T.C.

sELeuK
s

t-nIivrasirrsi

osyAr, eiLiNILER Ettsrir{.isti

ranin auasiliivr nerr

nsrigeG renisi nilivl DALI

ANTiK ANADOLU MADENCILIGI

Giikhan QATAL

vUxsnr r-,isaxs rnzi

Danryman

Yrd. Dog. Dr. Mustafa YILMAZ

Konya-2009

NDEKLER Sayfa No indekiler.. I Bilimsel Etik Sayfas. Tez Kabul Formu.... nsz / Teekkr... zet.... Summary... Ksaltmalar ................................... Giri.. 1. BLM 1.MADEN ELEMENTLER 1.1. Altn Elementi (Au) 1.1.1. Anadoludaki Altn-Gm Zuhurlar (kmalar/Yataklar). 1.2. Bakr Elementi (Cu).. 1.2.1. Anadoluda Bakr ve Bakrl Pirit Cevheri Rezervi Olan Yataklar. 1.3. Bronz.. 1.4. Demir Elementi (Fe)... 1.4.1. Anadoludaki Demir Cevheri Yataklarnn Dalm.. 1.5. Gm Elementi (Ag) 1.5.1. Anadoludaki Altn-Gm Zuhurlar (kmalar/Yataklar). 1.6. Kalay Elementi (Sn)... 1.6.1. Anadoludaki Kalay Yataklar 1.7. Kurun Elementi (Pb). 1.7.1. Anadoludaki Kurun-inko Yataklar... 2. ALARIN SINIFLANDIRILMASI.. 3. MADENCLN BALANGICI 4. MADEN ESERLERN YAPIM TEKNKLER.. 4.1. Maden leme Tekniklerinin Geliim Sreci. 4.2. Hititlerde Maden retimi ve lenii.. 4.3. Antik Dnemde Maden leme Teknikleri. 4.3.1. Dvme. 4.3.2. Dkm. 4.3.2.1. i-Dolu Dkm (Masif Dkm). 4.3.2.2. i-Bo Dkm. 4.3.2.3. Balmumu Dkm (Cire Perdue).. 4.3.2.3.1. Cire Perdue ile i-Dolu Dkm... 4.3.2.3.2. Cire Perdue ile i-Bo Dkm. 4.3.2.3.3. Cire Perdue ile ok Paral Kalba Dkm.. 5. MADEN ESERLER TARHLEME METOTLARI... 5.1. Spektrografik Analiz-Termolminesans (Isl Ildama). 5.2. Stil Kritii... 5.3. Arkeometri (Arkeolojik lme). IV V VI VII VIII IX 1 2 3 3 3 4 4 5 6 6 7 7 8 9 9 10 11 13 15 15 15 17 17 17 17 18 19 19 19 19 20 20 20 20

II

2. BLM 1. NEOLTK A ANADOLU MADENCL.. 2. KALKOLTK A ANADOLU MADENCL. 3. TUN AI ANADOLU MADENCL. 4. NEOLTK, KALKOLTK ve TUN ALARINA TOPLU BR BAKI.. 3. BLM 1. ASUR TCARET KOLONLER DNEM 2. TUN AINDA ANADOLU ve MEZOPOTAMYA ARASINDAK MADEN/MADENCLK LKLER 2.1. Altn 2.2. Bakr... 2.3. Bronz.. 2.4. Demir... 2.5. Gm. 2.6. Kalay (ve Kurun).. 2.7. Kurun 3. HTT MADENCL. 3.1. Madenlerle lgili Metinlerden rnekler. 4. BLM 1. ANTK ANADOLU LE LGL KLTRLER. 1.1. Kafkas ve Dou Kltrleri. 1.2. Hindistan Kltr... 1.3. ran Kltr 1.4. Genel Mezopotamya Kltrleri.. 1.5. Kuzey Afrika Kltrleri. 1.6. Avrupa Kltrleri... 5. BLM 1. SKKE METAL/BULLON KAYNAKLARI. 2. SKKE METALNDE YOLSUZLUK/KALPAZANLIK 3. SKKE DARBI ve TEKNKLER 4. SKKELERN TEMZLENMES. 5. SKKE MLAJI... 6. BLM 1. YUNANSTAN. 2. ADALAR.. 3. HOMEROS DESTANLARI. 3.1. lyada. 3.2. Odysseia 4. ANTK A MADEN SANATI.. 4.1. Anadolu-Yunanistan likisi... 4.2. Grek Yontu Sanatnn Genel zellikleri 4.3. Bezemeli Metal leri. 4.4. Madeni El Sanatlarndan rnekler. 5. ANTK ADA MADENCLK VE KLELK...

21 22 23 25 29 31 32 34 34 35 37 38 39 40 42 42 46 48 49 49 50 51 52 55 56 58 59 62 64 65 65 66 67 70 73 73 76 78 78 78 79 80 81

III

6. MADENCLERN TANRISI HEPHASTOS (VULCAN). 84 7. BLM 1. GE HTTLER 2. URARTULAR.. 3. PHRYGIA. 3.1. Madencilik Kltr 3.2. Maden ilii. 3.3. Dionysos ve Midas. 4. LYDIA.. 4.1. Madencilik Kltr 4.2. Herodota Gre Lydia 8. BLM 1. ANTK ANADOLUDA MADENCLN YOUN OLARAK YAPILDII BLGELER. 1.1. KOLONZASYON 1.2. AOLS... 1.2.1. Madencilik Kltr. 1.3. GALATIA. 1.3.1. Madencilik Kltr. 1.4. IONIA 1.4.1. Madencilik Kltr 1.5. KARA... 1.5.1. Madencilik Kltr. 1.6. MYSIA... 1.6.1. Madencilik Kltr. 1.7. PAPHLAGONA... 1.7.1. Madencilik Kltr. 1.8. PONTOS (PONTUS). 1.8.1. Madencilik Kltr. 1.9. THRAKIA.. 1.9.1. Madencilik Kltr. 1.10. TROAS. 1.10.1. Madencilik Kltr... SONU. KAYNAKA EK-1 RESMLER. EK-2TRKE, NGLZCE, ALMANCA VE FRANSIZCA MADENCLK TERMLER SZL.. EK-3 KK SZLK.. ZGEM... 87 88 89 94 94 95 97 99 99 105 111 112 112 113 113 113 114 114 114 115 115 115 116 116 117 117 118 119 120 121 121 124 125 128 138 140 143

IV

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

Bu tezin proje safhasndan sonulanmasna kadarki btn srelerde bilimsel etie ve akademik kurallara zenle riayet edildiini, tez iindeki btn bilgilerin etik davran ve akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu almada bakalarnn eserlerinden yararlanlmas durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atf yapldn bildiririm.

Gkhan ATAL

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

Gkhan ATAL tarafndan hazrlanan Antik Anadolu Madencilii balkl bu alma 08/06/2009 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda oybirlii/oyokluu ile baarl bulunarak, jrimiz tarafndan yksek lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Prof. Dr. Hasan BAHAR Do. Dr. zdemir KOAK Yrd. Do. Dr. Mustafa YILMAZ

Bakan ye ye

VI

NSZ

Maden, kelime anlam itibariyle yerkabuunda i ve d doal etkenlerle oluan, ekonomik ynden deer tayan minerallere verilen isimdir. Bu tanm kelimenin grnen yzdr. Maden ayn zamanda insan temsil eder. Nitekim gnmzde kullandmz ev ara-gerelerinden vastalara ve yaktlara kadar her eyde madene ihtiyacmz vardr. nsanlk tarihine baktmzda da uygarln temellerinin madenle atldn grmekteyiz. Uygarln temellerini atan maden buna paralel olarak savalarnda dayana olmutur. imdilik, yaklak olarak 9 bin yl ncesine inen bu dayanan kefi, geliimini srdrerek gnmze gelmitir. Maden ayn maden, savalar ayn savalardr. Tek fark teknolojidedir. O gn de maden iin insanlar uzak diyarlardan gelip birbirlerini ldryorlard bugnde. nk maden insann temel dayanadr.

Bu alma iki yllk bir emein rndr. Aratrmamzda karlalan en byk sknt bu konu hakknda yaplan aratrmalarn yetersizlii olmutur. Uzunca bir sre yaplan taramalara ramen arkeoloji, tarih ve dier kaynaklarda konumuzun ya birka cmleyle geildii ya da geilmedii grlmtr. Aratrmamz madeni eserlerin sanatsal ynn iermemektedir. Karlalan kaynaklarn da byk ounluu bu ynde olmutur. Maden ve madenci olmadan madeni eserlerin sanat olamayaca dncesi ne yazk ki dipsiz bir kuyuda unutulup gitmitir.

Son olarak, aratrma sresince bana yardm ve desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Hasan BAHAR, Do. Dr. zdemir KOAK ve Yrd. Do. Dr. Mustafa YILMAZa teekkr bir bor bilirim. Ayrca eserlerinden faydalandm ve konumuz hakknda alp bizleri aydnlatan tm bilim adamlarna ahde vefa duyuyor ve alma sresince her trl fedakrl eksik etmeyen eim Sevgi ATAL ile aileme de sonsuz minnet duygularm ifade ederek teekkr ediyorum.

Gkhan ATAL Konya/Haziran 2009

VII

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

rencinin

Ad Soyad Ana Bilim / Bilim Dal Danman

Gkhan ATAL

Numaras: 64202011002

Tarih Ana Bilim Dal Eskia Tarihi Bilim Dal Yrd. Do. Dr. Mustafa YILMAZ Antik Anadolu Madencilii

Tezin Ad

ZET Antik a ekonomisini oluturan en nemli unsurlarn banda yer alan madenleri; Antik a ncesi dnemlerden alarak Antik a yazl kaynaklar ile arkeolojik buluntularna kadar getirdiimiz bu almada (bilgilerin yetersiz olmasna ramen) madenlerin k yerleri ve kullanmlar konusu tarihsel srecinde irdelenmitir. Buna binaen almamzda, ncelikle Antik ada youn olarak kullanlm maden elementleri (altn, bakr, demir, gm, kalay, kurun) esas noktamz tekil etmitir. Az miktarda kullanlan dier elementlere ise ek olarak deinilmitir. Bundan sonra madenciliin ve madeni eserlerin yapm teknikleri ile geliim sreci aratrlmtr. Anadolu madenciliinin Neolitik, Kalkolitik ve Tun alarna toplu bir bak atldktan sonra zellikle Tun anda yerini alan Asur Ticaret Kolonileri a bata olmak zere Anadolu ve Mezopotamya arasndaki maden ve madencilik ilikileri sorgulanmtr. Daha sonra Antik Anadolu kltrne etki ettiini dndmz kltrler incelenmitir. Ard sra sikke metali kaynaklar ile darp tekniklerinin bizi maden kaynaklarna ve madencilik kltrne gtrecei dnlerek sikkeye deinilmitir. Antik Yunan ve Roma kltrleri birbirlerine ayna olmutu. Maden ocaklarnda altrlan insanlar Anadolu, Yunanistan ve dier blgelerde hep aynyd. Bunun iin konumuza madeni karan insanlar yani madenci kleler de tanrlar Hephaistosla birlikte dahil edilmitir. Bunu yannda sanatsal incelemesine girmeden Antik a maden sanatna bir bak atlarak madencilerin tanrs Hephaistosa deinilmitir. Antik Anadolu madenciliine girdiimizde ise Urartu, Frigya ve Lidya maden ve madencilik kltrleri aratrlm ardndan madenciliin youn olarak yapld Antik Anadolu blgeleri incelenerek aratrmaya son verilmitir.

VIII

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

Ad Soyad rencinin Ana Bilim / Bilim Dal Danman

Gkhan ATAL Tarih Ana Bilim Dal Eskia Tarihi Bilim Dal

Numaras: 064202011002

Yrd. Do. Dr. Mustafa YILMAZ Archaic Anatolian Mining

Tezin ngilizce Ad

The places of extraction of mine, which is on of the major elements comprising the economy of the Archaic Age, and their utilizations have been examined in this study through a historical process, handling the subject beginning from the periods before Archaic Age to the written sources of the Archaic Age and to archeological findings (despite the information is insufficient). Therefore first of all, the mine elements (gold, cupper, iron, silver, zinc, lead) that have intensively been used in the Archaic Age, have formed the main point of us. The other elements, which have been used in a small amount, have also been mentioned. Then, the production techniques and the development process of mining and mineral works have been researched. After processionally handling the Neolithic, Chalcolithic and Bronze ages of Anatolian Mining, the relations of mine and mining between Anatolia and Mesopotamia, giving a special interest to the Assyrian Trade Colonies Age that took its place in Bronze Age. Then, the cultures that are supposed to have an influence on the Archaic Anatolian culture have been examined. After this, we have touched on the coins considering that the coin metal sources and money marking techniques would lead us to some mine sources and to mining culture. The Archaic Greek and Roman Cultures have been mirrors to each other. The people who were made work in mine pits were the same with the ones that were made work in Anatolia, Greece and in other regions. For that reason, the people that extracted the mines, in other words, the miner slaves have been included to our subject as well as their God Hephaistos. In addition to this, the art of the Archaic Age had been given a short focus before the artistic examination. When we start the Archaic Anatolian Mining, the mine and mining cultures of Urartu, Phrygia and Lydia have been researched and finally the research has been completed after examining the Archaic Anatolian Regions where mining has been intensively performed.

IX

KISALTMALAR Ag: Age: Au: Cu: Gm Ad Geen Eser Altn Bakr

CuS: Bakr Slfr Fe: Gr: Hdt: Kg: Km: M: Mm: M: MS: rn: Plin: Res: Str: Vs: vd: yy: Demir Gram Herodot Kilogram Kilometre Metre Milimetre Milattan nce Milattan Sonra rnein Plinius Resim Strabon vesaire ve devam yzyl

GR Tarih sahnesine baktmzda Anadoluyu medeniyetlerin beii olarak grmekteyiz. Neolitik dnem kltrlerini incelediimizde Anadolunun tartmasz bir stnl daha dorusu liderlii sz konusudur. Tarih ncesi dnemlerden balayarak gnmze kadar geen srede yaadmz topraklar, birok medeniyete ev sahiplii yapmtr. Buradan yola karak Anadoluda yaam kltrlerin bir rk deil, sentez kltrleri olduunu savunabiliriz. Kimi yerde rk kimi yerde din kimi yerde de ikisi birlikte olarak sentezlenmi olan bu kltrlerde her yeni gelen, eski kltrlerin mirasn sahiplenmi ve buna kendi kltrn ekleyerek gelitirmitir. Anadolu birok alanda olduu gibi madencilik kltr asndan da yapt keiflerle dnya kltr tarihine yn vermitir. Bugn Bat Medeniyeti diye arkasndan koturduumuz medeniyetin temelleri, eski a dou kltrlerine zellikle de Antik Anadolu kltrne dayanmaktadr. E. Helvacolu uygarln srecine deinirken bu konuya gzel bir yorum getirmektedir. Uygarlk, byk insanlk aknn ilk kez Frat ve Dicle Havzasnda balayan, karlkl etkilenmeyle Nil Deltasnda, ndus Nehrinin ve Sar Irmakn sulad ovalarda ve Orta Asyada devam eden; Egenin iki yakasnda gemiin greli bir sentezine ulaarak ciddi bir atlm yapan; sonralar Arap, Fars ve Trk illerinde eitli kollarn (Hint-in) btnlemesiyle gr bir nehre dnen ve 500 yl kadar nce Batya doru kvrlp o gne kadar kenarda kalm Avrupa toplumlarndan demini alan ve gnmze ulaan yksdr. (Dersimiz Uygarlk Bilim ve topya, say 89 (2001), sayfa 19) Antik Anadolu madencilii Klasik Arkeoloji asndan ele alnmtr. nk Klasik Arkeoloji kendisine, klasik Yunan-Grek ile Roma-Latin uygarlklar ve bunlarn dou kltrleriyle olan ilikilerini konu edinmektedir. Bu balamda konumuz Antik Yunan ve Roma kltrleriyle birlikte ayn potada eritilmitir. nk kltrleri birbirlerine ayna olmutu. Maden ocaklarnda altrlan insanlar Anadoluda da Yunanistanda da klelerdi. Bunun iin konumuza madeni karan insanlar yani madenci kleler de dahil edilmitir.

1. BLM

1. MADEN ELEMENTLER 1.1. Altn Elementi (Au) Parlak sar, youn, ok snek, havadan sudan etkilenmeyen, dvlmeye ve haddelenmeye elverili, kararp paslanmaz, ltl ve deerli bir madendir (Serbest altn genellikle az veya ok miktarda gmle birlikte bulunur). En nemli altn cevherleri, bileiminde % 40 orannda altn bulunan ve krmzms sar renkte bir altn-tellr bileii olan kalaverit ile % 28den fazla altn ieren ve elik grisi renginde bir altngm bileii olan silvanittir. Altnn alam yapt baz madenler vardr; bunlar: gm, bakr, nikel, inko, platin, paladyum, iridyumdur. Bu alamlara sl ilemlerle, istenen zellikler kazandrlabilir: rnein, bakr oran % 10dan yksek olan bir alama, dvlebilirlik ve sneklik salar; dk scaklkta menevilemeyse yapsal sertlik verir. Yaklak 10 gr. arlnda bir altn ktlesi, 11m kadar bir alan kaplayacak byklkte levha haline gelinceye dein dvlebilir (0,00014 mm.ye kadar inceltmek mmkndr). Saf ve kat altnn denge scakl 1063Cdir. Az miktarda kurun (%0.lden az) altn bilhassa scakken krlgan yapmaktadr. Ayrca baz hastalklarn (kanser vs.) tedavisinde kullanlmaktadr. Baz altn mineralleri vardr: Bilinen en nemlisi altn-gm mineralidir. Altn yzdesi %24,229,9dur. Rengi gm beyazdr. Altn, platin ve paladyum ile tam bir kat zeltileri dizisi oluturur. Doal altnn % 10u kadar platin ieren zeltisine platinli altn denir. Saf altn, saf gmten daha yumuaktr; fakat az miktarda biri dierine kartrldnda sertlii artar. Bakr da ayn ekilde bunlara ilave edildiinde sertlikleri artar. Altn-gm alamlarnda maksimum sertlik alamn 1/3 gm olduunda elde edilir. Az miktarda gm altna ilave edildiinde onun rengini deitirse de erime noktasna az tesir eder. Altn doada katksz olarak bulunduu ve dvlerek biimlendirilebildii iin, insan tarafndan kullanlan ilk ve vazgeilmez madenlerden biri olmutur. Altnn neolitik ada kullanlmaya baland anlalmaktadr (Ur, Truva, Mykenaide bulunan mcevherler, heykelcikler vs.). M 2. binylda altn, bir deer ls olarak, doada daha ok bulunan bakr ve gmle kullanmn srdrmtr. Saray, tapnak vb. nemli yaplarda ksmen yapnn saygnln ifade etmek iin ksmen de kzltesi yanstarak ierisini serin tutmak amacyla atlarn ok eskiden beri altnla kapland grlmektedir. Anadoluda altn retimi yok denecek kadar azdr (ylda 600700 kg.). 1.1.1. Anadoludaki Altn-Gm Zuhurlar (kmalar/Yataklar) Gmhacky (Amasya); ubuk (Ankara); Akeren (Artvin); Sobucada (Aydn); Edremit-Altnoluk (Balkesir); St (Bilecik); negl-Slklky (Bursa); Sarkaya, an-Madenda, an-Kartalda, (anakkale); ivril (Denizli); Baskil, Keban madeni (Elaz); Kisecik ky (Hatay); Mescitli (Gmhane); Karyaka-Arapda, demi-Kre, demi-Zeytinlik, Ovack, Tire (zmir); Kazman Darphane (Kars); neada-Kilyos (Krklareli); Salihli-Sart ky (Manisa); Bolkarda (Nide); Akoluk, Ulubey Sayaca (Ordu); Bayburt (Rize)1.
1

Sava, 2006: 45.

1.2. Bakr Elementi (Cu) Krmzms renkte, sy ve elektrii ok iyi ileten, son derece snek bir madendir. randa Ali Kte ya da Anadoluda ayn tepesinde M 97 binlerde izlerine rastlanmtr. Doada serbest maden olarak bulunan bakr ilk kez Neolitik a insanlar (M 8000), tan yerini alacak bir gere olarak kullanmlardr. Bakr eritmeciliinin ilk izleri M 76 bin arasnda Anadoluda atalhyk sit alannda bulunan cruflardr. Bakrn eritilmesiyle doan metalrji, Ortadouda 4. binyllarda gelime gsterdi. Msrda tavlama ilemleri grd ve Smer site devletlerinin kuruluunda nemli bir rol oynad. M 3500lerin sonrasnda bakr kalay alam (bronz) elde edildi. (Bakrn [yataklar asndan] en nemli iletim yerlerinden birisi ise Kbrstr). Bakr; temel olarak ergitme ya da kandan ztleme (ya yntem) yoluyla elde edilir; bu ilemleri genellikle elektrolizle ya da sl yntemlerle artma ilemleri izler. Bakr; kopmakszn biim deiikliine urayabilen en snek metallerden biridir, ham dayankl ve sertlii ok yksek deildir. Havann ve deniz suyunun etkilerine kar dayankldr, fakat uzun sre ak havada kaldnda, stnde yeil renkli, ince bir koruyucu bakr karbonat (patina) katman oluur. Bakr I slfr, doada kalkozit minerali olarak, siyah toz ya da topaklar halinde bulunur. Geni lekli retimi, bakr slfrn (CuS) hidrojen eliinde stlmasyla gerekletirilir. Sanayide, bakr oksit cevherleri karmnn frnda l.030Cnin altnda kavrulmasyla elde edilir. Bakr II klorr sarms ve kahverengi aras renkte bir tozdur; ancak havann nemini kolayca sourarak yeilimsi mavi renkli hidratna dnr. Hidratl bakr II klorr genellikle metal halindeki bakrla dondurulmu bir kuleden klor ve su geirerek retilir. Bu bileiin 100Cye kadar stlmasyla da susuz bakr II klorr elde edilir. Kereste ve aa eyay korumak iin, kumalarn boyanmasnda ve basma ileminde mordan olarak, mikrop ldrc, yem katk maddesi ile camlara ve seramiklere renk verici ilevi iin kullanlr. [Ayrca, bakr-kurun olarak adlandrlan ve temel bileenleri bakr ve ikincil bileeni kurun olan, ayrca kalay, nikel ve antimon katklar ieren alam (bakr-silisyum-nikel) vardr. (Yatak alam olarak kullanlr)] Anadoludaki en nemli bakr yataklar, denizaltndaki volkanik olaylar sonucunda olumu, katmanl ve piritli kellerdir. Kuzeydeki volkan kuanda Kretase (Tebeir) Dneminde (13665 milyon yl nce) oluan bakr yataklar da en zengin ierikli damarlardandr. Anadoluda bakr madeni yataklar olarak zengin rezervlilerin banda Ergani ve Murgul gelmektedir. 1.2.1. Anadoluda Bakr ve Bakrl Pirit Cevheri Rezervi Olan Yataklar Madenky (Rize-ayeli); akmakkaya (Artvin-Borka-Murgul); Anayatak (Artvin-Borka-Murgul); Anayatak (Elaz-Ergani); Akeren (Artvin-Borka-Murgul); Bakibaba (Kastamonu-Kre); Lahanos (Giresun-Espiye); Aky (Kastamonu-Kre); Kzlkaya (Giresun-Espiriye); Kutlular (Trabzon-Srmene); Harit-Kprba (GiresunTirebolu); Madenky (Siirt-irvan); Kuvarshan (Artvin-Borka-Murgul); hman (Ordu-Glky); Muradnky ve Aksuky (Sivas-Koyulhisar); Akky (GiresunMerkez); skhat (Erzurum-enkaya); Sinkot (Artvin-Borka-Murgul); ksrk [Kstre] (Gmhane-Tortul); Mihrapda (Elaz-Ergani); Demirboku (Balkesir-

Dursunbey); emsettinky (Giresun-Buluncak); Srmene (Trabzon-Alacada); Babada (Denizli-Tavas-Kzlcablk); [Dier dk rezervler ise: Sivrikaya (AnkaraKrkkale); Istala (Gmhane-Torul); srail (Giresun-Tirebolu); Harky (Giresun-Tirebolu); Eskineky (Giresun-ebinkarahisar); Deirmenn (Kastamonu-Kre); Karakoca (Ktahya-Simav); Gmkdere (Ordu-Fatsa)]2. 1.3. Bronz Kalpla kolayca biim verilebilen yksek bakr oranl (ounlukla % 80in zerinde) bakr-kalay alamdr. M 3000lerde hazrlanmtr, fakat sanat yaptlarnda kullanm daha sonralar yaygnlamtr. Eski eserlerdeki analizlerde bakr ve kalayn oranlar byk lde deiiyordu; gnmze kalan bronz eyalardaki bakr orannn % 6795 arasnda olduu saptanmtr. Bronz eskiden, bakr ve kalay cevherleri dorudan indirgenerek elde edilirdi. Erime ve kalplama kolayl, sertlik, mekanik dayanm, tn, parlatlma, gm ve altna yakn renk gibi zellikleri nedeniyle yaygn kullanm alan bulmutur. Bronz bakrdan daha serttir, daha kolay erir ve daha kolay kalba dklr. Baz alamlar demirden de serttir (bunlar silah namlusu ve makine yataklar yapmnda kullanlr). Aletlerde ve silahlarda bronzun yerini demirin almasnn balca nedeni, demirin bakr ve kalaya oranla ok daha kolay ve bol bulunmasdr. an ve zil yapmnda kullanlan an alam, yksek kalay oranl (-1/7) bir bronz trdr. Heykel yapmnda kullanlan bronzlarda kalay oran 1/10 blmne kadar inebilir, kimi zaman da ek olarak inko ve kurun karmlar eklenir. inko, bronzun sertliini artrr; yatak madenlerinin yapmnda ounlukla katk maddesi olarak kullanlr. Az miktarlarda eklenen fosfor bronzun sertliini ve niteliini artrr. Fosfor bronzu, pompalarn daima pistonlarnn, vanalarn ve burlarn yapmnda kullanlr. Makine paralarnn yapmnda kullanlan bir baka bronz tr de nemli miktarlarda inko manganez ieren, buna karlk ok az kalay ieren ya da hi iermeyen manganez bronzudur. Bronzlar, dkmden nce bakr ve kalayn ykseltgenmi bileenleri, fosforla indirgenerek elde edilen dkm alamlardr. Kalay oran % 10dan dk olan bronz kleleri soukta dvme, haddelenmeyle ya da ekme ile biim deitirebilir. Bronzlarn kalay yzdesi daha yksek olursa scakta ilenir. [Bu alamlar kullanm koullarna gre u oranlarda kalay ierirler: - % 3 ile 8 kalayla (tekfazl alam); haddelenmi pullardan madalya ve para yaplr. Ypranmaya kar iyi dayanm gsteren bu dvlgen bronzlar verilen rengi ve parlakl korurlar. Bu bronzdan ayrca, mcevhercilikte ya da sslemede kullanlan ubuklar ve teller elde edilir; - % 8 ile 12 kalay ieren bronzlardan, deniz suyunun ya da belli kimyasal ortamlarn (karter, musluk) etkilerine dayanabilecek mekanik paralar, dililer ve her tr eya retilir; - % 13 ile 20 kalay bulunan bronzlardan, srtnmeyle karlaan paralar (yastklar, yataklar vb.) yaplr; - % 20 ile 30 kalay tayan bronzlardan an ve zil dklr. Bu tr bronzlarn, titreimleri snmleme gc zayftr; bu yzden tn uzun srer; - % 30 ile 40 kalay ieren bronzlar, eskiden ayna yapmnda kullanlrd. Sert ama krlgan olan bu beyaz alamlar (bronzun rengi, kalay oran arttka pembeden yeilimsi sarya ve gribeyaza kadar deiir) parlatldnda ok iyi sonu veriyordu3.
2 3

Sava, 2006: 78. A.g.e. 910.

1.4. Demir Elementi (Fe) Demir metali, demir cevherlerinden elde edilir ve doada nadiren elementel halde bulunur. Metalik demir elde etmek iin, cevherdeki safszlklarn kimyasal redksiyon yoluyla uzaklatrlmalar gerekir. Demir, karbonla birlikte 14201470K scakla kadar stldnda oluan sv ergiyik %96,5 demir ve %3,5 karbon ieren bir alamdr. Bu rn ince detayl ekiller halinde dklebilirse de, ierdii karbonun ounu uzaklatrmak amacyla dekarbrize edilmedii srece, ilenebilmek iin fazlasyla krlgandr. Demir uzayda en ok bulunan elementlerden birisi olup yerkabuunda %5 orannda bulunur. Bu demirin byk bir ounluu, hematit, manyetit, ve takonit mineralleri iinde oksitli olarak bulunur. Dnyann ekirdeinin de byk oranda metalik demir nikel alamndan meydana geldii tahmin edilmektedir. Demir, tm metaller iinde en ok kullanlandr ve tm dnyada retilen metallerin arlka %95'ini oluturur. Demirin ilk kullanmna dair iaretler, mzrak ular, bak ve ss eyas eklinde olup Smerlere ve eski Msrllara kadar (yaklak M 4000 yllar) dayanmaktadr. M 3500 ile M 2000 yllar arasnda, Mezopotamya, Anadolu, ve Msr civarnda ergitilmi demirden yaplm objeler daha ok grlmeye balanr. Bu objelerin ieriinde nikele rastlanmamas da meteor talarndan yaplmadklarnn bir gstergesidir. Ancak bunlarn kullanmlarnn daha ok trensel olmas, demirin o alarda altndan bile daha pahal olmasndan dolaydr. rnein lyada'da sava silahlar bronzdan yaplmasna karn demir ingotlar ticarette kullanlmaktadr. Baz kaynaklara gre o alarda demir, bakr'n saflatrlmas srasnda bir yan rn olarak ('snger demir') ortaya kmaktadr. M 1600 ile M 1200 yllarna gelindiinde demirin Orta Dou'da giderek artan bir ekilde kullanld grlr, fakat gene de bronzun yerini alamaz. M 1200 ile M 1000 yllarnda Orta Dou'da, ara-gere ve silah yapmnda bronzdan demire hzl bir gei yaanmasnn ardnda demir ileme teknolojisinde kaydedilen bir gelime deil, bronz yapmnda kullanlan kalayn arznda yaanan kesinti yatmaktadr. Dnyann deiik yrelerinde deiik zamanlarda yaanan bu gei sreci, yeni bir an, 'Demir a'nn balangcnn iareti olmutur4. Antik yazarlardan rendiimize gre demir, btn evrelerde ok sk olmasa da kullanlmt. Ancak, kolayca korozyona (=paslanma-oksitlenme) uramas nedeniyle pek az demir rn gnmze dek korunabilmitir5. 1.4.1. Anadoludaki Demir Cevheri Yataklarnn Dalm Sivas-Malatya-Erzincan Blgesi (Divrii A+B Kafa, Dumluca, Bizmien, Kurudere, etinkaya, Otluklise, Deveci, Karakuz, Sivritepe, Hasanelebi); KayseriAdana Blgesi (Attepe, Kzl Mente, Karaattepe, Marabeli (Koruyeri), Elmadabeli, Aydelii, Kararnadaz, Tacir, Mansurlu-Attepe); el Blgesi; Payas-Kilis Blgesi; Giresun Blgesi; Ankara-Krehir-Kesikkpr Blgesi (Ankara-Bala, Krkkale-Keskin arasnda yeralan blgede; Madentepe, Bykocak, Camiisar ve Camiikebir); Sakaryaamda Blgesi; anakkale-Balkesir Blgesi; Ktahya Blgesi; Aydn-zmir Blgesi
4 5

http://tr.wikipedia.org/wiki/Demir Baaran, 1998: 200.

(Ayazmant, Byk ve Kk Eymir, avdar, Hortuna sahalar); ayrca Bingl - Gen Avnik yata; Bitlis - Meesrt, kzyata; Adyaman-elikhan-Bulam, Kahramanmara-Beritda, Yozgat-Sarkaya gibi sorunlu cevher yataklar da teknolojik sre gerektirmektedir 6. 1.5. Gm Elementi (Ag) Son derece snek, parlak, paslanmaz ve deerli beyaz bir maden. Altn, iridyum, paladyum ve platin gibi az bulunan bir maden olan gm, kolayca biimlendirilebilir ve oksitlenmeye kar olduka direnlidir. Bu zellikleri nedeniyle eski alardan beri ss, mcevher, sikke gibi deerli eyalarn yapmnda kullanlagelmitir (M 4000lere ait kral mezarlarnda gm sslere ve bezemelere rastlanlmtr). Doada yaygn olarak bulunmakla birlikte gmn yerkabuundaki toplam miktar dier madenlere oranla daha azdr (rn. her 10 milyon blm demire karlk 2 blm gm vardr). Hemen hemen btn kurun, bakr ve inko slfrler bir miktar gm ierir. Gml cevherlerde eser miktardan yzde 10a kadar deien oranlarda gm bulunabilir. te yandan altnn tersine gm, birok doal mineralin bileiminde yer alr (kurun slfr, gm slfr, gm klorr, gm antimon slfr). Btn altn madenleri bir miktar gm, gm cevherleri de bir miktar altn ierdiinden, nce cevherlerdeki gm ve altn karmnn artlmas ve daha sonra gmn ayrlmas gerekir. Cevherlerden eitli yollarla elde edilen gm ya da gm-altn klelerinin artlmasnda kullanlan yntemler klenin katk oranna ve artlacak miktara baldr. Byk miktarda katk ieren kleler kk bir frnda kurun oksit, eriticiler ve indirgeciyle birlikte eritilerek cruf oluturulur. Bu crufun bir kurun ergiticisinde yeniden ilenmesiyle elde edilen ve gm ve altn ieren kurun kle, havann bulunduu bir ortamda eritilir. Ykseltgenen kurun buharlaarak gider ve geriye olduka katksz gm altn alam kalr. Oksijeni kolayca sourabildiinden mikrop ldrc bir zellie sahip olan gm tpta da kullanlmaktadr (nitrat dalayc ve yara kurutucu olarak veya yeni doan bebeklerin gzlerini korumak iin gz damlas olarak kullanlr). Gmn bakrla yapt alamlar; katksz gmten daha sert, daha tok ve daha kolay eriyebilir olduundan, mcevher ve para yapmnda kullanlr (binde 900lk bir gm-bakr alamnda [ayarlar binde cinsinden ifade edilir] (900 ayar) % 90 gm, % 10 bakr bulunur). Gm, tm madenlerin en beyazdr; tam parlatldnda kusursuz yanstc bir yzey elde edilir (ve bu nedenle optik aynalarda kullanlr). Gm altndan sonra kolayca yasslatrlan en snek madendir. Dvlerek birka mikrometre kalnlnda saydam yapraklar haline getirilebilir. Ar gm, trnakla izilebilecek kadar yumuaktr. 1.5.1. Anadoludaki Altn-Gm Zuhurlar (kmalar/Yataklar) Gmhacky (Amasya); Akeren (Artvin); Sobucada (Aydn); EdremitAltnoluk (Balkesir); Sarkaya, Tozludere (anakkale); Baskil, Keban madeni (Elaz); ebinkarahisar-Asarck, Harit Kprba (Giresun); Karyaka-Arapda, demi-Kre (zmir); Gmky (Ktahya); Bolkarda (Nide); Bayburt (Rize); Aktepe (Sivas); Akdamadeni (Yozgat)7.
6 7

http://www.webhatti.com/cografya/64878-turkiyede-demir-yataklari.html Sava, 2006: 57.

1.6. Kalay Elementi (Sn) Gm beyazlnda, yumuak (kurundan daha az youn ama daha sert), zehirli olmayan, snek ve dvlgen bir madendir; haddeleme, dndrme ve ekstrzyon gibi eitli souk ilem teknikleriyle ilenilebilir. Erime noktasnn dk olmas ve demir, elik, bakr ve bakr alamlarnn temiz yzeylerine skca tutunabilmesi nedeniyle ykseltgenmeyi nleyici kaplama malzemesi olarak kullanlr. Kalay, beyaz (beta) kalay ve gri (alfa) kalay olmak zere iki ayr biimde bulunur. Beyaz kalayn snek ve dvlgen olmasna karlk gri kalay toz halindedir ve kullanm yaygn deildir. Gri kalay 13,2Cnin stnde beyaz kalaya dnr; 100Cnin stndeki bu dnm ok hzl gerekleir (Parlak beyaz madenin dk scaklklarda ani olarak gri biime dnmesi ise kalay vebas olarak adlandrlr. Bu dnm -50Cnin altnda ok hzldr. Bu nedenle madenin ok souk blgelerde kullanlmas ok ciddi sorunlara yol aar. Ama ticari deeri yksek olan tenrl kalay cevherlerinde kalayla birlikte yer alan az miktarlardaki antimon, bizmut, bakr, kurun, gm ve altn bu dnmeyi nler.). Ar halde kalay bata teneke yapmnda olmak zere dkme demir, bakr ve bakr alamlarndan yaplan eyalarn kaplanmasnda, damtk su borularnda, elektrik sigortas tellerinde vb. kullanlr. Sneklii ve kolay ilenebilirlii pek ok madenden stn olan sert kalay da (kral madeni) antimon ve bakr ieren bir kalay alamdr. eitli bask ilemlerinde kullanlan hurufat alam ise deien oranlarda kalay, antimon ve kurundan hazrlanmaktadr. Bronz, kalay oran fazla bir bronz tr olan an alam, fosforlu bronz ve basnl dkm alam da nemli kalay alamlardr. Cevher hazrlama, ergitme ve artma: Birikinti kellerinden elde edilen derikiler dorudan ergitilebilir; ama yzde 4060 orannda kalay ieren maden damarlarndaki keller nce alt yanma odal frnda (Herreshoff frnnda) 650C760Cde kavrulur ve daha sonra hidroklorik asitle ykanarak kkrt ile br maden katklardan temizlenir. Ykama ve kurutmadan geen cevher ergitilmeye hazr duruma gelir. Kesikli bir ilem halinde srdrlen ergitme ilemi, 1200C1.300Cde 1012 saatte tamamlanr, daha sonra frn iindekiler bir ktrcye alnr ve stteki cruf genellikle bir dkme demir potaya ekilir. % 1025 kalay ieren cruf ayn tr bir frnda, ama bu kez 1.480C gibi daha yksek bir scaklkta yeniden ergitilir. te yandan malzemenin erimesini ve indirgenmesini kolaylatrmak zere frna kireta ve demir madeni de katlr. Kalayn bakrl alam olan bronzun kullanm eski alara dayanmaktadr. Irakta M 3500lere tarihlenen % 1018 orannda kalay ieren bronz aletlere rastlanmtr. Anadolu Asur ticari ilikileri bahsinden sonra, M 1500lerde Kafkasyada ve daha sonra randa, ngilterede, Fransada ve spanyada kalay madencilii yapldna ilikin kantlar vardr. Cevher hazrlama, ergitme ve artma: Gallen minerali % 86,6 kurun ierirse de, ounlukla baka minerallerle birlikte bulunur (Baz yerlerde % 330 aras gibi dk oranda kurun ieren cevherler de karlr). Kurun cevherinin yansmal frnlarda (reverber) kavrulmas ya da yksek frnda kavrulup ergitilmesi yoluyla elde edilir. Cevher kavrulmadan nce tlr, yzdrme yoluyla ayrlr ve deritirilir (ayrtrma ilemi yine baz metotlarla devam eder). Derikide % 4560 aras kurunla birlikte, % 1030 aras kkrt, % 15 inko, % 8 demir, % 3 kalsiyum oksit, % 3 bakr, % 2 antimon ve dk miktarda arsenik, bizmut, altn, gm ve baka elementler de bulunur. Alamlar: Kuruna % 12ye kadar antimon katlmasyla oluan alamn kapma dayanm katksz kurununkine gre drt kat fazladr ve erime noktas dktr. % 270 arasnda deien oranlarda

kalay ieren alamlardan da faydalanlmaktadr (lehimleme ilemlerinde). Kalay orannn artmasyla alamn dayanm artar ve erime noktas der. Antimon ve kalay ieren kurun alamlarndan dkm zellii ok iyi ve erime noktas dk birok hurufat alam hazrlanr8. 1.6.1. Anadoludaki Kalay Yataklar Trkiyede iletilen herhangi bir kalay yata yoktur. Buna karn MTA tarafndan yaplan almalarda baz cevherlemeler belirlenmitir. Bunlar; Bursanegl-Soukpnar-Madenbeleni Tepe; Nide-amard-Celaller; Nide-UluklaBolkarda-Sulucadere cevherlemeleridir. Bu cevherlemelerin ekonomik olmad belirtilmektedir. Son yllarda MTA tarafndan yaplan almalarla KayseriKranardnda bir kalay cevherlemesi bulunmutur. Bu sahada halen almalar devam etmektedir. lkemizde kalay ihtiyac ithalatla karlanmaktadr9. 1.7. Kurun Elementi (Pb) Grimsi renkli (ya da gms beyaz), yumuak, ok dvlgen, snek ve younluu ok yksek bir madendir. Yenime (korozyon) kar ok dayankldr (kurun eski alarda tart arlklarnda, paralarda, ss eyalarnda, gm artmnda, lehimlerde, kaplarn srlanmasnda kullanlmaktayd.). Kurunun ilk kullanm, demirden daha nceki devirlere rastlamaktadr. Kurun, bakr ve gm ile birlikte slfit ve oksit cevherlerden izabe edilen ilk madenlerden biridir. Zuhurlarnn olduka yaygn oluu, yumuakl, kolayca ekil alabilme gibi zellikleri nedeniyle tarihi devirlerden beri deiik alanlarda kullanlmtr. Kurun boyalar vardr ve bunlar yaklak 8 ayr renk ierir. Kurundan yaplm en eski buluntu M 3800 yllarna ait bir heykeldir (Msrn Abydos kentinin Dardaneller blgesinde Osiris tapnanda bulunmutur). (Bunu izleyen yzyllarda Msr, Girit ve Babilliler tarafndan gmle birlikte kurun elde edilerek dkmlerde, mlek srr olarak kurun levhalar halinde (Anadoluda da) lehimcilikte, ayrca bronzun ilave maddesi olarak kullanlmtr. [M 2000 yllarnda inliler kurun paralar kullanmaktaydlar] Babilliler ise tapnak ve dier binalarn at kaplamalarnda lehimli kurun levhalar kullanmlardr. Bu lkelerde kullanlan kurunun bir ksmnn, demir izabe tekniini bulmu olan Hititlerden (Hattiden) salanmakta olduu kans vardr. M 1600 yllarna kadar Fenikeliler tarafndan Kbrs, Yunanistan, Sardunya ve spanyadaki kurun madenlerinin iletildii bilinmektedir. Bolkarda, Akdamadeni, Gmhacky, Gmhane, Balya ve Anamurda eski alara ait cruflar bulunmutur. Doada serbest halde ender olarak bulunan kurun, birok mineralde bileik halde yer alr. Isl yntemle, % 99,99 arlkta yumuak bir kurun elde edilir; [(bu en ok kullanlan bir artma yntemidir ve 3 aamay ierir: a) birinci aamada arsenik, kalay ve antimon ykseltgeme yoluyla uzaklatrlr; ilem srasnda oksijen bakmndan
8 9

Sava, 2006: 1213. www.jmo.org.tr/resimler/ekler/

10

zenginletirilmi hava ya da sodyum hidroksit ile sodyum nitrat akkanlatrcs kullanlr; b) ikinci aamada altn ve gm inko yardmyla geri kazanlr; inko deerli madenlerle kpk biiminde ztlenen bir alam oluturur. Altn ve gm daha sonra ayrlr; c) nc aamada bizmut, kalsiyum ve magnezyum yardmyla uzaklatrlr.)] Kurun kesildiinde hzla ykseltgenerek, kurun ve kurunmonoksit karmndan oluan mat gri renkli bir katmanla kaplanr; bu katman madenin daha fazla yenime uramasn nler. Ayrca, bir yzeyi korumak iin saf kurunla ya da kurunca zengin bir alamla kaplama yaplabilmektedir. Yaprakla kurun kaplamada; kaplanacak yzeye yaptrma ya da mekanik tutturmayla bir kurun yapra tespit edilir. Homojen kurun kaplamada; bir kurun katman, elik bir destek zerine dklme ya da bir kurun ubuunu hamlala eriterek (damlatmayla kurun kaplama) uygulanr. Daldrmayla kurun kaplamada; paralarn yzeyi, bir kurun banyosuna (kalay oran % 10) daldrlarak ince bir kurun katmanyla kaplanr. Kurun ve bileikleri zehirlidir; (bunlar vcutta birikerek lme yol aan zehirlenmeler yaratabilir). [Anadoluda; eritilmi scak kurunu su dolu bir tasa atarak oluan ekilleri yorumlayp fal bakmak ve baz hastalklar tedavi etmek inanc ile kullanm sz konusudur ve eskiden beri yaygndr]10. Eski adan beri tannan metallerden biri olan kurun, eritme yoluyla ounlukla bir arada bulunduu gmten ayrlabiliyordu. Saf kurun kolayca trnakla izilebilen ve bakla kesilebilen mavimsi gri bir metaldir. Kt stnde gri bir iz brakr. Eski Yunanllar kurunu kenetlerde, Romallar da kap ve su borular yapmnda kullanmlardr11. 1.7.1. Anadoludaki Kurun-inko Yataklar Dou Karadeniz, Mersin ve Elaz arasndaki Toroslar kesiminde ve Bat Anadoluda youn olarak grlr ve yle sralanabilirler (baz yataklar bakr+kurun+inko, bazlar kurun+inkodur): Adana Tufanbeyli - Beikta; Artvin avat Meydanck; Balkesir Balya Dursunbey Kulatiftlii Demirboku Edremit Altnoluk Gnen - Goybular; Bingl - Gen obaneme; Bitlis Merkez - Zizan; Bursa negl - arkderesi; anakkale- Biga Madenderesi Yenice - Arapuandere Deirmentepe - dere - Kurtba Alandere; anakkale Yenice - Culfa ukuru Barka Samateli - Handeresi; Diyarbakr - Dicle-Kurunlu; Elaz Keban Nallziyaret; Giresun - Tirebolu - Harkky - Harit; Giresun-ebinkarahisar - Asarck; Gmhane - Torul ksrk; zmir Bayndr Saryurt -Gmldr (Gmsu); Kayseri Develi Kaleky - Yahyal Karlk aklpnar - Acaar-Alada Celalda Sardili Derteky Denizovas Kzltepe - Turuloca; Ktahya-MerkezGeriniktepe Emet - Erigz; Konya Bozkr - Hadim Blgesi; Malatya - DarendeAlvar Yeilyurt - Cafana; Manisa - Selendi - Rahmanlar; Nide amard - TekneliYaylaocaklar Ulukla - Bolkarda; Ordu Glky - hman; Rize - ayeli Madenky; Sivas mranl Aktepe Koyulhisar Sisorta - Aksu; Trabzon Vakfkebir - Ken maden12.
Sava, 2006: 1011. Saltuk, 1997: 106. 12 Sava, 2006: 1112.
11 10

11

2. ALARIN SINIFLANDIRILMASI XIX. yzylda yaplan arkeololojik snflandrmada Kuzey Avrupadaki kltrlerin geliimi esas alnm ve ada bilimsel dilde kullanlan Bronz a, Ta a gibi deyimlerin isim babas 1816 ylnda Danimarka Ulusal Mzesine kuratr olarak atanan Christian Jurgensen Thomsen olmutur. XIX. yzyln balarnda yaynlanan bilimsel bir makalede, skandinavyann en eski sakinlerinin, silahlarn nceleri ta ve aatan, sonralar bakr, bronz ve en sonunda demirden yaptklar 1819 ylndan balayarak duyurulmutur. 1839 ylnda bu adlandrma mze rehberine geirilerek resmiletirilmitir. 1876da Budapetede dzenlenen Uluslararas Arkeoloji Kongresinde F. von Pulskinin nerisi ile Bakr a gnmze kadar gelen bu izelgedeki yerini almtr13. Btn dnyann Arkeolog ve tarihilerinin kabul ettii bu snflandrma yadsnmaz yararlar sunar. Ama tek yanl olmas bakmndan knanabilir, nk ilkel dnem tarihinin evreleri arasndaki fark, aletlerinin yapld maddenin zelliine ve ileni tarzna indirgemektedir. Bu da bizi tarihin mekaniki yorum ve tekniin gelimesi ile toplumun gelimesinin birbirinden ayrlmas tehlikesine gtrr. Oysa ayn arkeolojik evre, ou zaman, toplumsal geliimin eitli dzeyinde bulunan halklarla ilgilidir: rnein Bronz anda, baka yerlerde ilkel dzen kerken, baz blgelerde tarm ve hayvanclk daha emekleme dneminde ve klan dzeni yrrlkteyken, daha baka blgelerde snflara blnm ve gelimi bir toplum olumu durumdayd. Hi kukusuz bu tip toplumda ayn tarihsel dneme balamak olanakszd14. Maden alarnda insan, madenle yaamay, onu gelitirmeyi ve ara haline dntrmeyi en iyi biimde gerekletirmitir. Ta kullanmnn ardndan madene geiin yks tam olarak bilinmese de; buluntular nda yaplan aratrmalar az da olsa baz ipular vermektedir. Genellikle deerli saylan madenden balayp adlar yazl kaynaklarda nemle anlmtr. ncil ve Budist retilerde (en deerli olandan balayarak) altn, gm, bronz ve demir sralamas, tanrsal yasalardan uzaklatka her eyin ktletiini gstermek iin kullanlmtr. rnein; Eski Ahitte, Daniel, Nabukadnezarn dn anlatrken en son evreye bal katarak bu drt madenin adn anmaktadr15. Eski Yunanllara gre evvela erkekler yaratlmtr. Kadn dnyada mevcut deildi. Bu devirde insanlar sonsuz bir saadet iinde yayorlard. Bu devir Altn devri idi, Hesiodosun dedii gibi o devirde insanlar; keder, znt nedir bilmeden yorgunluu tanmadan Tanrlar gibi yayorlard. Altn devrini Gm devri takip etti. Bu devrin insanlar bir evvelki devir insanlarndan ok zayf ve aa idiler. Gm devrini de Tun devri takip etti. te ilk insan yaratan Prometheusun lmezlere mahsus olan atei almas ve insana armaan etmesi bu devre rastlar. Atei elde edince insanlar tembellikten kurtuldular. Yrtc hayvanlara ve soua kar kendilerini koruyabildiler. Artk madenleri eritip dkebiliyorlard. Tun silahlar kullanp kollarna kuvvet gelen insanlar elikleen kalplerinden acmak duygusunu kovdular. Arese hizmet etmeye ve birbirlerini boazlamaya baladlar. Bu devrin
Sava, 2006: 14. Diakov-Kovalev, 1987: 45. 15 Sava, 2006: 14.
14 13

12

dv adamlar birok ktlkler yapmakla beraber medeniyete doru ilk admlar attlar. Tun devrinden sonra Hesiodos, Thebai ehrinin nnde ve Troia duvarlar dibinde vuruan kahramanlar yetitiren bir devrin kahramanlar devrinin geldiini sylyorsa da bunu, ou air ve bilgin kabul etmemektedir. ounluun inancna gre Tun devrinden sonra Demir devri balad. Hala bizim iinde bulunduumuz bu devir sefaletler ve cinayetler devridir. Bu devrede insan vahi hayvanlardan daha kan dkc olmutur. Tanrlarn dman Titan, Prometheusun verdii eytani zeky kullanarak, demirle, akllara hayret verecek iler baarmakta, medeniyete dev admlarla ilerlemektedir. Fakat bu pis demir devrinde ok byk iler baaran insan, Tanrsal erdemlerini kaybetmi, kabalam, hayvanlamtr16. Metalrjinin geliimi yle grlmektedir: 1. evre; minerallerin talardan ayrt edilmedii ya da bir tr ta olarak grld doal maden evresi, 2. evre; bakr, altn, gm ve meteor demirinin dvme, kesme gibi ilemlere tabi tutulduu doal maden evresi, 3. evre; karmn birinci etmen olduu, madenin cevherinden alnp ilendii, alam dncesinin doduu maden evresi. Bu evrede kurun, gm, bakr, antimon, kalay gibi madenlerle bronz ve pirin gibi alamlar bulunmaktadr, 4. evre; dkme demir ve elii ilemenin temel etmen olduu demir evresidir. Aa ve tatan sonraki bu gei ve geliim iinde, (madeni) dvmenin, tavlamann, kesmenin ve tmenin yntemler olarak yaplabilme pratiine dnmesi ve sonrasnda madenlerin eritilip dklebildiinin anlalmas ile metalrji, artk insanla yaamaya dnmtr. Tm bu unsurlar zaman iinde; gzlemlemeler, aratrmalar, denemeler, ince ve detayl hesaplar ve de kltr alverileriyle kendini gelitirmitir. Metalrjinin ilk dal bakr olarak kabul edilmektedir. Her ne kadar altn daha ncesinden (ilk bilinen madeni) bilinmesine karn daha ok sembol ve ss eyas olarak kullanlmtr. Fakat altn ileyicisinin almalar metalurjiye yn ve katk salamtr. Madenin ilk kez nerede (ve nasl) bulunduu ve ilenip kullanl hakknda eitli dnceler ve savlar varsa da, bunlar yaplan arkeolojik kazlarn verilerine gre deimektedir17.

16 17

Can, 1314. Sava, 2006: 1415.

