T.C.

DOKUZ EYLL N VERS TES

SOSYAL B L MLER ENST TS ARKEOLOJ ANAB L M DALI YKSEK L SANS TEZ

Sema TORAMANO LU

Dan man Yrd. Do. Dr. Akn ERSOY

2006

ANADOLUDA ANT K A

EH R PLANLARI

Yemin Metni

adl al mann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr d ecek bir yardma ba vurmakszn yazld n ve yararland m eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olu tu unu, bunlara atf yaplarak yararlanlm oldu unu belirtir ve bunu onurumla do rularm.

Tarih 27/6/2006 Sema TORAMANO LU

Yksek Lisans Tezi olarak sundu um Anadoluda Antik a

ehir Planlar

II

YKSEK L SANS TEZ SINAV TUTANA I rencinin Ad ve Soyad Anabilim Dal Program Tez Konusu Snav Tarihi ve Saati


: Sema TORAMANO LU : Arkeoloji Anabilim Dal : Klasik Arkeoloji : Anadoluda Antik a ehir Planlar :
 

Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn .. tarih ve . Sayl toplantsnda olu turulan jrimiz tarafndan Lisansst Ynetmeli inin 18.maddesi gere ince yksek lisans tez snavna alnm tr. Adayn ki isel al maya dayanan tezini . dakikalk sre iinde savunmasndan sonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olan Anabilim dallarndan sorulan sorulara verdi i cevaplar de erlendirilerek tezin,

* Bu halde adaya 3 ay sre verilir. ** Bu halde adayn kayd silinir. *** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir. Evet

Tez burs, dl veya te vik programlarna (Tba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Tez mevcut hali ile baslabilir. Tez gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin basm gereklili i yoktur.
     

Ba arl

Dzeltme

Ba arl

Dzeltme

Ba arl

Dzeltme

Red Red Red

.. .......... .

JR YELER


Jri te kil edilmedi i iin snav yaplamam tr. renci snava gelmemi tir.

* **

  

  

BA ARILI DZELTME RED edilmesine

OY B RL ile OY OKLU U ile karar verilmi tir.

*** **

MZA

III

Te ekkr


Anadoluda Antik a ehir Planlar ba lkl bu tez al masnn hazrlanmas srecinde yardm ve nerilerini esirgemeyip, bana yol gsteren sayn hocam Yrd. Do. Dr. Akn Ersoya ok te ekkr ederim. ehir planlaryla ilgili makaleleri bulmama ve American Journal of Archaeology kaynaklarna ula mama yardmc olan ablam Serap Toramano luna, benden maddi manevi yardmlarn esirgemeyen sevgili aileme ve al mamn her a amasnda bana sabr gsteren karde ime ne kadar te ekkr etsem azdr.
! ! ! ! ! !   ! !

IV

zet Antik a da kent (polis), iinde bulundu u btn alana hkim kk bir devletti. Bu devletin zn ehir devleti ad verilen, co rafi btnl olan ba msz bir merkez olu turuyordu. Bu tezin kapsamnda ehir kavramnn olu umu, ehir planlamacl nn geli imi ve Anadolu antik ehirlerinin planlar incelenmi tir. Anadolu d ndaki kentlerden rnekler verilerek benzerlikler ve farkllklar vurgulanmaya al lm tr. Tezin ilk blmnde ara trmann amac kapsam ve al ma yntemi anlatlmaktadr. Antik a da ehir plannn geli imi temel bir sreklilik gsterse de birok Hellen ehri olduka yava geli mi ti. Bu blmde ayrca Hellen tarihi dnemleri ierisinde kent planlamasnn seyri incelenmi tir. Roma dneminin antik a kent planlamasna katks ara trlm ve kentsel altyap anlatlm tr. ehir planlama biimi ve tekni i uygarlk dzeyinin de gstergesidir. Hellen kenti planlamasndaki uzun ve kompleks sre bu tezin ikinci blmnde yer alan Anadolu ehir rnekleri ile verilmeye al lm tr. Bu ehir rnekleriyle Hellen toplumsal ya ay ve tarihsel geli im sreci yanstlm tr. Anadolu ehir plancl blmndeki ehirler blgelere ayrlarak incelenmi tir. al mann ana amalarndan biri olan Antik a da Anadolu ehir planlarnn incelenmesi ve dzenli bir dkmnn yaplmas bu blmde gerekle tirilmi tir. nc ve son blmde Anadolu d ehirlerinden rnekler verilmi ve bu rnekler planlar belirgin olan kentlerden seilmeye al lm tr. Tez al masnn ana kaynaklar E.J. Owensa ait olan Yunan ve Roma Dnyasnda Kent ve R.E. Wycherleyin Antik a da Kentler Nasl Kuruldu? adl kitaplardr. Bu iki kitapta Hellen kentinin biimini ve belirli elerin kent iindeki konumunu tanmlam tr. al mann ana kaynaklarndan bir di eri de Hellen kentinin geli imi konusunda belirgin saptamalarda bulunan F. Haverfieldin Ancient Town - Planning adl yayndr. Haverfieldin 1913 tarihli bu al mas gncel bir kaynak saylmamakla birlikte ieri i bu tezin amacyla paraleldir. Tezin di er blmlerinde, ehir planlar anlatlrken e itli kaynaklara ba vurulmu ve Antik a Anadolu ehir plancl nn uygarlk tarihindeki neminin alt izilmi tir.
           "       "  " " " "   "        "  "   "            "  " # "   " "     "   "    "

Abstract

During the ancient age, a city (polis) was a small state which commanded the whole area where it was located. The heart of this state was constituted by an independent centre which was defined as city state and had a geographical integrity. The scope of this masters dissertation covers the formation of the concept of the city, the evolution of the city planning, and the plans of the antique cities in Asia Minor. In addition, the thesis includes examples from cities outside Asia Minor in order to emphasise the similarities and differences. The first part of the masters dissertation contains the objective of the study, its scope, and, its methodology. Although the evolution of the city plan during the antique age displayed a basic continuity, the development of many Helen cities was considerably slow. So, in this section, the journey of city planning during the Helen historical periods is analysed as well. This section also includes an investigation to explore the contributions of the Roman Period to the antique age city planning and an examination of the city infrastructure. The style of city planning and its technique are signs of the level of civilisation. The second part of this thesis attempts to demonstrate, using Asian Minor city examples, the long and complex process in Helen city planning. With these city examples, Helen societal living and the process of its historical evolution are reflected upon. The cities which are taken into consideration under the section devoted to Asian Minor City Planning are examined by dividing them into regions. Amongst the main objectives of this study, the analysis of the city plans in Asia Minor during the antique era and their casting in an orderly manner are realised in this section. In the third and the last section, carefully chosen city examples with clear cut plans from outside Asia Minor are given. The main sources of this dissertation are the The City in the Greek and Roman World and How the Greeks Built Cities books that are written by E.J. Owens and R.E. Wycherley respectively. Both books describe the shape of the Helen city, and the position of certain elements within the city. Another main source book for this study is F. Haverfields Ancient Town - Planning that includes explicit statements on the evolution of the Helen city. Despite the fact that Haverfields 1913 dated book is not considered as a contemporary source, its content is in parallel with the aim of this dissertation. While discussing city plans in the other parts of the thesis, various sources are also referred, and the importance of the Ancient Age Asia Minor City planning in the history of civilisation is underlined.

VI

YEM N METN ...........................................................................................................II TUTANAK.................................................................................................................III TE EKKR...............................................................................................................IV ZET...........................................................................................................................V ABSTRACT...............................................................................................................VI NDEK LER.........................................................................................................VII

& & & & & & &

B BL YOGRAFYA ve KISALTMALAR................................................................XII
&

GR
&

Ama, Kapsam, Yntem1

B R NC BLM
$ %

ANT K A
$

EHR

1. 1. HELLEN EHR .....................................................................................4



1. 1. 1. Antik a 1. 1. 2. Antik a

ehrinin Tanm......................................................4 ehrinin Kurulu u...................................................7

!

1. 1. 2. 1. Yunan ehir Planlamasnn Kkenleri .. 11

 ! 

1. 1. 3. Antik a

ehrini Olu turan Mimari eler..15

1. 2. ARKA K VE KLAS K DNEMDE EH R PLANCILI I..27 1. 2. 1. Dzensiz ehirler........27 1. 2. 2. Dzenli ehirler .....28 1. 2. 2. 1. Ege Sistemi.30 1. 2. 2. 2. talya Sistemi..30
& ' & & &

1. 3. HELLEN ST K DNEMDE EH R PLANCILI I33 1. 3. 1. skender ve haleflerinin kurdu u ehirler..34 1. 3. 2. Seleukoslar tarafndan kurulan ehirler ....35 1. 3. 3. Ptolemaioslar tarafndan kurulan ehirler .....36
! ! !  & ' & & &

ANADOLUDA ANT K A
$

EH R PLANLARI

&

VII

ANADOLU EH R PLANCILI I
% $

2. 1. AIOLIS46 2. 1. 1. Pitane...46 2. 1. 2. Elaia 47 2. 1. 3. Gryneion..49 2. 1. 4. Myrina 50 2. 1. 5. Kyme ..51 2. 1. 6. Aigai ...53 2. 1. 7. Larissa.55 2. 1. 8. Neonteikhos 56 2. 1. 9. Temnos57

2. 2. BITHYNIA.58 2. 2. 1. Nikomedia...58 2. 2. 2. Nikaia..59

2. 3. IONIA..61 2. 3. 1. Phokaia.61 2. 3. 2. Smyrna.62 2. 3. 3. Klazomenai..63 2. 3. 4. Ephesos64 2. 3. 5. Priene...66 2. 3. 6. Miletos.68 2. 3. 7. Didyma.71 2. 3. 8. Magnesia ad Meandrum...72

&

&

&

'

1. 5. ANT K A
&

EH RLER N N ALTYAPISI...42

K NC BLM

'

&

&

1. 4. ROMA DNEM

EH R PLANCILI I..38

VIII

2. 4. KARIA74 2. 4. 1. Stratonikeia.74 2. 4. 2. Tralleis75 2. 4. 3. Alinda..76 2. 4. 4. Aphrodisias.77 2. 4. 5. Halikarnasos78 2. 4. 6. Knidos.80

2. 5. KILIKIA.82 2. 5. 1. Antiokheia..82 2. 5. 2. Tarsos.83 2. 5. 3. Anemourion...83

2. 6. LYDIA...85 2. 6. 1. Thyateira85 2. 6. 2. Magnesia ad Sipylum85 2. 6. 3. Sardeis...86

2. 7. LYKIA .88 2. 7. 1. Telmessos.88 2. 7. 2. Pinara89 2. 7. 3. Xanthos90 2. 7. 4. Patara91 2. 7. 5. Antiphellos...92 2. 7. 6. Myra.92

2. 8. MYSIA.94 2. 8. 1. Pergamon.94 2. 8. 2. Kyzikos96

IX

2. 9. PAMPHYLIA97 2. 9. 1. Attaleia...97 2. 9. 2. Perge..98 2. 9. 3. Aspendos99 2. 9. 4. Side...101

2. 10. PHRYGIA..102 2. 10. 1. Laodikeia102 2. 10. 2. Amorion.104 2. 10. 3. Gordion..105

2. 11. PISIDIA.107 2. 11. 1. Sagalassos..107 2. 11. 2. Termessos..108

2. 12. THRAKIA.110 2. 12. 1. Byzantion...110 2. 12. 2. Kallipolis111

2. 13. TROAS..112 2. 13. 1. Parion.112 2. 13. 2. Troia...112 2. 13. 3. Assos..113 2. 13. 4. Neandreia...116

NC BLM ANADOLU DI I EH R PLANCILI I

% $ # #

3. 1. OST A..117 3. 2. POMPE ...117 3. 3. LEPT S MAGNA........118 3. 4. ALEXANDREIA.120

& & &

3. 5. VENTA SILURUM.122 3. 6. RHODOS.........123 3. 7. ATINA.....124 3. 8. AKRAGAS..125 3. 9. SELINUS.....126 3. 10. TIMGAD...128

SONU .130
&

LEVHA L STES LEVHALAR

&

XI

Bibliyografya ve Ksaltmalar

Akarca, 1998

Akarca, A, ehir ve Savunmas, Ankara, 1998.

Akurgal, 2003

Akurgal, E, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 2003.

&

Katlar ve Athena Tapna , Ankara, 1997.

"

stanbul, 1993.

Akurgal, 1960

Akurgal, E, andarl/Pitane Kazs TAD X/1, 1960.

zmir Belleten 37, 1946.

Anadoludaki Roma mparatorluk Dnemi Mimarlk Yaptlar, stanbul, 2001.

& $

Aristoteles

Aristoteles, Politika, (ev: Mete Tunay), stanbul, 2002.

&

Anabolu, 2001

Anabolu, M. Usman, stanbul ve

Akurgal, 1946

Akurgal, E, Arkaik ve Klasik a larda

&

"

Akurgal, 1993

Akurgal, E, Eskia da Ege ve zmir,

&

Akurgal, 1997

Akurgal, E, Eski zmir I Yerle me

XII

Atlan, 1970

Atlan, S., Roma Tarihinin Ana Hatlar, I. Ksm Cumhuriyet Devri, stanbul, 1970.
&

Helenistik Dnem Kentle mesi: Olba Tapnak Devlet Modeli, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ege niversitesi, zmir, 2002.
& ! !

Bakr, 2005

Bakr, G.(2005), Kentin Konumu, Eri im:19.03.2006, http://www.klazomeniaka.com/01KLAZOMENAI-KONUM.html

!

Blgesi, (ev. nci Delemen), stanbul, 1997.

& &

Kylar, (ev. nci Delemen-Sedef okay), stanbul, 1999.

& &

Bean,1987

Bean, George E, Karia, (ev. Burak Akg), stanbul, 1987.

&

Menderes'in tesi, (ev. Pnar Kurto lu), stanbul, 2000.

& 

"

Bean, 2000

Bean, George, E, Eskia da

"

Bean,1999

Bean, George E, Eskia da Gney

"

Bean,1997

Bean, George E, Eskia da Ege

Aydno lu, 2002



Aydno lu, ., Da lk Kilikiada

XIII

Bingl, 2005

Bingl, O., Magnesia ad Maeandrum 2003 (20. yl) 26. Kaz Sonular Toplants 1. Cilt. TC. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl . Yayn no:19. Ankara, 2005.
 

Bingl, 2006

Bingl, O.(2006), Artemis Kutsal Alan, Kent Plan ve Cadde Sistemi Eri im: 25.05.2006, http://magnesia.org/tr/tr3.htm
!

Boardman, 1980

Boardman, J, The Greek Overseas, London, 1980.

Euripidesten skenderiyeye, (ev. Kerem Kurtgz), stanbul, 2004.

& $

Bradford, 2004

Bradford, E, Akdeniz-Bir Denizin Portresi, (ev. Ahmet Fethi), stanbul, 2004.

&

(ev. Bilge Umar), stanbul, 2003.

&

Cezar, 1977

Cezar, M, Anadolu ncesi Trklerde

& #

ehir ve Mimarlk, stanbul, 1977.

"

Cadoux, 2003

Cadoux, C. John, lka da zmir,

"

Bonnard, 2004

Bonnard, A, Antik Yunan Uygarl ,

XIV

Clayton, Price, 1999

Clayton, P.A., Price, M.J., Antik Dnyann Yedi Harikas, stanbul, (ev. Betl Avun),1999.
&

Cook, 1948/1951

Cook, J. M, Old Smyrna, BSA, 1948/1951.

evik, 2005

evik, ., Arkeolojik Kantlar I nda, Tarihte lk Kentler ve Kentle me Sreci, Kuramsal Bir De erlendirme, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 2005,
& "  $ " 

Akdenizinde Bir Kltr Kenti, Do u Bat, Ankara, 2005.

"

galine Kadar Menemen ( ya da

&

Tarhaniyat ) Tarihi, zmir, 1998.

1999.

&

"

Erhat, 1999

Erhat, A, Mitoloji Szl , stanbul,

Do er, 1998


Do er, E, lk skanlardan Yunan

$

&

Demiri , 2005/2006
!

Demiri , B, skenderiye: Antik a

XV

Foss, 1977

Foss, C, Archaeology and the Twenty Cities of Byzantine Asia, American Journal of Archaeology, Vol. 81, No.4, Autumn, Archaeological Institute of America, 1977.

Freeman, 2003

Freeman, C, Msr, Yunan ve Roma, Antik Akdeniz Uygarlklar, (ev. Suat K. Ang),Ankara, 2003.

Guzzo, 2000

Guzzo, G. Pier, Pompeinin plaklar, Sanat, Kltr, Antika, P, 18, (ev. Asl Kayabal), stanbul, 2000.
&

Herodotos

Herodotos, Herodot Tarihi, (ev. Mntekim kmen), stanbul, 1973.

&

KST

Kaz Sonular Toplants

Kazl, 2005

Kazl, E, Eskihisar (Stratonikeia) Mimarlk Dergisi, say: 324, TemmuzA ustos, 2005.


Kretzchmer, 2000

Kretzchmer, F, Antik Romada Mimarlk ve Mhendislik, (ev. Zhre lkgelen), stanbul, 2000.
& &

Lawrence, 1973

Lawrence, A. W., Greek Architecture, London, 1973.

XVI

Love, 1970

Love, I. C., A Preliminary Report of the Excavations at Knidos, American Journal of Archaeology, Vol. 74, No.2, Apr., Archaeological Institute of America, 1970.

Lyttelton, 1974

Lyttelton, M, Baroque Architecture in Classical Antiquity, London, 1974.

Magie, 2003

Magie, D, Anadoluda Romallar 3, Bat Anadolu Kent Devletleri, (ev. Nezih Ba gelen-mer apar), stanbul, 2003.
& !

Malay, 1992

Malay, H, Hellenistik Devirde Pergamon ve Aristonikos Ayaklanmas, zmir, 1992.

&

Mansel, 1999

Mansel, A. M, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, 1999.

Moscati, 2004

Moscati, S., Fenikeliler, (ev. Sinem Gl), Ankara, 2004.

Naumann, 1998

Naumann, R, Eski Anadolu Mimarl , (ev: Beral Madra) Ankara, 1998.

"

Nicholls, 1958/1959

Nicholls, R. V., Old Smyrna, BSA, 1958/1959.

XVII

Owens, 2000

Owens, E. J., Yunan ve Roma Dnyasnda Kent, (ev. Cn Bilsel), stanbul, 2000.
&

al malar 26. Kaz Sonular Toplants 2. Cilt. TC. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl . Yayn no:19. Ankara, 2005.
  !

Pausanias

Pausanias, Description of Greece, translated by W. H. S. Jones, Harvard University, 1988.

Plinius

Plinius, (Pliny the Elder), Natural history: libri III-VII, translated by H. Rackham, Harvard University, 1989.

Plutarkhos

Plutarkhos, Moralia, translated by F. C. Babbitt, 1999

Rumsched, 2000

Frank Rumsched, Wolf Koenigsin katklaryla, Kk Asyann Pompeisi Priene Rehberi, (ev: Selma Bulgurlu), stanbul, 2000.
&

zyi it, 2005



zyi it, ., , 2003 Yl Phokai Kaz

XVIII

1997.

stanbul, 2005.

Sevin, 2001

Sevin, V, Anadolunun Tarihi Co rafyas I, Ankara, 2001.

"

Strabon

Strabon, Geographika Antik Anadolu Co rafyas, XII-XIII-XIV, (ev: Adnan Pekman), stanbul, 2005.
& "

21.04.2006, http://www.pau.edu.tr/laodikeia/tarihce. htm, 2005.

TAD

Trk Arkeoloji Dergisi

Tana, 2000

Tana, M., Bat Anadolu Antik Yerle imlerinde Kentsel Mekan

! !

Kurgusu Ara trmas (Yaynlanmam

!

Yksek Lisans Tezi), Dokuz Eyll ni. Fen. Bil. Enstits, zmir, 2000.
&

2004.

Rfat Akbulut), stanbul, 2002.

&

"

Thorpe, 2002

Thorpe, M, Roma Mimarl , (ev.

&

Tekin, 2004

Tekin, O, Eski Yunan Tarihi, stanbul,

im ek, 2005
!

im ek, C.(2005), Tarihe, Eri im:

Serdaro lu, 2005



Serdaro lu, , Behramkale-Assos,

&

&

"

Saltuk, 1997

Saltuk, S, Arkeoloji Szl , stanbul,

XIX

(ev: Tanju Gkol), stanbul, 1976.

&

Tulunay, 1992

Tulunay, E. T., Etrsk Sanat, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 1992.

&

Tl, 2001

Tl, , Trkiyenin Antik Kentleri, stanbul, 2001.

&

Usman, 1958

Usman, M, Antik Devir Kk Asya Evleri, stanbul, 1958.

&

&

Umar, 2004

Umar, B, Bithynia, stanbul, 2004.

&

Umar, 2003

Umar, B, Trakya, stanbul, 2003.

&

Umar, 2002 (b)

Umar, B, Troia, stanbul, 2002.

&

Umar, 2002 (a)

Umar, B, Aiolis, stanbul, 2002.

&

Umar, 2001 (b)

Umar, B, Lydia, stanbul, 2001.

&

Umar, 2001 (a)

Umar, B, Ionia, stanbul, 2001.

&

Umar, 2000

Umar, B, Kilikia, stanbul, 2000.

&

Umar, 1999 (b)

Umar, B, Lykia, stanbul, 1999.

&

Umar, 1999 (a)

Umar, B, Karia, stanbul, 1999.

Thukydides

Thukydides, Peloponnesos Sava ,

XX

nsal, 1973

nsal, B, Mimari Tarihi Cild I, stanbul, 1973.

&

Kazlar, 1990, XII. KST.

Wheeler, 2004

Wheeler, M, Roma Sanat ve Mimarl , (ev. Zeynep K. Erdem), stanbul, 2004.

" &

Vitruvius

Vitruvius, Mimarlk zerine On Kitap, (ev. Suna Gven), 1998.

Kentler Nasl Kuruldu?, (ev. Nur Nirven-Nezih Ba gelen), stanbul, 1993.

& !

"

Wycherley, 1993

Wycherley, R. E., Antik a da

Varinlio lu, 1990



Varinlio lu, E., 1989 Stratonikeia

XXI

kavramyla beraber anlan kent szc n tanmlayan ltler her blgede farkllk gsteriyordu. Arkaik ve Klasik dnem Hellen toplumuna gre kentin fiziksel bir boyutu olmalyd. Kentler bydke, byk kamu yaplar, gsteri li evler ve di er etkileyici donanmlar kent ya amnn simgesi olmu tur. Bu konuda antik yazar Pausaniasn hibir devlet yaps, tiyatrosu ve pazar meydan olmayan, halk bir sel
) ( ! !  ! 

yata nn kysnda da
(

grlebilir sorusu nemli bir ayrntdr.

ve di er elemanlarn belirli bir dzen iinde bir araya getirilmesi iin bir planlamaya ihtiya vardr. Kentler ve kente ili kin yaplar hakknda yeterince bilgi olmasna
!  ! 

kar n antik a
!

ehir planlama kuram hakknda bilgiler snrldr. Erken dnemlerde

!

grlen seyrek dokulu dzensiz planl yerle melerle ilgili mimari kalnt azdr. Dzenli planlamaya sahip zgara planl kentlerle ilgili ara trmalarda ise ilk kar mza kan Miletoslu mimar Hippodamostur. Izgara planl kent tasarm Arkaik dnemde ba lam , Klasik dnemde ekillenmi ve Hellenistik dnemde en geli mi dzeyine ula m tr.
! ! ! ! ! ! ! ! ! !

Bu tez kapsamnda, antik a da ehir planlamas ayrntl incelenecek ve

! ! !

Anadolu

ehir planlar

ekillerle birlikte anlatlacaktr. Tez al masnn ana

kaynaklarndan biri olan F. Haverfieldin Ancient Town - Planning adl 1913 tarihli yayn bu konuyla ilgili yaplan a da al malarn ilkidir. Bu al mada Hellen kent planlamas kkenlerine inilmi ve farkl blgelerden verilen rneklerle
! ! !  ! ! !  !

antik a

ehir planlamas incelenmeye al lm tr. Haverfieldn yaynnda

! ! !

Yakndo u yerle imlerinin Hellen ehir planlamasna katks rneklerle aklanm

!   !

ve do u
 !

ehirlerinin krala do rudan ba l saylmalar ile Yunan

!

anlay nn arasndaki fark verilmi tir. Saray ve kamu yaplar evresinde konu lanan
!

! 

Antik a

ehrini olu turan, agora/forum, akropolis/arx, bouleuterion, tapnak

GR
$

Ama, Kapsam, Yntem

Kent, antik a da en nemli temel kurumlardan biri saylyordu. Uygarlk

kulbelerinde ya ayan Panopeus nasl bir kent olarak

ehir devleti

yerle im konutlarnn Hellen kentlerinin seyrek dokulu yerle iminden ok, Miken kent dzenlemesiyle ilgisi oldu u anlatlm tr. Tezin di er ana kaynaklarndan olan E. J. Owensn, Yunan ve Roma Dnyasnda Kent ve R.E. Wycherleyin, Antik a da Kentler Nasl Kurulur? adl kitaplarnda kent planlamas ve kent elerinin araziye da lm e itli blgelerden verilen rneklerle anlatlm tr.
! !   (  !  ! !

Bu al mann ana amac, antik a kentlerinin daha nce yaplm btn al malar e li inde dkmn yapmak ve Anadolu ehirlerini blgelere ayrarak ekte verilen planlaryla beraber anlatmaktr. Bu konuda yaplan di er al malarda kullanlan metotlar ve varlan sonular incelenmi , btn bu kaynaklar e li inde kan sonular sorgulanm tr. Tezin ilk blmnde, ehir kavramnn aklamas yaplacaktr. Hellen kltrndeki polis kavram ve kent szc arasndaki ili ki
 !  ! !  ! ! !  !  ! ! !  !

antik a yazarlarnn bu konuda yaptklar aklamalarla anlatlacaktr. Antik a

! ! ! 

kentinin kurulu undan ekilsel olarak bahsedilecek ve Hellen ehir planlamasnn

! ! !  ! !

kkenleri alt ba lkla incelenecektir. Antik a

! ! 

ehir planlamas onu olu turan ehrini olu turan

!  ! 

mimari elerle birlikte d nlmektedir. Bu blmde antik a

mimari unsurlar ayrntl anlatlacaktr. Bir kentin ehir elemanlarnn lokalizasyonun farkllk gsterdi i yerlerde, buna neden olan unsurlar belirtilecek ve planlarla
!  

anlatm desteklenecektir. Tezin birinci blmnde ayrca, antik a

!

ehir

planlamasnda grlen dzenli planl

ehirlerin rnekleri verilecek ve bu tarz

&

planclkta grlen iki sistem anlatlacaktr. Ege sistemi ve talya sistemi ad verilen bu tarz sokak ekillendirmeleri izimlerle gsterilecektir. Arkaik ve Klasik dnem ehir plancl arasndaki farklar anlatlacaktr. Hellenistik dnem ehir plancl ,
 ) ! ) (  ! 0 ! !

skender ve haleflerinin kurdu u ehirler, Seleukoslar tarafndan kurulan ehirler ve Ptolemaioslar tarafndan kurulan ehirler alt ba l altnda i lenecektir. Roma dnemi ehir plancl anlatlacak ve Hellen ehir plancl arasndaki farklar belirtilecektir. Blmn sonunda eski a kentlerinin altyaps rneklerle verilmeye al lacaktr.
!    !  ! )

Tezin ikinci blmnde, Anadolu ehir plancl ana ba l altnda Anadolu ehirlerinin bir dkm yaplacak ve bu dkm blgelere ayrlarak yazlacaktr. Bu
0 !  !

blmde; Aiolis, Bithynia, onia, Karia, Kilikia, Lydia, Lykia, Mysia, Pamphylia,

Phrygia, Pisidia, Thrakia ve Troas blgeleri anlatlrken blgelere d en kentler e it sayda olmayacaktr. Bunun nedeni baz blge kentleri hakknda daha fazla ara trma
& ! ! ! ! !

yaplm

olmas ve planlarnn ayrntl hazrlanm

!

olmasdr. kinci blmde

!

anlatlan Anadolu ehirleri lokalizasyonlar ve planlar ile birlikte verilecek, ehre ait nemli bir ayrnt varsa bahsedilecektir.

Tezin nc blmnde Anadolu d ehir plancl ndan rnekler verilecek ve yine planlarla desteklenecektir. Bu blmde anlatlacak ehirlerin sadece belirli bir blgeden olmamas nemli bir prensip olacaktr. Verilen ehir rnekleri talya ve evresi, Yakndo u ve adalardan seilecek, bu kentlerle Hellen kentleri sonu blmnde kar la trlacaktr.
! !  & ! !  ! !

B R NC BLM
$ ! ) ( ! ! ( ! ( ! % !

ANT K A
$

Hellen halk iin; ehir ve devlet birbiri iine girmi , birbirine kar m iki kavramd. Polis hem ehir, hem de devlet demekti. Yunan dilinde ehir anlamna gelen ba ka bir kelime daha vard. Belde olarak ehre asti de deniliyordu. Kyler iin kome sz kullanlyordu. Kyler belirli bir siyasi karakteri olmayan kk yerle melerdi. Ak ya da surla evrili olabiliyorlard. Polis ise evre kyleri iine alan ve genellikle do al snrlara dayanan, siyasi bir topluluktu1.
 ! ! ! !

Kent, barbarlk ve kaos ile kar t, uygarlkla e anlamlyd. Homerosun uygar olmayan Kyklopslara kar yneltti i iki sulamas vard. Bunlar, yasa yapmak iin meclislerinin bulunmay ve kendi aileleri d nda bir topluluk bilinlerinin olmad yd2. Bu olay antik yazar yle anlatr:
!  ! !  ! ! !

Engine aldk yeniden, gene yre imiz ac dolu. Vardk tre bilmez, azgn Tepegzlerin iline, onlar yalnz lmsz tanrlara gvenirler, ne ekin ekerler elleriyle, ne de ift srerler, toprak ekilmeden, i lenmeden verir onlara her eyi, arpay da, bu day da, asmay da verir, arap sunan iri salkmlar, Zeus ya muru i irir. Yoktur onlarn dernekleri, yasalar falan. Otururlar yksek da tepelerinde,
( ) ( ) ) ) (

oyuk ma aralarda, herkes kendi evini ynetir, kendi karsn, ocu unu, umurlarnda de ildir hi kimse, ba kalarna aldrmazlar.3
) (

Homerosun bahsetti i meclislerinin ve topluluk bilinlerinin olmay yani bu iki nitelik de dzenli bir kent ya am iin ok nemli grnmekteydi. Antik yazarlarn kent hakknda gr lerinden bahsetmeye Aristotelesle devam edilebilir.
Akarca, A., ehir ve Savunmas, 1998, s. 19. Owens, E. J., Yunan ve Roma Dnyasnda Kent, (ev. Cn Bilsel), 2000, s. 1. 3 Homeros, Odysseia, (ev. Azra Erhat-A. Kadir), 2000, IX, 105115, s. 155.
2
3 ! ! 

1. 1. 1. Antik a

ehrinin Tanm

1. 1. HELLEN EHR
2

EHR

Aristoteles aileden ve kyden sz ettikten sonra bunlarn birle mesiyle olu an nc birlik olarak polis i anlatr:
! !

Son birlik; e itli kylerden olu an ehir ya da devlettir (polis). Bununla hemen her bakmdan sre tamamlanm tr; kendi kendine yeterli e eri ilmi ve
) ) ) ) ( ) ) ) )

bylelikle, ya amn kendisini sa lamak iin ba lam ken,

) ) ( ) ) (

imdi iyi ya am
(

sa layabilecek bir duruma gelmi tir. Bundan dolay, iinden kt daha eski topluluklar nasl do alsa, ehir-devleti de ylece yetkinlikle do al bir topluluk biimidir.4
( ) (

Thukydides kent ya amn yerle iklik, gvenlik ve refah ile e de er kabul ederken, ayn zamanda Hellen toplumunun zor zamanlarn betimledi i Peloponnes Sava lar tarihinin giri blmnde i gal tehlikesinin byk kentler kuramam ve temel kaynaklardan yoksun bir geici nfusun olu umuna neden oldu u konusunda srar eder5.
 ! ! ! ! )   ! ! ! !

Yunanllara gre kent, temelde ortak siyasal, dinsel ve toplumsal gelenekleri payla an bir yurtta lar toplulu uydu ve polis tanm gerektirmemekteydi6. inde bulundu u ovaya, kylere ve evre da lara hkim kk bir devlet olan kentin zn, siyasi faaliyetlerin topland merkez olarak ehir te kil ediyordu. ehir devleti ad verilen bu olu umun co rafi btnl vard. Siyasi faaliyet belirli bir merkezde, yani ehirde toplanm t. Kaplad alann yzlm kkt bunun nemli bir nedeni Yunanistann co rafi ynden paralanm olmasyd. Sadece Atina, birbirinden farkl co rafi blgeleri iine alan bir devletti. Yunanistann iki byk ovasndan biri olan Thebai ovas ise birka devlet arasnda blnm t. Fakat bu devletler amfiktioni denen yar siyasi, yar dini bir birlik kurmu lard. Birli in ynden amac kendi kendine yetinmekti7.
   !  !   ! !   ! ! !  4   &  ! !

merkezi Thebai ehri idi.

!

ehir devleti tam bir ba mszl a sahipti. Ekonomik

Aristoteles, Politika, (ev. Mete Tunay), Kitap I, Blm 2, 2002, s. 9. Owens, 2000, s. 1 ( Thukydides, Peloponnesos Sava , (ev: Tanju Gkol), stanbul, 1976. i 2. ) 6 Owens, y.a.g.e., s. 1. 7 Akarca, 1998, s. 19.
5
6 5

Yunan ehir devletleri karanlk a larn sonunda do mu tur. Dor istilas sonras Yunan toplumunda kabile sistemi grlmekteydi. Kabile ba kan basileos unvann ta yordu. Basileos do u tan ald bir hak ile iktidara gelmi ti. Grevini tanrlarn korumasnda yrten ba kana kabile fertleri, sadakat ve itaatle ba lydlar. M.. VIII. ve VII. yy. civarnda kabile hayatndan ehir hayatna geilmi tir. Basileosun vazifesi yalnz sava ve din alanna snrlanm ve nfusu azalm t. Bu durumda, siyasi ve adli i lere bir yl iin grev ba nda kalan memurlar bakmaktayd. Zamanla sava ve din i leri de birbirinden ayrlarak basileosa yalnz dinin ynetimi braklm , sava ba kanl polemarkhos adnda yeni bir memura verilmi tir8. ehir devletinin olu umuna soylularn byk katks olmu tu bundan dolay ehir devletinin ilk a amasna aristokrasi idaresi ad verilir. Bu Aristoya gre en iyinin
! & ! ! ! ! !  ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !  ! !  !  ! ! !   !

idaresidir.
!

dare klan ba kanlarndan meydana gelen bir konseyde (boule)

toplanm t. Memurlar, soylular arasndan seim suretiyle, bir yl vazife grmek olan kanunlara gre olurdu9.
!

zere i ba na gelirdi. Adaletin sa lanmas, aristokratlarn yapt , fakat yazlmam

  ! !

Tm Yunanllarn siyasal ya ay lar iin son derece nemli olan ilk ehir devletleri Ioniada kurulmu tur. Bunun nedenleri arasnda; 1- Anadoluya kar k kitleler halinde gemi olan Akalarn anayurtlarndaki kabile te kilatn yabanc bir lkede aynen uygulamaya imkn bulamamalar 2- Akalarda teden beri ehir kavramnn var olu u 3- Akalarn Anadolu kylarnda Hititler zamanndan kalma ehir ve kasabalar bulmu ve buralara yerle mi olmalar gsterilebilir.10 Bu ehir
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

devletlerinde siyasal haklara sahip her yurtta , ehir d nda otursa bile, ehir i lerine kar abilirdi. nk Yunan gr ne gre bir polis etrafn eviren surlar ve iindeki evler tarafndan de il, ehirde ve ehir yresinde ya ayan zgr yurtta lar tarafndan temsil olunurdu. Bylelikle polis; ehir devletinden ba ka toplum devleti olarak da adlandrlabilir11.
! ! ! ! ! !  ! !

Akarca, 1998, s. 19. Akarca, y.a.g.e., s. 19. 10 Mansel, A. M., Ege ve Yunan Tarihi, 1999, s. 100-101. 11 Mansel, y.a.g.e., s. 103.
9

O zamana kadar eski do u devletlerinin ba nda tanrnn temsilcisi veya do rudan do ruya tanr saylan, bu yzden sonsuz bir g ve yetkiye sahip bulunan bir hkmdar yer almakta, uyruklar kaytsz artsz bu hkmdara tabii bulunmakta ve onun iznini almadan devlet i lerine hibir ekilde kar lmamaktayd. Ama Yunan ehir devletlerinde her zgr yurtta n e it haklara sahip olmas ve devlet i leriyle
! ! !   ! ! ! ! !   !  )

do rudan do ruya ilgilenebilmesi devlet sistemi bakmndan byk bir yenilik ortaya koymakta ve cumhuriyetin temellerini meydana getirmekteydi. Yunan polislerinin ortaya kmas sonunda idarenin belirli bir ehirde toplanmas kabile te kilatnda oldu undan daha srekli ve daha geni yetkili bir hkmet meydana gelmesini ve ilk zamanlar hkmetin ba nda bulunan kraln, daha sonralar ise aristokratlarn devlet i lerini daha kolay yrtmelerini mmkn klm tr12.
! 2 ! ! !  ! !

Genel bir tanmla, ehirler bir kyn do al olarak bymesi ve geli mesi sonucunda meydana gelirler. Yunan ehirlerinin bir ksm Tun a yerle meleri
 ! ! ! !   ! !

zerinde
!

geli mi tir,

bir

ksm
!

ise

Atina, Thebai ve Miletosu sayabiliriz. de Miken devri ehirleri zerinde kurulmu tur13.
! !

Aristotelese gre bir kent kurulurken kentlilerin sa l , siyasal ve askeri adan iyilikleri iin kentin yerle ece i alan ok nemliydi. Ona gre suyun bulunmas alann seimini etkilemesi gereken ana etmenlerden biriydi. Yazar yle devam ediyor:
4 !  !  

ehrin kurulaca yer, bir yama olmaldr. Bu bulmay umaca mz bir eydir, fakat u drt noktay da gz nnde tutmalyz. Birincisi ve en nemlisi, ehrin konumunun sa l a elveri li olmasdr. Do uya bakan ve gn do usundan
( ( ( ( ( ( ) ( ( )

rzgr alan bir yama, sa lkldr, ylesi de havann gzel gemesini sa lamakla birlikte, kuzey rzgrndan korunmu (dulda) bir yamatan daha iyidir. Sonra ehrin
12 13
) )

Mansel, 1999, s. 103. Akarca, 1998, s. 20.

kurulmu lardr. Daha nceki yerle melerin zerine kurulmu

1. 1. 2. Antik a

ehrinin Kurulu u

Tun

a nda

oturulmayan

yerlerde

ehirlerin ba nda

yeri, btn toplumsal (sivil) askeri etkinliklere elveri li bulunmaldr. Savunma amalar iin, bu konum ehri savunanlarn kolaylkla bir k (huru) hareketi yapabilecekleri, ama saldranlarn zor yakla abilecekleri ve zor ku atabilecekleri gibi olmaldr. Su ve zellikle kaynak suyu bol olmal ve mmknse, sava srasnda hemen denetim altna alnabilmelidir; bu mmkn de ilse, ya mur sularn byk ve ok sayda tekneler iinde toplamann bir yolu bulunmaldr ki, sava savunucular uza a gitmekten alkoyunca yeteri kadar sular olsun. 14
( ) ( ( ) ) ) ) ) )

Platon ve Aristoteles gibi antik yazarlar ideal bir devlet kurmann kurumsal, toplum-bilimsel ve ahlaki boyutlar ile ilgilenmi lerdir. Ancak yine de yorumlar kent plancnn al masn ynlendiren kimi d nceleri de gstermektedir. Bunlar kentin plann, yaplarn yerle imi ve ynlenmesini, savunma, yurtta larn sa l , kentin ve yaplarn dzenlenmesindeki estetik nitelikleri iermektedir15.
  ! ! ! ! !

Do al olarak kylerin bymesi ile meydana gelen ehirlerin yannda e itli faktrlerin etkisi altnda kurulmu olanlarda vardr16. Synoikismos, kent kurmann ekillerinden biridir. Bir kentin yapay olarak yaratlmas ya da mevcut bir kentin
! ! ! ! 

boyutlarnn yerel halkn oraya g etmesiyle bytlmesi srecine synoikismos (birle tirme) deniliyordu. Kimi zaman halkn fiziksel olarak bir yerde toplanmas yerine, Attikada oldu u gibi yalnzca halkn siyasal olarak birle mesini ieren, esas olarak siyasal bir eylemdi. Bu yerine gre ya yeni bir kentsel merkezin kurulmasn ya da mevcut kentlerden birinin geli mesini getirdi17. Synoikismos yntemiyle olu an kent devletleri hibir zaman bir araya gelip tek bir devlet ats altnda toplanmam lardr18.
! ! ! !  !

Atina ve Rhodos kentinin kurulu u ile temsil edilen iki e it synoikismos vardr. Birincisinde kyler ilerinden birini siyasi merkez olarak seer, di erinde
! !  ! !

birka ky yeni bir arazide yeni bir

ehir kurmak zere birle ir. Atinann



synoikismosunun efsanevi kral Theseusun eseri sayld n Thukydidesden

Aristoteles, 2002, s. 214-215. Owens, 2000, s. 5. 16 Akarca, 1998, s. 20. 17 Owens, a.g.e., s. 7. 18 Tekin, O., Eski Yunan Tarihi, 2004, s.45.
15 14

biliyoruz19. Theseus Attika kylerini siyasi birli e kavu turmu , Atinay kylerin siyasi merkezi yapm tr. Bu olay Atina tarihi boyunca bir bayramla kutlanm tr. Bu bayrama synoikia yani Birlik Bayram ad veriliyordu. Bu e it synoikismosta
! ! ! ! ! ! 

yeni bir ehir kurulmuyor; bir kyn ehir olarak geli mesi iin artlar hazrlanm
!  ! ! ! !

oluyordu. Rhodos M.. 4098 ylnda ehrin daha iyi bir co rafi mevkide, yeni bir ehir kurmak zere birle mesi sonucu meydana gelmi tir. Bu kk ehir Kameiros,


alysos ve Lyndostu.20 Rhodos; Romallar tarafndan yenilgiye

u ratlncaya kadar Egenin en byk kentlerinden biriydi21.

Yunan kentinin kurulu una neden olan di er bir faktrde glerdir. Yunan


tarihinde bu olay iki defa tekrar etmi tir: 1) Tun a

! !

sonundaki istilalar ve

kayna malar sonucu Ege adalarna ve bat Anadolu kylarna yaplan gler ve yerle meler, 2) M.. VIIIVI. yylarda Akdeniz, Kuzey Ege ve Karadenize ynelen gler ve yerle meler.22 Burada g kelimesiyle tanmlanan kolonizasyon yeni bir kent kurmak iin ara konumundayd. M.. VIII. yyn ortalarndan ba layarak Yunan kent-devletleri d arya srekli yerle meci gruplar gnderdiler; bunlar nce tm Akdeniz evresinde daha sonra da Karadeniz kys boyunca yeni kentler kurdular23.
! ! ! ! !

Genellikle her koloninin bir kurucusu vardr. Oikistes ad verilen kurucu nce Delphoidaki (Delphi) Apollon kehanet oca na dan rd24. Delphoida kehanet merkezinden verilen aklamal manzumda yazanlarn bir ksm gerek, bir ksm halkn sonradan yapt yak trma olmaldr25. Bu dan ma sonucunda olumlu yant alnrsa, kurucu ve beraberindekiler koloninin kurulaca mevki olarak seilen yere gider ve snrlar izilirdi26. Temel atlrken kurbanlar kesilirdi27. Kentin kurucusunun
 ! !  ! 

19 20 21 22 23 24 25 26 27

Akarca, 1998, s. 20. Akarca, y.a.g.e., s. 20. Owens, 2000, s. 8. Akarca, a.g.e., s. 21. Owens, a.g.e., s. 7. Tekin, 2004, s. 53. Akarca, a.g.e., s. 21. Tekin, a.g.e., s. 53. Akarca, a.g.e., s 21.

saygyla anld trende kurucu ayn zamanda kurmu oldu u koloninin halk tarafndan kahraman ilan edilir ve ldkten sonra da tapm grrd28.
 ! 

Romallarn kent kurma prensibinde, nce himaye alnyor daha sonra da kentin eperi tun bir saban ile belirleniyordu. Destana uygun kent kurarken ve ya adklar kentlerin snrlarn geni letirken izledikleri bu sistem bir Etrsk riteliydi. Kentin eperini belirleyen sabann izi kentin vatanda larna, yeralt dnyasnn tanrlarna kar kutsal himaye sa lard. Kaplarn yerlerine gelindi inde, koruyucu izginin zerine baslmamas iin saban kaldrlrd. Kentin merkezi de yere kazlan ve iine kurbanlarn kondu u dairesel bir ukur ile belirlenirdi ve Roma tanrs Jupiter, Juno ve Minervaya adanan bir tapnak kurulurdu. Buradan anlad mz yeni bir kentin kurulmas ritel ve prati in elele yrd karma k bir sreti29.
!       ! ! ! !

Koloniyi kuran ana kent ile koloni kent arasnda ekonomik ve dinsel ba lar vard30. Ana yurttan getirilen ate in yand suna n etrafnda kutsal bayramlar kutlanr ve ayn takvim uygulanrd31. Fakat koloni kenti, kendisini kuran ana kentten ba msz ve zgr idi. Dolaysyla, kendi anayasas, ynetim organlar ile her koloni (apoikia) aslnda bir kent devleti (polis) idi32. Ba l ba na birer polis meydana getiren koloni ehirlerinin yannda emporion adn ta yan ve ok vakit kylarda bulunan pazaryerleri de vardr33. Emporion, kent devleti statsndeki koloni kentinden gerek hacim, gerekse ynetim ekli bakmndan daha kk olup, ticari karlar iin kurulmu tur; siyasi zerkli i yoktur34.
 ! ! ! ! ! !    ! 

IV. yy. ve Hellenistik krallklara bakarsak, artk Delphoia ba vurmak bir



zorunluluk olmaktan km t.
!

ehrin kurulaca yer bizzat kurucu tarafndan

!

seilirdi. Kehanete tanrlarn o yer iin onay alnmak zere ba vurulurdu. Kehanet

28 29 30 31 32 33 34

Tekin, 2004, s. 53-54. Owens, 2000, s. 9. Tekin, a.g.e., s. 54. Mansel, 1999, s. 160. Tekin, a.g.e., s. 54. Mansel, a.g.e., s. 160. Tekin, a.g.e., s. 54.

10

oca nn Delphoi olmas da gerekmezdi35. Smyrnann M. 300 sralarnda, Pagos Da nn (Kadifekale) eteklerinde kurulu u srasnda halkn, Klarostaki Apollon bilicisine dan arak zamann uygun olup olmad n sorduklarn biliyoruz36.
 ! ! ( 

Sonu olarak antik a da kentlerin nerede kurulaca n birok etken belirlerdi. Bu etkenler arasnda do al konum, stratejik ve ekonomik etkenler nemli rol oynard37.
4   

1. 1. 2. 1. Yunan ehir Planlamasnn Kkenleri

Yunan kent tasarmnn geli me izgisinden bahsederken kendinden nceki medeniyetlerin katks ve etkisinin bilinen bir gerek oldu unun sylemesi gereklidir. Ama yine de Yunan kentinin temelde yeni bir olu um ve tarz oldu u da kabul edilmelidir.
 !  !

