Tasavvufta Kadin

T.C.
SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
TASAVVUF BLM DALI

TASAVVUFTA KADIN ve EB ABDURRAHMAN SLEMNN
ZKRU'N-NSVET'L MTEABBDT'S-SFYYT ADLI ESER

YKSEK LSANS TEZ

Danman
Do. Dr. Hlya KK

Hazrlayan
Nazife Vildan GLOLU
044244061003

KONYA 2007

ZET

slam'n dern yn olarak ifade edilen tasavvuf, daha ok manev tecrbeye dayanan
bir eitim sistemidir. Bu eitim sistemi iersinde her zaman kadnlar da yer almtr. IV./X.
asrda yaam, tasavvuf alannda kymetli eserler vermi olan ve zellikle Tabaktu's-
Sfiyye'si ile tannan Eb Abdurrahman Slem'nin Zikru'n-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfiyyt
adl eseri, tasavvuf sahasndaki kadnlar sergilemesi ynyle nemlidir. Eser, hanm sflerin
tasavvufa katklarn, tasavvufun bir kadn kabnda ald ekli ve tasavvufta kadna verilen
deeri gstermektedir.
Zamanmzdaki 'kadn almalar' dizisine katkda bulunmak ve zellikle tasavvufta
kadna sunulan payeyi gzler nne sermek iin 'Tasavvufta Kadn ve Eb Abdurrahman
Slem'nin Zikru'n-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfiyyt adl eseri' konulu almay setik.
almamzn giri blmnde Slem'nin hayat, ilm ahsiyeti, tesirleri, tasavvuf
anlay zerinde durulmutur. Birinci blmde 'Tasavvufta Kadn' bal altnda ncelikle
Kur'an ve Snnet'te kadn ele alnm, sfler nazarnda kadn ve kadnn veli olabilmesi
zerinde durulmu daha sonra da tasavvuf sahnesinde mrid ve mrid olarak yer alm
hanmlar anlatlmtr. kinci blmde Zikru'n-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfiyyt adl eserin
tahlili yaplm, tabakt kitaplar arasndaki yeri ve nemi vurgulanm, eserde ele alnan
kiilerden bazlar hakknda bilgi verilip esere gre hanm sflerin grlerinden
bahsedilmitir. Ekte ise eserin Trke tercmesi sunulmutur.
ii

ABSTRACT

Sufism, defined as the immaterial aspect of Islam, is an education system mainly
based on spiritual experiences. Women have always taken place in this education system. Ebu
Abdurahman Slemi, who lived between 9
th
and 10
th
centuries and produced invaluable
masterpieces in the field of Sufism, and who is especially known with his Tabakatus
Sufiyye, is the author of Zikrun Nisvetil-Mteabbidatis-Sufiyyat, which is of great
importance as it introduces women involved in Sufism. This masterpiece indicates the
contrubituons of female Sufis to Sufism, the way Sufism was perceived by women and the
importance attached to women in Sufism.
It was decided to study on Women in Sufism and the work of Ebu Abdurrahman
Slemi titled as Zikrun Nisvetil Mteabbidatis- Sfiyyat " so that we can contribute to the
series of current gender studies and especially display the value given to women in Sufism.
In the introduction part of this study, Sulemis life, scientific background and
influences on his field and his perception of Sufism are emphasized. In Part 1, under the title
of Women in Sufism, primarily women in the Koran and the Sunna women in Sufis eyes
and women as saints are dealt with and then women taking place in Sufism as disciples and
sheikhs are mentioned. In part 2, Zikrun-Nisvetil Mteabbidatis-Sufiyyat is analyzed and
its place and significance among biografies are emphasized. Besides, information about some
figures handled in the work is given and the views of the female Sufis are mentioned
according to the book. The Turkish translation of the work can be found in the Appendices.
iii
NDEKLER
ZET..................................................................................................................................................
ABSTRACT.....................................................................................................................................
NDEKLER...............................................................................................................................
NSZ............................................................................................................................................. V
KISALTMALAR.........................................................................................................................V
GR................................................................................................................................................. 1
EB ABDURRAHMAN SLEM: HAYATI VE ESERLER ................................................... 1
A. EB ABDURRAHMAN SLEM ............................................................................................. 1
A.I. Yaad Devir..................................................................................................................... 1
A.II. Yaad Devirde Tasavvuf (IV./X. asr) ........................................................................... 2
A.III. Hayat ve Kiilii .............................................................................................................. 3
B.LM HAYATI VE ESERLER ...................................................................................................... 4
B.I.lmi Hayat ve ahsiyeti........................................................................................................ 4
B.II. Eserleri ............................................................................................................................ 10
B.III. Slemnin Tasavvufi Anlay ....................................................................................... 14
B.IV. Tesirleri........................................................................................................................... 18
I. BLM: TASAVVUFTA KADIN .......................................................................................... 21
A. KUR'AN'DA VE SNNET'TE KADIN................................................................................... 21
A.I. Kuranda Kadn................................................................................................................ 21
A.II. Hadislerde Kadn.............................................................................................................. 25
B. SFLERE GRE KADIN....................................................................................................... 29
B.I. Sflere Gre Ricl (Allah Eri) Kavram ........................................................................... 29
B.II. Vel-Velyet ve Kadnn Velilii...................................................................................... 31
B.III. Erkek Sfler Nazarnda Kadn....................................................................................... 33
B.IV. Sflerde Evlilik.............................................................................................................. 38
C. LK DNEM TASAVVUF TARHNDE MRD VE MRD HANIMLAR.................. 42
C.I. Mrd Hanmlar ................................................................................................................. 42
C.II. Mrid Hanmlar .............................................................................................................. 48
II. BLM...................................................................................................................................... 57
ZKRU'N-NSVET'L MTEABBDT'S-SFYYT.......................................................... 57
A. KTABIN TANITIMI................................................................................................................ 57
A.I. Ad, Nshalar ve Yazl ................................................................................................. 57
A.II. Kaynaklar ........................................................................................................................ 59
A.III. slubu............................................................................................................................. 60
A.IV. Muhtevas ....................................................................................................................... 62
A.V. Eserin Tabakt Kitaplar Arasndaki Yeri........................................................................ 63
iv
B. ESERDE ELE ALINAN KLER........................................................................................... 67
B.I.Tannm Olanlar ................................................................................................................ 67
B.II. Ders Verenler ................................................................................................................... 71
B.III. Hizmet Ehli Olanlar ........................................................................................................ 74
C. ESERE GRE HANIM SFLERN BAZI GRLER................................................... 78
C.I. Tasavvufun Esaslarn lgilendirenler................................................................................ 78
C.II. Hallerle ve Makamlarla lgili Olanlar .............................................................................. 90
SONU.......................................................................................................................................... 103
KAYNAKLAR.............................................................................................................................. 105
EK.................................................................................................................................................. 112

v
NSZ
Btn hak dinlerin derun yn vardr. Bar ve esenlik dini islamn derun yn, ruh
hayat olarak ifade edilen tasavvuf, daha ok manevi tecrbeye dayanan bir eitim sistemidir.
Bu eitimle nefsin temizlenmesi ve ruhun tasfiyesi amalanm, belki de bu yzden ona
tasavvuf ad verilmitir.
Tasavvufun esas zhde dayanr. Hz. Peygamber (s.a.v)in hayat zhdn en gzel
rnekleri ile doludur. Peygamberimizin hayrllar olarak yad ettii dnemler ierisinde de
zhd hayatn eitleri sergilenmitir. Daha sonraki dnemlerde zhd yolunun tercih eden
kimseler, iinde bulunduklar manevi tecrbeyi, yaadklar hissi younluun etkisi ile farkl
ekillerde dile getirmiler, yeni kavram ve ifade biimleri gelitirmilerdir. Bununla birlikte
meru olmayan zhd hareketlerinden syrlmak gayretinde olan ve her nefeste Allah ile olma
dsturuna riayet eden ehlisnnet ileri gelenleri zellikle bu ynleri ile sfi adn almlardr
Tasavvuf, III./IX.-IV./X. asrlarda tahalluk ve tahakkuk boyutuyla byk gelime
gstermitir. Bu dnemlerde yaayan byk sfler iersinde hanm sflerin varl gz ard
edilemez. Bununla birlikte tasavvuf eserlerde belki de mahremiyetleri dnlerek kadn bid
ve sflere yeterince yer verilmemitir. ie Merveziyye'nin "Setr, kadnlara keiften daha
layktr; nk onlar mahremdirler." sz de bu srra iaret eder niteliktedir.
Tasavvuf gelenek iersinde sflerin szlerinden bahseden, onlar anlatan eserler
vcuda getirmek, tasavvufun gelecek nesillere aktarlmas hususunda nemli bir hizmet ifa
etmitir. Bu meyanda eser veren baz melliflerse erkek sflerden bahsedip de hanm
sflerden bahsetmemeyi tasavvuf zenginliin yanstlmas hususunda mhim bir eksiklik
olarak grmlerdir. Tasavvuf sahasndaki eserleriyle tasavvuf kltrn aktarlmasnda
byk gayretler sarf eden Eb Abdurrahman Slem, Zikru'n-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfiyyt
adl eseriyle hanm sfler hakknda orijinal bir alma meydana getirmi, ilk yzyllarndan
itibaren tasavvuf tarihinde hanm bid ve sflerin varln ve tasavvuf geliime katklarn
gstermitir. Eser, zellikle tasavvufun kadn leminde ald oluumu gstermesi, erkek
sfler yannda kadn sflerin durumunu sergilemesi ve kadnlarn tasavvuf hayatn her
boyutunda yer aldklarn gzler nne sermesi ynleriyle nemlidir.
Tarih boyunca hemen her toplumda ifrat ve tefrit uygulamalarnn getirdii
hakszlklara maruz kalan kadnn slm dini ile saygnlk kazand, tasavvuf sahasnda ise
vi
kemale yol bulduu grlr. Zira tasavvuf, kalptan ziyade kalple yol alnan bir olgunlama
platformudur.
Tasavvuf eitim usulleriyle kemal mertebelerine ulam hanmlar, sahip olduklar
gzellikleri bakalarna da kazandrmay bir bor bilmilerdir. Mesela ebeke Basriyye'nin
evindeki yeralt odalarnda, renci ve mritlerine riyzt ve mchede yollarn rettii
ifade edilmitir. Tasavvufun sevgi arlkl bir meslek haline dnmesine katkda bulunan
Rabia Adeviyye ise szleri ve halleriyle kadn erkek birok sfyi etkilemi, tasavvuf
eserlerin hemen hepsinde yd edilmi bir kimsedir. Byk Sf Bir Haf'nin veray
kzkardeinden rendiini ifade etmesi, Eb Yezd'in sf olmak isteyenlere, mm Ali gibi
olmalar gerektiini sylemesi, hanm sflerin tasavvufta eritikleri dereceleri gsteren
misallerdendir.
Zamanmzda eitli platformlarda kadnn durumu tartlmakta, ilm evrelerde de
farkl alardan kadn ele alan ve deerlendiren almalar yaplmaktadr. Bilim dal olarak
tasavvuf, bu almalara nemli katklar salayacak zenginlik ve materyallere sahiptir.
amzdaki 'kadn almalar' dizisine katkda bulunmak ve zellikle de tasavvufta kadna
sunulan payeyi gzler nne sermek iin 'Tasavvufta Kadn ve Eb Abdurrahman Slem'nin
Zikru'n-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfiyyt adl eseri' konulu almay setik.
almamzn giri blmnde Slem'nin hayat, ilm ahsiyeti, tesirleri ve tasavvuf
anlay zerinde durulmutur. Birinci blmde 'Tasavvufta Kadn' bal altnda ncelikle
Kur'an ve Snnet'te kadn ele alnm, tasavvufta ricl kavram, sfler nazarnda kadn,
kadnn vel olmasnn mmknl, sflerin evlilik hususundaki grlerinin kadn
olumsuz grmeleri anlamna gelmedii konularna deinilmi, daha sonra da tasavvuf
sahnesinde mrid ve mrid olarak yer alm hanmlar anlatlmtr. kinci blmde Zikru'n-
Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfiyyt adl eserin tahlili yaplm, tabakt kitaplar arasndaki yeri
ve nemi vurgulanm, eserde ele alnan kiilerden bazlar hakknda bilgi verilerek esere gre
hanm sflerin grlerinden bahsedilmitir.
Ekte eserin Trke tercmesi sunulmutur. Bu blm iin Dr. Mahmud Muhammed
Tanhnin tahkikini yapt 1413/1993 tarihli Kahire basks esas alnmtr. Eser tercme
edilirken rivayetlerin senet ksm da aslna uygun olarak Trkeye tercme edilmitir.
Muhakkikin dipnotlarnn tercmesi de aynen yaplm, kendimize ait dipnotlar ise yldz
iareti ile veya parantez iersinde verilip sonuna ismimizin ba harfleri olan V.G. notu
dlmek suretiyle gsterilmitir.
vii
almamzn konusunun tespiti de dhil olmak zere btn safhalarnda kymetli
gr ve ynlendirmelerinden byk faydalar saladm tez danmanm, muhterem hocam
Do. Dr. Hlya Kk Hanmefendiye, zellikle yksek lisans ders dneminde bilgi ve
tecrbelerinden yararlandm deerli hocam Dilaver Grer Beyefendiye sonsuz teekkr bir
bor bilirim. Bu arada madd manev desteklerini grdm tm dostlarma da kranlarm
sunarm.

Nazife Vildan Glolu
29 Mays 2007-KONYA
viii

KISALTMALAR

a.g.e. : ad geen eser
a.s. : aleyhisselm
b. : bin
bkz. : baknz
bt. : bint
c.c. : Celle Cellh
D.G.B..T. : Doutan Gnmze Byk slam Tarihi
DA. : Diyanet slm Ansiklopedisi
Haz. : hazrlayan
Hz. : Hazreti
.A. : slm Ansiklopedisi
MSBE : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
s.a.v. : sallallhu aleyhi ve sellem
terc. : tercme
ts. : tarihsiz
v. : vefat
GR
EB ABDURRAHMAN SLEM: HAYATI VE ESERLER
A. EB ABDURRAHMAN SLEM
A.I. Yaad Devir
IV./X. asr, islam dnyas tarihinde siyas ve fikr bakmlardan son derece hassas bir
gei dnemi olarak telakki edilmektedir. Bu yzylda merkezi Badat olan Abbasler
(132/750656/1258), asker ve siyas ynden olduka zayflam, Msr gibi ok nemli bir
corafya zerindeki otoritesini kaybetmi ve buna bal olarak Msra hkim olan Fatimlerin
(297/909567/1171) kendilerini Halife ilan etmelerine engel olamamtr.
1

Bu asr boyunca Abbaslerin hkim olduu blgelerdeki emir ve valiler, hilfetten
ayrlarak, sahip olduklar lkeleri kendi adlarna idare etmeye balamlardr. Bu erevede
dou-bat arasnda stratejik bir gei noktas olan ve ilim, fikir, tasavvuf, sanat, edebiyat ve
iktisad alardan islam dnyas iinde temayz etmi bir saha olarak bulunan Horasan'n
durumu, Abbaslerin iinde bulunduu artlara gre ekillenmitir.
2

Abbasler devrinde Horasann en mehur ve bir o kadar da byk vilyetlerinin
banda Herat, Merv, Belh ve Niabur gelmekte idi.
3
IV./X. asr boyunca gelimesini srdren
Niabur ehri, baz dnemlerde islam dnyas iindeki i ekimeler nedeniyle tahrip edilmi
olmasna ramen Horasann merkez ehri olma zelliini kaybetmemitir. Byk corafyac
Ykut (v. 626/1228), Muceml-Buldn adl eserinde, Niabur kenti iin O, faziletlere sahip
byk bir ehirdir. Faziletli insanlarn madeni, limlerin menbadr. imdiye kadar gezip
grdm vilyetler iinde onun dengine rast gelmedim. demek suretiyle bu ehrin hem
Horasan hem de islam lemi iersindeki mevkiine iaret etmitir.
4

IV./X. asrda Niaburda yetimi pek ok limin varl bilinmektedir. Bu zatlarn
ura sahalar da byk eitlilik arz etmektedir. Niaburlu olup zellikle tefsir ilmi sahasnda
hret bulmu zatlar arasnda Abdullah b. Muhammed Murtai (v. 328/939), Abdullah b.
Muhammed b. Menzil (v. 329/940), Eb Bekir Temestn Fris (v. 340/951 sonras), Said
b. smail b. Said Nsbr (v. 298/910) saylabilir.
5

1
Onuncu asrda Abbas hilfetinin iinde bulunduu siyas, fikr ve ekonomik bunalm hakknda bkz.
Brockelmann, Carl slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, trc. Neet aatay, Ankara 1964, I, 135 vd.
2
Abbasiler hakknda genel bir deerlendirme iin bkz. Zettersteen, K.V., "Abbasiler", A, I, stanbul 1950,18-22.
3
Bu ehirler bu gn Afganistan, Trkmenistan ve ran topraklar iinde bulunmaktadr.
4
Hamev, Eb Abdullah Yakut b.Abdullah, Mu'cemu'l-Bldn, Kahire 1323/1906, VIII, 356.
5
Ate, Sleyman, Slem ve Tasavvuf Tefsiri, stanbul 1969, 7692.
2
360/970lerden itibaren Niabur kenti, Kerramiyye
6
hareketinin merkezi haline
gelmitir. Dier taraftan bu ehir, slam lemindeki tasavvuf hareketlerinin tarihi bakmndan
da mhim bir rol stlenmi grnmektedir. Tasavvufa damgasn vuran birok byk
mutasavvf bu blgede yetimitir. zellikle Anadolunun slamlamas ve Trklemesi
olaynda hizmet ifa eden sflerin bu blgeden geldii bilinmektedir.
7

A.II. Yaad Devirde Tasavvuf (IV./X. asr)
Eb Abdurrahman Slemnin yaad IV./X. asr tasavvuf asndan son derece
hareketli geen bir zaman dilimidir. Kiisel yorumlara ak ve zgn bir akm halini alm
olan tasavvufu, islm olmayan unsurlardan temizleme veya zahir lemasna kar
savunma mahiyetinde olan kitaplarn zellikle bu dnemde yazld grlr.
8
Lma, Ktul-
Kulb, Tearruf ve Tabaktus-Sfiyye gibi tasavvuf tarihinde klasik olmu eserler,
bunlardandr. Bu asrda tasavvuf sahasnda insanlar doru yola iletme arsn Niabur ve
evresinde icra edenlerin nde gelenleri Lmann yazar Eb Nasr Serrc (v. 378/988), onun
rencisi mellifimiz Eb Abdurrahman Slem (v. 412/1021) ve Slemnin rencisi
Abdlkerim Kueyr (v. 465/1072)dir.
9
Onlar, tasavvufa szm her trl felsef inhiraf ve
zevki atahatlarla mcadele etmiler, sflerin dtkleri hatalar gstermiler, tasavvufu
Kur'an ve Hadise gre yeniden dzenlemilerdir.
10

IV./X. asrda gerek tasavvufu ortaya koyma gayretinde olan mellifler, zellikle sf
byklerinin tercemelerini konu edinen tabakat kitaplar telif etmilerdir. Eb Sad b. Arb
(v. 341/952), Eb Bekir Zhid Nsbr (v. 342/953), Eb Abbas Ahmed b. Muhammed
Nesev (v. 396/1005) ve Eb Abdurrahman Slem bu devrin tabakat melliflerindendir.
Bununla birlikte bu dnemde yazlm sf tabakat kitaplarndan elimize sadece Slemnin
Tabaktus-Sfiyye ve konumuz olan Zikru'n-Nisveti'l Mteabbidti's-Sfiyyt adl eserleri
ulamtr.
Bu asrn tasavvuf eserler veren nemli mellifleri arasnda Hakm Tirmiz (v.
320/932), Niffer (v. 366/977), Serrc, Eb Bekir Kelbz (v. 380/990) ve Eb Tlib Mekk
(v. 386/996) zikredilebilir. Bunlardan Tirmz, Eb Bekir ibl (v. 334/945) ve Niffer felsef

6
III./IX. asrn sonlarndan itibaren Horasan ve Mvernnehir'de ortaya kan mezheptir. man nazariyeleri
bakmndan Mrcie'nin alt grubu olarak grlm, Allah ve sfatlar konusundaki antropomorfist fikirleri
dolaysyla da Sftiyye, Mcessime veya Mebbihe'nin alt gruplar arasnda saylmtr. bkz. Kutlu, Snmez,
"Kerrmiyye", DA., XXV, 294.
7
Ylmaz, Hasan Kamil, Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 2002, 111.
8
Geni blgi iin bkz Kk, Hlya, Tasavvuf Tarihine Giri, Konya 2004, 71.
9
erbe, Mukaddime, 48.
10
Ate, Sleyman, Slem ve Tasavvuf Tefsiri, stanbul 1969, 217.
3
tasavvufu temsil ederlerken Eb Tlib Mekk selef tasavvufun mmessili olmutur. Serrc,
Kelbz ve Slem ise snn tasavvufun temsilcileri olmular,
11
eserlerinde tasavvufun
slam'a uygunluunu kantlayan deliller sunmulardr.
Bu asrda tasavvuf temel kaide ve prensipleri tespit edilmi bir ilim olarak karmza
kar. Bu dnemde yazlan eserlerde sflerin takip etmesi gereken usller aklanm, yakn
ehlinin makam ve halleri incelenmi, velyet, keramet, fena, tevhid ve marifet gibi
konulardaki grler beyan edilmitir.
12
ibl, Eb Hasan Benc (v. 340/951), Eb Abbas
Dinever (v. 340/951), Eb Abbas Seyyr (v. 342/953), Eb Muhammed arn (v.
353/964), Eb Abdullah Mukr (v. 366/976), smail b. Nceyd Slem (v. 366/976), Eb
Muhammed Rsib (v. 367/977), Eb Ksm Nasrbz (v. 367/977), Eb Abdullah Rzbr
(v. 369/979), Eb Hseyin Hsr (v. 371/981), Eb Abdullah b. Haff (v. 371/981), Eb
Osman Marib (v. 373/983), Eb Ali Dekkk (v. 405/1015) ve Eb Hayyn Tevhd (v.
414/1023), Eb Abdurrahman Slem ile ayn yzylda yaam mutasavvflardandr. Tasavuf
III./IX. asrda olduu gibi bu asrda da Kitap ve Snnet merkezli yaanm ve anlatlmtr.
13

A.III. Hayat ve Kiilii
Tam ad Muhammed b. Hseyin b. Muhammed b. Musa Nisbr Sf'dir. 325/936
ylnda Niabur'da domutur.
14
Baba tarafndan Ezd kabilesine mensup olduundan Ezd,
anne tarafndan Sleym kabilesinden olduu iin Slem nispetlerini alm, daha ok Slem
nispetiyle anlmtr.
15

Mellifimiz, annesinin babas Eb Amr b. Nceyd(v. 366/976)in isnad zincirini yle
vermitir: smail b. Nceyd b. Ahmed b. Yusuf b. Slim b. Hlid Slem.
16
Babas tarafndan

11
Kk, Tasavvuf Tarihine Giri, 2227.
12
Mesela bkz. Serrc, Eb Nasr Abdullah b. Ali, Lma' f Trhit-Tasavvufil-slm, Beyrut 1421/2001, 40-
284.
13
bkz. Slem, Eb Abdurrahman, Tabaktu's-Sfyye, tah. Nureddin erbe, Haleb 1406/1986, 473. Slem, ,
Tabaktu's-Sfyye, 454.
14
Slem'nin doum tarihi hakknda ihtilafl bilgiler vardr. (bkz. Dvd, Muhammed b. Ali, Tabakt'l-
Mfessirn, Beyrut ts., II, 142) Zeheb (v. 748/1347), Mzan'l-'tidl adl kitabnda onun 330 senesinde
doduuna dair rivayeti alrken, (bkz. Zeheb, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed, Mzn'l-`tidal f Nakdi'r-
Rical, tah. M. Muavvad, A. Abdlmevcd, A. Eb Snne, Beyrut ts., 119.) Siyer'inde Slem'nin talebesi Eb
Said Hab'tan 325 senesinin Cemziye'l-hir aynn 10'unda doduunu nakleder. Ayrca onun 333 senesinde
Eb Bekir Sb(v. 342/953)'den, Esam (v. 346/957)'dan, Eb Abdullah b. Ehram(v. 344/955)'dan kendi
yazsyla rivayetler yazm, dedesi smail b. Nceyd ve birok kimseden pek ok rivayet dinlemi olduunu ifade
eder. (bkz.Zeheb, Muhammed b. Ahmed, Siyeru A'lmi'n-Nbel, tah. uayb Ernet, Muhammed b. Nam
Arkuss, Beyrut 1403/1983, XVII, 247.) 333/944'te yaz yazp rivayet dinleyen bir kimsenin 325/936'da
domu olmas doruya daha yakn grnmektedir
15
Zeheb, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed, Tezkirat'l-Huffz, Haydarbd ts., III, 1046.
16
Slem, , Tabaktu's-Sfyye, 454.
4
nispet zinciri ise yledir: Eb Abdurrahman Muhammed b. Hseyin b. Muhammed b. Musa
b. Hlid b. Slim b. Zviye b. Said b. Kabsa b. Serrka Ezd.
17

Babas, "Hseyin b. Muhammed Slem (v. 340/951), meyihin ileri gelenlerindendi.
Abdullah Mnzil (v. 330/941) ve Eb Ali Sekaf (v. 328/939)nin sohbetine katlm, bl
(v. 334/946)yi grmtr.
18
Annesi, zamannn sf limlerinden smail b. Nceydin kzdr
ve hakkndaki rivayetlerden zhd ehli bir kimse olduu anlalmaktadr.
19

Kaynaklarda evlilii, ocuklarnn ve kardelerinin olup olmad hakknda bir bilgiye
rastlayamadmz Slemnin dedesi Eb Amrdan kalan ykl bir mirasa sahip olduu
rivayet edilmitir
20
ki bu nedenle de madd endielerden uzak bir ekilde kendini ilme
ynelttii anlalmaktadr. Onun kiiliiyle alakalandrabileceimiz rivayetler, ilme ve
zellikle tasavvufa dknln gstermekte, bize tasavvuf kiilii hakknda bilgi
vermektedir.
21

Hayatn ilim renme, retme ve kitaplar telif etme yolunda geiren Slemnin
412/1021 senesinin aban aynda vefat ettii rivayet edilmitir.
22
Hatb Badd (v.
463/1071), Slemnin kabrinin Niaburda sfler iin yaptrm olduu bir zaviyede
bulunduunu sylemektedir. Ayrca kabrinin ziyaretle teberrk edilen bir mevki olduunu,
kendinin de oray ziyaret ettiini belirtmektedir.
23

B.LM HAYATI VE ESERLER
B.I.lmi Hayat ve ahsiyeti
Birok ilimde zelliklede tasavvufta ihtisas sahibi
24
olan Slem, Niabur'da adet
olduu ekilde ilim renmeye balamtr. dete gre ocuklara nce Kuran ezberletilir,
sonrada iirler retilerek Arapa belletilirdi.
25
Burada "genelde sflerin bata fkh ve fkh
usul olmak zere din-er ilimlerin renilmesini art olarak grdklerini"
26
belirtmeliyiz.
Slem de ncelikle er ilimleri renmi, sahalarnda ehliyetli kimselere talebelik etmitir.
27

17
Zeheb, Siyer, XVII, 247.
18
Cm, Abdurrahman, Nefahat'l-ns. Evliya Menkbeleri, terc. ve erh Lmi elebi, Haz. S.Uluda-M.Kara,
stanbul 1995, 458459.
19
Zeheb, a.g.e., XVII, 249.
20
21
Tasavvufi kiilii hakknda ilerde tasavvufi ahsiyeti bal altnda bilgi verilecektir.
22
23
Badd, Trhu Badd, II, 248.
24
Dvd, Tabakt, II, 143.
25
erbe, "Mukaddime", 19.
26
Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, stanbul 1999, 24.
27
Zeheb, a.g.e., 247.
5
Daha sonra ilgisini tasavvuf ve hadis alanna evirmi, bu alanlarda asrnn ileri gelen
hocalaryla karlamtr.
28

Eb Said Hab, onun "333/944 ylnda Eb Bekir Sbden, Esamdan, Eb
Abdullah b. Ehramdan kendi yazsyla rendiklerini yazdn" bildirmitir.
29
Buna gre
Slemnin erken yalarda hadis renimine balad anlalmaktadr. Slemnin dedesi
"smail b. Nceyd ve daha birok limden pek ok ders dinlediini" anlatan Hab, onun
"350 senelerinde kitap tasnifine baladn" syler. Ayrca "tasavvufa dair 700 cz, btn
konulardaki Neb (s.a.v.)in hadislerine, meayihe ve daha baka alanlara ait 300 cz tasnif
ettiini ve tasniflerinin kabul grdn" ifade eder.
30

Abdulfir b. smail Fris, Siyku't-Trh adl kitabnda Slem'nin ilm ahsiyeti
hakknda unlar syler: "Eb Abdurrahman zamannn tarikat stadyd. Btn hakikat
ilimlerinde ve tasavvuf yolu bilgisinde baarl klnmt. Tasavvufa dair mehur kitaplarn
sahibidir. Tasavvufu, babasndan ve dedesinden miras almtr. Kendisinden nce tertibine
ulalamam kitaplar telif etmitir. Hatta eserleri, yzden fazla sayya ulamtr. Krk
seneden ok kraat ve imla yoluyla hadis rivayet etmitir. Niabur, Merv, Irak ve Hicazda
hadis yazmtr. Hafz raviler onu tercih ederlerdi."
31

Slem, zahir ilimlerde kendini yetitirdii gibi birok eyhten de feyiz almtr. eyh
Eb Ksm Nasrbznin elinden hrka giydii rivayet edilen
32
Slem, 366/976 senesinde
Nasrbz ile hac yolculuu yapmtr. Bu yolculuk esnasnda hangi beldeye gitseler,
Nasrbznin kendisine "Bizimle gel, hadis dinleyeceiz." dediini anlatan
33
Slemnin
hayatnn her safhasnda ilim rendii anlalyor.
Eserlerini "objektif bir slb"
34
ile kaleme alan Slem, zgn dnceli sflerin
grlerini yorum yapmadan aktard iin tenkide maruz kalmaktan kurtulamamtr.
35

Bununla birlikte o, tabakat mellifi olmas ve tasavvuf ilimlerine dair eserler vermi
bulunmas ynyle takdir grm bir kimsedir.
Hatb Badd, onun tasavvuf taifesi ierisinde yce bir mevkiye sahip olduunu,
eyhleri ve biyografilerini toplad eserler vcuda getirdiini ifade etmi, onu zellikle

28
29
30
31
Zeheb, a.g.e., XVII, 249; Dvd, Tabakt, II, 143.
32
Cm, Nefeht, 458.
33
Zeheb, a.g.e.,XVII, 249.
34
erbe, a.g.e., 49.
35
Slem'ye yneltilen tenkitler iki balk altnda toplanmaktadr: a) Sfler iin Hakiku't-Tefsir'i telif etmi
olmas. b) Sfler lehine hadis uydurduu iddeas. Bu tenkitler ve onlara verilen cevaplar iin bkz. erbe, a.g.e.,
4447; Ate, Slem ve Tasavvuf Tefsiri, 4043.
6
sflerin haberlerini aktarma konusunda mtehasss bir zat olarak vmtr.
36
O, Trhu
Badadnda zellikle sflerin biyografileri konusunda Slemnin eserlerinden oka
istifade etmitir. Bazen beyan ederek bazen de aklamadan Slemnin Trh's-
Sfyyesinden pek ok nakilde bulunmutur. Bundan dolay Trh's-Sfyye, sf
biyografileri konusunda Hatbin en ok faydaland eser olarak gsterilir. Yine Hatb,
sflerin biyografileri ve szleri hakknda Slemnin eseri Tabakat's-Sfyyeden de nakiller
yapm ve onun el-hve ve'l-Ehavt mine's-Sfyye adl eserinden bahsetmitir.
37

Slem, zellikle tasavvuf ve sfler hakkndaki eserleri ile hret bulmu,
38
Hucvir
(v. 470/1077) tarafndan sfleri ve szlerini oka nakleden
39
nvan ile anlmtr.
Ablfir b. smail tarafndan zamanndaki tasavvufun ulusu, hakikat ilimlerini ve tasavvuf
yolunu bilme konusunda muvaffak klnm bir kimse
40
olarak nitelenen Slemyi rencisi
Kueyr, ann esizi olarak vasflandrmaktadr.
41
bn Teymiyye ise Kueyrnin meayih
szlerini rivayet ettii en nemli kimsenin Eb Abdurrahman olduunu sylemekte ve
zellikle meayihe dair rivayetler konusunda Eb Kasmn, ounlukla Eb Abdurrahmana
itimat ettiini belirtmektedir.
42
Ayrca Slemnin (Sf) Meayihinin szlerini ve
hikyelerini toplama konusunda inayet sahibi olduunu ve bu konuda kitaplar tasnif ettiini
bildirmektedir.
43
Onun birok ilimde ehliyet sahibi olduuna deinen emsddin Dvd ise
zellikle selefin izgisi zere olan tasavvuf ve siyer (yani tasavvuf byklerinin biyografileri
ve halleri) konusundaki bilgisine dikkat ekmektedir.
44

Doup byd yer olan Niaburda ilim rendii gibi bu uurda o zamann ilim
merkezlerinden Merv, Irak ve Hicaza seyahatlar yapm,
45
kaynaklarn ifadesine gre "pek
ok kimseden" ilim renmitir.
46
imdi Slemnin ilmi ahsiyetine k tutmas bakmndan
zellikle sahalarnda birer otorite saylabilecek hocalarndan bazlarn vefat tarihlerine gre
kronolojik olarak ksaca tantmaya alalm:
47

36
Badd, Trhu Badd, II, 248.
37
zzet, Belsem Basri, Ahbar's-Sfyye ve'z-Zhhd min Trhi Badad, Beyrut 2004, 2122.
38
39
Hucvir, Ali b. Osman Cllb, Kef'l-Mahcb, (Hakkat Bilgisi), Haz.Sleynan Uluda, stanbul 1996, 174.
40
41
Kueyr, Abdulkerim b. Hevzin, er-Risletl-Kueyriyye, Msr, 1379/1959, 33.
42
bn Teymiyye, el-stikme, I, 84.
43
bn Teymiyye, a.g.e., II, 72.
44
Davd, Tabakt'l-Mfessirin, II, 142.
45
Zeheb, a.g.e., XII, 249.
46
Zeheb, a.g.e., XII, 247.
47
Slemnin hocalar hakknda geni bilgi iin bkz. erbe, "Mukaddime", 1924 ve Ate, Slem ve Tasavvuf
Tefsri, 4955.