13

3. MADENCLN BALANGICI Baz lkelerde gelimi tarm ve hayvancln douu Ge Neolitik dneme kadar uzanr; ama yaylmalar Bakr ayla (Eneolithique Eneolitik ya da Chalcolithique Kalkolitik) balar. Bakrn ilenmesine Yakndouda M IV. bine doru baland. Avrupada bakrn ilenmesine daha sonra III. binde baland. Balangta, insanlar bakr ham olarak kullanyor ve souk iliyorlard. Ergime durumunda istenen biimi al zelliinin kefi, alet yapmnda bir devrim yaratt. Eriyik maden kalplara dklyor, soumasndan sonra alet ta ekilerle ileniyordu. Bununla birlikte, bakr daha dayankl olmad iin ta tahtndan indiremezdi. Tarm ilerinde, aa kesiminde hatta bakr ilenirken Neolitik dnemin ta, kemik ve aa aletleri kullanlyordu. Bakrn kalayla ya da daha baka madenlerle alam olan bronzdan yaplan aletler bakr aletlere gre daha salam ve daha kesiciydi, ama gelimeleri ar oldu: balangta, bu madenden silah ve ziynet eyas yapmnda yararlanlyordu. Bakr, kalay ve kurun doada olduka enderdir ve kartlmalar zordur. Ancak, maden sanayinin II. binin ortalarnda gelimesi, uzunluklar yz metreyi bulan maden ocaklarnn kazlmasna olanak salad. Bu dnemde (Bronz a) bronzdan kazma ve oraklarn kullanlmasna karn, bu alam da, tpk bakr gibi, ta tahtndan indiremedi. Madenden yaplm aletlerin kullanm, aacn ilenmesine katkda bulundu18. zellikle sel yataklarnda sulama tarmyla uraan topluluklar, sava aralar yaplan hammaddeler olan kaliteli ve bol aatan ve tatan yoksunken; dalk blgelerin gebe obanlar bu maddelerin kaynaklarna yakn yerde olmulardr. Metal ergitme yntemlerinin gelitirilmesiyle ve metal silahlarn gelimesiyle, maden yataklarnn bulunduu dalk blgeleri ellerinde tutan bu topluluklar sava silahlar alanndaki stnlklerini srdreceklerdir. Tun silahlarn, demir silahlarn ve atn sava teknolojisine girecekleri yzyllarda da gebe topluluklar sava alanlarndaki stnlklerini koruyacaklardr19. Demir retimi ve kullanmnn metal iileri arasnda yaygnlamasyla birlikte bakr ve bronz tahtn demire brakmak zorunda kald20. nsan, demiri bronzdan daha sonra tand. Meteor talarndan elde edilen demir hi kukusuz III. ve II. binlerden itibaren kullanlyordu, ama gerek demir ileyimi ancak II. binin sonunda balad. Ta ve bronzu ikinci plana atan bu madenin yaylmas ok abuk oldu. teki hammaddeler karsndaki zaferini onun iki zellii hazrlad: lkin, demirden daha salam ve daha kesici aletler yaplabiliyordu; sonra, yaygnd (herhalde bataklklara zg bir maden filizi olarak) ve kartlmas byk abalar gerektirmiyordu.
Diakov-Kovalev, 1987: 5254. enel, 1995: 205. 20 Forbes, 1964: 213.
19 18

14

Demir ileyiinin gelimesi insanlara ok sayda salam alet salad. Silahlarn dnda, demirden baltalar, kazmalar, oraklar, krekler yapld. Demir aletlerin kullanm tan ilenmesini kolaylatrd ve yap tekniini gelitirdi. Demirden kazma ve krek, srmek ve otlak haline getirmek iin geni ormanlk arazinin almas ve kklerin temizlenmesi ilerinde ok yararl oluyordu. Demir anda topran sabanla srlmesi byk lde yayld. Hi kukusuz IV. binde Yakndouda ortaya kan kara saban aatand, en azndan iki blmden oluan bu aletin yapm ancak madenden yaplm aletlerin kullanmna bal olarak dlgerliin gelimesinden sonra gerekleebildi. Demir saban ancak Demir ann balarnda ortaya kt ve tarla amak iin kklerin temizlenmesi zorunluluu btn lman iklim blgelerinden sabann kullanmn yaygnlatrd. Tecimsel (ticari) retimde ise; dei-tokular, zanaat tarmdan ayran iin ikinci byk toplumsal blnmesiyle daha da desteklendi. Bronzun bulunmas, demir minerallerinin ilenmesinin kefi, alet yapmn nemli lde karmaklatrd. Bakr madeni ocaktan kartlyor, bakr kovalaryla levhalarn zerine tanyor ve ta ekilerle paralanyor, daha sonra da topraa kazlm, kilden yaplm deliklerden hava alan ocaklara odun kmryle birlikte dklyordu. Madenden demir elde etmek iin, ta ve kilden yaplm ocaklar kullanlyordu; bu yntemle elde edilen maddenin diren kazanabilmesi iin ayrca dvlmesi gerekiyordu; bunu salamak iin akkor durumda zerine odun kmr dklerek ekile dvlyordu. Demirci rs, eki, kska, makas, trp, ee gibi aletler kullanyordu. Metalrjik srecin karmakl, dkmclerin ve demircilerin uzman olmalarn gerektiriyordu21. Ta ocaklarndan koparlan byk talarn ilenmesi iin, M 3. binyl sonuna dek ta, tahta ve bakr el aralar, 2. binylda ise ta ve tun el aralar yannda tek tk demir el aralar da kullanlyordu. Demir el aralarnn ancak 1. binylda her yerde yaygn olarak kullanldklar anlalmaktadr. El aralarnn eitleri, Yunan ve Roma alarnda ta ustalarnn elleri altndaki deiik ve bol eitli el aralar ile karlatrlamayacak kadar kstlyd22. Anadoluda ise demir metalrjisi M 9. yzylda geliim evresine girmitir23. Madenciliin gelimesi, btn zanaat tekniklerini daha da karmaklatrd, bu da mesleklerin birbirinden ayrlmasyla sonuland24.

Diakov-Kovalev, 1987: 5558. Naumann, 1998: 43. 23 Yaln, 2004: 224. 24 Diakov-Kovalev, 1987: 59.
22

21

15

4. MADEN ESERLERN YAPIM TEKNKLER 4.1. Maden leme Tekniklerinin Geliim Sreci Anadoluda maden ileme tekniklerinin geliim sreciyle ilgili balca iki gr ne srlmtr. Birinci gr; Anadoludaki maden ileme tekniklerinin geliim srecini dardan gelen etkilerin belirlediini savunan, yaylmac grtr. Arkeolojik bulgular, Eski Avrupa kltrleriyle Anadolu arasndaki ilk etkileimin M 5. binylda baladn ve Bronz a boyunca da devam ettiini gstermektedir. ok sayda gsterge dikkate alndnda, gebe nfusunun etkinliini gz ard etmeyen, Bat Anadolu ve Kafkasya zerinden gelen kavimlerle Anadoluda yaayanlarn karmndan ortaya kan bir sentez olduu ortaya kyor. Bu gr savunanlar, Gneydou Avrupada, Kalkolitik dnemde, Anadolu ve Egeye kout olmayan, olduka gelimi bir maden ileme kltrnn varlndan sz ederek, Anadoludaki maden iiliinin gelimesinin btnyle bamsz olamayacan belirtmektedirler. Yaylmac gr iin; metal ileme tekniklerinin yalnzca ticaret ilikileriyle deil, ticaretin yan sra, bu teknikleri bilen zanaatkrlarn, gler yoluyla ortaya kan meknsal hareketliliiyle de aklanabileceini sylemektedir. Forbese gre; Hazar Denizinin evresinde, Elbruz Dalar ve Toros Dalarnn eteklerindeki verimli alanlarda yaayan insan topluluklar, M 60003700 yllar arasnda Bereketli Hilalin verimli dzlklerine indiler. Bu gruplar, daha M 5000lerden beri, altn ve bakr tanyorlar ve basit yntemlerle iliyorlard. Eritilmi bakr ve bakrdan yaplm aletlerin retilmesi, M 4000lerde Bat Asyaya yayld. kinci gr savunanlar ise; eski alarda maden ileme tekniklerinin geliiminin, yaylmac ve btnyle bamsz gelime gibi kuramsal yaklamlarla ele alnamayacan savunarak, teknoloji transferinin, kolonizasyon yntemiyle deil, uzun mesafe ticaret ilikileri nedeniyle gerekletiini vurgulamaktadrlar. Muhly, M 3. binde Anadoluda, madenciliin gelimesinin Hurriler veya Hint-Avrupallar gibi kavimlerin gleriyle aklanamayacan, elimizde, Erken Bronz anda metal iiliinde uzmanlam bir grubun varln gsteren kantlar bulunmad gibi, gler ve kolonizasyon sreleriyle ilgili kuram gelitirmek iin de gerekli veriler bulunmadn savunmaktadr. Forbese gre, en eski maden gerelere, Hazar Denizinin gneyinde, Elbruz, Hindu Ku ve Tien an Dalar eteklerinde, Baykal Glnn gneyindeki alanlarda rastlanlmtr. Buradan iftiler eliyle, Kafkasya, Elam, Dou Anadolu ve Dou Karadenize yaylm, buradan da, nc kademe merkezler olan, Phrygia, Lydia, Kbrs, Balkanlar ve Tuna vadisi yoluyla batya doru yaylmaya devam etmitir. Yaplan arkeolojik kazlarda, maden ilemede kullanlan aletlerin, bu ok geni alanlar iinde hemen hemen birbirinin ayn olduu saptanmtr. Son zamanlarda ise arkeolojik almalardan metalin ilk kullanmnn yaklak olarak M 7000den nce olduu ileri srlr25. 4.2. Hititlerde Maden retimi ve lenii Hitit metinleri; gnlk olgulara (yaama), ekonomiye ve el sanatlarna ok detayl deinmedii iin, ham madde kaynaklar hakknda elimizde yeterli bilgi bulunmamaktadr. Ham madde retimi ve maden ileme (ve de demir retimi) hakkndaki bilgiler ya ok noksandr ya da tarihleri tespit edilememitir. Bunun yan
25

Sava, 2006: 1516.

16

sra, baz metin verilerine gre de, ham madde ncelikle ayklanm ve her aktarmda dikkatlice tartlmtr. Maden ya sv bir biimde ya da kat olarak devamnda ilenmitir. Metinler, yntemler hakknda bilgi iermiyor. Korunabilen dkm kalplar ve kaplar dkm tekniinde hem tek paral, ak hem ok paral, kapal hem de kaybolan, yani mum dkm ynteminin var olduunu ve nesnelerin tam dkm ya da bo dkm olarak retildiklerini retmektedirler. Demircilikte, tel ve farkl kalnlklarda (ta ki ince folyolara kadar) teneke/levha retimi gibi souk maden teknikleri sayesinde eitli taklar, ss eyalar, kaplar vs. retilmitir. eitli yerlerden ele geen kalp buluntu says yze yakndr. Bunlarn % 43n bir ksml, ak frn dkm kalplar diye adlandrlan grup oluturmaktadr. Dkm srasnda kalplar yatay durumda tutuluyorlard. Bu sayede sv maden doruca istenilen dkm sahasna doluyordu. Bu en eski ve ilkel maden dkm teknii olmasna karlk M 2. binde Anadoluda ounlukla bronz malzemenin yaplmasnda kullanlmtr. Biraz daha gelimi olarak yaplm ikiyzl kalplar ise % 28 oranndadr. Burada kalbn iki yz st ste konur, dik olarak tutulur ve dkm kanal yardmyla sv maden kalp iine doldurulur. Sap delikli baltalarn dkmnde de kullanlan ksml kalplarsa % 28 kadardr, eitli buluntu yerlerinde iki tip potaya rastlanlmtr. Bunlar basit tasklardr ve bazlar aktacakl ve tutamakl olup, bazlar da tutamakszdr. Potalarn az kenar ve ii, alt ksmlarna oranla daha fazla cruflamtr (bu durum; bugn de yapld gibi, potalarn maden eritilmesi srasnda alttan deil de yukardan stldklarn m gsterir?) Bu ilem srasnda gerekli olan hava, (bir ka kazda da ele gemi) bkl flelerin yardmyla doruca potann azna tencere eklinde krkten pompalanabilmektedir. Kltepe/Kani maden atlyelerinde ele geen retim aralarnda bir grubu, pimi topraktan yaplm anak biimli krkler oluturmaktadr. Az aplar 25-55 cm. arasnda deien bu krklerin az kenarlarnn hemen altnda, deriyi balamaya yarayan girintiler bulunmaktadr. Krk ilevi gren kabn dip ksmnda ise, silindir eklinde bir emzik yer almtr. Hava akm, bu emzie balanan fle yardmyla ocaa ynlendirilir. Kani atlyelerinde ele geen krkler, metalrjik faaliyetlerin varln gsteren dier retim ara ve gereleriyle birlikte bulunmulardr. Krklerin hemen yannda ocak, fle, pota ve dkmde kullanlan kalp rnekleri bulunmutur26. Frnlar madenleri eritmek iin kullanld gibi zel amalar iin de kullanlmlar (yakmak, piirmek), hibir zaman stma grevinde olmamlardr. Daha byk frnlarda, ta, akl ve mlek paralarndan rlm bir temel stne, pithos paras yerine, kilden duvarlar ta dilimleri ve mleklerle desteklenmi ar kovan biiminde bir yap yerletirilmitir. Bugnk Trk piirme frnlarna ok benzeyen bu frnlar, olaslkla frnn az nnde hazrlanm bir ateten alnm kor paralaryla stlyordu27(Res. 1a,1b,1c).
26 27

Sava, 2006: 9095. Naumann, 1998: 191.

17

4.3. Antik Dnemde Maden leme Teknikleri 4.3.1. Dvme Dvme teknii madeni keiflere bal olarak gelime gstermitir. Tavlamann yani madeni starak yumuatmann ve kolay ilenebilir hale getirmenin bulunmasndan sonra, kalp haldeki bakr levhalarn dvlerek ilenmesi mmkn olmutur. Bylece byk boyutlu paralardan istenilen biimlerde eserler yaplabilmitir. Dvme tekniiyle bir figrin yapmak iin, ise 12 mm. kalnlnda bir levha ile balanr. Bu tr eserlerin yapmnda genellikle gm veya bronz tercih edilmitir. Paralar ayr ayr kerme ve ykseltme teknikleri uygulanarak istenilen biime sokulur. lk defa M 6. yy da ortaya konulan bu teknik Samoslu RHOKOS ve THEODOROS tarafndan kefedilmitir. Bu tr heykellere rnek olarak Dreros Apollon Tapnanda ele geen Apollon, Leto ve Artemis Grubunu gsterebiliriz. Bu teknikte kullanlan aletler ise, dvme kt, T ve L tipi rsler, eki ve ahap tokmaklardr. 4.3.2. Dkm Potada eritilen madenlerin istenilen biimlerde hazrlanm kalplara dklerek dondurulmasna dkm denir. Dvme tekniinde usta her para ile tek tek uratndan bu teknikle almak ok zaman almaktadr. Dkm ynteminde ise hazrlanan bir kalpta ok sayda eser dklebilmektedir. Kalkolitik adan beri bilinen dkm teknii yllar boyunca eitli gelimeler gstermitir. Deiik avantajlar nedeniyle uygulanan 3 tr dkm teknii vardr28. 4.3.2.1. i-dolu Dkm (Masif Dkm) Balangta bu tr dkm, ta ya da kilden hazrlanm st ak kalplara yaplmtr. Ta kalbn en nemli zellii scak maden dkldnde atlamamas ve kil kalplarda olduu gibi her keresinde yeni bir kalp hazrlamay gerektirmemesidir. Ancak, tatan kalp yontmak hem zor hem de zaman alan bir i gerektirdiinden dkm iin genellikle kil kalplar tercih edilmitir. Kil, slakken kolayca biimlendirilebilen bir malzemedir; yksek sda frnlanm kilin erime noktas madenlerin ergime noktasndan ok daha yksek olduundan dkm kalplar iin kil, ok uygun bir malzeme trdr. Dkmden iyi sonu almak iin dklen madenin yava yava soutulmas gerekir. st ak kalplara dkm yaplnca maden ok abuk souyup donar ve sonuta kaliteli bir rn elde edilemez. Ksa srede st ak kalplarn sakncasn fark eden eskia ustalar, kalplarn zerine yass bir ta paras veya kilden yaplm bir kapak koyarak dkm yapma ynn benimsemilerdir.

28

Baaran, 1998: 202.

18

Bakr alamlarnn zellikle de tuncun kefinden sonra dkm tekniinde hzl gelimeler salanmtr. Tun dkm iin ok elverili bir madendir. Erimi tun dklrken bakr gibi gazlanp, kabarcklamaz ve kalbn en kk girintilerinin iine dek yaylr. Sourken hacmi klen tuncun, kalptan ayrlmas da daha kolay olur. Dkmn yapld kalp tek para ise, maden donduktan sonra kalbn krlarak karlmas gerekir. Tun ann balarnda (M 3000lerde) iki veya ok paral kapal kalplara dkm yapma yntemi icat edilerek, ayn kalplarn birok kez kullanlmas salanmtr. ok paral kapal kalba dkm iin, nce istenen eserin kilden bir modeli yaplr; sonra da bu modelin zerine yine kilden bir d kalp hazrlanr. Dtaki kalba erimi madenin dklecei ve hava kabarcklarnn kabilecei delikler alr ve kalp iki veya drt paraya kesilerek modelin zerinden karlr. Bu kalp paralar tera-kota sertliine gelinceye dek frnda piirilir ve sonra tekrar birletirilerek dtan bir telle skca balanr. Bundan sonra da kalbn deliklerinden ieriye erimi maden aktlarak dkm yaplr. Yava yava soumaya braklan maden iyice donduktan sonra ok paral kalp figrinin zerinden ayrlr. Bu yntemle dklen eserlerin zerinde kalplarn ek yerleri ince bir izgi halinde belli olur. i-dolu (-masif) dkm tekniiyle yaplan eserler hem ar hem de ok maden harcand iin pahalya mal olmaktadr. Bu yntemle byk boy eserler yaplabildii halde (rn. Delphili Arabac gibi) masrafl olmalar nedeniyle masif dkm daha ok kk figrinlerin yapmnda benimsenmitir. 4.3.2.2. i-bo Dkm i-bo dkm tekniinde kil kalbn iine yine kilden hazrlanm bir ekirdek yerletirilir ve dkm ekirdek ile d kalp arasna yaplr. D kalp tek para ise, maden donduktan sonra kalbn krlarak kartlmas gerekir; d kalp ok paralysa dkmden sonra bu paralar krlmadan kartlarak birok kereler daha kullanlabilir. ekirdein dkm srasnda yerinden oynamamas iin, ekirdek d kalba madeni ivilerle tutturulur. Ancak, bu ivilerin erime noktas heykelin dklecei alamn erime noktasndan daha yksek olan saf bir madenden olmas zorunludur; aksi halde scak alam kalba dkldnde ekirdein tutturulduu iviler de eriyerek eserin yapsna karabilir ve dkmn bozulmasna yol aabilir. Dkm ncesinde d kalba alacak delik ve kanallar hem madenin aktlmasn hem de erimi maden iindeki hava kabarcklarnn dar kmasn salar. Eserde hava kabarcklarnn kalmamas iin, i ekirdee de kk deliklerin almas gerekir. ekirdein ve d kalbn yapld hamura kum, kiremit krnts, tala, kemik tozu, saman ve amot gibi katk maddeleri kartrlr, byle bir kil amuru snger dokulu olduundan, hava kabarcklarnn dar atlmasna yardmc olur. Kilden yaplan kalbn ve ekirdein, dkmden nce tamamen kurumu olmas n kouldur; aksi durumda, scak maden dkldnde buharlama olur ve bu nem madenin yzeyini korozyona uratp bozabilir. Kalp ve ekirdek ak havada kurutulurken kil yer yer atlar. ri atlaklar derhal svanarak onarlr, kk atlaklar ise dkm srasnda havann kmasna yardmc olduu iin braklr. Kurutulan kalplar dkmden nce yksek sda tera-kota sertliine gelinceye kadar frnlanr ve kalplar henz scakken ilerine maden aktlarak dkm yaplr29.

29

Baaran, 1998: 203204.

19

4.3.2.3. Balmumu Dkm (Cire Perdue) M 3. binin ilk eyreinde yeni bir dkm teknii icat edilmi; balmumunun kullanld bu teknikle ii-bo ya da ii-dolu, byk veya kk en karmak biimlerin bile dkmle yaplabilmesi salanmtr. Bu teknikle dklecek eser kk boyutlu ise; ii-dolu dkm; byk ise ii-bo dkm yntemi uygulanr: 4.3.2.3.1. Cire Perdue ile i-Dolu Dkm Cire Perdue ile ii-dolu dkm yapmak iin, nce balmumundan istenilen biimde bir model hazrlanr. Sanat eserin pozitifini iledii iin mum zerinde kolaylkla alabilir; sonra da bu modelin zeri kil ile svanr ve kile kk delikler alr. i balmumu ile dolu bu kalp, ba aa evrilerek scak frna atlr. Bir yandan kil kalp piirilirken te yandan syla eriyen balmumu deliklerden dar akar. Kalp sertleince frndan alnr ve daha scakken balmumundan boalan yere yine ayn deliklerden erimi maden aktlr. Maden donduktan sonra kil kalp krlarak eserin zerinden karlr. 4.3.2.3.2. Cire Perdue ile i-Bo Dkm Cire Perdue ile ii-bo dkm yapmak iin, nce istenilen eserin biimine yakn biim ve llerde kilden bir ekirdek hazrlanr; sonra bu ekirdein zerine dklecek eserin kalnlnda bir balmumu tabakas svanr. Bundan sonra lk aletler kullanlarak balmumuna iteki ekirdein biimi verilir. Arzu ediliyorsa mumun zerine kabartma veya oyma desenler de yaplabilir. Sonra balmumunun yzeyi nce bir kat kil, sonra da bir kat kaba kil ile svanr. ekirdek ile d kalp birbirlerine, arada kalan balmumu tabakasn da delip geen ince ve uzun maden ivilerle tutturulur. Dtaki kil kalba delikler ve kanalcklar aldktan sonra, kalp ba aa olarak frna srlr. Bir yandan ekirdekle d kalp arasndaki balmumu eriyip akarken, bir yandan da kil ksmlar piirilir. Sonra kalp frndan alnr ve mumdan boalan yere, gene ayn deliklerden erimi maden aktlarak dkm yaplr. Maden donduktan sonra kil kalp krlr; ekirdekte paralanarak eserin iinden karlr. Dkm srasnda dkm kanalcklar ile hava delikleri de madenle dolduundan, kalp krldnda eserin zerinde ivi gibi kntlarn kald grlr. Bu kntlar dipten kesilir, yerleri trplenerek dzeltilir. i-dolu ve ii-bo Cire Perdue yntemlerinde, orijinal model balmumundan yaplm olduundan bu model her sefer syla eriyerek yok olur. 4.3.2.3.3. Cire Perdue ile ok Paral Kalba Dkm Klasik ada, orijinal modelin kil veya tahtadan yapld ayn modelin defalarca kullanlabildii bir Cire Perdue yntemi gelitirilmitir. Orta ada da kullanlan bu teknikte nce istenen eserin modeli kil veya tahtadan hazrlanr ve bu modelin zerine kilden ok paral kalp yaplr. Sonra paral kalplar alarak iteki ana model dar karlr ve bir baka sefer kullanlmak zere saklanr. Model biiminin negatif olarak km olduu paral kalplarn ii, dklmesi istenen eserin kalnlnda balmumu ile kaplanr ve orta yere yine kilden yaplm bir ekirdek figr yerletirilir. Paral kalplar balmumu zerine skca bastrlarak, eserin biiminin bu kez pozitif olarak balmumu zerine kmas salanr. Bundan sonra paral kalplar balmumu

20

zerinden alnr ve balmumu zerine bir kat ince, bir kat da kaba kil svanarak tek para kapal-kalp yaplr. Bu kalba delikler ve kanallar alarak kalp ba aa evrilerek frnlanr. Is ile eriyen balmumu darya aktktan sonra, kalp frndan karlr ve boalan yere erimi maden aktlarak dkm yaplr. Maden donunca tek paral d kalp krlarak karlr ve dkm yollarna dolmu olan, eser zerindeki kntlar dipten kesilerek dzeltilir. Bu dkm tekniinde d kalp olarak ok paral kalplar da kullanlabilir. Ancak, ok paral kalplar eser zerinde izgi halinde izler brakt iin, ou zaman kalp izi brakmayan tek para kalp tercih edilmitir. Dkm hangi teknikle yaplrsa yaplsn, ok byk heykeller genellikle bir ka para halinde dklr ve sonra da bu paralar kaynakla birletirilirdi. Romallarn lnn yznden balmumundan aldklar masklara imagine (=maco) ad verilir. Daha sonra bunlardan yararlanlarak portreler yaplrd30. 5. MADEN ESERLER TARHLEME METOTLARI 5.1. Spektrografik Analiz-Termolminesans (Isl Ildama) Madeni eserler zerinde uygulanan bir tarihleme yntemidir. Ayrca cam, fayans ve mleklerle, obsidiyen eserlerde de uygulanlabilinir. Kuantatif Spektrografik analizin yaplmasnda spektral aleti, buna bal bir fotometre, bytme gc yksek bir projeksiyon makinesi ve otomatik olarak ayn anda alan iki fotoraf makinesi kullanlr. Maddelerin iindeki enerjinin maddenin stlmas sonucu ldama ilkesine dayanr31. Maddelerin iindeki enerji birikimleri stldklar zaman, bu enerji birikimleri k olarak kar. ncelenecek madde nce nlarla bombardman edilir, 100 santigrattan itibaren stlr. Bunu takiben radyasyon verilir. Elde edilen Arkeolojik doz yllk doza blnerek maddenin ya tespit edilir 32. 5.2. Stil Kritii Genelde plastik eserler zerinde uygulanmakla birlikte madeni eserler zerinde de uygulanr. Bu yntemde belirli dnemlerde karlalan belirli zelliklerden faydalanlr. Eserlerin tadklar btn zellikler (giysi kvrm anatomik yap vb.) dier eserlerde grlenlerle karlatrlarak benzer ve farkl ynleri belirlenir; bunlar dnemin genel geliimi ierisinde deerlendirilir. Stil kritiiyle eserin yapm yl, blge ve ekol zellikleriyle, yapmcs da belirlenmeye allr33. 5.3. Arkeometri (=Arkeolojik lme) Arkeolojik kazlarla yzey aratrmalarnda ortaya karlan buluntularn kimyasal analiz ile matematiksel modelleme ve istatistiksel analiz yoluyla incelenip deerlendirilmesini ifade eder 34.

Baaran, 1998: 204205. A.g.e. 31. 32 Saltuk, 1997: 175. 33 Baaran, 1998: 31. 34 A.g.e. 37.
31

30

21

2. BLM

22

1. NEOLTK A ANADOLU MADENCL Diyarbakrn Ergani ilesi yaknlarnda bulunan aynndeki Hcre Planl Yaplar evresinin sonlarna doru grlen akmak ta ve obsidyenden (volkan cam) bak, orak, kazyc ve delici; kemikten ine, bz, ine, ta aletleri tutturmak iin sap ve bilezikler yapan bu insanlar, snrl lde de olsa evresinden rahatlkla derleyebildii malahit ve bakr ileyebilmi 35, bakr ve malahitten dvlerek yaplm bz paralar, telden dvlm ineler, boncuklar ve ufak krecikler Neolitik ada insanlarn maden kullanmaya gemi olduklarn kantlamtr. Ancak, bu maden kullanm yaygn deildir ve ok ilkel olduu anlalan yntemlerle (stma ve dvme) yaplmaktadr. ayn Kazsnn, deerlendirmesi yaplrken; madenciliin sanlandan ok nce balad, insanlarn kilden anak mlek yapmn bulmadan nce, bakr gibi madenleri starak biimlendirdiklerinin anlalmas ile ortaya kmtr. Kukusuz bunda yerlemenin Ergani bakr madenine olan yaknl ve evrede doal bakr klelerine yzeyde bile sk rastlanmas nemli etkendir. Daha ok bezeme amal ve tak olarak deerlendirilen, malahit, tipolojik olarak benzeri olan ta buluntular ile ayn yntemle ilenmitir. Buna karlk doal bakrn hem ileme teknii hem de kullanl farkldr; bakr nce stlp dvlerek levha haline getirilmi ve daha sonra olaslkla kemikten bir sapn evresinde dndrlerek bz, ine, boncuk gibi biimlere sokulmu, en sonunda da yeniden dvlerek yapm izleri giderilmeye allmtr. Bu teknolojik adan pyrometallrji olarak kabul edilmektedir. Maden buluntularnn arasnda eitli boncuklar, kakma ve levhalar, daha ender olarak kanca, bz ve ineler grlr (ayn insanlarnn s ile deneyler yapt, maden ve kire buluntularndan anlalmaktadr) 36. Konya ili, umra ile merkezinin 11 km kuzeyinde bulunan atalhykte kadn mezarlarna boya paletleri, doal camdan aynalar, kemik ineler, yeil tatan minik gerdaneler, pimi toprak, bakr ve eitli talardan boncuklar braklmtr. Bakr ve kurundan, boncuk, yzk, olaslkla ine ve bz yapmnda yararlanlmtr37. atalhyn, Anadoludan hatta komu lkelerden soyutlanm bir kltr olmad, Neolitik ada dahi gelikin bir ticaret yaamnn var olduu, bulunan eitli eyadan anlalmaktadr. rnein, Akdeniz kkenli baz deniz hayvan kabuklar, Ergani madeninden gelen bakr, Toroslardan (Glek Boaz) karlan kurun, Suriyeden getirilen tablasal akmak ta, Anadoluda bulunan trkuaz benzeri apatit ta, uzak ve yakn eitli merkezler arasnda gelikin bir ticaret ann kurulmu olduunu vurgulamaktadr38. Orta Toros blgesi izotop analizleri 1981 ylnda arkeometalrjik ve arkeolojik aratrmalara dahil edildi39. Maden iiliinin ilk rnekleri de atalhykte ortaya karlmtr. Kurun ve bakrdan yaplm baz boncuk ve ine gibi kk eyalar metalrjinin ilk rnekleridir. Dier yandan atalhykteki duvar resimlerini yapmak iin kullanlan boyalarn retilmesinde de eitli minerallerin gerekli olduu dnlrse, Neolitik ada dahi insanlarn baz madenleri ileyebilme dzeyine eritiklerini sylemek mmkndr.
Sevin, 2003: 2330. Sava, 2006: 16-17. 37 Sevin, 2003: 5557. 38 Dinol, 1982: 13. 39 Yener, 2000: 76.
36 35

23

Duvar resimleri beyaz badanalanm ve perdahlanarak parlatlm bir zemin zerine ya ile kartrlarak elde edilen ve genellikle maden kkenli olan, krmz, sar ve siyah renkli doal boyalarla yaplmtr (Res. 2)40. atal Hykte, demir oksidi (krmz, kahverengi ve sar toprak boya), bakr (ak gk mavisi, malait yeili), cva oksidi (zincifre krmzs), hamatit krmzs, manganez moru ya da erguvan, gri iin kurun gibi madenlerden elde edilen, bir sra renkli boya kullanlyordu. Dipyzey, fildii ya da donuk beyaz renktedir ve bu, diluviyal deniz kumundan kmaktadr. Siyah ise odun isinden elde edilmekteydi41. Aklhyk Aksaray il merkezinin 25 km gneydousunda, Kzlkaya ky yaknlarnda ve Melendiz aynn kysnda yer alr. llerini yerleme iine ve mekn tabanlarnn altna, ayaklan karna ekilmi durumda (hocker) gmen bu insanlar mezarlara armaan olarak yar deerli talardan ya da bakrdan kolyeler ve yzkler brakyorlard. Dvlerek ince bir levha haline getirildikten sonra bklp yuvarlatlm bakr boncuklar madencilikteki ilk admlar temsil etmektedir 42. 2. KALKOLTK A ANADOLU MADENCL Khalkos = bakr ve lithos = ta szcklerinden tretilerek Kalkolitik yani Bakr-Ta a ad verilen43 bu dnem evre gsterir. Erken Kalkolitik 55004500 Orta Kalkolitik 45004000 Ge Kalkolitik 4000300044. Bu an en nde gelen zelliklerinden birisi bakr aletlerin giderek tan yerine gemeye balamasdr. Ge Neolitikten Erken Kalkolitik aa geite Anadoluda teknik gelenekler asndan kltrel bir kesintiden sz edilemez; aksine bir geliim, devamllk sz konusudur. Buna karlk her iki dnem arasndaki en belirgin zellikler madencilikte karmza kar. rnein dkm teknii ile iki ayr maden filizinin birlikte eritilerek kullanl Kalkolitik an ortaya koyduu yenilikler arasndadr45. Balangta doal halde ele geirilen altn ve bakra tpk ta aletlerde olduu gibi eki darbeleriyle ekil verilirdi. Bu teknikle, ince plakalar haline getirilen madenden tak ve ss eyas yaplmaya baland. Madenin gerek yaps sonra anlald ve yksek sda eridii kefedildi. nsanlar, dalarda ta ve toprakla kark bulunan maden filizlerini yksek bir atele eritmiler; elde edilen kzgn madeni, istedii aleti elde etmek amacyla tatan yapt kalba dkmlerdir. Kalkolitik dnem iin bu byk bir baar saylmtr46 (Res. 3a ve 3b). Erken Kalkolitik aa ait Karaman yaknlarndaki I. Can Hasanda bakr iilii gelimitir. Evlerden birinde 45 yalarnda yanm bir cesedin yannda bulunan som bakrdan sap delikli topuz trnn en erken rneidir47. ukurovann Ubeyd Kltrnn etkisinde kald 4900 yllarna doru Ymktepe (XVI) gl bir kale durumuna getirilmitir. Burada, az ksm deiik metalden yaplm, saf bakrdan bir keski bulunmutur. Bu, Anadoludaki dkm
Dinol, 1982: 13. Naumann, 1998: 121. 42 Sevin, 2003: 3840. 43 A.g.e. 78. 44 Baaran, 1998: 34. 45 Sevin, 2003: 78. 46 Yldrm, 2004: 2829. 47 Sevin, 2003: 87.
41 40

24

teknolojisiyle retilmi en eski metal alettir 48. Alnan sonulara gre, Anadoluda ekstratif madenciliin balangc ve maden dkm tekniinin grlmesi ilk defa Mersin Ymktepede sz konusudur. XVI. kltr tabakas maden buluntular dnyann ilk aletlerini oluturmakta ve bylece madenin gnlk yaama girdiini belgelemektedirler: iki keski, bir balta ve be rulo bal ine bakrdan dkme teknii ile yaplm ve daha sonra ekilenerek son ekli verilmitir. Kullanlan bakr ise cevherden izabe yoluyla kazanlmtr49. Ge Kalkolitik an sonlarna doru (37003500) Dou Anadolunun en youn yerleilmi ve en gelimi kesi yine Malatya-Elaz blgeleridir. Altnovada Noruntepe, ayboyu ve Korucutepe, Malatyada da Arslantepe (VII) bu dnemin asal yerleme yerleridir50. Frat kysndaki Deirmentepe Hynde (116) youn bir bakr retimi yaplmtr51. Deirmentepedeki Ge Ubaid safhasndan bir bakr atlyesi, Fratn zerinde Noruntepeden (Keban Blgesinde) bakr atlyesi olarak sadece ksa n raporlardan bilinir 52. Arslantepede bakr arsenikle belirli oranlarda birletirerek tun yani yeni bir alam yapma teknolojisi de ortaya kmtr. Ge Kalkolitik an sonlarnda Keban yresindeki Korucutepe olaslkla yabanc gebe bir grup tarafndan tahrip edilmiti. nceleri iyi bir biimde iskan olunan yerleme yerini yakp ykan bu insanlar tepeyi de bir mezarlk alan haline getirmilerdi. Kerpi bloklarla snrlanan bu mezarlardan biri kuzeyin kurgan tr gmlerini andran bir biimde ahap bir atyla kaplanmt. Gm, bakr ve demirden zengin mezar armaanlar belki de gebe kabile reislerinin glerini simgelemekteydi53. Ge Kalkolitik aa ait zmir Cumaovasndaki Baklatepe ile Urladaki Limantepe hykleri insanlar maden kullanmasn biliyorlard ve kltrleri Bat Anadolu yresine zg nitelikler tayordu. Ge Kalkolitik a Bat Anadolusu yerleme yerlerinden Aphrodisias (VIIIA) da ilk kez olarak bakrdan aletler de yaam kolaylatrmaya balamt54. Beycesultanda erken devirlere ait katlardan birinde kan madeni eya topluluu ayr bir belgededir. Bir mlek iine konmu bu eyalar, bir haner paras, bir orak, iki bz, ine, birka para dvlm bakr ile bir gm yzkten meydana gelen bir koleksiyon oluturmaktadr. O zamann deerli bir madeni olan bakrn, byle gndelik yaamda kullanlabilen eyalarn yapmna harcanabilmi olmas, bu madenin eskiye oranla daha bol bulunabildiini kantlamaktadr55. Haclarda akmakta aletlerin yapm herhalde gittike daha ok kullanlan bakr karsnda gerilemitir56. Ge Kalkolitik a yerlemelerinden Gller Yresindeki Kuruay (6A 5) V. bin yln balarna doru meydana gelen istilay izleyen uzunca bir boluktan sonra kurulmutur. Bu dnemde ilk kez artlm bakrdan mzrak ucu, bak, balta, keski ve ine gibi dkme aletler ortaya kar. Radyokarbon belirlemelerine gre Kuruay Ge Kalkolitik yerlemeleri 38003200 yllar arasna tarihlenir57.
Sevin, 2003: 99. Yaln, 2000: 109 vd. 50 Sevin, 2003: 107108. 51 A.g.e. 100. 52 Sava, 2006: 15. 53 Sevin, 2003: 108109. 54 A.g.e. 102104. 55 Dinol, 1982: 14. 56 A.g.e. 14. 57 Sevin, 2003: 104106.
49 48

25

Ge Kalkolitik a yerlemelerinden Samsunun Bafra ilesi yaknlarndaki kiztepe M 43003200 arasna tarihlenir. Eserlerin hepsi saf denilecek bakrdan yaplmtr58. kiztepe bu dnemde Anadoluya yaylmaya balayan Kuzey Ege ve Balkan etkili merkezler arasndadr. Burada ilk kez madenciliin baladna ilikin kantlarda bulunmutur. Bakrdan ss, diki ve balk ineleri, bzlar, bilezikler, boncuklar ve spiralli bir ask, bu yrede lk Tun ann sonlarna dein srp gidecek bir madencilik geleneinin en erken temsilcileridir 59. 3. TUN AI ANADOLU MADENCL Bakrla kalayn karm olan Bronz, (=tun) bu dnemde alet ve kap yapmnda kullanlr. Anadoluda bronz a evre gsterir. Erken Tun a 30002500 Orta Tun a 25002000 Ge Tun a 20001200. nemli merkezleri Kltepe, Horoztepe, Etiyokuu, Ahlatlbel, Alacahyk, Boazky, Aliar, Dndartepe, Mahmatlar, Lidarhyk, Troia ve kiztepedir60. Anadolu metalrjisinin en nemli dnemi lk Tun a olarak bilinen M 3. binyldr. Bu dnemde metalrji tarihinde ilk kez tun eserlerin retimi balar. Bilinen ilk tun eserler M 3. binylda anadoluda Troia, Alacahyk, Horoztepe, Ahlatlbel, Kilikya ve Amuk Yerleimleri ile Mezopotamyada bulunmutur.anadolu ve Mezopotamya yerleimlerinde ortaya kan metal eserler insanlk tarihinin en eski bronz eserlerini olutururlar ve olaanst bir ustalkla retilmilerdir61. Bu ada, retim ekonomisinin geliiminde madencilik en nemli aamalardan biridir. nk tun gibi alamlar yapabilmek iin gerekli bakr ve kalay gibi madenlerin zaman zaman uzak blgelerden salanmas ve karmak retim teknolojisi ileri dzeyde uzmanlamay gerektirmektedir. Bu dnemde Anadoludaki toplumsal rgtlenme corafi nedenlerle komu Msr ve Smerdekinden daha kk aptayd ve blgesel karakterini hala koruyordu. Bu yeni dnem, nceki alarn tarm, dokumaclk, mlekilik vb. bulularna, daha etkili silahlarn retilmesini, daha ince ss eyalarnn yaplmasn olanakl klan bakr-arsen ya da bakr-kalay alam yani tuncu eklemiti. lk Tun ana ait Gneydou Anadoluda Frat kysndaki Lidarhykte cesetlerle birlikte mezarlara ok sayda anak mlek, tuntan bilezikler ve inelerle ta ve deniz kabuundan boncuklar braklmt. Kuzeybat Anadolunun beylik merkezi olan Troia sanatta byk bir gelime gstermi, madencilikte dkme ve dvme tekniklerini gelitirmiti. Bunun en iyi kant H. Schilemannn yanllkla Priamos gms adn verdii, dnemin son evresine (IIg) ilikin hazinedir.

Bilgi, 2001: 3. Sevin, 2003: 107. 60 Baaran, 1998: 34. 61 zbal, 2005: 11.
59

58

26

Alacahyk kral mezarlarnda Troia hazineleriyle ada zengin mezar armaanlar altn, gm, elektron, tun ve demirdendir. Son derece karmak ve gelikin dvme, dkme teknikleriyle retilmi bu eserler Anadolu halknn III. bin yln ikinci yars iinde ulat yksek teknolojinin en canl tanklardr. Bu trde tun ve deerli madenden buluntularna Alacahyk mezarlarnn sonlar ile ada olarak, Alacahyk yaknndaki Kalnkaya, Eskiyapar, Amasya yaknndaki Mahmatlar, TokatErbaa yaknndaki Horoztepe ve Eskiehir yaknndaki Demircihykn mezarlnda rastlanmtr. Bunlarn yannda, Ge Kalkolitik ada balayan Karadeniz yresi madenciliinin lk Tun a boyunca faal olduu saptanmtr. Samsunun Bafra ilesi yaknndaki kiztepede mezar arman olarak ele geirilen arsenikli bakr alamlarndan yaplm ve bu yreye zg zellikleri ar basan ok sayda silah, alet ve tak trleri metalrjinin bu yrede Ge Kalkolitik adan itibaren balayan kkl gemiine tanklk etmektedir. Orta Karadeniz Blgesi halknn metal eserleri (Bu metal eserlerin byk ounluunun arsenli bakrdan yaplm olduu yaplan analizler sonucunda ortaya kmtr) yerel olarak yapklar da kazlarda ele geirilen, fakat henz yetersiz saydaki madencilik aletlerinden aka bellidir. Hi olmazsa kiztepelilerin metal eser yapmnda kullandklar madeni ingot, yani kle halinde elde etmi olmaldrlar. nk kazlar srasnda herhangi bir maden filizi kalnts veya cruf bulunmamtr. Henz ilenmemi bir kleye de rastlanlmamsa da eserlerin yerlemenin ortak mal olan antsal frnlara sahip atlyelerde (Res. 4a) yaplm olduklar, byle atlyelerin civarnda bulunan anak (Res. 5a) veya bardak biimli potalardan (Res. 5b), ta (Res. 6a ve 6b) veya kil (Res. 6c ve 6d) kalplardan, master ta modellerden (Res. 7), zmparata (Res. 8), deiik zellikli bileytalarndan (Res. 9) ve filiz zenginletirme tandan (Res. 10) aka anlalmaktadr. kiztepelilerin metalleri, yaplan yzey aratrmalar sonucunda, Merzifon yaknndaki Tavan Danda yer alar Bakray (Res. 11) bakr yataklarn ileten yerel madencilerden saladklar olas gzkmektedir. Buradaki yzeye ok yakn, demir de ieren bakr madeni filiz yataklar (Res. 12) ile yzlerce bin ton arlndaki cruf kalntlar (Res. 13) ve kk maden galerileri (Res. 14) eski a madenciliinin delili olarak kabul edilmelidir. Bakr gibi arseniin de yine bu blgede Bakrayn yaknndaki Peyniray Vadisinin bat yamalarndaki Bakacak Tepesi Prasakaya mevkiinde (Res. 15) ve Duraan-Sinop yaknndaki (Res. 16) yataklardan elde edilmi olmaldr (1998 yaz aylarnda gelitirilen yzey aratrmasnda bu antik a arsenik yataklar kefedildi). Arseniin bu blgede antik ada da retildiini corafyac Strabon aka yazmaktadr ve ocaklarda altrlan esirlerin ksa zamanda ldnden de sz etmektedir (Bakrayn hemen batsnda Gmhacky ilesinin Gm Ky civarnda arsenik ieren yataklarn bulunduu ve bunlarn hi olmazsa Roma andan beri iletildii bilinmektedir. Strabon bugnk ad Osmanck olan Pimolisa yaknndaki maden ocaklarndan bahsetmekte ve gnmzde negl Da olarak adlandrlan Sandarakurgion dann eteklerindeki muazzam maaralarda esirler altrld ve maden galerilerindeki havann, cevherin kokusu nedeniyle ldrc ve dayanlmaz olduundan iilerin ksa zamanda lme mahkm olduklarn syler. Gm kyndeki tonlarca arlktaki cruf ynlarndan alnan rneklerin analizinden Gm yaknndaki maden yataklarnda youn miktarda kurun, gm ve zellikle arsenik metallerinin var olduu grlmtr). Bu lme olaslkla arsenik buhar neden olmu olmaldr. Ancak, babadan ola devam ettirilerek retilen metallerin elde edildii bu blgeleri, kiztepelilerin nasl kontrol altnda tuttuklarn bilmek mmkn deil. Bu

27

iletmeler kendi kontrolleri altnda deilse kleleri almak iin byk olaslkla deitoku yaptklarn ve aldklar kle metal karlnda da ilenmi deri ve kuma vermi olabilirler 62. Karadeniz Blgesinin Orta Karadeniz blmnde yer alan Tokat (blgesi), Anadoludaki eski yerleim merkezlerinin dnda kalan ve ilk Bronz ana ait bakr cevherlerinin ergitilmi olduu nemli bir yerdir63. Anlalaca zere lk Tun ann ikinci yars iinde biri Troia ve Ege dnyas iinde, tekiyse Orta Anadolu ve Karadeniz blgelerinde yer alan balca iki madencilik okulu sz konusudur. Birbirleriyle iliki kurduu anlalan bu okullardan doudakinin kken olarak, bakr madeninin bol olduu Merzifon, Tokat, Amasya yrelerine dayand ve Alacahyke de buradan gelen gmenlerce tand sanlr. lk Tun anda Mezopotamya ile artan ilikiler sonucunda madencilik tekniklerinin ok gelitii, altn, gm, bakr, tun, elektron ve hatta demirin bile ustalkla ilenebildii bu dnemde madenciliin gelimesi uzmanlk gerektiren yeni meslek gruplarnn belirmesine, buna bal olarak i blmne dayanan kent yaamnn balamasna neden olmutu64. Anadolu, komu toplumlarn yazl belgelerinden salanan ilk bilgilere baklacak olursa, nasyann zellikle Mezopotamyann ahap, bakr, gm ve altn gereksinmesini karlayan bir hammadde deposu durumundayd. Akad kral Sargonun (M 23402284) kahramanlklarn anlatan ve tarihsel ierikli ar Tamhari metinleri denen vesikalar, Sargonun sedir ormanlar (Amanos Dalar) ve Gm dalarna (Toroslara) yani Anadolunun gneydou snrlarna kadar geldiinden bahsetmektedir 65. Anadoluda madenciliin yaygnlamas, daha ok eskilerden beri madenlerin, zellikle bakrn, az da olsa kullanlmasndan kaynaklanan uzun bir srecin sonucudur. Bakr eya hep yeniden eritilerek tekrar tekrar kullanld iin, arkeologlar, armaan olarak mezarlara konmu veya yangn gibi bir felaketle tahrip edilmi bir yapda braklmak zorunda kalnm deilse, bakr eyaya ok sk rastlamazlar. Bu bakmdan, Eski Tun ann ilk iki evresinde madenciliin nem kazanm olduu, ele geen tun eyann saysnn fazla oluundan ok, ta aletlerin ortadan kalkm olmasndan ve bu alarn parlak perdahl yzleri, madeni kulplarn benzeri kulplar, keskin omurgalar, aktacaklarndaki sert kvrmlar ve zerlerindeki oluk ve yiv biimindeki bezemeleriyle aka madeni kaplar taklit eden anak-mleinden anlalmaktadr. Metalrji alanndaki byk gelimeler, zellikle Anadolunun kuzey kesiminde ortaya karlan buluntular yardmyla kantlanmaktadr. Anadoluda bu ada madencilik eserleri asndan Kafkasya ile balantsn aka belli etmektedir. Kafkasyann Kuban blgesindeki Maikopta Kurgan ad verilen mezarlarda bulunan madeni eya ile Anadolunun kuzey kesimindeki Alacahyk ya da Horoztepe gibi merkezlerde gn na karlan madeni eyalar arasndaki benzerlik, metalrji alannda gelikin bir ustalk dzeyine ulam toplumun Kafkasyadan Anadoluya
62 63

Bilgi, 2001: 1315. Kaptan, 19791980: 150 vd. 64 Sevin, 2003: 116 vd. 65 Yldrm, 2004: 101102.

28

yaylm olmasyla aklanmak istenmektedir. Gerekten de, bu eserlerin yaratclar genellikle kabul edildii gibi Anadolunun yerli halk olan Hattiler midir, yoksa halk Hattilidir de, bu madencilik bilgisini getirenler Alaca mezarlarnn sahipleri olan ynetici snftan kiiler Hititlerin ncleri ve onlarla ayn soydan olan Hint-Avrupa kkenli insanlar mdr? Yoksa btn benzerlikler Neolitik adan beri var olan blgeler aras ticaret nedeniyle oluan bir kltrel etkilemenin sonucu mudur? Henz bunlarn cevabn kesinlikle veremiyoruz, ama bilinen bir gerek udur ki, tarihncesi Anadolusu, insanln geliiminde saptanabilen tm aamalar yaam ansl bir toprak parasdr66. Tun anda Anadolu ile Mezopotamya ve Kuzey Suriye arasnda, kkleri anak mleksiz Neolitik an obsidyen ticaretine dein uzanan ok eski bir ilikinin varl bilinmektedir; ancak, obsidyen ticaretinden balayarak maden ticaretine doru gelien bu sistem bu kez ters ynde ilemeye balamt. imdi gereksinim duyulan maddelerin banda kalay geliyordu. Tun silah, alet ve ss eyalarnn yapm iin gerekli olan bu maden Anadoluda fazla bulunmuyordu. nceki dnemlerde kalayn yerine kullanlan arsenik ise salksz ve insan yaam iin ok tehlikeliydi. Artk sitadellerdeki grkemli saraylarda lks iinde yaamaya alm bulunan Anadolu beylerinin gereksinim duyduu kalay madeninin pazarlanmas iini ise Asurlu tccarlar yklenmilerdi. 200250 merkepten oluan kervanlar ya Kahramanmara-Elbistan Ovas zerinden ya da Ergani-Maden Geidi ile Toroslar, Malatya yaknlarnda da Frat ap, Tohma ay vadisi boyunca ilerleyerek Kltepeye varyorlar; Anadoluya kalayn yannda, gneyin beenisine gre dokunmu ince kumalar da getiriyorlard. Bunlarn karlnda ise altn, gm ve deerli talar gtryorlard. Kltepedeki Karum Ib Asur kral I. amsi Adad (18091776) ile adatr. Eskiye kyasla Mezopotamya ile ticari ilikilerin azald ve Anadolu iindeki bakr ticaretinin n plana getii bu dnem Hitit kltrnn biimlenmeye balamas asndan nem tar. Pithana olu Anittann (1750) kendisine bakent yapt Nea yani Kltepe Hyndeki bir sarayda bulunan tun mzrak ucu zerinde Kral Anittann Saray yazldr67. Tun a Anadolusunda btn kaynaklardan toplanan eyann dkmne gidildiinde, bunlar yapanlarn zellikle maden karmada, ilemede, madenden eya yapmada ok usta olduklar grlyordu. rnein, Eski Tun ann ikinci yarsnda madeni eya yapan ustalar cire-perdue yntemiyle kalba dkmeyi, maden kaplamay, kaynak ve lehimi, ekile ilemeyi ve dverek ekillendirmeyi, tanelendirmeyi, telkari ilemeyi, hatta mine ilerini bile biliyorlard. Ortaya kan nesneler arasnda, ustalarn kulland anlalan yar deerli talar ve lks gereler grmek de pek artcdr. Bunlardan kaya kristali (kuartz), akik, yeim, obsidyen ve lletan kendi lkelerinde elde edebiliyorlard. Fildii, kehribar, lacivert ta ve firuze tan ise d lkelerden ticaret yoluyla salyorlard68.

66 67

Dinol, 1982: 1516. Sevin, 2003: 151 vd. 68 Lloyd, 2000: 2021.

29

4. NEOLTK, KALKOLTK ve TUN ALARINA TOPLU BR BAKI Anadolu, metalrjinin beii olarak nitelendirilmitir. Bu nitelendirme, Anadoluda M 9 ile 7 binlere uzanan, insanlk tarihinin ilk metalrjik kalntlarnn kantlarndan kaynaklanmaktadr. Bu kalntlar, ayn tepesi ve atalhykte bulunmu olan baz bakrdan yaplm eyalardr. Bunlar arasnda bakr ve kurun taneleri olan bir zincir de vardr. M 6. binin ikinci yarsndan sonra Anadoludaki bakr buluntular oalr. Katk maddeli ilk bakr alamlar, zellikle arsen katkl arsen bronzlar 4. binden itibaren zellikle Yukar Frat ve Kilikya yrelerinden bilinmektedir69. Anadoluda, Ge Kalkolitik-lk Tun I Gei Dnemi olarak da nitelenebilecek Ge Uruk denen, Smer uygarlnn ilk nemli admnn atld bu aamasyla (35003300) birlikte ticaret ok daha gelimeye, Kuzey Suriye, Gneydou Anadolu ve Dou Anadoluda yeni ticaret merkezleri belirmeye balad. Ticaretin iyi rgtlenebildii ve iinde Mezopotamyal tccar gruplarnn yaad bu dnem kasabalar ya da ticari istasyonlar ulam kolaylklar yznden daha ok Frat kylarnda kuruluyordu. Kuzey Suriyedeki Habuba Kabira (Tell Kannas), Cebel Aruda ve Tell Hadidi bunlardan en nlleridir. Kuzey Mezopotamya geleneklerine gre kurulan bu istasyonlar daha ok bakr, kurun ve gm ticaretiyle ilgiliydiler. Dou Anadoluda Elaz yresindeki Altnovada Tepecik ve Noruntepe bu trde kk ticari merkezler arasndadr. Nitekim gerek her iki merkezin bu dneme ilikin yaplarnda ele geirilen bakrclkla ilgili iler ile maden kp, izabe frnlar, bakr kmeleri ve dkm kalplar metalrji etkinliklerinin en ak belgeleridir. Gneydou Anadoluda 3400 yllar civarna tarihlenen, Siverek yaknlarnda ve Fratn sol kys zerindeki Hassekhykn 5. Tabakas Ge Uruk Dneminin ticaret amal tipik snr istasyonlarndan biridir. Burada yine bu dneme ait tun buluntular vardr. Ge Kalkolitik an belki biraz daha ge evresinde (33003000) Malatya Arslantepe (VIA) gl gney etkileri tamakla birlikte hala yerel zellikleri ar basan bir karaktere sahiptir. Burada bulunan depo niteliindeki odalarda ok sayda kil mhr basks; bir odada da arsenikli tuntan 22 paralk bir silah kmesi ele geirilmitir. Bunlardan zellikle gm kakmalarla bezeli kllar dikkat ekicidir 70. Kalkolitik ada sistemin gerei yeni hammadde kaynaklar da nemli bir sorun olarak ortaya kar. Mezopotamya kltrleri bata bakr ve deerli talar olmak zere teknoloji iin gerek duyduu hammaddeleri, dokuma iin gereken hayvansal yn, tarmsal rnler ve zellikle o dnemin endstriyel bitkileri olarak tanmlayabileceimiz ya elede edilen bitkigiller gibi tm gereksinimlerini dardan, baka blgelerden karlamak durumundayd71.

Sava, 2006: 18. Sevin, 2003: 109113. 71 Yldrm, 2004: 32.

70

69

30

Kalay bronzlar, ilk kez M 3000lerde ortaya karlar. Erken Bronz Devrinin balangcnn bu zamanlarnda, bakra kalay kartrmann avantajlar, her eyden nce dkmden sonra alamn kazand sertlik kefedilmitir. Bu nemli aamann, beklenilecei gibi, erken metalrjinin beii olan Orta Anadoluda deil, o zamana kadar metalrjinin gelimesinde hi rol oynamam olan bir kenar blgede gerekletirilmi olmas ilgintir. Bu kenar blge, Kuzeybat Anadolu ve nndeki Limni ve Midilli adalardr. Gerekte, erken metalrjinin gelimesi sadece bakr madeni ve alamlarn iermemitir. M 4. binde, altn, gm ve kurun da biliniyor idi (Anadoluda ilk demir buluntular, M 3. binin katmanlarnda ortaya kar. Ancak gerek anlamda demir retimi ise 2. bin yln sonlarna doru devreye girmitir.). Truvann kurun ihtiyacn salayan yer olarak Kuzeybat Anadolunun en byk maden blgesi olan Balya olduu dnlmektedir. eitli alardan kalma ok saydaki maden iletmesi kalntlar, Balyann tarih ncesi alardan beri gm ve kurun retimi iin olaanst nemde bir hammadde merkezi olduunu kantlamaktadr. Kuzeybat Anadolu erken metalrjisi incelenirken blgede ele geen (Gmkyde) cevher hazrlamada kullanlan ta rs ve ekiler bulunmutur. Cevherler; tatan balyoz, eki ve rsler kullanlarak krlp ufalanm ve kk amot frnlarnda ergitilmilerdir. Hava miktarn oaltmak amacyla krkl flelerin ucuna killi topraktan yaplan ular taklmtr. Erken Bronz anda Ege Blgesi, Troastan (esas itibariyle Biga yarmadas) Makedonyaya, Girite hatta Yunanistann bat kylarna kadar olduka homojen bir kltr grnts ile karakterizedir. Maden olarak altn, gm, kurun, bakr, kalay ve kalay bronzu kullanlmtr. Fakat incelemelere gre; zellikle kalay bronzlarnn byk ounluu Troas cevherlerinden retilmemilerdir. Buna benzer dier rneklerden yola klacak olursa sadece kalayn deil, bakrn da halen bilinmeyen ticari yollarla Troasa getirildii anlalmaktadr. Bu ticari maln, kalay deil, kleler veya eya halinde kalay bronzu olduuna dair birok kant bulunmaktadr. imdiye kadarki incelemelere gre; kalay bronzu retiminin balangc, Kuzeybat Anadoluda olmamtr72.

