleyen kuaa kullanm gerelerinin yan sra (kltrleme sreciyle) snrsz sayda davran tarz, fikir, ayin, inan, adet, duygulanm, izlenim, bilgi, teknik, simge, imge, beceri, kurum, yntem vb. brakabilir. Ancak bunlarn tm gelenek olarak nitelenmeyi hak edecek deerde deildir. Gelenek, ayn aktarm srelerini izleyen detten yaptrmc, kural koyucu niteliiyle ayrt edilmektedir.8
4 5

zbudun 2003a, 12. zbudun 2003c, 331. 6 Marshall 1999, 258-259. 7 zbudun 2003c, 331. 8 zbudun 2003c, 331.

Yine antropologlarn yaklamyla bir olgunun gelenek olabilmesi iin gereken ltler unlardr: Sz edilen olgunun en az kuak boyunca sryor/tekrar ediyor olmas; st kapal biimde de olsa bir deer yargs ifade etmesi, bir baka deyile yaptrmc olmas; gemile imdiki durum arasnda bir sreenlik duygusu yaratmas.9 Konusu ve alma alan gerei l kltrleri ya da toplumlar inceleyen arkeoloji asndan bu tanmlarn nereye oturmas gerektii ise bal bana bir sorundur ve bununla ilgili aada aklanacak neriler en azndan l gmme uygulamalar iin dile getirilebilir. alma alan olan Bat Anadolu ve tarihsel dilim olan Erken Tun a gz nne alndnda uygulanan gm pratiklerinin, bu geni zaman dilimi iinde en azndan kuaktan fazla srm olabilecei dikkate alnrsa ve l gmme uygulamalarnn doas gerei sk kurallara bal ve eer istenilen biimde uygulanmazsa hem len birey hem de yaayanlar iin tehlikeli sonular dourabileceine olan inan gerei yaptrmc olmas bu uygulamann bir gelenek olarak nitelendirilmesini gerektirir. Burada elbette nc nitelik olan gemile imdiki durum arasnda olmas gereken sreenlik, incelenenin l bir toplum olmas nedeniyle dikkate alnmayabilir ya da burada sz edilen imdi ayn tarih diliminin evreleri arasndaki geite aranmaldr. Bu yaklam ise gelenein bir baka niteliine gnderme yaplmasn salayabilir. Gelenei gelenek yapan bu nitelikse, aktarc kuan aktarm deil, alc kuan, onu deerli bularak kabul etmesidir. Yaptrmc niteliini yitiren, alc kuak tarafndan byle yorumlanmayan ya da mevcut koullarla ilikinlii kopan bir gelenek, varln srdrse dahi, bunu ancak bir rtbe indirimiyle, rnein uygulayclarnca artk anlamlandrlmakta glk ekilen bir det ya da alkanla indirgenmi olarak gerekletirebilir.10 Peki bu arkeolojik olarak ya da daha dar anlamda bu almann konusunu oluturan l gmme uygulamalar iin ne anlama gelir? Bu sorunun yant tek doru yant bu olmamakla birlikte aadaki gibi verilebilir. Balangta yaptrm gc olan, ve uzun bir zaman diliminde kuaklar boyu sren ve neredeyse herhangi bir deiiklik olmadn arkeolojik verilerle saptayabileceimiz bir uygulama, yine arkeolojik kantlarn gsterdii biimde giderek neden yapld sorusu sorulmadan ve sonraki kuaklarca belki de anlamlandrlmakta glk ekilerek yaplmaya devam edebilir. te bu aamadan sonra da gelenek olma niteliini kaybederek, belki biraz da deierek bir det haline dnebilir. te bu nedenle, yani yaptrm gc olmas ve kuaklar boyu srebilmesi l gmme

10

zbudun 2003c, 331. zbudun 2003c, 331.

uygulamalarnn bir gelenek olarak nitelendirilmesini salarken, ayn ekilde baz nedenlerle bu gelenein giderek dete dnmesi de sz konusu olabilir. Bat Anadoluda ortaya karlan mezarlar ya da mezarlklardan gelen ve bir l gmme ilemi srasnda yaplan btn tekil uygulamalarn hi deilse maddi kantlara dayanan ksmnn nasl olduunu biimlendirmek olasdr. Bat Anadolunun sz edilen dnemde lleri pimi topraktan kaplara (pithos ya da mlek) koymak, ta sandk ya da basit toprak mezarlara gmmek gibi temelde tip l gmme uygulamasna sahip olmasnn yan sra bu uygulamalarn alt kltr gruplar olarak nitelenebilecek ve belirli yrelere zg kk farkllklar iermesi genel anlamda bir l gmme geleneinden sz edebilmenin yan sra ayr yeleimlerdeki her bir mezar ya da mezarlk alan iin l gmme detinden sz edilmesini gerektirir. Ksacas Bat Anadolu gibi ok geni bir corafyay deerlendirirken l gmme geleneinden sz edilebilecei gibi, sadece tek bir mezarlk alan incelenirken l gmme detinden sz edilebilir. Ayrca unutulmamas gereken bir nokta da incelenen topluluklarn yazy kullanmadklar, dolaysyla szel kltrler olmalardr. Bat Anadolu Erken Tun a topluluklarnda yaznn olmamas yukarda sz edilen aktarm srelerinin szel olmasn gerektirmi ve szel kltrlerin doas gerei bellee dayal olmas nedeniyle zaman zaman l gmme ritelleri srasnda yaplan uygulamalarn bir nceki uygulamadan kk farkllklar iermesine neden olmu olabilir.11 Nedenlerini ve nasl olutuklarn asla tam olarak bilemeyeceimiz bu kk farkllklar yerel balamda, uygulanan ritelde baz deiiklikler yaratm olabilir. Bu deiiklikleri ise kaz yoluyla bulunan maddi kantlar iinde var olan kk, fakat aklanamayan farkllklarn nedeni olarak grmek de olasdr. Yukarda aklanmaya allan nedenlerden dolay bu almann adnda det yerine gelenek szc yelenmi, ancak det szcnn ierdii dar anlam da gz nnde bulundurularak, artk sorgulanmayan ve bir alkanlk durumuna gelmi baz l gmme uygulamalar da bu balamda incelenmitir. lm olgusu ve l gmmenin kltrel olarak ne anlama geldii ve insanolunun bilisel geliimi ierisinde onun davranna nasl etkidiinin incelenmeye alld ilk blmde ayrntl olarak incelenecei gibi, insann lnn arkasndan baz zel uygulamalar yaparak l bedeni ortadan kaldrmas, giderek bu uygulamalarn antropologlarca tren, ayin ya da ritel szckleri ile aklanabilecek uygulamalara dnmesi bu kavramlarn da aklanmasn zorunlu klmaktadr.

11

Szel kltrler ve bunlarn bellee dayal, mit aktarm sreleri iin bkz. Goody-akmak 2005, 92-98.

l gmme uygulamalar asndan, ister Bat Anadoluda olsun isterse de baka bir corafyada, dnem olarak Erken Tun a ya da Neolitik Dnem veya gnmzde farklln olmad tek nokta, l bedenin yakarak ya da gmerek veya bir baka biimde yaayan insanlardan bir ekilde ayrlmasdr. te bu ayrlma srasnda bir takm ilemler yaplmakta ve bu ilemlerin tamam sosyal bilimcilerce tren ya da ayin szc ile tanmlanmaktadr. Aralarnda baz temel ayrmlar olan ayin ve tren konusunda sylenebilecek en temel fark trenin sekler bir nitelik tamas, buna karn ayin ya da ritelin kutsalla ilintili olmasdr. Aklayacak olursak; tren ya da seremoniyi, zgl olarak teknik ya da oyalayc olmayan ve toplumsal ilikileri ifadelendiren davran tarzlarnn kullanmn ieren her trl insan faaliyeti kompleksi olarak tanmlamak olasdr.12 Ayin ya da ritel ise sosyoloji ve antropolojide, isel tutarll olan, sistemletirilmi ve genellikle bir mitos ya da gizemselletirilmi bir tarihin yeniden canlandrlmasna ynelik ritler sreci olarak tanmlanr.13 Bu tanmda geen rit ise Trkede tek szckle karlanamamakla birlikte, inananlarn uzlamsal simgesel anlam ykledikleri geleneksel uygulamalar olarak tanmlanabilir.14 Olduka soyut baz kavramlardan sz edildii ve bunlarn l gmme ile olan balantlarn aklamak gerektiinden konuyu l gmme ile balamak zorunluluu domaktadr. Ancak ondan nce rit ve ritel arasndaki ince ayrm zerinde durup buradan l gmme ile ilgili rnekler vererek konuyu aydnlatmak daha kolay olacaktr. Yukardaki rit tanmndan yola karak, ayin yani ritel, bir dizi ritin uygulanmasnda ngrlen dzen eklinde tanmlanmaktadr.15 Bir baka deyile, rnein l gmme uygulamalar asndan konuya aklk getirilecek olursa, bir lm sonras yaplan her bir ilem ki bu ilemler lnn, mezara konmas ya da yaklmas veya yanna armaan olarak bir takm nesnelerin braklmas gibi sralanabilir. te bu yaplan ilemlerin her biri antropolojik adan rit olarak kabul edilirken, bunlarn toplam yani l gmme uygulamasnn tamamlanmasna kadar geen srede ve sonrasnda uygulanan her bir admn tamam ritel yani ayin olarak nitelenmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken tek nokta ritin bireysel ya da kollektif olmasnn yan sra bir doalamaya izin verecek lde esnek olabilmesi ve bu esneklii gerekletirirken de ayini oluturan kimi kurallara bal kalabilmesidir. Bu nedenle de ritler deiebilirken bu deiim

12 13

zbudun 2003d, 101. zbudun 1997, 19. 14 zbudun 1997, 17. 15 zbudun 1997, 17.

olduka ar ve alglanamaz bir hzda olabilmektedir.16 Bu yaklam, bir l gmme riteli srasnda uygulanan ritlerin neden blgeden blgeye ya da yerleimden yerleime deiebildiini de aklamaktadr. rnein ritelin bir paras olan ve bu alma ierisinde ritel nesnesi olarak adlandrlan nesnelerin l yanna armaan olarak braklmasnda neden hemen her mezardan ayn armaanlarn kmad ya da Erken Tun ann deiik evrelerinde birbirinden farkl armaanlarn brakld, ritlerin tanm gerei bireysel ya da kollektif olabilen ve doalamaya izin verecek derecede esnek olarak nitelenen yapsyla aklanabilir. Toparlayacak olursak, ayinin temel niteliklerini, simgesellik, standartlatrlmlk, tekrarlayclk, pratik/pragmatik sonuca ynelik olmay, deiime kapallk ya da ok yava deime, kendiliindenlie ok snrl yer veri, kutsal addedilenle bantl olmak ve kutsaln mdahalesini salama giriimi olarak sralamak olasdr.17 Bu niteliklerden yola karak l gmme uygulamalarnn tren ya da seremoni yerine birer ayin ya da ritel olarak nitelenmesi gerekmektedir. l gmme ritelleri srasnda uygulanan ilemin her bir adm ise rit olarak nitelenmeli ve bu admlardan bazlarnda kullanlan nesneler de ritel nesneleri olarak adlandrlmaldr. Giri ksmnn banda da belirtilen nedenlerden dolay bu alma l gmme detlerinin yan sra esas olarak l gmme geleneklerini, bir baka deyile aktarm srecini inceleyecek ve bu srada Bat Anadolu Erken Tun a mezar ya da mezarlklarnda arkeolojik olarak saptanabilen maddi kalntlara dayanarak ve bu konuda arkeolojik materyale sahip her yerleimdeki uygulanan l gmme ritellerinden yola karak benzerlik ve farkllklar saptayarak Bat Anadoluda Erken Tun anda uygulanan l gmme geleneinin ya da geleneklerinin bir modellemesi yaplmaya allacaktr. l gmme uygulamalar arasndaki benzerlik ve farkllk, lm, din, tanr gibi kavramlarn akland ilk blmde belirtildii zere, l gmmenin dinle balants ve dinin zaman zaman etnik kkenle olan ilikisi nedeniyle bu adan da deerlendirilmitir.

16 17

zbudun 1997, 17. zbudun 2003d, 101.

Blm I LM OLGUSU VE L GMMEN N KLTR TAR H NDEK YER A-lmn Anlam:

Ansiklopedi ya da szlklerde Bir insan, bir hayvan veya bir bitkide yaamn tam ve kesin olarak sona ermesi.18 eklinde tanmlanan lm, ok eski dnemlerden beri insanolunun ilgisini ekmi ve insanolu bu olayla ilgili olarak kltrden kltre deien ok farkl davran biimleri sergilemitir. lm yeryzndeki tm varlklar, toplumlar, kltrleri, sosyal kurum ve kurulular, hatta insann zaman anlayna gre sonsuz gibi grnse de tm gk cisimlerini ve evreni kapsayan bir olgu olarak ister fen bilimleri olsun isterse de sosyal veya insani bilimlerin btn alanlar iin ilgi ekici bir konudur. lmn bu evrensel nitelii, onun farkl alardan ele alnp incelenmesi, deerlendirilmesi ve yorumlanmas sonucunu dourmutur. Canszlarda lm, varln varolu halinin sona ererek, niteliksel ve niceliksel anlamda biim deitirmesi eklinde tanmlanabilirken; canllar sz konusu olduunda, en yaln tanmyla hcrenin, organn veya organizmann yaamsal fonksiyonlarn tamamen yitirmesi ya da canl olma halinin sona ermesi anlamna gelir.19 lmn bu evrensel niteliinin farknda olan insanolunu dnyada yaayan dier canllardan ayran belki de en nemli nitelik bir gn lecei bilgisine sahip olmasdr. Baka hibir canlda grnmeyen bu bilinli farkndalk, en eski alardan beri insanolunun dikkatini lme younlatrmasna da neden olmu ve ilkalardan beri bata felsefeciler ve sanatlar olmak zere bu konuda antropoloji, etnoloji, sosyoloji, psikoloji gibi sosyal bilimlerin dier dallarnda da almalar yaplmtr. zellikle lm olgusu ve bundan sonra neler olduu konusuna kafa yoran felsefeciler bu konuda kendi felsefe ekollerine uygun dnceler retmilerdir. Antropolog ve etnologlar ise gnmz halklarnn lm zerine gelitirdii davranlar inceleyerek bu konuya katkda bulunmaya almlardr. Etnolojik ya da antropolojik incelemeler lm olgusunu blmde ele almakta ve lm ncesi, lm sras ve lm sonras yaplan uygulamalar incelemektedirler. Aacak olursak, lm olay gereklemeden nce bu olayla ilgili nbelirtiler konusunda toplumlarn davranlar, bireyin lmn takiben yaplan uygulamalar (lnn hazrlan, gml,
18 19

Tulac 1972, 2235. Erginer 2004, 286.

ruhla ilgili tasarmlar gibi) ve lnn ardnda yaplan l yemei, basal, geride brakt kiisel eyalar konusunda ne yapld gibi davranlar dikkate almaktadrlar.20 Ancak arkeolojik olarak, hem de yaznn olmad kltrleri incelerken etnolog ve antropologlardan daha zorlu alma koullar ortaya kmaktadr. Bu nedenle, rnein ilk blm oluturan lm ile ilgili nbelirtiler konusunda hibir maddi kant olmad iin herhangi bir yorum yapmak olanakszdr. Ya da bununla ilgili herhangi bir kant olsa dahi bu kant tanmlamak ve bu ekilde yorumlamak yazsz yani tarihncesi toplumlar iin olanakszdr. Bu nedenle arkeoloji biliminin doas gerei eldeki maddi kantlarla yorum yaplacandan ancak, lm sonras yaplan uygulamalarn bir ksm ile, lnn gmlmesi srasnda yaplan baz uygulamalar incelenebilir. lmden sonra neler olduu konusunda pozitif bilimler olarak adlandrlan biyoloji, tp vb. bilimler ynnden en azndan fiziksel sonu konusunda bir gr birlii vardr. Buna karn, sosyal bilimler asndan zellikle insann lme kar gsterdii tepkiler konusunda olduka ilgi ekici almalar yaplmaktadr. Bunun nedeni ise insanolunun belki de en nemli icatlarndan biri olarak kabul edebileceimiz ruh kavramdr.21 lm, sonu olarak hepimizin bir gn yaayaca ya da yapaca bir deneydir. Ancak bu deneyin sonularn hibir ekilde bu deneyi merak eden dier insanlara aktarmamz sz konusu olamayaca iin deneyi merak edenlerin yapabilecei tek ey elbette bilinli olarak lm seip sonucunda neler olduunu grmek olmayacaktr. Yaplabilecek tek ey deneyin sonular zerine dnce retmek ya da tahminde bulunmaktr. Fizik olarak bedenin rmesi ve organik ksmlarnn yok olmas bu deneyin gzlemlenebilen ksmdr. Bir baka deyile lm olgusunu gzlemleyenler iin elde olan ve gzle grlr elle tutulur tek bilgi bedenin rd, organik ksmlarnn belli bir sre iinde yok olduu ve geriye sert ve kaybolmayan doku olarak adlandrlabilecek kemik, di vbnin kalddr. Belki de bu deneyin grnr sonucunun estetik olmamas, grntnn ktl, geri dnnn bulunmamas, len kiiye duyulan sevgi ve lm kabullenmeyi gibi nedenlerle ortaya kan rahatsz/tedirgin edicilik insanolunun lm karsnda deiik edimler gerekletirmesine neden olmutur. Bu edimlerin belki de en nemlisi, yaznn ve tanr kavramnn icadndan da nemlisi ruh kavramnn icat edilmi olmasdr. Zaten yukarda
20 21

rnek 1979, 13. Bu almann bir arkeoloji tezi olduunu gz nne alarak ruh kavramnn bir icat olduu dncesinin peinen kabul edilmesi gerektiine inanmaktaym. nk ruh eer insanolunun bir icad deilse bir kefi olmaldr. Bu durumda ise keif szcnn yklendii varolan bir eyin bulunmas anlamna gelen tanm gerei ruhun varolduunu kabul etmek zorunda kalrz. Ancak ruhun var olup olmad ise arkeologlarn deil felsefeci ve teologlarn sorunu olduu iin bu durumda almann boyutu bir arkeoloji almasn aar ve felsefe almas haline gelir ki bu da konudan saplmasna neden olur.

yaplan lm tanmna tekrar dnecek olursak bu tanmn sadece grlen sonucu tanmlad; yaamn geri dnlemez biimde tam ve kesin olarak sona ermesini tanmlad grlr. Oysa dinsel adan lm ruhun bedenden ayrlmas olarak tanmlanmaktadr.22 Belki de bu tanm gereidir ki insan lnn arkasndan onu yakma, gmme, yanna gnlk kullanm eya ve aralarn brakma ya da daha deiik edimler iine girmitir. Gnmz fen bilimleri alannda alan bilim adamlarnn zellikle geriatri, biyoteknoloji, biyokimya ve gen mhendislii alannda nemli ilerlemeler salamalarnn ve bu alanlara yaplan yatrmn son derece yksek rakamlara km olmas insann dnyada kalc olmadnn farknda olmas ve kalaca sreyi uzatmak istemesi ya da lme are bulmak istemesi ile balantl gibi grnmektedir. Bu haliyle en erken dnemlerden beri lm kabullenmeyen ve sonrasnn olduu dncesini gelitirerek bunun somut kantlarn mezar, l hediyesi gibi biz arkeologlarn bulabilecei ekilde maddi kltr eleri olarak brakm olan insan ile gnmz insannn dn biimi arasnda sanki bir fark yokmu gibi grnr. Aslnda gerekten de arada dnce ve dncenin davrana yansmas bakmndan fark yoktur. Yaplmak istenen ey termodinamik bir ilke olarak irreversibil/tersinmez bir olay reversibil/tersinir hale getirme abasndan baka bir ey deildir. Aklayacak olursak, lmn geriye dnnn olmamas bir baka deyile tersinmez oluunun rahatsz edicilii insanolunu bu olay geriye dndrebilme abas iine sokmu olabilir. Bu aba en eski dnemlerden beri l bedenin bir ritel dahilinde gmlmesi, bu srada lnn yanna baz gnlk kullanm maddelerinin ya da yiyecek iecein braklmas veya sslenerek tekrar geriye dndnde ya da bir baka dnyaya gittiinde oradaki yaama kolay uyum salamas iindir. Gnmzn materyalist kltrlerinde ise bir teki dnya inanc yerini bu dnyada daha uzun sre kalma ya da lmszle ulamak abasna brakmtr demek pek yanl saylmaz. Burada ksaca teki dnya kavram zerinde durmakta yarar vardr. Yine etnolog ve antropologlarn gzlemlerinden yola kacak olursak, ok tanrl, amanik ya da pagan olarak adlandrlan kltrlerde lmden sonra gidilen yer genellikle bu dnyann benzeri ya da paraleliyken, tek tanrl dinlerde bu paralel dnya kavram, cennet, cehennem araf gibi ksmlarn olduu teki dnya kavramna dnmtr.23 Ancak, baz inanlarda bu ayrm net olarak saptamak da eldeki veri eksiklii veya yorum farkllklar nedeniyle kolay deildir.

22 23

Hanerliolu 1978, Cilt-5, 23. enel 1995, 211; oruhlu 2004, 251; zmen 2003, 18.

B- nsann Bilisel Geliimi inde l Gmmenin Yeri:

nsanolunun lsn gmmeye balamas ile bilisel geliimi arasnda ortaya kan paralellik ise daha da dikkat ekicidir. Bu edimin balangc, Steven Mithenin The Prehistory of the Mind/Akln Tarihncesi adl son derece nemli almasnda aklamaya alt gibi insann birbirinden bamsz hareket eden akllarnn birbirleri ile entegrasyonu aamasnda ya da Mithenin deyiiyle akllar arasndaki engellerin kalkmasyla ayn dneme rastlamaktadr. ...maara resimlerindeki antropomorfik grntler ve insanlarn eyalaryla birlikte gmlmesi, bu st Paleolitik insanlarn doast varlklara ve muhtemel yaam tesi hayatla ilgili inanlara sahip ilk bireyler olduklarn gsterir. Gerekten de dinsel ideolojilerin ilk kez ortaya kna burada tank oluruz. Bu durum, ilk insanlarn aklndaki eitli zeklar arasnda var olan bariyerlerin yklmasyla aklanabilir.24 llerin gmlmeye balad bu ilk dnemin Braidwoodun yapt kltrel snflandrmada snrlandrlm dolam (gerlik) evresine25 denk dmesi de bir dier ilgin noktadr. Snrlandrlm bir dolamla ve bunun getirdii kalclk sayesinde ileride aklanacak teki dnya ile ata topra ve ata klt arasnda bir iliki olmas gerektiini dnmek olasdr. Bunun yan sra ly akta brakmann bu yaam biiminde getirecei gndelik zorluklarda gz nnde bulundurulmaldr. Yukardaki aklamadan da anlalabilecei gibi l gmme eyleminin gerekleebilmesi iin ncelikle, lm bilincinin ya da lm olgusunun insanolunun kafasnda yer etmi olmas, bir baka deyile insann lmn baka hibir olguya benzemediinin farkna varmaya balamas gerekir. Bu farkndaln ilk ortaya k ise birok antropolog tarafndan Neanderthal insana kadar geriye gtrlmektedir. Gnmzden yaklak 150.000 yl nce ortaya kt sanlan Homo neanderthalensis ya da baz antropologlarca verilen dier adyla Homo sapiens neanderthalensisin lsn ilk kez gmen insans olduu dnlmektedir. Bu dnceye ve aada incelenecek olan arkeolojik kantlara dayanarak Neanderthallerin llerini gmdkleri sylenebilir. Dolaysyla Neanderthal insanlarn lmn farknda olduklar ya da tersten syleyecek olursak kendi varlnn ayrdnda olduunu sylemek olas. Bu da bizi, lm bilincinin bir lde Neanderthal insanda varolduu sonucuna gtrr. Son derece soyut bir kavram zerinde durulduunun farknda olarak imdi Neanderthal insannn llerini gmm olduunun elle tutulur daha dorusu arkeologlarn houna gidecek tarzda syleyecek olursak maddi kantlar zerinde duralm. lk
24 25

Mithen 1999, 200. Braidwood 1995, 40-43; Esin 2004, 25.

ve en ok bilinen kant Kuzey Irakta Zagros Dalarndaki nl anidar Maarasndan gelir. Burada gnmzden 60.000 yl nce yaad sanlan anidar halkndan gnmze kalan ve 1957 ylnda Ralph Solecki tarafndan balatlan kazlarda ortaya karlan yal bir Neanderthal insanna ait gm sz konusudur.26 Shanidarda iek gm adyla bilinen bu nemli gm rnei 1960 yl kazlarnda Mousterien seviyenin orta ksmnda B7 karesinde ortaya karlmtr. Buradaki iskeletin tibia ve fibulas yaklak 7.5 m. derinlikte bulunmu ve iskelet sol tarafa doru yattndan sa kolu ve bacaklarnn kvrk pozisyonda olduu grlmtr.27 Etrafndaki toprak polinolojik adan incelendiinde ieklerin zellikle buraya brakld ve bunun zel bir gm rnei olduu anlalmtr. Aslnda burada birden ok iskelet bulunmasna karn bunlardan biri, anidar IV ad verileni bilim dnyasnda olduka tartmalara neden olduu iin nemlidir. anidar IVn, zellikle evresindeki toprakta yaplan polinolojik analizler sonucu blgenin normal florasnda bulunan ieklerle gmlm olduu dncesi yaygndr.28 Ancak bu dnceye kar olanlar da bulunmaktadr. Yal bir amana ait olduu ileri srlen bu iskelet ve evresinde yaplan analizlerden elde edilen sonular zerine balayan tartma, aslnda ieklerle ssl olarak gmlm olmasnn simgesel nitelii nedeniyle Neanderthal insannn bilisel gelimilik dzeyinde kilitlenmektedir. Neanderthal insannn lsn ilk gmen canl olduunun dier kantlar La Chapelleaux Saints, Le Moustier, La Ferrassie, Deik-Ta ve Regourdou maaralarndaki iskeletlerdir.29 Bu iskeletlerin yan sra dolayl bir kant, Neanderthaller ncesine ait tam iskeletlerin neredeyse hi bulunmam olmasdr. Bilinen ilk insans trnn bir yesi olan Australopithecus aferensise ait nl Lucy iskeletini de kapsamak zere, insanlk tarihinin milyon yllk bir dneminden kalma yalnzca iki tam ya da tama yakn iskelet bulunmasna karn, Neanderthallerin ortaya kmasndan sonra yirmiden fazla sayda tam iskeletin fosil kaytta bulunmas bir baka deyile tam iskelet saysndaki art bilinli l gmme geleneinin Neanderthal insannn uygulamalar arasnda bulunduuna dolayl bir kant olarak gsterilebilir.30 nk, eer tam iskelet saysnda bir art varsa bunun bir nedeni de cesetlerin bilinli olarak korunmaya allmasdr. Bunun yan sra 20.yyn bandan bu yana ortaya karlan 200 kadar Neanderthal kalntsndan hi deilse otuzunun cesedinin, uygun konuma
26 27

Solecki 1975, 880-881 ve Leroi-Gourhan 1975, 562-564. Trk 1997, 36. 28 Yaplan polinolojik analizler bu ieklerin, ayn corafyada bugn de var olan civan peremi, peygamber iei, devedikeni, kanaryaotu, salkml smbl, gl hatmi, at kuyruu gibi bitkilere ait olduunu gstermitir. Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta ise btn bu bitkilerin ifa verici olarak kullanlyor olmalardr. 29 Lewin 1998, 236 ve Arsebk 2002, 11. 30 Lewin 1998, 233; Pearson 2002, 148.

getirme, mezara eyalar ve hayvan kemikleri koyma ve talar zenle yerletirme gibi etkinlikleri kapsayan uygulamalara iaret ettii belirtilmektedir.31 Sonu olarak Neanderthal insann lsn gmdn dnmek yanl saylmaz. Ancak bu gmme ediminden nasl bir anlam karlaca konusunda tartmalarn halen devam ettiini aklmzn bir kesinde tutarak ve ihtiyatl biimde Neanderthal insannn lm bilincine sahip olduunu bir baka deyile lmn baka hibir olguya benzemediinin farkna varmaya balayan ilk canl olduunu imdilik kaydyla syleyebiliriz. lm bilincinin insan iin son ve belki de en nemli kayg olmas ise l gmme uygulamalarn ortaya karm olabilir. Ancak bu l gmme uygulamalarnn bir ritel dahilinde yaplmaya balanmas bir baka kavramn din kavramnn da yava yava ortaya kt izlenimini uyandrmaktadr. Yukarda da belirtildii gibi, Ayin ya da ritelin sosyoloji ve antropolojide, isel tutarll olan, sistemletirilmi ve genellikle bir mitos ya da gizemselletirilmi bir tarihin yeniden canlandrlmasna ynelik ritler sreci32 eklindeki tanm burada devreye girmekte ve kutsallkla ilikisi bulunan ritler, l gmme uygulamas srasnda ard ardna sralanarak bir riteli oluturmakta, dolaysyla din olgusunun doumu mutulanmaktadr.

31 32

Lewin 1998, 236. zbudun 1997, 19.

C-lm ve Din:
Aslnda, lm, l gmme ve din olgularn birbirinden ayrmak da pek kolay deildir. Ancak burada ncelikle dinden ne anlaldn belirtmekte yarar vardr. Elbette btn dinler iin evrensel olan temel nitelikleri tanmlamak gtr. Ancak, The Naturalness of Religious Ideas adl kitabn yazar sosyal antropolog Pascal Boyerye dayanarak dini ideolojilerle ilgili niteliin btn dinlerde bulunduu da sylenebilir. Bunlardan birincisi, birok toplumda insann fiziksel olmayan varlnn lmden sonra da yaamaya devam edebilecei ve inanlar, arzular ile bir varlk olmay srdrecei varsaymdr. kincisi, bir toplumda, zellikle baz insanlarn dorudan tanrlar ya da ruhlar gibi doast varlklardan ilham ve mesajlar alabilecekleri inancdr. ncs ise, belirli ritelleri tam olarak yerine getirmenin doal dnyada deiiklikler oluturabilecei varsaymdr.33 Bu temel niteliin birincisinden balayarak l gmme ile balantlarn inceleyelim. lmn fiziksel olmayan boyuta gei olduu ya da insann fiziksel olmayan varlnn lmden sonra da devam edecei eklinde bir inan olmasayd gmme ritelleri de olmayacakt diyebiliriz. Bir baka deyile ruh kavramnn icad ile din ve l gmme arasnda bir iliki olmas gerekir. kinci temel nitelik olan baz insanlarn dorudan fiziktesi ile iliki kurabildiklerine olan inan bu insanlarn kutsal, dokunulmazl olan kiiler olarak alglanmalarna yol aacandan bunlarn lmlerinin de aslnda bir lm deil fiziktesine gei olarak kabul edilebilecei dncesi bu kiiler iin uygulanacak l gmme ritellerinin ortaya kmasn salam olabilir. Bu varsaym da bize neden anidar IV iskeleti gibi zel bir ritel uygulanm olabilecek gmlerin olduunu da aklar. Ayrca, Rusyada ortaya karlm olan ve gnmzden 28.000 yl ncesine ait 60 yanda bir adam ile birlikte gmlm bir kadn ile bir erkek ocuunun mezarlarndan oluan Sungir gmtlerindeki ok sayda ss eyasnn varl ayn dnceyi dorulayc bir kant olabilir. Daha nce de belirtildii gibi st Paleolitik nfusun hepsi gmlmemitir. Ancak daha nceki dnemlere gre gm saysnda belirgin bir art olmakla birlikte olaslkla o dnemde varolan nfusun ok az bir ksm bu ileme tabi tutulmutur. Bunun olas nedenlerinden belki de en nemlisi olarak, bu az saydaki korunmu iskeletin sahiplerinin topluluun dier yelerinden farkl baz niteliklerinin olmasdr yorumunu yapmak batan beri sylenenlerle kendi iinde tutarl bir btn oluturur. Ksacas bu kiilerin gmlmesinin nedeni, dini ideolojilerin ortak niteliklerinden ikincisi olan, baz insanlarn dorudan fiziktesi ile iliki kurabildiklerine inanlmas ile ilintili olabilir. Dolaysyla anidar IV iskeleti veya
33

Mithen 1999, 202. Ayrca Wells 1972, 108.

Sungir gmtleri gibi rneklerde grld gibi bir ritel dahilinde ve baz l hediyeleri ile birlikte gmlen bu bireylerin bulunduu toplulukta bir takm dini inanlarn gelitiini sylemek olasdr. zellikle Sungir gmtlerine geri dnecek olursak buradan elde edilen verilere gre:34 Yal erkein, zerinde birok tilki dii ve boncuk bulunan bir kep giydirilmi ba da dahil olmak zere, vcudunun her taraf diziler halinde dzenlenmi 2936 adet boncukla sslenmiti. Kollarnn alt ve st ksmlar cilal mamut diinden yaplma ve bazlar siyah boya izi tayan tamam 25 adet bilezikle donanmt. Boyun evresinde kk, dz bir ist kolye tayordu. Bu kolye krmzya boyanmt ama bir yznde kk siyah bir nokta vard. Yann kk olduu sanlan erkek ocuk 4903 adetten oluan boncuk dizileriyle kaplanmt ve belinin evresinde, yal erkekte grlmeyen, ssl bir kemerin kalntlar olabilecek, kutup tilkisine ait 250den fazla kesici di vard. Gs zerinde, olaslkla pelerine benzer bir eyin kopas grevini gren ve hayvan biiminde oyulmu fildii bir kolye vard. ocuun sol tarafnda bir insana ait, iyice cilalanm, ok iri bir femurun orta blm bulunuyordu ve bu kemiin ilik boluu aboyasyla kaplanmt. Sa tarafnda ise bir tyl mamut diinin dzletirilmesiyle yaplm olan byk bir silah bulunuyordu ve bunun hemen yannda, topraa dik olarak oturtulmu fildiinden yaplma bir disk vard. Bir gen kza ait olmas gereken gvdenin zerinde, 5274 tane boncuk ve parack grlyordu. O da boncuklu bir kep giyiyordu ve boaznda fildii bir inesi vard, ama onun mezarnda tilki diine benzer bir ey bulunmuyordu. Bununla birlikte, her iki tarafna yerletirilmi ve vcut boyutlarna erkek ocuun yannda bulunanlardan daha uygun, eitli, kk, fildii silahlar vard. Ayrca yannda paralanm boynuzdan yaplma iki adet baston bulunuyordu ve bunlardan bir tanesi delikli noktalarla sslenmiti. Ve nihayet kzn yannda, erkek ocuu olduu sanlan bireyin mezarnda olduu gibi, ortasnda bir delik bulunan, hasr rgl, adet fildiinden yaplma disk vard. Yukardaki alntdan da anlalabilecei gibi o zamann llerinde belki de olduka kymetli maddelerden oluan ve yine o zaman iin byk bir emek harcanarak yapldklar su gtrmez olan bu hediyelerin ve aksesuarlarn mezarlara braklmas, bir baka deyile Sungir gmtlerine olduka ykl bir yatrmn yaplm olmasnn altndaki nedenleri anlamak gereklidir.35 Hi kukusuz ki bu yatrmn en nemli nedeni o dnemin ve o topluluun dini ideolojisi gerei fiziktesiyle balant kurabildiine inanlan bu kii ya da kiilerin topluluun
34 35

White 1993, 289-292; Pearson 2002, 150-153. Paleolitik dnem insannn alet antasnda bulunabilecei dnlen aralarla, New York niversitesinden arkeolog Randall Whiten yapt boncuk retim deneyleri bu iin ne derece g olduunu gsteren dolayl kantlardr. Bkz. Lewin 1998, 177.

dier bireyleri asndan sahip olduklar nemdir. Burada karmza, bu veya buna benzer bir l gmme ritelinin aslnda dini ideolojilerin nc ortak nitelii olan ritelin tam olarak yerine getirilmesi ile doal dnyada deiiklikler oluturulabilecei ya da tersi de doru olmak kaydyla l gmme ritelinin tam olarak yaplamamasnn oluturabilecei olas kt sonular savuturmak istei kmaktadr. Yukardaki rneklerden de anlalabilecei gibi tekrar edecek olursak, imdilik kaydyla ve belirli ihtiyat paylarn da gz nne alarak Neanderthal insanndan itibaren insanolunun lsn gmebilecek bilisel dzeye ulatn, gmme edimini bir ritel dahilinde yapm olabileceini ve bundan sonraki aamada Sungir Mezarl gibi alanlardan da anlalabilecei gibi din olgusunun da yava yava ortaya kmaya baladn syleyebiliriz. Bunun yan sra bu olgu insanolunun lm bilgisini edindiini ve bunun farknda olduunu gstermekle birlikte baka baz soyut kavramlarn da farkna vardna iaret ediyor olabilir. Bu kavramlarn banda ruh ve tanr kavramlar gelmekte ve bu kavramlar insanolunun dnya zerindeki gnmze kadar sren serveninde olduka nemli bir yer tutmaktadr.

D-lm ve Ruh:
Ruh kavramnn bir icat olduu nceki ksmlarda belirtilmiti. Btn icatlarn bir gereksinimden doduu varsaymyla hareket ettiimizde ise karmza u soru kmaktadr. nsanolu ruh kavramna neden gereksinmitir? Bu sorunun yant en eski felsefecilerden beri sorulmakta ve deiik bilim dallarndan aratrmaclar bu soruyu kendi alarndan yantlamaya almaktadrlar. Hemen hemen btn aratrmaclarn zerinde birletii bir nitelik olarak ruh tasarm, insanolunun uyku ile uyankl birbirine kartrmasyla domutur.36 Uyku srasnda grd dleri anlamlandrmaya alma gereksinimi ruhun icat edilmesine yol am olabilir.37 Elbette burada anlamlandrmayla kastedilen dlerin yorumu deil, dlerin ne olduudur. Bu konuda farkl bir yaklam ise Jan Assmann getirmekte ve ruh kavramnn bellekle olan ilikisine vurgu yapmaktadr. lenlerin, geride kalanlarn ansnda yaamaya devam etmesi, yani belleklerde bu insanlarla ilgili bilgilerin bilisel olarak alglanma biimi, belki de lenlerin kendi gleri ile doal olarak varlklarn srdrdkleri gibi anlalm olabilir diyerek bellein konuyla balantsn belirtmektedir.38 Ancak bu konuda yapabileceimiz ksa bir fikir yrtme sonucu genelde dlerde grdklerimizin de bellekle olan ilikisi aslnda dier aratrmaclarn da ayn fikirde olduklarn gsteriyor olabilir. Ayrca llerin anlmas geriye ynelik olarak, anmsama ve ileriye ynelik olarak, anmsanma biiminde kendini gsterir. Bu da bize insanolunun neden lsn gmd konusunda bir alm salarken, bunun yan sra insann neden ruh kavramn icat etme gerei duyduu konusunda ileride yaplacak aklamalara da bir taban oluturur. llerin geriye dnk olarak anlmas, ilk, doal ve evrensel biimdir. Bu uygulamada, grubun lleri ile birlikte yaadn, onlarn anlarn ilerleyen zamanda canl tuttuunu ve bu yoldan topluluun, kendi birlii ve btnlnn, lenleri de kapsayan bir grntsnn bulunduu sylenebilir.39 Dolaysyla dinlerin temel zelliklerinden ikincisi ve ncsnn, yani topluluktaki baz kiilerin doa tesi ile iliki kurabileceine olan inan ve ritellerin doru ve uygun zamanda ve yerde yaplmasnn doada yarataca deiiklik toplumun birlii ve btnlnn neden lenleri de kapsamas gerektiini aklar. Ayrca, tarihte geriye doru gidildike zellikle de tarihncesi alarda yaayanlar iin yaplan
36 37

Hanerliolu 1978, ciltV. 347. Dlerin anlamlandrlmas abasyla aslnda anlatlmak istenen rya yorumu deil, sadece d ile gereklik arasndaki farkn alglanamamas nedeniyle yaad bu deneyimin insan iin ne anlama geldiidir. 38 Assmann 2001, 37. 39 Assmann 2001, 64. l gmme uygulamalarnn akland 5.Blmde, zellikle intramural ve ekstramural l gmme uygulamalar iinde aklanaca gibi, topluluun birlii ve yaad yeri meru klma gereci olarak Ata Klt kavram da bu balamda gsterilebilecek en iyi rnektir.

yorumlarda, incelenen tarihncesi grup ile ller ve atalar arasndaki ilikinin olduka etkili bir grnm sergilediini grrz. Konuya gelecee ynelik bakldnda ise kendini unutulmaz klma ve n sahibi olma biimleri olan eser brakmak ve isim yapma abasnn olduunu grmek hi de artc olmamal. nk bu abann ardnda ayn zamanda bir karlkllk ilkesi yatar: insan ancak atalarna gsterdii kadar sadakat bekleyebilir ardnda kalanlardan.40 Yukardaki ksa aklamadan sonra, olduka girift bir yapya sahip olan ruh olgusunu anlayabilmek iin yapmamz gereken bir ey daha kalyor. O da, ncelikle insanolunun sosyal ve doal tarih zekalarnn entegre olduu yerde ortaya kt dnlen Antropomorfik Dncenin bir baka deyile doadaki her eye insans nitelikler ykleyerek onlarn davranlarn ya da durularn anlamlandrma gayreti iindeki ilk insanlarn dnyasn anlamamz gereklilii. Gnmzden yaklak 40.000 yl nce, insann farkl akllarnn arasndaki duvarlarn yklmaya balamas ile ortaya kt dnlen kltrel patlamann bir sonucu olarak doan Antropomorfik Dnce sayesinde insanolu, belki de nce doadaki cansz maddelere ve yamur, rzgar vb. doa olaylarna insans karakterler yklerken, bu giderek uykuda grlen dlerde gittii yerlerin ya da grd nesnelerin gereklikle kartrlmas, bir baka deyile bellekle ilgili yanlglar sonucu buralara gerekten gittiini dnmesi nedeniyle bedenden kp ortalkta dolaan bir can tasarmna yol alm olabilir. te bu bedenden kp dolaan can tasarm, insan yaarken/uykudayken ruhun bedene tekrar dnmesi ile son bulurken; insan lp bedeni rdnde serbest kalr dncesini de yaratm olabilir. Burada ksa bir ara verip ruh szcnn etimolojisine baktmzda deiik dillerde yukarda sylenenleri destekleyecek rneklere rastlayabiliriz. ncelikle Trkede kullanlan ruh szc Arapa uucu gaz anlamna gelmektedir. Trkede zaman zaman ruhun karl gibi kullanlan ancak daha farkl bir olguya iaret eden tin szc ise antik Yunan felsefesinde pneuma, Latincede spiritus szckleriyle karlanmaktadr. Ruhun karl ise Yunancada psykhe, Latincede anima olarak kullanlrken, grld gibi iki ayr kavramla kar karya kalnmaktadr. Bu kavramlardan birincisi yani ruh bir canllk ilkesini temsil ederken, tin dnme ilkesi olarak kullanlmakta ve bu tanmlara gre bir hayvan sadece ruhlu, bir insan ise hem tinli hem de ruhlu bir varlk olarak ortaya kmaktadr.41 Felsefi anlamda iki ayr kavrama iaret eden ruh ve tin szckleri aslnda yukarda anlan btn dillerde semantik adan ortak bir kkenden gelmektedir. Bu da soluk ya da
40 41

Assmann 2001, 65. Hanerliolu 1978, cilt V. 347; Van Lamoen 2006, 58.

Arapadaki karlyla nefes (can) szcdr. Japoncada tama szc ile karlanan bu tanm bedende olmasna karn ondan bamsz olarak serbeste dolaan bir can tasarmdr.42 Almancada seele ve ngilizcedeki soul da keza Gota yelli, rzgarl hava, frtna anlamna gelen saivala szcnden tremitir.43 Bunun yan sra Fince tinin karl olarak kullanlan henki hava ve rzgar anlamna da gelmekte, ayn ekilde ngilizcede hayalet anlamna gelen ghost ile Almancada yine tin anlamna gelen geist szckleri de Flamanca hava anlamna gelen gaz szcnden tremilerdir.44 branicede ruh anlamna kullanlan eloah ki allah szcnn de kkenidir, keza soluk anlamna gelmekte, Yunancadan btn dillere dalan atmosfer szc ise Sanskrite ruh anlamna gelen atma/n szcnden tremitir.45 Mezopotamya uygarlklarna bakldnda da ayn ilikiyi grme olasdr. Smercede Ma.m d tanrs anlamna gelmekteyken, zellikle hafif rzgar anlamna gelen Akkadca Ziqqu; llerin hayaletinin kararszln belirtmek iin kimi yerlerde bilinen ve ayn ekilde kullanlan terimdir; bir baka deyile bu, llerin lmden sonra dntkleri o uucu, ele gelmez, etten kemikten syrlm suretlerini belirtir.46 Anadoludan verilecek en iyi rnekse Hititede ruh iin kullanlan ve nefes anlamna da gelen itanzana- szc ile Akkadadan geen ve yine nefes ya da soluk anlamna gelen NAP TUdur.47 Bu trden rnekleri daha da uzatmak olasdr. Bunun yan sra btn dillerde lmle ilgili olarak neredeyse ortak bir deyim olan son nefesini vermek deyimi de unutulmamaldr. Ruhun solukla ilikilendirilmesinin altnda yatan dnce ise olaslkla lm olayn gzlemleme sonucu fark edilen bir nitelikte kendini gsteriyor olabilir. Bu nitelik, l insanda ya da hayvanda solunumun durmas, yani nefes alnmyor olmasdr. Ruhun solukla olan ilikisi solunumun yani nefes alp vermenin zaman zaman tanrsal bir olay olduu eklinde bir tasarmn ortaya ktn da gstermektedir. zellikle Hristiyan mitolojisinde Meryemin tanrsal bir solukla saya hamile kaldna olan inan soluun insanlar asndan nasl alglandnn en nemli gstergesidir. Burada aslnda anlatlmak istenenin Meryemin kirletilmeden, dokunulmadan hamile kald olmasna karn, kullanlan metaforun neden rnein bak ya da gz veya bir baka dolayl yol deil de soluk olduu sorusuna verilecek yant yine soluun, solunumun tanrsall olgusuyla aklanmak zorundadr. Ayn ekilde Mezopotamya uygarlklarnn lm, tpk Yahudiler gibi, son nefesin verilii olarak grdklerini, bu nefesin tanrlar tarafndan belirsiz bir sre iin insana
Rotermund 2000, 129. Hanerliolu 1978, cilt V., 347. 44 www.yourdictionary.com 45 www.yourdictionary.com 46 Bottro 2003, 132-133 ve 298. 47 nal 2003, 104.
43 42

bahedildiini dndklerini ve btn yaam boyunca alnp verildikten sonra son kez verildiini kabul ettiklerini Botteroya dayanarak syleyebiliriz.48 Dolaysyla ruh kavramn hemen btn dillerde ifade eden szcklerin soluk, rzgar, yel ya da gaz szcklerinden kken almas imdi daha iyi anlalabilir. Tekrarlayacak olursak, yukardaki rneklerden de grld gibi ruh kavramnn her zaman uucu49, havayla ya da solukla ilgili olduu varsaylmtr. Bu da ruhun istedii zaman bedenden kp dolaabildii dncesini gelitiren insanolu iin uygun bir tasarmdr. Bu tasarm da bize, lmden sonra baz kiiler iin neden ayin dzenlendii ya da bir ritel dahilinde bu kiilerin mezarlarna baz armaanlarn ya da gnlk kullanm nesnelerinin brakldn aklar. Yukarda da belirtildii gibi topluluk iindeki baz bireylerin doast nitelikleri olduuna inanlmaktayd. Bu kiiler, olaslkla doal tarih zekalar sayesinde edindikleri evreleri ile ilgili bilgi ve deneyimler sonucu dier insanlardan bilgi asndan belki bir miktar farkllamlard. Genellikle aman olarak adlandrlan bu kiilerin ister dlerinde isterse de doada varolan baz halusinojen bitkiler ve hiperventilasyon50 teknii sayesinde farkl deneyimler yaadklarna olan inancn topluluun dier bireylerinde olduunu gnmzde animist inanlara sahip topluluklar inceleyen etnolog ve antropologlar belirtmektedir.51 Bylesine farkl bilgi ve deneyime sahip bu kiilerin ldklerinde topluluk tarafndan aslnda lmedii ve dini ideolojilerin ikinci temel niteliine gre farkl bir boyuta getii eklinde bir dnce gelitirmeleri son derece akla yakn bir tahmindir. te bu kiilerin ruhlar ya da dier anlamyla dnsel bir ilke olarak tinleri; inana gre ldkten sonra serbeste ortada dolaabilmekte istedii yere gitmekte, istedii kiinin iine girerek ona iyilik ya da ktlk verebilmektedir. Bu nedenle de bu tinlerin ktlklerinden kurtulmak, onlarn iyi edici gcnn devamn salamak iin llerinin ardndan belirli riteller gerekletirmek ya da mezarlarna armaan ve gnlk kullanm eyalarn yerletirmek gelenei ortaya km olabilir.

48 49

Bottero 2003, 299. rnek 1979, 61. 50 Hiperventilasyon, ok sk soluk alp vererek karbondioksit basncnn azalmas, akcierlerdeki peteklerde oksijenin oalmas ve dolaysyla kandaki oksijen orann artmas ile ortaya kan ve ba dnmesi, titreme ve baygnlkla sonulanan biyolojik olaydr. Halen birok mitolojik kltrl toplumda aman ya da bycler tarafndan uygulanmaktadr. 51 rnek 1971, 26-27.; Wells 1972, 108-120.; Lvi-Strauss 1984, 53-55. ve 96-100.; Yakar 2002b, 36.

E-Tanr Kavram:
lm, ruh ve teki dnya ya da fiziktesine gei kavramlar bu kadarla kalmam ve insanolunun gnmze kadar ulaan serveninde bir dier kavramn daha ortaya kmasna yol amlardr. Bu kavram tanrdr. nsann bilisel geliiminde imdi srada tanr kavram vardr ve belki de bundan sonraki yaantsnda, kurduu uygarlklarda ve gelitirdii kltrel elerde bu kavram olduka byk bir yer tutacak, ister gndelik yaantnn sekler ksm olsun isterse de manevi ya da soyut ksmnda bu kavrama dorudan ya da dolayl olarak gndermeler yapan deiik semboller retilecektir. zellikle de neolitik adan itibaren tanr kavramnn topluluklarn materyal kltrlerindeki yansmas arkeologlarn ilerini kolaylatracak, yaznn ortaya kmas ile balayan tarihsel alarla birlikte de onlarn mitolojileri, ritelleri ve bunlarn yaantlarnda oluturduu deiiklik ve kltrel farkllamalar gzlemlemek olas hale gelecektir. Tanr kavramnn ya da insan aklnda ortaya kan tanr tasarmnn ister felsefeciler olsun isterse de sosyal bilimlerin dier alanlarnda alanlarca genel bir tanm bugne dek yaplamamtr. Bunun nedeni ise dnya zerinde yaayan ya da yaam bulunan birok topluluun deiik tanr tasarmlarnn olmasdr. rnein nl toplumbilimci Durkheim; Kabile tanrs yksek bir mevkie ulam bir ata ruhundan baka bir ey deildir. Derken, daha nce ruh kavramnn aklanmas srasnda belirtildii gibi tinsel bir varl tanmlar. Ancak, Yunan tanrlar gibi tinsel olmayanlar da vardr. Bu tanrlar lml kadnlar ile ilikiye girerek ocuk yapabilirler. Ya da deiik topluluklarda doast olmayan, hayvanlar, bitkiler veya Romada olduu gibi baz hkmdarlar kendini tanr olarak ilan eder ve kabul edilirler. eitli kltrlerin mitolojilerinde yz milyondan fazla tanr ve tanra ad olduu saptanrken, bu tanr ya da tanralar, insanlar tarafndan genellikle sadece kendilerinden stn, gerektii zaman bavurup yardm dileyebilecekleri, onlara yalvarp yakarmakla birok sorunlarn zmleyebilecekleri varlklar olarak tasarmlanm ve bu tasarmlar giderek soyutlanarak tektanrc dinlerin soyut tanr tasarmna ulalmtr.52 Ancak yine de konuyla ilgili olarak bakldnda ata kltne tapnmann tanr kavramnn ortaya kmasnda dier faktrlerin yannda nemli bir rol oynad da ortadadr. Sonu olarak tanr szcnn deiik dillerdeki etimolojisi bizi baz dillerde ruh kavramna gtrrken bazlarnda sadece doayla ilgili szcklerden alnm kklere yollamaktadr. Yeniden eskiye doru gidecek olursak Yahudilik ve Hristiyanlkta tanrnn bir ruh olduu aka belirtilmitir.53 HintAvrupa dillerinin parlt anlamna gelen dei kknden treyen Yunanca dios ve theos,
52 53

Hanerliolu 1979, Cilt VI-224. Tanr kavram hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. Armstrong 1998, 107., 151. vd.

Latince nce deivos daha sonra deus, Sanskrite devah gibi szckler aslnda ProtoHint-Avrupa dilindeki gkyz baba-dyeus pater deyiminden tremilerdir. Bu deyimdeki baba szc baz aratrmaclarca tanrlarn ya da insanolunun atasn ifade ediyor olabilecei gibi, Latince paterfamilias ile ilikili bir tr otoriteye de iaret ediyor olabilir.54 Tanr szc dier Hint-Avrupa dillerinde ise, yaadklar corafyayla ilgili doa olaylarndan kk almakta, bir baka deyile doann temel elerinin kutsallatrld grlebilmektedir. rnein Sanskritede surya, Gal dilinde sulis, Germen dilinde sol szckleri bir gne tanr ya da tanrasn temsil ederken, Litvanyaca perkunas, Slavca perun ve Norman dilinde fjrgyn ise frtna ya da yamur tanrsn temsil edebilmektedir.55 Trkedeki tengri szc de keza gk tanry ifade etmektedir. Semitik bir dil olan branicede ise daha nce de belirtildii gibi ruh anlamna gelen ve Arapadaki allah ve ilah szcklerinin de kayna olan eloah ve oulu elohim yklendii bu anlamyla tinsel bir eye dolaysyla belki de ata kltne tapnmaya iaret ediyor olabilir. Yukardaki aklamalardan anlalabilecei gibi tanr kavram hem doa olaylaryla hem de lm atalarn ruhlaryla ilgili olabilmektedir. Bir ritel dahilinde topluluklarn farkl niteliklere, bilgi ve becerilere sahip bireylerinin ncelikli olarak gmlmesi ve bunlarn yanna materyal kltrle ilgili baz nesnelerin braklmas ile balayan ata kltne tapnma ya da bir dier deyile lenin dnsel ilke anlamndaki tinine tapnma zamanla tinin tanrlamasn getirmitir. Konuyu daha da aacak olursak, bu olay lmle gerekletiinden baz kltrlerde ilk tanrlar l atalarn ruhlar ve belki de ilk dini trenlerin gerekletii yerler mezarlk alanlar olabilir. Burada bir rnek ya da kant gstermeye gereksinimimiz var ve kantlar da Trkiyenin gneydousundaki kazlarda ortaya karlan ayn ile Orta Anadoludaki atalhykten edinilen bilgiler iinde yer almakta. zellikle ayn yerleiminin en erken tabakasndan itibaren ayn yerde sreklilik gstererek ortaya kan ve kazclar tarafndan kafatasl yap olarak adlandrlan yap yukarda belirtilenlere en iyi rnektir. Bu yapyla birlikte ayn yerleimde ortaya karlan ve ncelikle zel yap olarak tanmlanan, ancak bunun yan sra ikincil bir adlandrmayla tapnak olarak adlandrlan yaplar da bulunmakta.56 aynnde ortaya karlan ve kafatasl yap olarak adlandrlan yapy ayrntl olarak incelediimizde aadaki nitelikleri grmek olasdr.

54 55

Mallory 2002, 150. Mallory 2002, 150-151. 56 zdoan 2004, 49.

Yerleimin en erken yap evresi olan ve drt yap katndan oluan yuvarlak planl yaplar evresinin (C14 verilerine gre yaklak M 10200-9200)57 son yap katndan itibaren, anak mleksiz Neolitik dnemin tamamnda, kesintisiz olarak ayn yerde, kk deiikliklerle devam eden ve 1964 ylnda ilk bulunduunda iinde sadece kafataslar ortaya karld iin kafatasl yap olarak adlandrlan bu yapnn deiik evrelerinden toplam 450 kadar iskelet bulunmu ve burasnn l klt ile ilgili eitli ilemler iin kullanld kesinlik kazanmtr.58 Yapnn avlusunda bulunan ve altar olarak yorumlanan byk yass tan zerinde hayvan ve insan kannn saptanmas, bu tan kafalarn kesilmesinde ve hayvan ada iin kullanldn ve ksaca ayn insannn l kltne hizmet verdiini gstermektedir.59 Bunun yan sra, anak mleksiz Neolitik Dnemin son evresi olan Geni Odal Yaplar Evresinde ve anak mlekli Neolitik a tabakalarnda yerleme ii gmye rastlanmam olmas toplumda bir mezarlk kavramnn olutuunu, llerin yerleme dndaki uygun bir alana gmldklerinin belirtisidir.60 Bir dier rnek olarak atalhyk ele alndnda ise James Mellaartn yapt almalar sonucu ortaya kard ve tapnak olarak niteledii yaplardaki platformlarn altna yaplan gm61 yine bir ata kltnn iareti olabilir. Burada ncelikle atalhykteki kazlar sonucu ortaya karlan mekanlar iinde zel bir yere sahip olan tapnaklarn niteliklerinden sz etmek gereklidir. Mellaart atalhykte II-X. Tabakalar arasnda ortaya karlan 139 yapnn en az krknn Neolitik a dinine hizmet ettiini belirtmekte ve bu yaplarn her zaman daha zenli yapldklarn, iinde bulunduklar alann en byk yaps olduklarn, buna karn mimari adan konutlardan farkl olmadklarn ve ounlukla llerin bir ritel dahilinde bu yaplarn tabanlarndaki platformlarn altna gmldklerini belirtir.62 Ayrca atalhykte btn llerin tapnak olarak nitelenen mekanlara gmlmemi olmas ve rnein Byk Akbaba Tapnann kullanld 120 yl boyunca sadece alt mezara ev sahiplii yapm olmas atalhyk ayn gibi erken yerleimlerden ayran bir niteliktir. Buradan sadece alt mezarn km olmasn Mellaart, tapnaklarn srekli gm yaplan yerler deil sadece zel kiilere ayrlan yerler olmas ile aklamakta ve bu kiileri rahibe olarak nitelemektedir.63 Bu dnce de yine Boyerin belirttii dinlerin temel

57

58

zdoan-Bar Yosef 1993, 106-107; TAY-C14 Veritaban, ayn. zdoan 1993, 107-108. ve zdoan-zdoan 1998, 581-600. 59 TAY-2, ayn. 60 TAY-2, ayn. 61 Mellaart 1967, 204. 62 Mellaart 1967, 77. 63 Mellaart 1967, 206 ve 79.

niteliklerinden ikincisi olan; bir toplumda, zellikle baz insanlarn dorudan tanrlar ya da ruhlar gibi doast varlklardan ilham ve mesajlar alabilecekleri inanc ile de uyumaktadr. l atalarn ruhlar iin yaplan ritellerin giderek zellemesi ve bu ritellerde rol oynayan baz insanlarn varl, gndelik yaantda kullanlan yaplardan giderek farkllaan baz yaplarn yerleim dokusunda belirgin biimde ortaya kmas belki de ileride daha da gelikin olarak ortaya kacak tapnaklarn da temelini atmtr. Dolaysyla lm ve l gmmenin, dinlerin ve tanr kavramnn ortaya kmasnda hem dolayl hem de dorudan etkisi vardr demek yanl saylmaz. nsanolunun bundan sonraki yaantsnda olduka nemli bir yer tutacak olan tanr kavram ve bu kavramla balantl olan tapnaklar daha sonraki dnemlerde de birok kltrde l gmme olgusuyla kout olarak ilerlemitir. Mezarlklarn gemite olduu gibi gnmzde de kutsal ve dokunulmaz yerler olarak grlmesi, hemen btn dinlerde bununla ilgili yaptrmlarn bulunmasn baka trl aklama olana da yoktur. Doast glere sahip olduuna inanlan ve sayg gren amanlar ise; hemen belirtmek gerekir ki Paleolitik Dnemden tedrici olarak yerleik yaama getikten sonra da Gbekli Tepe rneinde olduu gibi doast glerinin varlna olan inan sayesinde saygnlk grmeye devam etmiler ancak daha sonra tapnaklarda alan rahiplere dnmlerdir.64

64

Schmidt 2000, 6.

Blm II BATI ANADOLU ERKEN TUN AI CORAF VE KLTREL AYRIM A-Corafi Tanm ve Bat Anadolu Erken Tun a:
Arkeolojik anlamda Anadolu olarak tanmlanan kara paras, Balkanlardan Ortadouya uzanan ve antik yazarlarca Asia minor olarak geen yarmadann tamamdr. Dou Akdeniz ky hattnn devam olarak Tahtal Dalar ve Sivas zerinden kuzeye doru, Karadeniz kysna kadar ekilen bir hat, kabaca yarmada ile anakara arasndaki corafi snr oluturur.65 Bu snrn gney ve gneydousunu oluturan Gneydou Toroslar ise yarmadann Mezopotamya ile olan ilikisinde, zellikle de incelediimiz Erken Tun a ve ncesinde, kara tamaclnn ok gelimedii bu dnemlerde, nemli bir corafi engeldir. te bu corafi engel nedeniyle Anadolu Yarmadas olarak tanmladmz blgenin ukurova (Kilikya) olarak adlandrlan ksm dnda kalan bat blm sz edilen dnemde ve ncesinde Mezopotamya Kltrnden ve bugn Dou Anadolu olarak tanmladmz ksmda ve onun kuzeyinde Erken Tun ada tek bir kltr blgesi olacak ekilde yaylan Karaz ya da dier adyla Erken Transkafkasya Kltrnden fazla etkilenmeyen;66 bu nedenle de etnik, kltrel ve siyasal olarak anakaraya ait bu kltrlerden ayrlan bir blge olarak karmza kar.67 Hatta bir adm ileri giderek corafi engeller nedeniyle Dou Anadolu ve Mezopotamyann kltrel etkilerinin batya doru, yarmada ilerine girmesinin zorlatn ve bu nedenle de ortaya kan, zellikle Erken Tun a IIden itibaren kendi iinde bir btnlk oluturacak derecede birbirine benzeyen kltr elerini barndran bu blgenin Korfmannn tanmlamasyla Anadolu zellikli Troia Kltrnn68 olutuu ve yayld blge olduunu sylemek pek yanl saylmaz. Ancak bu, Mezopotamya kltrlerinin Bat Anadoluya hi ulamad anlamna gelmez. Burada anlatlmak istenen Efenin de belirttii gibi, Mezopotamyann etkisinin hibir zaman Anadolu Uygarlna egemen olan kltrel

65 66

Efe 2003a, 92. Efe 2003a, 92. 67 Anadolu yarmadasn tarafn eviren ky kesimi, i taraflarda yer alan geni plato ve doudaki dalk blgeler olarak ayran ve kentleme sreci iinde bu blgeler arasnda bir badaklktan sz edilemeyecei konusunda baknz Aktre 2003, 201-202. 68 Korfmann 1997a, 215; 1998, 429 ve 2001b, 361-362.

deerleri ortadan kaldrc nitelikte olmaddr.69 Anadolu Yarmadas olarak tanmlanan bu blgede Ge Kalkolitik adan itibaren olumaya balayan, Erken Tun a ile birlikte bir kltrler mozayii olarak belirginleen ve M III.binyln ikinci yarsndan itibaren bir btnlk kazanarak etkisini komu blgelerde duyumsatan bu kltr Prof.Dr.Turan Efe Anadolu Tun a Uygarl olarak tanmlamaktadr.70 Yukarda Anadolu Yarmadas olarak tanmlanan ve ksaca gemiine deinilen bu blgenin bats bu almann konusunu oluturur. Daha kesin bir tanmlamayla; gnmz Marmara (Trakya blm hari) ve Ege Blgeleri ile Orta Anadolunun bats olarak adlandrlabilecek Yukar Sakarya Blm ve Akdeniz Blgesinin batsnda yer alan Antalya Blm Bat Anadoluyu oluturmaktadr (Harita/izim-1; bundan sonra H/-1). Bir blgenin corafi yapsnn o blgede yaayan insanlarn yaam biimlerine etki ettii, topluluklarn ekonomik yapsn biimlendirdii yadsnamaz bir gerektir. Bat Anadolu iin de bu durum geerlidir. Erken Tun a balarndan itibaren bir yerleim patlamas yaayan Anadolu, dier bir deyile Erken Tun a evrelerini ieren hykler bakmndan olduka zengin olan Anadolu, bu dnemde artan nfus ve buna bal olarak ortaya kan rn fazlasyla, hammadde kaynaklar ya da bunlara ulalan yol zerinde yer almasyla olduka hareketli bir blge izlenimi vermektedir. zellikle Bat Anadolunun Balkanlar, Ege Adalar ve ksmen Kta Yunanistan ile olan ilikisi, buradan gelen veya buraya giden rnler bakmndan Anadolunun i blgeleri ile olan balants dikkat ekicidir. Bu ilikinin gereklemesinde yani Anadolu yarmadasnn i blgeleri ile Mezopotamya ve Gneydou Avrupa yerleimlerinin ilikisi asndan Bat Anadolu hykleri uygun corafi konumlaryla n plana kmaktadrlar.71 Ky Yerleimleri olarak adlandrabileceimiz Marmara ve Ege Denizi kysnda veya ok yaknnda bulunan hyklerle Bat Anadolu Yerleimleri olarak adlandrlabilecek hykler arasndaki iliki bu dnemin anlalabilmesi asndan nemlidir. Elbette ekonomik bir anlam olan bu iliki iin verilebilecek deiik rnekler mevcuttur. Kuzeyden balayarak sayacak olursak; Trakyada olmasna karn Meneke ata, Troia, Kumtepe, Beiktepe, Gkeada/Yenibademli, Lesbos/Thermi, Chios/Emporio, Bayrakl/Tepekule, Limantepe, ukurii, Arvalya, asos gibi kyda, adalarda veya kyya ok yakn yerlerde kurulmu hyklerle; yine Trakyada olmasna karn Kanlgeit,72 Demircihyk, Klloba, Yortan,
69 70

Efe 2003b, 129. Efe 2003a, 92. 71 Korfmann 2001b, 362-363. 72 Trakyada bulunan Meneke ata ve Kanlgeit hykleri zellikle ET III evresinden itibaren Anadoludan gelen bir kolonizasyon hareketi ile kurulduklar iin (zdoan 1998, 78.) ve burada aklanmaya allan

Babaky, Karaolan, Kaklk, Kusura, Ulucak, Baklatepe, Beycesultan, Aphrodisias, Kuruay, Karata-Semayk gibi hyklerin varolu nedenleri birbirinden farkl olmaldr. Bunun nedeni ise bulunduklar corafi konum ve evrelerindeki iklim ve toprak yapsdr. Bu dnem insannn geim kaynaklar hakknda bir karmda bulunmaya alacak olursak; Ege ve Marmara kylarnda bulunan hyklerde yaayanlarn daha ok, denizden protein avcl73 ve batya giden veya oradan gelen rnlerin ticareti ile uratklarn, i ksmlarda yaayanlarn ise tarm ve hayvanclkla geindiini ve yine batdan, ancak onlara gre batdan yani ky yerleimlerinden gelen rnlerin daha i kesimlere ulatrlmasnda rol aldklarn dnebiliriz. Bu genellemenin elbette istisnalar da olabilir. Ayrca ky yerleimlerinde yaayanlarn sadece sz edilen ekonomik etkinliklerle geindikleri dnlmemeli, bunlar sadece, bu hyklerin ekonomilerindeki baskn eler olarak grlebilir. Ayrca, Bat Anadolunun kltrel geliimi ile ilgili kartografik bilgilerin yer ald Stewige ait Kulturlandschaftsentwicklung In Westanatolien adl yaptta yer alan haritalar incelendiinde, zellikle Bat Anadolunun Ege kylarna dik olarak inen da ve da sralar arasndaki grece kk ovalardan olutuunu gzlemlemek olasdr.74 (H/-2) Dolaysyla i kesimlerdeki ovalarda kurulu olan Erken Tun a yerleimleri, bir sonraki blmde incelenecei gibi bu ovalarla uyum iinde bir dalm sergilemekte ve kendi iinde farkllam kk kltr blgelerinin neden olutuunu da bir dereceye kadar aklayabilmektedir. Ksaca syleyecek olursak, baka birok yerde olduu gibi Bat Anadoluda da corafi yapnn dayatt durum yaam biimini, ekonomiyi ve kltrel geliimi biimlendirmitir. Yukarda, Ky Yerleimleri ve Bat Anadolu Yerleimleri olarak adlandrdmz Erken Tun a yerleimleri arasndaki iliki, Troia balamnda Korfmann tarafndan nerilen Troia kltrleri ayrmna da aykr dmemektedir. Korfmann; aada da ayrntl olarak grlecei gibi, Kumtepe IB, Troia I ncesi evre, Troia I-II ve III Denizsel Troia Kltr olarak adlandrmakta, Bu dnemlerden sonra gelen Troia IV ve Ve ise Anadolu zellikli Troia Kltr adn vermektedir. Korfmann yapt bu tanmlamay, ele geen mimari, keramik ve kk buluntularla dier eserlerdeki deiime dayandrmaktadr.75
ekonomik profilin ve Balkanlarla olan ilikinin ortaya konmasnda rol oynadklarndan en azndan adlarn anmakta yarar vardr. 73 Protein avcl ile anlatlmak istenen, bu insanlarn sadece balk deil, denizde yaayan kavkllar, yumuakalar gibi dier deniz canllarn da avlamaya altklar ksaca protein gereksinimlerini denizden karladklardr. 74 Stewig 1970, 54-56, harita 1-2 ve dierleri. 75 Korfmann 1997a, 215; 1998, 429 ve 2001a, 348. Maalesef yakn zamanda aramzdan ayrlan Korfmannn bu konudaki yeni grleri olup olmayacan bilme olaslmz kalmam olmakla birlikte Troia kazlar gelecekte baka yorumlarn yaplmasn da salayacak ekilde devam etmektedir.

Denizsel Troia Kltrnn kart diyebileceimiz Anadolu zellikli Troia Kltr ise, bu yerleimin yine Erken Tun ana tarihlenen IV ve V. katlarnda gzkmektedir.76 Demircihykten bilinen ve Anadolu Yerleim emas denilen plana uygun olan Troia IV ve V evleri; yan yana yaplm, birbirlerinden bitiik duvarlarla ayrlan megaron planl evlerdir. Bu evlerin hemen hepsinde, giriin sa ya da solunda veya arka kelerde genellikle oval bir frn vardr. Kuzeyden gneye doru inildiinde, Ky Yerleimleri ve Bat Anadolu Yerleimleri ayrmyla aklanabilecek ekonomik ilikiye dayal oluumu zmir Krfezi evresindeki Bayrakl/Tepekule, Limantepe, Baklatepe ve Ulucak Hyk arasnda da grmekteyiz. Bu hyklerden ilk ikisinin zmir Krfezi kysnda yer almalar ve Limantepede u ana kadar yaplan kazlarda Troia kronolojisi ile e zamanl ET II katlarnda ortaya karlan malzeme, bu hykte yaayanlarn yukarda sz edildii gibi baskn ekonomik e olarak denizden protein avcl ve olaslkla batyla, Kikladlar ve Kta Yunanistan ile youn ilikilerini gsterebilecek niteliktedir.77 Bu blgeyi corafi adan incelediimizde, zmir Krfezi evresinin, kuzeyden Yamanlar, kuzeydoudan Spil, gneydoudan Nif ve gneyden atalkaya dalar ile kuatlm durumda olduunu grrz. zmir, bu dalarn arasndaki grece daha alak baz geitlerden kuzeye, gneye ve douya balanmaktadr. Gneyde, Cumaovasndan (Menderes) ileride 130mlik bir eikten geilerek Kk Menderes Vadisine, oradan 230m yksekliinde bir dier eikten sonra da Byk Menderes Vadisi yoluyla Denizli yaknlarna yani prehistorik yerleimler asndan yine zengin bir blgeye varlabilir. Bu civarda bulunan Aphrodisias ve Beycesultan yerleimleri ise akla gelen ilk isimlerdir. Ayrca, Cumaovasna (Menderes) hakim bir tepede kurulu olan ve bugn bile zmirin tarm rn gereksinimini tek bana byk lde karlayan bu ovaya hakim konumu ile dikkat eken Baklatepe yerleimi ve yakn evresinin de adn anmak gereklidir.78 Kuzeyde ise, Menemenden sonra Bat Anadolunun i kesimlerine ve buradan da Anadoluya ulamn salanabilecei Gediz Vadisi yolu ve Kumay zerinden Marmara Blgesine, kyy izleyerek de Edremite kadar kolaylkla gidilebilecek yollar bulunmaktadr. Marmara Blgesine ulaldnda ise karmza elbette ki Troia Hy kmaktadr. Bu tr balantlardan bir dieri ise 290m yksekliindeki Belkahve geidi ile douya, Anadolunun ilerine olan balantdr. Burada da karmza Kemalpaa Ovas ile Ulucak Hyk kmaktadr. Kemalpaa Ovas yoluyla 200km
76 77

Korfmann 1997a, 215 ve 2001a, 348. Erkanal 1998, 392. 78 Erkanal 1998, 399.

ierideki Alaehire buradan da hafif eimli bir arazi zerinden Kula, Uak ve Afyona oradan da Anadoluya ulalr. Yukarda sz edilen corafi yaklam, Erken Tun a Bat Anadolusunda neler olduunu da aklar niteliktedir. Ancak; kesin olarak bir yargya varmak kstl kaz sonular nedeniyle olas deildir. Anadolu olarak adlandrlan yarmadann corafi tanmndan yola karak ve bu yarmada iinde Bat Anadolunun neresi olduu ve bu corafyada nasl bir ekonomik neme sahip olduuna deindikten sonra, Erken Tun a Bat Anadolusunda neler olduunu, nasl bir tarihsel ve siyasal geliimin ortaya ktn irdeleyebiliriz. Erken Tun a olarak adlandrlan dnemin balangcnda Anadolunun bat kesiminde ani bir kltr kesintisinden sz edilemez. M IV.binyl sonu III.binyl balarnda ekillenmeye balayan Erken Tun a Anadolu kltrleri Ge Kalkolitik ada ortaya kmaya balayan kltrlerin bir geliimini oluturur.79 Hatta Efenin kk bir uyar olarak dikkati ektii noktaya bakmak da olasdr. Turan Efe, ET I dnemi kltr gruplarnn yaylm alanlarnn ortamn salad olanaklarla yakn ilikili olduuna dikkat ekmekte ve bunun sonucu olarak Neolitik a gruplarnn yaam alanlar ile ET gruplarnn yaam alanlarnn birbiri ile uyumasnn etnik bir devamlla iaret ediyor olabileceini akla getirdiini belirtmektedir.80 Yukarda da sz edildii gibi uygun iklim koullar, verimli araziler, yaknlardaki hammadde kaynaklar ya da hammadde kaynaklarna ulaan yollar zerinde kurulu Erken Tun a Bat Anadolu yerleimleri bu nedenlerden dolay sayca artm ve bymlerdir. ET II dnemi ise Ge Kalkolitik adan beri sren bu geliimin doruk noktas olmutur. Bu geliimin en gzel kant ise Troia I ve II arasndaki gelimilik dzeyidir. Son kazlarda ortaya kan ve Erken Tun a kronolojisinin ayrntl olarak incelendii bir sonraki blmde aklanacak olan Korfmannn yeni kronolojisine gre, ET I ile paralel olan Troia I ncesindeki evre ve Kumtepe IB yerleimi ile Troia I ve II yerleimleri arasndaki gelimilik dzeyi, Troia I ile Troia II arasndaki kltrel kesinti olmakszn bar iinde ve dzenli bir gei olmas, mleki arknn ilk kez Troia II dneminde ortaya kmas bu dncenin en nemli kantlardr. Ancak, Troia Iin ve Beycesultann bu dnemde birer yangn geirmi olmas ve ky yerleimlerinin saysnn grece azalmas buna karlk eskisinden daha byk merkezlerin olumas ise imdilik aklanamamakla birlikte; byk merkezlerin ortaya kmas baz aratrmaclarca, Ge Kalkolitik adan itibaren zellikle merkezi konuma sahip byk yerlemelerde baz gruplarn eitlenen gereksinimlere gre,
79 80

Efe 2003b, 94-95; Sevin 2003, 100. Efe 2003b, 103.

topraktan koparak, belli ura alanlarna ynelmeye balamalar, dier bir deyile zanaatkrlarn, tccarlarn ortaya kmaya balamas ile aklanmaya allmaktadr.81 Bunun yan sra, Troia I ile hemen hemen ayn dnemlerde bir yangnla yklm olan Beycesultann ET IIde yeniden kurulmas ve bu yeniden kurulan yerleimde ele geen keramiklerin kuzeybatdaki Troia I kltrnn keramiklerine benzemeleri nedeniyle, Anadoluya olaslkla Balkanlardan gelen bir istilann kant olabilecei ve bu istilaclarn nnden kaanlarn gneye indikleri Sevin tarafndan nerilmektedir.82 ET II dnemi politik olarak irili ufakl bir ok beyliklerin kurulduu bu dnem Anadolusunda bir devletleme srecine girildiinin de habercisidir83. Buna en iyi kant ise yine Troiadan gelmektedir. Troia I kent ncesi tarmsal yerlemelerin benzeri olan bir ky iken, Troia II, yazy kullanma dnda, Childen kent olma ltlerine uymaktadr84. Ancak burada hemen belirtmeli ki ET I dnemi her ne kadar baz aratrmaclarca daha kentleme kriterlerinin ortada olmad bir dnem olarak dnlse de bu dnem ile ilgili olarak Efenin belirttii noktaya dikkat etmek gerekir. Bu nokta da, ET I dneminde kltr blgeleri arasndaki etkileim ve i dinamiklerin, kltr blgelerinin snrlar iinde, yeni bir sosyopolitik yaplanmann ve belki de etnik balarn bir arada tuttuu yerel ynetimlerin yava yava ortaya kmasdr.85 Efe, bu dncesini, yaklak ayn dnemde Gney Mezopotamyada ortaya kmaya balayan ehir devletlerinin oluturduu siyasal yapya dayandrmakta ve Bat Anadolu ET I dneminin siyasal glerini, bugn Anadolunun dousunda halen hkm srmekte olan aalk sisteminin hakim olduu feodal yap ile karlatrmaktadr.86 Buna karn Bat Anadoluda kazs yaplan ET I yerleimlerinde bu tr yerel yneticilere ait olabilecek yaplarn ortaya karlamam olmasn ise, yneticilerin sosyal statsnn
87

henz

mimariye

yanstlabilecek

derecede

gl

olmamasna

balamaktadr.

Efenin bu gr ile koutluk iinde olan ancak bu grten; Anadolunun

geneli gibi, Bat Anadolunun M 3.binyldaki siyasi ve sosyo-ekonomik rgtlenme modelinin, kkleri kendisinde bulunan, Anadoluya zg bir modelle aklayarak ayrlan evikin grlerini de dikkate almak gereklidir.88 Hemen her konuda gelimelere sahne olan ET II dnemiyse, Bat Anadoluda bir yangn felaketiyle son bulmu ve ET III dnemine girilmitir. Troia II, Beycesultan,
81 82

Efe 2003b, 94. Sevin 1997, 85-86; Sevin 2003, 110. 83 zdoan 1998, 77; Sevin 2003, 110. 84 Korfmann 2003, 136; Aktre 1994, 111-112; Childe 1988; 103-129. 85 Efe 2003b, 100. 86 Efe 2003b, 100. 87 Efe 2003b, 100. 88 evik 2004, 341.

Aphrodisias, Ahlatlbel, Alacahyk, Polatl, ve Tarsusun yan ile Demircihykn sszlamas bu ortak felaketle ilikilendirilmektedir. Bu felaketten sonra yaklp yklan kale ve kylere yerleilmemi, yerleim yeri says azalmtr. Ayn dnemde Trakya ve Balkanlarn da sszlamas istilaclarn Balkan Yarmadasndan gelmi olabileceklerini dndrmektedir. Bazen Hint-Avrupa kkenli Luwilerin g ile ilgili grlen bu ykm izleyen yllarda yeni gelenler Gneybat Anadoludan ukurovaya dein ilerlemilerdir89. Ancak, bu ykma neden olanlar konusunda elde kesin bir bilgi yoktur. Bu ykm, HintAvrupal kavimlerin g ile ilikilendirilmesine karn, sz edilen dnemle ilgili olarak ortaya atlacak her neri imdilik speklasyondan teye gidememektedir. nk, yazl belgeler olmadan bu kavimlerin baka bir rkla, etnik grupla veya halkla eitlemek imkanszdr. Ancak bu kavimlerin daha sonralar tarihi devirlerde Hattiler olarak bildiimiz insanlarla ayn olmalar olasl da vardr90. Arkeolojik olarak bu ykm yapan halkla ilgili elimizdeki tek kant ise keramiklere dayanmaktadr ve bu kant filolojik olarak hibir ey ifade edemeyecei iin ET II sonu itibaryla Anadoluya gelen veya buradaki ykm yapt dnlen halkn
91

Hint-Avrupallarla

zdeletirilmesi

bir

speklasyondan

teye

gidememektedir . Yukarda belirtilen ve ilk kez Mellaart tarafndan ne srlen, son dnemde ise Sevin tarafndan gndeme getirilen bu neriye bir kar k da Efeden gelmitir. Efe, bu yangnlarn, gelecein krallklarnn kurulmasna doru giden yolda, merkezi siyasal otoriteyi ele geirmek amacyla yaplan mcadelelerin bir sonucu olarak grmektedir.92 ET IInin sonunda ortaya kan bu ykmla ilgili tartmalar bir kenara brakp konuya devam edecek olursak; ET IIIn btn Bat Anadolu iin ET IInin yoksul bir uzants olarak devam ettiini belirtebiliriz. Bununla birlikte Troia III-IV ve V evrelerinde nceki dneme gre baz kk farkllklar da bulunmaktadr.

89 90

Sevin 1997, 90 ve 2003, 118. nal 1995, 369. 91 nal 1995, 367-372. 92 Efe 2003b, 116.

B-Bat Anadolu Erken Tun a Kltr Blgeleri:

Bat Anadoluda yaplan kaz almalar sonucu ortaya karlan prehistorik yerleimler ya da mezarlk alanlarndan elde edilen veriler, blgenin kendi iinde alt kltr gruplarna ayrlabileceini gstermitir. 1940l yllarda Bittel93 daha sonra da LlloydMellaart94 ve French95 Bat Anadoluda yaptklar almalarla bu kltr gruplarn temelde keramie dayanarak saptamlar ve bunlar mimari elerle desteklemeye almlardr. Son yllarda Bat Anadoluda says giderek artan prehistorik kazlar; Bittel, Lloyd, Mellaart ve Frenchi hakl karm ve kstl kazlar ile daha ok yzey aratrmasna dayanan bulgularn deerlendirilmesi sonucu bu aratrmaclarn nerdikleri Bat Anadolu Erken Tun a kltr blgeleri ayrm giderek kesinlik kazanmaya balamtr. Ancak burada hemen belirtmek gerekir ki en gei bundan yaklak 30-35 yl nce yaplm olan bu almalarda elde edilen sonular elbette ki ok net deildir. Son yllarda zellikle Krklareli, Tekirda, anakkale, Eskiehir, Ktahya, Afyon, Manisa, Burdur, Antalya ve zmir gibi illerde yrtlen kaz almalar uzun sre nce yaplm olan bu kltrel ayrmlarn daha da netlemesini ve bir miktar deimesini salamtr. I-Bat Anadolu ET I Evresi Kltr Blgeleri: Erken Tun a Bat Anadolusunda bir kltrler mozayii ile karlamak hi de artc deildir. Bat Anadolunun Erken Tun andaki kltr blgelerini ET Iden balayp, kaz ve yzey aratrmalarnda ele geen keramik ve dier buluntulara dayandrarak inceleyecek olursak ortaya aadaki profil kar. Daha nce de belirtildii gibi Ge Kalkolitik an bir uzants olan ve baz aratrmaclara gre bir gei evresiyle ortaya kan ET I dneminde esas olarak drt farkl kltr grubundan sz etmek olasdr.96 Bunlar; daha nce Bittelin szn ettii Phrygia-Bithynia grubu;97 19.yy sonu ve 20.yyn balarndan beri bilinen Troia I-Yortan grubu,98 Lloyd-Mellaart kazlar ile netleen Beycesultan ET I dnemi99 ve Gneybat Anadolu ile Gller yresini iine alan Lykia-Pisidia100 kltr blgeleridir.101 (H/-3)
93 94

Bittel 1942, 160. Lloyd-Mellaart 1962, 116-264. 95 French 1967, 49-100. 96 Efe 2003a, 92; Efe 2003b, 103. 97 Bittel 1942, 160; Efe-Ay 2000, 17-18. 98 Efe-Ay 2000, 29-31; Efe 2003b, 103. 99 Lloyd-Mellaart 1962, 116-134; Efe-Ay 2000, 19-20. 100 Efe 2003b, 103. 101 Kltr blgelerinin ayrlmasnda yaplan isimlendirmelerde alnt yaplan yazarlarn zaman zaman kullandklar Phrygia, Pisidia vb. gibi klasik dnem adlandrmalarnda yazm kural olarak 1941 ylnda Milli

Yukarda sz edilen ve anak mlee dayanlarak yaplan kltr blgelerinin olduka kesin hatlarla birbirlerinden ayrlabiliyor oluu kukusuz Ge Kalkolitik ada ortaya kan kltrlerden gelimeleri ve bunlarn kendi iinde corafi olarak daha alt gruplara ayrlabiliyor oluu ise Efeye gre yerel yneticilerin etki alanlarnn bir gstergesidir.102 Bu alt gruplar aadaki ekilde sralayabiliriz. 1-Troia I-Yortan kltr gruplar:103 (H/-3/4/7) -Troia ve evresi -Lemnos (Limni) Poliochni kltr grubu. -Yortan grubu - zmir ve evresi Bu ayrmda dikkat edilmesi gereken nokta Korfmannn Yortan hari dier gruplar Denizsel Troia Kltr iinde deerlendirip bunlara ekonomik bir anlam yklyor olmasdr.104 Bu da Efenin szn etmi olduu yerel yneticilerin birbiri ile olan ilikisine bir miktar k tutabilir. 2-Phrygia-Bithynia kltr gruplar(Kuzey Marmara-Eskiehir):105 (H/-3/4/7) -Demircihyk ve Yukar Sakarya (Bilecik-Ktahya-Eskiehir/Phrygia Yaylas) -Marmara Denizinin Trakya Kylar - znik grubu (?)106 Son dnemlerdeki kaz almalar sonucu hakknda olduka bilgi edinilen Bat Anadolunun ky blgeleri, Phrygia Yaylas, Troia, Yortan ve zmir evresi dnda kalan kesimlerinde, bir baka deyile Beycesultan ET I dnemi kltr blgesi ile Lykia-Pisidia civarnda henz bu ekilde bir alt kltr grubu saptamas imdilik kaydyla yaplamamaktadr. Aratrmalarn az olmasna karn adalarla olan benzerlikleri nedeniyle Gneybat Anadolu

Eitim Bakanlnn nclnde balatlan klasik yaptlarn Trk diline kazandrlmas giriimi srasnda kabul edilen yazm kurallar kullanlmtr. 102 Efe-Efe 2001, 53; Efe 2003b, 103. 103 Efe 2003b, 103. 104 Korfmann 2001b, 361. 105 Efe-Ay 2000, 18-19; Efe 2003b, 103. Efe tarafndan yaplan bu adlandrmalar srasnda kullanlan Klasik Dnem blge adlarnn Erken Tun a gibi daha Anadolunun yazyla tanmad ve bu nedenle daha bu blgelere ne ad verildiinin bilinemedii bir dnem iin kullanlmasnn doruluu tartmaya ak olduundan, bu tr blge adlarnn yanlarna tarafmdan bugnk corafi konumlarna gre gnmz adlar eklenmitir. 106 Bu grubun Phrygia-Bithynia kltr blgesine ET Ide kesin olarak girip girmedii konusunda pheler olmakla birlikte, ET IIden itibaren Phrygia-Bithynia kltr grubuna dahil edildiini grmekteyiz. Efe 2003b, 104.

sahil kesimi ve Karia blgesi de Efe tarafndan kesin olmamakla birlikte ayr bir kltr blgesi olarak nitelenmektedir.107 II-Bat Anadolu ET II Evresi Kltr Blgeleri: Erken Tun ann ilk evrelerine gre hakknda daha ok ey bilinen bu dnemde Bat Anadoluda sadece Beycesultan ve Lykia-Pisidia kltr gruplarnda belirgin bir deiim izlenir. Erken Tun a I iin yaplan ana kltrel blmleme bu dnem iinde geerli olup baz blgelerin geniledii gzlenir. 1-Troia-Yortan kltr gruplar:108(H/-5) -Troia ve evresi -Lemnos (Limni) Poliochni kltr grubu. -Yortan grubu - zmir ve evresi 2-Phrygia-Bithynia kltr gruplar(Kuzey Marmara-Eskiehir):109 (H/-5) -Demircihyk ve Yukar Sakarya (Bilecik-Ktahya-Eskiehir/Phrygia Yaylas) -Marmara Denizinin Trakya Kylar - znik- negl grubu 3-Beycesultan kltr gruplar (Orta Bat Anadolu Kltr Gruplar):110 (H/-5) -Beycesultan ET II grubu -Acpayam -Kusura -Afyon -Altnta-rencik -Tavanl-Ktahya Lykia-Pisidia (Teke Yarmadas-Gller Yresi)Kltr Gruplar:111(H/-5)
107 108

Efe 2003b, 103. Efe 2003b, 104. 109 Efe 2003b, 104. 110 Her ne kadar Beycesultan burann en byk ve kazs yaplm en eski yerleimlerinden birisiyse de bu kltr grubunu corafi olarak Orta Bat Anadolu Kltr Grubu olarak ayran Prof.Dr. Turan Efeye katlmak daha salkl olacaktr. Efe 2003b, 104. 111 Efe 2003b, 104.

-Elmal -Burdur -Hoyran-Gencali -Beyehir III-Bat Anadolu ET III Evresi Kltr Blgeleri: Anadolunun, corafi olarak Mezopotamyadan belirgin snrlarla ayrlabildii iin burada evre kltrlerden farkllaarak ayr bir uygarln ortaya ktn ve buna Anadolu Tun a Uygarl dendiine yukarda deinilmiti. Burada hemen eklemek gerekir ki bu snrlar her ne kadar kltrel ilikilerde zorluk karsa da yine de izole bir kltr olumasna neden olmamtr. Sadece, Mezopotamyann Bat Anadoluda dominant bir etkisi hissedilmemi buna karn zellikle ET IInin ikinci yarsndan itibaren, Uruk dneminde Mezopotamyada balayan kentlemenin etkileri daha nce de belirtildii gibi Bat Anadoluda da hissedilmi ve bu etkiler ET III dnemiyle birlikte hzn arttrarak devam etmitir. Bunu yerleim dalmndaki deiimden de anlamak olasdr. ET III ile birlikte Bat Anadoluda yerleim saysnda birdenbire grlen de karn yerleimlerin byklklerindeki yorumlanmaktadr.
112

art,

insanlarn

giderek

kentlerde

toplandklar

eklinde

Ticaretin gelimesi kervan yollarnn nemini arttrm, zellikle

Troiadan izlenebildii gibi olduka uzak mesafelerle olan ticaret sonucu son derece farkl mallarn Anadoluya girdii gzlenmitir.113 Bu dnemde, Efenin de belirttii gibi, Byk Kervan Yolunun (H/-6) bat ucunu oluturan Troastan Eskiehir ve Yukar Sakarya ovalarna kadar uzanan blgede anak mlekte nemli ortak zellikler ortaya kmaya balar. Bu blge Red Coated Ware olarak adlandrlan keramiin koyu krmz ve krmzms kahverengi eidini youn olarak ierirken; batda zmir blgesinin Troastan giderek farkllaarak Bat Ege ve Ege Adalar ile ilikilerini younlatrr.114 Buna karn Troiann IVten balayarak Anadolu ile kurduu yakn iliki Troia IV ve Vin Korfmann tarafndan Anadolu zellikli Troia Kltr olarak adlandrlmasna neden olacaktr. Tm bu gelimelere ramen, keramiin aa yukar nceki kltr blgelerine gre gruplar oluturmas ve ksmen yerel keramik niteliklerindeki devamllk, en azndan kltr blgeleri iinde eskiden gelen kkl etnik, politik yapnn fazla sarslmadan devam ettii izlenimini verir.115
112 113

Efe 2003b, 118. Korfmann 2001b, 355-368. 114 Efe 2003b, 120. 115 Efe 2003b, 121.

Sonu olarak, Ge Kalkolitik a sonunda ortaya kan kltrel krl ile Bat Anadoluda yeni bir kltrel kimlik olumaya balar ve bu ET Ie gei evresi ve ET Ide olgunlaarak, ET II ile birlikte yukarda sz edilen kltrel gruplarn yaylm alanlar iinde, merkezi siyasal otoritelerin idaresindeki ilk kent yerlemelerinin ortaya kmasyla sonulanr. Bu durum Efenin de belirttii gibi Neolitik ve Kalkolitik alarda, corafyann ve etnik, kltrel deerlerin snrlarn belirledii yerel kltrler ve anak mlek gruplar mozayiinin Erken Tun ilerine doru zamanla siyasal kimlik kazanmaya balad ve bu gelimenin blgede ET III krallklarnn kurulmasna zemin hazrlad eklinde yorumlanabilir.116

116

Efe 2003b, 126.

Blm III BATI ANADOLU ERKEN TUN AI KRONOLOJ S

Klasik olarak Erken Tun a, Msrdaki Aa ve Yukar Krallklarn birleme tarihine gre balatlmakla (M 3100) ve ayr dnemde incelenmekle birlikte, Ege Kronolojisi zerine almalarn balad son yz yl ierisinde krktan fazla aratrmac tarafndan M 4000den balayp M 1700e kadar olan zaman dilimi iinde ok deiik neriler ileri srlmtr.117 Belirtilen tarihler iin neri getirenler arasnda olduka ilgin isimler bulunmaktadr. rnein; Treuil Ege Kronolojisi iin Erken Tun an M 4000de balatrken, Easton M 3600, Evans M 3400, Cadogan M 3300, Renfrew M 3200 nermekte, bu nerileri, Hoodun M 3000 nerisi ile, Childen M 2800 ve Schachermeyrin M 2600 nerisi izlemektedir.118 Mimari, keramik, l gmme, kk buluntu ve metal eserler gibi buluntular kriter alnarak yaplan bu ayrm iin verilen tarihler arkeologlar arasnda halen bir tartma konusu olmakla birlikte yaplan yeni kazlarn sonularyla her geen gn daha salkl tarihlendirmelere ulalmaya allmaktadr. Bat Anadolu ET kronolojisi genellikle blgedeki en eski ve en kapsaml kaz olan Troia kazs gz nnde bulundurularak yaplmaktadr. Yine klasik olarak kabul edilen bir baka olgu, Troia tabakalanmasnn Bat Anadolu kronolojisi ile eletirilerek; -Troia I = ET I -Troia II = ET II -Troia III-V = ET III olarak kabul edilmesidir. Ancak bu son derece kaba bir tarihlendirmedir ve daha ayrntl tarihlendirmeler de vardr. Schliemann, Blegen, Mellaart, Burney, Korfmann ve son olarak Kta Yunanistan, Ege Adalar ve Bat Anadoludan derledii radyokarbon tarihlemeleri ile Manning bu kronoloji zerine deiik nerilerde bulunmulardr. Bu neriler aada da grlebilecei gibi M 4000-1700 yllar arasndaki 2300 yllk dnemi kendi iinde Erken Tun a I-II ve III olarak blen deiik aratrmaclarn nerileridir.119

117 118

Manning 1995, 34. Manning 1995, 35. 119 Ege Erken Tun a iin neri getirenler elbette sadece sz edilen bilim adamlar deildir. Yukarda belirtildii gibi krktan fazla aratrmac bu konuda neride bulunmulardr. Burada ad geenler ise bu konudaki tarihsel geliimi rneklemek iin seilmilerdir.

a-Schliemannn nerisi:120 Bat Anadolu ET I...................................Troia I....................................M 2750-2500 ET II................................. Troia II..................................M 2500-2300 ET III.................................Troia III-IV-V.......................M 2300-1900

b-Blegenin nerisi:121 Carl W. Blegen Troy and The Trojans adl yaptnda Troia kazlar sonucuna dayanarak, burada sekiz ayr tabakann bulunduunu belirtmekte ve bu tabakalarn ilk beinin ET ile uyumlu olduunu iddia etmektedir. Blegene gre: Bat Anadolu ET I...................................Troia I....................................M 3000-2500 ET II..................................Troia II..................................M 2500-2200 ET III................................Troia III-IV-V........................M 2200-1800

olarak tarihlenmekte ve alt birimler olan Troia IV M 2050-1900 ve Troia V M 1900-1800 olarak belirtilmektedir. c-Mellaartn nerileri: nerileri szcnden de anlalaca gibi Mellaart bu konuda birden ok neri getirenlerdendir. Bu nerilerin ilki, nceki nerilerle yaklak olarak uyumluyken, ikincisi C14 verilerine dayanarak yapt ve tarihleri daha erkene eken bir neridir. *Mellaartn ilk nerisi:122 Bat Anadolu ET I...................................Troia I.........................M 3100/3000-2750 ET II..................................Troia II.......................M 2750/2700-2300 ET III................................Troia III-IV-V.............M 2300-1900

**Mellaartn ikinci nerisi:123 Bat Anadolu ET I..........Poliochni I / Thermi I / Kumtepe IA-IB.........M 4000-3400 ET II...................................Troia I-II.................................M 3400-2700 ET III..................................Troia III...............................M 2700-2150

Bu neride ilk dikkati eken nokta Troia Iin ET I ile eletirilmemi olmasdr. Bunun nedeni, Mellaarta gre ET I dneminde Troiada bir yerleme olmad yolundaki dncesidir.
120 121

Blegen 1963, 173. Blegen 1963, 174. 122 Mellaart 1959, 162. 123 Yakar 1979, 51-67.

d-Burneyin nerisi:124 Bat Anadolu ET I......................................Troia I................................M 3600-3100 ET II.....................................Troia II..............................M 3100-2600 ET III...................................Troia III-IV-V....................M 2600-1900

e)Eastonn nerisi:125 Easton bu nerisini karbon 14 verilerine ve neriyi yapt zamana dek yaplan kazlardan elde edilen sonulara dayandrmaktadr. Bunun yan sra karlatrmal bir kronolojik yaklamla Erken Helladik kronolojiyi, Msrdan elde edilen verileri, Tarsus, Beycesultan, Thermi gibi deiik kaz alanlarndan elde edilen verileri kullanmakta, ancak sonuta bunlarn hepsini Troia ile btnletirerek yine Troia kronolojisini temel almakta ve nerisini Troiann yap katlarnn balang tarihleri ile yapmaktadr. Troia I..................M 3600 Orta Troia I..........M 3420 Troia II.................M 3100 Troia II-6..............M 2700 Troia III................M 2560 Troia IV................M 2380 Troia V.................M 2150 Troia Vin sonu....M 1970 Grld gibi Easton Troiaya dayandrd Erken Tun a Bat Anadolu kronoloji nerisini Erken Tun an M 3600den balatmakta ve M 1970de Troia Vin sonu ile bitirmektedir. Bu neri de, bundan nceki verilen ve bundan sonra verilecek olan btn neriler de bu blmn sonunda tartlacaktr. f-Korfmannn nerileri: M.Korfmann da bu konuda birden ok neride bulunanlardandr. Korfmannn ilk nerisi Troia kazlarna balamadan nceki Beik-Yass ve Sivritepe ile Beik Mezarl dnemine ait olan ve Turan Efe ile Jurgen Seeherin almalarn da gz nnde

124 125

Yakar 1979, 51-67. Easton 1976, 160-161.

bulundurarak yapt neridir126. Dier nerileri ise Troia kazlarna baladktan sonraki dnemine ait olan nerilerdir. *Korfmannn ilk nerisi:127 Bat Anadolu ET I..................Troia I (a-f) / Kumtepe IC...............M c.2900-c.2600 ET II.................Troia II (a-e)....................................M c.2600-c.2300 ET III...............Troia II (f-g) / Troia III-IV-V..........M c.2300-c.2000

**Korfmannn ikinci nerisi: Bat Anadolu ET I..................................Troia I...........................M 3500-3100/3000 ET II.................................Troia II..........................M 3100/3000-2500 ET III................................Troia III........................M 2500-1900/1700

olarak belirlenen bu kronoloji Korfmannn Troiada yapt 1991-1992 yllar kaz sonularna dayanmaktadr. Bu yllarda yaplan kazlar srasnda, D5 plankaresi128 olarak adlandrlan ve popler adyla Schliemann Yarmas denilen amada ortaya karlan savunma duvar nnden alnan C14 rnekleri bu neriyi destekler niteliktedir129. Son yllarda interdisipliner hale getirilen ve yksek teknolojinin en son rnlerinin kullanld Troia kazsnn verdii sonular bununla kalmamaktadr. Henz kesin olmamakla birlikte Korfmann tarafndan bir nc neri daha getirilerek daha nceki neriler deitirilmeye allmaktadr. ***Korfmannn nc nerisi: Korfmann bu nerisinde Kumtepe kazlarnn da sonularn deerlendirerek olduka deiik bir neri getirmektedir. Buna gre Troia hynde Troia Iden daha eski bir tabakann var olmas ve daha nce Erken Troia Ie ait olduu dnlen 103nolu apsisli evin de bu tabaka iine yerlemesi130, btn bunlara ek olarak bu yeni tabakadan elde edilen C14 sonularnn M.3250 tarihini vermesi bu yeni nerisinin temellerini oluturmaktadr. Korfmannn belirttiklerinden, tam olarak netlememi olsa da aadaki gibi bir kronoloji ortaya kmaktadr131.
126 127

Korfmann 1989b, 271-278. Korfmann 1989b, 278. 128 Korfmann 1994, 327. 129 Korfmann 1993, 382. 130 Korfmann 1994 330. 131 Bu kronoloji Korfmannn kaz sonularndan yola klarak yaratlm greli bir kronolojidir ve kesin deildir.

Bat Anadolu ET I........Kumtepe IB / Troia Iden eski n evre132.......M 3250-2900 ET II.......................Troia I.............................M 2900-2400 ET III.................Troia II-III-IV-V.................M 2600-1700

Troiada yaplan kazlar her yl son derece yeni buluntular verdiinden doal olarak burann kronolojisi kazcs tarafnda ska deitirilmektedir. Her yl yaynlanan kaz raporlar ve Studia Troica adl Troia almalar ile ilgili sreli yayn izlendiinde bu yeni tarihler rahatlkla saptanabilmektedir. Bu yaynlarda verilen bir baka kronoloji ise sadece Troiann I-II ve III. katlar ile ilgilidir. Ancak; Bat Anadolu Erken Tun a kronolojisi asndan Troia kazlarnn verdii bilgilerin ok nemli olmas bu kronolojinin de dikkate alnmasn gerektirmektedir. Bu nedenle Korfmannn sadece Troia iin belirledii ve 1999 ylnda yaynlad kronolojiyi burada Korfmannn drdnc nerisi olarak belirtmekte yarar olduunu dnyorum. ****Korfmannn drdnc (Troia I-II-III iin) nerisi: Troia I-II...........M c.2600-2400 Troia II-III........M c.2450-2300 Bu neriler hakknda Korfmann; bu konudaki son cevap, daha sonraki kampanyalarla ortaya kacak demektedir133. *****Korfmannn beinci nerisi: Korfmann 1999 ylnda sadece Troiann kltr katlarnn kronolojisini yaparak belirttii drdnc nerisinin sonunda syledii ve yukarda belirtilen tmcesinden sonra gerekten de szn tutmu ve hemen iki yl sonra, 2001 ylnda yaplan Troia sergisi iin hazrlanan kitaptaki makalesinde134 aada gsterilen neriyi gelitirmitir. Bat Anadolu ET I.............. Troia Iden eski n evre..............M c.3300-2920 ET II..............Troia I-II-III................................M 2920-2200 ET III.............Troia IV-V..................................M 2200-1700

Ancak hemen belirtmekte yarar var, bu neri yine Troiann kltr katlarnn Bat Anadolu Erken Tun a kronolojisi iinde nereye denk geldiini gstermek iin yaplmtr. Korfmannn bu makalede yazdklarndan da anlalabilecei gibi yeni bir Bat Anadolu Erken Tun a kronolojisi nermek gibi bir niyeti yoktur.
132 133

Korfmann 1997a, 215. Korfmann 1999, 358. 134 Korfmann 2001a, 347-348.

g-T.Efe ve Ayn nerisi:135 Efe ve Ay 2000 ylnda yaptklar bu neride, Ge Kalkolitik a kltrlerinden gelitiini belirttikleri Bat Anadolu ET kltrnn balangcn kesin izgilerle ayrmamakta ve araya bir Ge Kalkolitik adan Erken Tun ana gei evresi (Transitional Period) ekleyip bu evreye de ET IA evresi adn vererek M 3300(?) tarihinden balatmaktalar. Yaklak 300 yl sren bu evreden sonra ET IB evresi gelmekte ve M 2700lerde bu evre sona ererek ET II evresi balamaktadr. Yaklak 300er yllk dilimler halinde devam ettirdikleri kronolojide sray bundan sonra M 2400lerde balayan ET III evresi almakta ve bu evre M III.binyln sonlarnda bir baka deyile M 2000lerde sona ermektedir. Efe-Ay ikilisinin bu neriyi keramik ve mimari buluntularn yan sra Yakarn136 Mezopotamya ile Anadoluyu karlatrd ve kentleme olgularnn n plana kt neriden de yararlanarak hazrladklar anlalmakta. Bat Anadolu ET IA (gei evresi)...............................M 3300(?)/3200-3000 ET IB (ET I)........................................M 3000-2700 ET II.......................................................M 2700-2400 ET III......................................................M 2400-c.2000/1800

h)Yakarn Mezopotamya ile Bat Anadoluyu karlatrd neri:137 Bat Anadolu M 4000-2700 Kentleme ncesi dnem M 2700-2400 lk Kentler/Kent Devletleri M 2400-2000 Krallklar Dnemi Mezopotamya M 4000-2800 Kentleme M 2800-2300 Kent Devletleri M 2300den itibaren ilk devlet (Akkad)

Yukardaki karm yapan Yakar, daha sonra yerleim tipi, kltrel ilikiler, ekonomik etkiler, sosyo-ekonomik yap, siyasi organizasyon gibi kriterleri arkeometrik sonularla birletirerek ve bunlar Troia, Limantepe, Klloba, Demircihyk ve KarataSemayk zerinde snayarak; Bat Anadolu iin Erken Tun a balangcn erken III.binyla vermekte ve Erken Tun ann bitii iinse II.binyln balarn nermektedir.138 i-Sevinin nerisi:
135 136

Efe-Ay 2000, 36; Efe 2003b, 97-118. Yakar 1985, 137 Yakar 1985 ve Efe 2003b, 129. 138 Yakar 2002a, 448-449; Yakar 2002a, 452-453.

Sevin, Anadolunun prehistorik dnemlerine toplu ve kapsaml bir bak getiren yeni yaynnda139 Erken Tun a iin aadaki kronolojiyi kullanmaktadr. ET I...............................M 3200/3000-2700/2650 ET II..............................M 2700/2650-2500/2400 ET III.............................M 2500/2400-2000 j-TAY Projesi kapsamnda kullanlan kronoloji:140 Anadolunun kltr envanterinin karlmas asndan son derece nemli ve baarl bir proje olan Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri (TAY) projesinin en nemli ayan oluturan Erken Tun a yerlemelerinin incelendii drdnc cildinde Harmankaya tarafndan kaleme alnan genel deerlendirme makalesinde kullanlan kronolojiye gre; ET I evresi, kasabalardan kentlere geii; ET II evresi, ilk byk kentleri; ET III evresi ise, feodal kent devletlerinin balad dnemi tanmlamakta ve bu evrelerin balang ve bitileri iin aada yazlan yaklak tarihler kullanlmaktadr. ET I....................M 3300/3200-2650 (Kasabalardan kentlere gei evresi) ET II...................M 2650-2400 ( lk byk kentler evresi) ET III.................M 2400-2000/1900 (Feodal kent devletleri evresi) Ancak bu kronoloji btn Anadolu iin bir genel kronoloji olup Bat Anadoluyu da dier blgelerle birlikte deerlendirmektedir. Buna karn, yukarda Jak Yakar tarafndan verilen neriyle saysal olarak olmamakla birlikte, bu evrelerde ortaya kan ekonomik, siyasi ve kltrel gelimelere yaklam asndan benzerlikler barndrmaktadr. k-Radyokarbon tarihlemeleri:141 Beiktepe, Troia, Demircihyk, Aphrodisias ve Karata-Semaykten alnan rneklerin incelenmesi ve kalibre edilmesi sonucu aadaki grnm ortaya kmaktadr. Yaplan analizler ve kalibrasyon iki ayr sisteme gre hesaplanm olduundan yukarda sz edilen her yerleim iin iki ayr sonu bulunmakta ve bunlar a ve b olarak gsterilmektedir. *Beiktepe/Erken Troia I: a-M 2901-2883 ve 2912-2879 b-M 2901-2882 ve 2917-2799
139 140

Sevin 2003, 100. TAY-IVa 7-28 141 Tarihlemelerin tamam Manning 1995, 188-191den alnmtr.

*Troia IIg (=Troia III-V): a-M 2078-2047 ve 2088-2039 b-M 2174-2060 ve 2198-2042 *Demircihyk n-Troia Iden Troia Ie142: C evresi iin: a-M 3110-3030 ve 3140-3010 b-M 3264-2982 ve 3336-2921 E evresi iin: a-M 2609-2583 ve 2651-2648 b-M 2614-2581 ve 2824-2513 H evresi iin: a-M 2854-2821 ve 2859-2816 b-M 2840-2619 ve 2857-2593 L evresi iin: a-M 2785-2735 ve 2640-2624 b-M 2860-2702 ve 2884-2634 M evresi iin: a-M 2870-2841 ve 2878-2585 b-M 2831-2637 ve 2874-2588 *Aphrodisias Tun a 3-4 iin143: a-M 2570-2400 ve 2850-2820 b-M 2554-2382 ve 2657-2249 *Karata-Semayk II.kat: a-M 2789-2731 ve 2647-2620 b-M 2869-2698 ve 2895-2623

Demircihykn belirtilen evreleri Bat Anadolu Erken Tun a ile adatr ve bu konudaki bilgiler mezar ve mezarlklarn incelendii 4.Blmde verilecektir. 143 Aphrodisias Tun a 3-4, Bat Anadolu kronolojisinde Erken Tun a ile adatr. Bu konudaki ayrntl bilgi, mezar ve mezarlklarn incelendii 4.Blmde verilecektir.

142

Yukarda verilen tarihler, sz edilen yerleimlerin deiik katlarndan geldii ve dier katlarda ya da yap evrelerinde baka rnekler ele gemedii iin sadece fikir vermek amacyla burada belirtilmitir. Bu nedenle ortaya kan sonular bulunduklar tabaka iin mutlak sonular olsa da sadece bunlara baklarak kesin bir Erken Tun a kronolojisi yapmak bir baka deyile kesin bir balang ya da son belirlemek imdilik olas deildir. Bu deerlerin keramik, mimari, kk buluntu gibi dier kaz materyalleri ile beraber deerlendirilmesi durumunda ise daha anlaml sonular alma olasl yksektir. Sonu olarak Bat Anadolu ET kronolojisi yaplan yeni kazlar ve uygulanan yeni arkeometrik yntemlerdeki gelimeler sonucu olduka deiecee benzemektedir. Ayrca, bir tek Troiadan yola karak kronoloji oluturma fikri ise giderek geerliliini yitirmitir. Bu nedenle Bat Anadoludaki dier yerleimlerden elde edilen sonular da dikkate alnmaya balanmaktadr. Ayrca dikkat ekici bir nokta da Erken Tun ann sonunun ister Bat Anadoluda isterse de Orta Anadoluda olsun M 1800-1700den daha gee gitmemesidir. Bu tarih bilindii gibi yaklak olarak Asur Ticaret Kolonilerinin Anadoluya gelii bir dier deyile Anadoluda yazya geilmesiyle tarih ncesi dnemlerin kapanarak tarih dnemlerinin balamasyla e zamanldr. Bat Anadolu Erken Tun ann balang tarihleri ise asl tartmann olduu noktadr ve yukardaki nerilerden de izlenebilecei gibi M 4000-3000 arasndaki bin yllk sre iinde deiik tarihlere oturtulmaktadr. M IV.binyl iine ve zellikle IV.binyl son eyreine bir baka deyile M 3300-3000 arasna gelen tarihlerin birok aratrmac tarafndan genellikle Erken Tun ann balangc olarak kabul ediliyor olmas ise yine Mezopotamya ile ilikili gibi grnmektedir. Bilindii gibi bu tarihler Mezopotamyada yaklak olarak Ge Uruk Dnemi ile Mezopotamya Erken Tun alarnn bir baka deyile Cemdet-Nasr evresinin balangcna denk dmektedir.144 Bat Anadolu Erken Tun a kltrlerinin zellikle kesintisiz bir kltrel geile Ge Kalkolitik ada oluan kltrlerden gelierek kendi iinde bir btn oluturacak ekilde Anadolu Tun a Uygarln oluturduu dncesi imdilik kaydyla geerli kabul edilecek olursa Efe ve Ayn nerisinin Bat Anadolu Erken Tun a kronolojisinin oluturulmasnda nemli bir rol oynayabileceini kabul etmek yerinde olabilir. Bu durumda Bat Anadolu Erken Tun a kronolojisini klasik olarak ET I-II-III olarak yorumlamak yerine Ge Kalkolitik adan bir gei evresiyle ayrmak ve daha sonra ET I-II-III ayrmn da buna eklemek bir baka deyile ET Ii kendi iinde ET IA ve IB olarak alt evrelere

144

Roaf 1996, 58.

ayrp, IA evresini de Ge Kalkolitik adan gei evresi olarak grmek btn evreleri kesin izgilerle ayrmaktan daha iyi sonu verebilir. Ayrca, yukarda da deinildii gibi Korfmannn Troiada Troia Iden daha eski bir tabakann varln kabul etmesi, bu tabakann Kumtepe IB ile ezamanl tabakalar ile uyumlu olarak gsterilmesi, bunun yan sra Troiada ortaya kan kltrel deiim sonucu Troia IIIden sonra Denizsel Troia Kltrnn yerini Anadolu zellikli Troia Kltrne brakmas bu neriyi destekleyebilecek dier elerdir. Corafi tanmn yapld ve Bat Anadoluda Erken Tun anda neler olduunun incelendii birinci blmde de belirtildii gibi corafi olarak dou ve gneydousu ile arasnda doal snrlar bulunan bu blgenin Efenin145 de belirttii gibi kendi iinde daha eski dnemlerden gelierek farkl bir uygarlk yaratmas da kabul edilebilir bir neridir. Yakar ve Harmankayann ekonomik, siyasal ve kentsel gelime ltleri asndan konuya yaklamlar, bir baka deyile ET Iin kasabadan kente gei, ET IInin ilk byk kentlerin ortaya k olarak grlmesi ve ET IIIn feodal devlet ya da beyliklerin habercisi oluu gr de aslnda Korfmannn yapt kltrel blmlemeye ters dmemektedir. Bu nedenle sz edilen iki grn gelecekte yaplacak yeni kazlar ve devam eden kazlardan gelecek yeni verilerle birbiriyle kaynatrlabileceini dnmekte bir saknca yoktur.

145

Efe 2003, 92.

Blm IV

BATI ANADOLU ERKEN TUN AI MEZARLARI

Daha nce, corafi ve kltrel ayrmn incelendii nc blmde Bat Anadolu olarak saptanlan snrlar iindeki Erken Tun a yerleimlerinden, kazs yaplanlarda ortaya karlan mezarlk alanlar, yerleim ii tekil gmler ya da yerleiminde herhangi bir kaz almas yaplmayp sadece mezarl kazlan yerler bu blmde incelenecektir. nceleme srasnda mezarn ya da mezarlk alannn bulunduu yerle ilgili corafi bilgiler verilecek, mezarlarn tipi, gm tarz ve mezar armaanlar bu almann giri ksm ve II. Blmnde deinilen kavramlar asndan irdelenerek sonu blmnde gelenein oluumu ve uygulamalar ile ilgili aklamalar iin bir veri taban oluturulmaya allacaktr. Kullanm kolayl asndan bu blm alfabetik olarak hazrlanmtr. (H/-8/9) Adsz/Manisa: l: Manisa le: Glmarmara Konum ve Buluntular: Marmara Gl gney kysnda, aada incelenecek olan Ahlatl Tepecik yerleiminin 4km batsnda, Sardis kaz ekibi tarafndan saptanan dz yerleim hakknda verilen bilgiler arasnda burada rastlanan keramiklerin ETdan itibaren bir yerleime iaret ettii ve yaklak 150m apndaki bu dz yerleimin zerinde baz duvar kalntlar ile dnemi tam olarak saptanamayan bir ta sandk mezarn bulunduu belirtilmektedir.146 Bu bilgilerden yola karak ve yaknlardaki Ahlatl Tepecik ET yerleimi ve mezarlk alan dikkate alnarak burada da kk bir yerleimin ve belki de bu yerleime ait bir mezarlk alannn olabilecei nerisini getirmek olasdr. Aabeyli/Kure: l: Uak le: Sivasl Konum ve Buluntular: Aabeyli kynn batsnda yer alan ve Gavur Kuyusu olarak adlandrlan mevkiide yaplan yzey aratrmasnda Yortan tipi pithos mezarlar bulunan, tahrip edilmi bir mezarlk
146

Greenewalt 1983, 164; TAY-IVb, Adsz/Manisa

alan N.Fratl tarafndan rapor edilmitir.147 Uak-Selikler kazs balamnda 1966-1970 yllar arasnda yaplan yzey aratrmalar srasnda saptanan bu mezarlk alan ile ilgili olarak baka bir bilgi bulunmamaktadr. (Lev-1/1-2) Ahlatl Tepecik: l: Manisa le: Akhisar Konum: lenin 25km gneyindeki Tekeliolu Kynn batsnda Marmara Gl kysnda bulunan bu yerleimin Erken Tun andan Romaya kadar iskan edildii saptanmtr.148 (Lev-2/1) Dolaysyla mezarlk alan da Erken Tun andan Roma dnemine kadar deiik dnemlerde kullanlmtr. Erken Tun yerleimi ise tepenin gney kesiminde ortaya karlmtr. Mezarlk da yine ayn yerde, ET yerleiminin gney yannda ortaya karld iin Gney Mezarlk ad verilmitir. (Lev-2/2) Tarihleme: Mezarlkta ve yerleim alannda yaplan kaz almalar sonucu Erken Tun a I ve II, zellikle de Troia I ve II ile ada ve benzerlerine Beycesultan, asos, Karata-Semayk ve Aphrodisiasta da rastlanlan anak mleklerin burada da ele gemesi Ahlatl Tepecikin kazclar tarafndan M 3000-2500 yllar arasna tarihlenmesini salamtr.149 Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipleri: Pimi toprak pithos ve mlek mezar, ta sandk mezar. 2-Gm tarz: Ekstramural, hoker, inhumasyon 3-Aklama: Hykte ve mezarlk alannda sadece iki sezon sren kazlar sonucu ETna ait alt pithos mezar ve be adet de sandk mezar ortaya karlmtr. Bunun yan sra gl kysnda iki adet mlek gm iinde bebek mezar ortaya karlmtr bu mlekler arasnda yn birlii yoktur. Ayn yerde ortaya karlan sandk mezar hakknda ise kaz raporlarnda bilgi verilmemitir. Geri kalan mezarlar daha ge devirlere aittir. Ortalama ykseklikleri 1,05m ile 1,50m arasnda deien pithoslarn aplar da 0,80m ile 1,05m arasndadr.150
147 148

Fratl 1970, 120; Mellink 1970, 163. Ayn yerleim TAY-IVbde Gavurkuyusu adyla listelenmitir. Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77; Mitten-Yrm 1969, 125; TAY-IVa, Ahlatl Tepecik 149 Mitten-Yrm 1974, 27; Mitten-Yrm 1969, 127; Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. 150 Mitten-Yrm 1974, 26.

Ahlatl Tepecik ET mezarlar pithos ve sandk mezarlardan olumakta, pithos gmlerin azlar douya bakmakta, kk mleklere konulmu olarak bulunan ocuk mezarlarnda ise yn birlii bulunmamaktadr.151 Byk pithoslarn evresinde drt adet dikey kulp bulunmakta, bazlarnda az ksmnda boynuz biimli tutamaklara rastlanmakta olup, pithos iindeki iskeletler balar douya ynlendirilmi, yzleri kuzeye bakar ekilde ve hocker tarznda konulmutur.152 Pithos mezarlarla ada olan sandk mezarlar, olduka basit tarzda, istten plakalarla evrelenmi, iindeki buluntular dahil her trl niteliiyle pithos mezarlara benzeyen ve Kykladlar ile Iasosda ortaya karlan mezarlarla byk benzerlikler gsteren gmlerdir.153 1967 yl kazlarnda ortaya karlan ve AT 67.10; 24, 25 ve 42 olarak numaralanan pithos gmlerin iinde en nemlisi 10 numaral olandr. Az ve st ksm krk durumda olan bu pithos, 1,55m boyunda, az ksmnn altnda drt dikey kulbu bulunan, ayrca azda drt tane de boynuz biimli tutamaa sahip bir gmdr.154 (Lev-3/1) Pithosun iindeki kemik ve kafatas paralar tekil gm olduunu gstermekte, l hediyesi olarak da iki tane krmz renkli, kresel biimli mlek; bir bakr haner (Lev.3/2) ve silindirik bir kolye ucu ele gemitir.155 Kaz raporunda numaras belirtilmeyen bir dier pithos mezarda ise hocker tarznda yatrlm ve balar douya bakan iki iskeletin bulunduu belirtilmektedir.156 Yukarda sz edilen yl yaplan almalarda ele geen nik bir eser ise gaga azl ve zerinde insize olarak daire ve noktalarla yaplm bezemeler bulunan kaptr.157 (Lev-3/3) 1968 yl kazlarnda ortaya karlan iki adet pithos mezar, AT 687 ve AT 688 olarak numaralanmtr. Bu mezarlarn ilki iki kulplu kk bir pithos gm olup, bir ocua aittir. 0,45m uzunluunda ve 0.33m apndaki bu pithosun gneye bakan az bir tala kapatlmtr.158 Dier pithos gm olan AT 688 numaral mezar olduka ilgi ekicidir. 1.16m uzunluunda ve 0,85m apnda ve evresinde dikey kulplar bulunan bu pithosun az douya bakmakta ve az ksm bir dier pithosun dibi ya da kk bir mlek ile kapatlmtr.159 (Lev-3/4, Lev-4/1) Mezar, bu haliyle Kusurada rastlanlan ve iki pithosun az aza
151 152

Mitten-Yrm 1974, 26-27. Mitten-Yrm 1974, 26-27. 153 Mitten-Yrm 1974, 26-27. 154 Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. 155 Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. 156 Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. 157 Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. 158 Mitten-Yrm 1969, 126. 159 Mitten-Yrm 1969, 126.

verilerek dzenlendii gmy artrmaktadr.160 Bu mezarda az ksmn kapatmakta kullanlan kap 0,46m boyunda ve 0,63m apnda olup, pithosun iinde 24-28 yalarnda bir erkek iskeletinin hocker konumunda ve ba douya, yz kuzeye gelecek ekilde yerletirildii saptanmtr.161 Mezar armaan olarak bir adet tek kulplu, krmz renkli kk mlek, pithosun kuzey duvarna bitiik olarak ele gemitir. Bunun yan sra dikdrtgen biimli, tek delikli bir kolye ucu krk olarak ve bir adet 0.035m uzunluunda kk bakr ine iskeletle beraber bulunmutur.162 Bu mezarn bir dier ilgi ekici nitelii, yumuak ve koyu kahve bir toprak tabakasnn zerinde bulunuyor olmasdr. Bu toprak, stteki killi ve sar renkteki topraktan kolaylkla ayrt edilebilmekte ve bu dolgu topran iinde, el yapm, siyah renkli, yank keramik paralar ile ok sayda akmakta alet paras bulunmaktadr.163 Ayrca burada, 0,04m uzunluunda ve 0.024m apnda, iyi durumda bir gm obje de ele gemitir. (Lev-4/2) Ahlatl Tepecikte ortaya karlan be adet sandk mezarn 1967 yl almalarnda bulunmu ve AT 67/8, 9 ve 29 olarak numaralanmtr. Bu mezarlar evrelemekte kullanlan tan cinsi isttir ve ikisinin ocuk mezar olduu saptanmtr.164 zerindeki Lydia tabakasnn talar nedeniyle olduka hasarl durumda ortaya karlan 1968 yl sandk mezarlar, AT683 ve AT686 olarak numaralandrlmtr. Bu iki mezarn her ikisi de yal birer kadna ait olup, mezarlarn birindeki iskeletin ba ksmnda el yapm, kahverengi ve tek kulplu kk bir mlek ele gemitir.165 (Lev-4/3) Akarcaky: l:Uak le:Svasl Konum ve Buluntular: Uak-Sivasl yolunun 12.kmsinde bulunan Akarca Ky dousunda, yine UakSelikler kazs balamnda 1966-1970 yllar arasnda N.Fratl tarafndan yaplan yzey aratrmalar srasnda saptanan bir dier prehistorik mezarlk alan olan Akarca mezarl da evredeki dier Erken Tun a mezarl Aabeyli gibi tahrip olmu bir mezarlktr.166 Bu mezarlk alannda yaplan aratrmada mezarlarn iinden geldii dnlen keman biimli
160 161

Steward 1936, 62-63. Mitten-Yrm 1969, 126. 162 Mitten-Yrm 1969, 126. 163 Mitten-Yrm 1969, 126. 164 Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. 165 Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. 166 Fratl 1970, 120.

idoller ortaya karlmtr. Fratlnn yapm olduu yaynda buradaki mezarlarn tipi hakknda herhangi bir bilgi verilmemekle birlikte ekstramural bir mezarlk alan olduu anlalmtr.167 Mellink bu mezarl Erken Tun a mezarl olarak belirtmitir.168 Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri (TAY) IVb cildinde Teycek olarak geen yerleimin byk bir olaslkla buras ile ayn yer olduu belirtilmitir.169 Akhan/Denizli: l:Denizli le:Merkez Konum ve Buluntular: Denizli il merkezinin hemen dousunda, merkeze bal Akhan Beldesi'nin iindeki kervansarayn yaknnda Ali Acar adl kiinin arsasnda hafriyat almas srasnda bulunan ve 2000 ylnda Denizli Mzesi Mdrl adna, mze aratrmaclarndan A. Ceylan, . Kk ve C. Sevin ynetiminde kazlarak ortaya karlan 60 adet pithos mezar, burada ekstramural bir mezarlk alannn olduunu kantlamtr.170 Buras ile ilgili yayn ve kaz almalar halen devam ettii iin mezarlk hakknda fazlaca bilgi verilmemektedir. renilebildiine gre bejimsi sar renkte maldan sivri dipli ve boyunlu olarak retilen, uzunluklar 1,5 ile 3m arasnda deien pithoslar, azlar douya bakacak ekilde hafife yan durumda yerletirilmiler, ilerinde tek veya oklu, hocker tarzda gm bulunmakta olup; mezar armaan olarak baz mezarlara gaga azl testi, bakr kama ve baz bakr-tun eyalar braklmtr.171 Mezarln, imdilik M 3.000-2.500 tarihleri arasnda kullanld ileri srlmekte, mezarla ait yerleimin ise olaslkla ada yerleiminin altnda olduu dnlmektedir.172 Alakr: (?) l:Balkesir le:Bigadi Konum ve Buluntular:

167 168

Fratl 1970, 120. Mellink 1970, 163. 169 TAY-IVb; Teycek 170 TAY-IVb; Akhan 171 TAY-IVb; Akhan 172 TAY-IVb; Akhan

Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri adl almann IVb cildinde173, Balkesirin Bigadi ilesinin 20km gneydousundaki Alakr ky yaknlarnda bir ET mezarlk alan olduu Kl Kktenin 1949 ylnda yapt almaya dayanlarak belirtilmekteyse de bu konu hakknda kesin bir yargya varmak Kktenin aadaki ifadesi dikkate alndnda olas deildir. Kkten, makalesinde Babaky (Bapnar) mezarlna benzeyen yerlerin Alakr, Kepsut ve Boztepe ( vrindi) evrelerinde dz yerleme yerleriyle yan yana grld dnda herhangi bir bilgi vermemektedir.174 Alyamak Hyk: (?) l:Eskiehir le:Merkez Konum ve Buluntular: Eskiehirin 8km kuzeydousunda yer alan bu hyk zerinde Efe tarafndan yaplan yzey aratrmas sonucu ET II-III, II.binyl ve Frig dnemi anak mleine rastlanlmas sonucu bir ET yerleimi olduu anlalmtr. Hyn yzeyinde saptanan tahribat ukurlarnn bir ksmnda bulunan insan kemikleri, Efe tarafndan burasnn bir dnem mezarlk alan olarak da kullanld eklinde yorumlanmtr.175 Ancak, buradaki mezarlarn Erken Tun ana ait olup olmad konusunda herhangi bir bilgi yoktur. Efenin ifadesinden, basit toprak mezar tipinde ve dnemi bilinmeyen bir mezarlk alanyla karlald dnda bir anlam karmak olas deildir. Aphrodisias: l:Aydn le:Karacasu Konum: Aydn ili Karacasu ilesinin 13km dousunda Geyre Ky yaknlarndaki nl Aphrodisias antik kentinde yaplan almalar sonucu, burada Aphrodisias Klasik a kentinin tiyatrosunun yasland ve Akropol olarak nitelenen tepe, bunun gneydousundaki Pekmeztepe ile gneybatsndaki Kukalesinde yaplan kazlar burada prehistorik dnemin varln kantlamtr. Tarihleme:
173 174

TAY-IVb, Alakr Kkten 1949, 817. 175 Efe 1995, 253.