7
1) Eb Bekir Ahmed b. shak b. Eyyb Nsbr Sb (v. 342/953)
zellikle hadis ve fkhta baar salayan Sb, Badat, Basra, Hicaz, Rs ve
Niaburda ilim tahsilinde bulunmutur. Eb Abdullah Hkim, Sbnin Niaburda elli
yldan fazla fetva verdiini ve hi yanlgya dmediini anlatr. el-Esm ve's-Sft, Kitab'l-
man, el-Hulefu'l-Erbaa gibi eserleri vardr. 342/953 senesinde vefat etmitir.
48
Slem
"333/944 senesinde Sbden kendi hattyla rendiklerini yazmtr."
49
Buna gre Sb,
Slemnin ilk hocalarndandr.
2) Muhammed b. Dvd b. Sleyman, Eb Bekir Zhid Nsbr (v. 342/953)
lim renmek iin pek ok seyahatte bulunmutur. Niabur, Rey, Irak, Hicaz, Msr,
am ve Mevslde hadis dinlemi ve Cafer Feryn, Eb Abdurrahman Nes ve Eb Yala
Mevsil ve bakalarndan hadis rivayet etmitir. Ondan da Hakm Eb Abdullah, Eb
Muhammed b. Said gibi kimseler rivayette bulunmutur. "Ahbru's-Sfyye ve'z-Zhhd"
telif etmitir.
50

3) Hassan b. Muhammed Kura Emev Nisbr (v. 349/960)
Horasann afi fakihi olan bu zat, zellikle hadis ve illetleri konusunda ehliyet
sahibi, sika bir limdir. Birok eser vermi, 349/960 senesinde vefat etmitir. Muhammed b.
brahim Benc gibi zatlardan rivayette bulunmutur. Kendisinden Hkim ve bakalar hadis
rivayet etmilerdir. Hkim onun hakknda "O, Horasann hadis ehlinin imamyd. Grdm
limlerin en zahidi ve en abididir." demitir.
51

4) Eb Ksm Sleyman b. Ahmed b. Eyyb Lahm Tabern (v. 360/970)
260/873da Akkada doan Tabern Haremeyn, Yemen, Msr, Badat, Kfe, Basra,
Isfahan, Cezre gibi ilim merkezi olan ehirleri dolam ve bir ok statla grmtr. Ali b.
Abdulaziz Baav, Bir b. Musa, dris At gibi muhaddisleri dinlemi ve onlardan rivayette
bulunmutur. Birok eser veren Tabernnin tane de mcemi vardr.
52
360/970 senesinde,
yz yanda vefat etmitir.
53

5) Eb Amr smail b. Nceyd Slem (v. 366/976)

48
49
50
bn Esr, zzeddn Eb Hasan, el-Lbb fi Tehzbi'l-Ensb, Kahire 1357, I, 490.
51
bn Imd, ezert'z-Zeheb, II, 380.
52
Dehlev, Abdlaziz b. ah Veliyyullah, Bustanu'l-Muhaddisn, Haz. Ali Osman Kokuzu, Ankara 1986, 106.
53
Zeheb, a.g.e., XVII, 119-128.
8
Slem nin annesinin babas olan bu zat, onun kendisinden ok istifade ettii bir
kimsedir.
54
"Eb Amr smail b.Nceyd, Eb Osman Hrnin (v. 298/910) sohbet ehlinin ileri
gelenlerindendir ve Cneyd Badd ile grmtr. Zamannn meyihinin ulularndandr.
Hli rtmek ve vakti korumak zellikleriyle dier meyihten ayrlan bir tarikat usul vardr.
Hadis sema etmi ve rivayette bulunmu sika bir kimsedir."
55
O, "Eb Osmann 366/976
senesinde en son vefat eden mrididir."
56
Mekke-i Mkerremede vefat etmitir.
57

6) Eb Ksm brahim b. Muhammed Nasrbz (v. 367/977)
Niaburludur. Siyer, tarih ilimlerinde yetkili olduu gibi zellikle hakkat ilimlerinde
mtehassstr. Birok hadis yazp rivayet eden ve sika olan Nasrbz, hayatnn son gnlerini
Mekkede geirmi ve 367/977 senesinde vefat etmitir.
58
Slem, Nasrabznin elinden hrka
giymitir. Nasrabznin eyhi ise ibl(v. 334/946)dir.
59
Slemnin Nasrbzye baz
seyahatlarnda elik ettii ve birlikte hadis sema ettikleri de rivayet edilmektedir.
60

7) Abdullah b. Ali b. Muhammed b. Yahya Eb Nasr Serrc (v. 378/988)
Zeheb, Slemden Eb Nasrn zhd ehli bir kimse olduunu, zellikle ftvvet ve
sflere dair bilgiler konusunda zamannn lideri konumunda bulunduunu rivayet
etmektedir.
61
"Tvusul-Fukara" lakabyla anlan ve birok ilim dalnda mtehasss olan
Serrac,
62
Lmann yazardr.
8) Ali b. mer b. Ahmed Eb Hasan Drekutn (v. 385/995)
lel-i hadis ve esm-i ricl ilimlerinde ann nde gelen limlerindendir. yle ki
Hatb, Hkim ve bu bilgi dalnn dier imamlar, Drekutnnin stnln beyan
etmilerdir.
63
"Rav meayihlerin halleri konusunda Slemnin Drekutnye rifne sorular
olmutur."
64
Slem bu sorular ve Drekutnnin cevaplarn "es-Slt li-Drekutn" adl
kitabnda toplamtr.

54
Zeheb, Siyer XII, 247.
55
Slem, Tabakt's-Sfyye, 454.
56
a'rn, Abdlvehhb, et-Tabaktl-Kbr-Levkihul-Envr fi Tabakatil-Ahyr, Beyrut 1418/1997, Beyrut
1418/1997, 172.
57
Kueyr, Risle, 435.
58
Slem, a.g.e., 484.
59
Cam, Nefeht, 457.
60
61
Zeheb, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed, Trhu'l- slam, Beyrut 1993, XXVI, 625.
62
Attar, Feriduddin, Tezkiret'l-Evliya, Haz. Sleyman Uluda, stanbul 1991, 650.
63
Dehlev, Bustanu'l-Muhaddisn, 94.
64
9
Slemnin talebelerini zikretmekte onun ilmi kiilii hakknda bilgi verecektir. "Krk
seneden fazla kraat ve iml yolu ile hadis rivayet eden"
65
Slemnin burada hepsini
sayamayacamz kadar ok talebeleri vardr. Biz bunlardan bazlarn vefat tarihlerine gre
kronolojik olarak ksaca tantmakla yetineceiz:
66

1) Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed Hkim Nsbr (v.
403/1012)
Kk yalardan itibaren ilim renimine balayan Eb Abdullah, Eb Htim b.
Hibbandan hadis yazmtr. Yaklak iki bin hocadan hadis dinledii sylenir. Hocalar
arasnda Eb Cafer Rz, Eb Abbas Asam, Muhammed b.Yakub eybn vardr. Drekutn,
Beyhak, Kueyr, Eb Slih Mezzin gibi kimseler kendisinden hadis rivayet etmilerdir.
67

2) Eb Nuaym, Ahmed b. Abdullah b. Ahmed b. shak sfehn (v. 430/1038)
Tabern, Eb-eyh Ceb, Eb Ali b. Savvf, Eb Bekir Acurr gibi limlerden ders alan
Eb Nuaym, hadis stadlna eritiinde hadis hafzlar ona yneldiler ve kendisinden
faydalandlar. En gzide talebesi Hatb Badddir. Birok eser veren Eb Nuaymn
Hilyet'l Evliy isimli eseri mehurdur.
68
Bu kitap, Eb Nuaymn Slemden faydalandn
gstermektedir.
69
Slem de Eb Nuaymdan rivayette bulunduu iin Nureddin erbe, Eb
Nuaym Slemnin hocalar arasnda da saymtr.
70

3) Abdullah b. Yusuf, Eb Muhammed Cven (v. 431/1095)
Ebl-Mel Cvennin babasdr. Sehl b. Muhammed Sulkden ve Eb Bekir
Mervezden fkh okumu ve fkhta yararl tasnifler oluturmutur. Eb Abdurrahman
Slem ve Eb Muhammed b. Bbya sfehnden hadis dinlemitir. 431/1095 ylnda vefat
ettii rivayet edilmektedir.
71

4) Eb Bekir Ahmed b. Hseyin b. Ali b. Musa Beyhak (v. 458/1066)
384/994de dnyaya gelen Beyhak, Hkim, Eb Thir, bn Frek, Sf Eb Ali
Rzbr, Sf Eb Abdurrahman Slem gibi limlerden istifade etmi, ilim renmek

65
66
Slem'nin dier talebeleri hakknda bkz. erbe, "Mukaddime", 2428 ve Ate, Slem ve Tasavvuf Tefsri,
5558.
67
68
Dehlev, Bustnu'l-Muhaddisin, 91.
69
bkz. Eb Nuaym, Hilyet'l-Evliya, II, 25.
70
erbe, a.g.e., 20.
71
Hamev, Mu'cemu'l-Bldn, III, 182.
10
amacyla Badad, Horasan, Kfe, Hicaz gibi beldelere seferler yapmtr.
72
Hadis ilminde
zirveye ulamtr.
73
Beyhaknin bin cze ulaan eser verdii sylenmektedir. es-Snen'l
Kbr, el-Esm ve's-Sft ve Delil'n-Nbvve eserlerinden bazlardr.
74

5) Abdlkerm b. Hevzin b. Abdlmelik Kueyr Nsbr (v. 465/1072)
Edebiyat ve Arapay Eb Ksm Yemnden renmi, Eb Ali Dekkk(v.
405/1014)n "nce din ilmi ile kendinizi doldurunuz." tavsiyesine uyarak Eb Bekir
Tsden fkh, Eb Bekir b. Frekten usl ve kelam tahsil etmi shak sferyinnin
derslerine katlmtr. Bundan sonra Eb Alinin sohbetine itirak eden Kueyr, onun
vefatndan sonra Slemnin sohbetlerine devam etmitir.
75
Kueyrnin en mehur eseri er-
Rislet'l-Kueyryyedir.
6) Eb Salih Ahmed b. Abdlmelik b. Ali b. Ahmed Nsbr Kirmn (v.
470/1077)
Crcan, Badat, sfahan, Dmek, Mekke gibi ilim merkezlerinde seyahatlarda
bulunup Eb Nuaym sferyin, Ebl-Hasan Alev, Eb Abdullah Hkim, Eb Zer Herev
gibi birok imamdan hadis rivayet etmitir.
76
Hatb'in sika bulduu ve kendisinden hadis
rivayetinde bulunduu
77
bir zat olan Eb Slih, Slemnin el-Erbenini rivayet etmitir.
78

7) Eb Abdullah Ksm b. Fadl b. Ahmed Sekaf sfehn (v. 489/1095)
Horasan, Irak ve Hicaz gezip byk limlerle grmtr. Slem, Eb Zekeriy
Mzekk, Eb Bekir Hr gibi limlerden hadis dinlemitir. Kendisinden de olu Thir b.
Ksm ve smil Teym rivayette bulunmutur. Yahya b. Mende, zamannda ondan daha sika
bir kimsenin olmadn sylemitir.
79

B.II. Eserleri
Slemnin en ok tasavvuf ilimleri konusunda eser verdiini biliyoruz. Abdulafir b.
smail, onun eserlerinde " o zamana kadar ulalamam bir tertip uyguladn" vurgulam ve

72
Dehlev, Bustnu'l-Muhaddisin, 102.
73
Dehlev, a.g.e., 103.
74
Dehlev, a.g.e., 103.
75
Dehlev, a.g.e. , 142.
76
Zeheb, Siyer, XVIII, 419.
77
Badd, Trhu Badad, IV, 268.
78
Slem, Kitbu'l-Erben li's-Sfyye, Haz. Niyazi Bek, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1990, 1.
79
Zeheb, a.g.e.,XIX, 8-10.
11
"yz akn eserenin" olduunu ifade etmitir.
80
imdi onun eserlerinden nemli grdmz
bazlarn baslm olanlarndan balamak suretiyle vermek istiyoruz:
1-) Tabaktu's-Sfyye: --;~- '--=
Tasavvuf tarihinde tabakt kitaplar arasnda nshas elimizde mevcut olan en eski ve
en mehur kaynaktr. Slemnin Tabaktus-Sfyyeyi mrnn sonuna doru yazd
tahmin edilmektedir.
81

Slem, bu eserini be blme ayrmtr. Her blmde tasavvuf byklerinden ayn
zamanda veya birbirlerine yakn zamanlarda bulunan yirmi eyhi anlattn belirtmitir.
82
Bu
beyan dorultusunda ilk be tabakann her birinde yirmi eyhin ilendiini gryoruz. Ancak
beinci tabakada yirmieyh ele alnmtr. Yine Slem, eserinde bu zatlarn zellikle yol
(tarikat), hal ve ilimlerine dellet eden szlerine ve sretlerine yer verdiini ifade etmitir.
83

Her eyh iin yaklak yirmi menkbe zikrettiini" ve "bunu dier kitaplarnda geenleri
tekrarlamamaya alarak yaptn aklamtr.
84

Eb Abdurrahman, sfleri tabakalara ayrrken zaman ve nem srasn gz nnde
bulundurmutur. Bununla birlikte Cneyd, Nr, Tster, Harrz ve Hakm Tirmz gibi byk
ve nemli ahsiyetler, birinci tabakada zikredilenlerden zaman ve nem asndan geri
olmadklar halde ikinci tabakadan gsterilmilerdir. Nureddin erbe tarafndan tahkiki
yaplan bu eser muhakkikin kymetli ve geni bir nszyle Kahirede 1953 ylnda
baslmtr. 1986 ve 1995te de basklar yaplmtr.
85

2-) Hakiku't-Tefsr: ,-~--- _-'-=
Musannif tarafndan Eb Abbs b. Atya ve Ca'fer b. Muhammede nispet edilen ayet
yorumlarnn beenilen blmlerine, hakkat erbab meayihin szleri de ilave edilmek
suretiyle oluturulmutur. Bu rivayetler srelere gre tertip edilmitir.
86
Ktip elebinin
ismini "el-Hakk f't-Tefsr" olarak verdii bu kitab, Saleb, mellifine okumutur.
87

Dnyann eitli yerlerinde birok yazmas bulunan
88
bu kitap, Seyyid mran
tarafndan tahkik edilerek Drl-Ktbil-lmiyye yaynlar arasnda 2001 ylnda Beyrutta
iki cilt halinde baslmtr. Eser hakknda Sleyman Ate'in doktora almas vardr. Bu
alma Slemi ve Tasavufi Tefsiri ad altnda yaymlanmtr.

80
81
82
Slem, Tabaktus-Sfyye, 3.
83
Slem, a.g.e. , 3.
84
Slem, a.g.e., 518.
85
Tabaktu's-Sfyye'nin yazma nshalar iin bkz. erbe, a.g.e., 5463.
86
Slem, Hakiku't-Tefsr, 1920.
87
Ktip elebi, Kef'z-Znn, I, 673.
88
Eserin yazma nshalar iin bkz. Ate, Slem ve Tasavvuf Tefsri, 7075.
12
3-) Rislet'l-Melmetiyye: --->-- -'
Bu Risleyi Prof. Ebl Al ff 1945 senesinde Kahirede kymetli bir mukaddime
ile neretmitir.
89
Ayrca mer Rza Dorul tarafndan tercme edilerek "slam Tarihinde lk
Melmet" ad ile nklp Kitabevi yaynlar arasnda 1950 ylnda kmtr.
90

4-) Risle f-Galatti's-Sfyye: --;~- '=-- - -'
Bu eser, Msrdaki nshasnn ad olan "Usl'l-Melmetiyye ve Galatti's-Sfyye"
ismiyle Abdlfettah Ahmed Favnin tahkiki ile Kahirede Mektebetz-Zehrann yaynlar
arasnda 1995te yaymlanmtr.
5-) es-Slt: V;~-
Slemnin Hfz Ebl-Hasan Ali b. mer b. Mehd Drekutnye ve bakalarna
ravler hakknda sorduu sorular ihtiva eder. Bu eser "Sult Eb Abdurrahman es-Slem
li'd-Drekutn f'l Cerh ve't-Ta'dl" ad altnda Eb Meryam Mecdi Fathi brahimin tahkiki ile
Drs-Sahabe lit-Tras yaynlar arasnda 1992 ylnda Tantada baslmtr.
6-) Uybu'n-Nefs ve Mdvth: ;-- ')-- Q---
Mecdi Seyyid brahimin tahkiki ile Tantada Drs-Sahabe yaynlar arasnda
1990da baslmtr. Mehmet Ali Kara tarafndan tercmesi yaplan bu eser "Nefsin Ayplar"
ismi ile lke Yaynlar arasnda, stanbulda 2000 ylnda ikinci basks yaplmtr.
7-) db's-Sohbeti ve Hsni'l-Urati: ,~- Q~= -=~- '
Ktip elebinin "db's-Sohbeti" olarak bahsettii kitaptr.
91
Hucvir de Slemnin
bu kitabndan bahseder.
92
Bu eser M. J. Kister tarafndan 1954te Orelimde baslmtr.
93

8-) el-Ftvve: ;---
Eser, Sleyman Ate tarafndan tahkki ve tercmesi yaplm ve Ankara niversitesi
lahiyat Fakltesi yaynlar arasnda 1977 ylnda "Kitb'l-Ftvve ve Tasavvufta Ftvvet"
adyla neredilmitir.

89
Ate, Slem ve Tasavvuf Tefsri, 67.
90
Yazma nshalar iin bkz. erbe, "Mukaddime", 38.
91
Ktip elebi, Mustafa b. Abdullah (Hac Halfe), Kef'z-Znn an Esmil-Ktbi vel-Fnn, stanbul
1360/1941, I, 46.
92
Hucvir, Kef'l-Mahcb, 484.
93
Slem, db's-Suhbeti ve Hsni'l-Urati, Haz. M. J. Kstar, Orelim 1954; yazma nshalar hakknda bkz.
erbe,"Mukaddime", 3233; ayrca 1990'da Eb Meryem Mecdi Fethi brahim'in tahkiki ile Tanta'da
baslmtr.
13
9-) Beyn Ahvli's-Sfyye: --;~- ;= '- , Beyan'l-Zeleli'l-Fukara ve Mevcib
dbihim: +-' -=,- --' .' ',- , Cevmiu dbi's-Sfyye: ,,-' ' _-,= , Derect'l-
Mumelt: `-'-' '= , Menhicu'l-rifn: ,'' _'--, Mes'elet Derecti's-Sdikn: '---
,'-' '=, Mukaddime f't-Tasavvuf: ,--' ---- , Nesmu'l-Ervh: ` ,-,Slk'l
rifn: ,'' ,' Slemnin bu eserleri, Sleyman Atein tercme ve notlaryla Ankara
niverstesinin yaynlar arasnda 1981 ylnda kmtr. 1993 ylnda da en-Nir tarafndan
Tisa Ktb f Uslit-Tasavvuf vez-Zhd adyla bu dokuz eser Atein tahkikiyle
baslmtr.
10-) el-Erben fi'l-Hadis: ~-=- - Q-V
1690 tarihinde istinsah edilmi bir nshas Sleymaniye Ktphanesinin Murat
Buhar 318/6 numarada kaytl bir hadis mecmuasnn 60a-64b varaklar arasnda
bulunmaktadr. Bu nsha zerinde Niyazi Beki tarafndan allm, hadislerin tahric ve
tahlili yaplmtr.
94
Kitabn kapandaki "Bu, sfler iin derlenen, el-Erben kitabdr."
eklindeki ifadeden Slemnin bu kitab zellikle sfler iin derledii anlalmaktadr.
95

Zhde dair hadisler ihtiva eden bu kitab, Ktip elebi zikretmitir.
96
Kitab Haydarabatdaki
Diratl-Marifil-Osmaniyye neretmitir.
97

11-) Zikru'n-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfyyt: '--;~- ----- ;~-- ,
Konumuz olan ve ikinci blmde hakknda detayl bilgi verip tercmesini sunacamz
Slemnin bu kitabnn bugn yazma olarak bilinen tek nshas, aratrmac Dr. M.
Muhammed Tanh tarafndan 1991 ylnda kefedilmitir. Buna gre eser Suudi Arabistan
mam Muhammed b. Suud slam niversitesi Ktphanesi yazma eserler blmnde 2118
numarada kaytl "es-Slemyyt" isimli Slemye ait 26 rislenin oluturduu mecmuann
ikinci rislesidir. Eser, 81 bid ve sf hanmn biyografisi mahiyetindedir.
Eserinin iki neri vardr. "Birisi Muhammed Tanh tarafndan yaplan tahkikli neir
(Kahire, 1414/1993), dieri Rkia Laroui Cornell tarafndan (Fons Vitae, 1999) yaplm
olandr."
98

Mellifin baslmam eserlerinden bazlar unlardr:
1-) dbt-Tez : ' '--
2-) db's-Sfyye: --;~- '

94
Beki, Niyazi, es-Slem ve Kitab'l-Erban li's-Sfyye simli Hadis Kitab, Baslmam Yksek Lisans Tezi,
MSBE, stanbul 1990.
95
Beki, a.g.e., 27.
96
Ktip elebi, Kef'z-Znn, I, 53.
97
98
14
3-) db'l Fakri ve erituh: =-, ,--- '
4-) el-hvet vel-Ehavt mines-Sfyye: --;~- Q- ;=V ;=(
5-) el-stihdt: ')~-V
6-) el-Fark Beyne lmi'-erati ve'l-Hakka: ---=- ,~- ;-- Q- ,--
7-) Emsl'l-Kur'n: ,-- '--
8-) es-Sem': '-~-
9-) ez-Zhd: -,-
10-) Makmt'l-Evliy: '--V '-'--
11-) Mihan's-Sfyye: --;~- Q=-
12-) Snen's-Sfyye: --;~- Q-
13-) Trhu Ehli's-Suffe: -~- J _'
14-) Trh's-Sfyye: --;~- _'99
B.III. Slemnin Tasavvufi Anlay
"Tasavvufun esas, kitap ve snnete uymak, bidat ve hevalar terk etmek, meayihe
hrmet etmek, halkn zrlerini grmek ve virde devam etmektir."
100
diyen Slemnin
tasavvufunu, ada ve rvisi olan Eb Nuaym sfehn (v. 430/1038) yle aklamaktadr:
"Tasavvufu, ilk dnemlerde olduu gibi hurafelerden temizleyip selefin aklad ekilde
muhafaza etmeye alan tam inayet sahibi kimselerden biri de Slemdir. Slem,
karlatm limlerdendir. Kendisi selef-i slihnin ahlaknda, onlar dosdoru takip eden ve
bu taifenin yiyici, yol vurucu cahillerinden yz eviren, yanllarn asla kabul etmeyen
biridir. Bu ekoln hakikati, Hz. Peygambere tebli ve teri ettii konularda uymak, sonrada
muhakkik sflere ve muhaddislerle fakihlere tabi olmaktr."
101

Niabur ekolnn tasavvuf alannda yapt almalar, objektif aratrma olmalar
ynyle temayz eder. Lma', Hakiku't-Tefsir ve Rislet'l-Kueyryye gibi eserlerde
melliflerin ok az kendi grlerine yer vermeleri dikkati eker. Onlar sflerin szlerini
rivayetle yetinirler.
102
Burada Niabur Mektebinin ftvvet ve melmet zellikleriyle tannan
bir merkez olduunu
103
hatrlatmak yerinde olur. Slemnin zellikle ftvvet ve melmet
konularnda Risleler kaleme alm olmas, onun Niabur Mektebinin iyi bir temsilcisi
olduunu gsterir.

99
Eserler hakknda bilgi ve yazma nshalar iin bkz. erbe, "Mukaddime", 3142; Ate, Slem ve Tasavvuf
Tefsiri, 5975.
100
101
sfehn, Hilye, II, 25.
102
103
Ylmaz, Hasan Kmil, Ana Hatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 2002, 113.
15
Slem, "Yce Allahn ve Resulullahn hkmlerini bilmeyen kimse sf olamaz. Da
ait hkmleri muhkem yapmayan ie ait hkmleri gzel yapmay baaramaz. Hallerinde
ilmin gereklerine aykr davranan sf deildir. Ahlak ve adab, kitap ve snnet uyarnca
olamayan sf deildir."
104
derken kitap ve snneti bilip onlarn hkmleri dorultusunda
hareket etmenin temel olduu bir tasavvuftan bahseder. Dedesi smail b. Nceydin "Bana
gre tasavvuf, eriatn emir ve yasaklar altnda sabretmektir." dediini rivayet eder.
105
Buna
gre Kueyrnin tasavvufu eriata yaklatrc faaliyetleri, hocas Slemnin usuln takip
etmesinden kaynaklanmaktadr, diyebiliriz.
Onun tasavvuf anlaynda eriatn snrlarn amaya yer olmadn gryoruz.
Tasavvuf terimlerden sekri anlatrken "Doru sekr, sahibinin sekr halinde herhangi bir
gnah ilemekten, eriat bakmndan knanacak duruma dmekten korunmu olduu sekirdir.
eriatn bir emrine aykr davranan, ya da bir farz zayi eden kimse, hakikat yolundan
ayrlmtr"
106
demesi, tasavvufunun izgisi hakknda bilgi vermesi asndan son derece
nemlidir.
Slem, eserlerinde Kuran ve snnete uyma, bidatleri terk edip meyihe hrmet etme
eklinde yaplandrd tasavvufu, sadece nakledici olmamtr. Onun hayat, anlatt
tasavvufun yaanm hikyeleriyle doludur. Kueyr, Slemnin tasavvuf olgunluunu
gsteren yle bir olay anlatmaktadr: "Bir keresinde hrszlar, eyh Eb Abdurrahmannn
evine zorla girmiler, bulduklarn alp gtrmlerdi. Bu hadiseden sonra arkadalarmzdan
biri Slemnin unu sylediini nakletmiti: Pazardan dnerken cbbemin ak artrma ile
satldn grdm, satcya srtm dnp bakmadm."
107
Yine Slemden nakledildiine gre
O, Hemezan yolunda bir emirle karlam, emir ondan Hakiku't-Tefsirin nshasnn
yazlmasn istemi ve karlnda iyi cins bir at, yz dinar ve pek ok kyafet verilmesini
emretmitir. Slem ise bunlar kabul etmeyerek zhidne bir tutum sergilemitir.
108

Abdlkerm Kueyrinin, hocas Slem hakknda yapt u rivayet, Slemnin
feraset ehli bir kimse olduunu ortaya koyar. Kueyrnin anlattna gre bir gn kendisi,
stad Eb Ali(v.405/1014)nin huzurundayken eyh Eb Abdurrahman Slemnin dervilere
uyarak sema yapt konusu geer. Bunun zerine stad Eb Ali, yle bir hale sahip olan

104
Slem, Eb Abdurrahman, Menhicu'l-rifn (Tasavvufun Ana lkeleri Slem'nin Risleleri iinde) Haz.
Sleyman Ate, Ankara 1981, 1112.
105
Slem, Eb Abdurrahman, Deract'l-Mumelt (Tasavvufun Ana lkeleri Slem'nin Risleleri iinde) Haz.
Sleyman Ate, Ankara 1981, 27.
106
Slem,a.g.e.,33.
107
Kueyr, Risle, 121.
108
16
iin skun daha evladr. dedikten sonra Kueyrye Ona git, onu kitap odasnda otururken
bulacaksn; kitaplarn zerinde kk, drt ke, krmz, ierisinde Hseyin b. Mansurun
iirleri bulunan bir cilt var. Bu cildi al ve ona bir ey syleme, bana getir.der. le scann
bastrd bir vakitte Kueyr, Slemnin yanna girdiini, onun da kitap odasnda olduunu,
ciltli kitabn ise denildii gibi konulmu bulunduunu ifadeden sonra szlerine yle devam
eder: Oturduum zaman eyh Eb Abdurrahman sze balad ve dedi ki: nsanlardan
bazlar sema yapmasndan dolay limlerden bir kimseyi tenkit ediyordu. Bu kimse bir gn
evde yalnzken vecde gelmi gibi dnerken grld ve hali soruldu. O da yle cevap verdi:
Bana mkil gelen bir mesele vard, manas bana aikr oldu (zld) de sevinten kendime
malik olamadm, dnmeye baladm. Bunun zerine ona (Sema edenlerin) halleri de
byledir. dendi. stad Eb Alinin bana emrettii ve tarif ettii eyi syledii ekilde
grdm zaman bununla birlikte eyh Eb Abdurrahmann da anlatlan eyi yd etmesi
zerine hayrete dtm ve kisi arasnda nasl davranaym? dedim. Sonra iimden
Doruluktan baka are yok.deyip stad Eb Ali bana bu cildi tarif edip (almak zere) beni
bu ie grevlendirmiken sizden korkuyorum, bununla birlikte ona muhalefet etmem de
mmkn deil. Ne emredersiniz? dedim. Bunun zerine Slem, Hseyin b. Mansurun
szlerinden oluan altgen (bir cilt) kard. erisinde es-Sayhr f Nakdid-Duhr diye
isimlendirdii kendi tasnifi olan bir kitap ta vard. Bunu ona gtr ve br cildi benim
mtalaa ettiimi ve tasniflerime ondan beyitler naklettiimi syle. dedi. Bylece oradan
ktm.
109

Yine Kueyrnin aktard baka bir olay, Slemnin sema anlay hakknda bize
fikir vermektedir. Buna gre Slem, Eb Osman Said Marib(v. 373/983)nin yanna
gittiini, bu srada da bir kimsenin krkla kuyudan su ektiini, bunun zerine Eb
Osmann kendisine "Ey Eb Abdurrahman! ark ne diyor anlyor musun?" dediini, kendisi
"Hayr." deyince de "Allah, Allah diyor." buyurduunu nakletmitir.
110

Yine Kueyr, Slemnin yle dediini anlatr: "eyhim stad Eb Sehl Sulk(v.
369/979)nin hayatnda Merve kmtm. Ben oradan ayrlmadan nce Cuma gn sabahlar
Kuran- Kerm ve hatim meclisleri dzenlenirdi. Dndm zaman bu meclisin
kaldrldn, bunun yerine ayn vakitte Ebl-Gaffnnin sema meclisinin kurulduunu
grdm. Bundan dolay iime bir ey dt ve kendi kendime "Hatim meclisi, sema
meclisiyle deitirilmi."dedim. (eyhim) bir gn bana "Ey Eb Abdurrahman, benim

109
Kueyr, Risle, 117.
110
Kueyr, a.g.e., 172.
17
hakkmda insanlar ne sylyorlar?" diye sordu. Ben de "Kuran- Kerm meclisini kaldrd,
sema meclisini koydu, diyorlar." dedim. Bunun zerine "Kim hocasna niin? derse, o asla
iflah olamaz." buyurdu.
111
Bu konuyu Kueyr, eyhlerin kalplerini korumak, onlara saygl
davranmak blm iersinde anlatmtr.
112
Bu rivayet bize, Slemnin hocasna saygsn
bildirdii gibi hocalarna grlerini gzel bir ekilde ifade etmekten ekinmediini ve
zellikle Kuran meclisine deer verdiini gstermektedir.
Slem, tasavvuf konulardaki yorumlaryla da zamannn nde gelen sflerinin
takdirini kazanm bir kimsedir. Rivayet edildiine gre eyh Eb Abdurrahman Slem,
stad Eb Ali Dehhka "Zikir mi daha stndr, fikir mi?" diye sormu, stad Eb Ali, "Bu
konuda eyhin gr nedir?" diye karlk verince, Eb Abdurrahman "Bana gre zikir daha
stndr, nk Sbhan olan Hakk zikir ile vasflandrlr ama fikir ile vasflandrlamaz.
Sbhan olan Hakkn vasfland bir ey, yalnz mahlkata ait olan bir eyden daha
stndr."demitir. stad Eb Ali de bu yant gzel bulmutur.
113

Slemnin melmet anlayna sahip bir kimse olarak kendi manev hallerinden
bahsetmeyen bir sf olduunu gryoruz. Bununla birlikte lmnden ok sonra bn
Arab(v.638/1240)nin yazd baz eyler, Slemnin manev makam hakknda bize bilgi
vermektedir. bn Arab, Futhtnn 161. bbnda sddklkla neblik arasndaki Kurbet
Makamn aklarken 597/1200 ylnn Muharrem aynda bir seyahat esnasnda bu makama
erdiinden ve kendisinde hayret hsl olup yalnzlndan dolay rperti duyduundan
bahsettikten sonra szlerine yle devam etmektedir: Bu makama girip tek bama kalnca,
beni gren birinin beni inkar edeceini anladm ve bunun savunma yollarn aratrdm. Bu
makamn hakikatna ermekle birlikte isminin ne olduunu ve bu makama gelene Allahn ne
tahsis ettiini bilmiyordum. Hakkn emirlerinin ve sefirlerinin, benimle dostluk etmek ve
oturmak iin bana geldiklerini grdm. Ben yalnzlktan dolay vahet halinde olduumdan
onlardan ayrldm. nk nsiyet ancak cins ile olur. Anhal denen yerde ricalden biri ile
karlatm ve camisinde ikindi namaz kldm. Sonra arkadam olan Emir Eb Yahya b.
Vcitn geldi, sevindi ve benim onun yannda kalmam istedi, ben ise bunu kabul etmedim,
ktibinde kaldm. Hlbuki aramzda dostluk vard. Ona, kendisiyle mesrur olduum bu