72

Sava, 2006: 18.

31

3. BLM

32

1. ASUR TCARET KOLONLER DNEM Asurlular Anadoluda kurduklar byk ticaret pazarlarna: krum (=Asurca liman ve rhtm), kk pazarlara: abartum-Wabartum (misafir [/istasyon, yabanc ikametgh]) adn veriyorlard. Asurlu tccarlarn iktisadi ve ticari ilerle megul olmaktan baka yerliler zerinde idari ve siyasi bakmdan hibir tesir ve nfuzlar yoktu. Fakat koloni tekilatnn sevk ve idaresi noktasnda dorudan doruya merkeze yani Asur ehrine bal idiler73. Karum ve Wabartumlarn bulunduu kentlerin prensleri, birok ticari rn tayan kervanlar her trl saldrya kar korumaktaydlar74. Asurda byk sermaye sahipleri ve onlarn kurduu irketler, kolonilerde ise umumiyetle onlar hesabna alverite bulunan Asurlu tccarlar vard. Koloninin yklmasndan ve Asurlu tccarlarn ekilip gitmesinden sonra da Anadoluda bir dahili ticaret sistemi varln korumu ve Hititler zamanna kadar devam etmitir. Ticaret Kolonisinin gayesi; Anadoluda bol miktarda retilen baz madenlerle Asur kuma ve imal tuhafiye maddelerini deiim etmekti; fakat Anadoluya getirilen maddeler arasnda zellikle, orada geni lde retilen bakr ile kartrarak bronz yapmna yarayan kalay en nemli yeri almaktayd. nceden Dou Anadoludan pek az miktarda elde edilen kalay, zamann maden retim ve yapm merkezi haline geldii (arkeolojik buluntularla da dorulanan) Anadolunun bronz yapm ihtiyacna yetmez olmutu. Bunun iin metinlerde hep Asur ve a um pazarlarndan salanarak Anadolu ilerine sevk edilen byk miktarda kalaydan bahsedilir. Son yllarda Anadoluda gerekletirilen aratrmalar, sz edilen dnemde Anadoluda Toros dalar snrna dahil Balkar danda, kalay rezervlerinin varln gstermitir. Bronz, metinlerde bir ticari mal olarak ok gememektedir. Tccarlarn Asura gtrmeyip de, bakr gibi ierde alp satmak suretiyle kazan salamaya altklar dier madenler ve deerli talar da vardr75. Asur ile Anadolu arasndaki ticaretin temelini, Asurdan Anadoluya kalay ve dokuma rnleri dalm, karlnda da Anadoludan genellikle gm, bazen de altn dsatm oluturmaktayd. Anadoludan Asura bakr dsatm yapld bilinmekteyse de, bakr ticaretinin Kane Karumundan deil de bakr madenleri yaknnda kurulmu baka bir Karumdan yapld anlalmaktadr; Kane Karumunda ele geen belgelerde bakr yollanmas ile ilgili bir ey yoktur. Byk bir olaslkla bakr ticaretini elinde tutan ve Frat yaknndaki Ergani bakr madenleri ile ilikili olan bir Karum bulunmaktayd. Asurlu tccarlarn Anadoluya getirdikleri kalayn da Mezopotamyadan deil, randa bulunan kalay kaynaklarndan alnd sanlmaktadr. Baz tekstil rnlerinin Asur araclyla gneydeki Babilden alndn, ilenmi eya olarak baz tun malzemenin Asura dsatmnn yapldn yazl belgelerden anlamaktayz. Anadolu ile yaplan ticaretin Asurlu tccarlara byk kazanlar salad, zellikle tun alamnda kullanlan kalayn Anadoluya getirilmesinin % 100 aan kar getirdii, eldeki yazl belgelerden renilmektedir. Bu ticarette % 30 orannda faiz elde edilmekteydi. Kolonilerin bulunduu kentlerdeki yerel Anadolu krallar da buna
Sava, 2006: 4142. Yldrm, 2004: 103104. 75 Sava, 2006: 4142.
74 73

33

karlk dalm yaplan mallar zerinden dokumalardan 1/20, kalaydan 2/65 orannda vergi almaktaydlar. Ayrca, kervan yollarnn getii blgelerdeki baka beylere maln % 10u orannda yol vergisi demekteydiler. Kane gibi, karumlarn yaknnda kurulu kentlerin krallar, meteorik demir ve deerli talar dorudan kendileri satma hakkna da sahiptiler. Bu nedenle, baz mallar yerel krallara haber vermeden kaak olarak onlarn blgelerine sokan ve vergiden kurtulma yollarna bavuran tccarlar da yok deildi. Yerel krallarn Asurlu tccarlar koruma ykmllnden baka, soygunlar nedeniyle oluan kayplarn garanti etme ynnde de grevleri vard. Tccarlar ise, siyasal ve adli bakmdan Asur ynetimine balydlar. Asurlu tccarlarn yerlemelerinde yaratm olduklar maddi kltr, Anadolulu bir karaktere sahiptir. Avlular tam merkezde olmayan, tek ya da iki katl dikdrtgen evleri, anak-mlek, madeni aralar ve pimi toprak heykelcikleri Anadolunun kltr erevesine ok uygundur 76. Asur kenti ile Kane arasndaki balant yolu byk Tigris yolundan geiyor, Malatyada Frat ayordu. Kappadokiaya balca kurun ve kuma getiriliyor, karlnda bakr ve belki de ilenmi tun alnyordu, bu arada altn ve gm, deiimde deer ls olarak kullanlyordu. Baka madenlerin, deerli talarn ve tarm rnlerinin de alm satm yaplyordu. Kappadokiadaki geni madencilik almalarna baklacak olursa, maden satmnn youn olduu anlalyor77. Aa Mezopotamyada maden bulunmamas ve Asur, Kk Asya, bakr ve gm kartlan Dou Anadoludan maden almas Asur ticaretinin vaktinden nce gelimesine yol at. Bu lkelerden Kk Asya ve Dou Anadoluya giden yol Asurdan geiyordu, bu durum Asur krallarnn maden ve aacn arac ticaretini ellerine almalarna yol at. Bunun sonucu olarak, Asur toplumunun st kesimi hzla zenginleti ve Asur kenti byk bir hzla geliti78. Bu dneme binaen Hattideki madenlerin geli ve k yerleri konusunu incelediimizde, Hatti madenlerinin yine eitli kaynaklardan geldiini grmekteyiz. Sava ganimeti (gm, altn, kalay ve bakr; gm ve altn) veya antlamayla belirlenmi vergi (Amurrudan altn); Ugaritten altn ve gm A1aiadan altn ve bakr. Fazla bilgi olmakszn altn Babilden, Luqqadan gelmekteydi. Bir yap ina riteli; altnn daha fazla belgelenmemi Pirundummea ehrinden, gmn Kuzzadan meteor demirinin gkyznden, bakr ve bronzun Alaiadan (Taggata dandan) geldiini (/getirildiini) bildirmektedir. Ayrca kalayn bir ksmnn Kizzu atnadan geldii anlalmaktadr. Altnn karld yer yalnzca bir kez tam olarak sylenir (dier durumlarda bilinmeyen merkezdir). Altn konusunda pek zengin olan Frigyann altn madenlerinin, zellikle Troyann kuzeyindeki Astyra madenlerinden karld, Lidya nn zengin altn hazinelerinin Sart yaknnda Boz Dadan kp Gediz nehrine inen vadilerin birinden, Sart aynn kumlar arasndan toplanan altnlarla oald (Boz Dan evresindeki ky ve kasaba halknn, geimlerini, derelerdeki kumlar arasnda bulunan altnlar toplamakla temin ettikleri) kaydedilmitir. Bugn birtakm izler, trl alarda Boz Dada ve Manisa ile Aydn evrelerinde, ayrca kayalar arasndaki altn
76 77

Dinol, 1982: 2122. Naumann, 1998: 17. 78 Diakov-Kovalev, 1987: 215.

34

damarlarnn da iletildiini ve hatta yer yer 60 metre derinliklere bile inilmi olduu ihtimalini ortaya koymutur. Bunun yan sra, Trabzon evresindeki dalarda bulunan altn madenlerinden faydalanld ve altnlarn byk bir ksmnn oruh Irma vadisi ile baz kollarn kumlar arasnda (bu nehrin iki kysnda palladium, osmium gibi madenlerle kark olan altn cevherlerinin) bulunduu bilinmektedir [spir (Erzurum) evresinde iletilen bu madenlerden Osmanllar Devrinde faydalanlm ve sonrasnda terk olunmutur]. Byk bir olaslkla maden ihtiyacnn bir blm Anadolu ky ve kasabalarndan alnan vergilerle karlanmtr79. 2. TUN AINDA ANADOLU MADEN/MADENCLK LKLER ve MEZOPOTAMYA ARASINDAK

2.1. ALTIN Mezopotamyada altn ok eski tabakalarda bulunmutur. Arkeolojik buluntularn bolluuna ramen Eski Smer metinlerinde altndan bahsedilmemesi ilgintir. Altn (GUKIN) kelimesine ilk olarak Akad Devrine ait Lagata bulunmu bir Smerce metinde rastlanlmtr. Babil krallarnn Msrdaki El-Amarna arivinde bulunan mektuplarnda firavundan daima altn istiyorlard. Bir belgede Tilmun seferinden dnen gemicinin mal listesinde krmz altn, bakr, lapislazuli ve fildii kakma masalar, inci vardr80. Gudea altn a umdan ve Melu adan getirmekte idi. Amarna Devri yazmalarndan ise Babil ve Asura altnn Msrdan gnderildiini renmekteyiz. III. Tiglatpileser (M 745727) Med memleketinde Sikraki adndaki yeri altn memleketi olarak anmaktadr (Asur Devrine ait bir listede efsanevi nitelikte olmak zere altn memleketi diye cehennem gsterilmitir). Persler zamannda altn Sard ehri civarnda geen Paktolos rma havzasndan elde edilmekteydi. [Gudea silindir yaztlarnda Laga tanrs Ningirsunun tapnan yaptrmak iin gerekli malzemeyi nereden getirdiini yle anlatmaktadr: Amanoslardaki Sedir ormanlar dalarndan () 2530 m. boyunda Ukarinu tomruklar, Uru memleketindeki deki bla dalarndan Zabulu ve Asuhu aalar ile nar aalar, getirttiini, Menua dalarndaki Urmanudan, Amurru (Suriye) dalarndaki Basalladan byk ta bloklar, Amurru dalarndaki Tidanurdan mermer bloklar, Kima (ran) dalarndaki Kaalgalden ham bakr, Melu adan toz altn cevheri, Gubindeki uluppu ormanlarndan uluppu aac, nehir kysndaki Magda dalarndan zift getirttiini anlatr81. Asur dneminde, Aur-uballit, Amarna mektuplar arasnda bulunan iki mektubunda firavuna beyaz atl bir sava arabas ve lapislazuliden bir mhr gnderdiini belirtir; buna karlk yeni sarayn sslemek iin Msr lkesinde toz gibi olduunu syledii altn istemektedir. Belgelerden anlaldna gre, Larsadan veya Urdan deri, yn, kuma, zahire, hurma ve kurutulmu balk gibi mallarla ykl gemiler Tilmun (Bahreyn) adasna, krfezin dousundaki ran sahillerine ve Bat Hindistan sahillerine gidilerek, dnlerinde Mezopotamyaya ingotlar halinde bakr, lapislazuli gibi kymetli talar, dii ve inci getiriyorlard.

Sava, 2006: 5557. A.g.e. 23. 81 Knal, 1983:158 vd.

80

79

35

Alacahyk mezarlarnda ok miktarda altn eya meydana karlmtr. Mezopotamyada olduu gibi burada da elektron bulunmutur (bu da, altn- gm alam tekniinin Anadoluda da bilinip kullanldn gstermektedir). Anadolunun batsnda Tire ve demite ve Mula civarnda Omurbaba ile inada, ayrca Dou Anadoluda Sivas ili evresinde Zara ve Asabkyde tespit edilen altn cevheri baz sorulara az da olsa k olabilir. Kltepe kazlarnn madenler iin verdii bilgiler bugne kadar Anadolunun ilk tarih alarnda Truva ve Alacahykn zengin altn eyasyla eimsenebilecek eserlerin ele geirilmediini gstermektedir. Bu bakmdan Karum kazlarnn bu ticaret kolonisinin adeta ruhunu tekil eden altn hakknda ne syleyebildii nemlidir. Sandukalarda bulunan altn eyalar metinlerde anlanlarla birbirine uymaktadr. Aliarda, Kanidekilerle ada mezarlarn okluuna ramen, altn ve gmten l hediyelerinin miktar daha azdr. Tccarlarn mektup ve kontratlarnda en ok ad geen madenlerden birisi de altn ( urum)dr. Belgelerde altnn retim tarzndan ve kt yerlerden aka bahsedilmemesine karn, Koloni Devrinden yaklak 250 yl kadar nce Gudeann a umdan altn getirttiini Mezopotamya kaynaklarndan renmi bulunuyoruz. Anadoluda satlan mal karlnda elde edilen ve ok defa ikier manay gemeyen altnlar mhrl olarak Asura gnderilmekteydi. Gnderilen altnlardan vergi ve komisyon alnmaktayd. Kltepe belgelerinde gmn olduu gibi altnn da Asurdan baka bir yere gnderildiine dair bilgiye henz rastlanlmamtr82. 2.2. BAKIR Gney Mezopotamya sitelerinde yaplan kazlarda, Smerlerin daha El Ubeyd devrinde bakr eritecek ve onu baka madenlerle birletirecek teknie sahip olduunu gsteren madeni nesneler bulunmutur. Bakr ve bronzun Mezopotamyaya geli yoluyla ilgili olarak, Urda bulunan Larsa Devri belgeleri bronz ithalatnn Tilmun adasndan yapldn gstermitir. Eski Babil devrinde her ey gibi, d ticarette de reform yaplm, Akdeniz ticareti Basra ticaretinin nne gemitir. Hammurabi devrinde bakrn batdan ithal edilmesi de bunu destekler niteliktedir. Eski Babil devrindeki maden endstrisi hakknda zellikle Mari mektuplarnda nemli bilgiler bulunmaktadr. Bakr eyaya Uruk sitesinde XI. Kltr tabakasnda rastlanlmtr. Ninive, Arpaya, Tell Halaf katlarnda saf bakrdan yaplan baz eyalar bulunmutur. Daha ok miktarlarda bakr malzemeler Cemdet-Nasr kltr katnda ele gemitir (Bunlar arasnda Lagada bulunan bakr kaplar ve aynalar, Urda bulunan anahtarlar ve Urukta bulunan dier eyalar saylabilir. Burada yazl kaynaklarn Anadoluya gre ok daha erken balamas bunlarda zellikle URUDU=bakrn ok grlmesi arkeolojik buluntularla birlikte tatmin edici bilgiler vermektedir. Smer ve Babil kaynaklarnda bakr, URUDU = erm eklinde gemektedir. En eski zamanlarda Mezopotamyaya bakrn Magandan getirildii kaydedilmektedir 83. Bakr kaynaklar Mezopotamyann
82 83

Sava, 2006: 2325. A.g.e. 2829.

36

maden endstrisinde aa karlmaya balanmas ve Gneydou Anadoludan Iraka kadar yaylan mineralizasyon kuandaki tabakalarn herhangi birinden gelebilir. Ayn zamanda randa zengin yerel bakr tabakalar vardr. Mezopotamya bakr en az Susada kullanlan kadar iyi, Talmessi madeninden gelir. Yaklak M 2500den nce ranllarn metalrjisi (Filistinin de) ve Mezopotamyallarn karakteristik arsenik bakr temin edildi. Ayrca Omann bakr yataklar ve ergitme atlyesi olduka byktr. Omani bakr tabakalarnn Bronz a iletmeleri byk ihtimalle iki balantl olayla akr gibi grnr. 1-Mezopotamyallarn metinlerinde Mogandan bakr iin ve Dilmunun (Bahreyn adas) -bakr Dilmundan gelmedi ama Dilmundan geti- orta acentesi iinden veya Magandan direk olarak ya da bu bakr salamak iin bahsedilir ve 2- ndus vadisi uygarlnn Matura Harappan evresinin dnemi. Mezopotamya ve ndus Vadisi (Meluhha lkesi) arasndaki bu balant, denizde ak bir ekildeydi, Arap Denizinin karsndan ve Pers Krfezinin iinden geerek rnler getirilmi olmaldr. Bu rnler Magan bakr ieriyordu. Onlar ayn zamanda Afganistan ve merkezi Asya kalay ierdi mi? Belki bu kalay Gudea, Laga kral tarafndan Meluhhann kalay gibi dzenlendi; gr de vardr84. Anadoluda Kalkolitik Devirde seyrek olmakla beraber gerek katksz bakr eya bulunmutur. Bakr anda da saf bakr eyann bulunduu grlmektedir85. Anadoluda bugn Erganimaden, Balyamaden, Bolkarda, Kuvartshane vs. yerlerde ve hatta % 95 cevheri ieren yataklar bulunan bakr Kltepe metinlerinde ok kere Smerce ideogramyla ve seyrek olarak fonetik yazlmaktadr. Bu fonetik yazllardan Babilcede erm olarak sylenen kelimenin o zaman Asurlular tarafndan erum diye sylendii renilmektedir86. 2230 kga varan miktarlarla bakr Anadolunun i ticaretinde en nemli ve byk yeri igal eden madendir. Fakat retim yeri hakknda baz pheli kaytlar vardr. Bir mektupta -Sen bakr iyiletiriyorsun da niin habercinin geliinde bakr yollamyorsun? - [x] ay nce sana mektup gnderdim ve yle yazdm: Timurnada iyiletirmek (kaunum) iin bakr yoktur ve 1 biltum bakr bile iyiletirmedim ve herhangi bir ey satp para kazanmadm Timurnada iyiletirmek iin bakr olmadndan Amur-Itar ve P-kne gidip yle dedim Timurnada iyiletirmek iin bakr yoktur. Bakr Dur umite getireyim orada iyiye evirelim. - Onlar yle dediler: Karum senin buraya getirmemene karar verdi ve be defa haberimiz Amurltara gitti. -Ben bakr getireyim, iyiye evireyim dedim. Onlar yle dediler: - Sen buraya getirmeyeceksin. 1 biltum iyi bakr Timurnada iyiletirdim. Benzer ifade bir baka metinde de gemektedir (Bakrn adn ald dier ehirler aburata ve Kunanamitdir.). Buna gre bakr ocaklarnn bu ehirlerin yaknlarnda olmas gerekmektedir. Yeri henz bilinmeyen Timurna (yine Kltepe metinlerinde geen Dikurna gibi yerlilere has olmas gereken urn, urna ekini tamaktadr. Bu ek bugn Symrna=zmir ile yaamaktadr. Dur umit Hitit kral II. Murilinin yllnda da Turmitta eklinde Gakalarn bir ehri olarak gemektedir. Kunanamitin Savit memleketi yaknnda olduu dnlyor. Savitin, Anadolunun batsndaki bir yer olaca zannediliyor. Haburata hakknda ok fazla bilgi edinilememekle birlikte daima
Muhly, 1995: 1501 vd. Sava, 2006: 30. 86 Bilgi, 19401941: 926.
85 84

37

bakr kan bir yer olarak bilinmektedir. F.Cornelius, Timurna =(Hitit) Ziparna (lat. Sibora) = Akda Maden ve M. Forlanini, Timurna = Karaali identifikasyonunu yapmaktadr. J. G. Dercksen, haritada Kunanamit, Sa it ve Tur umiti, Ankarann gneydousuna yerletirmektedir. Bakr; kalay gibi byk yklerle veya ayr olarak, adn alan byk veya kk denklerle (?), flarla (?) ve arabalarla sadece Anadolu ierisinde ehirden ehire, pazardan pazara tanp satlan bir ticari mal olarak grlr. Bakrn Anadoluda bol bulunup Asura ihrac deliline rastlanlmamtr. Ancak hediye olarak az miktarda gnderildiine dair birka kayt vardr. Asura ihra edilen altn ile gm ve ithal mal olan kalay ve elbiselerden vergi alndndan bahsedilmi olmasna karn bakrdan byle bir verginin alnmad onun Asura ihra edilmediine iarettir. Esasen Asurun ve genellikle Mezopotamyann bakr ihtiyacn, Dou Anadoludan ve daha douda bulunan byk bakr yataklarndan temin ettii anlalmaktadr. Babil ve Asurda bakr yataklar olmad iin maden dklm; kle (Akada kubrum) veya paketlenmi (uqlum) olarak dardan gelmekteydi. Bakr salayan gneyde Pers Krfezi kuzeyinde Tilmun lkeleri de bilinmektedir. Mari ve daha sonra Babil krall bakr madenini adn ald (aes cyprium) Alaia (=Kbrs)dan almlardr. Bakr en fazla bronz yapmnda kullanlmtr. Ayrca gm-bakr alam yapmak zere Alacahykte kullanld grlmtr. Eskiden olduu gibi kaplar (kazan veya tencere-kse); orak, kapak, halka, ivi kelimeleri metinlerde kendini gstermektedir. Ayrca zel olarak yerliler arasnda ufak para olarak kullanlmakta idi87. 2.3. BRONZ Anadoluda kan ok miktardaki bakrla Asurdan getirilen kalaydan Koloni Devrinde fazlaca bronz yapld bir gerektir. Buna ramen Kltepe belgelerinde bronzdan ok bahsedilmemektedir (bir yerde 23 kg gemeyen bronz vardr). nk bronz bir ticari madde deildir. Bronz, daha ziyade, eya yapmak zere kullanlyordu. Anadolu kltr tabakalarnda, Kalkolitik a takibeden Bakr a vardr. M 3000 2200 aras gsterilen bu devir bakr eyalar ve bunlarn analiz raporlar gz nne alnacak olursa ok az saf bakrdan imal eya bulunduu ve Koloni Devrinden en az birka yzyl nceye konulan Alacahyk mezarlarnda ve dier kaz yerlerinde ele geen ve bakr denen eyalarn zellikle bakr-kalay ve bazen de gm-bakr alamndan ibaret olduu grlr. Erken Bronz a bronz eyasnn bileiminde listelerde gsterildii zere % 917 arasnda deien kalay bulunmaktadr. M 2200 tarihlerinde Aliarda olduu gibi dier yerlerde de ok az bronz eya bulunmutur. Bundan dolay bu az saydaki buluntuya dayanarak, Bronz a denilen devirde daha baka ve gelimi bir bronz ileme tekniinin meydana geldiini sylemek gtr. Pompeipolis (Mersinde) buluntularnn bileiminde % 0,512 arasnda ve daha sonra gelen Hitit Devrine ait bronz eyalarda da yine buna yakn nispette kalay vardr. Buna karn btn devirlerdeki bronz bileiminde asl bakr cevheriyle kark olarak bulunmaktadr. Birok nesne ve aletin yapmnda kullanlmasna ramen, Hitit Devri bronzunu daha ok heykelcik/figrnler temsil etmektedir 88.
87 88

Sava, 2006: 3033. A.g.e. 3334.

38

2.4. DEMR Hititler iviyazl belgelerde demir szc iin AN.BAR smerogramn kullanmlardr. Bunun dnda, szcn Hatticesi olan apalki- ve Akadcas olan PARZILLU(M)u az da olsa kullanmlardr. AMTU(M) ve onun sinonimi AIU(M) Kltepe metinlerinde gemektedir 89. Anadoluda bilinen en eski demir buluntular Alacahykde EB IIIe tarihlenen Kral Mezarlar safhasn temsil eden tabakada ele gemitir. En nemli iki buluntu ve C ve K mezarlarnda bulunan ve Bat Asya Tipi 9 gurubuna sokulan hanerlerdir. Yaplan analiz sonucunda bunlarn meteorik olmadklar tespit edilmitir. Ayn devirde Truva ve Dorakta demir buluntular vardr. Erken Bronz III evresinde Tarsusta da demire rastlanmtr. Orta Bronz ana tarihlenen Aliar IIde de demir vardr. Ayn devirde Kusurann C tabakasnda da demir grlmektedir. 1951de Kltepede peru a evinde K. Balkan tarafndan (AMTU?) olarak nitelendirilen fazla miktarda demir ihtiva eden manganezli kleler bulunmutur. Alacahyk demir buluntular dndakilerinin analizlerine yaynlarda rastlanmamtr. Ayrca Tilmende S IIIe ait olduu bildirilen demirden bir bilezik (Gaziantep Mzesi) bulunmutur. Anadolu dnda en nemli demir buluntulardan biri, 1937 ylnda Ugaritte bulunan az ksm demir, sap taklan ksm bakr ve altn kakmal, iki aslan ve domuz figrleriyle ssl ritel ba1tadr. Uzun1uu 19.5 cm, arl 852 gr olan baltann yaplan analizi sonucu karbon miktarnn % 0.410, nikel miktarnn % 3.25 olduunu reniyoruz. Bylece baltann elikten ve ilenmi demirden (meteor demiri deil) yapld anlalmaktadr. 14501350 yllarna tarihlenen baltann Mitanni kkenli olduu hafiri tarafndan vurgulanmaktadr. Dier nemli bir buluntu da Msrda Tebde 18. slale krallarndan Tut-ankh-Amonun mezarnda bulunan kn ve sap altn, bal kaya kristali olan demir azl hanerdir. Hala temiz ve parlakln koruyan hanerin III. attui1i tarafndan gnderilmi olabilecei dnceleri yaygndr. Sz edilen hanerin kn ve kabzas Anadolulu zellik tamamakla beraber ya bir Asur kral ya da Msr kral II. Ramses, III. attui1iden demir istemekte onun yazd cevabi mektupta ise haner namlusu gndereceini bildirmektedir. Yani hanerin geri kalan ksmn kendileri yapmaktaydlar. Bylece sz edilen hanerin namlusunun Anadoludan gitmesi muhtemel gzkmektedir. Mitanni kral Turattann III. Amenofise (1415 1375) yollad mektuptan kz Tadu epay prenses olarak III. Amenofise verdiini, eyiz ve hediye olarak yollad eyalar arasnda altn kaplanm demir bir bilezik, demir yzk, demir haner ve dier demir silahlardan sz ediliyor. Msrda 18. slaleye ait demir buluntularn bolluu bunu dorulamaktadr90.

89 90

Erkut, 1983: 6. A.g.e. 1017.

39

2.5. GM Mezopotamyada gm, deerli maden ve ss eyas olarak ok eskiden beri buluntular arasnda yer almaktadr. Akadl Sargondan nceki devre ait Smerce metinlerde, bunlarn en eskisi olan Fara tabletlerinde K. LU . A (=tasfiye edilmi gm) eklinde ve Laga Devri belgeleninde, eitli zamanlarda grlen K.BABBAR (=beyaz gm) olarak bulunmaktadr. Akadl Sargon, tanr Enlilin kendisine, Yukar Memleketi, Mari, Yarmuti, Eblay ve sedir ormanlaryla gm dalarn verdiinden bahseder. Olu Manitisu ise ok uzak ocaklardan gm getirttiini syler. Bu Gm Da denen yerin Toroslardaki Bolkarda olmas dnlmektedir. Laga ehirbeyi Gudea ( M 2250) yaztlarndan birinde yine Toroslar blgesinden gm ve dier eyler getirttiini anlatmaktadr. III. Salmanassar (M 859825) Tunni adnda bir gm dandan bahsediyor. I. Tiglat-Pileser (M 1100) ve II. Sargonda (M 722705) Tunna ve Atunna, Yunan kaynaklarnda Tynna eklinde geen bu yerin bugnk Bolkarda olaca tahmin edilebilir. Yine Asurlulara ait baka bir listede gm memleketi olarak yeri bilinmeyen Zaru gemektedir. Cemdet-Nasr kltr andan itibaren Urukda gm eyaya rastlanmaktadr. TepeGavrann ve dier yerlerin deiik tabakalarnda gm, hatta altn-gm alam olan elektron ele gemitir. Er Hanedan anda Ur Mezarlarnda, Lagada ve baka kaz yerlerinde gmten hanerler, yzkler, teller bulunduu gibi altn-gm alam dkm tecrbesi konusunda buluntular ele gemitir. Eski Mezopotamyada, bronzdan sonra en ok kullanlan maden gm idi. Daha Urukagina metinlerinde gm, para birimi olarak gemektedir. Enunna Yasalarnda bakrn gme oran 1/3 idi. D ticarette deiim vastas en eski devirlerden beri gmt. Bir belgede Avel-Sin isminde bir tccar, Tilmun seferinden (Kaskal Dilmun) salimen dnd iin Urun ay tanrsna gm bilezikler, inci ve yakut talar takdim ediliyor. Anadoluda da gm, Bakr a diye adlandrlan devrin olduka bol ve deerli maden buluntusunu oluturmaktayd (rnein; Alacahyk buluntular). Kazlarda gm eyann bol bulunmas, Smer-Akad krallarnn da onu Anadoludan getirmi olmalar eskiden beri gmn Anadoluda retildiini gstermektedir. Bugn zellikle Kebanmaden, Bolkarda ve Gmhane evresinde nemli gm cevherleninin bulunduu bilinmektedir. Simli kurun denilen kurun-gm cevheri ise Anadolunun birok yerlerinde grlen bir elementtir. Kltepe kazlarnn gm iin verdii bilgiler metinlerde daima geen gmle, arkeolojinin saladklar arasnda tam bir tezat vardr. Tccarlarn ev-maazalarnda bir deiim arac olan gm klelerine rastlanmamtr. Aslnda yangn, saldr gibi felaket anlarnda ilk kurtarlacak eyann bu trl deerli madenlerin, daha dorusu parann olaca phesizdir. Bunun iin kazlarda da deerli gm artklarna rastlanamayacan dnmek gerektir. Gerekte; eski kltr blgelerinin hemen hemen hepsinde gm veya altn eyalar genellikle soyulmayan, ilk hallerini koruyan mezarlardan karlmtr. 2 numaral sandukada, yani Karumda kp ve toprak mezarlardakine baknca, daha yksek tabakaya ait olduu anlalan bir mezar trnden karlan kpe ile ine; bu kltrde yaayan halkn bu adan en az be yz yl nce de gmten bol miktarda ss eyas ve hatta gnlk eyay da retme sanatn renmi

40

olduunu gstermektedir. Kolonistler, Anadoluya bu gei safhas kapandktan sonra nfuz etmilerdir. Kle halindeki paradan ve tccarlarn mallaryla deiim yaptklar bir maden olan gmten hemen her belgede bahsedilmitir (ve ok defa Asura gnderilmitir). retim tarz ve yerleri hakknda tatmin edici bilgi yoktur. Ancak retim yerlerine veya pazarlarna gre adlandrlm birer gm tr saylan kaspum a alati ar, kaspum a ala u a ve kaspum a Binaramadaki adlardan ibarettir. Gmten, (biltum ile deil fakat) biltumun 1/60 olan mana ile bahsedilir. Anadoluda satlan eya karlnda elde edilen bu maden Asura arl 1030 mina arasnda deien ve npeum adn alan, biim verilmi ve mhrlenmi klelerle naklediliyordu (bazen de daha kk demetler halinde). Genellikle gnderilen gmten ve altndan Asurda gmrk vergisi ve oraya varmadan Anadolu ierisinde de komisyon alnmakta idi91. 2.6. Kalay (ve Kurun) Metinlerde kalay = NAGGA (/AN.NA) = ANKU/ANNAKU olarak gemektedir. Fara (uruppak)da ele geen en eski okul tabletlerinde NAGGA (/AN.NA) kelimesi URUDU=bakr ve ZABAR=bronz arasnda gemektedir. Mezopotamyadaki buluntularda kalayn bakr ile kartrld ve alam yapld anlalmaktadr. Tepe-Gavrann Cemdet-Nasr kltr ana ada olan tabakalarnda, bileiminde % 6 ve az sonraya den Ur Kral Mezarlarnda % 2,514 arasnda deiim gsteren kalay ieren bronz eya bulunmu ve Akad Devrinde dahi bileiminde kalay bulunan materyal ortaya kmtr. Anadolu kltr tabakalarnda, Kalkolitik a izleyen Bakr a vardr; M 30002200 aras gsterilen bu devir bakr eyalar ve bunlarn analiz raporlar gz nne alnacak olursa ok az saf bakrdan imal eya bulunduu ve Koloni Devrinden en az birka yzyl nceye konulan Alacahyk mezarlarnda ve dier kaz yerlerinde ele geen ve bakr denen eyalarn zellikle bakrkalay ve bazen de gm-bakr alamndan ibaret olduu grlr. Erken Bronz a bronz eyasnn bileiminde listelerde gsterildii zere % 917 arasnda deien kalay bulunmaktadr. M 2200 tarihlerinde Aliarda olduu gibi dier yerlerde de ok az bronz eya bulunmutur. Bundan dolay bu az saydaki buluntuya dayanarak, Bronz a denilen devirde daha baka ve gelimi bir bronz ileme tekniinin meydana geldiini sylemek gtr. Pompeipolis buluntularnn bileiminde % 0,512 arasnda ve daha sonra gelen Hitit Devrine ait bronz eyalarda da yine buna yakn nispette kalay bulunmaktadr. Bir Kltepe mektubunda: Burada bakrmzla kartrmak iin NAGGA yoktur. Aur-baninin orada olup olmadn sorunuz. Eer (orada) ise malm (getirmek) iin Timelkiaya gesinler. Karayolu uygun ise karayolunu (takip etsinler), kalaym (NAGGA) ve iyi elbiselerimi, geirebildikleri kadarn (getirsinler), kervanla buraya gelsinler. Karayolu uygun deilse kalay uramaya tasnlar... ifadesi gemektedir.

91

Sava, 2006: 2527.

41

Babil ve Asur kaynaklarnda ok geen ve A.GAR5=abrum eklinde yazlan madene Kltepe metinlerinde iki kez a-ba-ri-(im) olarak rastlanlmas ve birincisinde ala uaya altn tedariki iin gidilip orada abrumdan baka bir ey bulunmadnn sylenmesi, genellikle Kltepe Asurcasnda dahi kurunun abrum ile gsterildiini ve onun Anadoluda ok bol bulunduunu anlatmaktadr. Arkeolojik delillere ve yazl belgelere ilave olarak, bir (satlk) mal gibi ilem grmeyen kurunun Asurdan getirilmesinin ok yersiz ve gereksiz olaca; bundan dolay da NAGGAnn eskiden beri Anadoluda ihtiyaca yetecek kadar retilen kurun deil fakat kalay olmas gerektii kmaktadr. Kalayn Asurdan getirilen maddelerin hemen hemen % 40n oluturmas ve ekseriye, kervanlarla 300 kga varan miktarlar dahilinde Anadoluya nakli, ithal esnasnda dier eyadan a um saraynda % 5 gmrk vergisinin ve dier birtakm vergilerin alnmasna kar kalaydan % 2,33 nispetinde nis tum alnmas ve dierlerinin hi alnmamas dahi yine bunun Anadoluda ok sarf edildiine ve gerekli olduuna kuvvetli bir iarettir. Demek ki kalay Asurdan getiriliyor ve en belli bal ticari maddelerden biri olarak grlyordu. Kafkaslarda n tarih devirlerinden beri kalay retildii, Azerbaycanda bugn dahi kalay cevheri bulunduu ve Belucistann nemli bir kalay yata olduu bilinmektedir. Zamannda Suriyede dahi biraz kalay retilmekteydi. Bir maden kltr devri diye adlandrlabilecek Alacahyk mezarlar anda ve onlardan birka asr sonra Kltepe belgelerinin ait olduu zamanda kalay, Anadolu ierilerine bu mntkalarn herhangi birisinden getirilmi olabilir. Koloni Devrinde Anadoluya Asur kanalyla getirilen kalayn, (bu srada) Asura da Kafkaslar veya Azerbaycandan getirildii olasl dnlemez. Byk Hitit mparatorluu zamannda ve daha sonraki alarda Anadoluya hatta btn nasyaya kalayn Ege denizi ve Akdeniz yoluyla batdan getirildii iddia edilmektedir. Asur ile Anadolu arasndaki ticaretin temelini, Asurdan Anadoluya kalay ve dokuma rnleri dalm, karlnda da Anadoludan genellikle gm, bazen de altn dsatm oluturmaktayd. Anadoludan Asura bakr dsatm yapld bilinmekteyse de, bakr ticaretinin Kane krumunda ele geen belgelerde bakr yollanmas ile ilgili bir ey yoktur. Byk olaslkla bakr ticaretini elinde tutan ve Frat yaknndaki Ergani bakr madenleri ile ilikili olan bir krum bulunmaktayd. Asurlu tccarlarn Anadoluya getirdikleri kalayn da Mezopotamyadan deil, randa bulunan kalay kaynaklarndan alnd sanlmaktadr. A. Dinola gre Annakum kukusuz bronzun temel elerinden biri olan ve artk daha nceki yzyllarda arsenikli bakrn yerini alan kalaydr. Mari ve Sippardan biraz daha ge tarihli metinlerde, annakum Elamdan Mariye getirilmekte sonra batya satlmaktadr. Elamda kalay madencilii ya da kalay kaynaklarna ilikin bir kant bulunmadndan, Elamllar kalay daha doudan getirmi olabilirler. Dilmun ile Ur arasndaki krfez ticaretinde kaydedilen mallar arasnda annakum bulunmamaktadr. Ama Asurun dousundaki dalarda, uarrada bulunan metinler, annakumun ran Yaylasndan, hatta daha telerden, belki de bakr madenlerinin M 3. binyldan balayarak iletildii sanlan Afganistandan getirildii fikrini vermektedir. Kalayn nereden getirildii sorusuna yant olarak bu iki farkl yndeki (blge itibaryla da zt) iddia henz kesinlik kazanmamtr92.
92

Sava, 2006: 3641.

42

2.7. Kurun Metinlerde kurun =A.GAR5 = u1i(a)/ulai (Akadas ABRU) olarak gemektedir. Mezopotamyada kurun; Gney Mezopotamyann en eski yerleim kltrlerinde ele gemitir. Anadolu kltr tabakalarnda, eitli devirlere ait kurun buluntular gz nne alnacak olursa kurunun dier madenler kadar zengin yazl kaynak bilgilerini iermediini grmekteyiz. Kurundan imal eyann bulunduu Acemhyk, Aliar, Boazky, Konya-Karahyk, Kltepe, Tel-el-Cdeyde, Truva, Zincirli gibi baz merkezler vardr. Bunun yansra btn devirlerdeki bronz bileiminde asl bakr cevheriyle kark olarak bulunmas ve teknik noksanlklar nedeniyle ayrlamamas yznden az nispette kurun bulunduunu ve hatta 2200 tarihlerinden sonra saf olarak elde edilebilen kurundan, levhalar ve idoller yapld grlyor. El-Ubeyd kltr andan da daha eski olduu kabul edilen, Tel-Halaf kltr devrine ait olmak zere, Hafacede ilk olarak ele gemitir. Dier taraftan Urda dahi Cemdet-Nasra karlk gelen tabakalarda bulunmutur. Yine Ur Mezarlarnda bulunan eyann bileiminde kurun nispetinin % 0,51,6 kadar olmas ve kalayn bundan ok daha fazla kartrlmas bize kurun deil fakat kalayn alam maksadyla kullanldn gsterir. Ancak statler ve ss eyas yapmak iin gerekli olan bakr kalay bileimine, daha gzel bir renk vermek ve kolay eriyebilir ve akc bir hale getirmek gayesiyle % 89 nispetinde kurun ilave edildii ve bunun bazen % 18e bile vard grlyor. Fakat kurun, katlaan (sertleen) bileime kolay krlma zellii de verdiinden silah, tencere vs. yapmnda kullanlacak bronzlarn bileimine hi kartrlmamtr. Kltepe kazlarnn madenler iin verdii bilgiler Filologlarn ifadesine gre, kurun metinlerde ok gememi olmasna, yani Ticaret Kolonileri anda dier maden eitleri yannda byk bir yer tutmam olmasna ramen, Kani Karumunda bakr veya bronzdan sonra en ok bulunan bir maden trn temsil etmektedir. Bu durumun Asurca tabletlerin bulunduu Aliarda da ayn ekilde yinelenmesi tesadf saylmamaldr. Bununla birlikte kurun M 3. bine ait Anadolu medeniyetlerinde hibir zaman bu seviyeye ykselememitir93. 3. HTT MADENCL Hattuataki kazlar, Hititlerin M 8000lerden itibaren Anadoluda esiz bir gelime gsteren maden teknolojisinin miraslar olduklarn gstermektedir. Boazkye yakn Sungurlu blgesi, zirai adan verimli olmasnn yan sra, mineral ve orman bakmndan da zengin bir evreye sahiptir (kuzeyde Karadeniz ve gneyde Toros). Bundan dolay Hitit endstrisi, maden yataklarna ve ormanlara kolaylkla ulaabilmesi asndan dzlklerdeki devletlere gre stratejik adan daha ok avantaja sahip olmay ok iyi kullanmtr. Gneyde bulunan Kizzu atna, Tar untaa, Gm Da Toroslar ve Amanos blgeleri nemle elde tutulmu ve onlardan byk lde yararlanlmt. Kaynak alanlar ile takas ann kurulmas, Hititlerin parlak dnemlerinin ncesine gitmektedir. Bu takas a Hitit dneminde de glenmi ya da en azndan durumunu korumutur94.
93 94

Sava, 2006: 3435. A.g.e. 19.

43

Hititler dneminde, daha nceki Asur Ticaret Kolonileri anda da olduu gibi, bakr ve tun en ok kullanlan madenlerdi. Demir ise, henz gnlk yaamda kullanlmyor ve ok deerli saylyordu. Anitta metninden hatrlanaca gibi, ad geen krala verilen demir bir taht ve demir bir asadan ok deerli armaanlar olarak sz ediliyordu. Anadoluda demir filizleri ok olmasna karlk, bunu eritebilmek iin gerekli yksek s ve artma teknii yaygnlam bir teknoloji olmad iin demirin deeri yksekti. Yazl belgelerde demir kl, demir tablet ve hatta demirden yaplm tanr ve hayvan heykellerine deinilmesine karn, eitli yerlerdeki yaplan kazlarda bu tr byk eyalar bulunamamtr. Bunlarn, Hitit Devletinin yklndan sonra gelen istilac gler tarafndan eritildii ve yeniden kullanld dnlebilir. Zaten btn madeni eserler iin bu varsaym geerlidir. Madenler, yeniden kullanma uygun madenler olduundan, bir devleti ykan ya da bir kenti ele geirenler, yeniden maden arama ve ileme yerine, ganimet olarak ele geirdikleri eyay eriterek, kendi zevk ve gereksinmelerine gre, bunlardan yeni eyler yapmay kukusuz daha kolay bir yol olarak benimsiyorlard. Bu yzden bir kazda, herhangi bir dneme ait bir yerleme yerinde az maden bulunmas, o ada az maden kullanlm olduunu kantlamaz. Madeni eya her zaman yeni gelenlerin ele geirmeye alt, oradan oraya gtrlen ve sylediimiz gibi srekli biim deitiren bir ganimet tryd. Heykeller genellikle deerli madenlerle ya da altnla kaplanmt. Baz blmleri lapislazuli ad verilen koyu mavi bir deerli tatan yaplmt95. Hitit devletinde ve btn nasyada o dnemde kullanlan deiim yani alveri arac para yerine gm ubuklar idi ve bunlar belirli arlklarda oluyordu96. Hitit madencilii (ve madeni eserler) hakknda bilinenler Boazky, Maat, Alacahyk ve dier birok (Hitit ve) Ge Bronz a yerlemelerinde yaplan kazlarda (veya kaz d eitli yollarla karlan veya karlanlarla) ele geen madeni buluntularla elde edilmitir. Lks eyaya ilikin kaytlar, Hitit mparatorluunun tanabilir ve depolanabilir servetinin boyutlarn gstermektedir. Kayt listelerinden ve kazlarda bulunan madeni eserlerden, Hititlerin ok kademeli ve karmak bir retim endstrisine sahip olduklar anlalmaktadr. Kltepedeki maden ileme merkezi ve Kesteldeki kalay madeninden elde edilen verilere gre, bu aama Erken Bronz andan bu yana uygulanmaktayd. Dzlkte yer alan ehirlerde maden endstrisinin ikinci kademesinin yrtld atlyeler bulunmutur. ehir atlyelerinde; alam, hazrlama, dkm, kakma, biimlendirme ve dier tasfiye ileri yaplmaktayd (En ok rastlanan alam tr arsenikli bakrdr): Hititin ge dnemlerinde sanat eserlerinde nikel, kalay ve kurun alamlar vardr. Madenlerin eitlilii ve retim teknolojileri, dalardaki zel ilevli endstriyel merkezlerle bir iliki iinde olduunu gstermektedir. M 3. binyl ortalarndan itibaren, Anadolunun birok yerinde ve Akdeniz kylarndaki yerlemelerde kalay bronz bulunmutur. Kestelde, Erken Bronz ana ait kalay madeninin kefedilmesi, bu en eski alamlar teknolojik adan nemli klmaktadr. zotop oranlar, kk heykellerdeki gm ile bronzdaki kalayn ayn madenden gelmi

95 96

Dinol, 1982: 95. Yldrm, 2004: 110115.

44

olabileceini gstermektedir. Kestel madeni nedense M 3. binyln sonunda retimi brakmtr. Maden bakmndan zengin dalk blgeler ile ehir merkezleri arasndaki ticaret, en azndan maden retimi ile madeni eya tketimi arasndaki ba salamas asndan, sosyal bir gt. Toroslarn Alada blgesindeki cevher kaynaklar zenginlii nceki dnemlerden beri bilinip kullanlmaktayd. Amukta bulunan, Kalkolitik ve Erken Bronz andan kalma ok sayda eser Torostaki cevherlerle ilikili bulunmaktadr. En erken rnekler, Tell Judeidahda bulunmutur. Ellerinde sopa ve uzun bir mzrak tutan kk bir plak erkek heykelinin gm ve altn miferinden bir para incelenerek G dzeyine ait olduu anlalmtr. Bu kazda bulunan bir kadn heykelciinin burma kolyesinden alnan rnek de bu grupla uyumludur. Hem mifer hem de kolye, esas elementler olarak gm, bakr ve altn; ikinci derece elementler olarak da bizmut, krom, kurun, silis ve kalay iermektedir. Heykellerin kendileri ise kalay bronzdur. Bunlar dnyann en eski kalay alam rneklerinden bazlardr97. Hititlerin de, Orta ve Ge Bronz alarnda Toros kaynaklarn kullandklar dnlmektedir. Orta Bronz a gm buluntularndan alnan rnek ile Suriyede Tell el-Quitarda bulunmutur. Ge Bronz ana ait gm rnei, Aladadaki Toros cevheri ile bantl bulunmutur. Suriye Tel al-Rimahtan karlan M 1500 tarihine ait kurun ine ve Kuzey Mezopotamyadaki Asurda bulunan M 1300 tarihine ait kurun blok, Hitit dneminde byk ekimelere yol aan gney snrlarndaki ehir merkezleri ile Anadolunun etkileimini gstermektedir. Ka Uluburundaki bata ait gemideki a kurunu ve kalay mataradan alnan rnekler de; Tayinatta (Amuk) bulunmu Ge Bronz a zrhna ait bir levha da (benzer zrh levhalarndan yakn zamanda Boazkyde de bulunmutur) Toros dalarndaki cevherlerle ilikili grnmektedir. Ge Bronz a yerlemelerinden karlan ok sayda eser ile incelendiinde, Toros ve Karadeniz madenlerinin her ikisinin de hammadde kayna oluturduu grlmektedir98. Klasik alarda demirin ve eliin Karadenizde oturan bir halk olan Kh1ubes tarafndan kefedildiine inanlyordu. III. atui1iden bir Asur kralna yazlm mektupta demirin Kizu atna da retildiine dair bir kayt olmasndan dolay ilk defa 1915lerde H.Winckler tarafndan Kizu atnann Pontus iinde bir yere lokalize edilmesi teklif edilmitir. eitli tartmalar ve aratrmalar sonucu imdi Kizu atna Gney Anadoluya lokalize edilmektedir. Ayn blgede daha sonralar da demir cevheri elde edilerek Asur kral Tiglat-Pileser tarafndan M 1100lerde Nairiden (Asurun kuzey batsndaki Toros dalarnda geni bir blge) getirilip tanr Adadn deposuna konduu bilinmektedir. Mektuptan anlaldna gre Hititlerin demir retim merkezi Kizu atna idi ve retim hava koullarna bal idi. Bu durum blgenin zelliklerine uygun olarak yle aklanabilir: Birincisi Toros dalar ve evresi demir cevheri bakmndan zengindir. kincisi cevheri eritmek iin kullanlan odun kmr Toros dalarndaki zengin ormanlardan kolayca elde ediliyor olmaldr. ncs cevheri eritebilmek iin gerekli hava akm sonbahar ve ilkbaharda rzgrlarn Toroslardaki
97 98

Sava, 2006: 2021. Yener, 1995: 105.

45

iddeti sayesinde elde ediliyor olmaldr. Mektupta sz edilen Demir retmek iin zaman kt ibaresi muhtemelen bu nc k ile ilgili olmaldr. Ad geen mektuptan baz aratrmaclar Hititlerde demir tekelinin varl sonucunu karmlar ve bu fikir yaygnlamtr. Fakat imdi bu mektuptan ayn sonucun karlamayaca gr savunulmaktadr. Kltepe vesikalarnda geen artk demir olduu kabul edilen AMTUM ticaretinin Kuara sarayna inhisar ettirildii, Hattiden satn alnd, tccarlar tarafndan yaplan ticaretinin kaak ve gizli olduunu renmekteyiz. Yani demir ticareti konusunda Hititler ncesinde de yerli beyler hassasiyet gsteriyordu ve bir tekel sz konusuydu99. Hititler devrinde Anadoluda demir buluntu bakmndan henz bilinen iki merkez vardr. Bunlardan biri Alacahyk dieri Boazkydr. Ayrca Korucutepede de demir buluntu vardr. [Korucutepede 2. katta iki demir objeye rastlanmtr. Bunlardan birinin minyatr balta (Uz. 2.7 cm.), dierinin zrh paras (Uz. 7.3 cm.) olduu bildirilmektedir)]. Buluntularn filolojik ynden deerlendirilmesi Anadolunun doa artlarnn getirdii iddetli korozyon yznden ok gtr. Bu buluntularn ounun fonksiyonu anlalamamaktadr. Bu yzden Hitite karlklarn bulmak mmkn olamamaktadr. Maden ve Ta listelerinde demire baktmzda epik bir dilde yazlm olan bir metinde tccarlar kendileriyle nmektedirler, pek ok eye sahip olacaklarn anlatmakta ve nc paragrafta da istedikleri ta ve madenleri saymaktadrlar. Bu metinden demirin ticaret maddesi olduu grlmektedir. Eer sralan kymete gre yapldysa demir; altn, gm ve kymetli talardan sonra yer almaktadr, ama sralan rastgele yaplmtr. nk metinlerde altn her zaman gmten sonra gelmektedir. E. Bilgi, demirin daha ok bulunabildii Ge Asur devri vesikalarnda, zaptedilen yerlerden alnan harlar saylrken ekseriya altn, gm, kalay, bakr, demir ve kurun srasnn getiini ve bunlarn deer srasna gre yazldn belirtmektedir100. iviyazl metinlerden birinde yapda kullanlan objelerin modellerinin yapld malzemenin nerelerden geldii aklanmtr. Bylece altnn (GUKIN) Pirundumea ehrinden, gmn (K. BABBAR) Kuzzadan, lapislazulinin (NA 4ZA.GN) Takniara dandan, mermerin (NA 4A.IR. GAL) Kani lkesinden, kristalin? (NA 4DU 8.. A) Elamdan, diorit tann (kunkunuzzi, Smerce: NA 4U.U-zi) topraktan, demirin (AN. BAR) gkten, bakrn (URUDU) ve bronzun (ZABAR) Kbrstaki Taggata dandan getirildiini reniyoruz101. iviyazl Boazky metinlerinde geen ve demirci olarak tercme edilen L E.D. Ann Hitite karln E. Forrer alhiala olarak grmek istemektedir. Hatticesinin ise yaynlanmam bir metin yerine dayanlarak ure olduu bildirilmektedir. F. P. Daddi tarafndan yaynlanan kitapta yazllar, metin yerleri ve fonksiyonlar ilenmitir. Metinlerden anlaldna gre demircilerin iki trl fonksiyonu vardr. Bunlardan biri tapnak grevlisi olarak katldklar bayram ve dini trenlerdeki yaptklar iler dieri ise gene tapnak grevlisi olarak yaptklar
99

Erkut, 1983: 35. A.g.e. 2425. 101 A.g.e. 3031.