Antik kentin bulunduu alann Ge Neolitik Dnemden itibaren yerleim alan olduu kentin prehistorik buluntularn deerlendiren ve yaynlayan Martha Sharp Joukowsky tarafndan kazlarda ortaya karlan keramik repertuvarna dayanlarak belirtilmektedir.176 Aphrodisias Tun a kltrnn, ayn yerdeki Ge Kalkolitik a kltrnn bir devam olduu ve bu kltr katlarnn M c.2915/2800-2600 yllarna tarihlendii, bu tarihlerin Aphrodisias Tun a I ve II iin geerli olduu Joukowsky tarafndan belirtilmektedir.177 Yaplan kazlar sonucunda, Aphrodisias Tun a II dneminin balarnda hem Akropoln hem de Pekmeztepenin kullanld ancak, bu dnemin sonu ve III balarnda ise olaslkla bir kltrel kesintinin grld ve belki de yerleimdeki nfusun azald anlalmaktadr. Aphrodisias Tun a IIIn balangc ise M c.2600dr. Aphrodisias Tun a II geleneksel Bat Anadolu ET si iinde ET II ve IIIe denk gelmektedir. Aphrodisias Tun a I kltrnn ise keramik buluntulara baklarak Beycesultan ET (Beycesultan XVII) keramikleri ile ayn yerel kltr niteliklerini gsterdii belirtilmektedir178. Btn bu belirtilenlerden yola karak Pekmeztepe, Kukalesi ve Akropol amalarnda ortaya karlan mezarlarn Erken Tun a II ve III dnemlerine tarihlendii yorumu yaplabilir. Ele geen bir obsidiyen rnein Erken Tun ana ait ve Orta Anadolu orijinli olmas bu blge ile olan ticarete kant olarak gsterilmektedir. Ele geen bir ksm keramiin kuzeybat Anadoludakilerle belki Troia ile- olan benzerlii bu blge ile de ilikilerin varlna iaret etmektedir179. Sonu olarak Aphrodisias keramik buluntular, Beycesultan ve buna ilaveten Yortan, Troia, Kusura, Karata-Semayk ve dier Bat Anadolu ET yerleimleri ile ayn ortak nitelikleri ve eitlilii paylamaktadr180. Buluntu Paketi: Tipik ET II kaplar, kolye ve bilezikler, deniz kabuu, araklar, akmakta alet paralar. Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipleri: Pimi toprak pithos mezar. 2-Gm tarz:

176 177

Joukowsky 1986, 481-482 Joukowsky 1989, 228; Joukowsky 1986, 176. 178 Joukowsky 1989, 230. 179 Joukowsky 1989, 229. 180 Joukowsky 1989, 230.

ntramural, hoker, inhumasyon181 3-Aklama: Mimari buluntunun ok az ortaya karlabildii bu yerleimde ekstramural l gmme geleneinin uyguland ortaya karlan az saydaki yerleim ii gmye dayanarak belirtilmekte ve bu kadar az sayda mezar bulunmas ya kaz eksikliine ya da mezarlk alannn yerleim dnda olmasna dayanmaktadr yorumu Joukowsky tarafndan yaplmaktadr.182 Yukarda da belirtildii gibi Pekmeztepe, Akropolis ve Kukalesinde ortaya karlan mezarlarn verdii bilgiler buradaki l gmme geleneinin incelenmesini salamaktadr. Balang olarak Pekmeztepe mezarlar dikkat ekici olduu iin nemlidir. Pekmeztepe ocuk mezar: Pekmeztepedeki ilk mezar, I nolu amada 3,93m derinlikte, VII. tabakada klle karm bir kil tabann yanndaki tan altnda bulunan pithos gmdr. Paralanm halde bulunan bu pithosun iinde ikisi kk biri de ergenlik anda ocua ait iskelet ve kafatas paralar bulunmutur.183 Az ksm byk bir kerpi paras ile kapatlm bu pithosun az douya bakmakta ve iinde iskeletlerle birlikte konulduu dnlen tane parlatlm, Columbella rustica bilimsel adyla tannan ve bir karndanbacakl olan deniz minaresi bulunmaktadr.184 (Lev-5/1-2; Lev-6/2) Denizsel kkenli olduu saptanan bu deniz minarelerinin belki de bir prestij nesnesi ya da ss eyas olarak braklm olabilecei akla dnlebilir. Bunun yan sra, aada incelenecek Bozcaada185 mezarlnda ortaya kan deniz minaresi ile bir koutluk olup olamayaca sorusu da akla gelmektedir. Kp mezarda rastlanan kmr paralar ve mezarlk alannda saptanan youn kl ve kemik paralarnn kremasyonu kesin olarak gstermedii, ancak Gneybat Anadolu186 mezarlklarndan da bilindiini belirten Joukowsky; kemikler zerinde analiz yaplmad iin kmr ve kl paralarnn kremasyonla ilgili olup olmad konusunda herhangi bir yorumun yaplamayacan belirtmektedir.187 Pekmeztepe kadn mezar:

181

Joukowskynin de belirttii gibi mezarlarn birinde rastlanan kmr ve yank izleri bir kremasyon uygulamasnn olup olmad konusunda yeterli bilgiyi vermemektedir. 182 Joukowsky 1986, 176. 183 Joukowsky 1986, 52 ve 176. 184 Joukowsky 1986, 52. 185 Sevin 1995, 118. 186 Burada Anadolunun Gneybats ibaresinin herhangi bir aklamas olmad iin belki Orta Tun a mezarlarnda kremasyon uygulamas grlen Msgebi kast ediliyor olabilir. Bir baka olaslk ise Gneydou Anadoludaki Gedikli/Karahyk kast edilirken yanllkla gneybat yazlm olma olasldr. 187 Joukowsky 1986, 121; Akyurt 1998, 34-35.

Bir kadna ait olan ikinci mezar yine Pekmeztepenin I nolu amasnda, VI.tabakada ortaya karlan ve iinde adet arak, tezgah arl, mlekik, gm (?) bilezikler, altn boncuklar ieren pithos gmdr.188 (Lev-6/1) Bu gm, iinde bulunan ss eyalarnn okluu ve yksek kalitesi ile Aphrodisiasta kazlan dier gmlerin herhangi birinden dikkati ekecek lde daha zengindir.189 Az ksm gneydouya bakan, ak krmzms kahve renkli, 1,58m boyunda, 0.88m geniliindeki bu pithosun boyun ve gvdesinde toplam drt adet dikey kulp bulunmaktadr. (Lev-6/3; Lev-7; Lev-8/1) Yzey toprandan -2.88m aada ortaya karlan az ksm tala kapal bu pithos gmnn iindeki buluntular nedeniyle bir kadn mezar olabilecei dnlmtr.190 Alt ksm 3,77mde ortaya kan bu mezarn iinde yaklak 0.02m apnda birinin zerinde beyaz dolgulu insize bezemeler olan, krmzms kahve, pembemsi gri ve koyu gri renklerde, ift kesik koni biimli adet arak, (Lev-8/2-3) kahverengi astarl, krmz hamur renkli, yaklak olarak 7cm boyunda, 5cm apnda, inkrstasyon tekniiyle ii beyaz bir madde ile doldurulmu bezemlere sahip kk bir testi mezar armaan olarak braklan pimi toprak eserleri oluturur. (Lev-9/1-2) Her ne kadar form olarak benzemese de Yortan mezar armaanlarndaki VI numaral gaga azl minyatr testilere191 zellikle boyut olarak benzediine dikkat ekilmesi gereken bezemeli kk testinin belki de sadece mezar armaan olarak retilmi olabilecei benzer boyutta baka bir kabn Aphrodisiasta ele gememi olmasna dayanarak ileri srlebilir. Bu mezarda ortaya karlan metal eserleri, iki gm renkli bilezik192 ile 24 bakladan oluan altn kolye oluturur. Olaslkla gm ve her ikisi de 6,4cm apnda olan bu bileziklerin zerinde entik bezemeler bulunmaktadr. (Lev-9/1-2) Altn kolye paralar ise 3.5mm uzunluunda ve 1mm kalnlnda altn levhalarn silindirik hale getirilmesi ile yaplmtr. (Lev-9/1-2) Pekmeztepenin yukarda sz edilen her iki mezar da Kadish tarafndan ET II olarak tarihlenmekte, Joukowsky de bu tarihlemeyi uygun bulmaktadr.193 Pekmeztepe ift iskeletli pithos mezar:

188 189

Joukowsky 1986, 53. Joukowsky 1986, 53. 190 Joukowsky 1986, 53. 191 Kamil 1982, 35-36. 192 Bu bileziklerin gm renkli olmalarna karn Kadish tarafndan bakr ya da bronz olarak tanmlanm (Kadish 1969, 49-65), ancak zerlerinde herhangi bir analizin yaplmad Joukowsky tarafndan belirtilmitir. Joukowsky 1986, 53/dpn.5 193 Kadish 1971, 126

Pekmeztepenin son mezar II nolu amada rastlanan ve iki iskelet ieren pithos gmdr. Hangi tabakaya ait olduu tam anlalamayan bu gm, Joukowsky tarafndan iinde ele geen anak mleklere dayanarak V. ya da IV. tabaka dolaysyla ET III ile ilikilendirilmektedir.194 Az douya yneltilmi ve ince bir tala kapatlm olan pithos, tarafn eviren dikey ilmek kulplu, 1.30m boyunda, karn ksmnda 1.10m geniliinde ve kzl-kahve renkli hamura sahiptir.195 (Lev-10/1-2-3-4; Lev-11/1-2-3) Pithosun iinde, her ikisi de dalm ekilde bulunan iki tane iskelet vardr. skeletlerin duruundan anlalabildii kadaryla; skelet a olarak adlandrlan birinci iskelet, hocker tarznda, sa tarafna yatrlm, ba douya gelecek ekilde pithosun az ksmna ynlendirilmi ve kaburga kemiklerinin hemen altnda, byke bir kesimde, ne olduu tam anlalamayan kzl kahve renkli toz haline gelmi bir materyal gzlenmi ve bu materyal Joukowsky tarafndan cesedin zerine yatrld hasr ya da bir baka organik materyalden kalan izler olarak yorumlanmtr.196 Ayaklarnn arkasnda da dnk siyah akl bir az kenar paras bulunan bu iskeletin kemikleri dzensiz olduu iin bu gmnn ilk mi yoksa ikinci mi olduu bilinmemekte; iskeletin vcut rdkten sonra da pithos iine yerletirilmi olabilecei olasl zerinde durulmaktadr.197 skelet b olarak adlandrlan ikinci iskeletse, ann biraz gneybatsnda dalm durumda bulunmutur. Gvdesinin zgn pozisyonu tam olarak saptanamayan bu iskeletin dank durumu akla skelet ann bu pithosun iine konulan ikinci gm olduunu ve bu srada iskelet bnin kemiklerinin daldn getirmitir.198 Her iki iskeletin yannda da ok sayda akmakta, obsidiyen ve kuvarsl bir tatan yaplm aletlerle pimi toprak mlekler ortaya karlmtr. Bu mezarda, toplam 16 adet akmakta alet paras ya da yonga; bir adet renksiz obsidiyen mikrolit; bir adet ilenmi mermer paras ya da kuarts; gl kurusu renkli, gen biimli ist ile yine bir adet dzletirilmi yzeyli kireta bulunmutur. (Lev-11/4) Pimi toprak kaplarn tamam iskelet ann evresinde ortaya karlmtr. Bunlardan iskeletin nnde yer alrken sadece biri arkasnda bulunmutur. Drt kabn tamam koyu gri renkte ve siyah astarldr. Sadece izimlerde 3 numara ile gsterilen kapta hem aktacak hem de gvde ksmnda emzik bulunmaktadr. Yortann VII-IX ve X nolu kap formlarna199

194 195

Joukowsky 1986, 74-77 ve 177. Joukowsky 1986, 76. 196 Joukowsky 1986, 76. 197 Joukowsky 1986, 76. 198 Joukowsky 1986, 77. 199 Kamil 1982, 37-42.

benzeyen bu kaplar, zerlerinde bezeme olmamasyla Yortan kaplarndan ayrlmaktadr. (Lev12/1-2-3) Akropol 6 numaral amadaki mezarlar: Akropolde 6 nolu amada dokuz adet mlek gmnn ortaya karlm olmas burasnn bir intramural mezarlk olabileceini akla getirse de bu alanda yaplan almalarn sresinin azl kesin bir sonu alnmasn engellemi, ancak bu gmlerin Erken Tun a III-A ve Orta Tun aa tarihlenebilecei yorumu Joukowsky tarafndan yaplmtr.200 Ancak buradaki gmlerin hangilerinin Erken Tun ana ait olduu konusunda bir belirsizlik vardr. Sadece ayakl, ve saman katkl bir kabn ET III olarak tanmlanmas yaplabilmitir.201 (Lev-13/1-2) Kukalesi ocuk gms: Kukalesindeki 1 nolu amada ortaya karlan pithos iindeki ocuk gms ise Aphrodisiasn Erken Tun a katlarnda rastlanan son gmy oluturur. ift kulplu, az kuzeye bakan ve az ksm tala kapal bu pithosun iinde iyi korunmu bir ocuk iskeleti bulunmakta olup, kendi soluna yatrlm, hocker pozisyonunda ve ba pithosun az ksmna ynlendirilmitir.202 (Lev-13/4) skeletin nnde kesik gaga azl, devety renkli, azdan tek kulplu bir kap l armaan olarak ortaya karlmtr.203 (Lev-14/1-2-3) Aphrodisiasn prehistorik katlarnda Kadish tarafndan yaplan kazlar sonucu ortaya karlan ve Joukowsky tarafndan deerlendirilen malzeme ve mimarinin incelendii Prehistoric Aphrodisias adl yaynda Joukowsky tarafndan yaplan bir itiraf da ilgi ekicidir. zellikle mezarlarla ilgili olarak tutulan kaytlarn ve elde edilen bilgilerin ounluunun kaz srasnda tam olarak yaplamamas nedeniyle, iskeletlerin cinsiyeti, ya, yatrl pozisyonu ve yn gibi bilgilere tam olarak sahip olamadklarn belirtmektedir.204 Aphrodisias mezarlaryla ilgili bir dier ilgi ekici nokta, Pekmeztepe mezarnda ortaya karlan skelet ann altnda ve evresinde rastlanan ve Joukowsky tarafndan hasr olarak nitelendirilen kzlkahve renkli tozdur. Bat Anadolu ET mezarlarnda belki de dikkat edilmedii iin pek rastlanlmayan bu uygulama aslnda kefen bezi yerine lnn hasra sarlarak pithosa konulmu olup olamayaca sorusunu akla getirmektedir.
200 201

Joukowsky 1986, 176-177 Joukowsky 1986, 176. 202 Joukowsky 1986, 156-157. 203 Joukowsky 1986, 157. 204 Joukowsky 1986, 176.

Arklar: l:Denizli le:Buldan Konum ve Buluntular: Denizli ili, Buldan lesi gneyinde Arklar Kyne ait modern mezarln yanndaki yolun araziyi kesmesi ile ortaya kan kesitte rastlanlan insan kemikleri ve bir adet, el yapm, turuncu renkli, azdan kulplu testi parasna dayanarak burasnn Tun a mezarl olduu Atik ve Erdem tarafndan ileri srlmtr.205 Kesitte rastlanlan parann Beycesultan Erken Tun a XIV ve XV. tabakalarna,206 dolaysyla ET IIye tarihlendii ve burasnn bir ET II nekropol olduu anlalmaktadr. Ayn mezarlk Roma dneminde de kullanlmtr.207 Babaky/Bapnar: l:Balkesir le:Bigadi Konum: Balkesir ilinin Bigadi ilesinin ayn ad tayan kynn 4km kuzeyindeki bir plato stnde bulunan bu mezarlk ilk olarak 1936 ylnda K.Bittel ve J.Stewart tarafndan kurtarma amal kazlmtr.208 Kaak kazlar sonucu byk lde tahrip edilmi olan mezarlk alan, Simav ayna karan Kazanderenin batsndaki Bapnar Mevkiindedir. Yortan mezarlnn da 50km kadar yaknnda bulunan ve bu nedenle genellikle Yortan-Babaky mezarlklar olarak Yortan ile beraber anlan bu mezarlk 1948 ylnda da Kl Kkten tarafndan incelenmi ve kaak kazlar sonucu ortaya karlan be mezar daha saptanmtr.209 Tarihleme: Mezarln hangi dneme tarihlendii konusunda Bittelin 1936 ylnda yapt neri halen geerliliini korumaktadr. Bu neriye gre Troia I ve Thermi I ile ada olarak kullanlmaya balanan mezarlk, Troia II boyunca ve M II.binyln balangcna kadar kullanlmtr.210 Buluntu Paketi:
205 206

Atik-Erdem 2005, 17. Lloyd-Mellaart 1962, fig.31/9 ve fig.39/5 207 Atik-Erdem 2005, 17. 208 R.O.Ark 1938, 29. 209 Kkten 1949, 811-831. 210 zg 1948, 53; TAY-IVa, Babaky

Tipik ET II-III kaplar, boynuz biimli obje, araklar. Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipleri: Pimi toprak pithos ve ta sandk mezar 2-Gm tarz: Ekstramural, hoker, dorsal, inhumasyon 3-Aklama: Mezarla ait yerleimin tam olarak saptanamad kazlarda, Bittel yerleimin, mezarlk alannn kuzeydousunda yer alan platoda olabileceini teklif etmise de burada alma yaplmamas nedeniyle yerleim tam olarak saptanamamtr.211 Yaklak olarak 80x35m llerindeki mezarlk alannn tam plan karlmad iin Bittel tarafndan dzenli bir mezarlk alan olup olmad konusunda pheler bulunmasna ve mezar saysnn tam olarak saptanamamasna karn, zg burann dzenli ve en fazla 150 kp mezar barndrabilecek kapasitede olduunu belirtmektedir.212 Bittel ve Stewart burada yaptklar almada kp paralarna ve ukurlara dayanarak 18 mezar saptamlardr.213 (Lev15/1) Kktenin 1948 ylnda yapt almada ortaya karlan 5 adet mezar da eklediimizde toplam 23 mezarn varl bilinmektedir. Bu mezarlarn ikisi hari tamam pithos gmlerden olumakta, sadece iki tane sandk mezar tipinde gm bulunmaktadr.214 Byk yass talarla oluturulmu ve zerleri yine ayn ebatta yass talarla kapatlm ta sandk mezarlarn tekli gm iin kullanld ve iindeki iskeletlerin dorsal pozisyonda yatrld saptanmtr.215 Babaky mezarlnda yatay konumda ve azlar tala kapal olarak saptanan pithos mezarlarda kullanlan pithoslarn bir ksmnn kulplu bazlarnn da kulpsuz olduu belirlenmi ve buradan yola karak iki tip pithosun kullanld nerisi gelitirilmitir. Buna gre kulplu olanlarda boyun ksm gvdeye keskin bir biimde birleirken, kulpsuz olanlar daha yumuak bir biimde gvdeye birlemektedir.216 (Lev-15/2-3) Bunun yan sra tamam uzun gvdeli, sivri dipli, koyu krmz ve kzl kahverengi astarl olan kplerin ortalama lleri 1.85m uzunluk, 1.00m genilik (karn ap) ve 0.75-0.80m az ap olacak ekildedir.217 Yortan218 mezarlndaki pithoslarla dikkat ekici bir benzerlii olan Babaky
211 212

zg 1948. 53. zg 1948, 52-53; TAY-IVa, Babaky 213 Bittel-Steward 1939-41, 5; zg 1948, 52. 214 TAY-IVa, Babaky 215 TAY-IVa, Babaky 216 zg 1948, 18. 217 zg 1948, 18.

pithoslarnn, bu iki yerleimin arasndaki yaknlkta dikkate alnarak blgede sadece l gmme iin bu pithoslarn retiliyor olabilecei yorumunu yapmak olasdr. Mezarlkta sadece bir tane olarak rastlanan 0.90m uzunluundaki kk pithos ise Bittel tarafndan ocuk mezar olarak nitelendirilmi ve buradan yola klarak Babaky mezarlnda hem yetikinlerin hem de ocuklarn gmld yorumu yaplmtr.219 (Lev-16/1) Azlarnn tamam kk kaymalarla douya bakan bu pithos gmlerin hepsinde dip ksm batya bakmakta ve iskeletlerin ayaklar da doal olarak ayn yn gstermektedir.220 Olduka s gmlen bu mezarlarn kapak talar da yzeye ok yakndr. Bittelin yapt almalarda mezarlkta sadece bir tane ift iskelet barndran gm bulunmutur. Bu gmde dikkati eken nokta gmlerin ayn dneme ait olmamasdr. Birinci iskeletin kemiklerinin kenara itilmesiyle alan bolua ikinci iskeletin konduu ve buradan yola karak mezarln deiik zamanlarda kullanmnn devam ettii Bittel tarafndan belirtilmektedir.221 Kkten ise kazd be mezardan ikisinde oklu gmy saptamtr. Kemiklerinin nemlice bir ksm yok olmu durumda bulunan bu oklu gmlerde K.Kkten; 4 numaral mezar olarak adlandrd mezarda , 5 numaral mezar olarak adlandrd dier mezarda ise iki bireye ait iskelet kalntlar bulunduunu belirtmekte ve bu mezarlardan ikincisindeki bireylerin yetikin bir kadn ve bir erkee ait olduu saptamasn da yapmaktadr.222 Hibir madeni eserin bulunmad Babaky Mezarlnda 50 yalarnda bir erkee ait mezarda ele geen bir arak ilgi ekicidir.223 Bittelin XIV numaral mezar olarak adlandrd bu mezarda bulunan boynuz biimli bir nesne, zg tarafndan iki kab olarak nitelendirilmitir.224 Ayrca, ayn mezarda zeri bezemeli bir figrin paras bulunmutur.225 Bittelin XIV numaral mezar olarak adlandrd bu mezardan kan boynuz biimli objenin benzerini K.Kkten kendi yapt kazlarda 4 numaral mezarda da bulmu; ancak bu buluntu hakknda yapt dolayl yorumda tarihleme konusunda tereddt yaadn belirtmitir.226 (Lev-16/2-3) Yukarda belirtilenlere ek olarak Babaky mezarlnda hem mezar iine hem de dna armaan brakma gelenei mevcut olup; braklan anak mlein byk blm siyah
218 219

Kamil 1982, 13-14. Bittel-Steward 1939-41, 9; zg 1948, 18. 220 Bittel-Steward 1939-41, 5 221 Bittel-Steward 1939-41, 7 222 Kkten 1949, 813. 223 zg 1948, 88. 224 TAY-IVa, Babaky; zg 1948, 88. 225 TAY-IVa, Babaky 226 Kkten 1949, 814.

astarl ve ok iyi akl, zerleri beyaz boya ile bezenmi gaga azl testiler; zerlerinde kk delikli tutamaklar bulunan ayakl veya alak kaideli kaplar; gvdelerinin drt tarafnda kulplar bulunan uzun boyunlu, kresel gvdeli, izgi bezemeli mlekler; delikli tutamakl kapaklar bulunan kaplar ele geen l armaanlar arasndadr.227 (Lev-16/4-5; Lev-17/1-2) Bu armaanlarn yan sra Yortan-Babaky veya Ovabayndr mezarlklarndan gelmi olabilecei belirtilen altn kulak tkalarn da buluntular arasnda saymak gereklidir.228 Boynuz biimli objeler hari bu mezarlkta ortaya karlan btn buluntular evredeki Ovabayndr ve Yortan mezarlklar ile ayndr. Dolaysyla bu mezarlklar ile ada Babaky mezarlnn ET II ve III dnemlerinde youn olarak kullanldn sylemek yanl saylmaz. Ayrca Kktenin belirttii gibi mezarln bir ksm Klasik dnem, Ge Roma ve Bizansn balarna kadar kullanld da anlalmaktadr.229 Bademaac: l:Antalya le:Merkez Konum: Burdur Gller Blgesinin gney snrnda ve Burdur-Antalya karayolunun, Toros Dalarn at ubuk Belinin 5km kadar kuzeyinde bulunan hyk, Antalya Merkez ilesine bal Bademaac beldesi snrlar iinde, belde merkezinin 2.5km kuzeydousunda yer almaktadr.230 Tarihleme: Neolitik adan Erken Tun ana kadar yerleim grd saptanan hyn Erken Tun a tabakalarnn en erken evreden balayarak kk bir yerleme eklinde deil, tersine byke bir kasaba veya kent olabilecei kazcs tarafndan belirtilmekte ve bu dnce Erken Tun an sonlarna doru, yerlemenin kenarnn evli, tatan yaplm bir duvarla zenli bir ekilde kaplanm olmasna dayandrlmaktadr.231 Bunun yan sra be ayr yap katna ayrlan ET tabakasndan kan mimari ve keramik buluntular, Bademaac Erken Tun a yerlemelerinin genel olarak komu Elmal Blgesinde yer alan Karata-

227 228

Kkten 1949, 814. Duru 1972, 126. Refik Duru; Anadoludaki altn kulak tkalar ile ilgili bu makalesinde Hseyin Kocaba koleksiyonunda grd ve inceledii altn kulak tkalarnn Kocaban ifadesine dayanarak, Yortan-Babaky veya Ovabayndrdaki mezarlklarda yaplm kaak kazlardan ktn ve satn alma yoluyla bu koleksiyona geldiini dile getirmitir. 229 Kkten 1949, 814. 230 Duru 1995, 69. 231 Duru 1996, 90.

Semaykten bilinen nitelikleri sergilediini gstermitir.232 Bademaac Hynn Erken Tun a tabakalar aadaki gibi sralanmaktadr.233 1.Yap Kat 2. 3. 4. 5. 1-Mezar tipleri: Pimi toprak pithos mezar. 2-Gm tarz: ntramural, hoker, inhumasyon 3-Aklama: Bademaac Hynn kazcs Prof.Dr.Refik Duru hykte yaayan Neolitik ve Erken Tun a halklarnn genelde llerini yerleme iine gmmediklerini belirtmektedir. Bu dncesini kazlarda sadece 1997 ylnda, Erken Tun a II kltr dnemine tarihlenen 2. veya 3. yap katna ait ve hyn dou yamacna yakn, 9 numaral mekann tabannda bulunan bir kp gmye (Lev-18/1-2) ve 1998 ylnda, Erken Neolitik an 3. ve 5. yap katnda ortaya karlan 0-10 ya aras ocuklara ait alt tane taban alt basit toprak mezara dayandrmaktadr.234 ET tabakasnda ortaya karlan gmde, mezar kab olarak, 75-80cm boyunda, dz dipli, bir kp kullanlm ve az da bir baka kap ile kapatlmtr. Mezar kabnn az ksm tmyle, gvdesi de byk oranda paralanm olmakla birlikte, eklinin armudi olduu, iki kulp ile iki tutama bulunduu, kulplarla tutamaklarn karlkl olarak yerletirildii ve iinde l armaan olmayan bu mezarda 8-10 yalarnda bir ocuk iskeletinin bulunduu Duru tarafndan belirtilmektedir.235 Baklatepe: l: zmir le:Cumaovas/Menderes Konum:
232 233

ET II ET II ET II ET I ET I

Kaz ve Buluntular:

Duru 1998, 117. Duru 1999, 116. 234 Duru 1999, 119. ve Duru 2000a, 111. 235 Duru 1999, 119.

Baklatepe Hy; zmirin gneyinde, Cumaovas/Menderes lesine bal Bulgurca kynn kuzey kenarnda yer almaktayken, yakn zamanda yapmna balanan ve ksa srede bitirilen Tahtal barajnn su tutma alan iinde kaldndan bugn sadece baraj zerinde kk bir ada olarak grlebilmektedir. Tarihleme: Hykte yaplan kazlar srasnda ortaya karlan mezarlar Erken Tun a I ve II evrelerine aittir.236 Hyn en erken tabakas kaz almalarnn yarm kalmas nedeniyle Ge Kalkolitik aa tarihlenmektedir. Buluntu Paketi: Tipik ET I-II kaplar, bronz haner, bak, ss eyalar, bal ine, bilezik, yzk, kolye, iskelet zerine serpildii dnlen buday taneleri (organik kkenli buluntu), mezar iinde iskeletin stne konulaca kum yzey.237 Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipleri: Basit toprak mezar, ta sandk mezar ve pimi toprak pithos mezar 2-Gm tarz: ntramural, ekstramural, hoker, inhumasyon. 3-Aklama: Kaz almalar sonucunda ET I katnn bir savunma duvar ile evrili olduu anlalmtr. Yerleimin, olaslkla radial planl, savunma duvar iindeki yaplar ta deli sokaklara alan, uzunluklar 20mye yaklaan, 4-5m geniliinde uzun evlerden olutuu dnlmektedir. inde bir ambar ve ocak taban gibi mimari eler yer alan, zaman zaman ara duvarlarla blnm bu evleriyle Anadolu sahil kesimine komu Ege Adalarndaki merkezlerle balantl olduu dnlen bu kltr katnda ortaya karlan yerleim modeli, Bat Anadoluda ve Ege Adalarnda eitli merkezlerde temsil edilmektedir.238 Bat Anadoluda Aphrodisias, Beycesultan, ve bir lde Demircihyk bu sistemi yanstmaktadr. Buna karlk Ege Adalarnda Lesbos/Thermi II. tabaka yerleimi Baklatepeye en yakn yerleim modeli olarak tespit edilmitir.239

236 237

zkan-Erkanal 1999, 29. lnn zerine yatrld kum yzey de bir buluntu ya da yerel bir ritele ait ve mezara dardan getirilip yerletirilen bir materyal olarak dnlmelidir. nk mezarlk alannn kendi topra deildir. Dolaysyla mezara dardan getirildiini dnmek gerekir. 238 Erkanal 1997, 74. 239 Erkanal 1998, 266; zkan-Erkanal 1999, 21.

ET I evresine ait mezarlar, yerleim alannn ve savunma sisteminin dousunda, kuzeydousunda ve gneydousunda bulunmaktadr.240 (Lev-19/1) Ge Kalkolitik a katlarnn zerinde yer ald iin bu katlar da tahrip eden mezarlkta, basit toprak mezar, ta sandk mezar ve kp mezar olmak zere tip mezara rastlanlmtr.241 ET I dnemi mezarlar 19 tanesi basit toprak, 5 tanesi pithos, 6 tanesi ta sandk mezar olmak zere toplam 30 adettir ve bunlarn sadece ikisi intramural, geri kalan 28 tanesi ise ekstramural gmdr.242 Baklatepe ET I intramural mezarlar: ntramural olarak gmlen iki iskeletten birincisi 25-30 yalarnda bir kadna aittir ve 1.20X0.60m llerindeki basit toprak mezar iine (G-1 Mezar) hoker tarzda yatrlm bu iskeletin kafatasnn kuzeydousunda iki adet mlekik ortaya karlmtr.243 kinci mezar (G-20 Mezar) yine basit toprak mezardr ve 11-12 yalarnda bir ocua ait olup hoker tarznda yatrlm iskeletin bann gneybatsna siyah astarl bir testi braklmtr.244 ntramural gm geleneindeki bu iki mezarn iskeletleri de son derece deforme olup mezarlar iin bir yn birlii sz konusu deildir.245 (Lev-20/1-2) Baklatepe ET I ekstramural mezarlar: Ekstramural l gmme geleneinin olduu dier mezarlara geldiimizde ise olduka deiik baz uygulamalarla karlalmaktadr. ncelikle mezarlarn hangi trden olursa olsun tamamnda baz zel durumlar hari dou-bat dorultusunda olduu ve gmnn de buna uygun olarak ba dou ayak bat eklinde yatrld, btn iskeletlerin hoker pozisyonunda olduu saptanmtr.246 Buna karn iskeletlerin cinsiyetine gre bir ayrmn olabilecei de belirtilmektedir. Kemik yaps, di ve mezara braklan armaanlarn niteliklerine dayanarak yaplan cinsiyet ayrmna gre; G24, G25, G31, G33, G40 ve G107 numaral mezarlarnn erkek bireylere ait olduu ve hepsinde yzn kuzeye ynlendirildii gzlenmi; G26, G32, G46, G112 ve G118 numaral mezarlarn ise kadn bireylere ait olup yzlerinin gneye

zkan-Erkanal 1999, 29. zkan-Erkanal 1999, 29. 242 Baklatepe kazsnda ortaya karlan mezarlarn tarihlendirme almalar halen devam ettii iin intramural olan ancak evresi bilinmeyen 6 adet basit toprak mezar bu alma kapsam dnda tutulmutur. Bkz. Akay 2003, 18 dpn.58. ve zkan-Erkanal 1999, 29. 243 Akay 2003, 19. ve 25. 244 Akay 2003, 19. 245 Akay 2003, 19. 246 zkan-Erkanal 1999, 31.
241

240

ynlendirildii saptamas yaplmtr.247 Bir baka deyile erkek bireyler kendi sana, kadnlarsa kendi sollarna yatrlmaktadr. (Lev-21/1) Baklatepe ET I mezarlklarnda grlen bir dier ortak nitelik ise zati eyalar olarak belirtebileceimiz tak, silah vb. dndaki mezar armaanlarnn ba veya ayak ucuna braklm olmasdr. Bunun yan sra Erkanaln belirttiine gre; mezar trlerinin sosyal yapyla bir balantsnn olmamas gerekmektedir. Erkanal bu yorumunu, en basit mezar tipi olarak deerlendirebileceimiz basit toprak mezarlardan bile kymetli mezar eyalarnn kmasna dayandrmaktadr.248 Tabannn kumla kapl olduu anlalan her tip mezarda da ceset zerinde buday tanelerinin ele gemi olmas bir dier nemli nitelik olarak karmza karken; bugne dek hibir yerde grlmeyen bir baka nitelie ise Baklatepe ET I mezarlarnda rastlanmtr. Bu nitelik zellikle ta sandk mezarlarn banda ya da evresinde dik olarak oturtulan ii ta dolu yarm pithoslarn varldr.249 (Lev-22/1-2-3) inde ele geen buluntular ve l gmme geleneinin biimlendirilmesi asndan nem tayan baz ET I mezarlar aada rneklendirilmitir. ET I ekstramural basit toprak mezarlar: Basit Toprak Mezar tipindeki mezarlar ierisinde G46 numarayla tanmlanan ve 12 yanda bir kz ocuuna ait olabilecei dnlen mezar nemlidir. Ba dou ayak bat eklinde ve hoker tarznda yatrlan iskeletin yznn bakt ynde yani gneyde birbiri ardna dizili ve biri ban yukarsnda, dieri gvdenin ortasna gelecek ekilde yerletirilmi, ncs ise ayak ucunda bulunan kap ortaya karlmtr.250 Bu kaplardan ortada bulunan ayakl bir mlekken, dierleri yayvan gaga azl, hepsi siyah astarl testilerdir. (Lev-23/1-2) Bu mezardaki iskeletin her iki kolunda da gm251 bilezikler, kulaklarnda ikier halkadan oluan iki kpe, boynunda tanelerinden sadece biri tatan geri kalan gmten yaplm bir kolye ve kolyenin talarnn ortasnda ise ip delikli, yuvarlak biimli, ortas delik gm bir amulet bulunmutur.252 (Lev-23/3)
Akay 2003, 20 ve genel katalog. zkan-Erkanal 1999, 31. 249 zkan-Erkanal 1999, 31. 250 zkan-Erkanal 1999, 30. 251 Erkanal 1999 ylnda T.zkan ile beraber yapt yaynda bu metal eserlerin gm olduunu belirtirken, 2003 ylnda ayn malzemeleri lisans tezi hazrlamas iin verdii rencisi M.Akay bunlarn kurundan yaplm olduklarn belirtmektedir. Aradan geen drt ylda belki de bu malzemeler zerine yaplan incelemeler bunlarn gm deil kurun olduklarn ortaya koymu olabilir. 252 zkan-Erkanal 1999, 30-31.
248 247

Bir dier basit toprak mezar ise G24 olarak adlandrlan ve iinde yetikin bir erkek bireyin bulunduu, yine kumla kapl zemin zerinde hoker tarznda ve dou-bat dorultusunda, ba kuzeye bakacak ekilde bir gmye sahip olan mezardr.253 (Lev-24/1) Kafatasnn arkasnda yayvan gaga azl, siyah astarl bir testinin ele getii ve stne dier mezarlarda olduu gibi buday taneleri serpilmi bu iskeletin her iki bileinde birer gm bilezik bulunmakta olup, bilezikler daire kesitli ubuklarn kvrlmasyla yaplm ve sa bilekteki bileziin iki ucunda paralel izgilerden oluan izi bezemeler saptanmtr.254 (Lev24/2) Ayrca, kafatasnn hemen nnde bir bronz haner ile bir bal ine ve gs ksmnda kolye tanesi biimli bakr ya da kurundan yaplm, ortas delik ve ip delikli bir amulet gze arpmaktadr. Erkanal bu amuletlerin halka idol olarak da tanmlandn belirttikten sonra; bunlarn altn, gm, ta ve seramik rneklerinin M IV.binde Yunanistanda grld saptamasn yapmaktadr.255 ET I ekstramural pithos mezarlar: Baklatepe ET I mezarlna ait pithos mezarlar ise yine dou-bat ynnde uzanmakta, boyutlar dnda ekil olarak byk apta farkllklar gstermemekte, sivri/yuvarlak dipli, ikin gvdeli, ksa boyunlu ve da ekik az kenarl pithoslardan olumaktadr.256 Ele geen pithos gmler iindeki en salam G25 numaral pithos mezardr.257 Bu gmde kullanlan pithos 1.90m boyunda ve 1.29m geniliindedir. (Lev25/1-2) Pithosun her iki yannda boyundan dibe doru beer adet balama kulbu bulunmakta olup, pithosun douya ynelik az, st ksmndan krlarak alnan bir para ile kapatlmtr.258 Pithosun ierisinde, ba douya ynelik, dou-bat ynnde, hoker tarznda yatrlm, yz kuzeye bakan ve yine stne buday taneleri serpitirilmi bir yetikin erkek iskeleti bulunmaktadr.259 skeletin belden aas orta boy talarla kapatlmtr. Ayrca pithos iinde dank olarak ele geen bir ocua ait iskelet paralar, bu mezarn ikinci kez kullanldn gstermektedir.260 Erikin iskeletinin yz ksmnn nnde iki bronz haner ve onlarn yannda, siyah astarl, yayvan gaga azl, tek dikey kulplu, yuvarlak gvdeli ve gvde zerinde drt tane sivri yumru bulunan kk bir testi ile; iskeletin gneyinde, srt hizasnda,

253 254

Akay 2003, Katalog No:3 zkan-Erkanal 1999, 31. 255 zkan-Erkanal 1999, 31, dpn.47 256 Akay 2003, 22; zkan-Erkanal 1999, 30. 257 Akay 2003, Katalog No:4 258 zkan-Erkanal 1999, 30. 259 zkan-Erkanal 1999, 30; Akay 2003, Katalog No:4 260 zkan-Erkanal 1999, 30.

siyah perdahl bir dier testi ortaya karlmtr.261 Ayrca iskeletin kaburga kemikleri arasnda bir ular halka gibi kvrk bakr ubuklar bulunmu ve kolye tanesi olarak tanmlanmlardr.262 Baklatepe mezarlar iinde G-28 olarak adlandrlan bir dier pithos gm ise cinsiyeti belirsiz bir iskeletin hoker pozisyonda iine yatrld, 1.10m boyunda ve 0.40m geniliinde, boyun ve gvdenin alt ksmnda dikey tama kulplarna sahip bir pithos gmdr.263 (Lev25/3) Mezar kuzey-gney ynnde uzanmakta, pithosun az kuzeye bakmakta, sol tarafna yatrlm durumda bulunan iskeletin yz kuzeye dnk durumda ve yine iskelet zerine serpilmi buday tanelerine bu mezarda da rastlanlmaktadr.264 indeki iskeletin bir ocua ait olduu bu mezarda, omuz yaknnda zerine iki delik alm bir ta ve dizlerinin kvrld yerde tipik, siyah astarl bir ET I testisi bulunmutur.265 G-112 olarak numaralanm pithos mezar ise iinde cinsiyeti belirlenemeyen, yaklak 2 yalarnda bir ocuk iskeletinin hoker pozisyonda yatrld, yaklak 0.80m boyunda ve 0.70m geniliinde ikin karnl bir pithos iindeki gmdr.266 (Lev-26/1)Az orta boy bir ta plaka ile kapatlm bu pithosun st ksm krlarak ceset buradan yerletirilmi ve daha sonra bu ksm siyah astarl, tme yakn anak paralar ile kapatlmtr.267 Kuzey ve gney ksmlarnda iri talarla desteklenen mezarn iine serilen dere kumu zerine yatrlan iskeletin gs ksmnn gneyinde kresel gvdeli, dikey kulplu bir testi ve kafatasnn arkasnda birbirine paralel dizi halinde, gm boru biimli boncuklar aa karlm ve iskeletin zerinde yine dank halde buday tanelerine rastlanmtr.268 Baklatepe Erken Tun a I pithos mezarlarnn sonuncusu G-126 olarak numaralanm mezardr ve yaklak 1.40m boyunda 0.90m geniliinde, boyun ksmnda dikey ift kulplu ve kulplarn altnda, gvdede her iki yanda er adet tutaman olduu, az ksm douya bakan ve az siyah astarl bir anak ile kapatlm bir pithosun iine yerletirilmi, geriye sadece bir adet femurun kald bir iskeleti barndrmaktadr.269 (Lev26/2-3) zerinde krmz astarl bir kabn bulunduu ve yine dere kumu serili bir taban zerinde bulunan bu femur dnda mezarda herhangi bir buluntu ya da iskelet kalntsna

261 262

zkan-Erkanal 1999, 30. zkan-Erkanal 1999, 30. 263 Akay 2003, Katalog No:6 264 Akay 2003, Katalog No:6 265 Akay 2003, Katalog No:6 266 Akay 2003, Katalog No: 19 267 Akay 2003, Katalog No: 19 268 Akay 2003, Katalog No: 19 269 Akay 2003, Katalog No: 23

rastlanmazken; pithosun dnda mezarn kuzeyinde da ekik az kenarl bir anak, gneyde de bir adet bronz delici ortaya karlmtr.270 ET I ekstramural ta sandk mezarlar: Erken Tun a mezar tiplerinin ncsn oluturan Ta Sandk Mezarlarn en iyi rnei ise G40 mezardr.271 Dier ta sandk mezarlarn drd bebek mezar olarak tanmlanmtr. G40 mezar, bir tanesi trapez eklinde kullanlan drt byk ta levhann dik olarak kullanlmas ile yaplmtr. (Lev-22/1-2) Uzunluu 1.29m olan mezarn genilii batda 1.12m douda ise 0.82mdir. Genilik llerinin deitii ynlerden de anlalabilecei gibi dou-bat dorultusunda ynlendirilen bu mezarn zeri tek bir ta levha ile kapatlmak istenmise de bu ta yeterli olmaynca daha kk boyutlarda iki ta levha daha kullanlmtr.272 Bu mezarn dousunda, bir baka deyile iskeletin bann olduu ksmda, sadece alt ksm saptanabilen, dik olarak oturtulmu ve mezarn doudaki dar kenarna dayanabilmesi iin mezarn kapak tana zel bir kavis verilmi byk bir pithos bulunmutur. Bulunan bu pithos ve mezarn ayn dnemde yaplm olduu, mezarn kapana verilen zel kavis dikkate alnarak Erkanal tarafndan belirtilmekte ve pithosun mezarla bir ilikisinin olduu yorumu yaplmaktadr.273 Mezar iindeki 45 yalarnda bir yetikin erkee ait, aln ksmnda yara izi olan iskeletin yz yine kuzeye bakmakta, hoker tarznda, kum zemin zerine yatrlm olan bu iskeletin yannda kk bir ocua ait bir dier iskeletin kemikleri de dank durumda gzlenebilmektedir.274 Mezar armaan olarak, iskeletin bann arkasnda yayvan gaga azl bir testi ve bronzdan yaplm bir hanerle, ular kvrk ubuk eklinde iki metal kolye tanesi ve bir metal delgi ortaya karlmtr.275 Yetikin bireylere ait dier ta sandk mezar G107 mezardr.276 Birka kez kullanld iinde ve evresinde yer alan iskeletlerden anlalan bu mezarn da dousunda yine ii byk talarla doldurulmu ancak mezara bitiik olmayan bir pithos bulunmaktadr.277 (Lev-22/3) Yine drt adet byk ta levhann dik olarak konulmas ile ina edilen bu mezarn zeri sekiz adet kk ta levha ile kapatlm olup, mezarn lleri 1,50X1,08mdir.278 Kum zemin zerine hoker tarznda yatrlan bir iskeletin net olarak saptanabildii bu mezardaki
270 271

Akay 2003, Katalog No: 23 Akay 2003, Katalog No:10; zkan-Erkanal 1999, 29. 272 zkan-Erkanal 1999, 29. 273 zkan-Erkanal 1999, 29. 274 zkan-Erkanal 1999, 29-30 275 zkan-Erkanal 1999, 30. 276 Akay 2003, Katalog No:18 277 Mezarn dnda kuzeybatsnda dank halde ele geen iskeletin ikincil kullanm srasnda dar karlan bir baka bireye ait olduu dnlmektedir. Bkz. zkan-Erkanal 1999, 30. 278 zkan-Erkanal 1999, 30.

kemikler zerinde yaplan antropolojik incelemeler, mezarda biri kadn olmak zere be farkl bireye ait iskeletin varln ortaya koymutur.279 G107 mezarnda bir testi, iki krk durumda testicik ve bir bronz bak ele gemitir.280 Baklatepe ET II mezarlar:281 Baklatepe kazlar srasnda hyn gneyindeki kyn baraj nedeniyle boaltlmas burada da kaz yaplabilmesini salam ve burada byk bir Erken Tun a II mezarl ortaya karlmtr. (Lev-19/1) Drt tanesi basit toprak, 17 tanesi mlek ve geri kalan 43 tanesi pithos gm olmak zere toplam 64 tane mezarn ortaya karld bu mezarlktaki mezarlarn ou ve ierisinde bulunan mezar armaan keramikler tarmsal faaliyetlerde kullanlan kimyasal gbreden olumsuz etkilenmilerdir.282 ET II mezarlndaki baz mezarlarn daha erken dnemlere (Ge Kalkolitik a) ait olduu saptamasn da yapan Erkanal,283 buradaki ET IIye ait pithos mezarlarn tamamnn dou-bat ynnde olduunu, bir ksmnn azlarnn iri talarla, dierlerinin daha kk talarla kapatldn, bir pithos mezar iine birden ok gm yapldn, hatta bir mezarda saynn alt farkl bireye kadar ktn, tm iskeletlerin hoker tarznda olduunu ve Ge Kalkolitik adan beri gzlenen bir olgu olan buday tanelerinin mezar iine serpitirilmesi geleneinin baz mezarlarda gzlemlenebildiini belirtmektedir.284 (Lev-27/1-2-3) Mezar armaan olarak braklan anak mlein bazen pithosun dna da brakld Baklatepe ET II mezarlnda ortaya karlan keramik mezar eyalar arasnda bulunan bir antropomorfik kap, bu dnemde baka yerlerde de rastland iin gelenee uygun yorumuyla deerlendirilmi ve Limantepede de bu tr kaplara Erken Tun andan Ge Tun ana kadar rastland belirtilmi, ancak bu kabn Elmal-Karatatan285 kan rnee daha ok benzedii yorumu yaplmtr.286 (Lev-28/1) Bu antropomorfik kap, minyatr grnmde, oval gvdeli, bir vazo eklinde olup, burun, ka, gz kapaklar kabartma olarak yaplm ve kulpsuz olan kabn n yznde iki yumru halinde gsler betimlenmitir.287 (Lev-28/2)

279 280

Akay 2003, Katalog No:18 zkan-Erkanal 1999, 30. 281 Mezarlk alannn ad, ayn yaynda (zkan-Erkanal 1999) plann zerinde Trke olarak ET II Mezarlk Alan; ngilizce olarak Late EB II Cemetery eklinde gemektedir. Yayn iinde ise her iki dilde yazlm ksmda da ET II mezarlk alan olarak getiinden burada ET II mezarlk alan olarak sz edilecektir. 282 zkan-Erkanal 1999, 17. 283 Erkanal-zkan 2000, 265. 284 zkan-Erkanal 1999, 18. 285 Warner 1994, Lev.166, KA 602. 286 Erkanal-zkan 2000, 265. 287 zkan-Erkanal 1999, 18.

Bunun yan sra depas288 (Lev-28/3), tankard, pyxis, kk boy aydanlklar, gaga azl testiler, anaklar, mlekler, vazolar ska rastlanan kap tipleridir.289 Ortaya karlan anak mleklerin ou, gri renkte olup, ikinci derecede younlua sahip kaplar krmz renkte olanlardr. Kaplarda ip delikli yatay kulplar ve tnel kulplar en yaygn kulp rneklerini oluturmakta, kaplarn nemlice bir ksmnda hzl dnen bir arkn izleri gzlemlenebilmektedir.290 (Lev-29/1) Mezar armaanlar iinde ikinci derecede nemli ksm metal eyalar oluturmakta olup, bunlar, haner, bak, ss eyalar, bal ine, ta ve mermer idoller, bilezik, yzk ve kolyelerdir.291 (Lev-29/2; Lev-30/1-2)

Balkesir Mezarl/Gkky: (?) l:Balkesir le: Merkez Konum ve Buluntular: Bittelin adna sadece deindii ve yeri tam olarak belirlenememi bu mezarlk Balkesirde demiryolu yapm srasnda tahrip edilmitir.292 Bittelin293 yaynlarnda geen baz kaplarn bu mezarlktan gelmi olabilecei zg tarafndan ifade edilmektedir.294 Hakknda herhangi bir bilgi bulunmayan bu mezarlktaki mezarlarn tipi ve konumu hakknda, hatta burada tekil bir mezardan m yoksa mezarlktan m sz edildii hakknda bir yorum yapmak olas deildir. Mezarln yeri hakknda yaplan soruturma sonucunda, Balkesir Mezarl olarak adlandrlan yerin olaslkla Balkesir il merkezinin 10km dnda, Gkky yaknlarnda bulunan ve demiryolunun kenarnda olmas nedeniyle tamamen tahrip olmu mezarlk alan olduu dnlmektedir.295 Mezarln hemen yaknndaki Gkkyde bulunan hyk de bu mezarl kullananlarn yaad yerleim olabilir. Baradz/Baladz: l:Isparta le:Gnen
288 289

Troia II rneklerine benzedii Erkanal tarafndan ifade edilmektedir. Bkz. Erkanal-zkan 2000, 265. zkan-Erkanal 1999, 18-19. 290 zkan-Erkanal 1999, 19. 291 zkan-Erkanal 1999, 19. 292 zg 1948, 54. 293 Bittel 1934 294 zg 1948, 54. 295 Bu konuda verdii bilgiler iin Balkesir Mzesi Mdr Neriman zaydna teekkr ederim.

Konum ve Buluntular: Isparta ili, Gnen ile merkezine bal decik Ky yaknlarndaki Baradz/Baladz tren istasyonu yaknlarndaki Kktepe zerinde 1944 ylnda .A.Kansu incelemede bulunmu ve demiryolunun kesitleri iinde, ular ve azlar grnen pithos mezarlar bulunduunu saptamtr.296 Burada saptanan mezarlk alan zerinde herhangi bir kaz almas yaplmad, ancak evrede yaplan inceleme srasnda Kktepe zerinden doal etkiler sonucu tanarak geldii anlalan ve Kansu tarafndan Bakr a, Hitit ve Klasik a olarak snflanan anak mleklerin varl mezarlk hakknda da fikir vermektedir.297 Ancak Kansu, bu mezarlk iin herhangi bir yorumda bulunmam, buna karn 1953 ylnda Kl Kkten bu mezarlk alannn da Yortan, Babaky, Kusura gibi ren yerlerinde ortaya karlan mezarlklarla benzerliinin altn izmitir.298 Bereketli: l:Manisa le:Sargl Konum ve Buluntular : Manisa ilinin Sargl-Alaehir leleri arasndaki karayolunun zerinde bulunan Bereketli kynn gneyinde Recep Meri tarafndan saptanan pithos paralar burada bir Erken Tun a mezarlnn varln akla getirmektedir. Meriin evredeki kyllerin ifadesine dayanarak belirttiine gre; yaklak iki metre boyunda, 0,80m apnda, dz veya drt taraf kulplu ve tutamakl bu pithoslar Baklatepe ve Aphrodisias mezarlarnda ortaya karlan ET II dnemine tarihlenen pithoslara benzemekte olup, yine kyllerin Merie ifade ettiine gre pithoslarn iinde, bakr ya da bronz ineler, idoller, spiral biimli kpeler ortaya karlmtr.299 Beycesultan: l:Denizli le:ivril Konum: Byk Menderes Vadisi zerinde ivrile 5km uzaklktadr. Tarihleme:
296 297

Kansu 1945, 281. Kansu 1945, 281. 298 Kkten 1953, 179. 299 Meri, baskda.

Hyn en stnden steril topraa kadar yaplan kazlarda 40 kat ile karlalmtr. Bu katlardan; XL-XX aras Ge Kalkolitik aa aittir. XIX. kattan itibaren nemli bir dnme sahip olan Beycesultann ET tabakalar kendi iinde katlara gre evreye ayrlmaktadr. XIX-XVII arasndaki katlar ilk evre, XVI-XIII arasndaki katlar ikinci evre; XII-VI aras ise nc evredir. Bundan sonra gelen katlar ise, V-IV aras Orta Tun aa ve III-I aras Ge Tun aa aittir. Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipleri: Pimi toprak mlek gm 2-Gm tarz: ntramural, hoker, inhumasyon. 3-Aklama: Gneybat Anadolunun en byk hydr. Kuzeybat Anadolu iin Troia ne ifade ediyorsa, Gneybat Anadolu asndan da Beycesultan ayn eyi ifade etmektedir. Beycesultan Hynde yaplan almalar sonucu sadece yerleim katlar ortaya karlm mezarlk alan ya da alanlar ile ilgili herhangi bir yer saptanamamtr. Ancak, Ge Kalkolitik an XXIX300, XXVIII301 ve XXII.302 tabakalarnda, kaba, gnlk kullanm kaplar iine yerletirildikten sonra sz edilen tabakalara ait mekanlarn tabanlarnn altna konulan ocuk mezarlarnn Erken Tun a iinde de devam ettiini Erken Tun ana ait XVIIa tabakasnda ele geen ocuk mezarndan bilmekteyiz.303 (Lev-31/1-2) Yine Ge Kalkolitik a tabakalarnda ele geen mezarlar gibi, kaba, gnlk kullanm kab iinde ve meknn tabannn altna gml bu mezarda, kk ocua ait iskelet ve tipik Erken Tun a mallarna benzeyen kulplu bir marapa bulunmaktadr. Ancak Beycesultan l gmme gelenekleri hakknda yaplacak yorumda, sadece bu mezara dayanarak intramural bir l gmme geleneinin olduunu sylemek yerine, korunmasz ve daha masum grlen ocuklarn korunmas gibi bir amala sadece ocuklarn yerleim dna deil, iine gmlm olduu yorumu tercih edilmelidir. Olduka byk bir hyk olan Beycesultann kazlan ksmnn hyn %10undan bile az bir ksm olmas ve sadece bir tek blgede steril topraa kadar inilmi olmas hyn baka yerlerindeki ET yaplarnn da altnda ocuk ya da yetikin gmlerinin olup olmad sorusunu yantsz brakmaktadr. Bundan dolay Beycesultanda yerleim ii bir l gmme geleneinin u andaki bilgiler nda olup
300 301

Lloyd-Mellaart 1962, 23. Lloyd-Mellaart 1962, 25. 302 Lloyd-Mellaart 1962, 26. 303 Lloyd-Mellaart 1962, 33.

olmadn sylemek pek olanakl deildir. Yine de Bat Anadolunun Erken Tun andaki dier yerlerinde uygulanan l gmme geleneklerine bakldnda genel olarak ekstramural bir mezarlk alannn olabilecei gz nnde bulundurulmaldr. Ayn ekilde ileride incelenecei gibi Troia ve yukarda incelendii gibi Aphrodisias, Bademaac ve Baklatepe yerleimlerinde de baz ocuk gmlerinin yerleim iine gmlmesi, Troiada imdiye dek mezarlarla ilgili bir bulgunun ortaya kmamas ve Baklatepenin ET I ve II ekstramural mezarlk alanlarnn bulunmu olmas gibi bilgileri gz nne alp bir karsama yaplacak olursa; Beycesultanda da ekstramural bir l gmme geleneinin olabilecei, buna karn hykte deiik dnemlerde yaam insanlarn mezarlk alan olarak nereyi kullandklarnn ise imdiye dek saptanamad belirtilebilir. Bornova/ peklikuyu: (?) l: zmir le:Bornova Konum ve Buluntular: zmir ili, Bornova ilesindeki Bornova Anadolu Lisesi bahesinde bulunan bu hykte H.Gltekin tarafndan yaplan ksa sreli kaz almas sonucunda burada herhangi bir mezarlk alanna rastlanlmamsa da, kaz srasnda karlan ve l gmmek iin kullanldklar Gltekin tarafndan belirtilen byk pithoslar, bu hykten sz edilmesini zorunlu klmtr.304 Benzerleri Bayrakl Erken Tun a katlar ve Menemende de bulunan gaga azl testiler ve eitli tipte anak mleklerden bu kazda da ortaya karlm olmasna karn,305 herhangi bir mezarn bulunamam olmas burada bir ekstramural mezarlk alannn hyk yaknlarnda olabileceini akla getirmektedir. peklikuyu Hynde ET I ve II tabakalarnn bulunduu Yard.Do.Dr. Zafer Derin tarafndan belirtilmektedir.306 Boyalktepe Mezarl: l:Balkesir le:Merkez Konum ve Buluntular: Balkesir merkez Pamuku (Etalya) kynn 1km dousunda bulunan Boyalktepe hynn 200m kadar batsnda zdoan tarafndan saptanan tahrip olmu bir Erken Tun
304 305

Gltekin 1967, 41. Gltekin 1967, 41. 306 Derin-Batmaz 2004, 79.

a mezarl bulunmaktadr. Ge Kalkolitik, ET, GT, Antik a ve Ortaaa ait yzey buluntularnn ele getii hykte ve yaknndaki Erken Tun a mezarlk alannda herhangi bir kaz almas yaplmamtr.307 Bu yerleme yeri ilk olarak J.R.B.Stewart tarafndan Boyalk Tepe adyla 1936 ylnda tantlmtr.308 1959 ylnda D.French tarafndan da ziyaret edilen bu yerde, aralarnda ne kadar bir mesafe olduu belirtilmeyen kuzey ve gney tepelerinin yer ald anlatlmaktadr.309 Bu tepelerden gneydekinde 7 tane kp mezarn kyller tarafndan ald bildirilmi ve yaplan aratrma sonucu, ET I-II-III evresi anak mlei bulunmutur.310 Bozcaada: l:anakkale le:Bozcaada Konum: anakkale il merkezine bal ve antik dnemde Tenedos adyla anlan bu adadaki prehistorik mezarlk alan Bozcaada ile merkezinin Cumhuriyet Mahallesinde yer almakta ve ada yerleimin gney kesiminin altnda devam etmektedir.311 Tarihleme: 1959 ylndan itibaren deiik zamanlarda kazlan bu mezarlk alannn Erken Tun andan Osmanl Dnemine kadar kullanld birbirinin zerinde yer alan deiik dnem mezarlarndan anlalmaktadr. Mezarlk alannn prehistorik mezarlar 1992 ve 1993 yl kazlarnda ortaya karlmtr. Buluntu Paketi: Bronz ineler, araklar, deniz kabuklar. Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipleri: Ta sandk ve basit toprak mezar. 2-Gm tarz: Ekstramural, hoker, dorsal, inhumasyon. 3- Aklama:
307 308

zdoan 1988, 580. R.O.Ark 1940, 261. 309 TAY-IVb, Pamuku/Boyalktepe 310 TAY-IVb, Pamuku/Boyalktepe 311 TAY-IVa, Bozcaada/Tenedos

Tenedos mezarlk alannn kuzeybatsnda 1992 ylnda ortaya karlan 7 numaral mezar, mezarln ilk prehistorik mezardr. 1,60X0,90m llerinde, kapak tasz, ta sandk mezarda, hoker durumunda, kemikleri toprakla kaynam bir iskelet bulunmaktadr.312 Ba ksm gneye gelecek ekilde yerletirilmi olan iskeletin, bann hemen zerinde, spiral bal bronz bir ine ile gs hizasnda, ask delikli kapa olan bir mlekik ile arak; ayak ucunda ise ilenmi bir istiridye kabuu ele gemitir. (Lev-32/1) Kazcsnn belirttiine gre, kt pimi, el yapm kap Troia I ile adatr.313 1993 ylndaki kazlarda ise taban demesi zerinde, kuzey-gney dorultusunda uzanan ve drt taraf ta ile desteklenmi, iinde iki tane hoker gm bulunan bir mezar ile bunun yannda basit toprak mezar olarak nitelenebilecek, etrafnda herhangi bir ekilde koruma yaplmam tek bir hoker gm ortaya karlmtr.314 (Lev-32/2, Lev-33/1) Bu mezarlarn yaknnda yine basit toprak mezar olarak nitelenebilecek, ancak ok tahrip olmu durumda, dorsal pozisyonda yatrlm bir iskeletin varl da saptanmtr.315 Etraf tala evrili olan sandk mezarn iinde gm hediyesi olarak kemik bir ine, pimi toprak arak ve bir adet istiridye kabuu bulunmutur.316 (Lev-33/2) Daha nceki yllarda, Ataeri-Ergovan317 (1959), .Akit (1969) ve T.zkan (1990)318 tarafndan yaplan kurtarma kazlarnda ise prehistorik dnemlere ilikin herhangi bir mezar ya da buluntu ortaya kartlmamtr. Tenedos mezarlk alannn en farkl buluntusu ise her iki dnem kazlarnda da rastlanan ilenmi istiridye kabuklardr. Kabuklarn hangi tr deniz canlsna ait olduu konusunda kaz raporunda bilgi verilmediinden sadece fotoraflarla yetinilmek zorunda kalnmtr. Fotoraflardan anlalabildii kadaryla 7 nolu mezardan kan istiridye kabuu tarak olarak nitelenen deniz yumuakasna aittir. Dieri ise bir deniz minaresini andrmakta ve bu haliyle Aphrodisiasta319 ortaya karlan Columbella rustica bilimsel adyla tannan deniz minaresini akla getirmektedir. Tenedos gibi bir adada denizin ve deniz kltrnn varl kendisini mezar armaanlarnda bu ekilde gstermekte olabileceinden, istiridye veya deniz minaresi gibi canllarn kabuklarnn ilenerek mezarlara konmas simgesel baz olgular artrmakla birlikte normal saylabilir.

312 313

Sevin 1994, 314. Sevin 1994, 314. 314 Sevin 1995, 114. 315 Sevin 1995, 114 316 Sevin 1995, 114. 317 Ataeri-Ergovan 1961, 19-20 318 zkan 1992, 1-5. 319 Joukowsky 1986, 52.

Boztepe/ vrindi: l:Balkesir le: vrindi Konum ve Buluntular: Balkesir ili snrlar iinde 1949 ylnda K.Kkten tarafndan yaplan almalar srasnda vrindi ilesinde saptanan dz yerleim yeri yanndaki ekstramural mezarlk alannda volkanik bir tatan yaplm sivri sapl bir el baltasndan sz edilmektedir. Mezarlk alan tamamen tahrip olduu iin mezarlar hakknda bir yorum yaplamam, buna karn ayn blgede daha nce Bittel tarafndan allan ve bu aratrma kapsamnda yine Kkten tarafndan kazlan Babaky mezarlna benzedii belirtilmitir.320 andarl: l: zmir le:Dikili Konum ve Buluntular: zmir ili, Dikili ilesinin 19km gneyinde, andarl Krfezi'nin kuzeyindeki andarl beldesi yaknlarnda Kocabalar adyla da tannan mevkiide yer ald bilinen ancak gnmze mezarlkla ilgili bir iki buluntu dnda hibir bilgi kalmayan ekstramural bir mezarlk alandr.321 Osman Hamdi Bey tarafndan yaplan Pitane kazlar srasnda ortaya karld bildirilen ve mezar buluntular Bittel tarafndan Yortan kltr grubu iinde kabul edilen bu mezarlk alannda ne tr bir gm gelenei olduu belirtilmemekle birlikte; mezarln sadece Erken Tun a deil Orta Tun ve daha ge dnemlerde de kullanld ve Orta Tun a gmlerinin pithos gm olduu bilindiinden,322 kltrel srekliliin devamll esas alnarak yaplacak bir karsamaya gre Erken Tun a mezarlarnn da pithos gmlerden oluabilecei nerisini yapmak pek yanl saylmaz. French burasn Troia I evresi ile ada, ekstramural bir mezarlk olarak kabul etmekte; Mellaart ise Erken Tun a anak mleinin dalm haritasnda burasn iaretlemektedir.323 Burada ortaya karlan kaplarn fotoraflar 1912 ylnda S.Loeschce tarafndan yaynlanmtr. Bittel bu yerleim yerinde Yortan tipinde kahverengi astarl ve akl maldan anak mlekler bulunduunu belirtmekte ve baz buluntular stanbul Arkeoloji Mzesi'nde saklanmakta olup,

320 321

Kkten 1949, 817. TAY-IVb, andarl; zg 1948, 54; Akyurt 1998, 19. 322 Akyurt 1998, 19. 323 TAY-IVb, andarl; Mellaart 1954, 203.

olaslkla mezarlk alan ET dneminde kullanlmaya balanm ve bu kullanm Klasik Dnem'de de devam etmitir.324 avdarl Hyk: l:Afyon le:Merkez Konum: Afyon il merkezinin 16.5km kuzeydousunda, Akarayn oluturduu dzlkte bulunan 200-250m apnda ve 6m yksekliindeki hyk, avdarlkyn 2150m kuzeyindedir.325 Tarihleme: Burada ortaya karlan ve hibir mimari tabakayla ilikilendirilmeyen mezar iin ayn seviyelerde ele geen keramik ve dier buluntulara baklarak ET II dnemine ait olduu yorumunu yapmak olasdr. Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipi: Basit toprak mezar. 2-Gm tarz: ntramural, hoker, inhumasyon. 3- Aklama: Hyn Akok tarafndan A olarak adlandrlan amasnda 4.30mden itibaren prehistorik tabakalara geildii, amann 5.04msinde, amann kuzeybat ucunda bir adet basit toprak mezarn ortaya karld belirtilmektedir.326 (Lev-34/1) Mezar, hyn doal toprann bir miktar kazlmasyla oluturulan ukurun etrafnn kk talarla evrilmesi ile yaplmtr. ntramural olarak nitelendirilebilecek mezarn zerine ahap hatllar yerletirilmi ve l mezarn iine hoker durumunda yatrlmtr. Akok bu tip mezarn Alacahyk mezarlarnn en basit tipi olduunu belirtmekte ve A amasndaki bu prehistorik tabakay M 2500-2000 yllar arasna tarihlemektedir.327 (Lev-34/2-3-4) l armaan olarak hibir eya bulunmayan mezardaki iskeletin ayak ucunda sr cinsinden bir hayvana ait olduu dnlen birka para kemik bulunmutur.

324 325

TAY-IVb, andarl. Akok 1967, 5 ve TAY-IVa, avdarl Hyk 326 Akok 1967, 6. 327 Akok 1967, 6-10.

Mezarn ayak ucunda bulunan sr cinsi bir hayvana ait kemiklerin ritelle bir ilikisinin olup olamayaca yolunda Akok tarafndan herhangi bir aklama yaplamamakla beraber mezarn tipinin Alacahyk mezarlarnn daha basiti olarak belirtilmi olmas, burada Orta Anadolu Erken Tun a l gmme geleneklerini andran bir uygulamann sz konusu olabileceini akla getirmektedir. Ayrca Afyon gibi Bat Anadolu ile Orta Anadolu arasnda bir gei blgesinde bulunan bu mezarda Alacahyk uygulamalarn andran bir uygulamann olmas da doal kabul edilebilir. Buna karn ayn tip mezar ve l gmme riteli uygulamasnn Kusura, Kaklk vb. ayn blgedeki dier mezarlarda grlmyor olmas da dikkat ekicidir. Ancak, kaznn yapld dnemden bugne geen srede Bat Anadoluda yaplan ET mezarlk kazlarnn artmas yukardaki dncelerin deimesine neden olabilecek bulgulara ulalmasn salamtr. rnein aada incelenecek DemircihykSarket328 mezarlk alannda ayn ekilde sr kemiklerinin bulunmas bu uygulamann yreye zg bir ritel olabileceini akla getirmektedir. Damlboaz/Hydai: l:Mula le:Milas Konum ve Buluntular: Mulann Milas ilesinin 6km gneybatsnda bulunan Damlboaz ky yaknlarndaki antik Hydai kentinin kurulu olduu yerde Mula niversitesi tarafndan yaplan aratrmalar sonucu, yaknlardaki Saray adl akarsuyun yatann deimesiyle ortaya kan mezarlk alannn kyller tarafndan yamaland saptanm ve buradan karld belirtilen M III.binyla ait gaga azl testiler, kulplu mlek ve iki kulplu tankardlar koleksiyoncu S.Kazancolu tarafndan satn alnarak Sadberk Hanm Mzesine satlmtr.329 Sadberk Hanm Mzesi Karia Koleksiyonundaki bu kaplar dnda mezarlk hakknda herhangi bir bilgi yoktur. Deirmenyk-Akhisar: l:Manisa le:Akhisar Konum ve Buluntular:

328 329

Seeher 1993a, 367. TAY-IVb, Damlboaz/Hydai

Manisa ili, Akhisar ilesine bal Erdelli Ky yaknlarndaki bu mezarlk alan, yine ayn kyde bulunan Erdelli Hykn 2km gneydousunda ve olaslkla Erdelli Hykte yaayanlarn kulland bir ekstramural mezarlk alandr.330 Bu alanda tarmsal faaliyet srasnda ortaya kan ve tarla sahibi tarafndan Manisa Mzesine teslim edilen be adet tm kap ve Erdelli Hykten toplanan yzey buluntularna dayanlarak burasnn Bat Anadolu Erken Tun a mezarlk ve yerleimlerinden zellikle de Yortan-Babaky mezarlklarndan bilinen kltrn benzeri olduu ileri srlmektedir.331 Deirmenyk Mevkiinde ortaya kan 1,50-1,80m llerinde ve tanma gre ta sandk mezar olduu dnlen tek mezara dayanarak burada ekstramural bir mezarlk alan olduu Din tarafndan nerilmitir.332 Dinin makalesinde de belirttii gibi kendisi bu mezarlk alann grmemi, sadece mzeye kaplar getiren kiinin ifadesine dayanarak buras hakknda yorum yapmtr. Ayrca mzeye getirilen kaplarn da herhangi bir izim ya da fotoraf yoktur. Demircihyk/Sarket: l:Bilecik le:Bozyk Konum: Bilecik-Eskiehir il snrnda, Eskiehirin yaklak 25km batsnda, Zemzemiye Kynn gneyinde yer alr. Tarihleme: Demircihykn mezarlk alan olan Sarkette Erken Tun andan balayarak Helenistik Dneme kadar tarihlenebilen mezarlar bulunmaktadr. Sarket mezarlk alan jeomanyetik lmlere gre 50X65m llerinde bir alana yaylmaktadr.333 Bu alan ierisinde ortaya karlan mezarlarn 499 adedi Erken Tun, 78 adedi Orta Tun ve geri kalan 27 mezar ise Demir ana tarihlenmitir.334 (Lev-35/1-2) Buluntu Paketi: Kesik gaga azl ET II testileri; sr kemikleri; altn, gm, bronzdan yaplm alnlklar; bronz, bakr ineler; bronz bilezikler; halkalar; kama ular; spatulaya benzeyen ve arkeoloji literatrnde tra ba olarak adlandrlan objeler; araklar, ta aletler. Kaz ve Buluntular:
330 331

Din 1991, 25. Din 1991, 27. 332 Din 1991, 27 dpn.2 333 Jansen 1991, 120-124; Seeher 1993a, 366. 334 Seeher 1993a, 365; Seeher 1992a, 6 ve 16; Seeher 1999, 52.

1-Mezar tipi: Pimi toprak pithos, ta sandk ve basit toprak mezar. 2-Gm tarz: Ekstramural, hoker, inhumasyon. 3- Aklama: Anadolu yerleim emas denilen modelin ilk kez ortaya konduu Demircihyk; Anadoluyu Marmara ve Ege kylarna balayan ve bugn de nemli bir yol zerinde yer almas nedeniyle son derece stratejik bir konuma sahiptir. Hykn 250m batsnda, seksenli yllarn banda T.Efe tarafndan saptanan mezarlk alan, bulunduu mevkiinin adyla anlarak Demircihyk-Sarket Nekropol Alan olarak adlandrlmtr.335 Bat Anadoluda hem yerleimi hem de mezarlnda kaz almas yaplm birka yerden biri olmas nedeniyle de nemli olan Demircihyk/Sarket kazlar, Ege ve Marmara ky kltrleriyle Anadolu Kltrleri arasndaki ilikinin saptanmas asndan da nemlidir.336 Sarket mezarlk alannda Erken Tun ana tarihlenen mezarlarn tamam Demircihykn st katlarna (L-P yap katlar) bir baka deyile ET II evresine ait olarak yorumlanm ve ET I evresine ait mezarlk alannn hye yakn baka bir yerde olabilecei ileri srlmtr.337 Erken Tun a II evresine tarihlenen mezarlarn byk ounluunu pithos gmler oluturmaktadr. Bunun yan sra az sayda ta sandk mezar ve basit toprak mezar da vardr.338 Gmlerin pithos, ta sandk ya da basit toprak mezar olmasna baklmakszn hepsinde ba veya pithos aznn bakt yn gneydou olup, bu yn birliinin yan sra lnn yatrlnda da eller yz ya da gs nne ekik, hocker tarz uygulama yine istisnasz olarak sz konusudur.339 Sarket Erken Tun a mezarlarndan sadece birinde ift gm bulunmu olmas da ilgi ekicidir.340 Erken Tun a mezarlk alannda rastlanan bir dier ilgi ekici nitelik, burada mezarlarn altnda ya da stnde ikier ikier gmlm sr iskeletlerine rastlanlmasdr. Bunlarn belirli mezarlara m ait olduu, yoksa topluluun tm llerine hitap eden kurbanlar m olduklar tam olarak anlalamamtr.341

Seeher 1991, 97-98. Baklatepe, Kaklk, Karata-Semayk, Kusura ve Ulucak Hyk dnda Bat Anadoluda Erken Tun ana tarihlenip, hem yerleimi hem de mezarlk alan saptanp kazs yaplabilen yer imdilik yoktur. 337 Seeher 1993a, 366; Seeher 1992a, 12; Seeher 1992b, 165. 338 Seeherin yapm olduu kaz almasnn yaynlarnn hibirinde pithos, ta sandk ve basit toprak mezarlarn net says ve birbirlerine oranlar verilmemi, sadece ounluun pithos gmlerde olduu belirtilmitir. Bkz. Seeher 1991; Seeher 1992a; Seeher 1992b; Seeher 1993a. 339 Seeher 1991, 102; Seeher 1992a, 6; Seeher 1993a, 366. 340 Seeher 1993a, 366. 341 Seeher 1993a, 367.
336

335

Pithos gmler iin kullanlan ve azlar yass bir ta plaka ya da keramik krklar ile kapatlan pithoslarn, Demircihyk yerleiminden bilinen ve depolama ya da gnlk kullanm kab olarak kullanlan kaplar olduu belirtilmektedir.342 (Lev-36/1) Hem yerleimi hem de mezarlk alan kazld ve her iki alanda da ayn tipte pithoslar ortaya karld iin net bir ekilde, Demircihykte l gmme iin zel olarak retilmi pithoslar kullanlmadn belirtmek olasdr. Korfmann, Demircihyk ile ilgili yorumunda burada yaayan bamsz, basit bir ifti topluluunun bulunduunu ve bu corafi blgedeki Demircihyk ve Demircihyk benzeri dier yerlemelerin blgeye egemen ve organizasyonu salayan, olaslkla blgenin en byk hy olan arhyk'te (Eskiehir) yaayan bir ynetici erk sayesinde organize olduunu belirtmektedir.343 Dolaysyla, bu noktadan hareket ederek, Demircihykn kazlarn da gsterdii gibi kk ve ekonomik olarak ok gl olmayan bir yerleim olduunu belirtmek olasdr. Bunun yan sra pithos gm, basit toprak ya da ta sandk mezarlarn iinde, Seeherin deindii biimde kral mezar olabilecek buluntulara sahip bir mezarn ortaya karlamam olmas ve dier mezarlarn da herhangi bir sosyal farklla iaret etmemesi yerleimin sadeliini gsteren dolayl bir kant olarak kabul edilebilir.344 Bu da bize Demircihyk/Sarket mezarlk alannda uygulanan l gmme ritellerinin bir paras olarak deerlendirilebilecek pithoslarn, olaslkla ekonomik nedenlerle zel retim olmayabilecei nerisini yapmaya olanak tanr. l gmme iin kullanlan pithoslarn cesedi alamayacak derecede kk olduu durumlarda iki pithosun az aza verilerek kullanlmas uygulamas, Kusura, Baklatepe, Harmanren vb. yerleimlerde olduu gibi burada da vardr.345 (Lev-36/2) Ortaya karlan ok sayda, iinde iskelet olmayan ya da ok kk paralar kan mezarlar, bunlarn kklkleri de gz nne alndnda ocuk mezar olarak nitelendirilmitir.346 Olduka salam durumda ortaya karlan, ancak iinde olaslkla soyulduklar iin buluntuya rastlanmayan ta sandk mezarlar, byk kireta bloklarn evreledii hocker pozisyonundaki iskeletin stnn de yass bir ta blokla kapatlmas yoluyla ina edilmilerdir.347 Daha nce de belirtildii gibi pithos, basit toprak ya da ta sandk mezarlar

342 343

Efe 1988, 127; Seeher 1992b, 164; Seeher 1999, 53. Korfmann 1983, 246; Korfmann 2001b, 361. Korfmannn arhyk iin nerdii merkez olma olasl baz aratrmaclarca, bu hyn ET katlarnn daha tam olarak ortaya karlmamas ve bu ada olaslkla daha kk bir yerleimin sz konusu olmas nedeniyle gereki bulunmamaktadr. Bkz. evik 2004, 344 Seeher 1993a, 367. 345 Seeher 1993a, 366. 346 Seeher 1993a, 366. 347 Seeher 1992a, 6; Seeher 1993a, 366; Seeher 1992b, 164.

buluntu asndan herhangi bir sosyal farklla iaret etmemenin yan sra, kronolojik olarak da farkl deillerdir ve hepsi ET II olarak tarihlenmilerdir.348 (Lev-36/3) Bazlarnn etraf talarla evrili, iindeki iskeletin zerinde belki imdi kaybolmu organik bir rtnn bulunduu349 basit toprak mezarlarn sadece tanesinde iskeletin zerinde yass bir ta konulmas uygulamasnn yapld grlm ve bu mezarn belki de ta sandk mezar olarak deerlendirilmesi gerektii nerisi de getirilmitir.350 (Lev-36/4-5) Sarket mezarlk alannda Erken Tun anda grlen l gmme uygulamasnn Orta Tun ilerinde de devam ettii, dolaysyla l gmme asndan kltrel bir sreklilik olduu Seeher tarafndan belirtilmektedir.351 Sarket mezarlk alannda ortaya karlan buluntular, pimi toprak, maden ve ta buluntular olarak ayrlabilir. lgi ekici bir nitelikse yerleimde ok az maden buluntu ortaya karlmasna karn, mezarlk alannda yerleime gre daha zengin bir madeni eya repertuvarnn bulunmu olmasdr.352 Mezarlarn hemen hepsinde en azndan bir testi braklmtr ve mezarlkta ortaya karlan kaplarla Demircihyk yerleiminde bulunan kaplar arasnda sadece tankardlar, sepet kulplu ve emzikli kaplarn mezarlk haricinde ortaya karlamamas dnda genel bir uyum sz konusudur.353 Testilerin en tipik nitelii kulplarnn az kenarnn altndan kmas ve kesik gaga azn ok sk olarak grlmesidir. (Lev-37/1-2-3-4; Lev-38/1-2-3-4; Lev-39/12; Lev-40/1-2-3-4; Lev-41/1-2) Kase formlarnda rastlanan S kvrml profil, Demircihyk yerleiminin st tabakalarna ait olup tarihlendirici bir ileve sahiptir. Bu kap tipi ve dier kaplarn Demircihyk yerleiminde ortaya karlan kaplarla yaplan karlatrmas, yukarda da belirtildii gibi bu mezarlk alannn Erken Tun a II evresi boyunca kullanldn gstermektedir. Korfmannn Demircihyk yerleiminin her tabakasnn yaklak 30 yl srm olabilecei nerisi doru kabul edilecek olursa bu mezarlk alannn da 5 yap evresini kapsad bilindiinden (L-P yap katlar) mezarln yaklak olarak 150 yl gibi bir sre kullanlm olabilecei nerilebilir.354 Demircihyk yerleiminde son derece snrl sayda ortaya kan maden buluntular mezarlkta bunun tam tersi bir nitelik gstermekte ve altn, gm ya da bronzdan yaplm alnlklar, ineler, kresel topuz ba, kare kesitli mzrak ucu, sap delikli balta ve uzun
348 349

Seeher 1992b, 164-165; Seeher 1993a, 366. Burada organik rt ile kastedilen, mezarn stnn ahap bir kapak ile kapatlmasdr. Bkz. Seeher 1999, 53. 350 Seeher 1993a, 366; Seeher 1992b, 164. 351 Seeher 1999, 53. 352 Seeher 1992b, 165. 353 Seeher 1992a, 8; Seeher 1992b, 165; Seeher 1993a, 367. 354 Korfmann 1987, 189; Seeher 1992b, 165.

boyunlu, kresel gvdeli, devrik azl kurun kaplar Sarket mezarlk alannn Demircihykteki salamtr.
355

maden

endstrisi

hakknda

olduka

nemli

bilgiler

vermesini

Her iki kaz sezonunda da bulunan birbirinin benzeri altn alnlklar dvlerek

yaplmtr ve kabartma bezeklidir.356 (Lev-42/2-3-4-6-7; Lev-43/2-9-10) Bu alnlklarn bir ou in situ olarak iskeletlerin aln nnde bulunmu olmakla birlikte Seeher; bunlarn bir aksesuar m yoksa zel bir gm taks m olduu yolunda herhangi bir sonuca varlamadn belirtmektedir.357 Ancak, Demircihyk yerleiminde ok az sayda metal eya kmas ve metal buluntularn arlkl olarak mezarlarda bulunmalar bu alnlklarn bir giysiye ait aksesuar olmaktan ok, l gmme srasnda konulduu izlenimi yaratmakta ve Alacahyk mezarlarndaki uygulamalar anmsatmaktadr. Bat Anadolu Erken Tun a iin tipik olan; gvdesinde kesik izgilerle yaplm bezemeler bulunan bronz ve bakr ineler; topuz, dz ve bukranion bal olup, ounluunda ban hemen altndan geen bir delik bulunmaktadr.358 (Lev-44/1-13) En ilgin buluntulardan biri olan ve benzerlerine Alacahyk kral mezarlarnda rastlanan bronz topuz ba, iki sra mantar biimli kntyla ssldr.359 (Lev-45/1-2) Bir ksm tahrip olmu, hilal biimli ve ortasnda balant yeri bulunan, bronzdan yaplm yass balta Ovabayndrda ortaya karlan baltaya benzemektedir.360 (Lev-45/3-4) Son derece salam olarak ortaya karlan bakr ya da bronzdan yaplm sap delikli balta ile kare kesitli mzrak ucu Yortan metal buluntular iindeki balta ve mzrak ucunu artrmaktadr.361 (Lev-46/1-2-3) Ta eserler olarak adlandrlabilecek ve karneol ile da kristalinden yaplm boncuklar ise altn, gm ve bronz boncuklarla birlikte bir kolye zerinde bulunmaktadr. Bu boncuk dizisi, bir altn alnlk ve bronz bilezikle birlikte bir ocuk mezarnda bulunmutur.362 (Lev42/1; Lev-46/4) Sarket mezarlk alannda sap delikli bir ta balta da ele gemitir. (Lev-46/5) Yukarda saylan buluntular dnda, benzerlerine Bat Anadolu Erken Tun a yerleimlerinde ska rastlanan bakr ya da bronzdan yaplm bilezikler, halkalar, kama ular, spatulaya benzeyen ve arkeoloji literatrnde tra ba olarak adlandrlan objeler ile birer adet kilden ve tatan yaplm kadn heykelcii ile deiik boyutlardaki araklar yine Sarket mezarlk alan buluntular arasndadr.363 (Lev-47/1-2-3-4-5-6-7) Kaz raporlarnda
355 356

Seeher 1993a, 367; Seeher 1992b, 165. Seeher 1992b, 165; Seeher 1993a, 367; Seeher 1992a, 15; Seeher 1991, 111. 357 Seeher 1992b, 165. 358 Seeher 1991, 112; Seeher 1992a, 18. 359 Seeher 1992b, 165; Seeher 1991, 113. 360 Stronach 1957, 123; Seeher 1991, 113; Seeher 1992b, 165. 361 Kamil 1982, 21-fig.88; Seeher 1992a, 14. 362 Seeher 1992b, 165; Seeher 1991, 111. 363 Seeher 1992a, 15; Seeher 1993a, 368.

sadece ad geen ancak grntsne yer verilmeyen ve bir ocuk mezarnda ortaya karld belirtilen altn kulak tkac ise yine bu yrede de Karata-Semayk, Eski Balkhane ve Ovabayndr'dan sonra kulak tkalarnn kullanldn gstermektedir.364 Daha sonraki blmde irdelenecei gibi kulak tkalarnn l gmme ritelinin belki de nemli paralarndan biri olmas olaslnn yksek bulunmas nedeniyle dikkate alnmas gereklidir. Sarket mezarlk alanndan kan buluntularn Demircihyk yerleiminde ortaya karlanlara olan doal benzerlii dnda, 25km kadar batda yer alan Kkhyk mezarlyla olan arpc benzerliine dikkat eken Seeher; gerek gm trleri, gerekse keramik ve kk buluntularn ayrntlarna kadar birbirine benzemesine dayanarak her iki mezarlk alannn ada olduunu ve ET II olarak tarihlenmesi, gerektiini belirtmektedir.365 Aada Kkhyk mezarl ksmnda bu benzerlik daha ayrntl olarak incelenecektir. Son olarak, Sarket mezarlk alannda ortaya karlan iskeletlerin antropolojik olarak incelenmesi, insanlarn yapl ve salkl olduklarn, buna karn ortalama mrn 30-35 yldan fazla olmadn, kadnlarn ortalama ya sresinin sk doum yapmalarndan kaynaklanan risk nedeniyle daha ksa olduunu gstermi ve ocuk lmlerinin olduka fazla olduu anlalmtr.366 Derinkuyu/Milet: l:Aydn le:Ske Konum ve Buluntular: Milet kazlar kapsamnda yaplan yzey aratrmalar srasnda, Dr.H.Lohmann bakanlndaki ekibin Milet antik kenti yaknlarndaki Derinkuyu mevkiinde saptad pithos mezarlardan oluan, Erken Tun ana tarihlenen ve zerinde kaz almas yaplmam bir mezarlk alan bulunmaktadr.367 Ayn mezarlk alan Trkiye Arkeolojik Yerlemelerinin (TAY) IVb cildinde Hac Mustafann Dam adyla gemektedir.368 Mezarlk alan zerinde kaz almas yaplmam olmas ve hakknda baka bilgi bulunmamas zellikle ky blgelerin Erken Tun andaki l gmme geleneinin hangi tr etkileimler iinde

364 365

Seeher 1993a, 368. Seeher 1993a, 368. 366 Seeher 1999, 55. 367 Von Graeve 1995, 408. 368 TAY-IVb, Hac Mustafann Dam

olduunu

anlamay

gletirmektedir.

Bu

konuda

tek

yardmc

olacak

yer

ise

asos/Kyklacktr ve asos/Kyklack maddesinde incelenecektir. Dorak: (?) l:Bursa le:Mustafakemalpaa Konum ve Buluntular: Arkeoloji dnyasnn zlemeyen bir bilmecesi olan Dorak, gereklii tartmal olan buna karn eer gerekse Erken Tun a kronolojisinin oluturulmasnda ok nemli yer tutacak bir mezarlk alandr. Gerekliinin tartma konusu olmas dolaysyla bu alma iinde (?) ile incelenen Dorak, Bursann Mustafakemalpaa (Kirmasti) ilesine bal ve Ulubat/Uluabat (Apolyont) Glnn gney kysndaki Dorak Ky yaknlarndadr. J.Mellaart tarafndan arkeoloji dnyasna Illustrated London News dergisinde 29 Kasm 1959 tarihinde balayan bir yaz dizisi ile duyurulan Dorakta ki krala ait sandk mezar ile hizmetkarlara ait iki pithos mezarn bulunduu iddia edilmitir.369 ddia edilmitir gibi bir ifadenin kullanlmasnn nedeni ise bu mezarlara ve buluntulara ait olarak Mellaartn yapt izimler dnda hibir grsel malzemenin olmamas, bu mezardan kan buluntular Mellaarttan baka kimsenin grmemi olmas ve daha sonra da hibir mze ya da zel koleksiyonda bu buluntulara rastlanmam olmasndandr. Bundan sonra Dorak mezarlar ve mezar buluntular hakknda yazlacak olanlar da Mellaartn ifadelerine dayanmaktadr. Sz edilen ta sandk mezarlardan ilki 1.80X0.83m llerinde ve iinde sadece tek bireyin, ba douya gelecek ekilde dorsal pozisyonda yatt, evresinde Erken Tun ana tarihlenebilecek tipik anak mlekler, kl, kama, asa, balta, mzrak gibi eyalarn bulunduu ve bir krala ait olduu belirtilen mezardr.370 (Lev-48/1) kinci mezar ise, 3.10X2.00m llerinde ve iinde bulunan gmler hocker tarznda, balar douya bakacak ekilde kendi salarna yatrlm bir kadn ve bir erkek (kral ve kralie) iskeletinden olumakta, erkein ayak ucunda bir kpek iskeletinin bulunduu belirtilmektedir.371 (Lev-48/1) Pithos gmler hakknda fazla bir bilgi vermeyen Mellaart, her iki ta sandk mezarda kan buluntular anlatrken, ilk mezarda zerindeki desenleri bile duran kilim ve kuma paralarndan sz etmekte, ikinci mezarn tabannda ise hasr izlerinin olduunu
369

Umar-ilingirolu 1990, 451. TAY-IVa, Dorak 371 TAY-IVa, Dorak

370

sylemektedir. Bunun yan sra; ikinci mezarda altn kakmal ahap bir taht bulunduu ve taht zerinde yer alan hiyeroglif yazda, taht Msr Firavunu Sahurenin armaan ettiinin yazldn belirtmektedir.372 (Lev-48/2) Msr Krallnn 5. hanedanlnn ikinci kral olan ve M 2487/2494-2473/2345 yllar arasnda bata bulunduu Msr belgelerinden bilinen bu kraln armaan ettii taht dolayl olarak Bat Anadolu Erken Tun ann kronolojisinin oluturulmasnda nemli rol oynamaktadr.373 Bat Anadoluda ortaya kan btn mezarlardan daha zengin olan bu mezarlarda; altn, gm, elektron gibi deerli madenler dnda kehribar, turkuvaz, necefta, gibi deerli talardan yaplm ss eyalar, bilezikler, ineler, gaga azl testiler, depaslar, gm ayna, fildii tarak, gm cmbz, spatl, boya tpleri, tun heykeller, yeil tatan tabak ve tepsi, mermer kase, obsidiyen bardaklar, altn kaplamal ta asalar, sap delikli tren baltalar, kilden yaplm mlekler, hayvan biimli kaplar, zerinde gemi betimlemelerinin bulunduu fildii kabzal kl, bronz kamalar, bronz kllar, gm mzrak ular bulunduu iddia edilmitir.374 Ancak, yukarda daha nce belirtildii gibi btn bunlar sadece Mellaartn izimlerine dayanmakta ve Mellaart bu izimleri, 1950li yllarda Ankaradan zmire trenle gelirken tant ve Karyakada oturan Anna Papastrati adl 20-21 yalarndaki kzn evinde grd ve fotorafnn ekilmesine izin verilmeyen buluntulardan izdiini, mezardaki iskeletlerin konumlarn ve armaanlarn mezar iindeki dallarn ise yine ayn evde bulunan eski fotoraflara dayandrdn belirtmektedir.375 Bu fotoraflarn ve buluntularn ise I.Dnya Sava sonrasnda Yunanllar tarafndan igal edilen Bat Anadoluda, Dorak yaknlarnda yaplan sistemli bir kazdan elde edildiini Anna Papastratinin kendisine gsterdii kaz notlarndan anladn belirten Melllaartn belki de bir tarihi eser kaakl olayna istemeden taraf olduu ya da bylesine nemli ve Bat Anadolu Erken Tun a kronolojisinin oluturulmasnda rol oynayacak buluntular ve bu yky uydurmu olabilecei konusunda halen pheler vardr. Dger/Dver/Der/Yarl: l:Burdur le:Merkez
372

Umar-ilingirolu 1990, 451; TAY-IVa, Dorak Umar-ilingirolu 1990, 451de M 2487-2473 tarihleri Sahurenin iktidar olduu dnem iin kullanlrken; Mellaart 1971, 391de M 2494-2345 tarihleri gemektedir. Bu fark kullanlan kronolojiden kaynaklanr. 374 TAY-IVa, Dorak 375 Umar-ilingirolu 1990, 449-450.
373

Konum ve Buluntular: Burdur merkeze bal Dger ky yaknlarnda, Yarl Glnn kuzey ucunda bulunduu bildirilen bu ekstramural mezarlk alan Dver, Der, Yaral gibi adlarla da arkeoloji literatrnde yer almaktadr. Burdur Mzesinin yapt kurtarma kazlar ve yzey aratrmalar sonucu 1967 ylnda varl saptanan bu mezarln, ounluu Erken Tun a ve bir ksmnn da II.binyla ait pithos gmler ierdii belirtilmitir.376 Burada yaplan kurtarma kazlarnn ya da yzey aratrmalarnn kapsaml bir yayn yaplmamtr. Buna karn zellikle II.binyln ikinci yarsna ait mezarlk buluntular zgnel tarafndan incelenmi ve bunlarn bir ksmnn Gller Blgesi Erken Tun a seramik formlarnn M II.binyl iinde devam eden tipleri olduu saptamas yaplmtr.377 Ene Mezarl: l:Burdur le:Merkez Konum ve Buluntular: Yukarda sz edilen Dger yaknlarnda, yine Burdur merkeze bal allca ky ile Pnarba ky arasndaki Ene ovas zerinde daha nce Mellaart tarafndan saptanan Pnarba II378 ad verilen hyk yaknlarnda zsait tarafndan bulunan yeni bir hye Ene ad verilmitir.379 Bu hyk evresinde yaplan aratrmada, Karata Glnn evresine DS tarafndan alan drenaj kanalnn hyn ok yaknndan gemesine karn hy tahrip etmedii saptanm; buna karn derinlii yer yer metreyi aan kanaln al srasnda Ene ve belki de Pnarba II hy sakinlerinin birlikte kullandklar, ekstramural bir mezarlk alannn tahrip olduu zsait tarafndan belirtilmitir.380 zsait ayn yaynda mezarlarn tipi hakknda herhangi bir bilgi vermemektedir. Eski Balkhane: l:Manisa le:Salihli Konum:

376 377

Mellink 1969, 212. Akyurt 1998, 38. 378 Mellaart 1954, 192 ve 221. 379 zsait 1983, 136. 380 zsait 1983, 136.

Manisa ili, Salihli ilesine bal Tekeliolu ky yaknlarndaki bir dier mezarlk alan olan Eski Balkhane, daha nce incelenen Ahlatl Tepecikin 2km kadar dousunda, yine Marmara Gl gney kysnda, kayalk bir burnun stndedir.381 Tarihleme: Kazclar tarafndan III.binyln ortalarna tarihlenen Eski Balkhane mezarlk alan,382 Melllink, Duru ve Hanfmann tarafndan da, Bat Anadoluda Karata-Semayk ve Ovabayndr ile Orta Anadoluda Karayavan, Koumbeli, Aliar ve Alacahykte ortaya karlan altn kulak tkalar ve dier eserlerle olan benzerlie dayanarak, Erken Tun a I dnemine tarihlenmitir.383 Buluntu Paketi: Tek kulplu testicikler. Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipi: Pimi toprak pithos mezar. 2-Gm tarz: Ekstramural, hoker, inhumasyon. 3- Aklama: Sardis Kaz ekibi tarafndan 1969 ylnda kazlan bu mezarlk alannn olduka byk olduu ancak ok ksa srede, ok kk bir ksmnn kazlarak be tane pithos mezarn aa karlabildii Mitten tarafndan belirtilmektedir.384 Ayrca, Eski Balkhane mezarlk alannn yaknnda bir yerleiminin de olabilecei yine Mitten tarafndan ileri srlmtr.385 Eski Balkhane ekstramural mezarlk alannda ortaya karlan be pithos gmnn ikisinde tek kulplu birer testicik bulunurken, bunlarn hemen yannda, dierleri gibi az douya bakan ve iinde hocker durumda, ba pithosun az tarafna gelen bir iskelet bulunan bir dier mezar, burada yaplan kazlarda ortaya karlan en nemli gmy oluturur.386 (Lev-49/1-2)Bu mezarn nemi iinde bulunan pimi toprak kabn yan sra esas olarak metal eserlerden gelmektedir. skeletin bir bacak kemii (femur) boyunca uzanan bakr alaml (olaslkla bronz) kama, omuzla ene kemii arasndaki ko ba biimli gm pandantif ve kulak hizasnda ortaya karlan, ii taneli bir materyalle dolu, kulaa girecek ksmlarnda apraz olarak yaplm kaz bezeklerin yer ald, 0,016m boyunda, 0.08m
381 382

Mitten 1987, 3. Mitten 1987, 3. 383 Mellink 1970, 163; Duru 1972, 124. Hanfmann 1970, 61. 384 Hanfmann 1969, 61; Mellink 1970, 163; TAY-IVa, Eski Balkhane 385 Mitten 1987, 3. 386 Mitten 1969, 3.

apnda iki altn kulak tkac bu mezardan kan metal eserlerdir.387 (Lev-50/1-2) Burada ortaya karlan altn kulak tkalar, Duru tarafndan Anadoluda bulunan altn kulak tkalarnn incelendii makalede deerlendirilmi ve Bat Anadoluda Eski Balkhane, Karata-Semayk, Ovabayndr, gibi yerlerde bulunan altn kulak tkalar ile Orta Anadoluda Alacahyk bata olmak zere, Koumbeli, Karayavan ve Aliarda ortaya karlan kulak tkalarnn birbirlerine olduka benzemelerinden yola karak, bu tkalarn Bat Anadoludan Orta Anadoluya geen bir gm gelenei olabilecei ya da eer gelenekle aklanamayacaksa bir moda olarak yayld nerisini getirmitir.388 (Lev-50/3-4) lnn gmlmesi srasnda yaplan ilemlerden biri de belki kulak ya da burun deliklerini imdilik bilemediimiz ancak teki dnya inancyla ilgili olabilecek bir nedenle kapatmak olabilir. Bu uygulamann Durunun da belirttii gibi Neolitik adan beri uygulanm olabilecei buluntulardan anlalmaktadr.389 Ancak kulak ya da burun tkac olabilecek Neolitik adan kalan bu malzemelerin ok az mezarda ele getiinden kesin bir ey syleme olanann olmamas bir engel olarak karmza kmaktadr. Buna karn kulak ya da burun tkalarnn teki dnya inanc ile ilgili olarak kullanlm olabileceini belirtmekte en azndan Erken Tun a iin bir saknca yoktur. Ayrca, altn, gm vb. metallerle, kireta, kil ya da mermer gibi kalc malzemelerden yaplanlar bugn kazlarda ele geerken; acaba kalc olmayan ahap ya da bir baka organik malzemeden yaplp bugn hibir izine rastlayamadmz tkalar var olabilir mi? Bu sorunun yantn olumlu olarak dnrsek, en azndan l gmme geleneinin bir modellemesini yaparken kulak tkalarnn da ritelin bir paras olarak kullanlm olabileceklerini ve bu nedenle birer ritel nesnesi olarak deerlendirilmeleri gerektiini ileri srmek olasdr. Eer yantmz olumsuz ise, bu durumda sadece baz uygulamalarn, zellikle de ekonomik olarak kendi topluluundaki dier bireylerden daha zengin kiilerin kendileri ya da yaknlar iin byle bir uygulamaya gittiklerini sylemek gerekir. Ancak, bu bize neden byle bir uygulama yaptklar konusunda bir aklama getirmez. Bu nedenle kulak ya da burun tkalarnn teki dnya kavram ile ilgili olarak ve bir gelenek halinde hemen btn gmlerde uygulandn nerebilir, ancak bunlarn ok aznn kalc malzemeden retildiini syleyebiliriz. Bu konu buluntularn deerlendirildii beinci blmde daha ayrntl tartlacaktr. Gavur ni n:
387 388

Mitten 1987, 3. Duru 1972, 129-130. 389 Duru 1972, 126-127.

l:Afyon le:Bayat Konum ve Buluntular: Afyon ili, Bayat ilesine bal Yukar aybelen kynn 600m batsnda, yamata yer alan bir mezarlk alandr ve burada rastlanlan pithos ve mlek paralar burada bir ET mezarlnn bulunduu eklinde yorumlanmtr.390 Gavurtepe Hyk: l:Manisa le:Alaehir Konum: Alaehir ile merkezi yaknlarndadr. Tarihleme: Gavurtepe hynde yaplan ve sadece sezon sren kazlarn sonucunda, Gney Amas olarak adlandrlan amada elde edilen bulgular burasnn Erken Tun anda yerleim grdn ve yerleimin 4 yap katndan olutuunu gstermitir.391 Bu yap katlarndan ncsne ait bir adet intramural pithos mezar ile hyn batsnda yaplan kurtarma kazlarnda bir adet ta sandk mezar ortaya karlmtr. Meriin kesin olmayan tabakalamasna gre bu mezar ET I-II evrelerine ait olmaldr.392 Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipi: Pimi toprak pithos ve ta sandk mezar. 2-Gm tarz: Ekstramural, intramural, hoker, inhumasyon. 3- Aklama: Prof.Dr.Egon Reuerin belirlemelerine gre 12-14 aylk bir kz ocuuna ait olmas gereken intramural pithos mezarda 89 paradan oluan bir altn gerdanlk, iki altn bilezik, iki altn kulak tkac, bronzdan bir bilezik, mermer bir idol ve mhr ile iki adet gaga azl testicik ele gemitir.393 (Lev-51/1-2-3-4) Hyn batsnda 1987 ylnda yaplan kurtarma kazlarnda ise 4 tane mezar ortaya karlm ve bu mezarlardan 4 numaral olannn prehistorik olabilecei, iindeki youn
390 391

Koak 2004, 48. TAY-IVa, Gavurtepe Hyk 392 Meri 1993, 356. 393 Meri 1993, 356.

seramik paralar ve dier mezarlardan ayrlan ynlendirilii nedeniyle Meri tarafndan ileri srlmtr.394 Mezarlk alan olduu dnlen bu alanda ortaya karlan prehistorik mezarn evresi, kaba yontulmu ist bloklarla evrelenmitir. Mezarn lleri 0,65X1,70 metredir ve kuzey-gney dorultusunda yerletirilmitir.395 (Lev-51/5) Meriin ifadesinden anlald kadaryla burada, ok uzun sre kullanlm, ekstramural, bir mezarlk alan bulunmakta ve bu mezarlk alannda daha ayrntl alma yaplmad iin hangi dnemden itibaren kullanld kesin olarak bilinmemekle birlikte; sz edilen 4 numaral mezarda ortaya karlan prehistorik keramik paralar bu konuda baz fikirler vermektedir. R.Meri ile yaplan zel grmede 4 numaral mezarn Ge Kalkolitik ya da Erken Tun ana ait bir ta sandk mezar olabilecei kendisi tarafndan belirtilmitir. Gkhyk: l:Antalya le:Merkez Konum ve Buluntular: Antalya Karain Maaras yaknlarnda, Karainin 4km gneyinde yer alan Gkhyk ve evresinde yaplan yzey aratrmalar srasnda Harun Takran tarafndan saptanan mezarlk alanndan elde edilen bulgulara gre, burada bulunan pithos gmler ve pithoslarn iindeki buluntular, Elmal blgesindeki Karata-Semayk Erken Tun a malzemesiyle byk benzerlik gstermektedir.396 Hanaytepe: l:anakkale le:Ezine Konum ve Buluntular: anakkale il merkezinin gneydousunda, Ezine ilesinin 20km kuzeyinde Kurudere/Kemerdere adl akarsuyun yaknnda yer alan bu hykte 1857 ve 1878-79 yllarnda F.Calvert tarafndan kazlm, ancak yayn Lamb397 tarafndan yaplmtr. Hanaytepenin evredeki dier yerleimlerle karlatrmal kronolojisine gre alttan ste doru B-C ve A tabakalar bulunmakta olup, bu tabakalardan B tabakas Erken Tun a,

394 395

Meri 1988, 158-159. Meri 1988, 159 ve 166. 396 Takran 1994, 231. 397 Lamb 1932, 111-131

dier tabakalar Orta Tun ve sonrasna ait olarak Lamb tarafndan tanmlanmtr.398 Lambin de belirttii gibi kaz raporlarnda baz karanlk ve anlalmaz noktalar bulunan Hanaytepede B tabakasna, bir baka deyile Erken Tun a I-II evresine ait intramural yetikin ve ocuk mezarlar evlerin tabanlarnda ve aralarnda ortaya karlmtr.399 Buradan yola karak yaplan yorum, Hanaytepede intramural bir l gmme anlaynn olduudur. Gmt armaan braklmam olan bu mezarlarn ikisi hari tamam basit toprak gm olarak yaplm ve iindeki iskeletler balar batya gelecek ekilde, hocker pozisyonda yerletirilmilerdir. Farkl olan iki mezar, kerpiten yaplm drt ke odack ya da sandk olarak nitelenebilecek yaplara gmlm olarak bulunan, hocker pozisyonunda ocuk iskeletleri barndrmaktadr.400 Yanlar uzun ve ksa drt kerpile evreli bu sanduka biimli mezarlarn boyutlar kerpilerle ayn olup, 0,50X0,25m ve 0,45X0,25m llerinde ve 0,25m derinliktedirler.401 (Lev-51/6-7-8) Harm Mevkii: l:Afyon le:Bolvadin Konum ve Buluntular: Bolvadine bal zburun Kasabasnn 2km batsndaki Harm Mevkiinde rastlanlan pithos ve mlek paralar ET II olarak tanmlanm ve burada bir mezarlk alan olabilecei Koak tarafndan rapor edilmitir.402 Harmanren/Gndrle: l:Isparta le:Atabey Konum: Isparta il merkezinin 27km kuzeydousunda, Atabey ilesine bal eski ad Gndrle olan Harmanren Kynn 1km dousundaki Tavantepenin gney eteklerindeki bu Erken Tun a mezarlnn yerleimi de ayn kyn yaknlarndadr.
398

Lamb 1932, 114. Lambin Hanaytepenin B tabakasndaki mezarlar ET II olarak tanmlamasna karn Bittel, von der Osten, zg gibi aratrmaclar bu mezarlarn ET I olabileceini belirtmektedirler. Bkz.zg 1948, 33. 399 Lamb 1932, 114; TAY-IVa Hanaytepe 400 Bittel 1943, 173; TAY-IVa Hanaytepe 401 zg 1948, 33. 402 Koak 2004, 37.

Tarihleme: Gller yresinin Erken Tun a l gmme gelenekleri asndan son derece nemli bilgiler veren bu ekstramural mezarlk alannda 1989 ylnda Isparta Mzesince balatlan kurtarma kazlar, gnmze kadar Prof.Dr. Mehmet zsait tarafndan srdrlmtr. Halen devam etmekte olan kaz almalarnda ortaya karlan mezarlarn byk bir ounluu Erken Tun ana tarihlenirken ok az bir ksm da Orta Tun a mezar olarak tanmlanmtr.403 Yaklak 40000 metrekarelik bir alan kaplad anlalan bu mezarlkta 2001 yl sonuna kadar toplam 275 mezar ortaya karlm ve bunlarn sadece 7 tanesinin Orta Tun a balar ya da Orta Tun a ilerine tarihlendii, geriye kalan 268 mezarn tamamnn ET II ve III dnemlerine ait olduu anlalmtr.404 (Lev-52/1-2) Buluntu Paketi: Gaga azl testiler; kk mlekikler; bronz ineler; bronz bilezikler; bronz halka kpeler, bronz yzkler. Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipi: Pimi toprak pithos ve sadece bir adet ta sandk mezar. 2-Gm tarz: Ekstramural, hoker, inhumasyon. 3- Aklama: Demircihyk/Sarket, Kkhyk, Yortan ve Karata/Semayk ile birlikte Bat Anadolunun en byk ET mezarlk alanlarndan biri olan Harmanren/Gndrle ET mezarlnn temel nitelikleri Bat Anadoluda daha nce kazlm olan Erken Tun a mezarlklarndan farkl deildir. Ortaya karlan mezarlar ET II ve III dnemlerine tarihlenirken, sadece bir mezar hari tamam pithos gmlerden olumaktadr. Aada ayrntl olarak anlatlacak seilmi rnekler arasnda yer alan bu tek mezar ise sandk mezar tipindedir. Pithos mezarlarn biri hari tamamnn azlar mevsime gre kk kaymalarla douya bakarken, sadece bir pithosun az batya ynlendirilmitir. Baz pithoslarn birden fazla kullanm olduu da gzlenebilmekte,(Lev-53/1) bunun yan sra baz pithos mezarlarn Baklatepe, Demircihyk/Sarket ve Kusurada da rnei grlecei gibi iki veya daha fazla pithosun bir araya getirilmesi ile yaplan gm tipine benzedii,405 evrelerinin talarla desteklendii, ilerinde ya da yanlarnda l armaan olarak kk mlekiklerin, ss
403 404

zsait 2002, 333; zsait 2000, 374. nlsoy 1993, 295; Kaya 1994, 135; zsait 1997, 460, zsait 2002, 333; zsait 2003a, 119. 405 Steward 1936, 63; Lamb 1936, 56.

eyalarnn, metal objelerin ve araklarn bulunduu saptanmtr. Gmde kullanlan pithoslarn ayn tipte olmamas zsait tarafndan bunlarn l gmlmesi iin zellikle yaplmad eklinde yorumlanmtr.406 Bunun yan sra baz pithoslarn bo olarak ortaya kmas bunlarn lnn ansna konulduu eklinde yorumlanmtr.407 Yine aada ayrntl olarak incelenecek rnekler iinde bulunan bir mezar hari mezarlarn tamamnda ele geen buluntulara bakldnda 1989 sosyal farklla iaret yukarda edecek belirtilen herhangi bir veriye rastlanlmamtr.408 Kazsna ylnda baland Harmanren/Gndrle mezarlndan yllara gre kan Erken Tun a mezarlar iinden mezarn zgnl, salaml, ele geen buluntunun zenginlii, mezarn tipindeki veya ynlendiriliindeki farkllk, btn mezarlktaki dier mezarlar temsil ve Bat Anadolu Erken Tun a l gmme geleneini aklayc gibi niteliklere gre seilen rnekleri ise aadaki gibi incelemek olasdr. A1 Mezar: zsaitin yapt adlandrmaya gre A1 olarak adlandrlan pithos gm, Kusuradaki409 sahte pithos mezarlara benzer ekilde ancak bu kez pithoslar yarm olarak deil tam olarak kullanlm halde ortaya karlmtr. ok tahrip olmu bu mezar pithostan olumakta bunlardan ikisi esas mezar, ncs ise mezarn azn kapamakta kullanlan pithostur.410 (Lev-53/2-3) Bu mezarda, geni azl bir pithos, dip taraf krlan bir baka pithosun iine yerletirilerek daha geni bir kullanm alan elde edilmitir. Mezar iinde dank kemik paralar ve kk siyah hamurlu anak mleklere ait olduu dnlen keramik paralarna rastlanmtr.411 B4-B5 ve B6 Mezarlar: B4-B5 ve B6 pithoslar ise kendi arasnda bir grup oluturduu iin ilgi ekici rneklerdir. Bu pithos dipleri birbirine deecek ekilde gruplandrlmlar ve ortadaki, dierlerinden daha byk olan B4 pithosunun az tam douya yneltilmiken, ondan biraz daha kk B5 ve B6 pithoslar ise srasyla gneydou ve kuzeydouya doru

406 407

zsait 1995, 158; zsait 2003a, 119. Kaya 1994, 134; zsait 1995, 156. 408 zsait 1995, 159. 409 Lamb 1936, 56; Steward 1936, 63. 410 zsait 1995, 155. 411 zsait 1995, 155.

bakmaktadr.412 (Lev-54/1-2) leri tamamen toprakla dolu bu mezarlarda herhangi bir kremasyon izine rastlanmazken, iskelet de ele gememi olmas ya bunlarn kemikleri doann tahribine daha dayanksz olan ocuklara ait olduunu, ya da uzakta len, fakat cesedi elde olmad iin len kiinin ansna yaplan mezarlar olabileceini akla getirmitir.413 B7-B8 Mezarlar: Az aklklar dz byk talarla kapatlm ve bu kapak talarnn arkas iri talarla destekli, (Lev-54/1; Lev-55/1) olaslkla ayn zamanda kullanlm ve yan yana olmalar nedeniyle bir aile mezar olarak nitelendirilen bu pithoslardan B7 olarak numaralandrlm olannn zerinde boyun ksm hari parmak baskl bezeme bulunmakta ve boyun ksmnn bittii yerde yuvarlak kvrml bir swastika kabartmas grlmektedir.414 Simgesel bir anlam olabilecek ve Erken Tun anda yaygn olarak kullanlan bu motife Troia I kaplarnda veya araklarda da rastlanmaktadr. Ancak, burada dikkati eken bir nokta l gmme iin kullanlan kaplar asndan konuya yaklaldnda bu motifin benzerinin, yine Gller Blgesine yakn bir dier blge olan Likya Blgesinde Karata/Semayk mezarlk alannda ortaya karlan 57 numaral mezar pithosunun zerinde de olmasdr.415 (Lev-55/2-3-4) B7 mezarnn bir dier ilgi eken yn ise parmak baskl byk pithosun iinde, B7nin hemen hemen karnna kadar gelen bir dier pithosun bulunmasdr. B7a olarak adlandrlan bu pithos son derece dank durumda ve iindeki iskeletin de ok az paras salam olarak ortaya karlmtr.416 B10 Mezar: skeleti en salam olarak ele geen mezarlardan biri olan B10 mezarnda, saa dnk, hocker pozisyonunda yatrlm olan iskeletin yannda bir mlek, bir kase, bir gaga azl testiyle, kk bir arak ortaya karlmtr.417 (Lev-56/1-2) E5 Mezar: Doann ve kaak kazlarn tahribinden kurtulan mezarlardan biri olan E5 mezarnda kullanlan pithos, geni azl, dar dipli, drt simetrik kulplu, az akl dik kenar yukar

412 413

zsait 1995, 156. zsait 1995, 156. 414 zsait 1995, 156-157. 415 Mellink 1964, 275. 416 zsait 1995, 157. 417 zsait 1995, 156.

gelecek ekilde byk gen bir tala kapatlm olarak bulunmutur.418 (Lev-56/3-4-5), Arkas iri talarla desteklenmi olan kapak tann yan sra pithosun boyun ve omuz ksmlar da yass iri talarla rlerek korunmaya alnm, gvdenin etraf da kk talarla desteklenmitir.419 Dip ksm ta bir dolguya oturtularak korumaya alnan pithosun iindeki iskelet doann tahribatna uram olmasna karn kemiklerin durumundan hocker pozisyonunda olduu anlalmakta ve kafatas yaknnda iki tun kpe yer almaktadr.420 E9 Mezar: Ayn amada ortaya karlan E9 mezar ise yine iki kpten oluan mezarlara rnektir. Gmnn olduu ana pithosun az ksm yass iri talarla ykseltilmi, ayn ekilde byk talar ve toprak zerinde ykseltilen kapak kp ile rtlm ve bu sayede mezara biraz eim de verilmitir.421 (Lev-57/1-2) Kapak iin kullanlan pithos yanlarndan iri dz talarla desteklenmi, dier pithos gmlerde grld gibi dip ksm byk bir tala korunmaya alnm ve gmnn olduu pithosun boyun ksm ve gvdesi de yine boylu422 boyunca talarla desteklenerek korumaya alnmtr. Pithos iindeki iskelet tahrip olmusa da yerletirme pozisyonu hakknda fikir verebilmektedir. Buna gre sola doru hocker pozisyonunda yatrlan iskeletin yannda ba ile kala arasnda dz bir hat halinde iki gaga azl testi, aralarnda kk bir mlekik ve omuz blgesindeyse bir tun halka ortaya karlmtr.423 (Lev-57/3-4) J1 Mezar: inde iskelete rastlanmayan, dz azl, dik ksa boyunlu, drt simetrik kulplu, dibe doru daralan oval gvdeli, dz dipli bu pithosun iinde, iki gaga azl testi ve bir mlekikle, testilerin altnda bir adet bronz diki inesi ortaya karlmtr.424 (Lev-58/1-23) Mezar armaanlarnn mezarn iinde sanki l varm gibi pithosun karn ksm ve kenarlarnda ortaya km olmas, bu mezarn bir an mezar olmaktan ok, iindeki iskeleti eriyip paralanarak kaybolmu bir bebek mezar olabileceini akla getirmitir.425 J5 Mezar:
418 419

zsait 1997, 459. zsait 1997, 459. 420 zsait 1997, 459. 421 zsait 1997, 459. 422 zsait 1997, 459. 423 zsait 1997, 459. 424 zsait 1997, 609. 425 zsait 1998, 609.

Krk fakat el dememi ve her eyi tam bir gm olan J5 mezarnn pithosunun az ksm yine dz iri talarla kapatlm; pithos, omuzlarndan bu taa kadar uzanan dikine, yass iki tala korunmaya alnm, kapak tann arkas ve pithosun yanlar ta ve keramik paralar ile desteklenmi, pithosun karn ve omzu yass talarla rtlm ve tm iri, byk talarla korunmaya alnmtr.426 (Lev-59/1) Geni azl ve da dnk kenarl, geni gvdeli, simetrik drt kulba sahip, dz ve dar dipli bu pithosun iinde, 4-5 yalarnda bir ocua veya bir cceye (!) ait olduu dnlen bir iskelet, saa yatrlm hocker pozisyonda ortaya karlmtr.427 (Lev-59/2) skeletin karn stne kvrlm kolunda bronz bir bilezik, kulak ksmna yakn bir yerde halka kpe, ene altnda sol boyun kenarnda bir ine bulunmakta olup, ban tam altnda yumruk byklnde siyah bir ta ban istenilen pozisyonda durmas iin destek olarak konmutur.428 (Lev-59/3) Kafatas ile ayn hizada ortaya karlan, gzel krmz akl, geni yayvan gaga azl, ksa dik boyunlu, gvdesinde gamzesi olan ayakl, hafif i bkey erit kulplu bir ET III dnemi marapas hem bu mezarn tek keramik buluntusunu oluturmakta hem de mezarn tarihlenmesinde rol oynamaktadr.429 (Lev-59/4) K1 Mezar: Harmanren/Gndrle Erken Tun a mezarlnda ortaya karlan ve yine iki pithostan oluan gmler grubuna giren bir dier mezar ise K1 mezardr. Burada kullanlan pithoslarn her ikisinin de st ksmlar tahrip olmutur. Kapak iin kullanlan pithosun st ve ksmen gvdesi, ana mezarda kullanlan pithosun ise boynunun altndan itibaren st yar gvdesi kaybolmu ve iindeki iskelet de olaslkla dalm, sadece uzun ve kaln olan kemikler kalmtr.430 (Lev-59/5) K1 mezarnda kullanlan kapak kp, geni azl, da kvrk az kenarl, geni gvdeli, dz dipli, an ekilli, az kenarnda birbirine paralel ve dzenli bir ekilde zik zak yapan yiv bulunan bir pithostur.431 (Lev-60/1) Ana mezar iin kullanlan pithos, da dnk az kenarl, geni azl, ksa dik boyunlu, simetrik drt kulplu, oval gvdesi dibe doru daralan, dz dipli ve az gneydouya dnktr. Pithosun gvdesi boydan boya yere dikey olarak konulmu, iri toplama talarla desteklenmi olup, pithosun kulplar arasnda ift parmak ucu ile yaplan darbelerle oluturulmu iki sra sslemenin yan sra, bu mezarda kullanlan pithosu ilgin klan bir dier nitelik ise pithosun boynunun gvdeye gei yapt yerde, kanatlarn simetrik olarak iki yana am bir kartal motifinin
426 427

zsait 1998, 610. zsait 1998, 610. 428 zsait 1998, 610. 429 zsait 1998, 610. 430 zsait 1998, 610. 431 zsait 1998, 611.

bulunuyor olmasdr.432 (Lev-60/2) Simgesel bir nitelii olabilecek bu kartal motifi, yine Karata-Semayk mezarlarnda rastlanan da keisi, geyik vb. motifleri artrmaktadr.433 Mezarda l armaan olarak ele geen ve biri dipte, az pithosun tabanna dnk yatay durumda; dieriyse, ortada, az karna dnk yine yatay ekilde bulunan iki gaga azl testiden ortada olannn; dier mezarlardakinden farkl olarak mlek veya testi krklaryla beslendikten sonra zerine yarm bir mlek kapatlarak koruma altna alnm olmas farkl bir nitelik olarak dikkati ekmektedir.434 (Lev-60/3-4) K2 Mezar: K1 mezarnn kt alanda bulunan ikinci mezar olan ve yukarda K1 anlatlrken kullanlan planda grlen K2 mezar yine salam olarak saptanabilen mezarlardan biridir. Az gneydouya dnk, in situ olarak kapak ve koruma talar saptanabilen, geni ve dz azl, oval gvdeli, dz dipli, simetrik drt kulplu tek pithostan oluan bu mezarn az dz bir tala rtldr.435 (Lev-61/1) inde iskelete rastlanmayan bu kpte ortaya karlan ve kazcs tarafndan yine ET III olarak tarihlenen, gri hamurlu, dz azl, yksek dik boyunlu, yuvarlak gvdeli, dz dipli, dip ksmlarnn iki yannda delik olan kk boynuz tutamakl bir mlek ile mlein sa tarafnda bir arak; pithosun dibinde ise eitli ekil ve bezemede be arak, bir topuz bal ine, bir tun bilezik ve bir spiral halka yzk mezar armaanlar arasndadr.436 (Lev-61/2-3-4) K3 Mezar: K1 ve K2 mezarlarndan drt yl sonra bulunan, ancak ayn amada olduklar iin beraber deerlendirilebilecek, iki pithostan oluan bir dier salam rnek olan K3 mezar, el dememi, fakat ezik durumda ortaya karlmtr. Da ekik az kenarl, az altndan omuza inen drt dikey kulplu, geni omuzlu, dibe doru daralan gvdeli, dz dipli, iki pithostan oluan bu mezardaki pithoslardan biri karndan krlarak, ikinci pithosun omzu zerine yerletirilmitir.437 Az akl birbiri ard sra yerletirilmi traverten oluumu byk, dzce iki tala rldkten sonra iri toplama talarla desteklenen mezarn, omzu ve evresi byk kp krklar ve toplama talarla korunma altna alnmtr.438 indeki iskeletin
432 433

zsait 1998, 611. Mellink 1964, 275. 434 zsait 1998, 611. 435 zsait 1998, 611. 436 zsait 1998, 611-612. 437 zsait 2002, 328. 438 zsait 2002, 328

tam olarak ele getii K3 mezarndaki bireyin, gen ve kemik hastal olan biri olduu kemikler zerinde yaplan antropolojik incelemeden anlalmtr. Ba ksm douya, bir baka deyile pithosun az ksmna bakan iskeletin hocker durumda ve sa yanna yatrlm olduu saptanmtr.439 Yanak kemikleri altnda topuz bal bir ine, gs hizasnda iki gaga azl testi, femur kemikleri arasnda, pithosun dibine yerletirilmi bir kazyc K3 mezarnda ortaya karlan l armaanlardr.440 (Lev-62/1)Mezar hakknda kazcsnn yapt yoruma gre; lnn ikinci pithosa yerletirilmesi ve bu pithosun eksiksiz olmas, mezarn iki pithostan oluturulmasnn gereksinim nedeniyle olmadn ve byk iki pithosun bilinli olarak krlp birletirilerek daha byk bir pithos elde edilmek istenmesinin, lnn kiilik zelliinden ya da dini inanlarn bir gereinden kaynaklanmaktadr.441 Bu yoruma tam olarak katlmamakla birlikte, burada yaplan uygulamann gelenein dete dnmesinin bir gstergesi olabilecei akla gelmekte. Ancak, giri blmnde de akland ve ilerideki blmlerde ayrntl olarak incelenecei gibi, neden yapld artk sorgulanmayan ve aktarm srecinde mevcut koullarla ilikisi kopan bir uygulama sz konusu olabilir. M1 Mezar: ift pithostan oluan mezarlarn bir dier rnei olan M1 mezarnn kapak iin kullanlan pithosunun tamam, ana mezar olarak kullanlan pithosun ise st ksm iri talarla rtlm, kapak pithosu yanlardan baka pithos paralaryla desteklenmitir.442 (Lev-62/2-3) inde iki iskelet grlen bu pithos gmdeki, ba az ksmna yakn ve hocker durumundaki yetikin iskeletinin ayak ucunda, bir ocua ait olan ikinci iskelet grlebilmekte ve yetikin iskeletinin yannda iki tane, pithosun dibindeki ocuk iskeletinin yanndaysa bir tane gaga azl testi ortaya karlmtr.443 (Lev-62/4) M5 ve M9 Mezarlar: Ayn amada saptanan ve iie iki gm ieren M5 ve M9 mezarlar da anlmaya deerdir. Her ikisinin de azlar kuzeydouya bakan bu pithos tam olarak alp ortaya karldnda anlaldna gre; sadece gvdesinin alt ksm kalm olan M9 mezar nce yerletirilmi ve bunun armaan olan kk bir mlekik ile gaga azl ve gvdesinde

439 440

zsait 2002, 328. zsait 2002, 328. 441 zsait 2002, 328. 442 zsait 1999, 469. 443 zsait 1999, 469.

meme ba gibi kntlar olan bir testi M9 pithosunun dibine yerletirilmitir.444 (Lev-63/1-2) M9 mezarndan sonra ayn yere yaplan ikinci gmde baka bir pithos kullanlmtr. Da dnk az kenarl, dik boyunlu, geni gvdeli, dz dipli, simetrik dikey aplike ilmik-erit kulplu bir pithos olan M5, M9 pithosunun iine oturtulmutur.445 Yine az byk bir tala rtl bu pithosun etraf talarla desteklenmi, pithosun iinde karn boluunda, sol tarafta biri ok atlak iki gaga azl testiyle, testi ile pithosun az kenar arasnda sap delikli bir el baltas bulunmutur.446 (Lev-63/3) Her iki mezarda da baz kafatas byk kemik paralar dnda herhangi bir iskelete rastlanmamtr. N1 Mezar: nik bir yaps olan ve bir nceki M5 ve M9 mezarlarn andran ancak aslnda sadece bir tek mezar olan N1 gmsnde, iie geen iki pithostan ana mezar pithosu dorudan topraa yerletirilmemi, bunu yerine orta boy bir pithosun alt yar parasnn zerine yerletirilmi, eimi, az altna konan birka ta parasyla salanm ve pithosun evresi her zaman olduu gibi talarla beslenerek salamlatrlmtr.447 (Lev-64/1-2) N4 Mezar: Harmanren/Gndrle mezarlnda ister buluntular isterse de iindeki bireyin gmlm olmasyla son derece zgn bir rnek olan N4 mezar yine byk bir pithosun aznn tala kapatlmasyla yaplm, evresi iri talar ve pithos paralar desteklenmi ve az hafife gneydouya bakar durumda ortaya karlmtr.448 (Lev-64/3-4) Da dnk az kenarl, dz dipli, omuz ve gvdede birka sra halinde dzensiz parmak bask bezemenin olduu pithosun boynu stnde sa ve sol tarafta, iki gaga azl testi ok sk bir ekilde koruma talar arasna yerletirilmi olup; bunlarn yan sra kapak ta nnde pithos paralar ve talarn arasnda gaga azl, byk memecikli, uzun dik boynu zerinde yatay yiv bezemeleri olan bir testi de ortaya karlmtr.449 (Lev-64/5) N4 mezar iindeki kemiklerin durumu burada ayr bireyin gmldn gstermektedir. Bu bireylerden ikisi ayn zamanda, bunlarn kemiklerinin pithosun dibine itilmesi ile oluan bolua ise bunlardan daha sonra bir nc bireyin yerletirildii grlmekte, dolaysyla deiik zamanlarda tekrar

444 445

zsait 1999, 469. zsait 1999, 469. 446 zsait 1999, 469-470. 447 zsait 2000a, 372. 448 zsait 2000a, 372 ve 373 449 zsait 2000a, 372.

kullanlan bir oklu gmnn N4 mezarnda bulunduu anlalmaktadr.450 lk iki gmnn bireylerinden biri yetikin dieri ise ok daha gen biri olmaldr. Bunlarn yannda konulan l armaanlarnn bir ksm nc bireyin armaanlarndan ayrt edilebilmektedir. Buna gre, konik bal bir ine toggle-pin ilk bireyin kafatasnn sa tarafnda dik olarak, krk bir ine ise kafatasnn hemen altnda ortaya kartlm olup; ikinci bireye ait iskeletin omurga ve kala kemikleri altnda bulunan bir idol ve bir inenin bu ilk gmlere ait olabilecei ileri srlmektedir.451 (Lev-64/6) Sonradan gmlen nc bireyin kafatasnn yannda bulunan bir adet depas amphykipellon, onun yanndaki kesik gaga azl matara biimli kap ile matarann hemen altnda ve pithosun karn hizasnda bulunan idollerin bu nc bireye ait olduu dnlmektedir. (Lev-65/1-2-3-4-5) N4 mezarndan karlan depas, matara biimli kap ve idollerle konik bal ineden yola karak en azndan mezardaki nc bireyin ET II sonu III ba gmld yorumu yaplmakta ve zellikle depastan yola klarak Harmanren N4 depasnn Troia IIg-h ve Troia III ile karlatrlmas gerektii belirtilmektedir.452 S1 Mezar: Dndaki destek talarnn arkasnn anak mlek paralaryla kark toprakla desteklenmesi gibi farkl bir nitelie sahip S1 mezar, yine az akl douya bakan, dibe doru daralan gvdeli, dz dipli, kulpsuz bir pithos ile bu pithosun az aklnn kapatld, yarm daire gvdeli, drt kma tutamakl byk bir mlekten olumaktadr.453 (Lev-66/1) Bir an veya bebek mezar olabilecei dnlen bu mezarda herhangi bir iskelet veya kemik parasna rastlanlmam, mezar armaan olarak kk bir tun bilezik ortaya karlmtr.454 S3 Mezar: ine farkl zamanlarda gm yapld anlalan bir baka oklu gm uygulamas rnei olan S3 mezar kuzeydou-gneybat dorultusunda 45 derecelik bir eimle yerletirilmi olup, az akl 0.98X1.05m llerinde dz yzeyli bir tala kapatlmtr.455 (Lev-66/2) Dz az kenarl, geni azl, ksa boyunlu, omza doru genileyen ve dibe doru daralan gvdeli, dz dipli, drt dikey simetrik kulplu olduka byk bir pithos olan S3 mezar
450 451

zsait 2000a, 373. zsait 2000a, 373. 452 zsait 2000a, 372-373. 453 zsait 2003b, 308. 454 zsait 2003b, 308. 455 zsait 2003b, 308.

ierisinde, biri pithosun az yaknnda omuz hizasnda, ikincisi ortada gvde yannda ve sonuncusu pithosun dibinde olmak zere ortaya karlan ayr kafatasna ait kemikler bu mezarn ilk kullanmdan sonra en az iki kez alarak, iindeki kemiklerin dibe doru ittirilmesiyle oluan boluun yeni gm iin kullanldn gstermektedir.456 indeki kemikler bu oklu gm uygulamas nedeniyle kark durumda olan mezardan herhangi bir buluntu kmazken, mezarn dndaki kapak tan destekleyen toplama kk talarn arasna dik olarak yerletirilmi, az ve kulbu kullanld dnemde krlm kk bir testicik ele gemitir.457 S7 Mezar: El dememi olmas asndan nemli bir dier pithos gm de S7 mezardr. ok az meyille yerletirilen ve kk bir sapmayla gneydouya bakan az akl, dz dipli, drt kma tutamakl bir mlekle kapatlan S7 mezarnn pithosu, oval gvdeli, drt simetrik dikey kulplu ve dz diplidir.458 (Lev-66/3) Az kapatan mlek iinde red-cross bezemesi grlmekte, mezarn iindeki dank kemikler iskelet kalntsna iaret ederken, iki tun kpe dnda herhangi bir mezar armaan bulunamamtr.459 T5 Mezar: zsaitin yorumuna gre etrafndaki talarn dzenlenmesi nedeniyle antsal bir grnme sahip T5 mezar, dou-bat dorultusunda olduka dik bir meyille yerletirilmitir.460 (Lev-67/1) Geni azl, ksa boyunlu, dibe doru daralan geni-uzun gvdeli, dz dipli, drt dikey kulplu, bu olduka byk pithosun az ksm byk bir kapak tayla skca kapatlm ve kapak tann arkas dzenli yerletirilen byk bir ta blokajyla desteklenerek korumaya alnmtr. Pithosun omuz zeri ve yanlar daha dz yzeyli kk talarla korunmu; yine pithosun kuzeyinde saptanan ta blokajn kp boyunca devam ettii anlalmtr.461 (Lev-67/2) Bu blokajn kuzeydou kesindeki talar dzenli bir ekilde yerletirilerek yarm daire biimi verilmi, blokajn kuzeyinde kalan st sra talar ise arasna toprak giremeyecek ekilde sktrlarak dz bir yzey elde edilmi olup; mezar bu haliyle yukarda zsaitin yorumunda belirtildii gibi antsal bir nitelik tayor gibi grnmektedir.462
456 457

zsait 2003b, 308. zsait 2003b, 308. 458 zsait 2003b, 309. 459 zsait 2003b, 309. 460 zsait 2003b, 310. 461 zsait 2003b, 310. 462 zsait 2003b, 310.