Akalarn Bat Anadolu kylarna gleri ile ba lar. Egedeki g hareketi srasnda Akalarn Anadolu kylarna gei leri, yeni baz ara trmaclarca, Yunanllarn
!

birinci smrge hareketi

! 

eklinde nitelendirilir38. M.. XII. yyda Miken

!

uygarl nn k Yunanistanda ko ullar derinden etkiledi. Saray sisteminin gl merkezi ynetimi ortadan kalkt. Birok Tun a yerle mesi yklr, birok teknik ve sanatsal yetenek yiterken yaygn bir nfus azalmas oldu ve yerle meler terk edildi. Miken kentinin odak noktas genellikle ierisinde yneticinin saraynn ya da yerel yneticinin maliknesinin bulundu u tahkim edilmi bir kaleydi. Kent ise evlerle yo un bir biimde sarlm t, dar geitlerle ula m sa lanmaktayd ve sarayn evresi korunma amacyla daha yo undu. Tun a sonras Yunanistanda yoksulluk ve belirsiz ko ullar yerle me dokusuna nemli bir de i im getirdi. Miken dneminin yo un bir biimde yapla m kentlerinin yerini daha seyrek, az yo un yerle meler
!  ! !  !  ! !    ! !  !  ! ! 

Akarca, 1998, s. 21. Pausanias 7 V 1-2 Bu konuda ayrntl bilgi iin, bkz. Cadoux, C. J., lk a da zmir, 2003, s. 135136-137 ayrca bkz. Akurgal, E., Eski a da Ege ve zmir, 1993, s. 301-302 37 Wycherley, R. E., Antik a da Kentler Nasl Kurulur?, (ev. Nur Nirven - Nezih Ba gelen), 1993, s. 4. 38 Cezar, M., Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, 1977, s. 463.
36
5 6 8 6 6 8 3 8

35

11

Anadoluda yeni

ehirlerin kurulmas ve bylece

ehir saysnn art

ald. Korunma gereksinimi ya amsal biimde nemini srdrd. Bu amala kolaylkla savunulabilir bir tepe tahkim edilmi bir siper oldu u kadar kabile reisi iin ikamet yeri grevi de yapyordu. Daha sonra yerle im tepenin alt yamalarnda grnmnde geli ti39.
! !  ! ! !

uygun yerlerde tek tek yaplarn yaplmasyla seyrek yapla m

!

bir ky

II. binin sonuyla I. binin ba nda uygarlk olduka d k bir dzeydeydi. Bu noktada siyasal rgtlenmenin geli memi oldu u d nlebilir. Artk Minos ve Agamemnon gibi bir denetim gcn ellerinde bulunduran byk yneticiler yerine, bir y n yerel kral ve ef vard. Halk basit ky topluluklarnda gruplar halinde ya ard. Hellen kentleri, bir elenmenin sonucunda Yunanistanda eski ve yeni birok enin yerle ik dzene gemesiyle geli ti. Eskisinden daha gl bir yasal kar m olu tu. Kent devleti olan polis, bu yeni etken ruhun do al bir d a vurumu olarak olu tu; kent devleti, iinde zmledi i birok ncelinden daha geni ti ve daha zengin
! ! !   ! ! ! ! !  ! !  !  ! ! ! !

bir ya ama biimi sunuyordu. Ne var ki, belirli bir a amaya geldi inde de daha geni
!   ! ! !

bir btne kar mamak iin tm gcyle direniyordu. Co rafi ko ullar, kk ve ba msz devletlerden yanayd. nk Yunanistanda byk sra da lar vard, verimli ve ya anacak ba lca topraklar ktlesel da larn arasna sk yor ya da da larla denizin arasnda uzanyor ve bylece birbirine olduka uzak d yordu40.
!  !  ! !  

Aiolis ve Ioniada Aka yerle meleri sonucu ehirler kurulmasndan, yani baz gr lere gre; bu ilk Yunan kolonizasyonundan epeyce bir zaman sonra, asl kolonizasyon hareketi meydana geldi. M.. VIII. yy. ortalarnda ba layan bu hareket, iki yzyl kadar srd. Geni apl ve uzun sreli olan bu kolonizasyon dalgasnda, Yunanllarn Akdeniz ve Karadenizin ky blgelerinde en cra k elere
! ! ! ! ! !

kadar uzandklar grlr41. Bu kolonizasyon hareketi sonucunda yeni

! !

ehirler

kuruldu ve bu ehirlerde nfus artka kentler geli ti ve yeni yerlere ihtiya duyuldu. Dayankl yap malzemeleri ve yeni tasarmlar da mimaride byk de i im sa lad.
 ! 

Owens, 2000, s. 12. Wycherley, 1993, s. 3. 41 Cezar, 1977, s. 464465.

40

39

12

Erken dnem kentlerinin geli mesini etkileyen nedenlerden en nemlisi de nfus art dr42. Nfus bydke kentlerin boyutlar da bym tr. Yerle im alannn topografyas, su kaynaklarna yaknl ve sel sorunlar yerle me dokusunu belirleyen etmenlerdi. Ayrca bir kentin belirli alanlar di er alanlardan daha ekici olabiliyordu. Bu da kentin btn unsurlarnn ayn e gdmde geli mesini engellemi tir43. Yunan kenti elerinin birbirinden ba msz ve para para geli mesindeki nedenlerden biri, kent planclarnn tapnak ve kamu yaplarn
!   ! ! ! !  !  ! ! ! ! !

konumlandrmaktaki

tutumlardr.
!

Yunanistanda

kentsel

geli menin

erken

dnemlerinde tapnaklar d nda ok az kamu yaps bulunmaktayd ve bu yaplar koruma ve etkileme amacna gre konumlandrlm lard. Bu nedenle Yunan mimarlk gelenekleri yaplarn ili kili bir yap grubunun ierisindeki yerlerini de il tekilliklerini vurgulamaktayd ve dolaysyla yaplarn planl btnler ierisinde
 !  ! !

yaplmas byk leklerde uygulanm

de ildi. Kamu kullanm iin alan ve para para

! ! !

ayrlmakta, ancak bu alann mimari geli imi genellikle yava

olmaktayd44. Antik yazarlardan Thukydides, erken Yunan kentlerinin yerle im da nkl zerinde yorum yapar. Bunlarn duvarlarla korunmam olduklarn ve genellikle da nk kylerden ba ka bir ey olmadklarn syler45.
! !  !  ! 

Yunan ehirci in kkenlerini ara trrken di er uygarlklarn ne kadar etkide bulundu unu da d nmemiz gerekir. Yakndo u, Yunanistanda ehircili i aka etkilemi blgelerden biridir. Kentlerin Yakndo u uygarl nn ortak bir zelli i olmasnn yan sra Yakndo u uygarlklaryla kurulan ili ki Yunanistann karanlk a dan kmasnn temellerini atm t. Kimi etkiler do rudan ve aktr. Demir i lemedeki teknolojik yenilikler ve tun i lemeye yeniden ba lanmas byk lde Yakndo u ile yeniden kurulan ili kiler sonucunda gerekle mi tir46. Bu ili kiler sonucunda bronz objeler, kuyumculuk, fildi i, plastik ve bezeme eleri gibi birok alanda Yakndo udan Yunan sanatna katkda bulunuldu u bellidir. Msrn, Yunan antsal ta mimarl ndaki byk etkisi de bilinmektedir47.
    ! ! ! !  ! ! !  !  !     !  !  !   !  !

Owens, 2000, s. 26. Owens, y.a.g.e., s. 26. 44 Owens, y.a.g.e., s. 27. 45 Thukydides, 1976, I, 5. 46 Owens, a.g.e., s. 28. 47 Boardman, J., The Greek Overseas, 1964, s. 54- 55 / 83- 84.
43

42

13

Fenikenin kent-devleti anlay nn, Yunan polisine kaynaklk etti i d nlebilir48. Ama ierikleri farkldr. Do u ehirleri do rudan do ruya krala tabi idiler. Yunanda ehir devleti toplumun hak ve hukukunu sa layan bir sistem olmu tur. Bu sistemde hr vatanda lar da siyasi hak ve sorumluluklarna sahiptiler49. Btn bunlarn nda Yakndo u uygarl nn erken dnem Yunan kent geli imi zerinde etkisi oldu una ili kin bulgunun ok az oldu unu ve net bir ey sylemenin zor oldu unu belirtebiliriz.
 !  !  !    ! ! !  !   !  !  !

Yksek yerle im yo unlu uyla antsal saraylar ve di er kamu yaplar evresinde yo unla an sk k konut mahallelerin belirledi i Yakndo u kentlerinin, erken dnem Yunan kentlerinin seyrek dokulu, kye benzer geli mesinden ok, Miken kentlerinin dzenlenmesiyle ortak yanlar bulunmaktadr. Birok Yunan kenti yava yava geli mi ti. Klasik dneme kadar kamu yaplar ok azd. Kent siyasal, dinsel ve daha az lde topluluk iin bir toplumsal merkezdi, fakat zorunlu olarak nfus yerle imi iin ana merkez de ildi. Yunan kentinin geli ti i yeni yerle meler Miken sonras Yunanistannn yeni ve de i en ko ullarn yanstmaktadr. Yunan kentle mesi Yunan dnyasndaki de i en siyasal, toplumsal ve ekonomik ko ullara yant olarak geli ti. M.. VIII. yy.n ekonomik devrimi bunda nemli bir etken olmu tur. Ayrca biraz nce bahsedilen kolonizasyon hareketi de ok nemlidir. Deniz tesi kolonilerinin kurulmas sadece yerle meciler iin evler in a etmekten fazlasn gerektiriyordu. Topra n hem bireylere hem de toplulu a payla trlmas gerekiyordu ve bu payla m dzenli planlama iin nemli bir sebepti. Kolonizasyon hareketi dzenli kent planlamasnn geli mesine yardmc olmakla kalmad, ayn zamanda olaslkla genelde Yunan kentle me srecinde etkisi oldu50. Btn bu sayd mz etkilerin nda Yunan kentinin kendine zgl n korudu unu syleyebiliriz. Kent tasarmcl sanatnn katksz Hellen kald n grmekteyiz. Kentin genel plan ve antsal yap biimleri do udan ya da yabanc kaynaklardan pek az etkilenmi , Hellenlerin kltrel, dinsel ve siyasal evrimlerini adm adm izlemi , geli en ve de i en gereksinimleri kar layan yeni elerle zenginle mi tir51.
! !  ! !  ! ! !       !  ! ! ! !   ! ! ! ! ! !  ! ! !  !  !  ! ! ! ! ! !   ! !     !

Moscati, S., Fenikeliler, (ev. Sinem Gl), 2004, s. 30- 34. Akarca, 1998, s. 20. 50 Owens, 2000, s. 28- 29. 51 Wycherley, 1993, s. 3.
49

48

14

Yapsal olarak bir kent devleti, dinsel, politik ve ynetim birimlerinin yer ald bir merkezi ksm ile bunun evresindeki, ekonomi alan durumunda bulunan, belirli geni likte bir arazi parasndan olu makta olup, o u kez co rafi snrlara sahipti52. Yunan ve Roma dnyasnda kent de i ik i levleri yerine getirmekteydi ve bu i levler kentin fiziksel ve mimari geli imini etkilemekteydi53. Savunma gereksinimi bir kent iin en nemli ihtiyat. Bu yzden kentler, alann do al savunma nitelikleri gz nnde bulundurularak konumlandrldlar. Akropolis ve onun Roma e de eri arx hem kentin ba mszlk simgesi hem de kent surlarnn geli mesinden sonra bile kentte ya ayanlar iin bir son s nma yeri olarak kald54. Gemi i daha eskilere giden birok kentin tarihsel ekirde i, akropol denen ve ok yksekte ya da eri ilmez olmakla birlikte, rahatlkla savunulabilen bir tepeydi. Ba langta polis ile akropol szckleri ayn anlam verebiliyordu. Akropol, kente tepeden bakan bir kale, ekilebilir topra yla de erli bir arazi paras, bir s nak ve ilk zamanlarda Hellen topluluklarnn ba nda krallar varken, krallarn oturduklar yerdi. Kentin geriye kalan blm akropoln evresinde ya da o unlukla bir yannda srekli geni leyen daireler halinde bymesini gz nne
57
! ! ! !    ! !  !  ! !   !  ! ! ! !    ! ! 

getirebiliriz55. Klasik a da kent, bir tekerlek biimi

!  

ekirde in yani akropoln evresinde yaylm t . Akropoliste, konsey vb. ynetim binalar ile baz nemli kamu binalar ve tapnak gibi dinsel yaplar bulunurdu. akropolisin d nda ise di er kamu binalar ile yurtta larn evleri yer alyordu. ktidar sahipleri ku kusuz akropoliste ikamet ediyorlard58. Akropolis; M. V. yy. civarlarnda neredeyse tamamyla tapnaklara ayrlarak bir kutsal kesim grnmne brnm tr. Ve dolaysyla sonraki dnemlerde dinin etkisini kaybetmesiyle birlikte akropolisin de nemi zamanla azalm tr.
! ! ! & !  !

52 53 54 55 56 57 58

Tekin, 2004, s. 46. Owens, 2000, s. 3. Owens, y.a.g.e., s. 3. Wycherley, 1993, s. 5. Herodotos, Herodot Tarihi, (ev. Mntekim kmen), 1973, VII, 140. Wycherley, a.g.e., s. 5. Tekin, a.g.e., s. 46.

1. 1. 3. Antik a

ehrini Olu turan Mimari eler

56

olu turmu , yerle me bu

15

Kentin a a blmnn merkezi agora idi59. Kentin siyasal ve ynetimsel rolne en ok agora ve forum tanklk ediyordu. Bunlar Yunan ve Roma kentinin kalbiydiler ve kentin geri kalan ksmlarna sokak a ile ba lanm lard. Akropolis gibi agora ve forum da bir kentin siyasal ve ynetsel ba mszl nn bir gstergesiydi ve Roma mparatorlu unun en ykseldi i dnemde de yle kald60. ehrin ortasnda, dzensiz ya da dikdrtgen planl bir meydand61.
 !     & !    !

Yunan ehirlerinin ya am merkezi olan agora; siyasi, idari, sosyal alm satm ve i merkezi idi.
! !

Agora, szc nn Pazar yeri diye evrilmesi ok yetersizdir, kent merkezi tanm da ondan daha iyi de ildir. Pazaryerinin belirli snrlamalar vard; kent merkezi ise kentin bir blmnn bir grkem simgesi ya da belirtisi olarak dikkatle seildi i kansn uyandrr. Agora, halkn bir araya geldi i yer anlamndadr; szck gerekte toplanma anlamn ta r, ama Homerosa zg bu kullan biimi daha sonraki yazarlarda ikinci derecede nemli oldu62. Halk e lence, yar ma ve di er etkinlikler iinde, bunlar iin ba ka yaplar geli tirinceye kadar, agora da toplanrd. Yani, Yunanllar siyasal, ticari ya da toplumsal i leri iin agoray kullanyorlard. Ba langta agorann do al konumu akropoln yaknndayd. Ana giri in pek uza nda de ildi; ancak byle bir alan uygun ve gvenli saylabilirdi. Zamanla ve siyasal de i imle birlikte ikisi arasndaki ili ki yeni bir grnm kazand. Sonunda, agora, kentin en canl ve sekin esi oluncaya kadar akropoln zararna, srekli pratik ve siyasal bir nem kazand63.
 ! !    !  ! ! ! !  !  ! !   

Kentin btn gibi, agora da basit biimde ortaya km tr. Tek gereken olduka dz, ak bir aland. Agorann geni anlamda, kent ya amna ve yerle me alanlarnda kvrlp giden, sonra da krlara do ru yaylan ana caddelere uygun bir odak sa lamas gerekti inden, olanak varsa, kentin az ok merkezindeki bir alandan yararlanlrd. lk dnemlerde kente akropoln egemen olmas do allkla agorann konumunu etkilemi tir. Ancak; bu nem sras tersine dnm tr ve akropol sonradan kentin bir eki, agora ise kentin tm yapsn olu turan eleri bir arada tutan bir merkez niteli i kazanm tr. lk zamanlarda agorann eklinin ok basit
59 60 61 62 63
 ! ! & !  ! !  &    ! ! ! !

Wycherley, 1993, s. 5. Owens, 2000, s. 3. Akarca, 1998, s. 26. Wycherley, a.g.e., s. 6. Wycherley, y.a.g.e., s. 6.

16

oldu unu biliyoruz. htiya duyulan ey, halkn uzun ve co kulu konu malar yapmas iin bir krs ve dinleyenler iin oturma yerleriydi. Agorann kabaca tiyatroyu andrmas ya da agorann bir blmnn byle bir biim gstermesi, yani izleyicilerin yararlanabilece i kat kat basamaklar iin uygun bir e im sa lamas, zellikle elveri liydi. Minos kentlerinin tiyatroya benzeyen alanlar basit yerel agoralar olabilir64.
!    ! ! ! & 

Agorada ba lca mimari unsur stoalard. Stoalar halk ya murdan ve gne ten koruyan, arka duvarlarnda bir sra oda ya da dkkn bulunan revaklard. Genellikle agora alann snrlandrrlard65. Stoalarn, agora ierisinde ticari, siyasi ve di er
! !  !  !

i levleri vard. Tccarlar ve i

!

adamlar stoalardaki dkkn ve i yerlerini

kullanrlard. M. V. yy.dan ba layarak, stoa biimini koruyan ciddi grnml galerilerin says artm tr. Kimi kez de sra sra dkknlarn nne stunlu bir cephe mimarisi eklenmi tir66. o unlukla stoalarn iinde bir sra stun yer alrd. stunlar daha estetik olan on dzeninde d stunlar ise sa lam ve hantal grn le Dor dzenindeydi. Agorada tapnaklar, e meler, yaztlar, tanrlara ve kahramanlara adanm sunaklar, kahramanlarn ve ehre hizmet etmi kimselerin heykelleri, bazen de ehrin efsanevi kurucusunun mezar bulunurdu67.
! ! ! ! ! !  ! & &  ! ! !

Agorann geli mesi yava , blm blm ve dzensizdi. Sonuta kesin izgilere sahip bir mimari tipi ortaya kmad. Eski kentlerin agoralar biim, dzen ve ierik ynnden ok e itlidir. Yapsal birlik ilkesi, yerel renk farkllklarna pay brakmak ko uluyla, bir lde zorlanabilirdi, ne var ki, eler arasnda ba lant, hele kurall bak m beklenemezdi68.
!   ! ! ! !

Agorada ya da agora yaknnda iki resmi bina bulunurdu; Bouleuterion ve Prytaneion. Bouleuterion boulenin modern deyimiyle konseyin toplant binas idi. Devlet i leri burada ynetilirdi69. Ba ndan beri bouleuterion kapal bir yapyd.
! !

Wycherley, 1993, s. 46. Akarca, 1998, s. 26. 66 Wycherley, a.g.e., s. 47. 67 Akarca, a.g.e., s. 27. 68 Wycherley, a.g.e., s. 49. 69 Akarca, a.g.e., s. 27.
65

64

17

Kraln dan ma meclisinin gelene ini stlenmi ti. Bylece, krallk yerlerinin brakt kalt prytaneion ile birlikte payla lm t70. Birok kentte bouleuterion, ilk kamu yaplarnn arasnda yer alm olmaldr71.
! ! !  !  !

Prytaneion, prytaneisin yani konseyin icra komitesinin topland , yemek yedi i, resmi misafirleri kabul etti i, a rlad bina idi. Prytaneiona ba kanlk binas da denilebilir72. Prytaneionun mimari tipi teki yaplardan farksz oldu undan kesin topografik ya da yazl kantlar yoksa yapnn tanmlanmas gtr. Ancak agoraya ba l ba ka kamusal yaplarn arasnda, olaslkla ba ka yaplardan antsal giri iyle ayrt edilebilen, eve benzer bir yapyla kar la ld nda, buras varsaymlarla bir prytaneion olarak nitelendirilmektedir73. Bouleuterion ve prytaneion arasndaki yakn benzerlik, prytaneionun kentin kutsal oca n iermesine kar n, bouleuterionda o unlukla ocak tanras Hestiann suna nn bulunmasyla belirtilebilir. Kentler seilmi yelerin bir k eye ekilerek d np tart abilecekleri, krallarla soylu ncellerinkinden daha az yaygn olmayan bir yere gereksinme durmu lard74.
! ! ! ! !   !   ! ! ! ! !   !     

e iliminin etkisi altnda M. VIII. yydan ba layarak tanrlarn insan eklinde d nlmeye ve tanmlanmaya ba lamalar bunlarn heykellerini iine alabilecek ve koruyabilecek tanr evleri ya da tapnaklar yaplmasna yol am tr75.
! ! ! ! ! 

ehir elemanlarndan biri olan tapnaklar, tanrlarn kutsal alan saylrd ve tanrlara adanm t. Tapnaklar ehir iinde, ehir d nda ya da akropolis zerinde in a edilmi olabilirlerdi. Genellikle tapnaklar etraf duvarlarla evrili bir avlu iinde idiler76. Tanrlarla kentler arasndaki ili ki e itli biimlerde aklanabilir. Tanr kenti korurdu; kent tanrya aitti. Bir anlamda tanrnn kutsal alanyd ve tanrya
! ! ! ! ! ! ! !

Wycherley, 1993, s. 113. Wycherley, y.a.g.e., s. 113. 72 Akarca, 1998, s. 27. 73 Wycherley, a.g.e., s. 123- 124. 74 Wycherley, y.a.g.e., s. 113. 75 Mansel, 1999, s. 141. 76 Akarca, a.g.e., s. 27.
71

70

Destan

airlerinin esasen Yunanllarn her

eyi insan

eklinde grme

18

adanm t77. Tapnaklar nyzleri do uya bakarak, o unlukla do udan batya ynlendirilirdi. Gene de bu bozulmaz bir kural de ildi; yerel ko ullara uydurulmak iin de i tirilebilirdi78. Tapnak ve avlusu temenosu meydana getiriyordu. Temenos tanrya ayrlm kutsal alan demekti79. Tapnaklar, sunaklar ve stoa gibi mimari yaplar temenosun iinde yer alrd.
! !  !     !

Kutsal alanlarn kkenleri ve biimleri e itlidir. Bundan dolay kentin herhangi bir yerinde ya da e itli yerlerinde bulunurlard. En eskileri kentin kurulu undan daha nceye tarihlenirdi. Kent kutsal alanlarn evresinde geli mi ve kutsal alanlarda kentin iine gml kalm lard. Ayrca, nemli bir kutsal alan, kimi kez, kente biraz uzak d m ve bir tren yoluyla kente ba lanm tr. Eski kutsal alanlar, gsteri li yeni yap tasarlar hazrlayan mimarlarn cann skacak sorunlar yaratabiliyordu. Atina akropolnde ok sayda geleneksel kutsal yerle, M.. V. yyn yeni gzel yaplar arasndaki ba lantlar zenli uyarlamalar gerektirmi ti80.
!  ! !  ! ! ! ! ! ! ! !

Kutsal alan olu turmak iin bir arazi parasyla tanrya adanacak ya do al ya da yapay bir i aret gerekirdi. Yerin kutsall nn bozulmadan korunmas iin snrlar yakn i aretlerle, snr ta laryla belirtir ya da daha etkileyici biimde yanlar itle ya da duvarla evrilirdi. Klt, kurallara uygun srdrlecekse, bir de sunak gerekirdi. Sunak ve snr kutsal alann asl nitelikleriydi, belki tanrnn bir heykeli dikilebilir, belki de bir tapnak yaplabilirdi. Daha sonralarysa geni kutsal alanlara ok e itli yaplar eklendi. Klasik a da en yakn ve en karma k kutsal alanlar varlklarn yan yana srdrrd81. Kutsal alanlarn nemli elemanlarndan tapnaklar; iinde tanr heykelini barndran tek odal ya da arka arkaya iki veya odadan meydana gelen, cephesi ya da etraf stunlu bir yap idi. Tapnak cephesi uzunlu unda bulunan suna n zerinde ya da n tarafnda dini tren yaplrd. Ba lca tren kurban kesmekti. Bylece tapnma tapnak iinde de il tapnak nnde yaplyordu. Yunan
 !   !  ! ! ! !  !  !

Wycherley, 1993, s. 79. Wycherley, y.a.g.e., 82. 79 Akarca, 1998, s. 27. 80 Wycherley, a.g.e., 81. 81 Wycherley, y.a.g.e., s. 81.
78

77

19

tapna kilise ya da cami gibi iinde halkn topland bir yap de ildi. Tapnak tanrnn evi idi; iinde tanr heykeli barnrd82.
  

Klt heykeline uygun bir yer sa lama iste i tapna n biimini saptayan nemli bir etmendi. Tapnak, kalabalk bir tapnclar toplulu unun ziyareti iin tasarlanmam t, bu ama iin d ardaki ak kutsal alan kullanlrd. Gene de bir takm kltler iin tapnaktan tmyle farkl bir ilkede yaplm Telesterion ya da Eleusisteki zel salonlar da vard83.
! ! !    

Tapnaklar, Ege mimarl nda eski zamanlardan beri kullanlan megaron biimindeydiler84. lk tapnaklar yaln birer dikdrtgense de, normalde, tapna n nnde stunlu ak bir giri ya da kimi kez bir n oda vard. Bazen arkada kk bir oda daha bulunurdu. Derinli i ok de i en stunlu giri , o unlukla, yan duvarlarn ne do ru yaptklar uzantlarn arasnda (in antis) ya da n yzde (prostylos) yer alan stunlarla bezenirdi. Baz durumlarda giri yeri bulunmayan arkaya da sadece simetri iin ndekine benzeyen stunlar eklenebilirdi. Byk tapnaklarn ii ya yapsal, ya bezemesel bir etki ya da her iki etkinin birlikte uyandrlmas iin stun sralaryla uzunlamasna blnrd. Aslnda Arkaik tapnaklarn o unda tek sra stun vard; ancak bu dzenin klt heykeline aka zarar oluyordu ve genelde ksa duvarlarn stunlarnn asl duvarlara birle mesiyle bir dizi naiskosa dn en yan geitleri belirginle tiren iki stun sras yer alrd. Daha ender olarak stunlar, arka kenar boyunca da srdrlerek peristylos etkisi elde edilirdi.
! ! !  !   ! !   !  &  8

Devrim yaratan en nemli geli me, asl yapy tmyle ku atan d stun srasnn eklenmesiydi. Bu, tapna n yanlarn evreleyen stunlu galerilerdeki stunlarn salt bir uzants olarak d nlmemelidir. Stun dizisi her trl iyapnn, bu arada, iki uta birer stunlu galerisi olanlarn da evresine yerle tirilebilmi tir. Kimi kez, tapna n yeniden yaplmas gerekmi ve eski yapnn evresine stun dizisi eklenmi tir. Stunlar tm ykseklik boyunca ykselerek yapnn zgn
! !  ! ! !  ! ! !

Akarca, 1998, s. 27. Wycherley, 1993, s. 95. 84 Mansel, 1999, s. 141. Megaron: Dikdrtgen eklinde bir i mekn. Antik Yunan tapna nn prototipidir. Saltuk, S., Arkeoloji Szl , 1997, s. 117.
83
8 5

82

20

do asn gizlemi tir; bylece d a dnk bir biim de i ikli i gerekle tirilmi tir. Stun sralaryla donanm tapnak, imdiye kadar kentin belli ba l mimari ssleri olarak gsterilen yaplardan daha stn duruma gelmi ti. Aslnda ne evlere ne de eski Hellen yaplarna benziyordu; her yannda yetkin birer cephe vard. Btn zellikleriyle tapna a, d stun srasyla birlikte, hibir yabanc ze borcu olmayan bir Hellen rn olarak baklabilirdi85.
!  ! ! ! ! ! !  ! !   ! ! 

Tapnak, Arkaik a n ilk dnemlerinde teki yap tiplerini arkasnda brakarak hzla geli ti. Weickert zamanmzda yalnz gerek klt yaplar antsaldr; bunlarla kar la trld nda ba ka her ey basittir. der; bu insanlar iin bir yap kurmak, bir heykel yapmak kadar tanrya hizmet etmektir. 86
) ) ( ) ) ! 

Ge Arkaik ve Klasik a larda daha zenli planlarn yan sra, yaln planlarda srdrld. Stunlu bir galerisi bulunan dikdrtgen cellal kk tapnak tipine ok rastlanrd. lk e ri izgiler arka ucunda bir apsisi bulunan yaplarda uzun sre
! !  !  & 

kullanld. Bir yannda girilen, i ve d

stunlar ok de i ik bezenmi

asl

dikdrtgen biim, hemen hemen evrensel saylacak derecede egemendi. Bir ka

!

tapna n biimi kareye yakla yordu. Pek az yapysa aprazlamasna yerle tirilmi
! ! ! ! ! ! 

ve giri uzun yanlardan birine alm t. Aslnda al lm biimdeki bir cellann kimi kez ek bir yan kaps olabiliyordu. Kimi kez, iki kltn tek bir tapnakta barndrlmas gerekirdi. Kltlerden biri i odaya, teki d odaya konurdu. Yahut cellada biri do uya, teki batya bakard87.
 !

ehrin teki unsurlarndan tiyatro ve stadion zeri ak, araziye ba ml

88
!

iki byk yap idi.

ehrin iinde ya da d nda olabilirlerdi, yerlerini arazinin

! !

imknlar belirlerdi . Stadionlar ayak ko ularna ve muharebe, yumruk dv lerine

! ! ! !

ayrlm

alanlard. Spor kar la malar ve yar malar burada yaplrd89. Bu

kelimeden anlam karlrd: Uzunluk ls (600 aya kar lar, Roma milinin de

Wycherley, 1993, s. 96 -97. Wycherley, y.a.g.e., s. 97. 87 Wycherley, y.a.g.e., s.98-99. (Pausanias, Description of Greece, translated by W. H. S. Jones, 1988, II,10. 2, VI,20. 3 ve II, 25. 1, VIII, 9, 1 ) 88 Akarca, 1998, s. 27. 89 nsal, B., Mimari Tarihi Cild I, Say:53, 1973, s .386.
86

85

21

1/8ine e ittir.), yar ma yeri, yar ko usu90. Bu anlam birbiriyle yakndan ba lantl oldu undan, stadion szc nn asl anlamnn hangisi oldu unu belirtmek gtr91. ki alak tepe arasndaki bir dz arazi stadion iin uygundu. Her iki yannda ve bir ucunda do al oturma setleri olu turan di er ucundaki tepe e iminin sfrlanp giri iin bir yer sa lanan bu yntem do allk asndan en uygunuydu92. Stadion, dzgn planlanm dikdrtgen sokakl kentlerin iine alnmak iin, olduka kaba saba bir eydi, birok soka geli igzel kesmesi nerilemezdi. Ku kusuz, asl plandan tmyle kartlarak kentin iyice d na yerle tirilebilirdi. Ama Ionial mimarlar, stadionu kentin bir ucuna yerle tirerek, biraz da ustalkl denemeler yaparak, onu Hippodamos plannn etkin bir birimine dn trm lerdir. Bunun rnekleri Miletos ile Prienede grlr. lkinde byk bir yapay oturma setinin gerektirdi i yana, surla uygun bir destek sa lanm t; ikincisinde sur gene ayn konumdayd ama oturma seti bu yanda de ildi. Her ikisinin de biti i inde bir gymnasion vard93.
 !  !   & ! ! ! ! ! ! !   !   !   !  &     ! ! ! !

ehrin topografyasna gre tiyatrolar bir tepe ete inde ya da yamacnda yer alrd. Atinada tiyatro akropolis tepesine yaslanm t94. Hellen tiyatrosunun z, genellikle bir daire biimine yakla mas gerekmeyen ve sk trlm dz toprak paras ieren bir dans yeri olan orkestra idi. Tiyatro sanatnn kt eski dinsel trenler, arklar ve danslar burada temsil edilebiliyordu. Bu dinsel tren gsterileri, do rudan do ruya katlmayan ki iler iin izlence olu turuyordu. Bu nedenle de ikinci adm olarak, izleyiciler iin theatron, yani izleme yeri ad verilen uygun bir yerin bulunmas gerekmi ti. Bu dz zeminli orkestradan ykselen bir yamala ya da hepsinin iyisi, bir ukurluktaki tiyatronun yannn duvarla evrilmesi ile sa lanrd95. zleme yerinin orkestra yuvarla na gre ekil almasyla; akustik, optik, glge ve manzara problemleri nlenmi oluyordu96. Bir di er tiyatro unsuru olarak, gsterileri gerekle tirenler iin, daha ileri ba ka bir donanmn yaplmas da gerekti. Ba langta bu enin yalnl adnn skene (tente, kulbe, adr) olu undan
Saltuk, 1997, s. 163. Wycherley, 1993, s. 138. 92 Saltuk, S., Antik Stadyumlar, 1995, s. 16. 93 Wycherley, a.g.e., s. 141. 94 Akarca, 1998, s. 27. 95 Wycherley, a.g.e., s. 144. 96 nsal, 1973, s. 387.
91 90
!   ! ! !  ! !  &  ! ! !   !  ! ! ! ! 

22

bellidir. Gsterilere bir arka dzlem sa land, zamanla ne do ru kartlan bir sahne, orkestrann i levine ve yerine el attysa da aslnda, Attikann tiyatro sanatnn grkemli gnlerinde skene, yaln ve yardmc bir eydi, V. yy.n sonuna kadar da her zaman yaplmad97. Ayrca tiyatrolar Dionysos tapnaklar ile ilgili olduklar iin orkestrann ortasnda ya da kenarnda, oyunlardan nce dini grevleri yerine getirmek iin, Dionysosa adanm bir sunak bulunurdu. Tiyatrolar sadece oyunlarn oynand yer de ildi; halk toplantlar da burada yaplrd98.
  !  !  

Gymnasion, Antik Yunanda ve Roma dneminde genlerin e itildikleri, d nsel ve bedensel al malarn ayrca spor etkinliklerinin yapld yerlerdi. Gymnasionlar M.. IV. yy.a kadar ehir d nda, koruluklarda ve dere kenarlarnda, spor ve askeri talimlerin yapld geni alanlard. IV. yy.da okul ekline girmi ler ve bu sebeple ehir iine alnarak mimari bir karakter kazanm lardr. Bu tarihten sonra etraf stoalarla evrili, kapal bir avlu tipik Gymnasion plan olmu tur99. Spor alannn iine ve evresine zamanla stoalar, hamamlar, giyinme odalar, ambarlar,
! ! ! ! ! ! !  ! !  ! ! 

derslikler, konu ma salonlar vb. gibi uygun yaplar yapld. Palaestra, yani gre
 ! !

alan, kendi ba na var olsa bile, gymnasionun bir blm oldu u kesinlikle
!

sylenebilir. Ama buras nemli bir blmd; spora zg yaplar zamanla geli mi
! 

mimari biim kazand nda, en niteliksel blm palaestra idi. Bylece gymnasion ile palaestra szcklerinin arasndaki kesin ayrmn srdrlmesi a rtc de ildir ve bu szckler birbirinin yerini tutma e ilimi gsterir. Gymnasion ile palaestrann arasndaki fark daha kesin belirtme giri imleri yaplm tr. rne in; palaestrann erkek ocuklar ve gymnasionun gen erkekler iin oldu u ya da gymnasionlarn kamusal, palaestralarn zel kurulu lar oldu u sylenmi tir; ama bunun gerekli i ok snrldr100. Bu yaplarn etrafndaki stoalarn gerisindeki odalar dershane, soyunma, ya lanma, idman ve ykanma odalar olarak ihtiyalar kar lyordu101.
!   !  !   ! !   ! !

Antik a evleri, gnmz ev tarzndan olduka farkldrlar. Zamanmzn modern evleri cepheye kymet veren, btn geni likleriyle soka a alan, pencere,
Wycherley, 1993, s. 144145. Akarca, 1998, s. 27. 99 Akarca, y.a.g.e., s. 27. 100 Wycherley, a.g.e., s. 125. bkz. Ayn kitabn notlar blm VI., s.198. 101 Akarca, a.g.e., s. 27.
98 97
 ! 

23

kap ve balkonlar aracl yla d arsyla ileti im halinde bulunan bir durum gsterirler. Antik evler ise sokak ile alakasn kesmi , kendi iine kapanm lardr. Sokak kaplar tercihen kalabalk olmayan sokaklara alr. Cephe tekdzedir ve ierisi hakknda en ufak fikir bile vermez102. Evler mimari ynden nemli de ildir, basit ve iddiasz yaplardr. Bu bakmdan resmi binalarla tezat yapyorlard103. Geleneklere gre kutsal ya da uygun bulunan yerleri agora, kutsal alanlar, tiyatro, gymnasionlar kaplard. Geriye kalan yerleri de evler doldururdu104.
 ! ! ! ! 

Hippodamos planl kentlerde evlerin yntemi basit ve akt. Kutsal alanlarn ya da kamusal yaplarn kaplamad btn dikdrtgen bloklarda evler yer alr ve her zaman olmasa bile o unlukla, her biri birbirine e it byklkte birok dikdrtgene blnrd. Blok ba na d en ev says, bu evlerin blo un iinde dzenleni leri ve bloklarn gerek byklk gerekse oranlar yreden yreye de i irdi105.
!  !  ! ! !  

Antik a da gsteri li evler her zaman yuvarlak bir avlunun evresine yaplrd ve d arya, sokaklarla kom u evlere bakmaktan ok, bu avlunun iine bakard. Her biri kendine yeten gerekli blmleri kapsard ve n yzleri ieriye dnkt. Giri , gze arpmazd. Pencereler genellikle yksekteydi. Odalarn biro u avluya alrd. Kimi tiplerde, btn evin ekirde i izlenimini veren byk bir oda vard. teki odalarla avlu bir eklenti grnmndeydi. Avlunun bir ya da daha ok yannda stunlar olabilirdi. Dahas avlunun tm evresine stunlar yaplarak bir rnek peristyle olu turabilirdi106. Megaron ev tipi olduka klasikti. Bu ev tipinde dikdrtgen ya da kare bir i mekn ve bu meknn uzun yanlarndaki duvarlar belirgin eydi. Yapnn arkas genellikle dz olsa da apsisli oldu u da grlm tr.
!   !   ! ! ! !  !

Kenti olu turan sayd mz tm bu elerin evresini saran, ehrin savunma sistemi surlard. Surlar kentin d mana kar dayanmas ya da d mesinde nemli rol oynard. Aristoteles, Politika adl eserinde surlarla ilgili fikirlerini u ekilde anlatr;
! ! ! ! ! !  

Usman, M., Antik Devir Kk Asya Evleri, 1958, s. 80. Akarca, 1998, s. 27. 104 Wycherley, 1993, s. 158. 105 Wycherley, y.a.g.e., s. 160. 106 Wycherley, y.a.g.e., s. 161.
103

102

24

Surlara gelince, bazlarnn dedi i gibi, yi it olduklarn ileri sren ehirlerin surlara ihtiyalar olmad n sylemek tamamyla eskimi tir; byle ehirlerin gerekte ba larna neler geldi ine bir bakmanz yeter. Hi
) ( ) ( ) ( ) ( ( )

vnen
)

ku kusuz, sa lam duvarlarn arkasnda gvenlik aramann pek erefli bir yan yoktur- en azndan, e it sayda yahut biraz stn bir d mana kar . Fakat saldranlarn saysal stnl nn, gerek ortalama adam gerekse sekin bir aznlk iin savunanlarn cesaretine (kar koyamayacaklar kadar), fazla geldi i durumlar
) ( ) ( ) ) )

olabilir ve olmaktadr da. yleyse;

( )

ehrimizi kurtaracak, zulm ve basknn lde

) ( ( (

a a layclklarndan kanacaksak, surlarn sa layabilece i en geni korumann ayn zamanda en iyi askeri tedbir oldu unu teslim etmeliyiz...
( 4

ehirleri bile bile sursuz yapmak, kolay saldrlabilecek bir yer semek ve evredeki (koruyucu) ykseklikleri dzlemek gibidir. Bu, evde oturanlar korkakl a al masn diye, zel bir mlk duvarlarla evirmemeye benzer. Gzden karlmamas gereken bir ba ka ey de udur: ehirlerine sur yaptranlar, o ehri
) ) ) ) ) ) 4 ) ) ) ) (

isterlerse

peki tirilmi ,

isterlerse

peki tirilmemi

bir
(

ehir

sayabilecek

durumdadrlar. Surlar olmayanlarn ise, byle bir seene i yoktur. Bu do ruysa, o zaman yalnz sur yapmak de il, bu surlar hem ehrin grn hem de bugnlerde pek o alm bulunan savunma gereklerine uyacak biimde bakml tutmak bir dev olur107
) ( ) ) (

Aristotelesin bu fikirlerine kar n; Platon kent surlarnn yapmna, hem sa lk nedeniyle, hem de yurtta larn bunlara ok gvenecekleri gerekesiyle ahlaki
! ! ! 

nedenle kar kar. Spartann

 !

ehir duvarlarnn kentin erkekleri olmasyla

!

vnmesini anmsatr. E er yine de yurtta lar sur yapmn isterlerse, kentin btnle ik bir grnm olacak biimde dzenlenmesini tavsiye eder. Evlerin kent surlar gibi grev yapacak biimde olmalar gerekti ini savunur108.
 !

107 108

Aristoteles, 2002, Kitap VII, Blm 11, s. 215 -216. Owens, 2000, s. 4.

25

Surlar yalnz stratejik d ncelerle ve arazinin verdi i imknlardan faydalanlarak planlanm lard. ehri genellikle gev ek olarak sarar ve ehir plann etkilemezlerdi109.
! ! !  !

Nekropoller (ller ehri), surlarn d nda yer alan mezarlk alanlaryd. ehrin evresinde ve yollar boyunca nekropol alanlar grlebilirdi.
! !

109

Akarca, 1998, s. 28.

26

1. 2. ARKA K VE KLAS K DNEMDE EH R PLANCILI I

%  $ $ $

Yunan ehir plancl na bakt mzda iki e it plan gryoruz: Dzensiz ve dzenli ehir plan.
2 ) !   !

1. 2. 1. Dzensiz ehirler

gelmi lerdir . Bu kyler birbirlerine daha sonraki kentin sokak a n olu turacak olan bir patikalar sistemiyle ba lanm lard. Ba langta ok iyi belirlenmemi olan bu patikalar arazinin e ykselti e rilerini izlemekteydi ve byk kk farkl kylerin hem birbirlerine hem de evre topraklara ula mn sa lamaktayd. Atina ve Korinthos erken yerle imin Ege evresindeki birok yeni ortaya kan kentte de grlecek olan da nk karakterini yanstr111. Atina kenti ilk yerle imi M.. IX.
! ! !   !  ! ! ! !  !  !

110

yy.da eski a da Yunanistann do al olarak en iyi korunup sa lamla trlm

!  ! !  

yerlerinden biri olan akropolisin alt yamalarnda ba lam tr. M. VIII. yy.n sonlarndan itibaren yerle me Areopagus yamalarna ve daha sonraki agora alanna do ru geni ledi. Di er belirgin kyler agorann batsndaki tepe Kolonos Agoraiosta, Akademinin evresinde ve Thukydidesin Atinann en eski ksmlar oldu unu belirtti i ve Atinann en eski kutsal yerlerinin bulundu u Illissos ayna do ru akropolisin gneyinde bulunmaktayd112. Dzensiz yerle im gsteren bu kentlerle ilgili mimari kalnt azdr. Bu yerle imler hakknda bilgiler mezarlardan, kuyulardan ve da nk biimde bulunan yerle im kalntlarndan kaynaklanmaktadr. Yerle melerin bu seyrek dokusu siyasal denetiminde gev ek oldu u anlamna gelebilir. Bu tr kylerin, ortak bir savunma noktasn payla tklar halde, kendilerini btnle mi bir yerle menin paras olarak grdkleri de ku kuludur113. Bu erken yerle imlerin kentle me olgularnn olduka d k oldu unu syleyebiliriz. Bu
! ! !  ! ! ! ! ! ! ! ! ! !  ! !      !  !

yerle imlere karakterini veren, evlerin arazi zerindeki da l

 ! ! !

Akarca, 1998, s. 29. Owens, 2000, s. 14. 112 Thukydides, 1976, II,15. 113 Owens, a.g.e., s. 14.
111

110

27

ie gemi , kar k kmeler halindedirler. Sokaklar arazinin topografyasna gre ini

Dzensiz

planl

ehirler

kylerin

do al

birle meleri

ile

meydana

eklidir. Bu evler i

ve k lara uyar, ky yollarn devam ettirirler. Arkaik dnemde ehirlerin genellikle dzensiz planl olduklarn biliyoruz. Bu ehirler tarih boyunca ayn dzensizli i
! !

srdrm lerdir114. Thebai, Argos, Eretria gibi rneklerine ekleyebiliriz.

2 !

ehirleri dzensiz planl

ehir

1. 2. 2. Dzenli ehirler

Dzenli planl ehirler Eski Yunan medeniyetinin siyasal ve sosyal ya amnda belirli bir dzeye gelip geli mesinden sonra ortaya km tr. Kentin tanmnda anlatt mz polis kavramnn olu masyla kent planlama sistemi birbirine ko ut ilerlemi tir. Ayn zamanda kentin kurulu unda de indi imiz kolonile me gibi kitlesel hareket gerektiren etkenler de yerle im iin belirli bir sisteme ihtiya duymaktayd. Koloni kurulan kentlerde topra n halkn ihtiyalarna uygun blnmesi ve dzenli bir yerle im plan olu turulmas ana meseleydi.
! !  ! !   ! ! ! !  ! ! ! !

Dzenli planda arazi bireylere verilmeden nce, belli bir otorite tarafndan yine belli bir d nceye gre blnm tr. Dzen ve srat plana sert ve geometrik bir yap verir. zellikle bu, sokaklarn arazi ekline uyulmadan izilmesinde kendini gsterir. Yunanllarda dzenli plan, paralel ve dikey sokaklarla zgara (grid) tarznda idi. Bu tip ehir plann Aristoteles Hippodamosun yapt gibi yeni tarz olarak nitelemi tir. Aristoteles ve di er antik yazarlarda ad geen Hippodamostan dolay zamanmzda zgara planl ehirlere Hippodamos tarz denmi tir115. Hippodamos
! !  ! ! ( ! ! ! !

hakkndaki

bilgiye

Aristotelesin
! !

Politika

kitabndan

ula abiliriz.

Yazar

Hippodamosu ve onun d ncelerini yle anlatr:

Euryphonun o lu Hippodamos, Miletosluydu. Edimsel olarak bir anayasa dzeni kurmaya al anlar bir yana braklrsa, en iyi devlet stne ilk konu an odur. ehirleri semtlere ayrmay o bulmu ve Peiraieusun (Pire) sokak plann yapm tr.
) ) ) ) ) ) ) 4 (

Ba ka insanlardan farkl olma tutkusu, onun e itli bakmlardan garip bir ya am srmesine yol am tr. Biroklar, Hippodamosun uzun salar ve pahal taklaryla, fakat ayn zamanda ucuz, ama scak tutan, yaz k giyilen elbiseleriyle
114 115
) )

Akarca, 1998, s. 29. Akarca, y.a.g.e., s. 29.