100

46

kuyumculuk ileridir102. Bir metinde Arinnal demirciler hesta-evine tanrlar yerletirirler gne kursu (eklindeki) aletlerin tamamn gm, altn ve onlar tekrar gm, altn kaplarlar ifadesi gemektedir. Grld gibi demircilerin Arinnal olduklar belirtilmektedir. Baka bir metinden Zippalandallarn da demirci olduunu reniyoruz. Arinnann bugnk Alacahyk olduu tahmin edilmektedir. Alacahykte ilgili devre ait demir buluntularn okluu bu durumu desteklemektedir103. Hititler doast g haricinde baz maden eitlerine reel (gerek) zellikler vermitir: Altn = dayankl, saf, kat ve bylelikle tanrlar ve insanlar iin deerli; Gm = arln simgesi ve de su artma arac (belki de bakteri ldrc etkisini kefetmilerdir); Kurun da buna benzer bir yntemle ihtiya olarak kullanlmtr. Bakr, dayankll ve iletkenlii nedeniyle kullanlmtr; bakr ve kurun pratik nedenlerden tr cam retiminde katk maddeleri olmasn salamtr. Demir, eski Hitit dnemlerinden beri salamln ve sarslmazln sembol (zellikle arazi ba belgelerinde), ayrca gcn, devamlln, iktidarn kavram olarak kabul edilmektedir. Bu tr varsaymlar madenlerin - ister hammadde ister donanm nesneleri olarak kullanlsn - mitolojik balamlarnda, edebi figrlerde veya karlatrmalarda ve de saysz ritellerde (ve klt ritellerinde) kullanlmasnda etki etmi olmaldr. Bunlarda madenlerin maddi deer ve saklanlabilirlii nemliydi. Altn ve gm servetin, maddi deerlerin e anlamls, kltr deiiminin ve gelitirmesinin kavramyd (ister genel olarak isterse somut nesnelerin toplam olarak)104. 3.1. Madenlerle lgili Metinlerden rnekler Boazkyde yap alannn, gm, altn yannda tohumlar, meyveler, zeytinya, ya ve bal ile de doldurulduunu metinlerden reniyoruz. Yine metinlerden birinden unu reniyoruz: Eer yklm bir evi yeniden onaryorsanz ya da baka bir yerde yeni bir ev yapyorsanz ve temelleri hazrlyorsanz, temeller altna unlar brakmanz gerekir: 1 mine (Akadlarda lek) temizlenmi bakr, 4 tun ivi, 1 kk demir eki. O, kurakki alann ortasnda topra kazar, kazlan yere bakrlar brakr, drt bir kesinden ivilerle tutturur ve ekile vurur. Bunlar yaparken unlar syler: Bakr nasl salamca tutturulmusa, ite bu tapna tam yle salam yap. Onun bu karanlk toprak stnde skca durmasn sala. Bunu kutsama szleri izler ve bundan sonra kelere altn, gm, akik, mermer, demir, bakr, tun ve diyorit gibi temel talar braklr105. Anittann dmanlarn yenip, tutsaklar, sava arabalar ile altn ve gm ele geirdiini metinden okumaktayz. Bu belge u szlerle sona ermektedir: ben sefere knca Puruhandal adam (yani kral) bana armaanlar getirdi; bunlar demirden yaplma bir taht ile, yine demirden yaplma bir asa idi. Neaya geri dnerken Puruhandal adam da birlikte gtrdm. O, taht odasna (B nshas: Zalpaya) girince, nmde, sada oturacak106.
Erkut, 1983: 117. A.g.e. 124. 104 Sava, 2006: 5355. 105 Naumann, 1998: 6667. 106 Dinol, 1982: 27.
103 102

47

Gne Tanras, gzdesi Byk Kral dizlerine oturttu, onun elinden tuttu ve savaa onun nnde kotu, artk kentler birbiri ardndan dyor, Byk Kral bir aslann penesiyle yapt gibi lkeleri yeniyordu. Altn ve gmn ne ba ne sonu vard, Hattuay ganimetle doldurdu ald kentlerin tanrlarn altn ve gm heykellerini lkesine getirdi ve onlar kendi tanr ve tanralarnn tapnaklarna koydurdu. Bu metinden de grld gibi, Hitit genileme siyaseti ncelikle Kuzey Suriyeye ynelikti. nce Alalah, sonra Hahhu ile Haunun ele geirilmesi, Hititlere miktar hesaplanamayacak kadar ok altn ve gm ile iinde insanlar da olan eitli zengin ganimetler salanmt107. Kakalar ile kuvvet zoruyla baa kamayan Arnuwanda-Amunikal ifti, aadaki metinde zetle greceimiz gibi tek areyi tanrlara yakarmakta bulmulardr: Majeste, Byk Kral Arnuwanda ve Byk Kralie Amunikal yle syler: Yalnz Hatti lkesi siz tanrlara kar saf (temiz) bir lkedir. Siz tanrlara yalnz biz Hatti lkesinde sayg gsteririz. Siz tanrlar, tanrsal igdnzle bilirsiniz ki, tapnaklarnzla kimse bizim kadar ilgilenmemitir. Ve siz tanrlarn mallar, gm, altn, hayvan biimli kaplar (rhyton denilen kaplar) ve elbiseleri ile kimse bizim kadar ilgilenmemitir. Ayrca, gm ve altn tanr yontular ile tanrlarn vcudunda (yontularnda) ne eskimi ise, tanrlarn aletlerinden hangileri eskimi ise, onlar bizim kadar kimse yenilememitir Oradan Arinna kentinin Gne Tanrasna ait gm, altn, tun ve bakr gne kurslar ve hilaller ile bayram elbiseleri (yani tren elbiseleri), gmlekler, kurban ekmekleri, araplar ve kurbanlk sr ve koyunlar gasp edildi. Bu lkeler, Nerik, Hurama, Katama, Himuwa, Zalpuwa ve dierleridir. Sizin bu lkelerden sahip olduunuz tapnaklar Kakalar yktlar, siz tanrlarn yontularn krdlar, rhytonlar, gm, altn ve bronz kaplar ve sizin bronz gerelerinizi ve elbiselerinizi yamalayp paylatlar. Rahipleri, algc ve ilahi okuyucular, alar, frnclar, ifti ve bahvanlar da aralarnda paylap, kle ettiler. Kakalar her eyinize sahip oldular. Bu yzden, bu lkelerde kimse adnz bile anmyor; kimse size kurban sunmuyor ve sizin iin bayram dzenlemiyor. Buraya, Hatti lkesine de kimse sizin iin vergi getirmiyor. Sizlere hibir yerden rahipler, algclar gelmiyor. Kimse size gne kurslar, hilaller, altn ve gm ile elbiseler vermiyor; ekmek, arap ve hayvan kurban etmiyor 108. Kargam kuatmas Hititlerce baar ile tamamlanp, kent fethedildi. Kuatma 7 gn srm ve 8. gn kent uppiluliumann eline gemiti. 2. Murili babasnn bu baarsndan yle sz etmektedir: Babam tanrlardan korktuundan, yukar kentte tapnaklara kimseyi sokmad, kendiside tek bir tapnaa yanamad, hatta onlara sayg gsterdi. Fakat aa kentteki halkn gm, altn ve tun eyalarn alp Hattuaya tad109. Hitit yazclnn malzemesine deinmekte fayda vardr. Metinlerin, kilden yaplm levhalar zerine yazldn, ele geen binlerce tablet gstermektedir. Ancak elimize gememi olmakla beraber, belgelerden rendiimize gre, nemli baz metinler, tun, demir ya da Kade Antlamasnda olduu gibi gm tabletlere de yazdrlyordu. Madeni tabletlerden hibiri gnmze kadar gelmemitir110.
107 108

Dinol, 1982: 29. A.g.e. 35. 109 A.g.e. 38. 110 A.g.e. 51.

48

4. BLM

49

1. ANTK ANADOLU LE LGL KLTRLER Yakn zamana kadar bakrn kefedilii; M 5000 yllarnda Hazar Denizinin dousunda Trkistan ve Tibette, madenciliin ilk byk adm olarak bakrn tavlanmas ile balad dnlmekteydi. Ayn zamanda M 4000lerde Gneybat Asyaya ve Kuzey Afrikaya yaylan kltrn bu teknii bildii anlalmtr. Ayrca Sialkot ve Hassunada ele geirilen buluntular, doal altn ve bakm toplamaya balayp tavladklarn gstermektedir. Anadoluda ve Kuzey Irakta M 6000lerden kalma bakr ve kurun paralar bulunmutur. 5000lerden itibaren altn buluntularnn says artmaktadr. Bakrn tasfiye edilmi kullanm ve retimi M 4000lerde Bat Asyaya yaylmtr. Msrda Amratien kltrde de doal bakr kullanld; fakat cevherin karlp tavlanmasna ilikin bilginin, bu dnemin son evresinde, M 38003700de ya da Gerze Kltrnn ilk dnemlerinde oluabildii anlalabilmektedir. M 3. binde Kafkaslardaki kltrler altn, gm, kurun, bakr ve arsenik alamlarnn kullanmnda nemli gelimeler gstermitir. Mezopotamya kltrnde altn ve bakr gbi madenler, M 3500de blgeye ulam; bundan yaklak yzyl sonra, Msrda da bu evreye eriilmi, 2500de Nil alayanlar ile ndus arasndaki btn bir blgede maden cevheri retilir olmutur111. 1.1. KAFKAS ve DOU KLTRLER Bu blgede zengin ailelerin bulunduuna tanklk eden en eski yap, M III. binin sonlarndan kalma Maikop kurgandr. Kazlar, on bir metre kalnlndaki toprak katmann altndan, giysileri arslan ve boa ilenmi altn levhalarla ssl bir erkein kalntlarn ortaya kard; banda iki altn ta vard; buluntular arasnda, balangta, zerinde bir sayvan tutan, boa heykelcikleriyle ssl alt gm direk de bulunuyordu. Gmtte, altn, gm ve ta kaplar, bakr eyalar (bir haner, baltalar vb.) ve ayrca, hi kukusuz lye teki dnyada elik etmeleri iin cenaze treni srasnda kurban edilmi olan iki kadn kalntlar vard112. M 2000 yllarnda Asyann hemen her blgesinde olduka ileri bir uygarlk gelimi bulunuyordu. Altay Dalarnda yaayanlar topraktan maden kartp eritmesini, birbirine katmasn da biliyorlard. Bu arada bakrla kalay kartrarak tun elde ediyorlar, bundan eitli kaplar yapyorlard. Asya ve Ortadouda byk devletlerin ortaya kmas atn evcilletirilmesinden sonra gereklemitir. Zaten, bozkr uygarlnn dayand iki temel e at ve demir olmutur. Eskiada atn kullanmndan sonra uygarlklarn hzla gelitiini grmekteyiz. Demir ise, Trklere gre kutsaldr; nk yaam savanda yararl olan temel unsurlardan birisidir. Trkler evrenin bir kubbe biiminde olduunu dnyorlard. Bu kubbe altn ve demirden bir kazk yani Kutup yldz evresinde muntazam bir hzla dnyordu.
111 112

Sava, 2006: 17. Diakov-Kovalev, 1987: 63.

50

Gkteki bu dzen yeryzne de yansmt. Kutup yldznn tam altnda, yeryznn yneticisi olan Hakann oturduu kent bulunuyordu. Nasl gk, kutup yldznn evresinde dnyorsa, toplumdaki iler de hkmdarn evresinde dnyordu. Gney Sibirya tarihinde Andronova kltrnn zel bir nemi vardr. Bu kltr Altaylarn batsndan Yeniseye dek yaylm, hatta Kazakistan ve Gney Ural bozkrlarn iine almtr. Maddi kltr anlamnda en nemli gelime maden ilemede gelitirilmitir. (M 1614. yzyl)113. Blgede yaam bir dier kavim Massagetlerdir (Hazer denilen deniz gnbats ynnden Kafkaslarla kesilmitir; tanyeri ve gndousu ynnde usuz bucaksz bir ovaya alr. Bu ok byk ovann en byk blmn Massagetler tutarlard. Arax rma yaknda olan Pers-Massaget savanda Kyros ldrld114). Massagetlerin giyinileri ve yaamalar Skythlerinki gibidir; atl ya da yaya savarlar (nk her iki ekilde de savaabilirler), okla ve kargyla savarlar ve daha ok Sagaris dedikleri baltay kullanrlar. Silahlarn yalnz bakr ve altnla yaparlar; karg ve mzrak ular, baltalar hep bakrla yaplr; sava bal, kl kay, koltuk altlarn koruyan paralar altn sslerle bezenmitir. Atlar da yledir; gs cebeleri bakrdandr; gem, kantarma, akaklar koruyan plaklar altn yaldzldr. Demir, gm kullanmazlar; bunun nedeni, Skythlerde olduu gibi, bunlarda da bu madenlerin bulunmaydr, buna karlk altn ve bakr ok boldur115. Strabondan rendiimize gre bakr, demir, hatta boraks madenleri boldu116. Anabasiste geen bir bahis Kardukhlar kylerini boaltp karlar ve ocuklaryla tepelere katlar. Alnacak pek ok yiyecek vard; evlerde bir yn tun kap kacak bulunuyordu 117 blgede tunla ilgili (bakr-kalay) madenlerin varlna ve youn bir ekilde kullanldna iaret etmektedir. 1.2. HNDSTAN KLTR M III. binin sonunda ve II. binin banda (Harappa uygarlnn geliim dnemi), Hintliler bronz metalrjisini biliyorlard; bu metalle i aralar (orak, balta, apa, testere), silah (haner, ok temreni, mzrak) gnlk eya (bak, kapkacak, ustura, ayna) yapyorlard. Dnyann btn uygar lkeleriyle ticaret yapyor, dokuma, ss eyas, inci ve parfm ihra ediyor ve demir dnda madenler, deerli madenler, at ve kle ithal ediyordu. Altn para yapmnda zerlerine yoktu118. Herodot, Hintlilerin altn nasl elde ettiini u ekilde anlatmaktadr: Hintlilerin krala toz halinde getirdiklerini sylediimiz u bol altna gelince, baknz nasl
Yldrm, 2004: 4547. Herodotos, Klio, 204. Bahis 2004: 84. 115 A.g.e. 215. Bahis, 88. 116 Lloyd, 2000: 209. 117 Ksenophon, 1998: 110111. 118 Diakov-Kovalev, 1987: 254 vd.
114 113

51

topluyorlard bunu119: Paktyika (Afganistann kuzeydousundaki lke) yrelerinde ve Kaspatyros kenti yaknnda yaayan Hintliler vardr; br Hintlilerin daha kuzeyine derler; yaama biimleri bakmndan Baktriallara yakndrlar; Hintlilerin en sava olanlar bunlardr ve altn aramak iin yolculuklara kanlar da gene bunlardr. Bir l, demitik, vardr ki, kum yznden kimse yaayamaz. Bu lde kumlar iinde dev karncalar rerler, kpekten kk, ama tilkiden byk olurlar. ran kralnn hayvanlar arasnda bunlardan da vardr ki, orada yakalanmlardr. Bu karncalarn inleri yeraltndadr ve yeraltndaki kumu yeryzne tarlar, Yunanistandaki karncalarn yaptklar gibi, ki zaten bunlar da tpk onlara benzerler, yeryzne karlan kum altnl bir kumdur. te bu altn toplamak iin giderler le Hintliler. Her biri deve ile gider120. Hintliler, yolculuu altn toplayacaklar yerlerin en scak olduu zamana rastlatrlar; karncalar scaktan yeraltndaki inlerine kam olurlar. Bu uluslarn oralarda gnein en scak olduu zaman seher vaktidir, br insanlarn yaadklar yerlerdeki gibi le vakti deil; en ok tepe noktasna kncaya kadar olan zaman iinde, yani arnn kapand saate kadar yakar kavurur; bu sre iinde Yunanistann le zamanndan ok daha fazla yakc olur, o kadar ki Hintliler kendilerini suya atarlar, bu saate kadar, yle anlalyor121. le varnca Hintliler getirdikleri kk torbalara abucak kum doldurup dnerler; abucak, zira ranllara inanmak gerekirse, kokuyu alan karncalar pelerine derler ve dnyann en hzl canllar olduklarndan, bunlar toplanncaya kadar, Hintliler, eer atik davranmamlarsa bir daha topraa dnemezler. Diileri kadar iyi koucu olmayan erkek develer az ok bir aralkla arkada yedekte kalrlar, ama brakm olduklar yavrularnn kokusunu alan diiler hi yorgunluk belirtisi gstermezler. te Hintliler, ranllarn dediklerine gre, altnn en byk blmn byle elde ederler; ayrca kendi lkelerinde toprak altndan da karrlar, ama o daha azdr122. Burada, tkenmeyecek kadar ok altn vardr, bu altnlar toprak altndan karlr, rmaklarn sularyla gelir ya da anlattm gibi byk bir aba sonucu elde edilir123. 1.3. RAN KLTR ran yararl maden bakmndan zengindir. Dalk blgelerde, bakr, demir, kurun, altn, gm, beyaz ve renkli mermer, bata lacivert ta olma zere deerli talar kartlyordu. retim glerinin gelimesi tarmn ilerlemesi, bakr ve bronz metalrjisinin yaygnlamas, mlekilik ve teki mesleklerin ykselii III. ve II. binlerde, toplumsal farkllamay younlatrd ve kleliin ilkel biimlerini ortaya kard, bu da uygarln gelimesine yol at. Medler bakr, bronz, altn ve elektron (altn ve gm alam) ilemesini biliyorlard124. Herodotun Pers ordusu hakknda verdii bilgilerden madencilik kltrleri hakknda baz bilgiler edinmekteyiz.

119 120

Herodotos, Thalia, 98. Bahis, 2004: 182. A.g.e. 102. Bahis, 182183. 121 A.g.e. 104. Bahis, 183. 122 A.g.e. 105. Bahis, 183. 123 A.g.e. 106. Bahis, 183. 124 Diakov-Kovalev, 1987: 238141.

52

Persler, lksleriyle br birliklerden ayrlyorlard ve ordunun en yiit kiileri bunlard. Giyimlerinin zerine bol altn yaldz serpilmiti, parl parl yanyorlard125. Donanmlar kara ordusu gibidir, yalnz bazlarnn banda dvme demir ve bakrdan takkeler bulunurdu126. Masistrosu kolay ldremediler, nk zrhlyd; altn pullardan yaplma zrhn altnda krmz bir gmlek vard. Madenin zerine vurmakla bir ey yapamyorlard; sonunda durumu anlayan birisi gzlerine vurdu; kt ve ld127 (Altnn zellii). Tegeallar Mardoniosun (Persli komutan) adrn yama etmilerdir. zellikle atlarnn batan aa bakrdan yaplma ve pek gzel yemliklerini aldlar. Bu yemlii Athene Alea tapnana sundular128. Pausanias keruxler barttrarak kimsenin ganimetlere el srmemesini herkese duyurdu ve hilotlara btn Pers hazinesinin toplanmas emrini verdi. Kamp taradlar, altn ve gm eyalarla dolu adrlar buldular, altn ve gm kakma yataklar, eit eit altn krateroslar, kupalar, bardaklar; arabalarda ii altn ve gm mutfak takmlaryla dolu uvallar bulundu. lleri soydular, bileziklerini ve kolyelerini, altn siperli kllarn aldlar, parlak st balar da cabayd. Hilotlar bunlardan pek ounu aldlar ve Aiginallara sattlar; daha da pek ok vard, saklanamayacak kadar ok. Aiginillarn altn hilotlardan bakr fiyatna alm olduklarn dnyorum129 (Ticaret gibi savalarda elde edilen ganimetler de madenlerin yer deitirmesinde rol oynamtr). Kserksesin ordusunda; ilerinden bin tanesinin mzrak saplarnn ucu sivri demir deil altn bir nar; bunlar br dokuz bin kiinin evresini almlard, bu dokuz bin kii onlarn ortasnda yryordu, mzrak saplarnn ucunda gm narlar bulunuyordu. Mzraklarn ular yere dnk olarak tayanlarda da gene altn narlar vard ve Kserksesin hemen arkasnda yryenlerinki altn elmayd130 (Madenlerin bu ekilde kullanlmas, kar taraf etkilemek iin belki de psikolojik sava taktiiydi). 1.4. GENEL MEZOPOTAMYA KLTRLER Uygarlk, Smerlerin, ncelikle ticari ve dnsel etkinlikleriyle yayld. Mezopotamyada teknolojinin gereksindii madenleri ve keresteyi bulamayan Smer kent devletleri, hammaddeleri bulabilmek iin evrelerindeki ve ok uzaklardaki lkelere kara ve deniz seferleri dzenlediler. Mezopotamyann jeopolitik yaps nedeniyle ticaret ve tccar snf ok erken ortaya kmtr. ticaret kadar d ticaret de nem kazanmtr. Gemi tamaclyla Bahreyn adalar zerinden Arabistana ve Hindistana yk ve mal gtrp getirilmitir.
125 126

Herodotos, Polymnia, 83. Bahis, 2004: 359. A.g.e. 84. Bahis, 359. 127 A.g.e. Kalliope, 22. Bahis, 453. 128 A.g.e. 70. Bahis, 469. 129 A.g.e. 80. Bahis, 472. 130 A.g.e. Polymnia, 41.Bahis, 350.

53

hra mallar olarak tahl, susamya, hurma, yn, giyim eyalar, ziynet eyas, silindir mhr vb. eyalar n sralar tutarken, ithal mallar olarak Kbrs, Lbnan ve Anadoludan ta, kereste, katran inaat ve gemi yapmlarnda kullanlan teki temel ihtiya maddeleri ile maden; Hindistandan ise fildii, deerli ta, koku, baharat, altn vb. eyalar n plana kmakta idi. lkeye hammadde eklinde giren bu mallar, Mezopotamyal ustalar tarafndan ilenerek, daryla mamul halde satyorlard131. Ky ve kentlerde bakrn yannda kalay ve kurun gibi madenlerin kullanldn gryoruz. Madenler birbirine kartrlarak yeni alamlar ortaya karlmtr. zellikle bakra kalay kartrlarak elde edilen tun alam ok fazla kullanlmtr. Tuncun sert ve dayankl oluu silah ve tarm aletlerin bu madenden yaplmasna neden olmutur. M 3. binin ikinci yarsnda (M 25002000) tuncun yan sra btn madenlerin, bu arada altn, gm gibi madenlerin de gerek dkm ve gerekse dvme tekniinde olaan bir dzeyde ilendii bilinmektedir. Bu durum, M 87. binde aynnde bakrn ilk kez ilenmesiyle balayan binlerce yllk bir deneyim ve geliimin bir sonucudur. Bronzun kullanm, kesinlikle uzmanlama gerektiren bir retimin ve rgtlenmi bir ticaretin varln belirler. Bronz aralar retebilmenin koulu olarak, tarmdan ayr salt bu ile uraan madenci, tamac, damtmc ve maden ustalarn beslemek iin, retilen besinden bir miktar artk elde etmek gerekmitir. Bunun dnda madenlerin baka toplumlardan salanmas ve tun aletlerin baka gerelerle takas edilmesi, yerlemeler arasnda ticari ilikilerin younlamasna neden olmutur132. Tapnakta biriken rnler, bir tr sosyal gvenlik hizmeti de gryordu. rnein tapnak, halktan yoksullara, dknlere yardm ediyor, ktlk zamanlarnda ambarlarn halka ayordu. Tapnaktaki altn, gm vb. madenlerden yaplm aletler, eserler ve mallar savalarda takas edilerek, toplumun maddi gereksinimlerinin karlanmas iin kullanlyordu. nsanln ilk bankalarnn bu tapnaklar olduu ifade edilmektedir. Mezopotamyada el sanatlar olduka gelimitir; Smerli ustalarn iledikleri altn, gm ve bakr rnekleri, metalrji ve kuyumculuk alannda ulatklar seviyeyi gsterir. Ur krallarnn mezarlarndan kartlan altn heykel ve eyalar bu seviyenin bir delilidir. Bunun yan sra kakma sanat, mozaik, altn ve gm ilemecilii ile fildii sanat da gelimiti133. Mezopotamyada bakr IV. binden itibaren bulunmutu, ancak bronz yapm III. binin ikinci yarsnda renilebildi. III. binlerin sonlarndan kalan metinlerde, bronz, mlek, marangoz, dokuma atlyelerinden, maden, yn, odun vb. ambarlarndan sz edilmektedir134. Babilde M XVII. yzylda bata bronzculuk olmak zere zanaatlar gelimiti. Bronzdan yaplm oraklar ve aletler kullanlyordu135.
Yldrm, 2004: 5557. A.g.e. 4950. 133 A.g.e. 6566. 134 Diakov-Kovalev, 1987: 89 vd. 135 A.g.e. 118.
132 131

54

Kuzey Suriyeye ait stun tiplerinden birinde gvdeler genellikle ya tun ile kaplanyor, ya da tun emberlerle sarlyordu. Yine semertahta altnda tahta dayan bir paras da grlebilmektedir, bunun stne tun balk ve ember geirilecektir136. Kuzey Suriyede ykanma odalar hemen hemen her byk yapnn bir parasyd. Ve bunlarda tun banyo tekneleri kullanlmtr137. Herodot Babil ile ilgili bilgileri u ekilde vermektedir: Kentin kaplar bedenlerin iene konulmutur; yz kap vard, hepsi de birbirine eit dikme ve lentolarla tuntan yaplmt138. Ka sokak varsa o kadar da kap vardr; kentin kaplar gibi bunlar da tuntan yaplmtr ve rmaa alrlar139. Burada ki iki mahalleden birinin ortasnda geni ve salam bir surla korunan kral saray bulunur, brnde tun kapl Zeus-Baal tapna vardr, ki bugn de yerinde durmaktadr140. Bu Babil tapnana bir baka tapnak daha baldr, bu daha aadadr ve iinde altndan yaplma byk bir Zeus heykeli durur; tanr oturmutur; yannda byk bir altn masa durur, ayak koyacak basamak ve taht da altndandr ve Khaldeallarn dediklerine baklrsa, bunlarn yaplmas iin sekiz yz talant altn gitmitir. Tapnan dnda altn bir sunak vardr; bu altn sunakta yalnz st hayvanlarnn kesilmesine izin verilmitir. eride ayrca, bu dediim zamanlarda, on iki dirsek boyunda som altn bir heykel dururdu; ben kendi gzmle grmedim, Khaldeallarn sylediklerini sylyorum141. sonra kentin aa yukar ortasna den bir yerde, ta ocaklarndan getirtilen talarla ve bu talar demir ve kurunla birbirine tutturarak bir kpr kurdurttu. Bu maden iskelet zerine, gndzleri drt ke talar uzatlyordu142. Herodottan Perslerin, lkeye vergi olarak gelen paralar nasl deerlendirdiklerini reniyoruz. Baknz byk kral (Dareios) hazineye denen paralar nasl saklyordu: Madeni erittiriyor ve toprak kaplara doldurtuyordu; kaplar dolunca bu toprak kaplar krdryor, para gerektii zaman ve her seferinde gerektii kadar para bastryordu143. Yine Mardoniosun Yunanistana sefer aalm fikrine karlk olarak Hystaspse olu Artabanos, Kserksesin amcas oluyordu ve buna gvenerek sz ald: Kral, dedi, eer iki kar dnce atmazsa seim yapmak ve ikisinden en iyisi hangisiyse ona karar vermek mmkn olmaz; ortaya srlm olan dnceye katlmak zorunluluu ortaya kar; iki dnce olmaldr ki seim yaplabilsin. Altn alalm, alamlar olmasa lye vurulmaz, deeri bilinemez; ama iki para altn mihenk tana vurulursa hangisinin daha saf olduu meydana kar144 anlatmndan madenlerin saflk derecelerinin nasl tespit edildiini grmekteyiz.

136 137

Naumann, 1998: 152. A.g.e. 212. 138 Herodotos, Klio, 179. Bahis, 2004: 76. 139 A.g.e. 180. Bahis, 76. 140 A.g.e. 181. Bahis, 76. 141 A.g.e. 183. Bahis, 77. 142 A.g.e. 186. Bahis, 78. 143 A.g.e. Thalia, 96. Bahis, 181. 144 A.g.e. Polymnia, 10a Bahis, 339.

55

1.5. KUZEY AFRKA KLTRLER Msr krallar para ekonomisinin gelimesi iin byk abalar harcamlardr. Sikke basmak iin bunlar deerli madenleri, en ok altn Tebais ya da Nubyadan, bakr Sina yarmadas veya Kbrstan getirtirlerdi145. Doudaki dalarda, zellikle Nbye dalar altn rezervleri bakmndan ok zengindi. Zanaatlarn aletleri tatan, aatan ve bakrdan yaplyordu; bakrdan yaplan aletler dklerek deil dvlerek yaplyordu. Bakr aletler genellikle aa ve zellikle yumuak ta ilemekte kullanlyordu. Bakr bak ve baltalarla tekneler (bazlar krallk mezarlarnn yannda bulundu), sabanlar ve daha baka eyalar yaplyordu; ayn aletlere sahip olan Msrl ta yontucular ilemeye ok yatkn kalker talar iliyorlard. IV. Slaleden Snefru Libyada zafer kazand, bakr madenleri bakmndan zengin olan Sinay Msr topraklarna katt ve sedir aac ele geirmek iin Fenikeye sefer at. Mesleklerin ve ticaretin gelimesi, zellikle altnn deer ls olduu Orta mparatorluun sonunda, tecim mallarnn retimini glendirdi. Altnn Msrdaki etkisi Etiyopya altn madenlerinin alnmasyla gvence altna alnd. Yeni mparatorluk dneminde bronzculuk yaygnlamtr. XVIII. Slale dneminde bronz, eya yapmnda ta ve bakrn yerini ald146 (Res. 17). Herodottan rendiimize gre: Maden ve madeni sanatlarn tanrs Hephaistosa (Latinlerin Vulcanus, Msrllarn Ptah dedikleri tanrdr. Res. 18) Memphiste de taplr147. Msrllar imek iin bronz kupalar kullanrlar148. Msrda, bir hayvann adanm olduu bir tanrya dua edecekleri zaman, ocuklarnn salarn kaztrlar, ya bsbtn, ya yarsn, ya da te birini; salar bir teraziye koyar ve gmle tartarlar; ne kadar tutuyorsa, o hayvann bakcsna o kadar gm verirlerdi149; Gnn darald ynde, batya doru Ethiopia uzanr, insanlarn oturduklar u topraklardr; bu toprakta ok altn bulunur150. Hapishanede bulunanlar altn zincirlerle balydlar. nk bu Ethiopiallarda bakr en az bulunan ve en deerli maddedir151. Ethiopia Makrobioslarnn kral, boyuna ve bileklere geirilen bklm altnlarn ne olduklarn sorduunda; khthyophagoslar bunlarn ne olduunu, nasl ss olarak kullanldn uzun uzadya anlattlar, kral glmeye balamt, bir kez bunlarn zincir olduklarn grmt, kendi lkesinde bunlarn ok daha salamlarnn bulunduu cevabn verdi152; Triton rma batsnda Auseialara komu ifti Libyallar vardr, ev yapmasn bilirler, adlar Maxydir; balarnn sa yannda sa vardr, solunu kazrlar ve gvdelerine zincifre (deri hastalklarnda kullanlan doal cva slfr) srerler, bu kabileler Troyallardan rediklerini savunurlar 153. Libyallarn demiri atete sertletirilmi mzraklar vard, efleri Oarizos olu Massagesdi154. Kartaca anlatlar
145 146

Mansel, 1999: 502. Diakov-Kovalev, 1987: 134 vd. 147 Herodotos, Euterpe, 2. Bahis, 2004: 90. 148 A.g.e. 37. Bahis, 101. 149 A.g.e. 65. Bahis, 110. 150 A.g.e. Thalia, 114. Bahis, 185. 151 A.g.e. 23. Bahis, 156157. 152 A.g.e. 22. Bahis, 156. 153 A.g.e. Melpomene, 191. Bahis, 252. 154 A.g.e. Polymnia, 71. Bahis, 357.

56

Kyraunis adasn bu blgede gsterirler, uzunluu iki yz staddr, anakaradan gitmesi kolaydr, zeltin aalar ve zm balaryla doludur. Burada bir gl vardr, derler, o evrenin kzlar gln dibindeki balktan, zifte batrlm ku tyleri kullanarak altn karrlarm. Sahiden yle midir, bilmem; bana anlatlan sylyorum. kesinlikle doru da olabilir. Zakynthosdaki bir gln sularndan zift kardklarn ben kendi gzmle grdm155. Gene Kartacallara gre, Libyada Herakles direklerinin tesinde insanlarn oturduklar bir yer varm, gemilerle oraya gider, yk boaltrlarm; getirdikleri mal ky boyunca yan yana dizer, sonra gemiye dnp gkyzne bir duman salverirlermi. Duman gren yerliler deniz kysna iner, mala karlk olarak yere altn brakrlar ve uzaklarlarm. Kartacallar gemilerinden inerler; hesap ederler; eer altn, getirdikleri mal karlyorsa, altn alp giderler; karlamyorsa gemiye dnp beklerler. O zaman brleri gelirler, yeniden altn brakrlar ve altn kabul edilinceye kadar bu byle gidermi. ki tarafta birbirlerine bir ktlk yapmyorlar. Kartacallar yeter bulmadka altna el srmyorlar, yerliler de, Kartacallar altn almadka mallara dokunmuyorlarm 156. Herodot bakrn iletkenliini farkl bir ekilde anlatmaktadr: Pheretimein cn almak zere Aryandesin emriyle Msrdan kalkp yrye geen ranllar Barkaya geldiler ve kenti dokuz ay kuattlar; yeraltndan hendek kazp tabyalara yanayorlar, iddetli saldrlara giriiyorlard. Ama bir demirci, hendeklerin nerede kazldn bakr geirilmi bir kalkanla meydana karyordu; bunun iin yle yapyordu: Kalkan tabyalarn i tarafnda gezdiriyor, topran stne koyuyordu; orada hendek kazlmyorsa, kalkan topraa dedii zaman titremiyordu; ama kazlan yerlerin stne koyduu zaman, kalkann bakr ses yanstyordu. O zaman Barkallar da topra dman ynnde kazyor ve yeraltndaki ranllar toptan ldryorlard. Barkallarn hendeklere kar uyguladklar strateji buydu; saldrlar ise pskrtyorlard157. 1.6. AVRUPA KLTRLER talyada tarm, madencilie gre daha n plandayd. nk Antik an ikinci ehri durumundaki Sicilya veya Pompeiinin aasndaki Kyrene gibi ehirler ithal ettikleri metal, kle ve lks tketim mallarn tarm rnleri fazlas ile dyordu158. M 54te Cicero arkada Attikosa (Epistulae ad Atticum-Atticusa Mektuplar 4.16.7), Caesarn Britanyaya yapt ikinci seferi ve adada gm olmadn da belirtiyordu159. Avrupa kltrleri hakknda Herodottan baz bilgiler almaktayz: Avrupann bat ucuna gelince, geni bir aklama yapamam. Gerekten Barbarlarn Eridanus ad ile tandklar bir rmak varm, kuzeydeki denize, bize amberin geldii yere dklrm, ben kendi hesabma byle bir ey kabul edemem, - bir de Kassiteros adalar varm, kalay bize oradan gelirmi, bunu da kabul edemem. Bir kez Eridanus adnn kkeni Yunandr, yabanc deil, bundan belli; bu ad bir ozan uydurmu olmal; br yandan
155 156

Herodotos, Melpomene, 195. Bahis, 2004: 253. A.g.e. 196. Bahis, 254. 157 A.g.e. 200. Bahis, 255. 158 Finley, 2007: 155. 159 A.g.e. 189.

57

ben o kadar soruturdum. Avrupann tesinde bir deniz grdn syleyen tek kiiye rastlamadm. yle ya da byle, bize kalay ve amber yeryznn ularndan gelmektedir160. En byk altn yataklar, yle anlalyor ki, Avrupann kuzeyinde bulunmaktadr; ama bu altn nereden geliyor? buna da kesin bir cevap veremem. Arimaspesler varm derler, tek gzl olurlarm, altn bunlar Griffonlardan koparrlarm. Ama baka her bakmdan br insanlar gibi olsunlar da tek gzl dosunlar, ben byle bir eye de inanmam. Ama bizim iin en gzel ve en az rastlanan eylerin, yeryznn en uzak ularnda, yeryzn kuatan emberin zerinde bulunduklarn syleyebiliriz161. Kassiterid adalar Hesiodosun adn and (Theogoniea, 338) Eridanus, sonradan Podur denilen hayali rmaktr.- Eski corafyaclar Kassiterid adalarn spanyann kuzeybat aklarnda gsterirler; Sayce da onlara bakarak Vigo krfezi aklarna koyar. ngilterenin gneydousunda Cornouaille burnunun ucunda Scilly adalar vardr. Kassiteros, kalay demektir 162. Yine Herodottan aldmz bilgilere gre, br yandan, Prokonnesosda doma Kaystrobios olu Aristeas adnda biri vard, (Prokonnesos bugnk Marmara adasdr. Aristeas, Herodotosa gre VII. yzylda yaamtr163) destan dzerdi, o da Apollonun fkesinden kaarken ssedonoslarn lkesine yanatn ve ssedonoslarn tesinde tek gzl Arimaspes rknn yaadn (Arimasplar hayali bir millettir164), bunlarn tesinde de kutsal altna bekilik eden Griffonlarn, daha uzakta denize kan yerde Hyperbore (yln alt ay gece alt ay gndz olduu bu yer olaslkla Kuzey Kutbudur165) uluslarnn yaadklarn syler 166. ssedonlar lnn kafasn kazrlar, iinden beynini karrlar; altn yapraklarla kaplarlar ve bir tanr surat gibi her yl byk kurbanlarla yceltirlerdi167. Kuzeyde tek gzl adamlar varm ve kutsal altna bekilik yapan Griffonlar varm, bunlar yalnz ssedonlardan reniyoruz168. Destanda altnn bahsedildii yerler Kuzey-Dou Avrupay veya Karadenizin kuzeyini iaret etmektedir.

160 161

Herodotos, Thalia, 115. Bahis, 2004: 186. A.g.e. 116. Bahis, 186. 162 A.g.e. Notlar, 495. 163 A.g.e. 496. 164 Can, 400. 165 A.g.e. 420. 166 Herodotos, Melpomene, 13. Bahis, 2004: 204205. 167 A.g.e. 26. Bahis, 208. 168 A.g.e. 27. Bahis, 208.

58

5. BLM

59

1. SKKE METAL/BULLON KAYNAKLARI Sikkeleri; bizi maden kaynaklarna gtreceinden, sikke metalindeki hileleri madeni eserlerde grdmzden, sikke darb ve tekniklerinin baz madeni sanatlarda karmza ktndan, sikkelerin temizlenmesi ve mlaj ileminin baka madeni eserlere de uygulanabilirlii olduundan konumuza dahil ediyoruz. Sikke, belirli bir lye gre metalden yaplm ve zeride resim olan bir paradr169. ou Hellen sikkeleri ve gerekte M 5. yzyl sonundan nceki tm sikkeler gm, altn, elektrondan baslmlard. Antik sikke reticileri her eyden nce deerli metal gereksinimlerini karlamak zorundaydlar. Antik dnyada maden ocaklarndan deerli metal kartlmas, sikkenin icadndan ok ncelere uzanmaktadr; nk altn ve gme her zaman talep vard ve bu metaller sikkeden nce de, daha ok bullion ingotlar/kleler formunda, ticarette kullanlyordu. Sikke bir kere icat edilir edilmez zengin deerli metal kaynaklarna sahip toplumlar, bu metalleri sikkeye dntrme eilimi iine girdiler bu ok doal bir ekilde gerekleti. Devletlerin kendi para gereksinimleri, onlarn sikke formunda para kullanmn zaten zorunlu hale getirmiti; ancak bunun yan sra bir de deerli metallerinin kullanld uluslararas ticaret vard; dolaysyla metalin sikke formuna dnmesinin zaman gelmiti. Bu yzden sikke basmnda en verimli reticilerin ounun, sikke metaline uygun doal kaynaklara dorudan ulaabilen devletler olmas artc olmamaldr. Sikkenin yeni icat edildii tarihlerde Lydiallar elektron sikke basabiliyorlard; nk Lydia Krallnn iinden akp gelen Paktolos Irmann alvyonlarnda Tmolos Dandan srklenip gelen altn ve gm karm maden paracklar bulunuyordu. Lydiallar Strabon (11.2.19) tarafndan anlatld eklinde doal elektronu saflatrma yntemini biliyorlard. Strabon, Kk Asyada Soanes olarak bilinen bir halkn rmaklarndaki altn paracklarn yal koyun derilerini suya batrarak topladklarn anlatmaktadr. Alviyal altnn toplanmas iin koyun derilerinin toplanlmas, Iason ve Altn Post efsanesinin de kkeni olabilir170. skenderin M 333den itibaren Pers hazinelerini ele geirip onlar sikke metali olarak kullanmas, nereden baklrsa baklsn tarihin ve numismatiin en nemli dnm noktalarndan biri olarak kabul edilmektedir. Roma, Hellenistik dnyann birikmi servetinin zerine konmutu. Ayrca, imparatorluk dhilindeki maden ocaklarn sistematik olarak iletiyordu. Roma dnyasndaki deerli metal kaynaklarnn azalmas, MS 3. yzyldaki krizin nedenlerinden biriydi. Yaznsal kaynaklarda, sikke metali kaynaklar hakknda yalnzca madenler ve ganimetlerden sz edilmez, ayn zamanda tazminatlar, armaanlar, satn almalar ve stoklanm bulunan eitli eyalarn (klt heykelleri, adaklar, talar, vazolar, mobilyalar, bina sslemeleri ve kleler) eritilmesinden de sz edilir. Eski sikkeler ile yabanc sikkeler de eritilerek yeniden sikke metali olarak kullanlyordu. Madenlere sahip
169 170

Howgego, 1998: 1. Carradice-Price, 2001: 4851.

60

olmayan kentlerin sikke metalini hangi yollarla elde ettikleri sava, ticaret, vergilendirme vb- byk bir tarihsel sorun olarak karmzda durmaktadr. Bu konuda, bilimsel analizler baz kantlar salamamza yardmc olmaktadr. Sikkelerin iz-element analizinden sonular kartrken ok dikkatli olunmaldr. nk bu tr elementler tek bir maden ocanda bile ok deiik olabilmektedir. z elementleri analizinden kartlan deerler, farkl darphanelerde baslm sikkeleri ayrt etmede etkili olarak kullanlabilir. Fakat yine de metalin orijinal kaynan saptamada pek kullanl deildir. Kurun izotop analizi daha umut vericidir. Arkaik dnemdeki Hellen gmnn balca kayna gml kurun cevheridir. Cevherin izotopik kompozisyonu, mineralleme srasnda donuktur ve saflatrma veya yeniden eritme ile bakalam mmkn deildir. Kurun izotopu okuma ilemi, parmak izi okumaya benzer; sikkeler ile o sikkelerin metalinin kartld tahmin edilen kaynaktan alnan cevher rneklerini karlatrmakta kullanlabilir. Ne yazk ki, tekniin geerlilii, farkl kaynaklardan salanan metallerin harmanlanmad varsaymna baldr. ou sikke olaslkla daha nce kullanlm metalden ve belirli bir ocaktan gelmeyen, kark metalden baslyordu. Fakat teknik, arkaik dnem gm sikkelerine baar ile uygulanmaktadr (erken dnem sikkelerinde eski metallerin yeniden kullanlmalar olaslnn zayf olduunu varsayarak). Kurun izotop analizleri ge dnemler iin kullanl deildir; fakat iz element analizi ile saptanan gvenilir bir bulguyu semek nemli olabilir. MS 346-388 arasndaki dnemde ya da sonrasnda Roma altn sikkelerindeki platin orannn gzle grlr art, byk bir yeni altn kaynann iletilmekte olduunun gstergesidir. Bu, Ge Roma ekonomisinde altnn bolluunu anlamada, Constantinusun pagan tapnaklarnn hazinelerini eriterek sikke metali elde etmesinden daha nemli olabilir. Yeni altn kaynann yeri bilinmemektedir 171. Atinann Akropoliste, Romann da Aerarium Sanctiusta acil durumlar iin altn stokladn biliyoruz. ok miktarda baslan sikkeler, madenlere sahip olmak ile ilikilidir; fakat kukusuz altn, sikke retiminin gsterdiinden ok daha fazla mevcut idi172. M 6. yzyln ikinci yarsnda Kk Asyann hemen hemen sikke basan tm kentleri youn olarak gm sikke basmna ynelmilerdi ve bu yeni para formu hzl bir ekilde denizar topraklara da, nce Kara Yunanistana ve ksa bir sre sonra da Gney talya, Sicilya ve Akdenizin eitli yrelerindeki Hellen koloni kentlerine kadar yayld. Bu yeni sikkeleri basabilmek iin gme gereksinim vard; bu yzden madencilikte ve gm cevherlerinin saflatrlmasnda byk artlar olmalyd173. M 5. yzylda Atinallar, sikke metali olarak genellikle Lauriondaki kendi gm madenlerinden elde ettikleri bullionun yan sra mttefiklerinden vergi olarak topladklar gm kullanyorlard. M 431de Atinann ortalama 600 talanton vergi geliri vard; Akropolisteki hazinede 6000 talanton gm sikke vard ve kent sikke
171 172

Howgego, 1998: 2830. A.g.e. 10. 173 Carradice-Price, 2001: 26.

61

olarak baslmam- toplam 500 talanton deerinde altn ve gm kaynak olarak kullanabilirdi (Thukydides, 2.13.35). Ancak, iyi belgelenmi bir kriz dneminde aresiz kalan Atinallar sikke randmanlarn koruyabilmek iin baz yollara bavurmak zorunda kalmlard. M 407/6da, Peloponnesos Sava srasnda, Spartallar Laurionu igal etmiler ve Atinallarn mttefikleri ayaklanmlard. Bu yzden Atinann her iki ana gm kayna ile irtibat kesilmiti. Kent, gm sknts ektiinden, Akropolisteki tapnaklardan salanacak metalle altn sikke baslmasna karar verildi. Yedi Nike heykeli eritilmesiyle toplam 14 talanton altn elde edildi ve bununla 84.000 altn stater basld. Altn, gmten 12 kat fazla deer tadndan, her bir altn stater (didrahmi) 6 gm tetradrahmiye eitti. Ayn zamanda, ufak birimde bakr sikkelerde basld; bunlarn bir ksm gmle kaplanmt174. M 5. yzyl balarnda, Aspendos bir sredir gm sikke basmakta idi. Pamphyliadaki kentler iinde, bir tek Side bu denli erken bir dnemde sikke darp etti. Hi kuku yok, her iki kent de o srada blgenin en gl kentleriydi175. M 460larn sonlarn itibaren Makedon Kral Aleksandrosun bir ara Prasias Gl maden ocaklarndan gnde bir talanton gm elde ettii syleniyordu. Ancak, bu kendine zg Kuzey Ege maden ocaklarnn ok gemeden tketilmi olduu anlalmaktadr176. Philipposun egemenlii srasndaki byk bir gelime, paral askerlerin cretlerini demek ve Hellenlere rvet vermek iin Krenides topraklarndaki altn madenlerinin smrlmesiydi (Diotoros XVI, 8, 67). Philippos, Pellann dousuna kadar uzanan blgede gl bir kontrol salayncaya kadar III. Perdikkasn (M 365359) sahip olduundan daha fazla gm kaynana sahip deildi. M 357/6da Amphipolisin ele geirilmesiyle Pangaios Da yresindeki gm madenleri de kontrol altna alnm oluyordu. Bu olay Makedonyann geleceinde bir dnm noktas oldu. Genellikle, Philipposun Pangaios Dandaki altn kaynaklarn byk lde kullandna inanlmaktadr. Philippos vergilerin dendii yerlerde bir darphane ama dncesini tayor olabilirdi; bir tane ynetim bakenti Pellada, bir tane de altn ve gm kaynaklarnn iletilmekte olduu Amphipoliste177. Madenlerin elde edilmesinde ok bilinen bir dier yntem de, maden ocaklarnn iletilmesiydi. Eski Yunanistandaki en nl maden iletmeleri, Atinallarn Attikadaki bulunan Laurion gm madenleriydi. Eski Hellen dnyasnda madenleriyle nl dier blgeler arasnda, Egedeki Siphnos adas (altn ve gm), zellikle Makedon kral II. Philippos tarafndan altn kartmak iin iletilen Philippi (nceleri Krenides) madenleri olmak zere Makedonya-Trakya blgesinin eitli yreleri, Lampsakos (altn) ve Kk Asyann eitli dier kentleri ve muazzam zenginlikteki altn ve gm kaynaklarnn srasyla Fenikeliler, Hellenler, Kartacallar ve Romallar tarafndan iletildii spanya vardr178.

174 175

Carradice-Price, 2001: 4851. Bean, 1999: 51. 176 Carradice-Price, 2001: 81. 177 A.g.e. 120123. 178 A.g.e. 4851.

62

Aiginallarn gm sikke metalini Siphnos adasndaki maden ocaklarndan salamlardr. Aigina ve Siphnos arasndaki ilikinin kesin nedeni bilinmemektedir, fakat Aiginallarn ticaretle uratklar herkese bilinmektedir. Sebeb aktr. Aigina, M 6. yzyln olaslkla en youn (bazlarna gre yegne) gm sikkesini retiyordu. Her iki adann da zenginlii aikrdr (Aiginadaki Aphaia Tapna ile Delphoidaki Siphnos hazinesi hatrlanabilir) (Hdt. III, 5759). Korinthos, topraklarnda maden olmayan kentlere iyi bir rnektir. Gme ulamas, olaslkla Kuzey-Bat Yunanistandaki kolonileri aracl ile olmutur. Fakat ilgintir ki, yaplan kurun izotop analizleri, Korinthosun Laurion gmn Atina kadar erken bir dnemde kullandn gstermektedir 179. Hellen kent-devletlerinin kendi madenlerine verdikleri nem onlar her zaman devlet tekelinde tutmak istemelerinden anlalmaktadr. Kuzey Egedeki Thasoslular yalnzca kendi adalardaki madenlere deil, ayn zamanda hemen karlarndaki Trakyada sahip olduklar topraklardaki madenlere de sahiptiler. Thasoslular, Trakyadaki altn madenlerinden ylda ortalama 80 talanton elde ediyorlard ki bu miktar Thasosun yllk gelirinin %40n oluturuyordu (Herodotos, 6,4647). Maden ocaklarndan elde edilen metallere ilaveten, her zaman iin dolamdan elde edilen ve hali hazrda rafine edilmi, belli miktarda deerli metaller de sz konusuydu. Bu tr metaller eitli formlarda bulunmaktayd: bullion, levha, mcevher ve sikke icat edildikten sonraki dnemler iin- hali hazrda dolamda olan sikkeler. Baz Hellen kent-devletleri dorudan maden kaynaklarna sahip olmasa da nemli miktarda sikke basabiliyorlard. rnein Aigina, gme sahip deildi. Sicilyadaki Hellen kentleri de sikkeye dntrdkleri gm ithal etmek zorunda kalmlard180. Sikke trnn, basld gmn kkenini yanstmas gerekmemektedir. Atina baykularnn ounun Laurion gmnden basld; fakat ou Hellen devletinin kendi gm madenine sahip olmad hususu destekli bir iddiadr. Sikke dolam incelemelerine ilikin ilginin nemli bir ksm, onun, devletler arasndaki deerli metal ak konusunda neyi ortaya karttdr. Bu yzden metalin orijinal kaynan bilmemek bir tr engel oluturmaktadr. Bilimsel tetkikler ancak ok snrl rneklerde baarl sonular vermektedir 181. 2. SKKE METALNDE YOLSUZLUK/KALPAZANLIK Aristoteles, ufak gm paralarnn yzeyinde eriyik durumdan sertlemeye balarken oluan kabarcklarn temizlendiinden sz etmektedir. Bu gerekte metalin saflnn bir kantyd; kabarcklar, bugn bildiimiz zere, saflndaki kirlilik orannn en fazla % 23 olan bir gmn iindeki oksijenin dar atlmasyla
179 180

Howgego, 1998: 2830. Carradice-Price, 2001: 4851. 181 Howgego, 1998: 111.

63

olumaktadr. Darphane alanlar ite bu paracklar zenle biriktirip gtryorlard. Daha da ciddi olan, devletin zararna kanunsuz kazancn elde edilebildii yolsuzluk olasl ve genelde sikkenin geerliliinin zarara uratlmasyd. Filozof Diogenesin babas Sinopeli Hikesias, sylendiine gre, byle bir su nedeniyle memleketinden kovulmutu. Gme gereinden fazla kurun veya bakr katlmas, bakrn zerinin gm kaplanmas ya da sadece dk arlkl gm sikke basm gibi iler iyi kar getiriyordu ve devlet bunun nlemini almak zorundayd. Tedavldeki sikkenin gerekliinin ve ayarnn test edilmesi Hellen dnyasnda sradan bir olayd. Altnn saflnn kontrol iin mihenk tana veya Hellenlerin adlandrd ekliyle Lydia tana gveniyorlard. Metalin yzeyinin taa srtlmesiyle, bilinen kaliteli ayarda rneklerin rengiyle karlatrma imkn douyor ve saflk iin olduka doru bir kontrol salanyordu. Gm sikkelerde metalin ayarnn ciddi bir ekilde bozuk olmas akgz birinin dikkatinden kamazd. Fakat bakr sikkenin zerinin gmle kaplanmas ki normalde dk arlkl bir sikke sz konusuyduyzeyin altnn grlebilmesi iin bir kesik veya yzeyde ukurluk oluturan ufak bir damga gerektiriyordu; bylece sikkenin esas yaps ortaya kyordu. Metalin kenarna kk bir kesik atmak M 4. yzyla kadar yaygn bir uygulamayd. Gerekten de Yakndouda, ierisindeki her bir sikkenin kenarnn dikkatli bir ekilde kesilmi olduu ok sayda Hellen sikke defineleri ele gemitir182. Son zamanlarda yaplan aratrmalarda, Libya ayaklanmas srasnda (M 241 238) sikke metali olarak arsenikli bakr kullanldn ortaya kartld. Bu alam darp edilmi sikkeye kaliteli gm grnm salyordu ve grnn bu ekilde slah edilmesi aka sikkenin kabul edilebilirliini etkiliyordu. M 174 civarnda Baktriada Pantaleon, Agathokles ve Euthydemos adl krallar sikke basmnda doal bakr-nikel alamn kullanmay bir moda haline getirdiler; kukusuz ayn neden sz konusu olup sikke tasvirleri asndan dier normal bakr sikkelerle aralarnda farkllk olmad anlalmaktadr. M 1. yzyln balarnda, IV. Mithradates dneminde, Pontos kentleri bronz sikkelere inko ilave etmilerdi; bylece sikkeler altn grnmne sahip oluyorlard. Orikhalkous / Orichalcum olarak bilinen bu alamn uzun bir gemii olup Roma imparatorlar tarafndan sikke metali olarak mutad bir ekilde kullanlmtr183. Sarraflar, bu sikkelerin arln ve safln lebiliyordu. Sadece altn-gm alam olan beyaz altn ve elektron kontrol edilemiyordu. Doal veya yapay alam halinde elektrondan kesilen sikkeler iinde en makbul olann reten Kk Asyadaki (Anadolu) Kyzikostu; ancak Arkhimedesin yeni bir ileme tekniini bulmasndan nce sikke basmnda bu yntem uygulanmam olduundan, bu sikkeler geleneksel deerden dolam olmaldr184.

182 183

Carradice-Price, 2001: 112113. A.g.e. 154. 184 Finley, 2007: 200.

64

3. SKKE DARBI ve TEKNKLER Metalin sikkeye dntrlmesi ilemi birka aamada gerekletirilir. Ham metali rafine ederek istenen standarda getirmek iin gereken temel teknolojinin yan sra darphanelerin zel donanm ve uzman personele de ihtiyalar vardr: Sanatlar, zanaatkrlar ve iiler. Deerli metali arndrmaya ilikin standart antik yntemler sikkenin icadndan ok nceleri biliniyordu; daha sonralar bu alandaki esas ilerleme deerli metalin ayarnn drlmesinin kontrolnde ve sikkeye uygun temel metal alamlarnn bulunmasnda olmutur185. Eski devirlerden balayarak kullanlan temel iki yntem vardr. 1. yntem Dkm Yntemidir: Balangta kullanlan dkm; heykellerin ve figrinlerin dklme biimiyle benzeir ve hazrlanan kalplar araclyla gerekletirilir. 2. yntem Darp (Basma-Kesme) Yntemidir: Antik sikkelerin ou darp yoluyla baslmtr (Res. 19). Sikkeler darphane argyrokopeion ad verilen basit atlyelerde baslrd. Bu yntem ar ve iilik gerektiren bir alma ister. nce sikkenin n yzne baslacak figr, damga ve yazlar (Sikkenin biimine gre) demir ya da bronz kalba negatif olarak kaznarak hazrlanr. Bu kalp ahap ktk ya da demir rs iine gmlerek yerletirilir. Sikkenin arka yz iin hazrlanan kalba ise bir sap taklr. Sikke kalplarnn hazrlanmasnn ardndan devlete ngrlen madenden ELEKTRON EL, ALTIN AV, GM AR, BAKIR CH, BRONZ BR ve BLLON B (gm-bakr) belirli kalnlkta dkmek suretiyle dz ya da yuvarlak sikke tasla hazrlanr. Bu taslak kzdrldktan sonra iki kalbn arasna konularak, stteki rs zerine bir eki ya da tokmakla vurulur ve her iki kalbn zerindeki resim ve yazlarn sikke zerine aktarlmas salanr. Bu yntemle sikke basmann en g yan st kalbn 2-3 yz eki darbesiyle alt kalptan daha abuk eskimesi ve sk sk deitirilmek zorunda kalnmasdr. Bu yzden yenilenen st kalbn zerindeki yaz ve iaretler tmyle deimese bile, baz kk farkllklarn domas kanlmazdr. Antik sikkelerdeki estetik ve zenginlik bundan kaynaklanmaktadr. st kalb sk sk yenileme zorunluluu olduundan, ii azaltmak amacyla erken evre sikkelerinde bu kalp hi resimsiz yaplrken, taslaktan kaymamas iin de st kalba entikler kaznrd. Ayn amala alt kalba da alan bu entiklerin sikkelerin arka yzlerine kan dikdrtgen ya da drt keli izlerine QUADRATUM NCUSUM ad verilir. Balangta kaba ve dzenli olmayan quadratum incusumlarn sonralar deiik biimli bezemelerle sslenmesi yoluna gidilmitir186.