111
Kueyr, Risle, 165.
112
Ayn rivayeti Kueyr'den nakleden Zeheb (v. 748/1348) ise rivayete u yorumu yapmtr: "rencinin
hocasnn hata etmediini, masum olduunu bildii zaman 'Niin?' dememesi gerekir; eyh masum deilse ve
'Niin?' sznden holanmyorsa o kendisi ebediyen iflah olmaz. Allah'u Tel "yilik ve takva konusunda
yardmlanz."(Mide 5/2), "Hakk birbirinize tavsiye ediniz."(Asr 130/3) ve "Merhameti birbirinize tavsiye
ediniz." (Beled 90/17) buyurmaktadr. Bununla beraber ar, faydasz, itiraz edip rnek almayan, konuup amel
etmeyen mritler de felha eremezler." bkz. Zeheb, Siyer, XVII, 252.
113
Kueyr, a.g.e., 111.
18
makamdaki yalnzlmdan bahsettim. O benimle nsiyet ederken bir ahsn glgesi belirdi.
Belki onda bir kurtulu bulurum diye yatamdan ona doru kalktm. Bana sarld, dnnce
onun Eb Abdurrahman Slemnin ruhunun tecesst etmi hali olduunu, onu Allahn bana
rahmet olarak gnderdiini anladm. Ona Seni bu makamda gryorum. dedim. Bana Bu
makamda (ruhum) kabzolundu ve ldm, hala da bu makamdaym. dedi. Ona, o makamdaki
vahet halimi ve arkadamn olmadn, anlattm. O da Yalnz kii, vahet duyar; bu
makamla hsl olan ilah inayet sana ezelde takdir edilmitir. Allaha hamdet! Bu makamda
Hzr ile arkada olmaktan raz deil misin?. dedi. Ona Bu makam ifade edecek bir isim
bilmiyorum. dedim, bana Bu makama makam- kurbet derler, bunun hakkatna er! diye
cevap verdi.
114

B.IV. Tesirleri
Tasavvuf ilimleri, Hz.Peygamberin hadisleri, meayihin biyografileri ve grleri gibi
konularda eserler veren Slemnin
115
u konularda tesirleri vardr:
1) Tasavvufun slama Uygunluunu Mdafa Konusunda
IV./X. asrda tasavvufu "hurafelerden temizleyip selefin aklad ekilde muhafaza
etmeye alan"
116
kimselerin Niaburdaki en nemli temsilcilerinden biri olan Slem, bu
konuda hocas Eb Nasr Serrcn izinden gitmi, onun "tasavvufun ve sflerin yolunu kitap
ve snnete bal olarak aklama" usuln
117
benimsemitir. zellikle Sleminin sf
geinenlerin yanllarn aklad Galattu's-Sfyye'sinde Lm'a'nn ilgili blmlerinden
118

yararlanm olmas,
119
bunun en ak rneidir. Ayrca Slemi, el-Fark Beyne 'lmi'-era'
ve'l-Hakka adl eserinde eriat ve hakkat ilmini mukayese ederek ikisinin birbirine
uygunluunu gstermitir.
120

Kueyr ise hocas Slemnin takipisi olmu ve nihayet "eriat ile hakkat ilimlerini
uzlatran" olarak anlmtr.
121
Kueyrden yarm asr sonra da Gazzl eriatla hakkat, dini
inanlarla tasavvufu uzlatrma grevini omuzlamtr.
122

2) Melmet Hususunda

114
bn Arab, Muhyiddin, Fthtl-Mekkiyye, Beyrut ts., II, 258.
115
116
117
Serrc, Eb Nasr Abdullah b. Ali, Lma' f Trhit-Tasavvufil-slm, 7.
118
Serrc, a.g.e., 362386.
119
Ylmaz, Hasan Kmil, Giri, Eb Nasr Serrc Ts, el-Lma' slam Tasavvufu, stanbul 1996, 9.
120
121
Uluda, Sleyman, Mukaddime, Abdulkerim Kueyr, Kueyr Rislesi, 1978, 17.
122
Uluda, a.g.e., 34, (Aff, Tasavvuf, 120-121'den naklen).
19
ekilcilie kar, tasavvufu ilk safvetine kavuturma gayesinde olan ilk melmlerin
szlerini ve prensiplerini derleyen Slem, bu alanda da kendisinden sonrakileri etkilemitir.
Slemnin Rislet'l-Melmetiyyesinden sonra Kef'l-Mahcb, Avrif'l-Marif, el-
Ftht'l-Mekkiyye gibi eserler, melmetilie geni yer vermiler ve melmetilii
savunmulardr.
123

3) Tefsir ve Hadis Alannda
"lk sflerin grlerini derli toplu aksettiren yegne ve en eski tefsir", Slemnin
Hakikidir. Ondan sonra yazlan tasavvuf tefsirlerin hemen hepsinde Slemnin tesirleri
grlmektedir.
124

Hadis rivayetiyle de megul olan ve sfler iin el-Erben kitab derleyen Slemnin
bu konuda da tesirleri olmutur. Talebesi Eb Nuaymn Hilyet'l-Evliys hadis kayna
olarak da nemli bir kitaptr. Yine "Kueyr hadis sahasnda stad Slemnin yolundan
giderek bir Erban hadis derlemitir."
125

4) Tabakt Kitaplar Sahasnda
Slemden sonra sflerin tabaktna dair kitap yazanlarn en nemli kayna Slem
olmutur. Ondan sonra yazlan eserlerde gerek rivayetin Slemden yapld aka ifade
edilerek, gerekse onun ismini yd etmeksizin pek ok alntlar yaplmtr. Kueyr, sufilere
dair rivayetlerde ounlukla Eb Abdurrahmana itimad etmitir.
126
Sflerin hal
tercemelerini hemen hemen olduu gibi Slemden nakletmitir.
127
Hilyede dou sfleri ile
ilgili blmler, neredeyse tamamen Slemden istifadeyle oluturulmutur.
128

Hatbin Trhinde yazd her biyografide Slemden rivayette bulunduu, hatta
Tabakt riclinin bazlarn aynen Slemnin zikrettii gibi anlatt grlr.
129
zellikle de
onun, Slemi'nin u anda nshas bulunmayan Trih's-Sfyye adl eserinden oka istifade
ettii ifade edilmitir.
130
Eb smail Herev (v. 481/1088), Slemnin Tabaktn Farsaya
evirip geniletmek suretiyle yeni bir eser vcuda getirmi, Mevlana Cmi (v. 899/1492) ise
bu eseri sadeletirip ilaveler yaparak Nefeht'l-ns telif etmitir.
131
bn Cevz (v.

123
124
Ate, a.g.e.,220234.
125
Ylmaz, H.Kmil, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konev'nin Krk Hadis erhi, stanbul 1990, 4243.
126
bn Teymiyye, stikme, I, 84.
127
Uluda, Mukaddime, 36.
128
sfehn, Hilye, X, 42.
129
130
zzet, Ahbru's-Sfyye, 21.
131
Cm, Nefeht, 59, 60.
20
595/1198) Sfatu's-Safvesinde Slemden pek ok nakilde bulunmu, a'rn (v. 973/1565)
Levkihu'l-Envr f Tabakti'l-Ahyr adl eserinde baz kimseleri aynen Slemnin
Tabaktndaki gibi anlatmtr. Attr (v. 618/1221) ise Tezkiret'l-Evliyada daha ok
tasavvuf vecizeleri Tabaktu's-Sfyyeden almtr.
132

Slem'nin Zikru'n-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfyyt adl eseriyle zellikle 'sf tabakt
kitaplarnda hanm sflere yer verme hususunda' tesirleri olduu grlr. Onun bu konuda
tesirlerine almamzn II. Blm'ndeki eserin tahlili ksmnda yer verilecektir.

132
Uluda, Sleyman, Giri, Ferideddin Attr, Tezkiret'l-Evliy, 25.
21

I. BLM: TASAVVUFTA KADIN

Burada esas zerinde durmak istediimiz konu, tasavvufun kadnn velyetine bak
ve onu bu konuda erkekten ayrp ayrmaddr. Bununla birlikte sflerin kadn konusundaki
tutumlarna, evlilie yaklamlarna da deinilecektir, zellikle de tasavvuf yaamda mrid
ve mrid olarak rol alm hanmlardan bahsedilecektir.
Btn islam ilimlerin olduu gibi tasavvufun temel kayna da Kuran ve snnettir.
Bu bakmdan ncelikle Kuran ve hadisi eriflerin kadna ve kadnn velyetine bakna
ksaca deinmek istiyoruz.
A. KUR'AN'DA VE SNNET'TE KADIN
A.I. Kuranda Kadn
"Her eyden ift ift yarattk ki dnp t alasnz"
133
buyuran Allahmz, varlk
sahnesine kard mahlkat eler halinde yaratmak suretiyle kendi varlnn esizliini ilan
etmitir.
134
"Biz insan en gzel biimde yarattk"
135
kutlu beyannn mazhar olan insan da
erkek ve kadn ifti olarak yaratlmtr.
136
Yceler ycesine kulluk etmek iin yaratlan
insan,
137
erkek olsun kadn olsun yapt amelin karln grecek,
138
onlardan mmin
olarak salih amel ileyenler cennete girecektir.
139

Yce Allah, hitabn iitir iitmez icabet edip tevbe ve inbe ile tata ynelen kullarn
yce kitabnda vm, kendilerine mkfat vadinde bulunmu ve yle buyurmutur: "Erkek
veya kadn, mmin olarak kim iyi amel ilerse, onu mutlaka gzel bir hayt ile yaatrz ve
mkfatlarn, elbette yapmakta olduklarnn en gzeli ile veririz."
140
Ayette geen hayt-
tayyibe yani gzel hayt, Allahtan raz olmak ve kanaat olarak yorumlanmtr.
141
Rza ise
Allaha gtren en byk kap ve dnyann cenneti hkmnde bir velyet makamdr.
142

133
Zriyt 51/49.
134
sfehn, Rb, Mfredt Elfzi'l-Kur'n, tah. Safvan Adnan Dvd, Beyrut 1412/1992, 385.
135
Tn 95/4.
136
Hucurt 49/13.
137
Zriyt 51/56.
138
l-i mran 3/195.
139
Nisa 4/124.
140
Nahl 16/97.
141
Serrc, Lma', 71.
142
Serrc, a.g.e.,50.
22
Yce Allahn katnda gerek erkek gerek kadn makbul olanlar, ehl-i takva olanlardr.
Buna "Muhakkak ki Allah yannda en deerli olannz, Ondan en ok korkannzdr."
143
yce
beyan dellet eder.
144
Tek bana erkek olmak, Allahn makbl olmaya yetseydi Kuran-
Kermde vlen erkeklerin yannda yerilen erkeklere rastlanmazd. Nitekim anlatldna
gre Rbia Adeviyyeye "Hatunlardan hi peygamber gelmedi ve btn fazlet erlere verildi."
denilince, Hazret-i Rbia "Szn dorudur. Lakin tanrlk davas edenler, hi hatunlardan
olmad, hep erkeklerden geldi." cevabn vermitir.
145

"slamiyette kadnn ahsiyeti olmad iddias ne Kurandan ne de hadislerden
kartlabilir."
146
Kuran- Kermde Allah, kadn ve erkein yaratlna yemin etmekte ve
buna deer vermektedir.
147
Kadn ve erkek, Onun katnda kullar olmas hasebiyle ayn
oranda saygn olmasayd onlarn yaratlna yemin etmezdi.
148
Kuran'a gre kadnn
yaratl, erkein yaratlndan farkl deildir. Her ikisi de ayn nefsten yaratlmlardr.
149

Kadn ve erkek arasnda fark, yetenek ve grevler asndan sz konusudur.
150

Yeteneklere gre vaz edilmi ykmllklerin farkll ise pek tab bir durumdur. Kurann
kadna erkekten az deer verdiine ynelik ithamlar, genelde erkein ykmllklerini ifade
eden ayetleri hedef almaktadr. Mesela "Allahn insanlardan bir ksmn dierlerine stn
klmas sebebiyle ve mallarndan harcama yaptklar iin erkekler kadnlarn yneticisi ve
koruyucusudur."
151
mealindeki ayet-i celle ile erkee verilen ykmllk dile getirilmitir.
"Bu ayet erkeklerin fazlet ve insanlk asndan deil, bilakis grev asndan kadnlardan
stn olduunu gsterir."
152
hitlik, mirastan pay alma gibi konularda erkee verilen
stnlk de erkee yklenen grevler (zellikle mal harcamasnda bulunma ykmll)
153

erevesinde deerlendirilmelidir.
Burada unu da belirtmemiz gerekir ki Kuran- Kerm, indirildii ortamn deerlerini
btnyle hie saymamtr. Hatta bunlar yeri geldike kullanarak muhataplarnn ilgisini
ekmi, bununla birlikte deerleri asl kaynaklarna irca etmeyi de ihmal etmemitir. Bilinen
bir gerektir ki teden beri neredeyse btn kltr ve medeniyetlerde istisnalar hari erkein

143
Hucurt 49/13.
144
Emine Cavide Hanm, Menkb- Velyyti'n-Nisa, Haz. Mustafa Akar, "Kadn Sfleri Anlatan Bir
Menkbnme" iinde, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, XIII (Temmuz-Aralk 2004), 81.
145
Emine Cavide Hanm, a.g.e., 89.
146
Schimmel, Annemarie , Takdim, Margaret Smith, Bir Kadn Sf Rbia, stanbul 1991, 12.
147
Leyl 92/13.
148
Aml, Cevad, Cell ve Ceml Aynasnda Kadn, terc. Ejder Okumu, stanbul 2003, 8082.
149
Nisa 4/1; Aml, a.g.e., 33.
150
Kutup, Seyyid, F Zlli'l-Kur'an, terc. Salih Uan-Vahdettin nce-Mehmet Yolcu, stanbul 1991, II, 342.
151
Nisa 4/34.
152
Fazlurrahman, Ana Konularyla Kur'an, terc. Alparslan Akgen, Ankara 1998, 93.
153
Bakara 2/233.
23
stn tutulmas ve kadnn hor grlmesi gibi bir tutum vard.
154
Mesela srailoullarnda
kadnlar mabetlerden bile engelleniyorlard.
155
Yine erkek ocuklarn daha muteber
addedilmeleri btn kltrlere has bir hususiyetti; olan ocuu doduu zaman srurlu
merasimler yapld, kz ocuu doumunun ise ok defa hsran kabul edildii
bilinmektedir.
156
Kuran- Kerm, nazil olduu sralarda belirgin bir ekilde varolan bu
durumu, en uygun bir ekilde ele alm ve deerlendirmitir.
Kuranda hitaplarn genellikle erkeklere ynelik olduunu, kadnn muhatap bile
kabul edilmediini sylemek de son derece yanltr. Sehl b. Abdullah Tsternin de
buyurduu gibi Yce Allahn daveti genel, hidayeti ise zeldir. "Allah, kullarn selam
yurduna davet eder ve O, dilediine hidayet verir."
157
buyruu da buna iaret etmektedir.
Hidayet ehli kimseler, Allahn sevdii ve setii kimselerdir.
158
Arap dilinin zelliinden
dolay bu dilde, erkekler iin kullanlan ifadeler, kadnlar da kapsamaktadr.
159
Apak bir
Arapa ile gnderilen Kuran- Kermde de bu muhvere usl kullanlmtr. "Eer szde
zel bir karne olmazsa ve edeb kanunlar icap ettirmezse Kuran ayetlerini, uluslar aras
muhavere kltrne dayanarak hamletmek gerekir."
160
Mesela bir ayet-i kerimede Hz.
Meryemden bahsedilmi ve ayetin sonu "O gnlden itaat edenlerdendi." eklinde itaat
edenler lafz Arapada erkek iin kullanlan ekliyle bitirilmitir.
161
Burada mzekker (erkek
iin) olan ifadenin Hz. Meryemi itaat eden erkekler zmresinden saymak iin bir nevi vg
mahiyetinde geldii grnde olanlar vardr.
162
zellikle buradaki mzekker kullanmn
talb iin (ounluk nazara alnarak) yapld, Hz. Meryemin tatnn kemle ermi
erkeklerin tatndan aa olmamas sebebiyle onlardan sayld yorumu da yaplmtr.
163

Ancak aksi bir durumda da Kuran, muhvere kltrn esas alarak hata eden kadn, hata
eden (gnahkar) erkekler zmresinden saymaktadr.
164
Dolaysyla Kuran kltryle tank
olan bir kimsenin "Niin ifadeler mzekker (erkek iin) kullanlmtr?" dememesi gerekir.
165

154
slam ncesi dinlerde ve toplumlarda kadn konusunda geni bilgi iin bkz. Harman, mer Faruk, "Kadn",
DA, XXIV, 8286.
155
a'rn, Abdulvehhab, Kefu'l-Gumme an Cemi'l-mme, Ezher ts., 59.
156
Schimmel, Annemare, Ruhum Bir Kadndr, terc.mer Enis Akbulut, stanbul 2004, 71.
157
Ynus 10/25.
158
Serrc, Lma', 69.
159
Sava, Rza, Hz. Muhammed (s.a.v) Devrinde Kadn, stanbul 1992, 41.
160
Aml, Celal ve Cemal Aynasnda Kadn, 69.
161
Tahrm 66/12.
162
Yazr, Elmal'l Hamdi, Hak Dni Kur'an Dili, stanbul 1979, V, 5135.
163
Beyzv, Nasiruddn Abdullah b. mer, Tefsru'l-Kd el-Beyzv, (eyhzde Hiyesi Kenarnda), stanbul
1991, IV, 420.
164
Yusuf 12/29; Geri bu ayet haknda da mzekker kullanmn talb iin olduu izh yaplmtr. bkz.
Zemaher, Eb Kasm Crullah Mahmut b. mer, el-Kef, Beyrut ts., III, 316.
165
Aml,a.g.e., 6738.
24
Kuran- Kermde ounlukla erkeklerin zikredilmesi, belki de zel olarak yad
edilmeyi istemeleri sebebiyle asr- saadet kadnlarn da Hz. Peygamber (s.a.v)e bavurmaya
sevk etmiti. Rivayet edildiine gre ilk mslmanlardan olan ve Hz. Peygamberle evli
bulunan mm Seleme, Resl Ekrem Efendimize "Ey Allahn Resl! Neden her konuda
erkekler anlyor, biz anlmyoruz?" demi ve bunun zerine kadnlarn erkeklerle beraber
anld Ahzb Sresi 35. ayet-i kerme nazil olmutur.
166
Yine mm Selemenin
Peygamberimiz (s.a.v)'e "Ey Allahn Resl! Hicret konusunda Allahn kadnlar zikrettiini
duymadm." demesi zerine "Rableri onlara karlk verdi: Ben, erkek olsun kadn olsun ki
hep birbirinizdensiniz, iinizden alan hibir kimsenin yaptn boa karmayacam.
Onlar ki hicret ettiler, yurtlarndan karldlar, benim yolumda eziyete uradlar, arptlar
ve ldrldler; and olsun bende onlarn ktlklerini rteceim ve onlar altlarndan
rmaklar akan cennetlere koyacam"
167
ayetinin indirildii nakledilmitir.
168
Bu ayette
geen "badukm min badin" yani "baznz baznzdandr" veya "hep birbirinizdensiniz"
ifadesini Taber (v. 310/923), "Ey Allah ayaktayken, otururken ve yanlar zereyken
zikreden mminler! Nusret, sorumlu olma ve din konularnda hep birbirinizdensiniz.
Hepinizin hkm herhangi birinizin hkm gibidir ki ben sizden erkein veya kadnn amelini
boa karmam." eklinde tefsir etmitir.
169

Dn ynden erkek ve kadn kesinlikle ayn deerdedir.
170
Kuran, fazlet ve takva
sahiplerinden bahsederken ounlukla erkek ve kadnlar ayr ayr zikreder.
171
Kuranda
manev kemale eri iin mzekkerlik artnn arandna rastlayamayz.
172
Burada Kuranda
Hz. Meryemin kz olarak domas zerine sylenen "Erkek, kz gibi deildir."
173
buyruu
hakknda yaplan yorumlara da ksaca deinmek istiyorum. Bu sz, Yce Allahn beyan
olarak alndnda "Senin istediin erkek, benim verdiim kz gibi deildir. Benim verdiim,
senin nefsin iin istediinden daha ycedir." anlamna gelecei ve Hz. Meryemin annn
yceliini ifade edecei sylenmitir. Hz. Meryemin annesinin sz olarak
deerlendirildiinde ise "Bana verdiin kz, istediim erkek gibi deildir. Erkek hizmet
konusunda kuvvete sahip olmak ve hayz, nifas gibi pisliklerden uzak bulunmakla daha
stndr." anlamnda bir zr beyan olabilecei ifade edilmitir.
174
Sz kime ait kabul

166
Taber, Eb Ca'fer Muhammed b. Cerr, Cmiu'l-Beyn an Te'vli yi'l-Kur'n, Beyrut, 1408/1988, XII, 10.
167
l-i mran 3/195.
168
Taber, a.g.e., III, 215.
169
Taber, a.g.e., III, 215216.
170
Nisa 4/124; Nahl 16/97; M'min 40/40.
171
Fazlurrahman, Ana Konularyla Kur'an, 94.
172
Aml, Cemal ve Celal Aynasnda Kadn, 70.
173
l-i mran 3/36.
174
Sv, Ahmed Mlik, Hiyet's-Sv ala'l-Celleyn, Msr ts., I, 134.
25
edilirse edilsin, sonuta ayetin devamnda kzn Rabbi tarafndan gzelce kabul edildii ifade
edilmitir.
175
Kzn ne hayz ve nifas hali, ne de beden adan erkek gibi kuvvetli olmamas,
makbliyetine engel olmamtr.
Kuran- Kerimdeki beyana gre 'hayt- tayyibeye kavumada rol olan iki ey:
m'minlik ve salih ameldir.
176
Bunlar ise kadn veya erkekte bulunabilir. Kuranda vlen
deerler yalnz erkeklere aittir, diye bir hkm getirilemez. Deer kimde ise deerli olan ve
rnek alnmas gereken kimse o olur. Nitekim Kuranda peygamberler btn insanlar iin
rnek gsterildii
177
gibi Hz. Asiye ve Hz. Meryem de kadn erkek btn inananlara rnek
olarak sunulmutur.
178
zet olarak diyebiliriz ki "Kemlin lt olan eyde kadn ve erkek
arasnda fark yoktur; kadn ve erkek arasnda farkn bulunduu nokta ise kemlin lt
deildir."
179

A.II. Hadislerde Kadn
"Mminlere kar ok efkatli ve merhametli olan"
180
Peygamber Efendimiz (s.a.v),
adeta yaayan Kurand. Onun fiilleriyle, szleriyle Kurana muhalefet eden bir tutum
sergilemesi mmkn deildi.
181
Yeryznde Allah(c.c)n rahmetinin kararghlar konumunda
olan kadnlar, peygamber efendimize sevdirilen eylerin banda zikredilmilerdir.
182
Yine
dindar kadn, dnyann en hayrl varl olarak, Hz. Peygamber'in vgsne mazhar
olmutur.
183

Peygamberimizin (s.a.v) kadnlarn istei zerine onlarla grp vaaz edecei bir gn
ayarlamas,
184
halka ak sohbetlerinin sonunda kadnlarn yanna gelip tavsiye ve nasihatlarda
bulunmas
185
gibi kadnlar erkeklerden ayrmadn gsteren nice rivayetler mevcuttur.
186

"Cahiliye devrinde kadn insan yerine koymazdk."
187
dncesinin kadnlar bile etkilemi

175
Al-i mran 3/37.
176
Nahl 16/97.
177
Ahzab 33/21.
178
Tahrm 66/11-12.
179
Aml, Celal ve Cemal Aynasnda Kadn, 195; Ayrca 'Kur'an'da Kadn' konusunda daha geni bilgi iin bkz.
Fazlurrahman, Ana Konularyla Kur'an, 9397; Muhsn, Amina Wadud, Kur'an ve Kadn, trc. N.iman,
stanbul, 2000; Sava, Hz. Muhammed Devrinde Kadn, 4149; Tuksal, Hidayet efkatli, Kadn, Kart
Sylemin slam Geleneindeki zdmleri, Ankara 2001, 4163.
180
Tevbe 9/128.
181
Necm 53/34.
182
Nes, Eb Abdurrahman Ahmed b. uayb, Snen, (Urat'n-Nisa, 1), stanbul, 1413/1992, V, 62.
183
Nesi, a.g.e.,(Nikah,15), VI, 69.
184
Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. smail, Cmius-Sahh, stanbul 1992, (lim, 36), I, 34.
185
Buhr, Snen, (deyn,18,19),II, 9.
186
Bu konuda geni bilgi iin bkz. Sava, Hz.Muhammed (s.a.v) Devrinde Kadn, 53118.
187
Bu ifade rivayette Hz. mer (r.a.)'in sz olarak gemektedir. bkz. Mslim, Eb Hasan Mslim b. Haccc,
Sahh, tah. M.Fud Abdulbk, stanbul 1413/1992, (Talak,5,31), II, 1108.
26
olduu bir zamanda
188
Peygamberimizin (s.a.v) kadnlara iyi davrananlar hayrllar
zmresinde yad eden tutumlar ve mkemmel imana eri iin sadece gzel ahlaka sahip olma
artn getirmesi
189
olduka nemlidir.
Kuran- Kerim'de olduu gibi hadis-i eriflerde de len deerler, yalnz erkeklere
ait klnmamtr. Yine sadece erkekliin, kiiyi Allah katnda deerli kldna dair herhangi
bir rivayete rastlayamayz. Bununla birlikte Peygamberimizin (s.a.v) "Allah sizin cesetlerinize
ve suretlerinize bakmaz, lakin kalplerinize bakar."
190
ve baka bir rivayette " Kalplerinize ve
amellerinize bakar."
191
buyurduunu ve deerlinin tesbti konusunda neye nem verildiine
dikkat ektiini gryoruz. unu ksaca syleyebiliriz ki insan, iman ve ameliyle kemal
yolunda ilerler, erkeklii veya kadnlyla deil.
Bununla birlikte Reslullah Efendimiz (s.a.v)in "Erkeklerden ok kimse kemle
ermitir, kadnlardan ise Firavunun kars siye ve mrann kz Meryemden bakas
kemle erememitir. Aienin kadnlara stnl tiritin dier yemeklere stnl gibidir."
buyurduu rivayet edilerek
192
kadnn kemle erip eremeyecei konusu tartmaya almtr.
Hads-i erfin yorumu hakknda Buhr rihi Kastaln (v. 923/1517), iki gre yer
vermitir: 1) Hads-i erifteki kemal ifadesi Hz. Asiye ve Hz. Meryemin nbvvetine
delalet etmez, kadnlara ait btn faziletlerde en st mertebeye ulatklarn ifade eder. 2)
Onlarn nebi olduklarn ifade eder. Onlarn nebi olduunu kabul etmemek, hadise gre dier
kadnlarn vel, sddk ve ehit olamayacaklar hkmne varmay gerektirir. Hlbuki birok
kadnda bu sfatlarn bulunduu bir vakadr.
193

Burada Peygamberimiz(s.a.v.)'in Hz. Asiye ile Hz. Meryem'in ok yce bir kemale
erdiklerini vurgulamas sz konusudur. Dikkat edilirse hadisin devamnda 'Hz. Aie'nin
kadnlara stnlnden bahsedilmektedir. Yine Peygamber Efendimiz(s.a.v.)'in baka bir
hadiste Kurey kadnlarn kadnlarn en hayrls olarak ydettiini ifade etmeliyiz.
194
Bu da
bir nceki hadiste geen Hz. Meryem ve Hz. Asiye dnda da hayrllar kervanna katlan pek
ok hanmn varlna delalet eder.

188
Rivayet edildiine gre Hz. Aie'nin det olduu iin, yanna gelen Reslullah'a "Ey Allah'n Resl!
Zannediyorum ki kadnlar ancak er iin yaratlmlardr." demesi zerine Efendimiz, "Hayr, lakin o (adet
hastal) demolu kadnlarnn kendisiyle imtihan edildii bir eydir." buyurmulardr. bkz. bn Hanbel,
Ahmed Muhammed, Musnedu Ahmed b. Hanbel, (Talak), stanbul 1413/1992, VI, 86.
189
Tirmz, Muhammed b. s, Sunenu't-Tirmz (el-Cmi'u's-Sahh), (Rd,11), stanbul 1413/1992, II, 466.
190
Mslim, Sahh,(Birr,10,33),III, 1987.
191
Mslim, a.g.e.,(Birr,10,34), III,1987.
192
Buhr, Sahih, (Enbiya,32),IV, 131132.
193
Kastaln, Eb'l- Abbas ihbddin Ahmed b. Muhammed, rd's-Sr li erh Sahh'l-Buhr, Beyrut, V,
390.
194
Buhr, Sahh, (Enbiya,46), IV, 139.
27
Kelbz (v. 380/990), baz sflerin "imann ziyadelemesi ve noksanlamas
hususunun zat ynnden deil de sfat ynnden olduu" grnde olduklarn beyan
ederken, delil olarak Peygamberimizin (s.a.v) "Birok erkek kemle ermitir. Kadnlar drt
kimse hari kemle erememitir."
195
hadisini vermitir. Burada zellikle, dier kadnlarn
noksanlklarnn zatlar itibariyle deil de sfatlar itibariyle olduunu vurgulamtr. Bu
izahn da Hz. Peygamberin baka bir sznde kadnlar 'akl ve dini eksik' olan diye
nitelerken, onlarn din ynnden eksik olmalar durumunu, adet hallerinde namaz ve orucu
terk etmeleri ile aklamasna balamtr.
196

imdi kadnlarn din ve akl noksanlna iaret eden hadis-i erifin tam metnini
verirsek aklamalarn daha net anlalaca kanaatindeyiz. Abdullah b. merin rivayet
ettiine gre Reslullah (s.a.v) yle buyurmutur:
"Ey kadnlar topluluu! Sadaka verin ve istifarnz oaltn! Zira sizleri Cehennem
ehlinin ou olarak grdm."
197
Onlardan (dinleyen kadnlardan) akll bir kadn yle sordu:
"Bizim neyimiz varda, cehennemin ounluu oluyoruz ey Allahn Resl?" Hz. Peygamber
(s.a.v.) yle cevap verdi: "ok lanet edersiniz ve kocalarnza kar nankrlk edersiniz. Akl
ve dini noksan olanlardan hi birinin, akll bir kimseye, sizin kadar galebe aldn (onu
etkisi altna aldn) grmedim." (Kadn): "Ey Allahn Resl! Akln ve dinin eksiklii
nedir?"diye sordu. Hz. Peygamber de yle cevap verdi: "Akln eksiklii, iki kadnn
ahitliinin bir erkein ahitliine denk saylmasdr; ite bu akln eksikliidir. Namaz
klmadan geceler geirir, Ramazanda oru tutmazlar; ite bu da dinin eksikliidir."
198

Buhr rih Ayn (v. 855/1451) bu hadsi erif hakknda u yorumu yapmaktadr:
(Akl ve din asndan eksiklik) hkm, kadnlar iin genel bir hkmdr; bu ise "Erkeklerden
kemale eren oktur; kadnlardan ise Meryem ve Asiye dnda kemale eren yoktur." hadisiyle
elimektedir. Buna bazlar "Baz kimseler bu hkmn dndadrlar, nk onlar nadirdirler,
azdrlar!" diye cevap vermilerdir."Bu konuda doru cevap ise udur: Bir konudaki hkmn
kll (btn) zerine olmas, bu hkmn o klln btn fertlerine amil olmasn
gerektirmez."
199

195
Suyt, Cellddn, Camiu's-Sar, Msr 1954, II, 79.
196
Kelbz, Eb Bekr Muhammed b. shak, Kitb't-Tearruf li-Mezheb Ehli't-Tasavvuf, Kahire 1415/1994, 53.
197
Hadis-i erifte 'Kadnlarn cehennem ehlinin ou olarak zikredilmi olmas, kadn erkek ayrm yapld
anlamna gelemez. Baka bir rivayette Peygamberimiz (s.a.v) "(Cennetteki) her erkee, iki hanm verilecei"ni
ifade etmilerdir ki; Eb Hureyre (r.a), kadnlarla erkekler arasnda cennette daha ok hangilerinin bulanaca
tartmas olunca, bu hadisi rivayet ederek cevap vermilerdir. bkz. bn Hanbel, Ahmed, Msned, stanbul
1413/1992, II, 247.
198
Mslim, Sahh, (man, 34), I, 8687; Ayrca benzeri bir rivayet iin bkz. Buhar, Sahh, (Hayz, 6), I, 78.
199
Ayn, Bedruddn, Umdetu'l-Kr erhu Sahihi'l-Buhr, Beyrut ts.,III, 272.; Ayrca Kadnn Akl ve Din
Bakmndan Durumu ile ilgili Rivayetler ve Yorumlar hakknda geni bilgi iin bkz. Tuksal, Kadn Kart
Sylemin zdmleri, 97-204.
28
Burada unu belirtmemiz gerekir ki sunulan rivayetlerde, din eksikliinin amel
eksikliine balanmas ve bu eksiklikleri aarak kemale erimi kadnlarn varlna iaret
edilmesi, aslnda kadna da keml ynnn ne denli ak olduunun gstergesidir. Nitekim
akl ve din ynyle yce bir makama erimi nice kadnlar vardr.
200

Yukardaki hadisi-i erifte beyan geen "kadnn erkei malub etmesi" durumu, bir
hadis-i kutsde geen "Kukusuz rahmetim gazabma galip gelmitir."
201
srl beyann
altnda u ekilde yorumlanabilir: Rahmet ve efkat kadnlarn, gazab ve hiddet ise erkeklerin
glip niteliklerindendir. Rahmetin, sevginin ve efkatin madeni, kayna ve aynas
durumundaki kadnlar, gazab, hiddet ve iddetin kayna ve aynas durumundaki erkeklere
galib gelmi, onlarn fke dolu, dnyalarna girip sevgi ve efkatle onlar alt etmilerdir.
202