28

tuhaflklarn fazla ileri gtrd n d nm lerdir. Bundan ba ka, do a bilimi uzman saylmaktan ho lanrd. Hippodamos, onbin nfuslu bir ehir tasarlam t; halk e blyordu; usta i iler (zanaatlar), tarmclar, silah ta yp lkeyi savunacak ki iler. Toprak da blme ayrlacakt: biri kutsal, biri kamusal, biri zel; tanrlara tapmann giderleri kutsal topraklarn rnyle kar lanacak, savunucular ortak, tarmclar zel topraklardan beslenecekti... 116
) ) ) ) ) ) ) ( ) ) ) (

oldu udur. Gney talya'da Thourioi' da koloni kurulmasna katld sylenir. Ve bu kentin planlamasnda pay oldu u ku kusuzdur117. Fakat bu ehrin plan sokaklarn izili i bakmndan Miletos' un ve Peiraieus un planna benzememektedir. Thourioi talya'da daha nce uygulanm olan bir tarzda izilmi tir. talya gelene ine sadk bir
  ! & ! !  ! !  !  & 

plan uygulad sylenebilir118. Yine de btn bu bilgiler nda dzenli kent plancl ve dolaysyla zgara kent plann onun buldu u kesin de ildir. Byk bir olaslkla bu sistemi geli tirmi ve di er blgelere de yaylmasna sa lam tr.
!   ! !   

evleri Ionia ve Rhodos'ta gryoruz119. Kk Asya'nn bat kysnda yer alan Smyrna (Eski zmir-Bayrakl Hy ) kentinde M.. 1000 yllarnda Aioller tarafndan ba latlan bir yerle im grrz120. Bu yerle imle ilgili bildi imiz nemli bir ayrnt da M. IX. yy. ortalarnda ehrin kaln ve gl bir kent duvar ile evrili bulundu unun saptanmasdr121. lk ba larda yerle imin tm yarmada zerinde yaylm ve dzensiz bir grnm olu turdu unu syleyebiliriz. Sonralar nfus art ve bunun sonucunda meydana gelen kalabalk ehrin ciddi bir yapla ma geirmesine neden olmu tur. Smyrna'da Bayrakl tepesinde yaplan kazlar, M.. VII. ve VI. yy. katlarndaki evlerin ya kuzey-gney ya da do u-bat do rultusunda yneldiklerini gstermi tir. Bylece Eski zmirin orientalizan dnemde bat-do u ve kuzey-gney
Aristoteles, 2002, Kitap II, Blm 8, s. 4849. Wycherley, 1993, s. 15. 118 Akarca, 1998, s. 30. 119 Akarca, y.a.g.e., s. 31. 120 Sevin, V., Anadolunun Tarihi Co rafyas I, 2001, s. 88. 121 Akurgal, E., Eski zmir I Yerle me Katlar ve Athena Tapna , 1997, s. 27. Ayrca bu konuda ayrntl bilgi iin bkz., Nicholls, R. V., Old Smyrna 1958/1959 BSA 53-54 s. 120- 122 ve Cook, J. M., Old Smyrna 1958/1959 BSA 53-54 s. 1-13 bunlara ek olarak Smyrnann ayrntl tarihi iin bkz, Cadoux, 2003, s. 89- 123.
117
8 8 5 6    & ! ! ! ! !  ! ! ! ! &  !  ! ! !  &

116

29

Yunan dnyasnda ilk zgara plan rne ini yani ayn istikamete ynelmi


Bizim bu bilgiler e li inde kesin olarak bildi imiz, Peiraieusu planlam

  !

&

do rultularnda zgara biimli bir kent plan iinde dzenlenmi oldu u saptanm tr. Ancak sz konusu zgara plan Hippodamos dneminde ortaya kan keskin do rultulu, gerek anlam ile satran biimli geometrik bir dzgnlkte de ildir. Bununla beraber genellikle bat-do u, kuzey-gney do rultular belirgindir. Bylelikle Yunan mimarl nda zgara biimli kent plannn ilk a amasna ula lm bulunuyordu122. Izgara planl kentlerde; sokak ekillerine gre iki tip sistem gryoruz:
! ! ! !      !  ! 

1. 2. 2. 1. Ege Sistemi

Bu sistemde kentin ortasnda geni , yatay bir cadde geer ve bu caddenin paralelinde daha kk sokaklar ve bunlar kesen dik sokaklar bulunur. nsulalar123 kare biimlidir. En iyi rnek olarak Prieneyi verebiliriz. Miletos ve Knidosta bu tip ehirlere rnektir. Bu sistem Egede ve Hellenistik a da Suriyede kullanlm tr.
! ! !  ! ! ! ! ! ! & !

Sistemin geli imi u ekilde olmu tur: M.. V. yy. ba larnda sokaklar e ittir, ehir plan dama tahtasna benzer. Yzyln sonlarna do ru bir sokak di er sokaklardan daha geni tir. Bu ana caddedir. Yine bu tarihlerde ana caddenin d nda onu dikine
!  !  !

kesen di er caddeye ihtiya duyulmu tur. Bylelikle art horizantal iki cadde grlr (Levha.1).
0 ! 

eklinde vertikal ve

1. 2. 2. 2. talya Sistemi

Bu sistemde ise geni birok yatay ve dikey caddeler ve bunlar kesen dik sokaklar vardr. nsulalar, burada dikdrtgene yakndr. Alexandreia kenti bu sisteme uyar. Thourioi kenti de iyi bir rnektir. Bu ekil, talya zgara plannn yntemi olmu tur. Do u Akdeniz ve Rhodosta da uygulanm tr. Bu plann geli im evresinde dama tahtas ekli grlmez. Geni caddeler ve dar sokaklar grlr. ki ekil grlr. lk ekilde bir yndeki caddeler geni , di er yndekiler dard. kinci ekilde, caddeler arasnda dikdrtgen eklinde insulalar olu turulmu tu. Sokaklar arada kalan insulalar ince, uzun parsellere ayryordu (Levha.2).
Akurgal, 1997, s. 40. nsula: Antik a da sokaklar arasnda kalan, bir ya da daha fazla evi kaplayan alanlara verilen isim, parsel.
123
8 6 ! ! ! ! &  ! ! & ! & ! ! ! !  ! & ! & !

122

30

Antik dnem Hellen kent plancl nn temelleri Arkaik dnemde atlm ve

! ! ! !

Klasik dnemde geli tirilerek

! 

ekillenmi tir. Arkaik dnemde ilk rneklerini

!

grd mz Hellen kentinin olduka sade bir yaps vardr. Bu dnemde ehrin ana merkezi olan agora, tm kamu yaplarnn i levlerini bnyesinde barndrrd. Bu nedenle di er kamu yaplar tam anlamyla etkinle ip karakter kazanamam lard. Da nk ve dzensiz bir yaps olan Arkaik dnem kenti Klasik dnemde yerini dzenli planl ehirlere brakmaya ba lam tr124.
! ! !  ! !  !

Kent devleti, kent merkezi ve evreleyen topraklar ile Klasik dnem Yunanistannn egemen siyasal ynetim biimi olarak grlmektedir. Klasik dnemde, Yunanistan tarihinin belli ba l poleis125 arasndaki ili kilerle belirlendi i do ru olsa da gerekte o unlukla polisin orta ve gney Yunanistan, Ege adalar ve Kk Asyann Yunanllar tarafndan kolonize edilmi olan ky blgeleri ile snrl kald unutulmaktadr. Yunan yarmadasnn di er ksmlarnda kent-devleti kavram zerine dayanmayan ba ka siyasal ynetim biimleri ve toplumsal yaplar bulunmaktayd. Ve sonuta Balkanlarn byk blm kentle memi ti126. Bu dnemde yeni kentlerin ortaya km ve baz kentlerde daha uygun ba ka yerlere ta nm lardr. Bu kentlerin yeniden planlanmasnda geli kin zgara plan kullanlm tr. Bu plana gre sokak sistemi zgaraya benzer; hkim eksenler yoktur. Sokaklar genellikle dar olup ehir iinde sadece geit vazifesi grrler. Sokaklarn zgara eklinde izili inden dolay ehir antsallktan yoksundur; tersine hacim ve kitlelere kar bir kaytszlk grlr. Baz ehirlerde zgara sistemi sokaklar apraz keserek, ehrin iki nemli kesimini birbirine ba layan bir cadde vardr. Bu cadde iki merkez arasndaki mesafeyi ksaltt gibi, yan sokaklardan trafi in merkeze akmasn da sa lyordu. Bylece zgara plannn sakncal yanlarndan biri olan ula m zorlu u az ok hafifletilmi oluyordu127.
 !     ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !   !    ! !

Grsel peyzaj etkileri yaratma konusundaki deneyler klasik planlamann bir ba ka zelli iydi. Arazi grsel etkiler yaratmak iin kullanlmaktayd. Kamu yaplar
Tana, M., Bat Anadolu Antik Yerle imlerinde Kentsel Mekan Kurgusu Ara trmas, Yksek Lisans Tezi, 2000, s. 39-40. 125 Poleis: Polis kelimesinin o ulu. 126 Owens, 2000, s. 52- 53. 127 Akarca, 1998, s. 33.
5 5 8  !

124

31

yalnzca hkim noktalarda konumlandrlmakta, ayn zamanda grsel olarak ho a gidecek bir kentsel peyzaj yaratacak biimde yerle tirilmekteydi. Planlamann bu ynnde e imli arazi, yalnzca yaplarn birbiri arkasnda bir dizi teras zerinde e im boyunca ykselmesi ile her birinin tek tek grnmesine izin vererek de il, ayn zamanda bunlarn birbirleri ile ba lantl olduklar izlenimini vermesi ile temel bir i levi yerine getirmektedir128. Bu dnemde, zgara plannn her e it arazide uyguland n gryoruz. Ovalar, tepeler ve yamalar zerinde bu plan denenmi tir. Izgara plan dz arazide sade ve renksizken e imli arazide az ok hareket kazanyordu. Ve e er byk kitleler zgara iinde ustalkla yerle tirilirlerse plann tekdzeli i hafifletilmi oluyordu. Izgara plan dik araziye uyguland nda setleme yaplmasnn zorunlu oldu u bir gerektir. Priene, Ephesos, Knidos en belirgin setleme rneklerini verirler. Byle bir topografyada bir yndeki sokaklar dz, br yndekiler yoku olurdu. Dik sokaklar ok defa merdiven eklini alyordu129.
! !   !  !   !  ! !     ! !

Klasik dnemde zgara planlama esas olarak i levsel kalm tr ve Hippodamosun yntemlerinin di er klasik dnem kentlerinin geli imi zerinde do rudan etkisi ok az grlmektedir. Sokak sisteminden ok insula biriminin temel planlama ve kentin daha sonraki geli mesini ynlendiren e olarak kullanm kentin farkl eleri arasnda daha fazla btnlk ve tutarll a eri ilmesini sa lad. Bunun daha ok esneklik sa lamada da ba ka yararlar oldu. Klasik planlama yalnzca kentin dzenli olarak biimlendirilmesi ile snrl kalmam t. Toplumsal, siyasal ve hukuksal etmenler de kent planlama da etkili oldular. Kent planclar geli mekte olan kentsel ya amn sorunlarnn giderek daha fazla farknda olmaya ba ladlar. Dahas, Yunan tiranlar gibi Klasik dnemin politikaclar, kenti gzelle tirecek, kentsel ya am iyile tirecek ve kendi kamusal kariyerlerine yardmc olacak donanmlar getirmenin nemini kavradlar130. Klasik dnem kent planlama u ra larnn temel olarak ok ba ar sa lamayp i levsiz kald genel bir kandr. Ama dnemin kent tasarmnda etkileri de tart lmaz.
!  !  ! !  ! ! ! ! ! ! ! !   !    !  !  ! !

128 129 130

Owens, 2000, s. 73. Akarca, 1998, s. 34. Owens, a.g.e., s. 72- 73.

32

1. 3. HELLEN ST K DNEMDE EH R PLANCILI I

%  $ $ $

Hellenistik dnemde Yunan kent biimi temelde bir de i iklik geirmi tir. Bu temel de i iklik Yunan kentinin artk sadece bir yerle im yeri de il propaganda arac olarak da kabul edilmesinde yatyordu. Byk skenderin fetihleriyle ba layan srete Yunan kentlerinde artk dinsel eler n planda de ildi. nemli olan Yunan kentinin antsalla trlmas ve vn kayna olarak grlmesiydi.
 !   ! & ! !  ! ! 

Tm Hellenistik dnyada kentler skenderin fetihlerinin ve haleflerinin kurdu u krallklarn yaratt de i en siyasi ko ullar kabul etmek ve benimsemek durumunda kalm lardr. Fethedilen topraklarn krallklar ve yerel hanedanlar zenginle tiler ve yeni ko ullardan faydalandlar. Geni bir kent kurma ve yap in a program yoluyla yerel hanedanlar kendi glerinin bykl n ve sa laml n, ayrca egemenliklerinin gsteri ini ilan ettiler. Btn bu etmenler kentle me ve kent planlamay farkl biimlerde etkilediler131. Bu dnemde Klasik dnemdeki gibi yaplar kent silueti ierisinden tekil olarak ykselmiyorlar, araziyle bir btn olarak antsallklar ve gsteri leriyle ykseliyorlard. Izgara planlama yine nceden oldu u gibi yerle ilen topraklarda yeni bir kent kurmann en uygun ve hzl yntemiydi. Hellenistik dnemde kentlerin propaganda arac olmalarnn yannda Hellenle me arac olduklarn da gryoruz. Bunun iin yeni kentlerin kurulmasnn yan sra eski kentlerde dnemin yapsna uygun olarak dn tler.
! ! !  ! ! !    ! ! ! ! ! ! !    &

Hellenistik dnem kent planlamasndaki geli meler Yunan kentinin antsalla trlmas ile snrl kalmam tr. Simetri ve eksenel dzenleme gibi unsurlar mimariye ve planlamaya yanstlm tr. Arazinin e imli ve hareketli olmasndan faydalanlarak topografya ile do allkla etkileyici grnmler yaratlm tr.
!   ! ! ! !

Birka istisna d nda Makedonya ve Hellenistik dnemlerin dzenli planlanm kentleri, ya bir denetim arac olarak ya da Balkanlarn hinterlandnda (art alan) oldu u gibi blgenin da l kabilelerine kutsal ya am biimini ta mann bir arac olarak yklendikleri askeri ve stratejik rol yanstmaktadrlar. Gl savunma
131
! !   ! !

Owens, 2000, s. 75. ayrca bkz, Lawrence, A. W., Grek Architecture, 1973, s. 262-279.

33

surlar ve konut alanlarnn planlamasnda grlen k la tarz dzen kural olu turmaktayd ve bu kentlerin kurulmasnda kar la lan gl direni in bir
!

gstergesiydi132. Hellenistik dnemde, Do u Akdenizde ayrlarak incelenebilir:



ehircilik, blgeye

1. 3. 1. skender ve haleflerinin kurdu u ehirler

7 1 9

Bu kentler hakknda bilgiler eski kaynaklara dayanr. Askeri bir s olarak kurulup zamanla bir kltr ve ticaret merkezine dn en bu kentler, Antik Hellen etkisinin Hindistana kadar yaylmasnda nemli rol oynam lardr. Etkin bir kolonizasyon politikas izleyen Byk skender Perslere kar M.. 333 ylnda Issosda kazand zaferin ardndan Asya Kral olarak anlmasyla birlikte yeni kentler kurmaya giri ir. Byk skenderle ba layan bu Hellenistik Dnem kentle me ve kolonizasyon hareketi onun lmnden sonra da hzn kaybetmemi tir. Byk skenderin halefleri olan diadokhlar (diadokhoi)n enerjilerinin byk bir ksmn
! ! ! & ! ! & !  ! & ! !

kentle me zerine harcam olduklar bilinir. Bu krallklar Hellen anakarasnda ve Anadoluda ok sayda eski Hellen kentinin yneticisi olmu lardr. Ayrca ok sayda yeni kent de kurmu lardr. Bunlarn biro unu yerel kasabalarn yaknlarnda ya da onlarn yerine geecek ekilde zerlerinde kurmu lar ve o unlukla bunlara kendi hanedanlarndan gelen isimler vermi lerdir. Temelde propaganda amal olan bu kent kurma ynteminde, yerliler zerindeki kraliyet varl srekli hatrlatlarak kolonistlerin krala daha yakn durmalar sa lanm tr. Ayrca, krallarn gcnn bykl ne ve yaylmasnn kalcl na da hizmet eden bir propaganda arac yaratlm tr133. Bilinen ehirlerden bazlar unlardr: Alexandreia ( skenderiye); skenderin kurdu u bildirilen ehirlerin en nlsdr134. Kent grkemli saray ve
!   ! ! ! & 0   !   !  ! !  ! !

tapnaklarn yan sra antik a n en nl ktphanesine de sahipti. Tam anlamyla bir Akdeniz kenti olan yerle imde, do u ile batnn burada bulu up kayna t ve benzersiz bir kar m retti i grlm tr135. Ephesos; skenderin haleflerinden Lysimakhos tarafndan kurulmu tur. Komutan Lysimakhos, Bat Anadoluya hkim
Owens, y.a.g.e., s. 76. Aydno lu, ., Da lk Kilikiada Hellenistik Dnem Kentle mesi: Olba Tapnak Devlet Modeli, 2002. 134 Akarca, 1998, s. 47. 135 bkz, s. 120.
133
5 8 8 & ! !  !  ! !  !

132

34

oldu u yllarda eski kenti ovadan yeni yerine kaldrm tr136. Burada yer de i tirmek iin isteksiz olan halk, kanalizasyonlarn tkayp, ya mur ya d nda kente su basmasna neden olarak g etmeye zorlad kent hakknda bilinen bir ayrntdr. Nikaia ( znik); skenderin kumandanlarndan Antigonos tarafndan kurulmu tur137. kurulmu tur. Yeni ehrin zgara planna sahip oldu u bilinmektedir138.
 ! ! & !  & 0     !  ! ! 

Thessalonikeia (Selanik);

skenderin komutanlarndan Kassandros tarafndan

1. 3. 2. Seleukoslar tarafndan kurulan ehirler

7

Seleukos krallar retken kent kurucular idiler. Tm krallk ierisinde Seleukos hkimiyetini srdrmek, blgenin ekonomik potansiyelinden yararlanmak amacyla ve Yunan kltrnn merkezleri olmak zere Yunan tarznda yeni kentler kurdular139. Kentlerin o unlu unda standart bir plan uygulanm tr. Uygulanan plan Ege zgara plandr. Ada oranlar standartt, sokaklar Ionia sokaklarndan geni ti. Agora boyunca uzanan bir veya iki sokak, ana cadde sayld ndan di er sokaklardan alanlar da iine alyordu. Agora ehrin ortasnda geni bir meydand140. Bu plann ba lca zellikleri, kenti ikiye ayran ve di er sokaklarn ynlenmesini belirleyen bir ana eksenel yol, konut adalarnn planlanmasnda basit matematiksel oranlarn kullanm ve ba msz olarak tahkim edilmi kente hkim bir kale idi. Yunan tarzna zg bir biimde kent surlar sokak sisteminden tmyle ba msz kalmaktayd141. Hellenistik dnyada kentle menin ncl n yapanlar Seleukoslardr. M.. II. yy. civarnda sadece Anadoluda Seleukoslarn kurdu u 25 in zerinde Antiokheia, 8 Apameia, 6 Epiphaneia, 14 Seleukeia ve 9 Laodikeia isimli kent oldu u
!    !  !   ! ! ! ! !  !  

daha geni tutulmu tur. Surlar, savunma amal araziyi izliyor ve oturulmayan geni
! !

bilinmektedir. Seleukoslar ierisinde koloni kurma konusunda aktif olan ba lca be

ynetici grlmektedir. Bunlar, I. Seleukos Nikator, I. Antiokhos Soter, II. Antiokhos

Akarca, 1998, s. 48. bkz, 59. 138 Akarca, a.g.e., s. 52. 139 Seleukoslarn bu konularda ok aktif olduklar ve Anadolunun askeri ve ticari yollaryla ok verimli blgelerini ok sayda kent ve askeri garnizonla sardklar grlmektedir. Buradaki kolonizasyon hareketinin, Hellenistik krallklarn varlklarn gvenceye almak d nda bir etkisi de asi blgeyi pasifize etmektir, ayrca bkz, Aydno lu, ., Da lk Kilikiada Hellenistik Dnem Kentle mesi: Olba Tapnak Devlet Modeli, 2002. ve Cohen, G.M., The Seleukid Colonies, Studies in Founding, Administration and Organization, 1978. s. 23. 140 Akarca, a.g.e., s. 53-54. 141 Owens, 2000, s. 80.
137
5 8 8 5

136

35

Theos, III. Antiokhos ve IV. Antiokhos Epiphanesdir. Seleukoslar kolonilerini

! ! 

kurarlarken,
!

do rudan

evlerinden
!

ta np
!

buraya
!

yerle tirilen

topluluklar

kullanm lar bazen de, kom u yerle imlerde ya ayanlarn synoikismos yoluyla ta nmasyla koloni iin gerekli nfusu sa lam lardr. Ayrca, al an askerlerin yerle tirildi i imparatorluk garnizonlar da bulunmaktadr. Birok Seleukos kolonisinin katoikia olarak tanmlanan askeri yerle im olarak kurulmaya ba land grlr. Buna kar n, Hellenistik krallklarn kurduklar bu kolonilerin biro unun askeri bir garnizondan teye geemedi i bilinmektedir. Bunlar, grevlerini tamamlayarak bir sre sonra ortadan kaybolmu lardr. Fakat polis kimli ine brnerek varlklarn ok uzun sre devam ettirebilen baz rnekler vardr142. Bu kentler arasnda; Antiokheia (Antakya); lk Seleukos kral, I. Seleukos Nicator tarafndan kurulmu tur. Bir i ovann gneyinde kurulan kent, Orontes nehri kys ile ift tepeli bir da n ete ine kurulmu tu143. Doura-Europos; M.. IV. yy. sonunda kurulan kent, Seleukos ehirlerinin en eskisidir. Suriyede nehre dik yamalarla inen bir tepenin ete ine kurulan kentin, do u-bat ynnde 12, kuzey-gney ynnde 9 soka ehrin zgarasn olu turuyordu. Agorann bykl ehir plannda dikkati eken unsurdur. Di er ehirler; Apameia, Laodiceia, Damascus ( am), Beroeia (Halep), Kyrrhos saylabilir144.
!  4 !  ! !    ! !   ! &  !   !  ! !  ! ! !  !

1. 3. 3. Ptolemaioslar tarafndan kurulan ehirler

7

Ptolemaioslar Kbrsta, Anadolu kylarnda ve Filistin kylarnda birok kent kurmu lardr ve bunlara kendi hanedan yelerinin isimlerini vermi lerdir. M.. 304 ylnda Kbrs adasnn I. Ptolemaios Soter tarafndan ele geirilmesi ile Kbrs zerinden ula lan Msr, Ege ve Bat Akdeniz arasndaki deniz yolu Ptolemaioslar iin olduka nemli hale gelmi tir. Bylelikle, Kbrsa en yakn konumda olan Da lk Kilikia blgesinin orta ksmlar Msrllar iin nem kazanm tr. M.. 260 253 yllar arasndaki II. Suriye sava nda Ptolemaios ordularnn Suriyeye Kilikiann ovalk ksm zerinden ula ma planlar iin gerekli limanlar ve koylar (Kbrsn tam kar sndaki) Da lk Kilikiann bu orta kesimlerindedir. Bylelikle
Aydno lu, 2002, s. 41-43. bkz, 82. 144 Akarca, 1998, s. 53.
143
8 !  ! ! !  ! ! ! !

142

36

Ptolemaioslarn buralarda deniz slerinin bulunmas kanlmazdr. Ptolemaioslarn garnizonlarn blgede bulunan Hellen kentlerinin yaknlarnda kurmay tercih ettikleri bilinmektedir. Bu askeri garnizonlarla Ptolemaioslar, sahildeki ve i
! !  !

blgelerdeki
! 

yerle imler arasnda bir a

yaratm , ileti imi

ve kontrol


sa lam lardr. Bu sistemin Anadolunun genelindeki Ptolemaios egemenli indeki yerler iin bir yerle im dzenlemesi modeli olmas mmkndr145. Ptolemaioslar, kurduklar kent, kasaba ve kylerde sk bir kontrol sistemi geli tirmelerinin yannda bu yerlere baz haklarda tanm lardr. rne in; halk tarafndan seilen memuriyetler ve meclisler kurmakla idari bakmdan bunlarn baz yetkilere sahip olmalarn sa lam lardr146.
!   ! ! !

Ptolemaioslarn kurdu u kentlerden Libyada bulunan Ptolemais (Tolmeita) yerle iminin kazs yapld ndan bu kent plan bilinmektedir. Kent, Ptolemaios III Euergetes tarafndan, Barkann liman zerine kurulmu tur147.
& !  ! 

ehir plan, Ege

zgara plann de il,



talyadaki Neapolis ve Thurioi gibi kentlerin plann

andrmaktadr. ehri dikdrtgen paralara blen denize paralel alt ve denize dikey iki caddesi vardr. Bu dikdrtgen paralar (mahalleler), kuzey-gney ynnde sokaklarla ince ve uzun adalara blnm tr. ehir iki vadi arasnda uzanmaktadr. Kent surlar do uda vadiyi takip ederken, batda da dan dz olarak denize inmektedir. ehrin agorasnn liman tarafnda oldu u d nlmektedir. Yerle imin ortasndaki stunlu saray, Hellenistik dnem sonlarnda in a edilmi tir148. Kazlan saraylarn i avlular ve bunlarn etrafn saran ok katl ve e itli ykseklikte daireleri, stunlu galerileri, verandalar Alexandreia149 kentinin saraylar hakknda fikir edinmeyi mmkn klmaktadr150.
! ! ! ! !    !

Aydno lu, 2002, s. 56. Mansel, 1999, s. 495. 147 Akarca, 1998, s. 59. 148 Akarca, y.a.g.e., s. 59-60. Ptolemais kazs hakknda ayrntl bilgi iin bkz, http://www.archeo.uw.edu.pl/ptolemais/ 149 bkz, 120. 150 Mansel, a.g.e., 537-538.
146
8

145

37

Yunan dnyasnda birey, bu dnyann kltrel snrlar erevesinde, baba topra na ya da polise sadakat borludur ve bylelikle kente ilk ve yakn anlamda yklenmi olmu tur. Roma medeniyetinde ise ehir d ncesinin arkasndaki esas de i mi tir ve artk ebedi kent zerinden gzlerinizi ayrmakszn bir Romal yurtta olabilmek mmkndr. Birey, ayn zamanda i levsel olarak kendi kentinin ya da eyaletinin yurtta dr151.
! ! ) ! !  ! ! ! ! 

Roma imparatorlu u en gl oldu u dnemde tm Akdeniz havzasn, Britanya dhil Kuzey ve Orta Avrupann nemli bir blmn ve Frat nehrine kadar Ortado uyu iine almaktayd. e itli kltrler, farkl u ve geleneklere sahip e itli halklar, bu geni topraklarda ya yordu. Bu geni co rafyay ynetmek ve bu co rafyada bar ve gvenli i sa lamak zordu. Merkezi ynetim byk lde kente dayanyordu ve kentler imparatorlu un ynetiminde ilk basama olu turdular. Merkezi hkmet, kentlere nemli sorumluluklar yklemi ti. Btn bunlarn yan sra kentler bar korumakta ve Roma uygarl n yaymakta en yetkin kurumdular152.
 ! ! !     !   ! ! ! ! !   

Kentle tirme projesinin zor bir al ma oldu u bilinen bir gerektir. Baz blgelerde, zaten varolan bir kentle me olgusu vard. Yunanllarn ve do u Akdenizde Fenikelilerin (Fenikelilerin koloni kentleri de hesaba katlmaldr.) kurduklar kentlerde ya ayanlar kent ya ama kurallarn ve gelene ini biliyorlard. Bu kltrn gerek ba arsnn Roma gelenekleri ve yerli kent unsurlarnn bile iminin yaratlmas oldu u sylenebilir.
 ! !  ! !  !  ! !

Roma kentinin planlanmasnda yine Yunan dnyasnda oldu u gibi standartla ma geerliydi. Yunan kent planlamasnda ayrntl anlatlan, sokaklarn birbirini yatay ve dikey kesti i Hippodamos zgara kent modeli Roma mimarisinde de uyarlanarak kullanlm tr. Roma kent plannda; kuzey-gney ynnde uzanan cardo ve do u-bat do rultusunda uzanarak cardo ile merkezde kesi en ana cadde decumanus esast. Bu iki ana cadde bir kapdan di er kapya dek uzanr ve bunlar
151 152
!    !  ! 

Wheeler, M., Roma Sanat ve Mimarl , (ev. Zeynep K. Erdem), 2004, s. 25. Owens, 2000, s. 123.
8

1. 4. ROMA DNEM

EH R PLANCILI I

38

forum denilen (agorann Roma uzants) pazar yerinde birbirlerini dik a ile keserlerdi. Sokak sistemi iki ana yolun kesi imine zel bir vurgu getirirdi.
!

Kentlerin iinde ve kentler arasnda rekabet ruhunu te vik etmek Roma mparatorlu unda esastr. zellikle kentlerin nde gelen yurtta lar arasnda derin
!  ! &

ve iten bir kentlilik gururu ve yurt sevgisi vard ve bu yurt sevgisinin tm imparatorlukta kentlerin geli mesinde byk bir etkisi olmu tur. Kentlerin nde gelen yurtta lar kamu takdiri ve nemli kamu grevleri iin birbirleriyle rekabetteydiler.
! ! ! !

Kentler

onur

nvanlar

elde

etmek

iin
!

birbirleriyle

yar maktaydlar153. Bu rekabet ruhunun nemli sonular olmu tur. Byk kamu hizmetleri ve ihti aml yaplar artm , mimari ve buna ba l olarak mimaride ssleme o alm tr. Roma dneminde kentle memi yerlerin kent olgusu kazanmas ve eski kentlerin geni letilip, geli tirilmesi ve baz kentlerde bugn de yerle imin srmesi byk bir Roma ba arsdr. Yeni kurulan kentlerde Roma zgara plan ve Roma kent yaplar uygulanm ve bu uygulamada askeri mhendisler nemli al malarda bulunmu lardr. Ordu, yerli nfusun sahip olmad planlama ve yap yntemlerinde teknik uzmanl a sahipti. Bunun yannda eski askerlerin olu turdu u kolonilerin yerle tirilmesi Roma tarz kent ya amna rnek olu turmaktayd. Ordu ve planlama
!  ! ! !  !  ! ! ! ! ! ! ! ! ! !   ! !

arasndaki

yakn

ili ki

Britanyadaki

Camulodunum

(Colchester),

Glevum

(Gloucester), Lindum (Lincoln) ve yerli kentleri Isca Dumnoniorum (Exeter) ve Viroconium (Wroxeter) kolonileri ile kantlanmaktadr. Eski lejyoner kalelerinin yerlerinde sivil kentler kurulmakla kalmam , bunlar sokak sistemleri ierisinde kalelerin zemin planlarn da btnle tirmi lerdi154.
! ! !

Romallar di er eyaletlerde yeni kentler kurarken veya zaten var olan kentleri
&

geli tirirlerken
!

talyann kolonizasyonunda denedikleri ve yararl grdkleri

! !

teknikleri kullanm lardr. Kullanlan yntemlerin ayn olmasna kar n ortaya kan kentlerin ayn olmad grlm tr. Bu kentlerin hepsi, yakn evrelerindeki co rafi ve tarihsel etmenlerin rnydler ve ilerinde bulunduklar yerel ko ullara uyarlanm lard. Bu yeni kurulan Roma kentlerinin temelini, Roma zgara planlamas olu turmu tur ve gelecekteki geli mesini ynlendirmi tir. Fakat yine de, kentin
153 154
! ! ! ! ! !  ! 

Owens, 2000, s. 123-124. Owens, y.a.g.e., s. 125-126.

39

geli mesi yerel nfusun kabul edebilece i bir oranda ve kaynaklarn izin verdi i lde olmu tur155. mparatorlu un do usunda durumun biraz daha farkl oldu u bilinmektedir. Buralarda, Romallar bazlarnn gemi i yzlerce yl ncesine dayanan geli mi pek ok kente sahip toplumlarla ili kiye girmi lerdir. Bu yzden do uda tmyle Roma olu umlar bulmak batya oranla daha zordur. Genellikle yaplar eklenmi tir156. Bu kentlerde uygulanan yeni fikirler ve teknikler, farkl yap malzemeleri, antsallk, mimari kompozisyon ve simetri gibi Romaya zg kavramlar, belirli Roma yap tipleri dn m sa lam tr. Atina gibi Egenin ok uzun gemi ine sahip kentleri de, bu geli melerden etkilendiler. Bu etkinin sonucu,
! !  ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !  !    & !    !

nceden kurulmu

ehirlere yeni mahalleler ve zellikle hamam gibi Roma tarz

gsteri li grsel etkiye sahip farkl karakterde Romalla m

! ! !

eyalet kentlerinin

yaratlmas olmu tur. Ayrca bu eyalet kentleri, varlklarn ve do uda bulunan engin kaynaklar belirleyen rekabet ruhundan byk lde yararlanm lardr. Cumhuriyet dneminde Kuzey Afrika blgesi, ba kentin byk nfusunu beslemek iin geni bir tahl kayna yd. Lks rnler, kle ve ba kentin kentte ya ayan nfusu e lendirdi i popler olan hayvan gsterileri iin egzotik hayvan kayna bulmak asndan da buralar nemliydi. Bu yzden bu blgelerde devaml koloniler kurulmu ve yerli kentler geli tirilmi tir157. Anadoludaki Roma kentlerinde de, do u kentlerine benzer de i imler grlm tr. Bat kysnda, Miletos, Pergamon, Ephesos, Smyrna gibi byk kentlere ve di er birok kente yeni yaplar eklenmi tir. Mevcut yaplar yenilenmi ve genel olarak kentsel donanmlar iyile tirilmi tir. Antsal kemerler, kolonadl yollar tm kentlerde yaygn hale gelmi tir. Bu tr yaplar yalnzca kentleri sslemek ve gzelle tirmek amacyla kullanlmyordu. Bunlar izleyicinin gr n ynlendirmek ve denetlemek bylece geride kalan sradan yaplar saklamak amal kullanlyordu. Roma mparatorlu unda kentler Roma tarz kent ya am d ncesini rnekleyen belli ba l kamu yaplarna ve antsal yaplara sahiptiler. Romallarn destekledikleri yaygn tek dzenlilik ierisinde blgesel farkllklar, yerel biimler ve
& ! ! !  & ! ! ! ! ! ! !  ! !   ! ! !   ! !  ! ! ! 

uyarlamalar srm tr. Fakat ge

!

mparatorluk dneminin kozmopolit yaps

zamanla blgesel farkllklar azaltan tek dzenli mimari tarzn ortaya kmasna yol

Owens, 2000, s. 135. Thorpe, 2002, s. 27-28. 157 Owens, a.g.e., s. 136.
156

155

40

am tr. Tm Akdeniz evresinde, yap malzemesi olarak mermerin yaygn kullanm bu tek dzenlilik gelene inin kantdr.
 !

Roma kentinin kamu yaplar ve kullanm amalar Yunan kenti ile byk oranda benzerlik gsterirdi. Roma forumu, agora gibi toplumsal ya amn merkezini olu turmaktayd. Aosta ve Timgad gibi planl ehirlerde, bir kenarda forum iin yer ayrlmas ve etrafn evreleyecek binalarn yapm zgn plann bir parasyd. ehir byyp karma k hale geldi inde forumun da grnts de i mi ve burada yaplan faaliyetlerin snr daralm t. Tipik bir forum dikdrtgendi, Vitruvius en:boy iin 3:2lik bir oran nermi ti ama bu sabit bir oran de ildi. Timgadda forum kareye yaknken, Pompeide yakla k 4:1lik oranyla al lmadk llerde uzun ve dard158. Tiyatro yaplar Roma mimarisinin en nemli ehir elemanlar arasnda yer alm tr. Roma tiyatrosunun, Yunan tiyatrolar gibi sahne binas, yarm daire eklinde meydan ve oturma blmlerinden olu maktayd. Roma tiyatrolarnda sahne binas ok geli mi ti ve oturma basamaklar ile birle tirilerek mimari btnl sa lanm t. Roma ehrinin nemli di er birimi de hamamlardr. Hamamlar, yalnzca ki isel hijyeni sa lamyor, bir dizi toplumsal kltrel ve sportif faaliyeti de tek bir yapda birle tiriyorlard159. Bu yaplarda, baz blmler alttan ve duvardan stlarak scak meknlar elde edilmi ti. Soyunma yerleri, so uk, lk ve scak meknlar hamamn en nemli blmlerini olu turuyordu.
!  ! !  !  ! !   ! ! ! ! ! ! ! ! !  ! ! ! !   ! ! ! !

Roma kentinin planlamasna genel bir bak , bu planlamann eklektik bir tarz oldu unu kantlar. Roma kenti tasarmnda Yunan, Etrsk ve onlarn nclleri Villanova etkisi hissedilir. Etrskler Orta ve Kuzey talyann gerek anlamda ilk kent kurucularydlar. Onlardan nce, Villanovallar olarak bilinen, talyann Erken Demir a halklar bulunmaktayd160. Btn bunlarn yannda biraz nce bahsedilen koloni planlamasnda ordunun gerekli i de unutulmamaldr. Savunma sistemi tmyle sokak sistemi ile beraber ilerlemektedir. Genel olarak tm eyaletlerde, Romalla m kent ya am te vik edilmekte ok ba arl olunmu tur.
! ! ! ! ! !   & &  !

Thorpe, 2002, s. 37-38. Thorpe, y.a.g.e., s. 66. 160 Owens, 2000, s. 97.
159

158

41

arasnda kalan alanlarn izilmesi (lokalizasyonu) i lemi de ildi. Antik yazarlar kent
!

planlamada esas saylan yurtta lara hizmet ve kent donanm hakknda gr avantajlarn ve dezavantajlarn belirten fikirleri vardr161.
!

bildiriyorlard. Strabon ve Vitruviusun bu konuda kentlerin (Yunan ve Roma)

Kent surlar, kent kurma i leminde en ok emek ve masraf gerektiren elemand. Surlar hem kent toplulu unun ba mszl nn hem de eski Yunanda ve Romann hkimiyetinden nce talyada yerle ik olmayan askeri ve siyasal durumun gstergesiydi. Aristotelesin surun koruyucu olmasnn yan sra bezeyici olmas gerekti ini syledi i tezin mimari eler ksmnda belirtilmi ti. Bir gezgini ilk nce sur etkileyecek ve yakla an d man umutsuzlu a itecektir. Surlar Hellenlerin yararl ile gzeli birle tirme yetenekleri konusunda arpc rnekler verirler. Sur kenti sarard; kentin geriye kalan blmnn iine uydu u bir evre ve ola an durumda plann egemen bir esi de ildi162.
    !  ! ! ! (   ! &    !

Yunanllar ve Romallar (Romallar olaslkla Etrskleri izlemi lerdi) kent plan ve kent surlar arasnda kurduklar ili ki asndan temel olarak farklydlar. Yunan surlar ne kenti en ksa biimde evreler, ne de sokak sistemi ile e gdm sa lard. Bu surlar genellikle evre tepeleri ve arazi hareketlerini izleyen dolambal bir izgi izlerdi. Yukarda belirtildi i gibi surlar dzenli planlamann uygulanmaya
!    ! ! !

ba lamasndan
!

sonra

da

kent

planndan

ba msz

kolonizasyonunun ardndaki askeri etkiler nedeniyle Roma planlamas kentin savunma surlarn kent plan ve sokak sistemi ile btnle tirmi tir. Surlar ve sokaklar kentin e gdml planlamasnn birbiriyle ili kili paralar olarak dzenlendiler. Bunlara ek olarak kent surlarnn yalnzca askeri bir i levi bulunmamaktayd. Surlar
! ! ! ! !

Bu konuda ayrntl bilgi iin; bkz, Vitruvius, Mimarlk zerine On Kitap, 1998. Strabon, Geographika Antik Anadolu Co rafyas, XII-XIII-XIV, 2005. 162 Wycherley, 1993, s. 34-35.
8

161

Eski a

kentinde planlama sadece sokaklarn dzenlenmesi ve bunlar

1. 5. ANT K A
$

EH RLER N N ALTYAPISI

kalm lardr.

Roma

42

ayn zamanda bir ba mszlk gstergesi ve imparatorluk dneminde bir stat ve ayrcalk i aretiydiler163.
! 

Kuleler ve kaplar surlarn elemanlar saylrlard ve temel gereksinimleri kar larlard. Agora (Forum) kent kaplarna yakn olarak konumlandrlabilirdi. Dkknlar ehir kaplarndan gelen yollar zerine sralanrlard. Romada hem sebze pazar (forum holitorium) hem de s r pazar (forum boarium) eski kentin hemen
 ! !

kysnda
!

yer

almaktayd164.
!

Surlarn

d nlmemelidir. Yerle im kent surlarnn d nda da srmekteydi. Kentin etrafnda d mahalleler bulunmaktayd. Mezarlklar da gerek dini sebepler gerekse ba ka
 ! ! ! ! !

nedenlerle
!

ehir d nda yer almaktayd. Sanayi etkinli i ya da byk sanayi

!  !

kurulu lar da d mahallelerde konumlanabilmekteydi. De i mez bir kural olmasa da byk kamu yaplar da sklkla kentin d nda bulunurdu. Byk alan gerektiren stadiumlar, amphi tiyatrolar ve circuslar kentin d nda konumlandrlm t. Yine de bu yaplarn konumu kesin kurallarla belirlenmemi ti. Konumun uygunlu u ve arazinin do al co rafyas bu yaplarn yerini etkilemekteydi165.
   ! ! ! !

Yunan ehirlerinin sokaklar ok geni saylmazlard. Soka n iki yanndaki yaplarn ok yksek olmasna izin verilmezdi. Bylelikle soka n aydnlk olmasna imkn tannrd. Al lm geni lik drt, be ya da alt metreydi. Birok kentte nemli
!  ! ! ! !  ! !

sokaklar biraz daha geni tutulurdu ama verilerin gsterdi i kadaryla gerekte geni
  ! 

sokak planlamacl na ya da etken bir mimariye pek e ilim duyulmuyordu. Stunlu ana caddelerin ve perspektifli grnmn Hellen a nn sonuna ya da Roma a na kadar ortaya kt n gremeyiz. von Gerkann Griechische Stdteanlagen adl al masnda sokaklarla ilgili unlar anlatlr: Hellen kentinde sokak, plann kendi ba na antsal bir izlenim brakan egemen esi olarak d nlmemelidir, ana caddeler daha ok pazarn ve siyasal ynetim merkezinin evresinde artan trafi e yer amak iin do al gereksinmelerden ortaya kar. 166
( ( ) ( ) ! !   

Owens, 2000, s. 152-153. Owens, y.a.g.e., s. 153. 165 Owens, y.a.g.e., s. 154. 166 Wycherley, 1993, s. 29. ayrca bkz; A. Von Gerkan, Griechische Stadteanlagen, 1924. s.84.
164

163

kentin

snrn

kesinkes

izdi i

43

Dzenli planlamann sokaklarn sreklili ine katkda bulundu u ve yasalarn soka a zarar vermeyi yasaklad bilinmektedir. Yollarn yzeyi sk trlm toprak, akl ya da deniz kabuklar ile kapldr. Baz yerlerde zellikle dik yoku lara kurulu kentlerde ya mur sularnn akp gitmesi gibi nedenlerle ta d enirdi. Yaygn kanya gre, Etrskler ve onlar aracl yla Romallar, sokaklarn, kent planlamann ve kentsel altyapnn nemli bir paras oldu unu kabul etmi lerdi ve sonu olarak
! !   ! !  ! ! !    ! 

bunlarn iyi yaplmasna ve bakmna nem vermi lerdi. Roma etkisi altnda ta
!  ! !

d eli sokaklar kentsel tasarmn nemli ve yaygn bir zelli i haline gelmi ti ve Romann nde gelen yurtta larnn yapmna katldklar bir hizmetti. Ayrca Roma etkisiyle kent sokaklarnn tmyle antsalla trlmas gerekle ti. Geni yollar kamu yaplarn birbirine ba lyordu. zellikle do u blgelerinde gsteri li bir biimde sslenmi kolonadlar ana yollar gzelle tirmek amacyla eklenmi lerdi. Bu tr kolonadl sokaklar kendi ba larna da birer kamu ant ve kentin nemli stat simgeleriydiler. Sokaklarn altndan ve sokaklar boyunca yzeyden kanalizasyon ve su kanallar gemekteydi.167 Roma ehirlerinin ana caddelerinde her iki yanda ykseltilmi kaldrmlar vard ve bunlar genellikle bina cephelerinden d ar ta an revaklarla glgelenmekte ve gne yer de i tirdike canl k ve glge oyunlar yaratmaktaydlar. Bu trn en geli kin rnekleri Kuzey Afrika (Septimus Severusun Leptis Magna kentindeki stunlu caddesi rnek verilebilir.) ve imparatorlu un do u blgelerindeydi168.
  ! ! !  ! ! ! ! ! ! ! ! !   ! ! ! !

Sokak aydnlatmas ok ender olarak sa lanm t. o unlukla sokaklar, hamam yaplar gibi kamu yaplarndan d ar szan k ya da ki ilerin kendi zel mlklerinin d n aydnlatmalar d nda aydnlatlmam t169. Teknik alanlar arasnda en geri kalm olan, aydnlatma yntemleriydi. Romada zift me alesi,
!  ! ! ! ! ! ! ! !  ! 

iya mumu ve ya


kandili kullanlrd. Zift (karasakz) me alesi rzgrdan



etkilenmezdi ve bugn oldu u gibi o zaman da ak havada kullanlrd. En basit biimiyle toprak kandil pek yaygnd. Aydnlk reten grkemli yerlerin ba nda feneri olan limanlar gelirdi. Bunlarn da en nls Msrdaki Pharos Feneriydi170.
Owens, 2000, s. 159. Thorpe, M., Roma Mimarl , (ev. Rfat Akbulut), 2002, s. 44. 169 Owens, a.g.e., s. 159-160. 170 Kretzchmer, F., Antik Romada Mimarlk ve Mhendislik, (ev. Zhre lkgelen), 2000, s. 57-6061.
168
6 8 !

167

44

Su kent ya am iin en temel gereksinimdi. Kentin kurulu unda bahsedilen, konum seimindeki en nemli etken su kayna nn bulunmasyd. Birok Yunan kentinin zerinde kuruldu u dik e imli arazi kimi zaman kent ierisinde suyun da tmna yardmc olabilmekteydi (Pirene rne i). Byle dik arazilerde su kemerleri kentin zerinde yer alan rezervuarlara su ta makta ve buradan kentin
! ! !      ! !

e itli yerlerinde kilit noktalara yerle tirilmi

!   !

olan kk sokak e melerine

da tlmaktayd. Roma ncesi do u Yunan dnyasnda en etkileyici su sistemi Pergamondayd. Eumenes II zamannda kentin geni letilmesi bir su sisteminin yapmn da iermi tir171.
! !

Kentler bydke ve nfuslar arttka ya mur suyu drenaj ve kanalizasyon sistemi daha sorunlu hale gelmi tir. Sokaklardaki ta d emesi ve di er unsurlar suyun toprak tarafndan emilimini engelledi. Bu olumsuzluklar sel sularna yol at. Etrsklerin ve daha sonra Romallarn drenaj sistemleri yapmndaki stnl kabul edilmektedir. Yunan kentlerinde kanalizasyon sistemi do rudan orta ve kuzey talyann kentlerinde nceden bulunan yerle ik modellerden etkilenmi ti.
! !  &   ! ! ! 