Mezar iinde hocker durumda, kucak kucaa yatrlm iki iskelete rastlanm, olduka salam durumdaki iskeletlerin yannda bir adet tun ine ile bir adet tun kpe bulunurken, mezarn dnda krmz akl ve astarl bir kaseyle, bir adet gaga azl testinin gvde paras ortaya karlmtr.463 (Lev-67/3) T5 mezar ile ilgili olarak zsaitin yapt yoruma gre bu mezar sosyal stats yksek bir ift iin yaplmtr.464 Ancak bu yorum zsaitin 1995 ylnda yapt yorumla elimekle birlikte,465 bu nitelikte mezarn sadece bir adet olmas ve ilerleyen kaz sonular olaslkla daha farkl yorumlarnda yaplabilmesine olanak salayacandan, bu son yorumu da imdilik kaydyla doru kabul etmekte bir saknca yoktur. R9 Mezar: ki kez kullanlan pithos gmlerin bir baka rnei olan R9 mezar, da ekik az kenarl, silindirik geni gvdeli, dz dipli, az akl kuzeydouya ynlendirilmi bir pithosun aznn, kk, yuvarlak gvdeli, dz dipli, kma tutamakl bir mlek ile kapatlmasyla yaplmtr.466 (Lev-67/4) Ancak bu iki kez kullanlan pithos gmnn azna konulan mlek ikinci kullanm srasnda,
467

pithosun

az

ksmnn

krlarak

dzletirilmesinden sonra yerletirilmitir.

lk kullanmda mezara iki ceset birden

yerletirilmi ve ikinci kullanm srasnda yerletirilen ceset bu iki bireye ait kemiklerin pithosun dibine ittirilmesinden sonra konulmutur. n situ durumda bulunan ikinci gmye ait iskeletin bacak kemiklerinin durumundan yola klarak hocker pozisyonunda olduu anlalmaktadr.468 (Lev-68/2) Mezarda ortaya karlan iki gaga azl testinin ilk yaplan gm srasnda mezara yerletirildii konumlarndan yola karak ileri srlmektedir.469 1 Mezar: Harmanren/Gndrle Erken Tun a mezarlarnn genel nitelikleri anlatlrken deinilen bir nokta da sadece bir mezarda pithosun az aklnn batya baktyd. Bu mezar 1 olarak adlandrlan, dou-bat dorultusunda, ancak az batya bakacak ekilde yerletirilmi, iinde herhangi bir buluntuya rastlanlmayan kk bir pithos mezardr.470 P12 Mezar:
463 464

zsait 2003b, 310. zsait 2003b, 310. 465 zsait 1995, 159. 466 zsait 2002, 331. 467 zsait 2002, 331. 468 zsait 2002, 331. 469 zsait 2002, 331. 470 zsait 2002, 329.

Harmanren mezarlndaki tek sandk mezar ise 1999-2000 yllarnda ortaya karlan P12 mezardr. Daha nce ayn alanda bulunan P9 mezarna ait pithosun dibi braklarak, omuz altna kadar pithos iindeki toprak d toprakla ayn seviyede sktrlarak bastrlm ve P12 mezar dzenlenmitir.471 (Lev-68/1) ok iri, drtgen biimli, toplama kiretalarndan oluturulan mezarn ayak taraf ta ve pithos krklaryla desteklenmi; mezarn iine ceset yerletirildikten sonra, zeri kireta bloklarla kapatlmtr.472 Mezar iindeki l, ba gneydouda olmak zere hafif sola dnk ve yar hocker durumunda yatrlm olup; kemik yaps gen erikin bir birey olduuna iaret etmektedir.473 Ta sandk mezarn ayak ucunda, soldaki talar arasna yerletirilmi bir gaga azl testicik ve bir adet mlekik ortaya karlan mezar armaanlardr.474 Harmanren/Gndrle Erken Tun a mezarlarnn iinden geneli temsil eden nitelikleri ve zel baz farkllklar gz nnde bulundurularak seilen yukardaki 26 mezarn biri hari hepsinin pithos gm olduu grlmektedir. Daha nce de belirtildii gibi yine biri hari hepsi mevsimsel deiiklikler gz nn alnarak dou, gneydou ya da kuzeydouya ynlendirilmi durumda ortaya karlan bu mezarlardan sadece birinin az akl (1 Mezar) batya bakmaktadr. Ta sandk mezar tipinde olan P12 mezar hari tamam pithos gmlerden oluan bu mezarlk alanndaki iskeletlerin tanmlanabilenlerinin tamam sa yanlarna yatrlm hocker gm tarznda olup, baz mezarlarda ikincil ve hatta daha ok kullanm sz konusudur.475 zsait tarafndan mezarlar iin kullanlan pithoslarn tiplerinde bir standardizasyon olmamas nedeniyle gm iin retilmedikleri yolunda bir yorum varsa da, baz pithoslar zerinde grlen swastika, kartal vb. motiflerin bulunmas daha baka yorumlarn yaplabilmesine de olanak tanmaktadr. Eer bu tr motiflere simgesel baz niteliklerin yklenebilecei dncesine sahipsek, ayrca mezar iin kullanlacak pithoslarn kk olmas durumunda iki pithosun birletirilmesi yoluna gidilmesi ya da pithoslarn krlarak kullanlmas gibi nitelikler gz nne alndnda, hi deilse baz pithoslarn mezar iin retildiini ya da mezar iin kullanlacak pithoslara sonradan baz mdahalelerin yaplarak belki de ritel iin uygun duruma getirildiklerini belirtmek olasdr. 4 Mezar:

471 472

zsait 2002, 330. zsait 2002, 330. 473 zsait 2002, 330. 474 zsait 2002, 330. 475 zsait 2000b, 151.

Dzenlemesiyle dier mezarlardan olduka farkl olan bu mezarda, ana toprak zerine yerletirilen kol ve bacak kemikleriyle bir cranium parasnn st, toplama irili ufakl tarla talar ile rtlm ve bunlarn st ok iri iki tala kapatlmtr. Kazcs tarafndan antsal bir mezar olarak tanmlanan bu mezardaki uzun kemiklerin st ste dzenli yerletirilmesi lnn baka bir yerden getirilerek buraya gmld eklinde yorumlanmtr.476 zeri iri tala rtlen bu ktlenin nnde yine iki sra halinde toplama tarla talarndan dairesel bir rg yaplm olup, bylece sekiz eklinde bir grnm ortaya km ve bunlarn st de irili ufakl talarla rtlmtr.477 (Lev-68/3). Kemiklerin bulunduu birinci alanda bir diadem ya da bir kemer ucu olabilecek ilenmi bir tun para ortaya karlm ve bu mezar yine kazcs tarafndan ta ktle mezar olarak tanmlanmtr.478 (Lev-68/4). Harmanren/Gndrle mezarlnda ortaya karlan kemikler zerine A Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Paleoantropoloji ABD retim yesi Berna Alpagut tarafndan yaplan alma halen devam etmekte ve sonularnn ilgi ekici olabilecei umudu tanmaktadr.479 Mezarlk alanndan elde edilen mezar armaanlarna dayanarak mezarln ET II ve III dneminde kullanld anlalmakta, bunun yan sra ortaya karlan az sayda Orta Tun a buluntusu ieren mezara dayanarak, Harmanren/Gndrle mezarlnn kullanmnn Orta Tun a balarnda da srd kazcs tarafndan belirtilmektedir.480 Hisarlk/Troia: l:anakkale le:Merkez Konum ve Buluntular: Bat Anadolu Erken Tun a kltr, gndelik yaam, ekonomisi ve kronolojisi hakknda arkeoloji dnyasna olduka nemli bilgiler veren en eski ve belki de en nemli veri kayna olan bu hyk anakkale il merkezinin yaklak 30km gneyinde, Ege Denizinden 6km, anakkale Boazndan 4,5km uzaklkta, Karamenderes ve Dmrek aylarnn oluturduu ky ovasna hakim Hisarlk Tepesinde bulunmaktadr.481

476 477

zsait 2005, 321. zsait 2005, 321. 478 zsait 2005, 321. 479 zsait 1995, 159, dpn. 9 480 nlsoy 1993, 295; Kaya 1994, 135; zsait 1997, 460; zsait 2000b, 152; zsait 2002, 333; zsait 2003a, 119. 481 Troia antik kentinin kurulu olduu yer konusunda artk birok arkeolog gr birlii iinde olduu iin TroiaHisarlk elemesi burada kesin bir yargym gibi yazlmtr.

Hisarlk Hy her ne kadar Bat Anadolu Erken Tun a iin ei bulunmaz bilgiler vermi olsa ve vermeye devam etse de, konu l gmme olduu zaman hykten elde edilen veriler azalmakta, hatta ekstramural bir mezarln imdiye dek ortaya karlamam olmas ve Erken Tun a tabakalarnda ocuk gmleri dnda intramural bir l gmme geleneinin olmadnn anlalmas nedeniyle hyn Erken Tun a katlarnda ne tr bir l gmme tekniinin uyguland tam olarak bilinememektedir.482 Buna karn Troia I-II ve V katlarnda ele geen snrl sayda intramural gm rnei de bulunmaktadr. Aratrmaclarn zerinde gr birliine vard nokta ise burada ekstramural bir mezarlk alannn bulunduu ancak henz yerinin saptanamad yolundadr.483 Troiada ortaya karlan intramural gmler aadaki gibidir. lk olarak Troia Iin erken evrelerine tarihlenen alt adet ocuk mezar sz edilmeye deerdir. Bu mezarlardan ikisi, mimarisi ile nl 102 nolu evin tabannda ortaya karlm biri taban talarnn altndaki basit toprak mezar, dieri ise krk durumda olduu gzlenen bir mlek iindeki gmdr.484 (Lev-69/1) Geriye kalan dier drt mlek gm ise 102 nolu evin hemen kuzeyindeki bo alanda olup, yaplan antropolojik incelemeler bu alt mezarn tamamnn bebeklere ait olduunu gstermi ve hibirinde l armaan olabilecek bir buluntuya rastlanlmamtr.485 Blegenin yapt yoruma gre, Troiann erken evrelerinde ocuk lmleri greceli olarak yksek bir orana sahiptir.486 Troia IIde ise yine intramural olarak ortaya karlan 30 yalarnda, yetikin kadn iskeleti, basit toprak bir mezarn iinde ve etraf talarla evrili durumda, sol tarafna yatrlm ve hocker pozisyonundadr.487 Yannda herhangi bir mezar armaan olmayan bu mezarn IIb ya da IIc evresine ait olabilecei belirtilmektedir.488 Troia IIde ortaya karlan dier iki mezar ise ocuk iskeletleri barndrmaktadr. Her ikisi de basit toprak mezar olan bu mezarlardan biri IIg evresine ait 201 nolu alann tabannda, sa yanna yatrlm olarak hocker pozisyonunda ve yannda kurun bir bilezik ile beraber gml olarak bulunmu 12-13

482

Bu almann ilerleyen blmlerinde de grlebilecei gibi Bat Anadolu Erken Tun a yerleimlerinin hemen tamamnda bir ekstramural mezarln olduu ya da olabilecei anlalmakta. Buna karn intramural gmlerin daha ok ocuk ve bebek mezarlar iin kullanld gzlenmektedir. Bu da Bat Anadolu Erken Tun a kltrlerinde ne tr bir l gmme geleneinin olduu ve bunun kltrel yansmasnn nasl olduu sorularna verilecek yantn ekstramural mezarlklarda gizli olduunu akla getirmektedir. Ancak tam anlamyla l gmme geleneini anlayabilmek iin tamamlayc unsurun intramural gmler olduunu da belirtmek gereklidir. 483 TAY-IVa, Hisarlk/Troia 484 Blegen 1963, 48. 485 Blegen 1963, 48. 486 Blegen 1963i 48. 487 Blegen 1963, 85. 488 Blegen 1963, 85.

yalarnda bir ocua aittir.489 (Lev-70/1) IIf evresine ait dier gm ise sekiz yanda bir ocua ait, yine sa tarafna yatrlm, hocker pozisyonunda bir gmdr.490 Troia V katnda ise Vc evresine ait 501 nolu evin taban altnda, basit toprak gm olarak yeni domu bir bebek iskeleti hoker pozisyonda gmlm olarak ortaya karlmtr.491 Ayn katta ortaya karlan yetikin bir erkee ait sa femur kemii hakknda ise l gmme gelenei asndan bir yorum yaplmamaktadr. Buna karn Blegen Troia Vdeki l gmme geleneinin Troia I ile benzetiini, ancak genel anlamda bir mezarlk kefedilmeden snrl bilgilerle Troiadaki l gmme gelenekleri hakknda bir yorum yaplamayacan belirtmekle birlikte, genel anlamyla Bat Anadoludaki Babaky, Yortan, Bozyk, Soma, Kusura gibi dier yerleimlerdekine benzer bir l gmme geleneinin olmasnn ihtimal d olmayacan da eklemektedir.492 Hzai Hamam: (?) l:Afyon le:Sandkl Konum ve Buluntular: Afyonun Sandkl ilesi yaknlarndaki Hzai Hamam Mevkiinde Akif Ulusoy iftlii snrlar ierisinde alan bir mezardan kan ve ekteki levhalarda resmi bulunan bir kaptan Sleyman Gner Afyon li Tarihi adl kitabnda sz etmektedir.493 Ayrca Mellaart Anatolian Studiese yazd makalede Hzai Hamam adn anm ancak herhangi bir aklama yapmamtr.494 (Lev-71/1) Ayn ekilde TAY-IVbde buradaki mezar buluntusundan sz edilmemekte ve Mellaarta dayanarak ET II yerleimi olduu belirtilmektedir.495 Ilpnar/Haclartepe: l:Bursa le:Orhangazi Konum: Bursa ili, Orhangazi ilesi rnek ky yaknlarndadr. Tarihleme:
489 490

Blegen 1963, 85. Blegen 1963, 85. 491 Blegen 1963, 110. ve Blegen 1950, 273. 492 Blegen 1963, 110 ve 57. 493 Gner 1971, 30. 494 Mellaart 1954, 211. 495 TAY-IVb, Huzai Hammam

J.Roodenberg tarafndan 1987-1995 arasnda kazlan bu neolitik yerleimin bat yamacnda, LM8/9 amasnda 200m byklnde bir alanda yaplan almada, yzeyden 0,25-0,50m aada Erken Tun ana tarihlenen ekstramural bir mezarlk alan ortaya karlm, ancak bu mezarlk alanyla ada bir yerleim katna hykte rastlanlmamtr.496 Buna karn; 1992, 1994 ve 1995 yllarnda Ilpnar Hynn yaklak 300m gneydousundaki Haclartepede yaplan sondajlar burada bir ET yerleimi olduunu gstermi ve Ilpnar Hy zerindeki bu ekstramural mezarln aslnda Haclartepede yaayan Erken Tun a topluluunun mezarlk alan olabilecei Roodenberg tarafndan ileri srlmtr.497 Aada ayrntl olarak incelenecei gibi bu mezarlk alan kazcs tarafndan ET I sonu, ET II ba arasna tarihlenmektedir. Buluntu Paketi: Minyatr mlekler, gaga azl testiler; bronz ve bakrdan ineler; kpek iskeletleri.498 Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipi: Pimi toprak pithos ve basit toprak mezar. 2-Gm tarz: Ekstramural, hoker, inhumasyon. 3- Aklama: Roodenberg, buradaki mezarln yukarda belirtildii gibi Haclartepe halkna ait olabilecei ynndeki dncesini, Haclartepede yaplan sondajlarda ortaya karlan ET malzemesine, yine burada ortaya karlan pithos iindeki, iki adet intramural ocuk gmsne ve Ilpnarda Erken Tun a ile ilgili herhangi bir buluntunun ele gememesine dayandrmakta ve IV.binyldan itibaren yerleim ii gmnn terk edilerek, yerleim yaknlarndaki ykseke bir yerin mezarlk alan olarak seilmesi yolundaki yaygn bulgulara dayandrmaktadr.499 Roodenbergee gre bu mezarlk alan, Ilpnarda olmasna karn Haclartepe halkna aittir ve Haclartepe Erken Tun a halk, Bat Anadolunun dier yerleimlerinden de bilindii gibi intramural gmy sadece baz ocuk mezarlarnda uygulamakta ve gen ve yetikin gmleri iin yerleim dndaki bir alan tercih etmektedir.

496 497

Roodenberg 2003, 299; TAY-IVb, Ilpnar/Ilcapnar Roodenberg 2003, 303. 498 Yine belli bir ritel gerei mezara konulan bu kpek iskeletlerinin organik kkenli buluntular arasnda deerlendirilmesi gerekir. 499 Roodenberg 2003, 303.

Bu mezarlk alannn en farkl ve ilgi ekici nitelii ise ortaya karlan ondrd pithos, biri basit toprak ve geri kalan ise yarm ya da krk pithos zerine yatrlan gmlerden oluan bu mezarlk alanndaki pithos gmlerin hemen hepsinin, iindeki iskeletlerin balarnn da ynlendirildii kuzey-gney dorultusunda konumlandrlm olmalar ve az ksmlarnn kk sapmalarla gneye bakmalardr.500 (Lev-71/4) Mezarlk alanndaki pithos gmler iki grup halinde bulunmaktadr. Bunlardan ilk grup dierlerine gre daha kuzeyde yer alan UA ve UB pithos gmleridir. Dier grubu ise daha gneyde yer alan ve UC-UD-UE-UG-UH-UI-UJ-UM ve UN pithos gmleri ile UF-UO-UL pithos kr iindeki gmler ve UK basit toprak mezar oluturmaktadr. Mezarlk alanndaki btn mezarlarda, iskeletler ba pithosun az ksmna gelecek ekilde hocker tarznda ve kadn gmleri sol yanlarna, erkek gmleri ise sa yanlarna yatrlm ekilde konulmulardr.501 Basit toprak mezardaki iskelet de yine hocker tarznda yatrlmtr. Pithoslarn azlar Bat Anadolunun dier mezar ve mezarlklarnda grld gibi talarla kapatlm ve baz pithoslarn az ve boyun ksm yine talarla desteklenmi ve bu destek ve kapak iin kullanlan talarn tamam metamorfik bir kaya olup, hyn batsndaki bir tepeden getirilmitir.502 Kzlkahve renkte, el yapm, kaba katkl kilden yaplm, oval gvdeli, yuvarlak dipli, gvdeden tutamakl, boyunlu ve da dnk az kenarl pithoslarn boylar 2m ile 1,20m, aplar ise 1,10m ile 0,70m arasnda deimektedir.503 Mezarlk alanndaki gmlerde ortaya karlabilen 18 iskeletten anlalabildii kadaryla yetikinler ounluktadr. UD ve UC gmleri ise ocuk mezar olup, birincisi ift iskelet ikincisi tek iskelet iermektedir. ocuk ve bebek gmleri ile ilgili bir nitelik, ocuklarn tam pithoslara konmas, buna karn bebek gmlerinin UF-UL ve UO gmlerinde olduu gibi bir pithos paras iine konmasdr.504 Ilpnar mezarlndaki bir dier uygulama ise yine Bat Anadolunun dier Erken Tun a mezarlarndan bilinen yeniden kullanmdr. Buna gre UD ocuk gms iki iskelet barndrmakta, UA ve UN gmlerinde ise er iskelet yer almaktadr. UN gmsnn bir dier ilgi ekici nitelii mezarda bir kadn ve bir erkek iskeletinin, kendilerinden nce gmlen bir baka iskeletin paralarnn pithos dibine ittirilerek bu iki iskelete yer alm olmasdr.505 (Lev-71/2) Her ne kadar Roodenberg tarafndan bu mezar iin baka yorum yaplmamsa da bu pithosun bir aile gmsn ierdiini ileri srmek olasdr.
500 501

Roodenberg 2003, 299. Roodenberg 2003, 299-300. 502 Roodenberg 2003, 300. 503 Roodenberg 2003, 299. 504 Roodenberg 2003, 299-300. 505 Roodenberg 2003, 300.

Mezar armaanlarna gelindiinde ise yine dier mezar ve mezarlklardan bilinen fincan, kase, s profilli ve insize bezemeli minyatr mlekler, gaga azl testiler ve balar deiik biimlerde yaplm bronz ya da bakrdan ineler genel buluntular arasnda saylabilir.506 (Lev-71/3) Bunlarn yan sra, UN mezarndaki kadn-erkek iftli gmsnn yannda ortaya karlan yeil renkli ta balta da mezar armaanlar arasndadr.507 Dikkati eken bir baka nokta ise ocuk ve bebek mezarlarnda armaan olmamas buna karn, UMUL ve UG gibi ocukluktan genlie yeni gemi bireylere ait iskeletleri barndran mezarlarn yannda kpek iskeletlerine rastlanlmasdr.508 UM mezarnn bat kenarnda bulunan kafas olmayan ancak dier btn kemikleri tam kpek iskeleti ile UL ve UG mezarlar yanndaki kpek kemikleri ve kpek kafatas, gen iskeletleri ile kpekler arasnda ritel bir ilikinin olabilecei eklinde yorumlanmtr.509 Bunlarn yan sra UA mezar gibi baz mezarlarn yannda ele geen byk ba hayvan kemikleri l yemei uygulamasnn bir iareti olarak yorumlanmtr.510 Ilpnar mezarlk alan ile ilgili olarak Roodenbergin yapt yoruma gre buras, Sarket, Kkhyk, Yortan ve Karata-Semayk mezarlklarna benzemekle birlikte onlardan daha kk, daha fakir bir yerleimin mezarlk alandr.511 Buluntular tersini gstermediinden ve Haclartepe ile ayn zaman snrnda olduundan M 2850-2600 yllar arasna tarihlenmekte, Demircihyk H-I ve belki K tabakalar ile ilikili ve sonu olarak ET I sonu, ET II ba arasnda kullanlm gibi grnmektedir.512 Bu mezarlk alannn Bat Anadolu Erken Tun a l gmme gelenekleri ile ilgili en dikkati eken noktas kpek iskeletleri ve pithoslarn az ksmlarnn kk sapmalarla gneye yneltilmi olmasdr. Baklatepe mezarlndan bilinen ve kadn bireylerin yznn sola, erkek bireylerin ise saa bakmas gibi bir ayrmn513 bu mezarlkta da olduu, burada da kadn bireylerin kendi sollarna, erkek bireylerin ise kendi salarna yatrld gzlenmektedir. Bu durumda Ilpnar gmleri ile Baklatepe gmleri arasnda cinsiyet ve yatrl ynne dayal bir iliki sz konusudur. Bir baka deyile Ilpnarda ve Baklatepede kadn bireyler kendi sollarna erkek bireyler ise kendi salarna yatrlmaktadr. Ayn ilikinin sadece bir tek intramural kadn iskeletiyle grld Hisarlk/Troia ile yine Kuzey Egede

506 507

Roodenberg 2003, 300. Roodenberg 2003, 300. 508 Roodenberg 2003, 300-303. 509 Roodenberg 2003, 303. 510 Roodenberg 2003, 300. 511 Roodenberg 2003, 303. 512 Roodenberg 2003, 304. 513 Akay 2003, 20 ve genel katalog.

bulunan Demircihyk/Sarket mezarlarnn bir ksmnda da karlalmas ilgi ekici bir nitelik olup, beinci blmde ayrntl ekilde tartlacaktr. tburnu Hyk: l:Eskiehir le:Merkez Konum ve Buluntular: Eskiehirin ku uumu 7km gneybatsnda, ilk Osmanl kalelerinden olan Karacaehirin gneyinde yer alan tburnu hynn kuzeydousundaki dzlkte, bir ksmnn soyulmu olduu saptanan sandk mezarlar bulunmaktadr. Burada yaplan yzey aratrmasnda esas olarak Erken Tun a II malzemesinin var olduu Efe tarafndan belirtilmektedir.514 Kaklk Mevkii/Burhaniye: l:Afyon le:Merkez Konum: Afyonun 14km kuzeyinde, Burhaniye kynn 1km gneybatsndaki Kaklk Mevkiinde yer alan bir dz yerleim ve mezarlk alandr. Baz eski yaynlarda Burhaniye olarak anlmaktaysa da son yaynlarda ad Kaklk olarak tescil edilmitir.515 Tarihleme: Yerleimde; Ge Kalkolitik ve Erken Tun ann ok erken dnemine ait olduu dnlen (ET Iin ilk evreleri) iki veya mimari tabakann stnde (Lev-72/1; Lev-73/1) ET II ve III dnemine tarihlenen bir mezarlk saptanabilmitir516. Aada ayrntl olarak incelenecei gibi mezarlk alannda ortaya karlan mezarlarn tipine ve iindeki buluntulara baklarak yaplan tarihlemeye gre, Pithos ve ta sandk mezarlarn arlkl olarak bulunduu B Amas ET II olarak tarihlenirken; basit toprak mezar ve sahte oda mezarlarn ortaya karld A Amas ET III olarak tanmlanmtr.517 Buluntu Paketi: doller, figrinler, Gaga azl testiler, kaseler, depaslar, tankardlar ET II iin ortakken; ark yapm kaseler ET III iin ortak mal grubunu oluturur.
514 515

Efe 1995, 246. Topba-Efe lasl 1998, 21-94. 516 Efe- lasl-Topba 1995, 357. 517 Topba-Efe- lasl 1998, 33.

Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipi: Pimi toprak pithos ve mlek mezarlar, Ta sandk mezarlar, basit toprak mezarlar ve sahte oda mezarlar. 2-Gm tarz: Ekstramural, hoker, inhumasyon, kremasyon 3- Aklama: Kaklk Mevkiinde toplam 34 mezar ortaya karlmtr. Bu mezarlar kaz alannn AB ve C amalarnda aa karlm ve kronolojik bir sra izlenerek 1den 32ye dek numaralandrlp incelenmilerdir. Geriye kalan iki pithos mezar ise kaznn yapld 1983-84 yllarnda olaslkla numaralanmad veya kayt altna alnamad iin sadece pithos gm olarak gemekte ve hangi amalardan karld konusunda bilgi bulunmamaktadr. Bu iki pithos, mezarlarn incelendii ksmn en sonunda ayr olarak incelenmitir. Bu almada da kazclarn verdii numaralamaya dikkat edilerek ve mezarln en erken evresinden, bir baka deyile B Amasndan balayarak mezarlar incelenecektir. ET II Mezarlar: B Amas Mezar 1: Pimi toprak pithos mezar tipindeki bu mezarda kullanlan pithos, Efenin flower pot olarak tanmlad, byk bir vazo biimindedir. El yapm, astarsz, turuncumsu-kahve renkli, az kenarnn hemen altnda karlkl iki tutama olan ve bunlarn arasnda sadece bir kenarnda iki kabartma bezeme bulunan, az akl douya bakan ve az tek bir yass ta ile kapatlm bir pithostur.518 (Lev-74/1-2-3) indeki iskeletin sadece kafatas, pithosun azna yakn ksmda bulunabilmitir. Mezarda rastlanlan l armaanlarn azdan kulplu, aktacakl, el yapm testi ile bir mermer idol ve bir adet disk yzl, pimi topraktan yaplm, oturur biimde duran bir kadnn betimlendii, krem renkli idol oluturur.519 (Lev-74/4-5-6) Mezar 2: Drt kulplu, iyi piirilmi, krmzms-kahve renkli astarl, burma kulplu ve kulplar krk halde ortaya karlabilen bu pimi toprak pithos gmnn de az akl douya bakmakta ve az iki byke tala kapaldr.520 (Lev-74/1; Lev-75/1-2-3) indeki iskelet tam
518 519

Topba-Efe- lasl 1998, 33 ve 77. Topba-Efe- lasl 1998, 66. 520 Topba-Efe- lasl 1998, 33 ve 77.

olarak

korunamamakla
521

birlikte

iskeletin

kafatasnn

az

ksmna

yakn

olduu

gzlenmitir.

Mezar iine braklan tek armaan, zeri boyun ksmna kadar, dzensiz

olarak, beyaz renkli apraz boya bezemeler ve bunlar kesen yatay beyaz boya bezemeyle donanm, az ksmyla birleen tek kulplu, aktacakl, el yapm, krmzms-kahve renkli bir testidir.522 (Lev-75/4) Mezar 3: Az akl gneydouya bakan ve az tek byk tala kapatlm bu pithos gmnn iinde hoker taznda bir iskelet ve bunun yannda azdan burma kulplu, krmzms-turuncu astarl, dzgn yzeyli ve gvdede iki adet yumru bezeme bulunan bir testi ile az ksm krk bir minyatr kap ortaya karlmtr.523 (Lev-74/1; Lev-76/1-2-3) Mezar 4: Yzeye yakn olduu iin stteki tabakalar tarafndan olduka tahrip edilmi olan bu pithos gmnn iinde sadece tek kulplu ve kulbu krk, koyu kahve renkli, aza yakn ksmnda iki adet minyatr, hilal biimli kabartma olan bir kaba rastlanmtr.524 (Lev-74/1; Lev-76/4-5) Mezar 5: inde herhangi bir mezar armaan bulunmayan bu gm, pimi topraktan yaplm, az douya bakan, d turuncumsu-kahve renkli astarl, karlkl iki tutama olan ve gvde zerinde bir adet yumru bezeme bulunan, iindeki iskeletin kemikleri dalm, kresel bir mlektir ve yars krktr.525 (Lev-74/1; Lev-76/5) Mezar 6: indeki iskeletin sadece kafatasnn aza yakn bir yerde korunduu bu pithos gmnn az douya bakmakta ve etraf kk talarla desteklenmi daha byk bir ta az ksmn kapatmaktadr.526 (Lev-74/1; Lev-77/1) Mezarn iinde l armaan olarak burma kulplu, krmzms-kahve renkli bir kap ile az ksmnn bir ksm krk, ayakl, kesik gaga

521 522

Topba-EfeTopba-Efe523 Topba-Efe524 Topba-Efe525 Topba-Efe526 Topba-Efe-

lasl 1998, 33. lasl 1998, 66. lasl 1998, 33 ve 66. lasl 1998, 33 ve 66. lasl 1998, 33 ve 77. lasl 1998, 33.

azl, kulplu, gvdesinde adet yumru bezeme bulunan, pembemsi-devety renkli bir testiye rastlanmtr.527 (77/2-3) Mezar 7: Dou-bat dorultusunda, dikdrtgen biimli bir ta sandk mezar olan 7.mezarn evresi drt adet yekpare tala evrelenmi ve zerine adet dz ta konularak kapatlmtr.528 Kuzeydou keye ba gelecek ekilde ve bann altnda bir destek tayla dorsal pozisyonda yatrlan iskeletin yannda kesik gaga azl, boyundan kulplu, gvdesinde adet yumru bezeme olan, turuncumsu-kahve renkli astarl, pembemsi-kahve renkli hamurlu, iyi piirilmi bir testinin mezar armaan olarak brakld gzlenmektedir.529 (Lev74/1; Lev-77/4-5-6-7) Mezar 8: Ta sandk mezarlarn en by olan bu mezar, yaklak dikdrtgen biimli, doubat dorultusunda, taban topra sktrlm, iindeki iskelet iyi korunmad iin yatrl biimi tam olarak anlalmayan, ancak kafatasnn mezarn dou kesiminde olduu gzlemlenebilen bir gmdr.530 (Lev-74/1; Lev-78/1-2) Bu mezar iine braklan l armaanlarn adet keramik eser ve bir bronz ya da bakrdan yaplm ve arkeoloji literatrne tra ba ya da ustura olarak geen obje ile yine bakr ya da bronzdan yaplm bal ve delikli bir ine oluturur.531 (Lev-78/6-7) Mezar armaan olan keramik eserleri ise, tabannda ieri doru bir ykseltinin olduu, krmz astarl, ak kahve renkli hamurlu, iyi piirilmi, kulplu bir kase; yine taban ieri doru ykseltili, krmz astarl, ak kahve rengi hamurlu, iyi piirilmi, tutamakl, ancak tutama krk bir dier kase ile gaga azl, azdan burma kulplu, krmzms-kahve renkli bir testi oluturur.532 (Lev-78/3-4-5) Mezar 9: Pimi toprak pithos mezar tipindeki bu mezarda kullanlan pithos, Efenin flower pot olarak tanmlad, byk bir vazo biiminde olup mezar 1 ile benzemektedir.533 (Lev-74/1; Lev-78/8)Krmzms-kahve rengi astarl, ayn renk hamurlu ve hamuruna kk
527 528

Topba-EfeTopba-Efe529 Topba-Efe530 Topba-Efe531 Topba-Efe532 Topba-Efe533 Topba-Efe-

lasl 1998, 66. lasl 1998, 33. lasl 1998, 33 ve 66. lasl 1998, 33. lasl 1998, 66. lasl 1998, 66. lasl 1998, 77.

kireta katks yaplm bu pithosun az ksmnn drt yannda karlk olarak yer alan hilal biimli tutamaklar bulunmakta olup, byk bir tala kapatlan az douya bakmakta ve iindeki iskeletin hoker durumunda olduu grlmektedir.534 Bu mezarda herhangi bir l armaan ele gememitir. Mezar 10: Yine 1 ve 9 numaral mezarlara benzeyen bir pithos mezar olan Mezar 10da kullanlan pithos, krmzms-kahve rengi astarl, ayn renk hamurlu, orta kalitede, az kenarnn hemen altnda karlkl drt yatay tutamakl olup; tek bir ta ile kapatlm az akl douya bakmakta ve iinde l armaan bulunmayan bu mezarda az aklna yakn bir kesimde bir ocuk kafatas bulunmaktadr.535 (Lev-74/1; Lev-79/1-2-3) Mezar 11: Son derece kt durumda ve paralar halinde ortaya kan bu mezarn pithos mezar olmas dnda hakknda fazlaca bir yorum yaplmamtr.536 (Lev-74/1) Mezar 12: inde l armaan bulunmayan, dou-bat ynnde dzenlenmi kk bir ta sandk mezar olan bu mezar iindeki iskelet de tahrip olduundan yatrl biimi hakknda bilgi yoktur.537 (Lev-74/1) Mezar 13: Birok irili ufakl tan ylmasyla olumu bu mezarda ne bir iskelet ne de l armaan ortaya karlabildiinden tam olarak nasl bir l gmme teknii uyguland anlalamamaktadr.538 (Lev-74/1) Mezar 14: ki tane byk Sal tayla kapatlm ve tarla talar ile dzenlenmi, iinde herhangi bir buluntuya rastlanmayan kk bir ta sandk mezardr.539 (Lev-74/1)

534 535

Topba-EfeTopba-Efe536 Topba-Efe537 Topba-Efe538 Topba-Efe539 Topba-Efe-

lasl 1998, 35 ve 77. lasl 1998, 35 ve 77. lasl 1998, 35. lasl 1998, 35. lasl 1998, 35. lasl 1998, 35

ET III Mezarlar: A Amas Bu amada ortaya karlan mezarlarn iindeki birka pithos gm hari geri kalan mezarlarn tamam Efe tarafndan ET III olarak tanmlanmtr.540 Mezar 15: Bat Anadoluda Afyon yaknlarndaki bir dier kremasyon gmnn ortaya karld Karaaatan541 sonraki ikinci kremasyon uygulamasna bu pimi toprak mlek gm iinde rastlanlmtr. ayakl bir gnlk kullanm kab olan bu mlein, az kenarnn karlkl drt tarafnda birer kulp bulunmakta olup, krmzms-kahve renkli ve astarsz bu kabn krk ve eksik olarak bulunduu bildirilmektedir.542 (Lev-72/1; Lev-80/1-2) Yzeyden sadece 0,30m aada bulunmu olmas nedeniyle kap krktr ve iinde bulunan kllerin ve yank kemiklerin bir ksm kabn ortaya karld yerde ve kabn altnda bulunmutur.543 Mezar 16: Yzeyden sadece 0,03m altta bulunduu iin olduka tahrip olmu, bu pithosun kendisinin ve az ksmnn talarla evreli olduu gzlenmi, az ksmnn douya bakt saptanan bu pithos gmnn sadece dar biimli dip ksm iinde bir kafatasna rastlanmtr.544 (Lev-72/1) Mezar 17: Yukardaki pithos gm gibi yine talarla evrelenmi ve yzeyden 0.30m aada ortaya karlan bu tahrip olmu gmnn iinde sadece bir kafatas ve kemik parasna rastlanmtr.545 (Lev-72/1) Mezar 18: Sktrlm bir toprak zemin zerinde, arka arkaya yerletirilmi, olaslkla dorsal pozisyonda ve balar douya bakan iki iskeleti barndran ve kazclar tarafndan sahte oda mezar olarak nitelendirilen bu gmdeki iskeletlerden birinin kuzey yannda metalin yuvarlatlmasyla yaplm ba bulunan bir bakr ine bulunmu olup (Lev-81/9), dier mezar armaanlar mezarn kuzeydou kesinde adet kase, iki adet marapa ve adet gaga
540 541

Topba-Efe- lasl 1998, 35. Alp 1965, 3-5. 542 Topba-Efe- lasl 1998, 77. 543 Topba-Efe- lasl 1998, 35. 544 Topba-Efe- lasl 1998, 35. 545 Topba-Efe- lasl 1998, 35.

azl testiden oluan bir grup halindedir.546 (Lev-72/1; Lev-80/3-4-5) Bu grubun iindeki kaselerden ilki ie dnk az kenarl, i bkey dipli, krmz yzey rengine sahip, ok iyi piirilmi bir kaseyken, ikinci ve nc kaseler yine bu ilk kaseye benzemekle birlikte olaslkla ark yapm olup, nc kase daha kk boyutta ve krmz astarl, devety hamur rengine sahip bir kasedir.547 (Lev-81/1-2-3-4-5-6-7-8) Mezar 19: Etraf talarla evrilerek bir oda grnm kazandrld ve mezar 18 ile yan yana olduu iin bir mezar olarak nitelenen bu alanda herhangi bir buluntuya rastlanmamakla birlikte burasnn bir sahte oda mezar olabilecei kazclar tarafndan ifade edilmektedir.548 (Lev-72/1) Mezar 20: inde herhangi bir buluntuya rastlanmayan bu alan da yine sahte oda mezar olarak nitelendirilmi olup, evresi grece kk talarla evrelenerek dikdrtgen bir grnm kazandrlm ve bu dikdrtgenin dar kenarlarndan batda olannda kaldrm ta benzeri talarla denmi bir gei olduu belirlenmitir.549 (Lev-72/1) Mezar 21: Sktrlm toprak taban zerinde hoker pozisyonunda yatrlm bu basit toprak mezar, yzeyden yaklak olarak 0,30-0,40m aada bulunmutur. Ba douya bakan ve bann altnda yastk grevi gren dz bir ta olan iskeletin ayak ucunda tek kulplu, ayakl, krmz astarl, devety hamur renkli, bir kase ile gaga azl, az ksmndan kulplu, koyu krmzms-kahve rengi yzeye sahip, iyi piirilmi bir testi ve iki adet burma kulba sahip, boyun ksmnda yatay hatlar halinde kabartma bezemesi olan, siyah renkli, kulplar krk bir tankard l armaan olarak saptanmtr.550 (Lev-72/1; Lev-82/1-2-3-4-5-6) Mezar 22: Basit toprak mezar tipindeki bu gm yzeyden yaklak 0,30-0,40m derinde bulunmutur. Mezarda hoker pozisyonunda ve sktrlm toprak zemin zerinde ba douya
546 547

Topba-EfeTopba-Efe548 Topba-Efe549 Topba-Efe550 Topba-Efe-

lasl 1998, 35 ve 69. lasl 1998, 35 ve 69. lasl 1998, 35. lasl 1998, 35. lasl 1998, 35 ve 69.

gelecek ve bann altnda dz bir tala yaplm yastk bulunan iskeletin gsnde bir adet ba ksm krk mermer idol (Lev-83/7) ile ayak ucunda iki kase, bir tankard ve bir adette byke gaga azl testinin mezar armaan olarak brakld gzlenmitir.551 (Lev-72/1; Lev-83/4) Mezarda ortaya karlan kaseler, krmzms-ak kahve renkli, iyi piirilmi, ie dnk az kenarl, i bkey dipli ve birinin zerinde az kenarna yakn olarak yaplm iki adet birbirine paralel ve gvdeye gre apraz durumda kabartma bezeme bulunmaktadr.552 (Lev-83/1-2-3) Gaga azl testi, krmzms-kahve renkli, ok iyi piirilmi, aktacak ksm astarl ve az ksmndan kulplu bir testiyken, tankard formundaki kap, krmz astarl, pembemsi-devety renkli, tek kulplu bir kaptr.553 (Lev-83/1-5-6) Mezar 23: Yukarda aklanan mezar 21 ve 22de olduu gibi bu basit toprak mezarda da yine sktrlm toprak zemin zerinde, ba douya gelecek ekilde ve bann altnda yine tatan bir yastkla, ancak plandan anlald kadaryla olaslkla dorsal pozisyonda bir iskeletin bulunduu saptanmtr.554 (Lev-72/1; Lev-84/1) skeletin sa bacann kuzeyinde bir grup halinde bulunan mezar armaanlarn, kvrk az kenarl, krmz astarl, devety hamurlu bir kase; krmz astarl, bej rengi hamura sahip, tek kulplu bir tankard ve her ikisi de burma kulplu, ak kahve rengi hamurlu, krmzms kahve renkli, gaga azl testiler oluturmaktadr.555 (Lev-84/2-3-4-5-6) Mezar 24: Basit toprak mezar tipindeki bu gm de dier basit toprak gmler gibi, yzeyden yaklak 0,40m derinde ve sktrlm bir toprak zemin zerinde bulunmu olup, mezarda iskelete ait olarak sadece bir adet alt ene kemiine rastlanmtr.556 (Lev-72/1) Bu mezarda ortaya karlan mezar armaanlarnn ilk grubu iki adet kase oluturmaktadr. Bu kaselerin birincisi krmz astarl, iyi piirilmi, hafife i bkey dipli bir kaseyken; ikincisi olaslkla ark yapm, krmz astarl, krmzms-kahve rengi hamurlu bir kasedir.557 (Lev-85/1-3-4) kinci grubu oluturan iki adet depastan ilki burma kulplu,
551 552

Topba-EfeTopba-Efe553 Topba-Efe554 Topba-Efe555 Topba-Efe556 Topba-Efe557 Topba-Efe-

lasl 1998, 35. lasl 1998, 69. lasl 1998, 69. lasl 1998, 35. lasl 1998, 69. lasl 1998, 35. lasl 1998, 73.

krmzms-kahve rengi astarl, dz dipli, iyi piirilmi ve olaslkla ark yapmyken; ikinci depas boyut olarak daha kk, sivri dipli, krmz astarl, pembemsi-kahve rengi hamurludur.558 (Lev-85/1-2-5-6) Mezar armaan olarak braklan son keramik eseri, benzerine, ancak minyatr boyutta olanna, Karata-Semaykte rastlanan559 lentoid (mercimek biimli) gvdeli, burma kulplu, kahverengimsi-siyah yzeyli, kap oluturur. (Lev85/1-7) Ayn mezarda ortaya karlan son eser ise deltoid biimli baa sahip, yaklak 0,10m boyunda bir mermer idoldr.560 (Lev-85/1-8) Mezar 25: Sktrlm toprak tabanl, dikdrtgen biimli ve olaslkla tahrip edilmi bir sahte oda mezar olan bu mezarn bat kenarna yaknnda yer alan talarn arasnda birka kemik parasna rastlanmakla birlikte mezarn genelinde herhangi bir buluntuya rastlanlmamtr.561 (Lev-72/1) Mezar 26: Yzeyden 0,30m derinde rastlanlan basit toprak mezar tipindeki bu mezarda kuzeygney dorultusunda uzanan baz iskelet kalntlarna rastlanlmakla birlikte iskeletin pozisyonu hakknda herhangi bir yorum yaplmamtr.562 (Lev-72/1) Bu mezarda ortaya karlan armaanlarn ilki boyundan tek burma kulplu, grimsi-siyah renkli, gvdesinde adet yumru bezeme bulunan bir gaga azl testiyken; ikincisini ift tutama ve bir kulbu bulunan, gvdesinde, az kenarnn hemen altn bir adet yumru bezemeye sahip, kahve renkli bir piirme kab oluturur.563 (Lev-86/1-2-3-4) Mezar 27: Yine yzeyden 0,30m derinde ortaya karlan bu basit toprak mezar iindeki iskeletin pozisyonu anlalamam ve yannda herhangi bir buluntuya rastlanlmamtr.564 (Lev-72/1) Mezar 28:

558 559

Topba-Efe- lasl 1998, 73. Mellink 1964a, 276. 560 Topba-Efe- lasl 1998, 73. 561 Topba-Efe- lasl 1998, 35. 562 Topba-Efe- lasl 1998, 35. 563 Topba-Efe- lasl 1998, 73. 564 Topba-Efe- lasl 1998, 35.

Herhangi bir buluntunun ortaya karlmad bu basit toprak mezar, yzeyden 0,30m aada bulunmu ve iindeki iskeletin hoker pozisyonunda, ba douya ynlendirilmi olarak yerletirildii gzlenmitir.565 (Lev-72/1) Mezar 29: Yzeyden 0,30m derinde, yars tahrip olmu bir pithos mezar olan bu mezarda sadece bir kafatasna rastlanmtr.566 (Lev-72/1) ET III Mezarlar: C Amas Bir sondaj amas olan C Amasnda 1.10m derinlikte steril topraa ulalm ve bu srada biri talarla rtl basit toprak, dierleri pithos olmak zere sadece adet mezara ulalm ve bunlar da ET III olarak tanmlanmtr. Mezar 30: inden herhangi bir mezar armaannn kmad ve yzeyden yaklak 0,30-0,40m aada ortaya karlan, zeri tala kapal, az akl gneydouya bakan bu pimi toprak mlek gmde, hoker pozisyonunda bir ocuk iskeletine rastlanmtr.567 (Lev-74/1) Mezar 31: Yine yzeyden 0,30-0,40 m aada ortaya karlan ve az akl douya bakan bu pithos gmde, dalm halde birka kemik paras ve krmz astarl, ayn renk yzeyli, tek, kulplu, gvdesinde adet yumru bezeme bulunan, ayakl ve ayaklar da doru kvrltlm bir kaba rastlanmtr.568 (Lev-74/1; Lev-86/5-6) Mezar 32: Yaklak olarak 0,70-0,80m derinlikte zeri talarla rtl olarak ortaya karlan bu basit toprak mezarn iinde bir ksm insan kemiinin yannda bir hayvana ait ene kemii de bulunmutur.569 (Lev-74/1) Numaras kaydedilmemi mezar:

565 566

Topba-EfeTopba-Efe567 Topba-Efe568 Topba-Efe569 Topba-Efe-

lasl 1998, 35. lasl 1998, 35. lasl 1998, 38. lasl 1998, 38 ve 73. lasl 1998, 38.

Hangi amadan kt kaydedilmemi bu pithos krmzms-kahve renkli, orta kalitede piirilmi, omuz ksmnda karlkl olarak drt yatay tutamak bulunan bir gmdr.570 (Lev87/1) A Amasnda bulunan ancak hangi mezardan kt bilinmeyen buluntular: Tamam A Amasnda bulunmakla birlikte herhangi bir mezarn iinde deil de dank olarak bulunduklarndan herhangi bir mezarla birlikte deerlendirilemeyen bu buluntular aadaki gibidir. Mezar 22 ile 23 arasnda, her iki mezara da er metre uzaklkta ve her ikisi de bronz ya da bakr olabilecek, biri tra ba ya da ustura olarak nitelenen ve benzerine Mezar 8de rastlanan metal obje ile dieri, minyatr bir merdivene benzeyen iki obje bu snfa giren metal eserleri oluturur.571 (Lev-87/7-8-9-10) Mezar 24 ya da 26ya ait olabilecek ancak hangisinin armaan olduu bilinmedii iin bu balk altnda incelenen krmz astarl, karlkl iki tutama bulunan minyatr kap ile ayakl, kahve renkli bir dier minyatr kap ve bir minyatr depas bu gruba girer.572 (Lev87/2-3-4-5-6) Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntular: Mezarlk alannn neresinden geldii bilinmeyen ve ounlukla civardaki iftilerin bulup getirdii bir ksm buluntu bu balk altnda incelenmitir. Tamam mezar armaan olabilecek buluntularn ilki, krmzms-kahve rengi astarl, iyi piirilmi, olaslkla ark yapm bir kasedir.573 (Lev-88/1) Turuncumsu-kahve rengi ve yine ark yapm olabilecek bir kase ve krmz astarl, dier drt kase de bu grupta anlmaktadr.574 (Lev-88/2-3-4-5-6) Tamam bulunamayan bir adet burma kulp ve bir tankarda ait olabilecek az kenar ile krmz astarl, tepeden kulplu bir kapak ve iki farkl ayakl kaba ait ayak paralar; son olarak pimi topraktan yaplm, oturur durumda, ba ksm krk, gsnde apraz insize bezemelerle, pubik blgede noktalamalar bulunan bir figrini de bu guruba dahil etmek gereklidir.575 (Lev-88/7-8-9-1011-12)

570 571

Topba-EfeTopba-Efe572 Topba-Efe573 Topba-Efe574 Topba-Efe575 Topba-Efe-

lasl 1998, 77. lasl 1998, 73. lasl 1998, 73. lasl 1998, 73. lasl 1998, 73. lasl 1998, 77.

Kaklk Mevkii mezarlk alannda ortaya karlan mezar armaan keramikler zerine akalgz tarafndan yaplan tez almasnda testiler, iki kaplar ve anaklar olmak zere tip kap formu zerinde durulmutur. El yapm, astarl, perdahl, gri, siyah, krmz ve ak kahverenginin tonlarnda olan testilerin boylar 0,2-0,30m arasnda deimekte olup, ift kulplu, tek kulplu, gaga azl ya da kesik gaga azl olarak snflanabilmektedirler.576 Bu gruplardan birini oluturan ve Dik Gaga Azl Testicikler olarak snflanan, boylar 0,110,065m arasnda deien testicikler Yortanda577 ortaya karlan ve minyatr testiler olarak snflanan VI numaral gruptaki testilerle byk benzerlikler gstermektedir.(Lev-89/1-2-3) Yine Yortanda oyuncak kap olarak nitelenen ve belki de sadece l gmme ritelinin bir paras olarak retilmi olabilecek bu kaplar aada Yortan mezarl iinde ayrntl olarak deerlendirilmitir. ki kaplar arasnda yer alan ve Mezar 24te rastlanlan depas ilgi ekicidir.578 skelet yannda bulunmayan bu kap dnda tek kulplu ve ift kulplu iki kaplar ile bir adet fincan da yine bu gruba giren kaplardr. Yine el yapm, astarl ve perdahl olan bu kaplar genellikle krmz astarl ve hamuru gri renktedir. Krmz astarl, hamuru gri ya da siyah renkte olan anaklar ise 0,20 ile 0,10m arasnda deien aplara sahiptir. ncelene anak mleklerin tamamna yakn iskelet yannda ortaya kartlrken, depas formundaki kap mezarlk alan yaknnda ele gemitir.579 Mezarlkta B amasnda ortaya karlan mezarlara braklan armaanlarn incelenmesi sonucu Demircihyk ve Karata Semayk Erken Tun II ile ada olabilecekleri belirtilmekte ve bata Yortan kltr olmak zere Kusura, Beycesultan gibi kltrlerin de etkisinde olan, ET II diyebileceimiz bir mezarlk alan olduu saptamas yaplmaktadr.580 A ve C amasnda bulunan mezarlardan sahte oda mezar ve basit toprak mezarlar ilerinde bulunan ark yapm olabilecek armaanlar ve dier buluntulara baklarak ET IIIn orta evresine tarihlenirken dier mezarlar Erken Tun a IIden III evresine gei ya da erken ET III olarak tarihlendirilmilerdir.581 Kaklk Mevkii, Erken Tun ana gei dnemini aydnlatan yerleim yeriyle ve ET II ve III.evreye tarihlenen mezarlyla Afyon yresinin bu dnemini aklayacak bilgilere sahiptir. Burada ortaya karlan mezarlarn farkl tipte olmasna karn l armaan olarak hemen hemen ayn deerde buluntular iermesi, mezar tipinin lenin yaknlarnn
576 577

akalgz 1987, 9. Kamil 1982, 35-36. 578 akalgz 1987, 16. 579 akalgz 1987, 18. 580 Topba-Efe- lasl 1998, 45; akalgz 1987, 24. 581 Topba-Efe- lasl 1998, 45-47.

zenginliine gre olmadn gsterir bir nitelik olarak grlebilir. Ayn ekilde burada ortaya karlan sahte oda mezarlar ile Karata-Semaykte582 bulunan ve bir yneticiye ait olduu dnlen mezar arasnda bir koutluk kurulabildii takdirde Bat Anadolu Erken Tun a l gmme geleneklerinin bir paras olan mezar tipleri arasnda drdnc srada yer alan sahte oda mezarlarn bir sosyal stat belirteci olamayaca ileri srlebilir. Bu dnce bir sonraki blmde tartlacaktr.

Kap Krio/Knidos: (?) l:Mula le:Data Konum ve Buluntular: Kap Krio Mula il merkezinin gneybatsnda, Readiye Yarmadas'nn gneybat ucunda, Deveboynu (Tekirburnu) adl burnun olduu yerde, antik Knidos yerlemesinin hemen yannda, gneybatsnda yer alan kayalk kk yarmada zerindedir. Burasnn nceleri bir ada olduu ve sonra bir berzah oluumuyla ana kara ile birletii iddia edilmektedir. Knidos kenti hem ana karada hem de bu kk yarmadada kurulmutur. Buraya Kap Krio ya da Cape Krio (Koba Burnu) ad verilmektedir. Knidos kentinde kaz yapan C.T.Newton, I.C. Love ve R.zgan Kap Krio'da tarihncesi bir yerleime ait izler bulamamlardr. Kap Krio'da hem yerleim yeri (?) hem de ta sanduka/sandk, Kiklad tipi mezarlarn var olduu belirtilmektedir.583 K. Bittel bu kayalkta var olduu belirtilen bir mezarlkta (?) ET'na tarihlenen Kiklad idollerinin varlndan sz etmektedir.584 Knidos antik kentinde M 2. bin yl yerleimine ait baz anak mlek paralarnn var olduu belirtilmektedir. Bu da yerleimin belki M 3. bin ylna kadar geri gidebileceini mit ettirmektedir. Burasnn prehistorik dnemleriyle ilgili olarak belirtilenler dnda anak mlek ya da metal buluntu veya mezarlk alan ile ilgili herhangi bir grsel malzeme ortada yoktur. Bu nedenle daha salkl bir aratrma ya da kaz yaplmadan yeni bir neri getirmek imdilik olas deildir. Karaaa: l:Afyon
582 583

Mellink 1964a, 324. TAY-IVb, Kap Krio/Deveboynu 584 TAY-IVb, Kap Krio/Deveboynu

le: scehisar Konum ve Buluntular: Afyon ili, scehisar ilesinin 4km kuzeybatsnda bulunan Karaaa Ky'nde hyk yaknnda bir pithos mezar iinden yanm kemik kalntlar ile birlikte, gri renkli, gaga azl minyatr testicik ve yine gri renkli, Troiadakilere ok benzeyen bir Depas amphikypellon ile byk, disk bal bir mermer idol bulunduu S.Alp tarafndan belirtilmektedir.585 Sedat Alp bu mezar/mezarl, Aydn Dikmen koleksiyonunda idoller zerine yapt inceleme srasnda edindii bilgilerden yola karak Erken Tun a II evresine yerletirmektedir.586 (Lev-90/1) Karaaa mezarnn dikkat ekici nitelii iindeki kemiklerin yanm olmasdr. Hakknda tam olarak bilgi bulunmayan bu mezarda belki de bir kremasyon uygulamasnn yapldn pheli de olsa ileri srmek olasdr. Bu durumda da Bat Anadoluda rastlanan iki kremasyon uygulamasnn birinin de Karaaata grlm olabileceinin altn izmek gerekir.587 Dier kremasyon uygulamas yukarda aklanan Kaklk Mevkiindeki ET III mezarlar arasndaki Mezar 15tir.588 Karacalar: l:Afyon le:Emirda Konum ve Buluntular: Afyon ili, Emirda ilesinin 9km gneydousundaki Karacalar ky yaknlarndaki bu yerleim ve mezarlk alannda ET II evresine ait yerleim d bir mezarlktan geldii belirtilen ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi saklanan ark yapm anak mlekler dnda buradaki mezarlk hakknda bilgi yoktur.589 Karaolan Mevkii: l:Afyon le: hsaniye Konum ve Buluntular:

585 586

Alp 1965, 5. Alp 1965, 3-5. 587 Ancak, belirli ihtiyat paylaryla ve Aphrodisiasta rastlanlan rnein de kremasyona tam iaret etmemesi nedeniyle Karaaataki bu uygulamay da pheyle karlamak gereklidir. 588 Topba-Efe- lasl 1998, 21-94.
589

TAY-IVb, Karacalar

Afyon il merkezinin 20km kuzeyindeki, Erken Tun a II ve III dnemlerini barndran bu hykte Afyon Mzesi tarafndan yaplan kurtarma kazlarnda I/J5 amasnda ortaya karlan depo odasnn kuzeyinde intramural bir pithos gmyle karlald Karaolan Mevkiinin kazclar tarafndan rapor edilmitir.590 Krmzms kahverengi astarl, grimsi ak kahverengi hamurlu, el yapm bu pithos Demircihykn iki numaral mal grubuna benzemektedir.591 (Lev-90/2-3) Bu intramural gmnn iindeki iskelet, buluntu ve gmnn konumu hakknda daha fazla bilgi bulunmamaktadr. Karata/Semayk: l:Antalya le:Elmal Konum: Karata-Semayk, Anadolunun gneybatsndaki Teke Yarmadasnda, FethiyeAntalya karayolunun getii, Toros Dalar zerindeki karstik bir knt alan olan Elmal blgesindeki Erken Tun a yerleim ve mezarlk alanlarndan biridir. Tarihleme: Karata/Semayk, 1963 ylna dek sadece yzey aratrmalarndan bilinirken, sz edilen yl rastlantsal olarak bulunan mezarlk alan bu yerleimi arkeolojik adan ekici klmtr.592 1963 ylnda mezarlk alannda balayan kazlar daha sonra hye de kaydrlm ve burada yerleme alannn merkezi bir yapyla evresindeki kyden olutuu anlalmtr. Hykte yaplan kazlarda ortaya karlan I-VI numaral tabakalar aras ET I-III evrelerini iermekte ve kazclarna gre; Karata I-III Karata IV-V:2 Karata V:3 Karata VI Buluntu Paketi: Tek kulplu, uzun boyunlu, dz veya gaga azl testiler; yayvan kaseler; ift kulplu kresel mlekler; marapalar; minyatr boydaki kaplar; minyatr askos; kamalar; keskiler; bronz ineler; bilezikler; yzkler; kpeler; kolye boncuklar; altn kulak tkalar; idoller; mhrler.
590 591

ET I ET II ET II-III gei evresi ET IIIA olarak tabakalanmaktadr.593

Topba-Efe- lasl 1998, 33. Topba-Efe- lasl 1998, 61. 592 Mellink 1964, 271. 593 Warner 1994, 9. Karata/Semayk Erken Tun a tabakalarndan elde edilen C14 verileri, bu almann ET Bat Anadolu kronolojisinin deerlendirildii ksmda ayrntl olarak verilmitir. Ayrca bkz. TAY-C14 Veri Taban ve Manning 1995, 188-191.

Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipi: Pimi toprak pithos ve mlek mezar; sadece bir adet krali(?) mezar.594 2-Gm tarz: Ekstramural, hoker, inhumasyon 3- Aklama: 1963-1969 yllar arasnda yaplan mezarlk kazlar sonucu, Semaykn merkez yerleiminin yaklak 150m gneydousundaki ana mezarlkta, gneydeki 98 numaral amada, gneybatdaki 7/12 amasnda ve kuzeybatdaki 35/37 amasyla aada belirtildii gibi hyk zerindeki baz amalarda ortaya karlan intramural gmlerle birlikte toplam 445 adet pithos gm saptanmtr.595 1975 ylna kadar devam eden kaz almalarnda hykte ya da mezarlkta pithos gm dnda Erken Tun ana tarihlenen sadece bir adet ta sandk mezar olarak nitelenebilecek mezar ortaya karlmtr. 26-29-32-36-37-38-39-4145-52-53 numaral amalarda ortaya karlan pithos gmler yerleimle ayn yerde bulunduu iin intramural olarak nitelendirilmitir.596 (Lev-91/1) Bir baka deyile balangta Karata/Semaykte tamam pithos gmlerden oluan intramural ve ekstramural l gmme uygulamasnn olduu saptamas yaplmtr. Ancak; Warnern da belirttii gibi aslnda merkezi yerleimin gney eteklerinde yer alan ana mezarlk alan gneyde 125 numaral amann dousunu gememekte, 98 numaral ama da mezarln kuzey snrn oluturmaktadr.597 Batda ve kuzeyde ise snr tam olarak belli olmad ve genel olarak da mezarl yerleimden ayran bir snrn saptanamam olmas, bunun yan sra yerleimin genilemesi sonucu belki de mezarla ait alanlarn daha sonra konutlarla dolmu olmas ve mezar yerini belli eden ve aada aklanacak dairesel dizilimli talarn ev temellerinde kullanlmas bu karkla neden olmu olabilir.598 Hemen belirtmeli ki yine baka Bat Anadolu yerleimlerinden bildiimiz ocuklarn intramural olarak gmlmesi uygulamas az da olsa Karata/Semaykte de vardr.599 Ancak byk bir ounluu IV. ve V. tabakalara ait dolaysyla ET II olarak tarihlenen ektramural mezarlarn iinde ocuk gmlerinin de bulunmas bu uygulamann bir kural olmadn da gsterir. Ksacas Karata/Semaykte intramural ve ekstramural gmnn her ikisinin de kullanldn gsteren kantlar imdilik
594 595

Aada daha ayrntl aklanaca gibi bu mezar yaps Bat Anadoluda bu dnem iin tektir. Mellink 1964, 217; Mellink 1965a, 241; Mellink 1966, 255; Mellink 1967, 251-256; Mellink 1968, 253; Mellink 1969a, 319; Mellink 1970a, 245. 596 Mellink 1967, 256-257; Mellink 1968, 253-254. 597 Warner 1994, 175. 598 Warner 1994, 175. 599 Wheeler 1974, 416.

kesin deildir. ntramural olarak deerlendirilen mezarlarn Karata/Semayk plan esas alndnda yine merkez tepenin etrafndaki amalarda olduu grlmekte ve mezarln snr tam belirlenemediinden bu mezarlar hakkndaki son sz iin belki de Elmal-Karata yaynlar arasnda IV. srada grlen ve halen yayn hazrlklar devam eden Elmal-Karata IV, The Cemeteries of Karata and the Anthropological Evidence adl yayn beklemek gerekmektedir.600 Warnern ksaca deindii kuzeybatdaki 26 ve 35/37 amalarnda ortaya karlan mezarlarn iinde tarihleyici herhangi bir bulgunun olmamas da mezarlk alannn snrlarnn belirlenmesini gletirmektedir.601 Karata/Semaykn mezarlarnn temel niteliklerine geldiimizde, bunlar Bat Anadolunun pithos gm geleneinden ayrmann olana yoktur. Burada da Bat Anadolunun dier Erken Tun a mezarlklarnda grld gibi azlar douya ya da kuzeydouya bakan, yaklak 30 veya daha az eimle yerletirilmi, azlar dz bir ta ya da mlek parasyla kapatlm, evreleri tala desteklenmi ya da ana kaya oyularak gvdenin bir ksm iine oturtulmu pithos ya da mlek gmlerin iinde; llerin aada incelenecek l armaanlar ile hocker pozisyonunda gmld, bazlarnda ikinci ya da nc kullanmn olduu bir l gmme uygulamas yaplmtr.602 (Lev-92/1; Lev-93/1) Hatta I numaral pithosta grld gibi alt ayr bireye ait kemikler ayn pithos iinde bulunmutur.603 (Lev-93/2) Bu trden oklu gmler kazclar tarafndan aile mezar olarak nitelendirilmitir.604 Dier baz mezarlarda olduu gibi 98 numaral amada ortaya karlan ve yine aile mezar olarak nitelendirilen mezarda rastlanan bir nitelikse Karata/Semayk mezarlarnn ortak bir nitelii olarak kabul edilmitir. Bu nitelik, mezar pithoslarnn yzeyden grnebilmesi iin toprak yzeyinde mezarn evresini dairesel biimde talarla evirmektir.605 Bat Anadolunun dier mezarlarnda bu nitelik, pithos azna kapatlan tan ucunun toprak dnda braklarak yerinin bulunmasn salamak eklindeyken, burada evresinin talarla dairesel olarak evrilmesi yoluyla mezar yeri belli edilmektedir. (Lev-93/3) Burada dikkati eken nokta mlek iindeki ocuk mezarlarna bu ekilde yzeyden belli olmasn salayacak iaretlerin konulmam olmas buna karn birden ok kullanma ak olabilecek byk pithoslarn stnn talarla evrilmi olmasdr.606 Ancak ocuk
600 601

Warner 1994, xxx. Warner 1994, 174. 602 Mellink 1964, 272. 603 Mellink 1964, 273. 604 Mellink 1969a, 319. 605 Mellink 1969a, 319. 606 Mellink 1969a, 320.

mezarlarnn iaretli olmamasnn altnda yatan neden olaslkla bunlarn kk ve tek kullanmlk kaplar olmas, buna karn byk pithoslarn rahatlkla bir ikinci, hatta nc kullanma uygun olmalardr.607 Bu nedenle ocuk mezarlarnn yerinin belirtilmemesinde herhangi bir simgesel nitelik aramak pek akla yakn deildir. Ortaya karlan mezarlarn 40 tanesinde st yzeyi tala evirme uygulamasnn olmasna dayanlarak, hemen hemen btn oklu kullanma uygun mezarlarda bu uygulamann olduu ve bunun genel bir nitelik olarak deerlendirilebilecei yorumu yaplm, bu trden talara sahip olmayan dier mezarlardaysa doal tahribat ya da tarmsal faaliyetler nedeniyle varolan talarn dald nerisi getirilmitir. 608 Boylar 0.20m olan kk mleklerden balayan l gmme kaplar, 2.00m boyundaki byk pithoslara kadar geni bir yelpazede yer almakta ve Mellink tarafndan boyutlarna gre byk, orta ve kk olarak snflandrlmaktadr.609 mlek olarak da kabul edilebilecek kk boyutlulara ocuklarn, dierlerine ise yetikinlerin gmld saptanmtr.610 ocuklar gmmek iin kullanlan mleklerin gnlk kullanm kaplar olduu anlalmtr.611 Bir baka deyile en azndan kk kaplar balamnda l gmme iin ayr bir retim yaplmamakta, gnlk kullanm kaplar l gmmede de kullanlmaktadr. Pithoslar iinse kazclar tarafndan ilk yllarda konuyla ilgili herhangi bir yorum yaplmamsa da daha sonraki dnemlerde hykte yrtlen almalarda yaplarn tabanlarnda ya da avlularda ortaya karlan depolama ukurlar ve depolama iin kullanld dnlen pithoslar konuya aklk getirmitir. Buna gre hyn merkezinde yer alan dikdrtgen planl evin tabannda (Lev-94/1) ortaya karlan zellikle 6 ve 10 numaral ukurlarda612 rastlanan depolama kaplarna bakldnda, gnlk kullanm ya da depolama iin kullanlan kaplarla l gmme iin kullanlanlar arasnda herhangi bir farkllk gze arpmamaktadr.613 (Lev-94/2-3) Karata/Semaykte pithoslar zerinde daha kazlarn ilk yllarnda bulunan ve daha sonra baz kaplarda da rastlanan bezemeler sz edilmesi gereken nemli bir konudur. lk olarak ana mezarlk olarak adlandrlan amada ortaya karlan 57 numaral mlek gm zerinde saptanan bezemelerin bir ksmna, daha sonra dier baz mezarlarda bulunan mezar armaan kaplarda da rastlanlmtr. Erken Tun anda Bat Anadoluda olduka popler
607 608

Mellink 1965a, 241. Mellink 1969a, 320. 609 Wheeler 1974, 416; Mellink 1965a, 241. 610 Mellink 1965a, 241. 611 Mellink 1965a, 241 612 Mellink 1965a, 249. 613 Mellink 1965a, 249; Mellink 1967, 252.

olan, swastika, aa motifleri, dii ve erkek geyik betimlemeleri (Lev-94/4) ile kei ve av kpei gibi hayvanlarn basit kazma yntemiyle izgisel olarak izildii, 1.07m boyunda, dz dipli, hemen boynun altndan balayan drt kulba sahip 57 numaral mezar pithosu zerinde yer alan ve daha nce bir benzerine rastlanlmam olan motif, daha sonradan Karata/Semaykn simgesi haline gelecek kadar nem kazanmtr. (Lev-95/1-2-3-4) Ayn ekilde, 305 numaral pithos gmnn boyun ksmna kk kabartma dairelerle yaplan dzensiz bezeme de Mellinkin belirttii gibi tesadfi bir benzerlik olabilecei gibi,614 yine aada aklanmaya allacak bir ortak kltrn rn olabilir. (Lev-96/1) Mellink tarafndan pagoda benzeri olarak nitelenen semerdaml bir yapnn resmedildii bu bezeme, M II.binyln ilk eyrei iine, daha net sylenecek olursa, M 1700 yllarna tarihlenen ve Giritin Ge Saraylar a bana ait nl Phaistos Diski615 zerindeki bir bezemenin ncl olarak alglanmtr.616 (Lev-96/2) Phaistos Diski zerindeki Likya lahitlerine benzeyen bezeme arkeoloji literatrnde uzun bir sredir Anadolu ve Likya ile ilikilendirildii iin ve Knossostan kan U-96 numaral Linear-B tableti zerinde de Karata/Semayk bezemesinin benzerinin bulunmas ve benzerliklerin herhangi bir tereddt gsterilemeyecek kadar ak olmas da bu benzerlii ilgi ekici klmaktadr.617 (Lev-96/3-4) Biraz konu dna kmakla birlikte, Phaistos Diskini ve Giritin Linear-A tabletlerini yazan Miken ncesi halkn dili ve kkeni konusunu aydnlatacak en nemli ipularndan birinin Likya blgesi ile ilikilendirilmesi ve Likya blgesinde bu buluntulardan yaklak 1000 yl daha eski benzerlerinin olmas, yine Herodotosun618 Girit ve Likya blgesi arasnda bir akrabalk ilikisine iaret etmesi, bu iliki ile ilgili nerilerin yabana atlmamas gerektiini gsterir. Bu ilikiden yola karak ve Linear-A yazsnda kullanlan dilin akrabalar konusunda en gl adayn Anadolu orijinli bir Hint-Avrupa dili olmas619 ve ayn blgede daha sonraki binyllarda Luwicenin bat kolundan treyen Likya dilinin ortaya kmas,620 ayrca ET IIden IIIe geite Balkanlardan balayarak btn Anadolu boyunca ukurovaya kadar olan yerleimlerde grlen yangnn, zaman zaman nerildii ve bu almann ilk blmnde sz edildii gibi Luwiler ile bir balantsnn olabilecei yorumu, btn Bat
Mellink 1970a, 245. Godart 1995, 41. 616 Mellink 1964, 275. 617 Mellink 1964, 275; Alkm 1970, 118; Godart 1995, 132-133; Ik-Ylmaz 1996, 179; Robinson 2001, 250253. 618 Herodotos Tarihi VII-92. 619 Bu konuda nerilen dil ve dil aileleri; o dnemin Akdeniz dnyasnda konuulduu bilinen Sami dilleri, Yunanca ve Anadolu orijinli Hint-Avrupa dillerinden biri eklindedir. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin, Godartn Linear-A ve Phaistos Diskinin olas kkenlerini tartt, Godart 1995, 50-56ya baklabilir. 620 Tekolu 1989, 81.
615 614

Anadolu iin olmasa bile en azndan Karata/Semayk Erken Tun a halknn etnik kkeni konusunda baz ip ular verebilir. Ancak bu konuda daha net bir neri getirmek iin eldeki maddi kantlarn oalmas da yeterli deildir. nk yazl belgenin olmad bir dnemden sz edilmekte ve sadece karmlarla hareket edilmektedir. Bu nedenle, imdilik kaydyla, Karata/Semayk halknn etnik kkeni konusunda sadece baz ip ularnn olduunu sylemekle yetinmek en dorusudur. Pithos gmler iin kullanlan kaplarn bazlarnn az kenarlarnda ya da gvdelerinde grlen ve yukarda sz edilen swastika, geyik, kei gibi motiflerin yan sra 15 numaral mezarda grld gibi damga mhrle yaplm, yarm daire, evron, dz izgi, gen gibi ssleme elerini ieren basklara da rastlanlmtr.621 (Lev-97/1) Ayn bezemelerin yukarda sz edilen depolama kaplarnda da bulunmas l gmme iin ounlukla zel retim kap kullanlmad fikrini glendirmektedir. Karata-Semayk mezarlar iinde nik olan ve bu nedenle bir soyluya ait ya da krali mezar olarak tanmlanan mezar ise kazcsnn yapt tanm itibaryla da Bat Anadoluda Erken Tun a iin tektir.622 Yine dier pithos gmlerin az ksmlarnda ve zaman zaman stlerinde grld gibi st ve evresi kiretayla dairesel olarak evrili olan bu mezarn en farkl yan, sz edilen kireta blokajn altnda pithos kmamas buna karn taban akl talaryla dzletirilmi dikdrtgen planl bir yap gstermesidir. Kazclar tarafndan pseudo-built tomb olarak nitelenen bu mezarn iinde yine hocker pozisyonunda bir iskelet bulunmaktadr.623 (Lev-97/2-3; Lev-98/1-2-3-4) 98 numaral amada ortaya karlan bu mezar AQ olarak adlandrlm ve farkllndan tr bir efe ait ya da soylu mezar olarak tanmlanarak, Alacahyk kral mezarlar ile ilikilendirilmitir.624 Kazcsnn bu grne karn, ayn kazya renciliinde katlan ve bugn Anadolu prehistoryasnda nemli bir yeri olan Mehmet zdoan ile yaplan zel grmede kendisi KarataSemaykte ve benzeri dier yerlerde ortaya karlan btn mezarlk alanlar iin mezarln tamam kazlmadan soylu-halk mezar ayrm zerine bir yorum yapmann zor olduunu belirtmektedir. Daha nce de deinildii gibi mezarlk alannn gerek snrlar tam olarak bilinmeyen Karatata bambaka bir alanda bir dier pithos olmayan mezar kmas durumunda, mezar yapsnn farkllna dayal olarak yaplan soylu mezar tanmnn yeniden gzden geirilmesi
Mellink 1964, 275. Mellink 1969a, 324; Wheeler 1974, 417. Bu mezarn nik olup olmad tartlr. nk, Kaklkta ortaya karlan sahte oda mezarlarla benzerlii bulunmaktadr. 623 Mellink 1969a, 324. 624 Mellink 1969a, 327.
622 621

gerekebilir. Ayrca aada incelenecei gibi mezar iinde fazlaca mezar armaan ele gememi olmas da bir dier dikkat ekici unsurdur. Bunu yan sra mezar iin yaplan tanmlama Kaklkta ortaya karlan ve sahte oda mezar olarak adlandrlan mezarlara benzemektedir.625 Bu benzerlik doru kabul edilecek olursa, bu mezarn bir ef mezar olmayabilecei ileri srlebilir. Bu konuda yaplabilecek bir dier neri, bu mezarn bir ef mezar olmakla birlikte, mezarn sadece baka bir yerde grlp fark yaratmak iin burada kullanlm olabileceidir. Ancak yine de mezarn iindeki buluntularn ok zengin olmamas bu olasl zayflatmaktadr. ki adet bronz bak paras ile bir adet gm kesici objeden oluan armaanlarn bir ef mezar iin olduka yetersiz olduu aktr. Ayrca Mellinkin bu mezar iin yapt neri, yapld zaman iin doru olabilir. Ancak, aradan geen otuz yldan fazla sre ve bu arada Kaklk gibi bir yerde benzer mezarlarn ortaya karlm olmas bu nerinin yeniden gzden geirilmesini gerekli klmaktadr. Karata/Semayk mezarlnda ortaya karlan mezar armaanlar ise yine pimi toprak, metal ve ta eserler olarak snflanabilir. Mezarlara braklan en nemli pimi toprak eserleri anak mlekler oluturmaktadr. Karata/Semayk mezarlarnda ortaya karlan kaplarn tamam el yapm, perdahl, krmz ve siyah renkli, izgi ve kabartma bezemelidir. Form olarak tek kulplu, uzun boyunlu, dz veya gaga azl testiler, yayvan kaseler, ift kulplu kresel mlekler, marapalar, yaygndr.626 Bunun yan sra Bat Anadolu Erken Tun a l gmme geleneinin bir paras olabilecek ve Yortan627 mezarl ile Ovabayndr628, Karaaa629, Burhaniye630, Aphrodisias631 gibi mezarlklardan bilinen minyatr boydaki kaplar burada da ortaya karlmtr. Karata/Semayk 41, 95, 111 ve 131 numaral pithos gmlerinde ortaya karlanlar bunlarn en tipik rnekleri olup, 95 numaral mezardan karlanlar krmz perdahl, zeri beyaz boya bezemeli, biri 0.01m, dieri 0.093m boyunda, her ikisi de gaga azl ve Yortan mallar iinde VI. grubu oluturan gaga azl minyatr testilerin benzeri testilerken, 111 ve 131 numaral mezarlardan karlan dier ikisi 0.05m boyunda, zerleri kazma bezekli, vazo formlu kaplardr.632 (Lev-99/1-2-3-4) lk kaz sezonunda ortaya karlan 41 numaral pithos gm iinden karlan 0.057m boyundaki, barbotin bezemeli, hamuru devety renkli,
625 626

Topba-Efe- lasl 1998, 35-69. Mellink 1967, 251-267. 627 Kamil 1982, 35-36 628 Akurgal 1958, 161. 629 Alp 1965, 5. 630 akalgz 1987, 9. 631 Joukowsky 1986, 53. 632 Mellink 1965a, 244.

pembe astarl, tek kulplu minyatr mlekik ise, yine ayn mezarda bulunan ve boyutlar itibaryla yine minyatr bir gaga azl testi saylabilecek, 0.13m boyundaki gvdesi mercimek (lentoid) biimli, tek kulplu testiyle beraber deerlendirildiinde bu kaplarn dorudan benzerlerinin olmad, ancak Beycesultan ET I tabakalarndaki baz kaplarla ilikilendirilebildii anlalmaktadr.633 (Lev-99/5-6) Bu minyatr kaplarn benzerlerinin yerleimde ortaya kmam olmas,634 yukarda Aphrodisias maddesi incelenirken belirtilen ve aada Ovabayndr ve Yortan maddelerinde irdelenecek bir neriye tekrar vurgu yaplmasn gerektirir. Bu trden minyatr kaplar olaslkla sadece mezar armaan olarak ve ortaya kt mezar kaplarnn boyutlar dikkate alndnda belki de ocuk mezarlar iin retilmi olabilirler. Karata/Semaykn pimi toprak mezar armaanlar arasnda yine bir ritel nesnesi olabilecek adet minyatr askos dikkat ekmektedir. Sadece mezarlarda ortaya karlan ve yerleimlerde rastlanlmayan bu minyatr kaplar da yukarda sz edilen minyatr gaga azl testiler gibi birer ritel nesnesi olabilir. lk kaz sezonunda 29 numaral pithos mezarda ele geen ve daha ok sepet kulplu bir aydanl andran, 0,047m boyunda olan bu tip kaplarn ilki daha sonraki kaz sezonlarnda kan dier iki askosla karlatrlm ve aralarnda belli koutluklarn olduu saptamas yaplmtr.635 (Lev-100/1) Yaklak 0.01m boyundaki ve birinin ba ksm kopuk olan dier iki askos ise 1966 kaz sezonunda alan 144 ve 167 numaral pithos gmler ierisinden karlmtr.636 (Lev-100/2-3) Yortanda ortaya karlanlarla benzerlikleri bulunan bu kaplar Yortan maddesinde ayrntl olarak irdelenecektir. Karata/Semaykn toplam 447 mezarnda ortaya karlan metal eserleri, kamalar, keskiler, delikli veya bal ineler, bilezikler, yzkler, kpeler, kolye boncuklar olarak genellemek olasdr. Bunlarn yan sra bir mezarda ortaya karlan ve aada daha ayrntl olarak sz edilecek altn kulak tkalar da ortaya karlan metal eserler arasndadr. Metal eserlerde kullanlan metal cinsine bakldnda ise altn, gm, bakr veya bronzdan yaplm olduklar grlr.

633 634

Mellink 1964, 276. Burada hemen belirtmeli ki son sz edilen mercimek biimli gvdeye sahip gaga azl testinin boyut olarak daha byk olmakla birlikte (0,225m) bir benzeri 66 numaral evde ortaya karlmtr. Warner 1994, 196/KA 424. 635 Mellink 1964, 276; Mellink 1967, 253. 636 Mellink 1967, 253.

Kaznn ilk yl 25 numaral pithos gmde ortaya karlan 0.09-0.11m apndaki, bronz ya da bakrdan637 yaplm, tel inceliindeki kolye ya da kol band Karata/Semaykn ilk metal buluntusunu oluturur.638 (Lev-101/1) Daha sonraki yllarda ortaya karlan ineler ise bal ya da basz, delikli veya deliksiz olarak ayrlabilir. 84-131-144-152 ve 191 numaral gmler iinde rastlanan bu inelerden 84-131-144 ve 152 numaral mezarlarda ortaya karlanlar bronz ya da bakrdan yaplmken; 191 numaral ocuk mezarnda, gaga azl bir testi, mermer idol ve bir bronz spatula ile birlikte bulunan ine gmtendir.639 (Lev101/2-3-4-8-9) Daha nce ayn mezarda ortaya karlan askoslar nedeniyle deinilen, mezar armaan asndan zengin olan ve ergenlik andaki bir bireye ait 144 numaral mezarda bronz ineler dnda rastlanan bir dier metal buluntu ise, d ap 0.06m olan, zerinde kazma yntemiyle yaplm apraz ve dikey bezemeler bulunan bakr bileziktir.640 (Lev101/6) Bir toka ya da balant eleman olabilecek, 0,071m boyundaki, zeri vurma yntemiyle kabartmalarla bezenmi ve ortasnda balanty salayan bir boluk bulunan gmten objeyse sz edilmeye deen bir dier metal buluntudur.641 Yakn paralelleri Alacahyk A mezarnda rastlanan bu buluntu Melllinke gre, Alacahyktekilerin mtevaz bir benzeridir.642 (Lev-101/5) Yukarda sz edilen buluntular dnda, 98 numaral amada, 357 numarayla tanmlanm orta boy bir pithosun iinde bulunan ocuk iskeletiyle birlikte ortaya karlan bir kolyeye ait olabilecek altn ve gm boncuklar, bu kolyenin yannda bulunan altn kulak tkalar ve drt adet gm ve bronz bilezik Karata/Semaykn en zengin mezar buluntularn oluturur. (Lev-101/7-10-12) Ayn amada 359 numarayla tanmlanan bir ocuk mezarnda olduka hasarl olarak rastlanan kulak tkalar ile benzer olan bu tkalar ve dier buluntular ksaca tanmakta yarar vardr. ki ince gm levhann sktrlmas ve ortada bir ip deliinin braklmas ile oluturulan gm boncuklar 0,025m apnda olup iki taneyken; ayn biimde yaplan ve ayn kolye zerinde yer ald dnlen alt adet altn boncuk ise 89mm apndadr.643 Ayrca yine ayn kolye zerinde bulunmas gereken on adet ince, 4mm boyunda, ii bo, silindirik gvdeli kolye paras da ayn yerde bulunmutur.644 357 numaral mezarda ortaya karlan bir dier buluntu grubuysa, kolyenin kuzeyinde ayr bir kme
637

Karata/Semayk metal buluntularnn analizleri yaplmad iin baz buluntularn bronz ya da bakr olup olmadklar konusunda net bilgi yoktur. 638 Mellink 1964, 276-277. 639 Mellink 1965a, 243; Mellink 1967, 253-254. 640 Mellink 1967, 253 ve 255. 641 Mellink 1970a, 245. 642 Mellink 1970a, 245. 643 Mellink 1969a, 323. 644 Mellink 1969a, 323.

oluturacak ekilde ve dank halde rastlanlan 300 adet gm ve bronz boncuk olup, bir diademin paras olarak tanmlanmtr.645 357 numaral mezarn en nemli buluntularndan olan ve Bat Anadoluda Eski Balkhane, Ovabayndr ve Yortan yresinde rastlanlanlara benzeyen, ancak onlardan kulaa giren ksmlarnda siyahms, ekirdek byklnde ta paras olmas ile ayrlan altn kulak tkalar 0,022m boyunda ve 0,009m apndadr.646 1973 yl kazlarnda III.tabakada bulunan tatan yaplm, yeil renkli, 1,5cm boyundaki kulak tkac ise bu uygulamann M III.binyln ilerine kadar srdn gsterir.647 (Lev-101/11) Daha nce Eski Balkhane maddesinde ayrntl olarak incelenen altn kulak tkalar olaslkla birer ritel nesnesidir ve ileride Bat Anadolu Erken Tun a l gmme geleneklerinin bir modellemesi yaplrken ele alnacak niteliklerden biridir. Karata/Semaykte yukarda sz edilen ss eyalar dnda mezarlarda ortaya karlan dier metal buluntular daha ok gnlk kullanma ynelik aletlerden ve kiisel eyalardan oluur. Bunlarn iinde Karata buluntularn temsil edebilecek temel niteliklere sahip ve bazlar da nik olan eserler aada incelenmitir. Karata/Semayk mezarlarnda rastlanlan metal aletleri keskiler, usturalar, kamalar ve spatulalar oluturur. zellikle 335 numaral mezarda rastlanlan sap ksm olmayan, ancak zerinde iki perin delii bulunan, 0.20m boyundaki, bronz kama ile ayn mezarda ortaya karlan ve kazclar tarafndan ustura olarak nitelendirilen, 0.08m boyundaki bronzdan yaplm, yasslatrlm kesici alet sz edilmeye deer buluntular arasndadr.648 (Lev102/1-2-3) 152 numaral bir yetikine ait mezarda bir ta balta ile beraber bulunan bronzdan yaprak biimli, sapa geecek yerinde iki perin delii bulunan, 0,125m boyundaki ustura dier ilgi ekici buluntular oluturur.649 (Lev-102/4) Ayn amada ortaya karlan 156 numaral mezarda bulunan bronzdan yaplm, 0.127m boyundaki kama ve yine ayn mezarda ortaya karlan 0,128m boyundaki, bronzdan ustura zerine yaplan yorumlarda bu tip usturalarn aslnda hayvan derisi yzmek iin kullanlan baklara benzedii belirtilmitir.650 (Lev-102/6-7) Karata/Semayk kazlarnda ister yerleim yeri olsun isterse de mezarlk alan, elde edilen metal buluntular arasnda nemli bir farkllk yoktur. Benzer ustura ve kamaya yerleimde de rastlanlmtr.651 Hatta bu metal aletlerin len kiinin zel eyalar olabileceini sylemek yanl saylmaz.
645 646

Mellink 1963a, 323. Duru 1972, 124; Mellink 1969; 323-324. 647 Mellink 1974, 355. 648 Mellink 1969a, 322. 649 Mellink 1967, 255. 650 Mellink 1967, 255. 651 Karlatrma iin baknz Warner 1994, 207/B33 ve KA 445.

Bir baka deyile kaz sonucu yaynlanan yllk raporlara ve Karata/Semayk ile ilgili dier yaynlara bakldnda, yerleim yeri ya da mezarlkta ortaya karlan metal aletler arasnda nemli bir fark olmamas aadaki gibi bir dncenin ileri srlmesini salayabilir. l gmme ritelinin bir paras olan mezar armaan brakma ilemi srasnda, mezara braklan metal aletlerin gnlk kullanma ait olabilecek aletlerden farkl olmamas nedeniyle, bu aletlerin mezara brakldklar andan itibaren birer ritel nesnesi ilevini yklenmekle birlikte, asl olarak gndelik eyalar olduklar sylenebilir. Bylece, ilerideki blmlerde daha ayrntl anlatlaca gibi bir ritel nesnesinin sadece bu ilem iin retilmesi bir zorunluluk deildir. Burada nemli olan o nesneye yklenen birincil anlamn deimesi, gndelik anlamndan syrlarak ya da bu anlam ikinci planda tayarak baka bir anlam yklenmesidir. Ksacas ister anak mlek olsun isterse de metalden retilmi gndelik eyalar, bunlarn hepsinin oul deerlikli652 deerler yklendiini ve bu deer ve anlamlarn zaman iinde deiebildiini sylemek olasdr. Karata/Semayk mezarlarnda ortaya karlan mezar armaanlarnn son grubunu ta eserler oluturur. Sz edilen ta eserleri, idoller, balta ve nik bir buluntu olan asa ba olarak snflamak olasdr. Mellinkin belirttiine gre Karata/Semayk mezarlar iin, tatan yaplm aletlerin mezar armaan olarak braklmas son derece seyrek rastlanan bir olgudur.653 Bu nedenle, bir yetikin iskeleti ieren 152 numaral mezarda daha nce sz edilen bronz ya da bakr ustura ile birlikte rastlanan, olaslkla serpantinden654 yaplm ta balta ilgi ekici bir buluntudur. Benzerlerine Karata/Semayk yerleiminde655, Troia I656 ve Kusura657 gibi dier Bat Anadolu yerleimlerinde rastlanan, yaklak 0,12m boyundaki sap delikli bu balta, ayn mezarda bulunan ve yukarda tanmlanan kesici metal alet de gz nnde bulundurularak, olaslkla mezarda gml yetikine ait bir zel eya olarak dnlebilir. (Lev-102/5) Asa ba olarak adlandrlan ve benzerlerine yerleimde yaplan kazlarda da rastlanan658 bu nik buluntu 86 numaral pithos gmde ortaya karlmtr.659 (Lev-102/8)
652

Cline 2004, 37. Multivalent kavram, bir materyale yklenen ok ynl deer, anlam ve ekicilikler olarak kullanlmtr. 653 Mellink 1967, 254. 654 Mellinkin kaz raporlarnda koyu yeil bir tatan yaplm olduunu belirtmesi nedeniyle bu aletin serpantinden yaplm olabilecei dnlmekte. Ayn ekilde Karatan adnn da kkeni bu eit koyu renkli talara dayandrlmakta. Mellink 1967, 254. 655 Warner 1994, 208/KA 494 ve 519/U. 656 Troiann Erken Tun a mezarl ile ilgili herhangi bir ipucu dahi imdiye dek bulunamadndan doal olarak burada sz edilen ta balta yerleimde ortaya karlmtr. Blegen 1963, 51. 657 Lamb 1936, 45; Lamb, 1937, 261. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Kusurada ortaya karlan ta baltalar iinde mezarlardan ele geen yoktur ve hemen hepsi yzey buluntusudur. 658 Warner 1994, 208/KA 250-KA 495-KA 593. 659 Mellink 1965a, 244.

Kusurada yerleimin ET II tabakasnda bulunan asa balarnn benzeri olan bu asa ba da yine nik olmasyla ilintili olarak, gmlen kiiye ait bir zel eya olarak tanmlanabilir. Karata/Semayk mezarlarnn en ilgi ekici ta eserleri arasnda idolleri ayr bir yere koyup, son derece dikkatli bir ekilde incelemek gerekir. Karata/Semayk pithos mezarlarndan 8-15-41-191 ve 144 numaral olanlarnda ortaya karlan toplam 14 adet idol incelendiinde aadaki dikkat ekici nitelikler ortaya kar. ncelikle kazlarda bulunduklar yl srasna gre inceleyecek olursak, kazlarn ilk ylnda alan 8-15 ve 41 numaral pithos gmlerde ortaya karlan idolleri incelemek gereklidir. lk olarak 8 numaral, ii olduka dank durumda bulunmu pithos gmde iki adet mermerden yaplm ve ba ksmlar olmayan idole rastlanmtr.660 Hakknda yorum yaplmayan ve yaynlarda izim ya da fotoraflar bulunmayan bu iki idolden sonra, 15 numaral pithos gmde, yine drt adet basz idole, iskeletin ayak kemii yannda rastlanlm, ancak bunlardan birinin ba ksm biraz daha douda bulunabilmitir.661 (Lev103/1-2) Mermerden yaplm, kenarlar yuvarlatlm ve yaklak kare biimli gvdeli, ince uzun boyunlu ve salam ele geen bir adet batan anlald kadaryla dairesel bal bu idollerin tmlenebileni yaklak 0,12m boyundadr. Ayn yl alan 41 numaral mezarda, daha nce anak mlekler incelenirken belirtilen biri barbotin bezemeli mlek, dieri mercimek (lentoid) gvdeli, gaga azl iki minyatr kapla birlikte ortaya karlan iki adet basz idol bulunmaktadr.662 Yaynlarda izimi ya da fotoraf verilmeyen bu iki basz idolden birinin ba ksm pithos gmnn dnda ele gemi ve bu mezarn birden ok kez663 kullanlm olmas nedeniyle, dier kullanmlarn birinde darya atld sonucuna varlmtr.664 Geriye kalan alt idol 1966 ylnda 144 ve 191 numaral mezarlarda bulunmutur. Bunlardan 144 numaral mezarda paral halde bulunan ve tmlenemeyen ikisi dnda kalan ve ayn mezarda ortaya karlan nc idol yine ba ksm krk olarak bulunmu ancak restore edilebilmitir.665 (Lev-103/5) Geri kalan dier idol ise 191 numaral, ocuk gmsnde ortaya karlm ve kazclarn idoller konusunda yorum yapabilmelerine elverili olacak derecede nemli buluntulardr. (Lev-103/3-4) Yine mermerden yaplm bu idolden ikisi, 1963 ylnda kan idollere benzemektedir. Her ikisinin de ba ksm krk ve birinin boyun ksmnda ikinci bir krk olan, ancak paralar bulunabildii iin restore edilebilen bu
660 661

Mellink 1964, 277. Mellink 1964, 277. 662 Mellink 1964, 277. 663 Pithos iinde be ayr bireye ait kemiklere rastlanlmtr. 664 Mellink 1964, 277. 665 Mellink 1967, 253.

iki idolden biri 0,13m, dieri 0,139m boyunda olup, nc idol krksz olarak bulunan 0,03m boyunda, dierlerine gre olduka kk olan idoldr.666 Sz edilen 191 numaral mezarn bir ocuk mezar olmas, ikincil kullanmnn olmamas, buradaki idollerin in situ olarak ortaya karlmasn salam, dolaysyla idollerin sonradan krlmad; zellikle, bilinli olarak boyunlarndan krlp mezara bu ekilde konulduklar anlalmtr.667 Krk olarak ele gemeyenler ise dikkat edilirse olduka kk, ince boyunlu olmayan ve bu nedenle krlmas daha g olanlardr. Bunun yan sra 191 numaral mezarn bir ocuk mezar olmas ve burada in situ olarak bulunmalar, aslnda idollerle ocuk mezarlarnn bir ilgisinin bulunduunu daha net bir ekilde ortaya koymakta ve bu ritelin ocuk mezarlaryla balantsn tanmlamaktadr.668 Karata/Semaykn dier mezarlarnda nadiren rastland belirtilen idoller konusunda Mellinkin yapt yorum, daha nce metal eyalar incelerken ne srlen mutlivalent deerlerin idoller iin de boyunlarn krarak koymak yoluyla geerli olduunu gstermektedir. Mellinke gre; bir mezar armaannn krlarak mezara braklmas, krma ilemi yoluyla bu armaannn
669

gnlk

kullanmda

tad

anlamn

dna

kmasn

salamaktadr.

Daha ncede belirtildii gibi, burada nemli olan o nesneye yklenen

birincil anlamn deimesi, gndelik anlamndan syrlarak ya da bu anlam ikinci planda tayarak baka bir anlam yklenmesidir. Mellink bunu bir rnekle aklamaktadr. Msrn predynastic dnemine ait mezarlarda bulunan krk akmakta bak ve asa balarnn, len kiinin zel eyalar olmas nedeniyle, teki dnyaya geite onunla beraber gidebilmeleri iin onlarn da ldrlmeleri gerekmekte, bu gerek de eyann krlmas yoluyla yerine getirilmektedir.670 Bu konuda yapt bir baka aklama ise pek katlmamakla birlikte burada belirtilmeden geilemeyecek, ly silahlarn tehlikelerinden koruma dncesidir.671 doller konusuna geri dnecek olursak, sonraki blmlerde ayrntl olarak irdelenecek bu trden uygulamalar imdilik bir yana brakarak, benzer idollerin Bat Anadoluda bulunduu dier yerlere bakmakta yarar vardr. lk rnek Demircihyk/Sarket mezarlnda bulunan mermerden, yine ba ksm krk ancak restore edilmi idoldr.672 Karata/semayk idollerini andran ancak gvdesi dairesel olan bu idol dnda bir dier idol Karaaa mezarlk buluntular iinde deerlendirilen, ancak in situ olarak bulunmad ve bir zel koleksiyonun
666 667

Mellink 1967, 254. Mellink 1967, 254. 668 Mellink 1967, 254. 669 Mellink 1967, 254. 670 Mellink 1967, 254, dpn.7. 671 Mellink 1967, 254. 672 Seeher 1992, 15.

incelenmesi srasnda fark edildii iin hakknda yorum yaplamayacak olan, mermerden, salam durumdaki idoldr.673 Kusurada yerleimdeki kazlarda ortaya karlan ve ba ksmlar krk idoller ve idol paralar ise Karata/Semayk idollerine olduka benzemektedir.674 Bunlarn yerleimde olduu halde krk olarak bulunmalar, idoller konusunda ileride ayrntl olarak incelenecek nerilerin sahibi ve bu idollerin de dahil olduu figrin, idol ve kk heykelciklerin hepsini birden tapn heykelcikleri olarak niteleyen Aydngn tarafndan krlgan nesneler olmalarna balanmaktadr.675 Gneybat Anadolu Erken Tun ann Bademaac ve az da olsa Kuruay ile birlikte olduka ayrntl ekilde incelenebildii Karata/Semayk kazlarnda ortaya karlan mezarlar ve bunlardan yola karak l gmme gelenekleri hakkndaki neriler aadaki gibi zetlenebilir. Karata/Semayk Erken Tun a halkna ait ve Bat Anadolu Erken Tun ann II.evresine tarihlenen ana mezarlk alan ve dier amalardan elde edilen veriler, buradaki insanlarn ekstramural bir l gmme geleneine sahip olmakla birlikte, intramural gm uygulamalar da yaptklarn, llerini lnn boyutlarna gre pithos ile mlek arasnda bykle sahip pimi toprak kaplara gmdklerini, pithoslarn zerlerinin yzeyde talarla dairesel biimde evrelendiini, mevsimsel kk sapmalarla btn pithos ve mlek gmlerin az ksmnn douya baktn, gmlerin ocuk mezarlar hari ikincil kullanmnn olabildiini, pithosun boyutunun yetmedii yerlerde dier Bat Anadolu mezarlklarnda grld gibi az ksmna bir baka kap eklenerek boyunun uzatlabildiini ve pithoslarn aznn dz bir ta veya bir mlekle kapatldn gstermitir. Mezarlarn iine armaan olarak, pimi toprak kaplar, minyatr boyda kk gaga azl testiler, metal eser olarak bronz ya da bakr kesici ve kazyc aletler, kamalar, ineler braklabildiini, baz mezarlarda altn kulak tkalar, altn, gm ya da bronzdan yaplm kiisel ss eyas saylabilecek kolye, bilezik, kpe gibi eyalarn brakldn; ta eser olarak yine tek rnek olmakla birlikte bir kulak tkac, sap delikli balta, asa ba ve deiik mezarlarda rastlanan idollerin saylabileceini belirtmek olasdr. Braklan armaanlarn nasl bir ritele iaret ettii ise yukarda ksa olarak aklanmakla birlikte, bu konuyla ilgili yorumlar dier mezarlk alanlar da dikkate alnarak ve aradaki benzerlik ve farkllklar incelenerek daha sonraki blmde yaplacaktr.

673 674

Alp 1965, 5. Lamb 1936, 29; Lamb 1937, 251. 675 Aydngn 2004, 142.

Klini Maaras: l:Antalya le:Merkez Konum ve Buluntular: Karain kazsna paralel olarak yrtlen yzey aratrmalar srasnda P.Lacroix tarafndan Yaca Ky yaknlarnda denizden 350m ykseklikte bulunan ve adn maarada bulunan bronz bir kl ile bu kazlarn ilk hafiri Kl Kktenden alan Klini Maarasnda, bir kp mezar ve onun yaknndaki bir yarkta olaslkla bir kadna ait olduu dnlen kafatasna rastlanmtr. Kafatasnn yannda yer alan bronz bir sa yz nedeniyle maarann Erken Tun ya da Orta Tun aa tarihlenebilecei Yalnkaya tarafndan belirtilmektedir.676 (Lev-104) Kyklack/ asos: l:Mula le:Milas Konum: Mula ili snrlarnda, Milas ilesinin 31km batsnda, Gllk Krfezi kysndaki Kyklack kynde kazs devam eden antik Iasos ehrindedir. Tarihleme: Iasos kazs srasnda daha alt tabakalarda ortaya karlan Erken Tun a nekropol burada bir Erken Tun a yerleiminin de sz konusu olabileceini ortaya koymutur. Buradaki mezarlar kazclar tarafndan ET II olarak tarihlenmilerdir.677 Buluntu Paketi: Tipik ET II kaplar; gm, bronz, bakr ya da kurundan yaplm bilezik, kpe, yzk gibi metal ss eyalar ve silahlar; ta baltalar, araklar, boncuklar. Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipi: Ta sandk mezar, sadece bir adet basit toprak mezar. 2-Gm tarz: Ekstramural, intramural, hoker, inhumasyon 3- Aklama:

676 677

Yalnkaya 1995, 66. Pecorella 1984, 11-13.

Kyklack prehistorik dnem kazlar srasnda ortaya karlan ve biri hari (basit toprak mezar) tamam ta sandk mezar olan toplam 96 mezarn incelenmesi sonucu bunlardan Artemis Astias stoasnn temelleri altnda bulunan hari tamamnn ekstramural mezarlk alannda olduu saptanm, kalan mezar ise intramural olarak nitelenmitir.678 (Lev-105) Kyklack Erken Tun a mezarlk alannda ortaya karlan mezarlar iinden, mezar tipi, iskeletin konumu, ynlendirilmesi, iindeki iskelet says ve buluntular asndan mezarl temsil edebilecek ve farkllklaryla bu mezarlk alanndaki deiik uygulamalar da gsterebilecek niteliklere sahip toplam 33 mezar seilmi ve aada kazcsnn verdii numaralamaya bal kalnarak srasyla incelenmitir. Mezar 1: Dikdrtgen biimli, 0,76/0,82X1,16/1,24m llerinde (ilk ller i, ikinciler d lleridir), zerinde kapak ta olmayan, taban kk para talardan olumu bu mezarn iindeki iskelet, kendi sana, ba kuzeye gelecek ekilde, hocker pozisyonunda yatrlm olup, iskeletin yannda bir adet dar azl mlee ait az ve boyun ksm ile bir kulp paras ortaya karlm ve mezarn iinde ynleri tam olarak belirlenemeyen ve olaslkla daha nceki gmlere ait iki iskelet daha olduu anlalmtr.679 (Lev-106/1-2-3-4) Mezar 2: Tek paral bir kapak tayla kapal, 0,70/0,80X1,75/1,78m llerindeki, dikdrtgen biimli, bu sandk mezarn iinde yatrl yn tam anlalamayan, ancak ba douda olan hocker pozisyonunda bir iskelet ve bunun yannda iki adet gm bilezik, bir adet bronz bilezik ile bir keramik paras ortaya karlm olup, mezarn iinde daha nceki kullanmlara ait iki iskeletin kemiklerine de rastlanlmtr.680 (Lev-106/5-6-7) Mezar 3: ki para kapak tayla kapatlm, 1,56X1,79m llerindeki, dikdrtgen biimli bu ta sandk mezar iinde rastlanlan 3 adet iskeletten, en son konulduu iin konumu bozulmam durumda olannn kendi soluna hocker pozisyonunda, ba douya gelecek

678 679

Pecorella 1984, 11-13; TAY-IVa, Kyklack/ asos Pecorella 1984, 13. 680 Pecorella 1984, 14.

ekilde yatrld saptanm ve mezar iinde iki adet kurun bilezik ile bir adet keramik paras ortaya karlmtr.681 (Lev-107/1-2-3) Mezar 4: 0,95X1,50m llerindeki kapak tal, yaklak dikdrtgen biimli bu sandk mezarn iinde drt ayr bireye ait kemiklere rastlanm ve bunlardan en son gmlen olduu iin konumu bozulmam, hocker pozisyonunda, kendi sana yatrlm ve ba dou-kuzeydou ynlendirilmi iskeletin yannda bir adet bronz balta ile ip delikli tutamaklar az kenarnn da doru ekilmesi ile oluturulmu dz dipli bir kap ve az ksmndan kulplu, zerinde kazma bezeme ile apraz bezemelerin yapld bir testinin mezar armaan olarak brakld anlalmtr.682 (Lev-107/4-5-6-7-8; Lev-108/1-2-3) Mezar 7: inde ba batya gelecek ekilde hocker pozisyonunda yatrlm tek iskelet bulunan, 0,80X1,31m llerindeki, kapak tasz bu mezarn iinde, gvdenin drt tarafndaki tutamaklar kabartma biiminde uzatlarak bezenmi, dar azl, kresel gvdeli, yuvarlak dipli bir kap ortaya karlmtr.683 (Lev-108/4-5) Mezar 12: i ortadan dz bir ta levha ile blnerek ikiye ayrlm, 0,90X1,44m llerindeki bu dikdrtgen mezarn kapak tann olmad ve tabannn ta levha ile deli olduu grlm, iindeki iki iskeletten salam olannn hocker pozisyonunda olduu ve ba ksmnn douya bakt anlalmtr.684 Mezar armaan asndan olduka zengin bu mezarn ierisinde; gaga azl, az ksmndan kulplu, kresel gvdeli ve gvdenin zerinde omuz ksmna doru yumru bezemelerin olduu bir testi; gvdeden tek kulplu, yuvarlak dipli, geni azl kk bir marapa; az ksm krk, omuz ksmnda ip delikli tutamaklar olan, gvde zerinde apraz izi bezekler ve bezeklerin iinde dalgal ya da dz hatlarla yaplm bezemelerle, stilize biimde yaplm ve bir kuu temsil edebilecek bezeme bulunan buhurdanlk biiminde bir kap; gvdeden kulplu, geni azl, yuvarlak dipli bir mlek; bir para keramik kr,

681 682

Pecorella 1984, 14. Pecorella 1984, 14-15. 683 Pecorella 1984, 15-16. 684 Pecorella 1984, 17.

spiral biimli bronz bir kpe ve bir adet pimi toprak aran mezar armaan olarak brakld grlmtr.685 (Lev-109) Mezar 16: zeri kaln bir blokla kapatlm, dikdrtgen biimli 0,70/0,82X1,26m llerindeki bu sandk mezarn taban kk talarla yaplm bir demeye sahip olup, tabann zerine yatrlm iki iskeletten son kullanma ait olannn hocker pozisyonunda ve ba douya gelecek ekilde ynlendirildii grlm, mezarn iinde armaan olarak braklm dz dipli, az kenarnda ip delikli tutama olan bir kase, bir keramik paras ve vazo formlu, boyunlu, kresel gvdeli, omuz ksmnda dikey ip delikli tutamaklar bulunan bir kaba rastlanmtr.686 (Lev-110/1-2-3) Mezar 21: Dikdrtgen biimli, 0,41/0,44X0,73/0,77m llerinde, kapak tasz bu mezarn iinde dou-gneydou ynlendirilmesi ile hocker pozisyonunda yatrlm bir iskelete rastlanm olup,iskeletin yannda minyatr boyda, emzikli ancak olduka tahrip olmu bir kap ile yine minyatr boyda, az ksmnda kulplu iki marapa ve yars krk, ift kulplu, geni azl, yuvarlak dipli kk bir kap ve bir adet keramik kr ve bir adet arak ortaya karlmtr.687 (Lev-110/4-5-6-7) Mezar 23: Trapezoid biimli, 0,57/0,70X0,97/1,20m llerindeki, kapak tasz bu sandk mezarn iinde, hocker pozisyonda, ba douya gelecek ekilde kendi sana yatrlm bir iskelet, ba ksmnn yannda az ksm krk olduu iin st yapsnn nasl olduu anlalmayan, kresel gvdeli, yuvarlak dipli, kulpsuz bir testi ve ayak ucunda rastlanlan, geni azl, az kenarndan kulplu, kresel gvdeli, yuvarlak dipli bir testiyle beraber ortaya karlmtr.688 (Lev-110/8-9-10) Mezar 24: 0,60X0,88m llerindeki trapezoid biimli, kapak tasz bu sandk mezarn iinde, dz ta plaka zemin zerinde, kendi soluna, hocker pozisyonda yerletirilmi ve ba bat685 686

Pecorella 1984, 17. Pecorella 1984, 18. 687 Pecorella 1984, 20. 688 Pecorella 1984, 20-21.

gneybatya ynlendirilmi bir iskelet, bacak ksmnda, vazo formlu, dz dipli, gvdesinin karlkl iki tarafnda yan yana iki adet dikey ip delikli tutamaa sahip ve tutamaklar arasnda apraz kaz bezemeler bulunan bir kapla beraber ortaya karlmtr.689 (Lev-111/1-2) Mezar 27: Boyutlarndan da anlalabilecei gibi (0,33X0,63m) bir bebek mezar olan bu mezarn taban kk talarla deli olup, zemin zerindeki iskelet tahrip olduundan yn anlalamamakta ve mezar armaan olarak bir adet keramik paras ile pimi toprak bir araa rastlanlmtr.690 (Lev-111/3) Mezar 28: Keli mezar formlarndan farkl mezarlardan biri olan Mezar 28 eliptik biimiyle dikkat ekmektedir. Uzun taraf 1,65m, ksa taraf 1,20m olan kapak tal, taban plaka tala kapl, ortadan yine bir plaka ile ikiye ayrlm bu sandk mezarn iinde iki iskelet bulunmakta olup, daha sonra gmld dnlen ikinci iskeletin hocker pozisyonda, ba gneye ynlendirilmi ve kendi soluna yatrlm olduu anlalm ve mezar iinde bir adet keramik kr; ip delikli tek kulplu bir kase ve akmak ta bir alet paras bulunduu saptanmtr.691 (Lev-112/1-2-3-4) Mezar 32: Kyklack mezarlar iindeki i yapsyla farkl bir mezar olan Mezar 32, yine kapak tasz, dikdrtgen biimli, 1,35X1,90m llerinde ancak, dikdrtgenin uzun kenarlarndan kuzeydeki kenar boyunca yaklak 0,50m geniliinde talardan yaplm bir klineye sahip ve iinde iki farkl zamanda yerletirilmi iskelet olan bir mezardr.692 Mezar iindeki ikincil gmnn hocker pozisyonda, kendi soluna ve ba ksm batya gelecek ekilde yatrld ve yannda kk bir testi ile bir keramik paras ile beraber gmld saptanmtr.693 (Lev112/5) Mezar 34:

689 690

Pecorella 1984, 21. Pecorella 1984, 21-22. 691 Pecorella 1984, 22. 692 Pecorella 1984, 23. 693 Pecorella 1984, 23.

Kyklack mezarlndaki toplam 96 mezar iinde sadece 7 adet bulunan elips biimli mezarlarn bir dier rnei olan bu mezar 0,90X1,30m llerinde, kapak tal, iindeki iskelet hocker pozisyonunda, kendi soluna yatrlm, ba batya ynlendirilmi, yannda bir adet keramik paras ile drt tarafnda dikey ip delikli tutamaklara sahip, bunun yan sra gvdesinde kabartma olarak bir adet evron bezeme olan, kresel gvdeli, yuvarlak dipli, geni azl, bir vazo ile beraber ortaya karlm bir mezardr.694 Mezar 38: Kyklack mezarlnn tek basit toprak gms olan bu mezar iinde kendi sana hocker pozisyonda yatrlm, ba douya ynlendirilmi bir iskelet, yannda az eik kesilmi, tek kulplu bir marapa ve bir para keramik kr ile beraber ortaya karlmtr.695 (Lev-113/1) Mezar 39: Olaslkla bir ocua ait, dikdrtgen biimli, kapaksz, 0,35X0,75m llerinde, iindeki iskeletin konumu tam anlalamayan, mezar armaan olarak iine amphora formlu bir kap, bir para keramik kr ve bir adet deniz kabuu braklm bir mezardr.696 (Lev113/2) Mezar 44: Dikdrtgen biimli, 0,65X1,20m llerinde, iinde iki adet, balar gneydouya bakan ve kendi sollarna hocker pozisyonda yatrlm iskelete bulunan bu mezarda, bir para keramik kr, kresel gvdeli, vazo formlu, gvdenin drt tarafnda dikey ip delikli tutamaklara sahip bir kap ile iki adet ta alet paras ortaya karlmtr.697 (Lev-113/3-4-5-6) Mezar 46: Eliptik mezarlardan biri olan Mezar 46 (0,75X1,00m) poligonal ta rgs ile dikkat ekmekte olup, bir kapak ta ile kapatlm bu mezar iinde hocker pozisyonda, ba douya ynlendirilmi ve kendi soluna yatrlm bir iskelet, yannda bir para keramik kr ile birlikte ortaya karlmtr.698
694 695

Pecorella 1984, 24. Pecorella 1984, 25. 696 Pecorella 1984, 25. 697 Pecorella 1984, 26-27. 698 Pecorella 1984, 27.

Mezar 47: Yaklak olarak 0,40X1,00m llerinde dikdrtgen biimli, kapak tasz bu mezar iinde kendi sana, hocker pozisyonda ve ba douya gelecek ekilde konumlandrlm bir iskelet yannda iki adet gm bilezik ve geni azl, boyunlu, kresel gvdeli, yuvarlak dipli, kulpsuz ve gvde zerinde kabartma bezeme eklinde yerletirilmi tutamakl bir mlekle birlikte ortaya karlmtr.699 (Lev-113/7-8) Mezar 51: Dikdrtgen biimli, 0,70X1,00m llerinde, taban kk ta deli, kapaksz bu mezarn iinde hocker pozisyonda, ba douya gelecek ekilde kendi soluna yatrlm bir iskelete rastlanmtr.700 (Lev-114/1) Mezar 53: Yine taban kk ta deli, dikdrtgen biimli, 0,60X1,05m llerinde, kapak tasz bu mezarn iinde kendi soluna, hocker pozisyonda ve ba gney-gneydouya ynlendirilmi bir iskelet bulunmaktadr.701 Mezar 57: Dikdrtgen biimli, 0,70X0,90m llerindeki, kapak tasz bu mezarn iinde iki iskelet bulunmakta olup, bu iskeletlerden ikincil kullanma ait olduu salamlndan anlalan, yannda bir para keramik kr ile ba gneydouya gelecek ekilde, hocker pozisyonunda yatrlmtr.702 (Lev-114/2) Mezar 60: Mezar 57ye benzeyen, ancak 0,74X1,60mlik lsyle ondan biraz daha byk olan bu mezar iinde de yine iki iskelet bulunmakta ve bunlardan ikincil kullanma ait olduu dnleni, yine yannda bir keramik paras ile birlikte, hocker pozisyonda, ba gneydouya gelecek ekilde ve kendi soluna yatrlm olarak ortaya karlmtr.703 (Lev114/3)
699 700

Pecorella 1984, 27. Pecorella 1984, 28. 701 Pecorella 1984, 29. 702 Pecorella 1984, 30. 703 Pecorella 1984, 31.

Mezar 63: Etraf talarla destekli ve yekpare bir kapak tana sahip, 1,40/075X 2,00/1,24m llerindeki Mezar 63 iinde yine ikincil kullanma ait iskeletin salam kalan kemiklerinden yola karak hocker pozisyonda, ba douya gelecek ekilde ve yannda kresel gvdeli, yuvarlak dipli, dikey ip delikli tutama olan bir mlek ve bir adet ta alet paras ile beraber gmld anlalmtr.704 (Lev-115/1-2-3) Mezar 64: Kyklack mezarlk alanndaki iki yarm daire biimli mezardan biri olan bu kapak tasz mezarn ap 1,05m olup, iindeki iskelet kendi sana, ba douya gelecek ekilde, hocker pozisyonunda ve yannda bir para keramik kr ile beraber yerletirilmitir.705 (Lev115/4) Mezar 69: 1,60X2,10m llerindeki bu eliptik ve kapak tasz mezarn iinde kendi sana, hocker pozisyonda, ba batya gelecek ekilde yerletirilmi iskeletin yannda dz dipli, boyunlu, kulpsuz, dikey ip delikli tutamaklara sahip ve gvde zerinde kabartma bezemeleri olan iki adet kk mlek ile tane ta boncuk ortaya karlmtr.706 (Lev-116) Mezar 75: Dikdrtgen biimli, 0,60X1,10m llerindeki bu mezar iinde, ba douya bakan, hocker pozisyonda ve kendi soluna yatrlm bir birey bulunmakta ve bu bireyin yannda bir para keramik kr ile, minyatr boyda bir kase ile kresel gvdeli, gvdenin karlkl drt tarafnda ekerek uzatlm dikey ip delikli tutamaklarn bulunduu, yuvarlak dipli, boyunlu ve geni azl bir kaba rastlanlmtr.707 (Lev-117/1-2-3) Mezar 77: Kyklack mezarlnn dier yarm daire biimli mezar olan kapak tal bu mezar, 0,86X1,3m llerinde olup, iinde hocker pozisyonda, kendi soluna ve ba batya gelecek

704 705

Pecorella 1984, 32. Pecorella 1984, 32. 706 Pecorella 1984, 33-34. 707 Pecorella 1984, 35.

ekilde yerletirilmi bir iskelet, yannda bir keramik paras ve drt tarafnda yatay ip delikli tutamaklar olan minyatr bir mlek ile beraber ortaya karlmtr.708 (Lev-117/4-5) Mezar 78: Elips biimli, kapak tal mezarlardan biri olan Mezar 78 iindeki yaklak 0,015m uzunluundaki delici ve kesici bir bronz objeyle tannmakta olup, 0,95X1,40m llerindeki bu mezar iinde hocker pozisyonda, ba batya bakan ve kendi soluna yatrlm bir iskeletin yannda rastlanlan bu obje dnda mezarda, bir adet keramik paras ile gvdesinde bezemeler olan, dikey ip delikli tutamaklara sahip kresel gvdeli bir mlek ortaya karlmtr.709 (Lev-118/1-2-3) Mezar 81: Trapezoid biimli, 0,80X0,90m llerinde, kapak tal bu sandk mezarn iinde, ba batya gelecek ekilde, hocker pozisyonda, kendi sana yatrlm bir iskelet; yannda bir adet keramik paras, gm bir bilezik ve vazo biimli bir kap ile kresel gvdeli, geni azl, kulpsuz, gvdesinde iki adet dikey ip delikli tutamak olan ve tutamaklarn evresi kabartlp uzatlarak bezeme haline getirilmi, yuvarlak dipli bir kapla beraber ortaya karlmtr.710 (Lev-118/4-5-6) Mezar 85: oklu gm uygulamasnn gerekletii bir dier mezar olan, dikdrtgen biimli, 0,58X1,38m llerinde ve kapak tasz Mezar 85te bireye ait iskelet kalntlar saptanm ve bu iskeletlerden en salam olduu iin en son gmld dnleninin, yannda bir para keramikle beraber kendi soluna, ba douya gelecek ekilde, hocker pozisyonda yerletirildii saptanmtr.711 (Lev-119/1) Mezar 90: Dikdrtgen biimli, 0,75X1,10m llerindeki bu kapak tasz mezar iinde, ba douya gelecek ekilde hocker pozisyonda yerletirilmi bir iskelet, yannda bir para keramik kr ve bir adet ta boncukla birlikte ortaya karlmtr.712 (Lev-119/2-3)
708 709

Pecorella 1984, 36. Pecorella 1984, 36. 710 Pecorella 1984, 37. 711 Pecorella 1984, 39. 712 Pecorella 1984, 40.

Mezar 95: Kyklack mezarlk alannda incelenecek son mezar olan Mezar 95, iindeki anak mlek bolluuyla dikkat ekmektedir. 0;75/0,80X1,40m llerinde olan bu dikdrtgen biimli, kapak tasz sandk mezarn iinde sadece hocker pozisyonda, ba kuzeybatya gelecek ekilde yatrlm bir birey bulunmakta olup, bu bireyin yannda alt ayr keramik eser ortaya karlmtr.713 Bu kaplardan ilk ikisi tek tutamakl birer kase, sonrakilerden ilki gvdeden tek kulplu dieri azdan kulplu birer marapa, gaga azl, azdan tek kulplu, kresel gvdeli bir testi ve sonuncusu da gvde zerinde her iki yanda birer tutama olan ve tutamaktan yukarya az kenarna kadar olan kesim dalgal hatl, izi bezeklerle sslenmi, dar azl, yuvarlak dipli bir mlektir.714 (Lev-120) Kyklack mezarlk alanndan baz ortak nitelik ve farkllklar barndran yukardaki 33 mezarn yan sra dier mezarlarn da incelenmesi sonucu baz istatistiksel verilere ulamak olasdr. Bu ekilde yaplan bir inceleme sonucu, ilk olarak iinde iskelete rastlanmayan 7 mezar hari geri kalan mezarlarn tamamnda hocker pozisyonunun grld saptamas yaplabilmektedir. Bu mezarlk alanndaki toplam 95 ta sandk mezarn 32 tanesi kapak tal, 63 tanesi ise kapak tasz olup, mezarlarn 86 tanesi dikdrtgen ya da trapezoid biimli, 7 tanesi elips, 2 tanesi de yarm daire biimindedir.715 inde iskelet bulunmayan 7 mezar hari tutacak olursak geri kalan 90 mezarn 26 tanesinde birden ok gmye rastlanm olup oklu gm says bir mezarda drde kadar kabilmektedir.716 inde iskelet bulunduu halde iskeletin ba ksmnn yatrl yn saptanabilen mezar says 75 olup, bu mezarlarn 60 tanesinde dou-gneydou ve kuzeydou ynlendirmesi varken, 15 mezarda bat-kuzeybat-gneybat ynlendirmesi grlmtr.717 indeki iskeletin yatrl konumu saptanabilen toplam 46 mezarn 25inde iskeletlerin kendi sana, geri kalan 21inde ise kendi sollarna yatrldklar anlalm olup, 96 mezarn 16 tanesinde hibir mezar armaan bulunmazken geri kalan 80 mezarda, bata anak mlek paras ve tm kaplar ile metal ve ta eserler, araklar, eitli boncuklar ve deniz kabuklar ortaya karlmtr.718 Btn mezarlk alannda sadece drt adet ocuk ve bebek mezarna rastlanmas da dikkat ekici olup, ocuk ya da bebeklerin intramural olarak gmlm olabilecekleri dncesini akla getirmektedir.
713 714

Pecorella 1984, 40-41. Pecorella 1984, 41. 715 Pecorella 1984, 80. 716 Pecorella 1984, 14-15 ve 80-81. 717 Pecorella 1984, 80. 718 Pecorella 1984, 80.