185 186

Carradice-Price, 2001: 5152. Baaran, 1998: 247248.

65

4. SKKELERN TEMZLENMES Bilindii gibi sikkeler kk eserlerdir; ayrca ounlukla bakr ve bronzdan yaplm olmalar nedeniyle kolayca oksitlenip zerlerine yeil bir kf balayabilmektedirler. Sikkelerin temizlenmesinde deiik baz uygulamalar vardr: Bilinen en basit yntem yumuak bir fra ile sikke zerindeki korozyonun kartlmasdr. Sikkeye zarar vermeyen bu uygulama olduka salkl bir yntemdir. Kaz srasnda da uygulanabilecek bir baka yntem ise korozyonlu sikkenin limon suyu iinde bekletilmesidir. Daha sonra da sikkenin zerindeki kalntlar fra ile temizlenir. Ayn yntemin dier bir uygulamasnda ise limon suyu yerine sirke kullanlr. Bu uygulamada sikke ile birlikte kap iine bir para da tuz katlrsa kfn kmas daha kolay salanr. Bu yntemin bir de sakncas vardr: o da sikke yzeyinin anmasdr. Bunun iin sikke limon suyu iinde ok fazla bekletilmemelidir 187. Bronz sikkeler iin genellikle saf su kullanlr. Saf suda bir sre bekletilen sikke karlp, di fras vb. ile fralanr, yeterli olmazsa saf su + calgon karmna braklr ve kontrolde tutulur. Daha sonra di fras vb. ile temizlenip, saf su ile alkalanr. Saf su + calgon karmnn yeterli temizleme salamad hallerde sikke saf su + sodyum hidroksit karmna braklr. Fakat soyma metodu denilen bu uygulama iyi sikkeler iin kullanlmaz. Gm sikkelerin de salam olanlar kontroll olarak amonyaa konur. Ayar dk olan sikkeler iin amonyak kullanlmaz. Bakr ortaya kar. Bunlara yzeyden temizleme yaplr. Gm sikkeler iin tiore ya da formik asit (amonyaktan daha sert) de kullanlr. Bronz ve gm sikkeler temizleme ileminden sonra paraloid lakna braklp hava kabarc bitene kadar bu lak iinde tutulur. Cmbz vb. ile karlp cam zerine konur 188. Temizlenen sikkeler zerinden balmumu ya da plastikle kalp alnarak baz onarmlarla izimleri yaplp fotoraflar ekilebilir. 5. SKKE MLAJI Mlaj iin; plastilin, pudra, di fras ve bir ay barda su gereklidir. Plastilin elde ovularak yumuatlr. Sert ve przsz bir yzey zerinde dzletirilen plastilin zerine az miktarda pudra srldkten sonra sikkenin n yz bastrlarak gmlr. Daha sonra plastilin ters evrilerek arkasndan hafife bastrlr ve sikke dar kartlr. Sikkenin arka yz iin de bir baka plastilin hazrlanarak iki negatif kalp kartlr. Mlaj ileminin ikinci aamasnda hazrlanan negatif kalplara dii alsyla dkm yaplarak sikkenin al mlajlar elde edilmi olur. Bu mlajlar, sikkelerin orijinaline zarar gelmemesi iin almalar da, zerlerine envanter numaralar yazlarak kullanlr189.

Baaran, 1998: 249250. Saltuk, 1997: 160. 189 Baaran, 1998: 249250.
188

187

66

6. BLM

67

1. YUNANSTAN Deniz kavimleri gnde kendilerinden ok daha yksek bir kltre sahip olan Akalarn Dorlara her yerde yenildii anlalyor. Bu hususta Dorlarn kullandklar demir silahlar byk rol oynam olsalar gerektir 190. Dor istilas srasnda Hellasta demir silahlar (kl ve mzrak) ve demir aletler kullanlmaya baland; Kk Asyadan alnan demir ileme de gelimeye balad. retim glerinin geliimi hzland191. Karanlk ada ekonomik ve sosyal bakmdan, nceki dnemin tun alamna karlk, demir madenine balln giderek artt bir gerektir. Tun yapmnda temel maddeyi oluturan bakr madenleri asndan olduka yoksul olan Yunanistan ve Ege Adalarnn birounda zengin demir yataklar vard. Ege dnyasnda demirin bolluu, nceki dnemin bakr ve kalay ticaretiyle geinen tccar prenslerinin egemenliklerine son verdi ve daha kk corafi blgelerin zgrlk kazanmasna yol at192. Atina sadece bal, zeytinya, gnlk kullanlan arap, gm, yap ta (mermer dahil), seramik topra ve yakacak bakmndan gpta edilecek kadar kendine yetebilen; ancak yn, balk ve et konusunda kendine yetmeyen bir yerdi. Yani ithalat faturas olduka kabarkt193. Atina Etruriadan bronz ithal ediyordu. thal edilen mallara karlk olarak Atina kurun, gm ve madeni eya ihra ediyordu 194 (Res. 20a ve 20b). Orta Yunanistann nnde ince uzun bir erit halinde uzanan ve Halkis ve Eretria gibi ehirler, tarma elverili topraklar, ormanlar ve madenler (en ok bakr) kapsayan Evboia adas bulunmaktadr195. Pek az verimli olan Hellas topra, yap malzemesi ve eitli madenler bakmndan zengindi. Lakoniada zengin demir madeni vard; Euboiann (Evia, Eriboz) Halkida blgesinde ve Kbrsta bakr boldu; Attikada gm madeni iletiliyordu196. Yunan Orta anda (M 1000700) ekonomi olduka ilkel bir durumdadr. Sosyal ve ekonomik bakmdan bir birlik vcuda getiren ailelerin dnda gnden gne gelien kltr hayat bir i blm yaplmasn gerekli klm, imalatn eitli alanlarnda ba gsteren ve zamanla kark bir ekil alan teknik usuller cret karlnda alan usta iilerin ortaya kmasna yol amtr. Bu iiler ya da zanaatlar arasnda bakr ve demir iileri, mlekiler, dlger ve marangozlar gsterilebilir.

190 191

Mansel, 1999: 95 vd. Diakov-Kovalev, 1987: 333. 192 Sevin, 1982: 224. 193 Finley, 2007: 157164. 194 Diakov-Kovalev, 1987: 400401. 195 Mansel, 1999: 95 vd. 196 Diakov-Kovalev, 1987: 307.

68

Fenikeliler gerek denizcilikte, gerek deniz ar ticaret ilerinde uzun zaman teknik stnlklerini koruyabilmiler ve destanlardan anlaldna gre Yunan piyasalarna o ada (M 8. yzyln sonlarna kadar) ok beenilen renkli kumalar, madeni eya ve trl sanayi mallarn srmee devam etmilerdir. Yunan Orta ann ilk yzyllarnda toprak rnlerinin dei tokuu zerine kurulu bir sistem kullanlmakta; sonralar ise kolayca tanabilir ve mallarn deerini daha iyi gsterebilir bir lye ihtiya duyulmu, byle bir l belirli arlk ve ekilde (ekseriya ubuk eklinde) eitli, cins maden klelerinde bulunmutur. lk zamanlar, talyada olduu gibi Yunanistanda da geni lde bakr ubuklar, hatta bakr eya kullanlmtr. Mesela Gortin kanununda ceza miktarlar belirli sayda bakr lenger veya ayakl kazan eklinde gsterilmektedir. Peloponneste Akalarn bir miktar demir ubua karlk sr derisi ya da arap satn aldklarn bildiren lyadann baz ge yerlerinin aa vurduu gibi demir ubuklar deer ls olarak kullanlmtr. Fakat ticaretin genilemesi ve gelimesi zerine maden kleleri mallarn deerini karlamaa yetmemi, dou devletlerinde, en ok Mezopotamyada teden beri kullanlan gm ve altn kleleri Yunanistanda da l olarak gemee balamtr. Bu olay lyadann eitli yerlerinde saptamak mmkn olmuyor. Deerli madenlerin kullanlmasyla birlikte 7. yzyldan balayarak Mezopotamya arlk sistemi de Yunan lkelerine girmee balamtr197. Yunan Orta anda, Geometrik slup yalnz keramiklerde deil, sanatn baka kollarnda da kendini gstermektedir. Nitekim erit, levha, ine balar ve kazan gibi bakr ve tun eserler zerinde izgi ya da kabartma olarak yaplm tasvirler veya tuntan ve kilden yaplm, ekserisi ilkel bir karakter tayan hayvan (en ok at ve sr) ve insan heykelcikleri bu hususu aa vurmaktadr. Bunlarn yapldklar en nemli merkezler olarak Atina ve Olimpiya gsterilebilir198. on gmenlerini eken Karadeniz kylarnn hinterland ok geniti ve eitli doal zenginliklere sahip bulunuyordu. Marmarann zm balar ve zenginlikleri, Boazlarn balk zenginlii, Dou ve Gney Karadeniz kylarnn youn ormanlar, Gney Rusya ve en ok Krmn buday tarlalar, Rusya ierisinden getirilen kleler, hayvan postlar, yapa, kereste, Ural talar ve madenleri Yunanllarn frtnalar ile n kazanm olan Karadenizin bu cra yerlerine bu derece rabet gstermelerinde balca etken olmutur199. Yunan tarihinin Arkaik anda M 7. yzyldan balayarak ta iiliinin yannda maden iilii de ilerlemitir. 600 ylna doru Sisaml Teodoros ve Roikos adnda iki sanat, hi kukusuz Msrllarn bu alanda edinmi olduklar tecrbelerden faydalanarak, ii bo tun heykel dkme tekniini uygulamaa balamlardr. Bu teknik pek abuk oniadan Yunanistana gemi ve en ok Argosta gelimitir200. Yunan tarihinin klasik anda, Temistokles Attikadaki Lavrion gm madenlerinde yeni damarlar bulunmas ve bunlarn sistemli bir surette iletilmesi
197 198

Mansel, 1999: 124127. A.g.e. 154. 199 A.g.e. 169. 200 A.g.e. 243.

69

sonunda elde ettii gm fazlasyla bir buuk yl gibi ksa bir zaman iinde 180 gemilik yepyeni bir donanma vcuda getirdi (482/81)201. Atinann mali durumu ise u ekildedir. Demosion adn tayan ve aeropagn devrilmesinden sonra dorudan doruya hkmetin kontrol altna geen devlet hazinesi Pangaion ve Lavriondan karlan deerli madenlerden, deniz birliine ait topraklar ve emlak gelirlerinden, gmrk, liman, pazar yerleri ve ticari ilemlerden alnan vergilerden, mahkeme harlarndan, kesilen eitli cezalardan veya msadere edilen topraklardan ibaret bulunuyordu. Atina bat lkelerine ihra ettii sanayi mamulleri ve sanat eserlerine (en ok vazolar) karlk buralardan en ok eitli madenler ve hububat ithal ediyordu202. Anabasiste ise Ksenophon Tm Yunanllar, tun miferler, erguvan rengi uzun gmlekler giymilerdi203 diyerek Yunanllarn sava giysilerinde, tuncu youn bir ekilde kullandklarna dikkat ekmektedir. Yunan tarihinin ikinci klasik anda, antik Yunan kltrne dahil edilen Makedonya birok doal zenginliklere sahipti. Bu lkenin zengin madenleri, byk ormanlar, hayvan yetitirmee elverili geni meralar ve her trl tarm mmkn klan verimli topraklar vard204. Herodottan rendiimize gre, Prasias glnden Makedonya o kadar uzak deildir; bu gln bir ucu Alexandrosun gnde bir talant gm kard madene dayanr; bu madenden sonra Dysoron da alnca artk Makedonyadr205. Kserkses, Pieria kaleleri boyunca uzand, bunlardan birinin ad Phagres, brnn ad Pergamosdur. Kalelerin altndan geti, Pangaion dan sada brakt, bu yksek ve byk bir dadr, altn ve gm madenleri vardr, buralarda Pieriallar, Odomantlar ve zellikle Satrailer alrlar206. Themistokles, daha nce de tam zamannda yapm olduu bir yasa nerisiyle baar kazanmt: Atina maliyesi nemli bir gelir artyla karlamt ve bu gelir Laurion madenlerinden geliyordu207. Gm, Atinann kle veya nemli miktarda olmamakla birlikte sikke olarak ok miktarda darya satt en nemli yer alt zenginliiydi. Ksenophona gre (Poroi 3. 2), dn iin tekrar vasta istemeyen ithalatlar sadece gm tamakla olduka ykl miktarda kazan elde ettiklerinden Atinallar byk bir avantaja sahiplerdi. Bununla ilgili olarak Ksenophon, Laureionda madenlerde kamu gelirleri zerine yapt bitip tkenmek bilmeyen almasn, ok sayda firmay deerlendirip programl bir ekilde ele alarak kk bir kitapta toplad. Ksenophon, gm madenciliinin olduka fazla gelitii ve btn vatandalarnn sonunda geimlerini tamamyla devletten salayacak bir gelir talep ettiini anlatt Poroi da (Peri Prosodon Tes Athenaikes Politeias-Atina Devletlerinin Gelirleri stne 4.4.6) unlar sylemektedir: Bildiim btn faaliyetler iinde gm madencilii, bydke ekicilii azalmayan tek alandr Mesela, ok fazla bakr ileyici varsa, bakr ilemecilii o derece ucuzlar ve bylece bakr ileyicileri ii brakr. Bu durum, demir ticareti iin de geerlidir Ancak gm madeni bu sektre daha
201 202

Mansel, 1999: 277. A.g.e. 312315. 203 Ksenophon, 1998: 17 204 Mansel, 1999: 396. 205 Herodotos, Terpsikhore, 17. Bahis, 2004: 261. 206 A.g.e. Polymnia, 112. Bahis, 366. 207 A.g.e. 144. Bahis, 375.

70

fazla insan getirir. Burada Ksenophon herhalde retimi, salt yerel pazarlar iin yaplan bir faaliyet anlamnda kullanm olmaldr. Aksi takdirde deerlendirmeleri hibir anlam ifade etmez208. Ksenophonun Poroiu kesinlikle, Atinann ticari dava kanunlarnn yrrle konduu bir dnemde ve bu atmosfer iinde yazlm olmaldr. Bu beyannamedeki yeni kararlarn, bata bir liman ehri olan Piredekiler (Peiraieus) olmak zere, genel olarak halk iinde gm madenlerinde alan kleler ve dardan gelenler gibi iki grubu gzeterek, halkn gelirini artrmak amacyla karlmas bir tesadf deildir. mparatorlarn hibiri, maddi olarak varlkl ahslara veya tekelletirilmi rnlere kar deildi. Btn Antik a devletlerinde en azndan maden kaynaklar zerinde krallarn veya imparatorlarn haklar vard. Bunlardan farkl olarak, Hellen ehir devletlerinde tekelletirme, nadiren bavurulan bir acil nlemdi209. Sonu olarak aslnda Antik a ehirlerinin giyecek, maden, kle ve dier ihtiyalar drt nemli ey zerine kurulmutur: Yerel tarmsal retimin miktar, ki bu ehirlerin kendi tara alanlarnn rnleridir; gm gibi zel kaynak ve madenlerin bulunmas veya bulunmamas, bunlardan baka dier madenler; zellikle kymetli arap ve ya elde edilen bitkiler; ticarette gizli ihracat ve turizm; drdnc olarak da imparatorluktaki kiralar, vergiler, hara, bal lkelerden gelen hediyeler ve toprak sahipliinden elde edilen gelirlerdi210. 2. ADALAR M 3000/2800 ile 2000 arasnda Girit kltr zel bir geliim geirmee, derece derece ykselmee ve ta dneminden maden dnemine (bakr, sonralar tun dnemleri) girmee balamaktadr. Giritte eitli tipteki mezarlarn iinde bulunan altn ve gm eserler, fildii mhrler, tatan ya da bakrdan yaplm trl aralar ve silahlar 3. binyl Girit kltrnn eritii aama hakknda bir fikir vermekte, ayn zamanda bu dnemde Giritte kiisel servetin artm ve halkn snflara ayrlm olduunu belirtmektedir 211. Ege adalarnda; ilk nce bakr, sonralar tun dnemi olan 3. binyl, Giritte olduu gibi bir bar ve skn dnemi olmamtr. Bu dnemde eitli adalarda bulunmu olan altn ve gm vazolar ise gerek ekilleri, gerek bezemeleri bakmndan toprak kaplarla beraber gitmektedir. Ta ve toprak eserlerin yannda bakr eserler de kullanlmaktadr. Bunlar arasnda bak, haner, pens ve ineler bulunmaktadr. Ss eyas olarak trl renkte ta boncuklar, spirallerle ssl bakr ineler ve gm alnlklar gsterilebilir212. M 2000 ile 1700 arasnda Girit ticaretinde deer ls olarak arlklar saptanm deerli maden kleleri kullanlyordu. M 1700den nce Giritte Kamares (da dann gney yamacnda) vazolarnn ekilleri, boyalar ve bazen kabartma olarak yaplm ssleri madeni vazolar hatrlatmakta ise de bu yzylda gelimi bir durumda
208 209

Finley, 2007: 157164. A.g.e. 195198. 210 A.g.e. 157164. 211 Mansel, 1999: 1016. 212 A.g.e. 2022.

71

bulunduu anlalan maden iilii hakknda fikir edinmek mmkn olmuyor. M 1700den sonra Giritte ise 16. yzyla ait Mikenai atosunda kuyu mezarlarnda bulunan baz Girit eserlerinin seferler esnasnda alnm ganimet eyas olmas muhtemeldir. Ayn mezarlardaki altn bolluu da bukabil seferlerle ilgili olabilir. Ayn dnemde Giritle Kbrs ve Suriye arasnda da sk ticaret ilikileri vard. Girit bu lkelerden eitli madenler ve en ok bakr ithal ediyordu213. Ayn zamanda, Giritin gelimesinin bir baka nedenini de belirtmek gerekir. Bronz anda btn dou uygarlklar iin kalay ticaretinin aracln yapyordu. Bronz yapmnda kullanlan bu vazgeilmez maden, batdan, berik yarmadasndan geliyordu ve kalayn ulamn denetleyen Girit, Yakndounun temel sanayisinin anahtarn elinde bulunduruyordu. Bu madenin byk bir blmn kendine ayrp kendisi bronz yapyordu (bakr Kbrstan ithal ediliyordu). Demek ki Girit, Bronz anda yalnzca bir arac rol deil, bir retici rol de oynuyordu. Teknii ve ekonomisi stn bir dzeye ulat. lkin metalrji geliti: Son derece gzel ift azl baltalar, hanerler, bir metre uzunluunda iki az keskin ince kllar yaplyordu. Altn ve gm bardak ve kseler incelikleri benzersiz alak kabartmalarla ssleniyordu. Metal tel yapmay baarmlard, bunun sonucu olarak, sarmal, Giritli dekoratrlerin yeledii motif durumuna geldi. Akhalar, gelime dzeyleri kendilerinkinden yksek olan yerli halkn bir blmn krdlar ve geri kalanlarla da kaynatlar. Onlardan daha gelimi ekonomi biimlerini aldlar. mlekilik, dkmclk, demircilik ve kuyumculuk gibi meslekler byk geliim gsterdi; zanaat tarmdan ayrld ve zerk bir retim dal haline geldi214. Giritte freskler ve altn kabartmalar zerinde de binalar tanmlanmtr. Bakrdan, tuntan hatta altndan yaplm baltalara maaralarda, ya da byk evlerde rastlanmtr. Akalar Avrupal tarihiler tarafndan genellikle orta Avrupa tun kltr evrelerinden gneye inen ndogermenler olarak kabul olunmaktadrlar215. Cenki insanlar olan Akalar silahlara byk nem vermilerdir. Bunlar tuntan yaplm uzun karglar, iki taraf keskin dz ve uzun kllar, hanerler, ok ve yay kullanmakta, bu vurucu silahlar gelitirmek suretiyle askerleri toplu birlikler (falanks) halinde savaa sokmaktadrlar216. Rhodos; Ophioussa, Stadion ve Telkhinlerin aday ele dnerek geirip iskn ediinden sonra Telkhinis olarak adlandrlmtr. Baz kimseler Telkhinlerin iftirac ve byc olduklarn, Styksin suyunu slfrle kartrp hayvanlar ve bitkileri yok etmek amacyla akttklarn sylerler. Fakat bazlar da bunun tersini, bunlarn sanat ve iilikte stnlk saladklarndan beri, rakip iiler tarafndan iftiraya uratlarak kt bir ne sahip olduklarn ve onlarn nce Kr tadan Kbrsa sonra da Rhodosa geldiklerini, bunlarn demir ve pirinci ilk ileyenler olup Kronosa trpan bunlarn yaptn (Strab n, X. 3.7;19) ve Pindarosun bildirdii gibi Ath na, Zeusun bandan doduu zaman adaya (Rodosa) altn yadn sylerler217. Anabasiste ise Rodoslulardan Gerekten dman sapanclar yumruk byklnde talar savurup

213 214

Mansel, 1999: 2934. Diakov-Kovalev, 1987: 324331. 215 Mansel, 1999: 5459. 216 A.g.e. 7779. 217 Strabon, 2005: 224226.

72

pek uzaa eritiremiyorlar, oysa biliyorlard218 eklinde bahsedilir.

Rodoslular

kurun

yuvarlaklar

kullanmay

Kbrsn ad bakrn kimyadaki ad Cuprumdan gelmektedir219. Hititlerin zerinde durmam grndkleri Alaiyann (Kbrs) sahip olduu bakr yataklarndan tr, blgenin nemi anlalm olmal ki, Tudhaliya adaya kp onu igal etmiti220. Tamassosta iinde bakr slfat ve pas bulunan zengin bakr madenleri vardr. Bakr pas tbbi amalarda kullanlr. Eratosthen s eski zamanlarda ovann sk ormanlarla kapl olduunu, aalarla rtl topran bu nedenle ilenemediini sylyor. Madenler durumun biraz deimesine yardmc oldu, nk halk bakr ve gm yakabilmek iin aalar kesmek zorunda kald221. Herodot, Taoz madenlerinden u ekilde bahsetmektedir. Thasoslularn, anakaradan ve madenlerinden gelirleri vard. Skapte-Hyledeki altn madenlerinden normal olan seksen talant kazanyorlard. Thasosdaki altn madeninden o kadar kazanmyorlard ama bunlar iin vergi demediklerinden kazanlar gene de iyi oluyordu, anakaradan ve madenlerden iki yz talant yllk gelir salyorlard; iyi yllarda kazanlar yz talanta bile kabiliyordu. Bu madenleri ben grdm; beni en ok artanlar, Thasos ile birlikte burasn da kolonize etmek iin gelmi olan Fenikelilerin am olduklardr. (Zaten adn da bu Fenikeli Thasosdan almtr.) Adada Fenikelilerin meydana karm olduklar bu madenler Samothrakenin karsna den Ainyra ve ve Koinyra denilen yerlerdedir; koca bir dadr ve ocaklar ok derin kazlmlardr222. Yine Herodottan Marathonda Perslere atlan dayaktan sonra, Atinallar arasnda zaten saygn bir yeri olan Miltiadesin deeri daha da ykseldi. Atinallardan yetmi gemi, bir ordu ve para istedi; hangi lkeye sava aacan sylemiyordu; yalnz eer dediini yaparlarsa, onlar zenginlie boacak, ynla altn bulunan bir yere gtrecekti. Bu szlerle istiyordu gemileri, bu vaatlerle yemlenen Atinallar istediklerini verdiler. Orduyu alan Miltiades, Parosa doru yelken at223 bilgisini almaktayz (ynla altn bulunan yer olarak Parosu kastetmi). Ege adalarndan birinci gruba giren adalar arasnda Delos, ikinci gruba girenler arasnda ise obsidyan ta kapsayan Melos, iinde mermer ocaklar bulunan Paros ve Naksos veya altn madenleriyle n kazanm olan Sifnos gsterilebilir 224. Herodot ise Sifnos hakknda Polykratese kar yryen Samoslular, Lakedaimonlularn kendilerini yalnz brakp savuacaklarn anlaynca Siphnosa yelken atlar. Para bulmalar gerekiyordu ve Siphnoslular pek iyi bir durumdaydlar; adalarda yaayanlarn en zenginleri bunlard, nk adada altn ve gm madenleri vard ve toprak altndan karttklar servetin ondal olarak Delphoiye parlak hazinelere denk bir hazine sunmulard; madenden salanan geliri her yl aralarnda paylarlard225 bilgisini vermektedir.
218 219

Ksenophon, 1998: 98. Diakov-Kovalev, 1987: 316. 220 Lloyd, 2000: 4345. 221 Strabon, 2005: 282. 222 Herodotos, Erato, 46.-47. Bahis, 2004: 307. 223 A.g.e. 332. Bahis, 132-133. 224 Mansel, 1999: 4. 225 Herodotos, Thalia, 57. Bahis, 2004: 168.

73

3. HOMEROS DESTANLARI Destanlardan edindiimiz bilgileri, bilimsel temellere dayandrmak ou kez pheli ve yanl bilgiler edinmemize sebebiyet verir. Ancak destanlar, ait olduu toplum hakkndaki kltrel izleri grmemizde yadsnamaz yararlar sunar. Bu anlayla hareket ederek Homerosun lyada ve Odysseia isimli destanlar, Eski Yunanca aslndan eviren Azra Erhat ve A. Kadirin evirisine bal kalnarak incelenmitir. Homerosun iirleri eski Grek yaamnn birka yzyln yanstr. Bu iirlerde ilkin (zellikle lyadada) Dorlarn istilas ncesi, Mykenainin grkemli dneminin olaylarnn, tiplerinin, olay yerlerinin yklerini buluruz. lyadann konusu da tmyle Mykenainin ykseli dnemiyle, altn bol Mykenai kral Agamemnonun komutas altndaki Akhalar birlii ordularnn Troya seferi (M 1180 ylna doru) srasndaki stnlyle ilgilidir. lyadann temel ierii, Dor istilasnn sonu VIII. yzyln ba arasndaki dnem Hellasn, yani Homerik a Hellasn belirginletirir. Bu nedenle lyadada demir silahlar, bronz silahlardan on drt kez daha az anlr. Bundan, demirin artk bilindii, ama ozann, bu madenin ancak bir merak konusu olduu zaman betimledii sonucu kar226. 3.1. LYADA lyaday incelediimizde, eitli ekillerde (isim ve sfat tamlamalar) toplamda 128 defa altnn getiini grmekteyiz. Athena kalkann anlatt Som altn yz pskl dalgalanyordu kalkanda, pskller rlmt smsk, her biri yz sr deerindeydi227 ifadesini gnmze uyarladmzda (10.000 srn deeri) ykl bir miktar tutmaktadr. Yine Glaukosun akln bandan ald, Tydeusolu Diomedesle deiti silahlarn: Altn tunla deiti, yz kzlk silah dokuz kzlk silahla228 anlatmnda baka bir deer ifadesini grmekteyiz. Bu anlatmn bir sava esnasnda getiini gz ard etmemeliyiz. Boynuzlarna altn suyu dker, kurban ederim onu229(Pallas Athena iin) ifadesi ise sunu hakknda bilgi vermektedir. Tanrsal haberci Eumedesin oluydu, ok altn vard Dolonun, ok tuncu230 ile Bol altnl Mykene kral231 anlatmlar aristokratlara iaret etmektedir. Priamosun kenti altn dolu, derlerdi, tun dolu232 ile Bugn de gremedim iki olumu kente snan Troyallar arasnda, gremedim Lykaonla Polydorosu, Laothe kadnlarn en soylusu dourmutu onlar bana. Sasalar, Akha ordusu iinde yayorlarsa, tunla altn verir, satn alrz onlar, bol bol var bizde tunla altn233 ifadeleri Troia kentinin zenginliine ve evresindeki madenlere iaret etmektedir. Yiit Aineiasn gl kargs delemedi kalkan, tanr armaan altn kaplama tuttu onu, iki kat tuncu, iki kat kalay geti karg, topal tanr kalkana be kat kaplama koymutu, ikisi tuntu, ikisi kalay, birisi de altnd234 eklindeki anlatm, Herodot Masistrosu kolay ldremediler, nk
226 227

Diakov-Kovalev, 1987: 334. Homeros, 2005: 102. 228 A.g.e. 179. 229 A.g.e. 249. 230 A.g.e. 249. 231 A.g.e. 194, 259. 232 A.g.e. 413. 233 A.g.e. 471. 234 A.g.e. 443.

74

zrhlyd; altn pullardan yaplma zrhn altnda krmz bir gmlek vard. Madenin zerine vurmakla bir ey yapamyorlard; sonunda durumu anlayan birisi gzlerine vurdu; kt ve ld235 eklinde ifade edecektir. Bu anlatmlar bizi, altn elementinin farkl bir boyutuna ve kullanm ekline gtrmektedir. Troiada altn, bakr ve demirin varln ise Bereketli Phthieye gnde varrm. Nelerim var benim orda nelerim, gelirken hepsini orda brakmtm. Keke gelmez olaymm. Altn gtreceim buradan, gtrdm kadar, krmz bakr gtreceim, boz demir, gzel kemerli kadnlar236 dizelerinden anlamaktayz. Demir elementi lyadada 26 kez gemektedir. Baz rneklerde demir 3 kez ilenmi demir ve bir kez de dl olarak gemektedir. Demire soyut anlamlar yklenmesini ise 3 kez demirden yrek ve bir demir grlts yksele yksele, tuntan gk kubbesine vururken sonsuz havada237 ile Onun elleri ate gibi olsa, kzgn demir gibi olsa gc, gene de kacam karsna dimdik238 anlatmlarnda grmekteyiz. Bir yarma anlatmnda demirin ne kadar deerli olduu Peleusolu Akhilleus mu, bak ham demir getirdi, bir kle. Akhillus durdu ayakta, Argoslulara yle dedi: Kalksn ayaa, bu yarmaya kim girecekse. Bu kleyi kazanacak olann bereketli tarlalar ne kadar uzanrsa uzansn, be dolu yl boyunca kullanacak bu demiri. Gitmeyecek kente, demir kalmad diye oban, iftisi. Bu demir ona yeter de artar bile. Akhilleus, okulara mor nl demirler kodu, on tane tek azl, on tane iki azl balta239 ifadelerinde karmza kyor. 56 kez anlan gm, kakma olarak kullanlmasnn yannda Zeustan doma anaforlu Ksanthosun s yerine. Derinden akan, gm anaforlu rman240 ve Bir de Titaresis Irma kylarn ileyenler var, Peneiosa dklr bu rman tatl tal akan suyu, Onun gmten akntlarna karmaz, ama akar gider stnden ya gibi; korkun antlara tank Styks Irmann koludur o 241 ifadeleriyle rmaklara rengini veren bir maden olarak karmza kmaktadr. Bu arada Styks rmana hakim olan Skythlere de deinmekte fayda var. nk Trk kltr asndan nemlidir. Heredota gre Skythler Yukar Asyada yirmi sekiz yl hkm srmlerdir. Kimmerleri kovalayarak gelmiler; Asyaya gemiler, Med egemenliine son vermilerdi242. Pers maden iiliinde skitlerin rol byk olmutur243. Herodot, Saka Trklerinin Skyth (skit) soyundan olduklarn, Skyth soyundan olan Sakalarn balarnda, koni biiminde dz duran kat takkeler vard; ayaklarna bol poturlar giyiyorlard, lkelerine zg yaylar ve hanerleri, ayrca balta yerine kendi ulusal sagarisleri vard. Skythlerin Amyrgia kabilesinden olduklar halde bunlara Sakesler deniliyordu244 eklinde belirtmektedir.
Herodot, Kalliope, 22. Bahis 2004: 453. Homeros, 2005: 231. 237 A.g.e. 395. 238 A.g.e. 446. 239 A.g.e. 507510. 240 A.g.e. 451. 241 A.g.e. 111. 242 Herodotos, Melpomene, 1. Bahis 2004: 201. 243 Yldrm, 2004: 164. 244 Herodotos, Polymnia, 64. Bahis, 2004: 356.
236 235

75

Homerosun Peleusolu tezlik kousunun dllerini getirdi koydu, bir gm testiydi bu, ilenmiti zene bezene, gm vard iinde tam alt lek, gzellikten yana btn testilerini geerdi yeryznn, Sidonun usta kuyumcular yapmt onu, Fenikyeliler tamt sonsuzlua giden denizler stnde, limanlara kmlar, sonra armaan etmilerdi Thaosa, esonun olu Euenos onu yiit Patroklosa vermiti, Priamosolu Lykaona kurtulmalk diye. imdi Akhilleus dostunun erefine dl yapyordu245 dizelerinden Sidonda gm iiliinin gelitiini aka anlamaktayz. Alizonlar ta uzaklardan gelirler, gmn yurdu Alybeden246 ifadesine Antik Anadoluyu anlatrken deineceiz ama gmn yurdu Alybenin genel olarak yerini saptamak iin Strabonun baz anlatmlarn vermek yerinde olacaktr. Haliz nlar Odios ve Epistrophos tarafndan gmn kt Alyb den ok uzaklara gtrlmlerdir. Bazlar isimleri Alazonlar okurken dierleri Amazonlar olarak ve Alyb den szcn Alop den veya Alob den eklinde okuyarak ve Borysth nes Irma tesindeki Skytlere Alazonlar ve ayn zamanda Kallipidler ve daha baka isimler vererek ki bu isimler, Hellanikos ve Herodotos ve Eudoksos tarafndan bize zorla kabul ettirilmilerdir- ve Amazonlar Kym yaknnda Mysia, Karia ve Lydia arasna yerletirmek suretiyle, ki bu, Kym li Ephorosun da fikridir, metni deitirmilerdir. Ephorosun bu gr mantksz olmayabilir; nk onlar vaktiyle Amazonlar tarafndan, sonra da Aioller ve Inlar tarafndan iskn edilmi olan lkeyi kastetmi olabilirler ve sylediine gre isimlerini Amazonlarn vermi olduu belirli kentler vardr. Ephesos, Smyrna, Kym ve Myrina gibi. Fakat Alyb veya bazlarnn syledii gibi, Alop veya Alob bu blgede nasl bulunabilir? ok uzak ve gmn kt yer szckleri nasl aklanabilir 247? Menekrat s Hell spontosun evresi isimli yaptnda, Myrleia Blgesinin st tarafnda Haliz nlar kabilesi tarafndan igal edilmi olan komu bir blge bulunduunu ve isminin ikiyle (II) yazlmasnn gerekli olduunu syler; fakat ozan lden tr bunu birle yazar. Palaiphatos, o vakit Alop de fakat imdi Zeleiada yaayan Amazonlardan meydana gelen bir orduyla, Odios ve Epistrophosun sefer yaptn syler. u halde, bu kiilerin fikirleri nasl kabul edilebilir? Bu yazarlar hem eski metni deitirmiler hem de bize ne gm madenlerini, ne Myrleia Blgesinde Alop nin yerini, ne de, gerekten bir Alop veya Alaziann var olduu kabul edilirse bile, oradan Tr iaya nasl gittiklerini gstermilerdir; nk pek doal olarak bunlar Tr asa, Ephesos dolayndaki yerlerden daha yakndr. Fakat D m trios gene de Amazonlarn Ephesos ve Magn sia ve Pri n arasndaki Pygela dolaylarnda yaadn iddia edenlerin sama sylemi olduklarn, nk ok uzak deyiminin bu blge iin uygun olmayacan syler. u halde bu deyim, Mysia ve Teuthrania blgeleri iin daha uygundur. Evet, D m trios, Zeus adna baz eylerin metne keyfi ekilde sokulduunu eklemektedir. rnein, Askaniadan uzaklarda ve smi Arnaiostu. nk onun saygdeer annesi bu ismi ona doduu zaman vermiti. ve Penelop kvrk anahtar kuvvetli eline ald gibi. imdilik bunlar ho grlsn. Fakat Khalyb den uzaklarda eklinde okumamz gerektiini farz eden dierlerine akla yakn bir yant bile vermeyen D m triosun kabullendii dier eyler ho grlemez,
245 246

Homeros, 2005: 507. A.g.e. 114. 247 Strabon, 2005: 31.

76

nk her ne kadar gm madenlerinin imdiki Khalyb lilerin lkesinde olmad halde, daha eski zamanlarda orada bulunabileceini teslim ediyorsa da, dier hususu yani onlarn madenleri kadar hem nl hem de nemli olduklarn kabul etmektedir. Fakat yle sorulabilir; onlarn demir madenleri gibi nl olmasn ne nlemektedir? Veya demir bolluu bir yeri nl yapabilir de gm bolluu yapamaz m? Onlarn n ozana nasl erimi olabilirdi? talyada Temesann bakr madeninin n ona nasl eriebilirdi? Ayn konuyu Diakozmosunda tartan Apollod rosa gelince, ona yant olarak ok ey sylemi bulunuyorum. Fakat imdi yeniden konumalym; nk o, Haliz nlarn Halys Irmann dnda yaam olduklarna inanmamz kabul etmez. O Tr iallara Halysn tesinden hibir kuvvetin gelmediini syler. Bu nedenle biz ona ilk olarak Halysn bu tarafndaki ve gmn doduu Alyb den uzaktaki Haliz nlarn kimler olduunu soracaz ve o bize bunu syleyemeyecek248. lyadada 10 kez geen kalay hakknda Homeros dizlikler yapt esnek kalaydan ve Vurdu Akhilleusun bacan dizinin altndan, korkun bir sesle nlad baldr saran kalay dizlik, ama tun temren delemedi dizlii, geri tepti arpt yerden249 ifadesiyle kalayn zelliini vurgulamtr. 3 kez geen kuruna iki kez oltaya taklan kurun, bir kez de temren dayand gme bkld kurun gibi250 ifadesiyle rastlamaktayz. En ok geen maden ise 235 kez deinilen tuntur. Bunlardan byk blmn tun zrh gibi sava giysileri oluturmaktadr. Geri kalanlar ise tun aletler ve tunca yklenmi soyut ifadeler oluturmaktadr. 3.2. ODYSSEA Odysseia destannda ise eitli ekillerde 85 kez altn madenine deinilmitir. Destanda, altna birok anlam yklenmitir. rnein; Bak imek gibi akan u altna251 ifadesiyle altnn gz alcl; Usta bir kuyumcu, katarak altna gm, Hephaistosla Atheneden renmitir sanatn her trlsn252 ve Nasl bir usta adam gmn stne altn dkerse253 ifadeleriyle altn gm karmn ayarlamann bir ustalk becerisi olduunu; Geni alnl bir hayvan keseyim, boynuzlarn altnla kaplayp kurban edeyim sana254 ifadesiyle bir sunuyu; Biriniz de gidip kuyumcuyu arsn buraya, Laerkhesi. Gelsin altn dksn boynuzlarna dvenin. Sonra elinde teberisiyle kuyumcu geldi, rs vard elinde, eki vard, ok gzel yaplm ate kskac vard, altn dvmeye yarayan tun aralar vard. Athene de geldi kurbanda hazr bulunmaya, at srcs yal Nestor altn verdi, kuyumcu da dkt altn dvenin boynuzlarna255 anlatmyla da madene ekil veren bir kuyumcunun hangi aletlerle altn grmekteyiz.
248 249

Strabon. 2005: 30. Homeros, 2005: 469. 250 A.g.e. 264. 251 A.g.e. 76. 252 A.g.e. 354. 253 A.g.e. 121. 254 A.g.e. 69. 255 A.g.e. 71.

77

Sadece 1 kez bakra256 deinilen Odysseiada 23 kez demire deinilmitir. Yolum arap rengi denizde Temese doru, ldyan demir verip tun alacam257 ifadesinde, demirin ticari meta ve Temesin de bir ticaret kenti olduunu anlamaktayz. lyada da olduu gibi Bu kadnn gsnde demir var, yrek deil258 ifadesiyle burada da demire soyut anlamlar yklenmitir. Bir demirci ustas, batrd zaman koca bir baltay ya da ekici souk suya, kzgn demir nasl birden toplar da gcn, slk sesleriyle nlatrsa ortal, gz de yle czrdyordu zeytin kaznn evresinde259 anlatmnda farkl bir benzetme yaplmtr. Yine benzer anlatmlar da Demir gkler260, demirdendi gzleri onun261, demir gibi kat262 ok ilenmi demir263 ifadeleri kullanlmtr. Yay ve alacal demirleri taliplerin nne koysun diye 264 anlatmnda alacal demirin bir dl olarak kullanldn grmekteyiz. Bir baka yerde ise Krl demirin (oku kastediyor)265 ve yayn, oksidini nasl giderdikleri anlatlyor. Byle dedi ve buyurdu Melanthiosa, kei obanna: Haydi atei yak, Melanthios, abuk, byk bir kerevet koy yanna, stne postlar ser, getir ierden byk bir i ya somunu, delikanllar yay stp stp yalasnlar, sonra da denesinler ve bitsin yarma266. 33 kez geen gm, genelde kakmaclkta kullanlmtr. Kkrtn zelliine ve kullanmna ise Zeus hem grledi, hem yldrm yadrd gemiye. Altst oldu kkrtl yldrmla arplan gemi267 ve Seslendi Odysseus sevgili ninesi Eurykleiaya, dedi ki: Kkrt getir bana, nineciim, temizleyeyim her yan268 rastlamaktayz. Tun ise 79 kez karmza kmakla birlikte, sava malzemelerinden ev gerelerine birok yerde kullanlmtr. Sonra gr yaprakl dallarn kestim aacn, gvdesini tun bakla rendeledim kkne kadar, sonra gzelce bir rp ekip dzelttim, iini oyup sedirini tamamladm yatan ve sonra burguyla deldim her yann, ssledim altnla, gmle, fildiiyle269 anlatmnda yine tuncun kesici ve delici zelliinden faydalanldn grmekteyiz. vnrm ben tuncu bol Sidondan olmakla (Arybasn kz)270 ifadesiyle lyada da grdmz Sidona birkez daha deinilmitir.

256 257

Homeros, 2005: 55. A.g.e. 38. 258 A.g.e. 354. 259 A.g.e. 163. 260 A.g.e. 249. 261 A.g.e. 303. 262 A.g.e. 311. 263 A.g.e. 325. 264 A.g.e. 364. 265 A.g.e. 327. 266 A.g.e. 329. 267 A.g.e. 234. 268 A.g.e. 249. 269 A.g.e. 355. 270 A.g.e. 252.

78

4. ANTK A MADEN SANATI 4.1. ANADOLU-YUNANSTAN LKS Greklere madeni heykel dkmeyi dou retti ve onlarn plastik sanatlarnn gelimesine byk katkda bulundu271. Maden kltrn Yunanistana getiren insanlarn kimler olduklarn saptayabilecek durumdayz. Vazolar gerek teknik, gerek ekil (gaga azl), gerek parlak boyal yzey zerine mat beyaz boya ile yaplm ssler bakmndan Truva blgesi keramiklerine benzemekte, salalklara ise adalarda, Bat Anadoluda ve hatta Mezopotamyada rastlanmaktadr. u halde keramik incelemeleri bizleri Anadoluya gtrmekte, Yunanistana madeni getiren insanlarn Anadolulu olduklarna iaret etmektedir. Yunanistandaki maden kltr ile neolitik kltr arasnda gze arpan bir kesilme bulunmay, ilk zamanlar parlak boyal keramiklerin yannda neolitik keramiklerin de kullanlmas Anadolu kavimlerinin bir defalk byk bir akn halinde deil, fakat belki yzyllarca sren kk gler sonunda adalar ve Yunanistana yava yava girmi olduklarn gsterir. Neolitik halkla yeni gelen kavimler arasnda ilk zamanlar hi phesiz birok savalar olmutur. Fakat bir sre sonra corafyaya, kltrel, sosyal ve siyasal hayata ait szckler ve terimlerin yaylnn gsterdii gibi, Anadolu kavimleri yerlilerle karp kaynamlar, yalnz Yunanistanda deil, btn Ege blgesinde rnek bir maden kltrnn meydana geliinde balca rol oynamlardr272. 4.2. GREK YONTU SANATININ GENEL ZELLKLER Grek ve Romallarn kullandklar ana metaller altn, gm, bakr, kalay, kurun, demir ve civayd273. Greklerde altn ve gm gibi deerli malzemeden yaplan heykellerin ii-dolu teknikte yaplmadklar grlr. Gm tek bana sadece kk heykel ve kabartmalarda kullanlmtr. Ancak altn, genellikle fildii ile birlikte kk heykelciklerin yapmnda kullanlm ve bunlara da altn-fildii heykeller ad verilmitir. Pheidiasn yapt Athena Parthenos ve Olympia Zeus heykelleri bu trn en nemli rnekleridir. Dier baz tapnaklarn klt heykellerinin de ayn malzemeden yapld sanlyor. rnein, Dephideki arkaik paralardan burada da bir altn-fildii heykel olduu sonucuna varlmaktadr. Son zamanlarda Olympiada, Pheidiasn Zeusu gibi, zerinde altn giysiler bulunan baz tera-kota heykelcikler de ele gemitir. plak olmas gereken yerler ba, el, kol ve bacaklar- fildiinden oyulmu bu tr eserlerin zerlerine ise altndan giysiler giydirilmitir. Baz hallerde gerekli grlen ksmlara boyalarla ssleme eklenmitir. Ara sra bronz heykellerde olduu gibi, mermer heykeller de altndan yaldzlanmaktayd. rnein, Praxitelesin Thespia Erosunun kanatlar altn yaldzla kaplanmtr. Altn yaldz geleneine Romallarda da tank oluyoruz274. Grek heykeltralnn her evrede yaygn olarak kulland malzemelerin banda bronz gelir. Bronz Heykeltra POLYKLETOS ve LYSPPOS da dahil bir ok sanat tarafndan sevilerek dklmtr. Erken eserlerin plakalar halinde kesilmi bronz levhalardan ekile dvlerek biimlendirildiine tank oluyoruz. Daha sonra da bronz dkm tekniine geilmitir. Grek bronz eserleri,
271 272

Diakov-Kovalev, 1987: 352. Mansel, 1999: 1819. 273 Healy, 1978: Chapter 3. 274 Baaran, 1998: 201.

79

boyanmamlar; kendi doal renkleri olan altn sars renginde braklmlardr. Ancak, bu tr eserlerin zeri zamanla patina (yeil kf) ile kaplanmtr275. Figrinler ve kk kabartmalarda ise; tatan (mermer, kireta, alabaster) baka, metal (altn, gm, bronz, kurun ve demir) ile fildii, kemik, amber, balmumu, ahap ve zellikle tera-kota (pimi toprak) malzeme olarak kullanlmtr. Bu tr figrinlerden ancak bir ksm gnmze dek gelebilmitir ve bunlar iinde de bronzdan yaplananlar nemli ldedir. Eserlerin kk boyutlarda olmalar ve birok yangn grmelerine karn korunabilmeleri bronz yapmlarn zgn niteliklerindendir. Kurun ucuz olduu iin zellikle erken dnemlerde bol olarak kullanlmtr. rnein, Spart/Artemis Orthia kutsal alannda bol miktarda kk boyutlu bask-kalp kurun figrinler ele gemitir. Ancak, metalin zellikleri nedeniyle fazla kullanl deildirler ve zenli bir iilik de gstermezler. Figrin yapmnda kullanlan malzemelerin en nemlisi bronzdur. Kk kabartmalarda ise bronzun yan sra dier malzemeler de kullanlmtr. Bu figrlerde srekli tek ynl grn (Frontalite) egemendir. Bugn ele geen bronz figrinlerin ou, ayak kazanlarn kulp yerine kullanlan tutaca ve ssleme elemandr. Erken dnemlerde deiik metallere bakr, bazen de kalay kartrldna tank olunur. Baz rneklerde ise alttaki aa z zerine levhalar ekile vurularak yerletirilmitir. Bununla beraber eserlerin ou, yumuak dkm ve kalplama sonucu elde edilmilerdir. Grek heykel sanatnn resimsel zelliklerinin tmne sahip bronz figrinler, her dnemden ele gemitir. Bunlar arasndaki baz kaliteli yaptlar ise, kronolojik dizi asndan da nem tamaktadr276. 4.3. BEZEMEL METAL LER Bezemeli Metal leri kavram geni bir alan kapsar. Metal ileri ilk alardan itibaren eitli amalarla birok yerde kullanlmtr. rnek olarak kabartma, heykel ve kazma levhalar gsterilebilir. Greklerin metal ilerinde kullandklar balca malzeme bronz, gm ve altndr. Daha sonra Romallar da Grek lkesinden getirdikleri metal ilerini ve onlarn formlarn benimsemilerdir ve eserlerine bunlara uygun biimler vermilerdir. Yal Pliniusun anlattna gre (XXXIII, 148), Scipia, Antiochos IIIe kar kazand zafer sonrasnda binlerce kilo arlktaki altn ve gm vazoyu Romaya tamtr. Livy (27, 16, 7) ve iero (Verr. Or., II, 50-52), Romaya getirilen nemli ldeki gm ve Korinth bronzlarnn Taranto ve Sicilyadan derlendiklerini syler. Yal Pliniusun ifadesine gre (XXXVII, 154), M 5. yy ve sonrasnn gm iilii konusunda PHEDAS ve POLYKLETOS en nl ustalard277. Yunan tarihinin klasik anda Aiginal Onatasn geleneini srdren Peloponnes ekolleri en ok tun heykellerde baar gstermekte, arkaik sanatn arlk ve sertliini gidermekte byk rol oynamaktadr278. Altn, gm ve hatta bronz eserlerin pek az, ilk dkldkleri tarihten gnmze dek deitirilmeden ulaabilmitir. Bu malzemeden yaplan eyalar arasnda zrh tipi giyecekler (mifer, kalkan, gs zrh, baldr zrh, adale zrh), atlarn koum takmlar, ayak kazanlar ve evlerin dier ihtiya eyalar (vazo, ayna, kap-kacak, mobilya, kk sandklar ve kadn makyaj takmlar) nemli bir yer tutar.
Baaran, 1998: 199200. A.g.e. 208209. 277 A.g.e. 210. 278 Mansel, 1999: 370.
276 275

80

Metal ileri bezemede kabartma, kazma ya da kaplama olarak da kullanlmtr. Metal kaplamann amac, bronz kaplamalarda olduu gibi, iteki z korumaya yneliktir. Bezemede kullanlan metal ilerine uygulanan birka farkl teknik olarak refuse-kazma, kalplama, kalp zerine ekile dverek biimlendirme ve bask saylabilir. Grek metal ileri deiik yerlerde ele gemitir. Yunanistan ve Dou Bulgaristan, Yugoslavya, Gney Rusya, Gney talya ile Sicilyay bunlar arasnda en bata gsterebiliriz. Bu yerlerin yan sra, orijinal Grek yaptlarnn Roma anda yaplm birok kopyas Boscoreale ve Pompei, Hildesheim, Bernaij ve Danimarkada bulunmutur. Eserlerin bir ksm da sahipleri tarafndan korunmak iin konulduklar hazinelerde yanp erimilerdir279. 4.4. MADEN EL SANATLARINDAN RNEKLER nsan yaratsnn alanlar arasnda yzyllar boyu, el sanatlar kadar deimeden kalan pek azdr. Demirciyi ele aldmzda Resim 21de grlen demircinin hibir eyi bizim iin yeni deildir. Ustasna hizmet eden rayla, kryle, demirci oca, maas, iki tokmakl demirci ekiciyle her ey tandk gelmektedir. Tahta rs kt de aina olduumuz bir eydir. Alk olmadmz, yalnzca, kulaksz rstr. Bugn olduu gibi o zamanda da demircinin bitmi bir paray, ayet tavlama ilemi yaplmas gerekmiyorsa, soutmak zere yere frlatt anlalmaktadr. Yere atlm para, sadaki figrn ayann sa yannda durmaktadr. Resim 22 ince bir ilingir iiliini gstermektedir. Solda hava borusu ve fazla aydnla kar koruyucusuyla pota frn ve koruyucunun arkasnda krk fark edilmektedir. Krn ift etkili alt atall borusundan anlalmaktadr. Demirci iini oturarak yapmaktadr. Bu, allm bir alma biimiydi. Burada da tahtadan rs ktnn zerinde kulaksz bir rs gryoruz. Sada kska ya da demirci maas, ilingir ekici ve yass ee asl durmaktadr. Bunlarn altnda bir de bitmi bir para olup; bu, sradan bir sandk kilididir. Roma kilitleri, srme kilitti. Anahtar evrilmez, o ve onunla birlikte kilit kelepeleri yukar kaldrlrd. Sonra anahtar ve srg yana kaydrlrd. Resim 22de aka grlen anahtar deliinin keli olmasnn nedeni budur. Srme mandal kilidin arkasnda grlmektedir. Bunlarla birlikte silindirler, dikdrtgen biimli kilitler, yuvarlak kepenk kilitleri de bilinmektedir. Yuvarlaklarn kapanma dzenei halkalar ve ubuklarla ileyip, bunlar sadece bir yataa srlen kovanl anahtarlarla ve karmak dillerle kullanlrd. zellikle kelepeler, prangalar ve tapnaklardaki adak sandklar byle kapatlrd. Bak kaba demirci deildir. O da oturarak alp yardmcs ayakta durmaktayd (Res. 23). ran sallad balyoz deil ekitir. Sz konusu eki, olsa olsa yarm kiloluk bir ekiti ve tek elle kullanlrd. Bu, ortaya konulmu ilerin inceliine de uymaktadr. Ayn ekilde, allmadk ykseklikte bir rs kt zerine oturtulmu kulaksz rs de bu hafiflie uyum gstermektedir. Karbonlu eliin scak altnda ilenmesi bir hnerdi. Bu nedenle de rsn dorudan doruya pota frnnn dibinde durmas gerekirdi. Bylelikle elik, scaklk deiikliine uramadan ve
279

Baaran, 1998: 210.

81

yapsnda herhangi bir ey deimeden frndan karlp eki altna getirilirdi (Res. 23). Sertletirme, birbiri arkas sra su, ya ya da idrar iinde kzdrma, dvme ve soutma ile salanrd. Resim 23 bitmi paralar gstermektedir. Kasaplarn ve din adamlarnn kullandklar balta eidi kesiciler, kemik keskisi ya da perdah keskisi (?), ember biimi malzeme iin kerpeten ve orak grlmektedir 280. Kurun ankre edilmi demir kenetler yatay bir balant oluturur ve dengeyi salar281. Bir elik ustasnn, iyi kalite de bir spanyol (belki Toledo kkenli?) eliini nasl maden suyunda su vererek sertletirdiini gryoruz282(Res. 24). kinci Dnya Savandan hemen nce Mussolini, Nemi Glnden Caligula (MS 3741) dneminden kalma ok byk iki gemi kartmtr. Nemi Gl gemileri anmaya kar kurun levhalarla kaplanmlard283(Res. 25). 5. ANTK ADA MADENCLK ve KLELK Finley, sosyal sebep bir araya geldiinde topran zel ellerde toplanmas, topraktan elde edilen rnler iin d piyasann bulunmas ve i igcnn hazr bulunmay artlarn zenginler iin klelerin ticari bir mal haline gelmesine yol atn ileri srmektedir. Arkaik Dnem Hellas ve Romasndaki sosyal mcadeleleri, nc art tamamlayan (olumsuz) bir faktr olarak grr ve bylece Antik a ekonomisini dnyann ilk gerek kle ekonomisi olarak kabul eder284. Oikonomikosun ilk kitabn yazan Pseudo Aristoteles (1343a 25b2), Mlk olarak toprak ile ilgili ilk dikkat edilmesi gereken ey, tabiata bal olmasdr. Ziraat tabiatta birinci srada yer alr. kincisi ise, madencilik ve benzeri eyler olup toprak altndan kazan elde etme sanatdr285 demektedir. Baka byk kentlerde olduu gibi Atinada da nfus (Peiraeikostakinden daha ok) maden iilii ve mlekilik gibi endstri ve ticaretle uraan kent kkenlilerden oluuyordu, ama bu, yalnzca elerden biriydi, gnmzn kentte yaayan insanlar gibi toprakla ilikisini kesip atmamt286. Atina kleliinde ilk sray ev kleleri alyordu, bu pek artc deildir; fakat ikinci en byk kle grubu gnlk ticaretle urayordu (nk maden ocaklar gibi ar ilerde alan klelerin byk bir ksmnn azat edilmeleri mmkn deildi)287. Yabanclar ehre sanat ve ticaret yapmak amacyla gelip yerlemiler; kleler ise savalar sonucunda uzak lkelerden satn alnarak, ta ve maden ocaklarnda altrlmak zere getirilmilerdi288. Baz kentler ticaret mallaryla nlydler. rnein, Atina ve Korinthos metal ilerinde, zellikle silahlkta, mobilyaclk, dokumaclk ve mlekilikte uzmand. Bu noktada iin teknik bln gzlemlenmektedir. Metalrji atlyelerinde bazlar demiri dvyor, kimileri iliyor, kimileri de su veriyordu. Yapmevlerinde hem kle hem de zgr ii kullanlrken, maden karma ilerinde yalnzca kle kol gc kullanlyordu. Buna tank olarak, Atina devletinin mal olup bireylere kiraya verilen, Attikann gneyindeki nl Lavrion madenlerini gsterebiliriz. Bunlar 40 metre derinlie kadar
280 281

Kretzschmer, 2000: 1419. A.g.e. 100. 282 A.g.e. 124. 283 A.g.e. 142. 284 Finley, 2007: XXVI. 285 A.g.e. 138. 286 Wycherley, 1993: 11. 287 Howgego, 1998: 23. 288 Baaran, 1998: 85.