Sonu olarak Yunan ve Roma kentlerinde sokak yapm, kente ula an yollar, kanalizasyon ve aydnlatma gibi kamu hizmetleri esasen kentin zenginli i ile do ru orantlyd. Baz kentlerde ok geli mi sistemler varken bazlar ilkeldi. Ama temelde btn vatanda lar bu hizmetlerden yararlanmaktayd.
! ! !   !

171

Owens, 2000, s. 160.

45

K NC BLM
% $ $ # $

ANADOLU EH R PLANCILI I

2. 1. AIOLIS (Levha. 3)

2. 1. 1. Pitane

zmir anakkale anayolu zerinde, Bergama kav a nn 16 km. gneyinde

 !  ! 

kalan di er bir kav aktan grlen yolu (sola, batya do ru uzanan asfalt yzeyli yol) takiben, 10 km sonra kente ula lr172. Krfezin kuzey kysna kurulmu , Kaikos (Bakray) rma a znn biraz batsndaki Pitane (andarl) kentini Strabon, ift
 ! !

limanl

olarak tanmlar173. Yazarn bahsetti i ift limanlardan birisi olan bat

! !

liman, gnmzde su altnda kalan bir mendirek ile olu turulmu tur. Mendirek kyya yakn bir adada bir kule ile noktalanm tr. Do uda ise yapay bir limana ait kalntlara rastlanmamaktadr. Do u tarafnn, sk esen rzgr ynne korunakl olmas burada yapay bir liman ihtiyacn do urmam tr174.
!    !

tarafndan, Amozonlar tarafndan kurulup adlandrld na inanlmas kentin kurulu unun Aiolisin Hellenle tirilmesi ncesi dneme uzand n gsterir. Smyrna kentinde oldu u gibi burada da kenti kuranlar, Bat Anadolunun Luvi halkdr175. Kentin, Elaia ve Gryneion kentleri gibi d k bir vergiyle Delos Birli ine176 katlm oldu u bilinmektedir177.
 ! ( !   ! ! 

Umar, Aiolis, 2002 a; s. 125. Strabon, 2005, XIII.1 s. 151. 174 Bean, G.E., Eskia da Ege Blgesi, (ev. nci Delemen), 1997, s. 97. 175 Umar, a.g.e., s. 127 176 Attika-Delos Deniz Birli i, M.. 478/77 yllarnda, adalar ve Anadoludaki Yunan ehirlerinin Perslere kar birle mek ve g olu turmak iin kurduklar siyasi birlikti. Byle anlmasnn nedeni, ye devletlerin toplanma yeri ve birlik hazinesinin sakland yer olarak Delos adasnn seilmesiydi. Birlik hazinesi lider Atinann denetimindeydi. Bkz; Freeman, Msr, Yunan ve Roma, 2003, s. 233. 177 Bean, a.g.e., s. 95.
173
5 8 6 5 8 8 5 5

172

Pitane adnn Luvi/Pelasgos dilinden gelmesi ve ilka

$   &

Hellen halk

46

Aiolis blgesindeki di er ilka ky kentleri gibi, Pitaneden de artakalanlar az olmu tur. lka yaplarnn i lenmi ta lar, yeni yaplarda kullanlmak zere alnm tr. Ceneviz kalesinin yapmnda da bunlardan kullanlan olmu tur178. Yarmada, deniz kenarnda devam eden 2.44 m. kalnl nda dzensiz rlm bir duvar ile evrelenmi tir. Bat tarafta baz duvar kalntlar grlebilmektedir. Ama bunlar olduka hasara u ram tr. Kentteki kamusal yaplardan hibiri gnmze ula amam tr. Yarmadann do u kenarnn ortasnda, tiyatronun bulundu u yer az da olsa ayrt edilebilmektedir. Gneydeki burunda grlen teras, stadionun yerine i aret etmektedir. Kentteki Venedik kalesinin, birka yerde izleri grlen Yunan dnemine ait antik duvarlar zerinde ykseldi i belirtilmi tir179.
!  !   ! ! !  ! !  ! ! ! ! !  & !  

M.S. XIII. yzylda Cenevizliler tarafndan in a edilen kalesi, II. Mahmut dneminde hapishaneye evrilmi tir. Kale duvarlarnn alt kesimlerinde Hellen a kent surundan alnm gzel ta bloklar grlmektedir180. Kalenin giri ksmnda sakl kalan antik duvarlar d nda bir zamanlar var oldu u bilinen tiyatrosu ve
  ! ! ! ! !

stadyumu gnmzde yok olmu tur181. Pitanede ilka

! !

yaplmam tr. Ekrem Akurgal ynetimindeki kazlar, yarmadann ksta nda, on nekropolisi olan yerde yrtlm tr. (Levha 4)
! & 

2. 1. 2. Elaia

Pitaneden batya do ru, Kaikos rma geildikten hemen sonra, ba ka bir liman kenti olan Elaiaya (Kazkba lar/Zeytinba ) geliniyordu. Elaia, Hellen dilinin bir szc dr ve zeytinlik anlamna gelir. lka kentinin bulundu u yre bugn de yo un zeytincilik blgesidir. Elaia kenti, kydaki ilk Hellen yerle mesi olma ayrcal na sahipti. Sylenceye gre Elaiay, Troia Sava srasnda Atinallara nderlik eden Menestheus kurmu tu ve bylelikle Elaia, Bat Anadoluda kurulan ilk Hellen kenti olmu tu. Pausanias yle anlatyor:
! ! ! !  !    &  ( ( !  

Umar, 2002 a; s. 133. Bean, 1997, s. 97. 180 Akurgal, Anadolu Uygarlklar, 2003, s. 286 181 Tl, ., Trkiyenin Antik Kentleri, Gezi99, 1999. s. 22.
179
3

178

kenti alannda kaz

47

Argoslular Thebaiyi aldlar ve Polyneikesin (Oidipousun o lu, Antigonenin karde i) o lu olan Thersandrosa teslim ettiler bu Thersandros, Agamemnon komutasnda olarak, Troia Sava na katld.; ancak, sava srasnda Agamemnon bir ara Mysiaya sefer etmek zorunlulu una d p orada felaketli bir yenilgiye u rad nda, Mysial yi it Telephos, Thersandrosu ldrd. Elaiada Thersandros iin dikilmi bir ant vardr; bu ta ant, agorada, akta durur ve yre halk Thersandros ansn kutsal sayarak onun iin kurban kestiklerini syler. 182
) ) ( ( ( ) ( ) ) ( ) (

Klasik Dnemde nemsiz bir yerle me niteli inde kalan kentin, Delos
!

Birli ine dedi i

  ! 

vergi

ok


d ktr ama

Hellenistik

yerle melerinin o u karanl a gmlrken Elaia, giderek nem kazanm tr. Erken Bizans Dneminde de varl n srdren kent, bu dnemde Ephesosa ba l bir piskoposluk merkeziydi183.
  !

Antik a dan kalan en nemli yap, gnmzde Kaikos rma nn ta d amurlarla dolmu olan antik mendire idir. Halk arasnda Ta Liman olarak bilinen kalnt ilka dan gnmze ula m ender liman rneklerinden birisidir184. yi durumda korunmu duvar 182,9 metre devam ettikten sonra, amur katmanlarnn
! !  ! !  & )  !  !  

meydana getirdi i bir dzlkte kaybolur. Yatay sralar olu turacak biimde yerle tirilmi byk bloklarn madeni kenetler (metal para) ile sa lamla trld grlr. Kenetler gnmze kalmam tr fakat kenet delikleri grlebilmektedir. Limana ait di er duvarlar ve iskele ise artk ayrt edilememektedir185.
 !  !  ! !

Kentin akropolisi, yksekli i ancak 18,3 metreyi bulan alak bir tepededir. Yzeyde tarla kazlrken grlen antik ta lar d nda kalntya rastlanmamaktadr. Sur duvarnn brakt izgi, ba ta akropolis ile anayol arasnda kalan kesimde olmak zere, takip edilebilmektedir. Daha nceki zamanlarda Elaia antik kentinde al an bilim adamlar, sur duvarnn tarihini bir blok zerindeki yazttan yola karak, M.. 234 olarak belirlemi lerdir. Kent kapsnn yalnzca konumu
! ! !  ! ! 

Umar, 2002 a; s. 118119. Pausanias, 1988, 9-V-7. Bean, 1997, s. 9293. 184 Tl, 1999, s. 22. 185 Bean, a.g.e., s. 93.
183

182

Dnemde,

Aiol

48

saptanabilmektedir. Yolun yukarsndaki iki tepenin arasnda yer alan kapdan, bir iz kalmam tr. Nekropolisin, kentin kuzeyindeki alan kaplad sanlr. Burada yaztl iki stel ele gemi tir. Elaia kentinin, tiyatrosu ve stadionuna ili kin herhangi bir iz belirlenememi tir. Antik kentin di er kalntlar, limann kuzeyinde kalan iki kuyudan ibarettir186. ( Levha 5)
 ! ! !  !

2. 1. 3. Gryneion

On iki Aiol kentinden biri olan Gryneion kentinin yeri, zmir-anakkale anayolundan 85 km. gidince ula lan Yeni akran kynn gneyindeki minyatr yarmadadadr. Bu yarmadaya Tema alk denilmektedir. Kentin, Tema alk biti i indeki ana karaya da yayld kesindir ve orada ge Roma a mozaikli taban d emeleri bulunmu tur.
! !    ! ! ) ! & 4

Kentin Yunanllar tarafndan kurulu u konusunda yazl kaynaklarn suskun kalmasna kar n, efsaneler Amazon Gryneden adn alan daha eski bir yerle meye de inmektedirler. Kent ilk kez M.. V. yzylda, Delos Birli inin bir yesi olarak tarihe geer187. Gryneion, Hellenistik Dnem ilerinde Myrinaya ba lanm ve ad ncelikle, Apollon Kutsal Alan dolaysyla anlm tr188. Strabon, kk ok eskilere giden, Apollona ait bilicilik merkezinden ve beyaz mermerden yaplm , grkemli tapnaktan sz etmi tir189. Pausanias ise, Apollonun en gzel korusunun burada bulundu unu belirtmi tir190.
!  ! ! ! !    ! ! !

yrtlmemi tir. Tema alk Burnunun en yksek kesiminde dikdrtgen biimli bir ykselti veya platform fark edilir. Kutsal alan burada yer alm olabilir. Burada yivsiz stun kasna ndan ba ka bir kalnt yoktur. Stun kasnaklarnn beyaz mermerden olmamas, tapnak ile bir ili kileri bulunmad n gsterir, formlar Bizans Dnemine i aret etmektedir. Antik limana ait herhangi bir kalnt ile
Bean, 1997, s. 93-94-95. Bean, y.a.g.e., s. 90. 188 Bean, y.a.g.e., s. 91. 189 Strabon, 2005, XIII. 3-5 s. 165 190 Pausanias, 1988, I-XXI-9
187 186
!  ! !  ! ! !

Gryneion

antik

kentinde

hibir

zaman

bilimsel

kaz

al mas

49

kar la lmam tr. Pliniusun, Gryneion limann anlmaya de er saymasna kar n burasnn tm zamanlarda yalnzca kk teknelerin giri -k na izin verdi i anla lmaktadr191. Antik kentte, anayolun yaknnda e itli lahitler ieren, M.. 500 yllarna ait bir mezarlk ve Ge Roma Dnemine tarihlenen gzel bir d eme mozai i ortaya karlm tr. Kentteki nekropolis buluntusu alannda ele geirilen keramik paralar, Bayrakl kazlarnda bulunmu olan sar renkli ince keramiklere benzemektedir ve ilerinde kaba ve gevrek yapl, krmz boyal, keramik paralar da vardr. Bunlarn, zeytinya depolamakta kullanlan kplerin paralar oldu u d nlmektedir192.
!   ! !  ! ! !  ! ! !  ! ! !

2. 1. 4. Myrina

Gryneionun biraz gneybatsndaki Myrina (Birkitepe) antik kenti, Elaitikos krfezi kysnda ve kk Titnaios-Pythikos (Kocaay) aynn a z ksmnda yer alyordu193. Myrina kentinin tarihi konusunda fazla bilgi yoktur. Amazonlarn byk kralielerinden Myrinann adna efsanelerde rastlanr. Kurdu u kentlerden biri kendi adn; Kyme, Pitane ve Gryneion gibi di er kentler de, yardmclarnn adlarn ta r. Myrina, Delos Deniz Birli inin ilk yelerindendir194. Birli e bir talent demekte, bu durumuyla Kyme d nda tm Aiol kentlerini geride brakmaktadr195.
!   !   

Myrinann Hellenle me sonras tarihesi hakknda kaynak azdr. Di er Aiolis kentleri gibi, fazla bir etkinli inin olmad anla lmaktadr. M.. 17 ylndaki depremden di er Aiol kentleri gibi Myrinada etkilenmi ti. mparator Tiberiusun zel ilgisiyle kent yeniden yaplarla donatlm tr. Kent, Tiberiusa minnetini belirtmek iin bir ara Sebastopolis (imparatorun kenti) adn alm tr. Fakat sonradan eski ada dnlm tr. Zaman iinde Gryneionun ba mszl n yitirdi i ve Myrina ile kayna t bilinmektedir. Buradan anla lan, Myrinann nemini, ncelikle ynetimi altnda bulunan bu nl tapna a borlu oldu udur. M.. 106 ylnda kent ikinci bir depremin daha ykmna u ram ve bir kez daha kurulmu tur. Fakat
Bean, 1997, s. 92. Umar, 2002 a; s. 113115 193 Sevin, 2001, s. 77 194 Sevin, y.a.g.e., s. 77. 195 Bean, a.g.e., s. 87.
192 191
! !    !  !    ! ! ! & !  !    !

50

Hristiyanl n yaylmas ve Gryna Apollon tapna nn kente getirdi i saygnl n yok olmas, kentin ekonomik gerilemesini hzlandrm tr196.
!    

Myrina antik kentinin, ayakta duran kalntlar asndan ok zengin olmad n bilinmektedir. Kent eskiden Epona Tepe ile Kato Tepe adn ta yan, gnmzde ise Birki Tepe (Beriki Tepe) ile teki Tepe diye anlan iki ykselti zerine kurulmu tur. Akropolisi olu turan Birki Tepe okgen rgl bir duvar ile savunulmu tur. Savunma duvar, gnmzde grlememekte ama Bizans surlarndan arta kalan duvar fark edilmektedir. Bat yamataki ukurun tiyatronun yeri oldu u olmas, antik dnemde yerle im grd ne i aret etmektedir197.
!  ! !  ! ! ! ! 

d nlmektedir. Ba ka kalnt grlmeyen arazide, teki Tepenin teraslanm

! !

Birki Tepenin kuzey yamac ile ona bakan kuzeydeki tepede, 188082 yllar
!

arasnda, 40005000 mezar ortaya kartlm tr. o u,

 !

kireli tabana alm ,

dikdrtgen biiminde basit bir ukurdan ibaret olan mezarlarda, tek gm vardr. Bazen iki ya da mezar ukuru, birbirinin stne rastlar. Ynlendirme konusunda bir kural gzetilmedi i anla lmaktadr. Yaztlar nekropolisin Ge Hellenistik Dneme, M.. II. ve I. yzyllara tarihlenmesini sa lar198. Yzyl a kn bir
 !  ! 

zamandr,


bahsedilen

yerlerde

tarm

yapld ndan

ve

dolaysyla

toprak

srld nden mezarlar artk grlmemektedir. (Levha. 6)

2. 1. 5. Kyme

Eleatikos krfezi kylarndan, gneybatya do ru inildi inde, Strabonun tarifiyle; Aiolis kentlerinin en iyisi ve en by olarak da nitelenen Kymeye varlr. Strabon, Kyme hakknda u bilgiyi verir:
! (  

Bean, 1997, s. 87. Bean, y.a.g.e., s. 88. 198 Bean, y.a.g.e., s. 88-89.
197

196

51

Aiolis kentlerinin en iyisi ve en by Kymedir. Burasnn Lesbosla birlikte saylar otuza varan ve halen o u yok olmu bulunan di er kentlerin metropolisi oldu u sylenebilir. 199
( ( ) ( (

Antik kaynaklar, Kymenin, Larissa kentinin d rlmesi ve Pelasgoslarn egemenlik altna alnmasndan sonra Yunan gmenleri tarafndan kuruldu unu anlatrlar. Bu ykler bir araya topland nda, bu kurulu un en erken M.. 1140 en ge M.. 1050 tarihleri arasnda gerekle tirilmi oldu u sylenebilir200. Smyrna, Myrina ve baz ba ka kentler gibi, Kyme kentinin de adn bir Amazondan ald ileri srlmektedir201. M.. V. yzylda Attika-Delos Deniz Birli i kurulunca, Kyme, birli e ylda dokuz talent demi tir. Bu tutar yalnz br Aiol kentlerinin kentlerince sunulan tutarlar da geride brakm tr202. Bu rnek kentin ne kadar
   &  !   !  ! ! !   !

dediklerini a makla kalmam , Ephesos, Miletos ve

! ! !

oniann di er byk

zengin

oldu unu

gstermektedir.
!

Kentin

zenginli i

Hellenistik

ve

Roma


dnemlerinde de devam etmi tir. Yine Strabona gre Kyme, muhtemelen biro u kendi topraklar evresinde otuzdan ok ky ve kasabann kurulu unda nclk blgesinde kurdu u Side kenti olmu tur203.
!  ! !

etmi ti. Uzak blgelerdeki kolonileri iinde en tannm

!

olan ise Pamphylia

Kyme ren yeri, iki tepe ile tepeler arasnda denize kys olan bir dzlkte yer almaktadr. Kentin akropolisini olu turan kuzey tepe zerinde tanra sise
& ! & !

adanm

on dzeninde tapnak kalnts ieren bir kutsal alan bulunmaktadr.

! !

Tepenin gneye bakan yamacndaki geni oyuk zerinde, olduka hasar grm

tiyatronun oturma sralar grlr. Gney tepenin batya bakan yamalar zerinde, kentin agoras, bouleuterionu, ta d eli caddeleri, portikolar ve villalar bulunur. Gneydeki alak tepenin en yksek kodu zerinde henz ortaya karlmam sur duvarlar bulunmaktadr204. Pek ok ky kentinde gzlemlendi i gibi, Kymede de
 ! ! !

Strabon, 2005, XIII- 3-6 s.165. Do er, E., lk skanlardan Yunan galine Kadar Menemen ( ya da Tarhaniyat ) Tarihi, 1998, s. 286. 201 Strabon, a.g.e., XII-3-21 s. 31. 202 Bean, 1997, s. 85. 203 Do er, a.g.e., s. 287. 204 Do er, y.a.g.e., s. 289.
200
56 6 6 8 8 8

199

52

antik ta larn deniz yoluyla zmir, stanbul ve ba ka kentlere yap malzemesi olarak gtrld anla lm tr.
! !  ! & & !

Bizans dneminde piskoposluk merkezi olarak hizmet veren Kyme antik kenti, ortaa da bir kale biiminde ya amn srdrm tr. Son yllarda talyan Heyeti tarafndan ortaya kartlan kk boyutlu kalenin Bizans Dneminde (M.S. XII. ve XIII. yzyllarda) yaptrld d nlmektedir. XV. yzylda Fatih dneminde bu kale yktrlm tr205. Aiol kentlerinin en by ve geli mi inden, gnmze kalanlar anlatlanlardan ibarettir206. (Levha. 7)
! !  ! !  & ! ! 

2. 1. 6. Aigai

Aigai antik kenti andarl Krfezinin gerisinde, denizden on iki buuk kilometre uzaklkta Pythikos vadisinde yksek bir tepe zerinde idi. Kent, bugn Manisa il snrlar iinde, Kaikos ile Hermos (Gediz) arasndaki blgededir. Antik yerle im, Pythikos ile gney kolu olan Setlik ay arasnda gen biimli tepedir. Kocaay vadisine bakan kuzey taraf ile do usu diktir. Antik yerle imin zerinde bulundu u tepe, kademe halinde gneydo uya do ru alalr207.
   !  !

Arkaik ehir e kenar bir gene benzeyen en st set zerine kurulmu tu. Bu setin etraf okgen rgl bir surla evrilmi ti.
!

ehrin etrafn saran surlar daha



sonra, alt setlerden ve yamalardan geirilerek, gneybat ve kuzeybatya do ru geni letilmi tir. ki e it duvar rgs bulunan surlarda, kareye yakla an drtgen ta lardan yaplm daha eski olan olaslkla M.. IV. yzyla aitti. Dikdrtgen rgl duvarlar Hellenistik dneme aittir. Surlar Roma ve Bizans a larnda
!  !  ! ! ! ! & ! !

defalarca onarlm tr.

!

ehre ula mak iin, do u tarafnda d emeli bir yol takip

! !

edilir. Gnmzde de grlebilen bu yolla huni eklinde bir kapya ula lr. Demir Kap ad verilen bu yap 2.60 metre geni li indedir208. Bouleuterion, kent merkezinden biraz do udadr, akropolis tepesinin do u yamac st yanndadr.
   !

Tl, 1999, s. 24. Bean, 1997, s. 86. 207 Akarca, 1998, s. 85. 208 Akarca, y.a.g.e., s. 85.
206

205

53

Yapnn oturma sralarndan yalnzca birka grlmektedir ve Ge Hellenistik dnemden kalma oldu u sanlmaktadr209.


Kentin kuzeydo u yannda, gl ve grkemli bir destek duvar sayesinde olu turulmu dzl n zerinde agora yer alr. Aigai agoras, kare ya da kareye yakn planl ola an agoralardan de ildir. Kariadaki Alinda kenti agora yaps gibi kurald bir yapdr. Agora; L biiminde zenli i ilikle rlm yksek duvarlara
! ! !   !  ! ! 

sahiptir. Yapnn uzun yan do uya, ksa yan kuzeye bakar. teki duvar geni
&  ! !

lde yklm tr, d duvarn ise byk blm ayaktadr. Ge Hellenistik dneme tarihlenen katl agorann alt kattaki dkkn blmleri iyi korunmu tur. yanda bulunan alt katn stoas Dor dzenindeydi ve ana yapnn orta katnda, do u duvarnn penceresi yoktu; bu kat, uzun bir depodan ibaretti. nc katn stoa gibi seyirlik amala yapld grlmektedir210.
  & !

Kentin gymnasionu, kentin kuzeybat yannda, utaki tiyatro yapsnn gney biti i indedir. Tapnak yaplar, kendi aralarnda uyum gsterecek biimde bir btn olarak tasarlanm tr211. Aigai kenti tiyatrosu, Pergamon tiyatrosu gibi kayalara oyulmu tur. Sahne binas destekli set zerine yerle tirilmi tir. Tapnak meydannn etraf dirsekli ve iki katl bir stoa ile evrili idi. Ayn ekilde stoalarn alt katlar Dor, st katlar on dzeninde idi212. Yapnn caveas tmyle toprak altndadr. Sahne a nda, olaslkla M.S. 17 depremi sonrasnda yenilendi i grlmektedir213. Tiyatronun gneyinde bulunan teras, de i ik dzen ve plan gsteren stoalarla yandan evrilidir. Burada, tiyatronun gneyinde templum in antis planl, Dor dzenine sahip kk bir tapnak daha bulunmaktadr214. Nekropolis, tepe stndeki
!   !      ! ! & ! ! ! !  !

blm ta

y nnn altndadr. Yapnn birok blmnn, Roma egemenli i

ilka

kenti kalntlar alannn do u ve kuzey ilerisine d en yamalardadr215.

!

Bugne kadar kaz yaplmam olan Aigai antik kentinde, 1889 ylnda yzey ara trmas yaplm ve yzeydeki buluntular incelenmi tir. (Levha. 8-9)
Umar, 2002 a; s. 89. Umar, y.a.g.e., s. 90-92. 211 Umar, y.a.g.e., s. 93. 212 Akarca, 1998, s. 87. 213 Umar, a.g.e., s. 93 214 Akurgal, 2003, s. 287 215 Umar, a.g.e., s. 95
210 209
! ! !

54

2. 1. 7. Larissa Larissa antik kentinin yeri kesin olarak bilinmemekte, genel olarak zmirin kuzeyindeki Buruncuk ile lokalize edilmektedir. Hermos rma nn sa nda ve Kyme yaknlarndaki kent Aiolis blgesinin nemli yerle imlerindendir216.
!   &

Larissa, Aiol Birli inin ilk on iki yesinden biridir ve ayrca Homerosun adndan bahsetti i bat kylardaki ender kentlerden biri olmann onurunu ta r217. Hellenlerin eline getikten sonra uzun sre tarih sahnesinde ad duyulmayan kent, M.. 546 ylnda tm Bat Anadolu gibi Persler tarafndan i gal edilmi tir. Pers Kral Kyrosun, Lydiallarn mttefiki olarak sava an Msrl askerleri Larissaya yerle tirmesiyle
! ! ! ! ! !  

bu

tarihten

sonra

kent

Msrllarn

Larissas


olarak


adlandrlm tr. Larissa antik kenti Hellenistik Dnemden sonra ba mszl n yitirmi ve Kymenin ynetimi altnda bir ky yerle mesi durumuna d m tr218.
! ! ! !

Yunan istilas ncesine tarihlenen bir sur duvarnn tm kenti evreledi i ara trmalardan anla lmaktadr. M.. IV. yzyl ba larnda savunma sisteminin tm yenilenmi , akropolisin yayld alan geni letilmi ve kent surlar yeniden in a edilmi tir219. Surlarn kuzeybatda kalan iyi korunmu kesiminde yap evresine ait duvarlar yan yana bir arada grmek mmkndr. Akropolisin do usunda yel de irmeni kalnts ile gneye bakan yamata Buruncuk kynn eski yerle imi bulunmaktadr. Yel de irmenlerinin bulundu u tepenin kuzeye bakan yamacnda tmls ad verilen y ma toprak mezarlar grlr. Bu y ma tmsek mezarlarn zerinde, yapldklar dnemde uzun bir mezar ta bulunuyordu. Phallos ad verilen bu ta lar genellikle Bat Anadolu ve i ksmlarda mezarlarn zerine bereket sembol olarak dikiliyorlard. Ayn blgede Larissann su ihtiyacn kar layan Yirmikuyular olarak adlandrlan kuyular bulunmaktayd ve antik dnemde yaplm lard220. (Levha. 10)
! ! ! !     !   ! ! ! ! !  ! ! ! ! 

Sevin, 2001, s. 78. Bean, 1997, s. 77 218 Do er, 1998, s. 278-279. 219 Bean, a.g.e., s. 80-81. 220 Do er, a.g.e., s. 280-281.
217
8 8

216

55

2. 1. 8. Neonteikhos Neonteikhos kentinin lokalizasyonu ile ilgili kesin bir bilgi olmamasna kar n, Yankky zerinde bulunan ve haritalarda Ceneviz Kalesi olarak geen sarp kayalk Neonteikhos olarak kabul edilmektedir. Kentin ad, Yeni Duvar, Yeni Sur veya Yeni Kale anlamna gelir ve anlam Herodotosun sayd on iki Aiol kenti arasnda en ak olan kenttir221. Hellenistik Dnemde Pergamon Krall nn egemenli i altna girmi olan kentin sikkelerinin n yzlerinde Athena ba , arka yzlerinde ise bayku motifi bulunmaktadr222. Yankkydeki antik kentin kalntlar akropolisi olu turan garip biimli, yuvarlak kaya sayesinde uzaktan da kolayca seilebilmektedir. Kye bakan yamata, o unlukla teras duvarlarna ait, zenle
!  ! ! ! !    !

yaplm , okgen rgl paralar grlr. Kayalara oyulmu

! !  !

bir merdiven ve

merdivenin kuzeydo usunda kesme ta lardan rlm duvarn kalntlar yamacn en st kesimindedir. Antik yol, kyden tepenin epeyce yukarlarna kadar devam eder223. Kentin tm Roma egemenli i boyunca yerle im blgesi oldu u yzeydeki yo un anak-mlek buluntularndan anla lmaktadr ama bu dnemle ilgili antik kaynaklarda ad gememektedir. Bizans Dneminde ise yeni bir isimle kar mza kmaktadr. Bu dnemde Arkhangelos (Ba Melek) adyla Smyrnaya ba l bir
!  ! ! !   ! 

piskoposluk


merkezi

konumunda
!

olan

yerle me

XIII.

yzyln
!

sonunda

Saruhano ullarnn eline gemi tir. Kentin sur duvarlarnn d ndaki kuzey dzlkte, toprak zerinde grlen bir zeytinya atlyesine ait pres ve de irmen ta lar, Roma Dnemine aittir ve bu atlye o dnemde Sardene (Dumanlda ) yamalarnn zeytin a alar ile kapl oldu unu gstermektedir224.
   !  

Kentte bulunan kaya kabartmas zerinde basamakla klan, cepheden drt

!

stunlu bir tapnak tasviri vardr. Kaide zerinde dik duran bir aslanla tekeye binmi
 & !

bir kadn tasvir edilmi tir. ki yanda ortadaki kadn tasvirine do ru zplayan iki
!

kaplan betimlenmi tir. Bu kabartma zerinde tekeye binmi

!

gzellik tanras

Do er, 1998, s. 275. Do er, y.a.g.e., s. 276. 223 Bean, 1997, s. 82-83. 224 Do er, a.g.e., s. 276-277
222
8 8 8

221

56

Aphrodite ile Aslanl Kybele (Ana tanra) birle tirilmi olmaldr. Vah i hayvanlarn koruyucusu Ana tanra Kybelenin Spylosda (Yamanlar ve Spil Da lar) oldu u gibi Dumanlda da bir kutsal yeri oldu u anla lmaktadr225.
!    ! ! ! !

2. 1. 9. Temnos

Herodotosun and , Aiolis birli ini olu turan en eski on iki Aiolis kentinden biridir. Adnn Hellen dilinde hibir anlam olmad ndan, kentin ad zerine aklayc bir mitos yks uydurulmu , Temnosun bir efsane kahraman oldu una inanlm tr226.
!  !  !  

Antik kentte imdiye kadar bilimsel kaz yaplmad gibi, kapsaml bir yzey ara trmas da yrtlmemi tir. Kentte, ele geen en erken tarihli buluntu Geometrik Dneme (M.. VIII. yzyl) tarihlenen bir anak parasdr. Bunun d nda bu dnem iin kentle ilgili herhangi bir bilgi yoktur. Olduka sarp bir lokalizasyonu oldu undan tarih iinde ok nemli bir rol oynamad anla lan Temnos nce tm Bat Anadolu kysndaki Hellen kentleri gibi Lydia Krall nn nfus alan iinde kalm tr. M.. 547 ylnda Lydia Devletinin Persler tarafndan yklmasndan sonra ise ran egemenli ine girmi tir. Attika-Delos Deniz Birli ine vergi veren kentler arasnda adna rastlanmayan Temnosun M.. IV. yzyln ba nda, tarihi Ksenophonun bir pasajndan anla ld gibi zaman zaman Perslerden ba msz bir politika izlemi oldu u anla lmaktadr. Kentin yaylma alan gneyde drt taraf olduka sarp olan akropolis ile kuzeydeki dzlk alandr. Tm alann a alarla kapl olmas kalntlarn grlmesini engellemektedir. Akropolisin kuzey ynne bakan sarp yamacn zerinde a alklar arasnda glkle seilen ve yakla k 7501000 ki ilik kk bir tiyatro bulunmaktadr. Tiyatroyu evreleyen koruma duvarnn batda korunan bir paras dikdrtgen bloklardan olu turulmu tur. Ayrca akropolisin ok sarp olan bat yamacnn eteklerinde, uzunlu u 300 metre, yksekli i yakla k 3 metreye ula an polygonal (ok kenarl) ta lardan bir sur duvar grlmektedir227.
! ! !   ! ! ! !   !  !   ! !  !  & !  !   ! ! !  !

Do er, 1998, s. 277. Umar, 2002 a; s. 72-73. 227 Do er, a.g.e., s. 272-275.
226
8 8

225

Temnos,

Sardenenin

gneydo u

eteklerinde

kurulmu tur.

Kent,

57

2. 2. BITHYNIA (Levha. 11)

2. 2. 1. Nikomedia

Lysimakhos tarafndan yerle bir edilen Astakos kenti, M.. 264 ylnda daha kuzeydeki bugnk yerine ta nm ; ad kurucusu I. Nikomedese gre Nikomedia olarak de i tirilmi tir228. M.S. 284 ylnda imparator Diokletionus, Bithynia Krall nn merkezi Nikomediay yeniden ba kent yapar. Kent imparator zamannda Roma, Antiokheia, ve Alexandreiadan sonra dnyann drdnc byk ehri olur229.
! !  ! !  ! !

Kentin Roma egemenli i dneminin d surlar, e itli dnemlerde onarm ve yenileme geirmi ; baz paralar gnmze ula abilmi tir. Kentin en yksek blmnde (Gnmzde Ba e me ismi verilen yer.) mezarl n yanba nda, kap ve bir para, onun biraz ilerisinde, Bayraktar Burcu denilen bir bur vardr. Birka yz metre a a da bulunan yuvarlak planl bur (Karabur) sa lam durumda gnmze ula m tr230. Kentin i surlar, Bizans a ndan kalm lardr. surlarn
! ! ! !  &  !  !  ! ! !  !  ! ! ! ! ! 

yapmnda, ilka


yaplarndan alnma i lenmi

!

ta lar kullanlm tr. Osmanl

egemenli i dneminde ciddi bir onarm geirmi olan i surlarn baz burlar bugn de ayaktadr ve olduka yksektir231.

lka kentinin, biri kentin do u tarafnda, di eri bat tarafnda olmak zere
 !  & 

iki nekropolisi vardr. ki nekropolde kentin d taraflarndadr. Nikomediann yurtta larnn bir su kemeri yapmak iin ba arsz kalan iki giri imini de antik yazar Pliniusdan renmekteyiz232.
 ! ! !

Sevin, 2001, s. 36. Sevin, y.a.g.e., s. 36. 230 Umar, Bithynia, 2004, s. 109-112 231 Umar, y.a.g.e., s. 112. 232 Owens, 2000, s. 162 ( Plinius, Natural history, translated by H. Rackham, 1989, X. 37.)
229

228

&

58

2. 2. 2. Nikaia Nikaia, Bithynia blgesinin en nemli kentlerinden biridir. Kiosun (Gemlik) do usunda ve Askania ( znik Gl) glnn kysndadr233. Buradaki ilk kent, kentinin ad bilinmez ve tarihesi zerinde bilgi yoktur234. Bu blgede yeni kent kurulmas al malarn ba latan, Antigonos Monophthalmos (M.. 301) idi235. Antigoneia adyla kurulan kent daha sonra Thrakia kral Lysimakhos tarafndan yeniden in a edilerek e inin ad dolaysyla (Nike) Nikaia olarak adlandrlm tr236.
! ! ! ! !  & 

ilka n erken bir dneminde kurulmu ve M.. IV. yzylda yklm tr. lka
& ! ! 

Strabon kenti yle tanmlar: Kentin evresi yz altm be stadiondur ve drtgen eklindedir, bir dzlkte kurulmu tur ve drt kaps vardr; caddeleri dik olarak birbirlerini keser; yle ki, gymnasionun ortasna konan bir ta tan drt kap da grlebilir. 237 Antik yazar Strabon kentte iki ana caddenin birbirini dik olarak kesti ini ve bu kesi me yerinde yer alan o zamann gymnasionunun ortasndan
!  ! !  ) ) ) ) ) !

bakld nda kentin drt ana giri bulunmaktadr238.



kapsnn da grlebildi ini belirtmi tir.

Gnmzde bu gymnasion kalnts yerinde Agia Sophia kilisesinin kalntlar

Strabon tarafndan e kenar drtgen biiminde oldu unu belirtilen surlarn byk bir ksm ve kaplarn o u gnmze ula m tr. Sur yksekli i 1013 m. arasnda de i mektedir. Surlarda yuvarlak ve kare planl 114 bur (kale) bulunmaktadr. Drt ana kapdan biri olan Bat kaps (Gl Kaps) gnmze ula amam tr. Gney kaps bir blmyle grlebilmektedir. Bu kaplar mparator II. Cladius dneminde (M.. 268270) yaplm lardr. Do u kaps ve Kuzey kaps kademelidir ve yapmlar mparator Hadrianus dneminde (M.. 117138) tamamlanm tr239.
! &  ! & ! ! !   ! !   !

Sevin, 2001, s. 35. Umar, 2004, s. 195. 235 Akarca, 1998, s. 52. ve Umar, y.a.g.e., s. 195. 236 Sevin, a.g.e., s. 35. 237 Strabon, 2005, XII, IV7 s. 60. 238 Umar, a.g.e., s. 213. 239 Umar, y.a.g.e., s. 209-210.
234

233

59

Kentin tiyatrosu gneybat tarafndadr. Tiyatro kemerlerinden drt tanesinin kalntlar grlebilmektedir. Bithynia valisi Gen Plinius, mparator Traianusa yazd mektupta kentin tiyatrosu ve gymnasionu hakknda unlar anlatr:
!  &

Nikaiadaki tiyatronun yapm yar yarya bitmi tir ama daha yaplacak ok
( )

vardr Kent zenginlerinden biro u, binaya baz eklentiler yaptrmay

(

kendiliklerinden stlendiler; rne in, yapnn st blmlerinin desteklenmesi iin her iki yana birer stun dizisi, auditoriumun st arkasnda bir geit yeri. Ama bunlarn gerekle tirilmesi, daha nce bitirilmesi gereken ana yapya ili kin al malarn durmu olmas yznden beklemektedir
) ) ) )

Nikaia kentlileri, benim geli imden nce bir yangn sonucunda yklan gymnasionlarn yeniden yaptrmaya da ba lam lar, hem de bu yenisini eskisinden ok daha geni ve byk bir yap olarak yaptryorlar240
) ) ) )

Kent, Roma dneminden sonra Nikomedia kentinin geli mesiyle beraber yava yava nemini yitirmi tir. (Levha. 12)
! ! ! !

240

Umar, 2004, s. 211-213.

60

2. 3. IONIA (Levha. 13)

2. 3. 1. Phokaia

onia blgesinin kuzeyden gneye do ru ilk kenti, adn yrede hala ya ayan olan Phokaiadr241. Antik kent, onlarn Ege
& !  ! 

bir fok bal trnden alm

&

sahillerinde kurduklar 12 on kenti arasnda en nemli merkezlerden biridir. Phokaia, dneminde nemli bir liman ve deniz gcne sahipti. Herodotos onlarn uzun deniz yolculu una kan ilk Yunanllar olduklarn; Adriyatik Denizi, Etruria, beria ve Cadiz yaknndaki Tartessosa ilk kez bu kentin insanlarnn gitti ini
  0

belirtir. En nemli kolonileri arasnda, Marmara ve Karadenizin gney kylarndaki Miletoslular ile beraberce kurdu u Lampsakos (Lpseki), Amisos (Samsun), Kyrnos (Korsika) adasnda Alalia, Fransada Massalia (Marsilya), spanyada Emporion (Ampurias) ve talyada Elea (Velia) yerle imleri gsterilebilir242.
! & & 

Tarih boyunca Phokaia kentinin yerle im merkezi yarmada zeriydi. Bununla beraber Arkaik Dnemden, M.. VII. yzyln sonundan ba layarak, etrafn evreleyen ky blgesi de yerle meye sahne olmu tur. Arkaik a da kentin geni bir alana yayld ve snrlarnn yarmaday a t saptanm tr. M.. VI. yy.da Anadolunun en byk kentlerinden biri oldu u anla lan kentte, Athena tapna kazlar srdrlm ve tiyatronun yeri bulunmu tur. Krfezin ba nda yer alan kent, dikdrtgen biimindedir ve kentin iki yanndan ilerleyen surlar birle ip bir gen olu tururlar243. Kentin ilka yaplar olan tiyatro ve surlardan geriye sadece paralar kalm tr. Athena tapna nn baz ta lar sadece kaz sonras depolandklar yerde grlebilmektedir. Tapna n ayakta duran paras yoktur244. zerinde modern bir
! ! ! !   !  ! ! ! ! !  !  !  !  !  ! ! ! !

kentin kurulmu

olmasnn nedenidir.

Sevin, 2001, s. 87. Sevin, y.a.g.e., s. 88. 243 Akurgal, 2003, s. 291. Kent hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz, mer zyi it, 2003 Yl Phokai Kaz al malar 26. Kaz Sonular Toplants 2. Cilt. TC. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl . Yayn no:19. Ankara, 2005. s. 43-45. 244 Umar, 2002 a; s. 58.
242
8 8 8 5

241

&

olmas antik yerle imden gnmze fazla kalnt gelmemi

61

2. 3. 2. Smyrna

Byk Ionia limanlarnn ncs olan Smyrna (Eski zmir) Ephesosun yakla k 72 km. kuzeyinde, adn kentten alan uzun krfezin ucunda yer alm tr (Levha. 14-15)245. M.. VI. yzylda ykma u rayan asl yerle me yeri, krfezin kuzeydo u blgesine ku bak bakan alak bir tepe zerinde bulunuyordu. M.. IV. yy. sonu ile M.. III. yy. ba larnda Pagos tepesi nne ve yamalarna kurulan yeni Smyrna kentinin plan, Strabonun tasvirlerine gre, araziye uydurularak izilmi ti246. Strabon kentin caddelere ayrl nn zel bir ekilde dzenlendi ini,
 !  ! ! ! ! ! !  !  ! ! &

birbirlerine olabildi i kadar dik do rular

  !   !  !

eklinde geirildi ini belirtmektedir.

Caddelerinin ta larla d endi ini rendi imiz Smyrna kenti antik yazarlara gre, araziye uyan, dzenli, zgara planl bir ehirdi247.

Ephesos gibi Smyrnada i kesimlerle ba lantl idi; nk Sipylos (Manisa) da nn gneyindeki kolay bir geitten Hermos havzasna ve Kral Yoluna uzanyordu. Bununla beraber kent, deniz ticareti iin elveri siz bir yerde idi, bunun nedeni uzun krfezin, son derece iyi bir liman olu turmakla birlikte, kentin, Ege deniz yoluna daha az klabilir olmasna yol amasyd. Yine de M.. III. yzylda Smyrna ok geli mi ve krfezin a zndaki topluluklarn hemen nne gemi tir. Kentin uluslararas stats, bu yzyln ortalarnda saldrlara kar sa lanan genel bir garanti ile iyice dzelmi tir. Fakat Smyrna, Hermos vadisinde Magnesia ad Sipylum Kalesi ve civarnda konu lanm asker kolonistlerle, kent arazisinin maruz kald bir istilas sonucunda yapt anla ma ile olaslkla daha gl bir konum elde etmi tir. Bu antla ma ile hem eski askerlere hem de yerle imin zgr Hellen halkna, Seleukos Kralna ba llk yemini etmeleri ko uluyla, Smyrnada sadece yurtta lk haklar de il, ayn zamanda evlerde ba lanm t248.
! !   ! !  ! ! ! !   ! ! !  ! !  ! ! ! !  

Magie, D., Anadoluda Romallar 3, Bat Anadolu Kent Devletleri, 2003, s. 46. (Bu konuda ayrntl bilgi iin, bkz, Cadoux, 2003 ve Cook, J., BSA., 1948-1951 s. 1-34.) 246 Akarca, 1998, s. 77. 247 Strabon, 2005, XIV, I-37 s. 209. 248 Magie, a.g.e., s. 46-48.

245

62

Smyrna ehrinin etraf surlarla evrilmi ti. Meles Suyu (Halkapnar) surlarn


yaknndan geiyordu. Surlardan bir para bugn Kadifekalede gneybatda ortaa

! !

surlar iinde te his edilebilmi tir. Akropolis, liman, Metroon, gymnasion, etrafnda Kadifekalede bulunuyordu250. ehrin limannn, gnmzdeki kent sokak dzeninin ara trlmasyla, ar nn oldu u yerde, ya da nnde oldu u anla lm tr. Bugnk
! ! ! ! ! !   ! !  !

geli mi
!

drt mahallesi vard249. Denizden yksekli i 185 m. olan akropolis

ar sokaklarnn halkalar
!

eklinde olu u,


evirdiklerini gsteriyor. Limann a z kapatabiliyordu. Metroon ve gymnasionun

! !

yeri


tam

olarak

saptanamam tr.
! 

Gymnasionunun

De irmentepede oldu u d nlmektedir. Metroon bu evrede Sipylene ad ile ibadet edilen Tanrlar Anasnn tapna idi M.S. II. yzylda hatip Aelius Aristidese gre Smyrnann en gzel tapna olarak biliniyordu. Yine Strabondan rendi imize gre ehrin iki katl stoalar vard. Bu stoalar e imli arazide kurulan birok ehirde oldu u gibi, yamaca in a edilmi olmaldrlar. inde Homerosun ilkel bir a a heykeli ve klt yeri olan bir stoa Homerion adn ta yordu. Ayrca ehirde bir kitaplk da bulunmaktayd251. (Levha. 16)
!  ! & ! !  !  !    

2. 3. 3. Klazomenai

Oniki on kenti arasnda anlan Klazomenai, Urla-e me yarmadasnn kuzey kysnda, zmir Krfezi'nin ortalarnda yer almaktadr. Ephesos, Kolophon, Lebedos, Teos, Phokaia ve Klazomenai kentlerinde, di er Ionlardan farkl, ortak bir dil konu uldu unu, bylece de bu kentlerin dil asndan bir blge olu turduklarn antik yazar Herodotos kitabnda bildirmektedir. Herodotos'un dile dayanarak belirledi i bu blgesel zellik, maddi kltr rnlerinde de kimi zaman kendisini belli etmektedir252. Pausanias kentin kurulu unu Ion gnden sonraya yerle tirir, fakat ilk isknn M.. III. binyln ba larna yani ilk tun a na de in uzand bilinmektedir. Attika-Delos birli inin ilk yelerinden olan kent, M.. V. yzyldan Byk skender
&     ! ! !  !  !  & ! &

Akarca, 1998, s. 77. Gl, Y., Smyrna, 2005, s. 13. 251 Akarca, a.g.e., s. 77. 252 Bakr, G., (2005), Kentin Konumu, Eri im:19.03.2006, http://www.klazomeniaka.com/01KLAZOMENAI-KONUM.html
250
5

249

imdi dolmu

olan limann etrafn

ehrin

gneyindeki

63

zamanna kadar ya amn Karantina adas zerinde srdrm tr (Levha. 17)253. Klazomenai kentinin en geli mi dnemindeki yeri olan bu ada zerinde grnr hibir kalnt yoktur, sadece surlarn kuzeybat k esinin ve tiyatro bo lu unun yeri belirlenebilmi tir254.
!  ! ! ! ! ! !

M.. IV. yzyl kentinin zgara planl dzenli bir kent oldu u yaplan kaz ve ara trmalarda ortaya km tr Klazomenaide a a karlan Khyton kenti, zgara plann Anadoluda arkeolojik olarak incelenebilen en eski rneklerinden biridir (Levha. 18). Kentin siyasi birlik haline gelmesi ve demokratik ynetimin bir ilkesi olan vatanda larn e itli inin konut alanlarna yansmas bu tip planlarn uygulanmasn sa lam tr. Klazomenaili oligarkhlar255, bu demokratik anlay kentlerine yanstm tr. Kentin insulalarnda, e it byklk ve sayda konut alanlar ayrlmas hedeflenmi , kentin kurulmasndan nce bu mant a uygun bir kent plan hazrlanarak ba aryla prati e geirilmi tir. Klazomenai antik kentinde a a Hippodamos kent plannn uyguland di er kentlerden anla lmaktadr256.
!     !   !  ! ! ! ! ! !   ! !  ! ! 

karlmam

di er kamu yaplarnda da insula dzeninin bozulmad ve

2. 3. 4. Ephesos

Bugn kalntlar grlen kent, M.. III. yy.n ba larnda Lysimakhos tarafndan yaptrld durumuyla Pion (Panayr) ve Koressos (Blbl) tepelerinin arasndaki vadide yer alr ve bel kemi ini Artemisiondan devlet agorasna do ru uzanan mermer cadde olu turur (Levha. 19)257. Ephesosun Pion ve Koressos da larnn yamalarna kaldrlmasnda nedenler vard. Kaystros (K.Menderes) rma nn getirdi i alvyonlar liman doldurmu ve kentin evresinde bataklklar
 !    !    !

olu turmu tu. Ayrca ova savunma bakmndan gvenli de ildi.