Ayrca yatrl pozisyonu ile cinsiyet arasnda Baklatepe mezarlarnda olduu gibi bir iliki olup olmad da akla gelen bir dier olgudur. Antropolojik incelenmeye dayanmayp sadece mezarlardaki cinsiyet belirtici olarak alglanabilecek bilezik, kpe, yzk, arak, ta boncuk ile ta alet paras, balta ve kesici aletler gibi armaanlara dayanarak yaplan bir karma gre yatrl yn saptanabilen 47-69 ve 81 numaral mezarlarda ortaya karlan bilezik ve boncuk gibi armaanlar kadnlara ait ss eyalar olarak kabul edecek olursak ve bu mezarlardaki iskeletlerin kendi sana yatrld saptamas da yaplabildiine gre yatrl ile cinsiyet arasnda bir ba kurulabilir. Erkek bireylere ait olabilecek bylesi bir karm 4-28-44 ve 78 numaral mezarlarda yapmak olasdr. Bu mezarlardan ilki iinde drt ayr bireye ait iskelet bulunan Mezar 4tr ve iinde rastlanlan bronz baltann bu nedenle hangi bireye ait olduunu saptamak olas deildir. Mezar 28 ve 44te ise ortaya karlan akmakta kesici ve kazyc alet paralar cinsiyet hakknda ipucu verirken her iki mezarda da iskeletin kendi soluna yatrld, buna karn her iki mezarda da ikincil gm uygulamasnn olduu grlmektedir. Mezar 78 ise bronzdan yaplm bir kesici aleti barndrmasyla bir erkee ait olabilecei yorumu yaplabilecek bir mezar olmakla birlikte, iindeki iskeletin yine kadnlar iin yaplan yorumda olduu gibi kendi sana yatrlm olmas ilgi ekicidir. Ancak toplam 46 mezarda bu ekilde yaplan yn saptamas olmakla birlikte, sadece yedi mezarda hem yatrl yn hem de cinsiyet belirtici olabilecek objelere sahip olmas maalesef yukarda yaplan karmn tartmal olabileceini gstermektedir. Buna karn saa ya da sola yatrl olgusuna dikkat ekmenin gereklilii de ortadadr. Kocaan Hyk: l:Afyon le: hsaniye Konum ve Buluntular: Afyon ili, hsaniye ilesi, Karacaahmet Kyndeki hyn yaknnda alan mezarlardan kt bildirilen ve Afyon Mzesinde bulunan kaplarn resimleri levhalarda grlmektedir. Eski Afyon Mzesi mdrlerinden Sleyman Gnerin Afyon tarihi zerine yazd kitapta sz edilen bu hyk ve mezarlar ile dier buluntular hakknda baka hibir bilgi yoktur.719 (Lev-121) Kozluay:
719

Gner 1971, 33 ve 41; Lloyd-Mellaart 1962, 269.

l:Isparta le:Yalva Konum ve Buluntular: Isparta ili, Yalva ilesi, Kozluay ky yaknlarndaki Mezarlkalt mevkiinde ayryolunda yaplan yol geniletme almalar srasnda ortaya karlan ve M.zsait tarafndan incelenen; az, ksmen de gvdesi ve destek talar topran stnde bulunan, st ksm krk, ii toprak dolu, az ksm douya bakan bir mezar kpnn hamuru ve aks bakmndan Erken Tun ana ait olabileceine iaret edilmitir.720 Krtkaya/Eski Kaynak Mevkii: l:Balkesir le:Altnova Konum ve Buluntular: Balkesirin Altnova ilesinin gneydousundaki Kazandere olarak bilinene kuru dere yata yannda yer alan ve Krtkaya ya da Kftekaya denilen bu yerleim, Madra Baraj kanal kazlar srasnda ar tahribata uram ve tepenin zirvesini oluturan dzln gneyinde E.Beksa tarafndan pithos paralar saptanmtr.721 Yzey buluntular asndan yerleimin bulunduu ykseltinin hemen altndaki Eski Kaynak Mevkiinin bir nekropol alan izlenimi verdii belirtilmektedir.722 Buradaki aratrmalarda pithos gm tipinde mezarlara rastlanmtr. (Lev-122) Kubad-bd: l:Konya le:Beyehir Konum ve Buluntular: Beyehir Gl kysndaki bir Seluklu saray kazs olan Kubad-bd kazlarnda zellikle Kk Saray ile Byk Saray arasnda kalan alanda yaplan almalarda burasnn Selukludan ok daha eski dnemlerde de yerleim grdne iaret edecek buluntular ortaya karlmtr. 1988 yl kaz almalar srasnda XXXII-HH plankaresinde 3.48mde, krlm durumdaki bir pithosun ierisinde bulunan bir bebek iskeleti ve ayn metrelerde ortaya karlan prehistorik anak mlek paralar Prof.Dr.Kutlu Emre tarafndan
720 721

zsait 1998a, 122. Beksa 2000, 117. 722 Beksa 2000, 117.

deerlendirilmi ve M III. ve II. bin yl balarna bir baka deyile Erken Tun ana tarihlendirilmilerdir.723 (Lev-123/1-2-3) Ayn kazda 1993 ylnda yaplan almalarda, XL-DD amasnda, -4.28m kodunda, amann kuzeybat kesine yakn bir yerde; hoker durumunda denilebilecek bir biimde gmlm bir kadn iskeleti bulunmutur. Ayak bileinden sonraki ksm, ama duvarnn altnda kaldndan tahrip olmu bu iskeletin zerinde ve yannda bir kadna ait olabilecek taklar ele gemitir. Buluntular; iskeletin kafatasnn kulak olabilecek yerine yakn bir yerde 21 adet dairesel formlu kk altn halka; yine kafatasnn n yznde, aza yakn bir yerde boa bal bronz bir fibula(?); kafatas ile gvdeyi birletiren boyun etrafnda bol miktarda ve eitli ebatta boncuk ile el bileklerine geirilmi vaziyette iki bilezikten olumakta olup, M 4000-2500 yllar arasna tarihlenmilerdir.724 1994 yl almalar srasnda yine prehistorik malzemeye rastlanm olmas yukarda da belirtildii gibi buradaki Seluklu sarayndan nce ayn yerde Erken Tun andan balayan bir yerleiminin olabileceini akla getirmekte; ortaya karlan pithos iindeki ocuk gms ile basit toprak gm tarzndaki yetikin bir kadna ait olabilecek gm de bu dnceyi desteklemektedir. Bunun yan sra, el yapm, kaln cidarl, yank renkli, dz dairesel kaideli, kresel olmayan yuvarlak gvdeli, ksa dairesel boyunlu, da dnk az kenarl ve ksa kt kulplu kaplar ile kemikten yaplm eya paralar ve obsidiyen aletler yine III.binyla iaret etmektedir.725 (Lev-123/4-5-6) Ancak, burada mimari bir buluntunun ele geip gemedii konusunda herhangi bir bilgi verilmemitir. Dolaysyla Kubad-bdda ortaya karlan mezarlarn intramural gmler mi yoksa ekstramural bir mezarla ait iki mezar m olduklar bilinememektedir. Kumtepe: l:anakkale le:Merkez Konum: anakkale il merkezinin gneybatsnda, Kumkale'nin gneyinde, Kara Menderes ay'nn bat yakasnda yer alan Kumtepe, anakkale Boaz'ndan 2.5 km, Ege Denizi'nden 2 km uzaklktadr.726
723 724

Ark 1990, 372 ve Ark 1988, 128. Ark 1996a, 395 ve 397-398; Ark 1996b, 402. Burada sz edilen fibula hakknda kaz raporlarnda herhangi bir bilgi verilmediinden, fibulann tarihlendirici niteliinden yararlanlamamaktadr. 725 Ark 1996b, 402. 726 TAY-IVa, Kumtepe

Tarihleme: Sperlinge gre; Kumtepe Ib tabakas Troia I ncesine aittir ve Erken Tun a'nn ilk evresine tarihlendirilir. Kumtepe Ib tabakasnn erken evreleri kesin olmamakla birlikte Ge Kalkolitik-ET Geii veya Ge Kalkolitik a iinde de dnlrken, Kumtepe Ic tabakas Troia I ile adatr.727 Korfmann tarafndan yaplan ikinci dnem kazlarnda, ilk dnem kazlarndaki tabakalanmaya sadk kalnm, fakat yap evreleri tekrardan A, B 2 A-B, B 3 A-C, B 4 A-C, C 1 D, C 1 C, C 1A-B olarak adlandrlmtr.728 Korfmannn C14 verilerine gre yapt bu tabakalanmaya gre; Kumtepe A: M 5000-4900/3600, Kumtepe B: 3350-3300, Kumtepe C: Troia I olarak tarihlenmitir.729 Grld gibi her iki aratrmac da Erken Tun a iin C tabakasn kk farklarla nermektedir. Dolaysyla Erken Tun ana tarihlendii kesin olan tek tabaka Ic tabakasdr. Bir yl sren ve daha ok sondaj niteliinde olan ilk dnem kazlarnda, iki amada ana topraa inilmi ve kltr tabakasnn kalnlnn 5 m kadar olduu saptanmtr. Alttaki tabaka I, stteki daha yeni olan tabaka II olarak isimlendirilmitir. I. tabaka ise a, b, c olmak zere yap evresine ayrlmtr. Ayrca her yap evresi alt evrelere ayrlm ve bunlar; Ia1, Ia2, Ib1-Ib4, Ic1, Ic2 olarak adlandrlmtr.730 Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipi: Basit toprak ve pimi toprak mlek mezar. 2-Gm tarz: ntramural, hoker, inhumasyon 3- Aklama: Kumtepe hy, Cincinati niversitesi'nin Troiadaki kazlar srasnda, 1934 ylnda J.L. Caskey ve J. Sperling tarafndan saptanm ve ayn yl J. Sperling ve H.Z. Koay tarafndan kazlmtr. 1993 ylnda hyn buldozerle tahrip edildiinin renilmesi zerine, Troia kaz ekibi ve anakkale Mzesi'nin ortak almas ile M. Korfmann'nn ynetiminde tekrar kazlar balam ve 1997 ylna kadar devam etmitir.731 Kumtepe'nin I. tabakasnda eitli yap katlarnda yerleim iinde drt mezar bulunmutur. Bunlardan biri kesin olarak Erken Tun a'na tarihlenmektedir. ET I. evresine konan bu mezar, V1 mezar olarak adlandrlm ve -2.30 ile -2,10m arasndaki Ic
727 728

TAY-IVa, Kumtepe TAY-IVa, Kumtepe 729 Gabriel 2001, 343; TAY-C14 Veri Taban-Kumtepe 730 Sperling 1976, 306. 731 TAY-IVa, Kumtepe

yap katnda ortaya karlm bir basit toprak mezardr.732 Gen bir yetikine ait iskelet sa yanna, ba kuzeye dnk bir ekilde hoker biiminde yatrlm, kollar gsne kavuturulmutur.733 El ayalar aaya bakan iskeletin, sa eli ene altnda, sol eli az ileride ve ba altnda bir yastk varmasna yksektedir.734 (Lev-124/1) Daha nceki yaynlarda Kumtepe Ib yap katna ait olduu sylenen bir dier basit toprak mezar ise Sperlingin 1976 ylndaki yaynnda U1 mezar olarak adlandrlarak IA2 yap katna ait olarak gsterilmitir.735 Dolaysyla Ge Kalkolitik a mezar olan bu gm deerlendirme d tutulmutur. Yine B tabakasna ait bir bebek gms, M.IV.binyl sonu duvarlarnn arasnda, bir mlek iinde ezilmi olarak bulunmu olup, bu tabaka mezarlar iin her iki kazcs da Erken Tun a nitelemesini kullanmad ve bu evreleri daha ok Ge Kalkolitik dnemden gei evresi olarak nitelendirdiklerinden bu mezar da dieri gibi deerlendirme d tutulmutur.736 (Lev-124/2) Bu durumda Kumtepede ET olarak tanmlanabilecek ve Troia I ile ada tek mezar, Ic yap katnda ortaya karlan V1 mezardr. Kumtepede deiik tabakalarda ortaya karlan sadece drt adet mezara dayanarak buras iin yorum yapmak gtr. Ancak bu drt adet mezardan Erken Tun a ya da gei evresine tarihlenen iki intramural mezarn birinin ocuk mezar, dierinin de gen yetikin mezar olmas ve kaz sonucu baka mezarlara rastlanlmamas, burada imdiye dek bulunamam ekstramural bir mezarlk alannn olabileceini gsteren dolayl kantlar olarak deerlendirilebilir. Kusura: l:Afyon le:Sandkl Konum: Afyon yaknlarndaki Sandkl Ovasnn dousunda yer alan 8m ykseklikte, 200m apnda yayvan bir hyk ve mezarlk alandr. Tarihleme: Kazcs tarafndan yaplan stratigrafiye gre buras A-B-C olarak tabakaya ayrlmtr. A tabakas en erken evredir ve ok fazla bir mimari buluntu ele gememitir. Bu
732 733

Sperling 1976, 346. Sperling 1976, 346. 734 Sperling-Koay 1936, 45. 735 Sperling 1976, 326. Bu mezar Sperling-Koay 1936 45te Ib yap katna ait olarak tanmlanmtr. 736 Gabriel 2001, 343-344.

tabakann Ge Kalkolitik veya Erken Tun a olabilecei dnlmektedir. Kusura A dnemine ait mezarlktan elde edilen buluntular burann M 4.binyl sonu 3.binyl ba olabileceini gstermektedir.737 B evresi ele geen ta temel zerine kerpi duvarl yaplar, yaplar iindeki ocaklar ve keramik buluntular ile tam bir ET yerleimidir. W.Lamb tarafndan yaplan yorumda A tabakas IV.binyldan balatlmakta ve Erken Tun a I olarak tarihlenmekte.738 Mimari ile ilgili fazla bir buluntunun ele gemedii yukarda belirtilen bu evre daha ok hyn kuzey-kuzeybatsnda ortaya karlan mezarlkla tanmlanmaktadr. (Lev-125; Lev-126) Buluntu Paketi: Koyu yzl, akl, el yapm Erken Tun a kaplar. Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipi: Basit toprak, Pimi toprak pithos ve mlek, ta sandk mezar, sahte oda mezar. 2-Gm tarz: ntramural, ekstramural, hoker, dorsal, inhumasyon 3- Aklama: Mezarlktan ele geen buluntularn Stewart tarafndan yaplan deerlendirilmesi sonucu, bunlarn Troia I-II, Yortan, Pitane (andarl), Babaky ve Aliar I ile olan benzerliklerine dikkat ekilmektedir.739 Ancak mezarlkta ortaya karlan ve szde pithos mezar olarak tanmlanan mezarlarn benzerleri burayla ada olmamakla birlikte Aliar II dnemi mezarlar arasnda bulunmaktadr.740 Kazcsna gre, Kusura mezarlk alannn asl nemi, Anadolunun bat ve dou kltrleri arasnda, konumundan kaynaklanan, kltrel deil fakat corafi bir ilikiye iaret etmesidir.741 Kusura B tabakas intramural mezarlar: Kusura ile ilgili sylenecek en nemli olgu burada ekstramural bir l gmme geleneinin varldr. Ayrca B ve C evreleri ile ilgili mezarlk alanlar bulunamamtr. Buna

737 738

Lamb 1937, 217. Lamb 1936, 16 ve Stewart 1936, 59. Lamb, ilk yaynlarnda A tabakasn IV.binyldan balatrken daha sonraki yaynlarnda bu tabakay, B tabakasnn bir erken evresi olarak yorumlama yoluna gitmi ve ET I iine yerletirmitir. Kusura zerine daha sonra Korfmann tarafndan yaplan bir baka incelemede, A tabakas ET I ve IIa olarak, B tabakas ise ET IIIb olarak tarihlenmitir. (Bkz. TAY-IVa, Kusura) 739 Stewart 1936, 59. 740 Stewart 1936, 60. Steward Aliar IInin Kusuradan daha ge olduunu dolaysyla szde pithos mezarlarn Kusurada Aliar IIden nce baladn belirtmektedir. 741 Stewart 1936, 60.

karn B evresinde, yerleim iinde, kk ocuklara ve baz yetikinlere ait iskeletleri barndran tekil pithos mezarlar da ele gemitir. ET IIye tarihlenen B evresine ait V nolu alandaki yaplarn tabanlarnn altnda bulunan iki pithos mezardan birinde mezar armaan olarak bakrdan bir bilezik ele gemitir.742 (Lev-127/1-2-3-4) M 3.binyln sonlarna tarihlenen ve C evresine gei olarak tanmlanan dneme ait ve iinde bir yetikinin kemiklerinin olduu bir dier pithos mezar ise yine V nolu alanda ortaya karlmtr (Lev-127/5).743 Ayn alanda 1 numaral odada ortaya karlan son mezar bir ocua ait hocker durumda iskeleti barndran ve kuzeydouya bakan az kesimi talarla evrelenmi, iskeletin bacaklarnn yannda minyatr bir kap bulunan mezardr.744 (Lev127/6-7-8) Kusurann Bden Cye gei evresinin gzlenebildii XI nolu alanda da bir dier intramural gm ortaya karlmtr. Bu mezar, rneklerine Kaklk ve Karata/Semaykte rastlanan sahte oda mezar olarak adlandrlan mezarlara benzemesiyle dikkat ekmektedir. XI nolu alann kuzeydou kesinde ortaya karlan ve iinde iskelet kalntlar dnda herhangi bir armaann kp kmad konusunda bilgi verilmeyen bu mezar ierisinde ayr bireyin olabilecei belirtilmektedir. ynden kk talarla evrelenmi bu mezarn bat kesimi akta olup, dou tarafnn stnde yine talardan yaplm bir at rts 0,80m ykseklie kadar salam durumda kalm olmakla birlikte bat taraf tahrip olmutur.745 (Lev128/1) Kusura A tabakas ekstramural mezarlar: Kusura A tabakasna ait olan ve hyn kuzey-kuzeybatsnda yer alan mezarln ne kadar bir alan kaplad tam olarak bilinmemektedir. Mezarlkta yaplan almalar sonucu ortaya karlan on drt mezardan 13 numaral olan hari geri kalannn tamam kk sapmalarla dou-bat dorultusunda dzenlenmitir.746 (Lev-128/2) Bir pithos gm olan 13 numaral mezar ise gneye bakmaktadr. 14 numaral basit toprak mezarda bulunan iskeletinse ba ksm batya bakar durumdadr. Mezarlardan bir tanesi basit toprak mezar (No.14), tanesi ta sandk (No.2,4,5) ve geriye kalan on tanesi ise pithos mezardr (No.1,3,6,7,8,9,10,11,12,13). Mezarlarn bazlarnda (No.1,4 ve 10) iskelete rastlanmamtr
742 743

Lamb 1936, 41. Lamb 1937, 226. 744 Lamb 1937, 228. 745 Lamb 1937, 229. 746 Stewart 1936, 55.

ya da on numaral mezarda olduu gibi kaz raporunda iskeletten sz edilmemitir.747 Ayrca sadece bir mezarda (no.5) oklu gm olarak nitelendirilebilecek st ste iki ayr iskeletin varl saptanmtr. Basit toprak mezar (no:14): Basit toprak mezar olarak tanmlanan 14 numaral mezardaki iskeletin ba batya bakmakta ve sa tarafna doru evrilerek hoker pozisyonunda yatmaktadr. skeletin ayak ucunda ift kulplu, Steward ve Lamb tarafndan olaslkla iki kulplu olmas nedeniyle amphora olarak nitelendirilen, koyu renkli, el yapm, perdahl bir kap ile baucunda bulunan tek kulplu, yine koyu renkli, el yapm, akl, kap bu mezardan ele geen buluntu grubunu oluturur.748 (Lev-129/1-2-3) Ta sandk mezarlar (no:2-4-5): Ta sandk mezar olarak tanmlanan 2, 4 ve 5 numaral mezarlardan ilki olan 2 numaral mezar, 1.63X0.85m llerinde, zeri tek para bir tala kapal ve uzun kenarlar iki para tala evrili, iindeki iskeletin yatrl pozisyonu kemiklerin dank olmas nedeniyle anlalamayan, ancak kafatasnn mezarn kuzeydou kesinde ve yz ksmnn douya dnk olduu saptanabilen, iinde ele geen keramik parasndan yola karak bir tane byk mlek ile; tek kulplu, omurgal, kaba, el yapm, gri-siyah hamurlu bir dier kabn mezar armaan olarak brakld bir mezardr.749 (Lev-129/4-5-6) inde iskelet kalnts ele gemeyen 4 numaral mezar, 0.80X0.63m llerindedir. st sadece dou ksmnda bir tek tala kapatlm olan bu mezarn iinden kan mezar armaan siyahms hamurlu, kahverengi-siyah yzey rengine sahip, kaba, el yapm, azdan tek kulplu bir kaptr.750 (Lev-129/7-8) Mezarlk alanndaki yegane oklu gm olan 5 numaral mezar, yeniden kullanma iyi bir rnektir. Bu ta sandk mezar 1.40X0.73m llerinde, fazlaca tahrip olduundan nasl ina edildii tam anlalamayan, iindeki iskeletlerden altta olannn pozisyonu bilinememekle birlikte, daha sonradan ste konulan iskelet gibi dz durumda, bir baka deyile dorsal pozisyonda ve kafatas mezarn batsnda, yz gneye gelecek ekilde sana yatrlm olduu dnlmektedir.751 Her iki iskeletin de kafataslarnn arkasnda mezar armaan olarak braklan, koyu renkli, el yapm, biri astarl ve akl dierleri kaba, hepsi azdan

747 748

Stewart 1936, 62. Stewart 1936, 63. 749 Stewart 1936, 55,57,61 ve 63. 750 Stewart 1936, 61 ve 63. 751 Stewart 1936, 57, 61, 63 ve 64.

kulplu tane kap ile bir tane ok paralanm olduu iin formu anlalamayan kaptan oluan mezar armaanlar bulunmutur.752 (Lev-130/1-2-3-4) Pithos mezarlar (no:1-3-6-7-8-9-10-11-12-13): Kusurann A tabakasna ait mezarlk alannda ele geen dier mezarlara geldiimizde ise bunlarn tamamnn pithos mezar olduunu ncelikle belirtmek gerekir. Ancak bu pithos mezarlarn yapmnda deiik uygulamalar sz konusudur. Daha nce belirtildii gibi 1 ve 10 numaral iskelet bulunmayan ya da iinde bir iskeletin varlndan sz edilmeyen pithos gmler hari dier btn pithos mezarlarda hoker tarz gm uygulanmtr. Pithos mezarlarn en nemli nitelii farkl tipte yaplm olmalardr. Bunlardan birincisi Gerek Pithos Mezar adn verilen ve dorudan pithos iinde gm uygulanm olandr (1,6,7 ve 13 Nolu mezarlar). kinci tipi ise Sahte (pseudo) Pithos Mezar ad verilen ve az-dip ekseni boyunca kesilerek ikiye ayrlan pithoslarn az aza getirilerek bir lnn zerine rtlmesi yoluyla yaplan mezarlar oluturur (3,8 ve 11 Nolu mezarlar). nc tip ise bir pithosun yarsnn i ksm yukar gelecek ekilde konulmas ve iine yerletirilen lnn zerenin byk keramik krklar ile kapatlmas biiminde uygulanan gm gelenei gelmektedir (12 Nolu mezar).753 Kusura mezarlk alannda ortaya karlan pithos mezarlar hakknda daha ayrntl bilgi aada verilmitir. st yars ele gemeyen ve kalan ksmnn uzunluu 0.75m, en geni yerinin ls 0.53m olan 1 Nolu pithos mezarn iinde herhangi bir mezar armaan ve iskelet kalntsna rastlanmamtr.754 (Lev-130/5) 3 numarayla iaretli ve pithos mezar tiplerinden ikincisi iine giren, bir baka deyile sahte pithos gm olan bu mezarn uzunluu 1.40m ve en geni yeri 1.12m olup (1.40x1.12m), gvdenin en geni yerinde karlkl olarak iki kulp bulunmaktadr. (Lev-130/6) skelet zerine kapatlan bu yarm pithosun az akl gneydouya bakarken, mezarn iinde ba batya, yz gneye gelecek ekilde, hoker pozisyonunda yatrlm, omuzdan omuza genilii 0.52m, kvrk halde boyu 1.03m olan bir iskelet yer almakta ve mezarn dnda, kazcsnn yorumuna gre, Yunanistanda Orta Helladik dneme kadar uygulanan bir yntemle, l pithosa yerletirildikten sonra stne braklan, siyahms-kahve renkli, astarl ve akl, az kenar aktacakl olacak biimde da ekik, tek kulplu bir marapa ile yine tam olarak ele gemeyen ancak birka krk parasyla tanmlanabilen iki tane kk kabn mezar armaan olarak brakld saptanmtr.755 (Lev-130/7-8-9)
752 753

Stewart 1936, 57, 61, 63 ve 64. Stewart 1936, 55. 754 Stewart 1936, 61. 755 Stewart 1936, 57 ve 61.

Gerek pithos mezarlar kapsamnda deerlendirilen, az akl gneydouya bakan 6 numaral mezar, olduka krk, kalan ksm 1.02x0.76m llerinde, en geni ksmnda kulpu bulunan bir pithostur. (Lev-131/1) Pithosun sa kenarnda bulunan iskelet ise hoker durumunda ba batya, yz gneye dnk ekilde yerletirilmi olup, pithosun iinde iskeletin kafatasnn arkasna denk gelecek ekilde, koyu gri hamurlu, iri kum ve saman katkl, koyu gri yzeyli, az kenar krk, el yapm bir kap ile pithosun dnda, yine kafatasnn olduu tarafta, grimsi devety renginde, hafife perdahl, iri taneli kum ve saman katkl, yzeyi benekli bir dier kabn varl Lamb ve Steward tarafndan bildirilmektedir.756 (Lev-131/2-3-4) indeki iskeletten neredeyse hibir iz kalmam olan 7 numaral pithos mezarn pithosunun kalan ksm ise 1.10x0.62m llerindedir. (Lev-131/5) Mezar iinden ele geen bir kase paras ile bir baka kaba ait az kenar paras ve ayn kaba ait bir kulp bu mezarn yegane armaanlardr.757 Szde pithos mezarlarn en iyi rnei olan ve az akl gneydouya bakan 8 numaral mezardaki iskeletin ba batya, yz kuzeye gelecek ekilde, hoker pozisyonunda yerletirildii saptanmtr. 1.15x0.64 llerindeki pithosta kulp yerine tutamaklar bulunmaktadr. (Lev-131/6) Az aza getirilen iki parann toplam uzunluu 1.68mdir. iskeletin kafatasnn arkasna mezar armaan olarak braklan kabn kili siyah, yzeyi kahverengimsi-gri, perdahl, kulpun tam karsna gelen ksmda tutamak olabilecek plastik bir knt bulunmaktadr.758 Mezarda bulunan iskeletin Aliar IIden de bilinen bir biimde kerpi bir platformun zerine yerletirildikten sonra zerine iki pithosun az aza gelecek ekilde yerletirilmi olmasna kazcs dikkat ekmektedir.759 (Lev-131/7-8) ok paralanm durumda ortaya karlan gneydouya ynlendirilmi, 9 numaral pithos mezarn az bir dier pithosun kalnts ile kapatlm olup bu mezar Kusurann mezarlk alan ile ilgili yaynda herhangi bir pithos gm tipinin iine yerletirilmemitir.760 (Lev-131/9) inde herhangi bir mezar hediyesi ele gemeyen bu mezarda kullanlan pithos 0,96x0,65m llerinde olup en geni yerinde iki kulp bulunmakta ve iindeki iskeletin ba batya bakmaktadr.761 Az ksmnn bir baka kap ile kapatlmas Bat Anadoluda bu

756 757

Stewart 1936, 57, 61 ve 63. Stewart 1936, 62. 758 Stewart 1936, 62-63. 759 Stewart 1936, 57. 760 Bu konuda ne Lamb ne de Kusurann mezarlk alan ile ilgili makaleyi yazan Steward yaptklar yaynda dier pithos gmleri snflarken 9 numaral mezar iin bir bilgi vermemektedir. Bkz. Steward 1936, 55. 761 Stewart 1936, 62.

almaya konu olan dnemde sk rastlanan bir uygulamadr. En iyi rnekleri Harmanren ve Karata/Semayktedir. Kusura ile ilgili yaynlarda hangi tip pithos gmye girdii konusunda bilgi olmayan bir dier mezar da az akl kuzeybatya bakan 10 numaral mezardr. Salam kalan ksm 0,77x0,47m llerinde ve az kenarnda kulp olduu dnlen bu pithosun iinde herhangi bir iskelet kalnts ve l armaan ele gememitir.762 (Lev-131/10) Szde pithos mezarlarn bir dier rnei olan ve yine gneydouya ynlendirilmi 11 numaral mezara ait pithos ok fazla paralanm olmasna karn llebilen boyutlar 1,02x0,50mdir. Mezar iindeki iskelet hoker durumunda, ba batya bakmakta ve yannda l armaan olarak ift kulplu, grimsi siyah hamurlu ve yzeyi yine grimsi siyah renkte kk bir kap bulunmaktadr.763 (Lev131/11) Pithos mezarlarn nc tipinin tek rnei olan 12 numaral mezarda, gneydouya ynlendirilmi bir krk byk kp, ii yukar gelecek ekilde topraa yerletirilmi ve iine konulan lnn zerine byk keramik paralar kapatlarak farkl bir pithos gm tarz ortaya karlmtr. Ancak bu mezardaki uygulama ve bunun tanmlanmas konusunda bir kesinlik olmad da kaz raporunda belirtilmektedir.764 lleri 0,57x0.36m olan bu mezar iinde yer alan iskeletin kesinlikle bir ocua ait olduu dnlmekte ve ba batya bakan bu ocuk iskeletinin kafatasnn arka tarafnda mezar armaan olabilecek kilden bir disk bulunmaktadr.765 Gerek pithos mezarlarn son rnei olan az akl kuzeydouya bakan 13 numaral mezar da 12 numaral mezarda olduu gibi bir ocua aittir. Ancak hem bu mezar hem de 12 numaral mezarda ortaya karlan ocuk iskeletlerinin zamann ve tarmsal faaliyetlerin tahribatndan kurtulamad anlalmtr.766 Az ksmnda karlkl iki kulpun bulunduu pithosun salam kalan ksmnn lleri 0,38x0,42m olup yannda herhangi bir mezar armaan olmayan ocuk iskeletinin ba pithosun az ksmna bakmaktadr.767 (Lev132/1) Kusurann A evresine tarihlenen bu mezarlk alan ile ilgili olarak belirtilecek son nokta, Yortan mezarlarnn Kusura A evresinden sonraya tarihlenmesidir. Birbiriyle ada deiik tipte mezarlarn ayn yerde ve ayn zaman diliminde birarada olmasnn l gmme

762 763

Stewart 1936, 62. Stewart 1936, 62-63. 764 Stewart 1936, 62. 765 Stewart 1936, 57 ve 62. 766 Stewart 1936, 57. 767 Stewart 1936, 62.

geleneklerinin tarihlemede gvenli bir kriter olarak alnamayacan gstermesi asndan Kusurann iyi bir rnek olduu kazcs tarafndan belirtilmektedir.768 Lambin bu yorumuna karn, bugn Bat Anadoluda yaplan kazlar sonucu artan veri says bu mezarln dier mezarlklarla benzerlik ve farkllklarn ortaya karacak dzeye gelmitir. ncelikle, A tabakasna ait mezarlardan hibirinden metal eser kmam olmas ilgi ekicidir. Erken Tun a I ya da Ge Kalkolitik adan ET Ie gei olarak tanmlanan bu tabakadaki mezarlarn bir dier farkl yan ise pithos mezarlarn az aklklarnn kk sapmalarla douya bakmasna karn, iindeki iskeletlerin balarnn dier birok Bat Anadolu mezarlnda rastlanld gibi pithosun az ksmna gelecek ekilde deil de dip ksmna gelecek ekilde konmas nedeniyle kk sapmalarla batya bakmas nemli bir farllktr. Bunun yan sra B ve C tabakalarna tarihlenen ekstramural mezarlk alannn bulunamam olmas nemli bir eksiklikken, intramural ocuk mezarlarndan birinde ortaya karlan metal bilezik bu tabakalarda ortaya karlan tek mezar armaandr. Bu tabakalarda yerleim iinde ortaya karlan ve depolama iin kullanld anlalan pithoslarn, (Lev132/2-3-4-5-6) ocuk mezar iin kullanlan pithoslarla ok byk farkllklar gstermemeleri, bir baka deyile gnlk kullanm kaplarnn mezar iin de kullanlm olmas, Kusurann tam olarak kazlamam A tabakasna tarihlenen mezarlk alannda da ayn uygulamann olup olamayacan akla getirmektedir. Buluntularn gsterdii kadaryla olduka fakir bir yerleim olan Kusurada gnlk kullanm kaplarnn mezar pithosu olarak kullanlmas uygulamasnn olmas, bu uygulamann zsaitin nerdii biimde zel retim pithoslarla gerekletirildii dnlen Harmanren/Gndrle mezarl gz nne alndnda, l gmme geleneinde uygulanan ritellerde, sosyo-ekonomik yapnn da rol oynayabileceini gstermesi asndan dikkat ekicidir. Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta, birok kaz yerinde, kazclarn kullanlan pithoslarn zel retim olup olmad konusunda kesin bir yargya varamam olmalardr. Kuluca: l:Konya le:Beyehir Konum ve Buluntular: Konya ili, Beyehir ilesi kuzeybatsnda, ile merkezinden 22 km uzaklktaki Kuluca Kynn bir kilometre batsnda Beyehir Gl'nn kysnda, gln dalgal olduu veya gl
768

Stewart1936, 60.

sularnn ekildii zamanlarda ortaya kan mezar olarak kullanlm pithoslarn bulunmas sonucu saptanabilen ET III dnemi (?) bir ekstramural mezarlk alandr.769 Buradaki pithoslardan kan buluntular, 1962 ylnda Kuluca Ky'nn retmeni Nuh Yeter tarafndan Konya Mzesi'ne kazandrlm ve mezarlar hakkndaki bilgiler de bu kii tarafndan aktarlmtr.770 Azlar dou istikametine dnk olan kplerin azlarnn yass ta ile kapatld belirtilmi ve mezarlarda (?) l armaan olarak tek kulplu, gaga azl testiler; vazolar, fincan, oyuncak, ta balta, arak ve metal ineler bulunmutur.771 TAY projesi kapsamnda incelenen Kuluca buluntular hakknda yaplan yorumda; buradan geldii okbanker tarafndan belirtilen eserlerin bir mezarlktan m yoksa bir dz yerleme yerinden mi gelmektedir sorusunu yantlamann olanaksz olduu saptamas yaplmtr.772 Ancak, kaplarn ve bakr/tun inelerin varl bir mezarln olabileceini gstermektedir. Bulgularn benzerleri Anadolu'nun Beycesultan, Kusura B tabakas yerlemesi, Karata/Semayk, Harmanren/Gndrle, Yortan gibi mezarlklarda da ele gemitir. okbanker, Kuluca Ky'nn Gller Blgesi'nin Bat ve Anadolu Blgesi arasnda bir gei blgesinde olduunu, bu bulgulara dayanarak sylemektedir.773 Kuluca buluntular yukarda da belirtildii gibi sekiz gruptan olumaktadr. Bunlardan ilk grubu oluturan be adet tek kulplu ve gaga azl testi; koyu gri, siyah ya da krmz renkli, el yapm, perdahl, kresel gvdeli, kaidesiz, burma ya da dz tek kulplu, boyunda birbirine paralel oyuk bezemelerle, gvdede insize zik-zak bezemelerin olduu, bazlarnda bu zik-zak bezemelerin beyaz boya ile boyand ve benzerlerine Kusura, Semayk, Yortan, Troia gibi yerleim ve mezarlk alanlarnda da rastlanan kaplardr.774 (Lev133) kinci grubu oluturan ve okbanker tarafndan vazo olarak nitelendirilen adet kaptan ikisi krmz, biri de siyah renkli olup, tamam elde yaplm, kaidesiz, kresel ya da oval gvdeli, biri hari perdahl, sadece birinin zerinde omuz ksmnda dme biiminde kntlarn olduu bir mal grubudur.775 (Lev-134/1-2-3-4-5)

769 770

okbanker 1974, 31. okbanker 1974, 31. 771 Burada mze tarafndan herhangi bir alma yaplmad ve sadece gelen eserler incelenip, bu eserleri getiren kiinin ifadesi ile yetinildii iin mezarlk alannn gerekte nasl bir yer olduu konusu phelidir. 772 TAY-IVa, Kuluca 773 okbanker 1974, 35. 774 okbanker 1974, 31-32. 775 okbanker 1974, 33.

Sadece tek rnekten oluan fincan, el yapm, perdahsz, kiremit renginde, az kenarnda birleen tek kulplu, dz dipli, benzerlerine Kusura, Demircihyk ve Beycesultan gibi mezarlk ve yerleimlerde rastlanan bir kaptr.776 (Lev-134/6-7) ocuk oyunca olarak nitelendirilen disk biimli, pimi topraktan, gri renkli bu objenin zerinde 15 tane delik bulunmakta ve st ksmnda bulunan tutamaktan tutularak sallandnda iindeki kk akl talar ses karmaktadr.777 (Lev-135/1) Yukarda da belirtildii gibi bu buluntularn hangi mezarlardan kt ya da esas olarak tamamnn mezarlktan m geldii sorusunun yant net olarak verilemedii iin bu buluntu hakknda da yorum yapmak glemektedir. Ancak yine de eer bir mezardan geliyorsa bu buluntunun bir ocuk mezarndan gelme olasl daha yksektir. Mezarlarda bulunduunda genellikle kefen inesi olarak kullanld yolunda yaygn bir kan olan bronz inelere Kuluca buluntular arasnda da rastlanmaktadr. Basz, karpuz dilimi eklinde, topuz bal ya da konik bal olarak drt tipi bulunan bu inelerin pithos gmlerden geldii anlalmakta ve rneklerine Kusura B-C, Beycesultan, Alacahyk, Aliar gibi Bat ve Orta Anadolu yerleim ve mezarlklarnda rastlanld belirtilmektedir.778 (Lev-135/2-3-4) Altnc grubu oluturan araklar, benzerleri yine Kusurann B ve C tabakalarnda grlen, pimi topraktan yaplm, siyah ve gri renkte, bezemesiz ya da zerlerinde insize geometrik bezemeler bulunan, ift kesik koni biimli veya dz, ortas delikli, dairesel tipte araklardr.779 (Lev-135/5) Toplam adet olan damga mhrlerin dairesel biimli olan ikisi pimi topraktan, geriye kalan dikdrtgen biimli olan biri ise tatandr. (Lev-135/6-7) zerlerinde, Swastika, paralel kesien izgiler, nokta bezemeler olan mhrlerin her nn de arka taraflar parmakla tutmaya yarayacak ekilde yasslatrlmtr.780 Mezar pithoslar zerinde bulunmasnn sembolik bir anlam olduu zerinde neredeyse fikir birliine varlm olan swastika ve benzeri bezemelerin781 bu kez damga mhr zerinde ve olaslkla mezar armaan olarak konulmu olmas dikkat ekici bir olgudur. Daha ok mlkiyet ilikileriyle balantl olan mhrlerin mezara armaan olarak deil de kiisel eya olarak konulmu olabileceklerini de gz ard etmemek gerekir. Bununla birlikte yukarda deinildii gibi
776 777

okbanker 1974, 33. okbanker 1974, 33. 778 okbanker 1974, 33-34. 779 okbanker 1974, 34. 780 okbanker 1974, 34. 781 Karata-Semayk, Harmanren/Gndrle mezarlarnda rastlanan pithos zeri bezemeler bunlarn en iyi rnekleridir. Bkz. Mellink 1964, 275 ve plate 79; zsait 1998, 611.

Kuluca buluntularnn tamamnn gerekten bir mezarlktan m yoksa dz yerleimden mi geldii yolunda kukular bulunduunu da unutmamak gerekir. Son grubu oluturan ta baltalarn da keza yukarda belirtildii gibi mezarlardan m yoksa yerleimden mi geldii yolunda kukular olduunu okbanker de dorulamaktadr.782 (Lev-135/8) Sonu olarak, eldeki malzemenin Erken Tun a Bat Anadolu yerleim ve mezarlklarndan Karata-Semayk, Harmanren/Gndrle, Yortan, Beycesultan, Kusura B-C buluntularna benzemesi burasnn ET II dnemine tarihlenen bir mezarlk veya dz yerleim olabileceini akla getirmektedir.783 Kkhyk: l:Eskiehir le:Bozyk Konum: Eskiehir il merkezinin yaklak 50km kuzeybatsnda, Bozyk ilesinin 5km dousunda, Bursa-Eskiehir karayolu kysndadr. Tarihleme: Buradaki hykte kaz yaplmamakla birlikte, ekstramural mezarlk alannda yaplan kazlar sonucu, mezarln, ortaya kan buluntular ve evredeki Demircihyk-Sarket mezarlk alanyla olan benzerliine dayanlarak Erken Tun a II evresine tarihlendii kazclar tarafndan belirtilmektedir.784 Buluntu Paketi: Gaga azl veya kesik gaga azl testiler, minyatr kaplar, kaseler, araklar, bakr/bronz ya da altn diademler, ta baltalar. Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipi: Pimi toprak pithos ve mlek, ta sandk mezar. 2-Gm tarz: Ekstramural, hoker, inhumasyon 3- Aklama: Kkhyk yerleim alannn yaklak 400m batsndaki bir srtta, doal gaz hatt denmesi srasnda ortaya karlan bu mezarlk alannda Eskiehir Mzesi 1983-1984 yllar
782 783

okbanker 1974, 34. okbanker 1974, 34-35; TAY-IVa, Kuluca. 784 Grkan-Seeher 1991, 39.

arasnda bir kurtarma kazs gerekletirmitir.785 60X70m llerinde bir alanda yaplan bu kaz almas sonucunda toplam 204 adet mezar aa karlm olup, bu mezarlarn 127 tanesi pithos, 74 tanesi ta sandk mezarken mezarn tipi tam olarak belirlenememitir.786 Kkhyk mezarlar iinden burada uygulanan l gmme geleneini ve Bat Anadolu Erken Tun a l gmme geleneklerini anlamlandrma konusunda yardmc olabilecek ltlere sahip toplam 70 mezar bu almada yer almaktadr. Dier mezarlar ise iinde herhangi bir buluntuya rastlanmayan ya da tahrip olmu mezarlar olduundan sadece saysal olarak dikkate alnmtr. Mezarlk alanndaki mezarlarn bazlar ayn yerde st ste ortaya karlm ve stte bulunanlarn daha ge olabilecekleri saptamas yaplrken, ge olarak nitelenenlerle erken olanlarn arasndaki zaman aralnn ok olamayaca, dolaysyla ayn evre iinde ksa aralklarla ikinci kez kullanldklar, mezarlardan kan armaanlarn benzerliine baklarak ileri srlmtr.787 Kkhykte ortaya karlan mezarlardan kazclarnn verdikleri numaralara gre yaplan seki aada incelenebilir. Mezar 8: Kkhyk mezarlnn incelenecek ilk mezar olan mezar 8 E8 plankaresinde ortaya karlm ve tala kapatlm az gneydouya bakan bir pithos mezar olup, bu pithos dz dipli, drt dikey kulplu ve boyunludur.788 (Lev-136/1) Pithosun iinde bir iskelete rastlanmamakla birlikte, l armaan olarak pithos iine braklm bir adet bakr/bronz mzrak ucu ya da bak olabilecek 0,073m uzunluunda, 0,015m geniliinde bir metal obje ortaya karlmtr.789 (Lev-136/2) Mezar 10: Yine E8 amasnda ortaya karlan bu ta sandk mezar, 1,60X0,75m llerinde, dikdrtgen biimli, uzun kenarlarndan ikier, ksa kenarlarndan birer byk tala evrelenmi, st tala kapatlm, gneydou-kuzeybat istikametinde ynlendirilmi, ancak iindeki yetikin iskeletine ait sadece bir ene kemii ve bir kol kemii bulunduundan iskeletin yatrl tarz belirlenemeyen ve iinde mezar armaan olarak krmz astarl, az

785 786

Grkan-Seeher 1991, 39. Grkan-Seeher 1991, 39-40. 787 Grkan-Seeher 1991, 40. 788 Grkan-Seeher 1991, 42. 789 Grkan-Seeher 1991, 42.

kenarna yakn yarmay biimli kabartma bezemesi bulunan bir kaseden baka buluntuya rastlanlmayan bir mezardr.790 (Lev-136/3-4) Mezar 11: E/F8 plankaresinde ortaya karlan ve az akl gneydouya ynlendirilmi bu pithos gm iin kullanlan pithos, drt kulplu, dz dipli olup, az bir baka kk mlek ile kapatlmtr.791 (Lev-136/5) Pithosun iinde kendi sana doru hoker durumda yatrlm, ba az aklna ynlendirilmi bir iskelet bulunmakta olup, iskeletin diz hizasnda, ak kahve renkli, uzun boyunlu, boyunda ve gvdede yiv bezemeleri olan, ayrca inkrustasyon tekniiyle bu bezemelerin iin beyaz bir madde ile doldurulmu, gvdenin en ikin yerinde, karlkl drt tarafta ip delikli tutamaklar olan ve az kenarnda yine karlkl ip delikleri bulunan bir minyatr kap ile kol hizasnda, 0,04m uzunluunda, 0,008m kalnlnda, iki ucu delik, kenarlar kabartma bezemeli bir adet altn diademin mezar armaan olarak brakld saptanmtr.792 (Lev-136/6-7) Sz edilen minyatr kap, Yortan mallar iindeki II numaral gruba dahil kaplara benzemektedir.793 Mezar 15: inde, kendi soluna ynlendirilmi bir ocuk iskeleti bulunan ve F8 amasnda ortaya karlm bu pithos gmnn de az gneydouya bakmakta olup, pithos iindeki ocuk iskeletinin yannda kesik gaga azl, azdan tek kulplu, boyun ksmnda bir adet yumru bezemeye sahip, krmzms-kahve renkli bir testi ile yukarda Mezar 11de bulunan kabn benzeri olan ve yine Yortanda ortaya karlan minyatr kaplara ok benzeyen, uzun boyunlu, az kenarnda ve tutamaklarda ip delikleri olan, krmz renkli bir minyatr kabn mezar armaan olarak brakld grlmtr.794 (Lev-137/1-2) Mezar 24: Az akl gneydouya bakan ve E5 amasnda ortaya karlan bu pithos gmde kullanlan pithos ift kulplu olup, mezarn etraf talarla desteklenmi ve az da bycek bir tala kapatlm durumda bulunmutur. indeki ocuk iskeletinin sadece kafatas bulunabilen bu mezar iinde akl, siyah renkli, i bkey dipli, boyunda erit halinde kabartma bezemeli,
790 791

Grkan-Seeher 1991, 42. Grkan-Seeher 1991, 42. 792 Grkan-Seeher 1991, 42. 793 Kamil 1982, 29-30 794 Grkan-Seeher 1991, 43.

tek kulplu ve gaga azl ve yine Yortan grubu iindeki VII. ve VIII. gruba benzeyen bir testi bulunmutur.795 (Lev-137/3-4) Mezar 25: Gneydou-kuzeybat istikametinde ynlendirilmi, 1,60X0,76m llerinde, dikdrtgen biimli, iinde bir yetikine ait kol kemii dnda bir buluntuya rastlanmayan bu ta sandk mezarn zerine rtlen kapak talarndan biri in situ olarak bulunmutur.796 (Lev137/5) Mezar 26A: Altnda daha nceden yaplm ve aada Mezar 26Bde aklanacak bir pithos gm bulunan, 1,67X1,20m llerindeki bu ta sandk mezarda kullanlan talar dier mezarlara gre daha kk olup; mezar iinde sola hoker pozisyonda yatrlm bir yetikinin iskeleti ve bu iskeletin gs hizasnda bakr ya da bronzdan yaplm, 0,065m boyunda, 0,013m geniliinde, iki yz de keskin, gen ulu prazvanaya sahip bir bak ya da ok ucu bulunmutur.797 (Lev-137/6-7) Mezar 26B: Ayn plankarede yani E/F5 plankaresinde rastlanlan bu pithos mezar, Mezar 26Ann altnda ortaya karlan, olduka tahrip olmu ve olaslkla Mezar 26Adan daha eski bir gmdr.798 Mezar 28: Az tala kapatlm, gneydouya bakan bu pithos gmnn iinde kendi sana hoker olarak yatrlm bir iskeletten baka bir buluntuya rastlanlmamtr.799 (Lev-137/8-9) Mezar 29: indeki iskeletin gneydou ynnde, aza paralel ve hocker pozisyonunda yatrld bu pithos gmnn az daha kk bir mlekle kapatlm olup, iskeletin bulunduu asl pithos, drt dikey kulplu, dz dipli, boyunlu ve boyunda erit halinde boynu
795 796

Grkan-Seeher 1991, 43; Kamil 1982, 36-39. Grkan-Seeher 1991, 43. 797 Grkan-Seeher 1991, 43. 798 Grkan-Seeher 1991, 43. 799 Grkan-Seeher 1991, 43.

dolanan parmak bask bezemelere sahip bir kapken, az kapatan mlek geni azl, yatay iki kulplu bir mlektir.800 (Lev-137/10-11) Mezar 30: Az akl gneydouya bakan ve az tala kapatlm durumda bulunan bu geni azl, drt yatay kulplu pithosun iinde kendi sana hoker pozisyonda yatrlm bir ocuk iskeleti bulunmaktadr.801 (Lev-137/12-13) Mezar 31A: Hemen altnda bulunan ve aada Mezar 31Ada aklanacak olan ta sandk mezarn ayak ucunun st ksmnda yer alan; az akl gneydouya bakan, zeri ve az tala rtl, karlkl iki tarafnda yatay gen kulplu ve dier taraflarnda hilal biimli tutamaklara sahip bu pithos gmnn iindeki ocuk iskeletinin sadece kafatas korunmu durumda olup, yannda siyahms-kahve renkli, kesik gaga azl bir testiye rastlanmtr.802 (Lev-138/1-2) Mezar 31B: zerinde bulunan Mezar31A nedeniyle bozuk halde ortaya karlan bu ta sandk mezarn ierisinde dank halde bulunan kemikler dnda baka buluntuya rastlanmamtr.803 Mezar 34: Az tala kapal ve gneydouya bakan bu drt dikey kulplu pithosun iinde saa, hoker pozisyonunda yatrlm bir ocuk iskeleti bulunmaktadr.804 (Lev-138/3) Mezar 37: Az akl gneydouya ynlendirilmi ve tala kapatlm, iki dikey kulplu bu pithosun ierisinde herhangi bir iskelete ya da buluntuya rastlanlmamakla birlikte, pithosun

800 801

Grkan-Seeher 1991, 43. Grkan-Seeher 1991, 44. 802 Grkan-Seeher 1991, 44. 803 Grkan-Seeher 1991, 44. 804 Grkan-Seeher 1991, 44.

dnda ve gvdenin yannda, 0,06X0,031m llerinde tatan yaplm bir topuz ba ya da balta bulunmutur.805 (Lev-138/4-5-6) Mezar 38: inde bann altnda yastk olarak dz bir ta konmu, saa hoker pozisyonda yatrlm, gsnn zerinde akl, ak kahve renkli, omuz blgesinde yarmay biimli kabartma bezemeli bir testi ile birlikte, bir ocuk iskeletinin bulunduu bu pithos gmnn az gneydouya bakmakta ve tala kapaldr.806 (Lev-138/7-8-9) Mezar 40: Ayn yere daha sonra Mezar 72 olarak adlandrlan pithos gmnn yerletirildii bu ta sandk mezar 1,80X1,10m llerinde, iindeki yetikin iskeletinin saa hoker olarak yatrld ve ban gneydouya ynlendirildii bir mezardr.807 (Lev-139/1) Mezar iinde, leen kemiinin arkasnda krmz renkli, gvdesinde drt adet zeri delikli yumru bezeme bulunan minyatr bir kap ile kol kemikleri hizasnda az ksm krk bir testinin mezar armaan olarak brakld grlmtr.808 (Lev-139/2-3) Mezar 42: Boyundan dikey iki kulplu, az akl gneydouya bakan ve iindeki ocuk iskeletinin saa hoker durumda yatrld bu pithos gm ierisinde, iskeletin dizlerinin nnde, kesik gaga azl, omuz blgesinde apraz bezemelerin olduu ve kulbu apraz trtkl bezemeli bir testinin paralarnn; iskeletin aln ksmnda bulunan bakr/bronz bir diademle birlikte mezar armaan olarak brakld saptanmtr.809 (Lev-139/4-5-6) Mezar 43: Dikdrtgen biimli, 1,40X0,60m llerindeki bu ta sandk mezarn ierisinde, elleri yzn nne gelecek ekilde konulmu, hoker durumda bir yetikin iskeleti bulunmakta ve iskeletin elinin nnde gri renkli, 0,082X0,042m llerinde sap delikli bir ta balta ile baltann yannda bir testiye ait krk paralara rastlanlmtr.810 (Lev-139/7-8)

805 806

Grkan-Seeher 1991, 44. Grkan-Seeher 1991, 44. 807 Grkan-Seeher 1991, 46. 808 Grkan-Seeher 1991, 46. 809 Grkan-Seeher 1991, 46. 810 Grkan-Seeher 1991, 46.

Mezar 45: erisinde saa hoker olarak yatrlm bir yetikin iskeletinin bulunduu 1,45X0,97m llerinde, dikdrtgen biimli bu ta sandk mezarn iindeki iskeletin diz hizasnda az ve kulbu bulunamayan bir testi ile arkada, srt hizasnda iki uzun kenar da kesici, bakr/bronz bir objenin mezar armaan olarak brakld grlmtr.811 (Lev-139/9-10) Mezar 46A: Altnda bulunan ta sandk mezar (Mezar 46B) fazlaca tahrip etmeden yerletirilmi bu pithos gmnn st ksm tahrip olduundan yarm olarak ortaya karlabilmitir. inde iskelet olmamakla birlikte; akl, siyahms-kahve renkli, azdan kulplu, gaga azl, boyun ksmnda kabartma bir erit zerinde apraz kazma bezemeler bulunan bir testi ile S profilli, omuzda yumru bezemeler tayan, d krmz ii siyah renkli bir kasenin armaan olarak brakld anlalmtr.812 (Lev-140/1-2) Mezar 46B: zerindeki Mezar 46Ann oka tahrip etmedii, 2,23X1,40m llerindeki trapezoid biimli bu ta sandk mezarn ierisinde yer alan kendi sana hoker olarak yatrlm yetikin iskeletinin ayak ucunda, siyah, i bkey dipli, gaga azl, boyun ksmnda kabartma erit bezemeli, kulbunda apraz kazma bezemeler olan bir testi ile diz ksmnda paralanm ve eksik bir testi ile bezemeli bir arak ortaya karlmtr.813 (Lev-140/3-4-5-6) Mezar 47: Gneydouya bakan az ksm ta yerine karlkl iki tarafnda kulbu dier taraflarnda ise tutamaklar bulunan el yapm, krmz renkli, dz dipli byke bir kase ile kapatlm olarak bulunan bu pithos gm ierisinde bulunan pozisyonu belirsiz ocuk iskeletinin yannda kurundan kvrltlarak yaplm bir yzk bulunmutur.814 (Lev-140/7-89) Mezar 50:

811 812

Grkan-Seeher 1991, 46. Grkan-Seeher 1991, 46. 813 Grkan-Seeher 1991, 46. 814 Grkan-Seeher 1991, 47.

Kareye yakn biimli ve iinde iskelete rastlanlmayan bu ta sandk mezarda ortaya karlan mezar armaanlar, 0,097m uzunluunda, topuz bal, gvdesi delikli bir ine; bezemeli bir arak ve kaz raporunda tanmlanmam bir testidir.815 (Lev-141/1-2) Mezar 52: Bir pithos gm olan bu mezar iinde kendi sana doru hoker durumda yatrlm bir ocuk iskeletinin gs ksmnda bakr/bronz yaplm, topuz bal ve ban zerinde kazma bezemeler bulunan, gvdesi delikli, 0,09m uzunluunda bir ine ile gm bir tel yzk ve tahrip olmu durumda bir testi ortaya karlmtr.816 (Lev-141/3-4) Mezar 55: ift dikey kulplu ve az baka bir kap tarafndan kapatlm, gneydouya bakan bu dz dipli pithosun d kk talarla desteklenmi olup, bu talarn zerinde de ta sandk mezarlarn stn rten yass dz talarn benzeri bir ta yer almaktadr.817 Ellerin ene altna konulduu hoker durumunda, sana yatrlm iskeletin kafatas, az kapatan kabn iinde bulunmu ve iskeletin karn blgesinin nnde; in situ durumda, geni azl, sivri dipli, gvdede drt yumru bezemesi bulunan, aktacakl, tek kulplu, boyun blgesinde erit halinde bir yiv bulunan, siyah renkli minyatr bir testi ile siyahms-kahve rengi akl, aktaca krk bir dier testinin mezar armaan olarak brakld belirlenmitir.818 (Lev-141/5-6-7) Mezar 60: inde, pozisyonu tam olarak anlalamayan bir ocuk iskeleti bulunan, dnda az kapamakta kullanld dnlen bir dier kabn yannda bulunan, az akl gneydouya bakan bu pithos gmde mezar armaan olabilecek kesik gaga azl, ok iyi akl, siyahms-kahve renkli, gvdesi yiv bezemeli, kulbu apraz entik bezemeli bir testi insitu durumda bulunmutur.819 (Lev-141/8-9) Mezar 69:

815 816

Grkan-Seeher 1991, 47. Grkan-Seeher 1991, 47. 817 Grkan-Seeher 1991, 47. 818 Grkan-Seeher 1991, 47. 819 Grkan-Seeher 1991, 47.

Az akl gneydouya bakan ve az iki adet yarmay biimli kulbu bulunan byk bir kase ile kapatlm bu ift dikey kulplu pithos gm ierisinde siyahms-kahve renkli, akl, kesik gaga azl bir testi ortaya karlmtr.820 (Lev-142/1-2) Mezar 71: Kkhyk mezarlk alannn en byk gmlerinden biri olan bu mezarda kullanlan pithosun az akl yine gneydouya bakmakta, tala kapatlm azn hemen altnda, pithosun boyun blgesinde, btn boynu dolanan parmak bask bezeme gze arparken, omuz blgesinde drt dikey kulbu bulunan bu pithosun ierisinde, sa tarafna, hoker durumda yerletirilmi ve elleri ene altnda birletirilmi bir yetikine ait iskeletin kafatasnn nnde; i bkey dipli, kesik gaga azl, boyun ksmnda yumru bezemesi olan, az kenarndan tek kulplu, krmz renkli bir testinin mezar armaan olarak brakld grlmtr.821 (Lev-142/3-4) Buluntu asndan zengin bu pithos gm ierisinde, iskeletin diz ksmnda ve ayak ucunda yukardakine benzer alt tane pimi toprak ve ayak ucunda bir adet olmak zere toplam yedi tane bezemeli arak ile mezar topranda paralanm ve tmlenemez halde yiv bezemeli, siyahms-kahve renkli bir kabn paralarnn mezar armaan olarak brakld anlalmtr.822 (Lev-142/5-6-7-8-9-10-11-12) Mezar 74: Biri dierinden daha kk iki pithosun az aza getirilmesi ile oluturulan gneydou-kuzeybat ynelimli bu mezarn iinde yine saa, hoker durumda bir yetikine ait iskelete rastlanmtr.823 inde iskeletin bulunduu byk pithos, drt tarafndan dikey kulplu, dz dipli ve boyunlu bir pithosken, az kapamakta kullanlan daha kk ve geni azl, dz dipli pithosun gvdesinde dikine tutamaklar bulunmaktadr.824 (Lev-143/1-2-3) Mezar 80: Yine farkl byklkte iki pithostan oluan ve iskeleti barndran pithosun az aklnn gneydou ynelimli olduu, bu mezarda kullanlan pithoslardan byk olan, drt tarafndan yatay kulplu, boyunlu ve dz dipliyken, az kapamakta kullanlan pithos, geni
820 821

Grkan-Seeher 1991, 50. Grkan-Seeher 1991, 50. 822 Grkan-Seeher 1991, 50. 823 Grkan-Seeher 1991, 50. 824 Grkan-Seeher 1991, 50.

azl, yine drt tarafndan yatay kulplu ve dz dipli olup, mezar iindeki iskelete ait kemikler sanki bilinli olarak bastrlmcasna pithosun dip ksmnda ortaya karlmtr.825 (Lev143/4-5-6) Mezar 81: Gneydou-kuzeybat oryantasyonlu, 1,70X1,05m llerindeki, dikdrtgen biimli bu ta sandk mezarn iinde kendi sana hoker durumda yerletirilmi bir yetikine ait iskelet; yannda, gaga azl, benzer ancak daha kk boyda olanna Karata-Semaykte826 de rastlanan lentoid biimli, boyundan trtkl kulplu ve siyah astarl bir testi; benzerlerine Yortanda827 rastlanlan, omuz blgesinde ip delikli tutamaklar olan, zeri apraz insize bezemelerle donatlm ve bezemelerin ierisinde inkrstasyon tekniiyle yerletirilmi beyaz bir madde bulunan, geni azl, i bkey dipli ve ak krmz yer yer siyah renkli minyatr bir kap ile yiv bezemeli ve bu bezemelerin ii yine inkrstasyon tekniiyle beyaz bir madde ile doldurulmu bir araa mezar armaan olarak rastlanlmtr.828 .829 (Lev-143/7-8-9-10) Mezar 83: indeki iskeletin yatrl biimi bakmndan baz farkllklar ieren bu ta sandk mezar, 1,25X0,85m llerinde, gneydou-kuzeybat ynelimli bir mezardr. Mezar ierisindeki iskelet, kendi soluna hoker durumda yatrlm olmakla birlikte gvdesinin st ksm dorsal pozisyondayken alt ksm kvrlarak hoker durumu verilmeye allm ve eller kucakta birletirilmitir.830 (Lev-144/1) skeletin ayak ucunda minyatr boyda, bask gvdeli, kesik gaga azl, kulbu azn altndan balayp gvdede sonlanan, krmz astarl bir testi ile kala hizasnda, kulbu ve boyun ksm olduu anlalan, yiv bezemeli, siyah renkli bir kaba ait paralarla hemen bu paralarn yannda, zeri insize bezemeli ve bezemelerin ii beyaz bir madde ile doldurulmu, elipsoid biimli bir arak mezar armaan olarak braklmtr.831 (Lev-144/2-3-4) Mezar 86:

825 826

Grkan-Seeher 1991, 52. Mellink 1964, 276. 827 Kamil 1982, 29-30. 828 Grkan-Seeher 1991, 52. 829 Grkan-Seeher 1991, 52. 830 Grkan-Seeher 1991, 52. 831 Grkan-Seeher 1991, 52.

Bir ocua ait iskeletin paralarnn bulunduu bu pithos gmnn de az akl gneydouya bakmakta, pithosun sa st kesinde oval dipli, kesik gaga azl, az ksmndan kulplu, krmz astarl bir minyatr testiye rastlanlrken, bunun yan sra bakr ya da bronzdan yaplm bir diademe ait, u ksmlar bulunamayan iki para ortaya karlmtr.832 (Lev-144/5-6) Mezar 89-90: Mezar 90 olarak adlandrlan ve 1,90X1,40m llerindeki ta sandk mezarn zerinde; Mezar 89 olarak tanmlanm, ve iinde krmz astarl, s profilli, konik dipli, tek kulplu minyatr bir kapla beraber gmlm bir ocuk iskeletine rastlanlan pimi toprak mlek gm bulunmaktayd.833 (Lev-144/7-8-10-11) Gneydou-kuzeybat olarak ynlendirilmi bulunan Mezar 90da ise kendi sana hoker olarak yatrlm bir yetikin iskeletinin yannda, krmz astarl, aktacakl bir testi; burma kulplu, gaga azl, gvdede simetrik yerletirilmi yarm ay biimli bezemelerin olduu, tek kulplu, yuvarlak dipli, krmz ve yer yer siyah renkli bir baka testi ile gs ve diz arasndaki blgede, bronz ya da bakrdan yaplm basz, delikli bir ine; yass ulu bakr/bronz bir yzk; bakr ya da bronzdan yaplm, iki yan da keskin, ok ucu, bak veya alnlk paras ve biri bezemeli dieri bezemesiz iki aran mezar armaan olarak brakld saptanmtr.834 (Lev-144/9-12-13-14-15-16-17) Mezar 91: Gneydouya ynlendirilmi bir az aklna sahip bu pithos gmnn iinde sadece siyahms-kahve renkli, uzun boyunlu, baz paralar eksik, tek kulplu, gaga azl bir testi ortaya karlmtr.835 (Lev-145/1) Mezar 93: Az akl gneydouya bakan bu pithos gmnn iinde sa tarafna hoker pozisyonda yerletirilmi bir yetikine ait iskelet, srt blgesine braklm krmzms-siyah renkli, gaga azl, az kenarndan tek kulplu minyatr bir testi ve iki yan da keskin, bakr ya da bronzdan yaplm bir ok ucu veya bak ile birlikte bulunmutur.836 (Lev-145/2-3)
832 833

Grkan-Seeher 1991, 52. Grkan-Seeher 1991, 54. 834 Grkan-Seeher 1991, 54. 835 Grkan-Seeher 1991, 54. 836 Grkan-Seeher 1991, 54.

Mezar 95: Yuvarlak dipli, simetrik iki yatay kulplu ve iki tutamakl, kk bir pimi toprak mlek gm olan bu mezarn boyutlarna dayanarak bir ocuk gms barndrd belirtilmektedir.837 Mezar iinde bulunan armaanlarn ilki, sonradan bulunacak olanlarla beraber bir kolyenin paralarnn oluturmakta olup, bu para tatan yaplm, delikli, insan aya eklinde bir kolye ucudur ve bunun etrafna sraland dnlen drt adet, bir hayvana, olaslkla bir kpee ait diler dier grubu oluturmaktadr.838 (Lev-145/4-5) Burada ortaya karlan dilerin bir kpee ait olabilme olasl, ayn blgede yer alan Ilpnar kazlarnda ortaya karlan baz ocuk ya da gen mezarndaki kpek iskeletlerini anmsatmaktadr.839 Mezar 96: Yine gneydou oryantasyonlu, az aza verilmi, her ikisi de geni azl, drder dikey kulplu, ift pithostan oluan bu pithos gm iinde, elleri enede birletirilmi, sa tarafna hoker olarak yatrlm bir yetikin iskeleti bulunduu ve bu iskeletin srt blgesinde ortaya karlan, gaga azl, azdan tek kulplu, krmz renkli bir testinin mezar armaan olarak brakld anlalmtr.840 (Lev-145/6-7-8-9) Mezar 98: inde, kendi sana hoker pozisyonda yatrlm bir yetikin iskeletinin yer ald bu pithos gm de gneydouya bakmakta olup, boyunda simetrik olarak iki dikey, iki yatay kulba sahip bu pithosun az tala kapaldr.841 (Lev-146/1-2) Bu gmde mezar armaan olarak, krk bir testi, iskeletin aln ksmnda krk bir bakr/bronz diadem ve pithosun dibinde yiv bezemeli bir arak ortaya karlmtr.842 (Lev-146/3-4) Mezar 104: Az aza verilmi ve iine iskeletin sabilecei byklkte olan, gvdesi, apraz entik bezemeli, drt dikey kulplu, boyunlu ve dz dipli pithosun gneydouya bakt, geni azl, daha kk, dz dipli, gvdede yumru bezemeli ve iki yatay kulplu olan kapak
837 838

Grkan-Seeher 1991, 54. Grkan-Seeher 1991, 54. 839 Roodenberg 2003, 303. 840 Grkan-Seeher 1991, 54. 841 Grkan-Seeher 1991, 54. 842 Grkan-Seeher 1991, 54 ve 56.

pithosunun kuzeydou ynelimli olduu bu mezarn dnda rastlanlan, krmz astarl, kresel gvdeli, tek kulplu, aktacakl testi ile mezar iindeki bir aran mezar armaan olarak brakld saptanmtr.843 (Lev-146/5-6-7-8-9) Mezar 105: indeki yetikin iskeletinin kendi sana hoker pozisyonda konulduu, gneydoukuzeybat ynelimli, 1,40X0,70m llerindeki, dikdrtgen biimli bu ta sandk mezarn iindeki iskeletin ayak ucunda siyahm akl, uzun boyunlu, kesik gaga azl bir testi ortaya karlmtr.844 (Lev-146/10-11) Mezar 106: Drt dikey kulplu, gneydouya bakan az tala kapal bu pithos gmnn ierisinde, sa tarafna hoker olarak yatrlm bir yetikin iskeleti, ayak ucuna mezar armaan olarak braklan, siyahms-kahve renkli, uzun boyunlu, bask gvdeli, boynun gvdeyle birletii yerde erit halinde yatay kabartma bezemesi bulunan, tek kulplu, kesik gaga azl testiyle birlikte ortaya karlmtr.845 (Lev-146/12-13-14) Mezar 107-108: indeki yetikin iskeletinin kendi soluna hoker olarak yatrld, 1,40X0,80m llerindeki, gneydou-kuzeybat ynelimli bu ta sandk mezarn iinde herhangi bir buluntu ele gememekle birlikte, bu mezarn hemen altnda bulunan ve tahrip olduu iin, az aklnn gneydouya bakmas dnda hakknda ok fazla bilgi edinilemeyen Mezar 107nin buluntular ile Mezar 108in buluntular arasnda bir karklk sz konusudur.846 (Lev-147/1-2)Aada ksaca incelenecek buluntular her iki mezara da ait olabilir. Mezar 108in dnda bulunan akl, siyahms-kahve renkli, aktacakl, boyunda yumru bezemelere sahip, tek kulplu testi; bronz ya da bakrdan yaplm, 0,067m uzunluunda krk bir inenin bulunu yerleri itibaryla Mezar 107ye de ait olabilecei konusunda pheler varken, Mezar 108deki iskeletin gs hizasnda bulunan kresel bal, ban hemen altnda iki sra halinde kk yumru bezemelerden oluan eritlerin bulunduu, delikli, 0,117m

843 844

Grkan-Seeher 1991, 56. Grkan-Seeher 1991, 56. 845 Grkan-Seeher 1991, 56. 846 Grkan-Seeher 1991, 56.

uzunluundaki, bakr veya bronzdan yaplm inenin ait olduu mezar konusunda herhangi bir phe bulunmamaktadr.847 (Lev-147/3-4-5) Mezar 113A-B: Kkhyk mezarlk alanndaki bir dier ilgi ekici mezar olan Mezar 113A, pithos gm olup, bir ta sandk mezar olan Mezar 113Bnin ierisinde yer almaktadr. Geni azl, drt dikey kulplu bu pithosun ierisinde kendi sana hoker durumda yatrlm bir ocuun iskeleti ve bu iskeletin diz ve srt ksmlarnda; birincisi kahve renkli, gvdede kabartma erit bezemenin olduu, tek kulplu bir minyatr fincan ve ikincisi; ii kahverengimsi-siyah, d krmz, da dnk az kenarl, tek kulplu, kase formlu iki kabn mezar armaan olarak brakld saptamas yaplmtr.848 (Lev-147/6-7-8-9) Mezar 124: Drt tarafnda yatay kulplu, dz dipli, boyunlu, gneydouya bakan az aklnn tala kapatlm olduu bu pithos gm ierisinde, kendi sana hoker durumda yerletirilmi, elleri yznn nne gelecek ekilde konulmu bir yetikin iskeleti bulunmakta olup, iskeletin ellerinin nnde akl, siyahms-kahve renkli, boyun ksm krk bir testi ile testinin hemen yannda tatan yaplm, yuvarlak ve ortas delik, olaslkla bir arak, balta ya da topuz ba olabilecek obje ve iskeletin aln ksmnda da ular delik, ortasnda kabartma bezemeler olan, altndan bir diademin bulunduu grlmtr.849 (Lev-147/10-11-12-13-14) Mezar125: Bir pithos gm olan ve az akl gneydouya bakan bu mezarn iinde, kendi sana hoker pozisyonda yatrlm bir ocuk iskeletinin yannda yivli bir kaba ait paralar, bakr/bronz, krk bir diadem ile yine bakr veya bronzdan yaplm spiral biimli iki adet yze rastlanlmtr.850 (Lev-148/1-2-3-4) Mezar 126: Gneydou-kuzeybat oryantasyonlu bu ta sandk mezarn iinde herhangi bir iskelet kalntsna rastlanlmam olmakla birlikte, akl, siyahms-kahve renkli, az kenarndan kulplu, oval gvdeli, sivri dipli, aktacakl, boyun ksmnda kabartma halinde yaplm erit
847 848

Grkan-Seeher 1991, 56. Grkan-Seeher 1991, 58. 849 Grkan-Seeher 1991, 58. 850 Grkan-Seeher 1991, 60.

bir panel zerinde entik bezemelerin olduu ve gvde ksmnda drt yanda birer yumru bezemeye sahip bir testiyle; siyah renkli, geni azl, gvdesinde yumru bezemeler olan, minyatr bir kabn mezar armaan olarak brakld anlalmtr.851 (Lev-148/5-6-7) Mezar 144: Az akl gneydouya bakan bu pithos gm ierisinde, krmzms-siyah renkli, gaga azl, azdan tek, burma kulplu, kresel gvdeli bir testi ile Kkhyk mezarl iin nik olan, 0,026m boyunda, kvrlarak silindir haline getirilmi, boru biimli, bakr ya da bronz obje ortaya karlrken, herhangi bir iskelet kalntsna rastlanlmamtr.852 (Lev148/8-9) Mezar 148: Yine az aza getirilmi iki pithostan oluan bu gmde kullanlan byk pithos, drt yatay kulplu, dz dipli ve boyunluyken, bu pithosun gneydouya bakan az akln kapatan kk bir pithos ya da byke bir mlek olarak nitelenebilecek kabn geni azl ve yuvarlak dipli olduu saptanmtr.853 (Lev-148/10-11) Sola hoker olarak yatrlm iskeletin elleri sol dizin zerinde olup, ellerin hizasnda krmz renkli, aktacakl, tek kulplu bir testi ve bezemesiz bir aran mezar armaan olarak brakld gzlenmitir.854 (Lev-148/12-13) Mezar 149: Be adet dzgn tatan yaplm, dikdrtgen biimli, 1,44X0,90m llerindeki, gneydou-kuzeybat oryantasyonlu bu ta sandk mezarn iinde, saa hoker olarak yatrlm bir yetikine ait iskelet ve bu iskeletin dizleri hizasnda; krmz renkli, kesik gaga azl, uzun boyunlu, az kenarndan balayan tek kulplu, kresel gvdeli ve gvdesinde be adet yumru bezeme tayan bir testiyle, bu testinin hemen yannda mavimsi-gri renkli bir ta baltaya rastlanlmtr.855 (Lev-149/1-2-3) Mezar 150:

851 852

Grkan-Seeher 1991, 60. Grkan-Seeher 1991, 62. 853 Grkan-Seeher 1991, 62. 854 Grkan-Seeher 1991, 62. 855 Grkan-Seeher 1991, 62.

1,35X0,85m llerinde, ovale yakn biimli, gneydou-kuzeybat oryantasyonlu bu ta sandk mezarn ierisinde, saa hocker pozisyonda yatrlm bir yetikin iskeleti, kafatasnn hemen arkasnda, krk bir testi ile aln ksmnda, ular delik, kenarlar kabartma bezemeli bakr ya da bronzdan yaplm bir diadem ve el hizasnda gri-yeil bir ta balta ile birlikte gmlm olarak bulunmutur.856 (Lev-149/4-5-6) Mezar 152: Gneydouya bakan az ksm tala kapal bu pithos gmnn en ilgi ekici yan, saa hoker pozisyonda yatrlm iskeleti barndran pithosun dip ksmnn olmamas ve bu dip ksmn, geni azl, dz dipli, byke bir kap ile tamamlanmasdr.857 (Lev-149/7-8-9) Bunun yan sra iskeletler zerine yaplan antropolojik incelemede 60 yalarndaki bir erkee ait bu iskeletin kafatasnda oluk ama (grooving) teknii ile yaplan bir trepanasyon uygulamasnn bulunduu saptanmtr.858 Burada uygulanan trepanasyonun bir hastalk neticesinde iyiletirme amal yaplm olabilecei phesi bulunmakla birlikte; trepanasyonun ense blgesinde olmas, operasyonun birey ldkten sonra ritelistik nedenlerle de yaplm olabilecei dncesini akla getirmitir.859 (Lev-149/10) Mezar 154: Az tala kapal ve gneydouya ynlendirilmi bu pithos gmnn zerindeki tatan rt kaldrlrken, talarn arasnda ve pithosun boynuna dayal durumda, krmz renkli, akl, gaga azl, kresel gvdeli, dz dipli, azdan tek kulplu bir testiye rastlanlm; mezarn ierisinde ise, kendi sana hoker durumda yatrlm iskeletin yannda bir adet, bezemesiz arak ortaya karlmtr.860 (Lev-150/1-2) Mezar 155: 1,65X1,05m llerindeki bu ta sandk mezar ierisinde, kendi sana hoker durumda yatrlm, ba ksm gneydouda olmas gerekirken, sadece belden aas bulunabilmi bir yetikin iskeletinin ayak ucunda; yiv bezemeli bir kabn paralar ve dz az kenarl, uzun

856 857

Grkan-Seeher 1991, 62. Grkan-Seeher 1991, 62. 858 Gle-Akkol 2001, 73. 859 Gle-Akkol 2001, 74. 860 Grkan-Seeher 1991, 64.

boyunlu, kresel gvdeli, kazclar tarafndan Suriye ieleri ile karlatrlan minyatr bir kurun ie ortaya karlmtr.861 (Lev-150/3-4) Mezar 158: Boyun ksmnda parmak bask bezemeyle bir erit yaplm, az akl gneydouya bakan, ift yatay kulplu, iindeki iskelet kendi sana hoker durumda yerletirilmi ve iskeletin diz hizasnda, akl, krmz astarl, omuzda yumru, boyun ksmnda da yatay yiv bezemeye sahip, kesik gaga azl, burma kulplu bir testiyle, bu testinin yannda yiv bezemeli bir araa rastlanlan bu pithos gm, bu trden mezarlar ierisindeki en byklerinden birisidir.862 (Lev-150/5-6-7) Mezar 161: Yuvarlak dipli, iki yatay kulplu bir mlek ile az kapatlm durumda bulunan gneydou oryantasyonlu bu pithos gmde kullanlan ana pithos, geni azl, dz dipli olup, mezar iinde, kendi soluna, hoker durumda yatrlm bir ocuk iskeleti ve bu iskeletin diz hizasnda, krmz renkli, ip delikli, tutamaklara sahip, kresel gvdeli ve geni azl minyatr bir kap ile, ayak ucunda tahrip olmu bir testi bulunmutur.863 (Lev-151/1-2-3) Mezar 162: Dikdrtgen biimli, gneydou-kuzeybat oryantasyonlu, bu ta sandk mezar iinde, kendi soluna hoker durumda yatrlm bir iskelet ve bu iskeletin yannda, ayak ile kala arasnda, siyah renkli, uzun boyunlu, kesik gaga azl, azdan tek kulplu, boyun ksmnda iki adet yumru bezemesi olan ve boyundan omuza gei ksmnda kabartama bir erit ierisinde apraz entik bezemelerden oluan bir sslemeye daha sahip testiye rastlanlmtr.864 (Lev-151/4-5) Mezar 163: Dou-gneydou ynnde yerletirilmi bu ta sandk mezarn ierisinde, boyunda yumru bezemesi olan, kulplu, kesik gaga azl bir testi parasyla, krmz astarl, S profilli,

861 862

Grkan-Seeher 1991, 64 ve 88. Grkan-Seeher 1991, 64. 863 Grkan-Seeher 1991, 64. 864 Grkan-Seeher 1991, 64.

olduka yksek kulplu, i bkey dipli bir kabn mezar armaan olarak brakld grlmtr.865 (Lev-151/6-7-8) Mezar 164: Karlkl iki kabn az aza getirilmesi ile oluturulan bu pithos gm de gneydouya bakmakta olup, kapak olarak kullanlan kabn yarm ay biimli tutamaklar varken, iinde saa hoker durumda bir iskelet bulunan esas pithos, dz dipli, boyunlu, iki yatay kulpludur ve iindeki iskeletin dizlerinin dibinde siyah renkli, bask gvdeli, ekilerek uzatlm gaga azl, burma kulplu, boyunda kabartma bezemeli bir testi mezar armaan olarak braklmtr.866 Mezar 169: Yine ift pithostan oluan bu gmde kullanlan ilk pithos; dz dipli, boyunlu, iki yatay kulplu ve gneydouya bakan az aklna, geni azl, yuvarlak dipli dier kabn yerletirildii bir pithostur ve iinde bir iskelete rastlanmazken, siyahms-kahve renkli, az ksm krk, boyunda kabartma erit panel ierisinde entik bezemeli, tek kulplu bir testi; st uca yakn delii olan bakr/bronz bir ine ile bezemesiz bir aran mezar armaan olarak brakld saptanmtr.867 (Lev-151/9-10-11-12-13) Mezar 171: Az akl gneydouya bakan bu pithos gm ierisinde iskelete rastlanmazken, aznn daha kk bir kap ile kapatld grlm ve ierisinde krmz renkli, az altndan burma kulplu, gaga azl bir testiyle, zerinde iki yumru bezeme ile boyun ksmnda bir yiv bulunan, krmz renkli minyatr bir kabn ve bakr ya da bronzdan yaplm bir yzn mezar armaan olarak brakld gzlenmitir.868 (Lev-152/1-2-3-4) Mezar 178: Kkhyk mezarl ierisinde az akl dou ya da gneydoudan farkl bir yne bakan tek gm olan bu pithos mezarda, tala kapatlan az akl kuzeydouya bakmakta ve Mezar 152dekine benzer biimde bu mezarda kullanlan pithosun dip ksm

865 866

Grkan-Seeher 1991, 64. Grkan-Seeher 1991, 66. 867 Grkan-Seeher 1991, 66. 868 Grkan-Seeher 1991, 66.

olmad iin bu ksm yuvarlak dipli, iki yatay kulplu bir mlekle kapatlmtr.869 (Lev152/5-6-7) Drt adet dikey kulba sahip bu pithosun ierisinde, kendi soluna yatrlm bir yetikin iskeleti, az aklnn tersine kafatas gneydouya gelecek ekilde, hoker durumda yatrlm olup, iskeletin diz hizasnda, krmz renkli, akl, kresel gvdeli, azdan tek kulplu, kesik gaga azl, boyunda kabartma erit, gvdede hilal biimli kabartma bezemelerle, bu hilal biimli bezemenin altnda gvdeye bastrlarak yaplm ukur bezemeler ve btn gvdeyi epeevre dolaan zik zak yiv bezemeleri olan bir testi ortaya karlmtr.870 (Lev-152/8) Mezar 179: Bir pithos gm olan ve tala kapatlm az gneydouya bakan bu mezar ierisinde, bir ocua ait olabilecek iskelet paralarna rastlanm olup, bunlarn yannda, siyah astarl, kesik gaga azl, i bkey dipli, bask gvdeli bir testiyle; kol kemikleri civarnda spiral biimli, bakr/bronz bir bilezik bulunmutur.871 (Lev-152/9-10) Mezar 183: Gneydou-kuzeybat oryantasyonlu bu mezarn ilgi ekici nitelii; ya ikinci kullanm iin ya da eer tek kullanmlksa, bu kullanmda mezar armaanlarnn yerletirilebilecei ayr bir blmenin ierisine eklenmi olduu bir ta sandk mezar olmasdr.872 (Lev-151/11) 1,09X0,70m llerindeki bu mezarda bulunan ayr blmn iinde hayvan kemikleriyle beraber, krmzms-siyah renkli, az ksm krk, kulbunda entik bezeme olan, kresel gvdeli uzun boyunlu, bir testinin mezar armaan olarak brakld saptanmtr.873 (Lev-152/12) Mezar 194: Gneydouya bakan az akl tala kapal, ikin karnl, dz dipli, yatay kulplu bu pithos gmnn ierisinde ikinci kullanmda yerletirilmi, yatay kulplu, yuvarlak dipli daha

869 870

Grkan-Seeher 1991, 68. Grkan-Seeher 1991, 68. 871 Grkan-Seeher 1991, 68. 872 Grkan-Seeher 1991, 68. 873 Grkan-Seeher 1991, 68.

kk bir mlek ierisinde hoker durumda bir ocuk iskeleti bulunmaktadr.874 (Lev-153/12-3) Byk pithosun gerek sahibi ise bir yetikinken, yine pithosun en dibine doru, kuzey-gney dorultusunda, saa hoker pozisyonda yatrlm bir dier ocuk iskeletine rastlanmas bu mezarn kez kullanlm olabileceini akla getirmektedir.875 Mezar 196: Gneydouya bakan bu pithos gm ierisinde bir ocua ait kemik kalntlar ve dilerle birlikte, iki adet bakr ya da bronzdan yaplm yzk ve yedi tane bakr/bronz boncuk ile disk eklinde bir ta ve hayvan diinden oluan bir kolye ortaya karlmtr.876 (Lev153/4-5-6) Klloba: Klloba Hy Eskiehir li, Seyitgazi lesi snrlar iinde, Yenikent Ky yaknnda, Seyitgazi-Yenikent karayolunun 200 m. sanda yer almakta olup 250x150m ebadnda ve ova seviyesinden ykseklii 10m kadardr.877 Hykte T.Efe tarafndan srdrlen kaz almalar srasnda gney konisinin dousundaki AA 18 ve AA 19 amalarnda, amann gneybatsna yakn kesimde, ii ta rl ukurun altna gelen yerde, bir ukur iinde iki iskelet ve bir kafatas yanlarnda l armaan bir kap ile birlikte ele geirilmi ve bu intramural gmler kazcs tarafndan ET III olarak tarihlenmitir.878 Lagina/Yarba Mevkii: l:Mula le:Yataan Konum ve Buluntular: Mula ili, Yataan lesi, Turgut Ky yaknlarndaki Lagina kazlar srasnda 1969 ylnda, kazlarda nekropollerin aranmasna arlk verilmesi sonucu, antik kentin 1-2km dousundaki Yarba Mevkiinde Erken Tun ana ait bir nekropol alan saptanmtr. Yarba Mevkii, Lagina antik kentinin yer ald arazinin, ine ay vadisine doru alalan ve
874 875

Grkan-Seeher 1991, 70. Grkan-Seeher 1991, 70. 876 Grkan-Seeher 1991, 70. 877 Efe 2005a, 29. 878 Efe 2005a, 35.

yarmadalar eklinde knt yapan burunlardan birinin dzl zerinde bulunmaktadr.879 Olduka geni bir alana yayld dnlen nekropoln gerek lleri saptanamamtr. Yzeyden 0,40-0,50m derinlikte bulunan pithos mezarlar ise youn tarmsal faaliyet nedeniyle olduka tahrip olmutur. Pithoslar yana yatm vaziyette ve yass bir tala kapatlm olan azlar genellikle douya bakmakta, boylar 1.75m ve genilikleri 1.10 metreyi bulmaktadr.880 lerinde hemen hi iskelet ve buluntu ele gemeyen pithos mezarlarn bazlarnda ortaya karlabilen iskeletlerden anlald kadaryla iskeletlerin ou kk yataki ocuklara aittir ve baz pithoslara birden ok iskelet konmutur.881 Ayn yerleim TAY-IVbde Turgut/Lagina adyla gemektedir.882 Malyk: l:Eskiehir le:Alpu Konum ve Buluntular: Eskiehirin Alpu ilesi Bozan kynn 4km kuzeydousundaki bu hyn yzeyi tarmdan dolay byk tahribata uramtr. Efenin bildirdiine gre civarda yaplan gzlemler sonucu saptanan byk anak mlek paralar ve insan iskeleti kalntlar burada bir Erken Tun a II hy ve mezarlnn bulunduuna iaret etmektedir.883 (Lev-153/78-9) Mandraky/Yeniky: l:Balkesir le:Merkez Konum ve Buluntular: Balkesir il merkezinin gneydousunda, Kepsut'un gneyinde, Simav ay'nn kollarndan bir derenin yaknnda ve Ovabayndr mezarlnn 10km gneydousundaki bu buluntu yerinde (olaslkla pithos gm tipinde) bir mezar bulunduu Akurgal tarafndan bildirilmitir.884 French tarafndan gerekletirilen Bat Anadolu Blgesi yzey aratrmasnda tekrar incelenerek Erken Tun a II olarak tarihlenen bu mezarn bulunduu alan Bat

879 880

Boysal 1979, 389. Boysal 1979, 390. 881 Boysal 1979, 390. 882 TAY-IVb, Turgut/Lagina 883 Efe 1996, 135. 884 Akurgal 1958, 157; Bittel 1955, 113.

Anadolu Erken Tun a II yerleim yerleri arasnda gsterilmektedir.885 Genellikle Ovabayndr, Babaky ve Yortan ile beraber anlan ve sadece bu blgenin prehistoryas hakknda yazlan makalelerden yola karak, yzey aratrmas yapmadan konu hakknda fikir yrten birok aratrmac bu nedenle zellikle Ovabayndr ile Mandraky birbirine kartrmaktadr. Menye: (?) l:Manisa le:Kula Konum ve Buluntular: Manisa ili, Kula ilesi yaknlarndaki Menye Kynde, kyller tarafndan mzeye getirilen Erken Tun a kaplarnn, ky yaknlarndaki tahrip olmu bir mezarlk alanndan geldii rapor edilmitir.886 Hakknda baka herhangi bir bilgi bulunmayan bu yerin ekstramural bir mezarlk alan olabilecei yorumunu yapmak olasdr. Ayn yer TAY-IVbde Kula adyla gemektedir.887 Metropolis/Otoyol/ Kabacakr: l: zmir le:Torbal Konum: zmir ili, Torbal ilesi, Yeniky yaknlarndaki Metropolis antik kentinin 3km gneyinde, Kabacakr Mevkiinde 1973 ylnda Recep Meri tarafndan saptanarak kazs yaplan bir Erken Tun a mezarlk alandr.888 Tarihleme: Burada gerekletirilen kurtarma kazs srasnda ortaya karlan mezar ve mezar armaanlarndan yola klarak Erken Tun a I veya II evresine tarihlendii kazcs tarafndan belirtilmektedir.889 Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipi: Pimi toprak pithos, ta sandk mezar.
885 886

French 1969b, 41-98. Mellink 1965b, 141. 887 TAY-IVb, Kula 888 Meri 1982, 43. 889 Meri 1982, 43-44.

2-Gm tarz: Ekstramural, hoker (?), inhumasyon 3- Aklama: Burada yaplan kurtarma kazs sonucunda Erken Tun ana ait ikisi pithos, dier ikisi de ta sandk mezar olmak zere toplam drt adet mezar ortaya karlm ve ayn alanda baka mezarlarn da olabilecei dnlerek, Kabacakrnn evredeki Arapkahvesi ve Sinektepe hyklerinde yaayanlarca kullanlan ekstramural bir mezarlk alan olabilecei sonucuna varlmtr.890 Ortaya karlan iki pithos gmden ilki Pithos A, dieri Pithos B olarak adlandrlmtr. (Lev-154/1-2) Bu adlandrmaya gre aklanacak olursa; Pithos A, az ksm douya bakan, 1,65m boyunda, 0,67m karn apna sahip, zerindeki tahribat nedeniyle az ksm bulunamayan, ancak azn rtt dnlen ta plakann in situ olarak ortaya karld, iindeki iskelete ait kemiklerin kark halde olmas nedeniyle iskeletin pozisyonu belirlenemeyen bir gmdr.891 Bu mezarda ortaya karlan keramik krklar kazcs tarafndan Erken Tun ana tarihlendirilmektedir. Bunun yan sra, ayn yerden karld ve civarda yaayanlarca Efes Mzesine baland belirtilen deve ty renkli, gaga azl, 0,115m boyunda olan ve benzerlerine Troia, ve Beycesultann Erken Tun a katlarnda rastlanan minyatr bir testinin de varl bildirilmektedir.892 Pithos B olarak adlandrlan dier pithos gm, 1,45m boyunda, 0,67m karn apna sahip, Pithos Aya gre daha salam durumda, douya bakan az ksmna konulan tan paralar halinde mezarn nnde ortaya karlabildii, ierisindeki iskeletin konumu tam belli olmayan ve iinde bulunan bronz bir ine ile keramik krklar kazcs tarafndan Erken Tun ana tarihlenen bir pithos gmdr.893 (Lev-154/1-2) Bu mezarda da daha nce ortaya karlarak Efes Mzesine balanm, gaga azl, akl, siyahms-gri renkli krk bir testi bulunmaktadr. Ta sandk mezar olarak tanmlanabilecek iki mezardan biri olduka dalm ve tahrip olmu durumdadr. Bu mezarlar, yaynnda nce ta plaka mezar (plattengrber) olarak tanmlayan Meri daha sonra yapt tanmlarda bu mezarlar Kyklad mezarlar ile karlatrarak ta sandk mezar terimini kullanmay tercih etmitir.894 (Lev-154/3)

890 891

Meri 1982, 47. Meri 1982, 43. 892 Meri 1982, 43. 893 Meri 1982, 44. 894 Meri 1982, 45-47.

Her iki mezarda pithos mezarlarn yaklak 200-250m kuzeybatsnda, dou-bat ynelimli olarak bulunmu olup, salam olannn drt byk ta ile evrelenen bir dikdrtgen eklinde olduu anlalmtr.895 Hasarl olan mezardan yine daha nce civarda yaayanlarca karld sylenen ve 0,13m boyunda, ift kulplu, kzl-kahve renkli bir vazo Efes Mzesine balanmtr.896 Meri, Kabacakrnda ortaya karlan ta sandk mezarlar, ekstramural olularndan da yola karak Orta ve Dou Anadolu yerine Kykladlar ile ilikilendirmekte, ancak Kyklad mezarlarnda grlmeyen dou-bat ynlendirme olgusunun yerel bir adet olarak Bat Anadoludaki mezarlarda uygulandn, buna karn Kyklad mezarlarnda yn birliinin olmadn belirterek, giri blmnde belirtildii ve bir sonraki blmde aklanaca gibi yerel adetlere vurgu yapmaktadr.897 Mezarst Tepe: (?) l: zmir le:Kemalpaa Konum ve Buluntular: Manisa/Spil Dann gney eteklerinde, ambel Ky yaknlarnda, zmir-Ankara karayolu kuzey kenarna bitiik akaryakt istasyonunun istinat duvarnn yapm srasnda ortaya kan ve Ulucak kazs balamnda yaplan yzey aratrmalar srasnda saptanan tahrip olmu iki pithos mezar, burada bir Erken Tun a ekstramural mezarlk alannn olabileceine iaret etmektedir.898 Pithos mezarlarn bulunduu yere ku uumu 500m uzaklkta Nemrut Hyk olarak bilinen ve Meri tarafndan saptanan hykte, Ge Neolitik adan Antik dneme kadar yerleildiinin saptanm olmas,899 buradaki mezarlarn Nemrut Hyk ile ilikili olabileceini akla getirmektedir. Arazide grlen krk pithos paralar Yortan pithoslarn andrmakta ve bu nedenle buradaki mezarln Erken Tun anda kullanlm olabilecei dnlmektedir. Murdigan/Mordoan: l: zmir le:Karaburun
895 896

Meri 1982, 45-46. Meri 1982, 46. 897 Meri 1982, 46. 898 Altner 1997, 227. 899 Meri 1988, 387.

Konum ve Buluntular: zmir il merkezinin kuzeybatsnda, Murdigan Ky'nn evresindedir. Buluntu yeri tam bilinmemektedir. Troya I evresine ait yerleme ii bir mezar bulunduu belirtilmektedir.900 K.Bittel ise ayn yeri Maldovan/Murdugan adlar ile tanmlanmakta, Yortan Kltr erevesinde bir mezarlk yeri olduunu belirlemektedir.901 Baz yaynlarda ise Murdoan olarak gemektedir. Bossert tarafndan buradan bulunduu iddia edilen Yortan tipinde, biri l tuzluk eklinde iki kap yaynlanmtr.902 Bu kaplarn nerede sakland bilinmemektedir. (Lev-155/1) Yukarda yazl olan ve Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri (TAY-IV) almasndan alnan bilgiler dorultusunda tarafmdan yaplan aratrmada Murdigan adl hyn yeri saptanmtr. Bugn zmirin Karaburun ilesine bal Mordoan beldesi iskelesinin denize uzanan gney ucunda kalan ve zerinde byk bir turistik tesis (Aras Otel) ve yazlk evler bulunan mevkiide belde belediyesinin yapm olduu alt yap almalar srasnda alan kanallarda bulunan Erken Tun a malzemeleri pheye yer brakmayacak ekilde burasnn Murdigan Hyk olduunu kantlamaktadr.903 Ancak, evrede yaplan aratrmalarda herhangi bir mezarlk alannn izine rastlanlmamtr. Bu nedenle sz edilen Troia I ile ada mezarn tekil bir buluntu olduu ileri srlebilir. Ayn buluntudan Mudurgan buluntusu olarak Akurgal da sz etmekte ancak herhangi bir aklamada bulunmamaktadr.904 Msgebi: (?) l:Mula le:Bodrum Konum ve Buluntular: Arkeoloji literatrnde daha ok, Y.Boysal tarafndan ortaya karlan Myken mezarl905 ile tannan Bodrum Yarmadasndaki Msgebi; Bodrum ilesinin gneybatsndaki kk bir koyda yer almaktadr. Burada 1963 ylnda Vermeule tarafndan yaplan aratrmalar srasnda kyllerin sulama iin atklar kuyulardan, 9-10m derinlikten karlan ET anak mlei arasnda yer alan pithos paralar, aratrmac tarafndan burada olduu dnlen kk bir ET yerleiminin mezarlk alanndan gelen pithos paralar
900 901

TAY-IVb, Murdigan Bittel-Steward 1939-41, 25. 902 TAY-IVb, Murdigan 903 Burada saptanan malzeme Dokuz Eyll niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm Yksek Lisans rencisi Pnar Pnarck tarafndan hazrlanan yksek lisans tezinde yaynlanacaktr. 904 Akurgal 1945, 4. 905 Akyurt 1998, 29-34.

olarak deerlendirilmitir.906 Ancak Vermeulenin kendisinin de belirttii gibi burada herhangi bir iskelet kalntsnn bulunmam olmas907 bu sav rtrken, Boysaln kazm olduu ge dnem mezarlarn varl, yrede daha fazla aratrma yaplmasnn gerekliliini ve belki de burada gerekten bir ET mezarlnn da bulunabileceini akla getirmektedir. Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky: l:Balkesir le:Merkez Konum ve Buluntular: Balkesir il merkezinin 20km gneydousundaki Ovabayndr Ky yaknlarndaki Karaaa Tarla Mevkiindedir. lk kez 1936 ylnda Stewart tarafndan saptanan ve burada kaak kaz yapld yolunda gelen duyumlar zerine 1956 ylnda Prof.Dr. Ekrem Akurgal ve ekibi tarafndan yaplan kurtarma kazlar sonucunda ou tahrip olmu 14 tane pithos gm ortaya karlmtr.908 er metre arayla yerletirilmi bu mezarlardan sadece ikisi salam olarak bulunmu olup, mezarlarn konumlar, ilerindeki iskeletlerin pozisyonlar hakknda Akurgal tarafndan hibir bilgi verilmemektedir.909 Mezarlk alannn yaknndaki Deirmenderesinin her iki kysnda bu mezarln yerleiminin olduu, ancak burada herhangi bir kaz almas yaplmad belirtilmekte ve mezarlk buluntularnn Yortan-Babaky mezarlklarna benzemesi dolaysyla buralarla ilikilendirilmektedir.910 Yerleimde kaz almas yaplmamakla birlikte kuzeydougneybat ynnde uzanan dikdrtgen planl bir yapnn saptand ve bu yapnn gneybat kesinde kk bir ocuk mezarnn ortaya karld belirtilmektedir.911 (Lev-155/2-3) Mezarlardan kan buluntular ise keramik, ta ve maden eserler olarak grupta incelenmitir. Ovabayndrda bulunan keramik eserler; el yapm, siyah veya gri tonlarda, akl, bazlar astarl, form olarak yayvan azl kaselerin ve gaga azl testilerin ounlukta olduu, izgi bezeme ile yaplm apraz izgiler ve evron motiflerinin yer ald bir seramik repertuvarndan oluur.912 (Lev-156/1) Ovabayndr mezarlarndan kt bildirilen ve Yortan kap formlar iinde VI numara ile gsterilen minyatr kaplara benzeyen kaplarn Ovabayndrda da olmas, bu kaplarn belki de sadece mezarlar iin retilmi olabilecei
906 907

Vermeule 1964, 247. Vermeule 1964, 247. 908 Akurgal 1958, 157. 909 Akurgal 1958, 157. 910 Akurgal 1958, 159. 911 Akurgal 1958, 164. 912 Akurgal 1958, 161; Schiek-Fischer 1965, 156-172; TAY-IVa, Ovabayndr.

yolunda ve Yortan buluntular iinde ayrntl olarak irdelenen neriyi glendirir bir niteliktir. Bunun yan sra ilk dnem Harmanren913 kazlarnda ortaya karlan kuu boyunlu testi ile Ovabayndrdan gelen bir testi arasndaki benzerlik de olduka dikkat ekicidir. (Lev156/2-15) Ovabayndr mezarlarndan kan maden eserler ise para para ve ayr zamanlarda ayr aratrmaclarca incelenmitir. Arsenikli bakrdan yaplan bu bronz eserler iindeki bir grubu oluturan ve uzunluklar 0,06-0,15m arasnda deien minyatr kama ya da ak olarak nitelendirilebilecek, sapa geirilen ksmlar drtgen ya da yamuk biiminde olan bronz eserler ilgi ekicidir.914 (Lev-157/1-18) Bu minyatr kamalarn hangi mezardan geldikleri ya da Ovabayndrdan nasl elde edildikleri yolunda bir bilgi olmamakla birlikte, aratrmaclarn zerinde anlat bir nokta bunlarn mezarlar iin retilmi olabileceidir.915 Ancak ounluu satn alma yoluyla gelen bu malzemenin mezarlardaki konumlar bilinmedii iin kesin bir yorum yapmak aslnda olanakszdr. Bu nedenle bu neriye belirli ihtiyat paylaryla yaklamak gereklidir. Ayn ekilde Ovabayndr buluntular iinde yer alan hilal biimli balta da genellikle tren baltas olarak tanmlanmaktadr.916 (Lev-157/19) Ovabayndr mezarlarndan geldii sylenen ve Hseyin Kocaba koleksiyonunda yer alan bir adet, 1,8cm boyunda ve 0.9cm apndaki altn kulak tkac Duru tarafndan incelenmi ve ET II olarak tanmlanmtr.917 (Lev-50/3-4) Ta eserler ise serpantinden yaplm sap delikli baltalar ve araklardan oluurken, tek bir rnek olarak gzlemlenen kemik kak ise kuzeybat Anadolu blgesinin Neolitik a kemik kaklarnn gelimi tipi olarak nitelendirilmektedir.918 (Lev-157/20-21-22-23) Stronach, btn bu buluntulardan yola karak ve zellikle minyatr kama ya da ak olarak nitelendirilen malzemeye bakarak Ovabayndr mezarln M 2500-2200 yllar arasna tarihlemektedir.919 Dolaysyla, Troia, Yortan, Babaky gibi merkezlerle uyum gsteren bu tarihleme sonucu Ovabayndrn ET II ve ET IIIn erken evreleri arasnda kullanlm olabilecei ileri srlebilir. renky: (?) l:anakkale
913 914

nlsoy 1993, 297. Stronach 1957, 89-94; TAY-IVa, Ovabayndr. 915 Stronach 1957, 89-94; Schiek-Fischer 1965, 156-172; TAY-IVa, Ovabayndr. 916 TAY-IVa, Ovabayndr. 917 Duru 1972, 133. 918 Schiek-Fischer 1965, 156-172; TAY-IVa, Ovabayndr. 919 Stronach 1957, 92.

le:Merkez Konum ve Buluntular: David Frenchin 1968 ylnda hazrlad doktora tezinde kulland haritalarda anakkale yaknlarnda gsterilen ve tarihleme yaplmadan sadece pithos gmlerden olutuu belirtilen bir mezarlk alan olmas dnda hakknda hibir bilgi yoktur.920 ren Mevkii: l:Afyon le:Bolvadin Konum ve Buluntular: Bolvadine bal Kurucaova Kynn 2km kuzeyinde ET I ve II dnemlerinde kullanlm olabilecek bir mezarlk alannn varl Koak tarafndan rapor edilmitir.921 Pirenlik (Kaml) Hyk: l:Afyon le:obanlar Konum ve Buluntular: Bolvadin-obanlar karayolu yaknlarnda, Kocaz Kasabasnn 3,5km gneyinde yer alan bu hyk zerinde yaplan aratrmalar srasnda rastlanlan kaak kaz ukuru iinde 1,46m derinlikte ET II olarak tarihlenen yayvan gaga azl salam bir mlek bulunmu ve bunun evrede bulunan pithos paralarna dayanarak bir pithos gm ierisindeki armaan olduu Koak tarafndan saptanmtr.922 (Lev-159) Polat Mezarl: l:Burdur le:Merkez Konum ve Buluntular: Gller Blgesindeki bu mezarlk alan, Burdur, Bakuyu kynn 2km gneyinde, Polat ya da Osmantepe olarak bilinen ve denizden 1343m ykseklikte, 700x500m llerindeki bir doal tepe zerindedir.923 Mezarlk alannda herhangi bir alma yaplmam olmasna karn, tepenin kuzeybat kesiminde ele geen ok sayda krmz ve
920 921

TAY-IVb, renky Koak 2004, 41-42 922 Koak 2004, 44-45. 923 zsait 1983, 11.

kuruni boya astarl, akl, dz izgi bezekli ve tm Erken Tun a nitelikleri gsteren keramie dayanlarak burann bir Erken Tun a mezarlk alan olduu zsait tarafndan nerilmitir.924 (Lev-160/1) Sivrikaya Mevkii: l:Eskiehir le:Merkez Konum ve Buluntular: Eskiehirin ku uumu 14km gneybatsndaki Kocakaya hynn, 400m kadar gneyinde Uluayr-Karaalan yolunun hemen sandaki tarlada Turan Efe tarafndan saptanan byk yass talar ve yzeydeki ou pithoslara ait keramik paralar burasnn Kocakaya hynn mezarlk alan olabileceini gstermi ve Efe burasn Erken Tun a II-III olarak tarihlemitir.925 (Lev-160/2) Suba: l:Ktahya le:Tavanl Konum ve Buluntular: Ktahyann Tavanl ilesi Suba mahallesinde yaplan kanalizasyon kazs srasnda ortaya karlan bask depas formlu bir kap ve kan toprak zerindeki dier keramik krklar T.Efe tarafndan Erken Tun a III dnemine tarihlenmi ve burada bir kltr dolgusuna rastlanlamamas nedeniyle alann bir Erken Tun a mezarl olabilecei yorumu yaplmtr.926 (Lev-160/3-4) Talbayr Mevkii: l:Balkesir le:Gnen Konum ve Buluntular: Balkesir ili, Gnen ilesi, Brlceaa kynn hemen gneydousunda, kum oca tarafndan tahrip edilmi bir Erken Tun a mezarl zdoan tarafndan saptanmtr.927

924 925

zsait 1983, 11. Efe 1995, 246. 926 Efe 1994, 577. 927 zdoan 1988, 582.

Hakknda baka bir bilgi bulunmayan bu mezarlk alannn daha ayrntl incelenmesi gereklidir. Tal-Dili Hyk: l:Afyon le:Bolvadin Konum ve Buluntular: Afyon ili, Bolvadin ilesine bal Tal kasabasnn 1km gneyinde bulunan bu hyk zerinde yaplan yzey aratrmas sonucu bat ve gneybat kesimlerinin ET II dnemine ait bir mezarlk alan olduu saptanm ve hyn zerinde alan kaak kaz ukurlar nedeniyle tahrip olduu grlerek, bu ukurlar iinde mezarlara ait iskelet ve kp paralar bulunmutur.928 Taltarla: l:Bilecik le:Osmaneli Konum ve Buluntular: Bilecikin Osmaneli ilesinin 3km dousunda, Sakarya nehri ile Yenicekebir ky arasnda, nehir boyunca yer alan ilk ykseltilerden biri zerinde, Taltarla olarak bilinen dzlkte, byk bir alan kaplayan bir Erken Tun a mezarl T.Efe tarafndan saptanm ve burada yaplan aratrmada, keramik paralar ile tatan bir topuz bana rastlanmtr.929 (Lev-160/5-6) Yzey buluntusu olarak rastlanlan bu topuz ba Kusura yerleiminde ve Karata/Semayk mezarlk buluntular arasndaki asa balarna benzemektedir. Tavas/Karahisar Hy: l:Denizli le:Tavas Konum ve Buluntular: Denizli il merkezinin gneyinde, Tavas lesi'ne bal, Tavas'n 10 km kuzeybatsndaki Karahisar Kasabas'nn yaknndaki Kabakozlar Mevkiinde yer alan bu

928 929

Koak 2004, 39-40. Efe 1992, 566.

kk hykte 1985 ylnda Aphrodisias ve Denizli Mzesi'nin katlmyla kk bir kurtarma kazs gerekletirilmitir.930 Hykte, ayn zamanda pithos ve basit toprak mezarlardan oluan bir mezarlk ile karlalm ve dolaysyla kaz yaplan yerin bir ksmnn mezarlk alan olabilecei dnlmtr.931 El yapm, geni azl, kk dz dipli, gvdesinde olaslkla tamak iin konulmu olan kk tutamaklar bulunan pithoslardan oluan bu mezarlktaki pithoslar, azlar douya dnk olarak yan yatrlmtr.932 Hocker biiminde bzlm olarak gmlen lnn yanna mezar armaan olarak bir veya iki adet gaga azl testi, marapa ve tun bilezik gibi materyaller braklmtr.933 Ayrca pithoslarn iine obsidiyen ve akmaktandan dilgi ve ekirdekler, serpantinden keskiler ve perdah aletleri de braklmtr.934 kinci tip gm ise pithoslarn yannda kk platformlar zerine yaplan basit toprak mezarlardr. Mezarlarn ve hyn tarihlenmesi hakknda kesin bir yorum yaplamamakla birlikte, hykte ortaya karlan mermer disk bal idollerin biimsel zelliklerinden ve Hyk kazsnda ortaya karlan bir adet depas amphykipellona dayanarak ET II-III. evreye ait olduu nerisi getirilmektedir.935 Ulucak Hyk: l: zmir le:Kemalpaa Konum: zmir ili, Kemalpaa ilesine bal Ulucak Beldesi yaknlarnda, zmir-Ankara karayolunun 15.kmsinde yer alan ve Bakkaln Tepe adyla bilinen Ulucak Hyn mezarlk alan hemen hyn 150m gneydousunda, bugn zerinde eski adyla niversal yeni adyla Socotab Ttn letmesinin binalarnn bulunduu alandadr. Tarihleme: Bu mezarlk alannn Erken Tun andan balayarak Orta Tun a ilerine kadar kullanld anlalmtr. Kaz ve Buluntular:
930 931

KBEEB 1986, 27; TAY-IVa, Karahisar Hy Buradaki mezarln intramural bir mezarlktan ok, yerleim yerinin yaknnda hatta yerleim geniledike hyn snrlar iinde kalan bir ekstramural mezarlk alan olabileceini dnmek daha akla yakndr. Bu yaklama yakn bir neriyi Yaylal ve Akdeniz kaz alannn bir ksmnn mezarlk olma olaslndan sz ederek katlmaktadr. Bkz. Yaylal-Akdeniz 2002, 3. 932 KBEEB 1986, 27-28; TAY-IVa, Karahisar Hy 933 KBEEB 1986, 28; TAY-IVa, Karahisar Hy 934 KBEEB 1986, 28; TAY-IVa, Karahisar Hy 935 Akdeniz 2001, 23; TAY-IVa, Karahisar Hy.

1-Mezar tipi: Pimi toprak pithos ve mlek. 2-Gm tarz: Ekstramural, hoker, inhumasyon 3- Aklama: E Edebiyat Fakltesi Protohistorya ve nasya Arkeolojisi ABD adna Prof.Dr.Altan ilingirolu ve zmir Arkeoloji Mzesi tarafndan 1994 ylndan beri kazlan Ulucak Hykn mezarlk alan, 1998 ylnda temel kazs srasnda ortaya karlm ve bir kurtarma kazs gerekletirilmitir. Mezarlk alannda bulunan mezarlarn tamam pithos gm tarznda ve 45 tanedir. Ulucak Hyk mezarlk alannda ortaya karlan bu 45 mezardan 14 tanesi Erken Tun a geri kalanysa Orta Tun ana tarihlendirilmitir.936 Ancak daha sonra yaplan yaynlarda bu say deitirilerek 12ye indirilerek, geri kalan 33 mezarn Orta Tun olduu belirtilmitir.937 (Lev-161) Ulucak Hyk Mezarlnda ortaya karlan pithos gmleri incelerken kazcsnn verdii isimlendirmeye bal kalnarak her mezar iin plankare, kod numaras ve denizden yksekliin belirtildii ksaltmalardan oluan isimler kullanlmtr. 1-RR22d; AKN; 211,34 mezar: Gneydou-kuzeybat dorultusunda, az ksm gneydouya dnk, iindeki kemiklerin pozisyonundan anlald kadaryla hocker tarznda bir gmnn yapld, 0,990,56m boyutlarnda, ancak tahrip olduu iin gerek boyutu tam olarak bilinemeyen bir pithos gmdr.938 (Lev-162/1) 2-RR22d; ALP; 211,48 mezar: Az gneydouya dnk, 1,30-1,90m boyutlarnda, iindeki iskeletin kemikleri dank olduu iin yn ve pozisyonu tam olarak belli olmayan, bir pithos gmdr.939 (Lev162/2) 3-RR22c; AGY; 211,53 mezar: Dou-bat dorultusunda, az ksm douya bakan, 1,23-0,72m boyutlarnda, hocker tarznda gmnn yapld bir pithos mezardr.940 (Lev-162/3)
Derin-zkan 1999, 117; ilingirolu-Derin vd. 2004, 53-63. ilingirolu-Derin vd. 2004, 55-56. 938 ilingirolu-Derin vd. 2004, 55; Derin-zkan 1999, 118. 939 ilingirolu-Derin vd. 2004, 55; Derin-zkan 1999, 118.
937 936

4-RR22c; ALR; 211,43 mezar: Dou-bat dorultusunda, az talarla kapatlm ve douya bakan, 1,40-0,70m boyutlarnda, hocker tarzda gmnn yapld bir pithos mezardr.941 (Lev-162/4) 5-RR23b; AKM; 211,80 mezar: Az talarla kapatlm, dou-bat ynnde ve az ksm douya bakan, 1,40-0,86m boyutlarnda, iinde 0,024m apnda ve 0,019m yksekliinde bir adet pimi toprak araa rastlanan, hocker tarznda, kendi sana yatrlm bir gm ieren pithos mezardr.942 (Lev162/5-6) 6-RR23b; ALO; 211,46 mezar: Az douya gelecek ekilde, dou-bat ynnde yerletirilmi, 1,15-0,42m boyutlarnda, iinde hocker tarznda gmnn olduu bir pithos mezardr.943 (Lev-162/7) 7-RR23b; ALM; 211,29 mezar: 1,40-0,50m boyutlarnda bir pithos iindeki birka kemik kalntsnn bulunduu bu mezarn, gneydou-kuzeybat dorultusunda ve az tala kapatlm olduu ancak iindeki gmnn tarznn anlalamad kazcs tarafndan belirtilmitir.944 (Lev-162/8) 8-RR23d; ALN; 211,23 mezar: Az gneydouya bakan tahrip edilmi ve iinde kemik bulunmayan bir pithos gmdr.945 (Lev-162/9) 9-RR23d; ALS; 211,40 mezar: i talarla dolu, gneydou-kuzeybat dorultusunda ve az gneydouya bakan bu pithos, 1,50-0,82m boyutlarnda olup, iinde kk bir iki para kemik bulunmaktadr.946 (Lev-163/1)

940 941

ilingirolu-Derin vd. 2004, 55; Derin-zkan 1999, 121. ilingirolu-Derin vd. 2004, 55; Derin-zkan 1999, 121. 942 ilingirolu-Derin vd. 2004, 55; Derin-zkan 1999, 121; Derin-zkan 1999, 129. 943 ilingirolu-Derin vd. 2004, 55; Derin-zkan 1999, 121. 944 ilingirolu-Derin vd. 2004, 55; Derin-zkan 1999, 121. 945 ilingirolu-Derin vd. 2004, 56; Derin-zkan 1999, 121. 946 ilingirolu-Derin vd. 2004, 56; Derin-zkan 1999, 121.

10-RR23a; AKR; 211,32 mezar: Az gneydouya bakan ve talarla kapatlm, gneydou-kuzeybat ynnde uzanan bu pithos mezarn lleri 1,35-0,85 m olup, iinde iki para kemik bulunmutur.947 (Lev-163/2) 11-TT24d; AOD; 210,88 mezar: inde hocker tarzda bir gmnn olduu, 1,13-0,80m llerinde, dou-bat ynnde ve az douya bakan bu pithos mezarn az byk, yass bir tala kapatlm ve bu tan evresine de daha kk talar ve pithos paralar konulmutur. 45-50 yalarnda bir kadna ait olduu dnlen iskeletin yannda mezar armaan olarak brakld tahmin edilen iki gm (?) halka ve bir krk kap paras ortaya karlmtr.948 (Lev-163/3-4) Gm halkalardan salam olannn ap 0,024m ve her ikisinin de kalnl 0,004-0,005m arasnda olup, gm halkalarn yzk olarak kullanlm olabilecei dnlmektedir.949 12-TT24b; AOE; 211,38 mezar: Byk ksm tahrip olmu, sadece gvdenin ve az ksmnn bir blm korunmu, gneydou-kuzeybat ynnde yerletirilen bu pithosun az gneydouya bakmakta olup, 0,85-0,60m llerindeki bu pithos her iki yandan yass talarla desteklenmitir.950 (Lev163/5) Ulucak Hykte aa karlan ve tamam pithos mezarlardan oluan ekstramural mezarlk alan, daha nce Harmanren, Kusura, Yortan, Kkhyk gibi yerlerde ortaya kan mezarlk alanlaryla benzemekte ve kazcsnn ifadesiyle; Bat Anadoludaki birok Erken Tun a mezarlndaki pithos mezarlarda grld gibi, yerleme yerlerinde depo kaplar olarak da kullanlan pithoslarn iine, ba az ksmna gelecek ekilde, hocker tarznda gmlerin yapld bir mezarlk alandr.951 Dzenli bir yn birliinin olduu mezarlk alannda pithoslarn azlar dou ya da gneydouya bakmakta ve dip ksmlar da bat ya da kuzeybatya ynlendirilerek, olaslkla mevsimsel olarak gnein yn deitirmesiyle balantl bir sapmayla gnein dou yn esas alnmaktadr. Bat Anadoluda; Demircihyk/Sarket, Kkhyk, Yortan, Hanaytepe, Babaky, Ovabayndr, Yataan, Ahlatltepecik, Eskibalkhane, Kusura, Pekmeztepe, Harmanren, Karata-Semayk,
947 948

ilingirolu-Derin vd. 2004, 56; Derin-zkan 1999, 121. ilingirolu-Derin vd. 2004, 56; Derin-zkan 1999, 122. 949 ilingirolu-Derin vd. 2004, 56; Derin-zkan 1999, 129. 950 ilingirolu-Derin vd. 2004, 56; Derin-zkan 1999, 122. 951 Derin-zkan 1999, 117.

Baklatepe ve daha birok Erken Tun a mezar ve mezarlk alanlaryla benzetii kazcs tarafndan ifade edilen Ulucak Hyk Mezarlk alannda metal objelerin fazlaca ele gememi olmas ise burada yaayanlarn ekonomik olarak blgedeki dier yerleimlerden daha fakir bir yaam srmeleri, metali ileyememeleri ve metal eya alacak kadar varlkl olamamalaryla aklanmaktadr.952 Bunun yan sra mezarlk alanndaki Erken Tun a mezarlar iinde ok az sayda mezar armaanna rastlanmas yukardaki dnceyi dorulayan bir dier kanttr. Yazlkaya: l:Afyon le:Merkez Konum ve Buluntular: Afyon il merkezinin kuzey-kuzeydousunda, Yazlkaya Kynn yaklak 1km gneyindeki antik Midas kentinin olduu kayalk platonun yaknlarndaki tarlada ortaya karlmtr.953 1948 ylnda Halet ambel tarafndan yaplan kaz almas bu mezarn ta sandk mezar tipinde olduunu ve ET III olarak tarihlendiini gstermitir. Mezardaki iskelet, topran bugnk dzeyinin hemen altnda bulunan, 1,50X1,70m boy ve 0.90m derinlikteki bir ta rnn ierisinde bulunuyor olup, bu rnn yan cidarlar, dorudan doruya topraa oturtulmu ve toprak harla balanm byke talarla evrelenmitir.954 Mezarn kuzey-bat duvarnda keye yakn 0.45-0.65m geniliinde geit eklinde bir gedik grlmekte ve kazcsnn yorumuna gre mezarn st ta levhalarla rtlm olmaldr. Mezardaki iskelet gneydou duvarnn dibinde batanbaa hafife ykseltilmi bir nevi toprak platform zerine dorsal pozisyonda yatrlm ve kafa gneybat, ayaklar kuzeydou ynndedir.955 (Lev-164/1-2) Mezar armaan olarak brakld dnlen;956 el yapm, krmz renk astarl ve perdahl kaplardan biri tamamlanabilmitir. Tmlenebilen bu kap, gaga azl, burma kulplu ve 0,143m yksekliindedir.957 Dier kabn boynu yukar doru genilemekte ve az ksm uzatlarak gaga azl havas verilmekte olup, 0,06m kadar olduu sanlmaktadr.958 Kazcs
952 953

Derin-zkan 1999, 117 ve ayn sayfa dpn.3 TAY-IVa, Yazlkaya. 954 ambel 1952, 228. 955 ambel 1952, 228. 956 Konuyla ilgili makalede ambelin belirttiine gre; bu kaplarn her ikisi de in situ olarak bulunmam, burasnn kyllerce ortaya karlmas zerine balatlan kurtarma kazlar srasnda, evredeki kyllerin bu mezardan karttklarn syleyerek getirmeleri sonucu ele gemitir. 957 ambel 1952, 229. 958 ambel 1952, 229; TAY-IVa, Yazlkaya.

tarafndan Kusura B evresine, bir baka deyile M 3. binyln ikinci yarsna tarihlendirilmitir.959 (Lev-164/3) Mezar iinde ortaya karlan minyatr testicik yine Yortan buluntularn anmsatmaktaysa da mezarn pithos mezar olmayp, ta sandk mezar olmas bir sorun olarak kalmaktadr. Yazlkayadan geldii belirtilen, ancak satn alma yoluyla Afyon Mzesine geldii iin mezar buluntusu olmas kukulu ya da mezar buluntusu olsa bile nasl bir mezardan geldii tam olarak bilinemeyen bakrdan yaplm ineler U.Esin tarafndan incelenmi ve ilerinde sadece birinin bronz olabilecei belirtilmitir.960 Yazlkaya ta sandk mezarnn evresindeki talarn harla balanm olmas ve mezarlk buluntularnn in-situ olarak ele gememesi bu mezarn Erken Tun ana ait olmayabilecei phesini uyandrmaktaysa da, tersini belirtmek de eldeki kantlarn yetersizlii nedeniyle olas deildir. Yeniceky: l:Afyon le:Merkez Konum ve Buluntular: Afyonkarahisar il merkezinin 33 km kuzeybatsndaki Yenice Ky yaknndadr. J. Mellaart tarafndan ET II. evre yerlemesi olarak deerlendirilmitir.961 hsaniye ilesi snrlarnda yer alan bu hyn yannda alan mezarlardan kan eserlerin Afyon Mzesine alnd Gner tarafndan belirtilmektedir.962 Yeilova Hyk: zmirin Bornova ilesine bal Yeilova mahallesi yaknlarnda Bykehir Belediyesinin bahe ve parklar iin toprak ald yerde, alvyal arazinin altnda tesadfen kefedilen bu hykte, 2005 ylnda zmir Mzesi ve Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi retim yelerinden Yard.Do.Dr.Zafer Derin tarafndan balatlan kurtarma kazlarnda zellikle Bat Anadolu Neolitik ve Kalkolitik dnemleriyle ilgili kronolojiyi deitirebilecek sonulara ulalmtr. Bunun yan sra hyn st katlarnda bir adet ET I evresine tarihlenen, az douya bakan, iindeki iskeletin hocker pozisyonda yatrld bir mezar, armaanlaryla
959 960

ambel 1952, 229. TAY-IVa, Yazlkaya. 961 TAY-IVb, Yenice. 962 Gner 1971, 30 ve 33.

birlikte ortaya karlmtr.963 Bir yetikine ait olduu anlalan iskeletin yannda bir adet az ksm krk testi ile bir adet ta balta ortaya karlmtr. (Lev-165)Yeilova Hynn Erken Tun anda ekstramural mezarlk alan olarak kullanld bu mezara ve kaz almalarna dayanlarak Derin tarafndan nerilmektedir.964 Yortan: l:Manisa le:Krkaa Konum: Manisa ilinin Krkaa ilesine bal Gelenbe beldesinin Bostanc ky yaknlarnda aa karlan Yortan mezarl Krkaan 16,5km kuzeydousunda yer almaktadr.965 Tarihleme: Toplam 107(?) mezarn kazsnn yapld Yortan, Erken Tun ann btn evrelerinde kullanlm bir mezarlk alandr. Ancak kaz srasnda yzeyden yaklak 1-1.5m alttan itibaren balayan mezarlarn nasl bir tabakalanma iinde yayldna dikkat edilmediinden966 yaplan kronolojik ayrm sadece mezarlardan kan armaanlara ve Bat Anadoludaki dier mezarlardan kan buluntulara gre daha sonra Kamil tarafndan yaplmtr.967 Buluntu Paketi: Aada da aklanaca gibi Yortanda son derece nemli buluntular aa karlmasna karn, buluntularn hangi mezarlardan geldii konusunda net bir bilgi bulunmad iin ortak buluntu paketi yaplamamaktadr. Bununla birlikte Kamil tarafndan burada ortaya karlan buluntular snflanmtr ve aada ayrntl olarak incelenecektir. Kaz ve Buluntular: 1-Mezar tipi: Pimi toprak pithos ve mlek mezar. Sadece bir adet ta sandk mezar. 2-Gm tarz: Ekstramural, hoker, inhumasyon 3- Aklama:

963

Hyk zerine yaplacak yayn almalarnn hazrl devam etmekte olduundan kan mezar hakknda sadece Yard.Do.Dr.Zafer Derin ile grlerek bilgi alnabilmitir. 964 http://yesilova.ege.edu.tr 965 Kamil 1982, 1; TAY-IVa Yortan 966 Kamil 1982, 5. 967 Kamil 1982, 67.

Bir demiryolu mhendisi olan Paul Gaudin tarafndan 1900 ylnda bugnk Manisa ilinin Krkaa ilesine bal Gelenbe beldesinin Bostanc ky yaknlarnda aa karlan Yortan mezarl Krkaan 16,5km kuzeydousunda yer almaktadr.968 Bat Anadolu Erken Tun a iin neredeyse en eski ancak en nemli kazlardan biri olan Yortan kazs bu dneme ve bu blgeye ait l gmme gelenekleri hakknda son derece nemli bilgiler vermeye devam etmektedir. Her ne kadar Gaudin tarafndan yaplan kazlarn raporlar kaypsa da bu kaz srasnda yapt izimler ve illstrasyonlarn elde olmas ve buradan kan ve biri hari tamam pithos gm olan 107(?)969 mezarn mezar buluntular ve mezar tipolojisinin Kamil970 tarafndan tekrar elden geirilip yaynlanmas bu eksiklii bir dereceye kadar gidermektedir. izimleri dnda kaz raporu bulunmamasna karn Bat Anadolu Erken Tun a ile ilgili aratrmalarda her zaman bir salama noktas olarak kabul edilen bu kaz gnmzde de nemini srdrmektedir. Gaudin tarafndan yaplan izimlerde her pithos numaralanm ve iindeki iskeletin ve buluntularn pithos iindeki konumlar izime eklenmitir. Ancak kaz raporunun elde olmamas hangi buluntunun hangi mezara ait olduunun saptanamamasna yol amakta, sonu olarak Kamilin yapm olduu almada da kan buluntularn deerlendirilmesi yaplrken hangi mezardan geldiklerinin belirtilememesine neden olmaktadr. Bu nedenle buluntular incelenirken sadece pithos iindeki konumlarn gsteren izimlerdeki grntleri dnda bilgi olmadndan bunlarn hangi mezardan geldikleri salkl olarak saptanamamtr. Bir mezar hari tamamnn az yass bir tala kapatlm pithos gmden olutuu daha nce belirtilen bu mezarlk alanndaki btn pithoslarn azlar mevsimsel sapmalarla douya bakmakta, iindeki iskeletlerin ba ksmlar ise pithosun az ksmna gelecek ekilde ynlendirilmi olup, mezar armaanlar iskeletin yannda ya da pithosun dnda olabilmektedir.971 Farkll nedeniyle dikkat eken ta sandk mezar Gaudinin numaralamasna gre 80 nolu gmdr ve kuzeybatdaki kenar hari evresi, byk yass tala evrelenmi dikdrtgen bir mezardr.972 (Lev-166/1) Kamile gre Ahlatltepecik ve Kusurada bulunan ta sandk mezarlarla, Dorak ve Alacahykn kral mezarlarna benzetilen bu mezar Kyklad l

Kamil 1982, 1; TAY-IVa Yortan Mezar says baz yaynlarda, rnein TAY-IVada 110 olarak gemektedir. Bunun yan sra bir mezarn ta sandk mezar m yoksa pithos mezar m olduu tartmaldr ve bu tartma metin iinde irdelenmitir. 970 T.Kamil; Yortan Cemetery in the Early Bronze Age of Western Anatolia, BAR Int. Ser. 145, 1982. 971 Kamil 1982, 1-10. 972 Kamil 1982, 8.
969

968

gmme geleneinde sklkla karlalan mezarlara tek bir farkla benzemektedir.973 Bu fark ise mezarn iinde bir pithos barndrmasdr. Daha dorusu sanki bir pithosun tarafna byk, yass ve uzun talar konularak korumaya alnm gibidir.974 Aada daha ayrntl olarak incelenecek pithos tipleri iinde altnc tipe giren sivri dipli, oval gvdeli, boyunsuz bir pithos ve yanndaki talardan oluan bu gmnn iindeki iskeletin kafatas da pithosun dibindedir ve armaan olarak yannda gaga azl testi, bir kase ve bir tane de arak bulunmaktadr. Pithosun etrafndaki bu plaka talar Kamilin de belirttii gibi sadece destek iin de olabilir ve Harmanren-Gndrle mezarlarnda sklkla rastlanan (K3, T5 ve P12 mezarlarnda olduu gibi)975 ve daha kk talarla yapld saptanan pithos desteklerinin biraz daha dzgn gibi grnmektedir. Kamilin bu talarn destek amacyla konulduu grne Harmanren rnekleri, mezarn iinde kan buluntularn zayfl ve benzer baka bir mezar daha kmamas nedeniyle katlmak yerinde bir dnce olacaktr. Babaky mezarlndaki pithoslarla olan dikkat ekici benzerliklerine dayanarak Yortan ve Babaky mezarlklarndaki pithoslarn sadece l gmme iin retildikleri dnlebilir. Yortanda ortaya karlan pithoslar Gaudinin izimlerine dayanarak Kamil tarafndan 6 grupta toplanmlardr. Kamilin de belirttii gibi toplam 107 mezardan izimleri bugne kalanlar sadece 83 tanedir ve snflama bunlar zerinden yaplmtr.976 Bu snflamaya gre: 1.tip pithoslar: Genelde oval gvdeli, yuvarlak dipli, ykseklikleri 0.32-0.65m arasnda deien, genilikleri ise 0.30-0.50m arasnda olan toplam yedi tane pithostan olumaktadr. (Lev166/2-3-4-5-6-7-8) Sadece Gaudinin izimlerinde 32 numara ile gsterilen kap zerinde kabartma olarak boynuz biimli kntlar ve kulplarn arasnda grlen kabartma bezeme bir farkllk olarak dikkat ekmektedir. 2.tip pithoslar: kinci grubu oluturan ve yirmi pithosu kapsayan, boyunlu, uzun gvdeli, sivri dipli, ykseklikleri 0,62m ile 1.05m arasnda deien pithoslarn en genii 0,5 metredir ve bu pithoslarn be tanesi kulplu (Gaudinin numaralamasna gre; 1-11-45-81-89) dierleri kulpsuzdur. (Lev-166/9-10-11-12; Lev-167; Lev-168/1-2-3-4-5-6) 8-29-77 ve 79 numarallarda ise ilk grupta da grlen, boyunla gvdenin birletii yere yakn, tutamak olarak nitelendirilebilecek boynuzsu kntlar bulunmaktadr.
973 974

Kamil 1982, 8. Kamil 1982, 8. 975 zsait 2002, 328; zsait 2003b, 310; zsait 2002, 330. 976 Kamil 1982, 7.

3.tip pithoslar: Geni omuzlu 25 tane pithostan oluan bu gruptakilerin ykseklii 0,45m ile 1,40m arasndadr. Sadece be tanesinde kulp bulunan (Gaudinin numaralamasna gre; 7-17-18-2044) pithoslardan 36 numaralsnn boyuna yakn ksmnda bir bant halinde kabartma bezeme bulunmakta, 58 numaral olanndaysa yine boyuna yakn ksmnda kabartma olarak burma biimli ip bezeme gze arpmaktadr. (Lev-168/7-8-9-10-11; Lev-169; Lev-170; Lev-171/12-3) 4.tip pithoslar: Konik yapl 15 pithostan oluan bu gruptakilerin ykseklikleri 0.60m ile 0,90m arasndadr. Sadece 3 tane kulplu pithos varken (Gaudinin numaralamasna gre; 9-12-19) gerisi kulpsuzdur. 26 numaral pithosun boynunda ip bezeme bulunuyor olup, 22 numaral pithosta ise boynuzsu kntl bir tutamak ve boyuna yakn yerde kabartma bezemeler vardr. (Lev-171/4-5-6-7; Lev-172; Lev-173/1-2-3) 5.tip pithoslar: Bu tipe giren pithoslar da drdnc tiptekiler gibi konik gvdeli olmalarna karn diplerinin sivri oluuyla drdncler ayrlmakta ve bu nedenle ayr bir grup iinde deerlendirilmekteler. Beinci tipe giren pithoslarn en knn ykseklii 0.60m en bynn ise 0,95mdir. Bu tip iinde yer alan 11 pithostan sadece 15 numarals kulpludur. Dier pithoslar iinde 3-4 ve 21 numaral olanlar boynuzsu tutamaklara sahiptir. Bunun yan sra 5-48 ve 58 numaral olanlarda yuvarlak tutamaklar gze arpmakta, 47 numaral pithosun ise boyun ksmnda izgisel zikzak bir bezeme vardr. (Lev-173/4-5-6; Lev-174) 6.tip pithoslar: Son grupta yer alan be adet pithosun ortak nitelii konik bir gvdeye ve aaya doru sivrilen bir yapya sahip olmalardr. Bunun yan sra kaide olarak nitelenebilecek dip ksmlar dzdr. Ykseklikleri 0,70-0,92m arasnda deien bu pithoslarn 57-93 ve 95 numaral olanlar kulpludur. 57 numaral kulplu pithosun kulbu gvdeye birletii yerde ikiye ayrlp bir kavis yaparak gvdeye balanmakta ve bu haliyle gvde zerinde bir ssleme eleman olarak da ilev grmektedir. Bu gruba giren 80 numaral pithos ise daha nce ta sandk mezar olarak nitelendirilebilecek ancak daha kuvvetli bir olaslkla yanndan pithos destek talar ile desteklenen pithostur. (Lev-175/1-2-3-4-5) Yortan mezarlndaki iskeletinin duruu saptanabilen btn mezarlarda hocker pozisyonu sz konusudur. Bunun yan sra baz mezarlarn iskelet asndan bo olduu saptanmtr (Gaudinin numaralamasna gre; 2-3-4-5-6-7-8-9-10-13-15-16-17-19-20-24-2528-30-31-32-34-36-37-38-41-42-43-44-46-47-48-49-50-51-52-53-54-55-56-57-58-61-62-63-

65-68-75-78-81-85-86-87-88-89-93-94). Bo olan mezarlarn bir ksmnn simgesel gm olabilecei dncesi akla gelirken bunun yan sra mlek boyutunda olabilecek kadar kk olanlarnn da bo olmas (Gaudinin numaralamasna gre; 9-28-32-36-37-38-40-41-42-4455) bunlarn da bebek ya da ocuk gms olabileceini akla getirmektedir (Lev-175/6-7). Ancak bir olaslk da Gaudinin izimlerde baz mezarlardan kan kafatas ya da kemikleri izim zerine iaretlememi olmasdr ve bu olaslk kanmca olduka gldr. Bo mezar saysna baknca (60 adet) ve bunlarn iinden 11 adet kk ocuk gms olabilecek mezar karnca geriye kalan 49 pithosun bir baka deyile yardan fazlasnn bo olduunun grlmesi bu olasl glendiren en nemli olgudur. Bir baka olaslk ise kaz srasnda gerekten bunlarn bo kmas yani zamann ve doann yapt tahribat nedeniyle kemiklerin gerekten kaybolmasdr. Gaudinin yapt izimlerden izlenebildii kadaryla; 1-11-12-18-21-22-23-26-27-2940-45-59-77-79-82-95 ve 96 numaral pithoslarda kafatas ve kemikler bulunmaktadr. Baz mezarlar da ise oklu gm sz konusudur. (Lev-176) Yine Gaudinin yapt numaralamaya gre; 1-21-22-45-77 ve 96 nolu pithoslarda ift, 29 numaral mezarda 3, 23 numaral mezarda ise 6 birey gmldr. Ksaca Gaudinin izimlerinden yola kldnda toplam 36 tane kafatas saylabilmektedir. skelet kemiklerinin gzlemlenebildii pithoslar ise 22-29-5967-77-82 numaral pithoslardr. (Lev-176) Yortan mezarlndan kan ve tarihleme ile blgesel kltrn yaylm konusunda fikir veren mezar armaanlarndan keramik olanlarn Kamil tipe ayrarak incelemi ve bunlar A-B-C olarak adlandrmtr. A grubu mallar: Tamam el yapm, siyah ve gri akl, mat beyaz bezeme ya da ileri beyaz bir macun ile doldurulmu izgi bezemenin grld bu kaplar kendi iinde biimlerine gre 16 ayr alt gruba ayrlarak deerlendirilmitir. I.Tip: (Lev-177; Lev-178) Toplam 18977 tane olan bu tip kaseler, ikisi hari omurgal (Kamilin numaralamasna gre 11 ve 12), 5 ve 6 numaral olanlar kaideli, 3 ve 9 numarallar tutamakl, 5-6-7 ve 8 numarallar ip delikli tutamakl, 10 ve 11 numarallar kulpludur. Kamil tarafndan ET I ve II dnemlerine tarihlenen ve Kumtepe Ia-Ib, Troia Ib-Ic, Thermi I-II, Beycesultan ET II

977

Bu alt gruba giren kaplar toplam 18 tane olmakla birlikte, Kamil tarafndan sadece 12 tanesinin izimi sunulmutur.