82

iniyorlard. Bu kuyulardan, kayalara oyulmu yatay galerilerle gm madenlerine gidiliyordu. Her galeriyi on iki saatte bir deitirilen madenciler kazmayla ayorlard; bylece 24 saat alarak ayda ancak 10 metre ilerlenebiliyordu. Bel ve krekle kartlan maden bir sepete konup, galerilerden kuyu azna srkleniyordu; galerilerin ykseklii bir metreyi gemedii iin bu ii ocuklar ve yeniyetmeler yapyordu. Maden byk sepetlerle, klelerin altrd vinler yardmyla yukar kartlyor; deirmentalar ve dibeklerde ufalanyordu. Kadn ve ocuklar, gm kurundan ayrmak iin, akarsulu mermer havuzlarda madeni ykyorlard. Maden byk frnlarda eritiliyordu. Buradan ince uzun kan kleleri, ocuk ve yal kleler demet halinde balayp katr srtnda Atinaya gnderiyorlard. Preslenerek levha haline getirilen kuruna kle sahibinin damgas vuruluyordu. Kmr, snma odunu getirmek, Lavrion madenini gndermek iin yol denmiti289. Grup halinde alan kleler, zellikle Laurion gm madeninde alanlar, berbat koullar altnda yaarlard290. Klelerin emeinden byk lde zanaat iyerlerinde, madenlerde ve ta ocaklarnda yararlanlyordu. Bazen efendileri bunlar kendi hesaplarna atlye amakla grevlendiriyordu. denti deyen klenin buyruunda alan kleleri vard, bunlarn yasal sahibi olmasa bile bunlar buyruunda altrabiliyordu. Baz durumlarda, denti deyen kle, bata zgr zanaatlar olmak zere zel kiilerin yannda ii olarak alabiliyorlar, bu durumda cretlerinin bir blmn efendilerine veriyorlard. Bazen mlk sahipleri 300-1000 kiilik kle topluluunu satn alp belli bir sre iin bakalarna kiralyorlard. Lavrion madenlerinin kol gc bu yntemle salanyordu291. He ne kadar genel anlaya aykr gibi grnse de, Antik a dnyasndaki sosyal statler iinde, klelik kurumu kadar karmak olan yoktur. Bu kurum btn olarak basit gibi grnse de kle, mutlak bir mlk olarak ve onun kurullar erevesinde alnan, satlan, kiralanan, alnan, deeri artan ya da azalan bir mal gibidir. Odysseusun en sevdii klesi, domuz oban Eumaios; M 4. yzylda Atinada byk bir bankann idarecisi iken klelikten azat edilen ve sonra da Atina vatandal ile ereflendirilen Pasion; spanya gm madenlerinde kt artlarda altrldklar bilinen kleler; Philon tarafndan, skenderiyedeki (Aleksandreia) Yahudi topluluunun problemlerinden sorumlu olduu iin farkl olarak nitelendirilen mparator Caligulann klesi Helicon; MS 55te domu ve nceleri Neronun klesi iken sonradan azat edilmi sekreterlerinden olan stoac filozof Epiktetos; bunlarn tm kleydiler292. Srekli ve geni apl olarak sava esirlerinden ve korsanlk yoluyla oluan klelik hakknda, btn Antik a tarihi boyunca yazlmtr. Sadece Caesarn kendisinin M 5851 yllar arasnda Fransaya yapm olduu seferlerden bir milyon kle elde ettii belirtilir, ki bu inanlmaz bir rakam deildir. M 4. yzyl ortalarnda eserini yazm olan Ksenophon, yaklak elli yl nce Nikias adnda bir generalin, Atinadaki gm madenlerinde altrlmak zere kiraya verdii 1.000 klesinin olduunu, bir baka adamn 600, bir dierinin ise 300 kleye sahip olduunu aktarmaktadr (Peri Poron-Gelirler Hakknda 4. 1415). Ancak bu konular genellikle abartlmtr. Ksenophon, okurlarnn bu rakam makul bulacaklarn dnerek,
289 290

Diakov-Kovalev, 1987: 397399. Blunt, 1984: 57. 291 Diakov-Kovalev, 1987: 403. 292 Finley, 2007: 63.

83

yazdklarn olduka geni bir plan zerine oturtmutu. Thukydides (7. 27. 5) de bunun olduka makul bir tahmin olduunu dnm ve Peloponnesos Savalarnn son on yl iinde, ou kalifiye 20.000 klenin katn belirtmiti. Gnmzde yaplan tahminlere gre gerekte Ksenophon zamannda madenlerde alan kle igcnn beli rakamlara kt anlalmaktadr293. Polybiosa gre, M 2. yzyln balarnda, spanyada Kartagenadaki gm madenlerinde 40.000 kadar kle altrlmtr. (Strabonun yapt alntya gre, 3. 2. 10)294. Olduka titiz olan Kephalosun 120ye yakn kleyi kalkan retiminde kullanmas, bize fikir vermesi bakmndan, zerinde tartmaya gerek kalmayacak kadar yeterli bir bilgidir 295. Daha kesin konumak gerekirse bu 120 kle, Kephalosun yine dikkatli olan oullar Lysias ve Polemarkhosun malyd. Bunlar M 404te Otuzlar ynetimi tarafndan el konulan, ok az kalkan reticisi olmayan, evde alan klelerdi296. Yer, birbirine bal iki ey iin nemlidir. teki yer (klelerin alt yer) ve sosyal yaplanmadaki yer (mevki) (tabakalarn sahip olduu kle igcnn dayanak tekil ettii mevki) dnmemiz gereken konulardr. Madenciliin, klelii ve kleler ile azat edilmi ahslarn i hizmetlerini tekelletirmeye msait olmasna karn, hem klelerin hem de azat edilmi ahslarn hemen btn kamu hizmetlerinde grevlendirilmi olmalar balang noktamz oluturmaldr. Bu noktada Ciceronun her iki faaliyeti de kendi uygulamalarndan karm olmas ayrca dikkat ekicidir. Madencilik, klelerin msait olduu ortamlarda, hr insanlarn hrriyetlerinin hassaslat ve hrriyetlere kolaylkla mdahale edilebildii, ancak kleliin artk daha fazla yaamad yerlerde, halkn bunalm yaad sektrlerde ortaya kan (mesela bugn hala Gney Afrikada olduu gibi) hemen her zaman istisnai bir meslekti. Antik a boyunca hr madenciler, ounlukla istismar edilen bir grup olmutur297. Daciadaki (Romanya) madenlerde alan hr kiilerin zgrlklerinin snrlanmas konusunda dorulayc bilgi bulunmaktadr298. Buna bal olarak Ksenophon, Atina Devletinde klelerin gm madenlerinde altrlmak zere imtiyaz sahipleri tarafndan kiralanmalarnn ve gelirinden de btn vatanda topluluunun faydalanmas amacyla satlmalarnn olduka yerinde olacan dnmt. Zanaatkrlarn ve zellikle de maden ileyicilerinin efendisi olarak bilinen ve Tanrlar arasnda zanaatkr olarak tannan Tanr Hephaistos (Romada Vulcanus), gkyzndeki Tanrlar arasnda da daha aa bir konumda grlm, yeryznde ise daha kk, ekli ibadetlerle anlmtr299. Kallikles, Gorgiasda Sokratese Her zaman ayakkab onarclar, demir dvcleri ve byle nemsiz kiiler hakknda gevezelik ediyorsunuz demektedir300. Atina agorasnn kuzeyinde daha sonra Zeus Stoasnn yapld yerde mlekilerle maden ileyicilerinin dkknlarnn kalntlar bulunmutur. Batdaki tepenin zerine neredeyse tm bir durumda ykselen gzel Dor tapna 5. yzyln ortasndan biraz sonra yaplmtr. Agorann iinde bulunmamakla birlikte bu yakaya egemen olmu ve henz yetersiz bir durumdayken d grnn
293 294

Finley, 2007: 7374. A.g.e. 100 295 A.g.e. 74. 296 A.g.e. 100 297 A.g.e. 7475. 298 A.g.e. 100. 299 Wycherley, 1993: 53. 300 A.g.e. 61.

84

deitirmi olmaldr. Uzun sredir Theseion adyla bilinen bu tapnakta eitli tanrlarn hak iddia etmeleri arkeologlar tarafndan hararetle tartlmaktadr. Her ne kadar kimi anlamazlklar varsa da, bugn tapnaa Hephaistos yerletirilmektedir. Yaknndaki tun buluntular da maden ileyicileri tanrsnn tapnaa sahip ktn dorulamaktadr301. 6. MADENCLERN TANRISI HEPHASTOS (VULCAN) Tanrlarn bir araya gelmesinden bir Tanrlar ve Tanralar Cumhuriyeti kurulmutu. Bu ilahi cumhuriyet, Yunan sitelerinin tam benzeri idi. Onlar Tanrlar, kendilerinin benzeri dndkleri gibi, onlarn idarelerini de kendi idarelerinin ayn tasavvur etmilerdir. Gerekten eski Yunanllarn Tanrlar insan biiminde idiler. Tanrlar arasnda bizim telakimize gre, en ahlaksz, en sefilleri bulunduu gibi, en namuslu, en faziletlileri de bulunurdu. Zaten onlar, insanlar Tanr derecesine ykselten Yunanllarn, karakterini tamakta idiler. Yani Tanrlar da kendileri gibi Yunanl idi302. Yunan tanrlar ailesinde Hefaistos demircilik tanrs olarak yer almtr303 (Res. 26a-26b). Hephaistos, Ate Tanrs idi. Zeus ile Herann olu olan bu Tanr, topal olarak dodu ve btn hayat mddetince, yldrmn zikzak yryn taklit ederek yrrd. Annesi onu dourduu zaman yzne bakm, irkinliinden utanm, ondan nefret etmi ve lmezlerin alayl kahkahalarndan kurtulmak; istihzalarna hedef olmamak iin onu Olympostan aa frlatmt. Hephaistos, Tanrlar dandan atlnca, d tam bir gn devam etti ve akam gne batarken, o bir gkta gibi Lemnos adasna dt. Orada, kendisine demir, bronz ve deerli madenler zerinde almak sanatn reten bir hocann (Kedalion) yardm ile bir yanardan iinde demirhanesini kurdu ve tam dokuz sene durup dinlenmeden alt. ok ince sanatkrane eserler ortaya koydu. Nadide yzkler, bilezikler, kalkanlar yapt. Fakat annesinin ve onun hatralarn hibir zaman unutmad. Bir gn dumanlar ve isler iinde, yz gz simsiyah atlyesinde alrken annesinin yanna arlmas iin bir plan tasarlad. Bunun zerine ie balayan topal tanr, annesi Heraya altndan muhteem bir taht yapt, fakat bu taht basit bir taht deildi. Onun grnmez balarla tehiz edilmi kskalar vard. Taht Olymposa yollad zaman Hera, gzelliine, ihtiamna hayran oldu. Fakat onun stne oturur oturmaz, oraya balanp kaldn hissetti, lmezlerden hibiri Zeusun karsn bu esrarl tahtn kskalarndan kurtaramad. Bunun zerine Ba Tanr, karsn bu beladan kurtarmak iin Hermesi gndererek Hephaistosu artt. Fakat topal Tanr babasnn habercisinin btn ricalarn ve istirhamlarn iitmiyormu gibi davrand. Ares, annesini bu sihirli tahttan kurtarmas iin Hephaistosu zorla, kuvvet kullanarak Olymposa getireceini dnd. Fakat
301 302

Wycherley, 1993: 53. Can, 17. 303 Mansel, 1999: 136.

85

yaplan mcadelede topal Tanr, stne tutumu paavralar atarak Aresi yendi, kamaya mecbur etti. Hlbuki arap Tanrs Dionysos, onu sarho ederek kandrd ve ondan Heray bir artla sihirli tahtan kurtaraca vaadini ald. Onun ileri srd art Tanrlar dana kabul edilmesi ve e olarak Aphroditenin kendisine verilmesi idi. Karsnn gln vaziyette, ikence ekmesine raz olmayan Zeus, topal ve dargn olunun artn kabul etti. Bunun zerine Dionysos, onu bir eein srtna bindirerek Olymposa kard ve mabudlarn kahkahalar arasnda topal Tanry Zeusun sarayna soktu, o da Heray kurtard. Olymposa yerleince ilahi demirci ilk i olarak orada kendinse bir saray kurdu. Batanbaa tuntan yaplan bu saray gne dounca prl prl parlard. Onun drt tarafna ve tavanna yldzlar serpilmiti. Sarayn bir tarafna muhteem demirhanesini yerletirdi. Yirmi byk ocan stndeki kocaman potalarda kalay, tun, altn, gm kaynyordu. Yirmi krk iliyor, ocaklar alevlendiriyor her taraftan alevler kyor, parlyor ve ekilerin grltleri Olymposu dolduruyordu. Hephaistos, her gn, gn doduktan sonra atlyesine gidiyor, geni ve yksek rs zerinde bir elinde ekici, brnde kskac alyor, kymetli maddelerden Tanrlar ve insanlar artan ince ve sanatkrane eserler yapyordu. O Zeus iin muhteem bir asa, altndan taht imal etti. Demeter iin, parlak bir orak yapt. Apollon ve Artemisin oklarnn ucuna, su vererek sertletirdi, onlarn ok klflarn yapt. Bundan baka, bu ilahi ii Olymposu sslemek iin elinden geleni yapt; gne iin bir ev ina ettikten sonra, ocandan kan, tun plaklarla Zeusun byk saraynn duvarlarn kuvvetlendirdi, kendi kendilerine ileyen ve stlerine oturacak Tanrlarn arzularna gre otomatik olarak hareket eden koltuklar imal etti. Tanrlarn, Ambrosia itikleri kupalar yapt. Hephaistos, Tanrlara olduu gibi insanlara da iyilik yapmasn severdi. O, Ariane iin esiz bir ta, Harmonia ya parlak bir kolye, Herakles ve Diomedese altn bir zrh, Akhilleusa bir silah ve gzel bir kalkan yapmt. gn bitince Hephaistos, ocaklarn krklerini ksyor, aletlerini gm bir sanda dolduruyor, terli ehresini sildikten, is ve kurumdan siyahlaan ellerini, sinirli boynunu temizledikten, kl gsne dolan ee dkntlerini sildikten sonra, yaldzl bir elbise giyiyor ve eline kendisine baston vazifesi gren bir asa alarak topallaya topallaya, Tanrlar yanndaki yerini almaya gidiyordu. Gk ve yerin Ate Tanrs olan Hephaistos, yalnz ilahi bir demirci olarak kalmad; dnya yznde yanardalarn azlarndan kan alevler, dumanlar ona ait olan yer alt demirhanelerinin ocaklarndan ykselmekte idi. Depremlerle beraber yeraltndan gelen mthi uultular, hep onun muazzam imalathanelerinden gelen grltlerdi. Onun en mehur atlyesi Lemnos adasnda idi. Etna yanardann tepesinden savrulan dumanlar, onun Sicilyada bulunan baka bir yer alt demirhanesinin ocandan kmakta idi. Burada yani Sicilyadaki atlyesinde Hephaistos, yalnz bana almyordu. Kyklopslar da, onunla beraber eki sallyorlard. Kyklopslar alnlarnn ortasnda kaln kalar altnda kvlcm saan tek gzleri bulunan korkun devlerdi. Etna yanardann derinliklerine gmlm, bu mthi devler, gece gndz orada, dan

86

altnda, usuz bucaksz maaralarda durup dinlenmeden demir dverler, demirhanelerinin dumanlarn Etnann tepesinden pskrtrlerdi. Onlar muazzam rslerinin zerine indirdikleri balyozlarla, yerleri sarsarlar, ortal korkun yaygaralara boarlard. Dvdkleri krmz demiri su birikintilerine soktuklar zaman, korkun slklar alarak buular ykselir ve ocaklarn krklerinden kan fsltlar, kuvvetli demircilerin kardklar, seslere karrd. Ar ekileri kaldran, ikin adaleli kollar, rsler zerine indii zaman rsler inler ve her tarafa kvlcmlar salrd. Kskalarn azlar atete kzdrla kzdrla bembeyaz olan ve Zeusun mthi yldrmlarn meydana getiren demirleri, saa sola dnerek strlard. Daima kendisine demirhane vazifesi gren yanardalarn iinde i gren, madenleri eriten ve eit eit aletler yapan Hephaistos, yalnz cansz eyler, kalkanlar, tahtlar yapmakla kalmyor, harikulade gzel heykeller de yapyor ve onlar canlandrmasn, hareket ettirmesini biliyordu. Azlarndan alev kusan altn kpekler, tun boalar, canl gen kzlara benzeyen gzel bakireler de imal ediyordu. in garibi, heykellerini yapt bakireler gerekten canl imiler gibi ses karrlar, alrlar ve ona hizmet ederlerdi. te bu sanatkr Tanrya Zeus, ilk kadn yaratmasn emretmiti ve Pandoray da o yaratmt. Vaktiyle; kk Asyada Phrygiada ad Kazda olan ve o zamanlarda da da ismiyle anlan bu mehur dan, sk ormanlar arasnda Daktylos denilen becerikli sihirbazlar yayordu. nceleri onlarn kii olduu syleniyordu, bunlar Dammaneus, Kelmis ile ilk defa atete demiri starak kpkrmz yapan ve Hephaistosun sanatn bu dan bir maarasnda tatbik eden usta Akmon idi. Zamanla Daktyloslarn says artt. Phrygiadan Girit adasna getiler ve ada halkna atein kullanlmasn ve madenlerin ilenmesini rettiler. lk defa hesab ve alfabeyi de bunlarn icat ettii sylenir304. Hadesin hkmdarlk ettii karanlk yer alt leminin tun kaps Kerberos denilen korkun bir kpek tarafndan korunmakta idi305. Yine insann yaratl bahsinde; yaratt mahlklara acyan Prometheus insanlar daha iyi bir ekilde yaatabilmek, kendilerini vahi hayvanlara kar tesirli silahlarla koruyabilmek, topra srmeye yarayacak gerekli aletler elde edebilmek iin onlara madenleri ilemeyi retmeyi ve atei vermeyi dnd. i batanbaa oyuk fakat tutuabilir bir zle kapal olan Ferule eytantersi aac denilen aatan eline bir dal ald ve Lemnos adasna gitti. Hephaistosun alevler fkran ocana yaklat. Madenleri eriten kzgn ateinden bir kvlcm ald. Elindeki sopann znn iine saklad ve onu lahi bir armaan olarak insanlara gtrd... Kendi haberi olmadan atei alarak insana verdii ve insan martt iin Zeus, Prometheusa kzd, onu Kafkas dalarnn en yksek tepesine gnderdi. Yanardalarn, atein, sanayinin Tanrs Hephaistosu ararak bu saygsz Titan yaln bir kayaya aktrd. lahi demirci istemeyerek Zeusun buyruuna boyun edi306.
304 305

Can, 125129. A.g.e. 147. 306 A.g.e. 11.

87

7. BLM

88

1. GE HTTLER Byk Hitit Krallnn yklmasndan sonra M 1. binylnn ilk yarsnda Anadoluda kurulan krallklarn ekonomisinde, genellikle maden retimi ve ticareti n plandadr307. Ge Hitit Kent devletlerinde madencilik buna bal olarak da zellikle tun iilii byk gelime gstermiti. Tun iilii birok alanda olduu gibi mimaride de karmza kmaktadr. Zincirli ve Aslanta kapkanad rneklerinde grdmz tun iilii, yine kazklarn altna demir ya da tuntan bir yksk geirilmesiyle karmza kmaktadr. Olaslkla stne hayvan derisi geirilmi ya da tun dilimleriyle kaplanm tahta kaplar da vard. Kuzey Suriye ve Urartuda byle tun kaplamal kaplarn varl olumsuz deildir, nk Urartuda tun iilii olaanst bir geliim gsterir. Komu Asur lkesinde, Balawatda (Imgur-Enlil) bulunmu olan Salmanassar IInin (847 dolaylar) iki kanatl antsal kaps stndeki tun kaplamalar, byle bir kapnn grnm iin bilgi vermektedir. Burada kapkanatlarnn kenarlar tun ile glendirilmitir. ereveli kaplarda, ya zel kalas paralar stne tun dibekler yerletirilmitir ya da eie daha byk talar gmlmtr. Dibekler uzun bir sre kullanlmaktan dolay anp delindiinden, altna eklenen bir maden yama ile yeniden kullanlabilir duruma getirilmitir308. Zincirlide asal durumdaki salonun taban svas zerine yerletirilmi, yaln bir tula tabakasyla rtlm, yuvarlak bir kil ynnn evresine birok blm kaynak yaplarak birletirilmi, ince bir tun kenarlk geirilmitir. Bu kenarln evresine ise, ileri kil ile doldurulmu tun klflardan yaplm, alt tutamak dizilmitir. Altla skca bal olan tun bilezik, herhalde ss pervaz ve kenar koruyucusu grevindeydi, belki de kk kaplarn konulmasna ve ocak yzeyinden den kor paralarn yakalamaya yaryordu, tutamaklar ise yalnz ss olarak yaplmlardr. Daha sonralar tun bilezik de iinde olmak zere, ocan tm, bir kil yn ile rtlm ve al tabakalar ile svanmtr309. Bu blgede yaayan toplumlarn madencilik asndan eski kltrlerini incelediimizde ise I. ami-Adad, Mari kral yapt kk olu Yasmah-Adada gnderdii bir mektubunda Bakr madeni istihsaline gelince, mkemmel. Hamallar madeni on ile yirmi ift saatlik bir mesafeye tadklarnda byklerin, Umularn ve mfettilerin ocuklarna madenin birikmesi iin emir ver. Onlar yardmyla pislikleri temizlesinler, iyice temizledikten sonra temizlenmi madeni su ile ykasnlar demektedir (bu bakr ocann yeri bilinmemektedir). Fakat Kargam kral Aplahandann Yasmah-Adada gnderdii Ziranimde ok bol bakr var dedikten sonra, ocaklarn gen adamlar tarafndan Mari kral iin bekletildiini ve madenin tandn sylemektedir. ami-Adadn bakr ocaklarnn Ziranim ocaklar ile ayn olup olmad belli olmamakla birlikte, bu mektuplar sayesinde Eski Babil devrinde Frat nehrinin Anadolu topraklar zerindeki blgede bakr ocaklarnn iletildiini rendiimiz gibi halitasnn da yapldn ve bronz eyalar yapldn anlyoruz. nk Mari kral Zimri-Limin memuru Yarim-Lime, beyine bronzu grmeye gittim, 3 gnden beri imalat devam etmektedir. Bronz eyalar bu gece gndereceim diye yazyordu310.
307 308

Belli, 2004: 36. Naumann, 1998: 171172. 309 A.g.e. 195. 310 Sava, 2006: 2930.

89

2. URARTULAR Demir madeninin zellikle mcevher ve trensel silah olarak kullanm II. binyln ikinci yarsndan itibaren giderek yaygnlamaya balad. IX. yzyln sonlarna gelindiinde tm silahlar ve ou aletlerin yapmnda demir tartmasz stnlk salamt. Bu olaylar ve gelimeler Tun a kltrlerine kesin bir son verdi. Anadoluda yeni bir dnem, Demir a balyordu311. Demir a 1200-700 arasna tarihlenmektedir312. Antik aa giri yaptmz dnemde, Urartu lkesi ve evresi maden yataklar asndan zengindi. Tpk bugnk gibi, o zaman da gm, bakr ve demir bakmndan zengin maden yataklar vard313. iviyazl Urartu kaynaklarndan anlaldna gre, Erzurum-Erzincan Blgesi Diauehi Krallnn merkezi durumundayd ve zellikle altn, gm ve bakr madenleri ynnden zenginliklere sahipti314. zellikle gm, bakr ve demir kaynaklar olduka yeterliydi. Gm, Gmhane yresinden, bakr Ergani civarndan, demir de Van Glnn gneyindeki dalk yreden salanyordu. Maden yataklarna yaknlk bu daln hzla gelimesine neden olmutu. Bu blge demir madenciliinin ana vatandr315. Dalar demir ve bakr madenleri, yap talar bakmndan zengindi. Bu doal koullar zanaatlarn gelimesine yardmc oluyordu. Zanaatlar, bata bronz ve demir alet retimi olmak zere yksek bir dzeye ulamlard. Bronz eyalar, zgn bir ynteme gre krallk atlyelerinde dklyordu, ama dkm Asur rneklerine uygun olarak yaplyordu316. zellikle madeni eserlerde grdmz, Urartu saray sanat antsaldr. Kaya kabartmalarnda, boyal duvar resimlerinde, mhr ve bilhassa tuntan yaplm madeni eyalar zerindeki Urartu tanrlar, kalplam ve slup ynnden hemen hemen benzer anlatmlara sahiptir. Antsal Urartu saray sanatnn en nemli zelliklerinden biri de, kaya kabartmalarnn, yontularn, duvar resimlerinin, yaztlarn, keramik, aa, fildii ve madeni eyalarn biimleriyle zerindeki figr ve bezemelerin, sanki tek bir yasa buyruunca belirli meknlarda retilmi olmasdr. Antsal Urartu saray sanatn yneten kurallar, her esere arbal bir uyum, sade ve samimi bir denge etkisi katmaktadr. Bu nedenle Urartu saray sanat slubu, sanat ve zanaatlarn renmesi gereken ok sk ve kat kurallardan oluuyordu. rnein her Urartu tanrsnn grnm nceden sk skya saptanmt. Merkezi blgedeki atlyelerde yaplan tanr figr ile tara kentlerindeki atlyelerde yaplan tanr figrleri arasnda hibir zaman zde nemli bir farkllk grlmez. Ancak ebat, biim ve ssleme eleri, sanatnn yeteneine gre u ya da bu biimde baarl olarak kopya edilmitir. Bu nedenle merkeziyeti Urartu Krallnn saray sanat, sanat ve zanaatlarn belirli bir anda grebilecei ve esinlenecei eylere gre deil, kral ve yneticileri ya da merkeze bal tara kentlerindeki atlyelerin sahip olduu kurumlam kat deer ve kurallara dayanyordu317.
Sevin, 2003: 195. Baaran, 1998: 35. 313 Lloyd, 2000: 105117. 314 Belli, 1982: 184. 315 Sevin, 2003: 230. 316 Diakov-Kovalev, 1987: 228233. 317 Belli, 1982: 199207.
312 311

90

Urartular zellikle mimarlkta ve maden iiliinde ustaydlar. Tun ilerinin sanat deeri yksektir. Madeni kk eserlerin ounluunu oluturan mobilya elemanlarnn hem ssleme hem yapsal ilevleri vardr318. Urartu mhrleri genellikle ta, tun, altn ve kemikten kaznmlardr319. Urartularda madenlerin ilenmesi, dkmclk, mlekilik, dericilik, dokumaclk gibi iletmelerin, sanayi almalarnda ciddi bir yeri vardr. Tabii kaynaklar bol olan bu blgede meydana getirilen madeni eserlerin byk bir ksm, Urartulara has bir slup ve teknie sahiptirler 320. Urartu maden eserlerinin batya yaylm konusunda iki farkl gr vardr. 1. gre gre; Bat dnyasna, talyaya dein ihra edildii kabul edilen maden eserler, Urartu kkenli deildir321. Bat dnyasnda bulunan maden eserler ounlukla Kuzey Suriye kkenlidir. Bununla birlikte VIII.-VII. yzyllarda Urartularn daha ok Kafkasya ve Kuzeybat randa etkili bir madencilik okuluna sahip olduklar da aktr322. 2. gre gre ise; Urartunun gzel tun dkmcl ve baka maden iiliinin uzaktaki talyann Etrsk kentlerinde yaayan meslektalarn etkilemi olmas, bu sanata kar Urartuda zel bir yetenein olduunu akla getirmektedir 323. Bu u ekilde aklanabilir: Bu eserler d piyasa da ok sevilmekteydi. Urartu ile Kuzey Suriye Kent Devletleri arasnda kurulan iyi siyasi ilikiler ticaret ve ekonomide de bir ibirliinin yaratlmasn salamtr. Akdenizdeki limanlar ile Bat dnyasna mal satabilmek mmkn olunca bu ekonomik ilikiler daha da younlam ve sonuta d satma ynelik ortak atlyeler kurulmutur. Urartu eserler Frigya, Yunanistan ve talyaya kadar ulamtr. Bilhassa bronz eyalar, hem ihra, deiim eyas ve gelir kaynan meydana getirmi, hem de bu memleketlerdeki kavimlere rnek tekil etmitir324. Urartu sanat, madeni eserleriyle Eski Dounun en nemli kltrlerinden birisi olmutur. Urartu sanatnda madeni eserler ok nemli bir yer tutar. Bunlardan tun kazanlar, klt eyas olarak tapnaklarda ve mezarlarda kullanlmtr. Keza tun, altn ve gmten kaplar yapmlar ve bunlar ihra etmilerdir. Bu madeni eserler arasnda kemerlerinde nemli bir yeri vardr. Urartu mezarlarndan kartlp yurt dna da karlm yzlerce kemer rnekleri arasnda altn ve gm olanlar da vardr ve zerleri ok eitli tasvirlerle sslenmitir. Ayrca tun ve demirden ziraat aletleri, madeni at koum ve ss takmlar, ineler, fibulalar, pektoraller, figrnler, ok, mzrak, kl, mifer ve kalkan gibi silahlar yerleim yerlerinde ve mezarlarda bulunan madeni eserlerden ilk akla gelen rneklerdendir. Eserler muhtemelen yresel olarak retiliyordu; ancak ok iyi iilik gsteren eserlerin ise krallarn ya da yksek nvanl kimselerin emri zerine usta sanatkrlar tarafndan zenli olarak retildikleri sanlmaktadr.

Saltuk, 1997: 233. Sevin, 2003: 236. 320 Yldrm, 2004: 128132. 321 Sevin, 2003: 231. 322 A.g.e. 232. 323 Lloyd, 2000: 105117. 324 Yldrm, 2004: 128132.
319

318

91

Urartu krallna ait eitli yerleme yerlerinde ve kaak kazlarda ortaya kan ve zellikle altn ve gmten yaplm taklar, Urartularda mcevher sanatnn gelimilik dzeyini ortaya koyacak niteliktedir. Bunlardan bazlar granlasyon tekniinde retilmi nar biimli kpeler, altn, gm ve tuntan ular aslan, boa ve ylan balar ile ssl bilezikler, hayvan bal ineler, eitli kolyeler Urartuda bol miktarda ele geen taklar arasndadr325. Van Gl havzasndaki Karagndz ve Erniste Erken Demir ana ilikin mezarlarda armaan olarak ok sayda demir ziynet eyas326 ile trensel silah ele geirilmitir. Dvme ve dkme tekniklerinin ustaca uyguland maden eserler arasnda, altn ve gm ziynet eyalar, tun kemerler, fibulalar, hayvan ve insan heykelcikleri, tahtlar, tun ve demirden miferler, amdanlar, at koum takmlar ile kl, ok ucu, mzrak ucu vb. silahlar dikkat ekicidir. Tun eserlerden byk bir blm kabartmalarla bezelidir. Bunlardan zellikle kemerlerdeki, geni bir repertuar iinde sunulmu sahneler dikkat ekicidir. rnein Urartu kraln sava ve avda gsteren ya da bir Urartu ordusunun yryn betimleyen sahneler IX.-VIII. yzyl Asur saray kabartmalarndan aynen kopya edilmi gibidir. Buna karlk ku gvdeli, akrep kuyruklu insan; at bal insan; hayvan bal ve bacakl, ku ya da balk gvdeli, kanatl insan veyahut da arslan bacakl, boa ve kei kafal kular vb. artc kark yaratklar, daha Urartulu bir karaktere sahiptir. Bu trde yaratklar ayn zamanda Urartu mitolojisinin ne denli renkli olduunun da gstergeleridir 327. Devletin maddi refah kaynan yanstan madenciliin ve bununla ilgili olarak maden zanaatnn ok hzl bir biimde gelierek yksek bir dzeye ulatn, Urartu Krallnn kurulu dnemine ait ele geirilen yaztl, yaztsz ve zeri resimli ok saydaki tun eya aka kantlamaktadr. Ayrca ift dilli alan Keliin Steli de, kralln kurulu yllarnda madenciliin gelitiine dair ok nemli bilgiler vermektedir. rnein Urartu krallarndan puini ile olu Menuann ortak krallklar dneminde, Urartularn kutsad Muair Blgesindeki ulusal tanr Haldinin tapnana, bu iki kraln yapt tek bir ziyareti srasnda 1.112 adet bykba hayvan ile 21.500 adet kkba hayvann yan sra, ok sayda silah, tun kap vb. balamlardr. Bu somut kaynaktan da anlalaca zere, Urartu Krallnn kurulu yllarnda madenciliin ok hzl bir biimde gelimi olduu, hatta devletin gereksinmesi dnda tun kap, silah gibi retim arac olan madenlerden retim artnn dahi olduu aka anlalmaktadr. Askeri donatmn bir paras olan tun kemerler zerine sk sk ilenen sava hazrl ile av sahneleri, Urartu resim sanatnda sava ve savala ilgili gelenek ve greneklerin yaygnlaarak her eye egemen olduu dnemi yanstmaktadr. Tuntan dvme teknii ile yaplm ayakl byk klt kazanlar, Urartu tapnak avlularnda durmaktayd. Bu kazanlarn boa bal ya da insan yzl, kanatl ve ku gvdeli ilgin kulplar bulunmaktadr. Kulplarn srt blmnde bulunan delikten, kazan tamak ya da amak iin halkalar geirilmekteydi. Figrl tutamaklar ayr olarak balmumu kalplara dkldkten sonra, orijinal kalpta olmayan bezemeler yaplp, kazann st blmne karlkl olarak perinlenmekteydi. Urartu kalelerinin kutsal silah
Yldrm, 2004: 128132. Sevin, 2003: 230. 327 A.g.e. 231.
326 325

92

depolarnda, dvme teknii ile yaplm miferler ele geirilmitir. Ucu sivri, ters huni biiminde karakteristik Urartu miferleri ss ya da adak miferleri ve sava miferi olmak zere ikiye ayrlrlar. Tuntan dvme teknii ile yaplan ve Urartu saray sanatn yanstan adak yaztl kalkanlar zerinde, kudret ve kuvvetin simgesi olan aslan ve boa motifleri betimlenmitir. Kalkanlar zerindeki aslan ve boa motifleri, zde ve biimde herhangi bir deiiklie uramakszn Urartu Krallnn sonlarna dein ayn biimde kopya edilmitir. Urartularn maden dkm ve ileme ile ince maden iiliinde uzmanlam yetkin zanaatlar vard. Vann 68 km gneydousunda bulunan Giyimli definesinden ele geirilen halk sanatna ait tun levhalar zerine ilenen insan figrleri, kaba ve irkin olmasna karn, abartlmadan daha sade ve canl bir biimde izilmeye allmtr. Giyimli yresindeki yerel atlyelerde ilenen halk sanatna ait adak levhalar zerindeki resimlerin byk bir ounluunu da, kardan ilenen insan yzleri oluturur. Madeni levhalar zerine kaznarak ya da vurgu teknii ile noktalarla oluturulan insan yzleri, irkin ve basit olmasna karn, daha gereki ve en kk ayrntsna varncaya dein byk bir zenle betimlenmitir. Belki de halk sanatlar insan figrlerini zellikle insan yzlerini tm insansal zaaflar ile izmeyi yelemilerdir. Giyimli definesinden ele geirilen tuntan dvlerek yaplm kemer, madalyon, at koum takm, adak levhalar ile eitli eyalara ait yzlerce para zerindeki figr ve sahneler, Giyimli yresindeki yerel atlyelerde halk tarafndan ekile dvlerek silinmi, bunlarn yerine daha deiik figr ve motifler izilmitir. ekile dvlerek silinen eya paralar zerindeki figr ve sahneler M 7. yzyl ve sonrasna tarihlenmektedir 328. Patnosun 2 km gneyinde 12 m yksekliindeki kk bir hyk zerinde ilgin bir Urartu saray bulunmaktadr. Giriktepe ya da Deirmentepe (M 9. yzyln son eyrei ya da M 8. yzyln ilk eyrei iinde yaptrlm olduu ileri srlmektedir) ad verilen hykte yer alan sarayda bulunan ve byk bir ksm sarayn cariyelerine ait olduu anlalan iskeletler zerinde, sanat deeri olduka yksek olan ziynet eyalar arasnda boncuklar, kpeler, bilezikler, yzkler, tokal ineler, ssl ineler, mhrler ve kemerler bulunmutur. skeletlerin kulaklarnda eitli geometrik ekilli ve halka biimli altn ve gmten yaplm deerli kpeler bulunmutur. Erkeklere ait iskeletler zerinde ise, bel ksmlarnda tuntan yaplm kemer, ba ksmlarnda ise ezilmi durumda miferler ele geirilmitir. skeletli odann stnde I. tabakaya ait yap kalntlarnn arasnda ele geirilen bir kp iinde, toplu olarak boncuklar, altn, gm ve tun eserler bulunmutur. Dman saldrs srasnda saraydaki deerli eyalarn ve ss taklarnn, - dmann eline gememesi iin toplanarak kp iine konduu anlalmaktadr. Kp iindeki altndan yaplm ss taklar arasnda, yarm ay biiminde granulation teknii ile ilenmi gen ssleri ieren kpeler, granulation tekniinde sitilize edilmi at ba, altn boncuklar, pandantifler, balk ve halka biimli kpeler, ular ejder ba ile biten gm bilezik vb. gibi taklar, buluntularn en ilgincini oluturur. Zengin ss taklar, Kuzeybat randa Demir a I kltrleriyle yakn bir iliki iindedir. Altndan yaplm at balar, balk ve boncuk gibi yuvarlak ss taklarnn kolye olarak kullanlm olduunu, ipin gemesi iin alan karlkl iki delik dorulamaktadr. leri bo olan ve granulation tekniinde
328

Belli, 1982: 199207.

93

ilenen altn ss taklar, II. tabakada, depodaki mutfak odalarnda iskeletler zerinde bulunan altn ss taklar ile byk bir benzerlik gstermektedir. Ular ejder ba ile biten gmten yaplm bileziin tuntan yaplm ok saydaki benzerine, yine II. kattaki harem dairesinde bulunan iskeletler arasnda rastlanlmtr. 4 byk salonun nndeki taban ta deli avluda, 12 m derinliinde ilgin bir su kuyusu ortaya karlmtr. Su kuyusu iinde kazma, kama, varyoz, balta ve demirden yaplm eitli aletin yan sra, ok sayda tun eya da ele geirilmitir. Madenden yaplm deerli ara ve gerecin saray sakinleri tarafndan, dman tehlikesi getikten sonra tekrar karp kullanmak amac ile kuyuya atlm olduu sanlmaktadr329. Urartu Karmir Blura ait hazinelerden belki en belirgin olanlar unlardr (insan ve hayvan kakmal tuntan koca deirmi kalkanlar, miferler, tun sadaklar). Erzincan yaknlarndaki Altntepede, Urartunun genel valisi otururdu. Rastlant sonucu demir sacaya zerinde ok byk bir tun kazan bulundu. Altntepede bulunan birou tuntan olan eyalar bugn Ankara Anadolu Medeniyetleri mzesindedir330. Altntepede yer altna kesme talarla ina edilmi prens mezarlarna cesetler, ta ve aatan lahitler iinde, altn, gm ve deerli talarla birlikte, ssl giysileriyle gmlmlerdir. Mezar odalarna altn, gm, tun, demir, fildii, pimi toprak, ta ve fayanstan eitli eyalar, gm ve tun kaplama aa sandalyeler, tun kemerler, eitli ahap mobilyalar, tun kazanlar ve sava prense ait bir sava arabas braklmt331. Urartu Krallnn merkezi bir otorite altnda kurulmasndan hemen ksa bir sre sonra, hayvanclk ekonomisinin yan sra tarmn n plana gemesi, toplumsal tarm ve ekonomik ynetim merkezlerinin kurulmas, yaplan yollarla ticaretin gelimesi ve zellikle ham madde gereksinmesini karlamak zere srekli savalarn yaplm olmas, madenciliin hzla geliimini salayan nemli etmenleri oluturmutur. Bu etmenler sonucunda ok byk bir hzla gelien meta retimine orantl olarak, Urartu Devletinin damgasn tayan madencilik zanaat da umulmayacak lde rnlerini vermekte gecikmedi. Nitekim gerek Urartu Krallnn merkezi blgesinde, gerekse tara eyaletlerinde kurulan krali tarm ve askeri ynetim merkezlerinde ya da bu yerleim merkezlerinin mezarlklarndan ele geirilen altn, gm, fildiinden yaplm eyalar ile teki maden iiliinde karlatmz teknik ustalk bizim iin artcdr. Kkeni ok eskiye dayanan yetkinlemi Urartu zanaatlarnn maden dkm ve ilemedeki baars, gerekten akla durgunluk veren bir beceriye ulamtr. Tm bu ilerin nedenli kaba aralarla yapld dnlecek olursa, yzyllarca sren uzmanlama srecinde, sanat ustalarnn elde ettikleri iilik sabr ve gveni karsnda armamak olanakszdr. Bu nedenle Urartular, zellikle M 1. binden itibaren Dou Anadolu Blgesinin yksek maden iiliini yanstan yetkinlemi gerek maden ustalardr332.

329 330

Belli, 1982: 157159. Lloyd, 2000: 105117. 331 Sevin, 2003: 214. 332 Belli, 1982: 199207.

94

3. PHRYGIA Phrygia blgesi gnmzde, yaklak olarak Ankara, Afyonkarahisar ve Eskiehir illerinin tmn; Konya, Isparta ve Burdur illerinin kuzey, Ktahya ilininse bat blmn kapsyordu. Blge adn Kk Asiaya Thrakia ve Boazlar zerinden girmi bir Thrak boyu olan Phryglerden almtr. Anadoluya Makedonia ve Thrakiadan gelen Phrygler, Avrupada otururlarken Bryg adn tayorlard333. Klasik Phrygia genel olarak, douda Kappadokia, sonralar Galatia; gneyde Lykonia, Pisidia blgeleri, Kabalis, Milyas ve Kibyratis yreleri; batda Mysia, Lydia, Karia; kuzeyde de Bithynia ve Paphlagonia blgeleriyle komudur. Kolaylkla izilen bu genel emaya karlk, blgenin kesin snrlarn saptamak olduka gtr334. 3.1. Madencilik Kltr Gnmz Anadolusunun, Kzlrmakn batsndaki byk blmn kapsayan Phrygia blgesi doal kaynaklar ynnden yoksun deildi. lkenin gneybatsndaki Dokimeion mermer ocaklar Roma mparatorluk anda olduka n kazanmt. Hafif, yar saydam, beyaz ve zengin erguvani desenli olan bu mermer tr Anadoluda lahit yapmnda kullanlmakla birlikte, esas olarak, Synnada kenti zerinden ve Ephesos liman araclyla Romaya gnderilmekteydi335. Phrygler maden iiliinde ustaydlar336. M VIII. yzyln ortalar ve VII. yzylda blgede gelimi bir tun endstrisi bulunmakta ve Phrygia retimi eserler hemen hemen tm antik dnyaya ihra edilmekteydi337. Kuzey Suriye limanlarndan; Kuzeybat ran, Dou ile Anadolu ve belki de Kafkasya mallarnn Batya dsatm yaplamaz duruma gelindii bu dnemde, Bat dnyas ile ticarette Anadolu kervan yollarnn byk bir nem kazanm olmas doaldr. Nitekim Frygia bakenti Gordionda (Yasshyk) yaplan kazlar, Tabal kkenli tun eserlerin Kzlrmakn batsna kadar geldiini gsterdii gibi, Fryg kkenli maden eserlere Bat Anadolu kylar ve Yunanistanda da rastlanmtr. M 8. yzyln sonlarna doru Bat Anadolu ve Yunanistana dein yaylm bulunan bu dsatm mallarndan tuntan yaplm olanlar konusunda bir fikir sahibi olabilmekteyiz: rnein vriz kabartmasndaki Urpallann fibulasna ve Gordiondaki Byk Tmlste ele geirilen kabaralarla ssl ok sayda Fryg fibulasnn paralellerine Manisa, Efesos, Mytilene, Samos, Lindos, Perakhora ve Argos Heraionunda rastlanmtr. Bunun yannda Smyrna, Larisa ve Delosta da Fryg fibulalar bulunmutur. Bir Fryg zellii olan, makara biimli kulplara sahip kaselere de Manisa, Efesos, Samos, Argos, Delfoi, Perakhora ve Olympiada rastlanmtr. Bu buluntular
333 334

Sevin, 2007: 193. A.g.e. 195. 335 A.g.e. 211. 336 Saltuk, 1997: 234. 337 Sevin, 2007: 211.

95

M 730 ile 700 yllar arasnda Fryglerin Bat dnyas ile geni apl bir ticarette bulunduunun kantlardr. Bat Anadolu kylarndan Adalar ve Yunanistana doru yaylm bu trde tun eyalarn Gordiondan hareketle, batya uzanan dou-bat kervan yolu sayesinde, Lydia lkesi zerinde Kyme, Smyrna, Efesos ve Miletos gibi dsatm limanlarna ulam olmas gerekir. Daha az sayda olmakla birlikte, Yunan eserlerinin de Frygiaya ayn yolla ulat ortaya konmutur. Bat ile yaplan bu ticaretin yannda, M 8. yzyln ikinci yars iinde Fryglerin gneydoudaki Asur mparatorluu ve Kuzey Suriye ile de baz ticari ilikiler gelitirdiini gsteren buluntular vardr. Szgelimi Gordionda bulunmu hayvan bal tun bakralar ile ilenmemi ve ilenmi durumda baz fildii eserler bu ticaretten gnmze kalabilmi gz alc Asur rnleri arasnda ilk sray almaktadrlar. Fryg tmlslerinin en by, yaklak olarak 300 m apnda ve 53 m yksekliindeki, Gordiondaki, Midas Tmls de denen Byk Tmlstr; bu, Anadolu tmlslerinin, Lydiadaki Alyattes Tmlsnden sonra en byk olandr. Mezar odasnda bulunan madeni l armaanlar tun kabaralarla ssl 9 deri kemer; demir altlklar zerinde duran, ilerinde, yiyecek ve iecek konmu pimi topraktan kaplar bulunan 3 byk tun kazan, 2 tun bakra, 2 tun kepe; 166 adet tun kse ile 183 tane tun engelli ine (fibula) bu odann buluntularn oluturur. Frygler giysilerini tutturmak iin tuntan, ok ssl bir engelli ine (fibula) takarlard; bu tun fibulann en iyi rnei vriz kabartmasnda, Tabal Kral Urpallann zerinde grlebilir338. Midasn mezarnda bulunan yaztlarn byk blm tun kaplarn zerindeydi. Bu Frig mezarnn tamamen zgn bir yan, burada bir nebze olsun altn ya da gm kmam olmas, dahas erken dnem erkek mezarlarnda hep grlen silahlardan bulunmamasdr. Buna belki de hibir zaman doyurucu bir aklama getirilemeyecektir339. Tmlsn Midasa ait olduunu savunan bilim adamlar, mezar odasnda altn ve gm gibi deerli madenlere rastlanmam olmasn Gordionun Kimmer boylar tarafndan yama edilmi olmasna balama eilimindedirler 340. Fryg lkesindeki maden kaynaklarnn verimlilii, Orta Anadoluda Kltepe (eski Kane) merkez olmak zere pazar yerleri (karum) kuran Asur Ticaret Kolonileri dneminden yani 2. binyln balarndan beri smr konusuydu. Bolkar Madendeki antik gm ve kurun ile hematit nemli doal kaynaklar arasndayd; kristal, oniks ve mika Frygiada boldu. Ayrca bu lkenin tunlar, kleleri, at ve katrlar da nlyd. 3.2. Maden ilii Phrygler zellikle tun iiliinde uzmanlamlard. Bu endstri dalnda esin kayna daha ok gneyden, Suriyeden geliyordu. Bunlardan bir blm Suriye ve Asurdan armaan olarak ya da ticaret yoluyla gelmise de, nemli bir blm Gordionda Phryg sanatlarnca dvme ve dkme teknikleri kullanlarak retilmiti341.

338 339

Sevin, 1982: 249263. Lloyd, 2000: 6364. 340 Sevin, 1982: 249263. 341 Sevin, 2003: 259.

96

Fryglerin eskia dnyasnda tannan ve kolay alc bulan dsatm rnlerinden en bata gelenini madenden, zellikle de bir bakr-kalay alam olan tuntan yaplm olanlar oluturuyordu. Kendine zg biimleriyle dikkati eken bu maden rnler ile eskiadan gnmze gelen bilgiler Fryglerin yksek maden iilii hakknda bir fikir edinmemizi yardm etmektedirler. Bu sanat dalnda zellikle Tabal lkesi ok ileri gitmi olmaldr. nk Eski Ahitte Tubal lkesinin yapm olan tun kazanlarn gneydeki Tyr kenti pazarlarnda satldndan sz edilmekte, Asur mparatoru 2. Sargon ise Tabal yapm kazanlar deerli sava ganimetleri saymaktadr. M 8. yzylda bu tun kaplarn n batda Yunanistan ve hatta talyaya dein yaylmt; ayn dnemde az kenarlar insan ve hayvan (en ok boa) kafalaryla ssl ayakl kaideler zerinde duran byk kazanlar, Fryglerin yannda Yakndounun Asur, Urartu, Ge Hitit ve Kbrs soylular arasnda da sevilerek kullanlmaktayd. Gordion tmlslerinde bu trde kazanlara en erken mezarlarda da rastlanm, Byk Tmlste ise tane bulunmutur. Bazlarnn kenarlar boa, bazlarnn ise kadn ve erkek bstleriyle bezeli olan bu kazanlarn ortak zellii, srtlarnda halka delikleri ve bu deliklere geirilmi halkalarn var oluudur. Yakndouda byk kazanlar reten Urartu ve Kuzey Suriye atlyelerinin yannda Frygia veya Tabal lkesinde de bir atlyenin varl anlalmaktadr. Byk Tmlsn ilk ald yllarda burada bulunan kazanlarn Urartu kkenli olabilecei dnlmt. Oysa yeni aratrmalar Gordiona hibir Urartu eserinin ulamam olduunu, baz kazanlarn ise Kuzey Suriye kkenli olabileceini gstermitir. Frygiadan Bat Anadoludaki onia, Adalar ve Yunanistana dsatm yaplm bir baka eser grubunu, tun kseler oluturur. Frygia atlyelerinde retildikleri konusunda hibir kukunun bulunmad bu kk boyutlu yaptlarn balca iki deiik tr vardr: Bugnk hamam talarmzn atas olan birinci tre girenlerin ortak zellii, ksenin orta ksmnda ikin bir yumrunun (omfalos) bulunuudur. nc tipleri Asurdan alnm olan bu trde kselerin erken tarihe ait olanlar, basit az profilleri ve dvme tekniinde yaplm olularyla dikkati eker. Daha gelimi aamada dkme tekniinde yaplmlardr; dtan dz grnmekle birlikte, iten kabartma halkalarla kuatlm yksek bir yumruya sahiptirler; bu trn klasiklemi rneklerinde ise yumrunun etrafn yalnzca bir halka kuatr. Ayn tre girmekle birlikte, basit grnml kselerin aksine yaprak kabartmalaryla bezenmi, nceleri dvme, sonralar ise dkme tekniinde yaplm ssl rnekler de retilmitir. Bu ssl tipin ilk modelleri de Asurdan alnmtr. Ancak Frygler bunlar yumrulu ve halkal kseleriyle birletirerek, kendilerine zg bir biime sokmay bilmilerdir. Modelleri dardan gelerek sonradan Fryg eserleri durumuna sokulmu bu kselerin yannda, ikinci bir kse tr vardr ki, bunlar Fryg maden ustalarnn kendi z bululardr. Yumrulu (omfalos) kselerin aksine M 8. yzyln ilk yars iine ait olan tmlslerde bu z Fryg eserlerine rastlanmaz; M 8. yzyln ikinci yarsnda ortaya km ve M 6. yzyln ilk yarsna dein kullanlmlardr. Anadoluda zellikle Ana Tanraya yaplan sv adaklarnda kullanlan bu kselerin en belirgin zellii makaraya benzer kulplardr. Her iki trde tun kselerin Gordiondaki bir maden atlyesinde retilmi ve buradan dsatm yaplm olmas olasdr. Bir maden atlyesine sahip olduu kazlarla anlalan Gordiondaki Byk Tmlste 166 adet tun kse ele geirilmitir342.
342

Sevin, 1982: 269270.