 ! ! 

ehrin do u-bat

do rultusunda uzanan ana caddesini dik olarak kesen ikinci cadde kuzey-gney do rultusunda vadiyi a arak Pion da na geiyordu. Resmi yaplarn topland ehir
Sevin, 2001, s. 90. Umar, Ionia, 2001 a; s. 86. 255 Oligarkh: (Oligar inin egemen oldu u rejimlerde) Siyasi gc ellerinde bulunduran kesimin mensuplar. 256 Bakr,G., (2005), M.. IV. yy. Kentleri- Khyton ve Nesos, http://www.klazomeniaka.com/07KLAZOMENAI-KHYTON-NESOS.html 257 Sevin, a.g.e., s. 96.
254
8 5 !   ! 

253

64

merkezi iki da arasndaki vadi iinde idi. Devlet agoras Koressos da eteklerinde geni bir set zerine in a edilmi ti; ana cadde stnden, ikinci cadde ise agorann batsndan gemekteydi. Kuzeyinde, Pion da eteklerinde, yan yana duran iki yap bouleterion ve prytaneion idi. Roma a nda bu iki yapnn yeniden in a edildi i bilinir258.
 !   ! ! !  

Kent plannda iki agoray birbirine ba layan apraz do rultuda (kuzeybatgneydo u) bir cadde bulunur. Cadde limann gerisindeki ticaret agoras ile devlet agorasn birbirine ba lyordu. Bu caddelerin ad Kuretler caddesi idi. Caddenin zerinde Hadrianusa ithaf edilmi , korinth dzeninde bir tapnak, Traianus adna yaplm bir e me, zenginlerin konak benzeri evleri ve Tiberius ulius Celsus adna o lu Aquila tarafndan yaptrlm , iki katl ktphane binas yer alr. Arcadiane denen liman caddesi daha kuzeydedir. Bunun hemen gerisinde ise kentin en etkileyici ve en byk yaps olan tiyatro ykselir. Pion da nn bat yamacna
! !  ! ! 0 !    

yaslanm

olan yap, 30 bin seyirci alabilecek kapasitededir259. Yap ilk kez

& ! ! ! !

Hellenistik Dnemde yaptrlmaya ba lanm , daha sonra geni letilmi ve mparator Trajan dneminde de tamamlanm tr. Roma dnemine ait olan sahnenin iinde Hellenistik dnem tiyatrosunun skenesine ait paralar bulunmu tur. Bu buluntular yapnn o devirdeki dzeni ve biimi konusunda baz nemli bilgiler verirler. Hellenistik dnemde oyuncular, Roma dneminde ise, proskenionun stnde oynuyorlard260. Kentin prytaneionu, Augustus dneminde in a edilmi tir. Tiyatro biimli odeion yaps, prytaneion yannda ve devlet agorasnn arkasnda bulundu undan, bu yapnn bir bouleuterion oldu unu ya da ayn zamanda bouleuterion i levini grd n sylemek yanl de ildir. Bu yapnn do usundaki iyi korunmu yap kalntlar, hamam olarak tanmlanm tr261.
! !   !  !   ! ! ! !

ehrin zgara sisteminin, ehrin d nda (kuzey do rultuda) kalan Artemis tapna ile ayn dzlem iinde oldu u grlr. Surlardan Pion da nn do rultusunda kk bir para kalm tr, Koressos da nn zerindeyse surlar girintili ve kntl bir
 !      ! !

Akarca, 1998, s. 49-50-51. Sevin, 2001, s. 96. 260 Akurgal, 2003, s. 336. 261 Akurgal, a.g.e., s. 346.
259

258

65

yol izleyerek kilometrelerce uzanmaktadr. ehrin biri batda, biri do uda, biri de kuzeyde olmak zere byk kaps vardr. Do u kaps iki da arasndaki vadinin ba ndayd (Magresia kaps). Bu Magnesiaya ve gney oniaya alan kapyd. Byk bir olaslkla Magnesia kaps mparator Vespasian (M.. 69-79) tarafndan yaptrlm tr. Pion da nn kuzeybat ucunda Koressos kaps bulunuyordu. Bu kapdan ba layan yol bir taraftan Koressosa, bir taraftan Artemis Tapna na gidiyordu. Tapna n Pion da etrafndan dola an ikinci bir yol ile do u kaps olan Magnesiaya ba land n bir yazttan biliyoruz262. nc kap liman kapsdr. Limann dolma tehlikesine kar , liman a zna bir mendirek in a ettirilmi tir. Fakat bu nlem Strabona gre zm getirmemi tir263. Attalos II zamannda yaplan bu giri im ba arsz olmu sa da, kent byklk ve nem bakmndan geli mesini srdrm ve Hristiyanlk devrinin ba langcnda, Toroslarn te tarafndaki Asya topraklarnn en byk ticari merkezi olmu tur264. (Levha. 20)
! ! ! ! ! ! ! ! ! !  !    !    !  ! & & !   

2. 3. 5. Priene

Tm onia kentleri iinde en gzel yerle im planna sahip olan Priene (Gllbahe), Maeandros (Byk Menderes)un a z ksmnn stnde, Mykale da nn gney tarafnda bir dizi teraslar zerinde kurulmu tur; kentin gerisinde ise srtn verdi i da n tepesinde bir akropolis yer alr.265 Priene'nin kelime anlam Hisar Yurdu demektir. Priene kentinin ilk yerle iminin nerede kuruldu u belli de ildir.
  !   !   ! &

Priene kenti, eski ehir planlamacl nn en gzel rne idir.

 !  ! ! !

ehir, zgara
!

sistemi ile in a edilmi tir (Levha. 21). Genellikle 3,5 metre geni likte olan ehrin yan sokaklar arazinin e imli olmas sebebiyle merdivenlidir. Resmi ve halka ak di er binalar o unlukla bir blo un tamamn kapsamaktadr ve ehir merkezinde yer alr.
!    

Ephesos Artemis Tapna nn lokalizasyonu ve kalntlar hakknda ayrntl bir al ma iin bkz; Murray, A.S. Remains Of Archaic Temple Of Artemis At Ephesus , The Journal Of Hellenic Studies, Vol. 10. 1889. 263 Akarca, 1998, s. 51-52. 264 Magie, 2003, s. 45. (Strabon, 2005, XIV, s. 641.) 265 Magie, y.a.g.e., s. 50.
5 8

262

66

Latmos Krfezinin kuzey kysndaki kent, Pers sava larndan sonra M.. 350 ylnda Mykale da nn gney etekleri zerine tekrar kurulmu tur. Dik yamaca uygulanm zgara planl ehirlerin en iyi rne idir. Do u-bat ynnde paralel caddeleri ve bunlar dik kesen kuzey gney ynnde sokaklar vardr. ehrin iinde aralarn i lemesi pek mmkn de ildi. Ancak agorann kuzeyinden geen ve bat ucunda bir ehir kapsnn bulundu u ana cadde arabalarn gemesine elveri liydi. ehrin etrafndaki at nal eklindeki stoalar, ehir meydanna daha fazla geni lik kazandrmak iin adalarn d na oturtulmu tu266. Burada farkl durumda olan yap stadiondu. Bu yap kentin a a ksmnda, daha dz bir arazi zerinde ve kenti olu turan zgara plana gre biraz farkl bir a ile konumlandrlm t. Ayrca ehir savunma amal bir sur ile evrilmi ti. Bu sur sokaklardan ba msz bir ekilde arazinin do al yapsndan savunmada yararlanlacak ekilde in a edilmi ti267. Sur zigzagl bir grnmdeydi. Ayrca ana sokaklar ta larla d enmi ti ve ya mur sularnn olumsuz etkisini nlemek amacyla yeraltnda ve yzeyde kanallar yaplm t.
!  ! ! ! ! ! !  !  ! ! ! !  ! ! ! ! ! ! !  !  !   ! ! !  !

Priene kentinin planndaki byk mimari hacimler trl dzeylere da lm ve

! !

zgara plann sadeli i ve skcl bu

 

ekilde hafifletilmi ti. M.. III. yy.n

ortalarndan sonra Bat Anadoluda hkimiyet kuran Ptolemaiosun etkisiyle blge, Msr tanrlar ve klt ile tan trlm , bu kltrel etkile im ve ticari ili kiler sonucunda da Prienede Msr Tanrlarna adanm bir kutsal alan in a edilmi tir. Priene kentinin do usunda bir teras zerinde yer alan bu kutsal alann dikdrtgen avlusunun iinde bir klt yapsna ait kalntlar bulunmaktadr268. Priene kentinin planna agorann stndeki Athena Tapna hkimdi. Tiyatro ve gymnasion gibi byk yaplar ehrin en st ve en alt setine yerle tirilmi ti. st yamata konut sahas d nda Demeter Tapna vard269. ehrin, biri batda di er ikisi do uda olmak zere kaps vardr. Prienenin ana giri kaps olan Do u Kaps, ta l kaldrmdan
 ! ! ! !    !  ! ! ! !   ! ! ! ! ! ! !

yaplm


uzun bir yoku

yoldan sonra ula labilen Tiyatro soka nn kuzey

do usunda yer alr. (Levha. 22)

Akarca, 1998, s. 43. Owens, 2000, s. 66- 67. 268 Rumsched, F., Kk Asyann Pompeisi Priene Rehberi, 2000, s, 192. 269 Akarca, a.g.e., s. 43.
267

266

67

Priene kentinin suyu bir aquadakt270 aracl ile da dan getiriliyor ve kentin kuzeydo usundaki bir noktada surdan ieriye giriyordu. Su buradaki havuzlarda dinlendirilip durulmaya brakldktan sonra toprak knklerle btn kente da tlyordu. Kentin pek ok yerinde su e melerden akmakta idi. Tiyatro skenesinin gneydo u k esinde, ana yol zerinde Kutsal Stoann do u ucunda ve Athena Tapna nn gney kenarnda bu e melerden bulunmaktayd271.
!   !  !    

Priene kenti topraklar, M.. 133de Pergamon Kral II. Attalusun lmnden sonra Romaya eklendi ve bylelikle Roma egemenli ine altna girdi. Bizans dneminde ehir piskoposluktu. Bulgular imparatorlu un k ne kadar yerle imin devam etti ini kantlamaktadr. Bu dnemin sonunda ise, tamamen terk edilmi tir.
!  ! !  ! 

Priene

2. 3. 6. Miletos

M.. VII. ve VI. yzyllar boyunca oniann en nde gelen kenti, on ba kaldrs srasnda Persler tarafndan M.. 494de ykmna kadar, hi ku kusuz
 & ! & !

Miletostu.

Maeandros nehrinin denize dkld yerde bir yarmada zerinde

 !

konumlanm olan Miletos kentinin zenginli i, verimli topraklarna ve yaygn ticaret ili kilerine dayanmaktayd; sylentiye gre Miletos kenti en az doksan koloninin kurulmasna nclk etmi ti272. Miletos kentinin zerinde bulundu u yarmadann her iki yann girintili kntl yapan drt ayr liman, Miletos tccarlarna sadece kolonilerden gelen gemilere ykleme-bo altma iin nemli bir merkez yapm tr273. Di er yandan kentin ierilerle kara ticareti, i kesimdeki engebeli Latmos
Aquadakt: Su kemeri. Antik Romada geli tirilen ve ok kullanlan uzak mesafelerden su getirmek iin yaplm kemerli su yolu. 271 Akurgal, 2003, s. 356. 272 Owens, 2000, s. 33. 273 Magie, 2003, s. 39. ( Ayrca Miletosun ticareti, zellikle de kolonileri ile olan ticareti iin bkz; I.Rhlig, Der Handel v. Milet (Hamburg 1933), s.9 vd ve Michell, H., Economics of Ancient Greece, 1957, s.238. M..334de Miletosu ele geirdi inde B. skenderin kulland karayolu uzun bir dolanmayla krfezin gney taraf evresinde uzanm tr. Bu yol Eski a da, modern zamanlarda oldu undan daha az zorlu olmu olabilir; nk Phillipposun Milet III. 5, s.18de gzlemledi ine gre, Latmos Glnn yzeyi sahil boyunca devam eden bir arazi eridini rtmek suretiyle en azndan metre ykselmi tir. )
8 8 8 8 5 6 5 5 8 5 5 5 ! !  ! !  !  ! !

geni

barnak sa lamakla kalmam , onu ba ka limanlardan, zellikle saysz

270

68

(Be parmak) da kitlesine de in uzanan krfezin derin girintisi kntsyla byk apta engellenmi tir. Maeandros Vadisi ve Gney Yolu ile yegne ba lant, suyun
!    !  ! !

kenarna de in inen da


burunlarndan dolay g ve yorucu olan geni

! 

bir

dolanmayla, krfezin bu dirse i etrafndan olmu tur. Gerekte bu engeller, ne kara ticaretini tmden olumsuz etkilemi tir, ne de Byk skenderin istilac ordusuna kar a lmaz bir engel olu turmu tur. Bununla birlikte, kentin ana kara ile ula m esas olarak, krfezin bir ucundan di er ucuna gemiyle yaplm olmaldr. Burada, Maeandrosun a zna yakn Myous (Av ar Ky) ehri bulunuyordu. Bu ehir M.. V.ve IV. yzyllarda ba msz bir yerle me iken daha sonra Miletos gcnn ynetimi altna girmi tir. Onun egemenlik altna alnmas, Miletoslulara krfezin te yannda ayak basacaklar bir yer vermi ve Maeandros Vadisi ile do rudan bir ba lant sa lam tr274.
   ! ! !  ! ! !  !  ! ! ! ! ! & !

Arkaik Dnemde Miletos kentinin boyutlar etkileyicidir ve kentin nemini yanstr. Kent yarmadann nemli bir blmn kaplar ve kuzeyde Aslanlar Koyundan, gneyde Kalabaktepede bulunan akropolise kadar uzanr. Kent merkezi Athena Tapna yaknlarnda kentin iki liman Tiyatro Koyu ve Athena Koyu arasnda uzanr275. Miletos kenti M.. 494de Persler tarafndan tahrip edildikten sonra bile hibir zaman sszla mam tr. M.. 479da Yunanllarn, Mykale yarmadas nlerinde kyya ekilmi Pers ran donanmasn ba tanba a yok etmelerini izleyen yllarda imarna yeniden ba lanm ve Miletos kkenli mimar Hippodamosun dzenlemesine gre, zgara planl olarak in a edilmi tir (Levha. 23)276.
! ! ! ! ! ! ! 0 ! ! 

Yeni Miletos ehri ksmen eski yerle im zerine, ksmen yeni topraklar zerine kurulmu tur. Miletos kuzeydo u-gneybat ynnde uzanan bir yarmada zerindeydi. Buras gnmzde kara iinde kalm tr. Yarmadann 2 km. ye yakn bir uzunlu u vard. ehir yaplan kazlarda, Tiyatro Liman ve Aslanl Liman olarak adlandrlm iki koy arasndaki kk bir tepe etrafnda yaylm t277. ehrin
! !  !  ! ! !

Magie, 2003, s. 39-41. Owens, 2000, s. 33. 276 Sevin, 2001, s. 100. 277 Akarca, 1998, s. 37.
275

274

69

eski kent merkezinin geni letilmesiyle yeniden dzenlendi i bilinir. Kentin plan yerle im blgesi esasna gre yaplm tr: kuzeydo u, kuzey ve gney blgeleri. Her blge arasnda kk bir yn fark vard. Bu fark her blgenin ayr ayr izildi ini gsterir. Her blge dik al sokaklarla, dzenli dikdrtgen adalara blnm tr278. Yarmadann ortasnda, Miletosun iki ana liman arasnda yer alan L biimli alan kamusal kullanm iin ayrlm t. Kentin ynetim, siyaset, ticaret yaplar ile dinsel ve kamusal yaplar burada geli ti. Kamu yaplar seyrek olmakla birlikte btncl bir ili ki ierisinde konumlandrlm lard. Bu da bu yaplarn planlanmasnn ve in aatnn ayn zamanda tamamland n d ndrmektedir279.
!  ! ! ! ! ! !   ! !  !

M.. V.ve I. yzyllar arasnda kamusal, ynetimsel, ticari ve dinsel yaplardan olu an bir yap grubu in a edilmi ti. Bunlar; iki pazar alann, bir bouleuterionu, bir yeni Delphinion ve bir gymnasiumu iermekteydi. Bu dnemde Athena Tapna yeniden in a edildi, yeni bir agora eklendi, stadion ve byk bir hamam yapld ve tiyatro yeniden in a edildi280. Tiyatronun yerini seerken topografik zellikler gz nne alnm tr.
! ! !  ! ! !

ehrin bat tarafnda limana bakan bir

tepeye rastlanyordu281. Tekil yaplarn genel plan ierisinde birbirleriyle btnle tirilmesi, yeni binalarn uygun biimde konumlandrlmas yannda, stoalarn yaplar arasnda ba layc elemanlar olarak beceriyle kullanlmas sonucunda sa lanm tr. Miletos ehrinde kamusal alann kuzey ve gneyinde, iki konut alannn planland grlmektedir. Kuzeydeki alann zgara sokak plan, enine geen geni e bir caddeyi iermekte, buna kar lk gneydeki alanda birbirini kesen iki nemli arter ula ma yardmc olmaktayd. Bunlarn yan sra iki alandaki insulalarn boyutlarnn da farkl oldu u sylenebilir282.
 ! ! !  ! !   !

Kentin plan gelecekteki geli meler gz nne alnarak yaplm tr.

!  ! ! !

ehrin
!

ortasnda resmi binalara ayrlan alan bir defada in a edilmi de ildi; burada in aat yzyllarca srm tr. Mahallelerde ayn ekilde zamanla ihtiyaca gre yaplm tr.
! ! !

Akarca, 1998, s. 37. Owens, 2000, s. 53. (Ayrca bu konuda di er d nceler iin bkz., Lawrence, A. W. Grek Architecture, 1973. s. 254- 255 ve Akarca, a.g.e., s. 37.) 280 Owens, a.g.e., s. 54. 281 Akarca, a.g.e., s. 37. 282 Owens, a.g.e., s. 54.
279
5 8

278

70

Adalar byk olan gneydeki mahallenin birbirini kesen 7.50 metre geni likte iki ana caddesi, bu mahallenin di erlerinden daha sonra belki Hellenistik a da, belki daha da sonra in a edildi ini gsterir283. Miletos kentinde yerle im alanlar, agora merkez alnd nda, kent merkezinin etrafn saracak bir ekilde birbirinden farkl ynde iki paraya ayrlarak konumlandrlm lardr (Levha. 24).
! !  !  !   !

Miletos kentinin planlanmasnn ba arl bir al ma oldu u ve en nemli zelli inin insula esinin temel planlama esi, ayrca kentin sonraki geli mesini ynlendiren e olarak belirdi i kesinlik kazanm tr. Miletosun planlamasnn Akdeniz evresinde daha nce uygulanmakta olan planlama ilkelerini ierdi i de aktr. Fakat yine de Miletos kentinin planlamada yeni fikirler getirdi i de ayn derecede belirgindir284.
  !   !     ! !

2. 3. 7. Didyma

onia blgesinin gney snrlarn olu turan Poseidon (Teka a) burnu

 !

yresinde ve kydan ieride Apollon Didymaios kehanetiyle nl olan Didyma (Yenihisar) kenti yer alr. Miletos kentinin gneyinde bulunan bu antik yerle im bir kentten ok, kutsal bir alandr285.
!

Pausaniasdan, Didymann Hellen gleri ncesinde bile yre halk tarafndan kutsal bilindi i renilir286. Son kazlardan Didymann sadece bir khinin ikametgh de il, ayn zamanda yo un bir yerle im yeri oldu u da anla lm tr. Arkaik tapna n yapmna M.. VI. yzyln ortalarnda ba lanld na ve yapmnn ayn yzyln sonlarnda tamamlanld na inanlr. Hellenistik tapna n yapmna, Byk skenderin Perslere kar elde etti i zaferden sonra ba lanlm tr. Ancak, kalntlardan bu Hellenistik tapna n yapmnn tamamlanmad anla lmaktadr287. (Levha. 25)
!   ! !  ! &    !  ! !  !    

Akarca, 1998, s. 37. Owens, 2000, s. 54-55. 285 Sevin, 2001, s. 101. 286 Pausanias, 1988, VII -2-6. 287 Didyma Tapna hakknda ayrntl bilgi iin bkz, Akurgal, 2003, s. 382-388.
284
8

283

&

71

2. 3. 8. Magnesia ad Meandrum Kent, Thessalia'dan gelen ve Delphoi kkenli Magnetler olarak bilinen bir kavim tarafndan kurulmu tur. Maiandros rma kysndaki konumu nedeniyle, ayn ad ta yan di er kentlerle kar trlmamas iin Maiandros Magnesias olarak adlandrlm tr288. Magnesia, denizden ieride bulunmas nedeniyle, Atina egemenli indeki Delos birli ine girmek zorunda kalmam ve Atina Sparta sava na kar mam t.
! ! ! !   ! !  !  !

Magnesia kenti, zgara plan anlay yla yaplm cadde ve sokaklara sahipti. Etraf epeevre bir surla evrili kent Priene, Ephesos, Tralleis kentlerinin arasnda ticari ve stratejik adan nemli bir konumdayd. Magnesia antik kentinin ok fazla tahribata u ramamasnn sebebi nehir ta malar ve ya mur sular sonucunda olu an mil tabakasnn kentin zerinde koruyucu rt grevini grmesiydi. Bizans a nda piskoposluk merkezi olan kentte ilk kazlar 18911893 yllarnda Berlin Mzesi adna Carl Humann tarafndan yaplm tr289. Bu kazlarda Artemis tapna ve suna , agora, tiyatro Zeus tapna ve prytaneion tamamen olmasa da ortaya karlm tr.
!    !  !  !  ! !

Kentin en nemli yaps olan Artemis Leukophryene tapna Hermogenesin tasarmna gre in a edilmi tir290. Tapnak on dzeninde pseudodipteros planl ve 815 stunludur291. Artemis suna , tapna n bat yannda, d yz kabartmalarla sslenmi ayr bir yapyd. Bu yapdan da gnmze sadece temel ve taban blm ula m tr292. Byk olaslkla U planl, avlulu bir yapyd ve yksek kabartmalarla donatlm t293. Kentin agoras tapna n bat yannda ve ok yaknnda bulunuyordu. Dor dzeninde stoalarla evriliydi.
 ! ! ! ! !   & ! ! 

Strabon, 2005, XIV-I- 647 s. 211. Akurgal, 2003, s. 348. 290 Sevin, 2001, s. 102. ( Vitruvius, 1998, III 2,6; VII 12. ) 291 Akurgal, a.g.e., s. 348. 292 Umar, 2001 a; s. 214. 293 Bingl, O., (2006), Artemis Kutsal Alan, Eri im: 25.05.2006, http://magnesia.org/tr/tr3.htm ayrca bkz, Orhan Bingl, Magnesia ad Maeandrum 2003 (20. yl) 26. Kaz Sonular Toplants 1. Cilt. TC. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl . Yayn no:19. Ankara, 2005. s. 223-228.
289
8 5 8

288

72

Odeion, Roma dnemi yaptdr, arkasn evreleyen ayaklardan bazlar grlebilmektedir. ar Bazilikas, agorann gneydo u biti i inde, Artemis tapna nn gneybat ilerisindedir. Agora ile ba lantl bir tr kapal ar i levini grd sanlmaktadr294. Kentin tiyatrosu arkadaki da a yaslanm , stadion bir vadi iine oturtulmu tu295.
! !   ! !    !  !

Magnesia kentinin surlar kentin kuzeydo u yanndadr gnmze sadece birka bloktan olu mu blmler kalm tr. Platonun ngrd ideal kent planna uyum gsterdi i anla lan yerle im, belirlenmi ada ve parsellerin olu turdu u imar plannn bir sonucu olarak birbirlerini dik a ile kesen sokak ve cadde sistemine sahipti296. (Levha. 26)
 ! ! ! !   ! ! ! 

Umar, 2001 a; s. 215-216. Akarca, 1998, s. 45. 296 Bingl, O., (2006), Kent Plan ve Cadde Sistemi, Eri im: 25.05.2006, http://magnesia.org/trk/tr20.htm
295
5

294

73

2. 4. KARIA (Levha. 27)

2. 4. 1. Stratonikeia

Stratonikea kenti, Mu la'nn Yata an ilesi'nin 67 km. batsnda, Yata anMilas karayolu zerinde yer alan Eskihisar ky snrlar ierisindedir. Karia blgesinde kurulmu olan bu kentin tarihi olduka eskidir. Stratonikeia kenti, antik adn, u runa bir ehir yaratlan kralie Stratonikeiadan alr. Kentin kurulu u antik kaynaklara gre yledir; Byk skenderin lmnden sonra merkezi Suriye olan Seleukos Krall nn ba ndaki I. Seleukos, Demetrios Poliorkadesin kz Stratonikeia ile evlenir. I. Seleukosun o lu II. Antiochos ile vey annesi Stratonikeia arasnda ba layan a k nedeniyle Seleukos onlar lkenin do usuna gnderir. Kral Seleukos lnce lkenin idaresini o lu II. Antiochos alr ve M.. 270 ylnda Stratonikeia kurulur297. Strabon, ehrin sslenip geli tirildi ini ve de erli yaplarla donatld n bildirmektedir298
   ! !   ! !  !  & ! ! !  !   

Stratonikeia ehri yerle iminin, Hippodamos planna gre kurulmu oldu u d nlmektedir. Kentin stoal geni caddelerle birbirinden ayrlan sokaklardan olu tu unu antik kaynaklardan bilinmektedir. Gymnasion ehrin en byk yapsdr ve M.. II. yy. ortalarnda yaplm tr. Yapnn mermer bloklarla yapld , Roma dneminde onarm grd ve daha sonraki zamanlarda deprem sonucu ykld d nlmektedir. inde birok birimi barndran byk bir kompleks oldu u kaz ve ara trmalar sonucunda anla lm tr. Ayrca st kapal bir ko u yoluna sahip oldu u bilinmektedir299.
 ! ! ! !  & !    ! !  ! ! !  ! ! !

ehrin nemli yaplarndan biri olan bouleuterion merkezde yer alr ve byk bir ksm ayakta kalm tr. Yapnn iine, oturma ksmlarna hem nden girilerek hem de gney ve kuzey taraftaki merdivenlerden klmaktadr. Oturma sralarnn daha yukarlara do ru devam etti i, mevcut izlerden anla lmaktadr. Kuzey
!   !

Bean, G., Eskia da Menderes'in tesi, (ev. Pnar Kurto lu), 2000, s. 81-82. Strabon, 2005, XIV- 2-25 s.236. 299 Varinlio lu, E., 1989 Stratonikeia Kazlar, XII. Kaz Sonular Toplants; . TC. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl . Ankara, 1990. s. 219.
298
8 8 8 8 8

297

74

duvarnn d ksm Yunanca ve Latince yaztlarla ssldr. Yapnn erken Roma

300


dneminde

bilinmemektedir . Kentin akropol gneydeki da n tepesindedir. Bu tepenin evresi bir surla evrilmi tir. Kuzeyinde, yama zerindeki bir teras zerinde imdiki karayolunun hemen altndaki, bir yaztta imparator iin yaplm kk bir tapna n kalntlar gze arpar. Bunun a a snda, ehrin gney ksmndaki yamata byk bir tiyatro vardr. Hellenistik dnemde yaplm tiyatronun caveas, merdivenlerle 9 kerkidese blnm tr ve tek bir diazoma (yatay geni basamak) vardr. Sahne binasnn kalntlar, yaplan kazlarda byk lde ortaya karlm tr301. Kent
! ! ! ! ! !  !  ! ! ! 

surlarla evrilmi

grlmektedir. Yerle im alannn kuzeydo u k esinde, byk kesme ta lar ile kire hartan rlm gl bir kalenin ykntlar vardr. Yap, byk kesme ta lar ile kireli hartan rlm tr. Yapnn onarm grd di er yaplardan alnma yaztl ta lar ve stun gvdelerinden anla lmaktadr302. (Levha. 28)
! !   ! ! ! ! !  !

2. 4. 2. Tralleis

Antik ehir, bugnk Aydn li snrlar iindedir. Tam olarak yeri, Aydn kentinin yayld yass tepe zerindeki geni dzlktr303. M.. II. binyla ili kin ivi yazl Hitit belgelerinde olaslkla Atriya, daha sonra Euanthia, Seleukeia ve Antiokhia gibi isimler ta yan kentin, nce Argoslular sonra da Thrak kkenli gmenler tarafndan kuruldu u sylenmektedir. M.. IV. yzyln ba larnda antik yazar Ksenophon ondan aka bir Karia ehri olarak bahseder304. ehir, Hellenistik krallklar arasnda sk sk el de i tirmi , Bergama krallk dneminde heykel ve yontuculukta zirveye ula m ve Bergama Zeus altar yapmnda al tklar bilinen Apollonios ve Tauriskos isimli iki byk yontu ustas yeti tirmi tir. Kent zerinde ayakta kalan tek eser, gymnasiona ait kemerli yap kalntsdr. Halk tarafndan
! ! ! ! ! ! !  ! !  ! ! !  & !

Akurgal, 2003, s. 487. Akurgal, y.a.g.e., s.487. 302 Kent hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz; Kazl, E., Eskihisar (Stratonikeia) Mimarlk Dergisi, say: 324, Temmuz-A ustos, 2005. Derginin web sitesi iin bkz, http //www.mimarlarodasi.org.tr 303 Umar, B., Lydia, 2001, s. 251. 304 Sevin, 2001, s. 111.
301
8

300

mi

yoksa

Hellenistik

dnemde

mi

yapld

kesin

olarak

olup, bugn kent surlarnn yalnzca nemsiz uzantlar

75

gz olarak isimlendirilen kemer, M.. II. yzylda yaplm tr305. Kentin nekropol gneyde modern ehrin zerinde yer alr. Kazlardan ve antik yazarlardan Hellenistik Dnemde Zeus Larasios tapna nn kentte bulundu u ve buna ba l Zeus Larasios kltnn varl anla lmaktadr. Larasios tapna nn yeri belli de ildir. Kentin di er yaplar agora, tiyatro ve stadiondur.
   !     ! !

2. 4. 3. Alinda

Hitit belgelerinde olaslkla Ijalanta adyla anlan kent, Anadolu'nun batsnda bulunmaktadr. Kent, M.. 451450 yllarnda Attika Delos birli i yeleri arasnda yer alm tr306. Karia blgesinde bulunan Alinda, bugnk Karpuzlu lesi, ile merkezi snrlar iersinde, do uya bakan bir yamata kuruludur. Karia
 ! & ! & 

Prensesi Ada (M.. IV. yy.) erkek karde i Pixodaros tarafndan Halikarnassosdan uzakla trlnca, buray kendisine ba kent yapm tr. Kentin yakn a a ait bilgileri azdr307.
 ! ! !

Kentin kalntlar arasnda ilk grlecekler, surlardr. Sa lam durumda

! ! !

bulunan kent surlarnn d

! !

yzeyi biraz

i kin, dikdrtgen prizma biiminde

yontulmu ta lardan rektangonal teknikle yapldklar grlmektedir. Surlardan sonra

!

kentin katl agorasn grrz, bu antik a yaps Anadolunun ayakta kalabilmi ender katl agoralarndan biridir. Halk arasnda Yedigzler


adyla anlan su

sarnlar da byk boyutlardadr ve yedi tanedir. Yamacn yukarsnda, tepe doru una yakn bir mevkide bulunan tiyatronun da sa lam blmleri gnmze ula m tr308. Tiyatronun iki tonozlu geidi ve dayanma duvarlar korunmu tur. Yapnn ta i ili i gzeldir309. Oturma yerlerinin bazlar ve sahne dzenin bir blm ykktr. Tiyatronun kuzey batsnda iki tapnak kalnts bulunmaktadr.
 ! ! ! ! !  

Umar,2001 b; s. 251. Sevin, 2001, s. 112. 307 Akurgal, 2003, s. 402. 308 Umar, B., Karia, 1999, s. 259-260. 309 Akurgal, a.g.e., s. 402.
306

305

76

2. 4. 4. Aphrodisias Aphrodisias Aydn'n Karacasu ilesine ba l Geyre beldesinde ok zengin kalntlar bulunan ve zerinde halen ara trmalarn srdrld antik bir kenttir. nceleri Ninoe adn ta yan kent Romallar dneminde geli mi ve otonom bir kent olarak imparatorlarn tand birok ayrcalktan yararlanm tr. mparator Diocletianus dneminde ya da daha sonra Karia eyaletinin metropolisi durumuna getirilmi tir. ehir, VII. yzylda bir sre Stavropolis adyla anlm tr.310 Roma
! ! ! & !  ! ! !  ! 

mparatorlu unun egemenli i sonucunda olu an bar

! !    !

ve kalknma srecinde

Aphrodisias zengin ve bayndr bir kent kimli i kazanm tr. Tp ve felsefede nl bir renim yeri olmasnn d nda kentteki heykel yapmcl okulu btn uygar antik a dnyasnda tannmaktayd311.
  ! 

surlar 3.5 km. uzunlu undadr ve M.S. IV. yzylda in a edilmi tir312. Kent surlar zellikle kuzey blmde sa lam kalm tr. Daha sonraki onarmlarda eski yaplardan dev irme ta lar hatta yaztlar bol bol kullanlm tr. Surlarn do u kaps kuzey kaps gibi olduka sa lam durumda gnmze ula m tr. Kapnn gney yanndaki duvarda kabartmalar bulunmaktadr313. M.. I. yzylda yaplm Aphrodite tapna , on dzeninde 813 stunlu ve peripteros planldr. 14 stun hala ayaktadr. M.S. V.
  ! & ! !   ! ! ! !  ! ! 

yzylda Hristiyan bazilikasna evrilen tapna n gneyinde, tam ortaya gelecek ekilde konumlandrlm agora bulunur. Bu blmde pek ok sa lam heykele ke fedilmi tir314.
! ! !   ! ! !

ula labilmi ve gerek anlamda bir heykelcilik okulunun varl na i aret eden
!

deneme


heykelleri

ve

tamamlanmam

eserler

tapna nn hemen batsnda kentin en byk yaplarndan biri olan hamam bulunur. Kentin akropoln olu turan Pekmez tepesi, kurulu u Ge Kalkolitik a a uzanan bir hyktr. Tiyatro bunun do u yamalar zerine kurulmu tur. Kentin kuzey
!   ! !

Sevin, 2001, s. 117. Umar, 1999 a; s. 343. 312 Sevin, a.g.e., s. 117. 313 Umar, a.g.e., s. 349. 314 Sevin, a.g.e., s. 117.
311

310

&

Kentin etkileyici kalntlar gnmze ula m tr, bunlarn ba nda gelen kent

Aphrodite

77

snrnda yer alan stadion iyi korunmu tur. Yakla k olarak 30 000 ki i kapasiteli olan bu yapnn do u ucu daha sonra arenaya dn trlm tr315. (Levha. 29)
! !  5 ! ! !

2. 4. 5. Halikarnassos

kylarndaki adalarda oldu u gibi, Rhodos topluluklar ile birlikte, Dor Heksapolisi316 olarak bilinen birli i olu turmu kentler vard. Bunlarn en nde geleni, erken tarihte birlikten kovulmakla birlikte, Halikarnassos idi. Krfezin kuzey yannda sahile uzanan ve ileri kan bir burunla iki blme ayrlan bir koy zerinde yer alm olan kent, ticaretin geli mesi iin ok uygun, son derece gzel bir limana sahipti. Kara tarafndan kolayca savunulabilirdi, nk Karia iinden giden ve blgenin ticaretini kentin doruklarna ula tran yol, kente, gerisindeki da yamac iinden geen dar bir geitle ula maktayd.
!  ! ! ! ! !  

M.. IV. yzyln olduka byk bir blm sresince Halikarnassos bir tiran ailesince ynetilmi tir; bu tiranlardan ikincisi olan Mausolos, kenti grkem ve gcnn doru una karm tr317. Hellenistik dnemin belirleyici zelli i olan kentlerin propaganda arac olmas durumu Halikarnassos kentinde de kendini gsteriyordu. Ynetici Mausolos, kentin propaganda ve vnme arac olarak potansiyelini kavram t. Hkimiyeti sresince Mausolos krall nn birok kentini yeniden kurdu ve geni letti.
!  !  !  !

Halikarnassos kentinin zerinde kuruldu u alan elveri liydi. Bu alann bir tiyatroyu andran biimi, iyi liman avantaj ve do al savunma olana birle tirilerek, konumun etkili grsel kullanm iin potansiyel olu turmaktayd. Vitruvius Halikarnassos hakknda ayrntl bilgi vermi tir ve bu bilgi bugn kentle ilgili ana kayna olu turmaktadr318. Kentin zerinde kuruldu u, denize do ru bir do al
   !  ! ! !   ! 

Sevin, 2001, s. 117. Dor Heksapolisi: IX.yy. civarnda Peloponnesos yarmadasndan gelen Dorlar Knidos yarmadasna yerle tiler ve yerli halkn direni ine ra men dini a rlkl bir birlik olu turdular. Tarihte bu birli e Dor heksapolisi ad verilmi tir. bkz, Mansel, 1999. 317 Magie, 2003, s. 65. 318 Owens, 2000, s. 71. (ayrca bkz, Vitruvius, 1998, ii, 8. 10-11)
316
8 5 8 8 5 5

315

Karia sahilini derin bir

ekilde girintili kntl yapan Kos Krfezi

78

knt alanndan olu an topografya byk lde teraslamalar gerektirmi ti. Agora kyda, limana yakn bir yerde konumlanm t. Geni bir cadde kentin yakla k olarak ortasndan gemekteydi ve bu caddenin merkezinde kraln kendi mezar, Mausoleion yerle tirilmi ti. Arese adanm olan tapnak ise akropoliste ki konumundan kente tepeden bakmaktayd319.
! ! ! ! ! ! ! !

Vitruviusun Halikarnassos kentiyle ilgili verdi i bilgi tam de ildir. Yine de onun betimlemesinden ve Halikarnassosda gerekle tirilen arkeolojik al madan ok sayda nemli gzlem yaplabilmektedir. Birincisi kent dzenli bir biimde
  ! ! !  

planlanm

oldu u halde, tasarm alann do al olanaklarndan yararlanmay

 &

amalam t. kinci olarak, plan kentin farkl elerini tek bir btn ierisinde bir araya getirmeyi hedeflemi ti. nc olarak kentin odak noktas kent ierisinde tm yksek noktalardan grlebilen Mausoleion idi320. Mezar ant kentte hkim yksek
 ! !

bir

nokta

zerinde
!

de il,

Halikarnassosun

merkezi

caddesi

zerinde

konumlandrlm tr ve kentin her yerinden grlebilmektedir. Bu nedenle ant limanlardan yukar do ru gr kesmekte, tiyatrodan ve kent ierisindeki di er bak noktalarndan btn manzaraya hkim olmaktadr. Halikarnassosun plan, araziyi, kullanmaktadr321. Halikarnassos'da ki grlebilen di er kalntlar ise; yer yer poligonal ve rektagonal tekni in kullanld surlar ile Roma a tiyatrosudur (Levha. 30).
    !  ! 

gr
!

kentin

ba yapt

olan

Mausolos

mezarna

yneltecek

biimde

Byk skender M.. 334de Kariaya geldi inde, Halikarnassos Perslerin elinde bulunmaktayd. Kent daha nceden, Mausolosun gen karde i Piksodaros tarafndan Perslere teslim edilmi ti. Binalardan pek o unun yerle bir edildi i uzun nl ku atmadan sonra kenti ele geirmi olan skender, Halikarnassosdan arta kalanlar, Mausolos ailesinin tek ya ayan yesine, Mausolosun kk kzkarde i Adaya vermi tir; Ada, ayrca Kariann civar blmnn de sahibi yaplm tr. M.. 309da Ptolemaios I. tarafndan kenti ele geirmek iin ba arsz bir giri imde
! ! ! ! ! ! & ! !   ! !  &

Owens, 2000, s. 71. Owens, y.a.g.e., s. 71-72. 321 Owens, y.a.g.e., s. 90.
320

319

79

bulunulmu tur322. Bununla beraber, M.. III. yy. ba larnda Halikarnassos Msrn egemenli i altna girmi ve bu yzyl boyunca Msr krallarnn bir mttefiki olmay srdrm tr323.
! !  ! !

2. 4. 6. Knidos

Knidos (Tekirburnu) kenti, Kos Krfezinin Halikarnassos yerle iminin kar sna rastlayan ksmnda, krfezin gney yann olu turan uzun yarmadann ucunda yer alyordu. Kydan yukardaki akropolise do ru ykselen teraslar zerinde, ok gzel bir konuma sahip olan kentin iki liman vard. Sahilin nnde uzun bir izgi eklinde uzanp, dar bir kstakla kente birle tirilmi Triopion Burnu, Knidosa, dalgakranlar bugn de grlmekte olan bahsedilen iki liman vermi tir324. Strabon, kentin limanlarndan birinin ak, di erinin ise trierleri325 iine alabilen, yirmi gemilik bir donanma merkezi olan ve de kapatlabilen bir liman oldu unu belirtmi tir326. Knidos kenti, yarmada zerindeki bu yerine, IV. yzyl ortalarnda, deveboynu yarmadasnn gneyinde, Data Krfezinde ki eski yerinden ta nmasyla yerle mi tir.
! ! ! !   ! ! ! !  ! ! !

ehir hem kara zerine, hem de nndeki dik yamal

!

kk ada zerine, zgara planl olarak dzenlenmi tir327.

Kentin plan do u-bat do rultusunda uzanan ve birdenbire ykselen, kentin iki limanna hkim arazi zerinde birbirine paralel drt cadde ierir328. Knidosun e imli araziye sahip olu u yerle imin setler halinde yaplmasn gerektirmi tir. Yamata uygulanan zgara planl di er ehirlerde oldu u gibi burada da, e ime paralel sokaklar dz, e ime dik geirilen sokaklar yoku , ya da merdivenli idi329.
   ! !   ! ! !   

Kentin

ana

caddesi

do u

kapsn

kentin

batsndaki

kamusal

alana

Magie, 2003, s. 66-67. (Plutarkhos, Demetrios, 7,3) ayrca bkz, ris Cornelia Love, A Preliminary Report of the Excavations at Knidos, American Journal of Archaeology, Vol. 74, No.2, (Apr.,1970), 149-155. ) 323 Magie, y.a.g.e., s. 67. 324 Magie, y.a.g.e., s. 68-69. 325 Trier: Eski a da sra krekli sava gemisi. Strabon, 2005, XIV.II. dipnot; 546. 326 Strabon, y.a.g.e., XIV.II-15 s. 228-229. 327 Akarca, 1998, s. 45. (Strabon, 2005, XIV,2,15 s. 228-229) 328 Owens, 2000, s. 66. 329 Akarca, a.g.e., s. 45.
6 5 8

322

80

birle tirmekteydi330. Do u-bat do rultusunda olan bu ana cadde, batda limanlarn gerisinde, kuzey-gney ynnde geen ikinci bir cadde ile kesi iyordu. Ana caddenin geni li i kazlardan elde edilen bilgilere gre on metre idi. Tiyatronun batsndan geen kuzey-gney caddesinin geni li i ise 5.50 metre olarak verilmi tir. Sokak ortalarndan llen adalar a a yukar 60 metrelik kareler yapyordu.
!   ! !  !  ! !   ! !

imdiki

haliyle bu karelerin sokaklarla drde ve dokuza blnd d nlmektedir. Bu tarz plan Knidosda Rhodos tarz zgara plann uyguland d ndrmektedir331. (Levha. 31)
! 

ehirde yaplan kaz ve ara trmalar sonucunda M.. IV. yzyldan daha nceki tarihlere ait keramik buluntular elde edilmi tir; bu, ehirde daha nce yerle imin oldu unu d ndrmektedir. Fakat Knidosun M.. IV. yzyldan nce de burada oldu unu gstermeye yeterli de ildir. Knidos, korunakl liman ve Ege do u ticaret yolu zerindeki stratejik yeri ile daima kk yerle imlere sahne olabilecek yapya sahipti332. Kentin arazisinin snrl olu u ve yarmadann uzunlu u kara ticaretini gle tirmi ve Egenin ta ma ticaretinde ba mllk yaratm tr. Bununla beraber, bu ticaretin geni bir ticaret oldu u d nlebilir. nk Knidos arab Hellen dnyasnn her yannda yaygn bir biimde kullanlm tr333.
! !  ! ! !  ! ! !  ! !     ! ! ! !

Owens, 2000, s. 66. Akarca, 1998, s. 45-46. 332 Akarca, y.a.g.e., s. 46. 333 Magie, 2003, s. 69.
331

330

81

2. 5. KILIKIA (Levha. 32)

2. 5. 1. Antiokheia

Seleukos krall nn ba kentlerinden biri olan Antiokheia bir i ovann gneyinde, Orontes (Asi) nehri kys ile ift tepeli bir da n ete ine kurulmu tu334. ehri I. Seleukos Nicator kurmu tu. Kent, ova zerinde nehir ve do uda Silpius da arasnda konumlanm t ve Amanos da larnn etkisi altndayd. Ba langta Hellenistik kent Orontes nehrinin do u yakasnda snrlanm t, fakat I. Seleukosun halefleri ve Romallar tarafndan zaman ierisinde daha fazla geni letildi. Sonuta Antiokheia ovann nemli bir ksmn kaplad ve hatta nehrin ortasndaki bir adaya kadar yayld. Romallar zamannda kent imparatorlu unun drt byk kentinden biri haline gelmi tir. Kentin ba langtaki plan daha sonra kent tarafndan i gal edilecek olan tm alan kapsamaktayd ve bu plan kentin geli mesi sresince kat bir biimde korunmu tur335.
! ! ! ! !  ! !  !  !   ! !   ! 

alacak ekilde konumlandrlm t. Sokak sistemi dikdrtgen bir plana sahiptir. En az be uzun cadde ve bunlar kesen ok sayda sokak vard. ehrin temel noktasn, ehrin tam ortasndan geen ana cadde olu turuyordu ve bu cadde Roma zamannda
! ! ! ! ! ! ! !

muhte em stunlu bir ana yola dn m t336. Strabon devrinde ehir her biri ayr surlarla evrili drt mahalleden meydana geliyordu. Bundan dolay Strabon, Antiokheiay tetrapolis, drdz ehir olarak nitelemi tir337. Hellenistik dnem kent plannn izleri Roma dneminde yaplan yenileme u ra lar yznden ortadan kalkm tr. (Levha. 33)
! !  ! !

Akarca, 1998, s. 55. Owens, 2000, s. 80-81. 336 Owens, y.a.g.e., s. 81. 337 Akarca, a.g.e., s. 56.
335

334

eviriyordu.

ehre topografik olarak yn verilmi ti, k n gne i yazn meltemi

bulunuyordu. Surlar bir tepenin zerinden geerek yerle ilmemi

!