(XVIc-XVII-XVII-XIX) gibi yerlerde paralelleri olduu belirtilen bu kaseler Yortann ET I ve IIde kullanldnn kantlardr.978 II.Tip: (Lev-179; Lev-180; Lev-181) Toplam 38 tane olan bu mleklerin tamamnn zeri beyaz boya ya da inkrstasyon tekniinde bezemeli ve az kenarlar zerine kapak kapatlabilecek ekilde biimlendirilmi, 14-15-16-17-22-23-24-26-28-29-30-31-32-34-41-42-46-47 ve 50 numarallarn az kenarlarnda ip geirmeye yarayabilecek delikler almtr. Hepsinin gvde ksmnda tutamaklar olan bu kaplardan 22-23-31-34-39-41 ve 50 numarallarn kulplarnda yine ip geirip bir yere asmaya yarayabilecek delikler bulunmaktadr. 16-19-28-30-34 ve 37 numarallar drt ayaa sahipken geri kalanlar ayakldr. Krmz renkli mlein gzlenmedii bu gruptaki btn kaplar yukarda belirtildii gibi siyah ya da gri akldr. Troia IIg ve IId, Beycesultan XIV-XV-XVIc bu kaplarn bezerlerinin rastland yerlerdir.979 Bu kap tiplerinin az sayda benzerinin olmas Kamil tarafndan bunlarn belki sadece mezarlar iin retildii ve bu nedenle Troia, Beycesultan gibi mezarl henz bulunamam yerlerde bu kaplara daha az rastland ya da sadece Yortan kltr grubuna zg olduu iin bu grubun periferinde kalan yerlerde daha az rastlanmasnn doal olduu yorumuyla aklanmtr.980 III.Tip: (Lev-182; Lev-183; Lev-184; Lev-185) kinci tipten, ayaklarnn olmamas ile ayrlan bu grupta 27 tane mlek yer almaktadr. Ancak Kamilin yapt izimlerde sadece yirmi kap grnmekte ve geri kalan kaplarn Orthmann tarafndan yaynland belirtilmektedir.981 Da dnk azl bu kaplarn kreye yakn biimli gvdeleri stnde drt dikey kulp bulunmaktadr. ounluu siyah ya da gri astarl ve perdahl bu grup kaplar iinde sadece 68-69- ve 70 numarallar krmz mal grubuna girer. 57-58-59-60-61-62-63-64-65-66-67 ve 70 numarallar insize bezeme ile sslenmi olup; 57 numaral kapta sepet kulp vardr. Troia IIg, Beycesultan XV ve XIV. katlarda benzerleri gzlemlenen bu kaplar Kamil tarafndan ET IInin ikinci yarsna tarihlendirilmitir.982 IV.Tip: (Lev-186/1-2-3-4-5-6-7-8-9) Ksa boyunlu ve byk ounluu kapakl olabilecek bu toplam 9 mlein 71-73- ve 75 numaral olanlar hari tamam apraz insize bezemelerle donatlmtr. 74-75 ve 76 numarallar ayakl olup, 77-78 ve 79 numarallar ise kaidelidir. Tamamnn zerinde delikli
978 979

Kamil 1982, 25-29. Kamil 1982, 29-30. 980 Kamil 1982, 30. 981 Kamil 1982, 57. dipnot 22 982 Kamil 1982, 31.

tutamaklar olan bu kaplar hem bir yere asmak hem de bir yere oturtularak kullanlabilecek saklama kaplarna benzemektedir. Kamil tarafndan ET II olarak tarihlenen, siyah ya da gri astarl ve perdahl bu kaplarn benzerlerine Troia Ia-b-c, Thermi I-II-III, Beycesultan XIVXIIIc tabakalarnda rastlanrken, Karata-Semaykte benzer rneklere rastlanlmamtr.983 V.Tip: (Lev-186/10-11-12-13-14-15-16-17; Lev-187/1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12) Daha nce tanmlanan II ve IV.gruba ait kaplarn kapaklar olabilecek bu gruptaki mallarn sadece bir tanesi farkldr ve byk bir depolama kabnn kapa olduu dnlmektedir. Bu nedenle bu grup kendi iinde a-b-c olarak e ayrlmtr. Birinci alt grubu oluturan a tipi kapaklar 17 adet ile en kalabalk grubu oluturur. kinci grupta ( tip b) iki ve tip c ise tek rnekle temsil edilir. Ksacas toplam 20 adet kapak bulunmaktadr. Fazla yksek olmayan dbkey yznn ortasnda tek tutamak bulunan a tipi kaplarn zerinde karlkl iki ip delii bulunmakta ve zerinde insize bezemeler yer almaktadr (8096 numaralar aras). Bu kapaklarn Gaudinin izimleri izlenerek 6-8-15-45-47-48-58 ve 62 numaral pithoslardan kt saptanabilmektedir. Babaky 4 numaral mezar, Troia I, Kumtepe Ic1 ve 2, Beycesultan XVIII ve XV. katlarda benzerlerine rastlanan a tipi kapaklar yukarda tanmlanan II.grup mallarn kapaklardr.984 Tip b (no: 97-98) olduka yksektir ve ortasnda yer alan tutaman yan sra kenarlarda drt ip delikli tutamak daha bulunmaktadr. IV. gruptaki kaplara ait olabilecek bu kapaklarn benzerlerine Troia Ic, Kumtepe Ic2, Thermi I-II ve IIIte rastlanlmaktadr.985 Sadece tek rnekle temsil edilen tip c, silindirik gvdeli, yksek, tek tutamakl ve tutamaktan gvdeye birleen erit kollu olup, Troia I ve Thermi I-III ve IVte benzerleri bulunmaktadr.986 Kapaklarn sz konusu kaplarda kullanlm olmas Kamil tarafndan kaplar iinde kutsall olan bir maddenin olabilecei ve ritelin bir parasn oluturabilecei yolundaki neriyle aklanmaya allmtr.987 VI.Tip: (Lev-188) Gerek testilerin minyatr gibi olan bu gruptaki testiciklerin biri hari (no:100) hibiri 0,077mden daha byk deildir. Toplam 13 adet testicikten oluan bu grubun en nemli nitelii 112 numaral hari hepsinin ayakl oluudur. zerinde insize bezeme olan bu kaplardan 110 ve 111 numarallara inkrstasyon tekniiyle yaplan beyaz bir bezeme
983 984

Kamil 1982, 32-33. Kamil 1982, 34. 985 Kamil 1982, 34. 986 Kamil 1982, 35. 987 Kamil 1982, 35.

uygulanmtr. Az ksmnn nasl olduu krk olmas dolaysyla tam olarak saptanamayan 107 ve 109 numarallar hari hepsinin gvde ve az arasn birbirine balayan kulplar vardr. Kamil, bu kaplarn Bat Anadoluda Afyon- scehisar yaknlarndaki Karaaa988 dnda benzerlerinin olmadn iddia etmekte ve paralellerine Thermi I-II ve Vte rastlanldn sylemektedir.989 Ancak, Kamilin bu almay yapmadan nceki yllarda kazs yaplp yaynlanan Ovabayndr990 ve Karata/Semayk991 ile daha sonraki yllarda yaplan kazlar ya da yaynlarda rastlanan Aphrodisias992 ve Burhaniye993 mezarlarndan kan baz armaanlar da bu kaplar artrmaktadr. Kamil tarafndan ET II olarak tarihlenen bu kaplarn iinde herhangi bir svy barndrmak iin ok kk olmalar oyuncak olabilecekleri yorumunun yaplmasna neden olmutur.994 Hangi pithostan ktklar Gaudinin izimlerinden tam olarak anlalamad iin bu yorumun tam olarak gerei yanstp yanstmad bilinememektedir. Ancak, yukarda sz edilen mezarlklarda da ayn kaplara rastlanlmas ve bunlardan biri olan Karata/Semaykte bu kaplarn benzerlerinin sadece mezarlarda ortaya kmas, bunlarn oyuncaktan te bir deere sahip olduu izlenimini vermektedir. Sonu olarak bu kaplarn tersi bir rnek kncaya kadar sadece mezar armaan olarak retildiini nermekte bir saknca yoktur. Hatta bir adm ileri giderek, Kamilin oyuncak nerisini ve bu kaplarn ortaya karld mezarlarn boyutlarndan dolay ocuk mezar olabileceini de gz nnde bulundurarak bu kaplarn belki de sadece ocuk mezarlar iin retilen mezar armaanlar olduunu nermek olasdr. Bu konuyla ilgili etnoarkeolojik ve antropolojik veriler ilerideki blmlerde tartlacaktr. VII.Tip: (Lev-189; Lev-190) Yortan kltr blgesinin tipik kap formlarndan olan bu gruptaki mallar, gri ya da siyah astarl, perdahl, gaga azl ve yksek boyunludur. Silindirik bir boyun ksm ve kresel gvdeden oluan bu kaplar, dzletirilmi taban zerine oturur. Sadece 126 ve 133 numaral kaplar ayak zerindedir. Gvdenin st ksmyla az kenarnn altndan bir kulpla birleen bu kap tipinden farkllk gsteren tek kap 119 numaral, aydanlk benzeri aktaca olan kaptr ve Kamile gre hatal retim sonucu ortaya kmtr.995 Toplam 23 adet olan bu
Alp 1965, 3-5. Kamil 1982, 35-36. 990 Akurgal 1958, 161. Turhan Kamil, belki de bu kaplar grmedii ve o dneme dek sadece Karaaata bulunan iin verilen enformasyon dnda bunlarn ne bir iziminin ne de fotorafnn olmamas nedeniyle dikkate almam olabilir. Ancak daha sonraki yllarda zellikle Aphrodisias ve Burhaniyede ortaya karlanlar sayy arttrmtr. 991 Mellink 1965a, 244. 992 Joukowsky 1986, 53. 993 akalgz 1987, 9. 994 Kamil 1982, 35-36. 995 Kamil 1982, 36.
989 988

kaplarn benzerlerine, Troia Ic, Thermi I-II-III-IV, Beycesultan XIX-XVI, XIV ve blgesel eitlemeleriyle Elmal kltr blgesinde rastlanlmaktadr.996 VIII.Tip: (Lev-191; Lev-192; Lev-193; Lev-194; Lev-195; Lev-196; Lev-197) Dzletirilmi kk bir taban zerine oturan kresel gvdeli bu kaplar, siyah, gri ve kahverengi yzey renklerinde, tamam el yapm, perdahldr. 136-140-143-146-148-150-155156 numaral olanlarnn zerinde yumru bezeme bulunmakta olup, 160 numaral kabn zerinde son derece belirgin, tutamaa benzer kntlar vardr. Toplam 26 tanesi incelenen bu kaplar Yortan kltr blgesi iin tipiktir. Troia Ia-b-c, IIg, III; Kumtepe Ic1 ve 2; Thermi I-III ve IV; Beycesultan XV-XVI, Karata-Semayk ve Kusurada benzerleri olan bu kaplar rahatlkla ET I-II olarak tanmlanabilmektedir.997 IX.Tip: (Lev-198; Lev-199; Lev-200) Ykseklikleri 0,10m ile 0,17m arasnda deien, kresel gvdeli, dzletirilmi dipli, 167-168 ve 169 numarallar ayakl, aktacakl ve az ksm ile gvde arasndan kulplu, 175-176-177-178 numarallar krmz renkli, bunun dnda kalanlarn tamam gri, siyah, kahve renkli astarl ve perdahl 18 adet kaptan oluan bu grup da Bat Anadolu Erken Tun a iin tipiktir. 162 numarayla tanmlanan burma bezemeli kulplu ve gvdesinin de stnde ayn bezemenin olduu kap hari 168-169-170-171-172-173 ve 174 numaral olanlar insize ya da boya bezemeli olan bu kaplarn bazlarnda VIII nolu grupta olduu gibi yumru bezeme vardr (No.161-171-176).998 X.Tip: (Lev-201; Lev-202; Lev-203; Lev-204; Lev-205; Lev-206; Lev-207; Lev-208; Lev209) Gvde ve boyun olarak iki ana paradan oluan bu kaplarn gvde ile boyun arasnda azn ksa olduu ksmla gvdeyi birletiren kulplar vardr. Toplam 34 tane olan ve boyun ile gvdenin ayr ayr yaplp birletirildii dnlen bu kaplarn en knn boyu 0,20mden az olmayp tamam gri, siyah ve kahve renklidir. Az ksmlarnn kesili alarna gre alt grup halinde incelenebilecek kaplar numara srasna gre, 1.grup 179-182; 2.grup 183-187, 3.grup 188-197, 4.grup 198-203, 5.grup 204-209, 6.grup 210-212 olarak ayrmak olasdr.999 182-183-193-205 ve 211 numarallar hari geri kalan tamamnn zerinde insize ya da boya bezeme olan kaplarn 191-203 ve 209 numaral olanlar ayakl, geri kalanlar dz diplidir. Bu mal grubu iindeki en ilgi ekici kap ise 186 numaral olandr. Bu kabn boyun ile gvdesinin birletii yerde bir kolye biimi verilmi bezeme bulunmakta, ayn ekilde az
996 997

Kamil 1982, 36-37. Kamil 1982, 38-39. 998 Kamil 1982, 39-40. 999 Kamil 1982, 40-41.

kenar yaknnda kpe formu verilmi kntlar tamaktadr.1000 Bu haliyle simgesel baz nitelikler tamakta olan bu kabn zellikle mezar armaan olarak retildii nerisi getirilebilir. Troia Ia-If-IIc; Thermi I-II-III, Beycesultan XIX-XVI-XV-XIV-XIIIcde benzerleri bulunan bu kaplarn ET Ide basit ekilde yapmna baland ve ET IIde esas biimini ald yorumu Kamil tarafndan yaplmaktadr.1001 XI.Tip: (Lev-210) Toplam alt kk kaptan oluan bu gruptaki kaplarn en nemli nitelii gvdede tek (no:215) veya ift (no:213-214-216-217-218) emzie sahip olmalardr. Bunun dnda baz kaplarda gvde zerinde hilal biimli kabartma bezeme (no:214-215) ve yumru bezeme (no:214-215) gzlenmektedir. Troia ve Beycesultanda benzerleri olan bu gruptaki kaplar, astarl, akl ve ounlukla gri tonlardadr.1002 XII.Tip: (Lev-211; Lev-212) Gvdelerinde beyaz boya bezeme (no:222-224) ya da evron veya hilal biimli kabartma bezemelerin olduu (219-220-221-223-225) toplam 8 testiden oluan bu grubun iinde sadece 225 numaral testi krmz renkli olup geri kalan gri-siyah renk skalas iinde ve hepsi astarl ve akldr. Boyun ksmlarnda birer kolye biimli (pandant) bezemenin olduu 220 ve 221 numaral kaplar bu bezemeleriyle dierlerinden ayrlarak dikkat ekmektedir. Erken Tun a I-II olarak tarihlenebilen bu kaplarn benzerlerine Troia Ib-Ic ve Thermi I-IIIIIde rastlamak olasdr.1003 XIII.Tip: (Lev-213) Kresel ya da armut biimli bir gvde, zerinde ksa boyun ve ift kulptan oluan bu kap Kamil tarafndan tankard olarak nitelendirilmitir.1004 Troia, Beycesultan ve Poliochnide benzerleri bulunan bu kaplarn ET Iden daha eski olamayaca ve olaslkla ET II olarak deerlendirilmesi gerektii belirtilmektedir.1005 XIV.Tip: (Lev-214; Lev-215) Oturur durumda bir kua benzetilmeye allm ve Klasik dnemin askoslarn andran bu dokuz testiden 229 ve 230 numaral olanlarnda bu benzerlik daha belirsizken, dierlerinde gvde zerine yaplan bezemeler ve ayak zerinde oturur konumlaryla ku

1000 1001

Kamil 1982, 41. Kamil 1982, 42. 1002 Kamil 1982, 43. 1003 Kamil 1982, 44. 1004 Kamil 1982, 44. 1005 Kamil 1982, 44-45.

formu daha belirgindir.1006 Kamil tarafndan ku biimli olarak adlandrlan bu kaplara ku yerine kanatl bir hayvan biiminde hatta bir kmes hayvan biiminde demek daha doru olur. Zaten kendisi de 232 numaral kap iin bir rdek biimi ifadesini kullanmaktadr.1007 Gagalarnn (aktacaklarnn) uzunluu, azdan gvdeye balanan kulplar, ayak zerinde durular, gvde zerindeki kanat izlenimi veren bezemeleri (zellikle no.229-231 ve 237) ile son derece zgn bir biem oluturan bu kaplarn benzerlerine sadece Karata/Semaykte rastlanlmtr. Bununla birlikte Troiadan kan baz az kenar paralar bu kaplarn az kenarn andrmakta, ayrca Schliemannn iki ve drdnc ehirlerde bulduu kirpi ya da ko biimli kaplarn bunlara benzedii Kamil tarafndan belirtilmektedir.1008 Yine de ET I-II olarak nitelendirilen bu kaplarn neden ET II olabilecei Kamil tarafndan A Grubu Yortan mallarnn kendi iinde deerlendirilmesi sonularna dayandrlmaktadr. Bunun yan sra Demircihykn I. evresinden daha eski olan Kalkolitik tabakada ortaya karlan ve aya olmamakla birlikte biim olarak bu kaplara benzeyen bir baka kap, bunlarn erken formu olarak nitelendirilmekte, ayrca Balkanlar ve Ege Adalar ile kurulmaya allan paralellikler de net bir sonu vermemektedir. Sadece bir yorum olarak Karata-Semayk mezarlklarndan kan ve ET IInin orta ve ge evresine tarihlenen baz kaplarn formlarnn bu kaplar andrd Kamil tarafndan belirtilmektedir.1009 Gerekten de Karata/Semayk askoslaryla ilgili bilgilere baktmzda bunlarn, Mellinkin de belirttii gibi Erken Tun a Ege dnyasnda yaygn, ancak Karata/Semayk iin yerel bir eitleme olduu yorumunu grrz.1010 Gndelik yaamda kullanlan kaplar olmad anlalan bu kaplarn minyatr boyuttaki ikisi hari (no.234-235) hepsinin birer ritel nesnesi olabilecei sadece mezar buluntusu olmalar nedeniyle akla gelmekte ve l gmme ritelinde bir ilevi olduu anlalmaktadr.1011 Bu neri, Mellinkin Karata/Semayk askoslar iin nerdii oyuncak ya da mezar armaan yorumuyla da fazla elimemektedir.1012 Minyatr gaga azl testilerde olduu gibi bu kaplarn da hem yerleimi hem de mezarl kazlan Karata/Semaykte sadece mezarlk alannda ortaya km olmas bunlarn da bir ritel nesnesi olabilecei dncesini glendirmektedir. XV.Tip: (Lev-216)

1006 1007

Kamil 1982, 45. Kamil 1982, 45. 1008 Kamil 1982, 45. 1009 Kamil 1982, 46. 1010 Mellink 1967, 253. 1011 Kamil 1982, 46. 1012 Mellink 1967, 253.

Ortadan tek bir kulpla tanan ve kabn birletirilmesi ile olumu, gnmzn tuzkarabiber ve dier baharatlarnn konduu kaplara benzeyen bu iki kaptan 239 numaral olan (Plate 15te fotoraf) krk olduu iin net bir fikir vermemektedir. yi piirilmi bu rneklerde, insize bezemelere rastlanlmaktadr. oklu kap formu olarak benzerlerine Beycesultan XIX.tabakada kan ikili kap ve Karata-Semayk ET II evresinde ele geen bir dier ikili kap ile rastlanabilen bu kabn tam olarak benzeri olabilecek l ya da drtl rneklere Kilikyada rastlanyor olmas Kilikyann batyla olan bir ilikisini gstermek dnda Bat Anadolu lokal keramik geleneinin kkeni konusunda bir fikir vermez.1013 Kamilin yukardaki yorumuna katlmakla birlikte Bat Anadoluda bu kabn tam benzerinin daha nce bulunduu iddiasn da dikkate almak gereklidir. Daha nce Murdigan civarnda ortaya karld sylenen mezar incelenirken belirtildii gibi, Bossert tarafndan buradan bulunduu iddia edilen Yortan tipinde, biri l tuzluk eklinde iki kap yaynland belirtilmiti.1014 Ayn ekilde Bittel tarafndan J.R.Stewardn Babakyde bulduunu syledii l kap da bunun benzeridir. Ancak bu kap Steward tarafndan Babakyde deil Balkesir civarnda bulunmu ve Cambridge Fitzwilliam Mzesinde sergilenmektedir.1015 Bunun yan sra Kikladlarda da benzerlerinin bulunmas benzer gelenek ve dnce yapsnn burada da olabileceini akla getirmektedir.1016 XVI.Tip: (Lev-217) A grubu mallarn bu son alt grubunu oluturan sekiz tane kap A grubunun dier alt gruplarndan farkl ve sadece birer rnei bulunan kaplardr. Tamam aktacakl ya da gaga azl olan bu kaplardan en farkl olan 245 nolu ift aktacakl kaptr. Bu kaplardan 242-244245 nolularn benzerlerine Demircihyk, Karata-Semayk gibi yerleimlerin ET II tabakalarnda rastlanlmaktadr.1017 B grubu mallar: (Lev-218; Lev-219) A Grubu mallara gre daha zenli yaplm, gri, ak krmz, kahverengi tonlarda, akl, bazlar astarl, bezeme olarak derin oluk bezeme (no.264-265), gvdede meme ba biimli kntlar (no.260-262) grlmektedir. Kase, kk mlek, testi ve aydanlk bu grupta sk grlen formlardr. Toplam 20 adet olan bu gruptaki kaplarn tamam Kamil tarafndan Erken Tun a IInin sonuna tarihlenmi olup, benzerlerine Troia, Beycesultan,
1013 1014

Kamil 1982, 47. TAY-IVb, Murdigan 1015 Kamil 1982, 59, dpn.83. 1016 Kamil 1982, 47. 1017 Kamil 1982, 47-48.

Thermi,

Poliochni,
1018

Karata-Semayk

gibi

yerleimlerin

ada

tabakalarnda

rastlanlmaktadr.

C grubu mallar: (Lev-220; Lev-221; Lev-222) Toplam 20 paradan oluan bu grubun tamam iki adet depas ya da ift kulplu tankard olarak nitelenebilecek kap dnda (no.269-271-283), uzun boyunlu, aktacakl ve gaga azl testilerden oluur. Son derece iyi bir iilikle, olaslkla hzl dnen arkta yapld gzlenen bu gruba ait keramiklerde koyu renkler tamamen kaybolmutur.1019 Benzerleri Troia ve Beycesultanda rastlanan ve Kamil tarafndan ET III olarak tarihlenen bu kaplarn zerinde kazma bezeme, boyun ksmnda kolye biimli ssleme (no.275), burma kulp (no.282) ve ayak (no.285) ilgi ekici nitelikler olarak karmza kar.1020 Sonu olarak Yortan mezarlk alanndan gelen toplam 263 adet kap Kamil tarafndan incelenmi ve bunlarn 223 tanesi A grubu, geri kalanlar da iki e sayda grup halinde B ve C grubu mallar olarak ayrlmtr. l armaan olarak braklan bu anak mlekler arasnda zellikle bazlarnn sadece l gmme riteli iin retilmi olabileceini belirtmek olasdr. Bu kaplar, formlara gre Kamilin yapm olduu ayrm gz nnde bulundurularak A grubu mallarn, II-V-VI-X-XII-XIV numaral alt gruplardr. Konuyu aacak olursak, Uzun boyunlu, ayakl kk mleklerden oluan II numaral gruba giren mallarn benzerlerinin Troia, Beycesultan gibi mezarl henz bulunamam yerlerde daha az rastlanmas bu yorumu dorular gibi grnmektedir. Ancak sonu blmnde incelenecei gibi bu almann kapsamnda yer alan dier yerleimlerin mezarlk buluntularna da bakmakta yarar vardr. Sadece mezar armaan olarak retildii dnlen bir dier grup olan V numaral mal grubu kapaklardan olumaktadr. Bu gruba giren kapaklarn hangi tip kabn kapa olduu elde in situ bir buluntu olmad iin bilinmemekle birlikte, Gaudinin yapm olduu mezar ve buluntu izimleri iyi incelendiinde bir takm sonulara varlabilmektedir. Buna gre 1529-45-47-62 ve 96 numaral mezarlarn izimlerinde kapakl kaplar gzlenmekte ve bu kapakl kaplar, Kamilin A grubunun II numaral alt grubu olarak snflad ve yukarda sadece mezar armaan olarak retilmi olabilecei yorumu yaplan uzun boyunlu ayakl kk mlekler grubuna girmektedir. Bu durumda bu kapaklarn hi deilse bir ksmnn II numaral gruba ait kk mleklerin kapaklar olabilecei dnlebilir.
1018 1019

Kamil 1982, 48-49. Kamil 1982, 49-50. 1020 Kamil 1982, 50.

A grubu mallarn VI numaral alt grubunu oluturan gaga azl minyatr testiler Kamil tarafndan iinde herhangi bir svy barndrmak iin ok kk olmalar nedeniyle oyuncak olarak nitelendirilmitir. Hangi pithostan ktklar Gaudinin izimlerinden tam olarak anlalamad iin bu yorumun tam olarak gerei yanstp yanstmad bilinemediinden bu yorumda belli bir hakllk pay olabilir. Ancak, eer bu testileri oyuncak olarak nitelendiriliyor ve bunlarn normal gmlerden daha kk boyda olduu iin olaslkla ocuk iskeleti barndrd dnlebilecek gmlere mezar armaan olarak konulabilmi olabilecei akla geliyorsa, bu durumda bu tip testilere simgesel baz niteliklerin yklenebileceini de ileri srmek gerekir. Bu tip bir kurgunun sonucu olarak zellikle ocuk gmlerinde uygulanan ritelin bir parasn da mezara braklan gaga azl kk testilerin oluturduu sylenebilir. Buna karn ayn minyatr kaplara Karata/Semayk, Demircihyk, Ulucak gibi yerleimlerde de rastlanlmas ve burada sadece ocuk mezarlarnda bulunmam olmalar, sonu blmnde incelenecek farkl bir ritelin uygulanm olabileceini de akla getirmektedir. Yine sadece l gmme riteli iin retilmi olabilecek dier kap formlarna, yani X ve XII numaral gaga azl ve byk boy testilerle, C grubu mallara geldiimizde de yukarda belirtilen simgesel deer yklemeye benzer bir uygulamann 186-220-221 ve 275 numaral kaplarda uygulanm olabileceini ileri srmek olasdr.1021 Bu kaplarn ortak nitelii, her drt kabn da boyun ksmlarnda gzlemlenen kolye biimli bezemelerdir. zellikle 186 ve 275 numaral kaplarda son derece belirgin olan bu bezemenin belki hibir zaman tam olarak zlemeyecek simgesel bir anlamla ykl olduu ve bu nedenle gnlk kullanm iin deil l gmme ritelinin bir paras olarak retilmi olabilecei yorumu yaplabilir. Son olarak XIV numaral ku biimli testilere geldiimizde de yine II ve V numaral gruplarda olduu gibi tamam mezar armaan olmas iin retilmi olabilecek bir mal grubu ile karlald yorumu yaplabilir. Gndelik yaamda kullanlan kaplar olmad anlalan bu kaplarn minyatr boyuttaki ikisi hari (no.234-235) hepsinin birer klt nesnesi olabilecei sadece mezar buluntusu olmalar nedeniyle akla gelmekte ve l gmme ritelinde bir ilevi olduu anlalmaktadr.1022 Klasik dnemin askoslarn andran bu kaplarn iinde yer alan ve minyatr boyda olduu iin l gmme ile ilgisi olmayabilecei Kamil tarafndan belirtilen 234 ve 235 numaral kaplar da yine VI numaral minyatr kaplarda yrtlen dnce

1021

Burada dikkat edilmesi gereken nokta X-XII ve C grubu mallarn tamamnn deil, sadece bu gruplara giren baz kaplarn l gmme ritelinin bir parasn gerekletirmek iin retilmi olduklardr. Bir baka deyile Kamil tarafndan kap formlarna gre yaplm olan snflamay aan bir yaklam sz konusudur. 1022 Kamil 1982, 46.

kapsamnda deerlendirmek olasdr. Bir baka deyile bu iki minyatr, ku biimli testi de ocuk gmleri ya da yetikinler iin de uygulanan farkl bir ritel iin retilmi olabilir. Yukarda saylan baz kaplar ve baz genel kap formlar dnda kalan dier formlar ise hem gnlk kullanm kab olarak deerlendirilmekte, hem de l gmme srasnda yaplan ritelin bir paras olabilmektedir. Bunlarn ritel srasnda nasl bir ilev grdkleri hakkndaki yorum ise daha sonraki blmlerde yer alacaktr. l gmme iin kullanlan pithoslarn ayn zamanda gnlk kullanm kaplar m olduu yoksa zel retim mi olduklar konusu ise Yortann yerleimi kazlmad iin imdilik bilinememektedir. Ancak Bat Anadoluda Erken Tun andaki genel uygulamalara baklnca ve Yortandaki baz pithoslarn zerindeki bezemeler ve mezar armaanlar nedeniyle zel retim olabilecekleri gz nne alndnda, ekonomik durumun bu uygulamada nemli olduu ve ekonomik durumu grece iyi olanlarn isterlerse zel retim pithoslar kullandklar, dierlerinin ise gnlk kullanm kaplarn l gmmede kullandklar karsamasn yapmak olasdr. Yortan mezarlndan ele geen dier buluntular arak, idol ve metal eserler oluturmaktadr. Bunlar srasyla aadaki gibi incelenebilir. Araklar:1023 (Lev-223; Lev-224) Toplam 36 tanedir, aplar 0,17m ile 0,075m arasnda deien araklarn yarya yaknn zerinde kazma bezeme yntemiyle yaplm ve bazlarnn ileri beyaz dolgu maddesi ile dolu bezemeler bulunmaktadr. ok iyi bir iilikle yaplm olan bu araklarn bazlar piirilmitir. Griden krmzms ak kahveye kadar geni bir renk skalas iinde olan araklarn bir ksm iki yzl kesik koni biimli, kalan ksm ise sadece tek yzl ve kesik koni biimlidir. doller:1024 (Lev-225) Yortan mezarlk alannda drt adet idol bulunmutur. Bunlarn tamam beyaz mermerden yaplm olup, en knn boyu yaklak 0,04m en bynn boyu ise 0,16mdir. 289 numarayla gsterilen boyca en byk idol keman biimli idollerin bir rneidir. 291ve 292 numarallar ise insan biimli, zerinde kazma yntemiyle insan yznn ve kadn cinsel organnn ilendii rneklerdir. Ortadan daraltlarak ba ve gvde ksm belirginletirilmi 290 numaral idolde ise sadece ka izgileri ve gzler belirginletirilmitir.
1023 1024

Kamil 1982, 110. Kamil 1982, 110.

Metal Buluntular:1025 (Lev-226) Yortan mezarlarnda ortaya karlan toplam 9 adet metal buluntunun 335 ve 337 numaral demir olanlar hari, geri kalan hepsi bakr ve bronzdan yaplmtr. Bunlarn 329330-331-332 ve 333 numaral olanlar mantar bal kefen ineleridir. Bu inelerin iinde 331 numaral olann zerinde dzgn kesik hat ile oluturulmu ayr bezeme vardr. 334 numaral buluntu ucu kvrk bir mzrak, 336 numaral buluntu ise sap delikli bir baltadr. Sonu olarak Yortan mezarlk alan buradan kan buluntular asndan olduka zengin ve keramik kltr hakknda olduka nemli bilgiler verirken, ne yazk ki mezarlarn iinde bu buluntularn in situ olarak nasl olduklar, iskeletlerin konumu ve hangi mezarda hangi buluntunun ele getii gibi dorudan l gmme geleneini aklayc bilgiler bakmndan fazlaca bilgi veren bir yer deildir. Buna karn baz buluntularn ortaya karlm olabilecekleri mezarlar zerine Kamil tarafndan baz yorumlar yaplm1026, ancak bu yorumlar, yukarda keramiklerin incelenmesi srasnda yapld gibi Gaudinin izimleri esas alnarak gerekletirilmi olaslklara dayanmaktadr. Yine de baz anak mlek gruplarnn sadece mezar armaan olarak retilmi olabilecei gerei gz nnde bulundurularak ve Bat Anadoludaki dier mezar ve mezarlk alanlarnn buluntular da Yortan buluntularna eklenerek, Bat Anadoluda Erken Tun anda l gmme geleneinin nasl ekillendii yolunda bir model oluturmak olasdr ve bu modelleme sonu blmnde yaplmaya allacaktr. Yumrudmen Mevkii: l:Eskiehir le:Alpu Konum ve Buluntular: Eskiehir ili, Alpu ilesine bal, zdenk Kynn 2,5km kuzeyindeki Yumrudmen Mevkiinde rastlanlan tahrip edilmi ta sandk mezarlardan oluan nekropol alan, evrede rastlanlan keramik krklarna dayanarak Sivas-Sivas tarafndan yine ayn yerin yaknlarnda bulunan Asarndere Hyndeki ET yerleiminin nekropol olarak tanmlanmtr.1027

1025 1026

Kamil 1982, 110-111. Kamil 1982, 52-55. 1027 Sivas-Sivas 2005, 105.

Blm V BATI ANADOLU ERKEN TUN AINDA L GMME GELENEKLER

Bu blmde esas olarak imdiye dek anlatlanlarn l gmme geleneinin oluumundaki etkileri incelenecektir. Daha ak bir ifadeyle drdnc blmde mezar ya da mezarlk temelinde incelenen l gmme ritellerinin, mezarlarn konumu, mezar tipi, gm tarz ve mezar armaan olarak nitelendirilebilecek objelerin, gelenei oluturmadaki etkileri tartlacaktr.

A-Mezar ve Mezarlklarn Konumu:

ster Bat Anadoluda olsun isterse de bir baka corafyada; lm sonrasnda gm iin seilen yer ya yerleim ii ya da yerleim d olmakta. Burada dikkat edilmesi gereken nokta yerleim ii ve yerleim d kavramlarnn antropolojik olarak ne ifade ettiidir. Arkeolojik literatrde genel kabul gren adyla syleyecek olursak, intramural ve ekstramural l gmme kavramlarnn birok topluluun gndelik olmayan, yani tinsel dnyalarnda ifade ettii anlamlar elbette birbirinden farkldr. Bu farkllk da l gmmenin ilk olarak grld dnemden, bir baka deyile Orta ya da st Paleolitik adan beri grlen bilisel ve toplumsal geliimde karln bulmaktadr. imdi, bu balamda, yerleim ii/intramural ve yerleim d/ekstramural l gmme kavramlarnn Bat Anadolu Erken Tun a insanlar asndan ne anlama geldiini incelemeye geebiliriz. ncelikle Erken Tun a Bat Anadolu insannn genel olarak yerleim d/ekstramural bir l gmme anlay benimsediini drdnc blmdeki ayrntl incelemeye dayanarak sylemek olasdr. Bu incelemenin tek eksik yan hem yerleimi hem de varsa mezarlk alan arkeolojik almaya konu olmu, bir baka deyile kaz almas gerekletirilmi yerlerin azldr. Bat Anadolu iin rnek verecek olursak, sadece Demircihyk, Baklatepe, Kusura, Karata/Semayk, Ulucak ve Kaklkta1028 hem yerleim hem de mezarlkta kaz almas yaplabilmitir. Ancak sadece yerleim yeri kazlm, Aphrodisias, Beycesultan, Kumtepe ve Troia gibi yerleimlerde son derece az intramural l gmme uygulamasyla karlalmas olgusundan yola karak ekstramural mezarlk alanlarnn Bat Anadoluda Erken Tun anda baz istisnalar dnda uygulandn belirtmek olasdr. Bunun yan sra hemen belirtmek gerekir ki ekstramural l gmme
1028

Kaklk, ve Kusurada yerleim ve mezarlk farkl dnemlere aittir.

uygulamasnn olduu yerlerde de zaman zaman intramural gmlere rastland Baklatepe, Kusura gibi yerlerden bilinmektedir. Bunun nedenleri de aada her iki uygulamann incelendii alt balklar iinde aklanmaya allacaktr. Ekstramural ve intramural l gmme uygulamalarn incelemeye gemeden nce baz istatistiksel verilere gz atmakta yarar vardr. Bat Anadoluda incelenen dnem iin mezar saptanabilen merkez ya da mezarlk alan says 82dir. Kaz ya da yzey aratrmalar ile saptanan bu 82 mezar ya da mezarlk alannn 52si kesin olarak ekstramural, 8i kesin olarak intramural ve 10u hem intramural hem de ekstramural mezar ierirken; 10 yerin ne tr mezarlk alan olduu kesin olarak saptanamamtr.1029

Tablo-1 Bat Anadolu ET Mezarlk Konum ve Says Mezarln Konumu Ekstramural ntramural ntr-ekstra. Anlalamayan Toplam Says 52 8 10 12 82

Yukarda belirtildii gibi mezar ya da mezarlk alanlar iinde hem intramural hem de ekstramural l gmme uygulanmasnn kesin olarak saptanabildii yer says sadece 10 olup bu yerlerde ortaya karlan intramural gm says ise 20dir. Bu yerler; Aphrodisias, Baklatepe, Beycesultan, Bornova/ peklikuyu, Gavurtepe, Hisarlk/Troia, Karata/Semayk, Kyklack/Iasos, Kusura ve Ovabayndrdr. Buralarda ortaya karlan 20 mezarn yan sra, sadece intramural gmlerin bulunduu Bademaac, avdarlhyk, Hanaytepe, Karaolan, Kumtepe, Klloba, Murdigan/Mordoan ve Pirenlik gibi yerlerde rastlanlan intramural gm says 8dir. Bir baka deyile Bat Anadoluda saptanabilen toplam intramural gm uygulamas says 28 iken ayn dnemde ve ayn corafyada rastlanlan toplam ekstramural l gmme uygulamas says ise 1940 olup gzle grlr biimde ekstramural gm lehine bir stnlk sz konusudur. Bu durumda tekrarlayacak olursak bu alma iinde incelenen toplam 1971 mezarn 1940 adedi ekstramural, 28 adedi intramural

Ekteki listede grlebilecei gibi mezar ya da mezarlk alan olarak saptanan 9 yerin gerekten ET mezar ya da mezarlna sahip olup olmad konusunda pheler bulunduundan bu yerler (?) ile gsterilmitir. Bu yerler; Alakr, Alyamak Hyk, Balkesir Mezarl, Bornova/ peklikuyu, Dorak, Hzai Hamam, Kap Krio/Knidos, Mezarsttepe ve renkydr.

1029

olup 3 mezarn ise hangi snfa girdii saptanamamtr. imdi bu istatistiksel verileri gz nnde bulundurarak ntramural ve ekstramural gm uygulamalarn incelemeye geebiliriz.
Tablo-2 Mezar Konumlar ve Oranlar Konum ntramural Ekstramural Anlalamayan Toplam Mezar Says 28 1940 3 1971 Oran (%) 1,4 98,4 0,2 100,0

1-Yerleim i/ ntramural l Gmme Uygulamas:

nsanolunun lsn gmmeye balad Orta/st Paleolitik adan itibaren benimsedii ilk uygulama anidar rneinden anlalabilecei gibi lsn yaad yerde alkoymas, kendisiyle beraber sanki yayormuasna ona gereken zeni gstermesidir. Olaslkla Ata Klt ile balantl bu uygulama, Neolitik aa kadar devam etmi ve giderek yerini yerleimden ayr, ancak yerleimin yannda ya da yaknnda bir ller kenti oluturmaya brakmtr. Hemen burada belirtmek gerekir ki zaman zaman arkeologlarca yerleim ii mezarlkla benzer grlen bir kavram daha vardr. Yerleim yan mezarlk olarak adlandrlan bu kavram konum asndan sanki nc bir tip mezarlk varm gibi de alglanmaktadr. Ancak, zellikle Bat Anadoluda Erken Tun a mezarlklarna baktmzda yerleim yan mezarlk kavramnn aslnda pek de gereki olmadn ve bu uygulamay intramural uygulamann bir benzeriymi gibi alglamann yanl olabilecei ortaya kmaktadr. zellikle kentleme ya da merkezilemenin1030 grlmeye baland bu a, Anadolunun hemen her yerinde stratejik konumu ya da doal kaynaklara hakimiyetine gre baz yerleimlerin yzlm olarak bymesini beraberinde getirmi ve bu byme Karata/Semayk gibi yerleimlerdeki ekstramural mezarlk alanlarnn zaman zaman yerleimle neredeyse i ie kalmas sonucunu dourmutur.1031 Bu nedenle bu alma iinde yerleim yan mezarlk kavram ekstramural mezarlk alanlarnn byyen yerleimin iinde kalmasyla aklanmaktadr. leride yeni kaz sonular bu aklamayla ters dse bile, aada
1030 1031

evik 2004, 348. Unutulmamaldr ki Karata/Semayk yerleimi ve mezarlk alan yan yanadr ancak mezarln snrlar, mezarlk alan tam olarak kazlmadndan kesin bir ekilde saptanamamtr. rnein 35/37 amasnda farkl evrelerde mezarlk ve iskan alannn ayn yerde dnml olmas ve erken evrelerin mezarlarnn zerinde ET IInin ge evrelerine ait yaplarn bulunmas dikkat ekicidir. Warner 1994, 178-179 ve 45-51.

ekstramural l gmme uygulamasnn anlatld blmde daha ayrntl deinilecei gibi, temel olarak lnn, yerleim iinde, sadece ller iin yaplm ayr bir yere gmlmesi uygulamasndan balayarak intramural uygulamay tanmlamak olasdr. Bat Anadolu Erken Tun anda intramural l gmme, baz yerleimlerde kendini gstermekte ve Anadolunun Neolitik ve Kalkolitik alarndan gelen ve ET iinde devam eden bir uygulamaym gibi gzkmektedir. Anadolunun genelinde Kalkolitik ada hem intramural hem de ekstramural l gmme uygulamasnn olmas da bu devamlln azalarak da olsa srdn gstermektedir. Aklanacak olursa ncelikle Bat Anadolu Neolitik ve Kalkolitik alar iin varolan kronolojik problem, bir baka deyile Bat Anadoluda Ge Neolitik adan Ge Kalkolitik aa geilmesi nedeniyle Bat Anadolu Neolitik ve Kalkolitik alarnn anlalmasnda baz zorluklar ve eksikler olduundan burada verilecek rnekler sadece Bat Anadoludan olmayacak ve Anadolunun dier kesimlerindeki l gmme uygulamalarna da bakmak gerekecektir. rnein, Noruntepede1032 intramural l gmme uygulamas varken, Aliarda1033 her ikisi bir arada grlebilmektedir. Haclarda ise az sayda intramural mezarn ortaya kmas ekstramural bir mezarlk alannn olabilecei eklinde yorumlanmaktadr.1034 Yumuktepede1035 intramural l gmme bulunduu bildirilirken, Gzlkule1036 iin yorum yaplmamaktadr. Bat Anadoludan verilebilecek en iyi ve tek rnek olan Kuruayda ise, Ge Neolitik ve Erken Kalkolitik alarda intramural l gmme uygulamasnn varl kantlanrken, Ge Kalkolitik ve Erken Tun ada ekstramural uygulamaya geildii, yerleim yerinin kazsnda mezar kmamasndan anlalmaktadr.1037 Ksacas, aada daha ayrntl incelenecei gibi Kalkolitik adan itibaren Anadoluda ekstramural gm gelenei bulunmakla birlikte, intramural gm de tmyle terk edilmemekte hatta Erken Tun ada ikisi birarada grlmeye devam etmektedir. yorumunu yapmak olasdr. Yukarda verilen rneklerden anlalabilecei gibi Bat Anadolu Erken Tun anda intramural l gmme uygulamasnn zellikle ocuk ve bebek gmleri iin baz yerleimlerde uyguland saptamas yaplabilmektedir. Bu yerlerin banda Beycesultan, Bademaac, Hanaytepe, Hisarlk/Troia, Aphrodisias, Gavurtepe, Kubad-bd, Kumtepe ve Kusura gelmektedir. Bunun yan sra tekil olarak da olsa, Baklatepe, avdarlhyk, Kusura, Aphrodisias, Hisarlk/Troia, Kubad-bd ve Kumtepe gibi yerleimlerde baz yetikinlerin de
TAY-III Noruntepe zg 1948, 49; TAY-III Aliar. 1034 Mellaart 1970, 36 ve 88-91. 1035 TAY-III Yumuktepe. 1036 TAY-III Gzlkule. 1037 Duru 1994, 18.
1033 1032

intramural olarak gmld grlmektedir. Ancak yetikinler iin bu uygulama nadiren yaplmakta buna karn ocuk ve bebek gmlerinin sayca fazlal dikkat ekmektedir. ocuk ve bebeklerin intramural olarak gmlmesini bunlarn kk, korunmasz ve aciz olarak alglanmalar ile aklamak olasyken yetikinlerin az saydaki intramural mezarlar iin bir aklama getirmek olduka zordur. Yetikinlerin neden intramural olarak gmldklerine gemeden nce yerleim ii ocuk gmlerinin l gmme gelenei asndan ne anlama gelebilecekleri zerinde durmak gereklidir. Prehistorik dnem topluluklarnn dinlerini ve bu dinin gereklerinin yerine getirilmesi iin yaplmas zorunlu ritelleri tam olarak bilemesek de, sosyologlarn ve antropologlarn gnmz ilkel topluluklar gzlemleyerek elde ettikleri bulgulardan yol kp gelitirdikleri kuramlardan yararlanarak intramural ocuk gmlerinin nedenleri zerine neriler gelitirmek olasdr. Ancak unutulmamas gereken temel nokta, bu alarda yaayanlarn yaam srelerinin gnmze gre daha ksa olduu ve ocuk lmlerinin oransal olarak fazla olduu gereidir. Yaplacak neri bu gerei temel almaktadr. Aada, yerleim d l gmme uygulamasnn irdelendii blmde daha ayrntl aklanaca gibi yerleiklik ve ata klt arasnda bir iliki olabileceini gz nnde bulundurarak, insanolunun Akeramik Neolitik adan itibaren yerleik yaama getii nerilebilir. Yerleik yaama geiin btn zorluklarna karn salad baz kazanlar da vardr. Bunlarn banda daha byk toplumsal gruplar halinde yaamak ve bu yaam srasnda zellikle ocuklu kadnlarn, yani annelerin avc-ger yaamda olduu gibi toplulukla beraber g ya da hareket etmemesi ve buna bal olarak ocuk lmlerinin grece azalmas ile besin kaynaklarnn daha iyi denetlenebilmesi gelmektedir.1038 Dolaysyla birbirine bal olarak art rnn ve nfusun artmas yerleik yaamn getirdii bir dier kazantr. Artan nfus daha fazla igc, daha fazla igc daha ok art rn anlamna gelmektedir. Bu nedenle de her bireye topluluk iinde igc olarak ihtiya vardr ve ocuklar gelecein igc yatrmlardr. Bu nedenle her ocuk ya da bebek lm topluluun sekler yaants iin bir kayp olarak alglanyor olabilir. Bunun yan sra topluluun dini inanlarnda ilk balarda ata kltnn stlendii verimlilik1039 ve bereketin giderek ana tanrada simgelenen yeni bir inana devredilmesi ve ana tanra-verimlilik arasndaki iliki verimlilii salayan igcnn artmasnda da kendini gstermektedir.

1038 1039

Roaf 1996, 27. Emirolu-Aydn 2003, 80. Ata Klt ile verimlilik ilikisi zerine antropolojik incelemeler iin, bkz. Pearson 2002, 26; Lvi-Strauss 1984, 54.

Dolaysyla ocuklar gelecekteki potansiyel igc olarak grme ve bir yatan sonra bunlarn topluluk iinde artk sadece tketen deil, retime yardmc olabilecek gce eritiklerini yani yaamlarnda yeni bir snra geldiklerini sylemek olasdr. te gnmz ilkel toplumlarnda da grlen, bir ocuun artk yetikin ya da ergin olarak kabul edildii ve zaman zaman bir trenle toplulua dahil edildii ya bu snr oluturur. Antropolog ve sosyologlarn erginlenme ritelleri balamnda en ok inceledikleri ve zerinde durduklar grup kz ya da erkek ocuklar olup, onlarn ocukluk statsnden kp yetikin statsne geileri bir baka deyile cinsel faaliyet ya da evlilie yetili toplum yelii bu geiin temelini oluturur.1040 Ayrca hemen her antropolojik incelemede karlalan bir olgu da, ocukluktan yetikinlie geile ilgili erginlenme trenlerinin bir lm ve yeniden dou olarak kavranmas ve kk bir ocuun doast tehlikelere zellikle ak olduuna inanldnn belirlenmesidir.1041 te yukarda aklanmaya allan bu ya snr aslnda ergin, retken olanla; halen yetikin kabul edilmeyen ve dolaysyla retken olmayp, potansiyel retici, imdilik tketici ve bu nedenle korunmaya muhta olanlar arasndaki snrdr. Bu ya aamayp lenler bu nedenle yerleim iine, dierleri ise yerleim dndaki mezarlara gmlm olabilirler. Ancak, burada len bebek ve ocuklarn net olarak belirlenmi bir ya snr saptamas yaplamamaktadr. Bunun temel nedeni ise, zellikle eski kazlarla ilgili raporlarda iskeletin ocuk ya da bebek iskeleti olduu dnda kemik analizleriyle ilgili bilgilerin verilmemi olmas ya da bu konunun fazla dikkate alnmamasdr. Bunun yan sra ocuk gmlerinin hem ekstramural hem de intramural olarak yapld Baklatepe ET I yerleimi gibi yerleri de dikkate alarak, yerleim iine gmlen ocuk ya da bebeklerin ayrcalkl bireyler mi olduu sorusu akla gelmektedir. Pearsonn Eski Yugoslavyada Mokrinden verdii rnekte de dikkat ektii ayn olguyu yukardaki neriyle aklamak gtr.1042 Ayn ekilde Bat Anadoludaki yerleimi kazlmam birok ekstramural mezarlk alannda ocuklarn da gml olmas yine ayn ekilde deerlendirilirse belirli ayrcalklara sahip ocuklarn bu ekilde gmlebilecei nerisi de dikkate alnmaldr. Ancak yine de yerleim dna gmlen ocuklarn bir erginlenme treninden geip gemedikleri yani toplulua retici g olarak kabul edilip edilmedikleri sorusunu yantlamak g hatta u gnk verilerle imkansz olduundan Mokrin ya da

1040 1041

Emirolu-Aydn 2003, 266. Bonnefoy 2000, 846 ve Frazer 1991, 193. 1042 Pearson 2002, 103.

Baklatepe ve Gavurtepe veya bir baka yerdeki bu trden uygulamalar ayrcalkl ya da sekin ocuk bireylere balamak gtr. Yetikin gmlerini incelediimizde ise genellikle mezar armaanna dayanarak yaplan cinsiyet ayrmlarndan yola karak ve bu mezar armaanlarnn bazlarnn zenginliine dayanarak bir takm neriler gelitirmek olasdr. Yetikin mezarlarndan kan buluntulara baklp kadn bireylere ait olduu saptanabilen Aphrodisias1043 ve Kubad-bd1044 mezarlarnn olduka zengin mezar armaanlarna sahip olmalar dikkate alnarak bu mezarlar sahiplerinin, burada yaayanlarca deiik yeteneklere sahip zel kiiler olmalarndan dolay ekstramural mezarlk yerine yerleim iine gmlm olabilecekleri nerisi getirilebilir.1045 Ayn ekilde yine kadn bireye ait olduu antropolojik olarak saptanabilen buna karn mezar armaan bakmndan zayf Baklatepe ET I mezar1046 ile Hisarlk/Troia1047 ET II mezar da dikkate alnrsa yukardaki neri daha da gelitirilip, Bat Anadolu Erken Tun anda baz ocuk ve bebeklerin yan sra belki de zel yetenekleri nedeniyle kadn bireylerin bir ksmnn da intramural olarak gmld sylenebilir. Burada zel yetenek ile kastedilen, kendi gzlemlerine dayal olarak ya da aileden gelen bilgilerle donanm, bunun yan sra saaltc baz uygulamalardan anlayan ve birinci blmde aklanan dini ideolojilerin ikinci ve nc niteliinde sz edilen baz insanlarn dorudan tanrlar ya da ruhlar gibi doast varlklarla iletiim kurmas ile belirli bir riteli tam olarak yerine getirmenin doa da deiiklik yapabileceine1048 olan inantan kaynaklanan nedenlerle bu bireylerin toplumun geri kalan tarafndan farkl ve zel kiiler olarak grlmesi olasldr. Burada dikkat ekici bir dier nokta ise baz erkeklerin de yine yerleim iine gmldkleri olgusudur. Ayn neriyi gelitirerek yine bu erkek bireylerin de aada aklanaca gibi topluluk iinde baz farkllklarnn olabileceini belirtmek olasdr. Ancak bu neri hemen hibir kaz alannda hyn ya da mezarln tamam kazlmad ve yerleimlerin baka yerlerinde intramural olarak gmlm Erken Tun ana ait ka tane daha mezar olabilecei ve bunlardaki bireylerin cinsiyeti bilinemeyecei iin elbet tartmal ve sadece bugnk arkeolojik verilerle yaplabilecek bir neridir. Bununla birlikte bu neriyi destekleyebilecek baz kantlar Anadolunun dier blgelerindeki ada yerleimlerde yaplan kazlardan gelmektedir. Karadeniz ve Orta
1043 1044

Joukowsky 1986, 53. Ark 1996a, 395 ve 397-398; Ark 1996b, 402. 1045 avdarlhyk, Kusura ve Kumtepe intramural yetikin mezarlarndaki iskeletlerin cinsiyeti hakknda bilgi bulunmamaktadr. 1046 Akay 2003, 19 ve 25. 1047 Blegen 1963, 85. 1048 Mithen 1999, 202.

Anadolu Blgesi kazlarndan kiztepe,1049 Ahlatlbel,1050 Konya/Karahyk,1051 Kusaray1052 ve Maathykte1053 intramural gmler iinde yaplan inceleme ocuk gmleri dndaki yetikin gmlerinden cinsiyeti saptanabilenlerin kadnlara ait olduunu gstermitir. kiztepe 11.mimari tabakaya ait, dorsal pozisyonda yatrlm, her iki ayanda birer tun halhal, sa ayak ucunda pimi toprak bir anak ve mezar topra iinde bir adet gm yzkle birlikte bulunan bu mezarn yan sra kemikleri dalm halde bulunan ve bu nedenle iindeki bireylerin cinsiyetleri tam saptanamayan drt mezar daha bulunmakta ve bu toplam be mezarn tm ET IIye tarihlenmektedir.1054 Erken Tun a II dnemine tarihlenen Ahlatlbel mezarlarnda ise hem kadn hem de erkek mezar olmak zere toplam 18 adet intramural gm saptanm bunlarn sekiz tanesi pithos, geri kalannn da ta sandk mezar olduu belirlenmitir.1055 Bu mezarlarn bir ksm ocuklara aitken, 8-9 ve 10 numaral mezarlarn yetikinlere ait olduu saptanmtr. Yetikin mezarlarndan olan 10 numaral mezar bakr ve altn ss eyalaryla bir kadna aitken, 8 ve 9 numarayla tanmlanan ta sandk mezar iinde hem kadn hem de erkek bireye ait iki iskelet bulunmutur.1056 Konya/Karahyk kazlarnda ortaya karlan adet intramural mezar ET olarak tanmlanm ve bunlarn iinden V. tabakaya ait olan pithos mezarn bir kadna ait olduu saptamas, mezarn iinde bulunan tun kpe ve inelere dayanlarak Alp tarafndan yaplmtr.1057 Kusaray kazlarnda ortaya karlan iki adet intramural basit toprak mezarn birindeki helezonik bir ift tun kpe cinsiyet belirtmesi asndan yine dikkat ekici bir buluntudur.1058 Bunun yan sra Maat Hykte bulunan ET intramural gmleri Orta Anadoludan verilecek bir dier rnektir. Burada ortaya karlan drt intramural mezarda toplam yedi iskelet olduu anlalm ve bunlarn sadece ikisinin 20 yan az stnde kadn bireylere ait olduu saptanarak dier iskeletlerin ocuklara ait olduu belirtilmitir.1059 Mezar

1049 1050

Bilgi 2000, 387. zg 1948, 34. 1051 Alp 1967, 456. 1052 Koay 1968, 89-97. 1053 enyrek 1946, 231. 1054 Bilgi 2000, 387. 1055 TAY-IVa, Ahlatlbel. 1056 zg 1948, 34 ve 78-79. 1057 Alp 1967, 457. 1058 Koay 1968, 95. 1059 enyrek 1946, 231-254.

armaanlarnn hepsinin cinsiyet temsili ynnden kadnlara ait olabilecek ss eyalar olmalar da dikkat ekicidir.1060 Bunun yan sra, Kltepedeki intramural erkek gmsnn ynetici snfa ait olmas1061 ile Dou ve Gneydou Anadolu yerleimlerinden Arslantepe1062 ve Hassek Hyk1063 ET intramural gmlerinin bir bey ya da nemli erkee ait olmas da yukardaki neriyi destekler nitelikte bulgular olarak dnlebilir.1064 Ayn ekilde; Nevali ori ET I yerleiminde H/9 amasnda ortaya karlan ta sandk tipinde, iki intramural mezar iinde rastlanlan altn ve bronzdan yaplm ss eyalar ve taklar, bu mezarlarn kadn mezar olduu eklinde yorumlanmtr.1065 Titri Hyk kazlarnda ETnin erken evrelerine tarihlenen (M 3000-2500) bir adet intramural ta sandk ya da oda mezar iindeki hocker pozisyonunda yatrlm yetikin kadn iskeleti ve intramural olup olmad tartmal ET I evresine ait d ehir olarak adlandrlan blgede rastlanlan biri 5 dieri 9 yanda iki ocua ait mezarlar yine yukardaki neriyi destekler niteliktedir.1066 Titri Hykte ortaya karlan ve aile mezar olarak nitelenen mezarlarn bir ksm yerleimin bymesi ile yerleimin iinde kaldklarndan intramural olarak nitelenmemilerdir.1067 Buna karn bu mezarlarn iinde intramural olanlar da vardr. Bu mezarlar ise, D Kent (1 ve 3 No.lu evler ) ve Aa Kentte (2 ve 4 No.lu evler) drt ayr evin temellerinin altnda bulunan ve evin inasyla ayn zamanda yaplm olduu ne srlen toplam be sandk mezardan olumaktadr. Bu sandk mezarlarn iinde birden ok gmnn bulunduu belirlenmitir. Kazclar, yerleim ii gmlerin, kentte bir eit soya dayal mlkiyet haklarnn varln gsteren aile mezarlar (family cyrpt) olabileceini ne srmtr.1068 Ge ET sandk mezarlarnn iinde, depas ve Suriye ielerinin yan sra, ok sayda dier pimi toprak kap rnekleri, bronz ineler, bronz haner ve deniz kabuundan yaplm ss eyalar bulunmutur1069.

1060 1061

enyrek 1946, 238. zg 1964, 23-42. 1062 Frangipane 1998, 294-296. 1063 Bhem-Blancke 1985, 89. 1064 Frangipane Aslantepedeki bu mezar iin tam olarak intramural kavramn kullanmamakla birlikte, kamusal alanda bulunan olduka srad bir mezar tanmn uygun grmektedir. Frangipane 2003, 52. 1065 Msr 1992, 202. 1066 Algaze-Msr 1995, 111 ve Hona-Algaze 1998, 101-141. 1067 Hona-Algaze 1998, 101-141. 1068 Algaze 1997, 125-126; Matney ve dierleri 1997, 66-67. 1069 Algaze-Msr 1996, 134; Algaze 1997, 125.

Ayn ekilde Panik renindeki intramural yetikin mezarnn trepanasyon geirmi ve yaamaya devam etmi bir erkek bireye ait olmas dikkat ekici bir farkllktr ve yukarda yaplan nerinin daha da gelitirilebileceini gstermektedir.1070 zetleyecek olursak, intramural gmlerin anlalr nedenlerle daha ok ocuk ve bebeklere uyguland saptamas rahatlkla yaplabilmektedir. Bununla birlikte yerleim iinde ortaya karlan mezarlardaki yetikinlerin durumu biraz karktr. Ancak, bir nitelik dikkat ekmektedir. Bu da, baz farkllklara sahip kiilerin yerleim d yerine, yerleim iine gmlmesi ve kazlar sonucu ortaya karlan iskeletler iinden cinsiyeti saptanabilenlerin ounlukla kadn olmasdr. Elbette burada cinsiyet saptanrken antropolojik inceleme yukarda sz edilen mezarlarn ok aznda yaplm, buna karn cinsiyet belirtici olabilecek kiisel ss eyalar gibi buluntular kazclar tarafndan dikkate alnmlardr.1071 Btn bu eksiklikleri de gz nne alarak ve belirli ihtiyat paylaryla yine de birinci blmde aklanan dini ideolojilerin temel nitelikleri gz nnde bulundurularak, bilge ya da aman veya ifac gibi dnebileceimiz baz kadn bireylerle, pheyle yaklamakla birlikte Karata/Semaykte1072 AQ amasnda ortaya karlan ve kazcs tarafndan ynetici ya da ef/bey mezar olarak tanmlanan mezarda olduu gibi toplumsal olarak farkllk ya da stnlk tadn dnebileceimiz bireylerin intramural olarak gmlm olabileceklerini nermek olasdr. Bunun yan sra Frangipanenin Yukar Mezopotamya ve Suriye-Anadolu blgelerinde, Erken Tun a I dneminden itibaren grldn dnd toplumsal tabakalanmann kantlarn aklarken kulland; Tepe Gavradaki intramural, zengin mezar armaanl, tula mezarn sahibinin, Forest tarafndan sekin snf yesi olarak kabul edilmesini rnek gstermesi ve sahip olduu yksek konumdan dolay yerleim iine gmldn belirtmesi de dikkat ekicidir.1073 Ayrca ayn dnem olmamakla birlikte daha eski dnemlerde buna benzer uygulamalarn olduu atalhykten bilinmektedir. atalhyk her ne kadar intramural l gmme uygulamalaryla tannsa da bunun yan sra baz yaplarn iinde ok az iskelet kmas farkl yorumlara da neden olmaktadr. rnein, Mellaartn tapnak olarak niteledii Akbabal Yap iinde sadece alt adet iskelet kmas, iskan edildii 120 yl boyunca bu kadar az l olamayaca dncesinden yola klarak zel

Harper 1971, 95. Hemen belirtmek gerekir ki mezar buluntularnn cinsiyet belirtici olarak kesin kant kabul edilmeleri, East Yorkshire Anglo-Sakson gmlerinde rastlanan baz ekstrem durumlar nedeniyle aratrmaclarca zaman zaman pheli olarak grlmektedir. Bkz. Pearson 2002, 96. 1072 Mellink 1969a, 327. Ancak bu mezarn bir efe ait olup olmad konusu yine de tartmaldr. 1073 Frangipani 2002, 186. Frangipaninin bu yaynnn ilk yapld 1996 ylnda, bir baka deyile kitap yazldktan sonra Aslantepede ortaya karlan ve yukarda aklanan Royal Tomb, ne yazk ki Frangipaninin bu yaynnn iinde yer almamaktadr.
1071

1070

kiilerin buraya gmld nerisiyle aklanmaktadr.1074 Bu mantkl neriyi kabul edecek olursak belki de intramural gmlerin youn olduu bu dnemden beri sekinlerin ya da farkl niteliklere sahip bireylerin yerleim iinde nce dier bireylerden ayr yerlere, daha sonra da kalkolitik ve ETda sadece farkll olan bireylerin yerleim iine gmlmesi gibi bir deiimin tedrici olarak ortaya ktn sylemek olasdr. Zaman iinde yava yava deien ve sonunda yerini ekstramural gm uygulamasna brakan intramural gmnn Mezopotamya rneinde de gelenekle aklanmas ayn dorultuda bir dier kanttr. Mezopotamya uygarlklarnda var olan ekstramural mezarlk alanlarnn yan sra gelenee bal insanlarn, ktlk kovma ritelinin bir paras olarak intramural gmde srar edii ve evlerinin iinde ailelerinin llerinin blm-iddi etem kimti adl bir blm ayrmalar ve buray aile apeli olarak kullanmalar gl bir gelenein varln ve bunun deimesinin zaman aldnn gstergesidir.1075 zet olarak; Bat Anadolu Erken Tun a l gmme gelenekleri iinde yerleim d gmyle birlikte var olan yerleim ii gm esas olarak erginlenmemi ocuk ve bebeklerle, baz doast gleri olduuna inanld dnlebilecek byc, aman gibi farkll olan bireyler ya da sekin snftan gelen kadnlarla; yine doa st gleri olduuna inanldn dnebileceimiz, aman, byc gibi farkll olan ya da sekin veya ynetici snftan gelebilecek erkek bireylere uygulanm olabilir. Bu gr glendiren bir dier kant ise istatistik verilerdir. Yukardaki Tablo-2de belirtildii gibi intramural gm oran btn mezarlar iinde sadece %1,4 olup bu oran olduka dktr. Ksacas, erginlenmemi ocuk ve bebeklerle, topluluun dier bireylerinden bir ekilde farkll olanlar intramural olarak gmlyor olabilir. Burada dikkati eken bir dier nokta ise Bat Anadoluda buluntularnn zenginliiyle veya mezar tipiyle ilgili olarak ynetici snfa ait erkek mezarlarnn Karata/Semaykteki pheli mezar hari net olarak saptanamad gereidir. Bu nedenle intramural olarak gmlen erkeklerin yneticiden ok, bir ekilde toplumun dier bireylerinden farkll olduunu belirtmek daha doru bir yaklamdr.

2-Yerleim D/Ekstramural l Gmme Uygulamas:

lmn baka hibir olguya benzemediinin farkna vararak ve bilisel geliiminin getirdii soyutlama yetenei sayesinde ata kltne olan inan, teki dnya, ruh, tanr, din gibi kavramlara ulaan insanolunun lsyle arasnda olan iliki sonucu lsn gmmeye
1074 1075

Mellaart 1967, 206. Bottero 2003, 310.

balad saptamasn yapmak olasdr. Bu aamadan sonra ortaya kan ilk uygulama llerin insann gndelik yaamn geirdii yere, bir baka deyile geici barnak ya da kalc konutlarnn bulunduu yere gmlmesidir. ntramural gm denilen ve yukarda aklanan bu uygulamann uzun bir sre devam ettii de arkeolojik kantlardan bilinmektedir. Ancak intramural l gmme uygulamasnn bir sre sonra tedrici olarak yerini yerleim d l gmme uygulamasna brakt gzlenmektedir. Akeramik Neolitik an sonlarndan itibaren balad saptanabilen yerleim d gm giderek en geerli uygulama olarak bugn de devam edecek ekilde insanolunun toplumsal yaamnda yerini almtr.1076 Burada dikkat ekici bir nokta, lsn ilk gmen Neanderthal insannn ortaya kt ve Homo sapiens ile birlikte yaad gnmzden yaklak 100.000 yl ncesinden balayan ve 35.000 yl nce sona eren Orta Paleolitik an ayn zamanda Braidwood tarafndan geim ekonomisine dayanan yerleim tipi snflamasnda snrlandrlm dolam ile tanmlanmasdr. Braidwood tarafndan yaplan ve Esin tarafndan geleneksel kronolojik snflandrmaya uyarlanan bu emaya gre insann lsn gmmeye balad dnem, Besin Derleme Evresinin son alt evresine denk gelmektedir.1077 Bu evrede insanolunun ilk kez snrlandrlm dolam ile tanmlanan bir geim ekonomisine getii ve bundan sonra gelecek ve yerleik yaama kadar uzanacak olan dier evrelerin banda olduu gzlenmektedir. Dolaysyla yukarda belirtildii gibi ata kltnn varl ve lm atalara olan inan ve sayg, insanolunun yerleik yaantya geiinde rol oynayan elerden biri olarak kabul edilebilir.1078 Ata toprann kutsall, o topraklarn orada yaayanlara ait olduunun merulatrlmas iin bir ara olabilir. Bu da ayn yerde srekli yaamay gerektirecek, avc toplayc yaam ve yerleiklik, Akeramik Neolitik evrede devam edecek ve M 11.000de besin retimi evresine gei,1079 hayvanlarn evcilletirilmesi ve tarmsal retimin ivme kazanmas yerleik yaam pekitirecektir. Bu srada, belki de insanolunun ata kltnn yan sra zaten antropomorfik dncesi sayesinde kendi soyut dnyasnda var olan doa ile ilgili kiiletirmeler ve kaynan ata kltnden deil de, doadan alan tanrsal kavramlar n plana kmaya balam olabilir. Bunun sonucu olarak ata kltnn bereketlilikle olan ilikisinin yerini yava yava ana tanra kltne braktn ya da bereketlilik kavramn ana tanra kltne devrettiini belirtmek
1076

Ekstramural gmnn Akeramik Neolitik a sonlarnda ayn yerleiminde olabilecei konusunda bkz.; zdoan 1999, 54. 1077 Esin 2004, 25. 1078 Ata kltnn yaayanlarn dnyasn etkileyen doast glerde aktif olabilecei konusunda, bkz. Pearson 2002, 158. 1079 Esin 2004, 27.

olasdr. Ancak burada unutulmamas gereken nokta ata kltnn de yaanlan topraklarn sahiplenilmesini merulatrma arac olmasnn yan sra zaten bereketlilikle de ilikisinin bulunduu olgusudur.1080 Bu devrediin nedenlerini ve dinamiklerini tam olarak bilemesek de baz karmlar yapmak olasdr. ncelikle yerleimin kendisinin, atalardan devir alnd ve bu yerleimin kendilerine ait olduunu merulatran ata kltnn sadece yerleim ii gmyle kendini gstermesi belki de tarmsal retimin balamasyla kendilerine ait olan alannn snrlarnn genilemesini getirmi ve bu snrlar belirleyici olgunun yine ata mezarlar olmas gereklilii yerleim dnda da gm yapma dncesini ortaya karm olabilir. Bu da bize Akeramik Neolitik ada da neden yerleim d gm olabileceini aklar. Bunun yan sra; bu konuda gelitirilebilecek bir dier neri daha vardr. Bu neri ekonomik ve dinsel eleri bir araya getirmeye alan bir neridir. Kesin olarak bilememekle birlikte, dnyevi ilerin, bir baka deyile, tarmsal retim, hayvanclk ve dier ekonomik olarak art deer retici alanlarda ortaya kan gelimelerin ve nfus artnn beraberinde getirdii bir olgu da, bereket ve verimlilii kutsayan ve ata kltnn yannda giderek nem kazanan bir inan sisteminin gcnn artmas ile ekstramural gm uygulamas arasnda tarihsel olarak grlen koutluktur. Bu koutluk yerleim yerinin dndaki tarm alanlar gibi, yerleim yeri dnda bir mezarlk alan oluturulmasnn altnda yatan nedenleri belirleyebilir. O dnem insannn soyut dnce dnyasnda topraa ekilen tohumun tarm rn haline gelmesi ile lenlerin teki dnyada yeniden doabilmeleri arasnda bir iliki kurabilme olasln gz nnde bulundurarak ekstramural mezarlklarn en bata tamamen ana tanra kltnn bir eseri olabilecei nerisi getirilebilir. Ancak bu nerinin karsndaki engel atalhyk gibi intramural gm uygulamasnn youn olduu ve ana tanra kltnn de varln srdrd bir yerleimin olmasdr. Ancak yukarda sunulan her iki neriyi bir araya getirmek, bir baka deyile sekler yaantnn dinamikleri ile gndelik yaam dndaki tinsel dnyann kendi iinde olan deiiminin birbirinden ayrlamayaca dncesinden yola karak bu iki neriyi birletirmek olasdr. zellikle Gneydou Anadolu Akeramik Neolitik yerleimlerinde, rnein Gbeklitepede1081, aynnde1082 grlen ve ata kltne balanan yerleik yaama geile, Braidwoodun snflamasnda snrl gerliin ve depolamann grlmeye baland Besin
1080

Ata Klt ile verimlilik ve bereket arasndaki iliki iin baknz; Emirolu-Aydn 2003, 80. ve Pearson 2002,

26.

1081

K.Schmidt Gbeklitepedeki kazlarda burasnn mezarlk olabileceine iaret eden herhangi bir buluntunun halen ortaya karlamam olmasna karn burasnn ata kltyle olan balantsn kendisiyle yaplan bir rportajda belirtmitir. 1082 zdoan-zdoan 1998, 584.

retimi Evresinin1083 balar hemen hemen ayn tarihlere denk gelmekte ve olaslkla bu srada ata klt yerleilen blgenin mlkiyeti konusunda bir merulatrma arac grevini grrken, bir yandan da tarmsal retim ile ilgili denemeler yaplmaktadr. Gnmzden 10.000 yl ncesinden balayarak tam anlamyla besin retimine geile birlikte de olaslkla ata kltnde bir evrilme ya da ata kltnn grevlerinden bir ksmnn devri sz konusu olmaya balamaktadr. lk tarmc ky topluluklarnn ortaya kmaya balad M 7000den itibaren de yava yava ekstramural mezarlk alanlarnn ortaya kt grlmektedir. Bu srada ana tanra ve bereketlilik ilikisi ortaya karken ata kltnn snrlar tarmsal alanlar da koruyacak biimde genilemekte ve topluluklarn tinsel dnyasnn o derece keskin ayrmlarla tanmlanamayacan gsteren rnekler gneydoudaki yeni kazlarda ortaya ktka hem ata kltnn, hem erkek tanrlarn hem de ana tanra kltnn bir arada varolabilecei grlmektedir. Bu eklektik varolu da esas olarak tinsel dnyay belirleyenin sekler yaantda oluan gelime ve deiimler olduunu aka gstermektedir. Elde bugnk arkeolojik veriler nda kesin kantlar olmamakla birlikte lm atalarn ruhlar ve doann bereketliliini simgeleyen ana tanra inan kendi aralarnda artan nfusa ve ortaya kan teknolojik geliimlere kout olarak yeni grev blgeleri belirlemekte ve baz grevleri birbirine devretmektedir. te bu noktada ata klt zaten elinde bulunan, sahip olunan topraklar merulatrma arac olma grevini ana tanra kltnn bereketlilik, dou, yeniden dou, deiim ve dnm greviyle paylaarak ekstramural mezarlklarn temelinin atlmasn salam gibi gzkmektedir. leride yaplacak yeni kazlar ya da srmekte olan kazlardan elde edilecek yeni veriler bu neriyi destekleyebilir. Ancak yine de bir dereceye kadar pozitivist bir bak as tayan bu nerinin kesin olarak dorulanmas olasl elde daha fazla kant oluncaya kadar kukuludur. Bu neriyi imdilik kaydyla doru kabul edecek olursak; intramural l gmme uygulamasnn da yerini tarmsal retimin artyla balantl olarak yava yava ekstramural l gmme uygulamasna bu dnemin yani neolitiin sonlarnda brakmaktadr. Bundan sonrasnda M 2.binyla kadar ekstramural l gmmenin yannda azalarak devam edecek olan intramural l gmme giderek terk edilecek ya da sadece ok nemli, toplumsal stats yksek veya toplumun geri kalanndan farkll olan bireyler iin uygulanarak gnmze kadar gelecektir. Burada bir dier dikkat ekici nokta olaslkla Erken Tun ann sonlarndan itibaren ekstramural l gmme geleneinin devamlln ve giderek intramural gmnn yerini almasn salayan nedenlerin farkllam olabileceidir. zellikle Kalkolitik
1083

Esin 2004, 26.

Dnemde balayan ve Erken Tun anda ivme kazanan kentleme ya da merkezileme sonucu, Baudrillardn modern toplumlar incelerken nerdii gibi; ller kendileriyle dei tokuta bulunmaya demeyecek varlklar olarak grldklerinden yaayanlardan giderek uzak mekanlara gtrlmektedir. Ky ya da kentte evin scak ortamndan alnarak merkezde yer alan ve insanlarn bir araya geldikleri ilk mekan olan mezarla gtrlen ller zaman iinde, gelecekte oluacak tm gettolara rnek olacak, ilk gettoyu oluturmu ve merkezden epere doru giderek uzaklatrlmlardr.1084 Kentleme ya da merkezilemenin balamas, deien teknolojiler, metal kullanm, uzmanlama ve mimaride grlen radyal plan ve kenti evreleyen sur ve benzeri yaplar, bu ilerin yaplmas iin gereken organizasyonu salayan bir ynetici otoritenin giderek varln kuvvetlendirdiini gstermektedir. Bu andan itibaren topra merulatrma gereci olan ata kltnn bu ilevinin de artk yava yava sona erdii ve Giritin Erken ve Orta Minos dneminde grlebilecei gibi yerel sekinlerin topluluun atalara eriimini kontrol etmeye baladklar anlalmaktadr.1085 Bu kontrol sekinlere yerel kaynaklar kontrol etmenin yolunu da amakta ve bunu meru klmaktadr. Bir baka deyile atalara ulamann yolu olan l gmme ritelleri sekinlere her anlamda meruiyet kazandrmaktadr. Bundan sonrasnda bu merulatrma arac nce rahipler, sonra rahip krallar ve sonrasnda da tanr krallar araclyla ynetici snfn organizasyonundaki askeri gte vcut bulmaya balamakta, bununla birlikte ata kltne M II.binylda da grld gibi zaman zaman atf yaplmaya devam edilmektedir. Ekstramural gm de artk bir hijyen sorunu olarak grlmektedir. Bat Anadolu Erken Tun a l gmme uygulamalar iinde saysal olarak da olduka fazla yer tutan ekstramural l gmme uygulamasnn grld yerlere ksaca gz atacak olursak saptanabilen toplam 81 mezar ya da mezarlk alan iinde 52 adedinin kesin olarak ekstramural l gmme uygulamasna sahne olduu grlmektedir. Bunun yan sra, sadece yerleim alan kazlan ve mezarlk alanlar saptanamam Hisarlk/Troia, Beycesultan, Aphrodisias vb. yerleimlerde toplam 28 intramural gm uygulamasna rastlanlmas kazclar tarafndan bu yerleimlerin ekstramural mezarlk alanlarna sahip olabilecekleri eklinde yorumlanmtr. Bu durumda yukarda akland gibi, deien sosyo-ekonomik ve siyasi koullarn da etkisiyle Neolitik adan beri tedrici olarak arttn bildiimiz ekstramural l gmme uygulamasnn artk asal bir uygulama haline geldiini, ancak bunun yan sra baz farkllklar olan kadn ve erkek bireylerle, olaslkla erginlenmemi bebek ya da ocuklarn intramural olarak gmlmesinin devam ettiini istatistik verilere bakarak da
1084 1085

Baudrillard 2002, 197. Murphy 1998, 36.

belirtmek olasdr. Tablo-2de akland gibi %98,4e %1,4 gibi bir oranla ekstramural gmnn stnlnn grlmesi yukarda belirtildii gibi ekstramural uygulamann asal hale geldiinin gstergesidir. Bu durumda Bat Anadolu Erken Tun a l gmme geleneinin nasl olduu konusunda retilebilecek ilk dnce baskn biimde ekstramural gm uygulamasnn uyguland eklindedir. Bundan sonraki aamada ise mezar tipleri, gmme biimi, gmme tipleri, ynlendirme ve mezarlara braklan armaanlarn deerlendirilmesiyle l gmme geleneinin nasl olduu konusunda bir modelleme yaplabilecektir.

B-Mezar Tipleri:
Aada ayrntl biimde incelenecei gibi, Bat Anadolu Erken Tun a l gmme uygulamalar iinde deerlendirilen mezar tipleri basit toprak, pimi toprak, ta sandk ve sahte oda mezar olmak zere drt tiptir. Saptanan toplam 81 mezarlk alan ya da tekil mezar iinde zellikle kazs yaplan mezarlk alanlar dikkate alndnda pimi toprak mezarlarn ounluu oluturduu fark edilir. Bunu ta sandk mezar ve basit toprak gmler izlerken; ilki Karata/Semaykteki tekil mezar olmak zere, Kaklk mezarlk alannda rastlanan dier sahte oda mezarlar bu trden uygulamann yaygn olmadn gsterir. Kazs yaplmayan ancak yzey aratrmalar sonucu saptanabilen mezarlk alanlarnn ounluunu da yine pimi toprak gm uygulamasnn yapld mezarlar oluturduundan Bat Anadolu Erken Tun ann btn evrelerinde bu trden gmnn yaygn olarak kullanldn belirtmek yanl saylmaz. Ancak, aada daha ayrntl tartlaca gibi basit toprak gm ve ta sandk mezarlarn da kullanlyor olmas hatta bu trden gmlerin pimi toprak gmlerle beraber ayn mezarlklarda bulunuyor olmas dikkat ekici bir niteliktir.
Tablo-31086 Bat Anadolu ET Mezar Tip ve Saylar Mezar Tipi Basit Toprak Pithos mlek Ta Sandk Sahte Oda Rastlanlan Yer Says 18 44 14 22 3 Mezar Says 52 724 68 205 6

statistiksel verilere gz attmzda pimi toprak mezarlarn toplam 46 mezar ya da mezarlk alanndaki 792 mezarda grld saptamas yaplmaktadr. Bunu toplam 22 yerde grlen 205 mezar ile ta sandk mezar uygulamas izlemekte ve bunlarn ardndan toplam 18 alanda gzlenen 52 mezarla basit toprak mezar uygulamas gelmektedir. Son sray ise sadece 3 yerde (Kusura, Karata/Semayk ve Kaklk) rastlanan toplam 6 uygulama ile sahte oda mezarlar almaktadr. imdi bu istatistiksel verileri de gz nnde bulundurarak mezar tiplerini incelemeye geebiliriz.

1086

Tablo-3te belirtilen mezar saylar toplamda 1971 mezar bulmamaktadr. Bunun nedeni Demircihyk, Karata/Semayk gibi baz kazlarda ortaya karlan mezarlarn tipleri belirtilirken btn mezarlarn kaz raporlarnda belirtilmemi olmasdr. Bu kazlarda ortaya karlan toplam mezar says belirtilirken, toplu yaynlar yaplmadndan kaz raporlarndaki saylar dikkate alndnda istatistik olarak yanl sonu vereceinden sadece net saylar bilinenler dikkate alnmtr.

1-Basit Toprak Mezar

Topraa cesedin yerletirilebilecei uygun byklkte kazlm dikdrtgen biimli ukurlara, topraa herhangi bir mdahale sz konusu olmakszn; bir baka deyile mezarn etrafna ta vb. herhangi bir madde denmeksizin, mezar armaanl ya da armaansz olarak lnn defnedilmesiyle gerekletirilen gm biimi basit toprak mezar olarak tanmlanmaktadr. Ancak, burada dikkat edilmesi gereken bir nokta, bu mezarlarda organik maddeden yaplm ve zamann tahribatna dayanamayan veya kazlarda saptanamayan baz materyallerin gm
1087

ilemi

srasnda

konulup

konulmadnn

imdilik

kaydyla

bilinemeyeceidir.

Daha ayrntl aklanmaya allacak olursa, basit toprak mezarlara

konulan llerin evresinde ya da zerinde zamann tahribatna dayanamayacak herhangi bir ahap, saz, dokuma vb. gibi bitkisel kkenli ya da deri veya post gibi hayvansal kkenli organik maddenin konulup konulmadn arkeometrik yntemler haricinde saptamak olduka g hatta olanakszdr. Basit toprak gmlerde gm zerinde rastlanan tek organik buluntu, Baklatepe ET I basit toprak mezarlarndan G24 mezarnda rastlanan iskelet zerine serpitirilmi buday taneleridir.1088 Dier kaz yerlerinde zellikle de eski kazlarda bu konuya dikkat edilmedii iin mezarlarda herhangi bir organik maddenin bulunup bulunmad ya da gnmzde yaplan basit toprak gmlerde olduu gibi zerinde hasr ve ahap bulunup bulunmad bilinememektedir. Ayrca organik maddeler ksmnda daha ayrntl incelenecei iin sadece deinmekle yetinilecek bir dier buluntu ise Aphrodisiasda bir pithos gmde rastlanlan hasr izleridir.1089 Btn bu eksikliklere karn, mezar armaanlar arasnda rastlanlan ineler, ister basit toprak gm olsun isterse de dier mezar trleri, kefen bezi benzeri bir organik rtnn kullanlm olabileceini gsteren dolayl kantlar olarak dnlebilir. Mezar armaanlarnn incelendii ksmda bu inelerin ilevleri daha ayrntl olarak inceleneceinden burada sadece kaybolan malzemeden yaplm bir kefenin varlna iaret eden dolayl kantlar olabileceini belirtmek yeterlidir. Basit toprak mezarlarn l gmme gelenei iindeki yerine geldiimizde ise bunun sosyal stat belirtip belirtmedii konusunda yaplacak yorum sadece Baklatepede iki ve Kubad-bdda bir tane olmak zere ortaya karlan toplam mezara dayanmak
1087

Eski kazlar iin maalesef elde herhangi bir somut kant birka kaz dnda yoktur. Yeni kazlarda ise bu trden organik maddelerin varlnn incelenip incelenmedii ise sadece rastlantlara kaldndan basit toprak gmlerde organik madde kullanlp kullanlmad konusunda kesin yorum yapmaktan kanlmtr. 1088 zkan-Erkanal 1999, 31. 1089 Joukowsky 1986, 76.

zorundadr. Dier mezar trleri olan pimi toprak ve ta sandk mezarlara bakldnda, mezarn yapm iin harcanan emek asndan basit toprak mezarlarn en az emek harcanan ve dolaysyla en az yatrmn yapld mezarlar olmas gerei bu tip mezarlarn sosyoekonomik adan daha fakir veya snfl bir topluluk iin dnecek olursak daha alt snflara ait mezar tipiymi gibi grnmekle birlikte bu mezarda ortaya karlan mezar armaanlarnn artc zenginlii akla baka olaslklar da getirmektedir. Baklatepede G46 ve G24 olarak adlandrlan ve birincisinde 12 yanda bir kz ocuu, dierinde ise yetikin bir erkek iskeletinin ortaya karld basit toprak mezarlarda rastlanlan gm ya da kurundan yaplm kolye, kpe, bilezik gibi ss eyalar ve amulet ya da idol olarak nitelendirilebilecek nesneler bu mezarlk alannda mezar tipi ile sosyal konum arasnda dorusal bir iliki kurulamayacan gsteren kantlardr.1090 Ayrca Baklatepenin kazcs Erkanalda bu konuda hemfikir olup, Baklatepedeki her tr mezarda son derece zengin armaanlarn kabildiini belirtmektedir.1091 Kubad-bd kazlarnda ortaya karlan olaslkla intramural basit toprak gmdeki kadn iskeletinin yannda rastlanlan altn ve bronzdan yaplm ss eyalar da dier kantlardr.1092 Bu iki yerde ortaya karlan aykr yerlerinde bulunan basit toprak kantlara ramen Bat Anadolunun dier grece daha az mezar armaanna mezarlarda

rastlanlmaktadr. Bununla birlikte Bat Anadoluda basit toprak mezara sahip toplam 18 yerdeki 52 mezarn sadece nn bu ekilde zengin armaanlara sahip olduu da gzden karlmamas gereken bir noktadr. Bu mezarlarn sadece adet olmas ise, bunun az rastlanan bir olgu olmasndan ve basit toprak gm ile sosyal-stat arasndaki dorudan ilikiye ters dmesinden ok, topluluk iinde farkll olan az sayda bireyden bazlarnn byle gmld eklinde yorumlanabilir. Bu neriyi destekleyecek bir dier istatistiksel veri ise Bat Anadoluda en fazla sayda (23 adet) basit toprak gmye sahip yer olan Baklatepede bile sadece iki mezarn zengin armaanlara sahip olmasdr. Kubad-bd mezar ise intramural olma olaslnn bulunmas ve intramural gmnn zaten yukarda akland gibi olaslkla farkll bulunan bireylere uygulanmasndan dolay ayn dnceyi dorulayabilecek ekilde yorumlanabilir. Ayrca yine intramural olarak gmlm Troia IIg evresine ait 201 nolu alann tabannda, sa yanna yatrlm olarak hocker pozisyonunda ve yannda kurun bir bilezik ile beraber gml olarak bulunmu 12-13 yalarnda bir ocuk gms de yannda tad cinsiyet belirtici nesnenin ayn zamanda bir stat nesnesi
1090

zkan-Erkanal 1999, 30-31 ve Akay 2003, Katalog No:3 zkan-Erkanal 1999, 31. 1092 Ark 1996a, 395-398 ve Ark 1996b, 402.
1091

olabilecei yorumuyla bir dier kant olarak ileri srlebilir.1093 Ancak ileride aklanaca gibi cinsiyet belirtici nesnelerin zaman zaman stat nesnesi de olabilecekleri gz nne alnarak ileri srlen bu kant yine de kesin deildir. Bu durumda yine de basit toprak gmlerin bireylerin sosyo-ekonomik gleriyle balantl; ancak, zaman zaman ekonomik olarak gl olmamakla birlikte topluluun dier bireylerinden belirli farkllklar olan insanlarn stat nesneleri ile birlikte gmlebileceklerini ya da Baklatepe G46 mezarndaki kz ocuu gmsnde olduu gibi kendisini gmenler tarafndan kymetli ss eyalaryla donatlm olabileceini belirtmek olasdr. Yukarda ileri srlen esnek neriyi destekleyecek baka kantlarn olup olmadn anlamak iin sz konusu dnemde Anadolunun dier yerlerindeki uygulamalar da incelemek gereklidir. Bu trden bir inceleme sonucu, kiztepedeki1094 tamam basit toprak gmden oluan ve bu nedenle sosyo-ekonomik anlamda bir farklla iaret edip etmedii belli olmayan mezarl bir yana brakacak olursak, Balba1095, Kaledoruu/Kavak1096, Kusaray1097, Tekeky1098 gibi yerlerde yaplan almalar da basit toprak mezarlara dier mezar tipleri ile birlikte rastlandn gstermitir. Bu mezarlarn ou armaansz olup, mezar armaan bulunanlarn ise dier tiplerden armaan olarak farkl olmamas, basit toprak mezarlara gmlenlerle dier tip mezarlara gmlenler arasnda sosyo-ekonomik adan bir farklln bulunmuyor olabileceine iaret ediyor olabilir. Ancak, yine de dikkati eken bir konu intramural yetikin gmlerinin byk bir ounluunun basit toprak gm oluudur. ntramural olarak gmlen ocuk ve bebekler pimi toprak kaplara konulurken yetikinlerin basit toprak mezarlara gmlmeleri, basit toprak gmnn daha ok intramural olarak gmlen yetikinlerle ilintili olduu izlenimi uyandrmaktadr. Bu konuyu daha ayrntl irdelemek iin gerekli veriler ise ne yazk ki yoktur. Birok mezar ya da mezarlk alannda ortaya karlan iskeletlerin incelemesi yaplmam, birok yerde ise mezarlardan kan kemiklerin tahrip olmu olmas yorum yapmay daha da gletirmitir. Bu durumda tekrar edecek olursak, basit toprak gm ile sosyal stat arasnda dorudan bir balantnn olduunu gsteren kuvvetli kantlar yoktur. Bunun yan sra intramural yetikin gmlerinin basit toprak mezarlara konulduu yolunda zayf da olsa baz kantlar vardr. Basit toprak gmlerde kan mezar armaanlar ile dier mezarlarda kanlar
1093 1094

Blegen 1963, 85. Alkm-Alkm-Bilgi 1988, 80-81. 1095 Sel 1992, 129. 1096 TAY-IVa, Kaledoruu/Kavak. 1097 Koay 1968, 89-97. 1098 zg 1948, 10-12 ve 56.

arasnda ok byk farkllklarn olmamasnn yan sra basit toprak mezarlarn farkl bir inan sistemini temsil ettiklerini ya da simgesel anlamlar olduunu sylemek zordur. Ancak, konuya dier mezar tipleri asndan bakacak olursak, pimi toprak mezarlarn ve ta sandk mezarlarn bu trden farkllklara iaret ediyor olmalar ve pimi toprak mezarlarn simgesel baz anlamlarla ykl olmalar akla u an bilemediimiz farkl bir inan sisteminin etkisiyle mi basit toprak mezar yapld sorusunu getirebilir. Bu soruysa eldeki verilerle yantlanabilecek gibi deildir.

2-Pimi Toprak Mezar

Pimi toprak mezar tanm, adndan da anlalabilecei gibi piirildiinde plastisitesini/yumuakln yitirerek, geri dnsz bir biimde yapld ekilde kalan bir toprak rndr. Krldnda paral da olsa kalan pimi toprak rnlerin l gmme uygulamalarnda kullanlmas mantken anak mlekli Neolitik dnemden itibaren olmaldr. Zaten en basitinden atalhyke baktmzda da intramural gmlerin bir ksmnn mlek iindeki ocuk veya bebek gmleri olduunu grrz. Snflamann pimi toprak tanmndan yola klarak yaplmas ise iki farkl tipte toprak rnnn l gmme uygulamalarnda kullanlm olmasdr. Bunlardan ilki mlek boyutunda ve dierine gre daha kkken dieri kp ya da pithos denilen ve en k 0,50mden balayarak 2,00m boyuna kadar ulaan pimi topraktan yaplm kaplardr. Aslnda ncelikle gndelik iler iin retilmi olan kap eitleri olarak deerlendirilebilecek bu kaplardan pithoslarn zellikle art rnn depolanmas sorununun giderilmesi amacyla mleklerden sonraki bir dnemde ortaya ktn dnmek yanl saylmaz. Bununla birlikte zaman iinde bu iki kap tipi, retilen deiik rnlerin kullanlmas, korunmas ya da depolanmas iin kullanlmann yan sra l gmme uygularnda da yerini almaya balamtr. Peki nasl olmutur da l gmme iin bu trden yeni bir mezar tipine dnecek uygulama balamtr? Bu sorunun yant iin Neolitik Dneme kadar geriye giderek atalhyk yerleimindeki intramural rg sepet gmlerine bakmak gereklidir. Bu gmler E.VII.21 tapnann tabannda bir boa bann altna sepet iinde braklm bir kafatas ile tapnak VI.B.20de ortaya karlan sepet iindeki gmdr ve organik bir maddeden yaplan sepetin izleri ak bir ekilde grlmektedir.1099 Saptanabilen sepet izlerinden yola karak anak mlek kullanlmaya geilmeden nce ya da geildikten sonra da bir sre bu trden bir uygulamaya gidildiini sylemek olasdr. Bu
1099

Mellaart 1967, 84 ve 199; Mellaart 1988, 95.

uygulamann yaygnlk kazanmas ise belki de boyut itibaryla yaplan mleklerin iine nce ocuklarn konulmas sonra da artan retime paralel olarak ncelikle art rn depolama iin daha byk kap yapma gereksinimi ile ortaya km olabilecek pithoslarn yetikinler iin de kullanlmasyla bir gelenek haline gelmitir. Ancak btn bunlardan nce pimi toprak kaplar iine yaplan gmnn antropolojik olarak ne anlama gelebilecei, o dnem insannn l gmme srasnda uygulad ritel iinde ve onlarn ruhani dnyalarnda bu tip mezarlarn yerinin ne olduunu anlamak gereklidir. ncelikle, l gmme gelenei gibi bir konunun ister istemez varaca nokta olan din ve lm sras ve sonras dini ritelleri biimlendirirken elbette bir yerden sonra arkeolojik kant olmayan baz noktalarn yorumla aklanmas zorunluluunu kabul etmek gerekmektedir. Mellaartn bu konuda son derece hakl olarak belirttii, hibir arkeoloun ayrdna varamayaca, len kiinin kiisel dilek ve gereksinimleri, akrabalarnn sayg ve sevgisi, olas soyut dini etkenler, lm ekli1100 gibi soyut ya da kantlanmas g konularn yan sra, topluluun tam olarak ekillendirilemeyen ancak varl kabul edilen, topran bereket ve verimlilii ile kadnn dourganl arasnda kurulan iliki gibi konular zellikle pimi toprak gmler iin aydnlatc olabilecek baz nitelikler tadndan ister istemez baz yorumlara girilecektir. Bat Anadolu Erken Tun a l gmme gelenekleri balamnda incelenen toplam 1971 mezar ile ilgili baz saysal veriler bu nitelikleri daha aydnlatc biimde ortaya koymaktadr. Sz edilen 1971 mezarn 792 adedi pimi toprak gm tipindedir. Bu 792 mezarn 724 adedi pithos, 68 adedi ise mlek gmdr. Yap itibaryla ikin karnl, hamile bir kadn andran pithoslarn sanki teki dnyada yeniden douu temsil ettii yolunda bir yorum yapmak olasdr. Soyut bir kavram olduu iin sadece bir karsamaya dayal bu neriyi destekleyecek somut veriler ise takdir edilebilecei gibi yoktur. Yani, elimizde yazl belge olmamas, Prehistorik dnem insannn dnce dnyas ile ilgili bilgilerimizin bulunmamas bu yorumun kantlanamaz yandr. Bir baka deyile sadece maddi kantlar bizim o dnem insannn ruh ve dnce dnyasn anlamamz salayamayabilir, ayrca salasa bile ya da Bat Anadolu Erken Tun a topluluklarndan birine ait bir birey gerei kulamza fsldasa bile bunu bakalarna kantlamann olana yoktur. Bu ayrntlar dikkate aldktan sonra bir dier noktaya tekrar dikkat ekmek gereklidir. Bu nokta da mezarlarn ynlendirilmesidir. Bat Anadoluda ortaya karlan 1971 Erken Tun a mezarnn 1208 adedinde gnein doduu yne doru yaplm bir ynlendirme grlmektedir. imdi bu iki
1100

Mellaart 1967, 207.

somut veriden yola karak Erken Tun a Bat Anadolu insannn lm karsnda gsterdii tepkiler asndan soyut dnyas ile ilgili bir karsama yapmaya balayabiliriz. lk olarak bereket kltnn, kadnn dourganlnn, doadaki mevsimsel ya da gnlk devinimlerin, gnein her gn yeniden douu, ayn hareketleri, mevsimlerinin birbirini izlemesi gibi doal tarih zeks ile ayrdna varlan gereklerin hep bir dairesel devinim iinde olmas ve lm sonrasnda bir teki dnyann bulunmas gerekliliine olan inan birbiri ile kaynatrdmzda, ortaya ly tekrar teki dnyada canlandracak ve o soyut dnyada yaamasn salayacak uygulamalarn ktn belirtebiliriz. Bu durumda, pimi toprak gmlerin sanki yeniden douu salayacak yapay teki dnya anneleri gibi grlmesi ve bu tekrar douun gnele ya da gnein yeniden domasyla ilintili olmas kanlmazdr. Bu neriyi destekleyecek bir dier kant ise ileride Yunan Mitolojisinde karln bulacak olan Demeterin kz Persephonenin Hadese gidii ve mevsimsel olarak geri dndr.1101 Ayn ekilde Gnein her zaman Okeanostan batp dier gn tekrar domas, Odysseusun ller lkesine gitmek iin Okeanos kysna gelmesi, bunun yan sra Mezopotamya Mitolojilerinde tarn yeralt dnyasna inii1102 gibi sylenceler, olaslkla prehistorik dnemlerin teki dnya kavramlarndan kken almtr. imdi btn bu aklamalar nda pimi toprak mezarlar evredeki dier uygulamalarla karlatrarak ve daha nceki Kalkolitik ve Neolitik dnemleri de dikkate alarak incelemeye geebiliriz. Balang olarak hemen belirtmek gerekir ki pimi toprak mezarlar boyutuna ve niteliine gre mlek gmler, pithos gmler ve pseudo pithos gmler olarak snflamak inceleme asndan kolaylk salayacandan bu trden bir snflamaya gidilmitir.

a)mlek Gmler
Toplam 792 pimi toprak mezarn 68 tanesi mlek gmlerden olumaktadr. Baklatepe, Kusura, Kkhyk, Aphrodisias ve Yortan bu mezar tipinin en fazla grld yerlerdir. mlek gm iin seilen boyutsal tanmlama mlein 0,50mden kk boya sahip olmasdr. ounlukla geni azl olan bu mleklerin az akl, iine bir bebek ya da ocuun sabilecei geniliktedir. Az aklklar pithos gmlerde de grlebilecei gibi genellikle dou-gneydou-kuzeydou ynne bakan bu mleklerin azlar zaman zaman bir baka mlek ya da kap paas veya ta ile kapatlmtr.

1101 1102

Kahn-Lyotard-Loraux 2000, 881-884; Saraolu 2005, 56. Hooke1993, 40-41.

Boyutlarnn pithos gmlere gre daha kk olmasnn getirdii zorunlulukla sadece ocuk ve bebek gmlerinde kullanlan bu mleklerin nemlice bir ksm da intramural gmlerde kullanlmtr. Bu da aslnda intramural gmnn daha ok ocuk ve bebeklere uygulanmas ile balantl olup, Aphrodisias, Hisarlk/Troia ve Beycesultan gibi yerleimi kazlp, mezarlk alan saptanamam yerlerde neden mlek gm kullanldn aklar nitelikte bir olgudur. Bunun yan sra daha sonraki dnemlerin urnelerinin ncl olarak grlebilecek mlek gmler, temel olarak urnelerin yakarak gm iin kullanlmalar ile bunlardan ayrlmaktadr. Tanm olarak, yaklan bir lden geriye kalan kl ve kemiklerin saklanmak zere iine konulduu, yalnzca bu ama iin retilmi ya da bu amaca uygun herhangi bir kap1103 olan urneler, elbette tarihncesi dnemlerden itibaren kullanlan mlek gmlerden gelitirilmitir. Ancak Bat Anadolu Erken Tun anda yakarak gm yaygn bir uygulama deildir. Bat Anadoluda incelenen toplam 1971 mezar iinde sadece mezarda rastlanlan kremasyon izleri mlek gmlerin ocuk ve bebek gmlerinde kullanldn gsteren dolayl kantlar olup, bu mezardaki kremasyon izleri de phelidir. mlek gmlerin ilk izlerine daha nce de belirtildii gibi Neolitik adan itibaren rastlanmakta olup, Kk Hyk1104 ve Pnarba/Bor1105 hyklerinde yaplan kazlarda ortaya karlan pimi toprak kaplar iindeki gmler bunlarn ilk rneklerindendir. Daha sonrasnda Kalkolitik ada bu uygulama giderek artmtr. Bat Anadoluda Beycesultan1106 ve Kuruayda1107 Ge Kalkolitik aa tarihlenen tabakalarda ortaya karlan mlek gmler ocuk ve bebek mezaryken, Dou ve Gneydou Anadoluda ise Deirmentepe1108, Gzlkule1109, Hassek Hyk1110, Kargam1111, Korucutepe1112 ve Samsat1113 kazlarnda ortaya karlan ve ounluu Ge Kalkolitik aa tarihlenen mlek gmlerin tamam yine ocuk ve bebek iskeletleri barndrmaktadr. Burada ksa bir aklamay gerektiren Deirmentepe mezarlar pimi toprak mezar geleneinin nasl ortaya km olabilecei konusunda baz ipular verdii iin nemlidir.
1103 1104

Glur 1997, 1850. Burada ortaya karlan mezarlarda kullanlan kaplar olduka byk boyda mlekler olduu iin pithos olarak da kabul edilebilir. Ayrca, Kk Hyk kazlarnda ortaya karlan bir depolama alannda da ayn tipte kaplara rastlanlmas ilgi ekicidir. Silistreli 1986, 174. 1105 Silistreli 1983, 82. 1106 Lloyd-Mellaart 1962, 23-26. 1107 Duru 1996, 24. 1108 Esin 1983, 41-48; Esin-Arsebk 1983, 71-79. 1109 Goldman 1956, 7-8. 1110 TAY-III, Hassek Hyk 1111 TAY-III, Kargam 1112 van Loon-Gterbock 1972, 80. 1113 TAY-III, Samsat

Deirmentepede 17 G ve 17-18 F amalarnda ortaya karlan Ubaid ile ada tabakada rastlanlan pimi toprak mlek gmlerde ocuklarn koyu yzl, akl mallardan yaplm mleklere gmld gzlenirken, bebeklerin pimemi topraktan yaplm ve kazcs tarafndan petek olarak adlandrlan mlek biimli kaplarn iine gmlm olmas ilgi ekicidir.1114 Bu ekilde pimemi topraktan yaplm peteklerin belki de Neolitik ada balayan ve izlerine ok az rastlanan sepet gmlerden sonraki bir aamaya iaret ediyor olmas akla yakndr ve bu aamay da pimi topraktan yaplm mlekler izlemi olabilir. Gemii Kalkolitik hatta Neolitik aa kadar geriye giden pimi toprak mlek gmlerle ilgili Bat Anadoluda Erken Tun anda rastlanlan rnekler dnda zellikle Neolitik ve Kalkolitik alarla ilgili rneklerin Bat Anadoluda ok az ortaya kmas yaplacak yorum ve nerilerde evredeki dier blgelerden yararlanmay zorunlu klmtr. Bununla birlikte daha nce de belirtildii gibi Bat Anadoluda sadece Aphrodisias, Beycesultan, Baklatepe, Hisarlk/Troia, Kusura, Kkhyk, ve Yortan mlek gmlerin en ok grld yerlerdir. Sz edilen yerlerden sadece Beycesultann Kalkolitik katlarnda mlek iinde ocuk gmlerine rastlanlmas ise devamll saptama asndan yeterli olmayabilir. Bununla birlikte Anadolunun tamamna bakldnda Neolitik ada olutuu dnlebilecek bir gelenein nce sepet gmlerle balad, daha sonra Deirmentepede rnei grld gibi pimemi topraktan yaplm petek gmlerle devam ettii ve sonuta bu gelenein pimi toprak mlek gmlere evrildii nerisi aradaki zamansal ve corafi boluklara ramen getirilebilir.

b)Pithos Gmler
Bat Anadolu Erken Tun a mezarlklarnda en fazla sayda rastlanlan mezar tipini oluturan pithos gmler, ykseklii 0,50mden balayan ve 2,00mye kadar uzanan bir lek iinde rastlanlan, ounluu boyunlu, geni azl, dz veya sivri dipli, karlkl iki ya da drt kulplu, zaman zaman gvdesinde ya da boyun ksmnda bezemeler de bulunan byk pithoslardr. leride daha ayrntl incelenecei gibi azlar ounlukla dou-gneydoukuzeydou ynne bakan ve genellikle yzeye doru eimli yerletirilen bu pithoslarn azlar byke bir ta ya da bir baka mlekle kapatlmtr. Bununla birlikte azlar kapatlmayanlar ya da kapatan malzemenin kaybolduu pithoslar da bulunmaktadr. Sz konusu dnemde incelenen toplam 1971 mezarn 724 tanesi pithos gmdr ve incelenen 82 mezar ya da mezarlk alannn 44nde bu tip mezarla karlalmtr.
1114

Esin 1983, 41-42.

Bu tip bir gm tarznn nasl, neden ve ne zamandan balayarak tercih edildii konusu ise sadece arkeolojik verilerle aklanacak gibi olmayp antropolojik ve etnografik verilerden de yararlanmak gerekmektedir. ncelikle, hemen belirtmek gerekir ki, Botteronun son derece doru bir biimde vurgulad gibi, tarihte asla byk B ile balayan bir Balangcn olmadn bilmek ve sadece gelimeler, kesimeler, ayrlklar, unutular, yeniden ortaya klarn olabileceini kabul etmeliyiz.1115 Bu nedenle pithoslarn ilk ortaya k ya da kullanmnn fazlalamas konusunda kesin bir tarih vermek olanakszdr. Ancak, art rnnn oalmas sonucu depolama kaplarnn bymesi ile pithoslarn ortaya k arasnda bir ba olmas gerektii dnlebilir. Bu nedenle sadece baz karmlarda bulunulabilir. Arkeolojik verilerden yola klarak yaplabilecek bu karmlardan biri, Ge Neolitik adan itibaren konut mimarlnda grlen dikkat ekici bir edir. Bu da konutlarn tabanlarnda yer alan ve olaslkla depolama iin kullanlan ukurlardr. Bu ukurlar zaman zaman iine mlek yerletirmek iin kullanlrken, baz zamanlarda da dorudan depolama iin kullanlm olabilir. te bu ukurlar ileride ortaya kacak pithoslarn atas olarak kabul edilebilir. Yine de pithoslarn ilk ortaya kt dnem ile ilgili olarak Mezopotamyann Ge Kalkolitik ana bir baka deyile Uruk Dnemine kadar geriye gidilebilecei, plano-konveks yaplarn iindeki kaplara baklarak sylenebilir.1116 Anadoluya geldiimizde ise Kalkolitik adan balayan geliim, Mezopotamyadan farkl olarak kendine zg bir kentleme mant iinde olmu ve M.zdoann belirttii gibi; ET iin syleyecek olursak, Mezopotamya kenti art deerin merkezi ynetim tarafndan denetlenmesine dayalyken, Anadolu kentlerinde art deerin merkezi ynetim tarafndan denetiminin izi yok. Kent ekirdekleri ok kk. Depo, stok, ilik, brokrasi olmad gibi, antsal tapnak, saray gibi sembolik yaplar da yok. Anadolu kentinin d sur ve kap yaplar da bence sembolik anlamda. Buna karlk ETda Anadoluda ok gelikin zanaatlar var. rnein madencilik. Ancak bunlarn ne retimi ne de stoklar kent merkezlerinde. Yani sistem temelden farkl. Bu nedenle, Anadolu kentlerinde depolama kavram yok. Anadolu Mezopotamya sistemine ET III ile geiyor ve o tarihten sonra kent ekirdekleri byyor, depo yerleri vs. ortaya kyor.1117 Yukardaki aklama Bat Anadoluda Erken Tun anda pithos gmlerin nasl balad ya da gelitii konularnda baz ipular da tamaktadr. Fakat ondan nce Anadoluda pithos ya da olduka byk boyutta mleklere Ge Neolitik adan itibaren ve
Bottero 2005, 24. Maisels 1999, 312; Nissen 2004, 119-120. 1117 M.zdoan ile internet ortamnda yazma, 11-13/7/2005. Ayrca, Tarihte ilk kentleme sreci ve bu balamda Anadoluda kentlerin ortaya k konusunda bkz. evik 2005, 77.
1116 1115

sadece iki yerleimde, Kk Hyk1118 ve Musularda1119 rastlanld saptamasn yapmak gereklidir. Ancak, Kalkolitik aa gelindiinde bu say artmaktadr. zellikle Orta ve Ge Kalkolitik adan itibaren konut iinde depo, petek ya da silo barndran, byk mlek ya da pithoslarn ve pithos gmlerin bulunduu yerleimler aadaki gibidir. Arslantepe1120, Deirmentepe1121, Girikihaciyan1122, Hassek Hyk1123, Tlintepe1124, Yumuktepe1125 ve Haclarda1126 depolama alanlarna rastlanlmtr. Bunun yan sra, Deirmentepe1127, Tlintepe1128 ve Haclarda1129 petekler bulunmakta ve Hassek Hyk1130, Noruntepe1131, Plr1132 ve Demircihykte1133 byk mlek ya da pithoslar ortaya karlmtr. Pithos gmye rastlanlan
1137

yerler

ise

Samsat1134,

Korucutepe1135,

Hassek

Hyk1136

ve

Gzlkuledir

. Grld gibi bu konuda Bat Anadoluda kaz ve aratrma eksiklii

nedeniyle fazlaca bilgi yokken, dier blgelerden gelen bilgiler pithoslarn ncelikle depolamada daha sonra da l gmmede kullanldklarn kantlayabilecek niteliktedir. Erken Tun ana geldiimizde ise pithoslara Anadolunun hemen her yerinde sklkla rastlanlmakta ve l gmmede kullanmlar da artmaktadr. Sonu olarak; nce rg sepetlerle balayan ve sonrasnda pimemi topraktan peteklerle geliip, ekonomik bymeye paralel olarak byyen mlekler yoluyla pithoslara kadar gelien bir sre sz konusudur. Bu sre iinde Bat Anadolu Erken Tun a iin aklanmas zor olan en nemli konu ise pithoslara yerleim yerlerinden ok mezarlklarda rastlanlmasdr. Bat Anadoluda her ne kadar sayca az da olsa yerleimlerde pithoslara rastlanlmakla birlikte,1138 pithoslarn asl kullanmnn l gmme olmas, belki de zdoann yukardaki aklamalarnda belirttii gibi, ynetsel ve rgtleyici bir gcn daha
1118 1119

Silistreli 1986, 173-174. zbaaran 2000, 84. 1120 Frangipane 1992, 181-183. 1121 Esin 1983, 41. 1122 TAY-III, Girikihaciyan 1123 TAY-III, Hassek Hyk 1124 Esin 1976, 133. 1125 TAY-III, Yumuktepe 1126 Mellaart 1970, 26-27. 1127 Esin 1983, 41-42. 1128 Esin 1976, 119-133. 1129 Mellaart 1970, 26-27; 32-33 1130 TAY-III, Hassek Hyk 1131 Hauptmann 1976, 54. 1132 kse 1994, 257. 1133 TAY-III, Demircihyk 1134 TAY-III, Samsat 1135 van Loon-Gterbock 1972, 80. 1136 TAY-III, Hassek Hyk 1137 Goldman 1956, 7-8. 1138 Klloba ET II katnda rastlanlan koridor eklinde ve iinde yedi adet pithosun bulunduu depolama mekan bilinen en iyi rnektir. Bkz. Efe 2005b, 168.

tam olarak olumam olmas, buna karn dini ya da ritelistik anlamda toplumu rgtleyici, dzenleyici kii ya da kiilerin varlyla aklanabilir. Bir dier nokta ise mezar ya da mezarlklarn aa kt yerlerdeki ekonomik gelimilik derecesi ile ilgilidir. Bir baka deyile art rnn fazla olmamas depolama iin kullanlan kaplarn boyutlarn da etkilemi olabilir.
Tablo-4 Bat Anadolu ET evrelerine gre mezar says Mezarlardaki ET evreleri ET-I ET-II ET-III ET I-II ET II-III ET I-II-III Evre Belirtilmeyen Yer Says 7 25 4 11 8 3 24

Ayrca Tablo-4ten yararlanarak Bat Anadoluda saptanan mezarlklarn dnemsel olarak snflamasna bakldnda toplam 81 mezar ya da mezarlk alan iinde kesin olarak ET I-II ve III olarak saptanabilen mezarlarn saylar aadaki gibidir. ET I:7; ET II:24; ET III:4; ayrca ET I ya da II olarak saptanabilenlerin says 10 iken, ET II ya da III 8 ve ET I-II-III olarak saptananlar 3 adettir. Ksacas, bunlar ynetsel anlamda, ET III ile Mezopotamyadan gelen etkinin artmas balamnda karlatracak veri says son derece snrldr. ET I ya da II mezarlarnn toplam says 41 iken; ET III mezar ya da mezarl says 15in zerine kamamaktadr. Bu saysal anlamdaki olduka byk fark ve kazlan mezarlk alanlar ile yerleim alanlar arasndaki oransal fark, yorum yaplmasn da gletirmektedir. Bir baka deyile, yukarda yaplan yorumun kantlanabilmesi iin, hem yerleimi hem de mezarl kazlm yer saysnn artmas ve karlatrma yaplabilmesi iin bu yerlerin de ET I-II ya da ET III yerleimi ve mezarl olmas gereklidir. Bu tr kazlarn artmas pithoslarn hem depolama hem de l gmme iin kullanlmalar konusunu daha iyi aydnlatabilir. Sonu olarak mlek gmler asndan konu daha kolay zme kavuabilecek gibi grnrken pithos gmler iin daha fazla kaz almasna gereksinim vardr.

c)Sahte/Pseudo Pithos Gmler

Aslnda bu trden bir ayrm yaplmas Kusurada rastlanlan baz mezarlar nedeniyledir. Sadece Kusurada bulunan bu mezar tipi bir pithosun boylamasna ortadan ikiye ayrlarak her iki yarnn iskeletlerin zerine kapatlmas ya da yarm pithoslarn iine lnn yerletirilmesinden sonra zerinin keramik krklar ile rtlmesi eklindeki bir uygulama nedeniyledir. Bu uygulamann baka yerlerde benzerinin olmamas ve Lamb ve Steward tarafndan Pseudo Pithos Burial olarak nitelendirilmesi bu yapay ayrmn yaplmasna neden olmutur.1139 Bu uygulama bir gelenekten ok yerel bir adet gibi gzkmekte olup, bu almann Giri blmnde aklanan gelenek ve det arasndaki fark artrmaktadr. Buna gre, belirli davransal norm ve deerleri benimseyip, alayan, gerek ya da hayali bir gemile sreklilik gsteren ve genellikle yaygn biimde benimsenen riteller ya da baka sembolik davran biimleriyle ilikili toplumsal pratikler kmesi olarak tanmlanan gelenek;1140 insanolunun gemiten aldklarn gelecee aktararak yaratt srecin ta kendisidir. Bu sre iinde gelenein ayrt edici yn, yani onu gelenek klan ana zellii, bizatih bir seilime tabi tutulmu olmasdr.1141 Bir baka deyile bir kuak, izleyen kuaa kullanm gerelerinin yan sra (kltrleme sreciyle) snrsz sayda davran tarz, fikir, ayin, inan, adet, duygulanm, izlenim, bilgi, teknik, simge, imge, beceri, kurum, yntem vb. brakabilir. Ancak bunlarn tm gelenek olarak nitelenmeyi hak edecek deerde deildir. Gelenek, ayn aktarm srelerini izleyen detten yaptrmc, kural koyucu niteliiyle ayrt edilmektedir.1142 Yine antropologlarn yaklamyla bir olgunun gelenek olabilmesi iin gereken ltler unlardr: Sz edilen olgunun en az kuak boyunca sryor/tekrar ediyor olmas; st kapal biimde de olsa bir deer yargs ifade etmesi, bir baka deyile yaptrmc olmas; gemile imdiki durum arasnda bir sreenlik duygusu yaratmas.1143 Sahte Pithos Mezarlara bu adan bakldnda bu mezarlarn yaygn olmamas, yaptrmc bir niteliinin saptanamam olmas ve aktarm sreleri iinde yer almamas bunlarn yerel bir det olarak alglanmas zorunluluunu dourmaktadr. Bununla birlikte, Kusura gibi bir yer sosyo-ekonomik gelimilik asnda incelendiinde aslnda ok fazla gelimemi ve bu nedenle ekonomik adan zayf bir yerleim izlenimi verdiinden akla baka bir aklama daha gelmektedir. Bu da bir mezara yaplacak yatrmn ikiye blnerek maliyetin yar yarya drlmesi ile aklanabilecek ekonomik olgudur. Bir baka deyile
1139 1140 1141

Stewart 1936, 57 ve 61.

Marshall 1999, 258-259. zbudun 2003c, 331. 1142 zbudun 2003c, 331. 1143 zbudun 2003c, 331.

sadece yerel bir detle deil, bunun yan sra tamamen ekonomik bir olguyla da karlalm olma olasl da bulunmaktadr.

3-Ta Sandk Mezar

Etraf bir sra tala veya kerpile evrili ve st ksm zaman zaman yine bir sal tayla kapal olabilen, taban temiz, sktrlm toprakla ya da baka yerden getirilen bir toprak ile rtl, tabann zerinde zaman zaman akl tal bir kaplama da olabilen bu mezarlar, pimi toprak gmlerden sonra Bat Anadoluda sayca en fazla rastlanlan mezar grubunu oluturmaktadr. Toplam 82 mezar ya da mezarlk alannn 22 tanesinde bulunan ve toplam 1971 mezarn 205 tanesini oluturan bu grup iinde ortaya karlan mezar armaanlar asndan olmasa da yapm teknii ve kullanlan malzemeler asndan farkl bir inanc temsil eder gibi grnmektedir. Antropolojik olarak lnn evresinin koruma altna alnmas abas sonucu ortaya km gibi grnen bu mezar tipini, bu anlamyla, kken olarak st Paleolitik adan itibaren balatmak olasdr. Bu da bizi yine Neanderthal insanna kadar geriye gtrmektedir. Roger Lewinin belirttii gibi, 20.yyn bandan bu yana ortaya karlan 200 kadar Neanderthal kalntsndan hi deilse otuzunun cesedinin, uygun konuma getirme, mezara eyalar ve hayvan kemikleri koyma ve talar zenle yerletirme gibi etkinlikleri kapsayan uygulamalara iaret etmesi ve baz cesetleri korumak iin etrafnn bilinli olarak tala evrildiinin saptanmas belki de ta sandk mezarn kkeninin st Paleolitik aa kadar geriye gtrlebileceini kantlar.1144 Ancak, Anadoluda bu trden mezarlarn Paleolitik adan itibaren var olduuna dair herhangi bir kant bugne dek bulunamamtr. Anadoluda Antalya/Gavurini,1145 Hatay/ ncili1146 ve Kanal1147 Maaralar dnda tam ya da tama yakn iskeletin ele getii yer yoktur ve burada ortaya karlan iskeletler hakknda da salkl bilgi bulunmamaktadr. Neolitik a yerleimlerinde yaplan kazlarda ise sadece yerde ta sandk mezar olarak nitelenebilecek mezara rastlanlmtr. Bunlardan ilki Kk Hyk III.kat tabakalarnda ortaya karlan intramural ta sandk mezardr.1148 kincisi ise kzini Maarasnda Kkten1149 tarafndan bulunan ve Neolitik aa tarihlenen bir iskelet olup, bu iskeletin ayak ksmnn kiretandan bloklarla evrili olmas bu mezarn belki de bozuk bir ta sandk mezar olarak
1144 1145

Lewin 1998, 236. TAY-I, Gavurini. 1146 TAY-I, ncili Maara. 1147 TAY-I, Kanal Maaras. 1148 Silistreli 1986, 174. 1149 TAY-II, kzini.

nitelendirilmesine neden olmutur. nc mezar ise hakknda ok fazla bilgi olmayan ve Beyehir Glnn kuzeydou kys yaknlarnda ukurkentte rastlanlan ta sandk mezardr.1150 Paleolitik veya Neolitik ada bu derece az ta sandk mezara rastlanlmasn mezarlarn konumuyla ilikilendirmek olasdr. Bir baka deyile Neolitik ada son derece yaygn bir uygulama olan intramural gm ile basit toprak ya da mlek mezar arasnda bir iliki kurulabilirken ta sandk mezarlar iin bu trden bir ilikiyi kurmak gtr. Bunun nedeni ise olaslkla intramural gmlerin yapld ev tabanlarnn altna ta sandk mezar yapmann hem g hem de konutun mimarisinin bozulmasna neden olaca iin tercih edilmemi olmasnda yatmaktadr. Gerekten de bu almann esas konusunu oluturan Bat Anadolu Erken Tun a mezarlarna bu gzle baktmzda da ayn olguyu grmek olasdr. Ta sandk mezara rastlanlan 22 mezarln yirmisi ekstramural mezarlk alandr ve sadece Hanaytepede kerpiten yaplm iki sandk mezar haricinde bakaca intramural sandk mezara rastlanlmamtr. Ayn ekilde Kalkolitik a Anadolu yerleimlerinden sadece Alacahykn1151 ve Aliarn1152 Kalkolitik tabakalar ile Korucutepe1153 Ge Kalkolitik a tabakasnda tatan, kerpiten ve ahaptan yaplm sandk mezarlar dnda mezara rastlanlmam olmas ekstramural gm uygulamas ile sandk mezarlar arasnda bir iliki olabileceini gsteren bir dier olgudur. Bununla birlikte Erken Tun anda Anadolunun dier yrelerine baktmzda ister kerpiten isterse de tatan olsun sandk mezarlarn intramural mezarlarda da kullanld saptanmaktadr. Ancak burada baz farkl nitelikler dikkat ekmektedir. Bat Anadolu hari, Anadolunun geri kalannda toplam 23 ayr yerleim ya da mezarlk alannda rastlanlan ta sandk veya kerpi sandk mezarlar, Balba,1154 Birecik Baraj Mezarl,1155 ayn(?),1156 Kalnkaya,1157 Kestel/Sartuzla Madeni,1158 Koumbeli(?),1159 Lidar Hyk,1160 Su Yata1161 ve Titri Hyk1162 gibi yerlerde ekstramural olarak bulunurken, Ahlatlbel,1163 Aliar,1164 Arslantepe,1165 Girnavaz Hyk,1166
Anan 1987, 35. TAY-III, Alacahyk. 1152 zg 1948, 32. 1153 van Loon-Gterbock 1972, 80. 1154 Sel 1992, 129. 1155 TAY-IVa, Birecik Baraj Mezarl. 1156 ambel-Braidwood 1980, 21. 1157 zg 1978, 35. 1158 Yener 1994, 202. 1159 Yakar 1985, 196. 1160 Hauptmann 1997a, 1115. 1161 Darga 2000, 145. 1162 Algaze-Msr 1996, 132. 1163 zg 1948, 34-35.
1151 1150

Gre Virike,1167 Gritille,1168 Hacnebi,1169 Hassek Hyk,1170 Horum Hyk,1171 Kargam,1172 Karahyk,1173 Kltepe,1174 Nevali ori,1175 Tilmen1176 ve Titri1177 Hyklerde ortaya karlanlar intramuraldir. Ancak bu intramural sandk mezarlar daha ayrntl incelendiinde, Aliar, Karahyk, Girnavaz, Gritille gibi yerleimlerdekilerin kerpiten yaplm ve genellikle ocuk mezar olduu grlr. Bunun yan sra, Ahlatlbel ve Horum Hyk hari dier yerleimlerde ortaya karlan intramural sandk mezarlarn hibiri konutlarn taban altna gml deil, sadece yerleimin iinde ancak konutlardan bamsz olarak ortaya karlan mezarlardr. Bir dier dikkat ekici noktaysa, Arslantepe, Gre Virike, Hassek Hyk, Kargam ve Titri Hyklerde ortaya karlan ta sandk mezarlarn tamam, kazclar tarafndan iindeki mezar armaanlarnn zenginlii ve oklu gm uygulamalarna dayanlarak ynetici snfa ait Bey Mezar ya da Aile Mezar olarak tanmlanmaktadr. Dolaysyla btn bu ayrt edici niteliklerden bamsz olarak Bat Anadoluda hi mezara rastlanmazken, btn Anadoluya bakldnda ise Ahlatlbel ve Horum Hyk1178 hari intramural mezarlar ile sandk mezar gelenei arasnda iliki kurmak olas deildir. Sonu olarak konutlarn tabanlarnn altna intramural olarak ta sandk mezar yaplmasnn gl bu trden bir farklln ortaya kmasna neden olmutur. Taban altna yaplan mezarlar ise daha ok kerpiten yaplrken, bunun yan sra soylu, ynetici ya da aile mezar olarak nitelenen mezarlarn ise intramural gelenek anlatlrken belirtildii gibi yerleim iine gmlmelerinin nedeni zaten farkldr. Bu nedenle tekrarlayacak olursak, ta sandk mezarlarn ekstramural gmyle daha yakn bir ilikisi bulunmakta ve bu nitelik Bat Anadoluda Erken Tun anda daha da netlik kazanmaktadr. Bu durumda akla gelen ilk soru bu tr mezarlar farkl bir dini inana ait olup olmadklardr. Bir baka deyile, ta sandk mezarlarn Bat Anadoluda ne anlama
1164 1165

zg 1948, 32. Frangipani 2002, 186. 1166 Erkanal 1988, 35. 1167 kse-Bucak 2001, 193. 1168 Ellis 1984, 119. 1169 TAY-IVa, Hacinebi Mezarl. 1170 Behm-Blancke 1984, 164-165. 1171 Marro-Tibet 2000, 170. 1172 TAY-IVa, Kargam. 1173 TAY-IVa, Karahyk I (Konya). 1174 zg 2005, 87. 1175 Msr 1992, 201-202. 1176 Alkm 1964, 174-175. 1177 Algaze-Msr 1995, 111. 1178 Horum Hyk mezarlar iin kazclar, mezarlarn yapld yerin stndeki yapnn bir mutfak olduunu belirtmekte ve bu mutfak birimi buraya yaplmadan nce bu mezarlarn ald kansnda olduklarn belirtmektedir. Marro-Tibet 2000, 170.

geldikleri ve eer bu blgeye zg deillerse nereden Bat Anadoluya gelmi olabilecekleri ya da eer Bat Anadolunun kendi iinden gelien bir nitelikse bunun ne anlama geldii ve nasl olduu konusu zerinde durmak gereklidir. ou zaman Kyklad Adalarndaki ta sandk mezarlarn Bat Anadoluda rastlanan ta sandk mezarlarla koutluu gz nnde bulundurularak bu blgeye balanmaya allan ta sandk mezar gelenei aslnda yukarda da anlatld gibi Neolitik hatta belki de Paleolitik adan beri kullanlan bir uygulama olduundan bu mezarlarn kkenini bir tek blgeye balayabilmek olanaksz grnmektedir. Bu konu hakknda ayn ekilde dnen zg, sandk mezarlarn herhangi bir etnik gruptan bamsz olarak doduunu ve gelitiini ileri srmektedir.1179 Ayn gre zellikle Erken Tun a sonu ve Orta Tun andaki rnekleri inceleyerek varan bir dier aratrmaclar ise Wheeler ve Metin Akyurttur.1180 Ancak, zgn almasn yaynlad srada daha ortaya karlmam olan Kyklack/Iasos mezarlarnda ortaya karlan hem Kyklad Adalarndan ithal anak mlekler hem de Anadolu kkenli yerel anak mlekler ve dier buluntular bu tip mezarlarn kkeni konusunda iaret edilen Kyklad Adalar ynlendirmesini dorular niteliktedir.1181 Bununla birlikte Anadolu kkenli mallarn da mezarlarda bulunuu ky blgelerdeki Kyklad etkisinin yan sra belki de bu mezarlar yapanlarn sadece komu kltrlerden etkilenerek bu tip mezarlara yneldiklerini gsteriyor olabilir. Ayn ekilde daha i blgelerde rnein Kaklk ve Kusurada bulunan toplam alt ta sandk mezar ile daha kuzeyde rnein Kkhykte ortaya karlan toplam 204 mezar iinde yer alan 74 adet ta sandk mezarn varl ve bu mezarlar iinde tipik Erken Tun a mallarnn bulunuyor olmas bu mezarlarn kkeni iin farkl aklamalarn yaplmasn gerektirmektedir. Ayn ekilde Ege Adalar ile zdeletirilen mermer idollere Kkhyk mezarlarnn hibirinde rastlanmam olmas, Kusura ve Kaklk mezarlarnda da ayn niteliin grlmesi ve en nemlisi yukarda sz edilen mermer idollerin yine ayn ekilde Kyklack mezarlarnda da bulunamam olmas bu mezar tipinin sadece Ege Adalar ile zdeletirilemeyeceini ancak etkilenmelerin olabileceini gsteren kantlardr. Burada ksa bir ara verip ileride buluntular ksmnda irdelenecek olan idollerin antropolojik olarak birer ritel nesnesi olduunu belirtmekte yarar vardr. Dolaysyla bu nesneler yani idoller, bir inan sistemini belirlemekte ya da farkl inan sistemlerini ayrtrmakta bir gsterge/indikatr olarak kullanlabilirler. Ayn ekilde, mezar armaan
1179 1180

zg 1948, 39-40. Wheeler 1974, 419; Akyurt 1998, 111. 1181 Pecorella 1984, 101.

olarak braklan anak mlek ve dier buluntular da retimlerindeki farkllktan dolay farkl etnik kkenleri ya da gruplar tanmlayabildiklerinden ta sandk mezarlarda ortaya karlan anak mlek ve idol tr ritel nesneleri bu mezarlar hakknda yorum yaplabilmesini salayabilir. Bat Anadolu Erken Tun a mezarlarna bu gzle baktmzda aadaki profili kartmak olasdr. ncelikle Bat Anadoluda Erken Tun anda rastlanlan ta sandk mezarlarn kesin olanlarnn yerlerini ve saylarn tekrar anmsamakta yarar vardr. Sralayacak olursak, Ahlatltepecik (5), Babaky/Bapnar (2), Baklatepe (6), Bozcaada (2), Gavurtepe (1), Harmanren/Gndrle (1), Kaklk (4), Karata/Semayk (1), Kyklack/Iasos (95), Kusura (2), Kkhyk (74), Metropolis/Kabacakr (2), Yazlkaya (1), Yortan (1). Bu mezarlar iinde, yannda belirleyici nitelikler tayan mezar armaanlarna rastlanlanlar; Ahlatltepecik, Baklatepe, Bozcaada, Harmanren/Gndrle, Kaklk, Kyklack/Iasos, Kusura, Kkhyk, Metropolis/Kabacakr, Yazlkaya mezarlardr. Bu mezarlardan Kyklack/Iasos hari tmnde ortaya karlan btn buluntular yerli mallar olup, hibirinde idol veya benzeri ritel nesnesine rastlanlmamas da ilgi ekicidir. Ancak, Kkhyk 155 numaral mezarda rastlanlan ve Suriye ieleriyle koutluk kurulan bir adet minyatr kurun ie tek farkl buluntu olarak gzkmektedir.1182 Bunun yan sra Metropolis/Kabacakrnda bulunan ta sandk mezar iin kazcs tarafndan yaplan Kyklad mezarlarna benzemekle birlikte yerel nitelikler tad yorumu da dikkat eken bir dier olgudur.1183 Kyklack ise daha nce de belirtildii gibi mezarlarnda hem yerel hem de ithal anak mleklere rastlanlmasyla Bat Anadoluda ayrks bir yerde durmaktadr.1184 Ayrca negatif bir kant olarak Kyklack mezarlarnn hibirinde krk dahi olsa mermer ya da baka materyalden yaplm bir idole rastlanlmamas, aada yaplacak yorumu destekler niteliktedir.1185 Bat Anadolu ta sandk mezarlar kltrel etkileim yoluyla zellikle Kyklack, Baklatepe vb. Ege Denizi kys ya da kyya yakn blgelerde Ege Adalarndan dorudan etkilenirken, i blgelerde bu etki giderek gelenekten ok bir yerel adet halinde kendine uygulama alan bulmu ve Kkhyk, Kusura, Kaklk, Ahlatltepecik gibi yerlerde yaygn olmasa da dier mezar tipleriyle beraber uygulanmtr. Ancak bu uygulama daha nce de
Grken-Seeher 1991, 64 ve 88. Meri 1982, 46. 1184 Pecorella 1984, 101. 1185 Baklatepe, Beycesultan, Kaklk, Karata/Semayk, Troia I vb. yerlerde yerleimde ele geen idoller bulunmaktadr. Ayrca, Bat Anadoludaki dier mezar ya da mezarlk alanlarnda ta sandk mezarlarn dndaki mezarlarda da idoller ortaya karlmtr. Ancak burada ta sandk mezar ve idoller arasndaki iliki arandnda bu iliki imdilik kurulamamaktadr.
1183 1182

belirtildii gibi Neolitik ve Kalkolitik alardan beri Anadoluda grlen bir uygulamann devam niteliinde olmu ve dier blgelerden bamsz bir geliim sergilemitir. Bu nedenle ta sandk mezarlar farkl bir inan sistemine ve buna kout olarak farkl bir etnik kkene balamak u an elde bulunan kantlar nda olas gzkmemektedir. Dolaysyla zg ve Akyurtun ta sandk mezarlar iin yaptklar bamsz geliim nerisi imdilik kaydyla geerliliini koruyor gibi gzkmektedir. Ancak, Bat Anadoluda sayca artan Prehistorik kazlar ileride yeni nerilerin ortaya atlmasn ya da bamsz geliim nerisinin doruluunun daha da salam kantlarla geerliliini korumasn salayabilir.