97

Giysilerin her iki ucunu tutturmaya yarayan ve ayn zamanda dekoratif bir e olan, bazen ta ve kil kalplarda dklm, bazen de dvme tekniiyle yaplm fibulalar Anadoluda ilk kez VIII. yzyln ortalarndan balayarak Phrygler kullanmtr. Fibulalar, genellikle yarm daire ya da at nal biimli simetrik bir gvde ile buna perinlenmi sivri ulu bir yaya sahiptirler. Gordionda ele geirilen fibulalarn says 1000in zerindedir. Bu trde maden eserler VIII.-VII. yzyllarda hemen hemen tm Akdeniz dnyasna ihra edilmiti343. Bir ya da st ste iki ine ve buna bal bir yaydan oluan fibulalar yalnzca giyimde deil, l armaan olarak mezarlarda ve adak olarak da tapnaklarda kullanlyordu. vriz kabartmasnda betimlenen Tyanal Urpallann giysisinde tipik bir Fryg fibulasnn nasl kullanldn grmek olasdr. Asur imparatoru 2. Sargona sunulan armaanlar arasnda bu trde fibulalarn grl onlarn deerli eyalar arasnda sayldklarnn kantdr. Nitekim mcevher gibi bir ss eyas olarak da kullanlan tun fibulalarn yapmnda, bakr-kalay alamna yksek oranda inko katlmakta, bylelikle altn rengini andran sar bir renk elde edilmekteydi. Batda Yunanistandan douda Asura dein yaylm olan fibulalar yarm daire biimlidir ve Fryglere zgdr. M 8. yzyln ilk yarsna ait rneklerin yay ksm daha ok dikdrtgen kesitli ince bir biim gsterir; olduka sade grnml olan bu tr fibulalara M 7. yzylda rastlanmaz. Yalnzca Anadolu ya zg olan ince yayl fibulalar giderek kalnlaan ve zeri kabaralarla bezenen trler izler. M 8. yzyln ortalarndan 6. yzyln balarna dein kullanlan bu ssl rneklerden 145 adedi Gordiondaki Byk Tmlste, keten bir bohaya sarlm olarak, cesedin yanndaki sehpa zerinde durmaktayd. Arnavutluk ve Makedonyadaki tmlslerde de cesedin yanna ok sayda fibula braklm olmas, Fryglerin bu gelenei anavatanlarndan Anadolu ya tam olabileceklerine iaret eder344. 3.3. Dionysos ve Midas Dionysos, Yunanistann btn illerini dolatktan sonra Anadoluya geti. Lydia ve Phrygiay da gezdi. Bir gn Bakkhantlerle beraber, Lydiada dolarken Sardes ehrinin gneyinde bulunan ve zm balaryla mehur olan Tmolos dana (Bozda) kt. Her zaman yannda dolaan Satyrler ve dier arkadalar yan sra geliyorlard. Yalnz Silenos yoktu. O itii arabn tesiriyle yolda bir eme banda szm kalmt. Kyller, kendisini eme banda szm bulunca ban ieklerle donatp krallar Midasa gtrmlerdi. Kral bu derbeder sarhoun Dionysosun arkada olduunu derhal tanmt. Bir Tanrnn arkadan konuklamakla ereflenen kral ne yapacan arm, Silenosu tam on gn saraynda alkoymu ve bu mddet zarfnda sayn misafirinin erefine ziyafetler, enlikler, elenceler tertip etmiti. On birinci gn sabah gne doarken Midas; Silenosu, byk bir alay ve ihtiamla alm gzel Tmolos dana (Salihli kasabasnn gneyinde bulunan Bozda) karak arkada Dionysosa gtrmt. arap Tanrs, kraln nezaketine, misafirperverliine hayran olmu ve kendisine bir ltufta bulunmak istemiti.
343 344

Sevin, 2003: 261. Sevin, 1982: 269270.

98

Tanr ona dile benden ne dilersen dedii zaman Midas, Dokunduum her ey altn olsun demiti. Kraln bu istei kabul edildi. arap Tanrs, arkadana kavutuu iin memnundu. Midasta istedii eyi altn yapacak ve dnyann en zengin kral olacak diye seviniyordu. Saadetten sarho olmu bir halde dadan aa inerken aklndan bin trl eyler geiriyordu. Tanrnn kendisine verdii vasf denemek istedi gerekten neye dokundu ise altn oluyordu. O gzlerine inanamyordu. Bir meeden kk bir dal kopard, o elinde altn bir dal oldu. Yerden bir ta ald, ta birden bire altn kesildi. Elini bir kesek parasna gtrd, toprak paras derhal altn bir kle oldu. Tarlada biten olgunlaan ekinlerden bir demet yoldu, elinde altndan bir demet hsl oldu. Bir aatan meyve kopard, elinde Hesperidler bahesinden koparlm bir elma buldu. Saraynn kapsna elini dokundurduu zaman; kap batanbaa altn kesildi, parlamaya, k samaya balad. Kolunu suyun iine daldrp da yukar kaldrnca Danaeyi aldatan altn yamuru yad. Fakat zenginlik sevdas, altn hrs hite iyi bir ey deildir. Altn ak, birok insanlar gibi Midasn da felaketini hazrlamt. Her dokunduunu altn yapan kral neeli ve mitli olarak, klelerin hazrlad muhteem sofraya oturdu. Ackmt, karnn doyuracakt. Fakat hangi yemee elini uzattysa o yemek hemen altn oluyordu. Altn kesilen lokmalar, inenemez, yenemezdi. Bardana konan suyu, kurumu dudaklarna rengini deitiriyor, altnlayordu. Bu bir felaketti. Bu felaket karsnda armt. imdi zenginlikten vazgemek, fakir olmak istiyordu. Artk altn hor grmeye balad. Dnyann en zengin adam olduu halde hibir eyi olmayan bir dilenci gibi acndan lecekti. Susuzluktan dili kurumu, alktan az kokmaya balamt. Hali ok ackl idi. Ellerini ge kaldrd. Tanrlar acyn benim halime; beni affedin, evet ben gnahkrm. Ben altna taptm, bamn belasn buldum. Beni bu beladan kurtarn. Ey Ulu Tanrlar; Tanrlarn kalbi hassastr, rakiktir, kendilerine yaplan candan yakarlar iitmezlikten gelmezler. Dionysos; Midas bu beladan kurtard, onu eski haline soktu ve ona Altnla kirlenen vcudunu temizlemek iin Pactolos (Salihli ile Ahmetli arasnda bulunan Sar kyden geen Sard deresi; Herodotus, Paktolus aynn mehur Sardes ehrinin iinden, Strabon ise yanndan getiini yazmaktadr) ayna girip ykan diye bard. Yumuak tabiatl kral gzel Pactolos ayna girdi, ykand, o gnden beri bu rman kumlar arasnda altn krntlar grnmekte ve altn seven insanlar o nehrin kumsallarnda eelenmektedirler345.

345

Can, 159161.

99

4. LYDIA Lydia blgesi, gnmzde yaklak olarak zmir ilinin dousu, Manisa ilinin byk bir blmn, Ktahya ve Uak illerinin bat ularn kapsyordu. Blge, adn Hint-Avrupa kkenli Lydlerden almtr; ancak bu halkn kkeni konusu ak deildir346. Klasik Lydia genel olarak, kuzeyde Mysia, Douda Phrygia, gneyde Karia ve batda da Aiolis ve Ionia blgeleriyle komudur. Bu genel emaya karlk daha kesin snrlarn saptanmas ise bu denli kolay deildir347. 4.1. Madencilik Kltr Lydia doal kaynaklar ynnden olduka zengin bir blgeydi. Bu zenginliklerin banda ise altn madenleri gelmekteydi. Hermosun (Gediz) kollarndan biri olan Paktolos (Sart) ayndan karlan bu altn ilk kez M VII. yzyln erken dnemlerinde retilmeye balamt. Tmolostan (Tmolos 1: Bozdalar. Tmolos 2: zmir-demie bal ky-Lbbey/amyayla) kp Sardesin (Manisa-Salihlinin 8 km batsnda-Sart/ Sart Mustafa) iinden akan bu kk ayn kysna kurulan rafinerilerde, cevherden elde edilen altn ok zengindi ve Lydia Krallnn byk n kazanmasnda en nemli rol oynamt. Akhaimenidler tarafndan da iletilen bu yatak M 1. yzyla gelindiinde tkenmiti. Strabonun bu ifadesi, Eski ada iletilmi grnen bir kuvars damarnn Paktolos yaknnda bulunmasyla ve altn ykamak iin hizmet etmi olabilecek bir kanaln kalntlarnn kefi ile desteklenmitir348. Sipylos (Manisa) Danda da, Pelopsun efsanevi soyunun zenginlik kayna olarak nlenmi maden ocaklar vard. Ancak ayn ekilde bu ocaklar da Strabonun zamannda tkenmiti349. Blgenin en nemli maden zenginliklerinden biri de, Kaystros (Kk Menderes) vadisinin dou yakasndaki Kilbiani (zmirin Kiraz ve Beyda ilelerinin yer ald dou kesimine Kilbiani ovas Kilbianon ovas- denirdi) denen ovadaki zencefre (zincifre) ve cva madeniydi350. Erythrai yarmadasnn kuzey ucunda Manastr yaknnda zincifre yataklar bulunmutur351. Eskialarn en kaliteli yataklar Palaiapolis (zmir-Belyambol/Beyda) kasabas yaknlarndayd. Zencefre, boya yapm yannda, ila sanayinde kullanlyordu. Hatta krmz renkli doal cva slfr, daha parlak bir grnm elde edilebilmesi iin dudak boyas yerine geiyordu. Cva zellikle madeni levhalarn gmlenip ayna haline getirilmesinde vazgeilmez maddelerden biriydi352.

346 347

Sevin, 2007: 176. A.g.e. 177. 348 Magie, 2002: 100. 349 A.g.e. 23. 350 Sevin, 2007: 189190. 351 Magie, 2002: 101. 352 Sevin, 2007: 189190.

100

Tmolos Dalar (Bozdalar) zerinde mermer yataklar vard; bu tatan Lydiallar zamannda yontu ve lahit yapmnda yararlanlyordu. Maden bakmndan da zengin olan Tmoloslardan gm, bakr, boya yapmnda kullanlan arsenik ile ila ve kozmetik yapmnda yararlanlan antimuan karlyordu353. Philippson tarafndan demiin yaklak 19 km gneydousunda, Messogis Dann kuzey eteinde bir antimon oca grlmtr ki bu, herhalde, Gaudinin demiten 20 km uzakta inili Kaya olarak rapor ettii ve Hellen Dnemine dein geriye giden galerilerin iinde bulunduu ocaktr. Philippson Nazillinin kuzeyinde, Messogis Dann gney eteinde, kapal bir antimon oca ile kuzeydou Lydiada, Dindymos Dann kuzey yamacnda bir bakasn rapor etmektedir. Zmpara, modern zamanlarda Tripolisin yukarsnda ve Tire yaknnda Messogis Da silsilesinden ve bunun yan sra daha batda Magnesia ad Maeandrumun batsndaki Gm Da ile Ephesosun kuzeyindeki Alaman Dandan karlmaktadr354. Pliniusa (Yal Plinius MS 2379) gre, mhr yapmnda kullanlan koyu krmz bir eit kuartz ta ilk kez Sardeiste bulunmutu. Bu kentin yaknlarnda boyaclkta kullanlan sar renkli a boyas ve ynleri yumuatmakta yararlanlan kkrt yataklar da vard. Kaystros Vadisinin bir dier zenginlii de, Tmoloslarn gney etekleri zerine kurulmu bulunan Hypaipann (Gnlce) kuma boyamada kullanlan kaliteli kk boyalar idi355. Lydia dalar, ayn zamanda tm trlerinin en iyisi saylan bir cins gherile de (Tarmda gbre, hekimlikte ila olarak kullanlan, barut gibi patlayc maddeler yapmna yarayan, beyaz renkte ve ince billurlar durumunda bileik bir madde, potasyum nitrat) vermitir356. Gyges ile birlikte Lydiann birdenbire glenmesinde en nemli etken M 7. yzyln ortalarnda, Akdeniz Blgesinde altnn hi olmad bir zamanda Paktolos ayndaki alvyal altnn bulunuudur. Buluun Gyges zamannda yaplm olduunu, ada Paroslu ambos ozan Arkhilokhosun, Ben altn bol Gygesin zenginliini umursamyorum, diyen szlerinden anlamaktayz. Gyges altn, kukusuz baz karlar salamak iin kulland. Bylece Lydiann askeri ve siyasi gcne ekonomik g de eklenmi oluyordu 357. Kroisos, her ynden Sardeise koan bilgin ve sanatlar iyiliklere boak, o zamanki uygar dnyada kendine byk bir n kazandrd. M 5. yzyl oyun yazar Aiskhylosun deyimiyle altn Sardeis ya da altn yata Sardeisin bu gz kamatran grkem ve zenginlii byk merak konusu, giderek bir Lydia hayranlnn olumasna neden oldu358. Gsteri ve israf dknl artt iin, Lydia, altn iplii ile dokunan bir cins kuma (srma) da retmi grnyor. Hem hallar hem de giysiler iin kullanlan zel bir tr, Romallarca Attalik diye adlandrlmtr359. Lydiada dalm hi kukusuz,
353 354

Sevin, 1982: 276. Magie, 2002: 100101. 355 Sevin, 1982: 276. 356 Magie, 2002: 26. 357 Sevin, 1982: 284. 358 A.g.e. 287. 359 Magie, 2002: 30.

101

altn, gm, parfm, krem, tekstil, boya vb. Lydia mallaryla dei toku yaplarak salanmtr. Lydiann ilka insann en etkileyen yn altn zenginliiydi. Bu zenginlik, M 7. yzylda Arkhilokhos, M 5. yzylda Herodotos ve Sofoklesten balayarak, Strabon ve Plinius dahil, MS 12. yzyl Bizans yazar Tzetzese dein anlatlp gitmitir. ok saydaki bu Yunan, Latin ve Bizans yazarlarnn tm, Lydiann altnn Paktolos ayndan elde ettiinde gr birlii iindedirler. Strabondan, Pakt los Irma Tm los Dandan kar. Eski zamanlarda bu rmakta ok miktarda altn tozu bulunmutu ve Kroisos ve onun ecdadnn zenginliinin nnn buradan kaynakland sylenir. Fakat imdi altn tozu yoktur. Pakt los ve halen Phrygios olarak adlandrlan Hyllos da Herm sa dklr. Bu ve onlarla birlikte daha az nemli rmaklar birleerek, Herodotosun dedii gibi Ph kaia yaknnda denize dklr. Herm s, Mysiada kutsal Dindym n Dandan kar. Katakekaumen lkesinden Sardeis topraklarna girer ve evvelce de sylediim gibi civarndaki ovalardan da geerek denize dklr 360 bilgisini almaktayz. Yine Homerosa atfta bulunarak, Haliz nlar ozann kendi uydurmasdr veya daha ziyade Haliz nlarn kim olduunu bilmeyen ilk kimseler bu ad eitli ekillerde yazm, gmn ve ortaya km birok dier madenin k yeri olarak hayal etmitir. Bunlar, gayretke arzularn desteklemek iin Kallisthen sten aktararak alan Sk psisli D m triosun ve baz dier yazarlarn, Haliz nlar hakknda hatadan yoksun olmayan yklerini de topladlar. Tantalos ve Pelopideslerin varl, Phrygia ve Spylos dolaylarndaki madenlerden; Kadmosunki Trakhiadan ve Pangaion Dandan; Priamosunki Abydos dolaylarnda Astyra altn madenlerinin (bugn hala az miktarda kalnt vardr. Bu madenlerden kartlan toprak ok fazladr ve yaplan kazlar ok eski alardan beri madenin ilendiini gsterir); ve Midasnki Bermios Da dolaylarndan; Gyges, Alyatt s ve Kroisosunkiler Lydiada, topraklarnn madenleri tketilmi olan kk bir kyn bulunduu Atarneosla Pergamon arasndaki blgeden elde edilmitir361 bilgisini vermektedir. Eskia yazarlarnn Lydiann altn zenginlii hakknda verdikleri bilgilerin doruluu modern aratrmalarla ortaya konmutur. Maden Tetkik Arama Enstitsnn blgedeki aratrmalarnda, Manisa ilinde, Alaehir, Salihli, Turgutlu blgelerinde altnn varl belirlenmi, Trk jeologlar, Turgutlu ve Allahdiyen kasabalar arasndaki blgede, altnn, gneyden Gediz Irmana doru hzla inen aylarn alvyonlarnda bulunduunu saptamlardr. Sardeis akropolnn batsndaki nekropol (mezarlk) tepesinden Paktolosa akan ay yataklarnda da 1015 mg bulan altn paracklar bulunmu, bu jeolojik aratrmalar, Paktolos aynn ilkada altn tozu tadn bildiren eski yazarlar dorulamtr. Ekonomik etkinlikler daha ok bat yakada, kenti bu ynde snrlayan Paktolos (Sart) ay yresinde toplanmtr. Nitekim altn artma atlyeleri, mcevherci dkknlar ve Pazar yeri hep bu taraftadr362 (Res. 27a,27b ve 27c). M 1. yzylda tmyle tkenmi olan bu alvyal altn Lydiallarca nce cevher olarak elde ediliyor, sonra da atlyelerde artma ilemlerinden geiriliyordu363.
360 361

Strabon, 2005: 172173. A.g.e. 275276. 362 Sevin, 2003: 271. 363 A.g.e. 274.

102

Paktolos alvyonlarnda altnn varlnn saptanmasndan sonra, Lydiallarn bu dereden altn retmi olduklar ise Sardeiste yaplan yeni bulularla ortaya konmutur. 1968 yl Amerikan kazlarnda, Paktolos aynn dou kysnda, son Lydia Kral Kroisos dnemine, yani M 6. yzyln ortalarna ait Lydia altn atlyeleri gn na karld. Bu atlyelerde, altnn iindeki yabanc alamlar, kal ilemi denen kurunla eritme yntemiyle artlmakta, sonra da altn gmten ayrp, saf altn elde etmek iin kk frnlar kullanlmaktayd364. Sardeisteki altn rafinerilerinde, aplar 1520 cm, derinlikleri ise 910 cmyi bulan 60 kal potas aa karld, almayanlarla birlikte saylarnn 200-300 bulduu hesapland365. Burada cevherin iindeki yabanc alamlar anaklama yntemiyle kurunla eritilerek artlmakta, bylelikle de elektron denen beyaz altn elde edilmekteydi. Ancak altn ve gmn kolaylkla belirlenebilen saflk derecesine karlk elektronda bu ilem glkler karyordu. Sorunun zm Kroisos dneminde bulundu. Semenkasyon denen bu yeni yntemde levha haline getirilmi elektronun zeri tula tozu ve tuzdan olaan bir karm ile rtlerek stldktan sonra uzunca bir sre kor halinde bekletiliyordu. lem sonucunda gm tuzla birlemekte, bylelikle de altndan ayrmaktayd366. Bu atlyelerdeki ilemler yle yaplyordu: Kurun buharnn zehirleyici etkisi gz nnde bulundurularak, ak, havadar yerlerde duran s kal potalarnn i yz, nce kemik kl ya da baka trde emici maddelerle svanyor, sonra potann iine cevherle birlikte, bunun kat arlkta kurun yerletiriliyordu. Pota iindeki karm, stten bol hava verilerek stlnca, altn ve gm karm olan elektron krecik haline dnrken, cevherin iindeki dier metallerle kurun okside oluyordu; bunun sonucunda sv kurun-oksit cruf halinde ayrlr, ergitme ss ykseldiinde de byk bir blm buharlaarak, sv artklar ise potann iindeki emici yzey tarafndan emilerek ya da ste bir kpk halinde km olan eriyik aktlarak ortamdan giderilirdi. Bylece geriye olduka saf bir biimde beyaz altn yani elektron kalrd. Yalnzca saf altn elde etmek iin ise ikinci bir ileme gerek vard. Bunda ise dvlerek ince bir levha haline getirilen elektron, kk bir kap iine, srayla, kiremit tozu, tuz ve elektron levha olmak zere yerletiriliyor, zerleri rtlp, frna sokuluyordu. Ortalama 700C sda yava yava stlan kaptaki gm tuz ile birleerek, gm-klorid haline dnyor ve bylece de geriye saf altn kalyordu. 25 x 20 m. boyutlarnda, tatan bir duvarla evrilmi olan bu altn atlyelerinden birinin ortasnda drt bir kenarnda oturmu arslan heykelleri bulunan, yerel Ana tanra Kuvava yani Kybeleye ait bir sunak ykselir. Basit dere talarndan rlm olan bu sunak, 3.30 x 2.25 m. boyutlarndadr; drt kesindeki, kumtandan yontulmu, oturur arslan heykelleri, douya doru hrlar durumdadrlar. Douya bakan sunan bat uzun yz nnde, adak yapanlarn zerine basp, adaklarn kolaylkla yerletirebilmeleri iin bir basamak vard. M 6. yzyla ait olan bu sunak olaslkla altn iilerinin tanrann korumas altnda bulunduklarnn kantdr367. Bunun yannda arslan bir
364 365

Sevin, 1982: 294. A.g.e. 295. 366 Sevin, 2003: 274. 367 Sevin, 1982: 295.

103

yandan da Lydia kral hanedannn simgesidir. Bylelikle atlyelerin kraliyet ailesinin denetiminde alt da ifade edilmi olabilir368. Bununla birlikte, kazlar kuyumcu dkknlarnn da kk altn retim merkezlerine yakn olduunu ortaya koymutur. Sardeis aa kentinde, akropolden bir hayli uzakta kurulmu bulunan bu sanayi arsnn konumu, Lydiada altn rafineleri ve baz sarraf dkknlarnn kraln direkt kontrol altnda olmadna da iaret edebilir. Nitekim Lydiada soylu denilebilecek ve kraln mutlak ynetiminde olmayan bir zengin snfnn varln, M 1. yzyl ile MS 1. yzyl arasnda yaayan Damascuslu Nicolaosun kaytlarndan anlamak olasdr; buna gre, veliaht Kroisos Adramytteionda vali olarak grev yaparken, babas Alyattesten Karia seferine katlma ars aldnda, cretli ordusunu kurmak iin Sadyattes adl bir Lydia zenginine bavurup, bor para istemi, ancak bu istei reddedilmi, gerekli para onial baka bir zenginden salanabilmiti. Lydial zenginler yalnzca bakentte deil, lkenin dier ksmlarnda da etkin olmalydlar. Herodotos, Dareios ve olu Xerxes zamannda bir Frygia kenti olan Kelainaide (Dinar) yaayan zengin Lydia ailesinin Pers krallarn hayrete dren servetlerinden sz etmektedir. Lydia lkesine yaylm olan byk mezar tepeleri yani tmlsler de bu ekilde ayrcalkl bir zengin snfnn varlna iaret etmektedir. Bu rnekler Lydia monarisini dounun mutlak ynetimlerinden ayran en nemli zelliklerinden birisi olduu gibi, zengin tccarlarn etkinliklerinin snr ve sosyal snflarn varl konusunda bir fikir vermektedir369. Altn ve gmn bolca bulunmasyla ilikili olarak gelimi dallardan biri de kuyumculuktu. Lydial kuyumcularn baars ncelikle krallarn kutsal alanlara gnderdikleri altn ve gmten armaanlar anlatan Herodotosun satrlarnda grlebilir; ancak ne yazk ki bunlar gnmze dein ulaamamlardr. Buna karlk imdi Uak Mzesinde sergilenen Karun Hazineleri bu konuda ok iyi bir fikir verecek kalitededir. Her ne kadar Lydia Krallnn yklndan hemen sonraya ait olmakla birlikte, bu eserlerin bir blmnn Pers beenisine gre, Lydial kuyumcular tarafndan Paktolos altnlarndan yapld kukusuzdur370. Lydia mcevhercilii ve kuyumcularnn baarlar mezarlara braklm armaanlardan anlalabilmektedir. Bu l armaanlar arasnda, l giysilerini ssleyen bezekli kk levhalar, rozetler, dmeler ve altn eritler nemli bir yer tutarlar. Altn levhalar bask tekniinde kabartma bezeklidirler; ounda bezek olarak oturan ya da uzun admlarla yryen sfenkslere yer verilmitir. Sfenkslerin yzleri profilden, gzleri ise arkaik tarzda cepheden gsterilmitir. Sardeiste bulunmu mcevheratn byk bir blm tipik Akhaemenid slubu zelliklerini tar. Nitekim altn levhalarn bulunduu mezar, Pers kral 2. Artaxerxese ait sikkeler yardmyla M 5. yzyla tarihlendirilmitir. Saylar 50yi aan kk altn rozetler, merkezi bir yumru ve bunun etrafndaki 8 yapraktan olumaktadr. ok saydaki altn dmeden birinde, bir kadn yznn ematik betimi grlebilir. Cesedi sslemeye yarayan uzun ve dar altn eritlerin ou bezeksizdir.

368 369

Sevin, 2003: 275. Sevin, 1982: 295. 370 Sevin, 2003: 282.

104

Mezar hrszlarnca soyulmam olarak bulunan 17 yalarndaki bir kz cesedi ok zengin bir biimde sslenmiti. Bann zerinde salarn balayan altn bir babant (diadem), kulaklarnda bir ift altn kpe ve bir elin yzk parmanda, sert tandan aslan betimi bulunan, klar saan altn bir yzk vard. Ayak ucunda, ldnde giysinin zerine dikilmi ve sonradan dalm 68 adet altn boncuk bulunuyordu. Bir baka buluntu, kzn boynuna taklan ve gs kemii zerinde bulunan kolye ya da zincirdi. Kolye eitli boyutlarda 150 altn, 8 mavi cam boncuk ve silindirik biimli bir akikten yaplmt. Altn boncuklar kre ya da silindirik biimdedir ve ou kabarcklarla bezenmitir. M 5. yzyla ait olmakla birlikte bu mezar, Mermnadlar dneminde altn iiliinde ok yksek bir becerinin ve mcevhercilikte basitliini yitirmi uzun bir gemie dayanan almann varln ortaya koyar. Lydia halk ss eyas olarak kpeye ok dknd. Bu dknlk yalnzca kadnlar arasnda deil, nl Lydia svarileri arasnda da yaygnd371. Bu yzden Sardeis kazlarnda 50 altn kpe ile kpe dkmnde kullanlan ta kalplar bulunmutur. Bunlardan ko biimli bir kpe ok ilgintir. Bu ve bunun gibi altn eserler Lydiallarn altn iiliinde ok yksek bir beceri ile basitliini yitirmi uzun bir gemie dayanan almalar olduunu ortaya koymaktadr372. Tarihsel kaynaklar ve Sardeis kazlarndan aka renildii zere Lydiada altn ve mcevher ileyen yerli atlyeler vard. Bunun yannda Sardeiste daha 3. binyln ortalarnda altn mcevher ilendii gz nne alnrsa, bu dalda Lydiann ok eski bir gelenee sahip olduu sylenebilir373. Paktolos nehrinin dou yannda Amerikallarn bulduklar ikincil binalardan biri M 600580 yllarna tarihlenmitir. Altn artma tesisi (Trk Arkeoloji Dergisi 18/1 (1969), s. 61 vd) olarak bilinen bu yap Kroisostan tr zellikle nemlidir. nk Kroisos byk zenginliini Paktolosun tad bol miktarda altna, bir de yaknlardaki dalarda bulunan altn madenlerine borludur. Herodotos, sikke derbetmenin Lidlerin buluu olduunu syler. Kroisosun zamannda altn sikkenin kullanld kesindir. Onun Delphoia ve teki Yunan bilicilik ocaklarna sunduu armaanlar gz nnde tutarsak, deerli madenlerden oluan zenginliinden zaten kuku duyulamaz. Rawlinsonun da syledii gibi, Herodotos yirmi drt parmak boyunda, on iki parmak geniliinde drt parmak kalnlnda, (ikilik forma boyunda, gene allm kalnlkta kitap kadar) yz yirmi adet som altn kleyi Delphoidaki tapnan hazinesinde gzleriyle grmtr. Herodotos, Kroisosun dier Yunan tapnaklarna sunduu hazineleri de sayar. Gerekten, Herodotosun bunlarla ilgili olarak bizzat grp vermi olduu ayrntl bilgiler, tmyle inandrcdr. rnein, biri altn biri gm koskaca iki anaktan altn olan Delphoidaki tapnaa girerken solda, teki sada dururdu diyor Herodotos. Gene, her ikisi de yangn srasnda kaldrld; imdi altn olan Klazomenain Hazine Dairesinde, gm olan da tapnak odasnn bat duvarnn dnda kede duruyor; hacmi alt yz amphoradr (yaklak 22 500 litre) 374.

371 372

Sevin, 1982: 295. Sevin, 2003: 283. 373 Sevin, 1982: 303. 374 Lloyd, 2000: 9596.

105

4.2. Herodota Gre Lydia Herodotun verdii bilgilerden, Lydiallarn madencilik kltrleri hakknda baz bilgiler edinmekteyiz. Lydia topra, brlerinde olduu gibi, yle pek ad anlacak olaanst eylere sahip deildir, yalnz Tmolostan akp gelen altn kumu vardr375. Bizim bildiklerimiz iinde ilk olarak altn ve gm para basan ve kullanan ve ilk olarak ufak tefek ticaret ilerine girienler bunlardr376. Halys rman geip Phrygiaya ve lke iinde yrnerek Kelainaya varld377. Bu sitede bir Lydial oturuyordu, Atys olu Pythios; bu adam orduyu ve kral byk bir cmertlikle arlad; hatta para yardm yaparak sefer giderlerine de katlmak istedi. Bu cmertlik karsnda Kserkses, yanndakilere sordu, kim oluyordu bu Pythios ve varl neydi ki byle bir neride bulunabiliyordu. Kral, dediler, bildiin altn nar ve altn asma daln baban Dareiosa armaan eden adam budur; bugn de, bildiimiz en zengin insan, senden sonra odur378. Kral servetin ne kadar diye sorduunda; iki milyon gm ve drt milyon Dareios stateri tamamlamak yedi bin altn eksik. Bunlar senin emrine veriyorum; benim daha geride klelerim ve mlklerim var, beni bol bol geindirir 379. Byle konutu, bu szlerden holanan Kserkses yle cevap verdi: Bundan sonra benim resmi konuumsun, drt milyon staterine gelince, yedi bin darik de ben sana kendi cebimden veriyorum, yuvarlak hesap olsun ve biz de sana bu kadarck bir iyilikte bulunmu olalm380. Devlet, bylece Heraklesoullarnn elinden km, Mermnadlara gemi oluyordu. Gyges baa geince Delphoiye sunular yollad, pek ok armaan: Delphoideki gmlerden baka saysz altn mcevher ve bu arada ad anlmaya deer olarak, alt tane iki kulplu som altn krateros vardr ki, bunlar tapnan iine koydurmutu. Bugn bunlar Korinthos hazinesi iinde boy gsteriyorlar ve arlklar otuz talantondur. Korinthos hazinesi diyorum ama aslnda bu hazine devletin mal deildir, Eetion olu Kypselosundur. Phrygia kral Gordias olu Midastan sonra Delphoiye sunular gnderen ilk Barbar, bizim bildiimiz, ite bu Gygestir. Midas da zerinde oturup alenen adalet datt krallk tahtn, ki grlmeye deer bir eydir, sunu olarak vermiti, bu da tam Gygesin krateroslarnn durduu yerdedir. Gygesin sunular olan btn bu altn ve gm paralara Delphoide, sunann adna uyularak Gygeantlar denilir. Bu Gyges tahta ktktan sonra, Miletos ve zmir zerine bir ordu gnderdi, hatta Kolophon kentini de ald. Ama otuz sekiz yllk saltanat sresince, hatralarda yaayacak baka hibir ey olmad ve biz de artk onu brakacak ve sz yeni gelene getireceiz381.

375 376

Herodotos, Klio, 93. Bahis, 2004: 48. A.g.e. 94. Bahis, 4849. 377 A.g.e. Polymnia, 26.Bahis, 346. 378 A.g.e. 27.Bahis, 346. 379 A.g.e. 28.Bahis, 347. 380 A.g.e. 29.Bahis, 347. 381 A.g.e. Klio, 14. Bahis, 21.

106

Lydial Alyattes, Miletos savana son verdikten sonra, elli yl saltanat srdkten sonra lmtr. Salna kavutuktan sonra o da armaanlar sunmutu, soyunda bilinen ikinci kii olarak Delphoiye, kocaman gm bir krateros ve paralar kaynakla tutturulmu, demir kaynan bulmu olan Khioslu Glaukosun elinden kma demir bir krateros tepsisi ki Delphoideki btn sunular arasnda en gz alc olan budur382. Solon gitti, ama tanrlarn kskanl sert arpt Kroisosu, phesiz kendisini insanlarn en mutlusu sayd iin. Solon gider gitmez bir rya girdi uykusuna, olunun bana gelecek belay gsterdi ona. ki olu vard: Biri Yaradann gadrine uramt, dilsizdi; br her bakmdan yatlarnn ok nnde gidiyordu; ad Atysti. Ryann Kroisosa gsterdii oydu, ucu demirli bir karg ile vuruluyordu. Uyandktan sonra bu grd rya zerine derin dncelere dald, korkmutu, ilk i olarak olunu nianlad; Lydia ordularna komuta etmeye alm olan gen adamn elinden bu grevi ald; savata kullanlan kargnn ve benzeri silahlarn, ksa, uzun her eridini, nerede olursa olsun toplattrd; ne olur ne olmaz, asld yerden kopar, olunun bana der diye korkuyordu ve hepsini depolara ydrd383. Kroisos yle cevap verdi: Yok olum, sende alakln izi yok ve canm skacak bir ey de yapmadn. Byle davranmamn nedeni u ki, uykuda biri grnd gzme, bana senin gnlerinin azaldn syledi; karg demiriyle leceksin. Bundan tr evlendirdim seni arabuk ve bizi ardklar sefere de bundan tr brakmyorum. Hi olmazsa, ben sa kaldm srece seni alnnn yazsndan korumak iin her areye bavuruyorum. Zira senden baka olum yok; br sakat, onu saymyorum384. Gen adam, hemen: Haklsn baba dedi, byle bir ryadan sonra beni korumakta; ama seni artan ve yanlla dren bir nokta var, bak sana anlataym. Bu rya, diyorsun, benim bir karg demiriyle leceimi haber veriyor; peki yabandomuzunun, seni korkutan demir ulu kargy tutacak eli var m? Evet, rya sana yabandomuzu dii, ya da ona benzer bir ey deseydi byle yapmakta hakl olacaktn; ama karg diyorsun. Mademki insanla dvmeyeceiz, brak beni gideyim385. Oraklleri snamak iin yollad Lydiallara verdii ynerge yleydi: Sardesten yola ktklar gnden balayarak gn sayacaklar, yznc gn orakle varp soracaklar, Lydiallarn kral Alyattes olu Kroisos u anda ne yapyor diye, orakllerden her birinin cevabn yazp kendisine getireceklerdi. Delphoininki dnda, btn bu kutsal tanklklardan bir iz kalmamtr; Delphoide Lydiallar tanrya danmak zere tapnaa girip soruyu ynelttikleri zaman Pythia u altl (hexametron)y syledi.

382 383

Herodotos, Klio, 25. Bahis, 2004: 25. A.g.e. 34. Bahis, 27. 384 A.g.e. 38. Bahis, 28. 385 A.g.e. 39. Bahis, 28.

107

Kumsaldaki kum tanelerini sayarm, denizi lerim. Dilsizin szn anlarm; konumayan dinlerim. Bir koku geliyor burnuma; kaplumbaa Tunta piirilmi, kuzu ile beraber ve sarlm Kaln bir deriye; tuntan bir rt var stnde, Ve tun bir yatak serilmi altna386. Pythia oraklini syledi, Lydiallar yazdlar ve yeniden Sardes yoluna dtler. Saa sola gnderilmi olan br haberciler de cevaplar alp dndkten sonra, Kroisos bunlar alp at, gzden geirdi. Delphoiden getirilen orakle kadar hibirisini nemsemedi; ama ne zaman ki bunu okudu, hemen bunun nnde eildi ve onu ye tuttu, artk nceden bilme (kehanet) yeteneinin yalnz Delphoide olduuna kanaat getirmiti, zira vaktini nasl geirmi olduunu bilen oydu. Sahiden, habercilerini tapnaklara doru yola kardktan sonra, belli gn beklemeye koyulmu; sonra kimsenin aklna gelmeyecek ey ne olabilir diye dnm ve bir kaplumbaa ile bin kuzuyu dilim dilim kesip bir arada piirmeyi kurmutu, kendi eliyle ve tun bir kapakla kapal, stten kulplu tun bir tencere iinde387. Kroisos, Delphoi tanrsna yaranmak iin pei peine byk kurbanlar kestirdi; eitli kurbanlk hayvanlardan bin tane; sonra altn ve gm ilemeli yataklar, altn kupalar, erguvan kumalar ve gmlekler toplatt, kocaman bir yn yapt, bu sunularla tanrya daha ok yaranmay umuyordu. Ayrca, her Lydialnn da kesesine gre bir eyler sunmasn emretti. Sonra toplanan sunulardan kurulan altn ynlarn erittirdi, alt palme uzunluunda, palme geniliinde ve bir palme yksekliinde kleler halinde dktrd (45x22,5x7,5 cm), yz on yedi kle oldu, drt tanesi som altnd ve her biri iki buuk talanton ekiyordu, brleri altn ve gm karmydlar ve bir tanesi iki talanton ekiyordu. Gene som altndan ve on talanton arlnda bir de aslan heykeli yaptrtt. Bu aslan, Delphoi tapna yand zaman, altnda ayaklk olarak duran bu klelerin zerinden dmtr ve imdi konulmu olduu Korinthos hazinesinde alt buuk talanton alt buuk talanton ekmektedir. Zira buuk talantonu erimitir388. Bunlar tamamlannca Kroisos, baka sunular da ekleyerek hepsini birden Delphoiye gnderdi. Sunular arasnda nce iki byk krateros, biri altn biri gm; altn olan tapnaa girince sada dururdu, br solda. Onlar da yangndan az sonra baka yerlere gtrdler, birincisi imdi Klazomenai hazinesindedir; arl sekiz buuk talantonu on iki mana geer; ikincisi ise, avlunun kesinde durur; alt yz amphora dolusu alacak byklktedir, Delphoililer Theophanialarda arab sulandrrken grmler (Apollon kn Hyberboreliler lkesine ekiliyordu. Theophanialar onun ilkbaharda dnn kutlamak iin yaplan bayramlardr. Ik ve sevin bayramlardr. Krateroslarda arap ve su birbirine katlr, lenler ve dinsel havalarla kutlanrd389). Delphoide bunun Samoslu Theodorosun elinden kma bir i olduu sylenir ve dorusu ben de buna inanrm, nk herkesin yapabilecei bir i deildir. Kroisos bunlardan baka, imdi Korinthos hazinesinde duran drt gm f
386 387

Herodotos, Klio, 47. Bahis, 2004: 30. A.g.e. 48. Bahis, 30. 388 A.g.e. 50. Bahis, 31. 389 A.g.e. Notlar, 488.

108

ve kutsal su iin, bir altn bir de gm iki gm gnderdi; altn gmn zerinde bunu Lakedaimonlularn verdiklerini belirten bir sunu yazs vardr; bu yaz uydurmadr; bu gm de brleri gibi Kroisosun bir sunusudur ve yaz Spartallara yaranmak isteyen bir Delphoinin marifetidir. Bu adamn adn biliyorum ama aklamayacam; dorusu udur ki, Lakedaimonlularn verdikleri armaan, elinden su akan ocuktur; ama o iki gm onlar vermi deildirler. Kroisos, br sunular arasnda, ki hibirinde sunu yazs yoktur, gmten leenler de gnderdi, arap sas iin ve dirsek boyunda altndan bir kadn heykeli, kendisine ekmek youran kadnn heykeliymi, Delphoide yle sylerler. Daha baka, karsnn gerdanlklarn ve kemerlerini de gnderdi390. te bunlard Delphoiye sunduu eyler. Erdemini ve bana gelenleri renmi olduu Amphiaraosa da som altndan bir kalkan ile gene som altndan bir karg yollad; bunlarn ikisi de, ben Thebaiden geerken, smenios Apollon tapnanda duruyordu391. Kroisos kendisine getirilen Oraklleri renince khinleri kutlad, Kyros kralln devireceinden phesi kalmamt, adamlarn yeniden Delphoiye gnderdi, Delphoinin nfusunu daha nce renmiti, btn halka adam bana iki stater altn dattrd. Bu cmertlik karsnda Delphoililer de Lydiallara baz ayrcalklar verdiler, Kroisos ve Lydiallar oraklin yanna sra beklemeden girebilecekler, kendilerinden ikamet harc istenmeyecek, byk oyunlarda bakede oturabileceklerdi, btn Lydiallar istedikleri zaman Delphoi yurtta olabileceklerdi392. te bu adamlardan biri olan Likhas, bir rastlantdan yararlanarak ve biraz da kafasn altrarak Tegeadaki mezar meydana karmtr. O aralk Tegeallarla ilikiler yeniden balamt. Orada bir demirci dkknna girmi, demirin nasl ilendiini hayranlkla seyrediyordu. Onun bu halini fark eden demirci, iini brakp ona unlar syledi: Ey Lakonial yabanc, u demirin ileniine bakp aryorsun, ya bir de benim grm olduumu grseydin ne yapardn? u avluda bir kuyu amak istiyordum, topra kazarken yedi dirsek boyunda bir tabut kt. imdiki insanlardan daha uzun bir insan olabileceine inanmadm iin tabutu atm ve ly grdm. Tabut, lnn boyuna greydi, ltm ve sonra stne toprak attm, kapattm. Adam grdn saf saf anlatyordu; ama szler brnn ilgisini uyandrmt; oraklin verdii iaretlere gre, bunun Orestes olabilecei sonucuna varyor ve u yaktrmalar yapyordu: Demircinin iki kr iki rzgard, rs ve eki karlkl iki arpmayd; dvlen demir, eziyetten doan eziyet, bu da demirlerin bulunuunu insanolunun bahtszlna yoran bir ayrntyd. Kafasnda bunlar bir araya getiren Likhas, doru Spartaya dnd. Lakedaimonlulara olan biteni anlatt. Lakedaimonlular onu uydurma bir sulamayla szde mahkemeye verdiler ve lkeden srp kardlar. O da yeniden Tegeaya geldi, demirciye gidip bana gelenlerden yaknd, adamn olmaz demesine bakmayp avluyu kiralamak istedi. Zamanla amacna ulat, oraya yerleti, tabutu kard, kemikleri toplayp Spartaya gtrd. O gn bugn, ne zaman iki halk boy lse, savata stnlk hep Lakedaimonlularda kalr. Ve imdiden Peloponezin byk blm onlarn elindedir393.
390 391

Herodotos, Klio, 51. Bahis, 2004: 31. A.g.e. 52. Bahis, 32. 392 A.g.e. 54. Bahis, 32. 393 A.g.e. 68. Bahis, 3738.

109

imdi gelelim gene Kroisosa, o bu durumu renince Spartaya eliler gndermiti, bunlar armaanlarla beraber birlik olma nerileri de gtryorlard ve kullanacaklar dil kendilerine iyice belletilmiti. Baknz konutular Spartaya varnca: Bizi buraya gnderen, Lydiann ve daha baka yerlerin kral olan Kroisostur. Size unlar sylyor: Lakedaimonlular, diyor, tanrsal orakl, bana Yunan lkesinde bir balama aramam buyurdu; Yunanistann bata gelen halk olarak bana siz gsterildiniz; ite ben de orakle uyarak sizinle yalansz dolansz dost ve birlik olmak istediimi bildiriyorum. Kroisosun adamlaryla ilettii haber ite byleydi. Kroisosa iletilmi olan orakleden Lakedaimonlularn nceden haberleri olmutu. Lydiallarn geliine sevindiler ve yeminle pekitirilmi bir dostluk ve birlik szlemesi yapmaya karar verdiler. Zaten Kroisos bundan nce de kendilerine kar iyi davranmt, bu yzden ona balanmlard: Lakoniada Thormax dann tepesinde bugn de duran Apollon heykelini yapmak iin Sardese adam gnderip altn satn almak istemilerdi ve Kroisos da satn almak istedikleri altn onlardan esirgememiti394. Bu hatra zaten badamadan yana ekiyordu. Lakedaimonlularn, Kroisosun btn Yunanllar arasndan dost olmak iin kendilerini semi olmasndan tr koltuklar kabaryordu. Ve istei kabul etmekle kalmadlar, bir de krateros yaptrdlar, bronzdan, d ilemeli, aznn evresi hayvan resimleriyle ssl, yz amphoralk bir krateros; kendileri de bir armaanla onurlandrm olmak iin bunu gnderdiler. Ama bu krateros, Sardese ulaamad, nedeni iki trl anlatlr: Lakedaimonlulara gre, Samoslular uzun kayklarna binip kafilenin stne gidip yama etmiler; ama br yandan Samoslular da diyorlar: Kraterosu gtrmekte olan Lakedaimonlular ge kalmlard ve Sardesin ve Kroisosun dm olduunu haber almlar ve kraterosu Samosta satmlard, orada bunu zel kiiler satn alm ve Here tapnana adamlard. Ola ki haberciler, satp savup Spartaya dndklerinde Samoslular bizi soydular, demi olsunlar 395. Kroisostan Yunanistanda, daha nce saylanlardan baka armaanlar da kalmtr: Boiotiadaki Thebaide smenios Apollonuna adam olduu altndan bir ayak, Ephesostaki altn dveler ve kolonlarn ou; ayrca Delphoideki Pronaos Athenesine sunduu byk boy altn kalkan. Bu sunular, ben getiimde oradaydlar, brleri kaybolmulardr. Miletos Brankhosoullarnda da, bir sylentiye gre, Delphoidekiler ayarnda ve arlnda balar varm ki, onlar da Kroisos vermi. Delphoidekiler ve Amphiaraos tapnandakiler kendi malndandr; kendi gelirinin birer parasydlar; brleri daha kral olmadan kendisine kar kan ve Lydiallarn bana Pantaleonu geirmek iin yardaklk eden bir dmann mallarndand. Alyattesin br oluydu. Bu Pantaleon, Kroisosun ana ayr kardeiydi; Kroisos Karial bir kadndan domutu, Pantaleon onial bir kadndan. Kroisos, babasnn istei gereince, tahta knca, kendisine kar dolaplar eviren adam, bir tarak makinesinin sivri ularnda srkletip ldrmt ve bu adamn var you, ki daha nceden adak olarak gsterilmiti, biraz nce de sylemi olduum gibi yukarda saylan sunular iin harcanmt. Kroisosun sunular zerine artk bir ey sylemeyeceim396.
394 395

Herodotos, Klio, 69. Bahis, 2004: 38. A.g.e. 70. Bahis, 3839. 396 A.g.e. 92. Bahis, 48.

110

mdi, Miletos tyran Aristagoras, Spartaya Kleomenesin (520490) iktidarda bulunduu srada gelmiti. Onunla grm, bir de bronz tablet getirmi, Lakedaimonlular sylerler, zerine denizleri ve akarsularyla birlikte btn dnya ilenmimi. Kleomenesin karsna knca, Aristagoras onunla yle konutu: barbarlarn lkelerinin bulunduu blge (Persleri kastediyor) ok zengindir, en bata altn, br uluslarn hepsindekinden ok daha boldur. Ayrca gm, bakr, parlak dokumalar, yk hayvanlar ve kleleri vardr; bunlarn hepsi sizin olabilir, istemeniz yeter. Yerini de size gstereyim. te oniallar urada, ondan hemen sonra Lydiallarn oturduklar yerler, bereketli ve altndan ve gmten yana ok bereketli topraklardr. Lydiallarn, diye devam etti Siz ise, Messeniallarla, Arkadiallarla ve Argoslularla dvyorsunuz; oysa oralarda, insanlarn elde etmek iin birbirlerine girdikleri altndan ve gmten eser yoktur397. Tmolosdan altn pullar tayan Paktolos ay, agorann ortasndan geer ve denize dklen Hermosa karr398. Alkmaionidler Atinann eski zamanlardan beri nl bir ailesiydi; ama Megaklesin ok sevdii Alkmaiondan beri lsz bir grkem kazanmlardr. Kroisos, Delphoi orakline danmak zere Sardesten bir Lydia misyonu gnderdii zaman, bu Megakles olu Alkmaion onlara yardm iin elinden geleni yapmtr; Kroisos, Lydiallardan, tapnak katnda kendilerine bu kadar yarar olann kim olduunu renmiti; onu Sardese arm ve zerinde bir seferde tayabilecei kadar altn alabileceini sylemiti. Alkmaion, bu cmertlikten iyice yararlanabilmek iin stne ok geni bir gmlek giymi, bulabildii en geni izmeleri geirmi ayaklarna ve klavuzlarn peinde kral hazinesine girmi, bir altn tozu kmesinin nnde melmi ve izmelerinin ierisine alabildii kadar doldurmu; sonra iple belinden skt gmlein iini de doldurmu, bir avuta azna atm ve hazineden km, her yan altn dolu olarak ve pabularn zor sryerek. Bu halini gren Kroisos glmekten baylm, stndekilerden baka bir o kadar daha vermi. Bu hanedan bylece ok zengin olmutur ve bizim Alkmaion, at yetitirmek iin tavla kurmu, Olimpiyat Oyunlarnda zaferler kazanmtr399.

397 398

Herodotos, Terpsikhore, 49. Bahis, 2004: 270271. A.g.e. 101. Bahis, 289. 399 A.g.e. Erato, 125. Bahis, 329.

111

8. BLM

112

1. ANTK ANADOLUDA MADENCLN YOUN OLARAK YAPILDII BLGELER 1.1. KOLONZASYON Bat Anadoluda kolonizasyona ilk girien onlar, Samoslulardr. Samosun Dou Akdeniz ile M 8. yzyln sonlar ve 7. yzyln balarnda iliki iinde olduu, adada ortaya karlan dou kkenli tun eserlerden anlalmaktadr. Baz yerli toplumlarn iddetli direnilerine karn, onia kolonizasyonu srd. arap, gm ve tutsaklaryla nl Thrakiann gney kylarnda ve Kuzey Ege Blgesinde Maroneia, Abdera ve Thasos (bugn Taoz) gibi gl koloniler kuruldu. Trapezosta kolonistler nceleri vahi, kavgac yerli halklardan Tibaren ve Mossynoiklerle atmakla birlikte, kente yerlemeyi baardlar ve Anadolunun nl madenci halk Halyblerle yaptklar maden ticareti sayesinde ksa zamanda gelime saladlar. Miletoslular dou kylarndaki Kolkhis Blgesinde Dioskurias ve Fasis, kuzey kylarnda Olbia, Pantikapaion, bat kylarnda ise stros, Tomis, Apollonia Pontika ve Odessos gibi nl koloni kentleri kurularak, M 7. yzyln sonlar ile 6. yzyln balarnda, buday, keten, kenevir, bal, balmumu, bykba hayvan, tuz, bakr, kurun ve ucuz insan gc bakmndan zengin olan tm Karadeniz ticaretini ellerine geirdiler. Cebelitark Boazn aarak Atlas Okyanusuna da kan Fokaiallar, nceden Samoslu onlarn iliki kurduu, gm madenleriyle nl ve olaslkla Egeye dsatm yaplan kalay madeninin pazarland Tartessosa (bugn Cadiz yakn) ulaarak burada ticaret yapma tekelini ellerine geirdiler. Aiol, on ve Dor kentleri, Msr ve Kuzey Karadenizden gelen budayn yannda, yine Karadeniz lkelerinden tuzlu balk, bakr, kurun, krmz a boyas, Trakyadan gm, Kbrstan bakr, spanyadan gm, kalay, Lydiadan altn, parfmeri ve deri, Atina ve baz Yunanistan kentlerinden mlek, Naksos ve Paros adalarndan da mermer dalm yapyorlard. Zenginlie kar doymak bilmez bir itah olan Histiaios, M 513 ylndaki Pers fetihlerinden sonra Atina tiranlarnca kullanlamaz duruma giren Trakya gm madenlerini kendi adna iletmeyi planlad. Bu amacna ulamak iin, Pers imparatorundan, Makedonyadaki Strymon (bugn Struma) Irmann az yaknnda, Edon Traklar blgesindeki Myrkinosta bir kent kurma izni ald. Ancak ok gemeden, taraftar bile olsa, bir tirann bu denli glenip zenginlemesinin tehlikelerini sezen Darius, Histiaiosu bakenti Susadaki sarayna danman alarak, onu saf d etti400.
400

Sevin, 1982: 227230.

113

1.2. AOLS Aiolis blgesi gnmzde zmir ilinin kuzey kesimi ile Yunanistann Midilli adasn kapsyordu. Blge adn, Kk Asiaya Kuzey Yunanistandan gelmi ve Yunancann farkl bir lehesini konuan Hint-Avrupal gmenlerden almtr. Aiolis, douda Lydia, gneyde Ionia, kuzeyde de Mysia blgeleriyle komudur; bats ise tmyle Ege denizi ile snrlanmaktadr401. 1.2.1. Madencilik Kltr Gerisi dalarla kapl bereketli bir tarmsal kua ellerine geirmi olan Aioller daha ok kendi iine kapank bir yaam srdrdler. Tarma ok nem vermi olan bu halkn geiminde, Lesbos (Midilli) adasndaki araplaryla nl Mytilene kenti dnda, ticaretin nemli bir yeri yoktu402. Lesbos adasnda grimsi bir mermer ve eitli yar deerli talar vermi ve zellikle kuzey ucundaki tepelerde, demir ve kurun karlan maden ocaklar bulunmutur403. Pyrrha Burnunun (Ioniada, Miletosla Maiandros Irmann dkld yer) ve krfezinin dnda terk edilmi Kisth n [Adramytt nos Krfezi (Edremit Krfezi-da Krfezi de denir) ve Pyrrhadan sonra Aiolis kysnda bir liman kenti] kenti bulunur. Bunun yukarsnda, daha ierlerde bakr madeni, Perperen (Aiolis kysnda nemsiz bir kent), Trarion (Aiolis kysnda nemsiz bir yerleim) ve bu ikisi gibi dier yerleimler de vardr404. 1.3. GALATIA Kk Asiada M III. yzyldan sonra ortaya km olan Galatia blgesi Phrygia ve Kappadokia topraklar zerinde kurulmu olup, gnmzde yaklak olarak Ankara ve Krkkale illerinin tmn, orum ve Amasya illerinin gney ve Yozgat ilinin de kuzey kesimlerini kapsyordu. Hint-Avrupal olan Galatlar ya da Keltler, Orta ve Bat Avrupa kkenli bir halktr M III. yzyln ilk yars ilerine dein Byk Phrygia ve Pontos Kappadokias blgelerinin topraklar zerinde kurulmu bulunan Galatia blgesi genel olarak, kuzeydouda Paphlagonia, kuzeybatda Bithynia, douda Pontos, gneydouda Kappadokia, gneyde ve batda da Phrygia Epiktetos blgeleriyle snrldr. Ancak blgenin kesin snrlarn izmek ok zordur; nk antik kaynaklar Galat boylarnn yaylmn yanstan bu snrlar hakknda ayrntl bilgi vermezler405.

401 402

Sevin, 2007: 7375. A.g.e. 80. 403 Magie, 2002: 23. 404 Strabon, 2005: 137. 405 Sevin, 2007: 213215.

114

1.3.1. Madencilik Kltr Tun a ve Hititler bahsinde blge madencilik kltr ilenmekle birlikte; blgede yer alan Kapadokya maden (zellikle gm) bakmndan zengindi ve madencilerinin stn sanat yetenekleriyle de nlyd406. Glek Boaz dolaylarndaki Maden kazasnda gm oca vard; buras da Arkhelaos krallnn snrlar iinde kalyordu407. Arkhel osun madencileri tarafndan, Galatiallarn lkesi civarnda kristal ve onyks plakalarn bulunduu sylenir. Ayrca belirli bir yerde renk bakmndan fildiine benzeyen beyaz bir ta bulunur ve bundan kk biley talar lsnde paralar elde edilir ve bu paralardan kk hanerler iin saplar yaplr. Baka bir yerde de ok sayda saydam ta paras (Kukusuz bunlar lapis specularis veya pencerelerde kullanlan bir eit mikadr) bulunuyordu ve onlar bunu ihra ediyorlard408. 1.4. IONIA Ionia blgesi gnmzde zmir ve Aydn illerinin Ege denizi kysndaki tm bat kesimi ile Yunanistann Sakz ve Sisam adalarn kapsyordu. Blge adn, Kk Asiaya Ota Yunanistandan gelmi ve Yunancann farkl bir lehesini konuan HintAvrupal gmenlerden almtr. Klasik Ionia genel olarak, douda Lydia, gneyde Karia, kuzeyde de Aiolis blgeleriyle komudur; bats ise tmyle Ege denizi ile snrlanmaktadr409. 1.4.1. Madencilik Kltr Dar bir ky eridine skm olan Ionia blgesi daha ok tarmsal ve hayvansal zenginliklere sahipti410. Herodottan Phokaiallarn (Foa) demir zerine ant itiklerini reniyoruz. Phokaiallar atete kzdrlm koskoca bir demir parasn denize attlar, bu demir paras su yzne kmadka Phokaiaya dnmemek iin ant itiler411. Antik a Bat Anadolusunda maden ileme sanat da gelimitir; nk Mitylenede bezemeli iki nl gm iki kab tipi yaplmtr. Smyrnada ise bir kuyumcular ve gmler loncas, Thyateira ve Hierapolis (Pamukkale)de de benzer nitelikte bakrc birlikleri vard412. Bergama da gm endstrisinin olas varln bilmekteyiz413. Ephesosta gmler ylesine gl idiler ki, Aziz Paulos onlarn dmanln kazanmasndan dolay hemen hemen yaamn kaybedecek duruma gelmiti414.
406 407

Diakov-Kovalev, 1987: 186. Lloyd, 2000: 239. 408 Strabon, 2005: 12. 409 Sevin, 2007: 8183. 410 A.g.e. 102. 411 Herodotos, Klio, 165. Bahis, 2004: 71. 412 Magie, 2002: 33. 413 A.g.e. 113. 414 A.g.e. 33.