Gneydeki Silpius Da


ehrin akropolisiydi ve zerinde bir kale geni araziyi

82

2. 5. 2. Tarsos Tarihi gemi i ok eskilere dayanan Tarsos antik kentinin ismine Xenophon'un Anabasis adl eserinde rastlyoruz. Ancak kentin ilk tarihi konusunda bilgi verecek belli ba l kalntya rastlanmam tr. Bununla beraber Adana Mzesi'nde korunan Hitit a eserleri nemli tarihi buluntular arasnda saylmaktadrlar338.
 ! ! !

Kent surlar M.. 200 dolaylarnda yaplm ve sonradan onarm geirmi tir. Bu surlarn giri yerinden biri olan gneybat kaps Kleopatra Kaps olarak anlmaktadr. Irmak yata yer de i tirdi i iin imdi kyda kalm olan Ba
! ! ! ! !  !   ! ! !

Kprs diye bilinen yap onarlm oldu u sanlmaktadr339. (Levha. 34)

 

ve yeni bir kprye dn trlm tr.

Kprnn, ge Roma a ya da Iustinianus dneminden (M.S. 525-565) kalma

2. 5. 3. Anemourion

Kentin erken dnem tarihesi hakknda ok fazla ey bilinmemektedir. Da lk Kilikia paras kapsamnda olan kentin grlmeye de er kalntlar gnmze ula m tr.
! !   !

Antik kentin i kalesinin grnm etkileyici ve grkemlidir. kalenin surlar, st yanndan, denize ula an alt blmne kadar, ortaa yapsdr ve hemen hemen her yerde eski yksekli inin tmn korumaktadr. Bu nedenle kentin ayr bir akropolis blm yoktur. Surlar kentin byk bir blmn kapsamaz ve surla evrili alanda ok az yap kalnts vardr. Bu yaplardan biri kilise oldu u d nlen, apsisinin ve duvarlarnn i yznde fresklerin bulundu u yapdr. Surlarn evrildi i blmde sarnlar da bulunmaktadr. Kentin orta blmnde, liman caddesi, agora, tiyatro, su kemeri, hamamlar, odeion ve iki tane bazilika biimli yap vardr. Agora yakla k 60m. 80m. boyutlarnda bir alan kaplamaktayd ve di er kamu yaplaryla evrilmi ti. Odeion, orta blmn tam merkezindedir ve bunun arkasnda yarm daire
338 339
 ! !   !    ! &

Akurgal, 2003, s. 479. Umar, B., Kilikia, 2000, s. 114-115.

83

planl tiyatro bulunur. Tiyatro ile odeionun kuzey yannda hamamlar vardr. Tiyatronun tam arkasndan geen su kemeri, kentin orta blmne su getirmekteydi ve byk bir sarnla son bulmaktayd. Odeion yapsnn caveas tiyatroda oldu u gibi denize bakar, dikdrtgen planldr. Caveann altnda tonoz tavanl bir koridor bulunur ve bu koridorun iki ucu, caveann altnda yer alan yarm daire biimindeki orkestra bo lu una kar340. (Levha. 35)
 ! 

340

Umar , 2000, s.40-41.

84

2. 6. LYDIA (Levha. 36)

2. 6. 1. Thyateira

Thyateira (Akhisar), Hyrkania ovasnn kuzeydo u ucunda, birka anayolun kesi ti i yerde nemli ve ok geli mi bir kenttir. Yol kav a nda bulunmas nedeniyle antik a da ve di er zamanlarda pek ok ordunun sefer yry bu kentten gemi tir341. M.. II. yzyln ba larnda Bergama krallarnca geni letilen kent Thyateirene denilen geni bir araziye sahipti. zellikle Roma dneminde bir sanayi kentiydi ve burada birok meslek grubu gl derneklerle rgtlenmi lerdi342.
! ! ! ! ! !    ! ! !  ! 

Kentte ilka ve ortaa buluntusu olduka azdr. Tepe mezarl denilen blgede grlen Roma dnemine ait direkli bir cadde ve kilise kalnts nadir buluntulardandr343.
 )  

2. 6. 2. Magnesia ad Sipylum

Lydia blgesinde bulunan Magnesia (Manisa) kenti, di er ayn isimli kentlerden ayrt edilebilmesi iin Sypylosdaki Magnesia diye anlrd. Bu kent Hellenistik dnemde tannmaya ba lanm tr ve daha nceki tarihi bilinmez344. Magnesia, Hyrkania ovasnn gney ucundadr. Sipylos da nn etekleri zerine kurulmu tur.
!  ! ! 

Magnesiann en bilinen zelliklerinden biri, Tantalosun kz Niobe ile bir tutulan A layan Kaya adl kalntdr. Homeros: bugn Sypylosun ssz doruklarnda tanr buyru uyla ta olmu tur Niobe, yre ine sindirir durur aclarn dizeleriyle buray betimler. Pausanias ise yle anlatr: ben bu Niobeyi Sypylos da na trmand mda grdm; yakndan yalnzca bir kaya parasdr, inleyen ya da
) ! ( ( ( ) ) ( (

ba ka trl bir kadna benzer yan da yoktur; ancak uzakta durursanz ba n e mi

( )

Umar, B., Lydia, 2001 b; s. 226. Sevin, 2001, s. 183. 343 Sevin, y.a.g.e., s. 183. Umar, a.g.e., s. 229. 344 Umar, 2001 b; a.g.e., s. 209
342

341

85

a layan bir kadn grd nz d nrsnz.345 Do al a nma sonucunda boynu bkk, a layan bir kadn grntsn anmsatan bu kaya, Manisada zmir yolu zerinde bulunan Muradiye meydannn 1 km. do usundaki ayba yresindedir.
!  &  !  ) ( (

2. 6. 3. Sardeis

Lydia Devletinin ba kentli ini yapm olan kent ve yakn evresi Prehistorik dnemlerden beri yerle melere sahne olmu tu346. Roma dneminde byk neme sahip olan kent, Romann hukuk merkezi durumundayd. Bizans dneminde ise Anadoludaki hristiyanlk merkezlerinden biri olmu tu. Kentte, halka ait konutlar duvarlarn sazdan bir damla rtl oldu u bilinmektedir347. Yerle im konutlarnn iinde belirgin bir blnmeye rastlanmaz. Kimmerlerin saldrlarndan nce sursuz olan kent, bu saldrlardan sonra M.. VII. yzyln ikinci yarsnda bir surla evrilmi tir.
! !  ! ! ! ! !  !

olduka sade ve basit grnmldr. Ta

bir temel zerinde ykselen kerpi

Sardeiste Lydiallar zamanndan kalma en nemli eserler, kral mezar antlardr. Bin tepe ad verilen 100 kadar tepeden olu an bu mezarlar, Gygaia (Marmara) Glnn gney kylarnda, halkn gm alan ise Paktolos aynn batsndaki yama zerindedir348. Lydia kral ve soylularnn bir, iki veya odal mezarlarnda ller, sklkla kayaya oyulmu tekneler ya da ah ap mobilyalar taklit eden kk odalar iindeki sedirlere gmlm lerdi. Mezarlar zaman iinde alacak biimde dzenlenmi lerdi. Ta tan odalarn zeri len ki inin nemine gre, topraktan y ma bir tepe ile kapatlyordu349.
 ! ! ! ! ! ! !

yaplardan biridir. Tmolos da srtlar ile akropol arasndadr. Artemis suna tapnaktan daha eski oldu u iin kurala ters d ecek biimde, tapna n bat
 !   

Sevin, 2001, s. 185. (Pausanias, 1988, I 21,3- Homeros II. XXIV 613-16) Sevin, y.a.g.e., s. 185. ayrca bkz, Foss, C, Archaeology and the Twenty Cities of Byzantine Asia, American Journal of Archaeology, Vol. 81, No.4 (Autumn, 1977), 469-486. s. 475. 347 Umar, 2001 b; s. 137. 348 Sevin, a.g.e., s. 186. 349 Sevin, y.a.g.e., s. 186 ve Akurgal, 2003, s. 309.
346

345

86

Artemis Tapna , Sardeisteki gnmze kadar iyi durumda korunmu

(

tarafndadr350. Yaplan incelemeler tapna n evreden geti ini kantlar. Birinci yap evresinde, batya bakan, uzun, arkaik bir cella, derin pronaos ve dar bir opisthodomostan olu maktayd. Naosun batsnda Artemis suna bulunmaktadr. Bu sunak tapna n in asndan nce de yalnz ba na Artemise sunulan tapnma yerini olu turmaktayd. Tapna n ikinci yap evresinde (M.. 175150) yap bir dipteros olarak planlanmasna kar n, pseudo-dipteros amphiprostylos351 ekline dn trlmeye al lm ancak bu al ma tamamlanamam tr. nc evrede ise nceki dnemden yarm braklm blmler tamamlanm tr. Ayrca tapnak ikiye blnm , do u yars Antoninus Piusun kars I. Faustinaya sunulmu bir tapnma yeri olmu tur. M. S. IV. yzylda tapna n kiliseye dn trld kalntlardan anla lmaktadr352.
!  !  ! !  ! ! ! ! ! ! ! ! ! !  ! ! !   !  

Kentin akropolnn i taraflarnda grlen yap kalntlarnn hemen hemen tm orta Bizans a na aittir353. Antik kentin en merkezi kesiminde hamam ve etrafndaki yaplar bulunmaktadr. Yap kompleksinin do u tarafnda kare planl byk bir palaestra bulunur. Gneyinde bir sra dkknla beraber mermer stunlu geni bir cadde vardr Hellenistik devrin stunlu gymnasium ve palaestra eleri, Roma hamam yapsnn tonozlu meknlar ile birle erek hamam-gymnasium ad verilen yeni bir mimari tr ortaya karm tr. Yapnn palaestra ksm gymnasium faaliyetleri iindir, bat tarafnn tonozlu blmleri hamam grevini grr. Kompleksin ana giri i palaestrann do u tarafndan, l blml bir kapdandr. Yap ekseninin bat ucunda iki katl, mermer d eli ve stunlu blm, Mermer Avlu olarak isimlendirilmi tir. Mermer Avlunun mimarisinde Roma tiyatrosunun sahne dekorundan esinlenilmi tir354. (Levha. 37)
! ! !  ! ! !  !  

Akurgal, 2003, s. 305 ve Umar, 2001, s. 141. Pseudo-dipteros amphiprostylos: Dipteros plannda bulunan ift sra stun dizisinin iteki srasnn kaldrlp, yerinin bo brakld dipteros grnm verildi i tapnak tipi, ayrca bu tapnak e idinde, stun dizisi tapna n hem n cephesinde hem de arka cephesinde yer alr. 352 Akurgal, a.g.e., s. 306-308. 353 Umar, 2001 b; s. 148. 354 Umar , y.a.g.e., s. 148.
351
5 8 8 5 8

350

87

2. 7. LYKIA (Levha. 38)

2. 7. 1. Telmessos

Lykia blgesinin en bat ucunda bulunan Telmessos kenti, snr kenti grnmndedir. Glaukos Kolpos (Fethiye Krfezi) ile Massikytos da arasnda kalan ve iinden Ksanthos aynn akt bu blge iyi yerle im grm alanlarn ba nda gelmektedir355. Apollon'un o lu Telmessos'tan adn alan kent M.. 547 ylnda Pers generali Harpagos'un eline geerek Karia Satrapl 'na ba lanm tr. M.. V. yzyln ortalarnda Attika-Delos Birli i'ne katlan ehir daha sonra birlikten ayrlarak ba msz kalm tr. Byk skender, M.. 334 ylnn sonlarna do ru buradan geer ve kentin direni iyle kar la madan Telmessosu alarak kentin kraln
! !  ! ! & ! !  !  !    ! ! !  

yine

ehrin ba nda brakr. Kent daha sonra ksa bir sre Ptolemaioslarn
!   !

ynetiminde kalm , M.. 189 ylnda Bergama Krall 'na ba lanm tr. Bergama kral III. Attalosun vasiyetnamesi ile de Romaya ba lanm tr356. . Kentin daha nceki yllarda grlebilen kalntlar (Apollon Tapna ve tiyatro) depremler sonucunda gnmze ula amam tr. skelenin gneydo usunda kyya yakn, yamaca yaslanm durumda bulunan tiyatro bugn kazlarla ortaya kartlm tr. Erken Roma dneminde yapld d nlen ve daha sonraki yllarda
 !  ! !  & ! !  ! 

onarm geiren tiyatro 6000 ki iliktir.

!

ehrin ilk kuruldu u yer olan kalenin alt

! 

blmleri Roma dneminden kalmadr, st blmler ise ortaa da onarm grm tr. Kale bir surla evrilidir. ehrin kalntlar arasnda en ilginci kaya mezarlardr. Bu mezarlardan en gsteri lisi, sol ante duvar zerindeki yazttan Amyntas adl biri iin yapld anla lan mezardr. Bu mezarn sa ndaki ve solundaki di er mezarlar ise, M.. III. yy. tarihlidirler357. Son yllardaki kazlarda ortaya karlan tiyatro kalnts, kentin antik dnemdeki yerle imi ve dzeni hakknda bilgiler vermektedir.
!   !  !

Sevin, 2001, s. 138. Umar, B., Lykia, 1999 b; s. 20-22. 357 Umar, 1999 b; s. 23-24.
356

355

88

2. 7. 2. Pinara Lykia dilinde yuvarlak anlamna gelen Pinara szc kimi yaztlarda, zellikle Lyke, Pinale biiminde anlmaktadr. Mitolojiye gre Xanthos'un nfusu ok artnca ya llardan bir grup, kentten ayrlarak Kragos Da 'nn eteklerinde yuvarlak bir tepe zerinde Pinara Kenti'ni kurmu lardr. Pinara, gl Lykia birli inin en byk alt kentinden biriydi358. Kent mezarlar ynnden olduka zengindir. Bat kesimindeki yksek kayalk blgenin ilk yerle im yeri oldu u d nlr. Kentin tiyatrosu yer sorunu yznden kentin d na do ru, kuzeydo uya in a edilmi ti359. Tiyatro ve odeion gnmze sa lam bir ekilde ula m tr. M.. II. yy. da yapld sanlan kent tiyatrosu 27 oturma sraldr ve 3000 ki i alacak kapasiteye sahiptir360. Tiyatronun plan yarm daireden ok az byktr, Hellen tiyatrolar biimindedir361.
!  ! ! !  ! !   ! !  !  ! ( ! 

evresi surlarla ku atlm , sarp ve kayalk bir akropol ile do u ete indeki teraslarda kurulu bulunan kentin do u yamacnda odeion, tapnak, mezar binas, agora ve hamam gibi resmi yaplar yer alr. Akropoln do u yz zerinde ise yzlerce kaya mezar oyuludur362. Kentin gneydo usundaki vadide Kraliyet Mezarl denilen ikinci bir kaya mezar toplulu u bulunmaktadr. Bu mezarlardan zellikle biri, giri in her iki yan duvarna bir Lykia kentini betimleyen kabartmalarn kaznm olmas dolaysyla nemlidir363.
! !  (      ! !

Kentin tepe st dzl nn kuzey ucunda sur paralar vardr, oysa ok sarp olan di er yanlara sur yaplmasna gerek duyulmam tr. Dzl n kuzeydo u yannda Roma a yapt bir tapna n belli belirsiz kalntlar ve onun gney biti i inde di er bir tapnak ya da antsal bir mezar yaps oldu u sanlan yapnn alt blm vardr. Bu kalnt bir temenos ile evrilmi tir. Onun da gneyinde, dzl n orta yerinde, odeion ve agora dzl yer alr. A a akropolis ile yukar akropolis
 !   !    !     !  

Sevin, 2001, s. 139 ve Akurgal, 2003, s. 412. Sevin, y.a.g.e., s.139. ve Umar, 1999 b; s. 42. 360 Sevin, y.a.g.e., s. 139. 361 Umar, 1999 b; s. 42 362 Umar, y.a.g.e., s. 139. 363 Sevin, a.g.e., s. 140.
359

358

89

mezarlarn o u lahit trndedir364. (Levha. 39)



2. 7. 3. Xanthos

Xanthos kenti Lykia blgesinin dini ve idari merkezidir. Herodotos, kentin M.. 545 ylnda Pers komutan Harpagos'a kar sava n anlatm tr365. M.. II. yzylda Xanthos Lykia Birli i'nin ba kenti olmu tur. Kent tarih boyunca byk istilalara maruz kalm tr. Lykia akropol yerle bir edilerek Xanthoslular kltan geirilmi , bu olaydan bir yl sonra ise Marcus Antonius, alan yaralar sarmak iin Xanthos'a yardm elini uzatm ve ehri yeniden dzenlemi tir. Roma mparotoru Vespasianus adna kentte bir tak dikilmesi ise bu komutann da kentte ilgilendi ini gstermektedir. M.S. II. yzylda Lykial zenginler de Xanthos'a yardm etmi lerdir. Bu yardmlarn sonucunda ehre bir hamam yaptrld bilinir. Bizans dneminde Myra metropolitli ine ba l piskoposluk merkezi olan Xanthos kenti, Arap aknlar ba laynca terk edilmi tir366.
! !    ! !  & ! ! ! ! ! ! !  ! ! !

Xanthos aynn kenarnda, ovay denetim altnda tutan tepeler zerinde kurulmu olan kent, batda evresi surlarla ku atlm , sarp bir kayalk zerindeki Lykia akropol ve bunun kuzeyindeki daha geni ve yksek Roma akropol arasnda geli mi tir. inde evler, Artemise benzeyen yerli bir tanraya ili kin tapnak ve Bizans dnemine ait geni bir manastr gibi yaplarn yer ald Lykia akropolnn kuzeyinde Roma a tiyatrosu kuruludur367. Tiyatronun kuzeybat yamacnda, kentin en nemli kalntlar saylan mezar antlar bulunur. Harpyler Ant denilen mezar, tek para ta tan yaplm bir stun ile bunun zerinde Lykia blgesine zg trde bir lahitten olu mu tur368.
! ! ! !   ! ! & ! ! ! ! ! !

Kentte Hellenistik a dan kalma bir kap ve ehre byk katklar olan Roma imparatoru Vespasianus ansna yaplan kemer kalntlar bulunmaktadr. Kap
Umar, 1999 b; s. 42-43. Akurgal, 2003, s. 414. 366 Sevin, 2001, s. 139. 367 Sevin, y.a.g.e., s. 140. 368 Umar, a.g.e., s. 67.
365 364
! 

arasndaki geni

alan kentin byk nekropolisidir. Burada bulunan antsal

90

Seleukoslar devletinin son byk hkmdar III. Antiokhosun bu yrede egemenlik kurabildi i dnemden kalmadr369. (Levha. 40)


2. 7. 4. Patara

Patara antik kenti, Xanthos vadisinin gneybat ucunda yer alr. Strabon, kentin yerini ve yaplarn anlatp, kurucusunun Pataros adl bir kahraman oldu unu belirtmi tir. Lykiann belli ba l liman kentlerinden biri olan Patarann eski liman yeri gnmzde dolmu ve bataklk durumuna gelmi tir. Son yaplan kazlarda M.. VII. yzyla ait seramiklerin ve paralarn bulunmas Patara'nn tarihini daha eskilere gtrmemize sebep olmaktadr370.
! ! ! ! 

Lykia Birli i iindeki di er kentler gibi Patara da oy hakkna sahipti. Toplantlar sklkla Lykia Birli inin liman durumunda olan Patara'da yaplmakta idi. Roma egemenli ine getikten sonra da nemini yitirmeyen Patara, Roma valiliklerinin adli i lerini grd bir merkez olu u yannda Roma'nn do u eyaletleriyle ba lantsn kurdu u bir deniz ss olarak da nemini korumu tur. Anadolu'dan Roma'ya nakledilen tahllarn depoland ve sakland bir liman olan Patara antik kentine mparator Hadrianus zamannda byk bir tahl ambar yaplm tr371.
! &   !    !  !    

Gnmzde 10 km. karelik bir alana yaylan kentten geriye kalan yaplarn o u Roma, erken Bizans ve Ortaa a ili kindir. Kentin en iyi durumdaki yaplarndan biri tiyatrodur. En gney uta, Kur unlutepe adnda bir ykseltiye yaslanan tiyatro, Byk skender sonras dnemde in a edilmi ve II. yy.da pek ok kenti etkileyen depremden zarar grm tr. 147 ylnda ise Patarann ileri gelenleri tarafndan onarlm tr. Tiyatronun kuzeyinde olduka iyi durumda bulunan Korinth dzeninde in antis planl tapnak yer alr. Lykia tipi lahitleri ile kentin nekropol kuzeydo udaki giri in her iki yanna yaylm durumdadr372. (Levha. 41)
! !  ! ! ! ! & ) !  

Umar, 1999 b; s. 71. Umar, y.a.g.e., s. 74. 371 Umar, y.a.g.e., s. 77 372 Sevin, 2001, s. 143.
370

369

91

2. 7. 5. Antiphellos Lyke yaztlarda ve Pliniusta Habesos diye anlan kentin tarihi M.. VI. yzyla de in uzanmaktadr. M.. IV. yzyln sonlarndan ba layarak geli en kent, M.. II. yzyln ortalarnda Lykia birli i yelerindendi373. Modern yerle me antik kentin zerine kuruldu undan gnmze ok kalnt ula amam tr.
! !  !  ! ! 

Kentin surlarndan kk bir ksm grlmektedir. Sur kaps ya da i kale kalnts yoktur. Tiyatro iyi korunmu yaplardandr. Hellen tiyatrolar biiminde ve
 !

plan yarm daireden biraz daha geni tir. Denize bakan tiyatronun Hellenistik a
! ! ! 

yapt oldu u d nlmektedir. Duvarlar, d a gelen yzeyi dikdrtgen biiminde rlm tr. Cavea blm sa lam durumdadr ancak vomitoriumu374 ve sahne blm yoktur375. Kentin tapna , liman ile tiyatro arasnda kydan biraz ieridedir. M.. I yy. yaptdr, yalnz temel st duvar blmleri grlmektedir. (Levha. 42) Gnmz kentinin ortasnda bulunan lahit tipinde antsal mezar olduka grkemlidir. zerindeki sekiz satrlk Lykia dilindeki yaz okunamad iin lahdin kime ait oldu u bilinmemektedir. Bu nedenle de halk ona Kral Lahdi adn yak trm tr. Bu lahitlerin M.. IV. yy. dolaylarnn yapt olduklar sanlmaktadr. Kentin kuzeydo usundaki yamacn kayalk yzne oyulmu kaya mezarlarnn da M.. IV. yzyl dolaylarna tarihlendirilmesi mmkndr376.
!  ! !     ! ! ! ! !

kesilmi

ta larn dzgn yatay sralar olu turacak biimde yerle tirilmesiyle

2. 7. 6. Myra

Myra nemli bir Lykia kenti olup ismi Yce Ana - Ana Tanra anlamna gelmektedir. Lykia dili yaztlarnda ad Myrrh olarak geen Myra, Demre ovasn kuzeybatdan eviren da larn denize bakan yamacna kurulmu tur ve blgenin alt
 

byk kentinden biridir377. lka

&

kenti, Demre kasabasnn kuzeydo usundaki

Sevin, 2001, s. 143. Vomitorium: Antik Roma tiyatrolarnda kademeler altna gelen, seyircilerin yapya girip ktklar zeri tonozla rtl geit. 375 Umar, 1999 b; s. 80. 376 Umar, y.a.g.e., s. 81. ve Akurgal, 2003, s. 418. 377 Sevin, 2001, s. 144.
374

373

92

yakla k 5 km. ieride bulunuyordu .

!

378

Roma dneminde etraf surlarla evrilmi bulunan kuzeydeki kayalk bir akropoln etekleri zerindeki kentten gnmze gelebilen kalntlar ok de ildir. Bu
!  !

dnemden kalm

en etkileyici yap tiyatro binasdr. Akropoln gneyindeki

!

dzlkte kurulu bulunan yapnn oturma sralar byk lde kayaya oyulmu tur. Skene binas ikinci katn yarsna kadar ayaktadr ve theatrona bakan yz mimari cephe olu turacak biimde stunlar ve ni lerle sslenmi tir379. Daha sonralar arena olarak kullanlan tiyatroda baz dzenlemeler yaplm tr. Roma Devri'nden kalma ehir surlarnda Hellenistik Devir'den kalma ve M.. V. yzyla ait olan duvar
! ! ! ! !

kalntlar bulunmaktadr. Tiyatronun yaknnda hamam veya bazilika olabilecek ge devir kalntlar grlmektedir. Myra'daki kaya mezarlar Anadolunun en ilgin ve byleyici sanat eserleridir380. Kentin deniz ticaretinde geli mesi ortasndan geen Myros ay sayesinde gerekle mi tir. Fakat Myros korsanlarn basknlarna da zemin hazrlam ve bundan dolay liman Andriake'de, nehrin a zna bir zincir gerilerek basknlar engellenmeye al lm tr. Lykia Birli i'nin metropolisi olan Myra kenti M. S. II. yzylda byk bir geli me gstermi , di er ehirlerde oldu u gibi burada da kentin ileri gelen zenginleri tarafndan birok yap yaptrlm tr. Tiyatro ve portiko bu ekilde yaplm tr. Arap aknlarnn devaml hal almas ve sonucunda kentte olu an huzursuzluk, Myros ay'nn sk sk ta mas ve depremler ehrin terk edilmesine yol am tr. (Levha. 43)
! ! ! ! ! ! !  !  ! !  ! !  ! ! ! !

Umar, 1999 b; s. 137. Sevin, 2001, s. 144-145. 380 Akurgal, 2003, s. 418.
379

378

alanda Demre aynn (Myros) sa

kys yaknnda, bugnk deniz kysndan

93

2. 8. MYSIA (Levha. 44)

2. 8. 1. Pergamon

Pergamon ehri araziye ba l kalan ehircilik anlay na uyan bir kenttir. Antsal planlamann etkileyici bir rne idir.


ehir, Mysia blgesinin gneybat

ucunda, Teuthrania ad verilen verimli Kaikos vadisinde, bu rmak ve kollar Keteios (Kestel ay) ile Selinusun (Bergama ay) birle ti i yerde kurulmu tur381. Burada Hellenistik dnemden nce Arkaik dneme kadar yerle imin oldu u yaplar kazlarda bulunan seramikler ve Kestel vadisindeki seramik atlyesinden anla lmaktadr. Fakat bu dnemlere ait mimari kalntlar gnmze kadar korunamam tr. Arazinin zorlu u, yaygn ve karma k bir teraslama sistemi gerektirmi ti. Pergamon kentinin zerine kuruldu u tepenin bat taraf kademeli olarak alalmaktadr. n aata elveri li ksm gney ve gneybat tarafdr. Pergamon krallar idaresinde ehir gney ve gneybatya do ru kademe kademe bym tr. Her idareci ehre yeni yeni yaplar kazandrm tr. Bu devrede surlar iki defa geni letilmi tir382.
! ! ! ! !  ! ! ! &  ! !  ! !  ! !  !

Pergamon kenti M.. II yy.da ald son hali ile iki paradan meydana geliyordu; dorukta, akropolnde yer ald yukar ehir ve orta yamala tepenin eteklerindeki, a a ehir. ehrin savunmas ve idaresi yukar ehirde toplanm t. Garnizon ve cephanelik en kuzeyde, idare merkezi olan saray do u tarafta, dini yaplar ve tiyatro batda idi. Akropoln ana giri i heroonun kuzeyinde ve sarayn
!  ! ! ! !  ! !  

gneyinde idi. Giri kapsnn bulundu u yerde olan kent duvar iyi korunmu
!   !

durumdadr. Dini yaplarla do udaki idari ve askeri yaplar ehrin ortasndan geen ana cadde ile ikiye ayrlm t. Yukar kent, batya e imli kademeli setler zerinde tiyatro etrafnda alm bir yelpazeye benzetilmi tir (Levha. 45).
! !  !

381 382

Sevin, 2001, s. 52. Akarca, 1998, s. 83.

94

A a kentse halkn oturdu u yerdi. Buradaki byk mimari kitleler; agora, gymnasion ve Demeter tapna idi. Zirvedeki garnizon ve cephanelik ayr bir surla evriliydi383. En alttaki teras zerindeki agora, gneye ak ve evresi iki katl, her iki yanda dkkn sralarna giri i sa layan bir kolonadla evriliydi. Yol, pazar yapsnn arkasnda, teraslar zerinde yer alan ve birbirine ba l gymnasion, birok tapnak ve bir e me yapsn ieren bir yap kompleksinin bulundu u ikinci seviyeye kmaktayd. Sonunda yol gymnasionlarn zerinde bulundu u terastan kentin en ihti aml ksm olan akropolise ula maktayd384. Bu cadde (sokak) zerinde olmayan yaplar kk sokaklarla ya da merdivenlerle ana caddeye ba lanm t. Araziyi desteklemek ve yzeyi geni letmek iin kullanlan ift ya da ok katl stoalar ehrin tipik mimari unsuruydu. Bunlar setlerin st ya da alt tarafna e itli dzeyler
! ! ! ! ! ! !  ! !   !   !    !

zerine in a edilmi lerdi. Pergamondaki ok katl stoalarn en muhte emi tiyatro nndeki stoadr. Kademeli olarak ve dayaklarla desteklenerek in a edilmi ti385. (Levha. 46)
! !

Hellenistik kentin su sistemi de etkileyiciydi. Su, bir yksek basn sistemiyle,



kanallarla

kentin

zerinde

yer

alan

da n

zirvesi

Hagios


Georgiostan

getirilmekteydi. Su burada bulunan rezervuarlardan kente da lmaktayd. Byle dik bir arazide nemli bir sorun olu turan ya mur suyu denetimi iin atk su kanallar yaplm t386.
!  !

Pergamon kentinde, arazinin zorluklarndan etkili bir ekilde yararlanld grlmektedir. Antsal mimarlk, ba arl ve gsteri li kent plan ile birle tirilmi ve ortaya etkileyici bir manzara km tr (Levha. 47).
! ! ! ! !  !

Akarca, 1998, s. 84. Owens, 2000, s. 88. 385 Akarca, a.g.e., s. 84-85. 386 Owens, a.g.e., s. 89.
384

383

95

2. 8. 2. Kyzikos Antik ehir, M.. VII yyn ikinci yarsnda Miletoslu gmenler tarafndan yerle ime sahne olmu ve bu tarihten itibaren byk bir geli me gstermi tir. Dnemin en gl ve en gzel kentlerinden biri olup, anakaraya dar bir boyunla ba l olan Arktonnesos yarmadasnn (Kapda ) gney ucunda kurulmu tur387. Antik kentte, nekropol, Roma tiyatrosu ile surlardan bir blmn
!   ! ! ! ! !

kalntlar

grlebilmektedir

Kentin tarihi hakkndaki bilgilerimiz azdr. Thessalia'dan g ederek buraya gelen Dolionlar tarafndan kuruldu u bilinmektedir. Miletosun M.. VII. yzylda burada bir koloni kurmasyla Kyzikos'un bilinen tarihi ba lar ve devamnda kent gittike nem kazanr388. Kyzikos, II. Attika-Delos Deniz Birli i'ne katldktan sonra Atina 'ya kar ba mszl n ilan eder. Kentin daha sonraki dnemlerde blge deniz ticaretini elinde tuttu u ve parasnn di er paralar iin de er lt haline geldi i bilinir. Hellenistik dnemde Kyzikos, bir kltr sanat ve ticaret kenti haline gelmi tir. Gnmzde zeri sk bir bitki rtsyle kapl olan kentin grlebilecek en nemli kalntlar, kenti ku atan surlar ve mermerlerinin byk bir blm stanbula ta nm Hadrianus Tapna dr. Ayrca kentin kuzey ucundaki tiyatrosu
! ! ( ! ! ! !       !  ! 

da gnmze kadar ksmen de olsa ula m tr389.

Sevin, 2001, s. 48. Mansel, 1999, s. 168. 389 Sevin, a.g.e., s. 49. ve Akurgal, 2003, s. 238.
388

387

&

96

2. 9. PAMPHYLIA (Levha. 48)

2. 9. 1. Attaleia

Genel olarak, Attaleia olarak bilinen ehir do ulu kaynaklarda Adalya, batl kaynaklarda ise Adalia ve bazen de Satalia olarak ve gnmzde ise Antalya olarak geer. ehrin tarihiyle ilgili sreklilik gsteren bir kayt yoktur. M.. 133de
 !

Pergamon Kralnn topraklarn Romaya devretmesinden sonra Attaleiann bir sreli ine ba msz kaldysa da daha sonra Kilikiaya ba land bilinmektedir. M.S. 46da St. Pauln Perge zerinden Attaleiay ziyareti ehrin tarihinde nemli bir olaydr. ehrin ticaret merkezi olarak refah seviyesinin en yksek noktaya ula t dnemin M.S. ikinci yzyl oldu u bilinir ve M.S. 130da mparator Hadrianusun ziyareti ansna yaplan yeni antlarla daha da de er kazanm tr.
!  &   ! !    

Bergama Krall nn Do u Akdeniz ticaretini denetimi altnda tutabilmesi amacyla kurulan kentin, kayalklarla evrili do al bir liman vard390. Bu do al liman avantajyla kent, Bizans dneminde de ticari liman zelli ini korumu tur. Daha sonraki yllarda Arap deniz egemenli inin yaylmas, Akdenizde Bizansllara a r bir darbe vurmu tur ve kentin belirli zamanlarda ellerinden kmasna yol am tr.
! !   !     

Antik kentte grlebilen kalntlarn ba nda ehrin surlar gelir. At nal eklindeki surlar, liman ve etrafndaki antik ehri evreler. Bu surlar, M.S. ikinci
! ! ! ! ! !

yzylda in a edilmi tir. Surlardaki Hellenistik temellerden Seluklularn, surlarn byk bir blmn yenileyerek ve kendi askeri strateji kavramlarna uygun biimde nemli de i iklikler yapt grlr. Ancak modern Antalya ehri antik kentin zerine kuruldu u iin tm bu kalntlardan geriye ok fazla ey kalmam tr. Gnmzde hala sur giri kaplarnn sadece bir tanesi durmaktadr. Hadrianus Kaps ad verilen bu yap, iki stunlu cephesi ve drt pylon391 zerinde ykselen kemeriyle tipik Roma zafer tak grnmndedir.
Sevin, 2001, s. 168. Pylon: bir kpr veya caddenin ba taraflarna in a olunmu drt k e ta ayak eklinde bezemeli ksmlar.
391
5 5 5 5 5 5 ! ! !  !  ! 

390

97

2. 9. 2. Perge Pamphylia blgesi ehirlerinden biri olan Perge, Kestros (Aksu) Nehrinin 4 kilometre batsnda iki tepe arasndaki geni bir ovann zerinde kurulmu tur. ehrin kurulu u di er Pamphylia ehirleriyle ayn zamana rastlar. Kent ovay do u-bat do rultusunda ba tanba a a an byk yol zerindeki bir akropol ve ete indeki dzlkte yer alr392.
 ! ! !   !  ! ! ! !

Gnmze kadar ok iyi durumda kalm ve akropoln gney ete indeki dzlkte kurulu olan Perge kenti sonralar kimi eklentiler grm olmakla birlikte, surlarla evrilidir393. lk yerle menin kentin do u kesiminde bulunan akropol zerinde kuruldu u sanlmaktadr. Bununla beraber buradaki kalntlarn Bizans dneminden oldu u grlr394. Kentin Yunan-Roma tipinde yaplm olan tiyatrosu
! !    ! & !  ! !

aslnda Byk skenderin lmnden sonraki dnemde (M.. III. yy.) in a edilmi
! &

korunmu tur. Yarm daireden biraz daha byk olan cavea, ortasndan geen geni
! ! !

bir diazomayla ikiye ayrlm tr. Toplam 13000 ki ilik tiyatro diazomann altnda 19, yukarsnda 23 oturma srasndan olu ur. Roma tiyatrosu mimari kurallarna uygun
! ! !

olarak, giri

ve k

yolu olarak kullanlan tiyatro galerilerinde, izleyiciler

diazomaya her iki utan, kemerli geitlerden ve merdivenlerden geerek her iki
! !

tarafta da bulunan paradoslardan (yan k



kaplar) ula rlar ve buradan da

oturacaklar yerlere da lrlard. Cavea ve sahne arasnda orkestraya ayrlan alan, yarm daireden biraz daha geni tir. Orkestra alan, daha sonra arena olarak kullanlm tr. Ksmen ayakta duran iki katl sahne harabesi, stunlu mimarisi ve heykel sslemeleriyle M.S. II. yzyln ortalarna tarihlendirilebilir. Harabenin cephesinde sanatlarn giri lerini ve k larn sa layan be kap arasndaki stunlar yukardaki dar bir podyumu destekler. Tiyatronun en belirleyici zelli i, podyumun bu yzn ssleyen mitolojik konulu rlyeflerdir. Perge antik kentinde, gnmze kalan ok iyi korunmu stadionlardan biri vardr. Byk dikdrtgen eklindeki
! ! !  !  ! ! ! !

yapnn, kuzey ucu at nal eklindedir ve gneyi aktr. Stadionun altnda, yetmi
 !

tane kemerli oda bulunmaktadr. Bu odalar birbirlerine ba ldr ve her blmede bir
Sevin, 2001, s. 169. Sevin, y.a.g.e., s. 169. 394 Akurgal, 2003, s. 467.
393 392

98

tiyatroya giri vardr. Bu blmelerin gnmze kadar ula abilenlerinin zerindeki, sahiplerinin adnn yazl oldu u ve e itli mallarn listelendi i yaztlardan bu yerlerin dkkn olarak kullanld anla lmaktadr. Sonraki dnemlerde gladyatr dv leri yaygnla nca, stadionun kuzey ucu koruyucu kafeslerle evrilmi ve arenaya dn trlm tr. Yapnn mimarisi ve i ili i, M.S. II. yzylda in a edildi ini gsterir395.
 !  ! ! ! ! ! ! !   !  ! !

Kentin ana giri inin iki kaps vardr. D taki kapnn Roma, di erinin ise Byk skender sonrasna tarihlendi i bilinmektedir. Biri, kuzey-gney, di eri ise, do u-bat do rultusunda uzanp birbirini kesen iki direkli cadde ve bu caddelerce belirlenmi drt ana mahalle bulunur. M.. IV. yzylda kent bytld zaman in a edilmi agora iteki kapnn hemen do usundadr. Batda ise cephesi ok ssl bir nymphaion ile iine Septimus Severus dneminde yaplm bir propylon ile girilebilen hamam yaps yer alr396. (Levha. 49)
!  ! !  !     &  ! !

2. 9. 3. Aspendos

Strabona gre Argoslu gmenlerce kurulan Aspendos antik kentinin ad, M.. V. yy. sonlarna tarihli sikkelerde, Estwediiys olarak gemektedir397. Erken tarihi konusunda hibir bilgiye sahip olamad mz kent, a z ksmnda ula ma elveri li Eurymedon rma kysnda ve verimli bir ovann nnde kurulmu olmas sayesinde ksa srede geli mi ve kom usu Side antik kenti gibi M.. V. yyn ilk
! ! ! !    !

yllarnda gm
!

sikke basabilecek duruma gelmi tir398.

 !

ba larnda kurulmu ve Pers, Attika Delos Deniz Birli i, Byk skender, Bizans, Seluklu ve Osmanl egemenliklerini tanm tr.
! &

Aspendos antik kenti, st olduka dz ve ovadan 40 m. kadar ykseklikte bir tepe ile ete inde kurulmu tur ve bu tepenin ete indeki tiyatro gnmzde ayakta kalm ve en iyi korunmu yaplardan biridir. Roma imparatoru Marcus Aurelius
! !  ! 

Akurgal, 2003, s. 467-469. (bkz, ayrntl plan aklamalar.) Bean, G. E., Eskia da Gney Kylar, 1999. ve Akurgal, y.a.g.e., s. 467-469. 397 Strabon, 2005, XIV-2, s.251. 398 Sevin, 2001, s. 170 ve Akurgal, 2003, s. 470.
396
8

395

ehir, M.. VII. yy.

99

(M.. 161180) dneminde Curtius Crispinus ve Curtius Auspicatus adl iki zengin karde , lkenin tanrlarna ve imparatorluk evine bu yapy arma an etmi lerdir.
!

Aspendoslu Thedoros'un o lu Zenon tiyatronun mimardr399. Aspendos tiyatrosu d

 !

dnyadan ayrlm olup, kendi iinde mimari ereveli kapal bir mekndr. Hemen hemen tmyle tonoz kemerli temeller zerine in a edilse de kk bir blmyle
! !

ksmen yamaca oturtulmu tur. Mimar bu durumda tiyatrosunu yamaca yaslanm

! !   !

gibi gstermekle eski Hellen gelene ine ba l kalm tr. Kapasitesi 15.000 ki ilik olan tiyatronun cavea blm yarm daire planl olup, geni bir diazoma ile ikiye ayrlr. Bu yarm daire plan da Hellen stilidir. st caveann arkasn geni bir galeri (revak) boydan boya evirmektedir. Bu galerideki yarm stunlarn bazsnn grd tu ladan onarm, Seluklu Dnemindendir. Caveann her iki tarafndaki giri lerin zerinde bulunan localar imparatorluk ailesine ve ocak rahibelerine zel olarak ayrlm tr. ok iyi korunmu olan sahne binas tiyatronun en etkileyici blmdr, n yz (scaenae frons) ve oyunun oynand platformdan (proskenion) olu mu tur. Burada aktrlerin sahneye k larn sa layan be kap vardr. Ortada yer alan byk kap porta regia, kk olanlarsa portae hospitales olarak isimlendirilmi lerdir. Kk kaplar vah i hayvanlarn kapatld dehlizlere aittir400. Tiyatro Seluklular dneminde kervansaray olarak kullanlm tr.
!  ! ! !  ! ! !  ! ! !   ! !

Kentin di er yaplar arasnda, agora, bazilika, kemerli su yollar ve surlar bulunur. Aspendostaki gnmze kalan yaplar, A a Kent Yaplar ve Yukar Kent Yaplar olarak ikiye ayrlr. Yukar Kent Yaplar arasnda agora, bazilika toplant yaps, nymphaeum ve eksedra yer alr. A a Kent Yaplar arasnda ise tiyatro, stadion, hamamlar, su kemeri, tapnak ve nekropoller bulunur. Kentin etrafn evreleyen surlar Hellenistik dnemde yaplm , sonradan Ge Roma ve Bizans Dneminde birtakm onarmlar grm tr. (Levha. 50)
! !  !  ! 

399 400

Akurgal, 2003, s. 471. Akurgal, y.a.g.e., s. 471.

100

2. 9. 4. Side Denize do ru kntl bir burun zerinde ve Melas rma nn 10 km. kadar batsnda yer alan Side antik kentinin M.. VIII. yzyln ortalarndan sonra Aiolisten gelen Kymelilerce kuruldu u sylenilse de nar anlamna gelen eski ad
!  

ok daha eski ve kkl yerli bir gemi i oldu unu d ndrr401. Side'nin kurulu
 !   !

tarihi kentin en alt katnda bulunan Hellen serami inin kantlad gibi M.. VII yzyln ikinci yarsna kadar gitmektedir. Koloni Bat Anadolu kentlerinden gelen byk gler srasnda kurulmu tur402. Aioller ve onlar M.. VII yzyl gler srasnda Side'ye gelmi lerdir. Eldeki yaztlardan anla lan M.. III yzyla kadar kente zg bir dil konu tuklardr403. Antik kent, M.. II. ve I. yzyllarda Roma ile olan yaknl ndan dolay ilk refah a n ya am tr. En parlak dnemini ise M.S II. yy. ve sonrasnda geiren kentin geli imi VII. ile IX. yzyllar arasnda Arap aknlar ile son bulmu tur.
! ! ! !   ! ! ! & !

Kentin yerle ti i yarmaday do udan ku atan surlarn bir blm ayakta kalm tr. Kent kaps ve surlarn d nda bulunan nymphaion yaps Meles aynn kayna ndan getirilen sularla beslenmi tir. Kentte biri gneye biri de batdaki limana do ru giden iki direkli cadde uzanmaktadr. Batdaki limana do ru giden cadde takip edildi inde ortasnda yuvarlak bir tapna a sahip agora ve kar sndaki hamam grlmektedir. Agorann evresi dkknlarla evrilidir. u an sadece temelleri
!     !  ! ! !   !

grlen agorann yannda kentin tiyatrosu bulunur. Theatronu tmyle tonozlar zerine oturtulmu olan tiyatronun, sahnesinin i yz kabartmalarla bezelidir. Bu yap daha sonralar arena olarak kullanlm ve en sonunda ak hava kilisesi haline getirilmi tir. Tiyatronun do usunda M yaps denilen devlet agoras bulunmaktadr. Kentin gney ucunda, limann evresinde II. yy.a ili kin Korinth dzenindeki Apollon Tapna n grrz404. (Levha. 51)
 !  ! ! !

Sevin, 2001, s. 171. ve Strabon, 2005, XIV4, s. 251. Akurgal, a.g.e., s.471. 403 Mansel, 1999, s. 169. 404 Sevin, 2001, s. 171-172. Ayrca, kent plan hakknda ayrntl bilgi ve aklama iin bkz, Akurgal, 2003, s. 472-475.
402

401

101

2. 10. PHRYGIA (Levha. 52)

2. 10. 1. Laodikeia

Denizli ilinin 6 km. do usunda, Eskihisar, Goncal, Bozburun kyleri snrlar iinde kalan, Lykos (rksu) Vadisi'nin en nemli ve byk antik kenti Laodikeia, Seleukoslar Kral, II. Antiokhos tarafndan e i Kralie Laodike adna M.. III. yzyln ortalarnda kurulmu tur. Strabon tarafndan Phrygia blgesinin en byk kentlerinden biri olarak tanmlanr405. Antik yazar Plinius'a gre; antik kentin yerle im alannn bulundu u yerde nce Diospolis ve sonra Rhoas adlarn ta yan bir ky kuruludur406. Zeus kenti anlamna gelen bu ilk ad, burada ok eski ve kkl bir kutsal yerin varl na i aret etmektedir. Zeus daha sonra, Laodikeia'nn en nde gelen
! ! 0 !  !  ! ! ! 

kurucu ve ba

tanrs olarak sayg grm tr. Antik kentte bir sis Rahibesi
!   &

heykelinin bulunmas, burada sis tapna nn varl n d ndrr. Kkeni Msr olan tanra sis, sonraki yzyllarda Yunan Roma dnyasna girmi tir. Denizler ve yer alt dnyasna egemen olan, ya amla lm elinde tutan tanradr. Laodikeiada olas bir sis tapna nn yer almasn, antik kentin kurucularnn Suriye kkenli olmasyla aklanabilir407.
 & ! ! &

Laodikeia topografik olarak ovadan ykselen ve tm alana hkim olan tepelerin zerinde kurulmu tur. Antik kentin kuzeybatsnda Asopos (Gm ay), gneydo usunda Kapros (Ellez Deresi), kuzeydo usunda Lykos nehri yer almaktadr. Laodikeia iinde bugn grlebilen yap kalntlar Roma Dnemi'ne aittir ve bunlar M.S. 60 ylndaki byk depremin arkasndan yaplan imar faaliyeti kalntlardr408.
  ! !

Kent hippodamik sistemde birbirini kesen cadde ve sokaklardan olu an bir planlama iinde yaplm tr. Stunlu ana caddeler, kenti kuzeybat-gneydo u ynnde ortadan ikiye blmektedir. Gneydo uda Suriye Caddesi, Kuzeybatda Efes Caddesi yer alr. Gneybatda Aphrodisias Kaps, kuzeydo uda ise Hierapolis
   ! !