4-Sahte/Pseudo Oda Mezar

Tanm olarak zerinde tam anlalamayan, bunun yan sra mezar olarak ne anlama geldikleri de tam bilinemeyen ve Bat Anadolu Erken Tun anda sadece Kaklk, Karata/Semayk ve Kusurada rastlanlan toplam alt mezar bu balk altnda incelenecektir. Sahte oda mezarlarn tam bir tanm yapmak iin elimizde en fazla sayda bu tip mezarn bulunduu Kaklktan hareket etmek gereklidir. Kaklktaki toplam drt mezara baktmzda bunlarn dikdrtgen planl, ancak duvarlar kk talarn birbiriyle amur harcyla tutturulmasyla yaplm bir ta sandk benzeri mezarn zerinin olaslkla ahap bir rtyle rtlmesi sonucu yapld, mezarn tabannn sktrlm topraktan olduu ve dikdrtgenin ksa kenarnda bir gei yerinin bulunduu saptamas yaplmaktadr. Kusuradaki ve Karata/Semaykteki mezarlarda buna uymakta, ancak Karata/Semayk mezarnn tabannn aklta deli oluu ve st ksmnn irili ufakl talarla doldurulmasyla dier mezarlardan ayrld grlmektedir. Dolaysyla evresi talarla evrilerek dikdrtgen grnm verilmi ve dikdrtgenin ksa kenarlarndan birinde ieriye gei yeri bulunan, taban sktrlm toprak ya da aklta deli, st ksm ahap kapatlarak veya kireta dolguyla bir ykselti yaplarak bir ev ya da oda grnts verilmi mezarlar sahte oda mezar olarak tanmlamak olasdr. Bu tanmdan yola karak sahte oda mezarlar incelendiinde aada sonulara ulalmaktadr. Kaklkta ortaya karlan ve tamam ET III olarak tarihlenen 18-19-20 ve 25 numaral mezarlardan sadece 18 numaral olannda, dorsal pozisyonda, balar douya gelecek ekilde yatrlm iki iskeletin bulunduu, dierlerinin bo olduu grlmekte ve tamam dikdrtgen planl bu mezarlardan sadece 20 numaral olannn bat kenarnda bir gei blm saptanabilmekte ve hepsinin tabannn sktrlm toprakla deli olduu ve st

yaplarnn ahap ile oluturulduu saptanabilmektedir.1186 Karata/Semaykte kazcs tarafndan ef ya da bey mezar olarak nitelenen ET II mezarysa daha nce de belirtildii gibi tabannn akltalaryla deli olmas ve st rts dnda Kaklk mezarlarndan farkl olmayp, bunun yan sra iindeki iskeletin hocker pozisyonda yatrld ve mezarn intramural mi yoksa ekstramural mi olduu mezarlk alannn tam yaylm bilinemediinden ve bulunduu yer yani 98 numaral ama esas yerleimle mezarlk amalar arasnda olduundan tartmaldr.1187 Kusura ET II-III gei dnemini temsil eden XI numaral amada ortaya karlan intramural ve iinde bireyin olabilecei dnlen mezar da yine dier mezarlarn benzeri olup, bat kenarnn tam olarak saptanamamas nedeniyle burada bir gei ksm olabilecei dnlebilir.1188 Her yerde de ortaya karlan bu mezarlarn buluntu asndan ok zengin olmad ve Kaklkta ortaya karlan mezarlardan sadece 20 numaral olannda mezar armaan olduu, geri kalan mezarlardan da sadece 18 numaral olannda iskeletin ele getii bilinmektedir.1189 Karata/Semaykte kan mezar ise kazcs tarafndan bey ya da ef mezar olarak nitelenmekle birlikte iinde sadece iki para madeni eser ve birka anak mlek paras dnda buluntuya rastlanlmam olmamas nedeniyle yneticiye ait bir mezar olarak kabul edilmeyebilir.1190 Kusura mezar da iskelet kalntlarnn yannda hibir mezar armaanna rastlanlmamasyla dikkati ekmektedir.1191 Bu durumda ta sandk mezarlarda intramural ve ekstramural uygulamalarn her ikisinin de grlmesi, yine iine yatrlan cesetlerin hem hocker hem de dorsal pozisyonda olabilmesi, mezar iine hem tekil hem de oul gm yaplabilmesi bu tip mezarlarda bir birlik olmadn gsterir kantlardr. Bunun yan sra mezarlarda ok az sayda mezar armaan kmas bu mezarlarn iinde farkll olan, bir baka deyile ynetici, ef, bey ya da topluluun ruhani lideri olabilecek biri ya da birilerinin yatrlm olamayacan gsteren kantlardr. Mezarlarn tek ortak yn ise hepsinin ET III olarak tarihlenmeleri ve planlar ile yapl teknikleridir ki burada da taban rtsnn sktrlm toprak ya da aklta deme kullanlmasyla yine farkllklar ierdii sylenebilir. Btn bu kantlardan yola karak bu mezarlar hakknda yorum yapmak gtr. Bu nedenle bu mezarlarn yerel uygulamalar olduu ve ok az sayda rastlanlmalar nedeniyle

1186 1187

Topba-Efe- lasl 1998, 35 ve 69. Mellink 1969a, 324-327. 1188 Lamb 1937, 229. 1189 Topba-Efe- lasl 1998, 35 ve 69. 1190 Mellink 1969a, 324-327. 1191 Lamb 1937, 229.

mnferit olarak nitelenmeleri en dorusu gibi gzkmektedir.1192 Bununla birlikte Anadolunun dier yrelerinde ve dier dnemlerinde bu mezarlarn olup olmad aratrlmas belki daha farkl almlar salayabileceinden dier dnemlere ve blgelere de baklm ve aadaki sonular ortaya karlmtr. Bu trden bir aratrma sonucu Neolitik ada hibir yerleimde bu trden bir l gmme anlayyla karlalmazken, Kalkolitik ada sadece Domuztepede1193 intramural bir tholos mezarn varl saptanabilmitir. Erken Tun anda ise Anadolunun dier yerlerinde sahte oda mezara rastlanlmamakla birlikte oda mezarlara rastlanlyor olmas dikkat ekicidir. Bata Alacahyk1194 olmak zere, Horoztepe,1195 Arslantepe,1196 Hayaz Hyk,1197 Gedikli/Karahyk,1198 Tilmen Hyk1199 ve Titrite oda ya da Hayaz Hykte olduu gibi yer alt oda mezar olarak adlandrlan mezarlar bulunmaktadr. Bu mezarlarn tarihlenmesine bakldnda ise Gedikli/Karahyk, Tilmen Hyk, Hayaz Hyk, Alacahyk ve Horoztepedeki mezarlarn ET II sonu ya da ET III olmas bir baka deyile Bat Anadoluda ortaya karlan sahte oda mezarlarla tarihsel bir koutluunun olmas dikkat ekicidir. Arslantepe, ve Titri ise ET I ve II dnemlerine tarihlenmektedir. Grld gibi Bat Anadoludaki sahte oda mezarlarn benzerlerine daha farkl dnemlerde ve blgelerde rastlanlmamakta ancak oda mezar olarak bilinen l gmme geleneinin ETda Karadeniz Blgesi, Orta, Dou ve Gneydou Anadoluda uyguland saptamas yaplabilmektedir. Ancak bu benzerliin anlaml m olduu sorusu imdilik kaydyla yantlanacak gibi gzkmemektedir. Bu nedenle Bat Anadoluda Erken Tun anda rastlanlan sahte oda mezarlar yerel bir uygulama biimi olarak kabul etmek u andaki kantlar nda yerinde olabilir.

1192

Bat Anadolu Erken Tun a mezarlar iinde incelenen toplam 1971 mezarn sadece alt tanesi sahte oda mezar olarak tanmlanabilmekte ve bu say da binde gibi ok dk bir deer olarak karmza kmaktadr. 1193 TAY III, Domuztepe. 1194 TAY IVa, Alacahyk. 1195 TAY IVa, Horoztepe. 1196 Frangipani 1998, 291-298. 1197 Roodenberg 1981, 94. 1198 Duru 1986, 170-171. 1199 Duru 2003, 12.

C-Gmme Biimi:
l gmme geleneklerinin incelenmesinde belki de en farkl niteliklere rastlanabilecek yer gmme biimi alt balnda toplanan inhumasyon ve kremasyon gmlerdir. Bir baka deyile yakmadan gmme ya da yakarak gmme, dier arkeolojik verilerin yan sra, kesinlikle farkl dini inanlar ve ritelleri simgelemekte olup, belirli bir dnemde ve belirli bir blgede yaayan farkl etnik kkene, farkl kltre ve farkl dini inanlara sahip topluluklar ayrt edebilmek iin kullanlabilecek en iyi ltlerdir.
Tablo-5 Bat Anadolu ET Gm Biimi, Says ve Oranlar Gm Biimi nhumasyon Kremasyon Toplam Yer Says 42 3 45 Mezar Says 1952 3 1955 Oran (%) 99,8 0,2 100

1- nhumasyon
Bir gmme biimi olarak ele alndnda, l bedenin, toprakta alan bir ukura ya da toprak altna hazrlanm, etraf talarla evrili bir sandk mezar veya pithos iine konularak gmlmesi inhumasyon olarak adlandrlr. Orta/st Paleolitik adan itibaren llerini gmmeye balayan insanolunun uygulad ilk l gmme biimlerinden biri olan inhumasyon gm ok deiik corafyalarda ve ok eski alardan beri uygulanmakta olduundan bamsz bir geliim izlemitir. Bat Anadolu Erken Tun a mezarlarn incelediimizde ise gmme biiminin kesin olarak saptanabildii toplam 45 yerin 42sinde inhumasyon gmnn olduu grlr. Ayrca inhumasyon gmnn yaplmad yerde sadece mezarda inhumasyon gmye rastlanmamas Bat Anadolu Erken Tun a iin anlaml bir sonu verir. Bu sonu da inhumasyon gmnn Bat Anadolu Erken Tun a iin bir gelenek olduudur. Bir baka deyile, incelenen 1971 mezarn iinde kesin olarak gm biimi saptanabilen 1955 adedinin 1952sinde inhumasyon gmye rastlanlmas, bu uygulamann en erken tarihlerden balayarak aktarm srelerinden gemesi ve bu sre iinde hemen hi deer kaybna ya da rtbe indirimine uramadan btn bir Erken Tun a sresince devam etmesi ve daha sonraki dnemlerde de uygulanmaya devam ederek gnmze kadar gelmesi, ayrca son derece yaygn biimde uygulanm olmas, kltrel bir devamll gstermenin yan sra inhumasyonun tartmaya yer brakmayacak ekilde bir gelenek olduunun gstergesidir.

2-Kremasyon
Yakarak gm olarak da nitelenebilecek kremasyon uygulamasnn gemii st Paleolitik aa kadar geriye gitmektedir. Bilinen en eski kremasyon rnei 26.000 yl ncesine ait olup Avustralyada Mungo Glnde bulunmutur.1200 Anadoluda rastlanlan en eski rnekler ise Kaklk1201 ve Gedikli/Karahykte1202 ortaya karlanlar olup her ikisi de en erken ET III olarak tarihlenmektedir. Bu durumda yakarak gmnn Anadoluda ilk grld yerler arasna tek rnek olmakla birlikte Bat Anadoluyu da almak gereklidir. Aslnda Bat Anadoluda sadece yerde birer mezarda rastlanlan bu uygulamann yapld dier iki yer olan Karaaa1203 ve Aphrodisiastaki1204 rnekler kazclar tarafndan da pheli olarak grldnden ve kesin olarak kremasyona iaret eden herhangi bir bulguya rastlanlmad iin Kaklk rnei Bat Anadoluda tek kalmaktadr. Kaklkta ET mezarlar arasnda ortaya karlan Mezar 15teki kremasyon uygulamasna bir pimi toprak mlek gm iinde rastlanlmtr. ayakl bir gnlk kullanm kab olan bu mlein, az kenarnn karlkl drt tarafnda birer kulp bulunmakta olup, krmzms-kahve renkli ve astarsz bu kabn krk ve eksik olarak bulunduu bildirilmektedir.1205 Kap iinde ve kabn krk olmas nedeniyle altnda da rastlanlan kl ve kemik kalntlar pheye yer brakmayacak ekilde bir kremasyona iaret etmektedir. Burada ilgi ekici nokta Bat Anadolu Erken Tun a iin kesin olan tek kremasyon uygulamasnn Kaklktaki bu mezarda rastlanlan olmasdr. Kesin olarak kremasyonun saptand bir rnek daha olmad iin bu mezar anlamlandrmak olduka gtr. Yerel bir uygulama ya da det olamayaca saptamas yaplabilmekle birlikte, Kaklka ve Bat Anadoluya yabanc bir kiinin mezar gibi gzkmektedir. Ayn dnemlere tarihlenen Gedikli/Karahykteki uygulamann da sadece Anadoluya deil sz konusu ET III sonu ve Orta Tun a balar iin Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya da yabanc olmas dikkat ekicidir.1206 Bununla birlikte kremasyon uygulamasnn II.binyl Anadolusunun egemen topluluu olan Hititlerde yaygn bir uygulama olmas nedeniyle kremasyonun Hititlerin etnik kkeninden dolay ou zaman Hint-Avrupal topluluklarla zdeletirilmesi bu uygulamann
1200 1201

Aydn 2003, 500-501. Topba-Efe- lasl 1998, 77. 1202 Alkm H. 1997, 663. 1203 Alp 1965, 3-5. 1204 Joukowsky 1986, 121. 1205 Topba-Efe- lasl 1998, 77. 1206 Alkm H. 1997, 663.

Hint-Avrupa gleriyle Anadoluya girmi olabilecei yorumunun yaplmasna neden olmaktadr.1207 Ancak, eer Hint-Avrupal bir topluluk olan Hititler bir g ile Anadoluya girdilerse1208 geldikleri yol zerinde bu uygulamann ve Hititler ile ilgili dier maddi kaynaklarn izlerinin bulunmas gerekirken, ne kremasyon gmnn ne de dier kltr rnlerinin izinin bulunmamas bu nerinin imdilik geersiz olduunu gstermektedir. Ayrca, ET III sonu-Orta Tun ba yerleimi olan Gediklide ortaya karlan kremasyon gmler ve yerleimde rastlanlan depaslar,1209 Troiada Troia VI sonrasna tarihlenen kremasyon uygulamalar ile kremasyon gmnn Orta Tun a Yunanistannda da uygulanyor olmas, Macqueenin kremasyonun Anadoluya giri ynnn ve dneminin Orta Tun a Yunanistan olabilecei yorumunu yapmasna neden olmutur.1210 Grld gibi, kremasyon uygulamasnn kkenleri konusunda aratrmaclar arasnda bir gr birlii bulunmamakla birlikte bu uygulamann Anadoluya ve Mezopotamyaya yabanc olduu konusunda gr birlii vardr. Kremasyonun en erken ET III ile birlikte Anadoluda Kaklk ve Gediklide grlmesi dnda kesin bir yargya varmak imdilik kaydyla olanakszdr. Bu nedenle yeni kantlar ortaya kana kadar kremasyon uygulamasnn Erken Tun a iin zlemez bir problem olarak kalacan belirtmek yanl saylmaz.

1207

Gurney 1999, 141-142. Gurney bu saptamay yaparken, Hitit aristokrasisinin llerin gmlmesine alkn bir lkeye yakma adetini getirdiini dnmenin yanl olmayacan sylemekte, ancak hemen ardndan verdii rneklerle bu dncenin eksik yanlarna vurgu yapmaktadr. 1208 Son yllarda Hititlerin Anadoluya gle gelmeyip burann yerli halk olduu konusunda deiik aratrmaclarn yapt almalarn bir zetini grebilmek iin bkz. Bilgi 2003, 58-60. 1209 Alkm H. 1997, 663. 1210 Macqueen 2001, 148.

D-Gmme Tipleri:
Bu balk altnda len bireylerin mezara yatrl biimleri incelenecektir. Bir baka deyile inhumasyon gmnn uygulamasnda rastlanlan bir olgu olan lnn ana rahmindeki pozisyon olarak tanmlanan dizleri ve kollarnn gvdeye doru kvrlarak ya da dorsal pozisyon olarak adlandrlan srt st yatrlnn nedenleri incelenecektir. Bat Anadolu Erken Tun a mezar ya da mezarlklarna bakldnda, iindeki iskeletinin konumu saptanabilen ve bu konum sayesinde gmme tipinin anlalabildii toplam 34 yer bulunmakta olup bu 34 yerin 27sinde hocker tipi, ikisinde dorsal gm tipi ve be yerde de hem hocker hem de dorsal gm tipine rastlanlmaktadr. Burada iki olgu dikkat ekmektedir. Bunlardan birincisi baz mezarlklarda her iki gm tipinin de kullanlm olmasdr. kinci olgu ise hocker gmnn pimi toprak mezarlarla, dorsal gmnn de ta sandk ve basit toprak mezarlarla olan ilikisidir. Gmme tipleri aada bu olgular da dikkate alnarak incelenmitir.
Tablo-6 Bat Anadolu ET Gm Tip, Say ve Oranlar Gm Tipi Hocker Dorsal Toplam Yer Says 27 7 34 Mezar Says 451 11 462 Oran (%) 97,6 2,4 100

1-Hocker
Yukarda da akland gibi len kiinin mezara kontraktil yani kaslm, bzm ya da bir baka deyile ana rahmindeki pozisyona getirilerek yerletirilmesiyle yaplan gm tipi hocker gm olarak adlandrlmaktadr. Bu gm tipinde l kendi sa ya da sol tarafna yan yatrlr, bacaklar dizlerden bkl ekilde karn blgesine ekilir ve kollar da genellikle dirseklerden bklerek gs hizasna getirilir. Burada dikkat eken nokta, lmn hemen ardndan gereklemeye balayan ve rigor mortis ad verilen lm katlnn olumasndan nce len kiinin bu pozisyona getirilmesidir.1211 Bir baka deyile herhangi bir nedenle len kii eer ldnde hocker pozisyonda deilse bu ekilde gmlmesi iin ceset zerine bir mdahale yaplmaktadr. Dolaysyla burada antropolojik bir olgu, yani lyle bir iliki, ona dokunma ve belki de gelenein ya da ritelin dzgn olarak yerine getirilebilmesi iin ona bir biimin verilmeye allmas sz konusudur. Burada lye gmlmeden nce bu ekli kimin
Baz eski kazlarda belirtilen yarm hocker ad verilen pozisyonda olaslkla rigor motris nedeniyle lnn tam olarak bklememesi nedeniyle olabileceinden bu alma iinde yarm hocker gmlerde hocker uygulamas olarak kabul edilmitir.
1211

ya da kimlerin verdii akla gelen ilk sorudur. Bu soru sadece Bat Anadolu ve Erken Tun a iin deil deiik dnemler ve blgeler iin de geerlidir ve yant genellikle teki dnya ile iliki kurabildiine inanlan ve dini inanlarn ikinci temel niteliinde sz edilen kiilerin bir baka deyile toplulukta aman, byc ya da rahip gibi deiik isimlerle adlandrlan kii ya da kiilerin bu grevi yerine getirdii eklinde olabilir.1212 Antropolojik olarak l gmme uygulamasnn btn farkl ekilleri iin sylenebilecek ve ilk blmde deinilen bir olgu bu konuyu aklayacak niteliklere sahiptir. Bu da l gmmenin teki dnyaya gei olarak alglanmasdr. Mezar buluntularnn ritel anlamlar asndan incelendii ksmda ayrntl olarak aklanacak bu olguya gre, lye mezara konulurken belirli bir ekli verme, ayrlma evresinde gerekletirilen bir uygulama olarak kabul edilmitir. Buna gre, l gmme ritelinde esas yaplan; lnn bedeni, ruhu ve geride kalan canllar arasndaki ilikinin dzenlenmesi olduuna gre, teki dnyaya geecek kiinin bunu huzur iinde yapabilmesi gereklidir. Bu da lenin ardndan yaplan btn ilemlerin eksiksiz ve teki dnyay bildiine inanlan kii ya da kiiler tarafndan yaplmasyla olasdr. Doal olarak incelenen blgede yazl belgelerin bulunmamas, yukarda belirtilenlerin dnsel dzeyde kalmasna ve maddi kantlarnn olmamasna yol amaktadr. Ancak yaklak olarak ayn dnemlerde zellikle de ET III sonu ve II.binyl itibaryla Orta Anadoluya yaznn girii ve Mezopotamyada yaznn kullanlyor oluu, buralarda yaplan gm trenlerinde bu trden uygulamalarn olup olmamasyla ilikilendirilerek ve hi deilse yakn corafyalardan yola karak baz dolayl kantlara ulamak olasdr. II.binyl Anadolusunun en nemli uygarl olan Hititler her ne kadar l gmme konusunda fazlaca bilgi brakmadysa da onlardan kalan ve l gmme uygulamalar konusunda fikir veren bir metinde geen bilgilere gre lnn ardndan yaplan ve 14 gn sren trenin ikinci gnnde yal kadn ve refakatisi tarafndan yaplan by, l gmme uygulamalar iinde baz nitelikli kiilerin bu uygulamada rol aldn kantlar.1213 Mezopotamyada ise yine l gmme ritellerinde baz nitelikli kiilerin yer ald bilinmekle birlikte, bu konuda ayrntl yazl belgelere ulalamam olmas bu konu hakknda oka yorum yaplmasna engel olmaktadr. Sonu olarak Bat Anadolu Erken Tun a l gmme gelenekleri hakknda bir modelleme olutururken dikkat ekecek konulardan biri de gmme tipleri olmakta ve bu gmme tipleri iinde hocker gm antropolojik olarak ayr bir anlam tamaktadr. Bu anlam da lye bu eklin verilmesinin olaslkla gmme ritelini yneten ya da ritelde nemli rol
1212 1213

Bu konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Emirolu-Aydn 2003, 658; Roux 1999, 217-237. Gurney 1990, 140; Bryce 2003, 194.

oynadn dnebileceimiz rahip, byc, aman gibi deiik adlarla anlabilecek kii ya da kiilerce yaplm olabilecei varsaymdr. Bu varsaym dolayl olarak Bat Anadolu Erken Tun a l gmme geleneklerinin nasl olduu yolunda yaplacak bir modelleme de dikkate alnacak bir e olmaktadr. Hocker gmnn pimi toprak gmlerle balantl olmas pimi toprak mezarlarn yaps gerei anlalabilir bir iliki gibi grnrken basit toprak ya da ta sandk mezarlarla olan ilikisinin ayrntl incelenmeye gereksinimi vardr. statistiksel verilere dnecek olursak, ncelenen 1971 mezar iinde saptanabilen hocker gm uygulamasnn says 451dir. Baz mezarlarda iskeletlerin tahrip olmas veya bo mezarlara rastlanmas nedeniyle yn veya gm tipi ya da dier nitelikler tam olarak anlalamasa da bu say incelenebilecek derecede salam iskeletler iinde anlaml bir rakam olarak durmaktadr.1214 Dorsal uygulama ise toplam olarak 11dir. Bu iskeletlerin mezar tiplerine gre dalm ise daha da anlaml baz saylara ulalmasn salamaktadr. Ahlatl Tepecik, Akhan, Aphrodisias, Babaky, Baklatepe, Beycesultan, Bozcaada, avdarlhyk, Demircihyk, Eski Balkhane, Gavurtepe, Hanaytepe, Harmanren/Gndrle, Hisarlk/Troia, Ilpnar, Kaklk, Karata/Semayk, Kyklack/Iasos, Kubad-bd, Kumtepe, Kusura, Kkhyk, Tavas/Karahisar Hy, Ulucak ve Yeilovada saptanabilen hocker gmlerin mezar tiplerine gre dalm aadaki gibidir. -Pimi toprak mezarlarda rastlanlan hocker gm uygulamas 202,1215 -Ta Sandk Mezarlarda rastlanlan hocker gm uygulamas 200, -Basit Toprak Mezarlarda rastlanlan hocker gm uygulamas 46, -Sahte Oda Mezarlarda rastlanlan hocker gm uygulamas ise 3tr. Yukardaki ksa tablo, pimi toprak mezarlarla hocker gm uygulamas arasnda son derece sk bir ilikinin olduunu kantlamaktadr. Bunun olas nedeni ise mezar tipinin yapsnda sakldr. Daha nce Pimi toprak gmleri aklarken ileri srlen antropolojik yaklama gre, bu mezarlar ile yeniden dou arasnda kurulan ba, ana rahmindeki bu pozisyonun bu tip mezarlarda uygulanmas zorunluluunu dourmaktadr.
skeletlerin net saysn saptamak, tam olarak olanakszdr. nk baz eski kazlarda iskelet saylar verilmezken, bo kan mezarlar, iinden sadece kemiklerinin bir ksm kan mezarlar ve son yllarda yaplan ve devam eden Harmanren/Gndrle gibi kazlarda her yl verilen saylarn sren kaz almalar nedeniyle deimesinden dolay burada belirtilen say imdilik kaydyla geerlidir ve ileride deiebilir. Bu say gerekten konumu, gm tipi, gm biimi veya mezar tipi konusunda salkl bilgiler veren mezarlara dayanarak yaplmtr. Ayrca oklu gm uygulamalarnn olduu mezarlarda daha nceki gmnn ne ekilde olduu kemiklerin genellikle toplanarak mezarn bir kenarna konulmas nedeniyle kesin bir ekilde saptanamamakta ancak, karmsal olarak bir sonuca varlmaktadr. 1215 Karata/Semaykteki 447, Demircihykteki 499, Yortandaki 107 ve Akhan kazlarndaki 60 mezardan kan toplam 1113 iskeletin ka adedinin hocker biiminde gmld saptanamamakta ve bu nedenle buradaki say dk grnmektedir. Ancak elbette esas say burada belirtilenin ok stnde olmaldr.
1214

Ta Sandk, basit toprak ve sahte oda mezarlardaki uygulamalar ise yine ayn antropolojik yaklamla aklanabilir. Ancak bu mezarlarda mezarn yaps gerei dorsal olarak yatrma olanann da varolduu gereini kabul etmek gereklidir. Bu nedenle arkeolojik aratrmalarn en bandan beri fark edilen bu olgunun nedenleri konusunda ne srlen grleri incelemekte yarar vardr ve bu grler aadaki gibidir. 1-Hockerin yaayan insanlarn uyku durumunu temsil etmesi ve bu nedenle tercih edilmi olmas.1216 Ancak bu gr deiik uyku pozisyonlarnn olmas ve souk ya da scak iklimlerde yaayan baka topluluklarda da sk grlen bir olgu olmas nedeniyle hocker gmy aklamakta yetersiz kalmaktadr. 2-Hocker gmnn yemek yeme pozisyonunu temsil etmesi nedeniyle kullanldn ve mezar armaan kaplarn az hizasnda olmasnn bunun kant olduunu ileri sren bir gr bulunmakla birlikte, bu gr mezar armaan olarak braklan kaplara sadece az hizasnda rastlanlmamas nedeniyle tam olarak hocker gmy aklamaktan uzaktr.1217 3-lnn hortlamasndan korkulduu iin baland yolundaki gr de zellikle baz mezarlarda organik maddelere rastlanabilmesi ancak bunlarn iinde hibir zaman ba izi olabilecek bir izin bulunmamas ile konuyu aklamakta yetersiz kalmakla birlikte, etnoarkeolojik aratrmalarda zerinde durulan bir aklamadr.1218 4-lye ayrlan yerin kk olmas nedeniyle hocker tarznn seilmi olduu yolundaki neri,1219 boyutlar byk ta sandk mezarlar da bile hocker gmnn uygulanabildiini gsteren kantlar karsnda geerliliini yitirmitir. 5-Hocker gm uygulamasnn en eski alardan beri ilkel insanlarn dinlenme pozisyonlar olmas1220 yolundaki gr de bence tek bana bu uygulamay aklamaktan uzak gzkmektedir. 6-Hocker gmnn ana rahmindeki pozisyon olduu ve teki dnyaya douu simgelemek iin llerin zellikle bu ekle getirilerek gmld yolunda olan gr ise ilk ileri srld 20.yyn banda pek ilgi grmemi ve zellikle prehistorik insann ana karnndaki pozisyonu nasl bilebilecei yolundaki kar kla reddedilmi olmasna karn,1221 daha sonraki dnemlerde, antropolog ve etno-arkeologlarn almalaryla ve

zg 1948, 70. zg 1948, 70. 1218 zg 1948, 70. 1219 zg 1948, 71. 1220 zg 1948, 71. 1221 zg 1948, 70-71. zgn bu konuda yapt derleme olduka eski tarihli bir alma olmakla birlikte arkeolojik ve antropolojik yaklamlarn o dnem iin en yeni niteliklerini barndrmas asndan ilgi ekicidir. Bununla birlikte hocker gm konusunda sylenebilecek her ey daha bitmemitir.
1217

1216

zellikle de Bilisel (cognitive) Arkeoloji alannda yaplan almalarla insanolunun ok eski alarda da bu bilgiye sahip olabileceklerini gstermitir. zellikle ilk insanlarn doal tarih zeklar sayesinde, bir baka deyile doay gzlemleyerek elde ettikleri bilgilerin gndelik yaamlarnda ne derece nemli bir yer tuttuu Mithenin Akln Tarihncesi adl yaptnda net bir ekilde ortaya konmakta ve doadan elde edilen bu bilgilerin sezgisel bilgilerle de birletirilerek lm, teki dnya, din ve tanr kavramlarnn nasl ortaya km olabilecei yolunda neriler ileri srlmektedir.1222 Dolaysyla hocker gmnn ortaya k ile insanolunun doal tarih zeksnn geliimi arasnda bir koutluk olmas gerekmekte ve bu koutluk sonucu gzlemlerine dayanarak elde ettii doum ile ilgili bilgilerin insanolu tarafndan bereketlilikle ilikilendirilmesi gibi, lmn de ayn ekilde teki dnyayla ilikilendirilmesi ve teki dnyaya geiin de yine ana karnndaki pozisyonla olabilecei yolundaki sezgisel bilgiye sahip olmalar hi de uzak bir olaslk deildir. Sonu olarak bu alma balamnda hocker gmnn ana rahmindeki pozisyonu temsil ettii ve bu uygulamann teki dnyaya geii saladna inanlan ritellerin bir paras olarak simgesel anlamlar olduu kabul edilmitir. Bat Anadolu Erken Tun anda da bu uygulamann yaygn olmasnn nedeni de olaslkla teki dnyaya geii salayacak ritellerin bu inan iinde gereklemi olmasdr.

2-Dorsal
Bat Anadolu Erken Tun a mezar ya da mezarlklar iinde iskelet says olarak sadece 8 adet dorsal gmye rastlanlmas1223 ve bunlarn bulunduu 7 adet mezarln beinde hem hocker hem de dorsal gmnn varl dorsal gmnn bir gelenekten ok yerel uygulama olarak deerlendirilmesini gerektirmektedir. Dorsal gmnn saptanabildii Babaky, Bozcaada, Dorak (?), Kaklk, Kusura, Kkhyk (?) ve Yazlkaya mezarlarndan sadece Dorak (?) ve Yazlkayada tek gm tipinin dorsal gm olduu saptamas yaplrken, geri kalan yerlerde arlkl olarak grlen hocker gmnn yannda az sayda uygulama olarak dorsal gmnn varlnn saptanmas dndrcdr. Dorak gibi gereklii bile pheli olan mezarl bir kenara koyacak olursak elimizde tek mezarla temsil edilen Yazlkaya dnda sadece dorsal gmye rastlanlan yer kalmamaktadr. Yazlkayada bulunan tek mezar ise kazcs tarafndan ET III olarak nitelendirilmekle birlikte iindeki
1222 1223

Mithen 1999, 202-203. Tablolar incelendiinde grlecek 11 adet dorsal mezarn pheli olduu iin burada net say 8 olarak kabul edilmitir.

buluntularn bir ksmnn in-situ olarak ortaya karlmam olmas ve mezar evreleyen talarn harla bal olmas bu mezarn belki de daha ge dneme tarihlenmesi gerektiini dndrdnden, Bat Anadoluda Erken Tun a iin sadece dorsal gmnn yapld herhangi bir yer kalmamaktadr. Geri kalan Babaky, Bozcaada, Kaklk, Kusura ve Kkhyk gibi yerlerde ise dorsal gmnn, hocker gmnn yan sra az sayda uygulama olarak ortaya kmas bu gm tipinin yerel bir uygulama olarak kalm olabileceini ya da lnn rigor motris nedeniyle bklerek hocker formuna getirilemedii iin byle gmlm olabilecei ileri srlebilir. Dorsal gmnn Anadoluda grld dnemin Erken Tun a olmas ve bu dnemden nce gelen Kalkolitik ve Neolitik alarda bu trden bir uygulamann olmamas ilgi ekici bir niteliktir. Erken Tun anda dorsal gmnn grld en eski yerler Hacnebi Mezarl1224, Tekeky1225 ve kiztepedir.1226 Bunlardan Hacnebi Mezarlnda sadece bir adet dorsal gmye rastlanrken, Tekekyde hocker pozisyonun arlkl olarak grld ve bunun yan sra az sayda dorsal gmnn de var olduu saptamas yaplabilmektedir. Bu durumda daha nce de belirtilen rigor motris geirmeye balam bir lnn bklebilme zorluundan dolay bu gmlerde dorsal uygulama yaplm olabilecei nerisi yinelenecek olursa, btn Anadoluda sadece kiztepe ok sayda dorsal gm uygulamas yaplan tek yer olarak kalmaktadr. kiztepede yaplan kaz almalar sonucu ortaya karlan 670 adet iskelet zerinde yaplan incelemeler, tam olarak ve yat durumu saptanan iskeletlerden sadece nn hocker pozisyona benzer ekilde bacaklarnn hafife karna doru ekik olarak gmldn, dierlerinin tamamnn dorsal olarak yatrldn gstermitir.1227 kiztepede rastlanlan ve Anadolu iin imdilik tek olan bu kadar ok sayda dorsal gm uygulamas, Bilgi tarafndan farkl bir etnik grup ile zdeletirilmi ve kiztepede iki farkl etnik kkene ait topluluun birlikte yaad, bunlardan birinin Karadenizin kuzey sahilleri ve Gney Rusya blgesiyle ilikili olduu eklinde yorumlanmtr.1228 kiztepede ortaya karlan dorsal gmlerin hemen tamamnn ET III olarak tarihlendirildii gz nne alndnda Anadoluda dorsal gmnn ilk grld tarihin ET III olduu saptamas da yaplabilmekte ve bu dnemde zellikle bu blgenin dardan gelen ve ou zaman Hititler ile zdeletirilen topluluklara ev sahiplii yapt da bilinmektedir. Bununla birlikte Bilgi,
1224 1225

TAY IVa, Hacnebi Mezarl zg 1948, 56; TAY IVa, Tekeky 1226 Bilgi 1988, 173. 1227 Bilgi 1988, 170-173; Bilgi 2004b, 27-28. 1228 Bilgi 1988, 173.

kiztepe kazlarna dayanarak yapt yorumunda Hititleri Anadolunun yerli halk olarak grmek istemekte ve Anadoluya gle gelenin Hattiler olduunu, l gmme, metal eyalar ve anak mlee dayanarak iddia etmektedir.1229 Yukarda yaplan btn aklamalarn konu gerei gsterdii ilk olgu Erken Tun anda Bat Anadolu dorsal gmnn aslnda bir gelenek olarak bulunmam olabilecei ve hocker gmnn ise yaygn uygulama olduudur. Bunun yan sra sadece kiztepede grlen ve bu almann kapsad corafya iine girmemekle birlikte ayn dneme tarihlenen kiztepe dorsal gmleri ise zerinde daha ok tartlacak ve yeni nerilere ak bir grng olarak aratrmaclarn ilgisini beklemektedir.

1229

Bilgi 2003, 56.

E-Ynlendirme:
Ynlendirme bal altnda incelenecek olanlar mezardaki iskeletin ba ve gvdesinin corafik konum olarak ynlendirilmesi ile iskeletin gvdesinin kendi sana ya da soluna yatrlm olmas gibi nitelikleri kapsamaktadr. Ancak zellikle eski kazlarda iskeletin saa ya da sola yatrl yn ile ilgili saptamalar yaplmad iin bu konuda eldeki veri saysnn az olduunu peinen sylemek gereklidir. Yine de anlaml sonular verebilecek istatistik veriler aadaki gibidir.
Tablo-7 Mezar Ynleri ve Oranlar Ynlendirme Dou-KD-GD Bat-KB-GB Kuzey Gney Toplam Yer Says 22 5 4 4 35 Mezar Says 1208 19 4 21 1252 Oran (%) 96,4 1,5 0,4 1,7 100

1-Ban Ynlendirilmesi a)Dou

Corafi yn saptanabilen toplam 1252 iskelet iinde ban ynlendirilmesi asndan en dikkat ekici nitelik 1208 iskelette grlen dou-gneydou-kuzeydou ynlendirilmesidir. Bu ynlendirmenin sadece dou deil de dou-gneydou-kuzeydou olarak bir arada deerlendirilmesinin temel nedeni, btn bu ynlerin mevsimsel olarak ve mezarln baks (gnee gre konumu) asndan gnein doduu ynleri gstermesidir. Pimi toprak gmlerin akland blmde belirtildii gibi bu ynlendirmenin ritel asndan nemli olduu aktr. statistiksel olarak %96 gibi olduka byk bir yzdeye sahip bu ynlendirme dnda az da olsa dier ynlere doru da ban ynlendirildii grlr. Douya ynlendirmenin grld btn mezarlk alanlarnn blgenin i ksmlarndan ve ekonomilerindeki baskn enin tarm olabilecei yerlerde grlmesi bu ynlendirmenin hem yeniden dou hem de bereketlilikle ilikili olduu izlenimi vermektedir. Farkl ynlendirmeleriyle dikkat eken iki yer Ilpnar ve Kyklack/Iasostur. Ilpnarda gneye olan ynlendirme zerinde ayrca durulmas gereken bir olgudur. Kyklack/Iasosta birok yere gre daha fazla sayda grlen batya ynlendirmeninse yine bereketlilik ile ilikili olabilecei ynnde bir neri aada daha ayrntl biimde incelenmitir.

Pimi toprak gmlerle douya olan ynlendirme arasndaki iliki ise daha da ilgi ekicidir. 1208 iskelette grlen dou-gneydou-kuzeydou ynlendirmesinin 1048 adedi pimi toprak gmlerde yaplmtr. Bir baka deyile pimi toprak gmler douya olan ynlendirmelerin %87sini oluturmaktadr. Ancak burada pithos ya da mleklerin az aklnn douya bak ile ierisine yerletirilen iskeletlerin balarnn douya bak arasnda da farkllklar vardr. Yani bir pithos ya da mlek gmnn az akl douya bakarken zaman zaman iindeki iskeletin bann pithosun dip ksmna yani batya ya da dier ara ynlere bakabildii de gzlenmektedir. Ancak az sayda rastlanlan bu uygulamann olaslkla pimi toprak gmnn aznn douya bakmasnn yeterli grld yerel bir adet olarak kalm olabileceini dnmek daha doru bir yaklam olacaktr.1230 Bu trden bir farklln en iyi gzlendii yer olan Kusurada iskeletinin yn saptanabilen 10 mezardan dokuzunda pithoslarn az akl dou ya da gneydouya bakarken iindeki iskeletler istisnasz olarak bat-kuzeybat ynnde yatrlmlardr. Bir baka deyile l pithosun iine yerletirilirken nce ba ksm sokulmu sonra gvde yerletirilmitir. Kusura, bu ekilde olan ynlendirilmesiyle btn Bat Anadoluda ayrks bir yerde durmaktadr. Bu farkll aklayabilecek tek neri yine yukarda belirtildii gibi pithosun ya da mlein az aklnn douya bakmasnn yeterli grld bir yerel adetin Kusurada uygulanm olabileceidir.

b)Bat
Bat-kuzeybat-gneybat ynlendirmesinin 15 tane iskeletle en ok grld yer olan Kyklackta bu ynlendirmenin dou ve douya bal ara ynlere olan oran ise 60 tane douya 15 bat ile %20 gibi anlaml olabilecek bir orandadr. Batya ynlendirmelerin birer kez grld Hanaytepe, Harmanren/Gndrle, Kusura ve Yazlkayada bu ynlendirmenin belki de yanllkla yapldn dnmek olasdr. Ancak, Kyklackta grlen orann greli olarak ykseklii batya ynlendirme konusunda bir srarn olabileceini de akla getirmektedir. Her ne kadar Kyklackta batya ya da douya ynlendirilen mezarlara ortaya karlan mezar armaanlar arasnda fark yoksa da bu ynlendirmenin Kyklackn denize ve Ege Adalarna dnk yzyle bir ilikisinin olabilecei gz ard edilmemelidir. Ancak bu ilikinin ta sandk mezarlarn anlatld ksmda da belirtildii gibi etkilenmeden teye gitmemi olabilecei mezar armaanlar ve dier kantlarn nda belirtilebilir. Zaten buradaki mezarlkta ortaya karlan iskeletlerin ba ynlendirmesinin
1230

zellikle baz eski kazlarda sadece pithos ya da mlek gmlerin az aklnn bakt yn verilip iindeki iskeletin bann hangi ynde olduu belirtilmedii iin bu konuda net say vermek olanakszdr.

%20lik bir ksmnn bat ve batya bal ara ynlere bakmas da sadece Ege Adalarn iaret etmek amacyla deil, olaslkla denize bal bir ekonominin simgesel gstergesi olarak dnlebilir. Bir baka deyile eer douya bakan mezarlar gnein doduu ynle dolaysyla, gne, bereket ve yeniden dou ile ilikilendirilebiliyorsa; batya bakan mezarlar da yine ayn mantk erevesinde denizden gelen ekonomik deerleri ve bereketi simgeleyen yerel bir uygulama olabilir. Ayrca Iasosun ge dnemlerine baktmzda da burasnn her zaman denize dnk yzyle ve ekonomisinde balkln nemli olmasyla dier Bat Anadolu yerleimlerinden ayrld grlmektedir. Strabonun bu konuda verdii bilgiler ve bir dnem buradaki kazlar yneten Bertinin de belirttii gibi Iasosun ky eridindeki topraklar verimsiz ve yaknndaki teki kentlerle kara balantsnn ok zayf olmas, kentin denizle balantsn glendirmitir.1231 Yukarda ban douya ynlendirilmesi ksmnda akland iin burada deinilmeyen Kusura rneinde de iskeletinin yn saptanabilen 10 mezardan dokuzunda pithoslarn az akl dou ya da gneydouya bakarken iindeki iskeletler istisnasz olarak bat-kuzeybat ynnde yatrlm olmalar dikkat ekicidir.

c)Kuzey
Ban kuzeye ynlendirildii sadece 4 iskeletin bulunduu Bat Anadoluda bu trden ynlendirmenin yaygn olmad ve yine gmme srasnda yaplan yanllktan kaynaklanm olabilecei akla gelen ilk neridir. Aphrodisias, avdarl Hyk, Gavurtepe ve Kumtepede rastlanlan bu drt iskeletten birincisinin bulunduu Aphrodisiasta kazcsnn da itiraf ettii gibi kaz srasnda tutulan kaytlarn salkl olmamas Kukalesindeki bu mezar hakknda verilen bilgilere pheyle yaklalmasn gerektirmektedir.1232 avdarl Hykte ortaya karlan ve hibir mimari tabakayla ilikilendirilemeyen mezar da yine ayn ekilde tekil olmas nedeniyle ve belki de yanllkla bu ekilde ynlendirilmi olabilir.1233 Gavurtepe ta sandk mezar hakknda da yine tekil bir rnek olduu ve burada bulunduu dnlen ekstramural mezarlk alannda kaz almas yaplmadndan yorumda bulunmak gtr.1234 Kumtepede de intramural olarak bulunan ve kesin ET olan bir tek ocuk mezarna dayanarak farkl bir yorumda bulunmak gtr ve bu nedenle yine olaslkla yanl bir
1231

Strabon XIV-21; Berti 1997, 823. Btn bunlarn yan sra Iasosta ortaya karlan ve mimari yaps itibaryla macellum (balk pazar) olarak tanmlanan yap da bu konuda fikir vermektedir. Bkz. Anabolu 2003, 5. 1232 Joukowsky 1986, 176. 1233 Akok 1967, 6-10. 1234 Meri 1988, 158-159.

ynlendirmeden sz etmek gereklidir. Bu yanln nedeni ise olaslkla bu mezarlarn Gavurtepe mezar hari hepsinin intramural olmasdr. Yerleim ii gm olduklar kesin, ancak mimari olarak kapal bir mekann tabannda olup olmadklar tam anlalamayan bu mezarlarn konumlar gerei bu yanlln yaplm olabileceini dnmek olasdr. Bunun yan sra tam olarak bilemesek de yerleim ii gmde yn tayini yaplmam olabilecei olasln da gz nnde bulundurmak gereklidir.

d)Gney
Kkhykte iki ve Bozcaadada birer adet grlen ve yine azl nedeniyle hakknda salkl yorum yaplamayan ba ksmn gneye ynlendirildii gmlerin Ilpnarda 17 tane olmas ve mezarlkta yaplan kaz almas srasnda toplam 18 mezar bulunmas dikkat ekicidir.1235 skeletlerin tamamna yaknnn balarnn gneye ynlendirilmi olmas kazcsnn da dikkatini ekmekle birlikte hakknda yorum yaplamamtr. Ancak Ilpnar Erken Tun a mezarl, kadn ve erkek bireylerin kendi sa ve sollarna ynlendirilmesinde grlen farkllklar, gen gmlerinin yannda saptanan kpek iskeletleri ile de Bat Anadolu Erken Tun a mezarlklar iinde olduka deiik bir profil izmektedir. Aada gvdenin ynlendirilmesinde daha ayrntl incelenecei gibi Hint-Avrupa kkenli topluluklarla balantl olabilecek bir uygulamann Ilpnarda bulunabileceini sylemek olasdr. Ancak bu neri aada daha ayrntl incelenecei ve aklanaca gibi sadece l gmme uygulamalarndaki ynlendirmeye dayand ve keramik vb. gibi maddi kltr kalntlar balamnda ayn ilikinin grlmemesi nedeniyle sorunlu bir neridir.

2-Gvdenin Ynlendirilmesi
Bat Anadolu Erken Tun a l gmme uygulamalar iinde iskeletin yatrl ynnn saptanabildii toplam 12 yer ve buralardaki 134 iskelet bu konuda yol gsterici olacaktr. Bu yerler, Ahlatl Tepecik, Aphrodisias, Baklatepe, avdarlhyk, Demircihyk, Harmanren/Gndrle, Hisarlk/Troia, Ilpnar, Kyklack/Iasos, Kumtepe, Kusura ve Kkhyktr. Bu yerlerde gvdenin yatrl yn saptanabilen toplam 134 iskeletin 83 adedi saa, 51 adedi ise sola yatrlmtr. Ritel asndan nem tad dnlebilecek bu ynlendirmenin ne anlama geldii konusu ise ak deildir. Ancak, baz mezarlk kazlarnda iskelet yannda ortaya karlan armaanlarn cinsiyet belirtici objeler olmasna dayanlarak
1235

Roodenberg 2003, 299.

yaplabilecek yoruma gre gvdeyi saa veya sola ynlendirme ile len kiinin cinsiyeti arasnda bir iliki varm gibi gzkmektedir. Ancak, yukarda da belirtildii gibi kaz yaplan ou mezarlk alannda cinsiyet ayrmnn sadece mezar armaanlarna baklarak yaplm olmas ve kemik yapsyla ilgili antropolojik ve arkeometrik incelemelerin bulunmuyor olmas, bu trden bir cinsiyet ayrm-ynlendirme ilikisinin kurulmasyla ilgili yaplacak yorumun zayf kalan yandr.

a)Kendi Sana
lnn kendi sana yatrld mezarlar, mezar armaan olarak braklan ve cinsiyet belirtici obje niteliindeki balta, ok veya mzrak ucu, bak ya da dier kesici aletler ile arak, kpe, kolye ya da yzklerle birlikte deerlendirildiinde ve bu deerlendirilmeye antropolojik olarak cinsiyeti saptanm bireyler de eklendiinde aadaki gibi bir grnm ortaya kmaktadr. Ahlatl Tepecik, Baklatepe, Ilpnar, Kkhyk mezarlarnda kendi sana yatrlan 20 bireyin erkek olarak nitelendirilebilecei saptamas yaplabilmektedir. Bunun yan sra, avdarlhyk, Harmanren, Kyklack/Iasos ve Kusurada bu saptamay yapmak olas olmamakla birlikte Harmanrende antropolojik incelemenin sonulanmam olmas ve Kyklackta sadece 7 mezarda cinsiyet saptamas yaplabilecek buluntularn ortaya karlm olmas bu konuda verilerin halen eksik olduunu gstermektedir. Ancak tekrar belirtmek gerekir ki bu saptamay yapmak iin kullanlan temel lt cinsiyet belirtici olarak kabul edilebilecek mezar armaanlardr. Antropolojik olarak erkek ya da kadn olarak saptamas yaplabilmi iskeletler Ilpnar, Kkhyk ve Baklatepede ortaya karlan toplam 12 adet iskelettir ve bunlarn tamam kendi sana yatrlm erkek iskeletleridir.

b)Kendi Soluna
len bireyin kendi soluna yatrld mezarlarn yine mezar armaanna dayanarak cinsiyet ile ilikilendirilmesi sonucu, Baklatepe, Hisarlk/Troia, Ilpnar ve Kkhykteki toplam 14 mezarda kendi soluna yatrlm bireylerin kadn olabilecei saptamas yaplabilmektedir. Tekrarlayacak olursak lnn kendi sana ya da soluna yatrl ile cinsiyet arasnda bir ilikinin olabilecei yolunda ok zayf olmayan, ancak yeterli olarak da kabul edilmeyecek

baz verilerin olduu aktr. Bu durumda Bat Anadolu Erken Tun a iin baz karsamalar yaplabilir. Yukardaki veriler daha dikkatli incelendiinde zellikle Ilpnar ve Kkhykte erkek bireylerin saa, kadn bireylerin sola yatrld yolundaki ok sayda olmayan, ancak bir anlam ifade eden kantlara dayanarak ve Hisarlk/Troiada ortaya karlan kendi soluna yatrlm tek yetikin iskeletinin de kadn bireye ait olduu saptamasn da yaparak bu yatrl yn-cinsiyet balantsnn etnik bir kkene dayanabileceini belirtmek olasdr. Bu trden bir ilikinin benzerinin Hint-Avrupal olabilecei dnlen topluluklarda grlyor olmas da bu etnik kkenin ynn belirliyor olabilir. Mallorynin Hint-Avrupallarn kkeni zerine yapt almada da belirttii gibi zellikle Schnurkeramik olarak adlandrlan ve eritli anak mlek kltr ad verilebilecek kltr incelerken belirttii gibi, Hint-Avrupallarn ideolojilerinin ak bir ifadesi olduu ileri srlen l gmme geleneinde erkeklerin kendi salarna kadnlarn ise kendi sollarna gmlyor oluu yukarda aklanan ynlendirmelere uymaktadr.1236 Ayrca ayn almada M 3000den itibaren Balkanlardan hem maddi kltr, hem de olaslkla Hint-Avrupa dillerini Kuzeybat Anadoluya tayan bir halk g nermesinin ciddi olarak kabul edilebilecei ileri srlmektedir.1237 Mallory l gmme-cinsiyet ilikisinden yola karak yapt bu nerilerini Huslerin almalarna dayandrmaktadr. Ancak, Husler, Mallorynin yaynndan sonra yazd makalelerde bu cinsiyet ayrm ile l gmme arasnda bir iliki olduunu kantlayacak yeni bulgulara ulam ve zellikle Orta ve Dou Avrupada (Tisza-Polgar ve Bodrogkeresztur Kltrleri) ortaya karlan Neolitik a mezarlarnda bu yn birliinin baskn ekilde yer aldn gstermi olmakla birlikte, Kuzeybat Anadolu Erken Tun a kltrleriyle olabilecek ilikilere deinmemekte, aksine l gmme-cinsiyet ilikisinin Yunanistana kadar pek inmediini belirtmektedir.1238 Ancak yine de ortada, tamam ET I-II dnemine ait ve tamam Kuzeybat Anadoluda kabul edilebilecek, Hisarlk/Troia, Ilpnar ve Kkhyk mezarlarnda rastlanlan ve Hint-Avrupa l gmme gelenei olarak tanmlanabilecek gelenek ile elimeyen ynlendirme ve cinsiyet arasnda bir iliki olduu gerei bulunmaktadr. Bununla birlikte, bata da belirtildii gibi sadece ynlendirme konusunda olan bu uyumluluk keramik ve dier buluntular asndan da dorulanrsa bir anlam kazanacandan etnik balant konusunda yaplabilecek yeni bir neri iin imdilik kaydyla yeni kaz sonularn beklemek
1236 1237

Mallory 2002, 282. Husler 2000, 344. Mallory 2002, 275-276. 1238 Husler 1996, 76-77; Husler 1999, 161-165; Husler 2000, 342-343.

gereklidir. Ayrca cinsiyete bal bu nitelik ok farkl corafyalarda da grlebildiinden ve ynlendirme-cinsiyet ilikisini tayan kltr Balkanlarn gneyine Mokrin ve Periam-Pecica (Maro) hari pek ulamadndan bu konuya en azndan Anadolu asndan pheyle yaklamak gereklidir.1239 Bununla birlikte Kuzeybat Anadolu mezarlarnda rastlanlan cinsiyet ile ynlendirme arasndaki ilikinin Orta ve Dou Avrupa kltrleri ile olan benzerlii gzard edilmemelidir.

1239

Husler 2000, 343-344.

F-oklu Gm Uygulamas
Bat Anadolu Erken Tun a l gmme uygulamalar iinde rastlanlan bir dier olgu da oklu gm uygulamasdr. oklu gm uygulamasyla kast edilen bir mezara birden ok gmnn yaplmasdr. Aada bu uygulama ile ilgili istatistiksel veriler nda oklu gmnn nedenleri ve l gmme gelenei iindeki yeri tartlacaktr. Bat Anadoluda Erken Tun anda kullanld saptanan toplam 81 mezar ya da mezarlk alannn 19unda oklu gm uygulamasnn olduu anlalmtr. Bu say istatistiksel olarak az grnmekle birlikte, saptanan tekil mezar ya da mezarlk alanlarnn bir ksmnn sadece yzey aratrmalaryla bulunmu ve buralarda kaz almas yaplmam olmas saynn az grnmesine yol amaktadr. Bir baka deyile Bat Anadoluda saptanan mezarlk alanlarndan kazs yaplan 34 yer bulunmakta ve bunlarn 18inde oklu gm uygulamas saptanabilmekte ve bu da yaklak olarak %53 gibi bir oran tutmaktadr. Bunun yan sra intramural olarak gmmenin saptand ve mezarlk alanlarnn aratrlmam olduu, Beycesultan, Aphrodisias, Bademaac, avdarlhyk, Gavurtepe, Hanaytepe, Hisarlk/Troia, Klini, Kubad-bd, Kumtepe, Klloba gibi yerlerde sadece yerleim yerleri kazsndan elde edilen bilgilerle oklu gmnn olup olmadnn anlalmas olanaksz olduu iin bu yerler ihmal edilerek eldeki verilere tekrar bakldnda toplam 23 mezarlk alannn 18inde oklu gm uygulamas bulunduu anlalmakta ve bu durumda istatistiksel olarak oran %78 gibi olduka yksek ve anlaml bir sayya dnmektedir. Bu durumda oklu gmnn saptanamad yerleri aratrma eksiklii olarak kabul ederek, Bat Anadolu Erken Tun anda oklu gm uygulamasnn gelenein bir paras olduu karmn yapmak olasdr. Burada elbette oklu gm uygulamasnn antropolojik olarak ne anlama geldii ve neden yapld da irdelenmelidir. Bat Anadoluda bu uygulamann saptand, Ahlatl Tepecik, Akhan, Babaky, Baklatepe, Boyalktepe Mezarl, Bozcaada, Demircihyk, Eskibalkhane, Harmanren/Gndrle, Ilpnar, Kaklk, Karata/Semayk, Kyklack/Iasos, Kusura, Kkhyk ve Yortan gibi alanlarda alan mezarlarda ikiden balayp alt adet iskelete kadar gmnn yapld gzlenmitir.1240 Kazclarnn aile mezar olarak kabul ettii bu gmlerde ayn anda yaplan gm olmad ve mezarn her l gmme srasnda alarak eski iskeletin mezarn bir kesine ya da dip ksmna kemikleri toplanarak yeni gmye yer ald grlmektedir. Mezar tipi ile oklu gm uygulamas arasnda bir
1240

oklu gm uygulamalar iin Anadolunun dier yerlerine baktmzda bu saynn 12ye hatta daha fazla saylara kadar ykseldii Hayaz ve Titri Hyk gibi rneklerden anlalmaktadr. Bkz. Roodenberg 1981, 94. ve TAY-IVa, Titri Hyk.

ilikinin saptanamam olmas ve basit toprak, pithos ya da ta sandk mezarlarn hepsinde oklu gmye rastlanlabiliyor oluu bu saptamann yaplmasna olanak vermektedir. Ayrca saptanabildii kadaryla cinsiyet ile oklu gm arasnda da dorudan bir ilikinin olmamas ve ayn mezarda hem kadn, hem erkek hem de ocuk bireylere ait iskeletlere rastlanlyor olmas aile mezarl fikriyle uyumlu bir kant gibi gzkmektedir. Ayrca unutulmamas gereken bir nokta sosyolojik adan mezarlar aslnda lenler iin deil yaayanlar iin bir anlam ifade etmektedir. Eer ata kltnn varln kabul ediyorsak ki ister bat Anadolu olsun isterse de Anadolunun dier blgeleri, ata kltne inanld ve lm atalarn ruhlarnn topluluklar iin nemli olduu aktr. Bu durumda yaayanlarn, bir baka deyile geride kalanlarn soyundan geldikleri atalar ayn yere hatta ayn mezara gmyor olabileceklerini dnmek yanl saylmamaldr. Hatta daha da ileri gidip intramural mezarlarn aslnda birer oklu gm uygulamas olarak dnlebileceini sylemek de olasdr. Bu da intramural gmnn yaygn olduu Neolitik ve Kalkolitik dnemde Anadoluda ayn mezara l gmme uygulamasnn grld yerlerin az sayda olmasnn nedenlerini de aklamaktadr. Yerleim iine yaplan gmler ile ata klt ve ayn soydan gelme dncesini badatrmak olasdr ve bu durumda oklu gmye ya gereksinim yoktur demek ya da btn bu intramural gmleri ayrca oklu gm olarak kabul etmek gerekir. Ayrca, intramural gmnn akland ksmda deinildii gibi, Mezopotamya uygarlklarnda var olan ekstramural mezarlk alanlarnn yan sra gelenee bal insanlarn, ktlk kovma ritelinin bir paras olarak intramural gmde srar edii ve evlerinin iinde ailelerinin llerinin blm-iddi etem kimti adl bir blm ayrmalar ve buray aile apeli olarak kullanmalar gl bir gelenein varln gstermektedir.1241 Anadoluya dnecek, Neolitik ve Kalkolitik dnemlere bakacak olursak, Akl Hyk,1242 Haclar,1243 ayn,1244 Nevali ori1245 gibi yerlerin intramural oklu gmleri Neolitik adan beri gsteren az sayda yerler olduunu belirtmek olasdr. Bunun yan sra, Kalkolitik aa gelindiinde Ilpnar,1246 Alacahyk,1247 Gzlkule,1248 Korucutepe,1249

1241 1242

Bottero 2003, 310. Esin 1991, 7-8. 1243 Mellaart 1970, 88-91. 1244 TAY-II, ayn. 1245 Hauptmann 1997b, 1344. 1246 Roodenberg 1991, 106. 1247 TAY-III, Alacahyk. 1248 zg 1948, 27. 1249 van Loon-Gterbock 1972, 80.

Kurban Hyk,1250 Domuztepe1251 ve Tilkitepede1252 hepsi intramural olan oklu gmlere az da olsa rastlanlmaktadr. Erken Tun a Anadolusu ise zellikle ekstramural mezarlk alanlarnda rastlanlan oklu gm rnekleri ile dikkat ekmektedir. Ekstramural ya da intramural olarak oklu gmnn rastlanld yerler aadaki gibidir. Alacahyk,1253 Balba,1254 Kalnkaya,1255 kiztepe,1256 Maathyk,1257 Tekeky,1258 Kestel/Sar Tuzla Madeni,1259 Arslantepe, Birecik Baraj Mezarl,1260 Gedikli/Karahyk,1261 Tilmen Hyk,1262 Girnavaz,1263 Titri Hyk,1264 Gre Virike,1265 Gritille,1266 Hayaz Hyk1267 ve Lidar Hyktr1268. Bu yerlerde ortaya karlan oklu gmler zaman zaman kazclar tarafndan aile mezar olarak tanmlanmtr. Bu yerlerin banda Hayaz Hyk, Titri Hyk ile soylu snfa ait mezarlar olarak tanmlanan Alacahyk mezarlar gelmektedir. oklu gmnn ayn aileden ya da ayn soydan gelen insanlarn bir arada gmlmesi geleneinden domu olabilecei ve bunun altnda da gemii Neolitik hatta Mezolitik aa kadar geriye giden intramural gelenein yatt nerilebilir. Bu nerinin en nemli destekisi ise yerleik yaama geile ivme kazanan mlkiyet kavram ve ata ruhlarnn, yaanlan ya da sahip olunan topra koruyaca ynnde olan inantr. Daha nce intramural gmnn anlatld ksmda deinildii gibi ata kltnn varl ve lm atalara olan inan ve sayg insanolunun yerleik yaantya geiinde rol oynayan elerden biri olarak kabul edilebilir.1269 Ata toprann kutsall, o topraklarn orada yaayanlara ait olduunun merulatrlmas iin bir ara olmu ve bu nedenle karlkllk ilkesi gereince ayn soydan gelenler llerini nce yerleimde kendi yaadklar yerlere daha sonra da yerleim yaknlarndaki bir yerde oluturduklar mezarlkta bir arada gmmeye gayret etmilerdir.
1250 1251

Wilkinson 1990, 88-93; TAY-III, Kurban Hyk. TAY-III, KM 97/Domuztepe. 1252 zg 1948, 5. 1253 TAY-IVa, Alacahyk. 1254 Sel 1992, 132. 1255 TAY-IVa, Kalnkaya. 1256 Bilgi 1988, 170. 1257 TAY-IVa, Maathyk. 1258 TAY-IVa, Tekeky. 1259 Yener 1993, 235. 1260 TAY-IVa, Birecik Baraj Mezarl. 1261 TAY-IVa, Gedikli/Karahyk 1262 TAY-IVa, Tilmen Hyk. 1263 Erkanal 1988, 35. 1264 TAY-IVa, Titri Hyk. 1265 kse-Bucak 2001, 193; kse 2005, 23. 1266 Ellis 1984, 119. 1267 Roodenberg 1981, 94. 1268 Hauptmann 1997, 1115. 1269 Ata kltnn yaayanlarn dnyasn etkileyen doast glerde aktif olabilecei konusunda, bkz. Pearson 2002, 158.

Buna karn ekstramural mezarlk alanlarnda ortaya karlan tekil gmlerin nasl aklanaca ve eer yan soydan geliyorlarsa neden ayr gmldkleri akla gelen sorulardan biridir. Bu sorunun yant belki de imdiye dek hi yaplmam olan arkeometrik almalarla ortaya karlabilir. Eer arkeometrik analizlerle ayn alanda bulunan mezarlar karlatrlacak olsa bunlarn iindeki iskeletlerin ayn soydan gelmi olabileceini kantlamak olasl doard ve byle bir almann sonucunun ayn alanda bulunan mezarlarn ayn soydan gelen bireylere ait olabilecei gibi bir sonuca ulamas olasl da bulunabilirdi. rnein Harmanren gibi bir mezarlkta bulunan ve kazcs tarafndan da aile mezar olarak nitelenen B7-B8 pithos mezarlar ya da yine bir grup oluturan B4-B5 ve B6 pithoslar veya M5 ve M9 mezarlar bunlarn en iyi rnekleridir.1270 Sonu olarak Bat Anadoluda Erken Tun anda bir gelenek olarak oklu gmye her tr mezarda rastlanld ve bu tr mezarlarn aile mezar olarak nitelendirilmesi gerektii anlalmaktadr. Ayn ekilde belirli bir blgede rastlanlan ve iinde tekil gm bulunan mezarlarn da arkeometrik yntemlerle incelenmesi sonucu ayn aileye ait bireyleri barndrm olabilecei sonucunu vermesi artc olmamaldr.

1270

zsait 1995, 156-157; zsait 1999, 469.

G-Gelenein Biimlendirilmesi Asndan Mezar Buluntular

Bu alt balk iinde gelenein oluumunda ve devamnda etkili olduu dnlen, bunun yan sra Bat Anadolunun deiik yerlerindeki Erken Tun a mezarlklarnda ortak olarak rastlanlm mezar buluntular araclyla bir sonraki sonu blmnde yaplmaya allacak Erken Tun andaki l gmme gelenei modellemesi iin gereken alt yap oluturulacaktr. Bunun iin temel olarak mezarlarda ortaya kan buluntularn sz edilen corafyadaki ortaya karlma skl, bu buluntularn l gmme srasnda yaplan ritellerin iinde ne gibi bir yere sahip olduu, baz buluntularn ya da armaanlarn sekler niteliklerinin dnda yklendikleri yeni anlamlar olup olmad dikkate alnmtr. Aada aklanaca gibi buluntularn snflanmas srasnda yapldklar materyallerden ok l gmme gelenei asndan ifade ettikleri anlam gz nne alnm ve buna dayanarak sekler ve ritelistik anlamlar asndan nce iki alt balk oluturulmu daha sonra bunlarn altnda buluntu gruplar incelenmitir. Buna gre 1-Sekler Anlam Asndan Buluntular: a-Ya belirticiler b- Cinsiyet belirticiler c- Stat belirtici ya da prestij nesneleri d- Ritel ile ilgili yerel adet olarak nitelenebilecek tekil buluntular, e- Multivalent/oul Deerlikli Buluntular 2-Ritel Anlamlar Asndan Buluntular (Ritel Nesneleri) a-Ayrlma Evresinde Kullanlm Olabilecek Buluntular b-Gei Evresinde Kullanlm Olabilecek Buluntular c-Btnleme Evresinde Kullanlm Olabilecek Buluntular Bu buluntular snflarken dikkat edilen bir nokta baz buluntularn birden ok anlamnn olmas ve bu nedenle ayn anda baka bir snfn iine de girebilmesidir. rnein, minyatr kaplar hem oyuncak gibi yorumlanp ya belirtici buluntu olarak snflanabilirken, te yandan bir ritel nesnesi olarak da alglanabilir, ya da araklar hem cinsiyet bildirici hem de multivalent/oul deerlikli buluntular olabilir. Bu durum bir eliki deil, buluntuyu deerlendirirken kazclarnn ya da aratrclarn buluntu zerinde net bir fikre sahip

olmamalarndan kaynaklanmann yan sra esas olarak o dnem insannn bilisel geliimi ierisinde, oul deerlilik kavramnda da aklanaca gibi, ayn armaana farkl anlamlar yklemeleri nedeniyle ortaya kmaktadr. Bir baka deyile bu snflama akkan, kendi iinde geilerin olduu, rijit olmayan, esnek bir yap sergilemektedir. Snflamas yaplacak buluntular ise aadaki gibi gruplamak olasdr. -Gnlk kullanm kaplar -Pimi toprak minyatr kaplar -Oyuncaklar -Pimi toprak ku biimli kaplar/askoslar1271 -Araklar -Tarm veya dier iler iin aletler (Orak, bak vb.) -Silahlar (Balta, ok ve mzrak ular, kllar vb.) -Taklar (Yzk, kolye, kpe, bilezik, deniz kabuklar) -Diademler -Metal Kaplar -Asa Balar -Kulak Tkalar -Kefen neleri - dol, Figrin ve Amuletler -Organik Buluntular -Mhrler Yukarda saylan buluntu gruplar ncelikle bir tablo iinde yklendikleri anlamlar asndan snflanm ve bu tablo daha sonra yklenilen anlama gre aklanmtr.

1271 Askos terimi her ne kadar Klasik Arkeolojiden bir dnlemeyse de Bat Anadolu Erken Tun a mezarlklarnda kaz yapan aratrmaclar yaynlarnda bu terimi kullandklar iin burada ku biimli kaplarn yan sra, eski yaynlardan yararlanldndan askos terimi de kullanlmtr.

Tablo-8 Bat Anadolu ET Mezar Buluntularnn Kalitatif/Nitel Snflanmas GKK Ya Cins. Stat N. Tekil Blnt. Multivalent Ritel N. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +(?) + PTMK + O. + As. + + + + + + + + + + + + + + Ar. A Slh. Tak Aln. AB KT . MK F OB M

Ya:Ya Belirticiler Cins:Cinsiyet Belirticiler Ritel N.: Ritel Nesneleri Multivalent: Multivalent/oul Deerlikli Buluntular Stat N.: Stat Nesneleri Tekil Blnt:Gelenekten ok adet olabilecek tekil buluntular GKK:Gnlk Kullanm Kaplar PTMK:Pimi Toprak Minyatr Kaplar O:Oyuncaklar As.:Pimi toprak ku biimli kaplar/Askoslar Ar.:Araklar A:Tarm veya dier iler iin aletler Slh.:Silahlar Tak:Taklar/Ss eyalar Aln.:Alnlklar/Diademler AB:Asa ya da Topuz Balar KT:Kulak Tkalar .:Kefen neleri MK:Metal Kaplar F: dol, Figrin ve Amuletler OB:Organik Buluntular M:Mhrler

1- levsel Adan Mezar Buluntular: a-Ya Belirticiler:

Bu ayrm yaplrken; zellikle kazs yaplan mezarlarda ortaya karlan iskeletlerin antropolojik niteliklerine dayanarak ya ve cinsiyeti belirlenebilen, bunun yan sra yannda armaan da braklm olanlarla, rnein Yortan gibi kaz raporu olmayan ve ortaya karlan iskeletlerin zerinde inceleme yaplmam buna karn buluntular ayrntl bir ekilde incelenmi ve baz buluntularn ne tr mezarlara konulduu konusunda hakknda bilgi bulunan mezarlar dikkate alnmtr. Bu inceleme sonucunda baz mezar armaanlarnn sadece bebek, ocuk ve ergenlik dnemine yeni gemi bireylere ait mezarlara brakld saptamas yaplabilmektedir. Baz buluntularn ise mezardaki bireyin kadn ya da erkek olmasna gre brakld, hatta bunlarn ounluunun kiiye ait zel eyalar olduu saptamas zaten birok aratrmac tarafndan yaplabilmektedir. Bu balk altna giren buluntular aadaki gibi sralanabilir. -Pimi toprak minyatr kaplar -Oyuncaklar -Pimi toprak askoslar/ku biimli kaplar Yukarda da belirtildii gibi baz mezar armaanlarnn sadece bebek, ocuk ve ergenlik dnemine gememi ya da yeni gemi bireylere ait mezarlarda ortaya karlmasna dayanarak, bu tr buluntular ya belirtici olarak nitelendirilmilerdir. Bu buluntular, minyatr pimi toprak kaplar, oyuncaklar, pimi toprak askoslar/ku biimli kaplardr. Baklatepe, Demircihyk/Sarket, Ahlatl Tepecik, Eski Balkhane, Harmanren/Gndrle, Ilpnar, Karata/Semayk, Kyklack/Iasos, Kusura, Kkhyk, Kuluca, Kkhyk, Ovabayndr ve Yortan Bat Anadoluda minyatr pimi toprak kaplarn sklkla ortaya karld yerlerdir. Buralarda ortaya karlan buluntularn tamam birbiriyle benzemektedir.

I-Pimi Toprak Minyatr Kaplar:

Minyatr pimi toprak kaplar olarak tanmladmz ve lleri dolaysyla gnlk yaantdaki kullanm alanlar ya ok snrl ya da hi olmayan kaplar iin Erkanaln nerisi bunlarn genellikle emzikli ya da aktacakl kaplar olmalarna dayanlarak biberon olarak

tanmlanmalar gerektiidir.1272 Bu neriyi doru kabul edecek olursak, aynen kiisel eyalarn mezarlara brakld dncesinde olduu gibi bu kaplarn da bebek ya da ocuk mezarlarnda rastlanlmalarndan yola klarak kiisel eya olmalar olasl bulunduu yorumu yaplabilir. Ancak Ahlatl Tepecik AT 67.10, Harmanren B10 ve J1, Kaklk 3-4-6 ve 23, Kyklack 21, Kkhyk 11-40-55-81 ve 93 mezarlar ile Yortan 1 ve 45 numaral mezarlarnda yetikinler yannda da bu minyatr kaplara rastlanlyor olmas dikkat ekicidir. Buna karn sz edilen mezarlarda ortaya karlan minyatr kaplarn hibirinin emzikli ya da biberon olabilecek forma sahip olmamalar da bir dier nemli noktadr. Bu mezarlarda rastlanlan minyatr kaplar daha ok tankard, marapa, vazo veya testi formundadr. Ayrca Yortandakiler oklu gmlerin iinden ktndan ve bu mezarlarda ocuklarn gml olup olmad bilinmediinden aadaki gibi bir neri getirilebilir. ocuk ya da yetikin olsun len kiinin yanna kiisel eyas olarak kabul edilebilecek bir biberon ya da zaman zaman biberon formunda olmayan minyatr kap braklabilmektedir. Ancak bunun dini inanlarn ya da l gmme ritelinin neresini aklad konusu net deildir. Bu nedenle yerel bir adet olarak baz mezarlarda yetikinlerin yanna da minyatr kap brakld saptamasn yapmak yerinde olur. Bununla birlikte, bu kaplarn en azndan biberon olarak kabul edilebilecek olanlarnn ritelin gei evresiyle ilgili olabilecekleri belirli bir ihtiyat payyla nerilebilir.

II-Oyuncaklar:
Ya belirtici olarak tanmlanan bir dier grup aslnda sadece Kuluca da bulunan tek bir pimi toprak disk biimli objeyle temsil edilmektedir. Bununla birlikte yukarda anlamlar tartlan minyatr kaplar da aratrmaclar tarafndan zaman zaman oyuncak olarak nitelendirildiklerinden bu trden bir grup oluturulmutur. Ne olduu konusunda yorum yaplmayan bir dier nesneyi de burada anmadan gememek gereklidir. Bu nesne Babaky mezarlnda K.Kkten tarafndan yaplan kazlarda rastlanlan disk biimli, ortas delik, zerinde kazma yntemiyle yaplm izler bulunan ve disk biimli olmas dnda Kuluca buluntusuna benzememekle birlikte belki bir oyuncan bir paras olabilecek kilden yaplm bir objedir. Kuluca buluntusu, pimi topraktan yaplm gri renkli bir obje olup, zerinde 15 tane delik bulunmakta ve st ksmnda bulunan tutamaktan tutularak sallandnda iindeki kk
1272

Prof.Dr.Hayat Erkanal ile zel grme.

akl talar ses karmaktadr.1273 Bu niteliklerine dayanarak bir ocuk ngra olabilecei yorumu yaplabilir. Ancak bu buluntunun dier Kuluca buluntular gibi ne tr bir mezardan geldii bilinmediinden hakknda yaplan yorumlar pheli kalmaktadr. Bu durumda objenin bir ritel nesnesi olabilecei de akla gelmekle birlikte nik olmas ve Bat Anadolu ile ada Anadolunun dier blgelerinde bir benzerinin daha mezarlarda ortaya kmam olmas ritel nesnesi olma ya da gm ritelinde kullanlm olabilecei eklindeki bir yorumu havada brakmaktadr. Eer ritel nesnesiyse bile gelenei biimlendirme asndan bir anlam ifade edememekte ve yerel bir uygulama gibi grnmektedir. Ritel nesnesi olma niteliinden bylece syrldn dnebileceimiz bu buluntu iin getirilebilecek tek neri onun bir oyuncak olabilecei ve ya belirtici bir buluntu olarak ocuk mezarndan gelmi olabileceidir.

III-Pimi Toprak Askoslar/Ku Biimli Kaplar:

Bir dier grubu oluturan minyatr askoslar/ku biimli kaplar iin aadaki neriler getirilebilir. Ancak bu aklamaya gemeden nce terminolojik bir sorunu zmek gerekmektedir. Bilindii gibi askos szc, karn ksm ikin, kemerli kulplu ve antik dnemlerde kullanlan bir kap biimidir1274 ve nasya arkeolojisine yabanc bir adlandrmadr. Bununla birlikte Karata/Semayk ve Yortanda ortaya karlan ve kazclar tarafndan askos ya da ku biimli kaplar olarak adlandrlan bu kaplar iin ayn terminoloji daha nceki bu almalarla uyum salamak iin kullanlacaktr. Bu nedenle Mellink ve Kamilin nerisi olan askos ya da ku biimli kap adlandrmalarnn her ikisinin beraber kullanlmasnda bir saknca grlmemitir. Sadece Karata/Semaykte 144 ve 167 numaral mezarlarda ve Yortanda rastlanlan bu kaplar byklkleri de gz nnde bulundurularak ya belirtici olarak tanmlanmtr. Karata/Semaykte 1966 kaz sezonunda alan 144 ve 167 numaral pithos gmler ierisinden karlan ve yaklak 0.01m boyundaki ve birinin ba ksm kopuk olan bu iki askos Mellink tarafndan Yortan buluntular ile karlatrlm ve benzer niteliklere sahip olduklar ileri srlmtr.1275 Yortanda Kamilin yapm olduu snflamaya gre XIV numaral mal grubunu oluturan kaplar askos ya da ku biimli kaplar olarak tanmlanmtr. Oturur durumda bir kua benzetilmeye allm ve Klasik dnemin askoslarn andran bu dokuz testiden 229 ve 230 numaral olanlarnda bu benzerlik daha belirsizken,
1273 1274

okbanker 1974, 33. Saltuk 1993, 32. 1275 Mellink 1967, 253.

dierlerinde gvde zerine yaplan bezemeler ve ayak zerinde oturur konumlaryla ku formu daha belirgindir.1276 Kamil tarafndan ku biimli olarak adlandrlan bu kaplara ku yerine kanatl bir hayvan biiminde hatta bir kmes hayvan ya da belki gvercin biiminde demek daha doru olur. Zaten kendisi de 232 numaral kap iin bir rdek biimi ifadesini kullanmaktadr.1277 Gagalarnn (aktacaklarnn) uzunluu, azdan gvdeye balanan kulplar, ayak zerinde durular, gvde zerindeki kanat izlenimi veren bezemeleri (zellikle no.229-231 ve 237) ile son derece zgn bir biem oluturan bu kaplarn benzerlerine hibir yerde rastlanlmadn belirten Kamil, daha sonra Karata/Semaykte ET IInin orta ve ge evrelerine tarihlenen buluntularn bu kaplar andrdn kabul etmektedir.1278 Bunun yan sra sadece Troiadan kan baz az kenar paralar bu kaplarn az kenarn andrmakta, ayrca Schliemannn iki ve drdnc ehirlerde bulduu kirpi ya da ko biimli kaplarn bunlara benzedii Kamil tarafndan belirtilmektedir.1279 Yine de ET I-II olarak nitelendirilen bu kaplarn neden ET II olabilecei Kamil tarafndan A Grubu Yortan mallarnn kendi iinde deerlendirilmesi sonularna dayandrlmaktadr. Bunun yan sra Demircihykn I. evresinden daha eski olan Kalkolitik tabakada ortaya karlan ve aya olmamakla birlikte biim olarak bu kaplara benzeyen bir baka kap, bunlarn erken formu olarak nitelendirilmekte, ayrca Balkanlar ve Ege Adalar ile kurulmaya allan paralellikler de net bir sonu vermemektedir. Daha ge rneklerine Beycesultan ET III tabakalar olan VIa, VIII ve IX. tabakalarda1280 sadece adet olarak rastlanlan bu kaplarn yerleim yerinde km olmas da ilgin olmakla beraber, sayca az olmalar ve Karata/Semayk ile Yortan kaplarndan daha ge dneme tarihlenmeleri dikkat ekicidir. Gndelik yaamda kullanlan kaplar olmad anlalan bu kaplarn minyatr boyuttaki ikisi hari (no.234-235) hepsinin birer ritel nesnesi olabilecei sadece mezar buluntusu olmalar nedeniyle akla gelmekte ve l gmme ritelinde bir ilevi olduu ileri srlmektedir.1281 Bu neri, Mellinkin Karata/Semayk askoslar iin nerdii oyuncak ya da mezar armaan yorumuyla elimekle birlikte dikkate alnmaldr.1282 Karata/Semayk askoslaryla ilgili bilgilere baktmzda bunlarn, Mellinkin de belirttii gibi Erken Tun
1276 1277

Kamil 1982, 45. Kamil 1982, 45. 1278 Kamil 1982, 46. 1279 Kamil 1982, 45. 1280 Lloyd-Mellaart 1962, 214-215, 220-221, 233. 1281 Kamil 1982, 46. 1282 Mellink 1967, 253.

a Ege dnyasnda yaygn, ancak Karata/Semayk iin yerel bir eitleme olduu yorumunu grrz.1283 Minyatr gaga azl testilerde olduu gibi bu kaplarn da hem yerleimi hem de mezarl kazlan Karata/Semaykte sadece mezarlk alannda ortaya km olmas bunlarn da bir ritel nesnesi olabilecei dncesini glendirmektedir. Bir baka deyile bu kaplar oyuncak olabilecekleri gibi ritel nesnesi olarak da kullanlm olabilirler. Bununla birlikte ortaya karldklar mezarlar yani 144 ve 167 numaral mezarlardan ilkinde iki yetikinle birlikte gml bir ocuun bulunmas ve dier mezar olan 167 numaral mezarn da alt yandan kk bir ocuun mezar olmas bu tip kaplarn ocuklarla olan balantsn glendiren kantlardr.1284 Ayrca, Gaudinin yapt izimlerden anlald kadaryla 23 ve 29 numaral, oklu gm barndran mezarlarda bu tip kaplara rastlanlmas ve mezar iinde belki kemikleri kaybolmu ya da saptanamam ocuk gmlerinin bulunabilme olasl yine dolayl bir kant olarak dnlebilir. Sonu olarak bu kaplar ya belirtici objeler olarak deerlendirilebilir ve simgesel anlamlarla da ykl olabilirler. Bu simgesel anlamn ne olduunu bilemesek de daha sonraki kltrlerde baz izler yakalamak olasdr. Yazl dnemlerden kalan sylencelere bakldnda da ku, zellikle de gvercin Hindistanda lm ve ruhlarn kuuyken, inde dourganl ve sadakati temsil etmekte, bunun yan sra, Ortaada bar ve kutsal ruhlar simgelerken Yunan Mitolojisinde annesi Prokne tarafndan ldrlen kk Itysin tanrlar tarafndan gvercine evrildiini Anakreon, Apollodoros, Pausanias, Homeros ve Ovidius belirtmektedir.1285 Btn bunlara ek olarak Hitit ritellerinin bazlarnda grlen ku yakma gibi eylemler, ku biimli bu kaplara Erken Tun a l gmme uygulamalar iinde simgesel baz anlamlarn yklendiinin ve ileride ayn corafyada ortaya kacak uygarlklarn inan sistemlerinde Bat Anadolu ET kltrlerinin rol oynadklar yolunda dolayl kantlar olabilir.

1283 1284

Mellink 1967, 253. Mellink 1967, 253. 1285 Eberhard 2000, 134; Morris 1999, 50; Can 1970, 128-129.

b-Cinsiyet Belirticiler:
Bu balk altnda incelenecek mezar armaanlarn, taklar, silahlar ve araklar oluturmaktadr. Her ne kadar Bat Anadoluda kazlan mezarlk alanlarnn ounda antropolojik incelemeler yaplmam olsa da mezar armaanlarna dayanarak bir cinsiyet ayrmna gidildii bilinmektedir. Bir baka deyile mezara braklan armaanlarn mezarda yatan kiinin cinsiyetini belirledii dncesi arkeoloji dnyasnda hakim bir dncedir. Ancak, elbette bunun tersi durumlarn da olabilecei unutulmamaldr. Bu nedenle bu ksmda yaplacak aklamalar antropolojik incelemelerden ok bu dnceye dayandndan speklatif olma riskini de tamaktadr. Cinsiyet belirtici nesneler olarak tanmlanan eyalarn tamam pimi toprak araklar, ta balta ve aletler ile metal ss eyalardr. Bunlarn iinde ilk sray da ss eyas ya da tak olarak kabul edilen yzk, kpe, bilezik, kolye ve alnlklar/diademler almaktadr. Ayrca yine araklar hari olmak zere hepsinin kiisel eya olma olaslklar ok fazladr. Bununla birlikte belki ocuk mezarlarna konulan baz taklarn, zellikle de altn vb. kymetli metallerden yaplanlarn kiisel eya olmama ve gm riteli iin retilmi olma olaslklar da gz ard edilmemelidir. Cinsiyet belirtici nesne ayrm yaplrken dikkat edilmesi gereken bir dier nokta da birden ok cinsiyet belirtici nesnenin yan yana ayn mezarda kmas ve bunun ne anlam ifade ettiidir. rnein bir arakla birlikte bulunan bir alnlk ya da kolye, kpe vb. takyla, ayn taklarn bir ta balta, ok ya da mzrak ucuyla birlikte bulunmasnn ifade ettikleri birbirinden farkl olmaldr. Dolaysyla, kadn tanmladn dnebileceimiz araklar ile beraber rastlanan taklarla, erkei tanmlad dnlebilecek silah, ta alet vb. ile bulunan taklarn her ikisi de cinsiyet belirtici nesne olabilmekte, fakat farkl cinsiyetleri tanmlayabilmektedir. Bu nedenle cinsiyet belirtici nesneler bir btn olarak grlmeli ve bunlarn birarada bulunmalarnn sinerjik etki yaratt dnlmelidir.

I-Taklar:
Taklar bal altnda incelenecek alnlk, kpe, kolye, bilezik ve yzklerin tamam metal eyalardr. Tek farkllk kolye tanelerinin bir ksmnn ta, hayvan dii, ya da deniz kabuundan olabilmesidir. Kullanlan metal ise altn, gm, bakr, bronz ya da kurun olabilmektedir. Metal kullanmnn daha yeni gelimeye baladn dnebileceimiz bu ada ve ncesinde metallerin stat nesnesi yapmnda da kullanlabilecekleri gz nnde bulundurularak bu trden taklarn ayn zamanda stat nesnesi olabilecekleri de aklda

tutulmaldr. Bunun yan sra gndelik yaamda da kullanldklar dncesinden yola karak, taklar oul deerlikli olarak da nitelendirmek olasdr. Ksaca taklar, cinsiyet belirtici, stat nesnesi ve oul deerlikli buluntular olarak nitelendirmek gereklidir. Cinsiyet belirtici olduu dnlen taklarn byk bir ksm kazclar tarafndan kadn, gen kz ya da kz ocuu olarak nitelenen iskeletlerin yannda ortaya karld dnlmekle birlikte, yukarda da belirtildii gibi cinsiyet belirtici nesneler bir arada deerlendirilmelidir. Bunun yan sra daha nce de belirtildii gibi bu mezarlarn ounda antropolojik olarak inceleme yaplmadndan hata pay olabilecei de gz nnde bulundurulmaldr. rnein, Ahlatltepecik1286 AT 67.10 mezarnda yine cinsiyet belirtici obje olan bir bakr haner ile birlikte rastlanlan silindirik kolye ucu, kolyelerin her zaman kadnlarn yanna konulmadn gsteren bir rnektir. Bu nedenle mezarlara ortaya karlan iskeletlerin antropolojik incelemeleri yaplmadan bu konuda karar vermek zordur. Yine de birok mezarda sadece kadnlara zg olabilecek arak vb. nesnelerle birarada ortaya kan taklar yol gsterici nitelikte olabilir. Elbette bunun tersi de doru olup, erkei temsil ettii dnlebilecek silah, alet vb ile beraber ortaya karlan taklar da dikkate alnmaldr. Sralayacak olursak; Aphrodisias, Baklatepe, Bozcaada, Demircihyk, Gavurtepe, Harmanren/Gndrle, Hisarlk/Troia, Karata/Semayk, Klini, Kyklack/Iasos, Kusura, Kkhyk ve Ulucak tak tr cinsiyet belirtici nesnelerin rastland mezarlk alanlardr. Buralarda ortaya karlan taklarn tamam salam olarak bulunmutur. Kolye tanelerinin dank halde bulunmas ise dizili olduklar olaslkla organik maddeden yaplm iplerinin rmesi nedeniyledir. Dier metal buluntular olan ve silah olarak nitelenen okucu, mzrak, kl vb. nesneler de yine ounlukla salam olarak ortaya kabilmektedir. Bir baka deyile doann yaratt bir tahribat dnda silah ya da taklar zerinde bilinli olarak yaplm bir tahribata rastlanlmamaktadr. Bu da, Mellinkin Karata/Semayk balamnda belirttii animist yaklama ters bir olgudur. Aklayacak olursak; Mellink, mezarlarda ortaya karlan krk idoller balamnda Msrn predynastic/hanedanlar ncesi dnemine atfta bulunarak silah ve dier buluntularn krlarak mezarlara konmasnn bu nesnelerin kiisel eyalar olup teki dnyada len kiinin yannda olabilmeleri iin ldrlmeleri, bir baka deyile krlarak mezara konmalar gerektiini belirtmektedir.1287 Animist inanlar ksaca aklayacak olursak, bu inan sistemlerinde doadaki tm varlklarn ruhlar olduuna, doadaki varlklarn bilinli bir yaam srdklerine ve hayvanlarn, bitkilerin, dalarn, hatta talarn bile, yani canl cansz
1286 1287

Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. Mellink 1967, 254, dpn.7.

her nesnenin ruhu olduuna inanlr.1288 te animist inanlarn bu niteliine dayanarak, ayn ekilde bu nesnelerin teki dnyaya geebilmeleri iin ldrlmeleri bir baka deyile tahrip edilmeleri gerektii ileri srlmektedir. Ancak, kiisel eyalar olarak da nitelenebilecek tak, silah vb. eyalarn hemen her zaman mezarlarda, doann tahribat dnda, salam olarak ortaya karlyor olmalar animist inanlar iinde bu nesnelerin ayr bir yeri olduunu gstermektedir.1289 Ya da ok geni bir genellemeye gitmeden, en azndan Bat Anadoluda Erken Tun anda varolduunu dnebileceimiz animist inanlar iinde bu trden nesnelerin belki de kiisel eya olmalar nedeniyle yklendikleri anlam asndan l gmme riteli srasnda tahrip edilmeleri gerekmemektedir. Hemen eklemek gerekir ki aada ayrntl incelenecei gibi bu genellemeye idoller dahil edilmemelidir. Bu durumda Bat Anadolu Erken Tun a l gmme geleneinin bir dier nitelii ortaya kmaktadr. Bu nitelik de tak, silah vb. gibi, cinsiyet belirtici, stat nesnesi ve kiisel eya olarak gnlk kullanmda da farkl anlamlar yklendiinden oul deerlikli olarak da tanmlanabilecek buluntularn; l gmme riteli srasnda mezara olaslkla, tahrip edilmeden olduklar gibi brakldklardr. Yukarda ad geen yerlerde ortaya kan buluntular incelemeye Aphrodisias ile balanabilir. Aphrodisias Pekmeztepe ocuk mezarnda ortaya karlan ve mezar iinde bulunan ayr ocua ait iskeletlerin yannda rastlanlan adet deniz minaresi Aphrodisiasn ilk ss eyalarn oluturur.1290 Columbella rustica adyla bilinen bu deniz minareleri Akdeniz ve Egede son derece yaygn olarak bulunduklarndan prestij nesnesi olmayabilirler. Bu nedenle sadece ss eyas olarak tanmlamak olasdr. Ancak zerlerinde asmaya yarayan herhangi bir delik bulunmamas bunlarn yerel bir adet gerei mezara konduklarn da akla getirmektedir. Ayns olmamakla birlikte, tarak ad verilen ve yine zerlerinde herhangi bir ask delii bulunmayan iki adet deniz kabuklusu da Bozcaada mezarlndaki 7 numaral mezarda ve 1993 ylnda alan basit toprak mezarda ortaya karlmtr.1291 Pekmeztepede ortaya karlan ve kazcs tarafndan kadn mezar olarak nitelenen mezarda rastlanlan taklar ise son derece zengin bir koleksiyon oluturmaktadr. ET II olarak nitelenen bu mezar iinde bulunan taklar, iki gm bilezik ile 24 bakladan oluan

Haviland 2002, 415; Emirolu-Aydn 2003, 45. Burada kesinlikle saptanamayacak bir olguya dikkat ekmek gereklidir. Bu da mezarlara konulan silah vb. malzemenin ahap ksmlar ile beraber konulup konulmad ve eer konulduysa; bu ahap ksmlarn krlarak konulup konulmadnn, ahap ksmlarn zaman iinde kaybolmas nedeniyle saptanamayacadr. 1290 Joukowsky 1986, 52. 1291 Sevin 1994, 314; Sevin 1995, 114.
1289

1288

altn bir kolyedir.1292 Baklatepe ET I basit toprak gmlerinden G-46 mezarnda 12 yalarnda bir kz ocuuna ait iskeletin zerinde saptanan iki gm bilezik, ta ve gmten taneleri olan kolye ve amulet ile iki kpe,1293 bu mezarn bir kz ocuuna ait olduunun kemik incelemesine dayanarak da saptanmas sonucu cinsiyet belirtici obje olarak tanmlanmtr. Bununla birlikte ayn yerde ortaya karlan G-24 mezarnn bir erkek bireye ait olmas ve bu mezardaki iskeletin kollarnda iki adet gm bileziin bulunmas,1294 yukarda akland gibi taklarn yanlarndaki dier cinsiyet belirtici olabilecek nesnelerle beraber deerlendirilmelerinin gerektiini gsteren bir kanttr. Cinsiyet belirtici olup olmadklar kaz raporlarndan anlalmayan, ancak metal ss eyalar bakmndan zengin bir dier mezarlk alanysa Demircihyktr. Demircihyk yerleiminde son derece snrl sayda ortaya kan maden buluntular, mezarlkta bunun tam tersi bir nitelik gstermekte ve altn, gm ya da bronzdan yaplm alnlklar, bilezikler ve yzkler ile bir ocuk mezarnda rastlanlan ve taneleri da kristali, karneol, altn, gm ve bronz boncuklardan yaplm kolye, cinsiyet belirtici taklar oluturur.1295 Her iki kaz sezonunda da bulunan birbirinin benzeri altn alnlklar dvlerek yaplmtr ve kabartma bezeklidir.1296 Bu alnlklarn bir ou in situ olarak iskeletlerin aln nnde bulunmu olmakla birlikte Seeher; bunlarn bir aksesuar m yoksa zel bir gm taks m olduu yolunda herhangi bir sonuca varlamadn belirtmektedir.1297 Ancak, Demircihyk yerleiminde ok az sayda metal eya kmas ve metal buluntularn arlkl olarak mezarlarda bulunmalar bu alnlklarn bir giysiye ait aksesuar olmaktan ok, l gmme srasnda konulduu izlenimi yaratmaktadr. Bunun yan sra burada ortaya karlan taklarn salam durumda ve in-situ olmalar yukarda deinilen gm riteli ile balantl olmaldr. Kaz raporlarnda ksaca deinilen Gavurtepe intramural pithos gms de bir dier cinsiyet belirtici nesne ieren mezardr. 12-14 yanda bir kz ocuuna ait bu mezarda ortaya karlan iki adet altn ve bir adet bronz bilezik ile 89 paradan oluan bir altn gerdanlk bu mezardaki cinsiyet belirtici nesneleri oluturur.1298 Gavurtepedeki bu mezarn en nemli nitelii, mezardaki iskelet zerinde antropolojik incelemenin yaplm olmasdr. Buradaki iskelet Egon Reuer tarafndan incelenmi ve yukarda da deinildii gibi 12-14 yalar

Kadish 1971, 126. zkan-Erkanal 1999, 30-31. 1294 zkan-Erkanal 1999, 31. 1295 Seeher 1993a, 367; Seeher 1992b, 165; Seeher 1991, 111. 1296 Seeher 1992b, 165; Seeher 1993a, 367; Seeher 1992a, 15; Seeher 1991, 111. 1297 Seeher 1992b, 165. 1298 Meri 1993, 356.
1293

1292

arasnda bir kz ocuuna ait olduu anlalmtr.1299 Bu nedenle mezar iindeki iskeletin zerinde bulunan taklar rahatlkla cinsiyet belirtici nesne sfatn kazanabilmektedir. Antropolojik incelemeleri Berna Alpagut1300 tarafndan halen devam etmekte olan Harmanren/Gndrle mezarlnda ise E9-I4-J3-J5-K1-K2 ve T5 mezarlarnda ortaya karlan ve tm bronzdan yaplm kpe, bilezik ve yzkler bu mezarln cinsiyet belirtici taklarn oluturur.1301 Bu mezarlardan zellikle K2 mezarndaki iskelet yannda ortaya karlan be adet arak da yine cinsiyet belirtici nesnelerdir1302 ve bu halleriyle taklarn cinsiyet belirtici nitelikleri konusunda dolayl kant oluturmaktadrlar. Ancak bu konuda son sz antropologlara dmekte ve kemikler zerinde yaplacak almalarn son sz syleyecei unutulmamaldr. Hisarlk/Troia IIg evresindeki 201 numaral evin tabannda, yannda kurun bir bilezikle beraber, aa karlan 12-13 yalarnda bir ocua ait iskelet; Troiadaki mezarlar iinde tek tak ya da ss eyas ieren mezardr.1303 Bu mezardaki iskeletin cinsiyeti hakknda da herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Nitelikleri asndan olduka kaliteli iilie sahip Karata/Semayk taklarndan en nemlileri ise yaplan antropolojik incelemeler sonucu ocuk mezarlarndan gelmektedir. Bakr, altn ve gmten yaplm olan bilezik ve kolye taneleri, 25, 144, 357 ve 359 numaral mezarlarda ortaya karlmtr. 144 numaral oklu gmde ortaya karlan bronz bileziin ayn mezarda bulunan yetikinlere mi yoksa ocua m ait olduu konusunda net bir bilgi verilmemektedir.1304 indeki iskeletin cinsiyeti hakknda bilgi verilmeyen 25 numaral mezar1305 da bir yana braktmzda elde kalan dier iki mezar olan ve iinde altn ve gmten yaplm kolye taneleri ortaya karlan 357 ve 359 numaral mezarlarda ise antropolojik inceleme sonucu ocuklarn gml olduu Angel tarafndan bildirilmektedir.1306 Klini Maarasnda bir sa tokas ile beraber bulunan kafatas ise kazcs tarafndan bir kadna ait olarak tanmlandndan, burada rastlanlan buluntu cinsiyet belirtici bir obje olarak kabul edilmitir.1307 Ayn ekilde kazclar tarafndan kadn iskeleti olarak tanmlanan bir dier iskelete sahip Kubad-bdda1308 1993 ylnda ortaya karlan iskeletin yannda, 21

Meri 1993, 356. zsait 1995, 159, dpn.9. 1301 zsait 1997, 459; zsait 1998, 610; zsait 1998, 611-612; zsait 2003b, 310. 1302 zsait 1998, 611-612. 1303 Blegen 1963, 85. 1304 Mellink 1967, 253. 1305 Mellink 1964, 276. 1306 Angel 1971, 258. 1307 Yalnkaya 1995, 66. 1308 Ark 1996a, 395-398; Ark 1996b, 402.
1300

1299

adet altndan yaplm kolye tanesi, iki adet bilezik ve ok sayda boncuktan yaplm bir kolyenin bulunmas bu mezarda da cinsiyet belirtici nesnelerin varlna iaret etmektedir. Kyklack/Iasos ET mezarlnda ortaya karlan 2-3-12-47-69 ve 81 numaral mezarlarda ortaya karlan ss eyalar da yine cinsiyet belirtici nesneler olarak kabul edilebilir. Dier birok mezarlk alannda olduu gibi burada da kemikler zerinde antropolojik inceleme yaplmadndan cinsiyet ayrm buluntuya gre yaplmtr. Yukarda sz edilen mezarlardan ilk (2-3-12), oklu gm olmalarna karn eski gmlerin yeni gmden ayrt edilebiliyor oluu bunlarda ortaya karlan gm, kurun ve bronzdan yaplm bilezik ve kpelerin cinsiyet belirtici obje olarak tanmlanmalarna olanak salamtr.1309 Ayrca bir dier dolayl kant, 12 numaral mezardaki iskeletin yannda ortaya karlan bir dier cinsiyet belirtici nesne olan pimi toprak araktr.1310 Kyklack/Iasosta iinde ss eyas olarak nitelenebilecek eyaya rastlanan dier mezarlar olan 47-69 ve 81 numaral mezarlardan, 47 ve 81 numaral olanlarnda toplam adet gm bilezie rastlanrken, 69 numaral olan mezarda ise adet tatan yaplm ve kolye tanesi olabilecek boncuk bulunmutur.1311 Sz konusu mezarlar iindeki cinsiyet belirtici bu buluntulara dayanlarak kadn mezar olarak tanmlanabilir. Ancak hemen belirtmeli ki kesin sonu kemik incelemesi yaplabilirse ortaya kacaktr. Hakknda fazlaca bilgi bulunmayan bir dier cinsiyet belirtici nesne de Kusurann ET II evresine tarihlenen B evresinde ortaya karlan bir intramural pithos gm ierisindeki bakrdan bileziktir. Hemen belirtmek gerekir ki Kusura metal buluntular asndan fakir bir kaz alandr ve Kusurada bir mezar iinde ortaya karlan tek metal eya da bu bileziktir. Cinsiyet belirtici ss eyalar ya da taklar bakmndan dier mezarlklara gre daha zengin buluntulara sahip olan Kkhykte ortaya karlan ve tamam altn, bakr ya da bronzdan yaplm alnlk, yzk ve bileziklerin dnda, yine bakr ya da bronzdan yaplmakla birlikte iinde ta ve hayvan diinden taneler de ieren kolyeler ya da kolye taneleri 11-42-47-52-86-90-98-124-125-144-150-171-179 ve 196 numaral mezarlarda ortaya karlmtr. Bu mezarlar iinde ileride daha ayrntl deinilecek cinsiyet belirtici dier objelerle birlikte bir btnlk salayan 98-124 ve 150 numaral mezarlarn buluntular ilgi ekicidir. Bu mezarlardan ilkinde bir yetikine ait iskeletin yannda bir adet arakla birlikte bulunan bir bakr/bronz alnlk,1312 aran da bulunmas nedeniyle cinsiyet belirtici obje
1309 1310

Pecorella 1984, 14. Pecorella 1984, 17. 1311 Pecorella 1984, 27, 33, 37. 1312 Grkan-Seeher 1991, 54 ve 56.

olarak nitelenebilir. Bununla birlikte, 124 ve 150 numaral mezarlarda ortaya karlan dier iki alnlktan 124 numaral mezarda bulunan altndan yaplm alnlk, yannda bir balta, asa ba ya da arak olabilecek ta objeyle birlikte ortaya karlrken;1313 150 numaral mezardaki bakr ya da bronzdan yaplm olan, kesinlikle bir balta formunda olan ta aletle birlikte bulunmutur.1314 Buradan yola karak yaplabilecek en uygun yorum, daha nce de belirtildii gibi cinsiyet belirtici taklarn tekil deil, yanlarnda ortaya karlan ve yine cinsiyet belirtebilecei dnlen dier nesnelerle beraber deerlendirilmeleri gerektiidir. Dolaysyla ortada bir eliki olmamakta, aksine dier cinsiyet belirtici nesnelerin yaratt sinerji ile taklarn cinsiyet belirtmedeki nemi artmaktadr. Bat Anadolu ET mezarlk alanlarnda ortaya karlabilen son taklar ya da ss eyalar, Ulucak Hyk mezarlk alannda yaplan kazlarda ortaya karlan ve bu mezarln Erken Tun ana tarihlenebilen tek metal eserleri olan iki adet gm yzktr. TT24d; AOD; 210,88 pithos mezar iindeki 45-50 yalarnda bir kadna ait olduu dnlen hocker pozisyonundaki bir iskeletin yannda ortaya karlan iki gm (?) halka ve bir krk kap paras bu mezarn yegane buluntulardr.1315 Gm halkalardan salam olannn ap 2,4 santimetre ve her ikisinin de kalnl 4-5 milimetre arasnda olup, gm halkalarn yzk olarak kullanlm olabilecei dnlmektedir.1316

II-Silahlar ve Kesici Aletler:

Bu almada en azndan kendi iinde tutarl bir yaklamla, silah ya da alet olabilecek ve tamam metal ya da tatan yaplm, bak, kazyc, kesici, delici ileve sahip aletlerle, ok ya da mzrak ucu gibi silahlar ve paralayc nitelii olan baltalar erkek bireylere ait cinsiyet belirtici nesneler olarak kabul edilmitir. Ayn ekilde bu buluntular gnlk kullanmda farkl bir anlam yklendikleri iin oul deerlikli nesneler olarak da dnlmektedir. Cinsiyet belirtici nesneler hakknda dikkat ekici bir nokta da, incelenen mezarlar iinde kadn temsil ettii dnlen araklar ile erkei temsil ettii dnlen silah vb. nesnelerin ayn mezarda, oklu gmler hari, ok az ortaya karlm olmasdr. Bununla birlikte yukarda tak ve ss eyalarnn akland ksmda belirtildii gibi taklar ile silahlar ayn mezarda olabildii gibi tak ve arak da ayn mezarda bulunmakta ve taklarn hangi cinsiyeti belirttii bu sayede anlalabilmektedir. Bunun yan sra silah ve araa ayn mezarda ok az rastlanm oluu cinsiyet belirtici nesneler snflamasnn bir salamas olarak
1313 1314

Grkan-Seeher 1991, 58. Grkan-Seeher 1991, 62. 1315 ilingirolu-Derin vd. 2004, 56; Derin-zkan 1999, 122. 1316 ilingirolu-Derin vd. 2004, 56; Derin-zkan 1999, 129.

da grlebilir. Dolaysyla yine oklu gmleri bir kenara brakacak olursak silah vb. aletleri erkek bireyin belirteci, ara ise kadn bireyin cinsiyet belirtici nesnesi olarak kabul etmek pek yanl saylmaz. Anadolunun dier blgelerine baktmzda genellikle silahlarla erkek birey arasnda balant kurulduu grlebilmektedir. Bu saptamaya en iyi uyan yer ise Hassek Hyktr.1317 Bu genellemenin dndaki en arpc rnekse kiztepe mezarlardr ve burada cinsiyet ayrm yaplmakszn ister arak olsun isterse de silah; hem kadn bireylerin hem de erkek bireylerin mezarnda rastlanabilmektedir.1318 Silah ya da silah olarak kabul edilebilecek kesici, delici ve paralayc nesnelerin Bat Anadolu ET mezarlarndaki dalmn inceleyecek olursak aadaki gibi bir grnmle karlarz.
Tablo-9 Bat Anadolu ET Mezarlklarnda Silah ve Kesici Alet Bulunan Yerler
Yer Ahlt. Aphrd. Baklatp. Demircihy. Eskbalkhn. Harmanren Ilpnar Kaklk Karata/Sem. Kyklack Kuluca Kkhyk Ovabayndr Tavas/Krhisr. Yortan + + Mezarlar 67.10,68.8 . sk.Pth. 24-25-40 418,494,243,517,421 5 K3 UN 8 152,156,335 4-28-63-78 ? 8-26-43-45-93-149 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + KKH + MOU Blt. BK A + + T + + + + + + BB + Referans D-H-Mitten 1968, 77; Mitten-Y rm1969, 126. Joukowsky 1986, 77. zkan-Erkanal 1999, 30-31. Seeher 1992a, 14-15. Mitten 1987, 3. zsait 2002, 328 Roodenberg 2003, 300. Topba-Efe- lasl 1998, 66. Mellink1967,255; 1969a,322. Warner 1994, 208/K Pecorella 1984, 14,15,22,32,36 okbanker 1974, 34. Seeher 1991, 42,43,46,54,62. Stronach 1957,89-94;Schiek-Fischer1967, 156-172 KBEEB 1986, 28; TAY-IVa, Karahisar Hy Kamil 1982, 110-111.

KKH: Kl/Kama/Haner MOU: Mzrak/Ok Ucu Blt.: Balta BK: Bak/Kazyc A: Alet T:Ta BB:Bronz/Bakr

Tablo-9dan da anlalabilecei gibi 13 mezarlk alannda ortaya karlan silah veya kesici, delici ya da paralayc aletleri, kl, kama, haner, mzrak ucu, ok ucu, balta, bak ve kesici aletler oluturmaktadr. Bu nesnelerin yapld maddeler ise ta (serpantin, bazalt, akmakta) ve metaldir(bakr, bronz). Yukardaki tabloda grlen nesnelerin hibirinin
1317 1318

Behm-Blancke 1997, 765. Bilgi 1983, 51; 1987, 150.

yannda arak ortaya karlamazken, baz mezarlarda taklar ile beraber ortaya karldklar gzlenebilmektedir. Bu nedenle iddia edilebilir ki, bu mezarlarda rastlanan iskeletlere antropolojik inceleme yaplacak olursa byk bir olaslkla, yukarda dile getirilen neri dorulanacaktr. Bir baka deyile, silah vb. aletler mezarlardaki erkek bireyleri temsil etmektedir. Bu konuda ileri srlebilecek bir dier neri ise metal aletlerin bir ksmnn ilevinin tam bilinemeyii nedeniyle tamamn erkeklerle ilikilendirirken, rnein dokumaclkta da metal alet kullanlmas gibi durumlarn tam olarak anlalamam oluudur.1319 Bu nedenle iinde metal alet ve aran birlikte kt baz mezarlara bu adan da baklabilir. Bu mezarlardan ilki Babakyde bulunan ve Bittel tarafndan XIV numaral mezar olarak adlandrlandr. Bu mezar iinde bir erkek iskeleti olduu belirtilmekte ve yannda bir aran olduu saptamas yaplmakla birlikte, cinsiyetin antropolojik incelemeye dayanp dayanmad konusunda bilgi yoktur;1320 Dier mezar Kkhykte ortaya karlan 89-90 numaral mezardr ve st ste bulunan iki mezardan oluur. Bunlardan 90 numaral olann iinde, bir adet krk durumda ve krk olduu iin bir kesici alete mi yoksa bir alnln paras m olduu anlalamayan bakr/bronz nesne, iki adet arak ile beraber ortaya karlmtr.1321 Son iki mezar Demircihyk/Sarkette ortaya karlan 243 ve 517 numaral mezarlar olup bunlarn ilkinde bir adet pimi toprak arak ile bakr ya da bronz bir asa ba ya da byke bir arak olabilecek buluntu vardr.1322 517 numaral mezarda ise bir arak ile kazyc olarak da nitelenebilecek bakr ya da bronzdan yaplm keskin bir nesne bulunmutur. Yukarda anlan bu mezarlarn iindeki bakr ya da bronzdan yaplm kesici aletlerin ilevi tam anlalamad iin bu konuda yorum yapmak gtr. Ayrca kesici aletlerle cinsiyet ilikisi asndan etnografik bir bulgu da dikkat ekicidir. Sedat Veyis rnekin yapt almaya gre, Anadolunun hemen her yerinde lm olay gerekletikten sonra yaplan ilemler arasnda lnn karnna cinsiyete gre makas, bak, maa vb. aletlerin konduu grlmektedir.1323 Bugn asl anlam kaybolmu olsa bile belki de ETdan beri hatta daha eskiden varolan baz uygulamalarn ekil ve anlam deitirerek varlklarn devam ettirebilecekleri gereinden yola karak metal eya ile cinsiyet arasnda iliki kurulabilecei unutulmamaldr.
1319

Dokumaclkta olduu gibi, sepicilikte de kesici ve kazyc benzeri aletlerin kullanlm olabilecekleri ynnde bilgi iin bkz. Yldz 1993, 20-21. 1320 zg 1948, 88 1321 Grkan-Seeher 1991, 54. 1322 Seeher 1992a, 14-15. 1323 rnek 1979, 46.

III-Araklar:
Cinsiyet belirtici nesnelerin sonuncusu araklar oluturmaktadr. Bat Anadolu Erken Tun a mezarlklarnda sklkla rastlanlan bu nesneler, yukarda da belirtildii gibi olaslkla kadn bireyleri simgelemektedir. Tamam pimi topraktan yaplan araklarn dokumaclkla olan balants ve dokumacln o dnem topluluklarnda olaslkla kadn bireylere ait bir ura olmas nedeniyle byle bir karmda bulunulmu ve bu karmn doruluu mezar buluntular incelenerek yaplmtr. Burada dikkat edilmesi gereken tek nokta, Bat Anadolu ET mezarlarnn ok aznda antropolojik inceleme yaplm olmasdr. Ancak aada grlebilecei gibi bu trden incelemelerin yapld iskeletler de ayn sonucu vermektedir. Araklara geri dnecek olursak, bunlarn bir ksmnn zerinde bezemeler bulunurken bir ksm da sade olabilmektedir. Bu bezemelerin yresel beenilerle ilgili olduu dnlebilir. Ayrca araklar gnlk kullanm nesnesi olmalar nedeniyle oul deerlikli buluntu olarak nitelemek olasdr. Araklarn Bat Anadolu ET mezarlarndaki dalm incelendiinde aadaki gibi bir grnm ortaya kmaktadr.
Tablo-10 Bat Anadolu ET Araklarnn Kalitatif ve Kantitatif/Nitel ve Nicel Snflamas
Yer Aphrodisias Babaky Baklatepe Bozcaada Demircihyk Harmanren Kyklack/Iasos Kuluca Kkhyk Ovabayndr Ulucak Yortan RR23b Mezar Pekmez K.M. XIV ET II Mez. M7, TSM 243,517,485 B10-K2 12-21-27 (?) 46,50,71,81,83,98,104,124,148,154,158,169 Say 3 1 2 2 12 7 3 13 29 2 1 36 Tip KK KK KK-K KK-K. YKK-KK-K. KK-K. YKK-K. YKK-KK-K. YKK-KK-K. YKK-KK YKK YKK-KK-K. + + + + + + + Bezeme + + Referans Joukowsky 1986, 53. zg 1948, 88. zkan-Erkanal 1999, 19. Sevin 1994, 314; 1995,114. Seeher 1992a, 15; 1993a, 368. zsait 1995, 156; 1998, 611-612 Pecorella 1984, 17,20,22. okbanker 1974, 34. Grkan-Seeher 1991, 46-66. Schiek-Fischer 1965, 156-172. ilingirolu-Derin vd. 2004, 55. Kamil 1982, 110.

Pekmez K.M.: Pekmeztepe Kadn Mezar KK: ift Kesik Koni YKK:Yarm Kesik Koni K.: Kresel +: Bezeme var

c-Stat Belirtici ya da Prestij Nesneleri:

Adndan da anlalabilecei gibi len kiinin toplumsal statsn belirtici buluntular bu snfa girmektedir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta buluntunun yapld materyalin genel olarak az bulunan ya da deerli bir hammadden yaplm olmasdr. rnein altndan ya da gmten yaplm bir kap, kulak tkac ya da ithal bir materyalin kullanlm olmas her zaman olmamakla birlikte bu objenin stat belirttiine iaret edebilir. Ancak bu snfa giren buluntular tek bana deil bulunduu mezarn niteliiyle de balantldr. Mezarn, bykl, dier mezarlardan farkl olarak yaplm olmas ya da iinden kan buluntularn sayca fazla olmas da bu snfa giren buluntular tanmlarken yararlanlan yardmc ltlerdir. Bununla birlikte aada incelenecei gibi gerek bir krali mezar olabilecek mezarlarn Bat Anadoluda bulunmamas ya da Karata/Semayk AQ mezar hari byle bir yorumun yaplamyor oluu, mezarlarda ortaya karlan ve stat ya da prestij nesnesi olarak kabul edilebilecek buluntularn Seeherin Demircihyk/Sarket mezarl iin yapt yorumdaki gibi olmas gerektiidir. Seeherin yorumu, sosyal farkllklarn mezarlarda ve mezar buluntularnda grlmeyip, burada ortaya karlan kymetli saylabilecek nesnelerin, geride kalan aile fertlerinin kiisel zevk ve gereksinimlerini yantlayacak nitelikte olduu ve eer varsa kral mezarlarnn yneticinin oturduu yerleme evresinde bulunmas gerektii eklindedir.1324 Ancak burada dikkati eken nokta btn bu mezarlarda ortaya karlan ve stat ya da prestij nesnesi olarak tanmlanacak buluntularn aslnda teki dnya iin hazrlanm olmalardr. Bir baka deyile sanki teki dnyaya daha prestijli bir gei ve orada daha iyi bir ikinci yaamn olmas isteinin bir yansmasn, bu buluntular araclyla okumak olasdr. Zaten Demircihyk yerleiminde de son derece az metal eyaya rastlanmas bunlarn teki dnya iin hazrlanm olabileceklerinin bir dier gstergesidir. Stat belirtici ya da prestij nesnesi olabilecek buluntularn neler olduunu sralayacak olursak; -Metal Kaplar -Taklar -Asa ya da Topuz Balar -Kulak Tkalar -Diademler/Alnlklar -Mhrler bu gruba giren buluntular oluturur.

1324

Seeher 1993a, 367.

I-Metal kaplar:
Bu balk altnda incelenebilecek buluntu grubunu Demircihyk/Sarket mezarlarnda ve Kkhyk mezarlk alanndaki 155 numaral ta sandk mezar ierisinde ortaya karlan kurun kaplar oluturur. Demircihyk kaplar, devrik az kenarl, uzun boyunlu ve kresel gvdeliyken; Kkhykte bulunan ise hocker durumda yetikin iskeletinin ayak ucunda ortaya karlan dz az kenarl, uzun boyunlu, kresel gvdeli, kazclar tarafndan Suriye ieleri ile karlatrlan minyatr bir kurun iedir.1325 ET II olarak tanmlanan bu mezarlklar dnda Bat Anadolunun herhangi bir mezarlnda imdiye dek metal kaplara rastlanlmam olmas dndrcdr. Bununla birlikte Bat Anadolunun bu dnemde daha yeni kentlemeye balam olmas ya da Yakarn tanmyla lk Kentler Evresine geiyor olmas metal kap kullanmnn daha yaygnlamamasnn gerekesi olabilir.1326 Bunun yan sra, sz konusu evrenin byk yerleimleri olan rnein Hisarlk/Troia ve Beycesultan gibi yerleimlerin, ayn evreye tarihlenen mezarlk alanlarnn bulunamam olmas bu konuyu aklamann glklerinden biridir. Bununla birlikte ET III evresine tarihlenen Alacahyk mezarlarnda ve Kayapnar, Polatl gibi yerleimlerde ve Merzifon-Gller mezarlnda son derece az sayda ortaya karlan bakr ve bronz kaplar1327, metal kullanmnn ET III evresinde bile silah ve takyla snrl olabileceini akla getirmektedir. Dolaysyla yine ilerideki kazlarda ortaya kabilecek bakr, bronz kaplarla, Demircihyk ve Kkhykte olduu gibi olaslkla ithal nesne olarak deerlendirilebilecek kurun kaplar stat belirtici ya da prestij nesneleri olarak tanmlanmaldr.

II-Taklar:
Taklara daha nce cinsiyet belirtici nesneler iinde deinildiinden burada sadece yapldklar metalin ya da tan niteliine gre (altn, gm, kurun ya da karneol, da kristali vb.) stat ya da prestij nesnesi olabilecekler deerlendirilmilerdir. Bu nedenle, Aphrodisias/Pekmeztepe kadn mezarnda karlan altn ve gmten yaplm kolye ve bilezikler ile Baklatepe ET I G46 ve G24 basit toprak mezarlarndan karlan, gmten retilmi kolye, kpe ve bilezikler stat ya da prestij nesnesi olarak kabul edilebilirler. Ancak burada dikkati eken nokta Aphrodisias mezarnn pithos gmyken, Baklatepe mezarlarnn
1325 1326

Seeher 1993a, 367; Grkan-Seeher 1991, 64 ve 88. Yakar 2002, 448-449. 1327 Bilgi 2004a, 74; Belli 2004, 13-15; Temizer 1954, 317-360; zg 1978, 31.

basit toprak gm oluudur. Erkanal bu nitelikten yola karak sosyal statnn mezar tipiyle ilikili olmadn belirtmektedir.1328 Bu nitelik Demircihykte de grlmekte ancak burada Seeher yukarda da deinilen daha ayrntl bir yorum yapmaktadr. Bu trden taklarn ortaya karld dier yerler; Gavurtepe ocuk mezar,1329 Karata/Semayk 335 ve 357 mezarlar,1330 Kyklack/Iasos 2-3 ve 47 mezarlar,1331 Kubad-bd kadn mezar,1332 Kkhyk 47-52 ve 196 mezarlar1333 ile Ulucak TT24d1334 mezardr.

III-Asa ya da Topuz Balar:

Tatan ya da metalden (bronz/bakr) yaplm bu buluntularn bir ksm son derece byk araklar olarak da dnlmtr. Aada ayrntl incelenecek bu asa ya da topuz balar hakknda sylenecek en nemli nitelik bunlarn kt mezarlarn dier mezarlardan farkl olmamasdr. Dolaysyla bu asa balar eer ynetici birine ait ise neden mezarn daha farkl olmad akla gelmektedir. Bu sorunun yant eldeki buluntular nda yantlanacak gibi deildir. Bununla birlikte dier stat ya da prestij nesneleri gibi asa balarnn da len kiiyle ilgili olarak teki dnyada daha iyi bir konumda olmas isteinin yansmas olduu ileri srlebilir. Asa balarnn Bat Anadoluda ortaya karldklar yerler aadaki gibidir. Demircihyk 21 numaral mezardaki tatan yaplm olan dnda, 132 ve 243 numaral mezarlarda ortaya karlan bakr ya da bronzdan yaplm olan iki adet asa ya da topuz ba olduka ilgi ekicidir. Bunlardan 132 numaral mezarda bir bak ile beraber ortaya karlan mantar biimde kntlar olan asa ba, Alacahyk B Mezar ile orum ve Afyon Mzelerindeki rneklere benzemekte ve Seeher tarafndan hem gnlk kullanm iin hazrlanm, hem de sembolik anlamlarla ykl olarak nitelenmektedir.1335 Dier bakr ya da bronz topuz ba ise 243 numaral mezarda bir bronz ya da bakr balta ve bir arakla beraber bulunmu olup bu haliyle Bat Anadolu Erken Tun a mezarlar iinde cinsiyet belirtici nesneler asndan kadn ve erkee ait olarak nitelenmi silah ve arak ayrmna ters den drt mezardan biridir.1336 Demircihykn yan sra Karata/Semayk mezar 86,1337

1328 1329

zkan-Erkanal 1999, 31. Meri 1993, 356. 1330 Mellink 1969, 322-323. 1331 Pecorella 1984, 14, 27. 1332 Ark 1996a, 395 ve 397-398; Ark 1996b, 402. 1333 Grkan-Seeher 1991, 47, 70 1334 ilingirolu-Derin-Abay-Salamtimur-Kayan 2004, 56; Derin-zkan 1999, 122. 1335 Seeher 1991, 108. 1336 Seeher 1992a, 8. Dier mezarlar iin baknz: Cinsiyet belirticiler iinde silah ve kesici aletler ksm. 1337 Mellink 1965a, 244.

Kkhyk mezar 1241338 ve Taltarla1339 yzey buluntusu ta topuz balar Bat Anadolu ET mezarlarnda ortaya karlan dier asa ya da topuz balarn oluturur. Stat ya da prestij nesnesi olarak nitelenen asa ya da topuz balarn ayn zamanda oul deerlikli nesneler olarak nitelemek olasdr. Ayn ekilde bu nesnelerin sembolik anlamlarla ykl olduu konusunda Seehere katlmamak da elde deildir. Bu nedenle asa ya da topuz ba olarak tanmlanan bu nesneler ritel nesnesi olarak da kabul edilebilirler.