Meer ki Allah, Yusuf (a.s.) kssasnda vaki olduu gibi erkee, kadnn tesinde daha
heybetli ve daha cazip bir tecellide bulunsun. Bu durumda "Elbette ben ve elilerim galip
geleceiz."
203
hkm cereyan edecek, cemlin aynalar pozisyonundaki kadnlarn
glibiyetinden sz edilemeyecektir.
Mevlna Celleddn-i Rm(v. 672/1273)nin u beyanlarda bu hadis-i erifi
yorumlayc mahiyettedir:
"Kii yiitlikte Zlolu Rstem bile olsa Hamzadan bile ileri gese yine hkmetme
konusunda karsnn esiridir. Szlerinden lemin sarho olduu Muhammed bile "Kellimni y
Humeyr" derdi.
Geri zhiren su ateten stndr; fakat bir kaba konunca ate, onu fkr fkr kaynatr.
kisinin arasnda bir tencere bir mlek oldu mu ate, o suyu yok eder, hava haline getirir.
Grnte su nasl ateten stnse, sen de kadndan stnsn; fakat hakikatte ona malpsun,
sen onu istemektesin. Byle bir hassa ancak demolundadr. nk insanda muhabbet vardr.
Hayvann muhabbeti azdr ve bu da onun nks olmasndan ileri gelmitir.
Peygamber dedi ki ; "Kadnlar, akll kiilere, ehli dil olanlara fazlasyla galip olurlar.
Fakat cahiller, kadna galebe ederler." nk onlar sert ve kaba muameleli olurlar. Onlarda
acma, ltfetme, sevme azdr. nk tabiatlarnda, yaratllarnda hayvanlk stndr. Sevgi ve
acma, insanlk vasfdr, hiddet ve ehvetse hayvanlk vasfdr. Kadn, Hak nurudur, sevgili
deil! Sanki yaratcdr, yaratlm deil!
204

200
Slem, Zikru'n-Nisve, 89.
201
Acln hadisin mttefekun aleyh, olduunu belirtmitir. bkz. Acln smail b. Muhammed, Kef'l-Hafa ve
Mzll-lbs, I-II, Dmek 2001, I, 261.
202
zda, Musa, Mehmed Feyzi Efendi'den Feyizler, stanbul 1995, V, 210211.
203
Mcdele 55/21.
204
Mevln, Celleddn Rum, Mesnev, Haz.Veled z Budak, stanbul 2001, I, 195.
29

B. SFLERE GRE KADIN
B.I. Sflere Gre Ricl (Allah Eri) Kavram
"Onlar, ne ticaret ne de alveriin kendilerini Allah anmaktan, namaz klmaktan ve
zekt vermekten alkoyamad insanlardr (ricl)."
205
mealindeki ayet-i kermenin tefsrinde
yle bir incelik belirtilmektedir: "Kim srrndan, (vacibl-vcd) olmayann zikrini yok
ederse hakikatta erkek (racul) diye isimlendirilir. Kimi de bir ey, Rabbinden megul ederse o,
hakikat erbab erlerden (ricl) deildir."
206

Tasavvuf byklerinin, "Orada temizlenmeyi seven erler vardr ve Allah
temizlenenleri sever."
207
, "Mminler iinde Allaha verdii sz tutan erler vardr."
208
gibi
ayet-i kermelerde geen erler (ricl) kelimesinden alarak erlik makamndan
bahsettiklerini, bu makama ulaan kadn olsun erkek olsun herkesi er olarak nitelediklerini
gryoruz. Mesela Eb Yezd Bistam, Ahmed b. Hadraveyh Belh (v. 240/845)nin hanm
mm Ali Ftma hakknda, "Kadnlarn libas ve kyafeti iinde gizli bulunan erlerden bir
ere bakmak isteyen Ftmaya baksn!" demitir.
209

"nemli olan er ve erkeklik deil erlik makamdr."
210
Erlik makamna ulaan bir
kadn, bu makama ulaamam pek ok erkekten stndr. Znnn Msrye "Grdklerinin
en ycesi kimdir?" diye sorulduunda o, "Mekkede yaayan, kendine Ftma Nsbriyye
denilen kadndan daha yce bir kimse grmedim." cevabn vermitir.
211
ibl ise Melke bt.
Ahmed b. Hayyeveyhi grnce ei Hasan b. Ali b. Hayyaveyhe "Sen erkeksin, o ise
kadndr. Fakat o, hal bakmndan senden daha ycedir." buyurmutur.
212

Eb Hafs (v. 270/883) da rical mertebesinden bahsetmi, buna edeplere riayet
etmekle ulalacan u ekilde ifade etmitir: "Tasavvuf, edeplerden ibarettir. Her vaktin her
halin ve her makamn edebi vardr. Vakitlerin adabna riayet eden, ricl seviyesine ular.
Adaba riayet etmeyen kimse ise kendini kurb makamnda zannetse de uzaktr, kabul umsa da
reddedilmitir."
213

205
Nur 24/37
206
Bursev, smail Hakk, Tefsru Rhu'l-Beyn stanbul 1387, VI, 161.
207
Tevbe 9/108.
208
Ahzab 33/23.
209
210
Uluda, Sleyman, Sf Gzyle Kadn, stanbul 2003, 58.
211
212
Slem, a.g.e., 110.
213
Shreverd, ihbeddn Eb Hafs mer, Avril-Merif, Beyrut ts.,(hyu Ulmi'd-Dnin V.cildinde), 62.
30
Feridddin Attar (v. 618/1221), evliyann menkbelerini anlatt kitabnda Rbia
Adeviyyeyi ilerken onu niin erkekler safnda zikrettiini u ekilde izah etmektedir: "Bir
kadn Allah Telnn yolunda er olursa, artk ona kadn denemez. Nitekim Abbase-i Ts,
"Yarn Arast meydannda, Ey erler diye nid edildii vakit, ricl safna ilk nce ayan
basacak olan Hz. Meryemdir." demitir. Bir ahs ki, o mecliste hazr olmaynca Hasan Basr
konumazd. yle bir ahsn mutlaka erkekler safnda yd edilmesi lzm gelir."
214

bn Arab (v. 638/1240), Fthtnda riclullah hakknda genel bir bilgi verdikten
sonra "Ricl ismi ile bahsettiimiz kimselerden bazs kadn olabilir, fakat (kadn ve erkekten
oluan bir topluluktan bahsedilirken) erkekler (ricl) ifadesi kullanlr. Birisine Abdllarn
says katr? diye sorulunca Krk candr (nefistir). diye cevap vermitir. Bunun zerine ona
Niin krk erkektir (racl), demedin? diye sorulmu, o da Onlarn arasnda kadnlar da
bulunabilir. cevabn vermitir." demektedir.
215
Yine Ftuhtn baka bir yerinde "Kadn
bazen kemalde erkeklerin (ricl) derecesine eriir, bazen de erkek yle bir noksanla der ki
kadnn noksanlk derecesinden daha eksik bir seviyeye iner."
216
diyerek racliyyet derecesine
iaret etmitir. bn Arabnin, Meknuddn Eb ucnn yal kz kardei Bt. Rstemden sz
ederken "O lime, Hicaz eyhesi idi. Fahrnnis (kadnlarn vn vesilesi), daha dorusu
Farrricl vel-lem (erkeklerin (ricl) ve limlerin vnc) idi." dedii rivayet edilmitir.
217

Yine o, hakk reculiyyet, yani "erlik", insann, hulkiyeti ve hevalarnn karanlndan
kurtulup, akln ve manev iradn ziyas ile tezkiyesine mteakip tekml edilmektedir, diyor.
218

Bir Arap atasznde "Tlibul-Mevl mzekker, yani Mevlya talip kimse
mzekkerdir." denilmitir.
219
Nizameddin Evliyann ise muttak kadnlardan bahsederken
"Vah bir arslan ormandan meskun bir sahay indiinde, kimse Bu arslan mzekker midir,
yoksa mennes midir? diye sormaz. nk Ademin btn ocuklar, erkekler ve kadnlar
itikada ve Allaha kullua davetlidirler." dedii rivayet edilmitir.
220

Mevln Celleddn Rm (v. 672/1273), "Ancak nadir olarak baz kadnda da bir
Rstem vardr. Meryem gibi gizlidir o. Nitekim erlerin bedeninde, yreksizliklerinden
kadnlarn gizlendii vardr. Kim erlie hazrlanmam, er olmamsa o diilik, br alemde

214
Attr, Feriduddin, Tezkiret'l-Evliya, Haz. Sleyman Uluda, stanbul 1991, 109.
215
bn Arab, Muhyiddn b. Ali b. Muhammed b.Ahmed b.Abdullah Ti Htem, Ftht'l- Mekkiyye f
Ma'rifeti'l-Esrri'l-Mlikiyye ve'l-Melekiyye, Beyrut ts., II, 9-10.
216
bn Arab, Ftht, I, 810.
217
Uluda, Sf Gzyle Kadn, 59 (bn Arab, Tercman'l-Evk, 10'dan naklen).
218
Schmmel, Ruhum Bir Kadndr, 79.
219
Schmmel, a.g.e., 78.
220
Schmmel, a.g.e., 80.
31
srete brnr."
221
demek sretiyle cinsiyette erkek olmakla erliin ayn ey olmadn
belirtmitir.
Ali Seyid (v. 761/1359) yle buyurmutur: "Erkekler (ricl), kuts nimetlere
ehildirler. Kadnlar ise hiss ziynetlere meyillidirler. yleyse hangi kadnn meyli (kuts)
nimetlere olursa o (gerekte) erkek (racl) saylr. Hangi erkein de meyli ziynetlere olursa o
(gerekte) kadn saylr." Yine o demitir ki: "Kim limleri ve arifleri tasdik ederse kadn da
olsa gerekte erkek (racl) odur. Kimde onlar yalanlarsa erkek (zeker) de olsa o (hakikatte)
kadnlardandr. nk Allahu Telaya kar irfan sahibi olanlar, dorulayan tam
kelimelerdir. Allah bilen limler ise (her eyi iinde) toplayan kitaplardr."
222
demitir.
Kendisine "Niin evlen miyorsun?" denilen bir sf "Kadn(la evlenmek) erkekler
(ricl) iin uygundur. Ben henz adamlk (ricl) mertebesine ulaamadm ki nasl evleneyim?
Sadklarn bulu alar vardr, o zaman evlenirler." diyerek
223
erlik makamna iaret etmi,
bu makama erimemi insanlarn erkekliinden sz edilemeyeceini tipik bir ekilde beyan
etmitir.
Rivayetlerden anlaldna gre tasavvufta ricl ve racliyyet, cinsiyet ynnden
erkek olmann tesinde belirli bir mertebeye ulam olma, bir manada adam olma
anlamnda kullanlmtr. Bu mertebeye ulaan kadnlar da 'rical' ifadesinin kapsamnda
zikredilmitir.
B.II. Vel-Velyet ve Kadnn Velilii
Marifet ve tasavvuf yolunun asl ve esas velyet ve velyetin kabul edilmesi temeline
dayanr.
224
Velyet kelimesindeki vav harfinin fethal ve kesral okunmasyla ayn anlam
ifade ettii sylendii gibi
225
vavn fethas ile velyet eklinde okunduu zaman nusret ve
yardm etmek,
226
dostluk kurmak, yaknlk peyda etmek ve sevmek
227
anlamlarna geldii,
vavn kesral olarak vilyet eklinde okunmasyla saltanat ve hkmranlk manasn ihtiva
ettii belirtilmitir.
228
Kuran- Kermde, "te burada kudret ve hkimiyet, varl gerek
olan Allahndr."
229
mealindeki ayet-i kermede geen velyet kelimesi de kraat imamlarnca
hem fethal, hem de kesral okunmutur.
230

221
Mevln, Mesnev, VI, 151.
222
a'rn, Tabaktul-Kbr, 356.
223
Shreverd, Avrif, 104.
224
225
Heyet, Mu'cemu'l-Vast, stanbul ts., II, 1058.
226
Hucvir, a.g.e., 326.
227
Heyet, Mu'cem, II, 1058.
228
229
Kehf 18/44.
230
Nesef, Abdullah b. Ahmed b.Mahmud, Medriku't-Tenzil ve Hakiku't-Te'vl, Beyrut 1421/2000, 653.
32
Rb sfehnye gre bu kelimenin temeli vel veya tevl eklindedir ki, iki veya
daha fazla varln birbirine, aralarna kendileri dnda yabanc bir varln giremeyecei
biimde yaknlamalarn ifade eder. Bu yaknlama bazen mekn, bazen dnce, bazen din,
bazen de bizzat yardmc olma eklinde istire yoluyla ifade olunur.
231

Velyet ve vilyet kelimeleri, vel kelimesinin masdardr.
232
Arapada fal
kalbnda bir sfat- mebbehe olan vel kelimesinin bu kalpta olan ou kelimeler gibi,
hem ism-i fil olarak, hemde ism-i mefl olarak iki eit anlam vardr:
a) sm-i filin mbalaa sas olarak vel, Allaha ibadet ve taat iini, uhdesine alan
233

seven, dost edinen, ahbablk ve yarenlik eden, kudret ve tasarruf, saltanat ve hkmranlk
ortaya koyan kimsedir.
b) sm-i mefl manasnda ise vel, ilerini grmeyi Hak Telnn uhdesine ald,
234

sevilen, dost tutulan, kendisiyle ahbaplk edilen, kudret-tasarruf ve saltanatn kendisi zerinde
tezhr ettirildii Allah dostu kimse demektir.
235

Vel, dost, ahbab, yardmc, saltanat sahibi gibi anlamlar tad iin insann yneli
sahasna gre velyeti sz konusudur. Ayet-i kermelerde vel edinilmeye layk olanlar Allah,
peygamberler ve takva sahibi mminler olarak bildirilmi, bunlarn dndakiler velyete layk
grlmemilerdir. Mesela "Ey iman edenler! Benim de dmanm sizin de dmannz
olanlar dost edinmeyin"
236
buyrulmutur. Ayet-i kermelerden eit velayetin olduu
anlalmaktadr:
a)Velyet-i Sura (Velyet-i Amme): "Allah inananlarn dostudur"
237
buyruundan
anlaldna gre her mmin bu tr velayete sahiptir.
b)Velyet-i Vst (Orta Derecedeki Velyet): Bir ncekinden daha stn bir velyet
mertebesidir. Buna "Onun velleri (dostlar), takva sahiplerinden bakalar deildir.."
238

ayetiyle iaret edilmitir.
c)Velyet-i Kbr (En yksek derecedeki velyet): Enbiy, sddkn ve hedann
velyet makamlardr. Yce Allah, onlar hakknda "yi bilin ki Allahn vel kullarna korku

231
Rb, Mfredt, 885.
232
233
Kueyr, Risle, 128.
234
Kueyr, a.g.e., 128.
235
Burada velnin anlamlarn verirken Kueyr, Hucvir gibi zatlarn nce ism-i meful, sonrada ism-i fil
anlamn zikretmeleri, "Allah, onlar sever, onlar da O'nu severler." (Mide 5/54) buyruunun delleti gereince
velyetin ncelikle vehb yani Allah'n kuluna ihsan olduuna, sonra da kulun Allah'a ynelii, ibadet ve taat ile
tamamlandna iaret eder.
236
Mumtehine 60/1.
237
Bakara 2/257.
238
Enfl 8/42.
33
yoktur ve onlar zlmeyecekler de. Onlar, iman edip de takvaya ermi olanlardr. Onlar iin
dnyada da ahirette de tebir sz konusudur."
239
buyurmutur.
240

Yukarda ifade edilen velyet trlerinden son ikisi Velyet-i Hssa diye de
isimlendirilmitir
241
ki tasavvufta vel ve velyet ifadesi bunlar iin kullanlmaktadr. Ayet-i
kermelerde bu zel manadaki velyete sahip olmak iin iman etmenin yannda takva sahibi
olmann zellikle ifade edildiini gryoruz. Bu konuda kadn veya erkek olmann bir
ayrcal yoktur. Kaynaklarda vellerden olarak yad edilen, vel olduu akca vurgulanan bir
ok kadn olmutur. Mesela Znnn Msr, Ftma Nsbriyye hakknda "O, Azz ve Cell
olan Allahn vellerinden bir veldir ve benim hocamdr." demitir.
242
Yine Ebl-Hseyin
Nr (v. 295/907)nin Ftma Zeytne hakknda "O, Allahn velsidir." dedii rivayet
edilmitir.
243

Sfatu's-Safvede anlatldna gre velyet konusunda aralarnda ihtilaf eden bidler,
uzun bir konumadan sonra Adiyoullarndan Emetl-Cell bt. Amr Adeviyyeye gitmeye
karar verirler. zin isteyip huzuruna girerler ve ihtilaf ettikleri konuyu arz ederler. O da yle
cevap verir: "Velnin saatleri dnyadan megul olduu saatlerdir. Velnin dnyaya ihtiyac
yoktur." Sonrada Kllba ynelerek "Nefsime yemin olsun ki ey Kllb, kim velnin
Allahtan baka bir eyi istediini sylyorsa ona inanma!" buyurur.
244
Burada abidlerin
velyet konusunda sz syleme yetkisini kadn olduunu dnmeden Emetl-Cellde
grmeleri nemlidir.
Ferdddin Attr ise Eb Ali Farmed (v 477./1084.): Nbvvet, izzet ve erefin ta
kendisidir, orada byklkten-kklkten szedilemez. demitir. imdi velayette aynen
yledir, hele bahis konusu olan Rbia olursa. Zira muamele ve marifet itibariyle anda onun
bir ei daha yoktu. O zamanndaki byler nezdinde muteber olup adalarna kar sz
kati bir hccet idi. demi, kadnlarn velyeti konusunda da bykln ve kkln
olamayacan belirtmitir.
245

B.III. Erkek Sfler Nazarnda Kadn
"Hakikat asndan baklnca, grlr ki bu zmrenin bulunduu makamda herkes
tevhidde yok olmutur. u halde tevhidde ben ve sen namna bir ey kalmam olduundan
erkek ve kadn ayrmndan sz edilmez." diyen Ferdddin Attr, hakkat erbabnn

239
Yunus 10/62.
240
zda, Feyizler, IV, 1819.
241
H.K. Ylmaz, Tasavvuf ve Tarkatlar, 200214.
242
243
Slem, a.g.e., 71.
244
bn Cevz, Abdurrahman Ebul-Ferec, Sfats-Safve, Haydarbd 1355/1936, IV, 25.
245
Attr, Tezkiret'l-Evliy, 109.
34
"Allah, sizin suretinize bakmaz." buyruu dorultusunda hareket ettiklerine iaret etmitir.
246

Ayrca Hasan Basr nin (v. 110/728) "Bir gn bir gece Rbiann yannda bulundum,
tasavvuf yolundan ve hakkatten bahsettik. yle ki benim hatrmdan "Ben erkeim.", onun
hatrndan da "Ben kadnm." diye bir dnce gemedi. Meclis nihayete erip ayaa kalktm
zaman, kendimi mflis onu ise muhlis olarak buldum." dediini rivayet etmitir.
247

Sflerin ulularndan saylan nice muteber ahsiyetlerin ziyaret edip nasihatlarn
dinledikleri, dualarn talep ettikleri hanmlar olmutur. Mesala Sfyan Sevr, Rbia
Adeviyyeyi ziyaret eder ve baz meseleleri ona sorard. Onun grlerine itimat eder, nasihat
ve duasna nem verirdi.
248
Eb Yezd Bistmnin ise "mrmde ancak bir erkek ve bir
kadn grdm. Kadn, Ftma Nsbriyye idi. Makamlardan hangisini ona haber versem ona
ina idi." dedii rivayet olunmutur.
249
Eb Yezdin szndeki bir erkek, bir kadn ifadesi
dikkate deerdir. Burada insann iki tr olan erkek ve kadna iaret edilmi, btn
makamlara aina bir kimse olarak da Ftma Nsbriyye gsterilmitir. Byle yce bir
mertebedeki hanm iin de bir kadn ifadesi kullanlmaktan ekinilmemitir. yleyse
diyebiliriz ki vel olan bir hanmn erkeklerden (ricl) saylmas veya er (racl) olarak
nitelendirilmesi, kullanmdan kullanma deiebilmektedir. Kadn ifadesi veya kadnlk,
insana zillet veren bir ey deildir. Bunun iindir ki eyhlerin ikramna mazhar olmu baz
vel hanmlar iin "Kadnlarn ulularndandr." gibi ifadeler rahatlkla kullanlmtr.
250

Bununla birlikte bu trden ifadelerde hanm velilerin sadece kadnlarn ulularndan
olabilecekleri, zellikle erkeklerden ricl seviyesine ulaanlara st olamayacaklar manasnn
da bulunduu da grlr.
Eb Hafs Nsbr (v. 270/883) ise "Ahmed b. Hadraveyhin hanm mm Ali ile
karlancaya kadar kadnlarn sznden holanmadm. (Onunla karlanca) anladm ki
Yce Allah, marifetini dilediine verir." demitir.
251

nsan, srf kadn olduu iin zelil grlemez. Kadndan yardm kabul etmenin zelillik
olaca hkm bile, en bata hanm sfler tarafndan en gzel ekilde cevaplanm, kiilerin
kullua yakmayan davalardan saknmalar gerektii arpc bir ekilde vurgulanmtr.
Mesela bir rivayete gre Ftma Nsbriyye, Znnn Msr ye yardm gnderince Znnn
bunu kabul etmeyip "Kadnlarn yardmn kabulde zillet ve noksanlk vardr." demi, buna

246
247
Attr, a.g.e., 115116.
248
Slem Zikru'n-Nisve, 28; bn Cevz, Sfats-Safve, IV, 18.
249
Slem, a.g.e., 61; bn Cevz, a.g.e., IV. ,101.
250
Slem, a.g.e., 59, 98, 100, 116.
251
Slem, a.g..e, 76.
35
karlk Ftma "Dnyada sebebi grenden daha hasis bir sf yoktur." diyerek cevap
vermi
252
ve gerek zilletin sebepler ve suretler boyutunda taklp kalmak olduunu
bildirmitir. Bu olaydan ders alm olmal ki daha sonra ki bir zamanda Znnn Msr, Ftma
Nisbriyyeyi grdklerinin en ycesi ve hocas olarak tanmlamaktadr.
253
Yine
Abdulvhid Seyyr(v. 375/985)nin hanm Aie Merveziyyeye "Falanca senin yardmn
kabul etmedi ve Kadnlarn yardmn kabulde zillet vardr. dedi" denilince, onun "Kul,
ubdiyyeti ierisinde aziz olmak istiyorsa, ahmakln izhar etmi olur." dedii rivayet
edilmitir.
254

Kiiyi, Allah katnda makbul kimselerden klacak en belirgin zelliklerden biri slih
amellere devam etmektir. Kaynaklarda salih amele erkein daha layk olduu dncesinin
de en gzel ekilde cevaplandn gryoruz. Anlatldna gre Muhammed b. Sleyman
Karai, Yemen yolunda bir ocukla kz kardeine misafir olduu zaman gece olupta
yattklarnda kzn adrn iinde yank sesiyle Kuran okuduunu duyar. Bunun zerine
ocua "Bu amele sen kardeinden daha layksn, sen erkeksin o ise kadn." deyince ocuk
glmser ve "Ey gen, vah sana! Bilmez misin ki o (ameli yapmak) kiiye nasip edilir veya
edilmez." der.
255
Aslnda burada muhatabn erkeklik damar harekete geirilerek amele tevik
edilmek istenmesi de sz konusudur ki bu tevik tarzna mam Gazzl(v. 505/1111)nin de
bavurduunu gryoruz.
O, hysnda mchede ehli erkeklerden bahsettikten sonra okurlarna yle seslenir:
"Nefsin Onlar kuvvetli erkeklerdi, onlara uymaya g yetirilemez. derse ona, mchede ehli
kadnlarn hallerini arz et ve Ey nefis, bir kadndan daha eksik olmaya raz olma! Bir erkek
iin din ve dnya ilerinde bir kadndan noksan olmaktan daha hasis bir durum yoktur. de!"
Bu arsndan sonra Gazzl, mchede ehli hanmlarn ibadetlerinden rnekler sunar.
256
Bu
rivayetler bize baz sfler tarafndan kadnln kmsenip, erkekliin yceltildiini ama
baz kadnlarn erkekler gibi byk, yce olabileceklerini gsterir.

252
Slem, Zikru'n-Nisve., 61.
253
Slem, a.g.e., 62; bn Cevz, Sfatu's Safve IV , 101.
254
Slem, a.g.e.,124; Hanm sfleri anlatt eserinde bu rivayetleri zikreden Slem'nin baka bir Rislesinde
'kadnlardan yardm kabul etmemei' tasavvufun adabndan saymas ilgintir. bkz. Slem, Menhicl-rifn, 18.
Belki orada Slem'nin 'baz erkek sflere gre tasavvufun dbndandr' aklamasn yapmas gerekirdi ama
onun slubu genelde rivayetleri yorumsuz nakletmektir. Kueyr ise Risle'sinde "Kadnlardan gelen yardm
kabul etmemek, mrdin hatta tasavvuf yoluna giren slikin hli olmaldr." demekte ve bunu kmseyenlerin
rezl olacaklar bir duruma deceklerini ifade etmektedir. bkz. Kueyr, Risle, 203.
255
bn Cevz ,a.g.e., II, 172.
256
Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmi'd-Dn, Beyrut ts., IV , 414-416.
36
Salih amelleri ile erkeklere rnek gsterilen hanmlar olduu gibi ilim ve irfanlar ile
erkek sfleri hayran brakan hanm sfler de olmutur. Mesela Eb Amr b. Nceyd, ei
Fahraveyhten (v. 313/925) en az hocas Eb Osman Hr (v. 298/910) kadar istifade ettiini
sylemitir. Fahraveyhin bir szn duyan Eb Ali (v. 328/939) ise "Sana ancak mer b.
Hattbn szn sylyorum. merden daha fakih kadn!" demitir.
257
Burada sflerden
birinin syledii ifade edilen u msralara yer vermek istiyorum:
"Dediim gibi olursa (eer) kadnlar,
Ricl stne fazlnda ne phe var?
Mzekkerlik deildir ay iin iftihar
Menneslikten dolay gnee de gelmez ar."
258

"Ataerkilliin ve yerlemi anlaylarn tesiriyle"
259
dier ilim dallarnda olduu gibi
tasavvufta da kadna olumsuzluklar atfedenler ve onu kanlmas gereken bir varlk olarak
gsterenler olmutur. zellikle nefs ve dnya kelimelerinin Arapada mennes
addedilmelerinden dolay, kadna onlarn misyonunu ykleyen ifadeler kullanldna
rastalanmaktadr. Mesela Mlik b. Dinr(v. 131/748)a evlenmesi teklif edilince o, "Ben
dnyay talakla boamm; kadn da dnya cmlesindendir. talakla boanan birini
tekrar nikhlamak mmkn deildir." demitir.
260
Eb Talib ise kadnn nefsin vasflar zere
olduunu belirtmitir. Onun sfatlarn tanyan kiinin nefsin vasflarn da tanyabileceini
ifade etmitir. Ona gre nefs, msevvile
261
, emmre
262
, levvme
263
, mutmainne
264
ve
merzyye
265
olabildii gibi kadn da bu vasflardan biriyle vasflanabilir.
266
Burada kadnlarn
hepten ktlenmediine, erkeklerde olduu gibi kt veya iyi vasflarla vasflananlar
olduunun ifade edildiine dikkat etmemiz gerekir. Yine Hz. mer (r.a.)in "Saliha kadn
dnyalk saylmaz; nk saliha kadn kiiyi ahirete ynlendirir." buyurduunun rivayet
edilmesi
267
kadnn dnya ile zdeletirilmesinin genel bir hkm olmadn gsterir.

257
258
Arapa'da ay mzekker (erkek), gne mennes (dii) saylr; Cm, Nefaht, 844.
259
Aydn, M.Akif, "Kadn", DA, (stanbul 2000), XXIV, 87.
260
Attar, Tezkiret'l-Evliy, 87.
261
Gnaha kkrtan anlamndaki msevvile kelimesi nefsin vasflarna benzeyen kadnlara ait vasflardan en
aas olarak ifade edilmitir. bkz. Mekk, Ktu'l-Kulb, II, 244. Bununla beraber msevvile ifadesine nefsin
mertebelerinden bahseden dier eserlerde rastlayamadk. Mesela bkz. Kni, Abdurrezzak, Letiful- Alm f
rti Ehlil-lhm. Tasavvuf Szl, Haz. Ekrem Demirli, stanbul 2004, 558.
262
Ktl emreden. bkz. Kni, a.g.e., 558.
263
Knayan. bkz. Kni, a.g.e., 558.
264
Huzura ermi. bkz. Kni, a.g.e.,558.
265
Raz olunmu; nefsin mertebeleri hakknda geni bilgi iin bkz. Uluda, Sleyman, Nefs, DA., XXXII,
528.
266
Mekk, Eb Tlib, Ktu'l-Kulb, Beyrut ts., II, 244.
267
Mekk, Ktu'l-Kulb, II, 244.
37
Yine sflere atfedilen baz rivayetlerde "kadnn evgil
268
olarak grld" ifade
edilmitir.
269
Hlbuki rivayetlere gre Allahtan gayriye nazar, erkek iin evgil olduu gibi
kadn iin de evgildir. Kueyrnin Gayret Makamn anlatrken verdii iki rnek, buna
delalet etmektedir. Anlatldna gre Eb Yezd Bistm, ryasnda grd huri topluluuna
baknca gnlerce manev halini kaybetmi, baka bir zaman daha hurileri ryasnda
grdnde onlara iltifat etmeyip "Siz evgilsiniz." demitir.
270
Yine anlatldna gre
Rbia Adeviyye hasta olunca, ona hastalnn sebebi sorulmu, o da "Kalbimle cennete
baktm, Rabbim de beni (bu hastalkla) edeblendirdi, ceza Ona aittir, (hatam) bir daha
tekrarlamayacam." cevabn vermitir.
271

Btn bunlarn yannda kadnlar, olumlu benzetmeler iin de kullanlmtr. Mesela
evliyann, gelinlere benzetildiini mahede ediyoruz. Eb Yezid Bistm "Allahn velleri,
Allah Telnn gelinleridir. Gelinleri ancak mahrem olanlar grebilir." buyurmaktadr.
272

Yine o, "Yannda kadnlara benzeyen bir topluluk gryoruz, bunlar hangi kavimdir?" diye
soran birine "Melekler gelip bana ilimlere dair sorular soruyorlar ve ben de onlara cevap
veriyorum." demitir.
273

Sflerden bazlarnn kadnlara k olduklar ve bu ak hakk aka gei veslesi
kldklar da olmutur. Hasan Basrnin talebesi Utbe b. Gulmn tevbesine, ak olduu bir
kadn sebep olmutur.
274
Abdullah b. Mbrek(v. 181/797)in tevbe etmesinin sebebi olarak
da bir kadna metfun olmas gsterilmitir.
275
Bu durumun tersine kadnlarn ilah aka
erimelerine vesile olan erkekler de vardr. Nakledildiine gre Zleyha, Yusuf (a.s.)a ak
olmu neticede iman etmi ve onunla evlenmiti. Bu arada ilah ak devletine eritii anlalan
Zleyha, kendisini davet eden eine "Ey Yusuf! Ben seni, Onu tanmadan nce seviyordum.
Onu tandktan sonra Onun sevgisi bakasna sevgi brakmad. Ben de bakasn
istemiyorum." demitir.
276
Bunun yannda baz sflerin ilah ak terennm ederken Zt-
lya sylemek istediklerini bir kadna ynelikmi gibi ifade ettikleri grlr. bn Arabnin
emslayn Nizam iin yazd iirler de bu mahiyettedir.
277

268
Allah'tan megul eden eyler.
269
Uluda, Sf Gzyle Kadn, 40.
270
Kueyr, Risle, 257258.
271
Kueyr, a.g.e., 258.
272
Kueyr, a.g.e., 129.
273
274
Attr, a.g.e., 106.
275
Attr, a.g.e., 241.
276
277
38
B.IV. Sflerde Evlilik
Sflerin kadna baklarn baka bir vecheden incelemek asndan onlarn evlilie
yaklamlarn dile getirmek yerinde olacaktr. Aslnda sflerin evlilie ynelmeleri veya
evlilii terk etmeleri, dorudan onlarn kadna bak alarn gstermez. Bir defa sfler
denilince bu ifadenin iersine kadn sfler de girer ve onlardan da evlenenler veya evlilii
terk edenler olmutur. Ancak sflerin evlilii terk etme gerekeleri ierisinde zellikle
kadnn "din ve dnya ile ilgili btn fitnelerin vesilesi ve vastas"
278
olarak gsterilmesi,
genel anlamda sflerin kadn hakkndaki grlerine ulamak asndan bu konuya da
deinilmesi gerekliliini ortaya koymaktadr. unu hemen belirtelim ki fitne, deneme, bir
eyle imtihan etme anlamlarna gelmektedir.
279
Erkein kadnla denenmesi gibi kadnn da
erkekle denenmesi, imtihan edilmesi sz konusudur. Aslnda insan, imtihan edilmek iin
yaratlm bir varlktr.
280

Eserlerinde evlilii konu edinen tasavvuf ehli kimselerin konuya ncelikle evlilii
tevik eden ayet ve hadislerle baladklarn gryoruz.
281
Bunula birlikte onlar, evliliin
faydalarn dile getirdikleri gibi sakncal ynlerini de belirtmiler, zet olarak evliliin
kiiden kiiye deien faydalarnn ve zararlarnn olduunu ifade etmilerdir.
282
Aslnda bu
mesele tasavvuf haller ve makamlardan olan uzlet ve sohbet le ilgilidir. Sohbeti tercih
eden sflere evlilik gerekli olmu, halktan ayrlp uzleti tercih edenlereyse bekrlk uygun
dmtr.
283
Kide olarak uzleti tercih eden kimse, halktan uzleti sebebiyle insanlarn kendi
errinden selmete eritiklerine inanmaldr. Yoksa kendini halkn errinden kurtarmay
kastetmemelidir.
284
Bu durumda uzlet hali sebebiyle evlenmeyen bir kimsenin kar cinsin
errinden korunmak iin evlenmediini dnmek son derece yanltr.
Genel olarak sflerin evlenmi olduklarn syleyebiliriz. Bununla birlikte evlilii terk
eden, kendilerine gelen evlenme tekliflerini reddeden erkek ve hanm sfler olmutur. Zaman
zaman evlenmedikleri iin eletirilen sfler ise hallerine gre uygun cevaplar vermilerdir.
Mesela Bir b. Hris(v. 227/841)e "nsanlar senin hakknda konuuyorlar." dediklerinde, o

278
Hucvir, Kef'l Mahcp, 514.
279
Heyet, Mu'cemul-Vast, II, 673.
280
Mlk 67/2.
281
Hucvir, a.g.e., 510; Mekk, Ktu'l-Kulb, II, 237; Gazzl, hy, II,21.
282
Hucvir, a.g.e., 511; Mekk; a.g.e., 238, 240; Gazzl, a.g.e., II, 24-36.
283
284
Kueyr, Risle, 55.
39
"Ne diyorlar?" diye sormutur. "Bir, snneti -yani evlenmeyi- terk etti! diyorlar." denilince
Bir, "Farzlarla megul olduum iin snneti yerine getiremedim!" diye cevap vermitir.
285