Sevin, 2001, s. 203. Plinius,1989, X, 105. 407 im ek, C., (2005), Tarihe, Eri im: 21.04.2006, http://www.pau.edu.tr/laodikeia/tarihce.htm 408 im ek, C., (2005), Tarihe, Eri im: 21.04.2006, http://www.pau.edu.tr/laodikeia/tarihce.htm
406
5 5 5 5 3 3

405

102

Kaps ve bunlara ula an di er caddeler yer alr. Kentin gneyinde yer alan stadion do al e imden yararlanlarak, do u-bat do rultusunda in a edilmi tir. Bir yazta gre bu yap M.S. 79da yaplm tr409. Stadionun lleri 280x70 m.dir. Roma imparatorlarndan Vespasianusa adanm tr410. ki ucu spendoneli (yarm yuvarlak) amphitiyatro eklinde olan yapnn, oturma sralarnn o u tahrip edilmi tir. Yapnn bat ucu, ortasnda bir aklk bulunan elips duvarla evrilmi , elde edilen bu alanda vah i hayvan ve gladyatr dv leri yaplm tr. Bouleterion, stadionun kuzey tarafnda yer almaktadr. Tahrip olan yapnn bir ksm oturma sralar grlmektedir. M.S. II. yzylda yaplan bina, n ksmndaki gney agoraya biti ik olarak traverten ve mermer bloklardan yaplm tr. Meclis Binasnn do u yannda prytaneion olabilecek yuvarlak bir yap yer alr411.
 ! ! ! ! ! ! !  ! & ! ! ! !     3  !

Grek tiyatrosu tipinde do al yamaca yerle tirilen at nal eklindeki yap (Bat Tiyatrosu), batya bakmaktadr. lk yapl Hellenistik Dnem'dir. Mevcut grlen kalntlar ise Roma Dnemi'ne aittir. Tek diazomaldr. Yapnn oturma basamaklar travertenden yaplm tr. Ykk olan sahne binas ise mermerden yaplm tr. Orkestra ve sahne binas tamamen yknt halinde toprak altnda olup, geriye yalnzca caveann oturma sralar kalm tr. Uzun yllar boyu Laodikeia'nn yap bloklar evre kyllerce ta narak tekrar yap malzemesi olarak kullanlm tr. Kentin kuzey tiyatrosunda, Grek tiyatrosu tipinde arazinin topografik e iminden yararlanlarak, kuzeydo u ynne bakar ekilde oturma sralar yaplm tr. ift diazomal olup, tiyatronun tamam 110 m. apndadr. Roma Dnemi sahne binasnn n duvarnda, geni bir ni (girinti) grlmektedir. Olaslkla kent iin nce yaplan Bat Tiyatrosu yetersiz kalnca, daha byk olan Kuzey Tiyatrosu yaplm tr. Yakla k 20.000 seyirci kapasiteli olup, oturma sralar tahrip olmu , sahne ksm ise km tr.
! ! ! ! ! ! ! !   ! ! ! ! ! ! & ! ! 

Antik dnemde byk bir ticari dola ma sahip olan Laodikeia'da agoralarn ayr bir nemi vardr. Laodikeiada imdiye kadar agora tespit edilmi tir. Birincisi kentin gneyinde, hamam-gymnasion ile bouleuterion arasnda yer alan gney agoras, ikincisi Suriye caddesi ile hamam-bazilika arasnda yer alan merkezi agora
Akurgal, 2003, s. 393. Sevin, 2001, s. 204. 411 im ek, C., (2005), Tarihe, Eri im: 21.04.2006, http://www.pau.edu.tr/laodikeia/yapilar.htm
410
5 5 ! ! !

409

103

ve ncs ise Efes caddesi zerinde yer alan bat agorasdr. Kazs yaplan tek agora olan merkezi agora sonraki dnemlerde de i ikliklere u ram tr. Agorann kuzeyi Suriye Caddesi ile snrlanm tr. Do u ve batdaki portiklerin arkasnda dkknlarn oldu unu gsteren dkkn giri leri kazlar sonunda ortaya kartlm tr. Agorann gney porti i iinde e me yaps ve buna ba l dikdrtgen bir havuz bulunur. Bizans Dnemi'nde de i im geiren yap, Bizans agoras olarak kullanlm tr. Ortasndaki Roma Ant olan blm de de i tirilmi ve buraya bir ant stun dikilmi tir412. Laodikeia Antik Kenti'nin nekropol alanlar, kuzeybatda vadi iinde, Asopos ay zerindeki yaylm tr. Tmls mezarlar ise, Karakova Ky ile eltiki Ky'ne kadar uzanmaktadr413. (Levha. 53)
! ! ! !  ! !   !  ! !   ! !  !  

2. 10. 2. Amorion

Blgenin kuzeyinde, Galatia blgesi snrnda ve Pessinous kentinin gneybatsndaki Amorion antik kenti, Tyana ve Laodikeiaya giden yollarn kav ak noktasnda kurulmu tur414. Kentin M.. I. yydan itibaren kendi sikkelerini dktrm olmas o tarihlerde byk bir kent kimli ine ula m oldu unu gsterir. Amorion antik kentinin Hellenistik ve Roma dnemlerinden gnmze kalan bulgular olduka azdr. Bizans dneminde ise kentin merkezi bir nem kazand grlmektedir. Kazlar da Bizans kalntlar zerinde yo unla m tr. Amorion st Kenti'nin evvelce zannedildi i gibi XI. yzyl sonunda terk edilmedi i, Seluklularca ve ayrca Osmanl'nn son dnemlerinde de kale olarak kullanld , Hisarck (Hisarky) kynn isminin buradan geldi i anla lm tr. Dolaysyla Amorion'da be ayr medeniyetin (Hellen, Roma, Bizans, Anadolu Seluklu ve Osmanl) izleri bir aradadr. Amorion Alt Kenti'nin de ikinci bir savunma duvaryla evrelenmi oldu u grlmekte, bu surlar korumak iin gerekecek askeri gce ili kin hesaplamalar kentin Bizans mparatorlu u asndan ta d nemi do rulamaktadr415. (Levha. 54)
  !  & !  ! ! ! !     ! !    ! ! ! ! !

im ek, C., (2005), Tarihe, Eri im: 21.04.2006, http://www.pau.edu.tr/laodikeia/yapilar.htm im ek, C., (2005), Tarihe, Eri im: 21.04.2006, http://www.pau.edu.tr/laodikeia/yapilar.htm 414 Sevin, 2001, s. 209. 415 Lightfoot, C. S., (2006), Tarihe, Eri im: 05.02.2006, http://www.amoriumexcavations.org/
413
5 5 5 5 5 3 3

412

104

2. 10. 3. Gordion Frig Krall nn ba kenti Gordionun kalntlar Ankara-Eski ehir karayolu ve Sakarya ile Porsuk nehirlerinin birle ti i yerin yaknnda Polatlnn kuzeybatsnda bulunmaktadr416.
 !  ! ! 

M..

547/46334
&

yllar

arasnda
!

Akhaimenidlerin egemenli inde kalan kent Byk skender tarafndan direni

& !

gstermeksizin ele geirildi. Kent, Byk grnmnden teye geememi tir417.

! ! ! !

skender sonras dnem boyunca

sszla m tr. Daha sonra yeniden yerle melere sahne olduysa da kk bir ky

Yass bir hyk durumundaki kentte arkeologlar, antsal bir kap ile birlikte kral ailesine ait ok sayda yap ve evlerle, kent duvarlarna ili kin kalntlar ortaya karm lardr. Bunlarn tm Fryg krall na en parlak dnemine (M.. 725667) tarihlenmektedir. Antsal bir giri e sahip kent kaps, M.. VIII. yzyln sonunda yaplm tr. Kentin gerek giri i, 9 metre geni li inde ve 23 metre uzunlu undaki st ak bir koridorla sa lanyordu. Kapnn iki yannda yer alan kulelerin kente alan birer avlusu bulunur. Tamam kazlan kuzey avlu depo olarak kullanlyordu. Gney avlusu ise Pers kapsnn byk gney duvarnn korunmas amacyla kazlmadan braklm tr. Her iki avlunun da silah deposu olarak kullanld ve d nlmektedir418.
!  !  !    ! ! !  ! !

ilerindeki

ah ap

galerilerin

kraln

zel

koruma

birliklerini

barndrd

Kentin orta ksm saraylara ayrlm tr. Kerpiten bir duvar drt yapy ieren sarayn birinci avlusunu kent kapsndan ayrmaktadr. Daha kaln bir duvar, i avluyu kuzey, bat ve gney ynlerinden evirmektedir. Olaslkla bu duvarlar saray yaplarnn do u ynnce de uzanmakta ve bylelikle onlar d ardan tmyle ayrmaktadr. Birinci avludaki iki yap birer megarondur. Megaron 3, gnmze
& ! !  !

kadar Gordionda karlm

en nemli yapdr. avluda yer alan yap Frig

!

akropolnn en byk binasdr. Yap, iki sra ah ap direkle bir orta ve iki yan nefe ayrlm tr. Arkeologlara gre orta blm tek katl ve yksek bir salondu. Yan
Akurgal, 2003, s. 431. Sevin, 2001, s. 218. 418 Akurgal, a.g.e., s.431-432.
417 416
!

105

ksmlar ise iki katl ah ap galeriler eklindeydi. Megaron 3, M 8. yzyln ikinci yarsnda in a edilmi en eski yaplardan biri olmaldr419.
! ! ! !

Terasn bat kesiminde her biri 11x14 metre llerinde yan yana sralanm 8 megaron yer alr. Her birinde ortada bir ocak ve yanlarda direklerle desteklenen ah ap galeriler bulunmaktadr. Byk olaslkla bunlar sarayn gnlk i lerinin grld yaplardr. Megaron 3n yanna yaplan bir merdivenle yeni olu turulan
!  ! ! ! !

terasa

gei

sa lanm tr420.

Kentte,

megaronlarn uzun

sralar biiminde

dzenlenmesi Troya II ve Tirynsde uygulanan kent planlamasn andrr. Saray alanndaki byk megaronlarda yine yan yana sralanm lardr. Bayraklda (Eski zmir) bir evde ayn plan grlmektedir. Larissa ve Prienedeki evlerin megaron ve
! ! &

oikoslar da yan yana dzenlenmi lerdir. Gordion kent planlamas ile o dnemin bat dnyas arasndaki benzerlik, Fryg halknn Do u Avrupa kkenli oldu unu da kantlamaktadr421.(Levha. 55)
 

Akurgal, 2003, s.432-433. Akurgal, y.a.g.e., s. 433. 421 Akurgal, y.a.g.e., s. 433. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz, Naumann, R., Eski Anadolu Mimarl , 1998.
420
8

419

106

2. 11. PISIDIA (Levha. 56)

2. 11. 1. Sagalassos

Pisidia blgesinin nemli yerle me kentlerinden biri olan Sagalassos, Askania glnn do u tarafndadr422. Sagalassos kentinin M.. 3000lerde yerle ime sahne oldu u, yine ayn zamanlarda adn ald d nlmektedir. M. 546334 yllar arsnda blge Pers egemenli ine girmi tir. Kentin ad Byk skenderin seferiyle ili kili olarak M.. IV. yy. ikinci yarsnda gemektedir423. skenderin M. 323te lmnden sonra kent, selefleri arasnda M.. 281e kadar el de i tirmi ve Suriye Seleukos topraklarnn paras haline gelmi tir. Seleukoslar dnemi boyunca Seleukoslara ve Ptolemaioslara paral askerlik yapan Pisidiallarn, Sagalassos antik kentinin Hellenle mesinde ve Suriye-Msrla imparatorluk dnemine kadar srecek olan ticaretin olu masnda etkili oldu u d nlmektedir.
!   ! ! ! ! !  & ! & !  !   !  !

ehir M. 189133

arasnda Pergamon Krall na katlr. Daha sonra yasal olarak Romann Asia Eyaletinin bir paras olur. Romallar Sagalassosun egemenlik alann geni letmi tir ve kent bu dnemde zenginle mi tir.
! ! ! !

ehrin zgara tarzna yakn bir plan vardr. Kent kuzeyden gneye do ru alalan teraslar zerine kurulmu tur. Parlak dnemlerini ya ad II. yy.da
!   ! !

ortasndan geirilen kuzey-gney ynl direkli bir cadde ile iki ksma ayrlm

gibidir. Kentin nemli yaplar da bu cadde evresinde yer almaktadr. En yksekteki kuzeydo u uta, II. yyn son eyre i iinde yaplm ve gnmze iyi bir durumda ula m olan tiyatro binas grlr424. Tiyatro, ehrin en gneyindeki Antoninus Pius tapna ndan daha yksektedir. Klasik tiyatrolarn en yksek rakml olandr425. Oturma sralarnn bulundu u do al tepeden tam anlamyla yararlanlmam tr. Tiyatro gneybatya ve ehre bakmaktadr426. Koridorlardan olu an altyap oturma yerlerini iin destek grevini grm tr. Scene sadece bir kat ykseklikte olmasyla manzara ieriden de grlebilmektedir. Sagalassos bouleuterionu, yukar agoray
Sevin, 2001, s. 156. Sevin, y.a.g.e., s. 156-157. 424 Sevin, y.a.g.e., s. 157. 425 Akarca, 1998, s. 80-81. 426 Akarca, y.a.g.e., s.80.
423 422
! ! ! !    ! ! ! !  

107

yukardan ve batdan gren bir teras zerine in a edilmi tir. Korinth dzenindeki Antoninus Pius tapna imparator tapna olup batya bakmaktadr427. Kentte ayrca Apollon Klarios tapna da bulunmaktadr. Bu tapna a ait korunmu olan paralarn hepsi meydana karlm tr. Bu paralar daha nce yaplm olanlardan farkl olarak olduka sadedirler. Bunun nedeni olaslkla depremlerden sonra byle bir teknik kullanlmasdr. Kentin yamuk eklindeki yukar agorasnn etrafnda 4 stunlu bir yap ortaya karlm tr. Kentin Roma hamam, kattan olu maktadr ve a a agorann do usundaki do al tepenin zerine kurulmu tur. Yukar agorann gneybatsnda, birka metre a a da macellum428 yaps bulunmaktadr. Bu ticari yapnn arka duvar ehrin kuzey-gney do rultulu ana caddesine bakar. Macellum kare bir alana sahiptir ve kenarlarnda porticolar yer almaktadr.
 !  ! !    ! ! ! ! ! ! !     ! !

Antik kentte grlen di er yaplar arasnda, ktphane, heroon, odeon, nymphaeum, Hellenistik ve Roma su kanallarn sayabiliriz (Levha. 57).


2. 11. 2. Termessos

Pisidia blgesinin gneybat ucunda yer alan Termessos, iyi korunmu antik ehirlerdendir. Antik kaynaklarda kentin tarihinin Byk skender ku atmasyla
! &    ! ! !

ba lantl oldu u grlr. Kent ilk refah a n Hellenistik dnemde ikincisini ise Roma a nda ya am tr429.
! ! 

ehir, dzeyine Hellenistik dnemde ula m olan yerle im gnmze gayet edilmi tir430. Daha nce belirtti imiz do al arazi yaps sebebiyle kentte sur in asna gerek kalmam tr. ehrin merkezi da n iki doru u arasndaki zeri ta d eli dolma dzlkte yer alan ehir agoras idi. ok zel mimari zelliklere sahip olan agora ehrin en dikkat eken birimidir. Bu yapnn zemini ta bloklar zerinde ykselmi tir
! ! ! ! !   ! !   ! ! !

iyi durumda kalm

ve arazinin yapsna uydurularak teraslar zerine in a

Anabolu, M. U., stanbul ve Anadoludaki Roma mparatorluk Dnemi Mimarlk Yaptlar, 2001. s.43. 428 Macellum: Antik Romada iinde yiyecek maddeleri, o unlukla da et satlan yap ya da ticaret alan. Genellikle agorann ortasnda yuvarlak bir yap olarak yer alr. 429 Akurgal, 2003, s. 463. 430 Sevin, 2001, s. 161.
8 6 6

427

108

ve yandan stoalarla evrilmi tir431. Attalos Stoas, Dor dzeninde iki katl olarak in a ettirilmi tir ve Termessosun tarihi bilinen en eski yapsdr432. Agorann hemen do usunda tiyatro bulunur, Hellen tipindedir. Gzel kesme ta i ili i de Hellenistik dnemde yaplm olaca n gstermektedir. Pamphylia Ovas zerindeki manzaraya hkim olan tiyatro, Termessos ovasnn en gz alc yapsdr. Auditorium yarm daireyi a ar ve tonozlu alt yaps bulunmaz. Bu alan diazoma ile ikiye ayrlr. Tiyatro, yakla k 4200 ki ilik seyirci kapasitesine sahiptir. Geni kemerli giri yolu, cavea ile agoray ba lar433. Tiyatronun ilerisinde odeon vardr. Kk bir tiyatroyu andran bu yapnn tarihi, M.. I. yzyla kadar uzanabilir. at seviyesine kadar olduka iyi korunmu olan odeon en iyi kalite yontma ta duvarcl rne i sergiler. Bu yapnn, hava so udu u zaman bouleuterion ya da konsey odas olarak kullanlm olmas da mmkndr.
!     ! !  ! ! ! ! !  !  ! !  ! ! !

Termessosta de i ik byklklerde ve e itlerde alt tapnak vardr. Artemis tapna Roma dnemine tarihlenir. Termessos kentinin ba tapna nn gnmzde sadece temelleri grlebilmektedir. Mimarlk paralarndan Dor dzeninde bir peripteros oldu u anla lr. Kentin caddesinin etrafnda geni dkknlar sralanm tr ve porticolar vardr. Cadde, kuzey-gney istikametinde uzanmaktayd.
 ! ! ! !   !  ! ! 

ehir

grn te bir kartal yuvasna benzer (Levha. 58). Hellenistik a da etraf kesik kesik surlarla evrilen kent merkezinin stunlar arasndaki bo luklar genellikle, o u gre ilere ait olan ba arl sporcularn heykelleriyle doldurulmu tur. M.S. II. yzyl di er blge ehirlerinde oldu u gibi, Termessos kenti iin de byk bir ehircilik grlm tr434.
!  ! ! !  ! ! !   !

devri olmu tur. Bu dnemde basit yaplarn yerini byk ta

!

binalarn ald

Akarca, 1998, s.90 ve Akurgal, 2003, s. 465. Akarca, y.a.g.e., s.90. 433 Akurgal, a.g.e., s. 465. 434 Akarca, a.g.e., s.90-91.
432

431

109

2. 12. THRAKIA (Levha. 59)

2. 12. 1. Byzantion ehrin ad, Plinusun bildirdi ine gre nceleri Lygos du435. Bir efsaneye gre, Megaralal gmenlerin kendilerine yurt aramaya kmadan Delphi Apollon Tapna 'ndaki khinlere yeni lkelerinin yerinin neresi olmas gerekti ini sormu ve krler lkesinin kar sndaki yeri semeleri gerekti i cevabn alm lardr. Megarallarda kendilerinden nceki gmenlerin Khalkedona yerle ti ini grerek, bulunduklar yerin ok daha iyi artlarn gremeyen bu insanlarn kr olduklarn d nm ler, ehirlerini bu tepeye kurmu lardr. Efsanenin d nda, kesin olarak bilinen Byzantionun M.. VII. yy. ortalarnda byk Yunan gleri srasnda kurulmu oldu udur.
 ! ! ! ! ! ! !  ! ! ( ) !   

Eski Byzantion kentinden gnmze ula an kalntlar ok fazla de ildir. Kentin ilk halinin, iri ta larla rlm bir sur ile evrili tipik bir site oldu u bilinmektedir. En eski akropoln, byk ksmnn Topkap Saraynn bulundu u tepenin altnda oldu u bilinmektedir. Liman olaslkla Sirkeci Gar ile Sarayburnu arasndayd436. Kentin agoras akropolis yaknnda etraf revaklarla evrili ve drtgen planlyd. Agora meydannn ortasnda Apollon Helios'un tuntan bir heykeli bulunuyordu. Biraz batsnda ise Traklara kar kazanlan bir sava n hatrasn ya atmak zere yaplm bir Tropaion437 ile ssl ba ka bir meydan bulunuyordu. Roma mparatorluk a nda kent biraz daha bytlm ve iine su kemeri, tiyatro, hamam vb. yaplar in a edilmi tir438. Tiyatro olaslkla Sarayburnunda, akropolisten kyya inen bir yama zerindeydi. Surlarn d ndaki alanda ise ehrin nekropolisi bulunmaktayd. Kentin su ihtiyac sarnlar yoluyla sa lanyordu.
 ! ! ! ! !  & ! ! ! ! !    ! !  !

Plinius, 1989, IV 46 ve Sevin, 2001, s. 20. Sevin, y.a.g.e., s. 21 437 Tropaion (Trophe): Antikitede sava n kazanld alana dikilen zafer ant. En eski ekliyle zafer ant d mann brakt silahlardan birkann bir a aca aslmasndan ibaretti. Sonraki dnemlerde bu a a yerini bir stuna brakm tr. 438 Sevin, a.g.e., s. 21.
436
5 8 8 5 5 8 5 8

435

110

Byzantion, kurulu unu izleyen iki yzyl boyunca hzla bym tr. Bunun en nemli nedeni, ula m ve savunma bakmndan stn bir konumda olmasdr. M.. V. yzylda, paras Yunan kolonilerinde geen ba msz bir ticaret kenti oldu u grlmektedir
  ! ! !

2. 12. 2. Kallipolis

Kallipolis Antik Yunancada Gzel Kent anlamna gelmektedir. Kentin hangi yzylda ve kimler tarafndan kuruldu u bilinmemektedir. nceleri Critote olan kentin ad, Yunan koloni hareketi srasnda Kallipolis olarak de i tirilmi tir439. Attika- Delos Deniz Birli i yelerinden biri olan kent hemen gneyindeki kom usu Sestos kentinin varl nedeniyle fazla etkinlik gsterememi tir. Bu kentin Bo az
440
 &  ! !   ! !  

gei indeki nemini yitirmesi zerine Roma geli meye ba lam tr .

! ! ! !

mparatorluk a nda giderek

439 440

Umar, B., Trakya, 2003, s. 227. Sevin, 2001, s. 23-24.

111

2. 13. TROAS (Levha. 60)

2. 13. 1. Parion

Parion, Troas kysndaki dikkat ekici liman kentlerinden biridir. M.. VII. yzyln sonlarna do ru oniadan gelen Miletoslular, Erythraililer ve Paros adasndan gelen gmenlerce kolonize edilmi tir441.
! & 

Arkaik, Hellenistik ve Roma devri eserlerinin bulundu u kent bugn toprak altndadr. Ayakta kalan eserlerden biri Roma egemenli i zamanndan kalma, ehrin giri indeki su kemerleridir442. Bu kemerlerin yaknnda ise kentin nekropol bulunur. evrede birka tmls grlmektedir. anakkale Mzesi grevlileri 1970 ylnda Bakrtepe adl tmlste kaz yapm ve iinde biri kadn di eri erkek iki lahit bulmu lardr. Tmlslerin o u tahrip edilmi lerdir. M.. 300 civarnda yapld d nlen bir mabedin elenklerle ssl frizleri oldu u grlr. Antik yazarlardan bu mabedin alt ksmnda bugn toprak altnda olan bir tiyatronun oldu unu reniriz443.
   !  !  !  ! ! !   !

2. 13. 2. Troia
0

Homeros destanlarnn geti i yer olan kentin di er ismi lion dur. Hitit belgelerinde ise Wilusa, Wilusija ya da Taruisa olarak bahsedilmektedir444. sahiptir. Dokuz ana tabaka445 ieren hy n ilk yedi tabakas (I-VII) Tun a na; son iki tabakas (VIII-IX) Demir a ve Roma dnemlerine ili kindir446.
   ! ! !  

Gnmzde Troia yerle me tabakalar st ste binmi

!

karma k bir grn e

Troia iki kta arasnda yer almaktadr. Bu nedenle bir ticaret, zenginlik ve sava kentidir. Kendisinin Troia sava kahramanlarnn soyundan geldi ine inanan Byk skender bu kente byk ilgi gstermi burada bayndrlk faaliyetlerinde
Sevin, 2001, s. 61. Umar, B., Troia, 2002 b; s. 318. 443 Umar, y.a.g.e., s. 319-320. 444 Sevin, a.g.e., s. 64. 445 Troya kenti ve kent tabakalar hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz; Akurgal, 2003, s. 238-248 ve Umar, a.g.e., s.50-58. 446 Sevin, a.g.e., s. 64.
442 441
! &  ! !

112

bulunaca n bildirmi tir. Fakat bu iste i kendisinden sonra gelen komutan Lysimakhos tarafndan gerekle tirilmi tir. Strabon bu konuda yle der:
! ! ! 0 4  ! 

imdiki lionlularn kentinin vaktiyle yoksul bir kasaba oldu u ve ufak basit bir Athena Tapna bulundu u sylenir. Fakat Granikos zaferinden sonra Byk skender buraya gelince tapna adaklarla donatt, kasabaya kent unvann verdi, yeni yaplarn yaplmasn emretti, ona ba mszlk vererek hara vermekten ba k kld. Persleri tmyle yendikten sonra, Ilionu byk bir kent haline getirece ini, grkemli bir tapnak yaptraca n ve kutsal bayramlar koyaca n vaat eden nazik bir de mektup gnderdi.447
( ( ( ) ( ( ( ( ( 0 (

Lysimakhos byk bir kent kurmak istiyordu ve bunun iin yredeki di er

&

kasabalar da kente ba land. Bu dnemin en etkileyici yaps Athena

 !  

lias

Tapna dr. Fakat gnmze fazla kalnts kalmam tr. Kentin di er nemli yaps, akropoln kuzeydo usundaki bir yamaca yaslanm olan 6000 ki ilik tiyatro binasdr448. Daha sonraki dnemlerde Athena Tapna nn drt bir yanna kolonadlar ve bir de propylon in a edilmi tir. Byk apta VI. Troia kalesinin surlar zerine oturtulmu olan bouleuterion ile bunun biraz gneybatsndaki kk bir tiyatro grnmndeki odeion son dnemde yaplan eklentilerdendi. Bunlarn hemen gneyinde agora yer alyordu. Roma mparatorluk a nda kent hy n gney bir alana yaylm t. Bu alann etraf surlarla evrilmi tir449. (Levha. 61)
! ! !   & ! ! !  ! ! 

eteklerindeki direkli bir caddenin etrafnda, gneye ve do uya do ru olduka geni

 

2. 13. 3. Assos

Troasn gney sahilinde Lesbos (Midilli) adasnn kuzey ucu kar snda ve adadan geni li i 11 kilometreden fazla olmayan bir bo azla ayrlm olan Assos kenti (Behramkale) yer alm tr; bu kent sarp bir volkanik koninin teraslar zerinde gz alc bir mevkide durmaktadr. Assos olaslkla erken zamanlarda Hellespontosun (anakkale Bo az) kuzeyindeki yerle imlere karadan yklerin ta nmas iin bir
Strabon, 2005, XIII.1 s.26. Sevin, 2001, s. 65-66. 449 Sevin, y.a.g.e., s. 66.
448 447
! !  ! !   ! !

113

ayak basma yeriydi. Kentin bu konumu, gemicileri Troasn gneybat k esi a ndaki gl akntdan ve bo az giri indeki rzgrlardan kanmaya gtrm tr. Fakat deniz ula mnn geli mesiyle, bylesi bir ta ma iin gereksinim ortadan kalkt nda ve zellikle Aleksandreia Troas byk bir ticari merkez haline geldi inde Assos esas olarak bir tarmsal kente dn m tr. Bununla birlikte sahil ticaretini korumay da srdrm tr; nk Aziz Paulus ile dostlarn Samos (Sisam)a ve Miletosa ta yan geminin ziyaret planlar arasnda Assosda bulunmu tur450.
! ! ! ! !   ! ! ! ! !  !  !

Kuzeyde ve gneyde sarp ve kayalk olan huni biiminde bir tepe zerinde ve
! !

eteklerinde kurulmu

olan kentin etrafn gl surlar evirmektedir. 3200 m.



uzunluktaki surlar gneyde denize bakan yarn zerinde zayftr. Do uda ise bir vadiyle ayrlan kayalk zerinde gneye iner ve yarlarda sona erer451. Bat nekropolnn kuzey snrn olu turan sur boyunca iie sra birbirinden de i ik teknik ve grnmde duvar grlmektedir. ok kenarl (polygonal) ta larla kenetsiz ve harsz rlm olan duvar en eskisidir ve M.. VI. yzylda yaplm tr. Polygonal duvara e itli yerlerde paralar halinde rastlanmaktadr. Kentin batsndaki surlarda bir ana giri olmak zere 6 kap bulunmaktadr. Aslnda iki ana kap vardr. Biri batda, di eri yine ift kuleli olarak do udadr452.
  ! ! ! ! ! !  !

Assos kenti kaldrml dar sokaklar ve araziye uyarak de i ik ynlere bakan yaplar ile setler halinde in a edilmi ti. En eski yaps akropolis zerindeki VI. yzyln son eyre inde in a edilmi olan dor dzenli tapnakt453. Tapnak her ne kadar dor zerinde in a edilmi ise de opisthodomossuz tek meknl i blm ve frize sahip olu u ile gl bir Anadolu mimarl etkisini de ta maktadr454.
!  ! ! ! !  ! ! ! 

M.. 241 ile M.. 133 yllar arasnda Assos, Bergama krallarnn egemenli inde idi. Bu a da ehir bym , kesme dikdrtgen ta lardan geni bir alan iine alan, yeni bir sur in a edilmi tir. Bu zamana ait iki byk yaps agora ile
Magie, 2003, s. 60. Serdaro lu, ., Behramkale-Assos, 2005. s. 20-23. 452 Serdaro lu , y.a.g.e., s. 23. 453 Akarca, 1998, s. 89. 454 Serdaro lu , a.g.e., s. 87.
451
8 8 8 ! ! ! ! !  

450

114

gymnasiondur. Gymnasion bat kapsndan agoraya giden yolun st tarafnda idi. Yoldan gymnasiona dik bir merdivenle klyordu. Gymnasion meydan iin arazideki ukurlarn dolduruldu u, ya da ilerine mahzen in a edildi i anla lyor. Son yllarda meydann altnda byle bir mahzen ke fedilmi tir. Bizans a nda
!  !  !  ! ! ! 

zerine bir kilise in a edilmi

 !

gymnasion ok fazla tahribe u ram tr. Fakat

 

kalntlardan kuzeydo u ve gneydo udaki stoalarn gerisinde odalar oldu u sylenebilir.

Agora daha do uda, hemen hemen yamacn ortasnda bir tarafa do ru gittike daralan uzun bir set zerinde idi. ki uzun taraf ok katl iki stoa snrlyordu. Meydann geni olan bat tarafnda cephesi drt stunlu bir tapnak vard; dar olan do u ucunu bouleterion kapatyordu. Agorann tarafndan da bir sokak geiyor, agoray bat ve do u ehir kaplarna ve limana ba lyordu. Kuzeydeki byk stoann stnden geen sokaktan, basamakla, bu stoann st katna giriliyor ve stoa iinden agora meydanna inilebiliyordu. Gneydeki sokaktan agoraya merdivenlerle klyordu. Batda tapna n yannda nc bir giri vard. Do uya do ru, agorann alt tarafnda tiyatro yer alm t455. Assos agoras sadece bir ar -pazaryeri de ildi, kentin kalbi orada atard. Ekklesia denilen halk meclisi orada toplanr, nemli konularda halkn oyuna ba vurulur, bayramlar orada kutlanr hatta bazen spor yar malar orada dzenlenirdi456.
! !  ! !   !   !   ! &  

Assos kentinin co rafyasndan dolay, zgara plan yerine topografyaya uygun i ie gemi yaylar biiminde bir plan vardr. Yay eklinde giden yollar yer yer bunlara dik in a edilmi merdivenler ba lar457. Kentin konut alan ise kuzeyden gneye do ru do u yamata ve gymnasion gneyindeki alanda yo unla makta ve teraslar halinde geli mi bulunmaktadr. Bu olu um kente, kent peyzaj asndan
! !  ! ! !    ! ! ! ! 

zgn bir grnm kazandrmaktadr. Kayalk yamalarda teraslara oturtulmu etkileyici bir grnme sahip oldu unu d nmek zor de ildir458. (Levha. 62-63)
 !  

grkemli yaplaryla Assosun eski ve ortaa da zellikle denizden gelenler iin

Akarca, 1998, s. 89. Serdaro lu, 2005, s. 67. 457 Serdaro lu, y.a.g.e., s. 24. 458 Serdaro lu, y.a.g.e., s. 24.
456
8 8 8

455

115

2. 13. 4. Neandreia Neandreia antik kenti Troasn gneydo usunda, kydan ieride ve r da nn (Kayack) doru unda bulunmaktadr. M. . VIII. yzyln sonlarnda Aioller
!

tarafndan kurulmu tur459. Kentin kalntlarnn gnmze olduka iyi gelmesinin nedeni uzak bir tepedeki lokalizasyonudur.
!

ekilde

rektangonal olmayan ta larla rlm tr. M.. V. yy. ya da IV. yy. yaptdr. Sur kalnl 3 m. uzunlu u ise 3200 m. civarndadr. Surlarn 11 tane gl burcu vardr bunlar kentin bat ve gney yanndadr. Antsal grn l ana giri kaps gneydo u tarafndadr460. Neandreiann en nemli ant M.. VI. yy. ba nda in a edilmi olan tapna dr. Bir podyum zerinde ykselen tapnak, bat duvar olmayan bir celladan olu uyordu (Levha. 64)461.
!  ! ! !  ! !   ! !

Sevin, 2001, s. 68. Umar, 2002, s. 261-262 ve Akurgal, 2003, s. 248. 461 Akurgal, y.a.g.e., s. 248.
460

459

Neandreia kentinin d

surlar, olduka dzgn d

yzeyli, ama tam

116

NC BLM ANADOLU DI I EH R PLANCILI I

% $ # # !

3. 1. OSTIA

Geometrik biimli Roma kent planlamasnn en erken rne i, Tiber Nehri a znda kurulmu Ostia kentidir. Romann liman olan Ostiann ekirde i drtgen bir kale castrum plandr (Levha. 65). Bu duvarlarn iinde kalan alan, dz sokaklar vastasyla mahallelere blnm tr. Bu sokaklar, her iki ksmn merkezinde ya da merkezin yaknnda yer alan kaplar vastasyla d arya uzanmaktadr. Bunun d nda kale-plann detaylar bilinmemektedir462. Kent olaslkla M.. IV. yy. civarnda kurulmu tu. ki ana cadde, cardo maximus (kuzeygney) ve decumanus maximus (do u-bat) ehri drt e it paraya blerdi. Kentin
! & ! ! ! !  !  

merkezinde sonradan foruma dn trlen bir alan yer alyordu463. Bu

! &

Cumhuriyet dneminin sonuna kadar tm talyada standart hale gelmi tir ve daha sonra tm imparatorlukta Romann kurdu u kentlerin temelini olu turmu tur (Levha. 66)464.
! ! 

3. 2. POMPEI talyann Campania blgesinde, Napolinin gneybatsndaki kent465Yunan,

! !

Etrsk ve daha sonra Roma fikir ve yntemlerinin kar lkl etkile imine gzel bir rnek olu turur. Kuzey ve kuzeydo uda, bugn Via di Nola ve Via dell Abbondanza olarak adlandrlan iki dz ana cadde uzanyordu ve yan sokaklar tarafndan dik alarla kesiliyordu. Bylelikle kare ya da kareye benzer yap adalar ortaya kyordu. Bu yap adalar Yunan titizli i gstermese de, Yunan tarzndayd466. Paralel olarak uzanan iki ana caddeyi tam olarak dik olmayan, kuzeygney do rultusunda bir ana cadde Via di Stabia kesmekteydi. Kent plan bu
   !

Wheeler, 2004, s. 30-31. Thorpe, 2002, s. 24. 464 Owens, 2000, s.112. 465 Guzzo, G. P., Sanatta plak Sanat Kltr Antika P dergisi, say:18 (Anadolu- Pompei- slamRnesans-a da ) s.28. 466 Wheeler, a.g.e., s. 32.
463
6 5 8

462

ema

&

117

do rultuda geli mi tir ve byk lde btnlk ve tutarllk gstermektedir. Pompei geli tike kamu yaplar eklenmi tir ancak bugn korunmu olan yaplarn o unlu u ya Roma dneminde yaplm yaplardr., ya da daha erken dnem yaplarnn Roma dneminde yenilenmi olanlardr. Kamu yaplar kentin blgesinde yo unla r; ilki Osca kentinde bulunan forum kentin siyasal, dinsel, yasal ve ekonomik merkezi olarak grev yapmaktayd. Tiyatro, st rtl bir odeion ve tapnaklar, kentin gney yakasnda gen forum olarak adlandrlan yerin yaknnda yer alrken, Pompeinin gneydo usunda, Augustus dneminden kalma yzme havuzu ile Yunan tarz palaestra ve Roma dnyasnn burada bulunan en eski tiyatrosu e lence gereksinimini kar layan donanmlard. Kentte ayrca halka ak hamam yaps vard (Levha. 67)467.
!   !  ! !   ! ! ! ! ! ! 

Pompei kentinin geli imine bakld nda uygarlklarn (Yunan-Etrsk-Roma) kar m dolaysyla temel etkiyi belirlemek zordur. Ama kentin btnndeki sokak sistemi ve kent surlar Yunan yaplardr. Di er zelliklerde kentin zenginli ini olu turan eklektik tarzn ierir. (Levha. 68)
!   !  !

3. 3. LEPT S MAGNA
$

Romann Afrikadaki kentlerinden bir rnek vermek gerekirse Tripolitania (Libya) sahillerinde, liman tarafndan i gal edilmi kayalk bir burundaki Fenike yerle mesi zerine kurulan Leptis Magna468 en uygunudur. Bu kent, Pompei ve Ostiadan ok daha byktr ve sonunda imparatorlu un en zengin ehirlerinden biri olmu tur. Olaslkla M.. VII. yy.da bir Fenike ticaret ss olarak kurulup Roma ile ilk temasn Pn sava lar srasnda yapm ve M.. I. yy.n sonlarna do ru da imparatorlu a katlm tr.
!   ! ! ! !  ! ! !

Fenike yerle iminden gnmze ok kalnt kalmam tr. Buradaki erken Roma kenti
!

Augustus

ve

ardllar

zamannda

dama

geli tirilmi tir. Forum, kayalk burnun hemen dibinde kurulmu olup, bir bazilikaya biti iktir. Bazilika, drt bir yan stunlu galerilerle evrili, ku kusuz tepe
467 468
! ! !

Owens, 2000, s.101-102. Thorpe, 2002, s. 31.

tahtas

modelinden

118

pencereleri olan ve bir ucunda dikdrtgen eksedralar (exedra) olan bir yapdr469. Kentin imparator Septimus Severusun geni bayndrlk al malar srasnda en st dzeye ula an geni lemesi zaman ierisinde yava yava gerekle mi tir. Kentin d na, gney-bat ynnde kvrlarak kan eski yol gneydeki verimli tarm alanlarna uzanmaktayd ve kentin geli mesinin oda n olu turmu tu. Bu yol boyunca bir dizi zgara planl mahalle yaplm t. Yeni in a edilen limandan ba layp Hadrianus hamamlar arkasndan geen geni ve incelikle sslenmi kolonadl sokak ile yeni forum yeni kentin temelini olu turmu tur. Ek olarak soka n mimari dekorasyonunun ok ssl oldu unu syleyebiliriz. Yerli ve d ardan gelen formlarn birle imi do u eyaletlerindeki kentlerin dn mndeki ba arnn ana etmenlerinden biriydi470.rnek olarak Yakndo u Roma kentlerinin karakteristi i olan yeni bir stunlu cadde, dnemin, do u Akdeniz mimarisi ile olan e itli ba lantlarndan birine i aret eder471.
!  !    ! !  ! !   ! ! ! ! ! ! ! ! !  ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

Kentin bat kysnda yer alan, Av Hamamlar olarak adlandrlan hamamlar, kk ebatlarn ok a an, mimari bir ilgi noktasn olu turmaktadrlar. Uzun sre kum altnda korundu undan kubbe ve tonozlar hemen hemen btnyle sa lam kalabilmi olan yap, da nk i levsel meknlardan olu maktadr472. Kentte burada ayrntlarna girilmeyecek, zafer taklar, tiyatrolar, tapnaklar, Hadrianus hamamlar, severuslar forumu, liman ve deniz feneri yaplar olduka gsteri li ve karakteristiktir. Burada ilgilenece imiz ayrnt Hadrianus hamamlarnn in asnn (M.S.127) ba kentte sonralar moda olan, simetrik biimli imparatorluk hamamlarnn Roma d ndaki ilk rne i olmasdr. Ayn zamanda Leptisteki kamu gstermektedir473. zetle kentin plan Roma kent planlarndan da bilindi i gibi ekirdek bir dama tahtas plannn do rusal hatlar zerinde byme srecini gsterir. lgi eken nokta kentin devrin sanat ve mimarl n yanstan en nemli rne i
     !  ! ! !  ! ! !  !   ! !

binalarnda,

yerel

kireta nn

yerini

ithal

mermere

brakt

tarihi

de

olmasdr474. (Levha. 69)

469 470 471 472 473 474

&

Wheeler, 2004, s. 54. Owens, 2000, s.140-141. Wheeler,a.g.e., s 54. Wheeler, y.a.g.e., 55-56. Thorpe, 2002, s. 32-33. Wheeler, 2004, s. 58.

119

3. 4. ALEXANDREIA

Alexandreia ( skenderiye), Antik a da Do u Akdenizin en nemli kentlerinden biriydi. Kent, skenderin kurdu u bildirilen ehirlerin en nlsyd. Do u ile batnn kar la t , bir birle im olu turacak ekilde birbirine kar t , o zamann dnyasnn birbirinden farkl olan btn bak alarnn, yorumlanma biimlerinin bulu tuklar yerdi. Bu zelli i sayesinde kent, sadece Do u Akdenizin de il, dnyann en byk ve en nemli kenti saylmaktayd475. Alexandreia kenti, kozmopolit yaps, lks d kn ve kltrel etkinlikler arasnda mekik dokuyan insanlaryla Hellenistik dnyann entelektel ba kenti konumundayd. Klasik Yunan edebiyatnn korunmasndaki pay di er kurumlardan ok daha fazlayd476.
 ! !    ! !  ! ! ! !  ! !  !  &   8 &

Byk skenderin kendi ismiyle kurdu u kentlerden ilki saylan Alexandreia, M.. 331 ylnda Nil Irma nn bat a znda Pharos kanal ile Mareotis gl arasnda uzun bir kara eridi zerinde kurulmu tu. Nikomedial Arrianos, Byk skenderin do u seferlerini anlatt , yedi kitaptan olu an Anabasis adl eserinde, skenderin bu kenti kurmaya karar veri ini yle anlatr477: Kanobosa478 varnca Mareia479 gln geerek bugn kendi adyla anlan Aleksandreiaya geldi. Buras ona zamanla geli ip byyecek bir ehir kurmaya pek uygun grnd. Bu i e giri meye heveslendi, ehrin plann kendisi dzenledi, pazaryerinin nerede kurulaca n gsterdi. Hellen tanrlar ve Msr Isisi480 iin tapnaklarn saysn, yaplacak kale duvarnn geni li ini tayin etti. Bu mnasebetle kurbanlar sundu ve bunlarn hepsi de uygun d t.481
) ( ) ( ) ) ) ) ) ! ! !   ! ! &    &

Demiri , B., skenderiye: Antik a Akdenizinde Bir Kltr Kenti, Do u-Bat, Akdeniz, Kasm,Aralk,Ocak 2005-2006 s.75. 476 Hellenistik dnya hakknda ayrntl bilgi iin bkz, Freeman, 2003, s. 323. 477 Demiri , a.g.e., s.76. 478 Kanobos; skenderiye ehri kurulmadan nce nemli bir ticaret ehri olup, skenderiyeden sekiz saatlik uzaklkta Nil rma nn en batdaki a znn denize dkld yerde bulunuyordu. 479 Mareia gl; Mareotis de denilen gl, 55 km. uzunlu unda ve 28 km. geni li indeydi, evresinde ba lar, hurmalklar bulunuyordu ve papirs yeti tiriliyordu. 480 sis; Msr mitolojisinde Osirisin hem karde i hem de kars olan tanra. 481 Arrianos, skenderin Anabasisi I, 3,1,5, ev. Hayrullah rs, stanbul 1945, s. 122.
8 8 5 6 5 8 6 5 5 8 8 5 8 6 6 6 5 5 6 8

475

&

120

Kentin plann Rhodoslu mimar Deinokrates izmi tir. Izgara plan burada en geli mi ve gzel haliyle grlr. Diodorosa gre482 do u-bat do rultusunda a a yukar ehrin ortasndan geen caddenin geni li i 100 ayakt; yakla k olarak 30 m. idi. Bu caddeyi dikey kesen sokaklardan birisi di er sokaklardan geni ti483. Kentin atlarn ve arabalarn geebilece i kadar geni sokaklara sahip oldu unu Strabonda belirtmi tir484. Caddelerin o gne kadar grlmemi geni li e eri mesini Msrn alay yollarnn etkisinde bulan gr ler vardr485. Aleksandreiada dzen dikdrtgen biimli zgara sokak plan ile belirlenmektedir. Arazinin do al yapsndan ortaya kan mevcut grsel ve mimari peyzaj dzenlemesi deneyleri daha sade bir lekte gerekle tirilmi olmaldr486. Kentin ekli antik yazarlar tarafndan Makedonia pelerinine, khlamyse487 benzetilmi tir488. Deinokratesin , Hippodamosun zgara kent plannn ilkelerine uygun olarak hazrlad plana gre, kent merkezde kesi en ve biri do u-bat do rultusunda, di eri kuzey-gney do rultusunda olmak zere iki anayol ile drde ayrlyordu. Kuzey-gney do rultusundaki ana yol da a alkl iki geni yolla ikiye ayrlyordu. Antik a n sonuna do ru yakla k 100 kilometrekarelik bir alan kapsayan Aleksandreia kenti tmyle ta tan in a edilmi ti489. Kent, Grek alfabesinin ilk be harfi ile adlandrlm be blgeye (alfa, beta, gama, delta, epsilon) ayrlm t. ehrin en gzel yaplarndan biri, bir stadion uzunlu unda stoalar ile ana cadde zerindeki gymnasiondu.
 !  ! ! ! ! ! ! !   !       !  ! ! ! !  ! !  ! ! !  !  !  !  ! !  !   ! ! !

ehrin ortasnda adalet saray ve koruluklar vard. am

kozala biimindeki kayalk bir tepeye benzeyen, Paneion ad verilen yapay bir tepeden tm ehri seyretmek mmknd. gerisinde bulunmaktayd490. (Levha. 70)
Akarca, 1998, s. 47. (Diodoros, XVII, 52.) Akarca, y.a.g.e., s. 47. 484 Strabon, 2005, XVII, s. 791. 485 Akarca, y.a.g.e., s. 47-48.(R. Martin, L'urbanisme dans la Grce antique, Paris, 1956. ) 486 Owens, 2000, s. 90. 487 Khlamys-Chlamys: Eski Yunanda genellikle askerlerin M.. V. yyda svariler ve epheblerin (Atinada gen askerlerden olu an bir kta) giydikleri ynden manto, pelerin. Uzun drtgen bir kuma tan ibaret olup uzunlu una ikiye katlanr ve kenarlar bir kopa ile birbirine tutturularak meydana gelen delik ba a geirilirdi. 488 Strabon, 2005, XVII,1,8 Plutarkhos, Moralia, 1999, 5, 11. 489 Demiri , 2005-2006, s. 78. 490 Akarca, 1998, s. 48.
483
5 8 5 5 5 !

ehrin tapnaklar, Sarapeion ve byk

liman iindeki kk bir dil zerinde bulunan Poseidoniondu. Tiyatrosu, saraylarn

482

121

Her eyden nce su tanrlarna adanan kentin her iki yannda iki byk liman, geride Akdeniz; hemen gneyinde ise, Mareotis gl vard. Bugn gl byk lde alvyonla dolmu tur ve fazla neme sahip de ildir fakat klasik dnemde kentin ana varlk nedenlerinden biriydi. Bu gl ile Nil arasnda Nilin byk kargo teknelerini alabilen bir kanal alm t. Bu kargo tekneleri, Memphiste Kzldenize ba lanan ba ka bir kanala girinceye kadar Nili izlerdi. Aleksandreia kenti bu kydaki tek derin su liman olmann yan sra Arabistan, Hindistan ve Uzakdo u trafi iyle de do rudan ileti im iindeydi491. Limann yan sra bir mhendislik harikas olan Pharos deniz feneri Knidoslu Sostratos tarafndan yaplm t. Mimari olarak tasarlanm ve geli tirilmi ilk fener kulesi492 olan yz on bir metre yksekli indeki Pharos fener kulesi, Hellen-Roma dnyasnda in a edilen ba ka fener kuleleri iin do rudan ya da dolayl olarak bir model olu turmu olmasnn yan sra493, dnyann yedi harikas arasnda da saylmaktadr. Bir ba ka gr e gre de Araplara minare fikrini bu fener vermi tir494. Antik a n Aleksandreiasnn bu fener d nda en nemli di er zelli i ise, Museion adyla bilinen bilim ve kltr merkeziydi. Bu kltr merkezinin iinde kurulmu olan ktphane, Aleksandreiann bir kltr merkezi olmasnda, bilimin ve edebi al malarn geli mesinde ve en nemli kltr kenti495 arasnda ba srada yer almasnda ok nemli rol oynam tr496.
! ! ! ! !   !  ! ! ! ! !  ! !  ! ! ! ! !    !  !  ! !