IV-Kulak Tkalar:
zerinde olduka uzun yorumlar yaplacak derecede nemli olan kulak tkalar, burada sadece yapldklar metal nedeniyle stat ya da prestij nesnesi olarak tanmlanmtr. Ancak asl anlam ritel nesneleri iinde tartlacak olan kulak tkalarnn ortaya karlanlarnn tamam altn ya da tatan yaplmtr. te bu nitelik nedeniyle kulak tkalarnn ayn zamanda bir stat ya da prestij nesnesi olarak da nitelendirilmesi gereklidir. Ortaya karldklar yerler; Eskibalkhane, Gavurtepe, Karata/Semayk, Ovabayndr ve satn alma yoluyla ele getii iin nereden kt bilinemeyen, ancak Yortan evresinden olduu tahmin edilenler olarak sralanabilir.1340

V-Diademler/Alnlklar:
Tamam dvlerek yaplm altn, gm ve bakr ya da bronz plakalardan (varak) retilen diademler Bat Anadoluda sadece Demircihyk ve Kkhyk mezarlarnda ortaya karlmlardr. Yapldklar metal gz nne alnarak stat ya da prestij nesnesi olarak tanmlanan alnlklar, yine yukarda belirtildii gibi yaayanlarn len kii iin teki dnyadaki dilek ve isteklerini belirten birer prestij nesnesi olarak dnlebilecei gibi, birer ritel nesnesi olarak da tanmlanabilir ve l gmme srasnda yaplan ritelin bir paras olarak mezara konuluyor olabilir. Cinsiyet ayrm olmakszn btn mezarlarda rastlanabilen alnlklar, in situ olarak, biri hari iskeletin aln ksmnda bulunduu iin birer ta ya da diadem veya alnlk olarak tanmlanmlardr. Kkhykte iskeletin yannda (mezar 11) kol ksmnda rastlanlan tek rnek ile pozisyonu saptanamayan iki rnek (mezar 86 ve 125) dnda her iki mezarlkta da iskeletlerin aln ksmnda in situ olarak bulunmalar bunlarn alnlk olduklar konusunda ne srlecek en nemli kantlardr.1341 Bununla birlikte iskeletin
1338 1339

Grkan-Seeher 1991, 58. Efe 1992, 566. 1340 Duru 1972, 129-130. 1341 Grkan-Seeher 1991, 42,52,60.

kol ksmnda bulunan tek rnek az da olsa kol band olarak da kullanlm olabilecekleri izlenimini vermektedir.1342
Tablo-11 Bat Anadolu ET Diademleri/Alnlklar
Yer Dmrc/Sarket Karata/Semayk Kkhyk MT: Mezar Tipi PT: Pimi Toprak/Pithos Mezar TSM: Ta Sandk Mezar Au: Altn Ag: Gm Cu: Bakr/Bronz Al: Aln Blgesi K: Kol Blgesi DB: Mezarda Bulunan Dier Buluntular Dmrc.: Demircihyk GKK: Gnlk Kullanm Kab MK: Minyatr Kap A: Asa Ba B: Balta, Mzrak vb. Mezar 38,64,70,79,83,87,100,118,125 25, 335 11,42,86,98,124,125,150 MT PT-TSM PT PT-TSM 2 Au 5 Ag 2 1 Cu 2 1 5 Al 9 6 K 1 1 DB GKK-MK B GKK,MK,A,B Referans Seeher1991; 92a,92b,93a Mellink1964,276;70a245 Grk.-Seeher1991, 42-62

Alnlklarn en ilgi ekici yn, Kuzeybat Anadolu Erken Tun a mezarlk alanlarndan olan ve birbirine ok yakn corafi konumlaryla dikkat eken Demircihyk ve Kkhyk dnda sadece Karata/Semaykte rastlanlyor olulardr. Bu grnm, alnlklarn bir gelenekten ok yerel bir det olarak da kullanlm olabileceklerini akla getirmektedir. Ancak, burada akla baka bir olasl daha getirmek gereklidir. Bu olaslk da alnlk koyma ritelinin yerel bir uygulama olmayp, btn Bat Anadoluda uygulanm olabilecei, ancak kullanlan alnlklarn kaybolan bir materyalden yaplm olma olasldr. Bunun yan sra benzer alnlklara Alacahyk,1343 Kltepe1344 ve Malatya/Arslantepedeki1345 mezarlarda rastlanlyor oluu, alnlklarn Anadolunun dier blgelerinde de kullanldnn kantdr. Sz konusu yerlerde sadece soylu mezarlarnda ortaya klar da bunlarn stat belirten niteliklerine iaret ederken, bir noktann gzden kamamas da gereklidir. Bu da Alacahyk, Kltepe ve Malatya/Arslantepede sivil mezarlklarn henz bulunamam olduu gereidir.
1342

Karata/Semayk 25 numaral mezarda ortaya karlan ve Mellink tarafndan kol band ya da kolye olarak tanmlanan bir dier buluntu Tablo-11de gsterilmitir. Mellink 1964, 276. 1343 TAY-IVa Alacahyk. 1344 zg 2005, 224-226. 1345 Frangipani 1998, 294-296.

Sonu olarak; btn bu noktalar dikkate alndnda alnlk ya da diadem olarak adlandrlan bu buluntu grubunu, tamamen teki dnya iin hazrlanm ve l gmme ritelinin bir paras olan buluntular olarak tanmlamak yanl saylmamaldr. Kymetli metalden yaplm olanlarnn Alacahyk, Kltepe ve Malatya/Arslantepede krali ya da soylu olarak nitelenen mezarlarda ortaya kmas da stat nesnesi olma olaslklarn ykseltmekte, ancak Bat Anadoluda bu nitelik grlmemekte ve Demircihyk, Karata/Semayk ve Kkhykte mezar tipi ile buluntular arasnda stat belirtici herhangi bir iliki kurulamamaktadr. Bu nedenle kymetli metalden yaplm alnlklarn teki dnyada stat kazanma dilek ve isteinin bir ifadesi olarak len kiinin yaknlarnca mezarlara braklm kabul edilmesi daha salkl bir yaklam olur. Bunun yan sra organik maddelerden yaplm ya da zamann tahribatyla gnmze kadar gelemedii iin bugn rastlayamadmz alnlklarn len kiilerle beraber gmlm olma olasln da unutmamak gereklidir.

VI-Mhrler:
Aratrmaclarca daha ok kiisel eya olarak tanmlanan ve sahiplik ya da mlkiyet bildiren buluntular olarak kabul edilen mhrlere Bat Anadoluda sadece Kulucada rastlanmtr.1346 Ancak Kuluca buluntusu adet damga mhr ba yoluyla mzeye kazandrldndan ve ortaya karldklar yer gerekten Kulucann mezarl m yoksa yerleim mi olduu yolunda kukular bulunduundan bu buluntu grubuna pheyle yaklamak gereklidir. Toplam adet olan damga mhrlerin dairesel biimli olan ikisi pimi topraktan, geriye kalan dikdrtgen biimli olan biri ise tatandr. (Resim gelecek, okbanker 1974, 39/13) zerlerinde, Swastika, paralel kesien izgiler, nokta bezemeler olan mhrlerin her nn de arka taraflar parmakla tutmaya yarayacak ekilde yasslatrlmtr.1347 Mezar pithoslar zerinde bulunmasnn sembolik bir anlam olduu zerinde neredeyse fikir birliine varlm olan swastika ve benzeri bezemelerin1348 bu kez damga mhr zerinde olmas dikkat ekici bir olgudur. Bunun yan sra Karata/Semayk 15 numaral mezar pithosunun zerinde grlen mhr basks ile yukarda sz edilen pithos zerinde bask ve izi bezeme olarak bulunan simgeleri bu konudan ayr tutmak gereklidir. nk daha ok mlkiyet ilikileriyle balantl olan mhrlerin, eer mezar armaanysalar buraya kiisel
okbanker 1974, 34. okbanker 1974, 34. 1348 Karata-Semayk, Harmanren/Gndrle mezarlarnda rastlanan pithos zeri bezemeler bunlarn en iyi rnekleridir. Bkz. Mellink 1964, 275 ve plate 79; zsait 1998, 611.
1347 1346

eya olarak konulmu olabileceklerini dnmek daha salkl bir yaklam olabilir. Oysa pithos zerindeki bezemeler geride kalanlarn len iin dilek, istek ve beenilerini temsil ediyor olabilir. Bu nedenle, Karata/Semayk,1349 Harmanren/Gndrle1350 ve Kkhyk1351 mezarlk alanlarnda rastlanlan bask ve izi bezemeli pithos gmler zerindeki mhr basklar bu konunun dnda tutulmu ve yerel birer uygulama olarak kabul edilmitir. Bununla birlikte Bat Anadolu Erken Tun a mezarlar iinde Kuluca hari hibir mezarlkta bu trden buluntuya rastlanlmam olmas bu buluntularn yerel bir adetin paras olabilecei gibi, mezarlk alannda deil de yerleimde bulunmu olabileceini de akla getirmektedir. Eer bu neri doru olarak kabul edilecek olursa, yani bu mhrler yerel bir adetin paras olmayp, yerleim yerinde ortaya karldysalar; bu durumda, Bat Anadolu Erken Tun a l gmme gelenei iinde mlkiyet belirtici mhrlerin yerinin olmad imdilik kaydyla nerilebilir. Bu neri ise bir stat nesnesi olan ve yukarda belirtildii gibi mlkiyet kavramyla balants olan mhrlerin, o a insannn teki dnya anlayyla badamadn da gsterir. Bu durumda da len kiinin teki dnyada daha prestijli bir yaama kavumas isteinin mhrler araclyla olmad yolunda bir inann varolabilecei akla gelmektedir. Hatta bir adm daha ileri gidip, ET insannn teki dnyada mlkiyetin, en azndan gnlk kullanm eyalar dnda olmadna inanm olabileceini ileri srmek olasdr. Ancak elbetteki eldeki kantlar nda bu nerinin semiyolojik adan ar bir yorum olma olasl da bulunmaktadr.

1349 1350

Mellink 1964, 275; Mellink 1970a, 245. zsait 1995, 156-157. 1351 Grkan-Seeher 1991, 43,50,54,64.

d-.Ritel ile lgili Yerel Adet Olarak Nitelenebilecek Tekil Buluntular:

Giri blmnde de belirtildii gibi, balangta yaptrm gc olan ve uzun bir zaman diliminde kuaklar boyu sren ve neredeyse herhangi bir deiiklik olmadn arkeolojik verilerle saptayabileceimiz bir uygulama, yine arkeolojik kantlarn gsterdii biimde giderek neden yapld sorusu sorulmadan ve sonraki kuaklarca belki de anlamlandrlmakta glk ekilerek yaplmaya devam edebilir. te bu aamadan sonra da gelenek olma niteliini kaybederek, belki biraz da deierek bir det haline dnebilir. Bu nedenle, uygulanan ritellerin yaptrm gc olmas ve kuaklar boyu srebilmesi l gmme uygulamalarnn bir gelenek olarak nitelendirilmesini salarken, ayn ekilde baz nedenlerle bu gelenein giderek dete dnmesi de sz konusu olabilir. Ayrca, l gmme uygulamalarnn belirli yrelere zg kk farkllklar iermesi genel anlamda bir l gmme geleneinden sz edebilmenin yan sra ayr blgelerdeki her bir mezar ya da mezarlk alan iin l gmme detinden sz edilmesini gerektirir. Ksacas Bat Anadolu gibi ok geni bir corafyay deerlendirirken l gmme geleneinden sz edilebilecei gibi, sadece tek bir mezarlk alan incelenirken l gmme detinden sz edilebilir. Yukarda aklanmaya allan nedenlerden dolay det szcnn ierdii dar anlam da gz nnde bulundurularak, artk sorgulanmayan, ya da tekil olarak rastlanlan baz l gmme uygulamalar da bu balamda incelenmitir. Ancak bu trden bir snflamaya girecek buluntularn saptanmasnn gl de ortadadr ve sadece Baklatepede saptanan mezarlara buday konmas ya da Aphrodisias ve Bozcaada dnda rneine rastlanlmayan mezara deniz kabuklusu koyma uygulamas veya Kuluca buluntular iindeki oyuncak olarak tanmlanan nesne bu balam iinde deerlendirilebilir.

I-Oyuncaklar:
Aslnda sadece bir tek yerde, Kulucada ortaya karlan tek buluntuya dayanarak bu baln atlmasna karn, rnein minyatr kaplarn en azndan bir ksmnn Erkanal tarafndan biberon olarak kabul edilmesi ve ocuklarla ilikilendirilmesi, oyuncaklarn da kiisel eya olarak mezarlara konulmu olabileceklerini akla getirmektedir. Bununla birlikte Kuluca buluntularnn in-situ olmamalar ve baka bir yerde de bu trden buluntulara rastlanlmam olmas dikkat ekicidir. ocuk oyunca olarak nitelendirilen disk biimli, pimi topraktan, gri renkli bu objenin zerinde 15 tane delik bulunmakta ve st ksmnda bulunan tutamaktan tutularak sallandnda iindeki kk akl talar ses karmaktadr.1352
1352

okbanker 1974, 33.

Bir ocuk ngran andran bu buluntu, burada yine ayn yorumun yaplmasna yol amaktadr. Bu yorum da oyuncaklarn nemlice bir ksmnn ahap malzemeden retildii iin zaman iinde kaybolmu olabileceklerinin de gz nnde bulundurulmasdr. Hibir zaman kesin olarak bilinemeyecek organik buluntularn mezarlarda olabilecei yorumunu destekleyen bir dier kant aada incelenecek olan Baklatepe mezarlarndaki kmrlemi buday taneleridir. Bununla birlikte, imdilik kaydyla Kuluca buluntusu tek rnek olduu iin yerel bir adet olarak uygulanan bir ritelin paras kabul edilebilir.

II-Organik Buluntular:
Bu balk altnda incelenen buluntulardan sadece Baklatepedeki buday, ve Aphrodisias, Kyklack ile Bozcaadada rastlanlan denizsel kkenli kavklarn Bat Anadolunun baka yerlerinde rneklerine rastlanlmam olmas nedeniyle yerel uygulama olarak kabul edilmeleri gerektii dnlmekle birlikte, aada daha ayrntl deinilecei gibi bu konu olduka karmak bir nitelik de tamaktadr. Ayrca, Aphrodisiasta Pekmeztepe ift iskeletli pithos mezarda rastlanlan hasr izi ile Ilpnar UM-UL ve UG mezarlarndaki kpek iskeletleri de yerel uygulamalar olarak grlebilir. Ancak, btn bu uygulamalarn yaygn olup olmad organik buluntularn gnmze kalmamas nedeniyle kazlarda ortaya karlamamasna ya da saptanamamasna neden olmu olabilir. Bu nedenle rnein hasr izinin varl, ayn ekilde sadece bronz inelerin kefen iin kullanlm olabilecei yorumu gibi kabul edilmelidir. Bir baka deyile ritelin bir paras olarak dokumadan yaplm bir kefen nasl varln genellikle kefeni tutturmak iin kullanlan inelerle belli ediyorsa,1353 hasrn da ayn ekilde daha birok yerde ve mezarda kullanlm olabilecei, bununla birlikte ryp kaybolduu iin hibir zaman bulunamayaca gerei aklda tutulmaldr. Ayn ekilde Baklatepe mezarlarnda saptanan budaylarn da belki yerel uygulama olmayp sadece burada saptanabildiinden bu yorumun iinde yer almas zorunluluu domu olabilir.1354 Bu durumda kavk ve kpek iskeleti dnda gerekten yerel uygulama olabilecek niteliklere organik buluntu asndan rastlamak zor grnmektedir. Ancak, organik buluntular bununla bitmemekte, mezarlarn bana ya da iine konulan hayvansal kkenli diler ya da sr ve dier bykba hayvan kemikleri mezarlklarda rastlanlan dier organik buluntular oluturmaktadr. Ayrca izine rastlanlmamakla birlikte
Burada bir konuya aklk getirmek gereklidir. Bu da inelerin kefen iin kullanlm olabilecei gibi lnn giysileriyle gmlm olabileceinden dolay bu inelerin bir ksmnn giysi inesi de olabileceidir. Bu konu ineler incelenirken aklanacaktr. 1354 Ayrca, Bat Anadolunun ya da dier blgelerin hepsi iin akla gelebilecek bir dier olaslk da mezarlara konulan gnlk kullanm kaplarnn, saptanmas olduka g, herhangi bir sv ya da kat besin maddesi ierip iermediidir.
1353

deriden yaplm kemer, giysi, ayakkab vb. materyallerin yine mezarlarda bulunma olasl da unutulmamaldr. Mezarlarda rastlanlan organik buluntular aadaki tabloda daha net biimde grlebilir.
Tablo-12 Bat Anadolu ET Organik Buluntular
Yer Aphrodisias Baklatepe Bozcaada avdarl Hyk Demircihyk Ilpnar Kaklk Kyklack/Iasos Kkhyk Ovabayndr Bitkisel Hasr (Pekmeztepe Pithos Gm) Buday ET I ve II Mezarlar Genel Kavk, Columbella rustica Mezar-7 Sr Kemikleri Sr Kemikleri (Genel) Kpek skeletleri, Sr Kmk. UM-UL-UG Hayvan Kemii Mezar-32 Kavk Mezar-39 Kpek ve Dier Hayvan Dileri Mez.-96,196 Kemik Kak Hayvansal Columbella rustica (Pekmeztepe ocuk M.) Referans Joukowsky 1986, 52,76. zkan-Erkanal 1999, 31. Sevin 1996, 314. Akok 1967, 6-10 Seeher 1993a, 367. Roodenberg 2003, 300-303 Topba-Efe- lasl 1998, 38 Pecorella 1984, 25. Grkan-Seeher 1991, 54,70. Schieck-Fischer 1965, 157-172

Yukardaki tabloda incelenebilecei gibi sr ve dier byk ve kkba hayvan kemiklerine Demircihyk, avdarlhyk, Ilpnar ve Kaklkta rastlanlmakta ve Alacahykten de bilinen bu uygulamann genel bir uygulama olabilecei ve ritelin bir paras olarak kabul edilebilecei anlalmaktadr. Yine yukarda akland gibi, hasra sarma ya da mezara buday vb. tohum koyma uygulamas da yerel olmayp genel bir uygulama olmakla birlikte izlerinin kalmam olmas nedeniyle sadece bir tek yerde saptanm olabilir. Ayrca Girnavaz Hyk ET ekstramural mezarlk alannda da ly hasra veya kama (?) sarma ynteminin uyguland kazcs tarafndan belirtilmektedir.1355 Bu durumda geriye sadece denizsel kkenli kavklar ile kpek iskeletleri kalmakta ve bu iki buluntu grubu yerel uygulama olarak kabul edilmelidir. Deniz kabuklular ve kpek gms asndan Anadolunun dier blgelerine bakldnda ise aadaki gibi bir grnm ortaya kmaktadr. Gritillede1356 rastlanlan intramural ta sandk mezar iindeki yetikinin yannda bulunan deniz kabuklusu ile Sos Hyk, Titri Hyk1357 ve Hayaz Hyk1358 mezarlarnda

1355 1356

Erkanal 1988, 29-37. Ellis 1984, 119. 1357 Algaze-Msr 1995, 120. 1358 Roodenberg 1981, 93-94.

bulunan deniz kabuklular ise, Hayaz Hyk, Sos Hyk1359 ve Gritillenin corafi konumu nedeniyle ithal prestij nesneleri olabilir. Btn bunlara ek olarak Alacahykte sadece tek mezarda rastlanlan kpek iskeleti1360 de yine tekil olmas nedeniyle, kpek gmlerinin yerel uygulama nerisiyle elimemekte aksine bu neriyi desteklemektedir. Ayrca, H.Parzingerin belirttii gibi kpek gmleri Mezolitik adan beri devam eden bir uygulama olup, herhangi bir grup veya halkla badatrlamayacak, dolaysyla bir etnik kkene balanamayan ya da bu trden bir sonuca ulatramayacak bir uygulamadr.1361 Bu haliyle de yerel olarak deiik yerlerde uygulanm olabilir.

1359 1360

Sagona vd. 1998, 33. TAY-IVa, Alacahyk 1361 Mzdoan ile internet ortamnda yazma, 11-13/7/2005.

e-Multivalent/oul Deerlikli Buluntular:

Bu snfa giren buluntular tanmlamadan nce multivalent kavramn aklamakta yarar vardr. Clinea ait ve daha ok eski Akdeniz dnyasnda ithal objelerin yklendii anlamlar balamnda kullanlan multivalent kavram, bir materyale yklenen ok ynl deer, anlam ve ekicilikler olarak tanmlanabilir.1362 Bu tanma gre gnlk kullanm iin yaplm kaplar ya da sadece mezarlarda deil de yerleimde de rastlanld iin sradan olarak nitelenebilecek aletler, silahlar, ss eyalar ve anak mleklerin bazlar mezara konulduklar andan itibaren gnlk anlamlarndan syrlmakta ya da bu anlamn yan sra yeni anlamlar da yklenmektedir. te bu trden buluntular yklendikleri bu ok ynl deerler ya da anlamlar nedeniyle oul deerlikli olarak nitelenebilirler. oul deerlikli buluntu olarak nitelenebilecek mezar buluntularn; gnlk kullanm kaplar, araklar, metal ineler, alet ve silahlar, olarak sralamak olasdr. Bu buluntularn tamam gnlk kullanm kaplar dnda daha nce incelendii iin burada tekrar incelenmeyecek, ancak neden oul deerlikli olabilecekleri aklanmaya allacaktr. Bu inceleme yaplrken temel olarak gnlk kullanm kaplar alnacak ve rnekler bunlar zerinden verilecektir. Hemen belirtmek gerekir ki burada ileri srlecek olan neriler bir yorumdan teye gidemezler. Bir baka deyile, burada yaplacak neriler, saylan buluntu gruplarn inceleyip bunlarn zerine yorum yapmaktan ibarettir. Gnlk kullanm kaplarndan balayacak olursak; bunlarn gndelik kullanm dnda mezara konulmas, aslnda ruhun bedenden ayr ve bedene gereksinim duymadan dolat varsaymndan hareketle, teki dnya iin gerekli olmayan mezar armaanlar olabileceklerini, dolaysyla mezara konulmasalar da bir eyin deimeyeceini akla getirmektedir. Bir baka deyile, teki dnya, bu dnyaya benzemekle birlikte somut deil soyut bir dnya olduu iin burada len kiinin karnnn ackmamas, susamamas ve bu dnyada olan birok gereksiniminin olmamas gerekir. Eer ET insan da ayn ekilde dnyorsa, bu durumda kaplara, araklara veya silahlara gereksinim olmamal, dolaysyla mezara bunlarn konulmamas gerekir. Ancak kaz sonularnda Bat Anadoluda veya baka bir blgede hemen her mezarda bu kaplar, araklar veya silahlar ortaya karlyorsa bunun bir baka anlam olmaldr. O anlam da etnografik incelemelerde de karlalan teki dnyaya geile ilgili uygulamalarda sakldr. te bu gei sreci iinde teki dnyada belki de kullanmayaca baz nesnelere gereksinim duyabilecei dncesi, gnlk kullanm kaplarnn mezarlara gndelik anlamlarndan syrlarak, sadece bu gei
1362

Cline 2004, 37.

srasndaki gereksinim nedeniyle konulmu olabilir. Ayn ekilde, araklar, oyuncaklar, aletler ve silahlar ile metal kaplar ve organik buluntular yine bu gei riteli iin gereken nesneler olabilir. Aada ritel nesneleri incelenirken daha ayrntl anlatlacandan burada bu konuya girilmeyecektir. Burada bir noktaya dikkat etmek gereklidir. Bu nokta da; ET insannn teki dnya tasarmnn soyut deil de somut ve ayn bu dnyaya benzer bir tasarm olabilecei olasldr. Bu durumda da zaten mezarlarda rastlanlan her trl buluntu, teki dnya iin aynen bu dnyada yklendikleri anlamlar tayacandan aklamaya yapmaya da gerek kalmayabilir. Oysa, dinlerin temel ilkelerinden ikincisi anmsanacak olursa, hemen her dinin aslnda soyut bir teki dnya tasarm tad ileri srlebilir. Bu ilkeye gre, topluluktaki her birey deil sadece bazlar teki dnyayla iliki kurabilmekte ya da inan sistemleri bu ilkeyi tamaktadr. Ayrca, btn dinlerde ortak bir nitelikte teki dnyadaki cennet ve cehennem kavramlardr. Sonu olarak cennet, insanolunun topyas olabilecek bir yerken, cehennem distopyadr (ters-topya)1363 ve her ikisinde de bu dnyada olmayan ne varsa onlarla karlalmaktadr. Ksacas teki dnyada karnn acksa da, eer cennetteysen her ey ayana gelmekte ya da yemee gereksinim duyulmamakta, yok cehennemdeysen zaten alk da cezalardan biri olabilmektedir. Bu nedenle mezarlara konulan kaplar ya da dier armaanlarn anlam sadece teki dnyada kullanm iin deil, soyut teki dnyaya gei iin olabilir.

1363

topya ve Distopya kavramlar iin bkz. Bezel 1984a 7-11; Bezel 1984b, 7-10.

2-Ritel Anlamlar Asndan Mezar Buluntular (Ritel Nesneleri):

l gmme ritelleri srasnda uygulanan ilemlerin her bir adm giri blmnde de belirtildii gibi rit olarak nitelenmi ve bu ritlerin birleerek riteli oluturduu belirtilmitir. te bu l gmme ritelinin her bir admn oluturan ritlerin bazs lnn yanna bugn armaan olarak tanmladmz objelerin braklmas biiminde olmaktadr. Bir baka deyile ilevsel adan ya ve cinsiyet belirtici ya da stat nesnesi olarak snflanan veya baka ekilde de snflanabilecek btn nesneler aslnda bu niteliklerinin yan sra ritel nesneleridir. Bu durumda teki dnyaya gei ritlerinin nasl olduuna bakmakta yarar vardr. Etnolojik olarak gei ritleri; bireyin yaamnn bir dizi dnemsel geiten (doum, erginlik, evlilik, lm) ibaret olduu sav zerine kurulu olup, bu dnemlerin her birinde, ayrlma/gei veya eiksellik/btnleme olarak ayr ayinsel evrenin ortak olarak grld olgusu zerinden hareket eder.1364 Bu dnemler iinde konuyla ilgili olan lm iin de ayn ayinsel evreleri saptamak olasdr. Bir baka deyile; Ayrlma = lmn Gereklemesi, Gei veya Eiksellik = lnn teki Dnyaya Geii (Liminaliti Evresi) Btnleme = teki Dnyaya Ulama Bu durumda mezarlarda ortaya karlan btn buluntularn bu evrenin biri ya da birka iin mezarlara konmu olabileceini ileri srmek olasdr. Bu evreler iinde aklanmas en zor olan ve belirsizlikler tayan ikinci evre olduundan bu evreyi aklamakta yarar vardr. Ayinsel evrelerin ikincisi olan gei veya eiksellik evresi lnn mezara konmasyla balamakta ve oradan ruhun teki dnyaya ulamas ile son bulmaktadr. Bu gei ya da eiksellik evresi, len kiiyle beraber mezara konulan ve bugn mezar armaan olarak adlandrlan buluntularn bir ksmnn ilevselletii yeri ve an oluturmaktadr. Gei ya da eiksellik evresi, bireyin ne eski ne de yeni statsyle ilikisi olmad ve bir dizi tabu ve snrlandrmaya tabi tutulduu bir ara evredir ve genellikle birey ya da grubun toplumsal dlanma haliyle karakterize olup, bu evrede cemaatin normal kurallar askya alnabilmekte, ya da rit, yeniden doua yol aacak simgesel bir lm canlandrabilmekte, ayrca kiinin normal yaamdan kopartld bir yaltlma srecini de kapsamaktadr.1365 Zaten bu gei

1364 1365

zbudun 2003b, 325. zbudun 2003b, 326.

evresinin bir dier tanm olan varolu aamalarnn arasndaki belirsiz durum,1366 konuyu daha iyi aklayacak niteliktedir. Bir baka deyile lmden sonra varolu ile lm ncesi ya da sras arasndaki belirsiz evre, antropolog ve etnologlarca gei evresi olarak kabul edilmektedir. Aklayacak olursak; bu dnyadan ayrlm yani lm bir bireyin, teki dnyada yeniden kurulmu ya da can bulmu olan yeni toplumsal dzen ve bu dzen iinde yaadna inanlan ata ruhlar ile bulumasnn gereklemesi, yani belirsizliin bitmesi gereklidir. Dolaysyla da yaplacak ritelin eksiksiz olarak gereklemesi, bir baka deyile lnn bu geii bir kazaya uramadan tamamlamas zorunludur. Bu srada da gereksindii baz nesneler olabilmekte, bunlarn iinde de rnein, gnlk kullanm kaplar, tarm aletleri, silahlar, araklar yer alabilmektedir. Bu nesnelerin bir ksm teki dnyada da kullanlmakla birlikte bazlar sadece gei evresinde gerekli olmaktadr. Bu nedenle aadaki tabloda hangi mezar buluntusunun hangi evre iin kullanlm olabilecei zerine bir neri gelitirilmitir. Bu neride, yazl belgelerin olmad bir dnem incelendii iin baz nesnelerin hangi evrede kullanlm olabilecekleri tam olarak bilinemeyeceinden, bu trden buluntular (?) ile gsterilmitir. Bilinebilen ya da tahmin edilenlerin neden bu evre iin kullanldklar aada aklanmaya allacaktr.

1366

Emirolu 2003, 555.

Tablo 13 l Gmme Ritelinin Evrelerinde Kullanld Dnlen Buluntu Gruplar

Evreler Ayrlma Gei Btnleme GKK:Gnlk Kullanm Kaplar PTMK:Pimi Toprak Minyatr Kaplar O:Oyuncaklar As.:Pimi toprak ku biimli kaplar/Askoslar Ar.:Araklar A:Tarm veya dier iler iin aletler Slh.:Silahlar Tak:Taklar/Ss eyalar Aln.:Alnlklar/Diademler AB:Asa ya da Topuz Balar KT:Kulak Tkalar .:Kefen neleri MK:Metal Kaplar F: dol, Figrin ve Amuletler OB:Organik Buluntular M:Mhrler M :Mezar aretleri + + (?) + + +(?) + + + + + + + +(?) + GKK PTMK O. As. Ar. A Slh. Tak Di. AB KT + . + + + MK F + + + +(?) OB M M +(?)

a-Ayrlma Evresinde Kullanlm Olabilecek Buluntular:

Yukarda ksaca deinildii gibi, lm sonrasnda, lnn mezara konulduu zamana dek yaplan btn ilemler bu evreye ait ilemlerdir. Bu evreyi aklamak iin bir analoji kurup, gnmz cenaze ilemlerinden rnek vermek yerinde olacaktr. Ancak, hemen belirtmekte yarar var. Bugn yaplan ilemlerin belki de hibiri ya da ok az benzeri Erken Tun anda uygulanm olabilir. Bu nedenle verilen rneklerin sadece konuyu aklamak iin olduu unutulmamaldr. len kiinin, gzlerinin kapatlmas ile balayan sre, enesinin balanmas, ban ynlendirilmesi, zerindeki giysilerin karlmas, yatt yerin deitirilmesi, karnna metal bir kesici alet konmas, bulunduu yerin havalandrlmas ve aydnlatlmas, lnn ba ucunda dua okunmas ile devam eder.1367 Bundan sonrasnda ise lnn ykanmas, kefenlenmesi, tabuta konmas, dini tren, mezarla tama ve gmme ilemleri gelir.1368 te bu ilemlerin tamam ayrlma evresini oluturur. Bu evre iinde sz edilen ilemlerin arkeolojik veriler nda hangilerinin Erken Tun a Bat Anadolusunda yapldn bilmek olduka g olmakla beraber olanaksz deildir.
1367 1368

rnek 1979, 44-47. rnek 1979, 48-58.

Kurgulayacak olunursa, rnein gzlerinin kapatlp kapatlmadn ya da enesinin balanp balanmadn veya ykanp ykanmadn kesinlikle bilmek olas deildir. Ayrca, bulunduu yerin deitirilip deitirilmedii, ya da havalandrma, aydnlatma gibi ilemlerin uygulanp uygulanmad; yine ayn ekilde baucunda ve gmlrken ne tr bir dua okunduu ya da okunup okunmadn, yazl belgeler olmad srece kesinlikle bilmek olas deildir. Bununla birlikte, zellikle Alacahyk buluntular arasnda kan sistrumlar gmme srasnda ritmik baz seslerin karldn gsterebilecek dolayl kantlardr. Yine mezar buluntularna dayanarak kefenleme ya da giysilerinin karlp karlmad stne yorum yapmak da olasdr. Bu konuda yorum yapmay salayacak ve olaslkla bu ayrlma evresinde kullanld dnlebilecek ine, kulak tkac ve idol tr buluntular yol gsterici olabilir. te bu nedenlerle ine vb. buluntular bu balk altnda incelenecektir.

I- neler:
Tamam bakr/bronz ya da ok az rastlanmakla birlikte kemikten retilmi olan ve olaslkla yerel beenilere gre bal ya da basz, banda veya gvdesinde izi bezemeler, ilevsel delikler olabilen bu ineler; arkeoloji literatrnde kefen inesi olarak adlandrlmaktadr. Bununla birlikte inelerin tam olarak nasl bir ilevi olduunu bilmek olas deildir. Kefen inesi olabilecei gibi, eer len kii giysileriyle gmlyorsa, bu giysiyi tutturmak iin de belki bir fibula gibi kullanlm olabilir. Hem yerleimlerde hem de mezarlarda ortaya kmas nedeniyle oul deerlikli olarak da kabul edilebilecek inelerin bir ksmnn diki ya da benzer iler iin kullanlm olabilecei akla gelirken, ayn zamanda lm sonras yaplan ilemlerde elbise ya da kefen iin kullanlm olabilirler. Ayrca, eer lm sonras ilemlerde yeri varsa neden btn mezarlarda ortaya karlamad sorusu akla gelmekte ve metal kullanmnn az olmas nedeniyle stat nesnesi olabilecekleri de akla gelmektedir. Ancak Bat Anadoluda ve Anadolunun dier blgelerinde inelerin sadece metalden yaplmad ve ok az olmakla birlikte Bozcaada,1369 kiztepe1370 ve Dilkaya1371 gibi baz yerlerdeki mezarlarda kemik inelerin de bulunduu saptamas yaplabilmektedir. Bu olgu akla, bugn ortaya karlmayan baz organik maddelerden, rnein ahaptan yaplm ve sivriltilerek kefeni tutturmak iin kullanlm ine ilevi grebilecek materyallerin kullanlm olabileceini getirmektedir. Eer bu neri dikkate
1369 1370

Sevin 1995, 114. Bilgi 1983, 51. 1371 ilingirolu 1988, 234.

alnacak olursa, tamamen ilevsel, bir baka deyile ly kefenlemek ya da stndeki elbiseyi tutturmak iin ine biimli objelerin, ister metalden isterse de baka maddeden retilmi olsun hemen btn mezarlarda kullanlm olabileceklerini nermek yanl saylmaz. Bu da ritelin ayrlma evresi iin uygun gzkmektedir. Burada bir noktaya dikkat ekmek gerekir ki o da, kefenleme iin dokuma, hasr ya da deri kullanlma olaslnn Aphrodisiastaki1372 Pekmeztepe pithos gmsnde olduu gibi dolayl kantlardan bilindiidir. Bu nedenle l gmme srasnda kefen ya da benzer nesnelerle bedenin rtlmesinin metal kullanlan dnemlerden nce de yaplm olabilecei aklda tutulmaldr. Metal ineler ise olaslkla Kalkolitik adan itibaren kullanlmaya balanm olmaldr. nelerin ilk rneklerine Aphrodisias/Pekmeztepe Ge Kalkolitik a tabakalarnda rastlanlmakla birlikte bunlar mezar buluntusu deildir.1373 Ayn ekilde Beycesultan,1374 Kuruay1375 ve Orman Fidanl1376 Bat Anadoluda Ge Kalkolitik ada bakr inelerin rastland yerler olup, bu inelerin tamam yerleimlerde ortaya karlmlardr. Anadolunun dier yerlerine bakldnda, Aliar,1377 kiztepe,1378 Yumuktepe,1379 Tlintepe,1380 Korucutepe,1381 Kurban Hyk,1382 Samsat1383 ve Hacnebi Tepe1384 gibi yerleimlerin ayn dneme tarihlenen tabakalarnda bakr inelerin ortaya karld, bunlar iinde sadece Korucutepede ortaya karlan inenin mezar buluntusu olduu saptamasn yapmak olasdr. Bununla birlikte Ilpnar Ge Kalkolitik tabakalarnda ortaya karlan bir mezarda rastlanlan kemik bz ilgi ekicidir.1385 Erken Tun ana gelindiindeyse, aadaki tablolarda grlebilecei gibi Anadolunun birok yerinde yerleimde ya da mezarlk alannda bu inelerle karlalmaktadr.

1372 1373

Joukowsky 1986, 52. Joukowsky 1986, 288. 1374 Stronach 1962, 281. 1375 Umurtak 1996, 56. 1376 Ay-Efe 2001, 139. 1377 TAY-III, Aliar 1378 Alkm-Alkm-Bilgi 1988, 101. 1379 TAY-III, Yumuktepe 1380 Esin-Arsebk 1974, 142. 1381 Van Loon-Gterbock 1972, 80. 1382 Marfoe 1983, 101. 1383 zg N. 1988, 293. 1384 Stein 1998, 207. 1385 Roodenberg 1991, 106.

Tablo 14 Erken Tun anda Anadolunun Deiik Yerlerinde Rastlanlan neler

Yer Acemhyk Ahlatlbel Alacahyk Aliar Arslantepe Avan Kale Balba Beik-Yass Tepe Beycesultan Birecik Baraj Mezr. ayn Deirmentepe Dilkaya Dndartepe Eskiyapar Etiyokuu Gedikli/Karahyk Gelinciktepe Girnavaz Gltepe Gzlkule Hacnebi Tepe Hassek Hyk Hayaz Hyk Horum Hyk kiztepe Kalnkaya Karahasan Hy Karahyk Karaz Karkam Kltepe Lidar Hyk Maat Hyk Nevali ori Noruntepe Oylum Hyk Oymaaa Mezarl Pulur Polatl Samsat Saryar/Saryer emsiyetepe Tabara el Akrad Takun Mevkii + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Mezar + + + + + + + + + Yerleim Metal + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Kemik Referans TAY IVa zg 1948, 34. TAY IVa TAY IVa Frangipane 1998, 296 Egeli 1995, 183. Sel 1991, 208. Korfmann 1985, 109. Stronach 1962, 283. TAY IVa TAY IVa Egeli 1995, 183. ilingirolu 1988, 234. TAY IVa TAY IVa TAY IVa Egeli 1995, 189. Egeli 1995, 185. Egeli 1995, 192. Yener 1995, 179-180. TAY IVa Stein 1998, 207. Bhem-Blancke 1985, 89. Roodenberg 1981, 94. Marro-Tibet 2000, 170. Bilgi 1983, 51. zg 1978, 35. TAY IVa Alp 1967, 457. Egeli 1995, 182; TAY IVa Egeli 1995, 190. zg 2005, 229. Egeli 1995, 187. zg 1978, 35. Msr 1992, 202. Egeli 1995, 183-184. zgen-Carter 1991, 262. zg 1978, 95. Egeli 1995, 182. Lloyd-Gke 1951, 75. Egeli 1995, 186. Kkten 1953, 177-209. Darga 1986, 161. TAY IVa Egeli 1995, 183.

Tell el Cdeyde Tell Tayinat Tilmen Hyk Titri Hyk Yenibademli Hyk + +

+ + + +

+ + + + +

+ +

Egeli 1995, 191; TAY IVa Egeli 1995, 191; TAY IVa Egeli 1995, 190. Egeli 1995, 188. Hrylmaz 1998, 375.

Tablo 15 Bat Anadolu Erken Tun a Mezarlklarndaki neler

Yer Ahlatl Tepecik Baklatepe Bozcaada Demircihyk/Sarket Harmanren/Gndrle Ilpnar Kaklk Karata/Semayk Kubad-bd Kuluca Kkhyk Yazlkaya Yortan Mezar AT 68.8; Pithos G24 BTM; ET II Pithos M7, PM1; TSM 21-37-38-54-92-93-95-100-103-105-133; Pithos J1,J5,K3; Pithos Genel; ET I-II; Pithos M8-M18; TSM, SOM 84-131-144-152-191; Pithos XL-DD Amas Mezar, BTM Genel; Pithos(?) 52-90-107-108-169; Pithos, TSM ET Mezarlar (?) Genel; Pithos Metal + + + + + + + + + + + + + + Kemik Referans Mitten-Yrm 1969, 126. zkan-Erkanal 1999, 19,31 Sevin 1994, 314; 1995,114. Seeher 1991, 112. zsait 1996, 609; 1998,610; 2002,328. Roodenberg 2003, 300. Topba-Efe- lasl 1998, 35,66. Mellink 1965a, 243; 1967, 253-254. Ark 1996a, 395. okbanker 1974, 33-34. Grkan-Seeher 1991, 47,54,56,66 TAY-IVa Kamil 1982, 110-111.

Daha nce de belirtildii gibi, bakr, bronz, kemik, altn ya da gmten yaplan bu ineler iinde bakr ya da bronz olanlar sayca oktur. Bunun yan sra olaslkla yerel beeniye gre deien bezemelere ya da balara sahiptir. Hem bal hem de bezemeli olanlar da bulunmakta, ayrca delikli ya da gzl olarak adlandrlan ve bildiimiz diki inelerine benzeyen tipte olanlar da vardr.1386 nelerin mezar tiplerine gre de farkllk gstermedii, bir baka deyile basit toprak, pithos ya da mlek, ta sandk veya sahte oda mezar ayrm gzetmeden hemen her tip mezarda rastlanld Tablo-15ten anlalmaktadr. Bu nedenle geni bir corafyada kefenleme ya da giysi iin kullanlm olabilecekleri ve sadece metalden deil deiik maddelerden yaplm olabilecekleri, ancak bunlardan gnmze sadece daha dayankl maddelerden retilmi olanlarn kaldn ileri srmek yanl saylmaz. Bu neriye kant olabilecek bir ine Neolitik Dnem yerleimlerinden atalhykte bulunmutur. Burada ortaya karlan ine Mellaartn belirttiine gre ahaptan yaplm, bakrla kapl ya da bakr bir kn iindedir.1387 Aktr ki bu ine eer bakrla kapl olmasa bugne kalamayacak ve yukardaki neriye kant oluturamayacakt. nelerin l gmmedeki ilevinin kefen ya da giysiyi tutturma olduu konusunda aratrmaclar fikir birlii iindedir. Bu ekilde bir dnce retilmesi hakl nedenlere
1386 1387

Egeli 1995, 179-181. Melaart 1967, 209.

dayandndan, burada asl irdelenmesi gereken konu, antropolojik olarak inelerin l gmme gelenei iinde gerekletirilen ritellerin hangi evresinde rol oynaddr. Bu evre yukarda akland gibi olaslkla lmden hemen sonra yaplan ilemleri ieren ayrlma evresidir. Bu evrede gei ve btnleme evrelerine hazrlk olarak l, bugn tam olarak bilemeyeceimiz bir takm ilemlerden sonra kefenlenmekte ya da giysileriyle gmye hazr hale getirilmekte ve daha sonra ayrlma, gei ve btnleme evrelerinde kullanaca dnlen materyallerle beraber gmlmektedir.

II-Kulak Tkalar:
Arkeolojik literatre kulak tkac olarak geen ve zaman zaman burun tkac olarak adlandrlan ve sadece mezarlklarda rastlanlan bu buluntu grubu ta veya metalden retilmitir. Bulunduu yerlerin sadece mezarlar olmas kulak tkalarnn olaslkla sadece l gmme iin retildiini akla getirmektedir. Bu durumda da l gmme gelenei iinde gerekletirilen ritellerin hangi evresi iin retildikleri sorusu akla gelmektedir. Bu konuda retilebilecek neriye gemeden nce bu neriyle dorudan balantl olabilecei dncesiyle, birinci blmde incelenen ruh kavramna geri dnmek yararl olacaktr. Ruh kavramn ifade eden btn szcklerin deiik dillerde her zaman solunum ve soluk ile ya da hava, gaz ve uuculuk ile ilgili bir anlamnn olmas ruh ile soluk arasnda bir ilikilendirme olduu saptamasnn yaplmasn salamaktadr. Ayrca hemen btn dillerde son nefesini vermek gibi bir deyimin olmas, lm olgusunda solunum durmasnn ok eski alardan beri gzlenmi olabilecei dikkate alndnda, son solukla birlikte ruhun bedeni terk ettiine inanldn akla getirmektedir. Son solukla birlikte bedeni terk eden bir ruh tasarm, elbette ayrlma evresi iinde gereklemekte ve bunu izleyen gei ve teki dnyayla btnleme evreleri iin ruhun bu dnyay terk etmesi istenmektedir. Bir baka deyile artk ruh bedene geri dnmemelidir. Zaten deiik dini inanlara baktmzda ruhun bir an nce teki dnyaya gemesi gerektii ve burada kalmas halinde rahatszlk yaratacana inanld grlmektedir. Ruhun geri dnmek istemesi ya da ldn kabullenmemesi durumunda bedene girmemesi iin de bedenin btn darya alan ksmlarnn kapatlmas gerekir. Aklayacak olursak, ba zerinde az, gzler, kulak ve burun delikleri ile gvdede ans ve cinsel organlarn kapatld uygulamalarn varl bilinen bir olgudur. Bugn rnein slamiyetteki anlam deiip, abdestin bozulmamas olsa da halk arasnda ruhun geri dnmemesi iin bu

uygulamalarn yapld inanc yaygndr.1388 Hem ata ruhlarna tapmak hem de ruhun geri dnmemesinin istenmesi bir eliki gibi grnse de, bu aslnda ruhun l bedene geri dnmemesi, yani gei ritelinin gerekleebilmesi iin istendiinden bir eliki deildir. Bu durumda ayrlma evresinin tamamlanmas iin gereken ritlerden biri de l beden zerindeki darya alan ksmlarn kapatlmasdr. Bu ilem iin kullanlan materyallerden biri de bugn kulak tkac olarak tanmlanan objelerdir. Ancak yukarda da deinildii gibi cesedin ba ksmnda ortaya karlan bu objeler sadece kulak iin deil elbette burun iin de kullanlm olabilir. Burada dikkat edilecek nokta tkalarn ilevidir. Yani ister kulak isterse de burun olsun, sonu olarak bedenin darya dorudan alan bir ksmnn kapatlmas iin kullanlmaktadrlar. Ancak bu alma iinde genel syleme uyarak kulak tkalar tamlamas yelenmitir. Kulak tkalarnn hangi dnemden itibaren ritel iine girdiini tam olarak sylemek olas deildir. nk, bunlarn belki yine organik maddelerden yaplanlar olabilecei ve bugn rastlanlamayaca gerei de unutulmamaldr. Bununla birlikte kalc materyalden yaplan ve kulak tkalarna benzemesine karn, mezarda deil de Neolitik a yerleimlerinde ortaya karlan buluntularn varl da bilinmektedir.1389 Sralanacak olursa, Haclar, ayn, Amuk Ovas Hykleri ve Cafer Hyk bu buluntulara rastlanlan yerlerdir. Ancak bu buluntularn ortaya karld yerleri kazan arkeologlarn hibir bunlar kulak tkac olarak tanmlamamtr. rnein, Haclarda Ge Neolitik VI.katta bulunan mermerden yaplm bir adet tka benzeri obje ezgi ta olarak nitelenirken,1390 Cafer Hykte1391 mercandan retilmi konik obje iin yorum yaplmamaktadr. aynnde Hcre Planl Evler evresinde ele geen yine mermerden yaplm tek buluntu iinse M.zdoan pheli tanmn kullanmtr.1392 Amuk Ovas hyklerinde bir ucu sivri, dier ucu dz, dme eklinde, tatan yaplm ok sayda tka bulunduunu Duru belirtmektedir.1393 Ayrca, Bat Anadolu neolitii asndan giderek nem tayan bir kaz durumuna gelen Ulucakta yerleimde ortaya karlan kilden yaplm konik objelerin hi deilse bir ksm kulak tkac olarak retilmi olabilir.1394 Durunun yukarda anlan Neolitik Dnem yerleimlerinden bazlarnda kan tatan yaplm baz objeleri tka olarak grme eiliminde olmasna karn, bu dnemi izleyen
rnek 1979, 48-59. Duru 1972, 127. 1390 Duru 1972, 127. 1391 Cauvin vd. 1999, 98. 1392 M.zdoan ile internet ortamnda yazma. 27-1-2006. 1393 Duru 1972, 127. 1394 Bu objeler iin bkz. ilingirolu-Derin-Abay-Salamtimur-Kayan 2004, 17.
1389 1388

Kalkolitik ada yine benzer kemik buluntularn yerleimlerde ortaya karld, ancak bunlarn hepsinin kazclar tarafndan kemik ine ya da bz olarak tanmland grlmektedir. Ayrca Kalkolitik a mezarlarnn hibirinde bu trden buluntuya rastlanlmam olmas da zerinde durulmaya deer bir olgudur.1395 Bu durumda, eer ahap ya da benzeri bir malzemeden retilmesi nedeniyle bugne kalmadysa, kulak tkalarnn esas olarak Erken Tun andan itibaren gzlenmesi olgusuyla kar karya kalnmaktadr. Bu dnem de ilgin bir biimde ekstramural mezarlklarn artmaya balad bir dnem olduu ve gelenekte baz deiimlere rastland iin, kulak tkalarnn ekstramural gmlerle bir ilgisinin olabilecei dncesi akla gelmektedir. Ancak bu iliki imdilik kaydyla biraz belirsiz bir ilikidir. Anadolu Erken Tun a yerleim ve mezarlklarna corafi ayrm yapmadan bakldnda Alacahyk,1396 Demircihyk,1397 Eski Balkhane,1398 Gavurtepe,1399 Karata/Semayk,1400 Karayavan,1401 Koumbelinde1402 mezarlarda ortaya karlan kulak tkalar dnda, zel koleksiyonda yer alan ve satn alma yoluyla geldii iin yerleri bilinmemekle birlikte Ovabayndr1403 ve Yortan1404 evresinde bulunduu dnlen kulak tkalar dnda baka yerde bu trden objelere rastlanlmamtr. Kusurada yerleimde ortaya karlan pimi topraktan yaplm, yaklak 4cm uzunluundaki iki objeden biri Lamb tarafndan ivi olarak nitelenmekle birlikte, kendisi de pimi topraktan ivinin pratik olmadnn zerinde durmaktadr.1405 Bu objelerin kulak tkalarna ok benzemesinden ve pimi topraktan yaplm olmalarndan dolay burada anlmalar gereklidir. Duru tarafndan ok az sayda ortaya karlmas nedeniyle bir moda olarak kabul edilen ve kkeni konusunda yorum yaplamayan bu objeler,1406 olaslkla Erken Tun adan itibaren l gmme geleneinde grlen bir dizi deiimin bir paras olarak ortaya km olabilir. Karata/Semaykte ortaya karlan tatan tka ile Balba Mezarlnda1407 bulunan ve dme olarak nitelenen objeler ile Kusura buluntusu dikkate alnrsa, tkalarn
En azndan, TAY-III Kalkolitik a klasrnde ad geen yerler arasnda, kulak tkalar ile ilgili olarak mezar, mezarlk ya da yerleim alanlarnda bu trden bir buluntuya rastlanldyla ilgili hibir bilgi bulunmamaktadr. 1396 Duru 1972, 128. 1397 Seeher 1993a, 368. 1398 Mitten 1987, 3. 1399 Meri 1993, 356. 1400 Mellink 1969a, 323; Mellink 1974, 355. 1401 Duru 1972, 126. 1402 Duru 1972, 125. 1403 Duru 1972, 126. 1404 Duru 1972, 126. 1405 Lamb 1937, 253-254; Lamb 1936, 30-31. 1406 Duru 1972, 130. 1407 Sel 1991, 208.
1395

sadece metalden deil baka maddelerden de retilmi olabilecei nerilebilir. Bu durumda kulak tkalarnn birounun aslnda kaybolan malzemelerden de yaplm olabileceklerini sylemek pek yanl saylmaz. Kulak tkalarnn in-situ olarak ortaya karlanlarnn ET iinde hangi evrede yaygn olarak kullanldna baklacak olursa, ET III evresinde bir younluun olduu grlmektedir.1408 Eski Balkhanede ortaya karlan dnda ET-I olarak tanmlanan tka bulunmazken, Gavurtepe tkalar ET I-II, Demircihyk ET II ve Karata/Semayk ise ET II-III olarak tanmlanmaktadr. Geri kalan kulak tkalarnn tamam ET III olarak tarihlenmitir. Ayn evre Anadoluda kentleme ncesi merkezlerin ortaya kt dnem olduu ve bu dnemden sonra II.binyl ilerinde yerel beyliklerden devlete evrilecek olan siyasal deiimin ortaya kt anmsanrsa; ayrca, ayn dnemlerin ekstramural gm uygulamasnn baskn biimde ykselie getii dnem olduu da kurulabilir. Bu neriye gre, ayrlma evresi denilen ve lnn teki dnyaya geiinin ve teki dnyayla btnlemesinin gerekleecei sonraki evrelerinin hazrlnn yapld ilk evrenin, antropolojik olarak gelenek iine girii ile ekstramural mezarlklar arasnda bir ba kurmak olasdr. Ayn ekilde ekstramural mezarlklar ile kentleme ya da merkezileme arasnda simgesel balarn olabileceini ileri srmek de olasdr. Bu simgesel ba aslnda antropolojik olarak l ve lmn, canllar dnyasnn yanstlmas veya dntrlmesi iin kullanlabilecei dncesinden kaynaklanmaktadr.1409 Bir baka deyile, mezarlklar, llerin yaad kentlerdir. Zaten nekropol/ller kenti kavramnn ortaya k da ayn dnceden kken almaktadr. Bu durumda, ayrlma ritelinin gerekleecei an, bireyin lmnden hemen sonra balamakta ve mezara konulmasna, bir baka deyile teki dnyaya geiinin ve btnlemenin gerekleecei yere yerletirilmesiyle bitmektedir. te bu yerin ekstramural mezarlklar olmasyla birlikte, bu dnyann bir yansmas olan teki dnyadaki kente, yerleime ya da merkeze ulama salanacaktr. Bu geiin ve btnlemenin tamamlanabilmesinin en nemli adm ise ayrlma ritlerinin uygun biimde yaplmasna bal olduundan, ayrlma ritlerinin bir paras olan kulak tkalarnn ETden itibaren kullanmnn artmas doaldr. Sonu olarak, l gmme riteli iinde, ayrlma evresi olarak tanmlanan evrede kullanld nerilebilecek kulak tkac, ruhun bedenden ayrlmasndan sonra geri dnmemesi
1408 1409

unutulmazsa,

merkezileme, ekstramural gm uygulamas ve kulak tkalar arasnda bir balant

Duru 1972, 136. Emirolu 2003, 658.

ve gei ritlleri sayesinde, teki dnya ve ata ruhlaryla btnlemenin salanmas iin kullanlan bir obje olup, ETdan itibaren Anadoluda grlen siyasi deiimlerin de etkisiyle gelenein iine yerlemi ve zellikle ET II ve III evresinden itibaren kullanm yaygnlk kazanmtr.

III- Figrin, dol veya Amuletler:

Bu gruba giren buluntularn kkeni olaslkla st Paleolitik aa kadar uzanmaktadr.1410 En nls Willendorf Vens adyla tannan ana tanra figrinlerinin, Neolitik-Kalkolitik ve ET idol ve figrinlerinin kkeninde yer ald konusunda birok aratrmac hemfikirdir. dol, figrin ve amuletleri incelemeden nce, arkeolojik literatrde ne anlama geldikleri zerinde durmakta yarar vardr. ncelikle belirtmek gerekir ki figrin szc ile anlatlmak istenen ounluu toprak kkenli olan kk heykelciklerdir. Bir baka deyile figrin biimden ve boyuttan yola karak kullanlan bir szcktr. dol veya amulet ise biimden ok anlamla ilgilidir ve antropolojik ierik tamaktadr. Bu nedenle aslnda Neolitik dnemin pimi toprak ana tanra figrinleri de sonu olarak idol, feti nesnesi ya da amulet anlamna gelebilirler. Bir baka deyile figrin szc bir anlam deil bir biim ifade etmektedir. Ancak, arkeolojide zaman zaman idol ile soyut ya da stilize kk heykelcikler kast edilmekte, figrin ise daha gereki ve tam plastik yaplm heykelcikler iin kullanlmaktadr. Konuya dnecek olursak, idol szcnn klt nesnesi anlamna geldiini belirtmek gereklidir. dol kutsanan bir nesne olmakla birlikte, ahap, ta, metal gibi deiik maddelerden sanatlar tarafndan yaplm olmas ayrt edici yndr.1411 Amulet ise, tayan tehlikeli d etkilerden ve eitli zararlardan koruyacana, byl ya da dinsel gc bulunduuna inanlan doal ya da yapma nesnedir.1412 Dikkat edilirse idol ve amulet arasndaki fark zerinde tama ile ilgilidir. Bir baka deyile Erken Tun ann mermer ya da ta veya toprak kkenli bir idol boynundan bir iple balanp kolye gibi stte tanrsa, koruyucu bir nitelik kazanmakta ve yklendii anlam deimektedir. Bu nedenle ortaya karld yerle, bir baka deyile bulunduu balamla, zerine yklendii anlam arasnda dorudan iliki bulunduu dnlen idol ya da figrinler iin, Ian Hodder;

1410 1411

Aydngn 2005a, 13; 2004, 136. Emirolu 2003, 412. 1412 Emirolu 2003, 43.

Balam her eydir. Bir figrin sunak zerine yerletirilmi halde bulunursa, o zaman ilahi olanla bir ba olduu sylenebilir. Ama eer bir figrin, baka figrin paralaryla beraber, p alanlarna atlmsa, ak alanlarda tekmelenmi ve anmsa, daha dnyevi bir aklama aranmaldr Baz figrinler atlmadan nce, krlma, eskime ya da ypranmaya ok ender olarak maruz kalacaklar ekilde kullanlm olabilir. Bakalar hor kullanlm ya da hemen skartaya karlmtr. Kimileri ritellemi atma uygulamalarnn bir paras olarak bilerek krlm olabilir vs. Kullanm alanlarndaki ok byk farklar figrinlerin ilevleri hakknda ok ey syleyebilir.1413 Diyerek, idol ya da figrinlerin balamdan ayr deerlendirilemeyeceine vurgu yapmaktadr. Gerekten de idol ya da figrinlerin mezarda ortaya kmas ile yerleimde ortaya kmas arasnda anlam asndan bir fark olmas gereklidir. Bu trden bir farkllamann olabilecei batan kabul edilerek, idol, figrin ya da amuletlerin neden mezarlara konmu olabilecekleri zerine neriler gelitirilecektir. Ancak, ncelikle Anadoluda bu tipten buluntularn hangi dnemden itibaren grlmeye baland zerinde durmak yerinde olacaktr. Son dnem kaz ve aratrmalar sonucu gnmzden 12000 yl ncesinin Gneydou Anadolusu en eski insan betimlemelerinin ilk grld blge olarak ne kmaktadr. Burada kazs yaplan Gbekli Tepe, Nevali ori, Mezra Teleilat, Halan emi ve ayn gibi anak mleksiz neolitik yerleimler imdilik kaydyla Anadolunun en eski insan betimlemelerinin ortaya karld yerlerdir.1414 Bir dier nokta da bu betimlemelerin byk ksmnn erkek betimlemesi olmasdr. Ancak unutulmamaldr ki atalhykte de erkek figrinlerine rastlanmtr. Bu figrinler ana tanra figrinlerinin glgesinde kald iin pek nemsenmese de daha sonraki yllarda, yukarda ad geen Gneydou Anadolu anak mleksiz Neolitik yerleimlerinde ortaya karlanlarla beraber deerlendirildiinde, Anadoluda yaratl olgusunun kefedildii, bir baka deyile kadn ile erkein birlemesi sonucu doum olaynn gerekletiinin farkna varld anlalmaktadr.1415 Neolitik figrinlerin bir dier ilgi ekici nitelii de kadnlar temsil edenlerinin kilden, bir baka deyile topraktan yaplmasna karn, erkek betimlemelerinin mermerden olmasdr. Bu dikkat ekici olgunun nedenleri zerine retilen nerilere gre, kadnn doum-bereketlm genindeki yeri ile topran doum-bereket ve lmle olan ilikisi ya da benzerlii bir
1413 1414

Hodder 2005, 8. Aydngn 2004, 136. 1415 Aydngn 2004, 138.

tutulmakta, bir baka deyile Kadnn hem hayat veren hem de hayat alan, dolaysyla yaratan olarak
1416

toprakla

zdeletirilmesi

nedeniyle

kadn

figrinleri

topraktan

yaplmaktadr.

Buna karn gneydouda, rnein Mezra Teleilatta ortaya karlan

mermer erkek figrinleri zdoana gre ustalar tarafndan atlyelerde retilirken, kadn figrinleri ev ii retimde yapldklarndan bu trden bir ayrm olduu ileri srlmektedir.1417 Burada hemen kadnn lmle nasl bir ilikisi olabilecei akla gelen ilk soru olaca iin bu neriyle ilgili olarak, 2005 yl atalhyk kazlarnda ortaya karlan kadn figrininin Hodder tarafndan doum ve lmn sembol olarak tanmlandn belirtmekte yarar vardr.1418 Bu figrinin srt ksmnda, boyundan itibaren tm omurlar, krek kemikleri, kaburgalar ve pelvisle birlikte tm bir iskeletin ilendii grlmektedir. Neolitik dnemin kadn figrinleri Kalkolitik aa gelindiinde giderek ilk zamanlardaki gereki betimlemelerinden uzaklam, stilize hale gelmi ve giderek soyut bir biime brnmlerdir. Bu dnem figrinlerinde gvde yasslamakta, ba tam plastik kalrken, gvde zerindeki ayrntlarn ilenmesinden vazgeilmekte ya da ok az ayrnt ilenmektedir. Geliboluda Kilia Ky yaknlarnda rastlanld iin bu adla anlan, Kilia Tipi dol ya da Heykelcikler bunlarn en iyi rneklerini oluturmakta ve tam plastikten, ematik bir ekle gei bu grup idol zerinde net bir ekilde saptanabilmektedir.1419 Erken Tun ana gelindiinde ise, bu yeni nitelik yaygnlk kazanm ve Neolitik ve Kalkolitik an iman, etli butlu kadnlar yerini, gnmzde gzde olan, ideal kadn tipi mankenleri anmsatr biimde zayf ve ince olarak retilmilerdir.1420 Bunun nedenleri zerine ileri srlen nerilerin ilki, boyuttan iki boyuta doru bir deiim ve geliim yaand, soyutlamann bir geliimi ifade ettii ve dnemin gzel kadnlarnn ana tanrann modeli olarak kullanld yolundadr.1421 kinci neri elde fazla kant olmamakla birlikte bu ada iklim deiikliklerinin beslenmeye etki etmesi ve beslenme biiminde deiiklik yaanmasnn sanata da etki ettii yolunda olandr.1422 Bununla birlikte bir nc ve akla daha yakn neri de gelitirilmitir. Bu neriye gre, figrinler tanr kavramndan uzaklaarak ierik deitirmi, daha insani boyutlara indirgenmi; kavram deiikliine karn, iinde

1416 1417

Aydngn 2005a, 17. zdoan 2003, 516-517; Aydngn 2004, 137. 1418 http://128.32.93.110:16080/catal_forum/viewtopic.php?p=34#34 1419 Aydngn 2005a, 24-25. 1420 Aydngn 2005b, 32. 1421 Aydngn 2005b, 31-32. 1422 Aydngn 2005b, 32.

bulunduu toplumda bir takm dinsel grevler stlenmi, yaratan ile yaad toplum/aile arasnda araclk yapan, tapnan kadn, ana rahibe gibi bir grev stlenmilerdir.1423 Yukarda, ekstramural mezarlklarn akland ksmda deinildii gibi, ata klt ile ana tanra dncesi arasndaki yetki devri ve daha sonraki dnemlerde zellikle merkezileme ve ardndan gelen kentleme ve devletleme srecinin dayatmasyla ortaya kacak olan ynetici snf, rahip vb. kiilerin stlendii rol, inanta ve gelenekte deiimlerin olmasn da yannda getirdiinden bu srecin yansmasnn idollerde grlmesi de artc olmamaldr. Bat Anadolu Erken Tun ana bakldnda l yannda ortaya karlan btn idollerin, Gavurtepe hari ekstramural mezarlklardan geldii aada Tablo-16da grlmektedir. Dolaysyla, mezar ya da yerleimde ortaya karlan idollerin anlamlar birbirinden farkl olduuna gre, ekstramural mezarlklar ile idoller arasnda kulak tkalarnda olduu gibi gelenek asndan bir iliki bulunmaldr. Bu ilikiye gre, lm sonras ayrlma evresinde koruyucu bir grev stlenen idoller, aynen amulet tanmnda akland gibi lnn zerinde tamas iin mezara konmakta ve daha sonrasnda da teki dnyayla btnleme evresiyle birlikte yine gndelik anlamna geri dnmektedir. Yine aadaki tabloda grlebilecei gibi baz mezarlk alanlarnda ortaya karlan idoller zerinde bilinli olarak yaplm izlenimi veren boyun ksmn krma uygulamas ise belki yerel bir uygulama olarak dnlebilir. Ancak, unutulmamas gereken nokta idollerin krld yerin zaten idoln statik adan en zayf ksm yani boynu olmas ve kendiliinden de krlm olabileceidir.
Tablo 16 Bat Anadolu Erken Tun a Mezarlklarndaki doller
Yer Akarcaky Babaky Baklatepe Demircihyk Eski Balkhane Gavurtepe Harmanren Kaklk Karaaa Karata Kkhyk Yortan
1423

Konum Ekstr. ntr. Ekstr. ? Ekstr.

Mezar ? XIV G-24, II 213-295 M1 ocuk N4 1-22-24 ? 8-15-41-144-191 95 ?

Dnem ? II-III I-II II I I-II II II-III II II II II

Mezar Tipi ? Pithos BTM-Pithos Pithos BTM-Pithos ? Pithos

Madde ? PT Mermer, ta, metal PT, ta Metal Mermer PT, mermer Mermer Mermer Ta Mermer

Durum ? Krk Salam Krk Salam Krk Salam S/K Salam Krk Salam S/K

Referans Fratl 1970, 120. TAY-IVa zkan-Erkanal 1999, 31,190. Seeher 1992a, 15. Mitten 1987, 3. Meri 1993, 356. zsait 2000a, 373. Topba vd., 1998, 35,66,73,77 Alp 1965, 5. Mellink 1964, 277; 1967, 253. Grkan-Seeher 1991, 54. Kamil 1982, 110.

Aydngn 2005b, 35.

IV-Mezar zerindeki aretler:

Bu grup sadece pimi toprak mezarlar, bir baka deyile pithos gmler zerindeki iaretleri kapsamaktadr. Bu dnyadan ayrl iin kullanlan pithoslarn ve elbette dier mezarlarn tamam, ayrlma ve gei evrelerinin gerekletii yerler olduundan; pithoslar ncelikle ayrlma ve daha sonra gei evrelerine ait materyaller olarak deerlendirilmelidir. Dolaysyla, pithos zerindeki iaretler de bu adan deerlendirilmelidir. Bat Anadolu Erken Tun a mezarlklarnda ortaya karlan az sayda pithos zerinde grlen, hayvan, bitki, swastika bezemeleri ile geometrik, parmak bask ve ip ya da halat biimli motifler bu grubu oluturur. Bunlar, kabartma, kazma ya da bask yntemleriyle pithoslarn zerine ilenmi olup, aynlarna zaman zaman yerleimlerde ortaya karlan depolama kaplarnda da rastlanlmas l gmme iin zel pithoslar retilmemi olabilecei eklinde de yorumlanabilir. Ancak, yine de aada incelenecei gibi bu bezemelerin bazlarnn g, bereket, refah, mutluluk, yaam vb. gibi olumlu duygu ve istekleri simgelemesi, bu bezemelerin geride kalanlarn lleri iin arzu ve dileklerini belirttikleri eklinde de yorumlanabilir. Bezemeli pithoslara rastlanlan yerler aadaki tabloda daha net grlebilir.
Tablo 17 Bat Anadolu Erken Tun a Mezarlklarndaki Bezemeli Pithoslar
Yer Harmanren Kaklk Karata Kyklack Kkhyk Yortan :Swastika :Hayvan :Bitki :Geometrik PB:Parmak Bask Mezar B7-K1-N4 M1-M5 10-15-57-305 12 71-96 15-16-26-32-36-47-52-57-58 + + (Pagoda) + + + + + + + + + + + + PB + p Referans zsait 1995, 156-157; 1998, 611; 2000a, 372 Topba-Efe- lasl 1998, 33,37 Mellink 1964, 275; 1970a, 245 Pecorella 1984, tav.50/25 Grkan-Seeher 1991, 50,54 Kamil 1982, fig.12-13-14-15-16-17-19-21

Bezemeler iinde zellikle swastika, geyik, kei, kpek, kartal ve aa motifleri dikkat ekmektedir. Bu trden motiflerin bulunduu Harmanren/Gndrle ve Karata/Semayk pithoslar zerinde rastlanlan bu motiflerin anlamlar ise yukarda da belirtildii gibi daha ok, bereket, g, gnen ve yaam gibi anlamlara gelmektedir. rnein swastika motifi, birok kltrde, kutsal ate, retici g, gnein gnlk dn, gnen, bereket, yldrm, frtna, varln drt dzeyi ve mevsimlerin hareketi gibi deiik anlamlara

gelebilmektedir.1424 in kltrnde lmszl simgelemekte ve kollarnn saa dnk olmas Budaya gnderme yapmaktadr.1425 Sanskrite refah ya da talih anlamna gelen swastika szc ans getirdiine inanlmas, lmszlk ve koruyuculuk nitelikleri nedeniyle eski kltrlerce deiik nesnelerin zerine bezeme olarak ilenmitir. Kei ve geyik motiflerinin her ikisi de deiik kltrlerde cinsel iktidar ve bereket sembol olarak kullanlmtr.1426 Kpek bezemesine oka rastlanlmamakla birlikte koruyucu simge olarak yapld ve rnein inde llerin koruyucusu olduuna inanld bilinmektedir.1427 G ve iktidar simgelediine inanlan kartal ile uzun mr ya da lmszlk anlamna gelen hayat aac motifleri de yine deiik kltrlerde bulunmakta ve kullanlmaktadr. Bu bezemelerin benzerlerini tayan pithoslarn Karata/Semaykte yerleimde de ortaya karlmas, en azndan bu yerleim iin l gmme amal zel pithoslarn retilmemi olabilecei eklinde yorumlanmtr.1428 Sonu olarak ayrlma ve gei evrelerinde kullanlm olabilecei dnlecek pithoslar zerindeki bezemeler, ister gnlk kullanm iin retilen kaplar stnde olsun isterse de l gmme iin retilen kaplarn stnde, aslnda ayn anlamlar tamaktadr. Bu anlamlar da bereket, gnen, koruyuculuk, g, cinsel iktidar ya da lmszlk olup, len kii iin geride kalanlarn dilek ve isteklerini yanstmaktadr.

1424 1425

Morris, 1999, 199. Eberhard 2000, 121. 1426 Morris 1999, 50-51. 1427 Eberhard 2000, 183. 1428 Mellink 1965a, 249.

b-Gei Evresinde Kullanlm Olabilecek Buluntular:

Daha nce belirtildii gibi, ayrlma evresini izleyen gei evresi, lnn mezara konmasyla balamakta ve oradan ruhun teki dnyaya ulamas ile son bulmaktadr. Bu gei ya da eiksellik evresi, len kiiyle beraber mezara konulan ve bugn mezar armaan olarak adlandrlan buluntularn bir ksmnn ilevselletii yeri ve an oluturmaktadr. Bu evrede ilevsel duruma geldii dnlebilecek nesneleri aklayacak en iyi rnekler, Eski Msr ve Hitit kaynaklarndan verilebilir. rnein lnn ardndan mezara konulan kaplar, Msrda lnn susuzluunu gidermek iindir. Hitit kaynaklarnda ise, lnn ardndan kez iki iilmesi ve kez de lnn ruhu iin iki verilmesi,1429 yine bu trden gnlk kullanm kaplarnn ya da prestij nesnesi olabilecek metal kaplarn mezarlara neden konulmu olabileceklerini aklar niteliktedir. Ayrca, lnn ardndan yaplan l yemei riteli ve mezara kaplar iinde yiyecek braklmas ayn amaladr. Bu ama da lnn gei ya da eiksellik evresini kazasz biimde tamamlamasdr. nk, gei ya da eiksellik evresi, bireyin ne eski ne de yeni statsyle ilikisi olmad ve bir dizi tabu ve snrlandrmaya tabi tutulduu bir ara evredir ve genellikle birey ya da grubun toplumsal dlanma haliyle karakterize olup, bu evrede cemaatin normal kurallar askya alnabilmekte, ya da rit, yeniden doua yol aacak simgesel bir lm canlandrabilmekte, ayrca kiinin normal yaamdan kopartld bir yaltlma srecini de kapsamaktadr.1430 Ara evre olmas nedeniyle kimlik bildiren arak, oyuncak, alet, silah vb. kiisel eyalarn konulmas da gereklidir. Ayn ekilde, lnn sarld hasr vb. organik rt ya da yerel bir adet olarak Baklatepe rneinde olduu gibi mezara buday salmas hep gei evresi ile ilikilendirilebilir. Ayrca, pimi toprak minyatr kaplarn biberon olarak nitelendirilenlerinin yine bu evre ile ilgili olabilecei ileri srlebilir. Ancak, daha nce de belirtildii gibi elde yazl kaynaklar olmad srece, hangi eyann aslnda tam olarak neden brakldn bilmek olasl yoktur. Bu nedenle, sadece akl yrtlerek yaplabilecek karsamalar sonucu yukarda belirtilen sonulara ulalmtr. Bununla birlikte, Tablo 13de grlebilecei gibi, arak, silah vb. mezar buluntularnn btnleme evresinde de ilevleri olduu ileri srlebilir. Ayrca, minyatr kaplar bir ksm ile askoslar, mhrler ve alnlk gibi buluntularn ritelin hangi evresi iin kullanlm olabileceklerini saptamak tam anlamyla olas deildir.

1429 1430

Gurney 2001, 140. zbudun 2003b, 326.

c-Btnleme Evresinde Kullanlm Olabilecek Buluntular:

lnn teki dnyaya ulamas ile ritel tamamlanmakta gibi grnse de aslnda btnleme evresi, geride kalanlar iin, kendileri lene kadar srmektedir. Bunun nedeni, len ata ruhlarnn anmsanmas ve bu anmsanmann ortak bir bellek yaratarak topluluun kimliinin onaylanmasn salamas nedeniyledir.1431 Btnleme evresinde teki dnyaya ulatna inanlan ruhun, belirsizlikler ieren gei evresini tamamlamasyla yanna konulan nesnelerin ilevleri yeniden biimlenmektedir. Buna gre, teki dnyann aynen bu dnyann bir benzeri olarak dlendii varsaymndan hareketle, len kiinin kiisel eyalar yine eski ilevlerine dnmekte ve o kiinin kimliini belirtmektedir. Bu nedenle, oyuncaklar, silahlar, aletler, idoller, asa balar ve belki mhrler bu dnyadaki ilevlerini tekrar kazanmaktadrlar. Bu nedenle, Karata/Semayk gibi yerlerde ortaya karlan baz kaplarn bilinli olarak krlarak mezara konulduu izlenimi vermesi ya da Babaky, Demircihyk, Gavurtepe gibi yerlerde idollerin balarnn krlarak mezarlara konulduunun dnlmesi; bu trden krma eylemlerinin, eyalarn len kiiyle beraber ldrlerek, te dnyada canlanmalarnn salanmas iin yaplm yerel uygulamalar olduu dncesini akla getirmektedir. Bir baka deyile krma eylemi Mellinkin de ifade ettii gibi, mezar armaannn gnlk kullanmda tad anlamn dna kmasn salamaktadr.1432 Bu sayede yeni bir anlam kazanan eya, ayrlma ya da gei evresinde yeni bir anlam kazanmakta ve bu eyalarn bir ksm btnleme evresiyle birlikte eski anlamlarna yeniden kavumaktadr. Ancak, daha nce de belirtildii gibi, antropolojik kavramlardan yola karak yaplan bu yorum, hangi mezar buluntusunun neden konulduu zerine elde yazl belgeler olmad srece tam olarak gerei yanstmaktan uzaktr. Sonu ksmna gemeden nce yaplacak en nemli saptama, mezar buluntularnn irdelendii bu ksmda belirtilen nitelikleri bir arada grebilmektir. Bu nedenle aadaki tablo hazrlanmtr.

1431 1432

Assmann 2001, 66. Mellink 1967, 254.

Tablo 18 Bat Anadolu Erken Tun a Mezar Buluntularnn Sekler ve Dinsel Anlamlar
Buluntu GKK PTMK Oyuncak Askos Arak Alet Silah Tak Alnlk Metal Kap Asa Ba Kulak Tkac ne dol/Figrin Organik Mhr Mezar aretleri + + + + + + + + + + + + + + + + + +(?) + +(?) +(?) + + + + + + + + +(?) + + + Ya Cinsiyet Stat Yerellik Multivalent + Ayrlma Gei + +(?) + +(?) + + + + + + + + Btnleme

BLM VI SONU
Bu almann giri ve ilk blmnde, ncelikle gelenek ve det kavramlar ile lm, din, tanr ve ruh zerinde durulmu ve sonrasnda Bat Anadolu gibi geni bir corafyada, Erken Tun a gibi yaklak 1500 yllk bir dnemde l gmme uygulamalar incelenmitir. Bu inceleme srasnda Erken Tun ann farkl evrelerinde tarihsel geliim ve dnm ierisinde deimeden uygulanan benzerlikler ortaya karlmaya allmtr. Ayn ekilde corafi yaylm iinde yine deimeden uygulanan benzerlikler saptanmtr. Bu saptamalar sonucu, Bat Anadolu Erken Tun anda yaplan l gmme uygulamalar iinde zamansal ve blgesel benzerlikler gelenek olarak tanmlanmtr. Blgesel farkllklar ise yerel uygulamalar olarak tanmlanm ve bir miktar rtbe indirimiyle det olarak nitelenmilerdir. Bu ilkeler dorultusunda, zamansal ve blgesel olarak deimeden kalan niteliklere gre Bat Anadoluda; yerleim d inhumasyon gm uygulamas yaplmakta, ller mezarlara hocker durumunda, balar dou ve olaslkla mevsimsel farkllklarla dounun ara ynlerinde konulmakta ya da pithos gmlerde olduu gibi pithos azlar dou ve dounun ara ynlerine bakmakta, ayrca oklu gm uygulamalarndan anlald gibi aile mezarlarnn olabilecei nerilmektedir. Bunun yan sra Kalkolitik dnemden balayan yerleim d gm uygulamasnn bu dnemde art gstermesiyle birlikte, ocuk, bebek ve baz yetikinlerin intramural olarak gmlmesi uygulamasnn devam ettii de gzlenmektedir. Zamansal olarak mezar ya da mezarlklarn tam tarihlemesi birok yerde yaplamam olduu ET I-II ya da II-III gibi mulak ifadeler kullanld iin Erken Tun a evreleri ve tarihleme konusunda sorunlar bulunmaktadr. Bununla birlikte tarihlemedeki bu yaklak tutum benimsendiinde, bir ortak nitelik daha n plana kmaktadr. Bu nitelik ET II evresinden itibaren pimi toprak gmlerde, zellikle de pithos gmlerde sayca grlen arttr. (H/-9) Bu saysal artn, ET IIye tarihlenebilecek yerlerin kazsnn daha ok olmasndan kaynaklanabilecei gerei de gz nnde bulundurulmaldr. Ancak, yine de gzle grlr biimde ortaya kan bu art, gelenekte bir dnmn tamamlandn ve dini ya da ritelistik anlamda toplumu rgtleyici, dzenleyici kii ya da kiilerin ortaya kmaya balad anlamna gelebilir. Bu kanya varlmasnn en nemli nedeni, ayn dneme tarihlenen yerleim kazlarnda daha az sayda depolama kab veya pithos ortaya karlmas

ve pithoslarn sanki sadece l gmme iin retiliyor olmasdr. Elbette burada kaz eksiklii ya da yukarda belirtildii gibi ET II evresine tarihlenen mezarlk alanlarndaki kazlarn fazlal etkili olabilir. Yine de mezarlklara ait izelge (H/-9) incelendii takdirde bu nitelik dikkat ekmektedir. Dolaysyla, dini anlamda rgtleyici kii ya da kiilerin gcnn artmas ile bu nitelik arasnda bir iliki olasl dikkate alnmal ve ET III ve sonrasnda ortaya kacak ynetsel ve rgtleyici gcn belki buradan doarak Anadolunun II.binyl kltrlerini biimlendirdii dnlmelidir. Bunun yan sra zamansal ya da blgesel farkllklara gelindiindeyse en dikkat ekici nitelii ta sandk mezarlar oluturmaktadr. Yukarda bu mezar tipi aklanrken belirtildii gibi, Bat Anadolu ta sandk mezarlar kltrel etkileim yoluyla zellikle Kyklack, Baklatepe vb. Ege Denizi kys ya da kyya yakn blgelerde Ege Adalarndan dorudan etkilenmeyle ortaya km olabilecekken, i blgelerde bu etki giderek gelenekten ok bir yerel adet halinde kendine uygulama alan bulmu ve Kkhyk, Kusura, Kaklk, Ahlatltepecik gibi yerlerde yaygn olmasa da dier mezar tipleriyle beraber uygulanmtr. Ancak bu uygulama daha nce de belirtildii gibi Neolitik ve Kalkolitik alardan beri Anadoluda grlen bir uygulamann devam niteliinde olmu ve dier blgelerden bamsz bir geliim sergilemitir. Bu nedenle ta sandk mezarlar farkl bir inan sistemine ve buna kout olarak farkl bir etnik kkene balamak u an elde bulunan kantlar nda olas gzkmemektedir. Dolaysyla zg ve Akyurtun ta sandk mezarlar iin yaptklar bamsz geliim nerisi imdilik kaydyla geerliliini koruyor gibi gzkmektedir. Ancak, Bat Anadoluda sayca artan Prehistorik kazlar ileride yeni nerilerin ortaya atlmasn ya da bamsz geliim nerisinin doruluunun daha da salam kantlarla geerliliini korumasn salayabilir. Zamansal ve corafi adan anlaml bir farkllk da lnn yatrl yn ile cinsiyet arasndaki ilikidir. Bu farkllk, yerel bir uygulama olarak Ilpnar mezarlarnda gm ynnn gney olmas ya da Baklatepede lnn yatrl yn ile cinsiyet arasnda bir ilikinin varlyla kendini gstermekte ve yerel uygulamalar olarak gzkmektedir. Mallorynin Hint-Avrupallarn kkeni zerine yapt almada da belirttii gibi HintAvrupallarn ideolojilerinin ak bir ifadesi olduu ileri srlen l gmme geleneinde erkeklerin kendi salarna kadnlarn ise kendi sollarna gmlyor oluu, Kuzeybat Anadoludaki ynlendirmelere uymaktadr.1433 Ancak, bu konu zerine alan Husler,

1433

Mallory 2002, 282. Husler 2000, 344.

Kuzeybat Anadolu Erken Tun a kltrleriyle olabilecek ilikilere deinmemekte, aksine l gmme-cinsiyet ilikisinin Yunanistana kadar pek inmediini belirtmektedir.1434 Yine de ortada, tamam ET I-II dnemine ait ve tamam Kuzeybat Anadoluda kabul edilebilecek, Hisarlk/Troia, Ilpnar ve Kkhyk mezarlarnda rastlanlan ve Hint-Avrupa l gmme gelenei olarak tanmlanabilecek gelenek ile elimeyen ynlendirme ve cinsiyet arasnda bir iliki olduu gerei bulunmaktadr. Bununla birlikte, bata da belirtildii gibi sadece ynlendirme konusunda olan bu uyumluluk keramik ve dier buluntular asndan da dorulanrsa bir anlam kazanacandan etnik balant konusunda yaplabilecek yeni bir neri iin imdilik kaydyla yeni kaz sonularn beklemek gereklidir. Ayrca cinsiyete bal bu nitelik ok farkl corafyalarda da grlebildiinden ve ynlendirme-cinsiyet ilikisini tayan kltr Balkanlarn gneyine Mokrin ve Periam-Pecica (Maro) hari pek ulamadndan bu konuya en azndan Anadolu asndan pheyle yaklamak gereklidir.1435 Bu nedenle de yatrl ile cinsiyet arasndaki iliki yerel bir uygulama olarak kabul edilebilir. Mezar ya da mezarlk alanlarnn incelenmesi sonucu varlan bir yarg da sosyal stat ile mezarlar arasnda bir ilikinin kurulamayacadr. Bir baka deyile sosyal staty mezarlardan okumak olasl imdilik kaydyla yoktur ve stat bildiren nesneler, teki dnya iin yeni bir stat kazanlmas dilek ve isteinin bir belirtisi olabilir. Erken Tun anda Bat Anadoluda l gmme uygulamalarnn nasl olduu konusunda yukarda yaplan karsamalar dnda bir de arkeolojik olarak saptanamayan ve belki de asla saptanamayacak uygulamalarn olduu da unutulmamaldr. Bunlar da ksaca sralamakta yarar vardr. Bunlardan ilki etnologlarn saptayabildii lm ncesi n belirtilerle ilgili inanlardr. rnein bayku tmesi vb. gibi ktye iaret eden olaylara inanlp inanlmad yazl belge olmad srece bilinemez. Ayn ekilde, l ardndan yaplan ritelin szel ksm olan dua, at vb. uygulamalar bilememekle birlikte, en azndan Orta Anadolu iin Alacahyk sistrumlar ritmik baz seslerin karlm olabileceini akla getirir. ly gmmeden nce ykama, gzlerini kapama vb. ilemler asla kesin olarak saptanamaz. lm sonras riteller iinde olan l yemei dolayl kantlarla saptanabilirken, belirli srelerle lnn anlmas ( slam dininde olan krk, elli iki gibi gnler) yine bilinemeyenler arasnda olmakla birlikte, II.binyl Anadolusunun en nemli uygarl olan Hititlerde lnn ardndan yaplan ve 14 gn sren getirmektedir.
1434

ritel, bu trden bir uygulamann olabileceini akla

1436

Ayn ekilde yazl belge olmad srece bilinemeyecek bir dier nokta da

Husler 1996, 76-77; Husler 1999, 161-165; Husler 2000, 342-343. Husler 2000, 343-344. 1436 Gurney 1990, 140; Bryce 2003, 194.
1435

lnn ardndan miras ile ilgili ne tr uygulamalarn olduu, baz kiisel eyalarnn datlp datlmad, eer varsa mallarnn nasl pay edildiidir. Yukarda saylan bu ve buna benzer konular olaslkla her zaman karanlkta kalacak ve saptanamayacak, belki sadece tahmin edilebilecektir. Bat Anadolu Erken Tun a l gmme uygulamalar iinde zamansal ve corafi adan benzer ya da farkl grnen geleri yukarda ksaca tekrarladktan sonra, geriye bir tek elde kalan verilerle l gmme geleneinin bir modelini ina etmek kaldndan imdi bu modeli ina etmeye geilebilir. Elbette bir kurgudan ibaret olacak bu model, antropolojik kavramlardan yola karak ayrlma, gei ve btnleme evreleri balamnda yaplacaktr. Bu model, Bat Anadoluda Erken Tun anda len bir kiinin nasl gmlebilecei konusunda yaplacak bir ykleme ile len kiinin azndan anlatlmaya allacaktr. te ldm, sonunda oldu. Uzun sredir atalarmn yanna ulaacak yaa geldiimin farkndaydm. Ardmda kalanlar, biraz da kendi lmleri akllarna geldii iin, beni teki dnyaya tayacak hazrlklara baladlar. Evimde, kendi deimde lm olmam belki bir sava iin ac verici ama ne are ki byle oldu. Bedenimi gzel kokulu otlarla, son kadife iekleri, son baldranlarla beraber bir kefene saracaklar imdi. Yanma hibir ey almadan da gidebilirim, ama orada beni tanmalar iin baz eyalarmn yanmda olmas gerek. Silahlarm, mzram, oklarm, baltam, kolyem, bileziimBunlar olmadan olmaz m? Olmaz elbette. Atalarmn ruhlar ile bulumaya gidiyorum, hem sava kiiliimi gsterecek, hem de beni anmsamalarn salayacak bir eyler olmal yanmda. Babam ldnde ne yapmtk? Onu nasl anmsyorsam, beni de geride kalanlar yle anmsayacaklar ve te dnyaya onlar geldiinde de hem ben onlar tanyacam, hem onlar beni. Anlalan te taraf ok kalabalk. Babam nasl tanyacam? O ldnde yanna neler brakmtk? Ya annem, onu daha iyi anmsyorum. Ne de olsa ksa bir sre nce ld. Yannda gnlerce dokuma rd aletlerini, kolyelerini, kpelerini ve imdi oktan yok olmu o uzun ve gzel salarn tutturduu tokasyla gmmtk onu. Babam ben ok genken ld. Anmsadm, sadece abanozdan yaplm sap entikli, bronz baltas ve tekini bana armaan ettii gm kpesi. te dier teki de kulamda. Evet yolculuk balyor. Kk yerleimimizin her eyi bilen, bizi bilge kiiliiyle ktlklerden, hastalklardan ve te tarafa ulaamam ruhlardan koruyan bycmz ayine balad. Saken ondan hep unu duyardm:

-te tarafa gidecek olana yol gstermek, yardm etmek gerek, gidecei yerde ok mutlu olacak ama yolculuk ok etin geecek, yolu kaybetme olasl var. Bir kaybedersen, bir daha ne o tarafa ularsn ne buraya dnebilirsin, sonsuza kadar oradan oraya dolar durur, gerekten lemediinden ac ekersin. Oras, yani, ne buras olan ne de te dnya olan yer, lmn ld yerdir. Orada gerek lm yoktur, gerek yaam da. Onun iin dikkat etmek gerek Umarm byle bir ey bama gelmez. Evet bycnn syledii kapya geldik. Bu kaplar yapmak ok zamanmz alyordu. Kimi tatan istiyordu, kimi topraktan. Yaarken, bo zamanlarmzda yakndaki dere yatana gider kil toplardk bu kpleri yapmak iin. ine bazen budaymz, zeytinyamz koyduumuz da olurdu. Ama bycnn dedii gibi, bunlar zaman geldiinde hepimizin gidecei teki dnyann kaplar. Nasl doarken oradan buraya geldiysek, lrken de ayn ekilde gideceiz. Bizi douran kadnlarn karnna benzer bu kpler iine kvrlp uyuyacak ve te dnyada atalarla bulutuumuzda gzlerimizi aacaz. Gnein doduu yne bakacak kap, gne yol gsterecek gideceim yere. Ne de olsa o bu yolculuu hergn yapyor. Sabah buray aydnlatyor, gece atalarmn yaad yeri. Ama dikkatli olmak gerek, uyandmda bambaka ve korkun eylerle de karlaabilirim. Umarm ardmdan bana yol gsterecek treni yapacak olanlar bir yanl yapmaz. ok susadm ve acktm, hani uyuyacaktm ve bir ey anmsamayacaktm? Oysa uyanm, hem ackm hem de susamm. Bunun olabileceini sylemilerdi yal bilge kiiler. Uyanrsan, yannda bulacan kaplardaki suyu iip, yemei yemek gerektiini. Babam yolculua karken de ayns olmutu. Kk bir ocuktum ve sormutum neden bu yiyecekler braklyor diye. Yolda ackrsa yer demilerdi. O zaman da aklm yatmamt buna. Madem uyuyacaz ve uyandmzda atalarla buluacaz o zaman yemee ne gerek var diye sormutum. Sen kksn anlamazsn geleneimiz byle demilerdi. Oysa komu kyde bizimkinden farkl bir uygulama olduunu duymutum. Kplerin zerine resim iziyorlarm, geyik, kei, ylan gibi hayvanlar resmediyorlarm leni korusun diye. Sorduumda onlarn baz detleri bizden farkl, ama sonuta biz atalarmzdan, dedelerimizden byle grdk, en iyisi onlarn dediine uymak, bak hibiri geri gelmedi, birok giden mutlu ki gittii yerden, ok seneler geti dnen yok seferinden demilerdi. Dnen yok seferinden! Bunu bir yerden anmsayacam ama bilmiyorum nereden? Bir eyi anlamyorum, neden u alnlklar, tkalar orama burama yerletirdiler. Anama, babama da yapmlar myd? Gya geri gelmeyeyim, yolumu kaybetmeyeyim diyeymi. Neden beni istemiyorlar ki? Yoksa artk bktlar m? Yk m oluyorum onlara? Ne de olsa kocamtm artk. Ne ava kabiliyordum, ne tarlada alabiliyor, ne de insanlarm

koruyabiliyordum barbarlardan, tekilerden, bizim gibi olmayanlardan. Her neyse zaman geldiinde gitmeyi bilmeli insan. te tarafta beni beklediklerinden eminim. Annemi de Babam da zledim. Dier llerimi de. Sol, avucumdaki bu kk, souk nesne de ne? Yoksa bir zamanlar boynuma astm, beni ktlklerden ve hastalklardan koruyan ve ata ruhlarnn gnen iinde yaad o dnyadan bana gnderilen tlsm m? Dnp bakabilsem anlayacam, ama bu kvrk pozisyonda, stelik sol kolum zerine yatrldm iin bakamayacam. Ancak duyumsadm kadaryla krlm, iki para olmu. Yani artk kendini bile koruyacak hali kalmam, beni nasl koruyacak? Byc az konuurdu ama syledikleri hep nemli olurdu. nsann ufkunu aard. Yaarken dnyann nimetlerini ondan renmitim. Hatta beni yetitirmek istemiti byc olarak. Ama ben sklp kamtm. Babamla ava kmak daha elenceli gelmiti. Oysa onun bildiklerini renecek ve benden sonra seeceim kiiye aktaracak akl, bilgelik ve yetenein ben de olduunu sylemiti. Hem onunla kalr doay renirsem, te dnyaya arada yolculua karsam onun baz gnler dadaki maarada yapt gibi, ata ruhlarnn yanna gitme zaman geldiinde bir kapya gereksinim duymayacaktm. Yaadm evden ayrlmama gerek kalmayacak, hem oray hem de buray bilen olarak evimin altna koyacaklard beni. Bylece elerim ve ocuklarmdan ayrlmayacaktm. Neyse tercihlerimizin sonularn yaamaz myz hep? Galiba yolun sonuna geldim. Uzakta bir k var, yaklayor. Ya da ben mi o a yaklayorum, anlayabilmi deilim. Evet, aynen syledikleri gibi, geldiim yere ok benziyor. Ya da daha nce yaadm yere mi demeliydim? Ulatm yer ile ayrldm yer birbirine benziyorsa ben neredeyim? Hi mi ayrlmadm oradan. Hem imdi oras neresi? Ya da buras neresi? Buras oras m yoksa, oras buras m? Ben kim olduumun halen farkndaym. te deimedim, aynym, ayn giysiler, ayn taklar, ayn silahlar, ayn tlsm lgin! tlsm yolda krkt burada salam. te tek farkl ey bu. Tlsmn krk olduundan eminim. Oysa burada tekrar salam. Bunun anlamn bilmiyorum. Keke bycy dinleyip, retmek istediklerini bana aktarmasna izin verseydim. Salam olduuna gre beni koruyabilir. Boynuma asaym unu. Peki kimse yok mu buralarda? Uzakta bir yerlerden sesler geliyor. Sese doru ilerleyeyim. Ne olacaksa olsun artk. Korkmaya baladm. Evet demek ki savalarda korkarm, ge de olsa bunu anladm. Orada gerekten birileri var. Evet tanyorum onlar, biri annem hi deimemi, ld gnk gibi. Babam anmsadm gibi, ama o beni ok deimi bulacak. Ne de olsa o buraya geldiinde ben daha ocuktum. Dierleri kim,

dedelerim? Daym? Amcam? Evet onlar ve kk kymzn benden nce yaayanlar. Hepsi burada. Ama elerim ve ocuklarm yok. Arkadalarm da. Onlar da belki birgn greceim. Onlar da gelecek, benim yaptm yolculuu yapacak ve buraya ulaacaklar. Kim bilir ne zaman?

Ksaltmalar ve Kaynaka
AfO AJA Akay 2003 Archiv fr Orientforschung American Journal of Archaeology M.Akay, Baklatepe ETI Dnemi Mezarl, E Edebiyat Fakltesi Protohistorya ve nasya Tezi, zmir Akdeniz 1994 2001 Akok 1967 Akurgal 1945 E.Akdeniz, Kuzeybat Anadolu ET Keramii, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir. Pisidya Trnde Bir Depas Amphykipellon, Olba-IV, Mersin, 19-25. M.Akok, Afyon-avdarl Hyk Kazs, TAD-14/1-2(1965)-1967, Ankara. E.Akurgal, zmir Dolaylarndaki Eski Eserler Hakknda Birka Not, Arkeoloji 1958 Akyurt 1998 Aktre 1994 2003 Alexiou 1991 Algaze-Msr 1995 1996 Alkm 1964 Aratrmalar, edt.E.Akurgal-T.zg-N.zg TTK, Ankara, 1-40. Yortankultur-Siedlung in Ovabayndr bei Balkesir, Anatolia-III, Ankara, 157-164. M.Akyurt, M.II.binde Anadoluda l Gmme Adetleri, TTK yay., No:VI-49, Ankara. S.Aktre, Anadoluda Bronz a Kentleri, Tarih Vakf-Yurt Y. stanbul. Anadoluda Demir a Kentleri, Tarih Vakf-Yurt Yay., stanbul S.Alexiou, Minos Uygarl, ev.E.T.Tulunay, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul. G.Algaze-A.Msr, Titri Hyk: An Early Bronz Age Urban Center in Southeastern Anatolia, 1993, XVI. KST-1, Ankara, 107-120. Titri Hyk, A Small EBA Urban Center in Southeastern Anatolia: The 1994 Season, XVII. KST-1, Ankara, 129-150. U.B.Alkm, Islahiye Blgesinde TTK Adna 1955-1962 Yllar Arasnda Yaplan Tarihi ve Arkeolojik Aratrmalar, Atatrk Konferanslar-I, TTK yay., Ankara, 163-178. 1970 Archaelogia Mundi-Anatolia-I (From the beginnings to the end of the 2nd millenium B.C.), Transleted J.Hogarth, Nagel Publ., GenevaArkeolojisi ABD, Yaynlanmam Lisans

Switzerland. Alkm H. 1997 Alkm-Alkm-Bilgi 1988 Alp 1965 1967 Altner 1997 S.Alp, Gneybat Anadoluda Bulunan Erken Bronz ana Ait Mermer doller, Belleten 29-113/116, Ankara, 4-14. Haberler-Kazlar, Karahyk Kazs, Belleten-31, Ankara, 456-457. A.Altner, Kemalpaa Ovas Yzey Aratrmas, Yaynlanmam Lisans Tezi, E-Edebiyat Fak. Protohistorya ve nasya Arkeolojisi ABD, zmir. Anabolu 2003 Anan 1987 M.Usman Anabolu, Antik ada Et ve Balk Pazarlar, TEBE yay., stanbul. A.Anan, Die Prhistorischen Bestattungen Anatoliens, InauguralDissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophie an der Ludwig-Maximilians-Universitt zu Mnchen. Angel 1971 1976 Argyri-CultraroDova 1997 R.O.Ark 1938 1940 Ark 1988 1990 1996a 1996b Aris 1991 R.O.Ark, Trkiyede 1936 ylndaki Arkeoloji leri, Ankara Halkevi Neriyat, No:20, stanbul. 1936da Yaplan Sondajlar, stanbul Maarif Matbaas, stanbul. R.Ark, 1988 Yl Kubad-bd Kazs Raporu, Hyk-1, Ankara, 127-130. 1988 Yl Kubad-bd almalar, XI. KST-II, Ankara, 371-382. Kubad-bd 1993 yl Kaz almalar, XVII. KST-II, Ankara, 393399. Kubad-bd 1994 yl Kaz almalar, XVII. KST-II, Ankara, 401409. P.Aris, Batlnn l Karsnda Tavrlar, ev. M.A.Klbay, Gece Yay., Ankara. J.L.Angel, Human Skeletal Remains at Karata, AJA-74, 253-259. Early Bronze Age Karata People and Their Cemeteries AJA-80, 373-391. A.Argyri-Cultraro-Dova, Poliochni, Atina. H.Alkm, Gedikli Hyk, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, YEM Yay., stanbul, 663. U.B.Alkm-H.Alkm-.Bilgi, kiztepe I, TTK yay., Ankara.

Ark.ST Armstrong 1998

Arkeometri Sonular Toplants K.Armstrong, Tanrnn Tarihi- brahimden Gnmze 4000 Yllk Tanr Aray, ev.O.zel-H.Koyukan-K.Emirolu, Ayra Yay., Ankara.

Arsebk 2002 2003

G.Arsebk, Evrimi Kendine zg Bir Canl: nsan, Colloquium Anatolicum-I, Trk Eskia Bilimleri Enstits Yay., stanbul, 1-24. Plio-Pleistosende Olas Yaam Biimleri ve lkemizde Paleolitik alar: Bir Deneme, Colloquium Anatolicum-II, Trk Eskia Bilimleri Enstits Yay., stanbul, 111-126.

AS AST Assmann 2001 ASAA Ataeri-Ergovan 1962 Atik-Erdem 2005

Anatolian Studies Aratrma Sonular Toplants Jan Assmann, Kltrel Bellek-Eski Yksek Kltrlerde Yaz, Hatrlama ve Politik Kimlik, ev.A.Tekin, Ayrnt Yay. st. Annuario della Scuolo di Atene e delle missioni Italiane in Oriente E.Ataeri-S.Ergovan, Bozcaada Ortaokul Sahasnda Yaplan Kaz Hakknda nrapor, TAD-XI/2, 1961, Ankara, 19-20, Lev.IV-VIII. N.Atik-Z.K.Erdem, Buldan (Denizli) Arkeolojik Kltr Varlklar Envanteri 2001-2003 Yl Saptamalarnn Deerlendirilmesi, TBA Kltr Envanteri Dergisi/Journal of Cultural Inventory 2004-2, TBA-Yay. stanbul, 9-40.

Ay-Efe 2001 Aydn 2003 Aydngn 2004 2005a

D..M.Ay-Efe, The Small Finds of Orman Fidanl, The Salvage Excavations at Orman Fidanl, Ege Yay., stanbul, 127-157. H.Aydn, Kremasyon, Antropoloji Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 500-501. .Aydngn, Tapn Heykelcikleri, Arkeo-Atlas-3, D-B-R yay., stanbul, 136-143. Yerleik Hayat ncesi: Yaratan Beden, Tun ann Gizemli Kadnlar-Mysterious Women of the Bronze Age, (Crt-Edt.) .entrk.Aydngn, YKY yay., stanbul. 11-27.

2005b

Kentleme ve Tuncun Kefi: lk Tun ann Kutsal Bedenleri, Tun ann Gizemli Kadnlar-Mysterious Women of the Bronze Age, (Crt-Edt.) .entrk-.Aydngn, YKY yay., stanbul. 29-80.

2005c

Tun a Sonras, Tun ann Gizemli Kadnlar-Mysterious

Women of the Bronze Age, (Crt-Edt.) .entrk-.Aydngn, YKY yay., stanbul. 81-82. Bartel 1980 B.Bartel, Collective Burial and Social Organization: A Multivative Analysis of Human Population from Early Bronze Age Western Anatolia, JMMA-1, 3-21. Basedow 2002 M.Basedow, Cemetery and Ideology in the West-Anatolian Coastal Region Festschrift Fr Manfred Korfmann, Mauer Schau, Band-1, Herausgegeben von: R.Aslan-S.Blum-G.Kastl-F.Schweiser-D.Thumm, Deutshland, 469-474. Baudrillard 2002 Beksa 2000 J.Baudrillard, Simgesel Dei Toku ve lm, ev.O.Adanr, Boazii niv. Yay., stanbul. E.Beksa, 1998 Yl Balkesir li Ayvalk, Gme, Burhaniye ve Edremit Belli 2004 Bernabo-Brea 1964 1976 Berti 1997 Bezel 1984a 1984b Bhem-Blancke 1984 1985 1997 Bilgi 1983 1987 1988 L.Bernabo-Brea, Poliochni II, Roma. F.Berti, asos Eczacba Sanat Ansiklopedisi, YEM, stanbul. 823824. N.Bezel, Yeryz Cennetleri Kurmak/topyalar, Say Yay. stanbul. Yeryz Cennetlerinin Sonu/Ters-topyalar, Say Yay., stanbul. M.R.Bhem-Blancke, Die Ausgrabungen Auf Dem Hassek Hyk Im Jahre 1982, V.KST, Ankara, 163-168. Die Ausgrabungen Auf Dem Hassek Hyk Im Jahre 1984, VII.KST, Ankara, 87-101. Hassek Hyk, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, YEM yay, stanbul, 765. .Bilgi, 1981 Dnemi kiztepe Kazlar, IV.KST, Ankara, 49-54. kiztepe Kazlarnn 1985 Dnemi Sonular, VIII.KST, Ankara, 149156. kiztepe Kazlarnn 1986 Dnemi Sonular, IX.KST-1, Ankara, 169lelerinde Pre- ve Protohistorik Yerlemeler Yzey Aratrmas, 17.AST-2, Ankara, 115-126. O.Belli, Anadoluda Kalay ve Bronzun Tarihesi, S- .Kra Akmed Yay. No:3, stanbul. L.Bernabo-Brea, Poliochni I, Roma.

179. 2000 2003 2004a 2004b kiztepe Kazs 1998 Dnemi Sonular, 21.KST-1, Ankara, 381-396. Hitit ncesi Anadolusunun Etnik Yaps, Colloquium AnatolicumII, Trk Eskia Bilimleri Enstits Yay., stanbul, 51-67. Anatolia Cradle of Castings-Anadolu Dkmn Beii, DKTA yay. stanbul. kiztepe Mezarlk Kazlar ve l Gmme Gelenekleri-2000-2002 Dnemleri, Anadolu Aratrmalar-XVII/1, Edebiyat Fak. Yay., stanbul, 25-50. Bittel 1934 1942 1943 1955 Bittel-Steward 1939-41 Blegen 1950 1963 Bonnefoy 2000 Bottro 2003 2005 Boysal 1979 Braidwood 1995 Bryce 2003 BSA CAH Can 1970 K.Bittel, Prhistorische Forschung in Kleinasien, Istanbuler Forschungen Series, Deuts. Archolog. Institut, Vol.6, stanbul. Kleinasiatische Studien, stMitt.-5. Prehistorik Devirde Anadoluda l Gmme Adetleri, II.TTK-1937, TTK yay. IX/2, stanbul, 170-177. Einige Kleinfunde aus Mysien und aus Kilikien, stMitt-6 K.Bittel-J.Steward, Ein Grberfeld der Yortan-Kultur bei Babaky, AfO-13, 1-31. J.Caskey, M.Rawson, J.Sperling, Troy Vol.I, Cincinatti. Troy and The Trojans, Thames and Hudson, Londra . Y.Bonnefoy, Antik Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl I-II, (Edt.)L.Ylmaz, Dost Ktbv. Yay. Ankara. J.Bottro, Mezopotamya Yaz, Akl ve Tanrlar, ev.M.E.zcan-A.Er, Dost Ktbv. Yay., Ankara. Eski Yakndou-Smerden Kutsal Kitapa, ev.A.KhiloullarP.Gzelyrek-L.A.zcan, Dost Ktbv. Yay., Ankara. Y.Boysal, Lagina Kazlar, VIII.TTK Kongresi-I, Ankara, 389-390. R.J.Braidwood, Tarih ncesi nsan, ev.B.Altnok, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. T.Bryce, Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, ev.M.Gnay, Dost Ktbv. Yay., Ankara. The British School of Archaeology at Athens. Cambridge Ancient History. .Can, Klasik Yunan Mitolojisi, nklap ve Aka Ktbv., stanbul

Cauvin vd. 1999

J.Cauvin-O.Aurenche-M.Cauvin-N.Balkan-Atl, The Prepottery Site of Cafer Hyk, Neolithic in Turkey, (edt.) M.zdoan-N.Bagelen, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul, 87-103.

Childe 1988 Cline 2004

G.Childe, Kendini Yaratan nsan ( nsann alar Boyu Geliimi), ev.F.Ofluolu, Varlk Yay., stanbul. E.H.Cline, The Multivalent Nature of Imported Objects in the Ancient Mediterranean World, 10th International Aegean Conference Italian School of Archaeology in Athens, 14-18 April 2004, Emporia Aegeans in Central and Eastern Mediterranean, Athens, Greece, 37.

akalgz 1987 ambel 1952

M.akalgz, Afyon Burhaniye Kazs Mezarlk Keramii, E Edebiyat Fakltesi Klasik Arkeoloji ABD, Yaynlanmam Lisans Tezi, zmir H.ambel, Frikyada, Midas ehri yannda bulunan prehistorik mezar, IV.Trk Tarih Kongresi-1948, TTK yaynlar IX.seri-No:4, Ankara

ambelBraidwood 1980

H.ambel-R.J.Braidwood,

stanbul

ve

Chicago

niversiteleri

Gneydou Anadolu Tarihncesi Aratrmalar Karma Projesi: 19631972 almalarna Toplu Bak, Gneydou Anadolu Tarihncesi Aratrmalar-I stanbul ve Chicago niversiteleri Karma Projesi, (edt.) H.ambel-R.J.Braidwood, EF yay., stanbul, 1-31.

evik 2004 2005 ilingirolu 1988 ilingiroluDerin-AbaySalamtimurKayan 2004 okbanker 1974 oruhlu 2004

.evik, Anadoluda Kentleme Sreci, Yaynlanmam Doktora Tezi, E Sosyal Bilimler Enstits, zmir. Arkeolojik Kantlar Inda Tarihte lk Kentler ve Kentleme Sreci Kuramsal Bir Deerlendirme, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul. A.ilingirolu, Van-Dilkaya Hy Kazs, IX.KST-1, Ankara, 229247. A.ilingirolu-Z.Derin-E.Abay-H.Salamtimur- .Kayan, Ulucak Hyk, Excavations Conducted Between 1995 and 2002, Ancient Near Eastern Studies-Supplement 15, Peeters, Louvain-Paris-Dudley, MA. E.okbanker, Beyehir Kuluca Ky Buluntular, TAD-XXI-2, Ankara, 31-39. Y.oruhlu, Eski Trklerde lm, Cogito-40 lm: Bir Topografya, YKY, stanbul, 244-268.

Darga 1987 2000 DeitweilerHanfmann-Mitten 1968 Derin-Batmaz 2004 Derin-ner 1997 Derin-zkan 1999 Dickinson 1996 Din 1991

M.Darga, emsiyetepe Kazlar 1985 Sezonu Sonular, VIII.KST-1, Ankara, 157-171. Aa Frat Projesi emsiyetepe Kazlar 1978-1989, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, (edt.) O.Belli, Ankara, 140-146. A.H.Deitweiler-G.Hanfmann-D.G.Mitten, Excavations at Sardis1967, TAD-16/2, 77-85. Z.Derin-A.Batmaz, Bornova-Kemalpaa ( zmir) Arkeolojik Envanteri 2003, TBA-Kltr Envanteri Dergisi/2, Ankara, 75-100. Z.Derin E.ner, Ulucak Hyk Kazlar ve Paleocorafya Aratrmalar 1995 XVIII. KST-I, Ankara, 411-439. Z.Derin-T.zkan, Ulucak Hyk Mezarl, Kemalpaa Kltr ve evre Sempozyumu, zmir, 113-130. O.Dickinson, The Aegean Bronze Age, Cambridge World Archaeology, UK. R.Din, Erdelli Hyk und die Bedeutung seiner Funde fr die bronzezeitliche Geschichte des Manisa-Akhisar-Gebietes, stMitt-41, 25-38.

Doumas 1977 Duru 1972 1986 1994 1995 1996a 1996b 1998a 1998b

C.Doumas, Early Bronze Age Burials Habits in the Cyclades, SIMA48 R.Duru, Anadoluda Bulunmu Altn Kulak Tkalar, BelletenXXXVI-142, Ankara, 123-136. Tarihncesi alarna Ait Dini Bir Tren, Anadolu Aratrmalar-X, stanbul, 169-182 Kuruay Hyk-I, TTK yay. Ankara. Bademaac Kazlar 1993, XVI. KST-I, Ankara, 69-78. Bademaac Kazlar 1994 XVII. KST-I, Ankara, 87-94. Kuruay II, TTK, Ankara. Bademaac Kazlar 1996 XIX. KST-I, Ankara, 113-122. Bademaac Hyknn (Kzlkaya) T mlekilii ve ark ii ki Marapa Hakknda Baz Dnceler, Light on Top of the Black Hill-Studies presented to Halet ambel, Ege Yaynlar, stanbul. 267276.

1999 2000a 2000b 2003 Easton 1976 Eberhard 2000 Efe 1988

Bademaac Kazlar 1997, XX.KST-1, Ankara, 115-129. Bademaac Kazlar 1998, 21.KST-1, Ankara, 109-116. Gedikli-Karahyk ve Krkal Hyk Kazlar, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, (edt.)O.Belli, stanbul, 154-157. Unutulmu Bir Bakent Tilmen, TRSAB Kltr Yay., stanbul. D.F.Easton, Towards a chronology for the Anatolian Early Bronze Age, AS-26, Ankara. 145-173 W.Eberhard, in Simgeleri Szl, ev.A.Kazancgil-A.Bereket, Kabalc Yay., stanbul. T.Efe, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978, III, 2, Die Keramik 2, C Die frhbronzezeitliche Keramik der jngeren Phasen (ab Phase H), Demircihyk. (edt.) M.Korfmann, Verlag Philipp von Zabern, Mainz am Rhein.

1992 1994 1995 1996 1998 1999 2001 2003a 2003b 2005a 2005b Efe- lasl-Topba 1995

1990 ylnda Ktahya, Bilecik ve Eskiehir illerinde yaplan yzey aratrmalar, IX.AST, Ankara, 571-592. 1992 ylnda Ktahya, Bilecik ve Eskiehir illerinde yaplan yzey aratrmalar, XI.AST, Ankara, 561-584. 1993 ylnda Ktahya, Bilecik ve Eskiehir illerinde yaplan yzey aratrmalar, XII.AST, Ankara, 245-266. 1994 ylnda Ktahya, Bilecik ve Eskiehir illerinde yaplan yzey aratrmalar, XIII.AST-I, Ankara, 131-152. Seyitgazi/Klloba 1996 Yl Kazs, XIX.KST-I, Ankara, 151-172. 1997 Yl Kazs, XX.KST-I, Ankara, 165-182. Seyitgazi/Klloba Kazs, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, (edt.) O.Belli, stanbul, 118-122. Bat Anadolu Tun a Uygarlnn Douu, Arkeo-Atlas-2, D-BR yay., stanbul, 92. Bat Anadolu-Son Kalkolitik ve lk Tun a; Arkeo-Atlas-2, Tun Baklar, stanbul, 94-129. Klloba 2003 Yl Kaz almalar, 26.KST-I, Ankara, 29-44. Klloba, TBA-AR/8, Ankara, 168-169. T.Efe, A. lasl, M.Topba, Kaklk Mevkii 1994, Studia Troica, Band5

Efe-Efe-Ay 2000

T.Efe-D..M.Ay, Early Bronze Age I Pottery from Klloba near Seyitgazi, Eskiehir, Anatolia Antiqua-Eski Anadolu VIII, IFDEA, stanbul, 1-87

Efe-Efe 2001

T.Efe-D..M.Ay-Efe, Klloba: Kuzeybat Anadoluda Bir lk Tun Kenti, 1996-2000 Yllar Arasnda Yaplan Kaz almalarnn Genel Deerlendirilmesi, TBA-AR/4, Ankara, 43-78.

Egeli 1995

G.Egeli, The Metal Pins from Eastern and Southeastern Anatolia During the Third and the Beginning of the Second Millenia BC, Halet ambel in Prehistorya Yazlar, Graphis Matb., stanbul, 175-216.

Ellis 1984 Emirolu 2003 Emirolu-Aydn 2003 Erginer 2004 Erkanal 1988 1997

R.S.Ellis, The Gritille Project, V.KST, Ankara, 117-121. K.Emirolu, Liminilati (Eik Evresi), Antropoloji Szl, K.Emirolu-S.Aydn(Edt.), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 555-556. K.Emirolu-S.Aydn(Edt.), Antropoloji Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara. G.Erginer, Bir Halk Bilimcinin Gznden lm, Cogito-40 lm: Bir Topografya, YKY, stanbul, 286-292. H.Erkanal, 1988 Girnavaz Kazlar, Hyk-1, TTK, Ankara, 29-37. ETnda Bat Anadolu Sahil Kesiminde Kentleme Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme-HAB TAT II, Tarih Vakf, stanbul, 70-82.

1998 1999 Erkanal-Gnel 1997 Erkanal-zkan 1997 Erkanal-zkan 1999 2000 Esin 1976 1983

1996 Limantepe Kazlar, XIX.KST-I, Ankara, 379-398. 1997 Yl Limantepe Kazlar, XX.KST-I, Ankara, 325-336. H.Erkanal-S.Gnel, 1995 Yl Limantepe Kazlar XVIII.KST-I, Ankara, 231-260. H.Erkanal-T.zkan, 1995 Yl Baklatepe Kazlar XVIII.KST-I, Ankara, 261-280. H.Erkanal-T.zkan, 1997 Yl Baklatepe Kazlar, XX.KST-I, Ankara, 337-356. 1998 Yl Baklatepe Kazlar, 21.KST-1, Ankara, 263-278. U.Esin, Tlintepe Kazs 1972, Keban Projesi 1972 almalar, Ankara, 119-133., Lev.76-94. Deirmentepe (Malatya) Kazs 1981 Yl Sonular, IV.KST, Ankara, 39-48.

1991 2004

Akl Hyk (Kzlkaya-Aksaray) Kurtarma Kazs 1989, TAD-29, Ankara, 1-34. Arkeolojik Terminolojide Baz Sorunlar, TBA-AR-7, Ankara, 2130.

Esin-Arsebk 1974 U.Esin-G.Arsebk, Tlintepe Kazs, 1971, Keban Projesi 1971 almalar, Ankara, 137-147, Lev.112-123. Evren- ten 1998 Fratl 1970 French 1969a 1969b Frangipane 1992 1998 2002 2003 Frazer 1991 Gabriel 2001 A.Evren C. ten, Efes ukurii ve Arvalya (Gl Hanm) Hykleri, VIII.MKKS, Ankara, 111-134. N.Fratl, Uak-Selikler kazs ve evre aratrmalar 1966-1970, TAD-XIX-II. Ankara, 109-160. D.French, Prehistoric Sites in Northwest Anatolia-I, AS-17, 49-100. Prehistoric Sites in Northwest Anatolia-II, AS-19, 41-98 M.Frangipane, The 1990 Excavations at Arslantepe, Malatya, XIII.KST-1, Ankara, 177-195. Arslantepe 1996: The Finding of an E.B. I Royal Tomb, XIX.KST-1, Ankara, 291-309. Yakndouda Devletin Douu, ev.Z.Z. lkgelen, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul. Dou Anadolu lk Tun a I Dnemi, Arkeo-Atlas-2, D-B-R yay., stanbul, 44-57. J.G.Frazer, Altn Dal, Dinin ve Folklorun Kkeni, ev.M.Doan, Payel Yay. stanbul. U.Gabriel, Troia evresinde lk nsan zleri-Kumtepe ve BeikSivritepe Kaz Sonular, Troia-D ve Gerek, Homer Yay. st. 343346. Godart 1995 Goldman 1956 Goody-akmak 2005 Gner 1971 Greenewalt 1983 L.Godart, The Phaistos Disc-The Enigma Of An Aegean Script, Itanos publ., Greece. H.Goldman, Excavations at Gzl Kule, Tarsus-II from the Neolihic through the Bronze Age, Princeton, New Jersey, USA. J.Goody-E.E.akmak, Mit, Sz ve Yaz-Jack Goody ile Sylei, Cogito-43, YKY Yay., stanbul, 89-119. S.Gner, Afyon li Tarihi-Cilt I, Karnca Matbaaclk, zmir. C.H.Jr.Greenewalt-D.G.Sullivan-T.N.Howe, Sardis 1981 and 1982,

TAD-26/2, 155-215. Gurney 1999 Glur 1997 Gle-Akkol 2001 Grkan-Seeher 1991 Hanerliolu 1978 Hanfmann 1970 Harper 1971 Hauptmann 1976 1997a 1997b Hausler 1996 O.R.Gurney, Hititler, ev.P.Arpaay, Dost Ktbv. Yay., Ankara. S.Glur, Urne, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Yem Yay. stanbul, 1850. E.Gle-A.Akkol, Kkhyk skelet Serisinde Bir Trepanasyon Vakas, 16.Ark.ST, Ankara, 71-78. G.Grkan-J.Seeher, Die frhbronzezeitliche Nekropole von Kkhyk bei Bozyk, Ist.Mitt-41, 39 vd. O Hanerliolu, Felsefe Ansiklopedisi, Remzi Ktbv. Yay. stanbul G.M.A.Hanfmann, Excavations at Sardis-1969, TAD-XVIII-1 1969, Ankara, 61-75. R.P.Harper, Panik reni Excavations, 1969, Keban Projesi 1969 almalar, ODT yay., Ankara, 95-98., Lev.62-72. H.Hauptmann, Noruntepe Kazlar 1972, Keban Projesi 1972 almalar, ODT yay., Ankara, 41-59., Lev.29-62. Lidar Hyk, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, YEM yay., stanbul, 1115-1116. Nevali ori, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, YEM yay., stanbul, 1343-1344. A.Hausler, Totenorientierung und geographischer Raum, Terra&Praehistori/Festschrift fr Klaus-Dieter Jger, Hrsg.v.Sven Ostritz-Ralph Einicke, Beier&Beran Archologische Fachliteratur, Wilkau-Hasslau, 61-92. 1999 2000 Regel, Struktur, Ausnahme. Zur Auswertung urgeschichtlicher Grberfelder, Ethnogr.-Archol.Z.40, EAZ, 135-172. Zu den Kulturbeziehungen Sdosteuropas im Neolithikum und neolithikum Haviland 2002 Herodotos Hona-Algaze 1998 im Lichte der Bestattungssitten, Germania-78, Germany, 319-354. W.A.Haviland, Kltrel Antropoloji, ev.H. nan-S.ifti, Kakns Yay., stanbul. Herodotos Tarihi, ev.M.kmen, Remzi Ktbv. Yay., stanbul. 1991. M.D.Hona-G.Algaze, Preliminary Report on The Human Skeletal Remains at Titri Hyk: 1991-1996 Seasons, Anatolica 24, Leiden,

101-141. Hodder 2005 I.Hodder, Figrinler zerine Dnmek-Thinking About Figurines, Tun ann Gizemli Kadnlar-Mysterious Women of the Bronze Age, ev.D..Valente, (Crt-Edt.) .entrk-.Aydngn, YKY yay., stanbul, 7-10. Hood 1981 1982 Hooke 1993 Hrylmaz 1998 Hrylmaz-Sevin 1999 IstMitt. Ik-Ylmaz 1997 S.Hood, Prehistoric Emporio and Ayio Gala, Vol.I, BSA-Thames and Hudson. Prehistoric Emporio and Ayio Gala, Vol.II, BSA-Thames and Hudson. S.H.Hooke, Ortadou Mitolojisi, ev.A.enel, mge Yay. Ankara. H.Hrylmaz,Gkeada-Yenibademli Hyk 1996 Yl Kurtarma Kazs XIX.KST-I, Ankara, 357-378. H.Hrylmaz-N.Sevin, 1997 yl Gkeada-Yenibademli Hyk Kazlar, XX.KST-I, Ankara, 311-324. stanbuler Mitteilungen F.Ik-H. .Ylmaz, Likyada Konut ve Gmt Arasndaki Yapsal likiler, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve YerlemeHAB TAT II, Tarih Vakf yay. stanbul, 171-181. In-zdoan 1998 lasl 1992 1996 Jansen 1991 M.A.In A.zdoan, Tekirda Meneke ata Kurtarma Kazs VIII.MKKS, Ankara, 363-380. A. lasl,Karaolan Hy Kurtarma Kazs II.MKKS, Ankara, 95104. Seyitmer Hy 1993 yl Kurtarma Kazs, VI.MKKS, Ankara H.G.Jansen, Vorbericht zur geomagnetischen Prospektion der Nekropole von Demircihyk-Sarket im Juli 1990, IstMitt. 41, 120124. Joukowsky 1986 M.S.Joukowsky, Prehistoric Aphrodisias I-II, Publications DHistoire De LArt et DArchologie De LUniversit Catholique De Louvain XXXIX, Louvain-Belgium. 1989 Kadish 1969 1971 Exchance at Prehistoric Aphrodisias, Anatolia And The Ancient Near East Studies in Honor of Tahsin zg, TTK, Ankara, 225-234. B.Kadish, Excavations of Prehistoric Remains at Aphrodisias, 1967, AJA-73, 49-65. Excavations of Prehistoric Remains at Aphrodisias, 1968 and 1969,

AJA-75, 121-140. K-Lyotard-Laroux L.Khan-Lyotard-N.Laroux, lm. Yunan Mitleri, Antik Dnya ve 2000 Kansu 1945 Kmil 1982 Kaya 1994 KBEEB 1986 Koak 2004 Korfmann 1983 1985 1986 1988 1989a 1989b 1993 1994 1996 1997a 1997b 1998 1999 2001a 2001b Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, (Edt.) Y.Bonnefoy, ev.O.Erzden, Dost Ktbv.Yay. Ankara, 877-884. .A.Kansu, Isparta ve Burdurda Prehistorya Aratrmalar, Belleten9, Ankara, 278-281. T.Kamil, Yortan Cemetery in The Early Bronze Age of Western Anatolia, BAR Int.Ser. no:145, Oxford. D.Kaya, 1992 yl Gndrle Erken Tun a Mezarl Kurtarma Kazs, IV.MKKS, Ankara, 129-146. Kltr Bakanl Eski Eserler Blteni-8, Ankara. .Koak, Erken Dnemlerde Afyonkarahisar Yerlemeleri, Kmen yaynlar, Konya. M.Korfmann, Demircihyk I, Mainz am Rhein. Beik-Yasstepe ve Beik-Sivritepe-1983 n Raporu, VI.KST, Ankara, 107-120. Beik-Yasstepe, Beik-Sivritepe ve Beik Mezarl 1984 n Raporu VII.KST, Ankara, 229-238. Beik-Yasstepe 1986 Kaz Raporu, IX.KST-I, Ankara, 131-134. 1987 Yl Beik-Sivritepe, Beik Koyu ve Troia almalar X.KST-I, Ankara, 323-330. Ausgrabungen am Beiktepe, Anatolia and The Ancient Near East Studies in Honor of Tahsin zg, TTK, Ankara, 271-278. 1991 Yl Troia almalar, XIV.KST-I, Ankara, 381-406. Troia 1992 Kaz almalar, XV.KST-I, Ankara, 325-360. Troia 1994 Kaz Sonular, XVII.KST-I, Ankara, 293-304. Troia 1995 Kazlar, XVIII.KST-I, Ankara, 213-230. Troia, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, YEM, stanbul, 1819-1821. 1996 Troia Kaz Sonular XIX.KST-I, Ankara, 427-454. 1997 Troia Kazlar, XX.KST-I, Ankara, 357-370. Tarih ncesi Yerleim Yeri Hisarlk Tepesi, D ve Gerek TRO A, Edt.M.Korfmann, ev.S.B.Gn, Homer Ktbv., stanbul, 347-354. Troia M 2.ve 3.binylda Ticaretin Kesime Noktas, Yksek Troia

Kltr ve Kysal Troia Kltr le lgili Bilgiler, D ve Gerek TRO A, Edt.M.Korfmann, ev.S.B.Gn, Homer Ktbv., st., 355-368. 2003 Koay 1968 Koay-Sperling 1936 Kkten 1949 1953 KST Lamb 1932 1936a 1936b 1937 Laviosa 1978 Troia, Homerosun Miras, lk Tun a, Arkeo-Atlas/2, Tun Baklar, stanbul, 130-137. H.Z.Koay, Kusaray (orum) Sondaj, TAD-15/1 (1966), Ankara, 89-97. H.Z.Koay-J.Sperling, Troadda Drt Yerleme Yeri, Kltr Bakanl Yay. stanbul. K.Kkten, 1949 Yl Tarihncesi aratrmalar Hakknda Ksa Rapor, Belleten-13/52, Ankara, 811-831. 1952 ylnda yaptm tarihncesi aratrmalar hakknda, A DTCF Dergisi-Cilt XI, 2-3-4, saylardan ayr basm, Ankara, 175-209. Kaz Sonular Toplants W.Lamb, Schliemanns Prehistoric sites in the Troad, Prhistorische Zeitschrift XXIII/1-2, Berlin, 111-131. Excavations at Kusura near Afyon Karahisar, Archaeology-86, London, 1-64. Excavations at Thermi in Lesbos, Cambridge University Press, U.K. Excavations at the Kusura near Afyon Karahisar-II, Archaeology-87, London, 217-274. C.Laviosa, Les Fouilles de Iasos, The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, TTK-Ankara. 10931099. 1984 Leroi-Gourhan 1975 Levi 1967 Iasos V.KST, Ankara, 207-208. A.Leroi-Gourhan, The Flowers found with Shanidar IV, a Neanderthal burial in Iraq, Science 190, 562-564. D.Levi, La Campagne 1962-1964 A Iasos, Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle missioni Italiane in Oriente, Volume XLIII-XLIV/nuovo serie XXVII-XXVIII, Roma- talya. Levin 1998 Lvi-Strauss 1984 Lloyd-Gke 1951 R.Levin, Modern nsann Kkeni, ev.N.zaydn, TB TAK yay., Ankara. C.Lvi-Strauss, Yaban Dnce, ev.T.Ycel, Hrriyet Vkf. Yay. st. S.Lloyd-N.Gke, Excavations at Polatl: A new Investigation of

Second and Third Millenium Stratigraphy in Anatolia, AS-1, 21-77. Lloyd-Mellaart 1962 Macqueen 2001 Maisels 1999 Manning 1995 Marfoe 1983 Marro-Tibet 2000 Marshall 1999 Mellaart 1954 1959 1967 1970 1971 1988 Mellink 1964 1965a 1965b 1966 1967 S.Lloyd J.Mellaart, Beycesultan-I The Chalcolithic and Early Bronze Age Levels, London. J.G.Macqueen, Hititler ve Hitit anda Anadolu, ev.E.Davutolu, Arkada Yay., Ankara. C.H.Maisels, Uygarln Douu, ev.A.enel, mge Yay., Ankara. S.W.Manning, The Absolute Chronology of The Aegean Early Bronze Age, Sheffield Acd.Press, England L.Marfoe, Kurban Hyk Excavations, 1981 IV.KST, Ankara, 95120. C.Marro-A.Tibet-R.Erge, Horum Hyk 1998 almalar, 21.KSTI, Ankara, 167-184. G.Marshall, Sosyoloji Szl, ev. O.Aknhay-D.Kmrc, Bilim ve Sanat Yay. Ankara. J.Mellaart, Preliminary Report on a Survey of Pre-Clasiccal Remains in Southern Turkey, AS-4, Ankara, 175-240. Notes on the Architectural remains of Troy I and II, AS-9, Ankara, 132-162. atalhyk, A Neolithic Town in Anatolia; McGraw-Hill Book Company, New York. Excavations at Haclar I-II, Edinburg Univ. Press. Edindurg Anatolia, c.4000-2300 B.C., CAH/Vol.1-Part/2, Chapter XVIII, Cambridge UP, 363-416. Yakndounun En Eski Uygarlklar, ev.B.Altnok, Arkeoloji ve Sanat yay., stanbul. M.Mellink, Excavations at Karata-Semayk in Lycia, 1963, AJA-68, 269-278, plt. 77-82 Report of the first campaign of excavations at Karata-Semayk, TAD-XIII-1, 1964, Ankara, 97-102. plt. 59-66. Archaeology in Asia Minor, AJA-69, 133-149. Excavations at Karata-Semayk in Lycia, 1965, AJA-70, 245-257, plt.77-82. Excavations at Karata-Semayk in Lycia, 1966, AJA-71, 251-267,

plt. 75-84. 1968 1969a 1969b 1970a 1970b 1974 1997 Meri 1982 Excavations at Karata-Semayk in Lycia, 1967, AJA-72, 243-259, plt. 77-86. Excavations at Karata-Semayk in Lycia, 1968, AJA-73, 319-331, plt. 71-78. Archaeology in Asia Minor, AJA-73, 203-227. Excavations at Karata-Semayk in Lycia, 1969, AJA-74, 245-253, plt. 55-62. Archaeology in Asia Minor, AJA-74, 157-178. Excavations at Karata-Semayk and Elmal, Lycia, 1973, AJA-78, 351-359, plt.65-70 Elmal, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, YEM stanbul, 514-516. R.Meri, Metropolis in Ionien, Ergebnisse einer Survey-Unternehmung in den Jahren 1972-1975, Verlag Anton Hain- Knigstein/Ts., Germany. 1988 1989 1993 baskda Msr 1992 Mitten 1987 Mitten-Yrm 1969 1974 MKKS Morris 1999 Murphy 1998 1987 Yl zmir-Aydn-Manisa lleri Yzey Aratrmas, VI. AST, Ankara, 385-392. 1987 Yl Alaehir Kazs, X.KST-I, Ankara, 157-170. 1991 Yl Alaehir Kazs, XIV.KST-II, Ankara, 355-364. Hermus (Gediz) Valley in Westren Turkey, Results of an Archaeological and Topographical Survey A.Msr, 1990 Yl anlurfa Nevali ori Kazs, II.MKKS, Ankara, 201-208. D.G.Mitten, Prehistoric Sardis: A Summary and Forecast, Sardis Twenty-seven years of Discovery, Chicago, 1-8. D.G.Mitten-G.Yrm, Excavation at Ahlatl Tepecik the Gygean Lake 1968, TAD-17/1, 125-131. Ahlatl Tepecik, beside the Gygean Lake, Archaeology-27, 22-29. Mze Kurtarma Kazlar Semineri D.Morris, Koruyucu Tlsmlar, Uurlar, Muskalar, Nazarlklar, ev.M.Harmanc, nklap Yay., stanbul. J.M.Murphy, Ideologies, Rites and Rituals: A View of Prepalatial Minoan Tholoi, Cemetery and Society in the Aegean Bronze Age,

Edt.K.Branigan, Sheffield Academic Pres, England, 27-40. Mylonas 1959 Naumann 1991 Nissen 2004 kse 1994 2005 kse-Bucak 2001 rnek 1971 1979 zbaaran 2000 zbudun 1997 G.E.Mylonas, Aghios Kosmas, An Early Bronze Age Settlement and Cemetery in Attica, Princeton R.Naumann, Eski Anadolu Mimarl, TTK-9, Ankara. H.J.Nissen, Ana Hatlaryla Mezopotamya, ev.Z.Z. lkgelen, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul. A.T.kse, Sivas li 1992 Yzey Aratrmas, XI.AST, Ankara, 243258. Gre Virike/Frat Kysnda 5000 Yllk Bir Klt Merkezi, Arkeolojive Sanat-119, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul, 11-24. A.T.kse-E.Bucak, Kargam Baraj-Gre Virike 1999 Kazs, 22.KST-I, Ankara, 191-202. S.V.rnek, 100 Soruda lkellerde Din, By, Sanat, Efsane, Gerek Yaynevi, stanbul. Anadolu Folklorunda lm, DTCF yay.218, Ankara. M.zbaaran, Musular 1998 Yl Kazs, 21.KST-I, Ankara, 81-92. S.zbudun, stanbul. 2003a 2003b 2003c 2003d zdoan 1988 1998 det, Antropoloji Szl, Edt.K.Emirolu-S.Aydn, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 12-13. Gei Ritleri, Antropoloji Szl, Edt.K.Emirolu-S.Aydn, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 325-326. Gelenek, Antropoloji Szl, Edt.K.Emirolu-S.Aydn, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 329-332. Ayin, Antropoloji Szl, Edt.K.Emirolu-S.Aydn, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 100-103. M.zdoan, 1987 Yl Edirne ve Balkesir lleri Yzey Aratrmas, VI.AST, Ankara, 571-590. Tarih ncesi Dnemlerde Anadolu ile Balkanlar Arasndaki Kltr likileri ve Trakyada Yaplan Yeni Kaz almalar, TBA-AR-1, Ankara, 63-94. 2003 A Group of Neolithic Stone Figurines from Mezraa-Teleilat, Ufuk Ayinden Trene-Siyasal ktidarn Kurulma ve Kurumsallama Srecinde Trenlerin levleri, Anahtar Kitaplar,

Esine Armaan, Kyden Kente Yakndouda lk Yerleimler-Studies Presented to Ufuk Esin, From Village to Cities Early Villages in the Near East, Edt. M.zdoan-H.Hauptmann-N.Bagelen, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 511-523. 2004 zdoanParzinger-Karul 1998 1999 zdoanzdoan-BarYosef-Van 1993 zdoan-zdoan 1998 zdoan-In 1999 zdoan A. 1999 M.zdoan-A.zdoan, Buildings of Cult and the Cult of Buildings, Light on Top of The Black Hill-Studies presented to Halet ambel, Ege Yaynlar, stanbul, 581-600. A.zdoan-M.A.In, Tekirda Meneke ata Kazlar 1997 Yl almalar, XX.KST-I, Ankara, 295-310. A.zdoan, ayn, Neolithic in Turkey, The Creadle of Civilization, Edt.M.zdoan-N.Bagelen, Arkeoloji ve Sanat yay. stanbul, 35-63. 2001 zgen-Carter 1991 zg 1948 1964 1978 2005 zg N. 1988 Krklareli Kazlar:Aapnar ve Kanlgeit Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, Edt.O.Belli, st., 69-76. E.zgen-E.Carter, Oylum Hyk, 1989, XII.KST-1, Ankara, 259268. T.zg, ntarihte Anadoluda l Gmme Adetleri, Ankara. Yeni Aratrmalar Inda Eski Anadolu Arkeolojisi, Anadolu (Anatolia)-7, Ankara, 1-42. Maat Hyk Kazlar ve evresindeki Aratrmalar, TTK, Ankara. Kltepe-Kani/Nea, YKY yay., stanbul. N.zg, Haberler-Kazlar: Samsat Kazlar 1987, Belleten-52/202, Ankara, 291-294. Krklareli Hy 1997 Yl Kazs XX.KST-I, Ankara, 139-164. M.zdoan-A.zdoan-D.Bar-Yosef-W.Van Zeist, ayn Kazs ve Gneydou Anadolu Karma Projesi, 30 Yllk Genel Bir Zeist Deerlendirme, XV. KST-I, Ankara, 103-122. Neolitik a-Neolitik Devrim- lk retim Topluluklar Kavramnn Deiimi ve Braidwoodlar, TBA-AR-7, Ankara, 43-51. M.zdoan-H.Parzinger-N.Karul, Krklareli Hy 1996 Yl Kazs, XIX.KST-I, Ankara, 123-150.

zkan 1992 zkan-Erkanal 1999 zmen 2003 zsait 1983 1995 1997 1998a 1998b 1999 2000a 2000b 2002 2003a 2003b 2005 Pearson 2002 Pecorella 1984

T.zkan, 1990 Yl Tenedos Nekropol almalar, II.MKKS, Ankara, 1-9. T.zkan-H.Erkanal, Tahtal Baraj Kurtarma Kazs Projesi-Tahtal Dam Area Salvage Project, TC Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Gn.Md. zmir Arkeoloji Mzesi Md. Yay., zmir. A.zmen, Ahiret, Antropoloji Szl, Edt.K.Emirolu-S.Aydn, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 17-19. M.zsait, 1982 yl Burdur ve evresi Prehistorik Aratrmalar, I.AST, Ankara, 7-12. 1993 yl Harmanren Mezarlk Kazs, XVI.KST-2, Ankara, 153174. 1995 yl Harmanren Mezarlk Kazs, XVIII.KST-1, Ankara, 457474. 1996 yl Isparta ve evresi Yzey Aratrmalar, XV.AST-II, Ankara, 121-142. 1996 yl Harmanren Mezarlk Kazs, XIX.KST-1, Ankara, 607626 1997 yl Harmanren (Gndrle) Mezarlk Kazs, XX.KST-1, Ankara, 467-483. 1998 yl Harmanren (Gndrle Hyk) Mezarlk Kazs, 21.KST1, Ankara, 371-380. Gller Blgesi Yzey Aratrmas ve Harmanren Kazs, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, Edt.O.Belli, Ankara, 147-153. 1999-2000 yllar (Gndrle Hyk) Harmanren Mezarlk Kazs, 23.KST-1, Ankara, 327-340. Harmanren Mezarl, Arkeo-Atlas/2, stanbul, 119. 2001 yl Harmanren (Gndrle Hyk) Mezarlk Kazs, 24.KST-1, Ankara, 307-318. 2003 yl Harmanren-Gndrle Hyk Mezarlk Kazs, 26.KST-2, Ankara, 319-330. M.P.Pearson, The Archaeology of Death and Burial, Texas A&M Univ. Press. P.E.Pecorella, La Cultura Preistorica di Iasos in Caria, Roma.