Nakledildiine gre Hasan Basr, Rbia Adeviyyeye "Kocan olsun, arzu eder misin?"
diye sormu, o da "Nikah akti, vcdu olanlar hakknda bahis konusudur. Burada vcd
nerede? Zira ben, ben olarak var deilim, o olarak varm, onun hkmnn glgesindeyim,
niann da ondan olmas lazmdr." diye cevap vermitir.
286
Yine baka bir defasnda
kendisine "Niin evlenmiyorsun?" dediklerinde Rbia " eyin gam iinde hayrette
kalmm, eer beni bunlarn derdinden kurtarrsanz evlenirim:
1) lm annda ve can verme vaktinde, acaba iman selamete erdirecek miyim, yoksa
erdiremeyecek miyim?
2) Acaba kyamet gn amel defterimi sa taraftan verecekler mi, vermeyecekler mi?
3) Amel defterini sa eline alan bir cemaat cennete, sol eline alan bir cemaat
cehenneme giderlerken acaba ben hangisinden olacam? Bu sorulara cevap verebilir
misiniz?" demitir.
287

Yine Bir b. Hris, baka bir defasnda kendisine evlenmemesinin sebebini soranlara
yle demitir: "Beni evlenmekten alkoyan Allahn kitabndaki u ayet-i kermedir:
Kadnlarn kocalarna kar grevleri olduu gibi, kocalarn zerinde de onlarn haklar
vardr.
288
Ben kadnn benim zerimdeki hakkn yerine getirememekten korkuyorum!"
289

lk sfler, genelde evlilie kar olmamakla beraber zellikle mrdin tasavvuf yoluna
yeni girdii sralarda evlilik derdine dmesini ve kadnla megul olmasn rh gelimesi
ynnden sakncal gryorlard. nk bu, cem-i himmete yani konsantre olmalarna engel
oluyordu.
290
Bununla birlikte artlara gre hkmlerin deitirildiini de ifade edelim.
Rivayet edildiine gre Rbia bt. smail, Ahmed b. Ebul Havrye evlenme teklif edince o,
kendini ibadete verdii iin bu teklifle ilgilenmedi ve "Ey kadn! inde bulunduum halle
meguliyetimden dolay kadnlara kar ilgim yok" dedi. Bunun zerine Rbia "Ey kii!
Benim meguliyetim seninkinden youn! Ayrca bende erkeklere kar arzu da yok! Vefat
eden kocamdan bana yz bin dinar kald; bu helaldr. Bende seninle evlenmek suretiyle
bunu senin ve dostlarnn urunda harcamak istedim! Zira senin salih bir kimse olduunu

285
Mekk, Ktu'l-Kulb., 238.
286
Attr, Tezkiret'l-Evliya,116; Bu menkbe birok kitapla anlatlmtr. Kronoljik olarak ykdeki tlibin
Hasan Basr olmas hemen hemen imkanszdr, fakat yknn baka bir evlenme teklifini anlatmas
mmkndr. bkz. Smith, Rbia, 50.
287
Attr, a.g.e., 117.
288
Bakara 2/228.
289
Mekk, a.g.e, 238.
290
40
biliyorum. Bylece Allah Telnn rzasn kazanmaya ynelik bir yol olasn!" dedi.
(Rbiadan bu szleri duyan Ahmed), "Hocamdan izin alaym." dedi. Bundan sonra Ahmed
szlerine yle devam etmitir: Eb Sleyman Drn (v. 215/830), beni evlilikten sakndrr
'Dostlarmzdan kim evlendiyse sonunda deiime urad.' derdi. Ona kadnn sylediklerini
aktarnca o, ban ellerinin arasna alp bir mddet dnd. Sonra da 'Ey Ahmed! Bu
hanmla evlen! nk o, Allah Telnn velsidir. Bu szler sddklarn szlerine benziyor!'
dedi, Ahmed de bu saliha hanmla evlendi.
291

Burada evliliin tamamen reddedilmediini, zellikle balangta btn enerjinin
seyrslke teksif edilmesi iin ertelendiini ifade etmek gerekir. Nitekim mchede
dnemini tamamlayan sfler, evlenmekte hakl grlmlerdir. Kendisine niin evlenmedii
sorulan bir mrdin "Ben henz ricl (adamlar) seviyesine gelmedim. Sadk mridler, bla
ermedike evlenmezler." demesi,
292
Abdlkdir Clnin, belirli bir mddet evlenmeyip
sabrettikten sonra Allah Telnn kendisine drt hanmla evlenmeyi nasip ettiini belirterek
"te bu sabr- cemlin mkftdr!" buyurmas
293
bunun en gzel rneklerindendir.
Evlilii, tasavvuf yolda bir engel olarak gren ve ne olursa olsun evlilie kar kan
sfler de yok deildir.
294
Mesela Addlvhid b. Zeyd, Rbia Ezdiyyeye evlenme teklif
edince, Rbia bunu reddetmi ve "Ey ehvetine dkn, ehvet arac olarak bende grdn
hangi eydir? Senin gibi bir ehvet dknne evlilik teklifinde bulunamyor musun?"
demitir.
295
Yine Hukeyme Dmekyye, Rbia miyyenin kocasnn tekrar evlendiini
duyunca "Aklnn (mkemmellii) bana ulaan kimse, nasl olur da kalbinin iki kadnla Yce
Allahtan megul olmasna rza gsterebilir?" demitir.
296

Sahbe-i kramdan Abdullah b. Abbs(r.a.)n ise "Gencin bdet ve zhd, ancak
evlenmek sretiyle tamam olur." buyurduu nakledilmi,
297
bu dorultuda evlilii, Allaha
kulluk veslesi edinen sfler de olmutur. Mesela Rbia bt. smil, Ahmed b. Ebl-Havarye
evlenme teklif ederken "Allah Telnn rzsn kazanmaya ynelik bir yol olasn!.."
demitir.
298
Yine Eb Hafs Nsbr ei Safr Rzyyeye Reyden ayrlrken isterse kendisini

291
Mekk, Ktu'l-Kulb, 247.
292
Shreverd, Avrif, 104.
293
Shreverd, a.g.e., 106.
294
Derin, Sleyman, "Tasavvuf Yolda lerlemeye Bir Engel Olmas Asndan Evliliin Reddi ve Manev
Evlilik", Tasavvuf Dergisi, Ankara 2001, IV, 221.
295
Slem, Zikr'n-Nisve, 54.
296
Slem, a.g.e., 53.
297
Shreverd, a.g.e., 106.
298
Mekk, a.g.e., 247.
41
boayabileceini ifade edince Safr, onunla evli kalmay ve bunun bereketlerinin kendisine
ulamasn tercih ettiini belirtmitir.
299

Sflerden ok evlenenler ve bu konuda eletirilenler de vardr. Hlbuki manev
olgunlua ermi sflerin evlenmelerinin kendilerine gre zel sebeplerinin olduu ifade
edilmitir. Shreverd (v. 632/1234), bu konuda "Tezkiyeye ermi nefisler, hazlara ulatklar
zaman kalplerinin inirah artar. lim-i rabbn iin nikah, derecesini artran fakat
eksiltmeyen bir durumdur." aklamalarn yapmaktadr.
300
"Unsurlardan ibret olan bu
yaratl suretinde, nikahtan daha byk vuslat yoktur."
301
diyen bn Arab ise "Erkein
Hakka ait gr kadnda daha tam ve kamil olur Hakkn kadnda grn hudun en
byk ve mkemmel derecesidir." buyurmaktadr.
302
Erkein kadna ynelmesini "rade ile
tevecch ve Allahn emriyle onda alemin sretlerini fethetmesi" olarak ifade etmekte "Bu
yle bir emirdir ki unsurdan mteekkil suretler aleminde nikh, nurdan halk olunmu ruhlar
aleminde himmet ve szde manay bir neticeye balamak iin mukaddeme
hkmndedir."demektedir.
303

Nikh, mchede vesilesi kabul eden sfler vardr. Gazzl evlenmeyi nefis
mchedesi ve riyazat olarak deerlendirmekte, zellikle ailenin geimini salamak ve
onlardan gelebilecek eziyetlere katlanmak gibi ykmllkler getirdiini ifade etmektedir.
304

Mevln "Hak Tel, ince bir yolu, Peygambere gizlice gsterdi; o da nedir? Cevirlerini
ekmek ve onlarn muhltn dinlemek ve onun zerine say etmek ve kendini mhezzeb
klmak iin kadn almaktr." buyurmu,
305
Mesnevsinde ise huysuz karsna katland iin
keramete eritii anlalan eyh Hasan Heraknnin hikyesini anlatmtr.
306
Bu durumu tersi
yani zalim, zorba erkeklere tahamml etmek sretiyle kadnlarn ile ekmesi ve ermilik
mertebesine ykseltilmesi de sz konusu olmutur. Fravun'un kars siye bu tr kadnlarn
en byk rneidir.
307

Sonu olarak diyebiliriz ki her konuda olduu gibi evlilik konusunda da sfler, kendi
hal ve makamlarna gre konumular ve uygulamalarda bulunmulardr. Evlilie kar olan
hanm sflerin erkeklere kar olduklar iin evlenmediklerini dnmek doru olmad gibi
evlilie kar olan erkek sflerin kadnlara kar olduklarn sylemek de mmkn deildir.

299
300
Shreverd, a.g.e.,106.
301
bn Arab, Muhyiddn, Fussu'l-Hikem, Haz. Nuri Genosman, stanbul 1992, 330.
302
bn Arab, Fussu'l-Hikem, 331.
303
bn Arab, a.g.e.,331332.
304
Gazzl, hy, 31.
305
Mevln, Celleddn Rm, Fhi M Fh, terc. Ahmed Avni Konuk, Haz. Seluk Eraydn, stanbul 1994. 81.
306
Mevln, Mesnev, VI, 163171.
307
42
C. LK DNEM TASAVVUF TARHNDE MRD VE MRD
HANIMLAR
Slemnin incelemekte olduumuz eserinde ilk dnem (II.-III.-IV./VIII.-IX.-X.asr)
hanm sfleri yerald iin burada ilk dnem tasavvuf tarihinde mrd ve mrd hanmlar
konu edilecektir.
C.I. Mrd Hanmlar
Tasavvuf, Hakkn honutluunu kazanmak ve ebed saadete ermek iin nefisleri
temizleme, ahlk tasfiye, i ve d tenvr, sret ve sreti tezkiye hallerinden bahseden
ilimdir.
308
Tasavvuf tatbk bir ilim olduundan mrid ya da eyh denilen stadlar nezdinde
ve onlarn terbiyesi altnda renilebilir. Bir kimse tasavvufa dair kitaplar okuyarak sf ve
eyh olamaz. Tasavvufun bir mrid nezaretinde talim edilmesi zorunluluu, onun kitaplardan
renilmesini imknsz klmtr.
309
Bu nedenle Kueyr Bir eyh vastasyla edeb (ve
tasavvuf) renmek mrd zerine vaciptir. stad olmayan mrd, ebediyyen iflah olmaz.
der ve Eb Yezd Bistmnin stad olmayann imam eytandr. dediini rivayet eder.
310

Tasavvufun ilk yzyllarnda sf tarkatleri formel teklat yaps kazanmamlard;
tpk bir insann herhangi bir filozofun doktrinini benimseyip onun izinden gitmesi gibi,
tasavvuf yolunu tutanlar da beendikleri bir zt kendilerine eyh (mrid/ stad) ediniyorlar,
onun yannda ve hizmetinde bulunarak bir eyler renmeye alyorlard.
311
Bu sebeptendir
ki, sf tabakt kitaplarnda anlatlan sflerin, zellikle meyihten kimlerin sohbetine
katldklar ifade edilmi,
312
tasavvufu hangi ztlardan aldklar belirtilmitir.
313

Tasavvufun bir mrid terbiyesinde tahsil edilebilir zelliinden dolay tasavvuf
yolunu tutan kadnlar da zamanlarnn ve bulunduklar mevklerin meyihini ziyaret etmiler,
onlarn sohbetlerinde ve hizmetlerinde bulunmulardr. Burada hizmetin tasavvuf eitimin bir
paras olarak kullanldn ifade etmeliyiz. Yoksa her trl dnya nimetleri hususunda
zhidne bir tavr sergileyen sflerin kendilerine hizmeti tuttuklarn zannetmek gibi yanl
bir anlayla kar karya kalabiliriz. Oysa ki, sf tabakt kitaplarnda bir yerde hizmetkr

308
z, Mhir, Tasavvuf, Haz. M. Erturul Dzda, stanbul 1995, 30.
309
Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 2021.
310
Kueyr, Risle, 199.
311
Gngr, Erol, slam Tasavvufunun Meseleleri, stanbul 1984, 97.
312
Mesela Ser Sekat, Marf Kerhnin sohbetine katlmtr. bkz. Slem, Tabaktus-Sfiyye, 48; yine akk
Belhnin brahim Edhemin sohbetine katld ve tarikat ondan ald ifade edilmitir. bkz.Slem, a.g.e., 61;
Hamdn Kassrn ise Selme b. Hasan Brs, Eb Trb Naheb ve Ali Nasrbznin sohbetlerine katld
rivayet edilmitir. bkz. Slem, a.g.e., 123; En son rivayette de grld gibi bazen sflerin birden fazla eyhin
sohbetine devam ettikleri de olmutur.
313
Mesela Eb Osman Hrnin Eb Hafsn sohbetine katld ve tarikat ondan ald beyan edilmitir. bkz.
43
(hdime) olarak bahsedilen hanmn baka bir yerde renci (tilmze) olarak verilmesi
buradaki hizmetkr ifadesinden ne anlamamz gerektiini gstermektedir. Mesela Slem,
kitabnn bir yerinde neyse bt. Amr Adeviyyeyi Muzenin rencisi olarak tantyor,
314

baka bir defasnda ise onun Muzenin hizmetkr olduunu ifade ediyor.
315
Bununla birlikte
hizmetkr ifadesinin rencinin hocasnn hizmetine kendini adadn vurgulayan bir tabir
olduunu da gz ard etmemek gerekir. yle ki, ilk dnemlerde bir sfnin sohbet ve
manev hallerine hid olarak ondan azami derecede istifde etmek isteyen kii/ler kendilerini
onun hizmetine adyorlard ki bu, daha sonraki dnemlerdeki mrd/elikten baka bir ey
deildi.
316
(Daha sonraki dnemlerde ele alnan eserlerde , mesela Avarifte hizmet ehli
olanlar diye balk verildii ve onlarn zelliklerinden bahsedildii grlr.
317

Rivayetlerde baz sflerin ztlardan birinin sohbetinde ve hizmetinde bulunduu
ifade edilir ki bu da sohbet ve hizmetin tasavvuf eitimde birbirlerini tamamlayan unsurlar
olduunu gsterir. Mesela Meryem Basriyyenin Rbiann sohbetinde bulunduu ve ona
hizmet ettii rivayet edilmitir.
318
Yine Eb Sad Harrz (v. 286/899)n sohbetine devam
ettii bildirilen Emetl-Hamdin ayn zamanda onun hizmetinde bulunduunun ifade
edildiini
319
gryoruz. Hizmet ehli olan bu kimselerin hizmet ettikleri ztlarn rencisi
(tilmz veya mrd) olduklarnn en nemli delillerinden biri de onlarn ibadetlerini, hallerini
veya szlerini rivayet edebilmi olmalardr. Anlatldna gre Muze Adeviyyeye hizmet
eden bir kadn onun geceyi namaz klarak ihya ettiini, kendisine uyku galebe alnca da evin
iinde dolap Ey nefis! Uyku ilerdedir. ayet lrsem kabirde hasret veya sevinle uykun
elbette uzun olacak. dediini ve bu halde sabahlayncaya kadar devam ettiini
nakletmitir.
320
evneye hizmet eden Krdiyye ise e'vnenin yannda kald bir gece
onun kendisini Ey Krdiyye kalk, buras uyku diyr deil, uyku ancak kabirlerdedir.
diyerek uyarmaya altn anlatm, evneye hizmet sebebiyle ulat bereketleri
ylece sralamtr: Ona hizmet ettiimden beri dnyay sevmedim, rzkm iin
tasalanmadm, dnya erbabnda olana tama' sebebiyle onlardan biri gzmde bymedi ve
asla mslmanlardan birini kmsemedim.
321
Krdiyyenin bu ifadeleri de gsterir ki,
tasavvuf erbabna hizmet, tasavvuf eitimin bir parasdr ve kiiye tasavvuf kazanmlar
salamaktadr. Bu nedenle Amr Fergniyye Kim ahrra ve ftvvet ehline hizmet ederse bu

314
Slem, Zikrun-Nisve, 42.
315
Slem, a.g.e., 74.
316
Kk, Hlya, Rbia el-Adeviyye, Yaynlanmam Makale, 4.
317
bkz. Shreverd, Avrif'l-Merif, 76.
318
Slem, a.g.e., 33.
319
Slem, a.g.e., 69.
320
Slem, a.g.e., 35; bn Cevz, Sfats-Safve, IV, 14.
321
Slem, a.g.e., 48.
44
durum onu halk katnda izzete ve onlarn gzlerinde heybetli olmaya vris klar. (Ayn
zamanda) bu onu rde gtrr ve vellerin derecelerine ulatrr. demitir.
322

Rivayetlerde meyih arasnda ileri gelen ztlardan olan erkek sflere hizmet eden
ve onlarn hizmetkr olarak ifade edilen hanm sflere rastlamaktayz. Yine bu rivayetlerde
kullanlan ifadelerden bu hanmlarn hizmetleri veslesiyle efendilerinin halleriyle
hallendikleri ve velyet makamna ulatrldklar anlalmaktadr. Mesela Dvd T (v.
165/781)ye hizmet eden mm Sadin Dvdun alayyla alad haber verilmitir.
323

Yine meyihten Eb Hamza Horasn (v. 290/902)nin, Cneyd Baddnin ve Eb Hseyin
Nr(v. 290/902)nin hizmetkr olan Ftma Zeytnenin evliydan olduu ifade edilmitir.
324

Erkekleri anlatan sf tabakat kitaplarnda olduu gibi kadn sfleri anlatan
tabakatlarda da zellikle anlatlan hanmn sohbetine katld ztlar ifade edilir, bylece bu
hanmlarn tasavvuflarn kimden aldklar belirtilmi olur. Rivayetlerde grdmze gre
tasavvuf yoluna giren hanmlar, hanm sflerin sohbetlerine devam ettikleri gibi erkek
sflerin de sohbetlerine devam etmiler, onlardan da hsn kabl grmlerdir. Rivayetlerde
meyihin ileri gelenlerinden erkek olsun kadn olsun herhangi bir ztn herhangi bir hanm
renciyi geri evirdii grlmez.
Meryem Basriyye, Rbia'nn;
325
ve Gufeyre bide, Muze Adeviyye'nin sohbetinde
bulunduu
326
gibi Bahriyye, akk Belh (v. 153/770)'nin sohbetine katlm;
327
Ahmed b.
Hadraveyh'in hanm olan mm Ali, Eb Hafs ve Eb Yezd Bistm ile grmtr.
328

Yine Eb Sad Harrz'n ashb (shibe) olarak bahsedilen Cveyriye hanmn baka bir
rivayette onun rencisi (tilmze) olduunun vurgulandn gryoruz.
329
Zikrettiimiz
rivayetler dorultusunda eyhlerin yannda bulunup onlara hizmet etmek ve sohbetlerini
dinlemek erefine nil olan mrid hanmlarn 'hdime, shibe ve tilmze' ifadeleriyle
anldklarn tesbit etmi bulunuyoruz.
Erkek eyhlerin sohbetine devam etmi olan hanm sfler arasnda Ftma bt.
Ahmed Hacfiyye'yi,
330
ie Merveziyye'yi,
331
Ftma bt. Ahmed b. Hn'yi,
332

322
323
Slem, a.g.e., 47.
324
Slem, a.g.e., 71.
325
Slem, a.g.e., 33.
326
Slem, a.g.e., 39.
327
Slem, a.g.e., 66.
328
Slem, a.g.e., 76.
329
Slem, a.g.e., 78.
330
Slem, a.g.e., 82.
331
Slem, a.g.e., 90.
332
Slem, a.g.e., 91.
45
Kuseyme'yi,
333
Merh Nasbiyye'yi,
334
Vehetyye'yi,
335
Ftma bt. mrn',
336
Hle'yi,
337

Azze'yi,
338
mm Ali'yi,
339
Sreyre'yi,
340
mm Hseyin Kureiyye'yi
341
sayabiliriz.
342

Bu hanmlardan bazlarnn birden fazla meyihin sohbetinde bulunduu da
grlmtr. Mesela Merh Nasbiyye, Eb Ali Ktib'in, Eb Abdullah b. Cmr'n, Eb
Bekir Dkk'nin, Eb Hseyin Basr'nin, Eb Abdullh Rzbr'nin ve Ayy b. ir'in
sohbetlerinde bulunmutur.
343
Yine Vehetyye'nin zamannda yaayan meyihin ounun
sohbetine katld ifade edilmitir.
344

Rivayetlerden anlalan odur ki, hanm sfler sohbetlerine katldklar eyhlerden
ikram grmlerdir. Mesel Hle mm Glsm'e Eb Ksm Nasrbz'nin ikram ettii,
yakn davrand anlatlm,
345
mm Ali'ye ise eyhlerin ikram ettikleri ifade edilmitir.
346

eyhlerin sohbetine devam eden hanm mridlerin mridlerin tavsiyelerine son
derece nem verdikleri, zaman zaman tavsiye istedikleri ve bu tavsiyeler dorultusunda
hareket ettikleri grlr. Anlatldna gre ie Dineverye hacca giderken brahim b.
eyban'dan tavsiye istemi ve sonrada onun tleri iin "Bu beni yolda gtren ey oldu."
demitir.
347
Eb Sad Harrz'n sohbetinde bulunan Emet'l-Hamd'in ise hocasna "Bana
tavsiyede bulunun." diyerek onun nasihatlarn taleb ettii ifade edilmitir.
348

Hanm mridler, sohbet eyhlerine yeri geldii zaman soru sorabilmiler ve bu
sorular dolaysyla takdir grdkleri de olmutur. Mesela akk Belh'nin sohbetinde bulunan
Bahriyye'nin bir gn ona "Kalemlerin yazmad, vehimlerin kirletmedii, Allm olan (Allah)
ile szlemesi yeni olan bir ilimden bana haber ver!" dedii, akk'in ise onun bu sznden
dolay hayrete dp "Bu (hanmn) dediine bakn !" buyurduu rivayet edilmitir.
349
mm
Ali'nin ise Eb Yezd Bistm'ye sorular sorduu ifade edilmitir.
350

333
334
Slem, a.g.e., 99.
335
Slem, a.g.e., 106.
336
Slem, a.g.e., 111.
337
Slem, a.g.e., 114.
338
Slem, a.g.e., 115.
339
Slem, a.g.e., 116.
340
Slem, a.g.e., 117.
341
Slem, a.g.e., 119.
342
almamzn ikinci blmnde "Mrid-Mrid likisi" bal altnda bu konu zerinde ayrca durulacak, bu
hanmlarn meyihten kimlerin sohbetlerine devam ettikleri hakknda bilgi verilecektir.
343
Slem, a.g.e., 99.
344
Slem, a.g.e., 106.
345
Slem, a.g.e., 114.
346
Slem, a.g.e., 116.
347
Slem, a.g.e., 68..
348
Slem, a.g.e., 69.
349
Slem, a.g.e., 66.
350
Slem, a.g.e., 76.
46
Senelerce sohbete devam ettii halde neredeyse hi soru sormayan hanm
mridlerden de bahsedilmitir. bn Cevz'nin naklettiine gre Abdlaziz b. Sleyman unlar
anlatmtr: Ubeyde ve babam yirmi sene Mlik b. Dinr'n sohbetine katlmlard. Babam "
Onun Mlik'e bir ey sorduunu hi duymadm yalnz bir defasnda 'Ey Eb Yahya, mttak
en yce dereceye ne zaman ular?' diye sordu, Mlik de 'ok gzel, ok gzel, ey Ubeyde!
Mttak kendisinin zerinde derece olmayan en yce dereceye ulat zaman ona Allah'a
varmaktan daha sevimli bir ey kalmaz.' dedi. Ubeyde ise bu szden sonra lk atarak
baygn bir ekilde yere dt." demitir.
351

eyhlerin szlerini rivayet eden hanm mridler vardr. Mesela Eb Sad Harrz'n
talebesi olan Cveyriye'nin hocasndan dinledii szleri rivayet ettii grlr.
352
Bir eyhin
sohbetine katlmak iin yolculua kan hanm sflere de rastlanr. Anlatldna gre
zamannn eyhlerinin ounun sohbetine katlan Vehetiyye, mrnn sonlarna doru eyh
Eb Abdullah b. Haff'e (ulamak iin) yolculuk yapmtr.
353
Eb Ksm Nasrbz'nin
sohbetine devam eden mm Hseyin Kureiyye'nin bandan geen u olay ise hanm
mridlerin eyhlerine ballklarn gstermesi asndan nemlidir. Rivayete gre mm
Hseyin Badat'ta eyh Eb Hseyin Hdr'yi ziyaret etmi, o da ona, kimin sohbetine
katldn sormu, mm Hseyin ise "Nasrbz'nin! " diye cevap vermi, Eb Hseyin
"Onun szlerinden hangisini ezberledin?" deyince mm Hseyin "O yle syler: 'Kimin
nisbeti salam olursa, marifeti tam olur.'" demi, Hdr ise buna sktla crvap vermitir.
Sonradan bu olay duyan Nasrbz memnun olup "Bir eyhin (talebeliine) giren bir kimseye
byle davranmak yarar." demitir.
354

Sohbetinde bulunduklar zt ve eshb urunda mal varlklarn infak eden hanm
mridler vardr. Mesela Ftma bt. Ahmed b. Hn'nin Eb Osman'n sohbetine devam ettii,
onun ve ashabnn urunda ok mal infak ettii ifade edilmitir.
355
Eb Yakub Tinns'nin
hanm Kuseyme'nin bandan geen u olay ise hanm bir mridin kendi mal hakkndaki
tasarruf yetkisini tamamen eyhinde grdne rnek tekil etmesi asndan nemlidir.
Anlatldna gre Eb Abdullah Ruzbr bir gn Kuseyme'nin evine gelir, kapnn kilidi
olduunu grnce kilidi krdrp "Ne varsa aln!" der. Kuseyme'nin kocas Eb Yakub
356
eve
girip bir ey gremeyince bozulur ve eine durumu haber verir. Kuseyme ise zerinde bir rt
ile (Eb Abdullah'n sohbet) halkasna gider, rty onlarn arasna atp eve dner. Bunun

351
bn Cevz, Sfats-Safve, IV, 22.
352
Slem, Zikrun-Nisve, 78..
353
Slem, a.g.e., 106.
354
Slem, a.g.e., 119.
355
Slem, a.g.e., 91.
356
Kueyr'nin ifadesine gre o da Eb Abdullah'n ashabndan bir kimsedir. bkz. Kueyr, Risle, 124.
47
zerine kendisine "Bizim iin ancak senin zerinde olan kalmt." diyen kocasna "Ey gz
ars, Eb Abdullah Ruzbr gibi bir kimse bizi ad ediyor, bundan sonra (hl) kendimize
bir ey mi brakalm." der.
357

Hanm mridlerin stadlarna kar davranlarn sergileyen rivayetler bunlarla
snrl deildir. Biz burada tasavvufta hanm mridlerin de sohbet halkalarna kabul
edildiklerini, tasavvuf eitimden getiklerini gstermek asndan baz rivayetlere yer
vermekle yetiniyoruz. Meayihin ileri gelenlerine rencilikleri sebebiyle hanm mridlerin
ulatklar manev halleri gstermesi asndan ise u rivayeti naklatmek istiyoruz:
Anlatldna gre Ser Sakat'nin bir hanm rencisi vard, onun da yaz yazmay renmek
iin retmenin yannda olan bir ocuu bulunuyordu. retmen ocuu deirmene
gndermi, ocuk da suya inmi ve boulmu. retmen hemen Ser Sakat'ye gelip durumu
haber verdi. Ser de "Kalkn bizimle beraber (gelin)!" deyip hep beraber ocuun annesine
gittiler, Ser hanmn yanna oturup belirli bir mddet sabr hakknda konutu sonra da rza
hakknda konutu. (Kadn) ona "Hocam, bununla ne demek istiyorsunuz?" dedi. Ser ise
"Olun bouldu." diye cevap verdi. Kadn "Olum mu?" dedi. Ser "Evet." deyince kadn
"Azz ve Cell olan Rabbim bunu yapmaz." dedi. Bunun zerine Ser sabr hakkndaki
szlerini tekrarlad. Kadn ise "Benimle geliniz!" dedi. Onunla beraber gittiler, nehrin yann
vardlar, kadn "Nerede bouldu?" diye sordu. "urada!" dediler, kadn " Olum
Muhammed!" diye bard. "Buyur anneciim!" diye cevap geldi, kadn inip (ocuun)
elinden tuttu ve onu evine gtrd.
358

Tesbit ettiimiz rivayetler dorultusunda zellikle tasavvufun ilk dnemlerinde
hanm mridlerin de var olduunu, onlarn da erkek olsun kadn olsun zamanlarnn nde
gelen sflerinden istifade ettiklerini gryoruz. Bununla birlikte tasavvuf tarihinde zellikle
meyihle yakn akrabal bulunup ta onlardan istifade ettii anlalan hanm sflere
rastlamaktayz. imdi onlardan birka rnek sunalm: ebeke Basriyeye'nin vera sahibi
kardeinin sohbetinde bulunan bir hanm olduu ifade edilmitir.
359
eyh Hlid b. Ma'dn (v.
103/721)'n kz mm Abdullah, smail b. Ayy (v. 181/797)'n annesiydi.
360
Sade bt.
Zeyd, Basra imamlarndan olan Hammd b. Zeyd (v. 179/795)'in kz kardeidir.
361
bid
hanmlardan olduu ifade edilen Asame ise byk sahabi Ebu'd-Derd'nn olu Bilal'in

357
358
bn Cevz, Sfats-Safve, II, 298.
359
Slem, a.g.e., 36.
360
Slem, a.g.e., 41.
361
Slem, a.g.e., 45.
48
kzdr.
362
Hafsa bt. Srn'in zhd ve ver konusunda Muhammed b. Srn'den etkilendii
anlalmaktadr.
363
Bir Haf'nin kzkardelerinin vera ve zhd bir arada topladklar,
364
Eb
Sleyman Drn'nin kz kardelerinin ise akl ve diyanet ynyle byk bir mevkiye sahip
olduklar ifade edilmitir.
365

Byk bir sf olan Ahmed b. Ebu'l-Havr'nin hanm Rbia bt. smil, meayihin
byklerinden Eb Hafs Nsbr'nin hanm ie, yine Eb Hafs'n Rey'deki hanm Safra
Rziyye, Horasan eyhlerinin ulularndan olan Ahmed b. Hadraveyh Belh'nin hanm mm
Hle, Eb Amr Nceyd'in hanm Fahreveyh, eyh Eb Ali Rzbr'nin hanm Ftma mm
Ymn, Ahmed b. Ser'nin hanm ie Merveziyye, Eb Abdullah Sicz'nin hanm mm
Abdullah ve Hamdn Kassr'n hanm Futeyme eleri de meyihin ileri gelenlerinden olan
sf hanmlara rnek olarak verilebilir. Eleri byk birer sf olan sf hanmlarn elerinden
baka eyhlerden istifade ettikleri de olmutur. Mesela Ahmed b. Hadraveyh'in hanm mm
Ali'nin Eb Hafs Nsbr ve Eb Yezd Bistm ile grt nakledilmitir.
366

C.II. Mrid Hanmlar
Tasavvuf yoluna giren bir mride eyhin gerekli olduundan bahsetmitik. zellikle
Eb Yezd Bistm'nin "std olmayann imam eytandr." buyruunu
367
tekrarlamak ve bu
szde onun 'eyh' iin "stad" tabirini kullandna dikkat ekmek istiyoruz. Tasavvuf
kaynaklardaki 'eyh' ve bu kelimenin oulu olan 'meyih' ifadeleri sf tifesinin ileri
gelenleri iin kullanlmtr. Mesela Seri Sakat iin "O, (tasavvuf ehlinden) Badatllarn
imam ve kendi zamanndaki eyhi idi." denilmitir.
368
Yine akk Belh iin "O Horasan
meayihinin mehurlarndandr." ifadesinin kullanldn gryoruz.
369

eyh, "Allah' kullarna gerek manada sevdiren, kullarn da Allah'a sevdiren ve
yaklatran kiidir."
370
Kaynaklarda bir kimsenin mridi, tasavvuf eitimde rehberi ve
tasavvuf incelikleri ona talim eden hocas anlamlarnda zellikle stad ('-) tabirinin de
kullanldn grmekteyiz. Mesela Ser Sakat'nin Cneyd'in days ve std olduu ifade
edilmi,
371
Hris Muhsib hakknda "O, (sflerden) Badatllarn ounun staddr."