3. 5. VENTA SILURUM Gnmzde Caerwent diye bilinen kent, Gwentte Newport497 yaknnda kk bir yerle imdir. Kentin plan tipiktir ve askerlerin Britanya kentleri zerindeki etkisini vurgulamaktadr498. Kentin M.S. II. yzyln sonlarna do ru surlarn yapm ile belirlenen eperi, surlar tam anlamyla do rusal olmasa da kareye yakn dikdrtgendir. Do u ve bat kaplarn birbirine ba layan yol kenti gerek anlamda
Bradford, E., Akdeniz-Bir Denizin Portresi, 2004, s. 197. Clayton, P.A., Price, M, J., Antik Dnyann Yedi Harikas, 1999, s. 135. 493 Clayton, Price, y.a.g.e., s. 135. 494 Bonnard, A., Antik Yunan Uygarl , Euripidesten skenderiyeye, 3. cilt, 2004, s. 212. 495 Hellenistik dnemde bahsedilen kltr merkezinden di er ikisi, Pergamon ve Antiokheia idi. Bu dnemde kltr bakmndan nemli tek merkez yerine Grek kltrnn ula m oldu u yerlerde kurulmu birden fazla kltr merkezi vard. Bu saylan kent d nda, Rhodos, Tarsos, Soloi ve Syrakusai dnemin nemli kltr merkezlerindendi. bkz, 93-94. 496 Demiri , 2005-2006, s. 79-80. 497 Newport: Byk Britanyann Wales blgesinin nc byk ehridir. 498 Ostia kenti anlatlrken aklanan castrum plan akla getirilmelidir. bkz, 116.
492
8 5 5 5 5 8 6 8 5 5     !

491

122

ikiye blmektedir. Kuzey ve gney duvarlarndaki kaplar kar lkldr ve bu kaplardan geen yollar kent forumunun iki yanndan geer. Forum kentin merkezinde al lm konumunda yer alr. Kaplad alan tam bir insula birimi kadardr. Kentin ierisindeki alan kstldr ve kenti olu turan insulalarn o unlu u evler, dkknlar ve di er yaplarla in a edilmi tir. Kamu yaplar arasnda, bir hamam yaps ve sur ii Roma-Kelt tapna saylabilir. Btn bunlara ek olarak kentin do usunda, surlarn d nda daire biimli ba ka bir tapnak da bulunmaktadr. Venta Silurum kenti kktr, fakat buna ra men konutlar yksek standartta grnmektedir. Peristyl avlusu olan baz evleri, buraya yerle en emekli askerler dolaysyla, kta etkileri499 gstermekteydi (Levha. 71-72)500.
!  ! !   ! !    !  ! ! !

3. 6. RHODOS

Strabon, Rhodos kentini, limanlar, yollar ve di er donanmlar ile di er tm kentlerden stn tutmaktayd501. Kent antik dnemde hayranlk uyandrmaktayd. Rhodos, M.. 409/408 yllarnda
! !  !  ! 0 5 !

alysos, Kameiros ve Lyndos kasabalarnn

synoikismos eklinde birle mesi sonucunda kurulmu tur502. Adann kuzey ucunda yerle im vardr. Kentin tiyatro biimli olmas arazinin topografyas sonucudur. Tiyatro ekli kentin snrlar ve ana izgilerinde belirir. Oysaki sokaklarn tiyatroda oldu u gibi nsal de il (Tiyatro yapsnda orkestradan evreye do ru yaylan nsal geitler.) dikdrtgen sokak zgaras eklinde oldu u grlr (Levha. 73).
 ! !   !  ! !

ehrin zgara planl oldu una dair antik kaynaklarda bilgiler vardr. Yine Strabon, Peiraieus u yapan mimarn Rhodosu da planlad n syler503. Kent merkezinden geriye ok az ey kalm tr. Kent yerle im plannn temelinde bir ana yol ve bu yol etrafnda bir dizi geni kare alanlar bulunmaktadr. Plan bu ekliyle
Roma kent planlamas anlatlrken, Roma zgara dzeninde planlanm , tipik Roma kent yaplar ieren Romalla m kentlerin tm Bat dnyasnda ortaya kt belirtilmi ti. Askeri uzmanlar ve mhendisler bu yeni kentlerin yapmnda nemli rol oynamaya devam etmi lerdir. Britanyadaki Roma kentleri bu sistem iin uygun bir ba lang olu turmaktayd. Romallarn gelmesinden nce buralarda gerek anlamda kentler bulunmamaktayd. Bu nedenle, kentsel merkezlerin, koloniler kurmak ve kasabalarn te vik edilmesi ile olu turulmalar gerekmekteydi. Bu srete askerler nemli rol oynam lardr. Ordu ve planlama arasndaki yakn ili ki, Britanya kolonilerinde net grlmektedir. 500 Owens, 2000, s.128-129. 501 Strabon, 2005, XIV, s. 2. 502 Akarca, 1998, s. 40. 503 Strabon, 2005, XIV, s. 2.
5 5 5 8 5 5 5 5 5 5 5 ! ! !  

499

123

Ege sistemini andrr. Rhodos kentinin tiyatro biimli topografyas sel sorunlar yaratmaktayd.
!

ehrin alak alanlarn su basma tehlikesi bulunmaktayd. Antik

! 

kaynaklar ehrin ciddi sel tehlikeleri geirdi ini kaydetmi tir. ehrin planlamasnda teraslamann kullanm e imli araziden grsel olarak faydalanma imkn vermekteydi. Krfeze do ru hkim manzara olana vard504. (Levha. 74)
  

3. 7. ATINA

Klasik ve Hellenistik dnemlerde Atina ehri, kamu yaplar, zel konutlar, tapnaklar ve kutsal alanlar, bunlarn arasna serpi tirilmi dar dolambal sokaklar, bo parseller ve ak alanlarn bir kar myd. kincil kamu yaplar ve kutsal yerler, Akropolis zerinde ve evresinde, ayrca agora yaknlarnda yo unla malarna ra men tm kent ierisinde bulunabilmekteydiler (Levha. 75). Illissos aynn yaknlarnda di er tapnaklar ve Olympos Zeus Tapna yer almaktayd. Yeni yaplar ise nerede alan bulunabiliyorsa orada yaplmak zorundayd505. Atina kenti tam anlamyla bir kar tlklar kentiydi. Klasik ve Hellenistik dnemlerin zarif tapnaklar ve kamu yaplar yzyllar boyunca geli mi ve geli mekte olan kent plannn ierisine yerle tirilmi lerdi506.
! ! ! ! ! !    !  & ! ! ! ! !

Atina kentinin klasik a agorasnn konumu amacna son derece uygundu. Buras, kolayca ula labilen akropoln kuzeybatsndadr. Gneyinde kayalk Areopagus, kuzeyinde Eridanos ay yer alyordu. Arazi olduka geni ve dz bir merkez alandan do uya do ru ok hafif, batya do ruysa daha dik ykselirdi507. Agorann gneybat k esinden kan ana yollar alann topografyasna uymaktayd. Dar ve dolambal olan bu yollar tepelerin e ykselti e rilerini kucaklamakta, ama sel basma tehlikesi bulunan vadi tabanlarndan kanmaktayd. Ba ka ikincil sokaklar ve yaya yollar (bu yollar kimi yerde dar merdivenli yollara dn yordu.) bu ana yollardan ayrlmakta ve dzensizce konut ve sanayinin bulundu u insulalar tanmlamaktayd. Tm alann ierisine fazla nemli olmayan kamu yaplar ve kutsal
 ! !  ! !    ! ! 

Owens, 2000, s. 60. Owens, y.a.g.e., s. 19. 506 Owens, y.a.g.e., s. 21. 507 Wycherley, 1993, s. 49-50.
505

504

124

yerler serpi tirilmi ti. Ko ullar de i tike yaplar yenilenmi ve yeni yaplar kente eklenmi tir. Agorann di er tarafnda yer alan alanlarda ayn ekilde zel yaplar ve kamu yaplaryla yo un biimde doluydu508.
 !  ! ! !  !  ! ! !

Kent merkezinin d nda kalan yerlerde ayn manzaray grmekteyiz.

!

Buralarda yaplar daha seyrek ve dzensizdir. Sokaklar ayn

! 

dolambal, o u yerde de merdiven eklindedir. Kentin bymesi altyap sorunlarn arttrm ve kanalizasyon sisteminin geni letilmesini gerektirmi tir. (Levha. 76-77)
! ! !

3. 8. AKRAGAS

Akragas M.. 580 ylnda Gela, Rhodos ve evre adalar halk tarafndan, taraf tepelerle evrili amfitiyatro biimli bir topografyada kurulmu tur509. Ard ardna gelen tiranlarn ynetimi altnda olan kent hzla bym ve adann batsnda Kartaca etkisine kar Yunan ya am tarznn kalesi olmu tur510. Kentin hava foto raflarndan, ehir plannn do u-bat ynnde uzanan caddeler ve bunlar ters ynde kesen sokaklardan meydana geldi i sylenebilir (Levha.78). Yerle me olaslkla kentin kuzey yakasnda akropolisin altnda dzensiz bir biimde konumlanm yaplardan olu an dokunun gn na kt yerde ba lam t511. ehir geni , yayvan bir vadi zerine yaylm , plan arazinin engebesine baklmadan uygulanm tr. Yerle im insulalarnn geni liklerinin 4.755.35 m. arasnda de i ti ini kazlar ortaya karm tr. Bu insulalar 10 m. geni li indeki bir caddeye almaktayd ve sokaklar daha dar sokaklarla kesiliyordu512.
 ! !  !  ! ! ! ! ! ! !   ! ! ! !  !  ! ! ! !

Kartacallarn M.. 479da Himera sava nda yenilmesinden sonra, kentin

)

felsefecisi ve demokrasi reformcusu Empedoklesin yurtta larna yarn lecekmi

! ) )

gibi yiyip imek, hi lmeyecekmi gibi in a etmek ynndeki szlerini uygulayan Akragas kenti bir refah ve byme dnemine girmi tir. Byk o unlu u kenti evreleyen tepelerde bulunan hkim konumlara tapnaklar ve ba ka kamu yaplar
Owens, 2000, s. 19-20. Akarca, 1998, s. 62. 510 Owens, a.g.e., s. 47. 511 Owens, y.a.g.e., s. 47. 512 Akarca, a.g.e., s. 63.
509 508
!   !

ekilde dar ve

125

in a edilmi tir. Kente ime suyu, yeralt kanallarndan olu an bir sistemle getirilmi tir. Atk su kanallar in a edilmi , kent suru yaplm tr. Btn bu bayndrlk etkinlikleri kenti arkaik planlamann bir modeli haline getirmi tir513.
! ! ! ! ! ! ! !

tapnak, Himera zaferinden sonra yaplan Zeus Olympios tapna yd. Tapna n ehrin ynne gre oturtulmu olmas ehrin plannn daha eski oldu una bir kant
 ! !   !

saylabilir. Yaplan kazlar M.. 6. yzyln ikinci yarsnda Akragasn zgara planl karlmaktadr514. Akragas, kent planlama tarihi asndan nemli bir yerle imdir. nk kent plan byk lekli planlanm , sokaklarn i levsel dzenlemesi byklk ve ferahlk duygusu yaratma d ncesi ile kamu yaplarnn antsal tasarm ile birle tirilmi ti. Dzenli planlanm konut alanlarnn sadeli i, kentin
! !  ! ! ! ! ! ! ! ! !

oldu unu gsteren deliller vermi lerdir. Izgara plan

! 

yksek
!

noktalarnda

bulunan,
&

gsteri li

olu turmaktayd (Levha.79). me suyu ve kanalizasyon sisteminin eklenmesiyle sunmaktayd515.



Akragas

di er

Yunan

kentlerinde

rastlanmayan

3. 9. SELINUS

Selinus, M.. VIII. yzyl sonlarnda do u Sicilyaya yerle mi olan Megara Hiblaiallar tarafndan M.. 630 yllarnda kurulmu tur. lk Yunan kenti olduka geni ti. Birbirine dar bir boyunla ba l, genel ekli kum saatine benzetilen iki tepe ve bu tepelerin do usundaki platoya yaylm t. Kuzeydeki byk yass tepe esas ehir, gneydeki alak tepe ise akropolisti (Levha.80)516. Bunlarn d nda kentin evresinde iki byk mezarlk alan ve ta ocaklar vard.
! ! ! !  !  ! & ! ! ! 

Owens, 2000, s. 48. Akarca, 1998, s. 64. 515 Owens, a.g.e., s. 48. 516 Akarca, a.g.e., s. 67.
514

513

yaknndaydlar. Yalnz birisinin yn

tepesindeydi. Di er tapnaklar,


ehrin gneyinde uzanan tepe zerinde ya da ehrin sokak sistemine uymaktayd. Bu

ehrin kurulu

ve

estetik

tapnaklarla

bir

lks

ve

! 

Akragas kentinin akropolisi, zerinde Orta a

ehrinin bulundu u Girgenti

tarihine

kar tlk

modernlik

126

Akropolis, do u-bat do rultusunda bir yolla iki ayr alana blnmekteydi. Bu yolun gneyinde akropolisin tapnaklar bulunmakta, kuzeyinde ise dzenli bir biimde planlanm konut alan yer almaktayd517. ehir, zgara planna gre in a edilmi ti. Kuzey kesimindeki birbirini kesen sokaklar grlmektedir. Do u platosunda ykselen tapnak ayn yne oturtulmu tu. Kazlar akropolis tepesinin en ge M.. VI. yzyl sonunda zgara planna gre yapld n gstermi tir. Burada ehrin kurulu tarihinden itibaren tepeyi iki ynden kesen iki sokak bulunmaktayd.
! !  ! !  ! !  ! ! !  

Bu sokaklarn yerini ve ynlerini arazinin do al ekli belirlemi tir. Kuzey-gney

!  !  !

soka bir taraftan

   

ehirle, di er taraftan gneydo udaki liman ile ula m



sa lamaktayd. Do u-bat soka arazinin en alak yerinden geerek liman, akropolisi ve batda Selinus vadisini birbirine ba lyordu. Akropolis zgara tarznda dzenlendi i zaman bu sokaklar ana cadde olmak zere geni letilmi tir.
! !  

Akropolis cadde ile alt blme ayrlm tr. Tepenin dzgn olmayan eklinden dolay, zgara plan kesik uygulanabilmi tir. Caddelerin meydana getirdi i
 ! !  ! ! !

blmlerden do udaki orta blm tapnaklara ayrlm t. M.. V. yzylda gneydo udaki blme de iki tapnak yaplm tr. Caddelerin izili inde tapnaklarn rol olmam tr. Tapnaklarn yn belki dini sebeplerle do uya kaydrlm t. Kuzey-gney caddesi tepenin tam srtndan gemekteydi. Plan zerinde batya do ru kaym grnmesi, arazinin do uda daha az dik olu undan kaynaklanmaktadr. Tepenin do u ve bat taraf e imlidir. Tepenin dzgn olmayan eklinden dolay uzunluklar ayn olmayan adalar, surlarn i tarafndan geen ve geni li i de i en soka a kadar uzanmaktayd518.
!   ! !    !  !  ! ! ! 

Selinus kent plan Bat Akdenizdeki Yunan kentlerinde grlen planlama ekline uymaktayd. Ancak uygulama di er kentlere oranla olduka geli mi ti ve
! ! ! 

tasarm antsald. Koloni kent, lider durumunu ve nn bu ekilde kantlamaktayd. (Levha.81)

517 518

Owens, 2000, s. 45. Akarca, 1998, s. 68-69.

127

3. 10. TIMGAD

Kent, M.S. 100 ylnda, mparator Traianus tarafndan bir koloni olarak, ncelikle emekli askerler iin uygun bir evrede askeri mimarlar tarafndan sistematik bir ekilde kurulmu tur519. Timgad (Thamugadi) koloni kentinin plan kat ve kesindir. Koloni planlamasnda askeri d ncenin sren nemini gstermektedir. Yalnzca kare biimi ve yuvarlak k eleriyle yerle menin eperi bir kalenin biimini anmsatmakla kalmaz, koloninin iki ana yolu da bir kalenin yol sistemini yanstmaktadr520. Kentin planna bakld nda ba langta zgara dzeninde
! !  ! ! ! ! ! &

planlanm oldu u anla lmaktadr. Kentin bilinen ekli, k eleri yuvarlatlm ta

! ! ! !  !

savunma duvarlar, bunlarn ortasnda yer alan (olaslkla drt) ana kap ve iki yan kap ile yakla k olarak bir kare biimindedir. Bat kaps daha sonralar bir zafer tak haline getirilmi tir. Kamu yaplar ve zel yaplar Roma kentlerinde grlen yaygn bir uygulama ile geli igzel ve dzensiz bir biimde sonraki zamanlarda evreye yaylm tr521. ehir surlarnn iinde forum, bazilika ve tiyatro iin ayrlm alanlar ile dzgn zgara dzeninde sokaklara sahiptir. Kurulu unun hemen ardndan muhtemelen kalabalk bir nfusu ekti ine dair erken bir ba arnn simgesi olarak, surlarn d nda Capitolium522 yaptrlm t523.
! ! !  ! ! ! ! ! !

Koloninin kat askeri plan, ince ve etkileyici bir ekilde sslenmi yaplarla donatlm t. ki ana cadde kolonadl idi. Ana kamusal alanda, forum ve yakla k drt bin izleyici kapasitesine sahip bir tiyatroya ek olarak ssl dekore edilmi halka ak bir tuvalet bile yer almaktayd. ok sayda etkileyici tapnak, bir halk ktphanesi, Roma kentlerinde toplumsal bir kurum olarak nemli bulunan on birden fazla hamam yaps ve ok sayda nemli kilise bulunmaktayd524. Dikdrtgen planl forum, kent merkezinde do u-bat ynnde uzanan ana caddenin yannda yer alyordu. Etraf
 ! ! & ! ! !

Wheeler, 2004, s. 48. Owens, 2000, s. 136. 521 Wheeler , a.g.e., s. 48-49. 522 Capitolium: Capitoline lsne (Jupiter, Juno, Minerva) adanm tapnak. Genellikle, Roma dnyasnn paras olmaktan kaynaklanan bir gururun i aretiyle, Roma kentinin forumuna tepeden bakan bir konuma sahipti. Ad, Romann yedi tepesinden biri olan Capitolde in a edilmi Jupiter Tapna ndan gelmektedir. 523 Thorpe, 2002, s. 29. 524 Owens, a.g.e., s. 137.
520
5 5 5 5 8

519

128

stunlu galerilerle evrili, byk d emeli bir alan vard. Forumun do usunda bir k esi apsisli, di er k esi ise dikdrtgen eklinde ni li (olaslkla mahkeme kaps) meknlardan olu an bazilika ya da hkmet binas yer alyordu. Arka ksmda yer alan bir sra oda, sivil memurlarn ofisleriydi. Avlunun kar ucunda curia ya da meclis ve Fortuna Tapna oldu u d nlen bir tapnak yer alyordu. Bu tapna n nnde trenler ya da hatip krss olarak kullanlan bir de tribn vard525. Timgad ehri, planl kent rne i olmas ve askeri planlamann nemini gstermesi d nda ehir denilen kavramn zamanla geli en ve de i en canl bir varlk oldu unu
 !  ! !  !  !   ! ! ! ! !  !  !

gstermesi bakmndan da nemlidir. (Levha.82)

525

Wheeler, 2004, s. 49.

129

SONU

Kent dedi in insandan ba ka nedir ki?

) (

William Shakespeare

nsanl n her dneminin kendine gre kenti ve kent tasarm olmu tur ama
! 

kent kavramnn uygarlk ve kltr kelimeleriyle birlikte anlmas her toplumda ortak kabul gren bir anlay tr. Kent ve uygarlk szckleri arasnda etimolojik olarak da kantlanan bu benzerlik (Citt, cit, ciudad, civitas kelimeleri civilizationuygarlk kelimesiyle ayn kkenden gelmektedir. Medina ile medeniyet kelimesi arasnda da ayn ekilde bir ili ki vardr526.), kent planlamas ve kent zerinde ara trma yaplrken toplum olgusunu da beraber d nmeyi gerektirmektedir. Antik a n Yunan ve Roma medeniyetini anlamak iinde bu toplumlarn kent tasarmlarn ve kent planlama yntemlerini incelemek nemlidir. Yunan ve Roma dnyasnda kent planlama sreci ok uzun ve karma kt. Bu alanda yaplan al malar kent kavramn, kent planlama ilkelerini ve kentlerin nasl kuruldu unu aklamaya yneliktir. Bu tez al masnda, bu zamana kadar bu konu zerinde yaplm olan al malar incelenmi ve bu incelemeler sonucunda varlan sonular Anadolu kent rnekleri ile beraber de erlendirilmi tir.
!  ! ! ! !  ! !  ! ! ! ! !

Antik yazarlardan Aristoteles Politika adl kitabnda, Polisin hayatn gereklerini garantiledi i iin ortaya kt n ve mutlu bir hayat iin de varolmaya devam etti ini belirtmi tir. Eski topluluklar ne kadar do alsa ehir devletinin de ayn derecede do al bir topluluk biimi oldu unu belirten Aristoteles gibi antik yazar Thukydidesde kent ya amnn, yerle iklik, gvenlik ve refah ile e de er oldu unu
!  ! !   !    

anlatm tr527.
!

ehirlerin kurulu u, bir kyn do al olarak bymesi ve geli mesi



sonucunda meydana geldi i gibi, Synoikismos sreciyle yaplabilmektedir. Synoikismos (birle tirme), bir kentin yapay olarak yaratlmas ya da zaten var olan bir kentin boyutlarnn yerel halkn oraya g etmesiyle bytlmesi srecine deniliyordu. ki ekilde yaplan synoikismos ynteminde olu an kent devletleri hibir
526 527
! ! & !

Kele , R., Kentle me ve Trke, Dilbilim Ara trmalar Yll , s. 1. bkz. s. 2.

8 5 5 5

&

130

synoikismosta kyler birle ip ilerinden birini merkez olarak seerler, di erinde birka ky yeni bir ehir kurmak iin ba ka bir arazide toplanrlar. Yeni bir kent kurulurken kentin kuruldu u alan da ok nemliydi. Kent kurulacak arazide suyun bulunmas ve savunma imknlarnn elveri li olmas gerekliydi. Antik a kentlerinin kurulu una etki eden g kavram Yunan tarihinde iki kez gerekle mi tir. Bunlar, Tun a sonunda Bat Anadolu kylarna ve Yunan adalarna yaplan gler ve M.. VIII-VI yylarda Akdeniz, Kuzey Ege ve Karadeniz kylarna yaplan glerdir. Bu glerle yaplan kolonizasyon hareketi yeni bir kent kurmak iin nemli bir arat. Kolonilerin genellikle bir kurucusu bulunurdu ve kurucuya oikistes ad verilirdi. Delphoidaki Apollon bilicilik merkezine dan an kurucu buradan olumlu yant alrsa kent iin seilen yere gidilir ve snrlar izilirdi. Romallar kent kurma i lemini gerekle tirirken Etrsk geleneklerini takip etmi lerdir. Ku larn uu ynleri gzlenerek saptanan kent akslar kutsal bir sabann blnrd528. Yunan ve Roma kent planlamas kkenlerine bakld nda di er
 !  ! ! ! ! ! ! ! ! !  ! ! !  !  ! !  !

izleriyle belirlenir ve daha sonra bo

arazi dikdrtgen

eklinde e it adalara
 

uygarlklarn ciddi etkileri gze arpmaktadr. Yakndo u antik a



ehircili ini

etkileyen en nemli blgelerden biridir. Fenike kent-devlet anlay nn Yunan polisine nclk etti i d nlmektedir529. erik olarak farkl olan bu iki tarzda do u ehirlerinin do rudan krala ba l olduklar grlr. Do u kentlerinde sarayn bulunmamaktadr530.
!  &  !   !  !

kar t
!

olarak

siyasi

bir

topluluk,

dolaysyla

vatanda lk

kavram

merkezi blm ve bunun etrafnda ekonomi alan durumunda belirli geni likteki arazi blm vard. Merkezi ksmda yer alan agora/forum, kentin siyasi ynne tanklk ediyordu. Agora kentin siyasal ve ynetsel ba mszl nn gstergesiydi. lk zamanlarda ok basit bir ekilde olan agora yaps daha sonraki dnemlerde karma k
Tulunay, E. T., Etrsk Sanat, 1992, s. 21-22. bkz., s. 10-12. 530 evik, ., Arkeolojik Kantlar I nda, Tarihte lk Kentler ve Kentle me Sreci, Kuramsal Bir De erlendirme, 2005, s. 4. evik bu al masnda, merkezi ve kesin gcn zel yerle imi olarak Do u kentinin varl nn kabul edildi ini ancak vatanda lara siyasi ve ekonomik faaliyet iin zgr ileti imde bulunabilecekleri zel bir yer ayrlmamasnn olumsuz bir zellik olarak sunuldu unu d nmektedir.
529
8 8 5 5 5 6 5 8 5 8 8 5 8 5 ! &   ! !

528

131

Bir antik a

kentinin dinsel, politik ve ynetim ksmlarnn yer ald

zaman birle ip tek bir devlet ats altnda toplanamam lardr. Birinci
! !

ekil

bouleuterion ve prytaneion diye adlandrlm t. Bouleuterion kraln dan ma meclisi, prytaneion ise konsey icra komitesinin topland , yemek yedi i, resmi misafirleri a rlad bina idi. ehrin ana elemanlarndan saylan tapnaklar genellikle etraf duvarlarla evrili bir temenos iinde olurlard. o unlukla n yzleri do uya bakan ve do udan batya ynlendirilen kutsal alanlar kentin herhangi bir yerinde
        ! !

bulunabilirlerdi.

ehrin di er unsurlarndan tiyatro ve stadionun yerini arazinin

!

durumu belirlemi tir. Tiyatrolarda sadece oyunlar oynanmaz, burada toplantlarda



yaplrd. Sokakla ilgisini kesmi , iednk yaplar olarak grlen antik a

! ! 

evlerinin, megaron tipinde oldu u belirlenmi tir. Bu klasik ev tipinde, dikdrtgen ya da kare bir i mekn ve meknn uzun yanlarndaki duvarlar belirgindir. Yapnn arkas apsisli veya dzdr. Hellen kentinde ayr i levlerdeki ok fazla sayda yap d nda ehrin etrafn saran surlar bulunurdu. Savunma amal yaplan bu surlar arazinin durumuna gre planlanm lardr. Nekropoller (mezarlk alan) ise surlarn d nda konu lanm lardr.
! ! ! ! ! ! !

Antik a kentle me srecinde, kylerin do al olarak birle mesiyle olu an

! !

dzensiz planl

ehirlerin d nda Hellen medeniyetinin belirli bir dzeye

! !

gelmesinden sonra ortaya kan dzenli planlanm kentler grlm tr. Dzenli plan, paralel ve dikey sokaklarla zgara tarzndayd. Izgara planl ehirlere antik yazarlarda ad geen ehir plancs Hippodamostan dolay Hippodamos tarz denilmi tir. Aristoteles Politika adl kitabnda Hippodamosun Miletoslu oldu unu ve Peiraieusu planlad n belirtmi tir531. Hellen dnyasnda ayn yne ynelmi , ilk zgara planl evler, Ionia ve Rhodosta grlm tr. Izgara planl ehirlerde, sokak ekillerine gre Ege ve talya ad verilen iki tip sistem vardr. Ege sisteminde kentin
! ! ! 0 ! ! !   ! ! !

ortasndan yatay ve geni bir cadde gemektedir. Bu caddenin paralelinde daha kk sokaklar ve bunlar kesen dik sokaklar bulunur. nsulalar kare eklindedir. Bu sisteme en iyi rnek olu turan ehir, Ionia blgesinde bulunan Prienedir. talya sisteminde ise, geni ok sayda yatay ve dikey cadde ve bunlar kesen dik sokaklar
! & ! ! ! &

531

Aristoteles, 2002, s. 48-49.

132

ve girift bir

ekil alm tr. Agorada ya da yaknnda bulunan iki resmi bina

vardr. nsulalar, bu sistemde dikdrtgene yakndr. Bu sisteme rnek olarak Alexandreia kenti verilmi tir532.
! &

Hellen kent plancl nn temelleri Arkaik dnemde atlm ve M.. VIII. yy.n ba larnda, Smyrna ve Miletos kentlerinde yeni bir kent planlama tarzna ili kin bulgular elde edilmi tir. Klasik dnemde ekillenen kent planlama ilkeleri, Hellenistik dnemde son formuna ula m tr. Hellenistik dnemde temel bir de i iklik geiren Hellen kenti bir yerle im yeri olmaktan kp propaganda aracna dn m tr. Byk skenderin fetihleriyle ba layan bu srete nemli olan Hellen kentinin antsalla trlmas ve vn kayna olarak grlmesiydi. Dinsel elerin n planda olmaktan kt bu dnemde, zgara planlama nceden oldu u gibi yeni bir kent kurmann en uygun ve hzl yntemi saylm tr. Do u Akdenizde Hellenistik
!  !  0  !    ! ! & ! ! ! !  ! ! ! ! ! ! ! 

dnem
(

ehircili i blgeye ayrlarak incelenmi tir.

skender ve haleflerinin

kurdu u kentler, Seleukoslar tarafndan kurulan kentler ve Ptolemaioslar tarafndan kurulan kentler diye isimlendirilen bu blmlerden birincisine rnek olarak verilen kentler arasnda, Alexandreia, Ephesos ve Nikaia kenti bulunmaktadr. Seleukoslar tarafndan kurulan kent rnekleri arasnda ise, Antiokheia, Doura-Europos ve rne iyse, Ptolemais yerle imidir533.
!  !

Laodicea vardr. Ptolemaioslar tarafndan kurulmu , kazs yaplan tek

!

ehir

Roma dnemi kent plancl nda Hellen kent plancl nda oldu u gibi yine belli bir standartla ma grlm tr. Izgara kent plan modeli Roma mimarisinde de uyarlanarak kullanlm tr. Roma kentinde, kuzey-gney do rultusunda uzanan cardo ve do u-bat ynnde uzanp, cardo ile merkezde kesi en decumanus esas eydi. Bu iki ana cadde forumda birbirini dik ayla keserdi. Roma toplumunda derin bir kentlilik gururu ve yurt sevgisi esast. Bu durum, Roma kentlerinin geli mesinde etkili olmu tur. Kentlerin onur nvan elde etmek iin birbiriyle yar t ve bu rekabet ruhunun nemli sonular yaratt grlm tr. Mimari yaplarn ve buna ba l olarak mimari sslemenin artt bu dnemde askeri mhendisler kentle me olgusuna nemli katkda bulunmu lardr. Roma ordusu, yerli nfusun sahip olmad planlama ve teknik uzmanl a sahipti. Eski askerlerden
532 533
!   !   !   ! ! !  !   ! ! !   

bkz. s. 28-29. bkz. s. 36-37

133

olu an kolonilerin yerle tirilmesi Roma tarz kent ya amna rnek saylm tr. Roma kent planlamasnda grlen Yunan, Etrsk ve Villanova etkileri, bu kent tasarmnn eklektik bir yaps oldu unu kantlam tr534.
!  ! ! ! !

Antik a da Anadolu kent plancl blgelere ayrlarak incelendi inde, baz blge kentlerinin do al olarak ne kt grlm tr. Bat Anadolu kysndaki kentler, co rafi konumlar nedeniyle kent devleti kavramnn geli mesine uygun zemin hazrlam lardr. Bu ky kentleri, iyi korunmu liman ve koylara sahiptirler. vadilere sahip olan bu kentlerde yerle im ky izgisi boyunca olmu tur535. Anadolunun gney kylar boyunca uzanan antik a blgelerinden, Kilikia, Lykia ve Pamphylia, Roma dneminin nemli kentlerinden Antiokheia ehrini, byk bir tahl ambarna sahip Pataray ve en iyi korunmu tiyatro yapsna sahip Aspendos ehrini bnyesinde barndrmaktadr536. Antik a Anadolu kentlerinden gnmze
!  ! ! ! ! !  ! ! ! ! ! !  !     

Maiandros, Kaikos, Hermos ve Kaistros gibi byk rmaklarla sulanan ve geni

ula m yap kalntlar sayesinde bu blgenin dnyann ba lca kltr merkezlerine ev sahipli i yapt anla lm tr. Bu kltr merkezleri arasnda yer alan Pergamon, kentleri olarak, Roma yap sanatn byk lde etkilemi lerdir537. Bu tezde blgelere ayrlarak anlatlan bu kentlerin hemen hemen hepsinde mermerden yaplm gymnasionlar, stadionlar, agoralar ve di er yaplar bulunmakta ve bu
  ! ! ! ! !  

Miletos, Priene, Ephesos ve Magnesia ad Meandrum ehirleri o zamann en geli mi

! !

yaplar antik a
!

planlama sistemi hakknda ok nemli bilgiler vermektedirler.

 ! ! !

al mann nc blmn olu turan, Anadolu d ehir plancl iin seilen yerle imler, belirgin ehir planna sahip, iyi korunmu ve bilinen kentlerdir. Bu kentler arasnda yer alan Ostia yerle imi, castrum tarz kale plan ayrntl gsterdi i iin nemlidir. Bu tarz planda drtgen bir kale (castrum) iinde kalan alan, dz sokaklar vastasyla mahallelere blnm tr. Roma dneminde Romallarn yurt
! !  ! ! ! !

edindikleri bu yerle imlerde castrum tarz planlama ve di er Roma

 ! !

ehircilik

zellikleri grlrken, Anadolu kentlerindeki uygarlklar ya amlarn eskisi gibi srdrm lerdir. Bunun nemli bir nedeni, Roma ya antsnn buralarda birebir
! !

bkz., s. 38-39. bkz., tezin ikinci blmnde anlatlan Aiolis ve Ionia blgeleri. 536 bkz., tezin ikinci blmnde anlatlan Kilikia, Lykia ve Pamphylia blgeleri. 537 Akurgal, 2003, s. 14.
535

534

134

ya anmamas ve mekn birli i sa lanmasna ra men buralarn Romaya ev sahipli i yapmamasdr.

    !

Bu tez al masnda dzenlenmi olan bilgiler ve yaplm olan saptamalar Antik a kent planlama sistemleri konusunda yaplm olan al malarn devam niteli inde olup, Anadolu kentlerinin blgelere ayrlp incelenmesi ileride bu konuda yaplacak al malar iin kolaylk sa layacaktr.
 !  ! !  ! ! !

135

Levha Listesi

Levha 3

Aiolis blgesi

Levha 4

Pitane

Levha 5

Elaia

Levha 6

Myrina

Levha 7

Kyme

Levha 8

Aigai; tiyatro, gymnasion, tapnaklar.

Levha 9

Aigai

Levha 10

Larissa

Levha 11

Bithynia blgesi

Levha 12

Nikaia

&

Levha 13

&

Levha 2

talya zgara plannn grnm.

onia blgesi.

Levha 1

Egede zgara plannn geli im evreleri

Akarca, 1998, resim 6

Akarca, 1998, resim 26

http://www2.ocn.ne.jp/

~greekart/site/index_e.html

Bean, 1997, resim 19

Bean, 1997, resim 18

Bean, 1997, resim 16

Bean, 1997, resim 15

Akarca, 1998, resim 51

Akarca, 1998, resim 50

Bean, 1997, resim 13

http://www2.ocn.ne.jp/

~greekart/site/index_e.htm Umar, 2002 , Bithynia izim 11

http://www2.ocn.ne.jp/

~greekart/site/index_e.htm

136

Levha 14

Eski Smyrna

Akarca, 1998, resim 3

Levha 15

Smyrna

Cadoux, 2003 , s. 536

Levha 17

Klazomenai (Karantina adas)

http://www.klazomeniaka. com/06-01resim.html

Levha 18

Klazomenai Khyton kenti.

http://www.klazomeniaka. com/07-07resim.html

Levha 20

Ephesos

Levha 21

Priene

Levha 22

Priene

Levha 23

Miletos

Bauwerke in Milet: Die romische Heroa von Milet By Berthold F. Weber

Levha 24

Miletos

Levha 19

Ephesos (hellenistik a da zgara plan) Akarca, 1998, resim 20

Ephesos stadtplan sterreichisches Archologisches Institut Wiplinger, Gilbert - Wlach, Gudrun

http://jfbradu.free.fr/

greceantique / turquie/priene/00priene.htm

http://jfbradu.free.fr/

greceantique/turquie/priene/plan-priene.jpg

Milet-Stand 1999 A. v. Gerkan-B. F. Weber

http://jfbradu.free.fr/

greceantique/turquie/milet/00milet.htm

Levha 16

Smyrna

Akurgal, 2003, ekil 304

137

Levha 25

Didyma

Copyright 2002-2005 Alman Arkeoloji Enstits http://www.dainst.org/index_640_tr.html#

izim 8

Levha 27

Karia blgesi.

http://www2.ocn.ne.jp/

~greekart/site/index_e.htm

Levha 29

Aphrodisias

Tl, 2001, s. 63

Levha 32

Kilikia blgesi.

http://www2.ocn.ne.jp/

~greekart/site/index_e.htm

Levha 34

Tarsos

Umar, 2000 , Kilikia, izim 7

Levha 35

Anemourion

Tl, 2001, s. 131

Levha 33

Antiokheia

Owens, 2000, ekil 25

Levha 31

Knidos

Owens, 2000, ekil 17

Levha 30

Halikarnassos

Owens, 2000, ekil 20

Levha 28

Stratonikea

Akurgal, 2003, ekil 441

&

Levha 26

Magnesia ad Meandrum

Umar, 2001 , onia,

138

Levha 36

Lydia blgesi.

http://www2.ocn.ne.jp/

~greekart/site/index_e.htm

Levha 37

Sardeis

Tl, 2001, s. 37

Levha 38

Lykia blgesi.

http://www2.ocn.ne.jp/

~greekart/site/index_e.htm

Levha 39

Pinara

Tl, 2001, s. 87

Levha 40

Xanthos

Tl, 2001, s. 89

Levha 41

Patara

Tl, 2001, s. 91

Levha 42

Antiphellos

Umar, 2000 , Lykia, izim 8

Levha 43

Myra

Umar, 2000 , Lykia, izim 13

Levha 44

Mysia blgesi.

http://www2.ocn.ne.jp/

~greekart/site/index_e.htm

Levha 45

Pergamon Yukar ehir

Radt, 2002, Antik Bir kentin Tarihi ve Yaplar, YKY.

Levha 47

Pergamon rekonstrksiyon

 !

Levha 46

Pergamon A a ehir

Radt, 2002, Antik Bir kentin Tarihi ve Yaplar, YKY.

http://jfbradu.free.fr/

GRECEANTIQUE/turquie/

139

Levha 48

Pamphylia blgesi.

http://www2.ocn.ne.jp/

~greekart/site/index_e.htm

Levha 49

Perge

Tl, 2001, s. 113

Levha 50

Aspendos

Tl, 2001, s. 117

Levha 51

Side

Tl, 2001, s. 120

Levha 52

Phrygia blgesi.

http://www2.ocn.ne.jp/

~greekart/site/index_e.htm

Levha 54

Amorion

Copyright 2005 Amorium Excavatons Project

http://www.amoriumexcavations.org/Site.htm

Levha 56

Pisidia blgesi.

http://www2.ocn.ne.jp/

~greekart/site/index_e.htm

Levha 57

Sagalassos

Akarca, 1998, resim 44

Levha 58

Termessos

Tl, 2001, s. 110

Levha 55

Gordion

Akurgal, 2003, ekil 398

Levha 53

Laodikeia

Akurgal, 2003, ekil 393

140

Levha 59

Thrakia blgesi

http://www2.ocn.ne.jp/

~greekart/site/index_e.htm

Levha 60

Troas blgesi.

http://www2.ocn.ne.jp/

~greekart/site/index_e.htm

Levha 61

Troia

Tl, 2001, s. 23

Levha 62

Assos

Tl, 2001, s. 25

Assos, stanbul, 2005.

&

Levha 64

Neandreia

Umar, 2002 , Troia, izim 9

Levha 66

Ostia

http://www.utexas.edu/

courses /romanciv/Romancivimages20 /ostiaplan.gif

Levha 68

Pompei

http://www.ac- grenoble.fr /Ecole.Hoteliere/sicile/pompei.htm

Levha 70

Alexandreia

Akarca, 1998, resim 18

Levha 69

Leptis Magna

Owens, 2000, ekil 52

Levha 67

Pompei

Owens, 2000, ekil 34

Levha 65

Ostia - Roma castrumu

Owens, 2000, ekil 38

Levha 63

Assos

Serdaro lu, , Behramkale-

141

Levha 72

Venta Silurum

http://www.gtj.org.uk/en /blowup1/12256

Levha 73

Rhodos sokak sistemi

Akarca, 1998, resim 12

Levha 79

Akragas

Akarca, 1998, resim 28

Levha 80

Selinus akropolis

Akarca, 1998, resim 34

Levha 81

Selinus

Akarca, 1998, resim 33

Levha 82

Timgad

Owens, 2000, ekil 49

Levha 78

Akragas

Owens, 2000, ekil 13

Levha 77

Atina

Wycherley, 1993, ekil 1

Levha 76

Atina gneybat blgesi

Owens, 2000, ekil 4

Levha 75

Erken dnem Atina kenti.

Owens, 2000, ekil 1

Levha 74

Rhodos

Owens, 2000, ekil 15

Levha 71

Venta Silurum

Owens, 2000, ekil 44

142

LEVHALAR

143

Levha 1

Son a amada, art eklinde vertikal ve horizantal iki cadde grlr.

 

Egede zgara plannn geli im evreleri

@

144

"

lk a amada sokaklar e ittir.

 

Sonraki a amada, bir sokak di er sokaklardan daha geni tir.

Levha 2

lk ekilde bir yndeki caddeler geni , di er yndekiler dardr. kinci ekilde, caddeler arasnda dikdrtgen eklinde insulalar olu turulmu tu.
B B C B B B B

talya zgara plannn grnm.

A D

145

Levha 3

Aiolis blgesi.

146

Levha 4

Pitane

147

Levha 5

Elaia

148

Levha 6

Myrina

149

Levha 7

Kyme

150

Levha 8

Aigai; tiyatro, gymnasion, tapnaklar.

151

Levha 9

Aigai

152

Levha 10

Larissa

153

Levha 11

Bithynia blgesi.

154

Levha 12

Nikaia

155

Levha 13

onia blgesi.

156

Levha 14

Eski Smyrna

157

Levha 15

Smyrna

158

Levha 16

Smyrna

159

Levha 17

Klazomenai (Karantina adas)

160

Levha 18

Khyton'daki geometrik olarak tasarlanm kent plannn bir blm. M.. IV. yy.
B

Klazomenai Khyton kenti.

161

Levha 19

Ephesos (Hellenistik a da zgara plan)

E

162

Levha 20

Ephesos

163

Levha 21

Priene

164

Levha 22

Priene

165

Levha 23

Miletos

166

Levha 24

Miletos

167

Levha 25

Didyma

168

Levha 26

Magnesia ad Meandrum

169

Levha 27

Karia blgesi.

170

Levha 28

Stratonikea

171

Levha 29

Aphrodisias

172

Levha 30

Halikarnasos

173

Levha 31

Knidos

174

Levha 32

Kilikia blgesi.

175

Levha 33

Antiokheia

176

Levha 34

Tarsos

177

Levha 35

Anemourion

178

Levha 36

Lydia blgesi.

179

Levha 37

Sardeis

180

Levha 38

Lykia blgesi.

181

Levha 39

Pinara

182

Levha 40

Xanthos

183

Levha 41

Patara

184

Levha 42

Antiphellos

185

Levha 43

Myra

186

Levha 44

Mysia blgesi.

187

Levha 45

Pergamon Yukar ehir

F

188

Levha 46

Pergamon A a ehir
F E @

189

Levha 47

Pergamon rekonstrksiyon

190

Levha 48

Pamphylia blgesi.

191

Levha 49

Perge

192

Levha 50

Aspendos

193

Levha 51

Side

194

Levha 52

Phrygia blgesi.

195

Levha 53

1- Tapnak 2- Kk Tiyatro 3- Byk Tiyatro 4-5-6- Tanmlanamam Yaplar 7- Nymphaion

G

8- Odeion 9- Gymnasion 10- Stadion 11- Aquadkt 12- Lahitler

Laodikeia

196

Levha 54

Amorion

197

Levha 55

1-2-3- Megaronlar duvar 4- Tapnak? savunma duvar

B- Saray avlusunu kent kapsndan ayran E- 1-2-3- Saray yaplarn evreleyen i

Gordion

198

Levha 56

Pisidia blgesi.

199

Levha 57

Sagalassos

200

Levha 58

Termessos

201

Levha 59

Thrakia blgesi.

202

Levha 60

Troas blgesi.

203

Levha 61

Troia

204

Levha 62

Assos

205

Levha 63

Assos

206

Levha 64

A- Sur kaplar B- Tapnak izleri C- Arkaik a n daha kk Neandreias D- Nekropolis

H

Neandreia

207

Levha 65

Ostia - Roma castrumu

208

Levha 66

Ostia

209

Levha 67

Pompei

210

Levha 68

Pompei

211

Levha 69

Leptis Magna

212

Levha 70

Alexandreia

213

Levha 71

Venta Silurum

214

Levha 72

Venta Silurum

215

Levha 73

Rhodos sokak sistemi

nsulalar dikdrtgen sokak zgaras eklindedir.

216

Levha 74

Rhodos

217

Levha 75

Erken dnem Atina kenti.

218

Levha 76

Atina gneybat blgesi.

219

Levha 77

Atina

220

Levha 78

Akragas

221

Levha 79

Akragas

222

Levha 80

Selinus akropolis

223

Levha 81

Selinus

224

Levha 82

Timgad

225