PFK PPS Renfrew-Bahn 1997 Roaf 1996 Robinson 2001

Prhistoriche Forschung in Kleinasien Proceeding of Prehistoric Society C.Renfrew-P.Bahn, Archaeology, theories, methods and Practice, R.R.Donnelley and Sons Comp. USA. M.Roaf, Mezopotamya ve Eski Yakndou-Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi-9, ev.Z.Kl, letiim yay. stanbul. A.Robinson, Linear A and Phaistos Disc, The Seventy Great Mysteries of the Ancient World, edt. B.M.Fagan, Thames and Hudson Ltd, London, 250-253.

Roodenberg 1981 1991 2003

J.Roodenberg, Hayaz Hyk Kazsnn Ankara, 93-94.

lk Sonular, III.KST,

Ilpnar Hyk nc Dnem Kaz Sonular (1989), XII.KST-1, Ankara, 105-111. Note on the Early Bronze Age Pithos Burials from IlpnarHaclartepe, Ufuk Esine Armaan, Kyden Kente Yakndouda lk Yerleimler-Studies Presented to Ufuk Esin, From Village to Cities Early Villages in the Near East, Edt. M.zdoan-H.HauptmannN.Bagelen, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 297-306.

Rotermund 2000

H.O.Rotermund, Japonyada Can, Ruh, Antik Dnyada ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, (Edt.) Y.Bonnefoy, ev.G.etin, Dost Ktbv.Yay., Ankara, 129-131.

Roux 1999 Sagona vd. 1998

J-P.

Roux,

Eskia ve

Ortaada

Altay

Trklerinde

lm,

ev.A.Kazancgil, Kabalc Yay., stanbul. A.Sagona-M.Erkmen-C.Sagona-I.Mc Niven-S.Howells, Excavations at Sos Hyk 1995:Second Preliminary Report, Anatolica-24, Leiden, 31-64. Saltuk 1993 Saraolu 2005 Schiek-Fischer 1965 Schmidt 2000 S.Saltuk, Arkeoloji Szl, nklap Yay., stanbul. A.Saraolu, Grek Mitolojisinde Gece, Uyku ve lm likisi, Arkeoloji ve Sanat-119, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul, 49-58. S.Schiek-F.Fischer, Folge: 17, 156-172. K.Schmidt; Gbekli Tepe and the Rock Art of the Near East; TBAEinigine Frhbronzezeitliche Funde aus Kleinasien, Fudberichte aus Schwaben, Festschrift Gstav Riek, Neue

AR 3; Ankara, 1-14. Seeher 1991 1992a 1992b 1993a 1993b 1999 J.Seeher, Die Nekropole von Demircihyk-Sarket Grabungskampagne 1990, IstMitt. 41, 97-119. Die Nekropole von Demircihyk-Sarket Grabungskampagne 1991, Ist.Mitt. 42, 5-19. Demircihyk Nekropol Kazs 1990 Yl Sonular, XIII.KST-I, Ankara, 163-175. Demircihyk Nekropol Kazs: 1991 Yl Sonular, XIV.KST-I, Ankara, 365-379. Tod und Bestattung in Der Vorgeschichte/Tarihncesi alarda lm ve Gm, ev.S.Glur, Arkeoloji ve Sanat-59, stanbul, 2-15. Kuzeybat Anadoluda Tun a: Demircihyk Yerlemesi ve Mezarl, Kayp Zamanlarn Peinde-Alman Arkeoloji Enstits Anadolu Kazlar/Auf der Suche nach Verscwundenen Zeiten Die Ausgrabungen des Deutschen Archologischen Instituts in der Trkei, YKY, stanbul, 48-55 Sevin 1997 2003 Sevin 1994 1995 Silistreli 1983 1986 Sivas-Sivas 2005 V.Sevin, Anadolu Arkeolojisi-Balangtan Perslere kadar; DER yay. No:215, stanbul. Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi-Eski Anadolu ve TrakyaBalangcndan Pers Egemenliine Kadar, letiim Yaynlar, stanbul N.Sevin, Bozcaada (Tenedos) Nekropol 1992 yl Kurtarma Kazs, IV.MKKS, Ankara, 311-320. Tenedos Kurtarma Kazs, V.MKKS, Ankara, 113-127. U.Silistreli, Pnarba ve Kk Hykleri, V.KST, Ankara, 81-85. 1985 Kk Hy, VIII.KST, Ankara, 173-179. T.T.Sivas-H.Sivas, Eskiehir, Ktahya, Afyonkarahisar lleri Arkeolojik Envanteri 2003, TBA Kltr Envanteri Dergisi/Journal of Cultural Inventory 2004-2, TBA-Yay. stanbul, 101-119. Solecki 1975 Sperling 1976 Stein 1998 R.Solecki, Shanidar IV, a Neanderthal flower burial in Northern Iraq Science 190, 4217:880-881. J.Sperling, Kum Tepe in the Troad-Trial Excavation, 1934, HESPERIA-45, No:4, 305-364, plate, 69-81. G.J.Stein, 1996 Excavations at Hacnebi Tepe, XIX.KST-1, Ankara,

179-207. Stewart 1936 Stewig 1970 J.R.Stewart, The Cemetery, Archaeology-86, Edt. Winifred Lamb, London, 1-64. R.Stewig, Kulturlandschaftsentwicklung In Westanatolien-Bat Anadolunun Kltrel Gelimesi: Kartografik Bilgiler, ev.R.Turfan, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yaynlar, stanbul. Strabon Stronach 1957 1962 Sel 1991 1992 enel 1995 Antik Anadolu Cotafyas-Geographika XII-XIII-XIV, ev.A.Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul. D.B.Stronach, The Development and Diffusion of Metal Types in Early Bronze Age Anatolia, AS-7, 89-125. Metal Objects, Beycesultan-I, (Edt.) Lloyd-Mellaart, UK, 280-290. M.Sel, Balba/1989 Kurtarma Kazs, I.MKKS, Ankara, 205-214. Balba 1990 Kurtarma Kazs, II.MKKS, Ankara, 129-145. A.enel, lkel Topluluktan Uygar Topluma-Gei Aamasnda Ekonomik Toplumsal Dnsel Yaplarn Etkileimi, Bilim ve Sanat Yay., Ankara. enyrek 1946 M.S.enyrek, Trk Tarih Kurumu adna yaplan Maathyk kazsndan karlan kafataslarnn tetkiki. Study of the skulls from Maathyk, excavated under the auspices of the Turkish Historical Society, Belleten-X/38, Ankara, 231-254. TAD Takran 1994 TAY-II TAY-III TAY-IVa TAY-IVb TAY-C14 Taban Trk Arkeoloji Dergisi H.Takran, Karain evresinde Yeni Bir Maara: Boynuzluin (Bibi Maaras), XI. AST, Ankara, 227-236. S.Harmankaya-O.Tannd-M.zbaaran, S.Harmankaya-O.Tannd-M.zbaaran, Trkiye Trkiye Arkeolojik Arkeolojik lk lk Yerlemeleri-II, Neolitik, Ege Yay. stanbul, 1997. Yerlemeleri-III, Kalkolitik, Ege Yay. stanbul, 1998. S.Harmankaya-B.Erdou, Trkiye Arkeolojik Yerleimleri-IVa, Tun, Ege yay. stanbul, 2002. S.Harmankaya-B.Erdou, Trkiye Arkeolojik Yerleimleri-IVb, Tun, Ege yay. stanbul, 2002. Veri S.Harmankaya-B.Erdou-D.Uygun, Trkiye Arkeolojik YerlemeleriC14 Veri Taban, Ege Yay. stanbul, 2003

Tekolu 1989

R.Tekolu, Milattan nceki Dnemlerde Anadolu Dillerine Toplu Bir Bak, Alkm Konferanslar-I, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul, 7388.

Temizer 1954 Topba-Efe- lasl 1998

R.Temizer, Kayapnar Hy Buluntular, Belleten XVIII, Ankara, 317-360. A.Topba-T.Efe-A. lasl, Salvage Excavations of The Afyon Archaeological Museum, Part 2: The Settlement of Karaolan Mevkii and The Early Bronze Age Cemetery of Kaklk Mevkii, Anatolia Antiqua-VI, stanbul, 21-94.

Trk 1997 Tulac 1972 TTK Umar-ilingirolu 1990 Umurtak 1996 nal 1995

H.Trk; Neanderthal topya-36; stanbul,

nsanda Trensel l Gmme; Bilim ve

P.Tulac, Okyanus Ansiklopedik Szlk, Pars yay. st. Trk Tarih Kurumu B.Umar-A.ilingirolu, Eski Eserler Hukuku, DEU-Hukuk Fakltesi yay. No:11, Ankara niversitesi Bsmv., Ankara G.Umurtak, Maden Eserler, Kuruay-II, Edt.R.Duru, TTK, Ankara, 56-59. A.nal, Yakp Yklan Eski Anadolu Kentlerinin Akbeti: Hitit Gleri ve Hitit galinin Anadolu skan Tarihinde Dourduu Demografik Sonular In Memoriam .Metin Akyurt-Bahattin Devam An Kitab, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul, 367-372.

2003 nlsoy 1993 Van Lamoen 2006

Hititler Devrinde Anadolu-II, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. .nlsoy, Isparta li Atabey lesi Harmanren (Gndrle) Kurtarma Kazs 1989-1991, III.MKKS, 291-322. F.Van Lamoen, Simya, Hermetik Sanat: Bat Simyasna ve Simya konografisine Giri-Alchemy, The Hermetic Art: An Introduction to Western Alchemy and Alchemical Iconography, ev.M.H.Doan, Sanat Dnyamz-97, YKY yay., stanbul, 57-75.

Van

Loon

- M. van Loon-H.Gterbock, Korucutepe Kazs 1970, Keban Projesi 1970 almalar, Ankara, 79-81. E.Vermeule, The Early Bronze Age in Caria, Archaeology 17/4, 244249. V.Von Graeve, 1993 Milet almalar, XVI. KST-I, Ankara, 405-

Gterbock 1972 Vermeule 1964 Von Graeve 1995

417. Warner 1994 Wells 1972 Werner 1993 Wheeler 1974 White 1993 J.L.Warner, Elmal-Karata II, The Early Bronze Age Village of Karata, Bryn Mawr Pub., USA. C.Wells, Sosyal Antropoloji Asndan nsan ve Dnyas, ev. E.Onur, Remzi Ktbv. stanbul K.Werner, The Megaron During The Aegean and Anatolian Bronze Age, Paul strms Frlag, Jonsered. T.S.Wheeler, Early Bronze Age Burial Customs in Western Anatolia, AJA-78, 415-425, plt. 84-85. R.White, Technological and social dimensions of Aurignacian-Age body ornaments across Europe, Before Lascaux: The Complex Record of the Early Upper Palaeolothic, (edt.) H.Knecht, A.Pike-Tay, R.White, Boca Raton:CRC Press, 247-299. Wilkinson 1990 T.J.Wilkinson, Town and Country in Southeastern Anatolia-Vol.I: Settlement and Land Use at Kurban Hyk and Other Sites in The Lower Karababa Basin, The Oriental Institute of The University of Chicago, USA. Yakar 1979 1985 1991 2002a J.Yakar, Troy and Anatolian Early Bronze Age Chronology AS-29, 51-67. The Later Prehistory of Anatolia, Oxford. Prehistoric Anatolia, TellAviv Revising the Early Bronze Age Chronology of Anatolia, Festschrift Fr Manfred Korfmann, Mauer Schau, Band-1, Herausgegeben von: R.Aslan-S.Blum-G.Kastl-F.Schweiser-D.Thumm, 456. 2002b Etnografya Inda Arkeolojide Sosyal ve Kltrel Deerlendirmeler, Colloquium Anatolicum-I, Trk Eskia Bilimleri Enstits Yay., stanbul, 25-52. Yalnkaya 1995 I.Yalnkaya, Anadolu skan Tarihinde Katran Da, 1994 Yl Anadolu Medeniyetleri Mzesi Konferanslar, TC Kltr Bakanl Anadolu Medeniyetleri Mzesi Yaynlar, Ankara, 55-76. Yaylal-Akdeniz 2002 S.Yaylal-E.Akdeniz, Aphrodisias Mzesindeki Karahisar Buluntular, Olba-VI, Mersin, 1-40, Levha 1-34. Deutshland, 445-

Yener 1993 1994 1995 Yldz 1993

A.Yener, Gltepe Kazs 1991 Sezonu, XIV.KST-I, Ankara, 231-245. Gltepe/Kestel 1992, XV.KST-I, Ankara, 201-209. Gltepe 1993 Kaz Sonular, XVI.KST-I, Ankara, 177-188. N.Yldz, Eski ada Deri Kullanm ve Teknolojisi, M-yay. No:540, st.

HAR TA ve ZELGELER N L STE VE KAYNAKASI

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Bat Anadolu Fiziki Haritas Bat Anadolu Corafi Blmler (Stewig 1975, 55) Bat Anadolu ET-I Kltr Blgeleri (Efe 2003, 99) Bat Anadolu ET-I Kltr Blgeleri (Efe-Efe-Ay 2000, 34) Bat Anadolu ET-I Kltr Blgeleri (Efe 2003, 99) Bat Anadolu ET-I Kervan Yollar (Efe 2003, 99) Bat Anadolu ET Karlatrmal Kronoloji izelgesi (Efe-Ay 2000, 36) ET Mezar ve Mezarlklar Haritas Mezar ve Mezarlk Alanlarnn Listesi

LEVHALARIN L STE VE KAYNAKASI

LEV.1 1-Aabeyli Corafi Konum (Fratl 1970, 160) 2-Aabeyli Genel Grnm (Fratl 1970, 153/72) LEV.2 1-Ahlatltepecik Corafi Konum (Mitten-Yrm 1974, 23) 2-Ahlatltepecik Gney Mezarlk Plan (Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 85) LEV.3 1-Ahlatltepecik AT 67.10 Pithos Gms (Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 85) 2-Ahlatltepecik AT 67.10 Mezar Buluntusu Bakr Haner (Mitten-Yrm 1974, 26) 3-Ahlatltepecik Mezar Buluntusu Aktacakl Testi (Mitten-Yrm 1974, 25) 4-Ahlatltepecik AT 688 Pithos Gms (Mitten-Yrm 1969, 129/6) LEV.4 1-Ahlatltepecik AT 688 Pithos Gms (Mitten-Yrm 1969, 130/7) 2-Ahlatltepecik AT 688 Pithos Gms Buluntusu Gm Obje (Mitten-Yrm, 1974, 26) 3-Ahlatltepecik AT683 Ta Sandk Mezar (Mitten-Yrm 1974, 26) LEV.5 1-Aphrodisias/Pekmeztepe ocuk Mezar (Joukowsky 1986, 52/25) ve 517/20) 2-Aphrodisias/Pekmeztepe ocuk Mezar Columbella rustica (Joukowsky 1986, 515/369) LEV.6 1-Aphrodisias/Pekmeztepe ocuk Mezar (Joukowsky 1986, 517/20) 2-Aphrodisias/Pekmeztepe Kadn Mezar (Joukowsky 1986, 54) 3-Aphrodisias/Pekmeztepe Kadn Mezar (Joukowsky 1986, 53/26) LEV.7 1-Aphrodisias/Pekmeztepe Kadn Mezar (Joukowsky 1986, 518/371) LEV.8 1-Aphrodisias/Pekmeztepe Kadn Mezar (Joukowsky 1986, 519/373) 2-Aphrodisias/Pekmeztepe Kadn Mezar Araklar (Joukowsky 1986, 520/1-3-6) 3-Aphrodisias/Pekmeztepe Kadn Mezar Araklar (Joukowsky 1986, 376/4)

LEV.9 1-Aphrodisias/Pekmeztepe Kadn Mezar Testi ve Tak (Joukowsky 1986, 511) 2-Aphrodisias/Pekmeztepe Kadn Mezar Testi ve Tak (Joukowsky 1986, 520/13-14-15-16) LEV.10 1-Pekmeztepe ift skeletli Pithos Mezar (Joukowsky 1986, 74/53) 2-Pekmeztepe ift skeletli Pithos Mezar (Joukowsky 1986, 75/54-55-56) 3-Pekmeztepe ift skeletli Pithos Mezar skelet a (Joukowsky 1986, 76/57) 4-Pekmeztepe ift skeletli Pithos Mezar skelet b (Joukowsky 1986, 76/58) LEV.11 1-Pekmeztepe ift skeletli Pithos Mezar (Joukowsky 1986, 77/59) 2-Pekmeztepe ift skeletli Pithos Mezar (Joukowsky 1986, 570/410) 3-Pekmeztepe ift skeletli Pithos Mezar (Joukowsky 1986, 571/411) 4-Pekmeztepe ift skeletli Pithos Mezar Alet Paras( Joukowsky 1986, 570/409-2) LEV.12 1-Pekmeztepe ift skeletli Pithos Mezar Armaanlar (Joukowsky 1986, 405/343) 2-Pekmeztepe ift skeletli Pithos Mezar Armaanlar (Joukowsky 1986, 406-344) 3-Pekmeztepe ift skeletli Pithos Mezar Armaanlar (Joukowsky 1986, 571/411) LEV.13 1-Aphrodisias/Akropol 6 Numaral Amadaki ET III Gms (Joukowsky 1986, 407/347) 2Aphrodisias/Akropol 6 Numaral Amadaki ET III Gms (Joukowsky 1986, 640/1) 3-Aphrodisias/Kukalesi ocuk Gms (Joukowsky 1986, 157) 4-Aphrodisias/Kukalesi ocuk Gms (Joukowsky 1986, 706/498) LEV.14 1-Aphrodisias/Kukalesi ocuk Gms (Joukowsky 1986, 707/499) 2-Aphrodisias/Kukalesi ocuk Gms Mezar Armaan (Joukowsky 1986, 406/345) 3-Aphrodisias/Kukalesi ocuk Gms Mezar Armaan (Joukowsky 1986, 707/500-3) LEV.15 1-Babaky/Bapnar Mezarl Plan (zg 1948, R.81) 2-Babaky/Bapnar Pithos Gmleri (zg 1948, R.25) 3-Babaky/Bapnar Pithos Gmleri (zg 1948, R.39) LEV.16 1-Babaky/Bapnar ocuk Gms (zg 1948, R.28)

2-Babaky/Bapnar Bittelin Buluntular (zg 1948, R.40) 3-Babaky/Bapnar Bittelin Buluntular (zg 1948, R. 41) 4-Babaky/Bapnar Kktenin Buluntular (Kkten 1949, Levha XCIV-8) 5-Babaky/Bapnar Kktenin Buluntular (Kkten 1949, Levha XCIV-8) LEV.17 1-Babaky/Bapnar Mezar Armaanlar (Kkten 1949, Lev.XCIV/7) 2-Babaky/Bapnar Mezar Armaanlar (TAY-IV a, Babaky) LEV.18 1-Bademaac lk Tun a Yerlemeleri (Duru 1999, 123) 2-Bademaac lk Tun a 2-3 Yap Katlar (Duru 1999, 123) LEV.19 1-Baklatepe Genel Plan (zkan-Erkanal 1999, 169) LEV.20 1-Baklatepe G1 ntramural Basit Toprak Mezar (Akay 2003, Figr 2a) 2-Baklatepe G20 ntramural Basit Toprak Mezar (Akay 2003, Figr 2b) LEV.21 1-Baklatepe ET I Ekstramural Mezarlar Genel Plan (Akay 2003, fig.1) LEV.22 1-Baklatepe ET I G40 TSM ve Ba Ksmndaki Yarm Pithos (Akay 2003, fig. 20) 2-Baklatepe ET I G40 TSM ve Ba Ksmndaki Yarm Pithos (zkan-Erkanal 1999, 193/26) 3-Baklatepe ET I G107 TSM ve Ba Ksmndaki Yarm Pithos (Akay 2003, fig. 22) LEV.23 1-Baklatepe ET I G46 BTM (Akay 2003, fig. 8) 2-Baklatepe ET I G46 BTM (zkan-Erkanal 1999, Resim 193/28) 3-Baklatepe ET I G46 BTM Gm Buluntular (zkan-Erkanal 1999, resim 194/29) LEV.24 1-Baklatepe ET I G24 BTM (Akay 2003, fig. 3) 2-Baklatepe ET I G24 BTM Metal Buluntular (zkan-Erkanal 1999, 194/30) LEV.25 1-Baklatepe ET I G25 Pithos Mezar (Akay 2003, fig. 17) 2-Baklatepe ET I G25 Pithos Mezar (zkan-Erkanal 1999, 193/27)

3-Baklatepe ET I G28 Pithos Mezar (Akay 2003, fig.16) LEV.26 1-Baklatepe ET I G112 Pithos Mezar (Akay 2003, fig. 18) 2-Baklatepe ET I G126 Pithos Mezar (Akay 2003, fig. 19) 3-Baklatepe ET I G126 Pithos Mezar (Akay 2003, fig. 19) LEV.27 1-Baklatepe ET II Mezarlar Genel Grnm (zkan-Erkanal 1999, 188/15) 2-Baklatepe ET II G137 Mezar (zkan-Erkanal 1999, 188/16) 3-Baklatepe ET II G159 Mezar (Erkanal-zkan 2000, 273) LEV.28 1-Karata/Semayk Antropomorfik Kap (Warner 1994, Lev.166, KA 602) 2-Baklatepe ET II Antropomorfik Kap (Erkanal-zkan 2000, 275/2) 3-Baklatepe ET II Depas (Erkanal-zkan 2000, 275/3) LEV.29 1-Baklatepe ET II Mezar Buluntular Genel (zkan-Erkanal 1999, 189/17) 2-Baklatepe ET II Mezar Buluntular Genel (zkan-Erkanal 1999, 189/18) 3-Baklatepe ET II Mezar Buluntular Genel (zkan-Erkanal 1999, 189/19) LEV.30 1-Baklatepe ET II Mezar Buluntusu neler (zkan-Erkanal 1999, 189/18) 2-Baklatepe ET II Mezar Buluntusu doller (zkan-Erkanal 1999, 189/19) LEV.31 1-Beycesultan ET Katlar Plan (Lloyd-Mellaart 1962, 30-31) 2-Beycesultan ET Katlar XVIIA ve XVIIB plan (Lloyd-Mellaart 1962, fig.9, Plate VIc) LEV.32 1-Bozcaada Mezar 7 Buluntular (Sevin 1994, 320/10) 2-Bozcaada ET Mezarlar (Sevin 1995, 116) LEV.33 1-Bozcaada ET Mezarlar (Sevin 1995, 118-1) 2-Bozcaada 1993 yl ET Mezar Buluntular (Sevin 1995, 118-2) LEV.34 1-avdarl Hyk Genel Plan (Akok 1967, 16-3)

2-avdarl Hyk ET Mezar (Akok 1967, 18/8) 3-avdarl Hyk ET Mezar (Akok 1967, 18/9) 4-avdarl Hyk ET Mezar (Akok 1967, 18/10) LEV.35 1-Demircihyk/Sarket Genel Plan (Seeher 1991, 99) 2-Demircihyk/Sarket Nekropol Alan Genel Plan (Seeher 1992b, 371) LEV.36 1-Demircihyk 147 numaral ET Pithos Mezar (Seeher 1993a, 373/4) 2-Demircihyk 392 numaral ET Pithos Mezar (Seeher 1993a, 373/5) 3-Demircihyk 231 numaral ET TSM (Seeher 1993a, 374/6-7) 4-Demircihyk 298 numaral ET TSM (Seeher 1993a, 373/6) 5-Demircihyk 93 numaral ET TSM (Seeher 1992b, 169/6) LEV.37 1-Demircihyk/Sarket ET 220 Numaral Mezar Armaan Gaga Azl Testi (Seeher 1993a, 376/10) 2-Demircihyk/Sarket ET 231 Numaral Mezar Armaan Gaga Azl Testi (Seeher 1993a, 376/11) 3-Demircihyk/Sarket ET 294 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1993a, 376/12) 4-Demircihyk/Sarket ET 247 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1993a, 376/13;) 5-Demircihyk/Sarket ET Mezar Armaan Kap (Seeher 1993a, 377/14) LEV.38 1-Demircihyk/Sarket ET 97 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992b, 170/7) 2-Demircihyk/Sarket ET 37 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992b, 170/8) 3-Demircihyk/Sarket ET 97 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1991, 106/3) 4-Demircihyk/Sarket ET 37 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1991, 106/5) LEV.39 1-Demircihyk/Sarket ET 220 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992a, 9) 2-Demircihyk/Sarket ET 167 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992a, 9) 3-Demircihyk/Sarket ET 231 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992a, 9) LEV.40 1-Demircihyk/Sarket ET 552 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992a, 10) 2-Demircihyk/Sarket ET 370 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992a, 10) 3-Demircihyk/Sarket ET 250 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992a, 10) 4-Demircihyk/Sarket ET 321 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992a, 10) LEV.41

1-Demircihyk/Sarket ET 294 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992a,11) 2-Demircihyk/Sarket ET 247 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992a, 11) 3-Demircihyk/Sarket ET 426 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992a, 11) 4-Demircihyk/Sarket ET 448 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992a, 11) 5-Demircihyk/Sarket ET 141 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992a, 11) 6-Demircihyk/Sarket ET 373 Numaral Mezar Armaan Kap (Seeher 1992a, 11) LEV.42 1-Demircihyk/Sarket ET 79 Numaral Mezar Buluntusu Ta ve Metal Boncuklar; a-b Da Kristali; c-d Karneol; e Bakr/Bronz; f Ametist (?); g-o Altn (Seeher 1991, 111/1) 2-Demircihyk/Sarket ET 125 Numaral Mezar Buluntusu Altn Alnlk (Seeher 1991, 111/2) 3-Demircihyk/Sarket ET 38 Numaral Mezar Buluntusu Altn Alnlk (Seeher 1991, 111/3) 4-Demircihyk/Sarket ET 118 Numaral Mezar Buluntusu Altn Alnlk (Seeher 1991, 111/4) 5-Demircihyk/Sarket ET 93 Numaral Mezar Buluntusu Altn Halka (Seeher 1991, 111/5) 6-Demircihyk/Sarket ET 79 Numaral Mezar Buluntusu Altn Alnlk (Seeher 1991, 111/6) 7-Demircihyk/Sarket ET 83 Numaral Mezar Buluntusu Altn Alnlk (Seeher 1991, 111/7) 8-Demircihyk/Sarket ET 100 Numaral Mezar Buluntusu Gm Alnlk (Seeher 1991, 111/8) 9-Demircihyk/Sarket ET 87 Numaral Mezar Buluntusu Bakr/Bronz Alnlk (Seeher 1991, 111/9) 10-Demircihyk/Sarket ET 70 Numaral Mezar Buluntusu Gm Alnlk (Seeher 1991, 111/10) 11-Demircihyk/Sarket ET 64 Numaral Mezar Buluntusu Bakr/Bronz Alnlk (Seeher 1991, 111/11) 12-Demircihyk/Sarket ET 37 Numaral Mezar Buluntusu Bakr/Bronz Bilezik (Seeher 1991, 111/12) 13-Demircihyk/Sarket ET 37 Numaral Mezar Buluntusu Bakr/Bronz Bilezik (Seeher 1991, 111/13) 14-Demircihyk/Sarket ET 79 Numaral Mezar Buluntusu Bakr/Bronz Bilezik (Seeher 1991, 111/14) LEV.43 1-Demircihyk/Sarket ET 309 Numaral Mezar Buluntusu Gm Yzk (Seeher 1992a, 15) 2-Demircihyk/Sarket ET 350 Numaral Mezar Buluntusu Altn Alnlk (Seeher 1992a, 15) 3-Demircihyk/Sarket ET 295 Numaral Mezar Buluntusu P.T. dol (Seeher 1992a, 15) 4-Demircihyk/Sarket ET 213 Numaral Mezar Buluntusu Ta dol (Seeher 1992a, 15) 5-Demircihyk/Sarket ET 243 Numaral Mezar Buluntusu P.T.Arak (Seeher 1992a, 15) 6-Demircihyk/Sarket ET 517 Numaral Mezar Buluntusu P.T.Arak (Seeher 1992a, 15) 7-Demircihyk/Sarket ET 517 Numaral Mezar Buluntusu P.T.Arak (Seeher 1992a, 15) 8-Demircihyk/Sarket ET 517 Numaral Mezar Buluntusu P.T.Arak (Seeher 1992a, 15) 9-Demircihyk/Sarket ET 118 Numaral Mezar Buluntusu Altn Alnlk (Seeher 1992b, 173/18) 10-Demircihyk/Sarket ET 350 Numaral Mezar Buluntusu Altn Alnlk (Seeher 1992b, 173/18) LEV.44 1-Demircihyk/Sarket ET 95 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Seeher 1991, 112) 2-Demircihyk/Sarket ET 54 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Seeher 1991, 112) 3-Demircihyk/Sarket ET 93 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Seeher 1991, 112)

4-Demircihyk/Sarket ET 100 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Seeher 1991, 112) 5-Demircihyk/Sarket ET 38 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Seeher 1991, 112) 6-Demircihyk/Sarket ET 105 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Seeher 1991, 112) 7-Demircihyk/Sarket ET 103 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Seeher 1991, 112) 8-Demircihyk/Sarket ET 21 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Seeher 1991, 112) 9-Demircihyk/Sarket ET 100 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Seeher 1991, 112) 10-Demircihyk/Sarket ET 37 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Seeher 1991, 112) 11-Demircihyk/Sarket ET 92 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Seeher 1991, 112) 12-Demircihyk/Sarket ET 133 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Seeher 1991, 112) 13-Demircihyk/Sarket ET 133 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Seeher 1991, 112) LEV.45 1-Demircihyk/Sarket ET 132 Numaral Mezar Buluntusu B/B Asa Ba (Seeher 1991, 113/1) 2-Demircihyk/Sarket ET 132 Numaral Mezar Buluntusu B/B Asa Ba (Seeher 1992b, 172/11) 3-Demircihyk/Sarket ET 100 Numaral Mezar Buluntusu B/B Balta (Seeher 1991, 113/3) 4-Demircihyk/Sarket ET 100 Numaral Mezar Buluntusu B/B Balta (Seeher 1992b, 172/12) 5-Demircihyk/Sarket ET 132 Numaral Mezar Buluntusu B/B Balta (Seeher 1991, 113/2) LEV.46 1-Demircihyk/Sarket ET 494 Numaral Mezar Buluntusu B/B Balta (Seeher 1993a, 377/15) 2-Demircihyk/Sarket ET 494 Numaral Mezar Buluntusu B/B Balta (Seeher 1992a, 14/2) 3-Demircihyk/Sarket ET 494 Numaral Mezar Buluntusu B/B Mzrak Ucu (Seeher 1992a, 14/3) 4-Demircihyk/Sarket ET 79 Numaral Mezar Buluntusu Ta ve Metal Boncuklar (Seeher 1992b, 173/17) 5-Demircihyk/Sarket ET 418 Numaral Mezar Buluntusu Ta Balta (Seeher 1992a, 14/1) LEV.47 1-Demircihyk/Sarket ET 243 Numaral Mezar Buluntusu B/B Asa Ba (Seeher 1992a, 13/1) 2-Demircihyk/Sarket ET 517 Numaral Mezar Buluntusu B/B Bak (Seeher 1992a, 13/2) 3- Demircihyk/Sarket ET 421 Numaral Mezar Buluntusu B/B Ustura (Seeher 1992a, 13/3) 4-Demircihyk/Sarket ET 441 Numaral Mezar Buluntusu B/B Bilezik (Seeher 1992a, 13/4) 5-Demircihyk/Sarket ET 441 Numaral Mezar Buluntusu B/B Bilezik (Seeher 1992a, 13/5) 6-Demircihyk/Sarket ET 213 Numaral Mezar Buluntusu Ta dol (Seeher 1993a, 17) 7-Demircihyk/Sarket ET 295 Numaral Mezar Buluntusu P.T. dol (Seeher 1993a, 378/18) LEV.48 1-Dorak Mezarlar (TAY IV-Dorak) 2-Firavun Sahurenin Adnn Yazl Olduu Hiyeroglif Kartu (Dinol 1982) LEV.49

1-Eski Balkhane Mezarlk Alan Genel (Mitten 1987, fig.3) 2-Eski Balkhane ET Mezarlar (Mitten 1987, fig.6) LEV.50 1-Eski Balkhane ET Mezar Buluntular (Mitten 1987, fig.4) 2-Eski Balkhane ET Altn Kulak Tkalar (Mitten 1987, fig.5) 3-Anadolunun Dier Blgelerinde Ele Geen Altn Kulak Tkalar (Duru 1972, 136) 4-Anadolunun Dier Blgelerinde Ele Geen Altn Kulak Tkalar Listesi (Duru 1972, 136) LEV.51 1-Gavurtepe Mermer dol (Meri 1993, 360-361) 2-Gavurtepe ocuk Mezar Buluntular (Meri 1993, 360-361) 3-Gavurtepe ocuk Mezar (Meri 1993, 360-361) 4-Gavurtepe ocuk Mezar Gaga Azl Testi (Meri 1993, 360-361) 5-Gavurtepe ET Mezarl Plan (Meri 1988, 166/2) 6-Hanaytepe Kerpi Sandk Mezar (zg 1948, Resim 51) 7-Hanaytepe Kerpi Sandk Mezar (zg 1948, Resim 52) 8-Hanaytepe Kerpi Sandk Mezar (zg 1948, Resim 53) LEV.52 1-Harmanren/Gndrle ET Mezarlar (Sevin 2003, 102) 2-Harmanren/Gndrle ET Mezarlar (zsait 2003a, 119) LEV.53 1-Harmanren/Gndrle ET Mezarl oklu Gm rnei (zsait 2003a, 119) 2-Harmanren/Gndrle ET Mezarl A Amas Plan (zsait 1995, 162) 3-Harmanren/Gndrle ET A1 Mezar (zsait 1995, 168/8) LEV.54 1-Harmanren/Gndrle ET Mezarl B Amas Plan (zsait 1995, 163) 2-Harmanren/Gndrle ET B4-B5-B6 Mezarlar (zsait 1995, 170/11) LEV.55 1-Harmanren/Gndrle ET B7 Mezar (zsait 1995, 172-16) 2-Harmanren/Gndrle ET B7 Mezar Swastika Bezemesi (zsait 1995, 172-15) 3-Karata/Semayk 57 Numaral Mezar Swastika Bezemesi (Mellink 1964, Plt. 79/12) 4-Karata/Semayk 57 Numaral Mezar Da Keisi Bezemesi (Mellink 1964, Plt. 79/13) LEV.56 1-Harmanren/Gndrle ET B10 Mezar (zsait 1995, 170/12)

2-Harmanren/Gndrle ET B10 Mezar Buluntular (zsait 1995, 171/13) 3-Harmanren/Gndrle ET Mezarl E-F Amas Plan (zsait 1997, 464) 4-Harmanren/Gndrle ET E5 Mezar (zsait 1997, 468/6) 5-Harmanren/Gndrle ET E5 Mezar (zsait 1997, 469/7) LEV.57 1-Harmanren/Gndrle ET E9 Mezar (zsait 1997, 469/8) 2-Harmanren/Gndrle ET E9 Mezar (zsait 1997, 470/9) 3-Harmanren/Gndrle ET E9 Mezar Buluntular n-Situ (zsait 1997, 470/10) 4-Harmanren/Gndrle ET E9 Mezar Buluntular (zsait 1997, 470/11) LEV.58 1-Harmanren/Gndrle ET Mezarl J Amas Plan (zsait 1998, 614) 2-Harmanren/Gndrle ET J1 Mezar (zsait 1998, 617/4) 3-Harmanren/Gndrle ET J1 Mezar Buluntular (zsait 1998, 618/5) LEV.59 1-Harmanren/Gndrle ET J5 Mezar (zsait 1998, 620/9) 2-Harmanren/Gndrle ET J5 Mezar (zsait 1998, 620/10) 3-Harmanren/Gndrle ET J5 Mezar (zsait 1998, 621/11) 4-Harmanren/Gndrle ET J5 Mezar Buluntular (zsait 1998, 621/12) 5-Harmanren/Gndrle ET Mezarl K Amas Plan (zsait 1998, 615) LEV.60 1-Harmanren/Gndrle ET K1 Mezar (zsait 1998, 623/15) 2-Harmanren/Gndrle ET K1 Mezar Pithos Boynunda Bezemeler (zsait 1998, 623/16) 3-Harmanren/Gndrle ET K1 Mezar Buluntular n-Situ (zsait 1998, 624/17) 4-Harmanren/Gndrle ET K1 Mezar Buluntular (zsait 1998, 624/18) LEV.61 1-Harmanren/Gndrle ET K2 Mezar (zsait 1998, 625/19) 2-Harmanren/Gndrle ET K2 Mezar Buluntular n-Situ (zsait 1998, 625/20) 3-Harmanren/Gndrle ET K2 Mezar Buluntular n-Situ (zsait 1998, 626/21) 4-Harmanren/Gndrle ET K2 Mezar Buluntular (zsait 1998, 626/22) LEV.62 1-Harmanren/Gndrle ET K3 Mezar Buluntular (zsait 2002, Resim 1) 2-Harmanren/Gndrle ET Mezarl M Amas Plan (zsait 1999, 474) 3-Harmanren/Gndrle ET M1 Mezar (zsait 1999, 479/9) 4-Harmanren/Gndrle ET M1 Mezar Buluntular (zsait 1999, 479/10)

LEV.63 1-Harmanren/Gndrle ET M5 Mezar (zsait 1999, 481/14) 2-Harmanren/Gndrle ET M9 Mezar Buluntular (zsait 1999, 482/15) 3-Harmanren/Gndrle ET M5 Mezar Buluntular n-Situ (zsait 1999, 482/16) LEV.64 1-Harmanren/Gndrle ET Mezarl N Amas Plan (zsait 2000a, 375) 2-Harmanren/Gndrle ET N1 Mezar (zsait 2000a, 376/1) 3-Harmanren/Gndrle ET N4 Mezar (zsait 2000a, 377/2) 4-Harmanren/Gndrle ET N4 Mezar (zsait 2000a, 377/3) 5-Harmanren/Gndrle ET N4 Mezar Gaga Azl Testi (zsait 2000a, 380/10) 6-Harmanren/Gndrle ET N4 Mezar doller (zsait 2000a, 379/7) LEV.65 1-Harmanren/Gndrle ET N4 Mezar Depas (zsait 2000a, 378/5) 2-Harmanren/Gndrle ET N4 Mezar Gaga Azl Testi (zsait 2000a, 378/4) 3-Harmanren/Gndrle ET N4 Mezar Gaga Azl, Bezemeli Testi (zsait 2000a, 378/6) 4-Harmanren/Gndrle ET N4 Mezar (zsait 2000a, 379/8) 5-Harmanren/Gndrle ET N4 Mezar Buluntular n-Situ (zsait 2000a, 379/9) LEV.66 1-Harmanren/Gndrle ET Mezarl S Amas Plan (zsait 2003b, 312/2) 2-Harmanren/Gndrle ET S3 Mezar (zsait 2003b, 313/2) 3-Harmanren/Gndrle ET S7 Mezar (zsait 2003b, 314/4) LEV.67 1-Harmanren/Gndrle ET Mezarl R Amas Plan (zsait 2003b, 312/3) 2-Harmanren/Gndrle ET T5 Mezar (zsait 2003b, 316/8) 3-Harmanren/Gndrle ET T5 Mezar (zsait 2003b, 317/9) 4-Harmanren/Gndrle ET Mezarl R Amas Plan (zsait 2002, 335/3) LEV.68 1-Harmanren/Gndrle ET Mezarl P Amas Plan (zsait 2002, 335/2) 2-Harmanren/Gndrle ET R9 Mezar (zsait 2002, 340/9) 3-Harmanren/Gndrle ET 4 Mezar Dairesel Dzenleme (zsait 2005, 325/6) 4-Harmanren/Gndrle ET 8, 10 ve 11 Mezarlar (zsait 2005, 325/7) LEV.69 1-Troia 1b Evresi 102 Numaral Ev (Blegen 1963, Plt. 14)

LEV.70 1-Troia IIg Evresine ait 201 Numaral Alanda Ortaya karlan skelet (Blegen 1963 Plt. 28) LEV.71 1-Kocaan Hyk ET Mezar Buluntusu (?) (Gner 1971, 31/7) 2-Ilpnar ET Mezar (Roodenberg 2003, 301/3) 3-Ilpnar ET Mezarl Buluntular (Roodenberg 2003, 302) 4- Ilpnar ET Mezarl Genel Plan(Roodenberg 2003, 298) LEV.72 1-Kaklk Mezarl A Alan Plan (Efe- lasl-Topba 1995, fig.4) LEV.73 1-Kaklk Mezarl A Alan Yerleim ve Mezarlk Plan (Efe- lasl-Topba 1995, fig.30) LEV.74 1-Kaklk Mezarl B-C Alanlar Plan (Topba-Efe- lasl 1998, 31/19) 2-Kaklk Mezar 1 Flower Pot (Topba-Efe- lasl 1998, 79/60) 3-Kaklk Mezar 1 (Topba-Efe- lasl 1998, 32/20) 4-Kaklk Mezar 1 Buluntusu Aktacakl Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 67/108) 5-Kaklk Mezar 1 Buluntusu dol (Topba-Efe- lasl 1998, 67/109) 6-Kaklk Mezar 1 Buluntusu Figrin (Topba-Efe- lasl 1998, 67/110) LEV.75 1-Kaklk Mezar 2 (Topba-Efe- lasl 1998, 32/21) 2-Kaklk Mezar 2 (Topba-Efe- lasl 1998, 32/22) 3-Kaklk Mezar 2 (Topba-Efe- lasl 1998, 80/61) 4-Kaklk Mezar 2 Buluntusu Gaga Azl Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 67/111) 5-Kaklk Mezar 2 Buluntusu Gaga Azl Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 88/68) LEV.76 1-Kaklk Mezar 3 (Topba-Efe- lasl 1998, 32/23) 2-Kaklk Mezar 3 Buluntusu Gaga Azl Testi ve Krk Kap (Topba-Efe- lasl 1998, 67/112) 3-Kaklk Mezar 3 Buluntusu Gaga Azl Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 88/68) 4-Kaklk Mezar 4 Buluntusu Kap (Topba-Efe- lasl 1998, 88/68) 5-Kaklk Mezar 4 Buluntusu Kap (Topba-Efe- lasl 1998, 67/113) 6-Kaklk Mezar 5 mlek Gm (Topba-Efe- lasl 1998, 79/178) Lev.77

1-Kaklk Mezar 6 (Topba-Efe- lasl 1998, 32/24) 2-Kaklk Mezar 6 Buluntusu Kaplar (Topba-Efe- lasl 1998, 67/114-115) 3-Kaklk Mezar 6 Buluntusu Kaplar (Topba-Efe- lasl 1998, 88/68) 4-Kaklk Mezar 7 (Topba-Efe- lasl 1998, 33/26) 5-Kaklk Mezar 7 Buluntusu (Topba-Efe- lasl 1998, 88/68) 6-Kaklk Mezar 7 (Topba-Efe- lasl 1998, 33/25) 7-Kaklk Mezar 7 Buluntusu (Topba-Efe- lasl 1998, 67/116) LEV.78 1-Kaklk Mezar 8 Buluntular (Topba-Efe- lasl 1998, 88/68) 2-Kaklk Mezar 8 (Topba-Efe- lasl 1998, 34/27) 3-Kaklk Mezar 8 Buluntusu Tutamakl Kap (Topba-Efe- lasl 1998, 67/117) 4-Kaklk Mezar 8 Buluntusu Tutamakl Kase (Topba-Efe- lasl 1998, 67/118) 5-Kaklk Mezar 8 Buluntusu Gaga Azl Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 67/119) 6-Kaklk Mezar 8 Buluntusu B/B Ustura (Topba-Efe- lasl 1998, 67/120) 7-Kaklk Mezar 8 Buluntusu B/B ne (Topba-Efe- lasl 1998, 67/121) 8-Kaklk Mezar 9 (Topba-Efe- lasl 1998, 80/61) LEV.79 1-Kaklk Mezar 10 (Topba-Efe- lasl 1998, 34/28) 2-Kaklk Mezar 10 (Topba-Efe- lasl 1998, 34/29) 3-Kaklk Mezar 10 (Topba-Efe- lasl 1998, 81/62) LEV.80 1-Kaklk Mezar 15 (Topba-Efe- lasl 1998, 78/177) 2-Kaklk Mezar 15 (Topba-Efe- lasl 1998, 92/177) 3-Kaklk Mezar 18 Sahte Oda Mezar (Topba-Efe- lasl 1998, 37/31) 4-Kaklk Mezar 18 Buluntular n-Situ (Topba-Efe- lasl 1998, 37/32) 5-Kaklk Mezar 18 Buluntular (Topba-Efe- lasl 1998, 68/130) LEV.81 1-Kaklk Mezar 18 Buluntusu Kase (Topba-Efe- lasl 1998, 68/122) 2-Kaklk Mezar 18 Buluntusu Kase (Topba-Efe- lasl 1998, 68/123) 3-Kaklk Mezar 18 Buluntusu Kase (Topba-Efe- lasl 1998, 68/124) 4-Kaklk Mezar 18 Buluntusu Aktacakl Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 68/125) 5-Kaklk Mezar 18 Buluntusu Kap (Topba-Efe- lasl 1998, 68/126) 6-Kaklk Mezar 18 Buluntusu Gaga Azl Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 68/127) 7-Kaklk Mezar 18 Buluntusu Gaga Azl Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 68/128) 8-Kaklk Mezar 18 Buluntusu Gaga Azl Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 68/129) 9-Kaklk Mezar 18 Buluntusu B/B ne (Topba-Efe- lasl 1998, 68/130)

LEV.82 1-Kaklk Mezar 21 (Topba-Efe- lasl 1998, 37/33) 2-Kaklk Mezar 21 Buluntular n-Situ 21 (Topba-Efe- lasl 1998, 37/34) 3-Kaklk Mezar 21 Buluntular (Topba-Efe- lasl 1998, 70/53) 4-Kaklk Mezar 21 Buluntusu ift Kulplu Kap (Topba-Efe- lasl 1998, 69/133) 5-Kaklk Mezar 21 Buluntusu Tutamakl Kase (Topba-Efe- lasl 1998, 69/131) 6-Kaklk Mezar 21 Buluntusu Gaga Azl Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 69/122)

LEV.83
1-Kaklk Mezar 22 Buluntular (Topba-Efe- lasl 1998, 89/69) 2-Kaklk Mezar 22 Buluntusu Kase (Topba-Efe- lasl 1998, 71/134) 3-Kaklk Mezar 22 Buluntusu Kase (Topba-Efe- lasl 1998, 71/135) 4-Kaklk Mezar 22 (Topba-Efe- lasl 1998, 37/35) 5-Kaklk Mezar 22 Buluntusu Gaga Azl Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 71/136) 6-Kaklk Mezar 22 Buluntusu Tankard (Topba-Efe- lasl 1998, 71/137) 7-Kaklk Mezar 22 Buluntusu dol (Topba-Efe- lasl 1998, 71/138) LEV.84 1-Kaklk Mezar 23 (Topba-Efe- lasl 1998, 37/36) 2-Kaklk Mezar 23 Buluntular (Topba-Efe- lasl 1998, 90/70) 3-Kaklk Mezar 23 Buluntusu Kase (Topba-Efe- lasl 1998, 72/139) 4-Kaklk Mezar 23 Buluntusu Tankard (Topba-Efe- lasl 1998, 72/140) 5-Kaklk Mezar 23 Buluntusu Gaga Azl Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 72/141) 6-Kaklk Mezar 23 Buluntusu Gaga Azl Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 72/142) LEV.85 1-Kaklk Mezar 24 Buluntular (Topba-Efe- lasl 1998, 90/70) 2-Kaklk Mezar 24 Buluntusu Burma Kulplu Depas (Topba-Efe- lasl 1998, 90/70) 3-Kaklk Mezar 24 Buluntusu Kase (Topba-Efe- lasl 1998, 74/143) 4-Kaklk Mezar 24 Buluntusu Kase (Topba-Efe- lasl 1998, 74/144) 5-Kaklk Mezar 24 Buluntusu Burma Kulplu Depas (Topba-Efe- lasl 1998, 74/145) 6-Kaklk Mezar 24 Buluntusu Depas (Topba-Efe- lasl 1998, 74/146) 7-Kaklk Mezar 24 Buluntusu ift Kulplu Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 74/147) 8-Kaklk Mezar 24 Buluntusu dol (Topba-Efe- lasl 1998, 74/148) LEV.86 1-Kaklk Mezar 26 Buluntusu Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 90/70) 2-Kaklk Mezar 26 Buluntusu Tek Kulplu mlekik (Topba-Efe- lasl 1998, 90/70) 3-Kaklk Mezar 26 Buluntusu Testi (Topba-Efe- lasl 1998, 75/149)

4-Kaklk Mezar 26 Buluntusu Tek Kulplu mlekik (Topba-Efe- lasl 1998, 75/150) 5-Kaklk Mezar 31 (Topba-Efe- lasl 1998, 75/151) 6-Kaklk Mezar 31 (Topba-Efe- lasl 1998, 90/70) LEV.87 1-Kaklk Numaras Bilinmeyen Mezar (Topba-Efe- lasl 1998, 81/183) 2-Kaklk A Amasnda bulunan ancak hangi mezardan kt bilinmeyen mlek (Topba-Efe- lasl 1998, 91/71) 3-Kaklk A Amasnda bulunan ancak hangi mezardan kt bilinmeyen mlek (Topba-Efe- lasl 1998, 91/71) 4-Kaklk A Amasnda bulunan ancak hangi mezardan kt bilinmeyen mlek (Topba-Efe- lasl 1998, 75/154) 5-Kaklk A Amasnda bulunan ancak hangi mezardan kt bilinmeyen mlek (Topba-Efe- lasl 1998, 75/155) 6-Kaklk A Amasnda bulunan ancak hangi mezardan kt bilinmeyen mlek (Topba-Efe- lasl 1998, 75/156) 7-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan B/B obje (Topba-Efe- lasl 1998, 91/71) 8-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan B/B Ustura (Topba-Efe- lasl 1998, 91/71) 9-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan B/B Ustura (Topba-Efe- lasl 1998, 75/152) 10-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan B/B obje (Topba-Efe- lasl 1998, 75/153) LEV.88 1-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan Kase Paras (Topba-Efe- lasl 1998, 76/157) 2-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan Kase Paras (Topba-Efe- lasl 1998, 76/158) 3-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan Kase Paras (Topba-Efe- lasl 1998, 76/159) 4-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan Yiv Bezemeli Kase Paras (TopbaEfe- lasl 1998, 76/160) 5-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan Kase Paras (Topba-Efe- lasl 1998, 76/161)

6-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan Kase Paras (Topba-Efe- lasl 1998, 76/162) 7-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan Kulp Paras (Topba-Efe- lasl 1998, 76/163) 8-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan Az Kenar Paras (Topba-Efelasl 1998, 76/164) 9-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan Kapak Paras (Topba-Efe- lasl 1998, 76/165) 10-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan Ayak Paras (Topba-Efe- lasl 1998, 76/166) 11-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan Ayak Paras (Topba-Efe- lasl 1998, 76/167) 12-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan figrin (Topba-Efe- lasl 1998, 76/168) 13-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan Ayak Paras (Topba-Efe- lasl 1998, 92/165) 14-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan Ayak Paras (Topba-Efe- lasl 1998, 92/166) 15-Kaklk Mevkii mezarlk alannda dank halde rastlanlan buluntulardan figrin (Topba-Efe- lasl 1998, 92/168) LEV.89 1-Kaklk Dik Gaga Azl Testicikler (akalgz 1987, izim 9) 2-Kaklk Dik Gaga Azl Testicikler (akalgz 1987, izim 11) 3-Kaklk Dik Gaga Azl Testicikler (akalgz 1987, izim 12) LEV.90 1-Karaaata Bulunan dol (Alp 1965, Lev.4) 2-Karaolan Mevkii ntramural Pithos Gm (Topba-Efe- lasl 1998, 63/90) 3-Karaolan Mevkii ntramural Pithos Gm (Topba-Efe- lasl 1998, 87/90) LEV.91 1-Karata/Semayk Genel Plan (Warner 1994, plt. 3) LEV.92 1-Karata/Semayk Mezarlk Genel Plan (Warner 1994)

LEV.93 1-Karata/Semayk Mezar 56 (Mellink 1964, plt. 78/5) 2-Karata/Semayk oklu Gm (Mellink 1964, plt. 78/9) 3-Karata/Semayk 98 Numaral Ama Plan (Mellink 1969a, 320) LEV.94 1-Karata/Semayk (Mellink 1965a, 247) 2-Karata/Semayk Depolama Kaplar rnek (Mellink 1965a, plt.65/35) 3-Karata/Semayk Bezemeli Pithos Gm (Mellink 1965a, plt.66/42) 4-Karata/Semayk Pithos Gm Bezemeler Yakn Plan (Mellink 1965a, plt.66/43) LEV.95 1-Karata/Semayk 57 Numaral Bezemeli Pithos Gm (Mellink 1964, plt.79/10) 2-Karata/Semayk 57 Numaral Bezemeli Pithos Gm (Mellink 1964, plt.79/11) 3-Karata/Semayk 57 Numaral Bezemeli Pithos Gm (Mellink 1964, plt.79/12) 4-Karata/Semayk 57 Numaral Bezemeli Pithos Gm (Mellink 1964, plt.79/13) LEV.96 1-Karata/Semayk 305 Numaral Bezemeli Pithos Gm (Mellink 1970, plt,56/9) 2-Phaistos Diski zerindeki Hiyeroglif (Godart 1995, 132/24) 3-Knossosta Ortaya karlan Lineer B Tableti zerindeki deogram (Godart 1995, 133) 4-Karata/Semayk 57 ve 305 Numaral Pithoslar zerindeki Stilize Bezeme (Warner 1994) LEV.97 1-Karata/Semayk 15 Numaral Pithos zerindeki Mhr Basks (Mellink 1964, plt.82/26) 2-Karata/Semayk 98 Numaral Ama AQ Mezar Plan (Mellink 1968, 324) 3-Karata/Semayk 98 Numaral Ama AQ Mezar Kesit (Mellink 1968, 326) LEV.98 1-Karata/Semayk 98 Numaral Ama AQ Mezar Genel (Mellink 1968, plt. 75/24) 2-Karata/Semayk 98 Numaral Ama AQ Mezar (Mellink 1968, plt. 75/25) 3-Karata/Semayk 98 Numaral Ama AQ, 367 Numaral Mezar (Mellink 1968, plt. 75/26) 4-Karata/Semayk 98 Numaral Ama AQ Mezar Taban (Mellink 1968, plt. 75/27) LEV.99 1-Karata/Semayk 95 Numaral Mezar Buluntusu Gaga Azl Minyatr Testi (Mellink 1965a, plt.61/13) 2-Karata/Semayk 95 Numaral Mezar Buluntusu Gaga Azl Minyatr Testi (Mellink 1965a, plt.61/14) 3-Karata/Semayk 111 Numaral Mezar Buluntusu Minyatr Kap (Mellink 1965a, plt.61/17) 4-Karata/Semayk 111 Numaral Mezar Buluntusu Minyatr Kap (Mellink 1965a, plt.61/18)

5-Karata/Semayk 41 Numaral Mezar Buluntusu Barbotin Bezemeli Minyatr Kap (Mellink 1964, plt.82/28) 6-Karata/Semayk 41 Numaral Mezar Buluntusu Lentoid Gvdeli Minyatr Testi (Mellink 1964, plt.82/29) LEV.100 1-Karata/Semayk 29 Numaral Mezar Buluntusu Sepet Kulplu Minyatr aydanlk (Mellink 1964, plt.81/20) 2-Karata/Semayk 144 Numaral Mezar Buluntusu Minyatr Askos/Ku Biimli Kap (Mellink 1967, plt.76/10) 3-Karata/Semayk 167 Numaral Mezar Buluntusu Minyatr Askos/Ku Biimli Kap (Mellink 1967, plt.76/12) LEV.101 1-Karata/Semayk 25 Numaral Mezar Buluntusu B/B Kolye ya da Kol Band (Mellink 1964, plt.82/27) 2-Karata/Semayk 84 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Mellink 1965a, plt.60/9) 3-Karata/Semayk 84 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Mellink 1965a, plt.60/9) 4-Karata/Semayk 131 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Mellink 1965a, plt.60/9) 5-Karata/Semayk 335 Numaral Mezar Buluntusu Gm Toka ya da Alnlk Paras (Mellink 1970a, plt.57/17) 6-Karata/Semayk 144 Numaral Mezar Buluntusu B/B Bilezik (Mellink 1967, plt.77/21) 7-Karata/Semayk 357 Numaral Mezar Buluntusu Altn Kolye Taneleri (Mellink 1969a, plt.74/15) 8-Karata/Semayk 191 Numaral Mezar Buluntusu Gm ne (Mellink 1967, plt.77/23) 9-Karata/Semayk 152 Numaral Mezar Buluntusu B/B ne (Mellink 1967, plt.77/22) 10-Karata/Semayk 357 Numaral Mezar Buluntusu Altn Kulak Tkalar (Mellink 1969a, plt.74/16) 11-Karata/Semayk Yerleim III.Tabakada Bulunan Tatan retilmi Kulak Tkac (Mellink 1974, plt.66/10) 12-Karata/Semayk 357 Numaral Mezar Buluntusu Gm Kolye Taneleri (Mellink 1969a, plt.74/17) LEV.102 1-Karata/Semayk 335 Numaral Mezar Buluntusu Bronz Alet (Mellink 1969a, plt.74/19) 2-Karata/Semayk AQ Mezar Buluntusu Bronz Alet (Mellink 1969a, plt.74/20) 3-Karata/Semayk 335 Numaral Mezar Buluntusu Bronz Alet (Mellink 1969a, plt.74/21) 4-Karata/Semayk 152 Numaral Mezar Buluntusu Bronz Ustura (Mellink 1967, plt.77/16) 5-Karata/Semayk 152 Numaral Mezar Buluntusu Ta Balta (Mellink 1967, plt.77/20) 6-Karata/Semayk 156 Numaral Mezar Buluntusu Bronz Ustura (Mellink 1967, plt.77/17) 7-Karata/Semayk 156 Numaral Mezar Buluntusu Bronz Delici (Mellink 1967, plt.77/18) 8-Karata/Semayk 86 Numaral Mezar Buluntusu Ta Asa Ba (Mellink 65a, plt.60/10) LEV.103 1-Karata/Semayk 15 Numaral Mezar Buluntusu Krk doller (Mellink 1964, plt.82/24) 2-Karata/Semayk 15 Numaral Mezar Buluntusu Krk doller (Mellink 1964, plt.82/25) 3-Karata/Semayk 191 Numaral Mezar Buluntusu Krk doller (Mellink 1967, plt.77/13) 4-Karata/Semayk 191 Numaral Mezar Buluntusu Krk doller (Mellink 1967, plt.77/14) 5-Karata/Semayk 144 Numaral Mezar Buluntusu Krk dol (Mellink 1967, plt.77/15)

LEV.104 1-Klini Maaras ET Buluntusu Bronz Sa Yz (Yalnkaya 1995, Lev.VI/4) LEV.105 1-Kyklack/Iasos ET Mezarl Plan (Pecorella 1984, 41) LEV.106 1-Kyklack/Iasos Mezar 1 (Pecorella 1984, Tav.V/9) 2-Kyklack/Iasos Mezar 1 Buluntusu Kap Paras (Pecorella 1984, Tav.XXXII/115) 3-Kyklack/Iasos Mezar 1 (Pecorella 1984, Tav.V/11) 4-Kyklack/Iasos Mezar 1 Buluntusu Kap Paras (Pecorella 1984, 57/39) 5-Kyklack/Iasos Mezar 2 (Pecorella 1984, Tav.V/13) 6-Kyklack/Iasos Mezar 2 Buluntusu Gm Bilezikler (Pecorella 1984, Tav.XXXII/117) 7-Kyklack/Iasos Mezar 2 Buluntusu Gm Bilezikler (Pecorella 1984, Tav.77/3-4) LEV.107 1-Kyklack/Iasos Mezar 3 (Pecorella 1984, Tav.V/14) 2-Kyklack/Iasos Mezar 3 Buluntusu Kurun Bilezikler (Pecorella 1984, Tav.77/9-10) 3-Kyklack/Iasos Mezar 3 Buluntusu Kurun Bilezikler (Pecorella 1984, Tav.XXXII/119) 4-Kyklack/Iasos Mezar 4 (Pecorella 1984, Tav.VI/15) 5-Kyklack/Iasos Mezar 4 (Pecorella 1984, Tav.VI/17) 6-Kyklack/Iasos Mezar 4 Buluntusu Bronz Balta (Pecorella 1984, Tav.77/6) 7-Kyklack/Iasos Mezar 4 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.43/6) 8-Kyklack/Iasos Mezar 4 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.48/19) LEV.108 1-Kyklack/Iasos Mezar 4 Buluntusu Bronz Balta (Pecorella 1984, Tav.XXXIII/122) 2-Kyklack/Iasos Mezar 4 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.123) 3-Kyklack/Iasos Mezar 4 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.123) 4-Kyklack/Iasos Mezar 7 (Pecorella 1984, Tav.VI/19) 5-Kyklack/Iasos Mezar 7 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.57/35) LEV.109 1-Kyklack/Iasos Mezar 12 (Pecorella 1984, Tav.VII/25) 2-Kyklack/Iasos Mezar 12 (Pecorella 1984, Tav.VII/26) 3-Kyklack/Iasos Mezar 12 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.48/14) 4-Kyklack/Iasos Mezar 12 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.48/16) 5-Kyklack/Iasos Mezar 12 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.50/25) 6-Kyklack/Iasos Mezar 12 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.63/60) 7-Kyklack/Iasos Mezar 12 Buluntusu Arak (Pecorella 1984, Tav.77/8)

8-Kyklack/Iasos Mezar 12 Buluntusu Bronz Kpe (Pecorella 1984, Tav.14) LEV.110 1-Kyklack/Iasos Mezar 16 (Pecorella 1984, Tav. VIII/29) 2-Kyklack/Iasos Mezar 16 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.61/52) 3-Kyklack/Iasos Mezar 16 Buluntusu Kase (Pecorella 1984, Tav.43/3) 4-Kyklack/Iasos Mezar 21 (Pecorella 1984, Tav.X/35) 5-Kyklack/Iasos Mezar 21 Buluntusu Emzikli Kap (Pecorella 1984, Tav.43/7) 6-Kyklack/Iasos Mezar 21 Buluntusu Tek Kulplu Kap (Pecorella 1984, Tav.43/8) 7-Kyklack/Iasos Mezar 21 Buluntusu Tek Kulplu Kap (Pecorella 1984, Tav.43/9) 8-Kyklack/Iasos Mezar 21 Buluntusu ift Kulplu Kap (Pecorella 1984, Tav.52/27) 9-Kyklack/Iasos Mezar 23 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.61/55) 10-Kyklack/Iasos Mezar 23 Buluntusu Tek Kulplu Kap (Pecorella 1984, Tav.48/20) 11-Kyklack/Iasos Mezar 23 Kap (Pecorella 1984, Tav.X/36) LEV.111 1-Kyklack/Iasos Mezar 24 (Pecorella 1984, Tav.X/37) 2-Kyklack/Iasos Mezar 24 Buluntusu Vazo Formlu Kap (Pecorella 1984, Tav.65/61) 3-Kyklack/Iasos Mezar 27 Buluntusu Arak (Pecorella 1984, Tav.77/15) LEV.112 1-Kyklack/Iasos Mezar 28 (Pecorella 1984, Tav.XI/41) 2-Kyklack/Iasos Mezar 28 (Pecorella 1984, Tav.XI/43) 3-Kyklack/Iasos Mezar 28 Buluntusu Kase (Pecorella 1984, Tav.66/64) 4-Kyklack/Iasos Mezar 28 Buluntusu Ta Alet Paras (Pecorella 1984, Tav.113/17) 5-Kyklack/Iasos Mezar 32 (Pecorella 1984, Tav.XII/46) LEV.113 1-Kyklack/Iasos Mezar 38 Buluntusu Tek Kulplu Kap (Pecorella 1984, Tav.43/10) 2-Kyklack/Iasos Mezar 39 Buluntusu ift Kulplu Kap (Pecorella 1984, Tav.52/28) 3-Kyklack/Iasos Mezar 44 (Pecorella 1984, Tav.XV/58) 4-Kyklack/Iasos Mezar 44 Buluntusu Dikey p Delikli Tutamakl Kap (Pecorella 1984, Tav.57/45) 5-Kyklack/Iasos Mezar 44 Buluntusu Ta Alet Paras (Pecorella 1984, Tav.113/13) 6-Kyklack/Iasos Mezar 44 Buluntusu Ta Alet Paras (Pecorella 1984, Tav.113/15) 7-Kyklack/Iasos Mezar 47 Buluntusu Gm Bilezik (Pecorella 1984, Tav.77/1) 8-Kyklack/Iasos Mezar 47 Buluntusu Gm Bilezik (Pecorella 1984, Tav.77/2) 9-Kyklack/Iasos Mezar 47 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.55/31) LEV.114 1-Kyklack/Iasos Mezar 51 (Pecorella 1984, Tav.XVII/64)

2-Kyklack/Iasos Mezar 57 (Pecorella 1984, Tav.XVII/66) 3-Kyklack/Iasos Mezar 60 (Pecorella 1984, Tav.XVII/70) LEV.115 1-Kyklack/Iasos Mezar 63 (Pecorella 1984, Tav.XX/73) 2-Kyklack/Iasos Mezar 63 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.57/36) 3-Kyklack/Iasos Mezar 63 Buluntusu Ta Alet Paras (Pecorella 1984, Tav.113/14) 4-Kyklack/Iasos Mezar 64 (Pecorella 1984, Tav.XX/74) LEV.116 1-Kyklack/Iasos Mezar 69 (Pecorella 1984, Tav.XXI/78) 2-Kyklack/Iasos Mezar 69 (Pecorella 1984, Tav.XXI/79) 3-Kyklack/Iasos Mezar 69 Buluntusu Ta Boncuklar (Pecorella 1984, Tav.77/13) 4-Kyklack/Iasos Mezar 69 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.55/29) 5-Kyklack/Iasos Mezar 69 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.55/34) LEV.117 1-Kyklack/Iasos Mezar 75 (Pecorella 1984, Tav.XXII/83) 2-Kyklack/Iasos Mezar 75 Buluntusu Kase (Pecorella 1984, Tav.43/4) 3-Kyklack/Iasos Mezar 75 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.57/37) 4-Kyklack/Iasos Mezar 77 (Pecorella 1984, Tav.XXIII/84) 5-Kyklack/Iasos Mezar 77 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.61/57) LEV.118 1-Kyklack/Iasos Mezar 78 (Pecorella 1984, Tav.XXIII/86) 2-Kyklack/Iasos Mezar 78 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.55/33) 3-Kyklack/Iasos Mezar 78 Buluntusu Bronz Kesici Alet (Pecorella 1984, Tav.77/7) 4-Kyklack/Iasos Mezar 81 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.55/30) 5-Kyklack/Iasos Mezar 81 Buluntusu Kap (Pecorella 1984, Tav.66/66) 6-Kyklack/Iasos Mezar 81 (Pecorella 1984, Tav.XXV/93) LEV.119 1-Kyklack/Iasos Mezar 85 (Pecorella 1984, Tav.XXVI/98) 2-Kyklack/Iasos Mezar 90 (Pecorella 1984, Tav.XXVII/103) 3-Kyklack/Iasos Mezar 90 Buluntusu Ta Boncuk (Pecorella 1984, Tav.77/12) LEV.120 1-Kyklack/Iasos Mezar 95 (Pecorella 1984, Tav.XXIX/110) 2-Kyklack/Iasos Mezar 95 Buluntusu Tek Kulplu Kase (Pecorella 1984, Tav.43/1) 3-Kyklack/Iasos Mezar 95 Buluntusu Tek Kulplu Kase (Pecorella 1984, Tav.43/2)

4-Kyklack/Iasos Mezar 95 Buluntusu Tek Kulplu Marapa (Pecorella 1984, Tav.48/15) 5-Kyklack/Iasos Mezar 95 Buluntusu Tek Kulplu Marapa (Pecorella 1984, Tav.48/17) 6-Kyklack/Iasos Mezar 95 Buluntusu ift Kulplu mlek (Pecorella 1984, Tav.51/21) LEV.121 1-Kocaan Hyk Mezarlk Alannda Bulunan Marapa/Afyon Mzesi (Gner 1971, 41/1) 2-Kocaan Hyk Mezarlk Alannda Bulunan Gaga Azl Testi/Afyon Mzesi (Gner 1971, 41/2) 3-Kocaan Hyk Mezarlk Alannda Bulunan Aktacakl Testi/Afyon Mzesi (Gner 1971, 41/3) 4-Kocaan Hyk Mezarlk Alannda Bulunan Aktacakl,Ayakl Testi/Afyon Mzesi (Gner 1971, 41/4) 5-Kocaan Hyk Mezarlk Alannda Bulunan Kap Paras/Afyon Mzesi (Gner 1971, 41/5) 6-Kocaan Hyk Mezarlk Alannda Bulunan Aktacakl,Ayakl Testi/Afyon Mzesi (Gner 1971, 41/6) 7-Kocaan Hyk Mezarlk Alannda Bulunan Gaga Azl Testi/Afyon Mzesi (Gner 1971, 41/7) LEV.122 1-Krtkaya/Eski Kaynak Mevkii Mezarlk Alan (Beksa 2000, 123) 2-Krtkaya/Eski Kaynak Mevkii Tahrip Olmu Pithos (Beksa 2000, 124) 3-Krtkaya/Eski Kaynak Mevkii ET Keramik Paras (Beksa 2000, 125) LEV.123 1-Kubad-bd ET Pithos Gms (Ark 1990, 382/16) 2-Kubad-bd ET Pithos Gms indeki Ta Alet Paralar (Ark 1990, 382/17) 3-Kubad-bd ET Pithos Gms indeki Ta Balta (Ark 1990, 382/18) 4-Kubad-bd ET Basit Toprak Mezar (Ark 1996, 408/10) 5-Kubad-bd ET Basit Toprak Mezar Keramik Buluntular (Ark 1996, 409/11) 6-Kubad-bd ET Basit Toprak Mezar Obsidiyen Alet Paralar (Ark 1996, 409/12) LEV.124 1-Kumtepe ntramural Basit Toprak Mezar (Sperling-Koay 1936, 46.) 2-Kumtepe B Tabakas mlek inde Bebek Gms (Gabriel 2001, 344) LEV.125 1-Kusura Genel Plan (Lamb 1936, 4-5) LEV.126 1-Kusura Genel Plan (Lamb 1936, 8-9) LEV.127 1-Kusura B tabakas intramural ocuk Mezar (Lamb 1936, plt.III/6) 2-Kusura B tabakas intramural ocuk Mezar Buluntusu Bakr Bilezik (Lamb 1936, fig.19/14) 3-Kusura B tabakas intramural ocuk Mezar Buluntusu Bakr Bilezik (Lamb 1936, fig.19/15)

4-Kusura B tabakas intramural Mezar Pithosu (Lamb 1936, fig.8/3) 5-Kusura C Evresine Gei V Nolu Alan ntramural Pithos Gm (Lamb 1937, plt. LXXX/2) 6-Kusura C Evresine Gei V Nolu Alan Oda-1 ntramural Pithos Gm (Lamb 1937, plt.LXXX/6) 7-Kusura C Evresine Gei V Nolu Alan Oda-1 Mezar Pithosu (Lamb 1937, fig.10/5) 8-Kusura C Evresine Gei V Nolu Alan Oda-1 ntramural Pithos Mezar Buluntusu Aktacakl, Tek Kulplu Testi (Lamb 1937, fig-11/5) LEV.128 1-Kusura C Evresine Gei XI Nolu Alan ntramural Sahte Oda Mezar (?) (Lamb 1937, LXXX-5) 2-Kusura A Tabakas Ekstramural Mezarlk Alan Plan (Lamb 1936, fig.25) LEV.129 1-Kusura A Tabakas Basit Toprak Mezar (no:14) (Lamb 1936, plt.IX-6) 2-Kusura A Tabakas Basit Toprak Mezar (no:14) Buluntusu Kap (Lamb 1936, plt.X/4) 3-Kusura A Tabakas Basit Toprak Mezar (no:14) Buluntusu Kap (Lamb 1936, plt.X/10) 4-Kusura A Tabakas Ta Sandk Mezar (no:2) (Lamb 1936, plt.IX/2) 5-Kusura A Tabakas Ta Sandk Mezar (no:2) (Lamb 1936, plt.IX/9) 6-Kusura A Tabakas Ta Sandk Mezar (no:2) Buluntusu Kap (Lamb 1936, plt.X/1) 7-Kusura A Tabakas Ta Sandk Mezar (no:4) (Lamb 1936, plt.IX/3) 8-Kusura A Tabakas Ta Sandk Mezar (no:4) Buluntusu Kap (Lamb 1936, plt.X/3) LEV.130 1-Kusura A Tabakas Ta Sandk Mezar (no:5) (Lamb 1936, plt.IX/5) 2-Kusura A Tabakas Ta Sandk Mezar (no:5) Buluntusu Kap (Lamb 1936, plt.X/8) 3-Kusura A Tabakas Ta Sandk Mezar (no:5) Buluntusu Kap (Lamb 1936, plt.X/6) 4-Kusura A Tabakas Ta Sandk Mezar (no:5) Buluntusu Kap (Lamb 1936, plt.X/13) 5-Kusura A Tabakas 1 Numaral Pithos Gm (Lamb 1936, fig.26/6) 6-Kusura A Tabakas 3 Numaral Pithos Gm (Lamb 1936, fig.26/3) 7-Kusura A Tabakas 3 Numaral Pithos Gm (Lamb 1936, plt.IX/4) 8-Kusura A Tabakas 3 Numaral Pithos Gm (Lamb 1936, plt.IX/7) 9-Kusura A Tabakas 3 Numaral Pithos Gm Buluntusu Kap (Lamb 1936, plt.X/11) LEV.131 1-Kusura A Tabakas 6 Numaral Mezar Pithosu (Lamb 1936, fig.26/5) 2-Kusura A Tabakas 6 Numaral Pithos Gm (Lamb 1936, plt.IX/10) 3-Kusura A Tabakas 6 Numaral Pithos Gm Buluntusu Marapa (Lamb 1936, plt.X/5) 4-Kusura A Tabakas 6 Numaral Pithos Gm Buluntusu Marapa (Lamb 1936, plt.X/2) 5-Kusura A Tabakas 7 Numaral Mezar Pithosu (Lamb 1936, fig.26/1) 6-Kusura A Tabakas 8 Numaral Mezar Pithosu (Lamb 1936, fig.26/4) 7-Kusura A Tabakas 8 Numaral Pithos Gm Buluntusu Kap (Lamb 1936, X/9)

8-Kusura A Tabakas 8 Numaral Mezar (Lamb 1936, plt.IX/8) 9-Kusura A Tabakas 9 Numaral Mezar Pithosu (Lamb 1936 fig.26/2) 10-Kusura A Tabakas 10 Numaral Mezar Pithosu (Lamb 1936, fig.27/2) 11-Kusura A Tabakas 11 Numaral Pithos Gm Buluntusu ift Kulplu Kap (Lamb 1936, plt.X/7) LEV.132 1-Kusura A Tabakas 13 Numaral Mezar Pithosu (Lamb 1936, fig. 27/3) 2-Kusura B ve C Tabakalarnda Ortaya karlan Depolama Pithosu (Lamb 1937, fig.8/6) 3-Kusura B ve C Tabakalarnda Ortaya karlan Depolama Pithosu (Lamb 1937, fig.8/1) 4-Kusura B ve C Tabakalarnda Ortaya karlan Depolama Pithosu (Lamb 1937, fig.8/2) 5-Kusura B ve C Tabakalarnda Ortaya karlan Depolama Pithosu (Lamb 1937, fig.8/4) 6-Kusura B ve C Tabakalarnda Ortaya karlan Depolama Pithosu (Lamb 1937, fig.8/5) LEV.133 1-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Gaga Azl Testi (okbanker 1974, 36/2) 2-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Gaga Azl Testi (Tay IVa Kuluca 1) 3-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Gaga Azl Testi (Tay IVa Kuluca 2) 4-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Gaga Azl Testi (Tay IVa Kuluca 3) 5-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Krk Kap (okbanker 1974, 36/1) 6-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Krk Kap (Tay IVa Kuluca 6) 7-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Krk Testi (okbanker 1974, 36/3) 8-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Gaga Azl Testi (okbanker 1974, 36/4) 9-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Gaga Azl Testi (okbanker 1974, 37/5) LEV.134 1-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Kap (okbanker 1974, 37/6) 2-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Kap (okbanker 1974, 37/7) 3-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Kap (okbanker 1974, 37/8) 4-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Kap(Tay IVa Kuluca 4) 5-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Kap(Tay IVa Kuluca 5) 6-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Tek Kulplu Kase (okbanker 1974, 38/9) 7-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Tek Kulplu Kase(Tay IVa Kuluca 7) LEV.135 1-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu PT Oyuncak (okbanker 1974, 38/10) 2-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Bronz ne (TAY IVa Kuluca 8) 3-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Bronz ne (TAY IVa Kuluca 9) 4-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Bronz neler (okbanker 1974, 38/11) 5-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu PT Araklar (okbanker 1974, 38/12) 6-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu PT Mhrler (okbanker 1974, 38/13)

7-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu PT Mhrler (okbanker 1974, 38/13) 8-Kuluca ET Mezarlk Alan Buluntusu Ta Baltalar (okbanker 1974, 38/14) LEV.136 1-Kkhyk Mezar 8 (Grkan-Seeher 1991, 45/8) 2-Kkhyk Mezar 8 Buluntusu B/B Mzrak Ucu (Grkan-Seeher 1991, 87/3) 3-Kkhyk Mezar 10 (Grkan-Seeher 1991, 53/10) 4-Kkhyk Mezar 10 Buluntusu Kase (Grkan-Seeher 1991, 59/1) 5-Kkhyk Mezar 11 (Grkan-Seeher 1991, 45/6) 6-Kkhyk Mezar 11 Buluntusu Minyatr Kap (Grkan-Seeher 1991, 55/3) 7-Kkhyk Mezar 11 Buluntusu Altn Alnlk (Grkan-Seeher 1991, 85/11) LEV.137 1-Kkhyk Mezar 15 Buluntusu Minyatr Kap (Grkan-Seeher 1991, 55/2) 2-Kkhyk Mezar 15 Buluntusu Aktacakl Testi (Grkan-Seeher 1991, 61/3) 3-Kkhyk Mezar 24 (Grkan-Seeher 1991, 47/24) 4-Kkhyk Mezar 24 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 67/1) 5-Kkhyk Mezar 25 (Grkan-Seeher 1991, 53/25) 6-Kkhyk Mezar 26 (Grkan-Seeher 1991, 53/26) 7-Kkhyk Mezar 26 Buluntusu B/B Ok Ucu (Grkan-Seeher 1991, 87/2) 8-Kkhyk Mezar 28 (Grkan-Seeher 1991, 47/28) 9-Kkhyk Mezar 28 (Grkan-Seeher 1991,49/28) 10-Kkhyk Mezar 29 (Grkan-Seeher 1991, 47/29) 11-Kkhyk Mezar 29 (Grkan-Seeher 1991, 51/29) 12-Kkhyk Mezar 30 (Grkan-Seeher 1991, 47/30) 13-Kkhyk Mezar 30 (Grkan-Seeher 1991, 49/30) LEV.138 1-Kkhyk Mezar 31A (Grkan-Seeher 1991, 45/1) 2-Kkhyk Mezar 31A Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 79/2) 3-Kkhyk Mezar 34 (Grkan-Seeher 1991, 49/34) 4-Kkhyk Mezar 37 (Grkan-Seeher 1991, 47/37) 5-Kkhyk Mezar 37 (Grkan-Seeher 1991, 49/37) 6-Kkhyk Mezar 37 Buluntusu Tatan Asa/Topuz Ba (Grkan-Seeher 1991, 93/8) 7-Kkhyk Mezar 38 (Grkan-Seeher 1991, 47/38) 8-Kkhyk Mezar 38 (Grkan-Seeher 1991, 49/38) 9-Kkhyk Mezar 38 Buluntusu Kap (Grkan-Seeher 1991, 77/1) LEV.139 1-Kkhyk Mezar 40 (Grkan-Seeher 1991, 53/40)

2-Kkhyk Mezar 40 Buluntusu Minyatr Kap (Grkan-Seeher 1991, 55/4) 3-Kkhyk Mezar 40 Buluntusu Kap (Grkan-Seeher 1991, 81/7) 4-Kkhyk Mezar 42 (Grkan-Seeher 1991, 47/42) 5-Kkhyk Mezar 42 Buluntusu Keramik Paras (Grkan-Seeher 1991, 83/2) 6-Kkhyk Mezar 42 Buluntusu B/B Alnlk (Grkan-Seeher 1991, 85/6) 7-Kkhyk Mezar 43 (Grkan-Seeher 1991, 53/43) 8-Kkhyk Mezar 43 Buluntusu Ta Balta (Grkan-Seeher 1991, 93/2) 9-Kkhyk Mezar 45 Buluntusu Krk Testi (Grkan-Seeher 1991, 81/5) 10-Kkhyk Mezar 45 Buluntusu B/B Alnlk (Grkan-Seeher 1991, 87/4) LEV.140 1-Kkhyk Mezar 46A Buluntusu Kase (Grkan-Seeher 1991, 57/9) 2-Kkhyk Mezar 46A Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 67/2) 3-Kkhyk Mezar 46A-B (Grkan-Seeher 1991, 53/46) 4-Kkhyk Mezar 46B Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 71/6) 5-Kkhyk Mezar 46B Buluntusu Testi (Grkan-Seeher 1991, 81/4) 6-Kkhyk Mezar 46B Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 91/17) 7-Kkhyk Mezar 47 (Grkan-Seeher 1991, 51/47) 8-Kkhyk Mezar 47 Buluntusu Kase (Grkan-Seeher 1991, 59/2) 9-Kkhyk Mezar 47 Buluntusu B/B Yzk (Grkan-Seeher 1991, 87/21) LEV.141 1-Kkhyk Mezar 50 (Grkan-Seeher 1991, 53/50) 2-Kkhyk Mezar 50 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 91/19) 3-Kkhyk Mezar 52 Buluntusu B/B ne (Grkan-Seeher 1991,85/2) 4-Kkhyk Mezar 52 Buluntusu Gm Yzk (Grkan-Seeher 1991,87/15) 5-Kkhyk Mezar 55 (Grkan-Seeher 1991, 47/55) 6-Kkhyk Mezar 55 Buluntusu Aktacakl Minyatr Kap (Grkan-Seeher 1991, 63/5) 7-Kkhyk Mezar 55 Buluntusu Aktacakl Kap (Grkan-Seeher 1991, 71/5) 8-Kkhyk Mezar 60 (Grkan-Seeher 1991, 47/60) 9-Kkhyk Mezar 60 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 65/2) LEV.142 1-Kkhyk Mezar 69 (Grkan-Seeher 1991, 47/69) 2-Kkhyk Mezar 69 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 65/3) 3-Kkhyk Mezar 71 (Grkan-Seeher 1991, 49/71) 4-Kkhyk Mezar 71 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 73/1) 5-Kkhyk Mezar 71 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 89/10) 6-Kkhyk Mezar 71 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 89/11) 7-Kkhyk Mezar 71 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 89/12)

8-Kkhyk Mezar 71 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 91/5) 9-Kkhyk Mezar 71 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 91/8) 10-Kkhyk Mezar 71 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 91/14) 11-Kkhyk Mezar 71 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 91/16) 12-Kkhyk Mezar 71 Buluntusu Yiv Bezemeli Keramik Paras (Grkan-Seeher 1991, 83/4) LEV.143 1-Kkhyk Mezar 74 (Grkan-Seeher 1991, 51/74) 2-Kkhyk Mezar 74 (Grkan-Seeher 1991, 47/74a) 3-Kkhyk Mezar 74 (Grkan-Seeher 1991, 47/74b) 4-Kkhyk Mezar 80 (Grkan-Seeher 1991, 51/80) 5-Kkhyk Mezar 80 (Grkan-Seeher 1991, 49/80a) 6-Kkhyk Mezar 80 (Grkan-Seeher 1991, 49/80b) 7-Kkhyk Mezar 81 (Grkan-Seeher 1991, 53/81) 8-Kkhyk Mezar 81 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 71/4) 9-Kkhyk Mezar 81 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 91/1) 10-Kkhyk Mezar 81 Buluntusu Minyatr Kap (Grkan-Seeher 1991, 55/1) LEV.144 1-Kkhyk Mezar 83 (Grkan-Seeher 1991, 53/83) 2-Kkhyk Mezar 83 Buluntusu Minyatr Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 79/4) 3-Kkhyk Mezar 83 Buluntusu Bezemeli Keramik Paralar (Grkan-Seeher 1991, 83/5) 4-Kkhyk Mezar 83 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 89/6) 5-Kkhyk Mezar 86 Buluntusu B/B Alnlk (Grkan-Seeher 1991, 85/10) 6-Kkhyk Mezar 86 Buluntusu Minyatr Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 63/3) 7-Kkhyk Mezar 90 (Grkan-Seeher 1991, 53/90) 8-Kkhyk Mezar 89 (Grkan-Seeher 1991, 49/89) 9-Kkhyk Mezar 90 Buluntusu B/B ne (Grkan-Seeher 1991, 85/15) 10-Kkhyk Mezar 89 Buluntusu mlek (Grkan-Seeher 1991, 45/2) 11-Kkhyk Mezar 89 Buluntusu Tek Kulplu Kase (Grkan-Seeher 1991, 57/7) 12-Kkhyk Mezar 90 Buluntusu B/B Kesici Alet Paras (Grkan-Seeher 1991, 87/6) 13-Kkhyk Mezar 90 Buluntusu B/B Yzk (Grkan-Seeher 1991, 87/13) 14-Kkhyk Mezar 90 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 91/20) 15-Kkhyk Mezar 90 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 89/5) 16-Kkhyk Mezar 90 Buluntusu Minyatr Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 75/5) 17-Kkhyk Mezar 90 Buluntusu Minyatr Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 77/2) LEV.145 1-Kkhyk Mezar 91 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 69/2) 2-Kkhyk Mezar 93 Buluntusu B/B Ok Ucu (Grkan-Seeher 1991, 87/5)

3-Kkhyk Mezar 93 Buluntusu Minyatr Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 79/3) 4-Kkhyk Mezar 95 (Grkan-Seeher 1991, 45/3) 5-Kkhyk Mezar 95 Buluntusu Bacak Biimli Ta Amulet/Kolye Ucu (Grkan-Seeher 1991, 93/6) 6-Kkhyk Mezar 96 (Grkan-Seeher 1991, 51/96) 7-Kkhyk Mezar 96 (Grkan-Seeher 1991, 49/96a) 8-Kkhyk Mezar 96 (Grkan-Seeher 1991, 49/96b) 9-Kkhyk Mezar 96 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 75/3) LEV.146 1-Kkhyk Mezar 98 (Grkan-Seeher 1991, 49/98) 2-Kkhyk Mezar 98 (Grkan-Seeher 1991, 47/98) 3-Kkhyk Mezar 98 Buluntusu B/B Alnlk (Grkan-Seeher 1991, 85/8) 4-Kkhyk Mezar 98 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 89/9) 5-Kkhyk Mezar 104 (Grkan-Seeher 1991, 51/104) 6-Kkhyk Mezar 104 (Grkan-Seeher 1991, 47/104a) 7-Kkhyk Mezar 104 (Grkan-Seeher 1991, 47/104b) 8-Kkhyk Mezar 104 Buluntusu Minyatr Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 79/1) 9-Kkhyk Mezar 104 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 91/7) 10-Kkhyk Mezar 105 (Grkan-Seeher 1991, 53/105) 11-Kkhyk Mezar 105 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 71/3) 12-Kkhyk Mezar 106 (Grkan-Seeher 1991, 49/106) 13-Kkhyk Mezar 106 (Grkan-Seeher 1991, 47/106) 14-Kkhyk Mezar 106 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 69/1) LEV.147 1-Kkhyk Mezar 108 (Grkan-Seeher 1991, 53/108) 2-Kkhyk Mezar 107 (Grkan-Seeher 1991, 47/107) 3-Kkhyk Mezar 108 Buluntusu B/B ne (Grkan-Seeher 1991, 85/5) 4-Kkhyk Mezar 107 Buluntusu B/B Krk ne (Grkan-Seeher 1991, 85/14) 5-Kkhyk Mezar 108 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 75/2) 6-Kkhyk Mezar 113A (Grkan-Seeher 1991, 49/113A) 7-Kkhyk Mezar 113B (Grkan-Seeher 1991, 53/113B) 8-Kkhyk Mezar 113A Buluntusu Minyatr Fincan (Grkan-Seeher 1991, 57/1) 9-Kkhyk Mezar 113A Buluntusu Minyatr Kase (Grkan-Seeher 1991, 57/4) 10-Kkhyk Mezar 124 (Grkan-Seeher 1991, 47/124) 11-Kkhyk Mezar 124 (Grkan-Seeher 1991, 49/124) 12-Kkhyk Mezar 124 Buluntusu Tatan Asa/Topuz Ba (Grkan-Seeher 1991, 93/3) 13-Kkhyk Mezar 124 Buluntusu Minyatr Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 73/2) 14-Kkhyk Mezar 124 Buluntusu Altn Alnlk (Grkan-Seeher 1991, 85/12)

LEV.148 1-Kkhyk Mezar 125 Buluntusu Keramik Krklar (Grkan-Seeher 1991, 83/1) 2-Kkhyk Mezar 125 Buluntusu B/B Alnlk (Grkan-Seeher 1991, 85/9) 3-Kkhyk Mezar 125 Buluntusu B/B Yzk (Grkan-Seeher 1991, 87/11) 4-Kkhyk Mezar 125 Buluntusu B/B Yzk (Grkan-Seeher 1991, 87/12) 5-Kkhyk Mezar 126 (Grkan-Seeher 1991, 53/126) 6-Kkhyk Mezar 126 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 79/5) 7-Kkhyk Mezar 126 Buluntusu Minyatr mlekik (Grkan-Seeher 1991, 57/2) 8-Kkhyk Mezar 144 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 65/6) 9-Kkhyk Mezar 144 Buluntusu B/B Kolye Ucu (Grkan-Seeher 1991, 89/4) 10-Kkhyk Mezar 148 (Grkan-Seeher 1991, 51/148) 11-Kkhyk Mezar 148 (Grkan-Seeher 1991, 47/148) 12-Kkhyk Mezar 148 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 91/11) 13-Kkhyk Mezar 148 Buluntusu Minyatr Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 61/1) LEV.149 1-Kkhyk Mezar 149 (Grkan-Seeher 1991, 53/149) 2-Kkhyk Mezar 149 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 75/1) 3-Kkhyk Mezar 149 Buluntusu Ta Balta (Grkan-Seeher 1991, 93/1) 4-Kkhyk Mezar 150 (Grkan-Seeher 1991, 53/150) 5-Kkhyk Mezar 150 Buluntusu B/B Alnlk (Grkan-Seeher 1991, 85/7) 6-Kkhyk Mezar 150 Buluntusu Ta Balta (Grkan-Seeher 1991, 93/4) 7-Kkhyk Mezar 152 (Grkan-Seeher 1991, 49/152a) 8-Kkhyk Mezar 152 (Grkan-Seeher 1991, 49/152b) 9-Kkhyk Mezar 152 (Grkan-Seeher 1991, 51/152) 10-Kkhyk Mezar 152 Trepanasyon Uygulamas (Gle-Akkol 2001, 76-78) LEV.150 1-Kkhyk Mezar 154 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 63/7) 2-Kkhyk Mezar 154 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 91/10) 3-Kkhyk Mezar 155 Buluntusu Keramik Krklar (Grkan-Seeher 1991, 83/3) 4-Kkhyk Mezar 155 Buluntusu Minyatr Kurun ie (Grkan-Seeher 1991, 83/8) 5-Kkhyk Mezar 158 (Grkan-Seeher 1991, 47/158) 6-Kkhyk Mezar 158 Buluntusu Minyatr Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 77/4) 7-Kkhyk Mezar 158 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 91/6) LEV.151 1-Kkhyk Mezar 161 (Grkan-Seeher 1991, 47/161a) 2-Kkhyk Mezar 161 (Grkan-Seeher 1991, 47/161b) 3-Kkhyk Mezar 161 Buluntusu Minyatr mlekik (Grkan-Seeher 1991, 55/6)

4-Kkhyk Mezar 162 (Grkan-Seeher 1991, 53/162) 5-Kkhyk Mezar 162 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 67/4) 6-Kkhyk Mezar 163 (Grkan-Seeher 1991, 53/163) 7-Kkhyk Mezar 163 Buluntusu Gaga Azl Testi Paras (Grkan-Seeher 1991, 71/1) 8-Kkhyk Mezar 163 Buluntusu Tek Kulplu Kase (Grkan-Seeher 1991, 57/6) 9-Kkhyk Mezar 169 (Grkan-Seeher 1991, 49/169) 10-Kkhyk Mezar 169 (Grkan-Seeher 1991, 51/169) 11-Kkhyk Mezar 169 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 69/4) 12-Kkhyk Mezar 169 Buluntusu B/B ne (Grkan-Seeher 1991, 85/4) 13-Kkhyk Mezar 169 Buluntusu Arak (Grkan-Seeher 1991, 91/12) LEV.152 1-Kkhyk Mezar 171 (Grkan-Seeher 1991, 51/171) 2-Kkhyk Mezar 171 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 75/4) 3-Kkhyk Mezar 171 Buluntusu Minyatr mlekik (Grkan-Seeher 1991, 55/5) 4-Kkhyk Mezar 171 Buluntusu B/B Yzk (Grkan-Seeher 1991, 87/14) 5-Kkhyk Mezar 178 (Grkan-Seeher 1991, 51/178) 6-Kkhyk Mezar 178 (Grkan-Seeher 1991, 47/178a) 7-Kkhyk Mezar 178 (Grkan-Seeher 1991, 47/178b) 8-Kkhyk Mezar 178 Buluntusu Minyatr Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 65/1) 9-Kkhyk Mezar 179 Buluntusu Minyatr Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 65/5) 10-Kkhyk Mezar 179 Buluntusu B/B Bilezik (Grkan-Seeher 1991, 89/1) 11-Kkhyk Mezar 183 (Grkan-Seeher 1991, 53/183) 12-Kkhyk Mezar 183 Buluntusu Gaga Azl Testi (Grkan-Seeher 1991, 73/3) LEV.153 1-Kkhyk Mezar 194 (Grkan-Seeher 1991, 47/194a) 2-Kkhyk Mezar 194 (Grkan-Seeher 1991, 49/194b) 3-Kkhyk Mezar 194 (Grkan-Seeher 1991, 49/194) 4-Kkhyk Mezar 196 Buluntusu B/B Yzk (Grkan-Seeher 1991, 87/7) 5-Kkhyk Mezar 196 Buluntusu B/B Yzk (Grkan-Seeher 1991, 87/8) 6-Kkhyk Mezar 196 Buluntusu Kolye (Grkan-Seeher 1991, 85/16) 7-Malyk Genel Grnm (Efe 1996, 148/8) 8-Malyk Youn Tahribata Uram Yzey (Efe 1996, 148/9) 9-Malyk ET II Keramikleri (Efe 1996, 149/10) LEV.154 1-Metropolis/Otoyol/ Kabacakr ET Pithos Gmler (Meri 1982, 124/26) 2-Metropolis/Otoyol/ Kabacakr ET Pithos Gmler (Meri 1982, 124/27) 3-Metropolis/Otoyol/ Kabacakr Ta Sandk Mezar (Meri 1982, 125/28)

LEV.155 1-Murdigan/Mordoan Mezarlk Alan Yortan Kab (Bittel-Steward 1939-41, 25/18) 2-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Plan (Akurgal 1958, 158) 3-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Plan (Akurgal 1958, 159) LEV.156 1-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kuu Boyunlu Testi (nlsoy 1993, 298/7) 2-Ovabayndr/Karaaa Harmanren/2) 3-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kuu Boyunlu Testi (TAY-IVa Ovabayndr/14) 4-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kuu Boyunlu Testi (TAY-IVa, Ovabayndr/13) 5-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kapak (TAY-IVa, Ovabayndr/2) 6-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kapak (TAY-IVa, Ovabayndr/3) 7-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Ayakl Gaga Azl Minyatr Testi (TAY-IVa, Ovabayndr/4) 8-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kapak (TAY-IVa, Ovabayndr/5) 9-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Minyatr mlekik (TAY-IVa, Ovabayndr/6) 10-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kaideli Minyatr mlekik ve Kapa (TAY-IVa, Ovabayndr/7) 11-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Boyunlu Kap (TAY-IVa, Ovabayndr/8) 12-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Boyunlu Kap (TAY-IVa, Ovabayndr/9) 13-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kapak (?) (TAY-IVa, Ovabayndr/10) 14-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kaideli Minyatr mlekik (TAY-IVa, Ovabayndr/11) 15-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Gaga Azl Testi (TAY-IVa, Ovabayndr/12) LEV.157 1-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/6) 2-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/7) 3-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/8) 4-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/9) 5-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/10) 6-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/12) 7-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/11) 8-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/1) 9-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/2) 10-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/3) 11-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/4) 12-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/5) 13-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/13) 14-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu /Kama (Stronach 1957, 91/14) 15-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/15) Tarla/Bayndrky Benzeri Harmanren Kuu Boyunlu Testisi (TAY-IVa

16-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/16) 17-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/17) 18-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Mzrak Ucu/Kama (Stronach 1957, 91/18) 19-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Bronz Hilal Biimli Balta (Stronach 1957, 123/2) 20-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kemik Kak (TAY-IVa Ovabayndr/1) 21-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Arak (TAY-IVa Ovabayndr/2) 22-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Arak (TAY-IVa Ovabayndr/3) 23-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Ta Balta (TAY-IVa Ovabayndr/4) LEV.158 1-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kapak (Akurgal 1958, 164/1) 2-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kapak (Akurgal 1958, 164/2) 3-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Arak (Akurgal 1958, 164/3) 4-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Arak (Akurgal 1958, 164/4) 5-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Arak (Akurgal 1958, 164/5) 6-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kase (Akurgal 1958, 164/1) 7-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kase (Akurgal 1958, 164/2) 8-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kase (Akurgal 1958, 164/3) 9-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kase (Akurgal 1958, 164/4) 10-Ovabayndr/Karaaa Tarla/Bayndrky Kase (Akurgal 1958, 164/5) LEV.159 1-Pirenlik (Kaml) Hyk ET Mezar Armaan Aktacakl Testi (Koak 2004, iz.47) 2-Pirenlik (Kaml) Hyk ET Mezar Armaan n-Situ (Koak 2004, Res.17) 3-Pirenlik (Kaml) Hyk ET Mezar Armaan Aktacakl Testi (Koak 2004, Res.18) LEV.160 1-Polat Mezarl ET Keramik rnekleri (zsait 1983, 198/14) 2-Sivrikaya Mevkii Genel Grnm (Efe 1995, 260/3) 3-Suba Genel Grnm (Efe 1994, 592/15) 4-Suba ET III Depas Formlu Kap (Efe 1994, iz.4) 5-Taltarla ET Keramikleri (Efe 1992, 581/19) 6-Taltarla ET Tatan Asa/Topuz Ba (Efe 1992, 581/20) LEV.161 1-Ulucak Hyk ET Mezarl Genel Plan Alan I (ilingirolu-Derin vd. 2004, fig.40) 2-Ulucak Hyk ET Mezarl Genel Plan Alan II (ilingirolu-Derin vd. 2004, fig.41) 3-Ulucak Hyk ET Mezarl Genel Plan Alan II (ilingirolu-Derin vd. 2004, fig.42) LEV.162

1-Ulucak Hyk RR22d; AKN; 211,34 Mezar (ilingirolu-Derin vd. 2004, 144/1) 2-Ulucak Hyk RR22d; ALP; 211,48 Mezar (ilingirolu-Derin vd. 2004, 144/2) 3-Ulucak Hyk RR22c; AGY; 211,53 Mezar (ilingirolu-Derin vd. 2004, 144/3) 4-Ulucak Hyk RR22c; ALR; 211,43 Mezar (ilingirolu-Derin vd. 2004, 144/4) 5-Ulucak Hyk RR23b; AKM; 211,80 Mezar (ilingirolu-Derin vd. 2004, 144/5) 6-Ulucak Hyk RR23b; AKM; 211,80 Mezar Buluntusu Arak (ilingirolu-Derin vd. 2004, 149/16) 7-Ulucak Hyk RR23b; ALO; 211,46 Mezar (ilingirolu-Derin vd. 2004, 144/6) 8-Ulucak Hyk RR23b; ALM; 211,29 Mezar (ilingirolu-Derin vd. 2004, 144/7) 9-Ulucak Hyk RR23d; ALN; 211,23 Mezar (ilingirolu-Derin vd. 2004, 144/8) LEV.163 1-Ulucak Hyk RR23d; ALS; 211,40 Mezar (ilingirolu-Derin vd. 2004, 145/9) 2-Ulucak Hyk RR23a; AKR; 211,32 Mezar (ilingirolu-Derin vd. 2004, 145/10) 3-Ulucak Hyk TT24d; AOD; 210,88 Mezar (ilingirolu-Derin vd. 2004, 145/11) 4-Ulucak Hyk TT24d; AOD; 210,88 Mezar Buluntusu Gm Halkalar (ilingirolu-Derin vd. 2004, 149/17) 5-Ulucak Hyk TT24b; AOE; 211,38 Mezar (ilingirolu-Derin vd. 2004, 145/12) LEV.164 1-Yazlkaya ET Mezar Plan (ambel 1952, Res.1) 2-Yazlkaya ET Mezar (ambel 1952, Res.2) 3-Yazlkaya ET Mezar Buluntusu Gaga Azl Testi (ambel 1952, Res.3) LEV.165 1-Yeilova Hyk ET Pithos Mezar n-Situ (Derin 2005) Lev.166 1-Yortan 80 Numaral Mezar (Kamil 1982, fig.9) 2-Yortan 1.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.12/55) 3-Yortan 1.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.12/09) 4-Yortan 1.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.12/38) 5-Yortan 1.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.12/40) 6-Yortan 1.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.12/28) 7-Yortan 1.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.12/87) 8-Yortan 1.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.12/32) 9-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.12/4) 10-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.12/94) 11-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.12/41) 12-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.12/50) LEV.167

1-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.13/54) 2-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.13/68) 3-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.13/49) 4-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.13/81) 5-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.13/010) 6-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.13/29) 7-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.13/11) 8-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.13/89) 9-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.13/16) 10-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.13/2) LEV.168 1-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.14/79) 2-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.14/78) 3-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.14/8) 4-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.14/1) 5-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.14/77) 6-Yortan 2.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.14/45) 7-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.14/42) 8-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.14/44) 9-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.14/46) 10-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.14/37) 11-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.14/65) LEV.169 1-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.15/62) 2-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.15/36) 3-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.15/06) 4-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.15/52) 5-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.15/82) 6-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.15/2001) 7-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.15/85) 8-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.15/07) 9-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.15/86) 10-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.15/02) 11-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.15/18) LEV.170 1-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.16/56) 2-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.16/51)

3-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.16/58) 4-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.16/20) 5-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.16/34) 6-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.16/6) LEV.171 1-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.17/61) 2-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.17/17) 3-Yortan 3.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.17/67) 4-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.17/25) 5-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.17/26) 6-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.17/13) 7-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.17/88) LEV.172 1-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.18/24) 2-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.18/27) 3-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.18/19) 4-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.18/23) 5-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.18/50) 6-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.18/31) 7-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.18/30) 8-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.18/12) LEV.173 1-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.19/22) 2-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.19/9) 3-Yortan 4.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.19/10) 4-Yortan 5.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.19/04) 5-Yortan 5.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.19/47) 6-Yortan 5.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.19/48) LEV.174 1-Yortan 5.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.20/63) 2-Yortan 5.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.20/05) 3-Yortan 5.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.20/15) 4-Yortan 5.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.20/03) 5-Yortan 5.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.20/58) 6-Yortan 5.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.21/43) 7-Yortan 5.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.21/21)

8-Yortan 5.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.21/59) LEV.175 1-Yortan 6.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.22/75) 2-Yortan 6.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.22/93) 3-Yortan 6.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.22/95) 4-Yortan 6.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.22/80) 5-Yortan 6.Tip Pithoslar (Kamil 1982, fig.22/57) 6-Yortan, P.Gaudinin Pithos izimleri (Kamil 1982) 7-Yortan, P.Gaudinin Pithos izimleri (Kamil 1982) LEV.176 1-Yortan, P.Gaudinin Pithos izimleri (Kamil 1982) 2-Yortan, P.Gaudinin Pithos izimleri (Kamil 1982) 3-Yortan, P.Gaudinin Pithos izimleri (Kamil 1982) 4-Yortan, P.Gaudinin Pithos izimleri (Kamil 1982) 5-Yortan, P.Gaudinin Pithos izimleri (Kamil 1982) LEV.177 1-Yortan A Grubu Mallar I-Kaseler (Kamil 1982, fig.23/1) 2-Yortan A Grubu Mallar I-Kaseler (Kamil 1982, fig.23/2) 3-Yortan A Grubu Mallar I-Kaseler (Kamil 1982, fig.23/3) 4-Yortan A Grubu Mallar I-Kaseler (Kamil 1982, fig.23/4) 5-Yortan A Grubu Mallar I-Kaseler (Kamil 1982, fig.23/5) 6-Yortan A Grubu Mallar I-Kaseler (Kamil 1982, fig.23/6) 7-Yortan A Grubu Mallar I-Kaseler (Kamil 1982, fig.23/7) LEV.178 1-Yortan A Grubu Mallar I-Kaseler (Kamil 1982, fig.24/8) 2-Yortan A Grubu Mallar I-Kaseler (Kamil 1982, fig.24/9) 3-Yortan A Grubu Mallar I-Kaseler (Kamil 1982, fig.24/10) 4-Yortan A Grubu Mallar I-Kaseler (Kamil 1982, fig.24/11) 5-Yortan A Grubu Mallar I-Kaseler (Kamil 1982, fig.24/12) LEV.179 1-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.25/13) 2-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.25/14) 3-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.25/15) 4-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.25/16) 5-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.25/17)

6-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.25/18) 7-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.25/19) 8-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.25/20) 9-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.25/21) 10-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.25/22) 11-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.25/23) 12-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.25/24) 13-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.25/25) LEV.180 1-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.26/26) 2-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.26/27) 3-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.26/28) 4-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.26/29) 5-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.26/30) 6-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.26/31) 7-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.26/32) 8-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.26/33) 9-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.26/34) 10-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.26/35) 11-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.26/36) 12-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.26/37) 13-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.26/38) LEV.181 1-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.27/39) 2-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.27/40) 3-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.27/41) 4-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.27/42) 5-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.27/43) 6-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.27/44) 7-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.27/45) 8-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.27/46) 9-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.27/47) 10-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.27/48) 11-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.27/49) 12-Yortan A Grubu Mallar II-Uzun Boyunlu Ayakl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.27/50) LEV.182 1-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.28/51)

2- Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.28/52) 3-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.28/53) 4- Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.28/54) 5-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.28/55) LEV.183 1-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.29/56) 2-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.29/57) 3-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.29/58) 4-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.29/59) 5-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.29/60) 6-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.29/61) LEV.184 1-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.30/62) 2-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.30/63) 3-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.30/64) 4-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.31/65) 5-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.31/66) LEV.185 1-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk mlekler (Kamil 1982, fig.31/67) 2-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk Krmz mlekler (Kamil 1982, fig.32/68) 3-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk Krmz mlekler (Kamil 1982, fig.32/69) 4-Yortan A Grubu Mallar III-Uzun Boyunlu, Dz Dipli, Byk Krmz mlekler (Kamil 1982, fig.32/70) LEV.186 1-Yortan A Grubu Mallar IV-Ksa Boyunlu, Geni Azl Kk mlekler (Kamil 1982, fig32/71) 2- Yortan A Grubu Mallar IV-Ksa Boyunlu, Geni Azl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.32/72) 3-Yortan A Grubu Mallar IV-Ksa Boyunlu, Geni Azl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.32/73) 4-Yortan A Grubu Mallar IV-Ksa Boyunlu, Geni Azl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.32/74) 5-Yortan A Grubu Mallar IV-Ksa Boyunlu, Geni Azl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.32/75) 6-Yortan A Grubu Mallar IV-Ksa Boyunlu, Geni Azl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.33/76) 7-Yortan A Grubu Mallar IV-Ksa Boyunlu, Geni Azl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.33/77) 8-Yortan A Grubu Mallar IV-Ksa Boyunlu, Geni Azl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.33/78) 9-Yortan A Grubu Mallar IV-Ksa Boyunlu, Geni Azl Kk mlekler (Kamil 1982, fig.33/79) 10-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.33/80) 11-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.33/84) 12-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.33/81) 13-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.33/85)

14-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.33/82) 15-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.33/86) 16-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.33/83) 17-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.33/87) LEV.187 1-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.34/88) 2-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.34/92) 3-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.34/89) 4-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.34/93) 5-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.34/90) 6-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.34/94) 7-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.34/91) 8-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.34/95) 9-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip A (Kamil 1982, fig.34/96) 10-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip B (Kamil 1982, fig.34/97) 11-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip B (Kamil 1982, fig.34/98) 12-Yortan A Grubu Mallar V-Kapaklar Tip B (Kamil 1982, fig.34/99) LEV.188 1-Yortan A Grubu Mallar VI-Gaga Azl Minyatr Testiler (Kamil 1982, fig.35/100) 2-Yortan A Grubu Mallar VI-Gaga Azl Minyatr Testiler (Kamil 1982, fig.35/101) 3-Yortan A Grubu Mallar VI-Gaga Azl Minyatr Testiler (Kamil 1982, fig.35/102) 4-Yortan A Grubu Mallar VI-Gaga Azl Minyatr Testiler (Kamil 1982, fig.35/103) 5-Yortan A Grubu Mallar VI-Gaga Azl Minyatr Testiler (Kamil 1982, fig.35/104) 6-Yortan A Grubu Mallar VI-Gaga Azl Minyatr Testiler (Kamil 1982, fig.35/105) 7-Yortan A Grubu Mallar VI-Gaga Azl Minyatr Testiler (Kamil 1982, fig.35/106) 8-Yortan A Grubu Mallar VI-Gaga Azl Minyatr Testiler (Kamil 1982, fig.35/107) 9-Yortan A Grubu Mallar VI-Gaga Azl Minyatr Testiler (Kamil 1982, fig.35/108) 10-Yortan A Grubu Mallar VI-Gaga Azl Minyatr Testiler (Kamil 1982, fig.35/109) 11-Yortan A Grubu Mallar VI-Gaga Azl Minyatr Testiler (Kamil 1982, fig.35/110) 12-Yortan A Grubu Mallar VI-Gaga Azl Minyatr Krmz Testiler (Kamil 1982, fig.35/111) 13-Yortan A Grubu Mallar VI-Gaga Azl Minyatr Krmz Testiler (Kamil 1982, fig.35/112) LEV.189 1-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.36/113) 2-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.36/114) 3-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.36/115) 4-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.36/116) 5-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.36/117)

6-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.36/118) 7-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.36/119) 8-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.36/120) 9-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.36/121) 10-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.36/122) 11-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.36/123) 12-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.36/124) LEV.190 1-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.37/125) 2-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.37/126) 3-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.37/127) 4-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.37/128) 5-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.37/129) 6-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.37/130) 7-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.37/131) 8-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Krmz Testiler (Kamil 1982, fig.37/132) 9-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Krmz Testiler (Kamil 1982, fig.37/133) 10-Yortan A Grubu Mallar VII-Eik Kesilmi Gaga Azl Krmz Testiler (Kamil 1982, fig.37/134) LEV.191 1-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.38/135) 2-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.38/136) 3-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.38/137) 4-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.38/138) LEV.192 1-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.39/140) 2-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.39/141) 3-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.39/142) 4-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.39/143) LEV.193 1-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.40/144) 2-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.40/145) 3-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.40/146) 4-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.40/147) LEV.194 1-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.41/148)

2-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.41/149) 3-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.41/150) LEV.195 1-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.42/151) 2-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.42/152) 3-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.42/153) LEV.196 1-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.43/154) 2-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.43/155) 3-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.43/156) 4-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.43/157) LEV.197 1-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.44/158) 2-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.44/159) 3-Yortan A Grubu Mallar VIII-Eik Kesilmi, Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.44/160) LEV.198 1-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.45/161) 2-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.45/162) 3-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.45/163) 4-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.45/164) 5-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.45/165) 6-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.45/166) 7-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.45/167) LEV.199 1-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.46/168) 2- Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.46/169)

3-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.46/170) 4-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.46/171) 5-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.46/172) 6-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.46/173) LEV.200 1-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.47/174) 2-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Krmz Testiler (Kamil 1982, fig.47/175) 3-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Krmz Testiler (Kamil 1982, fig.47/176) 4-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Krmz Testiler (Kamil 1982, fig.47/177) 5-Yortan A Grubu Mallar IX-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Krmz Testiler (Kamil 1982, fig.47/178) LEV.201 1-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.48/179) 2-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.48/180) 3-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.48/181) 4-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.49/182) 5-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.49/183) LEV.202 1-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.50/184) 2-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.51/186) 3-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.51/187)

4-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.51/188) LEV.203 1-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.54/189) 2-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.54/190) 3-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.54/191) 4-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.54/192) LEV.204 1-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.55/193) 2-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.55/194) 3-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.56/195) LEV.205 1-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.56/196) 2-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.57/197) 3-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.58/198) 4-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.58/199) 5-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.58/200) LEV.206 1-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.59/201) 2-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.59/202) LEV.207

1-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.60/203) 2-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.60/204) 3-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.60/205) 4-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.61/206) 5-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.61/207) LEV.208 1-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.62/208) 2-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.62/209) 3-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.63/210) 4-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.63/211) LEV.209 1-Yortan A Grubu Mallar X-Az Kesilerek karlm, Aktac Belirlenmi Gaga Azl Byk Testiler (Kamil 1982, fig.64/212) LEV.210 1-Yortan A Grubu Mallar XI-Az Kenar Uzatlm ve Gvdeden Emzikli, Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.65/213) 2-Yortan A Grubu Mallar XI-Az Kenar Uzatlm ve Gvdeden Emzikli, Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.65/214) 3-Yortan A Grubu Mallar XI-Az Kenar Uzatlm ve Gvdeden Emzikli, Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.65/215) 4-Yortan A Grubu Mallar XI-Az Kenar Uzatlm ve Gvdeden Emzikli, Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.65/216) 5-Yortan A Grubu Mallar XI-Az Kenar Uzatlm ve Gvdeden Emzikli, Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.65/217) 6-Yortan A Grubu Mallar XI-Az Kenar Uzatlm ve Gvdeden Emzikli, Gaga Azl Testiler (Kamil 1982, fig.65/218) LEV.211

1-Yortan A Grubu Mallar XII-Az Kenar Uzatlm Byk Boy Testiler (Kamil 1982, fig. 66/219) 2-Yortan A Grubu Mallar XII-Az Kenar Uzatlm Byk Boy Testiler (Kamil 1982, fig. 66/220) 3-Yortan A Grubu Mallar XII-Az Kenar Uzatlm Byk Boy Testiler (Kamil 1982, fig. 67/221) LEV.212 1-Yortan A Grubu Mallar XII-Az Kenar Uzatlm Byk Boy Testiler (Kamil 1982, fig. 67/222) 2-Yortan A Grubu Mallar XII-Az Kenar Uzatlm Byk Boy Testiler (Kamil 1982, fig. 68/223) 3-Yortan A Grubu Mallar XII-Az Kenar Uzatlm Byk Boy Testiler (Kamil 1982, fig. 68/224) 4-Yortan A Grubu Mallar XII-Az Kenar Uzatlm Byk Boy Testiler (Kamil 1982, fig. 69/225) LEV.213 1-Yortan A Grubu Mallar XIII-Tankardlar (Kamil 1982, fig. 70/226) 2-Yortan A Grubu Mallar XIII-Tankardlar (Kamil 1982, fig. 70/227) 3-Yortan A Grubu Mallar XIII-Tankardlar (Kamil 1982, fig. 70/228) LEV.214 1-Yortan A Grubu Mallar XIV-Ku Biimli Testiler (Askoslar) (Kamil 1982, fig.71/229) 2-Yortan A Grubu Mallar XIV-Ku Biimli Testiler (Askoslar) (Kamil 1982, fig.71/230) 3-Yortan A Grubu Mallar XIV-Ku Biimli Testiler (Askoslar) (Kamil 1982, fig.71/231) 4-Yortan A Grubu Mallar XIV-Ku Biimli Testiler (Askoslar) (Kamil 1982, fig.72/232) LEV.215 1-Yortan A Grubu Mallar XIV-Ku Biimli Testiler (Askoslar) (Kamil 1982, fig.72/233) 2-Yortan A Grubu Mallar XIV-Ku Biimli Testiler (Askoslar) (Kamil 1982, fig.72/234) 3-Yortan A Grubu Mallar XIV-Ku Biimli Testiler (Askoslar) (Kamil 1982, fig.72/235) 4-Yortan A Grubu Mallar XIV-Ku Biimli Testiler (Askoslar) (Kamil 1982, fig.72/236) 5-Yortan A Grubu Mallar XIV-Ku Biimli Krmz Testiler (Askoslar) (Kamil 1982, fig.72/237) LEV.216 1-Yortan A Grubu Mallar XV-l tuzluk kab (Kamil 1982, fig.74/238) 2-Yortan A Grubu Mallar XV-l tuzluk kab (Kamil 1982, plt.15/238) 3-Yortan A Grubu Mallar XV-l tuzluk kab (Kamil 1982, plt.15/239) LEV.217 1-Yortan A Grubu Mallar XVI-Seyrek Rastlanan ve Snflanamayan Kaplar (Kamil 1982, fig.74/240) 2-Yortan A Grubu Mallar XVI-Seyrek Rastlanan ve Snflanamayan Kaplar (Kamil 1982, fig.74/241) 3-Yortan A Grubu Mallar XVI-Seyrek Rastlanan ve Snflanamayan Kaplar (Kamil 1982, fig.74/242) 4-Yortan A Grubu Mallar XVI-Seyrek Rastlanan ve Snflanamayan Kaplar (Kamil 1982, fig.75/243) 5-Yortan A Grubu Mallar XVI-Seyrek Rastlanan ve Snflanamayan Kaplar (Kamil 1982, fig.75/244) 6-Yortan A Grubu Mallar XVI-Seyrek Rastlanan ve Snflanamayan Kaplar (Kamil 1982, fig.75/245)

7-Yortan A Grubu Mallar XVI-Seyrek Rastlanan ve Snflanamayan Kaplar (Kamil 1982, fig.76/246) 8-Yortan A Grubu Mallar XVI-Seyrek Rastlanan ve Snflanamayan Kaplar (Kamil 1982, fig.76/247) LEV.218 1-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.77/248) 2-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.77/249) 3-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.77/250) 4-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.77/251) 5-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.77/252) 6-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.77/253) 7-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.77/254) 8-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.77/255) 9-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.77/256) 10-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.77/257) 11-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.77/258) 12-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.77/259) LEV.219 1-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.78/260) 2-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.78/261) 3-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.78/262) 4-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.78/263) 5-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.78/264) 6-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.78/265) 7-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.79/266) 8-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.79/267) 9-Yortan B Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.79/268) LEV.220 1-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.79/269) 2-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.79/270) 3-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.79/271) 4-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.80/272) 5-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.80/273) 6-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.80/274) 7-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.80/275) 8-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.80/276) 9-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.80/277) LEV.221

1-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.81/278) 2-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.81/280) 3-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.81/279) 4-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.81/281) 5-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.82/282) 6-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.82/283) LEV.222 1-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.83/284) 2-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.83/285) 3-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.83/286) 4-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.83/287) 5-Yortan C Grubu Mallar (Kamil 1982, fig.83/288) LEV.223 1-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/293) 2-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/294) 3-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/295) 4-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/296) 5-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/297) 6-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/298) 7-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/299) 8-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/300) 9-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/301) 10-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/302) 11-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/303) 12-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/304) 13-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/305) 14-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/306) 15-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.85/307) 16-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/308) 17-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/309) 18-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/310) 19-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/311) 20-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/312) 21-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/313) 22-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/314) 23-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/315) 24-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/316) 25-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/317)

26-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/318) 27-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/319) 28-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/320) 29-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/321) 30-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.86/322) LEV.224 1-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.87/323) 2-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.87/324) 3-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.87/325) 4-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.87/326) 5-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.87/327) 6-Yortan Araklar (Kamil 1982, fig.87/328) LEV.225 1-Yortan doller (Kamil 1982, fig.84/289) 2-Yortan doller (Kamil 1982, fig.84/291) 3-Yortan doller (Kamil 1982, fig.84/292) 4-Yortan doller (Kamil 1982, fig.84/290) LEV.226 1-Yortan Metal Eserler B/B ne (Kamil 1982, fig.88/329) 2-Yortan Metal Eserler B/B ne (Kamil 1982, fig.88/330) 3-Yortan Metal Eserler B/B ne (Kamil 1982, fig.88/331) 4-Yortan Metal Eserler B/B ne (Kamil 1982, fig.88/332) 5-Yortan Metal Eserler B/B ne (Kamil 1982, fig.88/333) 6-Yortan Metal Eserler B/B Mzrak Ucu (Kamil 1982, fig.88/334) 7-Yortan Metal Eserler B/B Ok Ucu (Kamil 1982, fig.88/335) 8-Yortan Metal Eserler B/B Delici (Kamil 1982, fig.88/337) 9-Yortan Metal Eserler B/B Balta (Kamil 1982, fig.88/336)