362
363
Slem, a.g.e., 51.
364
Slem, a.g.e., 88.
365
Slem, a.g.e.,89.
366
Slem, a.g.e.,76.
367
Kueyr, Risle, 199.
368
Slem, a.g.e.,, 48.
369
Slem, a.g.e., 61.
370
Shreverd, Avrif'l-Merif, 73.
371
Slem, Tabakt-Sfiyye,48.
49
denilmitir.
372
Yine akk Belh "Htem Esam'n std idi." Buyrulmu,
373
Ma'rf Kerh'nin
ise "Ser Sakat'nin std olduu" ifade edilmitir.
374

Kadnlarn mrid olup olamayacaklar yani Allah'a giden yolda erkekler de dahil
olmak zere insanlara rehberlik ve nderlik edip edemeyecekleri, mslmanlara rh ve
manev terbiye verip veremeyecekleri tartlm, aslnda bu tartmann kadnn namazda
erkeklere imam olup olamayaca, devlet bakan olmasnn caiz olup olmad konularndaki
tartmalarn bir devam olduu ileri srlmtr.
375
Biz burada kadnn nebi, devlet bakan
veya imam olabilmesi tartmalarna girecek deiliz.
376
Yalnz zellikle tasavvuf tarihinin ilk
dnemlerinde tasavvuf eitim yapan, tasavvuf manada irad faaliyeti yrten hanmlar
tesbit etmeye alarak "Kadn mrid olur mu?" sorusuna cevap arayacaz.
u bir gerektir ki tasavvuf yoluna giren her slik, neticede eyhlik mertebesine
ulaamaz. eyh olacak slikin baz zellikler tamas lazmdr. Buna gre 'balangta her
trl riyzt ve mchedelere ihlasla sarlan slik, neticede rh ve manev bir huzura eriir.
Herhangi bir megale kendisini Allah'tan alkoyamaz hale gelir. Hibir ey ona Cenb-
Hakk' unutturamaz, onu avlayamaz ve Rabb'ndan megul edemez. Yine eyhlik makamna
layk olan, cezbe yn ar basan slike ise Hakk'n kef ve yakn nurlar ile zuhr ettiinden
bahsedilmi, seyr u slk, riyzt ve mchedelerin glnn ona skntsz gelecei, onun
Allah ile alakasn koparc her eyden uzaklatrlp Hak tarafna ynlendirilecei ifade
edilmitir.
377
eyhlik makam hakknda yaplm olan bu ksa aklamalara uyan hanmlara
tasavvuf tarihinde rastlamak mmkndr.
378
Burada ifade etmeliyiz ki, bilhassa tasavvufun ilk
yzyllarnda "eyhlik bir insana tayinle verilen bir mevki deildi, itibar ve liyakatle
kazanlyordu."
379

lk dnem tasavvuf kaynaklarnda sf hanmlar iin 'eyh' veya 'eyhe' ifadelerinin
kullanldna rastlayamyoruz. Daha sonraki dnemlerde bn Arab(v. 638/1240)nin,
Meknuddn Eb ucnn yal kz kardei Bt. Rstemden sz ederken "O lime, Hicaz
eyhesi idi. Fahrnnis (kadnlarn vn vesilesi), daha dorusu Fahrrricl vel-lem
(erkeklerin (ricl) ve limlerin vnc) idi." dedii rivayet edilmitir.
380
Onun 'ilahi ana'

372
Slem, Zikru'n-Nisve. 56.
373
Slem, a.g.e., 61.
374
Slem, a.g.e., 84; "stad/ '-" kelimesinin bu ekilde kullanlan baka rnekleri iin bkz. Slem, a.g.e.,
91,115,176.
375
376
Bu konuda bilgi iin bkz. Uluda, a.g.e., 45.
377
Shreverd, Avrif'l-Marif, 75.
378
Bu konudaki rivayetler iin bkz. Slem, a.g.e., 27125.
379
Gngr, Tasavvufun Meseleleri, 97.
380
Uluda, a.g.e., 59 (bn Arab, Tercman'l-Evk, 10'dan naklen).
50
tabirini ilk kullanan olduu belirtilmi, bunu terbiyesinden yararland bir kadndan ald
ifade edilerek yle buyurduu nakledilmitir: Ben biliyyeli Allah a ve rife bir kadna
hizmet ettim. Ad ftma bt. Msenna idi. O bana yle derdi: "Ben senin ilahi annenim
(mm ilahiyye), topraktan olan annenin nuruyum.".
381

lk dnem sf hanmlar hakknda bize nemli bilgiler veren Slemnin eserinde 'bir
kimsenin mridi' anlamnda kullanlan 'stad/ '-' ifadesinin hem de mzekker (erkek iin
kullanlan) ekliyle baz hanm sfler iin kullanldn gryoruz. Mesela, Hukeyme
Dmekyye'nin Rbia miyye'nin stad olduu ifade edilmitir.
382
Yine Znnn Msr'nin
Ftma Nsbriyye hakknda "O Aziz ve Cell olan Allah'n velilerinden bir velidir ve o
hocamdr (stadmdr.)" dedii rivayet edilmitir.
383

Yine kaynaklarda 'meddib' kelimesinin 'eyh' kelimesine mteradif olarak
kullanld grlr. Mesela Eb Ali Sekaf (v. 328/939)'nin "Bir kimse btn ilimleri
kendinde toplasa, eitli zmrelerin sohbetlerine katlsa, bir eyh, bir imam, bir terbiye edici
(meddib) veya t verici (nsh) vastasyla riyzat yapmazsa ricl (erler) seviyesine
ulaamaz." buyurmakta ve meddib kelimesini eyh anlamnda kullanmaktadr.
384
Tasavvuf
tarihinde nemli bir yeri olan Rbia Adeviyye iin Sfyn Sevr'nin 'meddibe' ifadesini
kulland ve "Beni kendisinden ayrldm zaman rahat bulamadm terbiye ediciye
(meddibe) gtrn!" dedii rivayet edilmitir.
385

Kendisine "Pirin kim idi?" diye sorulduu zaman "Bir yal kadn!" diyen Eb Yezd
Bistm'nin ise szlerine yle devam ettii nakledilmitir: Bir gn evkin galebeleri ve (vecd
ile) tevhid iinde bulunuyordum. yle ki, bir kla dahi takatim kalmamt, araya bir kl bile
giremezdi. Kendimden gemi bir halde sahralara dtm, yanmda un dolu bir heybe bulunan
yal bir kadna rastladm, bana: "u heybeyi srtma kaldr!" dedi. Kendim onu tayamaz bir
vaziyette olduumdan aslana iaret ettim. Aslan geldi, heybeyi onun srtna vurdum ve yal
kadna: "Eer ehre gidersen kimi grdn dersin?" dedim, benim kim olduumu da bilmesini
istemiyordum. Yal kadn: "Avanak bir zalimi grdm, derim." dedi, "Ne diyorsun?" dedim,
o: " unu demek istiyorum: Bu aslan mkellef midir, yoksa deil mi?" dedi. Ben: "Deil
elbette." dedim. Kadn: "Sen, Ulu ve Yce Allah'n mkellef klmad bir eyi mkellef
tutarsan bu zulm olur mu olmaz m?" dedi. Ben :"Olur elbette." dedim. Yal kadn: "Bak
ite, btn bunlara ramen ehir halknn aslann sana itaat ettiini ve keramet sahibi

381
Hakm, Suad, bn Arab Szl, terc. Ekrem Demirli, stanbul 2004, 329 ( Ftuhat II, 347den naklen)
382
383
Slem, a.g.e.,62.
384
Slem, Tabaktu's-Sfiyye, 365.
385
51
olduunu bilmelerini istiyorsun, peki bu avanaklk deil de nedir?" dedi. Ben: "Evet yle."
dedim ve tevbe ettim, en stten en alta indim.
386

Tasavvuf tarihinde eyh veya mrid olduu aka ifade edilmese de haklarndaki
rivayetlerden bu grevi icra ettikleri anlalan hanmlar vardr. Mesela ebeke Basriyye,
evinde renci ve mridleri iin yer alt odalar olan, onlara mcahede ve mumele yollarn
reten bir hanmd.
387

zellikle II./VIII.- IV./X. asrlarda eyh mrid ilikisinde gze arpan hususlar
unlardr: Mrid eyhin sohbetine devam eder, mmknse hizmetinde bulunur, eyhin
szlerini dinleyip belleyerek onlar dorultusunda hareket etmeye alr ve eyhinin szlerini
rivayet eder. eyh ise haliyle mride rnek olur, sohbetiyle onu irad eder, tasavvuf adan
bilgilendirir, tavsiye ve uyarlaryla mrdin tasavvuf olgunlua erimesine yardmc olur.
Baz sf tabakat kitaplarnda sohbeti dinlenen, hizmetinde bulunulan, hikmetleri rivayet
edilen, vaaz ve sohbetleriyle insanlar irad eden rnek hanm sflerin anlatldn
gryoruz. Mesel Rbia Adeviyye, sohbet ve nasihatlar dinlenen bir kimseydi. Meryem
Basriyye gibi onun sohbetine devam eden ve hizmetinde bulunan
388
hanmlar olduu gibi,
nasihat ve duasna nem veren erkek sfler de vard. zellikle Sfyn Sevr'nin ve u'be'nin
onun hikmetlerini rivayet ettikler sylenmitir.
389
Rbia'nn uyarlarndan Sevr'den baka
Riyh Kays, Slih Mrr gibi sfler de nasiplenmilerdir.
390
Rbia'y cemaat halinde ziyarete
gelen, sohbetini dinleyip sorular soran kimselerden de bahsedilmitir.
391

mm Fadl Vehatyye de meayih tarafndan ziyaret edilen ve sohbeti dinlenen bir
hanmd. Eb Sehl Muhammed b. Sleyman, Eb Ksm Rz, Muhammed Ferr, Abdullah
Muallim gibi bir ok eyhin onun yanna geldikleri ve konumalarn dinledikleri ifade
edilmitir.
392

nsanlara vaaz ederek irad faaliyeti yrten hanmlar arasnda zellikle e'vne'yi
zikretmeliyiz. Onun insanlara Kur'n okuyup vaaz ettii, zhid, bid ve mchede erbab
kimselerin onu ziyarete geldikleri ifade edilmitir.
393
beyde bt. Eb Kilb'n ise iyi vaaz
veren bir hanm olduu rivayet edilmitir.
394

386
Attr, Tezkiret'l-Evliya, 211212.
387
388
Slem, a.g.e., 33.
389
Slem, a.g.e., 28.
390
Slem, a.g.e., 30,31.
391
Attar,a.g.e.., 121.
392
Slem, a.g.e., 106.
393
Slem, a.g.e., 44.
394
Slem, a.g.e., 57.
52
Kaynaklarda adlar belirtilmedii halde insanlara vaaz ve nasihat ettikleri ifade
edilen hanmlara yer verilmitir. Mesela bn Cevz, Eb Abdurrahman Mgzil'nin unlar
sylediini nakleder: "Mekke'ye yakn bir yerde oturan hikmet ehli (hakme), bid bir kadn
vard. Bir gn onu ziyarete gittik. Kendisinin hizmetinde bulunan hanm ona "Kardeleriniz
size gelmiler, sohbetinizi dinlemek istiyorlar." dedi. Bunun zerine o hanm uzun mddet
alad, sonra bize dnd ve dedi ki: "Kardelerim, gzlerimin nurlar! Kalp gzlerinizde
antlar halinde kyameti canlandrn ve yaptnz amelleri gzden geirin! O gnde geerli
olduunu zannettiiniz eyler nedir? Onlarn kabul iin ve orada nimetlerin tamamlanmas
iin Mevl'ya ynelin! O gnde hangi eylerin reddedileceinden korkuyorsanz bu gnden
onlar slaha aln! Nefislerinizden gafil olmayn! Sonra sizin aleyhinizde olurlar da ne
fidyeyle ne de baka bir eyle (kurtuluunuz) mmkn olmaz."
O hanm (bu szlerden) sonra uzun bir mddet daha alad, sonra (tekrar) bize
yneldi ve konumasna devam etti: "Kardelerim, gzlerimin nurlar! Bedenlerin salh ve
fesad iyi niyete veya kt niyete baldr. Kardelerim ve gzlerimin nurlar! Ancak
muttakiler, O'na olan muhabbetleri ve O'ndan bakasndan alakalarn kesmeleri sebebiyle
muhabbete nail olmulardr. Allah ve Rasl olmasayd onlar bu (makama) eriemezlerdi.
Fakat onlar Allah ve Rasl'n sevmiler, Allah'n kullar da Allah ve Rasl'ne olan sevgileri
sebebiyle onlar sevmilerdir. Kardelerim ve gzlerimin nurlar! Havf, ehlinin kalplerini
yaralam, onlar alkoymutur. Vallahi onlar lezzetli eyleri yemekten ve ehvetlerden
megul etmitir.Kardelerim ve gzlerimin nurlar! Siz Allah'tan ne kadar yz evirirseniz,
O'ndan gelecek hayrlar da o kadar sizden yz evirir. O'na ne kadar ynelirseniz O da o
kadar size ynelir ve size olan fazln artrr. Allah (ilim ve ltufa) ok geni ve ok
cmerttir."
395

Eb Hasan Rm'n anlattna gre ise Mekke'de bidlerin ziyaret ettikleri, yannda
konuup t aldklar bir kadn vard. Bir gn onlara yle dedi: "Dnya kalplerinizi Azz ve
Cell olan Allah'tan perdelemi. Onlar cilalarsanz (pasn giderirseniz) semann melektunu
gezerler ve size faydal bilgiler getirirler!"
396

nsanlar irad etme, vaaz ve nasihatlaryla onlara yol gsterme grevini yklenen
hanmlar hakkndaki baz rivayetler onlarn hangi duygularla bu vazifeyi icra ettiklerini
gstermesi asndan nemlidir. Nakledildiine gre Salih b. Abdlkerim yle demitir:
"Mekke veya Medine'de bid bir kadn tandm. Onun yanna vardm, konuuyor ve bunu
gzelce yapyordu, sonunda sustu. nsanlar etrafndan ayrlncaya kadar sabrettim, sonra ona

395
bn Cevz, Sfat's-Safve, II, 158.
396
bn Cevz, a.g.e., II, 159.
53
yaklap 'Gzelce konutun, senin adna ucubdan endie ettim.' dedim. O ise 'Ucup, kendinden
olan bir ey sebebiyle olur; kendinden bakasndan olan bir ey hususunda nasl ucup
olabilir?' dedi.
397
Yine Salih b. Abdlkerim'in yle anlatt rivayet edilmitir: "Basra'da
zenci bir kadn grdm. nsanlar onun etrafnda toplanmt. O kalkp eve girince onlar da
onunla birlikte girdiler ve etrafn evirdiler. Ben de (kadna) yaklatm ve :'Ey kadn, ucubtan
korkmuyor musun?' dedim. Ban kaldrp bana bakt sonra da :'Bir kimse reddolunup
olunmayacan bilmedii bir amelinden dolay nasl kendini beenebilir?' dedi."
398

Hanm sflerin tavsiye ve nasihatlaryla kendilerinden balamak suretiyle yakn
evrelerini de irad etmeye altklar grlr. Geceyi namaz klarak geiren Muze
Adeviyye'nin uyku bastrd zaman kendisine "Ey nefis! Uyku ilerdedir. ayet lrsem
kabirde hasret veya sevinle uykun elbette uzun olacak." dedii rivayet edilmitir.
399
Onun st
kz olan mm Esved'e de nasihatta bulunduu nakledilmitir.
400
Asme bt. Bill'in ise
yannda namaz klan oluna "Namaz m kldn oulcuum?" dedikten sonra "Namaz
alayarak klmak, Kur'an' alayarak ve tefekkrle okumak gerektiini" anlatan bir iir
okuduu,
401
bylece nasihatta bulunduu ifade edilmitir.
Aie bt. Eb Osman'n ise zellikle kz mm Ahmed'e yapt nasihatlarn mm
Ahmed tarafndan rivayet edildiini gryoruz. Mesela onun "Annem bana yle dedi: 'Ey
kzm, fn ile sevinme, gidenden dolay zlme, Allah ile sevin, Allah'n afvndan dmekten
dolay zl!'" dedii anlatlmtr.
402

Gerek szleriyle gerek davranlaryla yanndaki eini de irad eden hanmlar
olmutur. Habb Acem (v. 115/733) uyurken Amra Hanm kalkar, onu uyandrmak iin yle
dermi: "Ey adam kalk! Gece gitti, gndz geldi. nnde uzun bir yol ve azck bir azn var.
Salihlerin kervanlar nmze geti, bizse geride kaldk."
403

Nseyye bt. Selman'n ise ei Yusuf b. Esbt (v. 199/814)'a "Allah benden dolay
seni sorgulayacaktr, bana ancak helal yedir." dedii anlatlmtr.
404
Eb Amr b. Nceyd'in
ise ei Fahreveyh hakknda "Fahreveyh'in sohbetinden elde ettiim fayda Eb Osman'n
sohbetinden elde ettiimden daha aa olmad." dedii ifade edilmitir.
405
Elerini irad eden
hanmlara rnek olarak verdiimiz rivayetlerde elerin de byk birer sf olduklarn

397
bn Cevz, Sfat's-Safve, II, 159.
398
bn Cevz, a.g.e., IV, 33.
399
400
Slem, a.g.e., 75.
401
Slem, a.g.e., 46; bn Cevz, a.g.e., IV, 270.
402
Slem, a.g.e., 85.
403
bn Cevz, a.g.e., IV,23.
404
Slem, a.g.e., 37.
405
Slem, a.g.e., 80.
54
gryoruz. Rivayetlerden anlalan odur ki, sf hanmlar tasavvuf yolunda elerine de destek
olmulardr. Emetulluh Cebeliyye hakknda yaplan u rivayet ise bir hanmn eine nasl ders
verdiini gsterir niteliktedir: Anlatldna gre bu hanm ei Abdullah Cebelye "Yarn
Rabbin sana 'Hangi eyle bana dndn?' derse (ne cevap vereceksin)?" diye sordu, Abdullah
ise "O'na bu ekmek yolunda sana gvendim, derim." dedi. Buna karlk (Emetullah Hanm)
"Yce Allah'a kar sorusuna ekmekle cevap vermekten haya ederim. " dedi.
406

Sf hanmlardan bazlar sflerin ileri gelenlerinin kardeleridir. Rivayetlerden bu
hanmlarn gerek ilim-irfan ynyle gerekse zhd ve vera ynyle kardelerini etkiledikleri
anlalmaktadr. Muhammed b. Srn'in kraat konusunda zemedii bir meseleyle
karlatnda (kardei Hafsa bt. Srn'i kastederek) "Gidin, Hafsa'ya sorun, nasl okuyor?"
dedii rivayet edilmitir.
407
Bir b. Haf'nin "Vera'y kz kardeimden rendim. O
yaratlmlarn mdahalesi olan eyleri yememeye alrd." dedii ifade edilmitir.
408
Bir
Haf'nin kz kardelerinden Muhha'nn vera hakkndaki sorularyla Ahmed b. Hanbel'i hayran
brakt hakknda rivayetler vardr.
409

Rivayetlerden anlalan odur ki sf hanmlar, kendilerinden t ve tavsiye
isteyenleri geri evirmemiler, onlara gzel bir ekilde karlk vermilerdir. Znnn Msr'nin
Beyt'l-Makdis'te grtkleri zaman Ftma Nsbriyye'ye "Bana t ver!" dedii, onun da
yle cevap verdii nakledilmitir: "Sdka sarl, yaptklarn ve szlerin konusunda kendinle
mcadele et! nk Allah Tel " ciddileince Allah'a sadakt gsterselerdi onlar iin daha
hayrl olurdu."
410
buyurmutur
411
neyze Baddiyye'nin ise "Bana tavsiyede bulunun!"
diyen bir kimseye "Yarn senin lehine olmasn istediin gibi bugn Allah iin ol!" dedii
rivayet edilmitir.
412

Kendilerine yneltilen sorulara sf hanmlarn tasavvuftaki bilgi ve marifetlerini
ortaya koyan cevaplar verdiklerini gryoruz. "Hacda ne dua edeyim?" diyen bir kimseye
Lbbe'nin "Allah'tan iki ey dile: senden raz olmasn, seni kendisinden raz olanlarn
makamna ulatrmasn ve dostlar arasnda senin yadn gizli tutmasn." dedii rivayet
edilmitir.
413

"Bu hallerini nereden kazandn?" sorusuna M'mine bt. Behll'n "Allah'n reslne
itaat etme konusunda Allah'n emrine uymaktan, Mslmanlarn haklarna sayg duymaktan

406
407
bn Cevz, Sfat's-Safve, IV, 1516.
408
bn Cevz, a.g.e., II, 294.
409
bkz. bn Cevz, a.g.e., II, 295.
410
Muhammed 47/21.
411
Slem, 62 ( Ayetin getii yeri de ver)
412
Slem, a.g.e., 118.
413
Slem, a.g.e., 32.
55
ve Salih iyi kullara hizmete devam etmekten." diye cevap verdii nakledilmitir.
414
Amra
Firgniyye'ye "rif, zahide muvafakat eder mi?" diye sorulduu onun ise "Diri, lye
muvafakat ederse rif de zahide muvafakat eder." diye cevaplad ifade edilmitir.
415

Kendisine, akllnn kim olduu, sorulan Futayme'nin ise "Kendisiyle oturman sebebiyle
kalbinin dirilik bulduu kimsedir." dedii rivayet edilmitir.
416

Sf byklerine ders veren, bir dier mana ile meydan okuyan hanm sfler vardr.
Mesel Ftma Berdeyye'nin sf byklerinden "Ben, beni zikredenin (birlikte oturduu)
arkadaym." kuds hadisini sorduu, onun da (cevap vermek iin) bir mddet aklama
yapt, Ftma'nn ise "Hayr, lkin zikrin en kmili, senin kendisini zikre devam etmenle
beraber zikredilenin de seni zikrettiini mahede etmendir. Bylece senin zikrin O'nun
zikrinde fena bulur ve O'nun seni zikri mekanszlk ve zamanszlk boyutunda baki kalr."
dedii ifade edilmitir.
417

Ftma bt. Ahmed Hacfiyye'nin ise nsten bir konu hakknda konuan Eb Abbas
Dinever'ye "Yabancs olduun bir konuyu vasfediin ne gzeldir!" dedii nakledilmitir.
418

Dmek camisinde gzel bir konuma yapan Eb Hseyin Mlik'ye mescitte hazr bulunan
Ftma Dmekyye'nin "Ey Eb Hasan, konutun ve bunu gzelce yaptn, zaten sen
konumay iyi becerirsin, susmay da becerebiliyor musun?" dedii, Eb Hasan'n ise bu sz
zerine susup bir daha konumad anlatlmtr.
419

Kureyiyye Neseviyye'nin Slem'nin de eyhi olan Eb Ksm Nasrbz'ye ynelik
szleri de meydan okuma niteliindedir. Onun bir gn Nasrbz'ye "Szlerin ne gzel ama
huylarn ne kadar vah!" dedii ifade edilmitir. Yine anlatldna gre Nasrbz bir gn
ona "Sus!" demi, o da "Sus ki susaym!" diye cevap vermitir. Baka bir gn Nasrbz'nin
ona "Gelme!" dedii, onun ise "Bize arma ki sana gelmeyelim!" diye cevap verdii rivayet
edilmitir.
420

zellikle irad grevini yklenen sf hanmlarn her vesileyle insanlar uyardklar
ve onlara ders verdikleri grlr. Gzel sesiyle Kur'n okuyan bir kimseye mm Talg'n
"Sesin Kur'n'a ne gzel gidiyor. Umulur ki kyamet gnnde sana vebal olmaz." dedii
anlatlmtr.
421

414
415
Slem, a.g.e., 87.
416
Slem, a.g.e., 95.
417
Slem, a.g.e., 67.
418
Slem, a.g.e., 82.
419
Slem, a.g.e., 94.
420
Slem, a.g.e., 105.
421
56
Huzurunda ilmin ve amelin fazileti (konusu) geen mm Hseyin Kureiyye diye
tannan Cuma'nn ise konuana yle dedii nakledilmitir: "lim, insanlarn konutuu
deildir, bunlarn hepsi sz ve nutuktur. lim, Allah'n Peygamberine, Allah ona salt etsin,
kendisiyle hitap ettii u buyruudur: 'Bilesin ki Allah'tan baka tanr yoktur.' Btn insanlar ,
Lilhe illallah' sylemekle emrolundular. Neb (s.a.v.) ise halinin ycelii ve makamnn
bykl sebebiyle bilmekle emrolundu."
422

Dava sahiplerinden birinin "Sana kef alsn diye yle yle yap!" demesi zerine
Aie bt. Ahmed Tavl Merziyye'nin "rtnme, kadnlara kef(alma)ten daha layktr, nk
onlar mahremdirler." diye cevap verdii rivayet edilmitir.
423

Nakletmeye altmz rivayetlerden anlald gibi sf hanmlar da tasavvuf
yoluna bir mrd, bir renci, bir hizmetkr ve sohbet ehli olarak girmiler renciliklerini bir
manada mr boyu devam ettirmilerdir. Bununla birlikte ulatklar manev derecelere gre
sohbeti dinlenen, hizmet edilen, nasihat ve tavsiyeleri istenen kimseler olmular halleri ve
klleriyle tlebelerini irad etmekten geri kalmamlardr.

422
423
, Slem, a.g.e., 124.
57

II. BLM
ZKRU'N-NSVET'L MTEABBDT'S-SFYYT
A. KTABIN TANITIMI
Slem, Tabaktu's-Sfyye adl kitabnda sahabe ve tbin neslinden zahidlere hemen
hi yer vermemiti.
424
Sahabe, tbin ve tebe-i tbini Kitb'z-Zhd adl bugn elimizde
bulunmayan eserinde anlattn Tabaktu's-Sfyyeye yazd mukaddimede ifade
etmektedir.
425
Hal erbababn, hakik-i tevhd lisanyla konuanlar ise mteahhirni evliyann
siyeri olarak toplad Tabaktu's-Sfyyesinde anlatm,
426
Tabakta Fudayl b. yz (v.
187/802) ile balamt. Tabaktu's-Sfyyede hibir kadn sfden bahsetmeyen Slemnin
Zikru'n-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfyyt adl eseriyle hanm sfleri anlatan zel bir kitap
telif ettii anlalmtr.
A.I. Ad, Nshalar ve Yazl
Eb Abdurrahman Slemnin hanm bid ve sfleri anlatt eserinin tam ad Zikrun
Nisvetil-Mteabbidtis-Sufiyyattr. Zikr ifadesi lgatte ezberlemek, hatrlamak, kalple
veya dille anmak, vmek, dua ve senada bulunmak gibi anlamalara gelmektedir.
427

Mteabbidt ise Mteabbide kelimesinin ouludur. Mteabbide,
428
ok ibadet eden
hanm demektir. Sfiyyt da sfiyye kelimesinin ouludur.
429
Kueyrnin ifadesine gre
tasavvuf ismi her nefeste Allah ile olma dsturuna riayet eden ve kalplerini gaflet
trlerinden korumaya alan ehlisnnetin ileri gelenleri iin kullanlm,
430
onlara sf
lakab verilmitir. Buna gre kitabn adnda geen kelimelerin anlamlar dorultusunda eserin
ad bid ve sfi kadnlarn anlmas anlamna gelir.
Slemnin bu kitabnn bugn yazma olarak bilinen tek nshas, aratrmac Dr. M.
Muhammed Tanh tarafndan 1991 ylnda kefedilmitir. Buna gre eser Suudi Arabistan
mam Muhammed b. Suud slam niversitesi Ktphanesi yazma eserler blmnde 2118

424
425
Slem, Tabakt, 3.
426
Slem, a.g.e., 3.
427
bkz.. Zebd, Tcul-Ars, III, 226-228.
428
Zikrun-Nisvede bu kelime Lbbenin sfat olarak Lbbe Mteabbide eklinde de gemektedir. bkz.
Slem, Zikrun Nisve, 32; Yine Lbbe iin bide lakabnn zikredildiini gryoruz. bkz. Slem, a.g.e., 52.
Buna gre ibadet ehli hanm anlamnda Mteabbide ve bide kelimelerinin birbirlerinin yerine de
kullanldn syleyebiliriz.
429
Zikrun-Nisvede sfiyye lakab Mnise Hanm iin kullanlmtr. bkz. Slem, Zikrun-Nisve, 79.
430
bkz. Kueyr, Risle, 8.
58
numarada kaytl "es-Slemyyt" isimli Slemye ait 26 risalenin oluturduu mecmuann
ikinci risalesidir. Eserin orjinali, her sayfas 24 satrdan oluan 12 varaktan ibarettir. Eser,
nesih hatt ile yazlm olup 24*16,1 cm ebadndadr.
431
Eserin yazma nshasnn sonundaki
ifadeden Abdsseyyid b. Ahmed Hatb tarafndan 474/1081 senesinde yani Slem'nin
vefatndan 62 sene sonra istinsah edildii anlalmaktadr.
432

Bu risale hakknda Tanh, Bu eserden bahseden veya ondan nakilde bulunan bir
kimseye rastlamadm. Yalnz bn Cevz Sfats-Safve adl eserinde baz bid kadnlarn
tercemelerini Eb Abdurrahman Slemden aktarmtr. Fakat bu risalenin ismini aka
vermemitir. demektedir.
433
Slemnin bu eserinin iki neri vardr. "Birisi Muhammed
Tanh tarafndan yaplan tahkikli neir (Kahire, 1414/1993), dieri Rkia Laroui Cornell
tarafndan (Fons Vitae, 1999) yaplm olandr."
434

Eb Abdurrahman Slem, eseri hangi sebeple yazdn aka ifade etmemektedir.
Bununla birlikte onun Kitap ve snnete uymak, bidat ve hevlar terk etmek, sf
byklerine hrmet etmek, halkn zrlerini grmek ve virde devam etmektir.
435
diyerek
esaslarn sralad gerek tasavvufu ortaya koymak gayretiyle eserlerini kaleme aldn
sylemeliyiz. Yine eserleriyle tasavvufu, ilk dnemlerde olduu gibi hurafelerden temizleyip
selefin aklad ekilde muhafaza etmeye altn
436
belirtmeliyiz. Mellifimizin bu
genel amalar dorultusunda zellikle tasavvufi yaamn nasl olmas gerektiini gzler
nne seren tabakt tr eserler telif ettiini gryoruz. O, bu tr eserlerinde sunduu
rivayetlerle ilk sflerin sz, davran ve halleriyle eraite derin ballklarn gstermek
amacndadr. Zikrun-Nisvetil-Mteabbidtis-Sfiyyt adl eseri de hanm bid ve sfler
hakkndaki rivayetleri sunmak, onlarn da gerek tasavvufun birer temsilcileri olduklarn
gstermek amacyla yazmtr.