115

1.5. KARA Karia blgesi gnmzde Aydn ve Mula illerinin byk bir blm ile Denizli ilinin bat u kesimlerini kapsyordu. Blge, adn kkenleri henz tam olarak saptanamayan Karlardan almtr. Karia genel olarak dou ve gneydouda Phrygia ve Lykia, kuzeyde Lydia ve Ionia blgeleriyle komudur; bat ve gneyi ise tmyle Ege denizi ile snrlanmaktadr415. 1.5.1. Madencilik Kltr Batdaki ok girintili kntl ky eridi ile doudaki dalk kesimden oluan blgenin eski alardaki ekonomisi byk apta tarm ve hayvancla dayanmaktayd. Alabanda yresinde, tahl ilalamada kullanlan bir tr kkrt karlmaktayd (Plin., N.H. XVIII 305). Zengin olmamakla birlikte, Alabanda ve Orthosiada da kristali yataklar da vard (Plin., N.H. XXXVII 23)416. Karia sahil blgesinde maden ocaklar da bulunuyordu. Kuzeyde Miletosun dousunda Latmos (Beparmak) Danda demir vard. Gerekten dan gneydou ucuna yakn bir yerde eski bir maden ocann izleri bugnde grlebilmektedir. Myndos (Gmlk)un arkasndaki tepelerde, adn kentten alan uzun burnun ucunda nemli bir gm oca bulunuyordu. Karia sahilinin yaknnda zengin Kos (stanky) Adas yer almaktadr. Kosta eski maden ocaklarnn izleri vardr ve biraz bakr bulunmutur417. Adann endstrileri, toprak ve bakr kaplarn retimini kapsamtr; daha M 300 gibi erken bir tarihte, bakrclar ve mlekiler, bir kurbandan zel pay alabilecek kadar nemli idiler 418. Kibyrallarn (Horzum) baka bir zellii de, demir iilii ve kakmaclndaki ustalklardr419. 1.6. MYSIA Mysia blgesi gnmzde yaklak olarak Balkesir ilinin tmn, Manisa ilinin kuzey, zmir ilinin kuzeybat, Bursa ilinin gneybat, Ktahya ilinin bat ve anakkale ilinin de dou u blmn kapsyordu. Blge adn Kk Asiaya Thrakia ve Boazlar zerinden girmi bir Thrak boyu olan Myslerden almtr420. Mysia genel olarak douda Phrygia, gneyde Aiolis ve Lydia, batda Troas ve Ege denizi, kuzeydouda da Bithynia blgeleriyle komudur 421.
415 416

Sevin, 2007: 105108. A.g.e. 130131. 417 Magie, 2002: 118. 418 A.g.e. 3637. 419 Strabon, 2005:182. 420 Sevin, 2007: 43. 421 A.g.e. 44.

116

1.6.1. Madencilik Kltr Mysiann balca doal zenginlii kereste ve madene dayanyordu. Mysia blgesinin maden zenginlikleri arasnda Bergamann kuzeyindeki Perperene (zmirBergama-Kozak bucana bal Aabey ky yaknnda) yresindeki dalardan karlan bakr nemli bir yer alyordu. Strabona gre, Lydia krallar, Atarneus (zmiranakkale karayolunun dousunda, Dikili kava yaknnda Kaletepe) ile Pergamon arasndaki blgeden altn elde etmilerdi. Prokonnesos (Balkesir-Erdek bal Marmara bucanda ky. Marmara adas, Saraylar.) adas beyaz mermerleriyle nlyd (Str. 588; Plin., NH., V 151)422. Bununla beraber, madenler asndan daha nemli bir blge da Dann dousundaki Mysiann kuzeybat kesimi idi. Buradaki gm, Aisepos (Gnen ay)un kaynaklarna yakn olan (adn madenden alan, Argyrion=Gm) Argyriada (anakkale ili, Yenice ilesine bal bucak. Pazarky423) ve zellikle daha douda, Tarsios (akroba ay) ve Enbeilos diye deiik ekilde adlandrlm olan rman yukar vadisinde Perikharaxisde (kurunla birlikte) karlmtr424. Buradaki ocaklar M 133ten Augustus zamanna dein olan Roma Dnemi sikkelerinin gsterdii gibi, Romallar tarafndan iletilmitir. Ve olasdr ki, bu ocaklar Pergamon krallar tarafndan da kullanlmtr. Kasaba, Kyzikostan Bergamaya giden yollardan biri zerinde idi425. Herodota gre, Mysiallar kendi lkelerinin balklarn giyiyorlard, ellerinde kk kalkanlar ve atete sertletirilmi demirden karglar vard426 ve ona gre su verilmi elik en sert tatan daha sert olurdu427. Ksenophon Anabasiste Mysiallardan Mysos adnda bir Mysial, yanna on Giritli alp allk bir yerde kalarak, dmandan gizlenmek ister taklidi yapt; ama tuntan olan kalkanlarn zaman zaman allar arasndan ldatyorlard. Bu yzden bu ltlar fark eden dmanlar bir tuzaktan korkmaktaydlar428 eklinde bahsetmektedir. 1.7. PAPHLAGONA Paphlagonia Karadeniz'in kysnda, Pontus ve Bithynia arasnda kalan bir blgedir. Bu blge Antik ada Anadolunun kuzeyinde yer alyordu. Douda Kzlrmak, batda Sakarya Nehri, gneyde Frigya ve Galatya, kuzeyde ise Karadeniz ile evriliydi. Strabon'a gre Parthenius nehri blgenin bat snrn iziyordu, dousunda da Halys nehri vard. Gnmzde Kastamonu, Sinop, ankr ve Karabk bu blgede yer alrken, orum, Bolu, Zonguldak ve Samsun illerinin bir blm blgenin iinde kalmaktadr429.

422 423

Sevin, 2007: 5455. A.g.e. 253. 424 Magie, 2002: 2021. 425 A.g.e. 9495. 426 Herodotos, Polymnia, 74. Bahis, 2004: 357. 427 A.g.e. 141. Bahis, 374. 428 Ksenophon, 1998: 152. 429 http://tr.wikipedia.org/wiki/Paflagonya

117

1.7.1. Madencilik Kltr Strabondan o dnemde Pontos hkimiyetinde olduunu anladmz bu blgede hakknda baz bilgiler reniyoruz. Bithynial Nikom desin kuvvetlerini Mithridat s Eupator burada tamamen yok etti. Fakat bunu ahsen deil generalleri vastasyla yapt. Nikom des birka kiiyle beraber anavatanna gvenle kap oradan deniz yoluyla talyaya gitmi olmasna ramen, Mithridat s iin peini brakmad ve ilk hcumda yalnz Bithyniay almakla kalmayp Karia ve Lykiaya kadar Asiay eline geirdi. Ve burada yaplm bir iskn olan Pomp iopolis (Damastis blgesinde bir yerleim) kent olarak ilan edildi430. Bu kentteki Sandarakurgion (Krmz Zrnk Da) Da Pim lisadan uzak deildir ve imdi harabe halindeki bu kral kaleden tr rman her iki yanndaki lkeye Pim lis n denmektedir. Sandarakurgion Dann, yaplan madencilikten dolay ii boaltlmtr, nk iiler altnda byk oyuklar amlardr. Maden, vergi mltezimleri tarafndan iletilmekteydi ve burada sularndan tr pazarda satlan tutsaklar madenci olarak kullanmaktaydlar; nk iin zahmetinden baka, madendeki havann ve cevherin berbat kokusundan tr burada almann hem ldrc ve hem de dayanlmaz olduunu sylerler; yle ki, iiler ksa srede lmeye mahkmdur. Bundan baka, saylar iki yzden fazla olmayan iiler devaml hastalk ve lmle telef olduundan, ocak yararlanlmaya elverili olmamakta ve dolaysyla ou zaman altrlmamaktayd. Pontos zerine bu kadar yeter431. Maden Mhendisi Urungu Erdal ZERe gre; Strabonun bugnk Kastamonu'ya bal Takpr (Pompeiopolis) ve evresini anlatrken deindii Sandarakurgion Da, Kre Dalardr (nder Bilgiye gre negl Da432, Adnan Pekmana gre Krmz Zrnk Dadr433). Yakn madencilik tarihimizde Zonguldak, Soma ve dier kmr veya maden havzalarnda ilk olarak mahkmlarn madenci olarak altrldn ve yaam koullarnn Strabon'un anlattklarna benzer olduunu biliyoruz. Ayrca Strabon bize, 8 Eyll 2004 tarihinde, ocaktaki yangndan kan zehirli gaz nedeniyle 19 madencinin ehit olmasyla sonulanan Kre maden yangn hatrlatarak Antik adan beri madencilik alannda ok eylerin deimediini dndryor434. 1.8. PONTOS (PONTUS) Pontos konusunda nemli bir yanlg, Pontos ve Pontoslularn kelimesinin bir rk olarak alglanmas ynndedir. Hlbuki Pontos (Pontus) ya da Pont Euxim eski Yunanllarn Karadenize verdii isimdir, deniz anlamna gelir. Samsun, Ordu ve Trabzon yresinde M 301 ylnda Pers (ran) kkenli Mithridates slalesi tarafndan Pontus (Karadeniz) Krall kurulur. ki buuk asr sren krallk dneminde snrlar Ege adalarna kadar uzanr. Yunan tarihileri ise Pontos devletini bir Yunanl prensesin Pontos sarayna gelin olarak gelmesiyle (4. Mithridatesin kars) balatrlar ve Pontos kralln Helen kltrnn bir paras sayarlar. Oysa Pontos olarak adlandrlan Karadeniz Krallnn yneticileri ran asll, ynetileni ise Anadolu halklardr435.
430 431

Strabon, 2005: 52. A.g.e. (2005) 53. 432 Bilgi, 2001: 14. 433 Strabon, 2005: 53. 434 http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/ Madencilik Blteni Kltr-Sanat, Aralk 2005 Sayfa:49 435 http://besik.blogcu.com/pontos-gercegi-1

118

1.8.1. Madencilik Kltr Pontos Krall topraklar daha 1. Farnakes (M 185169) zamannda Kerasusa (Giresun) kadar geniletilmitir. Mithradates ise bu dnemde kralln snrlarn kyda Trapezosa kadar geniletmiti. Ayrca i ksmda da geni topraklara sahip olmutu. Bu dalk blgede bulunan zengin demir ve gm madenleri onun projelerini gerekletirmesine yarayacakt. O, bu yksek dalar zerinde ina ettirdii 75 kalenin iinde hazinelerini saklamaktayd. Kral ksa bir sre snrn Kolkhis ve Fasise kadar geniletti436. Ksenophondan blge hakknda Mossynoikler demir baltalar tayorlard (mossynoikler, ahap kalelerde yayorlard ve Kolkhlarn batsnda bulunuyorlard)437 (Res. 28). Yunanllar gerek dost gerek dman Mossynoiklerin lkesinde sekiz gn yrdkten sonra, Khalybler lkesine vardlar. Fazla kalabalk bir halk olmayan Khalybler, Mossynoiklerin boyunduruu altnda yayor, zellikle demir iiliiyle geiniyorlard. Ordan Tibarenlerin lkesine vardlar. Tibarenlerin lkesi ok daha dzd ve deniz kysndaki ehirleri daha az tahkim edilmiti. Buradan iki gnlk bir yryten sonra Tibarenlerin topraklarndaki Sinope kolonisi Kotyoraya varld438 bilgisini almaktayz. Strabon ise bizi Bugnk Khaldai kavmine eskiden Khalybes denirdi; ve lkelerinin tam karsnda Pharnakia kurulmutur. Bu denizlerde yaplan palamut av, doann salad bir avantajdr. Bu balk ilk defa burada yakalanmtr. Karada madenler vardr, daha eski devirlerde gm madenleri de olduu halde, bugn sadece demir madeni kalmtr. Bu blgedeki ky olaanst dardr, zira orman ve madenlerle dolu olan dalar bunun hemen stndedir ve kynn ou ilenmitir. Bylece, madencilere hayatlarn kazanabilmeleri iin madenler ve denizle megul olanlarn da geimlerini salayabilmeleri iin balklk, zellikle palamut ve yunus av kalr439 eklinde bilgilendirmektedir. Maden Mhendisi Urungu Erdal ZERe gre; Gnmzde bakr, kurun, inko, gm ve altn yataklar bakmndan zengin blge olan ve Strabon'un Khalybe, Alybes ya da Halizonia olarak sz ettii bugnk Gmhane, Bayburt, Ordu ve Tirebolu, Trabzon illerini kapsayan blge iin gm ve demir madenlerinden sz edilmektedir. Gmhane'nin eski adnn Argyropolis yani Gmehri olduu ve antik alarda bu blgede madencilik yapld bilinmektedir. Bu blgede yaayan Khalyb'lerin baka kaynaklarda gm karan, demiri kefeden, madencilik ve metalurji'yi bilen bir kabile olduu; Khalybler Moissoniklerin boyunduruu altnda yayor, zellikle demir iilii ile geiniyorlard. eklinde sz edilen Ksenophon'un Anabasis adl eserinde ve Odios'la Epistrophos komuta eder Alizonlara, ta uzaklardan gelirler gmn yurdu Alybe'den dizeleriyle Homeros'un lyada adl eserinde bu gr desteklenmitir440.

436 437

zsait, 1982: 361. Ksenophon, 1998: 157. 438 A.g.e. 161. 439 Strabon, 2005: 29. 440 http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/(Madencilik Blteni Kltr-Sanat Aralk 2005 Sayfa:48)

119

Kaberia (Pontosta Eupatoria kentinin gneyinde bir kent), Magnopolisten (Eupatoria) aa yukar yz elli stadion (1 stadion 600 ayak ya da 30 stadion 5,5 km) daha gneyde Paryadros (Pontosun dousunda bir da) Dalarnn hemen eteklerinde kurulmutur. Amaseia (Amasya) da Magnopolisten batya doru ayn uzaklktadr. Kaberiada Mithridat sin saray ve ayrca bir su deirmeni ve hayvanat baheleri ve bunun yaknnda av sahalar ve madenler vardr441. Poseid nios, Iberia (Kaukasos Kafkas Dalarnn gneyinde bir lke)da kile benzer bir topraktan, kalp halinde tulalar grdn (Olaslkla pomza ta), bununla gm temizlendiini ve bunlarn su zerinde yzdklerini syler 442. Mithylenede bulunan Roma Konsl Manius Aquiliusu kent halk, Mithradatese teslim etti. Mithradates Bergamaya geldiinde para ve servete doymak bilmeyen bu konsln boazna eritilmi altn akttrd443 (Appianos, Mithr. 20,21). Pompeius, M 65 ylnn baharnda geri dnp biraz gecikmi olan bir ie, Mithridatese olan ballklarn srdrmekte olan Pontos kalelerini ele geirmeye balad. Bunlar arasnda ad Taulara olan yerde (imdi Sivas diye dnlyor), kraln hazine dairelerinden en zengini vard. Bu kalede kaplarn, ev eyasnn, deerli talarla ssl, altn kakmal at koumlarnn sakland yle byk bir depo buldu ki, bunlarn hepsini tayp karmas tam bir ay srd444.

1.9. THRAKIA Thrakia blgesi geni anlamyla douda Karadenizden batda Vardar rmana, kuzeyde Tunadan gneyde Ege denizine dein uzanan geni bir alana yaylyordu. Tkiye Trakyas ise gnmzde Edirne, Tekirda ve Krklareli illerinin tmn, stanbul ilinin tm Avrupa yakasn; anakkale ilinin de Gelibolu Yarmadasndaki blmn kapsyordu. Blge adn Hint-Avrupa kkenli Thraklardan almtr445. Belirtilmi olduu zere, son derece geni bir alana yaylm olan Thrakia douda Pontos Euksinos (Karadeniz), Bosporos Thrakios (stanbul Boaz) ve Propontis (Marmara denizi), kuzeyde ve batda Istros (Tuna) ve Aksios (Vardar) rmaklar, gneyde de Ege denizi ve Hellespontos (anakkale Boaz) ile snrldr. Ancak kuzeydeki snrn zaman zaman da Haimos yani Balkan dalar; bat snrnn ise Strymon (Struma) rma tarafndan izildii kabul edilmitir446.

441 442

Strabon, 2005: 42. A.g.e. 151152. 443 Sevin, 1982: 304. 444 Lloyd, 2000: 214. 445 Sevin, 2007: 15. 446 A.g.e. 18.

120

1.9.1. Madencilik Kltr Thrakia zellikle deerli madenler ve ayrca demir ve bakr bakmndan zengin bir blgeydi. Altn ve gm Makedoniadaki Pangaion danda, gneyde Ege denizinde bir ada olan Thasosta (Taoz) ve yine Makedoniadaki Bermion danda retilmekteydi (Str. 680). Hibir antik kaynak tarafndan dorulanmamakla beraber, Plinius (N. H. XXXIII 66), Hebros (Meri) rmann alvyonlarndan altn elde edildiini yazar. Istrancalar kurun ve inko madenlerine sahipti. Ayrca, Hebros gibi baz rmaklarn alvyonlarnda altn tozu elde ediliyordu 447. Herodottan blge hakknda Megabazos, Histiaiosun neler yaptn renmiti; onun iin Paioniallarla birlikte Sardese gelir gelmez Dareiosa unlar syledi: Ey kral sen ne yapyorsun? Byle kurnaz ve becerikli bir Yunanlya Trakyada kent kurmak iin izin verilir mi? Orada orman ok, gemi ve krek yapmak iin istedii kadar aa bulabilir, gm madenleri ve gerek Yunanl, gerek Barbar, kalabalk bir halk yn var, ki eer balarna geecek biri ksa, gece gndz demez her dediini yaparlar448 ve Sophanes, Daton (Trakya kenti) da Edonislilerle, altn madenleri iin arprken dmtr449 bilgisini almaktayz. Dou Trakya (Trkiye Trakyas) tmlsleri metalrjisini incelediimizde, Trakya tmlsleri buluntular byk bir ounlukla kazlar sonucunda kazanlm toplu buluntu gruplardr. Tmls toplu buluntular iinde zellikle maden kaplarn ayr bir yeri vardr. nk maden eserlerin daha antik adan itibaren maden deeri dolaysyla eritilip yeniden kullanlmas birok gm ve bronz kabn kaybolmasna yol amtr. Bu nedenle bugn tannan malzemelerin ounluu Vezv ehirleri dnda, yerleme yerlerinden deil, fakat mezarlarda bulunmutur. Dou Trakya tmlsleri maden eserleri, maden cinsine gre altn, gm, bronz, demir ve kurun olmak zere ayrlm, bronz ve gm eserlerde arln bulmutur. Bu durumda ncelikle bronz ve gm eserlere ynelerek, her bir parann analojileri ile birlikte deerlendirilmesi sonucunda bu tiplerin Roma dnyas iinde, gerek eyaletlerde gerekse ticari ilikiler dolaysyla skandinav lkelerinden Rusyann gneyine ve Karadeniz kylar boyunca Kafkaslara kadar yayld anlalmtr450. Vize B eserlerinin basit nitelikte olmasna karn o devrin tiplerini ve modellerini tanyan bir tara atlyesinde yapldklar sonucuna varlmtr. Bu zellikleri Vize B mezarndan kan bronz eserlerden de saptamak mmkn olmutur451. Dou Trakya tmlsleri maden eserlerinin retim merkezleri aranrken Marmara kysndaki Kyzikosa da iaret etmek gerekir. Kyzikosun deerli madenleri ileyen ustalarn bulunduu bir merkez olduu ve bu ustalarn evredeki memleketlerden aldklar sipariler zerine altklar ileri srlmtr452.

447 448

Sevin, 2007: 26. Herodotos, Terpsikhore, 23. Bahis, 2004: 263. 449 A.g.e. Kalliope, 75. Bahis, 471. 450 Onurkan, 1988: IX. 451 A.g.e. 24. 452 A.g.e. 38.

121

Antik an metal kaplar iinde en fazla sayda bulunan grubu marapalar meydana getirir453. Vize ve Augsburg (eski ad: Augusta Vindelicum) zrhlarnn ayn atlyede ve hatta ayn usta tarafndan yaplm olduunu gsteren nemli ipular vardr454. mparatorluk devri banda Gney talyann bata Capua olmak zere metal kap retiminde nemli rol oynad bilinmektedir. Klasik alara kadar geri giden uzun bir gelenein sonucu olan Capua bronz endstrisi antik yazarlarca vlmtr. (Plin., NH 34.95). MS 1. yzyl ortalarndan itibaren eyalet merkezlerinin kendi ihtiyalarn karlayacak derecede retime gemeleri, Capua bronz endstrisinin gerilemesine neden olmutur. Trakyada, talya maden endstrisinin gerilemesi ile MS 1. yzyl sonundan itibaren yerli iyerlerinin daha geni lde almaya giritii bir devrenin balad dnlmelidir 455. 1.10. TROAS Troas blgesi gnmzde anakkale ilinin dou u kesimi dnda- hemen hemen tmn; bir baka deyile Biga yarmadasn kapsyordu. Adn blgenin ve hatta Eskian en nl kentlerinden saylan Troiadan almtr456. Etnik ve siyasi bir kavram ifade etmeyen Troas genel olarak, douda Mysia, bat ve gneyde Ege denizi, kuzeyden de Hellespontos (anakkale Boaz) ve Propontis (Marmara denizi) ile kuatlmaktadr. Gnmzde anakkale Yarmadas (Biga) adn tayan bu blge genel olarak Aisepos (Gnen) aynn Propontise dkld yerden, gneybatda da (Kaz) dana doru ekilecek bir izginin batsnda kalan kesimdir; ancak bu izginin tam salkl bir belirleyici olduu da savunulamaz457. 1.10.1. Madencilik Kltr Troas blgesinin balca zenginlikleri, Mysiadaki gibi, orman rnleri ve madene dayanyordu. Blgenin balca maden zenginlikleri arasnda altn ve gm bata geliyordu. Lampsakos (anakkale-Lpseki.) yaknnda ve Abydosun (anakkale Boaznn Anadolu yakasnda, anakkalenin 6 km kuzeyinde, Nara burnu) gneydousundaki Astyra (Mysiaya bal Adramyttion=Edremit-Burhaniye yaknnda bir ky) ya da Kremastede karlan altnn verimi Strabonun (591, 603, 680) zamannda olduka dmt458. Bu ifade Strabonda Astyra, Abydoslularn topraklarnn st ksmnda, Tr ia Blgesindedir. Yknt halinde olan bu kent imdi Abydoslulara aittir; fakat daha nceleri bamszd ve altn madenleri vard. Bu madenler halen, tpk Pakt los Irmana bitiik olan Tm los Dandakiler gibi kullanlmaktan tr fakirlemitir. Abydostan Ais posa uzakln yedi yz stadion olduu sylenir fakat dz seyirle daha ksadr459 eklinde gemektedir. Bu ocaklar,
453 454

Onurkan, 1988: 47. A.g.e. 100. 455 A.g.e. 109110. 456 Sevin, 2007: 57. 457 A.g.e. 58. 458 A.g.e. 71. 459 Strabon, 2005: 110.

122

Ksenophon, Hell. IV 8,37de Kremasteye ve Strabon XIII s. 591 ve XIV s. 680de Astyraya yerletirmektedir. Bu civarda, modern zamanlarda tekrardan alm olan eski altn ocaklarnn kalntlar vardr; fakat Strabonda bahsedilen bu ocaklarn, kendi zamanndaki tkenip bitirildii yolundaki ifadenin doruluu, yakn zamanlarda yeniden alan bu ocaklarn baarszla uramasyla kantlanm grnyor 460. Bakr Orta Troas yresinden karlyordu. Nitekim Hellespontosa girite Sigeion (Yeniehir) kentinde bir bakr iileri loncas kurulmutu. da Dann batsndaki Andeirada bol miktarda inko vard. Strabon bu madeni yle anlatr: Sk psisten sonra Andeira, Pioniai ve Gargara topraklarna gelinir. Burada Andeira civarnda yand zaman demirleen ve sonra bir cins toprakla frnda stlnca yalanc gm (inko) elde edilen bir ta vardr ve buna bakr katarak, bazlarnca da bakr (Latincesi orichalcum) denen karm elde edilir. Buralar, Assos dolaylaryla birlikte Leleglerin igal ettii yerlerdir 461. Bu maden cevheri (bu aka inko slfit idi) yakld zaman demir olmu ve sonra bu cevher belli bir tr toprakla stld zaman pirin (orichalcum) yapmak iin bakrla kartrlan sahte gme dnmtr. Maden, hem Troasn orta kesiminden hem de Adramyttiondan gelen ksa bir yolun yaknnda Bergamann kuzeyindeki dalardan karlmtr462. Bu civardaki (Skamandrosun gneyinde ve Kebrenin dousundaki dalarda) eski ocaklarn kalntlarna J.T. Clarke, AJA IV (1888), s. 317, not 76da deinilmi, fakat retilen madenin cinsi belirtilmemitir. Strabondaki inkonun eritilmesi ilemiyle ilgili anlatmn doruluu ve gerekte, eskilerin metalik inko ile tankl sk sk sorgulanmtr; bununla beraber Strabonun anlatt gibi, maden filizinin yaklmasndan demir oksit yannda (da dandaki demir iin bak. Diodorus XVII 7,5) inko oksit verdii ve inko oksidin bir pota ierisinde birlikte stlm olduu belirli maddenin olaslkla linyit kmr olduu gsterilmitir; kukusuz sv haline getirilmi madenin ou, hava ile temas edince, tekrar inko oksit olacaksa da, ilem belirli bir miktar metalik inko (sahte gm) verecektir. imdi Balya Madende kullanlan linyit kmr, Kara Derenin (Koca ay) bir kolu olan Orhanlar ay kenarndaki Manclkta bulunmaktadr. Tutya ta eklindeki inko, Philippson tarafndan Argyria ve Perikharaxisdeki eski ocaklarda bulunmutur463. da Dann kuzeyinde Kilise Alandaki eski almalarn tortularn ieren bakr curuflar, Kisthenenin gerisinde ierilerde bulunan bir maden oca bulunmasna karn, Mysiann dou snr yaknnda Harmanck evresindeki blgede bulunan deerli krom birikintileri herhalde yrenin eski yerleikleri tarafndan bilinmemitir464. Maden Mhendisi Urungu Erdal ZER Kazdalar'n anlatan Strabon ilgin bir madenden sz etmekle birlikte, Skepsis'in Bayrami yaknlarnda olduu biliniyor ve buraya ait gnmzde Bayrami-Kutepe sahasnda % 11.72 Zn (inko) ve % 0.97 Pb (kurun), % 0.49 Cu (bakr) tenrl, nceki yllarda iletilen yatakta 15.500 ton tvenan cevher olduu MTA'nn rezerv kaytlarnda vardr465 bilgisini vermektedir.

460 461

Magie, 2002: 94. Strabon, 2005: 143. 462 D. Magie, 2002: 2021. 463 A.g.e. 95. 464 A.g.e. 96. 465 http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/

123

Yine Strabon blge hakknda Ais posun sa tarafnda, Polikhnayla Palaisk psis arasnda bulunan Nea K m ve Argyriaya (Gmkent) gelinir. Bu da gene Gmn doum yeri neresidir? szn dorulamak amacyla ayn varsaym desteklemek iin uydurulmu bir isimdir. Alyb veya Alop ya da her ne ekilde yazlyorsa bu kentler nerededir? Bu kadar cesaretle yaplan atlmdan sonra, keke bu insanlar yzlerini kzartp bu ii yarda ve bakalarna brakacaklarna bunlar da uydursalard. Byle eyler bu tip itirazlara daima aktr fakat dier konularda ya da ounda bu blgeyi tanyan, orann yerlisi olan, Hom rosun krktan biraz daha fazla satr, yani Tr iallarn katalou iin (Burada Tr ia Savana katlan lkeler ve nderlerinin adlar verilmitir) altm kitaplk yorum yazacak kadar bir konuyu bilen bir kii olarak Sk psisli D m triosa kulak vermek zorunda olduumuzu kukusuz kabul ederim466 ifadelerini kullanmaktadr. Blgenin gneyindeki Assosta ise lahit yapmnda kullanld iin sarkophagos denen bir bazalt tr iletilmekte; ayrca sar renkli kuvarslar ile de tannmaktayd (Plin. N.H. XXXVII 105)467.

466 467

Strabon, (2005) 131132. Sevin, 2007: 71.

124

SONU Grdmz zere Anadolu birok alanda olduu gibi madencilik kltr asndan da yapt keiflerle dnya kltr tarihine yn vermitir. Neolitik dnemde aynnde madenciliin sanlandan ok nce balad, insanlarn kilden anak mlek yapmn bulmadan nce, bakr gibi madenleri starak biimlendirdiklerinin anlalmas ile ortaya kmtr. Bakr nce stlp dvlerek levha haline getirilmi ve daha sonra olaslkla kemikten bir sapn evresinde dndrlerek bz, ine, boncuk gibi biimlere sokulmu, en sonunda da yeniden dvlerek yapm izleri giderilmeye allmtr. Bu teknolojik adan pyrometallrji olarak kabul edilmektedir. ayn insanlarnn s ile deneyler yapt, maden ve kire buluntularndan anlalmaktadr. Maden iiliinin ilk rnekleri de atalhykte ortaya karlmtr. Kurun ve bakrdan yaplm baz boncuk ve ine gibi kk eyalar metalrjinin ilk rnekleridir. Dier yandan atalhykteki duvar resimlerini yapmak iin kullanlan boyalarn retilmesinde de eitli minerallerin gerekli olduu dnlrse, Neolitik ada dahi insanlarn baz madenleri ileyebilme dzeyine eritiklerini sylemek mmkndr. Yine Aklhykteki dvlerek ince bir levha haline getirildikten sonra bklp yuvarlatlm bakr boncuklar madencilikteki ilk admlar temsil etmektedir. Dkm teknii ile iki ayr maden filizinin birlikte eritilerek kullanl Kalkolitik an ortaya koyduu yenilikler arasndadr. Balangta doal halde ele geirilen altn ve bakra tpk ta aletlerde olduu gibi eki darbeleriyle ekil verilirdi. Bu teknikle, ince plakalar haline getirilen madenden tak ve ss eyas yaplmaya baland. Madenin gerek yaps sonra anlald ve yksek sda eridii kefedildi. nsanlar, dalarda ta ve toprakla kark bulunan maden filizlerini yksek bir atele eritmiler; elde edilen kzgn madeni, istedii aleti elde etmek amacyla tatan yapt kalba dkmlerdir. Kalkolitik dnem iin bu byk bir baar saylmtr. I. Can Hasanda bulunan som bakrdan sap delikli topuz trnn en erken rneidir. Ymktepede bulunan az ksm deiik metalden yaplm, saf bakrdan bir keski Anadoludaki dkm teknolojisiyle retilmi en eski metal alettir. Anadoluda ekstratif madenciliin balangc ve maden dkm tekniinin grlmesi ilk defa Mersin Ymktepede sz konusudur. XVI. kltr tabakas maden buluntular dnyann ilk aletlerini oluturmakta ve bylece madenin gnlk yaama girdiini belgelemektedirler. Tun a, nceki alarn tarm, dokumaclk, mlekilik vb. bulularna, daha etkili silahlarn retilmesini, daha ince ss eyalarnn yaplmasn olanakl klan bakrarsen ya da bakr-kalay alam yani tuncu ekleyerek karmza kmaktadr. Antik Anadolu madencilii ise bu ilkleri zmseyerek yola km ve kendini gelitirerek zirveye ulam bir yaam biimi, bir felsefe, bir yol haritasdr.

125

KAYNAKA Akurgal, Ekrem. (2000). Anadolu Uygarlklar. (7. Bask). stanbul: Net Turistik Yaynlar. Arsebk, Gven., ambel, Halet. ve Kantman, Snmez. (2007). ok Dilli Arkeoloji Terimleri Szl. (1. Bask). stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. Baaran, Cevat. (1998). Arkeolojiye Giri. (1. Bask). Erzurum: Akademik Aratrmalar. Bean, George E. (1999). Eskiada Gney Kylar.(2. Bask).stanbul:Arion Yaynevi. Belli, Oktay. (1982). Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlklar. (1. Bask). stanbul: Grsel Yaynlar. Belli, Oktay. (2004). Anadoluda Kalay ve Bronzun Tarihesi. stanbul: Suna-nan Kra Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits Yaynlar. Bilgi, nder. (2001). Protohistorik ada Orta Karadeniz Blgesi Madencileri. (1. Bask). stanbul: Task Vakf Yaynlar. Bilgi, E. (1940-1941). Asurca Vesikalara Gre Etilerden nce Anadoluda Maden Ekonomisi. Smeroloji Aratrmalar. Ankara: TTK Yaynlar. Blunt, A. W. F. (1984). Bat Uygarlnn Temelleri. (3. Bask). (eviren: Mzehher Erim). stanbul: Acar Matbaaclk. Can, efik. Klasik Yunan Mitolojisi. (4.Bask). stanbul: nklp Kitabevi. Carradice, Ian. ve Price, Martin. (2001). Hellen Dnyasnda Sikke. (1. Bask). (eviren: Ouz Tekin). stanbul: Homer Kitabevi. Diakov, V. ve Kovalev, S. (1987). lk a Tarihi. (1. Bask). (eviren: zdemir nce). Ankara: V. Yaynlar. Dinol, A. M. (1982). Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlklar. (1. Bask). (11138). stanbul: Grsel Yaynlar. Finley, M. I. (2007). Antik a Ekonomisi. (1. Bask). (eviren: Hatice Palaz Erdemir). stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. Forbes, R. J. (1964). Studies in Ancient Technology, Vol. IX. Leiden. Healy, J. F. (1978). Mining and Metallurgy in the Greek and Roman World. London: Thames and Hudson.

126

Herodotos. (2004). Herodot Tarihi. (2. Bask). (eviren: Mntekim kmen). stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Homeros. (2005). lyada. (19.Bask). (evirenler: Azra Erhat ve A. Kadir). stanbul: Can Yaynlar. Homeros. (2004). Odysseia. (15.Bask). (evirenler: Azra Erhat ve A. Kadir). stanbul: Can Yaynlar. Howgego, Christopher. (1998). Sikkelerin Inda Eskia Tarihi. (1. Bask). (eviren: Ouz Tekin). stanbul: Homer Kitabevi. Kaptan, E. (19791980) Trkiye Madencilik Tarihine Ait Tokat Blgesini Kapsayan Yeni Buluntular, Ankara: MTAED Yay. Knal, F. (1983). Eski Mezopotamya Tarihi. Ankara: ADTCFY No:337 Kretzschmer, Fritz. (2000). Antik Romada Mimarlk ve Mhendislik. (1.Bask). (eviren: Z. Zhre lkgelen). stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. Ksenophon. (1998). Anabasis. (2. Bask). (eviren: Tanju Gkl). stanbul: Sosyal Yaynlar. Lloyd, Seton. (2000). Trkiyenin Tarihi. (12. Bask). (eviren: Ender Varinliolu). Ankara: Tbitak Popler Bilim Kitaplar. Magie, David. (2002). Anadoluda Romallar 2 (1. Bask). (eviren: Nezih Bagelen ve mer apar). stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. Mansel, Arif Mfid. (1999). Ege ve Yunan Tarihi. (7. Bask). Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Muhly, J. D. (1995). Mining and Metalwork in Ancient Western Asia, Civilizations of the Ancient Near East, Vol 3, New York. Naumann, Rudolf. (1998). Eski Anadolu Mimarl. (eviren: Beral Madra). (4. Bask). Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Onurkan, Somay. (1988). Dou Trakya Tmlsleri Maden Eserleri. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. zbal, Hadi. (2005). M 3. Binylda Anadoluda Bronz (1. Bask) Ankara: Trkiye Bilimler Akademisi Yaynlar. zsait, Mehmet. (1982). Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Uygarlklar. (1. Bask). (333-416)stanbul: Grsel Yaynlar. Anadolu

Saltuk, Secda. (1997). Arkeoloji Szl. (3.Bask). stanbul: nklp Kitapevi.

127

Sava, zkan Sava. (2006). ivi Yazl Belgeler Inda Anadoluda (M 2. Bin Ylnda) Madencilik ve Maden Kullanm (1. Bask). Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Sevin, Veli. (1982). Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlklar. (1. Bask). (139-332) stanbul: Grsel Yaynlar. Sevin, Veli. (2003). Anadolu Arkeolojisi. (3. Bask). stanbul: Der Yaynlar. Sevin, Veli. (2007). Anadolunun Tarihi Coafyas I (2. Bask). Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Strabon. (2005). Geographika XII-XIII-XIV (5. Bask). (eviren: Adnan Pekman). stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. enel, Aleddin. (1995). lkel Topluluktan Uygar Topluma (4. Bask). Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Wycherley, R. E. (1993). Antik ada Kentler Nasl Kuruldu. (3. Bask). (evirenler: Nezih Bagelen ve Nur Nirven). stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. Yaln, . (2000). Frhchalkolitische Metallfunde von Mersin-Yumuktepe: Beginn der Extraktiven Metallurgie?. Ankara:Trkiye Bilimler Akademisi ArkeolojiDergisi3. Yaln, . (2004). Anadolu, Dkmn Beii. Eski a Demir Teknolojisi. stanbul: Dkta Yaynlar. Yener, K. A. (1995). Swords, Armor and Figrines. Biblical Archeologist. New Haven, Conn. 58/2, Yener, K.A. (2000). The Domestication of Metals. The Rise of Complex Metal Industries in Anatolia. Leiden-Boston-Kln. Yldrm, Recep. (2004). Uygarlk Tarihine Giri/lka Tarih ve Uygarlklar. (2. Bask). Ankara: Asil Yaynclk. http://besik.blogcu.com/pontos-gercegi-1 http://hellenica.de. http://www.jmo.org.tr/resimler/ekler/ http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/ http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/ (Madencilik Blteni Kltr Sanat Aralk 2005 Sayfa: 48) http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/ (Madencilik Blteni Kltr-Sanat, Aralk 2005 Sayfa: 49) http://www.webhatti.com/cografya/64878-turkiyede-demir-yataklari.html http://tr.wikipedia.org/wiki/Demir http://tr.wikipedia.org/wiki/Paflagonya

136 Resim 1a-1b: Naumann, Rudolf. (1998). 194. Resim 1c: Naumann, Rudolf. (1998). 196. Resim 2: Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlklar. (1982). 14. Resim 3a: Yldrm, Recep. (2004). 30. (Geschichtliche Weltkunde, Frankfurt am Main, 1975). Resim 3b: Yldrm, Recep. (2004). 31. (Unser Veg durch die Geschichtliche, Frankfurt am Main, 1980). Resim 4a-4b: Bilgi, nder. (2001). 106. Resim 5a-5b-6a-6b: Bilgi, nder. (2001). 109. Resim 6c-6d789101112: Bilgi, nder. (2001). 110. Resim 131415: Bilgi, nder. (2001). 111. Resim 16: Bilgi, nder. (2001). 112. Resim 17: Diakov, V. - Kovalev, S. (1987). 168. Resim 18: Yldrm, Recep. (2004). 85. (Ersel Yavi, Necla Yazcolu Yavi, Tarih ncesi alardan Gnmze Msr, zmir, 1996). Resim 19: Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlklar. (1982). 295. Resim 20a: Diakov, V. - Kovalev, S. (1987). 400. - Mansel, Arif Mfid. (1999). 248. Resim 20b: Mansel, Arif Mfid. (1999). 375. Resim 21: Kretzschmer, Fritz. (2000). 14. Resim 22: Kretzschmer, Fritz. (2000). 15. Resim 23: Kretzschmer, Fritz. (2000). 16. Resim 24: Kretzschmer, Fritz. (2000). 122. Resim 24: Kretzschmer, Fritz. (2000). 141. Resim 26a: Yldrm, Recep. (2004). 182. (Geschichtliche Weltkunde, Frankfurt am Main, 1975). Resim 26b: www.hellenica.de Resim 27a-27b: Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlklar. (1982). 294.

137 Resim 27c: Sevin, Veli. (2003). 276. Resim 28: Ksenophon. (1998). 267.

128 Ek 1: Resimler

Resim 1a

Resim 1b

Resim 1c Resim 1a) Kltepe Ate Frn. 1b) Aliar Hitit a Ocaklar. 1c) Tell Halaftan Tun ve Demirden Bir Ocak Arabas ve Yeniden Kurma Denemesi.

Resim 2. Boyal Duvar Resmi. Neolitik a M 7000 atalhyk. Anadolu Medeniyetleri Mzesi Ankara.

129

Resim 3a Resim 3a. Madenin Eritilmesi ve Maden ileri Resim 3b. Metalin Elde Edilii, lenmesi, Ticareti ve Kullanm

Resim 3b

Resim 4a Resim 4a) Bamsz Frn 4b) ada Frn

Resim 4b

Resim 5a

Resim 5b

130 Resim 5a) anak Biimli Pota. 5b) Bardak Biimli Pota.

Resim 6a

Resim 6b

Resim 6c

Resim 6d

Resim 6a) Ta. Sap Delikli Balta Kalb. 6b) Ta. Mzrak ucu Kalb 6c) Tak Kalb 6d) Ta. Silah Kalb.

Resim 7

Resim 8

Resim 9

Resim 10

Resim 7. Ta Model. Resim 8. Zmpara. Resim 9. Bileytalar. Soldan Saa: Kertikli, Tek Delikli, ki Delikli. Resim 10. Filiz Zenginletirme Ta.

Resim 11. Resim 11. Tavan Da, Bakray Vadisi, Merzifon. Resim 12. Tavan Da, Bakray Maden Filizi Yata, Merzifon.

Resim 12

131

Resim 13. Resim 13. Tavan Da, Bakray Curuf Yn, Merzifon. Resim 14. Tavan Da, Bakray Maden Galerisi, Merzifon.

Resim 14.

Resim 15. Tavan Da. Peyniray Vadisi. Arsenik Yata.

Resim 16. Arsenik Filizi ve Yata. Duraan-Sinop.

132

Resim 17

Resim 18

Resim 17. Msrda 18. Slale Dnemine Ait Bir Thebes Mezarndan Freskte Yer Alan Tabaklar, Dlgerler, Bakrclar, Dkmcler Resim 18. Resim 18. Ptah. Sanatlarn Tanrs.

Resim 19

Resim 20a

Resim 19. Parann Darp Ediliini Gsteren Bir izim Resim 20a. Bir Madende Kleler. Siyah Figrl Bir Korinthos Kab. M 6. Yzyl.

133

Resim 20b

Resim 21.

Resim 20b. M 5. yzylda Bir Tun Heykel Dkme Atlyesinin ini Tanmlayan Bir Vazo Resim 21. Demirci lii. MS 4. Yzyl Domitilla Katakombundan Ta zeri Gravr.

Resim 22 Resim 22. ilingir ilii. Aquileia-talya Arkeoloji Mzesi Resim 23. Baklar. MS 1. Yzyl Roma Vatikan Mzesi

Resim 23

Resim 24

Resim 25

Resim 24. Sarn Arabas. Santanderde (spanya) bulunmu Gm Kase. (Castro Urdiales-Kuzey spanya, A. de. Otanes Koleksiyonundan) Resim 25. Nemi Gl gemilerinin Kurunla Kaplanmas

134

Resim 26a Resim 26a ve 27b. Hephaistos.

Resim 26b

Resim 27a. Sardeis Altn Artma Atlyeleri ve Kybele Suna

135

Resim 27b Resim 27b. Bu Atlyelerdeki almay Yanstan izim Resim 27c. Sardeisten Altn Artma Atlyeleri

Resim 27c

Resim 28. Anabasiste (On binlerin Dn) Ordunun zledii Yolu Gsteren Harita

138 Ek 2: Trke, ngilizce, Almanca ve Franszca Madencilik Terimleri Szl Arsebk, ambel, ve Kantman, 2007:7173. Ksaltmalar: f: diil, m: eril, n: cinssiz MADEN MALZEME T: Altn E: Gold D: Gold (n) F: Or (m) T: Demir E: ron D: Eisen (n) F: Fer (m) T: Kalay E: Tin D: Zinn (n) F: tain (m) T: Bakr E: Copper D: Kupfer (n) F: Cuivre (m) T: Elektron E: Electron D: Elektron F: lectron T: Kurun E: Lead D: Blei (n) F: Plomb (m) T: inko E: Zinc D: Zink (n) F: Zinc (n) T: Gm E: Silver D: Silber (n) F: Argent (m) T: Tun E: Bronze D: Bronze (f) F: Bronze (m)

MADEN TEKNOLOJLER T: Alam E: Alloy D: Legierung (f) F: Alliage (m) T: Frn E: Kiln D: Schmelzofen (m) F: Four (m) T: Kalp E: Casting-mould D: Gussform (f) F: Moule (f) T: Dme E: Hammering D: Hmmern F: Martelage (m) T: Maden E: Metal D: Metal (n) F: Mtal (m) T: rs E: Anvil D: Amboss (m) F: Enclume (m) T: Eritmek E: Smelting D: Schmelzen F: Fondre T: Madencilik E: Metallurgy D: Metallurgie (f) / Verthttung (f) F: Mtallurgie (f)

MADEN ARA-GERE ve SLAHLAR T: Balta E: Axe D: Axt (f) F: Hache (f) T: Bak E: Knife D: Messer (n) F: Couteau (m) T: Haner E: Dagger D: Dolch (m) F: Poignard (m) T: Kl E: Sword D: Schwert (n) F: Sabre (m)

T: Keser T: Keski/Kalem/apla E: Adze E: Chisel D: Querbeil (n) / Breitbeil (f)D: Meissel (m) F: Herminette (f) F: Ciseau (m)

139

T: Mur E: Pointed chisel D: Spitzmeissel (m) F: Ciseau pointu (m) T: Yass Balta E: Flat axe D: Flachaxt (f) F: Hache plate (f)

T: Oluklu Balta E: Shafthole axe D: Schaftlochaxt (f) / Flachaxt (f) F: Hache collet (f)

T: Testere E: Saw D: S ge F: Scie (f)

140 Ek 3: Kk Szlk (Kaynakadaki Eserlerden Derlenmitir) Akharaka: Eski Anadoluda, Karia blgesinde kutsal yerin ad. inden kkrtl gazlar kan bu yer, Cehennemin kaps saylrd. Hastalar tedavi iin buraya gelirlerdi. Arimasplar: Tek gzl efsanevi, hayali millet. Altn koruyan yar ku, yar arslan bir hayvan olan Grypslerle, bitmek bilmeyen bir sava iinde yayorlard. Aurum Obriziacum: Arnm altn anlamndadr. Bellerophon Efsanesi: Bellerophon, kanatl atna binerek gklere ykseldi ve havadan saldrarak ucu demirli ve kurunlu uzun mzran Khimairann alev saan azna saplad. Kurun hararetten eridi akt ve korkun mahlk can verdi. Calgon: Yksek molekll bir polifosfattr. Keramikler zerindeki suyla karlamayan kirler iin uygulanan kimyasal yntemlerde kullanlr. Maden eserlerin temizliinde de calgondan yararlanlr. Chryselephantin: Altn ve fildii karm. zellikle antik Yunan sanatnda klt heykellerinin yapmnda kullanlmtr. Daidalos: Yunanllara gre Daidalos kaba ekilde talar yontarak yahut aa ktklerini oyarak Tanrlarn ilk heykellerini yapan bir sanatkrdr. O Atinada domutu. Esiz ve her eye akl eren bir sanatkr olduundan eski zamanlarda n her tarafa yaylm, sanatla ilgili ne yaplmsa, ne icat edilmise ondan bilinmi, onun olduu sylenmitir. Cetvel, vida, akul, balta, hep onun tarafndan icat edilmitir. Daidalosun raklar arasnda kendi kz kardeinin olu olan Talos da bulunuyordu. Talos, bir gn krda gezerken bir ylan enesi buldu. Onu testere gibi kullanarak bir aac kesti. Bu tecrbeyi ok ilerletti. Sonunda demir dili testereyi icat etti. Daktyloslar (Daktyller): Anadoluda da (Kaz) danda oturan ve madenleri ilemesini bilen becerikli cinler. Daktylos kelimesi (parmaklar) manasna gelmektedir. Bir rivayete gre, bunlar Rhea dourmu. Dier bir rivayete gre de Zeusun st annesinin parmaklarndan domulardr. Tarihin en eski devirlerinde bizim Kazdamzdan maden karldnn ve ilendiinin bir iareti olsa gerek. Elektron: Altn (%40) ve gmn (%70) karm olan bir maden. Elektrum da denir. da: Edremit krfezinin kuzeyinde 1756 metre ykseklikte bugn Kaz da denilen dan eski ad. O zamanlan sk ormanlarla kapl bulunan bu dan mitolojide nemi ok byktr. Paris, burada Approditeyi gzel bulmutu. Ganymedesi, Zeus bir kartal olup buradan karmt. Bir da da da Girit adasnda bulunuyordu. Ba Tanr burada bir maarada bymt. Kedalion: Hephaistosun stad. Herann emriyle, Limni adasnda Hephaistosa demir dvmesini retti. Kelmis:Zeusun st annesinin babas. Ba Tanrnn insanlar gibi fani olduunu syledii iin elmas parasna dntrld.

141 Keroessa: o ile Zeusun kz. Bizansn Haliinde dodu. Hali, Altn Boynuz adn bu gzel kzdan ald. nk Kreas, Rumca boynuz demekmi. Lemnos: Limni adas. Hephaistosu Zeus, Olympostan aa frlatt zaman bu adaya dmt. Adallar, tanry havada yakalamasalard, yalnz topal kalmayacak, belki de paralanacakt. Adallarn bu iyiliine karlk Hephaistos, demirhanesini orada kurdu. Magnes: Medeann hizmetinde alan gen bir adam, Medea tarafndan mknatsa evrildi. Nikandrosa gre, Magnes, gen bir obann ad idi. Bir gn srsn mknatsl bir dada otlatrken ayakkabsndaki iviler yznden oraya akl kald. Maden: Maden/metal szc Latince metallumdan gelmesine karn Yunanca metallao aramak, bir eylerin peine dmek anlamna gelmektedir. Bundan metelleia madencilik ya da maden aramak szckleri tremitir. Metallon ise maden ya da maden ocan belirtmektedir. (Bu szck belki arama yeri anlamnda kullanlmtr. Ayrca altn aramann, bir arama eylemine karlk geldii dnlebilmektedir). Mesopotamia: Aphroditenin rahibelerinden birinin kz. Tigre (Dicle) ile Euphrate (Frat) nehirlerinin kz kardei. delikanl, Mesopotamiaya birden talip oldular. nk Aphrodite, ona dnyada pek az bakireye nasip olan harikulade bir gzellik vermiti. Bostoros adnda, drst bir adamn hakemliini delikanl kabul ettiler. Hakem, talibi birden gzel kzn huzuruna kard, delikanllardan biri Mesopotamiaya ok kymetli bir kupa takdim etti, ikincisi onun gzel bana, elmaslarla, incilerle sslenmi bir ta koydu, ncs gitti. Sadece Mesopotamiay kucaklad. Hakem, gzel kzn ncye verilmesini uygun buldu. Fakat tekiler bu teklifi kabul etmediler. Kllarn ektiler birbirlerini ldrdler. Mesopotamia, bakire bir kz olarak kald. Niello: Bakr ya da gmle kark ok kara bir kkrt alam. Yunanllarn kakma iiliinde kullandklar balca gerelerdendir. Paraloid: Sertletirici ve koruyucu olarak kullanlan, effaf cam gibi beyaz kristaller halinde bulunan madde. Lak elde etmek iin saf aseton ya da tolien ilave edilir. Paraloid laknn kvam ok koyu olmamaldr. Baz durumlarda, iki kez paraloide yatrlmas gereken nesnelerde kvam gittike koyulatrlmaldr. Paraloide daldrlan eserler maa, cmbz benzeri ile karlp cam zerine konulmaldr. Bronz eserler iin kullanlan paraloid lak, sonradan demir eserler iin de kullanlabilir. Fakat demir eserler iin kullanlan paraloid lakna bronzlar daldrlmaz. Demir konan lak fazla dayanmaz. Daldrma usul paraloid lak iin en iyi yoldur, fakat doru olmamakla beraber fra ile srmede baz durumlarda uygulanr. Paraloid lak srlecek eser iyice kurutulmaldr. Paktolos: Sart deresi. Sart deresi tanrsnn ad. Zeus ile Leukotheann olu, adn nehre verdi. Paktolos, Khrysorrhoas yani (Altn srkleyen nehir) diye de arlr. Patina: Eski sanat yaplar zerinde zamanla oluan eskimi yzey. Tun ya da bakr eya zerinde oksitlenme sonucu oluan yeil katman olarak grlr.

142 Skamandros (Ksanthos) Irma: Nehrin bir ad da Krmz manasna gelen Ksanthostur. Bugn bizim Kk Menderes ay dediimiz ayn eski ad. Rivayete gre Herakles, bir gn ok fazla susamt. da (Kazda) danda dolarken kaynak bulurum midiyle topra kazmaya balad. Birdenbire gzel bir su fkrd. Bu mnasebetle onun adna Kazlarak bulunan su anlamna gelen Skamandros ad verildi. Baz mitologlar, bu nehre Skamandros adndaki bir Phrygialnn, adnn verildiini sylerler. Yine Troia savanda Akhilleus, daha fazla Troial ldrmek iin rmaa girdi. Fakat dkt kanlara, ldrd delikanllara acyan iyi kalpli Skamandros deresi kzd, dalgaland, kprd, ne de olsa o da bir Anadolu rma idi. ok yakn olan bir felaketten Troiay kurtarmak iin harekete gemenin zaman geldiini anlad. Dertli Anadolunun dalarnda akan dereleri, aylar yardmna ard, onlarn sularn kendi suyuna katarak glendi, bylece sularn kabarttka kabartt. iddetle grleyerek, cotu. Artk o kabna samyordu. Hrn ve hiddetli dalgalar, birok insan ve hayvan kadavralarn sahile atyor, gm sularn kana boyayan merhametsiz Akhilleusu bomak istiyordu. Sular tarafndan srklenmemek iin Myrmidonlar kral sahilde yetimi bulunan bir kara aacn gvdesine sarld, fakat sular aac kknden skt ve devirdi. Devrilen aa bir kpr gibi kyya dt, Akhilleus bu sayede cann kurtard.

143

ZGEM Gkhan ATAL 26 Haziran 1980 tarihinde Osmaniyede dodu. lk ve orta renimini Edirne, Erzurum ve Antalya illerinde tamamladktan sonra 2003 ylnda Erzurumda Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Klasik Arkeoloji blmn bitirerek arkeolog oldu. Bir dnem Foa kazlarnda alt. Askerliini 2004 ylnda rnak-Uluderede Jandarma Astemen olarak yapt. 2006 ylnda Konya Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Eskia Tarihi Bilim Dalnda Tezli Yksek Lisansa balad. 2007 ylnda Polis Memuru olarak stanbul iline atand. stanbul Atatrk Havalimannda altktan sonra valilik kararyla stanbul Terrle Mcadele ube Mdrlne atand. Halen bu grevine devam etmektedir. rencilik, spor (judo ve satran), askerlik ve memuriyet hayatnda birok taltif ve takdirnameye sahiptir. Gkhan ATAL 26 Haziran 2009