431
Tanh, Mahmud Muhammed, Mukaddime, Eb Abdurrahman Slem, Zikru'n-Nisvetil-Mteabbidtis-
Sfiyyt, ,Kahire 1413/1993, 18.
432
433
Tanh, Mukaddime, 8; bn Cevznin Zikrun-Nisveden yapt alntlar hakknda ilerde geni bilgi
verilecektir.
434
435
436
59
A.II. Kaynaklar
Bata babas ve dedesi olmak zere Niabur limlerinin ileri gelenlerinden dersler alan
Slemnin ilim renmek iin Merv, Irak ve Hicaz beldelerine gittii rivayet edilmitir.
437

Eserleri, grt limlerden ald rivayetlerle doludur. Onun Zikrun-Nisvetil-
Mteabbidtis-Sfiyyt adl eserinde rivayette bulunduu ahslar unlardr:
Muhammed b. Abdullah b. Eh Mm, Eb Cafer Muhammed b. Ahmed b. Sad Rz
(v.344/955), Eb Bekir Rz (v. 376/986), Hseyin Slem (v. 340/951), Eb Mfaddl
eybn, smail b. Nceyd Slem (v. 3667976), Msedded b. Katan, Eb Feth Ysuf b. mer
Kavs (v. 385/995), Eb Fadl Muhammed b. brahim b. Fadl Mzekk, Ahmed b. Muhammed
Antk, Seyyr, Muhammed b. Selm b. Hill Rsb, Davud b. Muhabbir, Eb Bekr b. zn,
Ahmed b. Muhammed b. Mksem (v. 380/990), Eb Hasan Selm, Muhammed b. Fadl Eb
Bekr Mfd Cercer, Eb Ferec Versn, Ali b. Sad Mukr, Muhammed b. Abdullah Hfz,
Eb Hafs mer b. Mesrr, Eb Mansr Muhammed b. Ahmed b. Abdn Mervez, Ali b.
Ahmed Tarss, Ali b. Muhammed, Eb Ahmed Hasnev, Eb Nasr b. Eb shk b. Eb Bir
b. Mraveyh, Hasan b. Ali b. Hayyaveyh.
Bunlardan baka Slemnin hanm sfleri anlatt bu eserinde bizzat grt
anlalan hanm sflerden de rivayette bulunduu grlr. Kendilerinden sema yolu ile
rivayette bulunduu hanmlarsa unlardr:
mm Ahmed bt. ie bt. Eb Osman, Vehetyye mm Fadl, mm Glsm Hle,
Azze Hereviyye, mm Ali, Cuma bt. Ahmed b. Muhammed b.Ubeydullh (mm
Hseyin Kuraiyye), mm Hseyin Verrka, mine Merciyye, ie bt. Ahmed Tavl
Merveziyye.
Eb Abdurrahman bu eserinde yazl kaynaklardan da istifade etmitir. Onun iki yerde
babasna ait bir belgeden Babama ait bir yazda unu buldum. ifadesi ile rivayette
bulunduunu,
438
bir yerde de Eb Cafer Ahmed b. Hamdnn yazsyla buldum. ibaresini
kullanarak
439
Eb Cafere ait bir belgeden faydalandn gryoruz. Bunlarn yannda
Slemnin Zikrun-Nisvetil-Mteabbidtis-Sfiyytta zikrettii tek kaynak eser Eb Sad b.
Arb(v. 341/952)nin
440
Tabaktdr. Slem, ebeke Basriyye hakknda bilgi verip onun
szn naklettikten sonra bunlar Eb Sad b. Arbnin Tabakt kitabnda aynen
zikrettiini ifade eder.
441
Ktip elebinin adn Tabaktun-Nssk olarak verdii
442
bu

437
438
Slem, Zikrun Nisve, 3435.
439
Slem, a.g.e., 70.
440
Geni bilgi iin bkz.. Slem, Tabaktus-Sfiyye, 427-430.
441
Slem, a.g.e., 36.
60
eserin u anda mevcut nshas bilinmemektedir. Bununla birlikte eserin hanm zhidlerden de
bahsettii ve Slemnin eserinin en nemli kaynaklarndan olduu anlalmaktadr.
Slemnin hocas Eb Bekir Zhid Nsbr (v. 342/953)nin Ahbrus Sfyye vez-
Zhhd adl eseri
443
ile Eb Abbas Ahmed b. Muhammed b. Zekeriyya Nesev Zhid (v.
396/1005)in Trihus-Sfyye adl eseri,
444
onun istifade etmesi muhtemel eserlerdendir.
Ancak bu eserlerin de mevcut nshalar bilinmedii iin Zikrun-Nisvetil-Mteabbidtis-
Sfiyyta kaynaklklar tahminden te geememektedir. zet olarak Slemnin bu eserine
szl kltrn yan sra yazl eser ve belgelerin de kaynaklk ettii grlmektedir.
A.III. slubu
Slemnin Zikr'un-Nisvede anlatt bid ve sf hanmlarn tercemelerini, onlarn
tasavvufa etkileri asndan tadklar nem ve yaadklar a unsurlarn gz nne alarak
sraladn gryoruz. O, bu eserine neredeyse btn tasavvuf kitaplarda kendisinden
bahsedilmi olan Rbia Adeviyye ile balamtr.
Slem, eserlerinde genellikle kendi grlerinden ziyade rivayetlere yer verirdi. Bu
eserinde de kendine ait aklamalara olduka az rastlyoruz. O, Tabaktu's-Sfyyesinde
anlatt zatlara giri yaparken (erkek iin) "+--/onlardandr" ibaresini kulland gibi,
Zikru'n-Nisvede de (kadn iin) "+--/o(hanm)nlardandr" ifadesini kullanmtr. smini ve
knyesini verdii hanm sfnin tannm bir sfnin hanm, kz, annesi veya kzkardei olma
durumu varsa bunu belirtmi; sonrada nereli olduunu ifade etmitir. Bu arada anlatt
kimsenin varsa sohbetine katld veya grt byk sfleri vermitir. Genellikle
rivayetlere gemeden nce anlatt hanmn mereb ve usulne dellet eden ifadeler de
kullanmtr. Her tercemede btn bu anlatlanlara yer vermemitir; ounlukla en belirgin
zelliklerini ifade edip gemitir.
Mellif, fasih bir Arapayla yazd eserinde genel itibariyle sade ve anlalr bir dil
kullanmtr. Cmleleri uzatmadan anlatmak istediklerini ksa ve icazl bir slpla ifade etmi
sonrada hanm sflerin zellikle hal ve makamlarna delalet eden rivayetleri sunmutur.
Tercemelerini anlatt kimselerle ilgili verdii rivayetleri neredeyse heryerde sened zinciriyle
ilk kaynana ulatrm, rivayetlerin ounu sema yoluyla elde ettiini vurgulamtr.
Rivayet lafzlarnn en stn olan ve yalnzca sema yoluyla alnan hadislerin
rivayetinde kullanlan "--/semitu" lafzn
445
44 yerde kullanm
446
ve bunlarn 17sini on

442
Ktip elebi, Kefz-Znn, II, 1108.
443
bn Esr, Lbb,I, 490.
444
Sbk, Tabaktu-fiiyye, II, 97.
445
Uur, Mcteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, Ankara 1992, 356.
61
hanm sfden sema etmitir.
447
Sema yolu, eyh ile talibin bir araya gelmesini ifade ettii iin
rivayet lafzlarnn en stn saylmaktadr.
448
Yine sema yoluyla rivayette kullanlan nc
lafz olan "'-=/ahbaran"y
449
26 yerde kullanmtr.
450

Yukardakilerden baka "/zekera" lafzna da 9 defa yer verdiini gryoruz ki
451
bu
ibare de sema yoluyla alnan hadislerin rivayetinde kullanlan eda lafzlarnn altnc srasnda
yer almaktadr.
452
Hadis rivayet etme lafzlarndan olarak rastlayamadmz "_=/hak"
lafzna da Slemnin drt defa yer verdiini gryoruz.
453
Muhtemeldir ki bunu da
"/zekera" lafz gibi kullanmtr.
Slem vicde
454
yoluyla yerde rivayette bulunmutur ki bu rivayetlerden ikisini
babasndan yapmaktadr.
455
Onun babasndan yapt rivayetlerde bile bu yolu kullanmas,
rivayet usullerine titizlikle uyduunu gsterir. Slemnin iczet
456
yoluyla rivayetine dellet
eden "'= '-=/ahbaran iczeten" ibaresini de bir yerde
457
kullandn gryoruz.
Eserde zikredilen rivayetlerin rvsinin belirsizliine delalet eden "/ruviye, .,/kle,
--/sumiat" ifadeleri birer defa, "hukiye" ise sekiz defa kullanlmtr. Slem, iki yerde
"- --/semitu bade"
458
lafzlarna yer vermi, bir yerde de "-`' --/semitus-sika"
ifadesini kullanarak, sema yoluyla kendisinden rivayette bulunduu kimsenin sika
459
birisi
olduunu vurgulam fakat ismini vermemitir.
460

Slem, genellikle anlatt hanm sflerin vefat tarihlerini vermemi, yalnz nn
vefatn belirtmitir. Bunlar ise Ftma Nsbriyye(v. 223/837),
461
Fahreveyh bt. Ali (v.
313/925),
462
Aie bt. Eb Osman (v. 346/957)dr.
463
84 tercemeden oluturulan eserde
hanmn tekrar edildii anlalmaktadr. Eserin slbu asndan bu tekrarn sebebini ise u
ekilde izah etmek mmkndr: Bu hanmlardan Lbbe Mteabbidenin birinci yerde

446
Mesela Slem, Zikru'n-Nisve, 30, 34, 42, 51.
447
Mesela bkz. Slem, a.g.e., 106,107,108,114.
448
Uur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl., 14.
449
Uur, a.g.e., 14.
450
Mesela bkz. Slem, a.g.e., 28, 32, 33.
451
Mesela bkz. Slem, a.g.e., 39, 40, 41, 43.
452
Uur, a.g.e., 429.
453
Mesela bkz. Slem, a.g.e., 57, 58.
454
Hadis uslnde bir muhaddisin herhangi bir musannf veya ravinin el yazs ile yazlm kitabn veya baz
hadislerini ele geirmesine denir. bkz.Uur, a.g.e., 421
455
Slem, a.g.e., 34,35.
456
Sema ya da arz olmakszn muhaddisin rivayet ettii hadislerin tamamn veya bir ksmn talibin rivayetine
izin vermesi. bkz.Uur, a.g.e., 142.
457
Slem, a.g.e., 69.
458
Slem, a.g.e.,113, 118.
459
Adalet ve zabt vasf tayan rvi. bkz. Uur, a.g.e., 359.
460
Slem, a.g.e., 108.
461
Slem, a.g.e., 63.
462
Slem, a.g.e., 81.
463
Slem, a.g.e., 85.
62
Beytl-Makdis'li
464
ikinci yerde aml
465
olarak verildiini, belki hakkndaki bu ihtilaftan
dolay iki yerde zikredildiini syleyebiliriz. Dier iki hanmdan neyse bt. Amr, Muze
Adeviyyenin rencisi, mm Esved ise Muzenin st kzdr. Onlar hakknda verilen
bilgiler, farkl olmakla beraber ayn hanmlardan bahseder niteliktedir. Bu iki hanm, zhd
dnemi ehlinden Muze Adeviyyeye yaknlklarndan dolay ncelikle zhd dnemi
mensubu hanmlarn yd edildikleri ba taraflarda anlatlmlardr. Daha sonra ise II./VIII. ve
III./IX. asrlarn hanm sflerinden olduklar vurgulanrcasna 39. ve 40. biyografilerde tekrar
ele alnmlardr.
A.IV. Muhtevas
Eser, Rbia Adeviyye (v. 185/801) ile balatlan 84 sfyyenin biyografisi
mahiyetindedir. Bunlardan sfyyenin biyografisi tekrar edilmitir. 2., 12. ve 13.
biyografilerle 22., 39. ve 40. biyografilerde ayn isimlerden bahsedilir. Ancak ayn isim
hakknda ikinci biyografilerdeki rivayetler farkldr.
466
Buna gre Muze Adeviyye gibi
I./VII. asrn zhid hanmlar da dahil olmak zere II./VIII., III./IX. ve IV./X. asrlarn bid ve
sf hanmlarndan 81ine yer verildiini gryoruz.
Eser, hanm sfilerin szleri, davranlar ve halleriyle Kuran ve snnet izgisinde
olduklarn gsteren rivayetlerle doludur. Mesela kendisine kazand hallere nasl ulat
sorulan Mmine bt. Behll, Allahn resulnn izgisinde Allahn emirlerine uyarak,
ulatn ifade eder.
467
Yine eserde kerametin zellikle byk sflere gre sr olarak kalmas
tercih edilen, bakalarna sylenmemesi gereken bir olay olduu vurgulanr.
468

Eserde zikredilen hanmlarn bazlar tasavvufa nemli katklar bulunan sflerin
kzlar veya kzkardeleri, bazlar da reticileri veya rencileridir. Bu hanmlarn szleri,
halleri, etraflarndaki insanlarla iletiimleri ve hizmetleri, onlarn da tasavvufa nemli
katklarda bulunduklarn gstermektedir. zellikle eser, tasavvufun kadn kabnda ald
ekillenmeyi yanstmas asndan nemlidir. Mesela Muzenin st emzirdii mm Esvede
stn ifsad etmemesini tembihlemesi
469
ocuu olan Nseyye bt. Selmann Allaha
kulluktan megul olmaktan korkmas,
470
Zekkrenin helvann yapln tasavvufun esaslarn
sralayarak tarif etmesi,
471
Aie bt. Ahmed Tavlin kefin gizlenmesi gerektiini "kadna

464
465
Slem, a.g.e., 52.
466
Bu tekrarn sebepleri olabiecek baz hususlar kitabn slbunu aklarken beyan etmitik.
467
Slem, a.g.e., 34.
468
Slem, , a.g..e 96.
469
Slem, a.g.e., 75.
470
Slem, a.g.e., 37.
471
Slem, a.g.e., 83.
63
rtnmenin daha layk olduunu" ifade ederek dile getirmesi
472
gibi pekok motifi erkek
sflerin anlatld biyografilerde grmek mmkn deildir.
Yine eserde geen baz hanmlar tbi, muhaddis, sf, hkim ve komutan yaknlardr.
Bu bakmdan eser bize baka kaynaklarda ulaamadmz tarihi verileri sunmu olmaktadr.
Ayrca eserde hanm sflerin ileri gelen erkek sfilerden yaptklar rivayetlere de yer
verilmi, baka kaynaklarda rastlanamayacak bilgiler aktarlmtr. Eserin mahiyeti hakknda
ileride daha ayrntl bilgiler verilecek, eserde ele alnan kiiler ve esere gre hanm
sfilerin baz grleri aklanacaktr.
A.V. Eserin Tabakt Kitaplar Arasndaki Yeri
Slemnin konumuz olan Zikrun Nisvetil-Mteabbidtis-Sfiyyt adl eseri, hanm
sfleri anlatan ve bu konuda kendinden sonraki eserlere kaynaklk eden mevcut en eski eser
olmas bakmndan nemlidir. Slemden sonra gelen btn melliflerin erkek sfileri
anlatrken zellikle Slemnin Tabaktus-Sfiyyesinden faydalandklar gibi hanm sfileri
anlatrken de onun Zikrun-Nisvetil-Mteabbidtis-Sfiyyt adl eserinden istifade ettikleri
ve etkilendikleri grlr. Bu eserden sonra en azndan eserlerinde hanm sflere yer veren
mellifler olmutur.
473
imdi hanm sflerin de anlatld tabakt kitaplarn ve Zikrun-
Nisvetil-Mteabbidtis-Sfiyytn bu konuda onlara ne derece kaynaklk ettiini grelim:
a) Sfats-Safve
Eb Ferec bn Cevz Abdurrahman Ali (v. 597/1201), Hilyetl-Evliynn muhtasar
mhiyetinde kaleme ald bu eserinde zellikle Hilye'de grd eksiklikleri tamamlamaya
alarak zl bir eser meydana getirmitir.
474
1031 zhid ve sfyi anlatm, hanm bid ve
sflere de yer vermitir.
475
bn Cevz, kitabnda Hilyenin eksiklerini sralarken, onun bid
hanmlara ok az yer verdiine deinmi, bunun erkek sfleri anlatmak asndan da bir
noksanlk olduunu ifade etmitir.
476
Gerekten Hilyede sadece sahb hanmlar balk
yaplarak ilenmi
477
sf hanmlara yer yer biyografi ilerinde ok az deinilmitir.
478

472
473
bn Cevz Rbia Adeviyyenin szlerini ve onun hakkndaki rivayetleri toplayan bir eser yazdn ifade
etmektedir. Fakat eserin mevcut nshas bilinmemektedir. bkz. bn Cevz, Sfatus-Safve, IV, 19.
474
bn Cevz'nin Hilyetl-Evliy'da tespit ettii hatalar iin bkz. bni Cevz, Sfats- Safve, I, 6.
475
bkz. bn Cevz, a.g.e., I-IV; Bu eser, Hilyetl-Evliy ile birlikte dilimize kazandrlmtr. bkz. Sahabeden
Gnmzde Allah Dostlar, I-VI, Haz. S. Aykut-E.Gnen-Y.Atak- A. Birk-F. Aydn, stanbul 1995; ayrca
eser hakknda geni bilgi iin bkz. Akar, Literatr, 39-42.
476
bn Cevz, Sfats-Safve, I, 6.
477
sfehn, a.g.e., II, 3978.
478
sfehn, a.g.e., II, 239, 245; IV, 193, 195.
64
Eserinde bid hanmlara nemli bir blm ayran bn Cevz, bu konuda zellikle
Slem'den istifade etmitir. Sfatu's-Safvede, Zikru'n-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfyyttan
pek ok alnt yaplmtr. Bunlardan Slemnin ad verilerek zikredilenlerini ksaca
belirtmek istiyoruz:
bn Cevznin Birin kzkardeleri hakknda Slemden naklettii iki rivayetin
ikincisi Zikru'n-Nisvede aynen mevcuttur.
479
Yine o, mml-Esved Adeviyye hakkndaki
btn rivayetleri Slemden aldn belirtmitir.
480
bn Cevz, Krdiyyenin szn de
Slemden nakletmektedir.
481
Onun Ftma Nsbriyyeyi anlatrken Slemnin szlerine
yer verdiine gryoruz.
482
Yine o, Aie bt. Eb Osman hakkndaki btn rivayetleri
Slemden naklettiini belirtmitir.
483
bn Cevz, Eb Sleymann kz kardeleri Abde ve
meyye hakknda da Slemyi kaynak gsterir.
484
Yine Eb Havrnin ei Rbia bt. smail'i
anlatrken "Slemnin ondan bahsettiini" belirtir.
485
Eb Ali Rzbrnin ei hakkndaki
btn rivayetleri de Slemiden naklettiini ifade eder. Yalnz bu hanmn ismi, Zikru'n-
Nisvede Ftma diye geerken Sfatus-Safvede Azize olarak belirtilmitir.
486

bn Cevz, Tehyye Nevebiyye hakknda yapt rivayetleri de Slemden naklettiini
ifade etmitir.
487
Bu hanma da, onunla ilgili bilgilere de Zikru'n-Nisvede rastlayamadk.
Hlbuki bn Cevznin abid hanmlar hakknda Slemden yapt dier rivayetler (Birin kz
kardeleri hakkndaki rivayetlerden biri hari) Zikru'n-Nisvede mevcuttu. O halde bu bilgiler
ya Slemnin baka bir eserinden nakledilmitir ya da Zikru'n-Nisvenin u anda elimizde
bulunan nshasnda mevcut deildir. Bu rivayete gre Eb Abdurrahman Muhammed b.
Hseyin Slem, Mln Sfnin yle dediini nakletmitir: "Tehyyeyi ziyarete gittim, evin
iinde onun "Ey beni seven ve benim sevdiim!" diyerek mnacatta bulunduunu duydum.
Yanna girip selam verdim ve dedim ki "Ey Tehyye! Sen Allah Tely seviyorsun, Onun
seni sevdiini nereden biliyorsun?" O da yle cevap verdi: "Evet, ben Evbe beldesindeydim,
anne ve babam hristiyand. Annem beni kiliseye gtrr ve han yanna yaklatrr, "Ha
p!" derdi. Bunu yapmaya altmda bir el kp bam evirirdi, ben de onu pmezdim.
Bundan anladm ki Onun bana inayeti ncedir."
488

479
bn Cevz, Sfats-Safve II, 295296; Slem, Zikru'n-Nisve, 88.
480
bn Cevz, a.g.e., IV, 20, 21; Slem, a.g.e., 75.
481
bn Cevz, a.g.e.,, IV, 2728; Slem, a.g.e., 48.
482
bn Cevz, a.g.e., IV, 101102; Slem, a.g.e., 6163.
483
484
485
bn Cevz, a.g.e.,IV, 273; Slem, a.g.e.,5960.
486
487
488
65
Bunlardan baka yine baz hanm sfler hakknda Sfat's-Safvede bulunan yle
rivayetler vardr ki bunlar aynen Zikru'n-Nisvede de mevcuttur. Sfatu's-Safvenin bu
blmlerinde, Slemnin ad akca zikredilmemi olsa bile, bu rivayetlerin de Slemden
yapld aikrdr.
489

b) Nefahtl-ns min Hadartil Kuds
Nreddin Abdurrahman b. Ahmed Cm (v. 898/1492), Herevnin eserini sadeletirip
ilaveler yapmak suretiyle bu eserini telif etmitir. Cam, sfleri anlatrken kronolojik bir sra
takip etmemi, sfleri mensup olduklar tasavvuf hareketlere ve eyhlere gre gruplandrarak
anlatmaya almtr.
490
Cmnin ada olan Lmi (v. 933/1532) ise Nefaht metne sadk
kalarak Trkeye tercme etmi, bazen metinden ayrlarak yeni unsurlar ilave edip ksa ekler
yaparak eseri daha faydal bir hale getirmitir.
491
Cmnin Nefehtl-nste otuz drt hanm
sfiden bahsettii,
492
bunlardan on drdn nerdeyse aynen ismini yd etmeksizin Zikrun-
Nisveden aktard grlr.
493

c) Levkihul-Envr f Tabaktil-Ahyr
Abdulvehhb arni (v. 973/1565) 'nin bu eseri, daha ok et-Tabaktl-Kbr olarak
bilinmektedir. Eser, bata Hz. Ebbekir olmak zere toplam yirmi drt sahabiyi anlattktan
sonra tabinin biyografilerini anlatmaya veys Karen ile balamtr. Onunla birlikte 313
zhid ve sfy anlattktan sonra kendileriyle grt X./XVI. asrn sflerinde 87 zatn
biyografilerini de ek olarak vermitir. Bylece arnnin Tabaktnda 424 zatn ksa
biyografilerini, hal ve makamlarna dalalet eden sz ve hikyelerini sunduunu gryoruz.
Ayrca mellif, eserinin 121136. biyografilerinde hanm bid ve sfleri anlatm toplam on
alt hanmn tasavvuf yaamlarn ve szlerini nakletmitir.
494
Buralarda ismini aka
belirtmeksizin Zikrun-Nisveden faydaland anlalmaktadr. Eser Trkeye tercme
edilmitir.
495

d) el-Kevkibud-Drriyye f Tercmis-Sdtis Sfyye

489
Sfats-Safve'de, Slem'nin ad verilmeksizin Zikru'n-Nisve'den alnan rivayetler iin karlatrnz:Sfats-
Safve, IV, 14- Zikru'n-Nisve, 35; Sfats-Safve, IV, 18- Zikru'n-Nisve, 30; Sfats-Safve, IV, 20- Zikru'n-Nisve,
93; Sfats-Safve, IV, 21- Zikru'n-Nisve, 33; Sfats-Safve, IV, 22- Zikru'n-Nisve, 57; Sfats-Safve, IV, 26-
Zikru'n-Nisve, 66; Sfats-Safve, IV 36- Zikru'n-Nisve, 44; Sfats-Safve, IV, 101, Zikru'n-Nisve, 62; Sfats-
Safve, IV, 224- Zikru'n-Nisve, 32; Sfats-Safve, IV, 227- Zikru'n-Nisve, 34.
490
Eser hakknda geni bilgi iin bkz S.Uluda-M.Kara, nsz, 3844.
491
S.Uluda-M.Kara, nsz,, 44.
492
Cm, Nefehtl-ns, 844867.
493
bkz. Cm, Nefehtl-ns, 844851.
494
a'rn, Tabaktl-Kbr-Levkihul-Envr fi Tabakatil-Ahyr, Beyrut 1418/1997, 9598.
495
mam a'rn, Tabaktl-Kbra (Veliler Ansiklopedisi), Haz. Abdulkadir Akiek, stanbul 1407/1986.
66
Abdurrauf Mnv (v. 1031/1718) bu esere Hz. Peygamber (s.a.v.) ile balamtr.
Eserde toplam 902 veli ve sfnin hal tercemesi ve grleriyle baz menkbeleri
anlatlmtr.
496
Eserde Mnv, sfleri gruplara ayrarak incelemitir. Mnvnin bu eseri,
ksmen alfabetik bir tasnfe sahiptir.
497
Bu tasnife gre hanm bid ve sflerede kitabnda yer
vermitir.
498

Slemden ve kitabndan bahsetmemitir. Fakat baz sf hanmlar hakkndaki
rivayetler Zikrun-Nisvetil-Mteabbidtis-Sfiyyttaki gibidir. Baz rivayetler ise onda
nispet edilen kimselerden bakalarna atfedilmitir. (Mesela Zikrun-Nisvede Kar
grdmde sayfalarn uumasn hatrlarm diye balayan ve Rbia bt. smail miyyeye
ait olarak sunulan bu sz, Mnvnin bu eserinde Rbia Adeviyyeye nispet edilmektedir.
499

e) Cmiu Kermtil-Evliy
Yusuf b. smail Nebhn (v. 1350/1932), bu eserini zellikle evliyann kerametlerini
anlatmak iin kaleme almtr. Eserinde nce 54 sahabinin kerametlerini anlatmtr. Bundan
sonra ad Muhammed olan zatlardan balayarak alfabetik olarak ahslarn biyografilerini ve
kerametlerini zikretmi, alfabeye gre ayn yerde gelen isimleri de kronolojik olarak
sralamaya almtr.
500
Alfabetik olarak gelmesi gereken yerde hanm bid ve sflere de yer
vermitir. Buralarda zellikle Zikrun-Nisvede geen hanmlar anlatrken Slemnin ve
eserinin adn vermeden benzer rivayetleri aktard grlr.
501
Trkeye tercme
edilmitir.
502

f) Menkb- Veliyytin-Nis
Mellifi Muhammed erifin kz Emine Cvide Hanm olan bu esere, son devirde
yazlm olmasna ramen yalnz hanm sfleri anlatmas bakmndan burada yer vermeyi
uygun grdk. Eser, Osmanl Trkesi ile yazlmtr. Eserin giri ve Rbia Adeviyye
hakkndaki ksm hari dier blmleri Nefehtl-nsten istifade ile yazlmtr. Bunlarn
ouna ise Zikrun-Nisvenin kaynaklk ettii anlalmaktadr.
503

496
497
S. Uluda-M. Kara, a.g.e., 21.
498
Mnv, Abdrraf, el-Kevkib'd-Driyye f Tercimi's-Sdti's-Sfyye, tah. Abdulhamid Salih Hmdn,
Kahire ts., I, 166581.
499
bkz.. Slem, Zikrun-Nisve, 60; Mnv, Kevkibd-Drriyye, I, 201.
500
Nebhn, Yusuf b. smil, Cmiu Kermetil Evliy, Beyrut ts.
501
Nebhn, Cmiu Kermti'l-Evliy, I, 231, 263; II, 10, 39, 50, 232234, 251, 278
502
Nebhni, Yusuf b. smail, Cmiu Kermtil-Evliy-Velilerin Kerametleri, Haz. Abdlhalk Duran, stanbul
ts.
503
bkz. Emine Cavide Hanm, Menkb- Velyyti'n-Nisa, 9198.
67
B. ESERDE ELE ALINAN KLER
Slem bu eserinde zhd dneminden itibaren kendi zamanna kadar gelen bid ve sf
hanmlar anlatmtr. Burada onlardan bazlarn zikredeceiz.
B.I.Tannm Olanlar
Tannm olanlardan kastmz hanm bid ve sflerin anlatld eserlerde genellikle
kendilerinden bahsedilen kimselerdir.
1) Rbia Adeviyye Kaysiyye (v. 185/801)
Tahminen 95/714 (veya 99/718) ylnda Basrada dodu.
504
Kays b. Adiyyin
kabilesinden (Atkin) azatl klesi olmas sebebiyle Adeviyye veya Kaysiyye nispetleriyle
bilinir.
505
Onun Hasan Basr (v. 110/728) ile grtn ifade eden veya Ahmed b. Ebl-
Havr (v. 230/844)nin hanm olduunu syleyen kaynaklar, onu Rbia Ezdiyye veya Rbia
bt. smail miyye ile kartryor olabilirler.
Kaynaklarda bu Rbiaya zaman zaman ayn sz veya rivayetin isnad edildiini
gryoruz. Yine bu sebeptendir ki Rbia Adeviyyenin vefat tarihi hakknda da ayr rivayet
vardr. Bunlar 135/752; 180/796; 185/801 seneleridir. Bunlardan en ok tercih edileni
185/801dir.
506
Slem, Zikru'n- Nisvede bu Rbiadan ayr ayr bahsetmektedir.
507

Buralardan baka, kitabnn eitli yerlerinde geen dier Rbia isimlerini hangi Rbia iin
kullandn aka ifade etmemitir.
508
Onun Hammd b. Zeyd (v. 179/795)in kzkardei
Sade iin " Rbiaya benzetilirdi." demesi,
509
Eb Muhammed Mevsilnin Ftma bt. mran
hakknda "O, zamannn Rbiasdr." dediini rivayet etmesi, Rbia adnn o zamanlardan
itibaren kadndaki zhd ve takvann prototipi haline geldiini gsterir.
Yaants hakkndaki snrl bilgilere gre Basrada ktlk olduu yllarda anne ve
babasnn vefat zerine zalim bir kimse tarafndan kle olarak satlan Rbia, skntl gnler
geirmitir. Oruca ve gece ibadetine devam eden Rbia, bir gece niyaz ederken bann
stndeki bir kandil de btn evi nura bouyormu. Bunu gren efendisi Rbiay azad etmi,
o da bundan sonra kendini tamamen ibadete vermi.
510

504
Smith, Rbia, 40.
505
Kk, "Rbia el-Adeviyye", 1.
506
Bu konudaki rivayetler ve deerlendirme iin bkz. Dorul, mer Rza, Rbiat'l-Adeviyye, Haz nci Beoul,
stanbul 1976, 223226.
507
bkz. Slem, Zikru'n-Nisve, 27,54, 59.
508
Slem, a.g.e., 35,45,53.
509
Slem, a.g.e., 45.
510
Attar, Tezkiret'l-Evliya, 111.
68
Rbiann Hasan Basrnin sohbetlerine gittii ifade edilmitir.
511
Rbiann 95/714
ylnda doduu kabul edilirse bu ok dk bir ihtimaldir. nk Hasan Basr, 110/728
ylnda vefat ettii zaman Rbia henz 15 yandayd. Muze Adeviyyenin onun akran
olduu ve onunla nsiyet ettii de rivayet edilmitir.
512
Mehur tbi Sla b. Eyem Adev(v.
85/704)nin hanm Muzenin 101de vefat ettii ile ilgili rivayete
513
gre bu da mmkn
gzkmemektedir. Mmkndr ki tbinden bu iki kimseyle gren, zhd ve takvasyla
tannan baka bir Rbiadr.
Muteber kaynaklarda hocas veya eyhi olduu ifadesine rastlayamyoruz. Bununla
birlikte onun baz nemli lim ve sflerle sohbetlerinden bahsedilmitir. Sfyan Sevr (v.
161/777)nin baz meseleleri ona sorduu, ona itimad ettii, nasihat ve duasna nem verdii
ifade edilmitir. Yine Sfyan ve ube (v. 160/776)nin onun hikmetlerini naklettikleri
anlatlmtr.
514
Muhammed Vsi (v. 127/744) ile de grt ifade edilen Rbiann,
Sfyan, Riyah Kays, Salih Mrr (v. 176/792) gibi sfleri irad ettii anlalmaktadr.
515

Bunun yannda onun, kendini soru sorulmaya bile ehil grmediine ahit oluyoruz. Ne var ki
o, zellikle muhabbetle ilgili szler sylemekten kendini alamamaktadr.
516
Sohbet ve
hizmetine devam eden Meryem Basriyyenin zellikle bu konuda Rbiadan etkilendii
anlalmaktadr.
517

"Mutasavvflar arasnda, Allah yolunun ak ile aranmas gerektiini ilk anlayan kii
Rbia olmasa da bunu vurgulayan ve keif retisi ile birletiren ilk kii byk ihtimalle
odur."
518
Allah seven kalpte Ondan bakasna yer kalmayaca grnde olan, "Yaratann
sevgisi beni, yaratlmlar sevmekten megul etti." diyen Rbiada
519
zhd dneminin en
belirgin zelliklerinden olan alama ve hzn de belirgin bir ekilde mevcuttu.
520
Onu ziyaret
eden bn Manzur, "Beni hissedince ban kaldrd, secde yeri gzyalaryla su birikintisi
halini almt." demitir.
521
Kendisine maddi yardm yapmak isteyenleri reddederek "Allahtan
bile dnyay istemek konusunda hay ettiini" syleyecek seviyede zhd ehli olan Rbia,
522

ayn zamanda ibadet ehli bir kimseydi. Onun btn gece namaz kldn, hizmetinde bulunan

511
Attar, Tezkiret'l-Evliya, 111.
512
513
Kehhle, A'lmu'n-Nis, V, 61.
514
Slem, a.g.e., 28.
515
Slem, a.g.e., 2831.
516
bkz. Slem, a.g.e., 30.
517
bkz. Slem, a.g.e, 33.
518
Smith, Rbia,137.
519
Slem, a.g.e.,2930.
520
Slem, a.g.e., 28.
521
bn Cevz, Sfats-Safve IV,18.
522
69
Abde bt. evvl rivayet etmektedir.
523
Bununla birlikte o, "Esrafirullah szmdeki sdkmn
azlndan dolay Allahtan, balanma isterim." diyerek
524
istifarnn bile Mevl'nn ba
ve mafiretine muhta olduunu dile getirmi bir kimsedir.
2) Muze Adeviyye (v. 101/719)
Aie (r.a.)ya ulat ve ondan rivayette bulunduu ifade edilen
525
Muze
Adeviyyenin Hiam b. mir, mm Amr bt. Abdullah b. Zbeyrden de rivayette bulunduu
ifade edilmitir. Kendisinden de rivayette bulunulan Muze iin Yahya b. Man "
Sikadr."demitir.
526
O, mehur tbi Sla b. Eyem Adev(v. 85/704)nin hanmdr.
Anlatldna gre Sla b. Eyem bir savata oluna " Ey olum! leri atl ve sava ki
mkfatn Allahtan bekleyeyim." dedi. O da ileri atld, savat ve ehit edildi. Sonra (Sla)
atld ve ehit edildi. Kadnlar (Slann) hanm Muzenin yannda toplannca o "Merhaba!
Eer beni tebrik etmeye geldiyseniz ho geldiniz! Baka bir ey iin geldiyseniz dnn!" dedi.
Onun einin vefatndan sonra lnceye kadar yatak sermedii (yatp uyumad) haber
verilmitir.
527

Muzenin st kz mml-Esved bt. Zeyd Adeviyye, onun kocas Eb Sahb (Sla)
ve olu vefat ettikleri zaman kendisine " Ey kzm! Dnyada ne yaamn tadna varmak iin
ne de bahar esintisi iin kalmaya arzum yok. Lakin vesilelerle Allaha yaklamak iin kalmak
istiyorum. Belki O beni, Eb Sahb ve olu ile cennette birletirir." dediini anlatmtr.
528

Basral Muzeyi Slem, Rbiann akran ve onunla nsiyet eden biri olarak
tantyor.
529
Fakat buradaki Rbiann hangi Rbia olduunu aka ifade etmiyor. Muhaddis
te olan Muze, zhd ve taat konusunda Rbiay aratmayan bir kimsedir. Bu ynyle Rbia ile
ilikilendirildii dnlebilir. Gndzleri yemedii, geceleri uyumad rivayet edilen
Muzenin "Kendine eziyet ediyorsun!" diyenlere, "Uykuyu geceden gndze, yemeyi
gndzden geceye tehir ediyorum." dedii anlatlmtr.
530

Rivayetlerden ibadete dkn, mchede ehli bir kimse olduu anlalan Muze,
zhd ve takvasyla etrafndaki kimseleri etkilemi, onlar da buna tevik etmitir. O, st kz
mm Esved bt. Zeyd Adeviyyeyi helal yemek konusunda gayretli olmaya armakta,

523
bn Cevz, Sfats-Safve, IV,19.
524
, Slem, Zikru'n-Nisve 29.
525
a'rni, Tabaktu'l-Kbr, 95.
526
Dremi, Osman b. Sad, Trihu Osman b. Sad ed-Drem an Yahya b. Man, tah. Ahmed Nr Seyyif, Dimek
1400/1980, 215.
527
528
bn Cevz, a.g.e.,1415.
529
Slem, a.g.e., 35.
530
Slem, a.g.e., 35.
70
byle yaparsa Allaha hizmete ve kazaya rza gstermeye muvaffak klnacan
bildirmektedir.
531
Bu tle yorulan mm Esved " pheli bir ey yeyip te bir farz veya
virdlerimden bir virdi karmadm olmad."demitir.
532

Muze Adeviyye, zellikle zhd ehli hanmlara stadlk etmi olmas ynyle dikkat
ekmektedir. Onun ashabndan ufeyre bidenin alamaktan kr olduu ifade edilmitir.
Adamn biri kendisine "Krlk, ne korkuntur!" deyince o, "Allahtan perdelenmek daha
korkuntur, Allahn emirlerindeki muradn anlamaktan kalbin kr olmas daha korkuntur!"
cevabn vermitir.
533
Muzenin talebesi olan ve onun hizmetinde bulunan neyse bt. Amr
Adeviyye ise "Amelle beraber ey olmas gerekir: hls, doruluk ve snnet."demitir.
534

neysenin zellikle helal yemek konusunda dikkatli davrandn ve "Nefsimi bir eye
zorladmda bana dayatt husus, helalinden ve kazanarak yemektir." dedii de rivayet
edilmitir.
535
Krk sene gzn semaya evirmedii ifade edilmitir.
536

3) Ftma Nsbriyye
Horasan kadnlarnn nde gelenlerinden olan Ftma Nsbriyye, rif hanmlardand.
Eb Yezid Bistm onu vm, " mrmde ancak bir erkek ve bir kadn grdm. Kadn,
Ftma Nsbriyye idi. Makamlardan hangisini ona haber versem ona aina idi." demitir.
537

Eb Yezid'in onu ziyaret ettii de ifade edilmitir.
538

Zamann kadnlar arasnda dengi olmad sylenen Ftma Nsbriyye, Znnn
Msr'nin hocasdr. Kendisine "Grdklerinin en ycesi kimdir?" diye sorulan Znnn'un
"Mekke'de yaayan, kendine Ftma Nsbriyye denilen kadndan daha yce bir kimse
grmedim; Kur'an'n anlalmas konusunda konuurdu, ona hayrandm." dedii, onun
hakknda bilgi istenince de " O, Aziz ve Celil olan Allah'n velilerinden bir velidir ve
hocamdr." diye cevap verdii bildirilmitir.
539
Znnn ona baz meseleleri sorard.
540
Yine
Beyt'l Makdis'te bir araya geldikleri bir zaman " Bana t ver!" dedi. O da " Sdka sarl,

531
Slem, Zikru'n-Nisve 75.
532
Slem, a.g.e.,75.
533
Slem, a.g.e., 39.
534
Slem, a.g.e.,74.
535
Slem, a.g.e., 42.
536
bn Cevz, Sfats-Safve, IV, 14; a'rn, Tabaktl-Kbr, 95.
537
Slem, a.g.e. , 61; bn Cevz, a.g.e., IV, 101.
538
539
Slem, a.g.e.,62; bn Cevz, a.g.e.,,IV, 101.
540
71
yaptklarn ve szlerin konusunda kendinle mcadele et! nk Allah Tel " ciddileince
Allah'a sadakat gsterselerdi onlar iin daha hayrl olurdu."
541
buyurmutur." dedi.
542

Znnn, Ftma Nisbriyye'den pek ok sz nakletmitir. Bu szlerinde ihls, hay,
mchede, marifet gibi konulara deinen Ftma'nn zellikle sdk, konusu zerinde durduu
grlr. Mesela o, Ftma'nn yle dediini duyduunu sylemitir. "Allah (c.c.) tarafndan
deer verilmeyen kii, her konuda cretkr olur ve her eyi konuur. Allah deer verdii
kimseyi ise dorudan (sdk) baka eye dilsiz klar, ona kendisine kar hay ve ihls verir."
543

Znnn'un ondan naklettii dier bir rivayet udur: "Bugn sdk ve muttaki, zerinde
dalgalarn arpt bir deniz ierisindedir ve Rabbna boulann duasyla dua etmektedir,
Rabbndan kurtulu ve nect istemektedir."
544

Anlatldna gre Ftma, bir keresinde Znnn'a yardm gndermi, o da "Kadnlarn
yardmlarn kabul de zillet ve noksanlk vardr." diyerek bunu kabul etmemiti. Bunun
zerine Ftma, "Dnyada sebebi grenden daha hasis bir sf yoktur." diyerek
545
rencisine
hakikatta hereyin Allah'tan olduunu talim etmiti. Slemi'nin bildirdiine gre Ftma
Nisbriyye, Mekke'de umre yolculuu esnasnda, 223/837 senesinde vefat etmitir.
546

B.II. Ders Verenler
Tasavvuf tarihinde hanm stad ve mridlere rastlanr. Onlarn gerek ders vererek
gerekse sohbet ederek irad faaliyetlerini icra ettiklerini gryoruz.
1) ebeke Basriyye
Slem Eb Sad b. Arbnin Tabaktu'n-Nssk adl eserinde ebeke Basriyye'den
bahsettiini ifade etmitir.
547
ebeke'nin Tabaktu'n-Nsskta
548
zikredilmi olmasndan yola
karak, ilk hanm zhidlerden olduunu syleyebiliriz. Vera sahibi kardeinin sohbetine
katld sylenen
549
ebekenin kardeinin kim olduunu da bilmiyoruz.
Onun evinde rencileri ve mridleri iin yeralt odalar yapm olduu ifade
edilmitir. Onlara mchede ve muamele yollarn rettiinden bahsedilmitir.
550
Bu

541
Muhammed, 47/21
542
Slem, Zikru'n-Nisve, 62; bn Cevz, a.g.e., IV, 102.
543
Slem, a.g.e., 62
544
Slem, a.g.e., 62
545
Slem, a.g.e., 61
546
Slem, a.g.e., 63
547
Slem, a.g.e., 36.
548
u anda mevcut nshas yoktur.
549
Slem, a.g.e., 36.
550
Slem, a.g.e., 36.
72
bilgilere gre ebekenin evini bir tekke gibi kullandn ve tasavvuf eitimin ilk
rneklerini sergilediini syleyebiliriz.
Riyzt ve mchedeyi tasavvuf eitimin esas olarak grd anlalan ebeke
Basriyye'nin "Nefisler riyzat ile temizlenir. (Nefis) temizlendii zaman ibadete can bulur,
bundan nce ibadet konusunda ylgnlk gsterdii gibi." dedii rivayet edilmitir.
551

2) e'vne
Basra ehrinin yaknlarnda Diclenin kenarnda bir belde olan bllede
552
ikamet
ederdi. e'vnenin Fudayl b. yaz (v. 187/802) ile grt rivayet edilmitir.
553
Buna gre
onun II. asrn zhid sflerinden olduunu syleyebiliriz
Dilber, gzel sesli, ho nameli bir hanmd. nsanlara vaaz ettii ve onlara Kuran
okuyuverdii ifade edilmitir. Zhidler, bidler, kalp ve mchede erbab kimseler onu ziyaret
etmilerdir.
554
Btn bunlara gre e'vnenin stad/mrid pozisyonunda bir hanm olduu
sylenebilir.
Fudayl b. yaz e'vneyi ziyaret edip ondan dua isteyince o "Ey Fudayl! Seninle
Allah arasnda olan bir ey var m ki dua ettiimde Allah kabul etsin!" demi, bunun zerine
Fudayl bir lk atarak baygn yere dmtr.
555
Basra veya Ehvz ahalisinden olan
Krdiyye bt. Amr, e'vnenin hizmetinde bulunurdu. Anlattna gre onun yannda kald
bir gece uyuyakalnca e'vne kendisini kaklam ve "Ey Krdiye, kalk! Buras uyku diyar
deil, uyku ancak kabirlerdedir."demitir. Yine Krdiyye e'vneye hizmeti sebebiyle
eritirildii bereketleri yle ifade etmitir: "Ona hizmet ettiimden beri dnyay sevmedim,
rzkm iin tasalanmadm, dnya erbabnda olana tamah sebebiyle onlardan biri gzmde
bymedi ve asla mslmanlardan birini kmsemedim."
556

I/VII. ve II/VIII. asrlarn zahidlerine ok alamalarndan dolay "Bekkn" da
denilmitir.
557
evnenin de en belirgin zellii Bekkndan olmasdr, denilebilir. Slem,
onun mchede eden, havf sahibi olan, alayan ve alatan bir kimse olduunu syler ve
evnenin "Bir gz ki sevgilisinden ayr dt ve alamakszn Ona kavumay arzuluyor?
Hi de gzel yapmyor." dediini rivayet eder.
558

551
552
Hamev, Mu'cem'ul-Bldn, I, 89.
553
554
Slem, a.g.e.,, 44.
555
556
Slem, a.g.e.,, 48.
557
558
Slem, a.g.e., 44.
73
ok alamas sebebiyle kr olacandan korkanlar ona, "Kr olmandan korkuyoruz!"
dediler. O da "Vallahi dnyada alamaktan kr olmam, ahirette atete kr olmamdan daha
sevimlidir." cevabn verdi.
559
Kurandan bir ey iittii zaman gzlerinden yalar akmaya
balad ifade edilen e'vne iin " Kalbini korku (havf) yakmtr."denilmitir.
560

Yahya b. Bistm e'vnenin meclislerine ok katldn ve onun nefsine yaptklarn
grdn ifade ediyor. Arkadayla onu ziyaret ettiklerinde "Biraz az alasan, isteklerini
elde etmek iin daha gl olursun!"dediklerini, onunsa "Vallahi gzyalarm kuruyuncaya
kadar alamak isterdim."dediini anlatmtr.
561
Allaha hizmetten alkoyarm korkusuyla
zlem duyduu kardeiyle bile grmekten ekinen e'vnenin "e'vne kim, e'vne ne?
syankr, bir siyah kle!" dedii ifade edilmitir.
562

Rivayetlerden einin de bid ve muhabbet ehli bir kimse olduu anlalmaktadr.
Anlatldna gre o ve kocas Mekkeye gelmilerdi, tavafa baladrlar. (Tavaf) her
tamamladklarnda o ve ei oturuyor, ei yle sylyordu: "Ben senin sevginden susuzum,
kanmyorum!" (evne) ise Farsa olarak "Dalarda her dert iin ifa veren bitkiler biter.
Sevenlere ifa veren bitki ise dalarda bitmez." diyordu.
563

3) Fahreveyh bt. Ali, Eb Amr b. Nceydin Hanm
Eb Abdurrahman Sleminin dedesi, Eb Amr smail b. Nceydin hanmdr.
564
Eb
Amr, Cneyd Badd ile grmt ve zamanndaki byk eyhlerdendi.
565
O, Fahreveyh
iin "Fahreveyhin sohbetinden elde ettiim fayda Eb Osmann sohbetinden elde ettiimden
daha aa olmad." demitir.
566

"Zayf hal, byk tehlike, ortaya konumu bir dava ve az doruluk!" diyen
Fahreveyhin
567
tasavvuf anlaynda melmet zellii ne kmaktadr. Fahreveyh, "nsan,
ilimle konutuu zaman kalbini ve nefsini rahata erdirir, szn beenme sebebiyle kendini
byk grr. limle amel ettii zaman ise nefsini ve kalbini yorar, amelindeki ihlsnn
azln bilmesi sebebiyle nefsini kk grr." diyerek ilmin amelle tamamlanmasnn
gerekliliini vurgulamtr. Bu szleri dinleyen Eb Ali Segaf (v. 328/ 939) ise alayarak
"Sana ancak mer b. Hattb (r.a.)n szn sylyorum: merden daha fakih kadn!"

559
Slem, Zikru'n-Nisve 44; bn Cevz, a.g.e.,, IV, 36.
560
561
562
563
564
Slem, a.g.e., 80.
565
Slem, Tabaktu's-Sfyye, 454.
566
Slem, a.g.e., 80.
567
Slem, a.g.e., 80.
74
demitir.
568
Allaha ulamann Ona taat ve reslne itaat etmekten getiini vurgulayan
Fahreveyh 313/ 924 senesinde vefat etmitir.
569

4) Vehetyye, mm Fadl
Yemenin bir ky olan Veheta nisbetle Vehetyye diye isimlendirilmi olabilir.
Vehetyye, dili, ilmi ve hali bakmndan zamannn birtanesiydi. Zamannn eyhlerinden
ounun sohbetine katlmtr. Niaburda Eb Amr b. Nceyd ve Nasrbz ile
karlamtr.
570

mam Eb Sehl Muhammed b. Sleyman, Eb Ksm Rz, Muhammed Ferr,
Abdullah Muallim gibi pek ok eyh onun yanna gelirler ve konumasn dinlerlerdi. Onun
zellikle ilim, amel ve ihlsla ilgili szleri, eyhlere ders verir niteliktedir. "lim talebinde
olduunuzu zannetiiniz halde meguliyetinizin nefislerin rahatn taleb urunda olmamasna
dikkat ediniz!. lim talibi, onunla amel edendir. limle amel etmek, ok oru tutmak, sadaka
vermek ve namaz klmak deildir. lim ile amel etmek, amelin Allah iin ihlasla yerine
getirilmesi demektir. (Bu da) salkl bir niyet ve Yce Allahn kendine nazar ettiini
mrakabe etmekle olur."
571

Gerek sfye gerekli olan hususlar zerinde de durmu olan Vehetyyenin hal ehli bir
kimse olduu kadar, ilim sahibi de olduu anlalmaktadr. "Gerek muhabbet, sevenin
sevdiinden bakasn konumamas ve onun sznden gayrsna kar sar bulunmasdr."
diyen Vehetyye, bu szn Peygamber (s.a.v.)in " Bir eye olan sevgin seni kr ve sar
eder." buyruuyla delillendirdii rivayet edilmitir."
572

Onun tasavvuf tarifi yapan sflerden olduunu gryoruz. O tasavvufu, "Sebeplere
balanmamak ve alakalar kesmektir." diye tarif etmitir.
573
Grt eyhlerden doru
IV./X. asr sflerinden olduu anlalan Vehetyyenin tam olarak hangi ylda vefat ettiini
bilemiyoruz.
B.III. Hizmet Ehli Olanlar
bid ve sf hanmlar bata Allah'a sonra da Allah'n kullarna hizmet ierisinde
olmulardr. Onlardan bazlarnda ise hizmet etme zelliklerinin ne kt grlr.

568
569
Slem, a.g.e., 81.
570
Slem, a.g.e., 106.
571
Slem, a.g.e., 106.
572
Slem, a.g.e., 107.
573
Slem, a.g.e., 108.
75
1) Lbbe Mteabbide (bide)
Marifet ehli, mchede sahibi,
574
vera ve tat ile bilinen Lbbe
575
Beyt-i Makdisli
576

veya aml olarak tantlmtr.
577
Hayt hakknda pek bilgi sahibi olamadmz Lbbe
Mteabbideden marifet, muhabbet, ns, rza ve tat konularnda szler nakledilmitir.
"Onu tandktan sonra Yce Allahn beni kendinden bakasyla megul grmesinden
hay ederim."diyen Lbbenin
578
tasavvuf anlaynda marifetin nemli bir yeri olduu
grlr. O, marifetin muhabbeti, muhabbetin evki, evkin nsiyeti, nsiyetin ise hizmeti ve
(Allahn emirlerine) uymay netice vereceini ifade etmitir.
579

Mchede ehli bir kimse olduu anlalan Lbbe "badet hususunda aba gsterdim,
sonunda ibadetle huzur bulur oldum. Halkla bulumaktan yorulduum zaman Onu anmak
bana nsiyet verdi. Halkn szleri beni yorduunda Allaha ibadet iin zaman ayrmak ve
Onun hizmetinde bulunmak beni rahatlatt."demitir.
580

"Hacta ne dua edeyim?" diyen bir kimseye ise, Allahtan raz olan Onun da raz
olduu kimseler makamna ykseltilmeyi ve dostlar arasnda gizli tutulmay istemesini,
tavsiye etmitir.
581
Bu tavsiyeyle o, rza makamnn yceliine iaret ettii gibi Allahn
dostlar arasnda gizli olarak bulunmay stn tuttuunu ifade etmitir.
2) Rbia bt. smail miyye
"am kadnlarnn byklerindendi, zengindi." Eb Sleyman Drnnin talebesi
Ahmed b. Ebl-Havr (v. 230/844) ile evlenmi, "nceki einden kalan ykl miktarda
servetini o ve ashab urunda harcamtr."
582
Onun Ahmede " Yce Allaha malm senin
gibisinin ve ashabn gibisinin yemesi iin dua etmitim." dedii rivayet edilmitir.
583

Rbia bt. smailin Ahmed b. Ebl-Havr ile ok ilgin bir evlenme hikayeleri vardr.
Buna gre Eb Sleyman Drn, "Dostlarmzdan kim evlendiyse deiti." diyor, Ahmedi
evlenmekten alkoyuyordu. Rbia bt. smail, kendisine evlenme teklif edince Ahmed bunu
ho karlamad, hanm srar edince de "Ey kadn! Kendi halimle uramaktan kadnlara
arzum yok!" dedi. Bunun zerine Rbia, "Ey kii! Benim halimle meguliyetim seninkinden

574
575
Slem, a.g.e., 52.
576
Slem, a.g.e., 32.
577
Slem, a.g.e., 52.
578
Slem, a.g.e., 52.
579
Slem, a.g.e., 52.
580
Slem, a.g.e.,, 32.
581
Slem, a.g.e., 32.
582
Slem, a.g.e., 59.
583
Slem, a.g.e., 59.
76
az deil, bende erkeklere kar ehvet te yok. Lakin kocamdan bana helal olan 1300 dinar
miras kald. Bunu sana ve ashabna harcamak istedim, seni salihlerden biliyorum. Bylece
Aziz ve Celil olan Allahn (rzasn kazanmaya) vesile olasn."dedi. Ahmed, Eb
Sleymann yanna gidip te hanmn szlerini ona aktarnca Eb Sleyman bir mddet
bekledikten sonra "Ey Ahmed! Onunla evlen o Allah Telnn velisidir, bu sz de
sddklarn szdr." dedi.
584

am ehlinden Hukeyme Dmekyye, Rbia miyyenin hocas ve sohbet ettii bir
kimseydi. Rbia, bir defasnda Hukeymenin yanna o Mushaf okurken gitmi, o da "Ey Rbia
bana, einin senin zerine evlendii haberi geldi. Aklnn mkemmellii bana ulaan kimse,
nasl olur da kalbini iki kadnla Yce Allahtan megul olmasna rza gsterebilir? Ancak
Allaha selim bir kalple gelen kimse hari.
585
ayetinin tefsiri sana ulamad m? O, Yce
Allaha kalbinde Ondan bakas olmadan kavumaktr." demitir. Bu szler zerine
sendeleyerek yola ktn syleyen Rbia, adamlar sarho olduunu grmesinler diye hay
ettiini belirtmitir. Ahmed ise Rbiann bu halinin sekr hali olduunu beyan etmitir.
586

Burada sekr halinde olduu halde Rbiann hay ierisindeki tutumu dikkate deerdir.
"Kar grdmde sayfalarn uumasn hatrlarm, ekirgeyi grdmde hari
hatrlarm, mezzini iittiimde kyamet gnnn nida edenini hatrlarm." diyen Rbiann
derin bir tefekkr ve zikr anlay olduu anlalmaktadr.
587

Harun Reidin lmesini haber vermesi, cinleri ve hurileri grmesi gibi kerametleri
rivayet edilen Rbiaya,
588
bazen muhabbet halinin bazen nsiyet halinin bazen de havf
halinin galip geldii ifade edilmitir. Onun Dmekte vefat edip orada gmld veya
Kudse defnedildii sylenir.
589

3) mm Ali, Ahmed b. Hadraveyh Belh'nin Hanm
Horasan eyhlerinin byklerinden, ftvvet ehli Eb Hmid Ahmed b.
Hadraveyh'in
590
hanmdr. Reislerin kzlarndan olan mm Ali zengindi. Malnn hepsini
fakirlere infak etmi, Ahmed b. Havr'ye de destek olmutur.
591
Bu ynyle onun da ei
Ahmed gibi Horasan'n ftvvet anlaynn tam bir temsilcisi olduu sylenebilir.

584
585
uara 26/89.
586
587
Slem, a.g.e., 60.
588
Slem, a.g.e., 5960.
589
Kehhle, A'lmu'n-Nis, I, 433.
590
Hakknda geni bilgi iin bkz. Slem, Tabaktu's Sfyye, 102106.
591
Slem, a.g.e., 76.
77
Eb Hafs Nisbri ve Eb Yezid Bistami ile grp Eb Yezid'e baz konularda
sorular sorduu ifade edilen mm Ali Eb Yezid'in vgsne mazhar olmutur. Onun
hakknda Eb Yezid "Sf Olmaya alan Ahmed b. Hadreveyh'in hanm mm Ali'nin
himmeti gibi bir himmetle veya onun hali gibi bir halle sf olmaya alsn!" buyurmutur.
592

Eb Hafs da onun iin "mm Ali ile karlancaya kadar kadnlarn sznden holanmadm.
Sonra anladm ki Yce Allah marifetini dilediine verir." demitir.
593

"Asla ihtiyacm dile getirmedim. Ancak Rabbim sayesinde olan ihtiyaszlm ve
O'nun zenginliini dile getirdim de fakirlik durumlarn benden uzaklatrd." diyen mm
Ali'nin,
594
zellikle tevekkl ehli olan bir kimse olduu anlalmaktadr. Onun " htiyac
geitirmek, onun urunda rezil olmaktan yedir." dedii de rivayet edilmitir.
595

mm Ali kendisine "Size hizmet vesilesiyle Allah'a yaknlaaym diye geldim."
diyen bir kadna "Niin Rabbna hizmetle bana yaknlamyorsun? " demi,
596
'hizmet
beklememenin' ftvvetin gereklerinden olduunu bildirmitir. Ayrca gerek efendiye hizmet
ve taatn, en byk yaknlama vesilesi olduunu da vurgulamtr.
4) Aie bt. Eb Osman Said b. smail Hr Nsbr
Eb Osman Hr, aslen Reyli olup Niabura g etmi, orada Eb Hafsn sohbetine
katlp tarikatna intisab etmitir. Tasavvufun Niaburda yaylmasn salam bir kimsedir.
597

Onun ocuklarnn en zhidi ve vera sahibi olan kz Aieydi. Ayn zamanda gzel hal ve
vakt sahibiydi, duas makbuld.
598
Kz mm Ahmede "Ey kzm, fni ile sevinme,
gidenden dolay zlme, Allah ile sevin, Allahn afvndan dmekten dolay zl!" diyen
Aienin
599
zhd ve takvasyla kzn etkiledii grlmektedir. mm Ahmedin elli sene
evden dar kmad, himmet, hal ve ahlak bakmndan zamannn bir tanesi olduu rivayet
edilmitir.
600

Yine mm Ahmed, annesinin ona "Zahirde ve batnda edebe yap! Bir kimse
zahirde edebi ihmal ederse zahirde azap edilir, batnda edepsiz olursa btn cezaya
arptrlr." dediini nakletmitir.
601

592
593
Slem, a.g.e., 76.
594
Slem, a.g.e.e, 76.
595
Slem, a.g.e., 77.
596
Slem, a.g.e., 77.
597
Slem, Tabaktu's Sfyye, 170.
598
Slem, a.g.e., 85.
599
Slem, a.g.e., 85.
600
Slem, a.g.e., 102.
601
Slem, a.g.e., 85.
78
Aienin "Kim kullar kmserse, bu onun efendi hakkndaki marifetinin
azlndandr. Kim sanatkr severse sanatn byk grr." dedii rivayet edilmitir.
602
Onun
bu ifadesi, Anadolunun byk mutasavvflarndan Yunus Emrenin "Yaratlan severiz,
Yaratandan tr." szn hatrlatmaktadr. Bu da Horasan sflerinin Anadoluya
etkilerinin en gzel rneklerindendir, denilebilir. Hayat hakknda detayl bilgiye sahip
olamadmz Aienin 346/957 senesinde vefat ettii bildirilmitir.
603

5)Dierleri
Slem'nin Zikru'n-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfyyt'ta bahsettii hanm bid ve sfler
yukarda bahsettiklerimizle snrl deildir. almamzn ek ksmnda Zikru'n-Nisveti'l-
Mteabbidti's-Sfyyt'n tercmesini verdiimiz iin burada sf hanmlarn hepsini ayr
ayr anlatmaya lzum grmyoruz.
C. ESERE GRE HANIM SFLERN BAZI GRLER
C.I. Tasavvufun Esaslarn lgilendirenler
1. Allaha ve Resul'ne taat
Tasavvuf ehli, Allahn kitabna ve Resul'nn snnetine uyduklar oranda
ycelmilerdir. "z sahiplerine, Allah Telnn kitabndaki er hkmlere ve resuln
snnetine uymak gerektii"ni
604
bildirmilerdir. "Onlar, her halde Allaha itaat tercih
ederler."
605
, "farzlar eda konusunda hrs gsterirlerdi."
606
Onlarn Allaha itaat sertac
edinmekle beraber resulne uymaya da nem verdiklerini gryoruz. Rivayet edildiine gre
Ahmed b. Ebul-Havr, "Kim snnete uymakszn bir amel ilerse, ameli geersiz olur."
buyurmutur.
607

"Tasavvufu, hrafelerden temizleme ve selefin aklad gibi muhafaza etme
abasnda olan"
608
Slem, eserlerinde zellikle bu konuya dikkat ekmitir. O, "Tasavvufun
esas, kitap ve snnete uymak, bidat ve hevalar terk etmektir."
609
derken tasavvufun en
nemli temelinin kitap ve snnete uymak olduunu bildirmitir. Yine "Ahlak ve db, kitap

602
Slem, Tabaktu's Sfyye, 85.
603
Slem, a.g.e., 85.
604
Muhsib, Eb Abdullah Hris b. Esed Basr, Rislet'l-Msteridn, Kahire 1409/1988, 36.
605
Slem, Eb Abdurrahman, Cevmiu Adbi's- Sfyye, (Tasavvufun Ana lkeleri Slem'nin Risleleri iinde),
Haz. Sleyman Ate, Ankara 1981, 189.
46.
606
607
Slem, Tabakt,101.
608
sfehr, Hilye, II, 25.
609
79
ve snnet gereince olmayan sf olamaz."
610
buyurarak Allah ve reslnn emirlerine
uymann sf iin vazgeilmez bir esas olduunu vurgulamtr. Slemnin Zikrn-Nisvede
naklettii baz rivayetler, hanm sflerin de Allah ve reslune itaat, Kuran ve snnete tabi
olmak hususlarna nem verdiklerini gsterir mahiyettedir.
"Bu halleri nereden elde ettin?" sorusuna Mmine bt. Behll "Allahn reslnn
snneti zere Allahn emirlerine uymakla, mslmanlarn haklarna sayg duymak, iyi ve
salih kimselerin hizmetinde bulunmakla elde ettim." cevabn vermitir.
611
Yine onun "Saadet
ancak Allah ile nsiyet kurup Onun tedbirine muvafakat etmektir." dedii rivayet
edilmitir.
612

Lbbe bide ise marifetin muhabbeti, muhabbetin evki, evkin ns, nsn ise
Allah yolunda hizmet ve Onun emirlerine uygun hareket etmeyi miras brakacan ifade
etmitir.
613
Emetl-Hamd, Eb Sad Harrazn kendisine "inde Allah Telya
murakabede bulun, dnda ise Onun emirlerine tabi ol!" diye tavsiyede bulunduunu rivayet
etmitir.
614

Fahreveyh bt Ali(v. 323)nin "Kim, Rabbine ulamak iin Ona taat ve reslne
uymaktan baka bir sebep vaz ederse Ona giden yolda hata etmi demektir." buyurarak
Allaha ve resulne itaatin nemini vurgulamtr.
615
mm Hseyin Verrga ise iblnin
"Allah geirdiyseniz, Onun emrini geirmeyin!" dediini naklederek bu konudaki
hassasiyetini dile getirmitir.
616

1.a. bid ve Sf Hanmlarn Hayatlarnda Kuran ve Tefsiri
Sflerin adabndan biri de Kurann emirlerine inanmaktr ki bylece Kuran onlar
hayrlara, yce mertebelere gtrsn. Ser Sekat(v. 257/870)nin yle dedii nakledilmitir:
"Kuran ile megul ol ki ilim dellin, saknma gzetleyicin, korku (havf) srcn, umut (reca)
kumandann, sayg elbisen olsun. Daima va'd ve vadi dn, seni bu dnceye ynelteni sev
ki Yce ve Cmert Allaha yaklaann derecesine eresin."
617
Btn vakitlerini, hallerini,
huylarn ve fiillerini Kurana arzedip bu sayede noksanlarn bilmek de sflerin
adabndandr. Ser Sekat "Ahlakn Kurann gereklerine arzet ki nefsine kzasn."

610
Slem, Menhic'l-rifin,12.
611
Slem, a.g.e., 34.
612
Cevz, Sfatu's- Saffe, II, 527
613
614
Slem, a.g.e., 69.
615
Slem, a.g.e., 81.
616
Slem, a.g.e., 121.
617
Slem, Cevmiu Adbi's-Sfyye, 66.
80
buyurmutur.
618
Hanm sflerin haytlarnda da Kurann yeri ve nemi byktr. Meryem
Basryyenin gecenin ilk vaktinde kalkp "Allah, kullarna ltufkrdr."
619
ayetini okuduu,
sabaha kadar da o beyan geemedii rivayet edilmitir. Yine onun "Aziz ve Cell olan
Allahn Semada ise rzknz ve vad olunduunuz (cennet) vardr.
620
buyurduunu
duyduumdan beri rzk iin gamlanmadm ve onu istemek urunda da yorulmadm." dedii
nakledilmitir.
621

nsanlara vaaz ettii, onlar iin Kuran okuduu ifade edilen e'vne
622
bu ynyle
Peygamberimizin irad usln benimsemi, grnmektedir. Bilindii gibi Peygamberimiz,
insanlara Allahn ayetlerini okur, onlar tezkiye eder, onlara Kitab ve hikmeti retirdi.
623

Asme bt. Bill, oluna iir tarznda tavsiyeler yapm, zellikle Kuran alayarak
ve tefekkrle okumann gerekliliini vurgulamtr.
624
Eb Hafs da ei Safr Rzyyeye
"Ezberlediin kadaryla Kuran oku!" tavsiyesini yapmtr.
625

Kuran okuduklar ve bunu tavsiye ettikleri nakledilen bid hanmlarn ayetlerin srl
beyanlar zerinde inceden inceye dndkleri de anlalmaktadr. Bunun neticesi olarak
onlarn, ayetlerden kardklar incelikleri beyan ettiklerini gryoruz. Muze Adeviyyenin
st kz mml-Esvede "Ho gryle muamele et!"
626
ayetinin yorumu sorulduunda
"Azarlamas olmayan honutlukla ." cevabn vermitir.
627

Rbia bt. smail miyye, hocas Hukeyme Dmekyyenin bir dersini yle
naklediyor: "Hukeymenin yanna o mushaf okurken girdim. Bana Ey Rbia, bana einin
senin zerine evlendii haberi geldi. dedi. Evet dedim. O da Aklnn (mkemmellii bana
ulaan kimse, nasl olur da kalbinin iki kadnla Yce Allahtan megul olmasna rza
gsterebilir? "Ancak Allaha selim bir kalple gelen kimse hari."
628
ayetinin tefsiri sana
ulamad m? dedi. Hayr.dedim. O, Yce Allaha kalbinde Ondan bakas olmadan
kavumaktr. buyurdu.
629
Znnn Msr de hocas Ftma Nsbriyyenin Kurann
anlalmas hususunda konutuunu, ona hayran olduunu sylemitir.
630
Ftma bt. Ahmed,

618
Slem, Cevmiu Adbi's-Sfyye, 66.
619
r 42/19.
620
Zriyt 51/22
621
Slem, a.g.e., 33.
622
Slem, a.g.e., 44.
623
Cuma 62/2.
624
625
Slem, a.g.e., 73.
626
Hicr 15/85.
627
Slem, a.g.e., 43.
628
uara 26/89.
629
Slem, a.g.e., 53.
630
Slem, a.g.e., 62.
81
nefis ve eytan dost edinen, Kuran ve snnetten yz eviren kimseden daha ahmak birinin
olamayacan ifade etmitir.
631

Amr Fergniyyeye "Musa (a.s.) duyduunun Yce Allahn kelam olduunu nasl
bildi?" diye sorulunca o "nk bu kelam ondaki sfatlar yok etti (fena), bundan sonrada
halkn szn ona sevimsiz kld." demitir.
632

brahim Havvas (v. 291/903) kardei Meymne'nin yanna girdi ve "Bugn ben gs
daralm bir haldeydim." dedi. Meynne ise "Kimin kalbi daralrsa iinde olanlarla birlikte
dnya ona dar olur, Yce Allah'n 'yle ki bunca geniliine ramen yeryz onlara dar
gelmi, vicdanlarda kendilerini sktka skmt.'
633
buyurduunu grmyor musun?
Yeryznde onlar iin bolluk, genilik vard, fakat vicdanlar kendilerini sktrnca dnya
iinde olanlarla birlikte onlara dar geldi." cevabn verdi.
634

Cuma bt. Ahmetin ilim konusunda konuana "lim, insanlarn konutuu deildir,
bunlarn hepsi sz ve nutuktur. lim Allahn peygamberine hitap ettii u buyruudur:
'Bilesin ki "Allahtan baka tanr yoktur!"
635
Btn insanlar bunu sylemekle emrolundular,
Nebi (s.a.v) ise halinin ycelii ve makamnn bykl sebebiyle bilmekle emrolundu'
demitir.
636
Bu rivayetler hanmlarn ayetler hakkndaki derin dnlerini gstermesi
bakmndan nemlidir.
1.b. Abid ve Sf Hanmlarn Hayatlarnda Snnet ve Hadis
"Snnete uygun (olarak yaplan) az amel, bidat karm ok amelden hayrldr." diyen
Ser Sekat, snnetin abidin haytndaki nemini vurgulamak istemitir.
637
Snnetin abid
hanmlarn hayatnda da nemli bir yeri vardr. Mmine bt. Behll, bulunduu hallere
erimesinin en nemli nedenini Allah reslnn snnetine uygun bir ekilde "Allahn
emirlerine uymak" olarak gsterilmitir.
638
Abid ve sf hanmlarn hadisi eriflerin anlamlar
zerinde de dndklerini, hallerine gre onlar yorumladklarn gryoruz. Ftma
Berdeiyye eyhlerden birine, "Ben beni zikredenin arkadaym."
639
kuts hadisinin yorumunu
sormu, eyhin aklamalar zerine "Hayr lakin zikrin en kmili senin kendisini zikre devam
etmenle beraber zikredilenin senin zikrini mahede etmesidir. Bylece senin zikrin onun

631
Slem, Zikru'n- Nisve, 82.
632
Slem, a.g.e .,87.
633
Tevbe, 9/118.
634
Slem, a.g.e., 101.
635
Muhammed 47/19.
636
Slem, a.g.e., 119-120.
637
Slem, Tabakatu's Sfyye, 52.
638
639
Acln, smail b. Muhammed, Kef'l Hafa ve Mzeyll-lbas, Kahire 1351/, I, 201.
82
zikrinde fena bulur ve onun seni zikri, meknszlk ve zamanszlk boyutunda baki kalr."
demitir.
640

Vehetiyyenin ise Nebi (s.a.v)in "Bir eye olan sevgin seni kr ve sar eder."
641

buyruunu delil gstererek "Gerek muhabbet, sevenin sevdiinden bakasn konumamas
ve onun sznden gayrsna kar sar bulunmasdr" dedii rivayet edilmitir.
642

2. Mrid ve Mrid likisi
Lgatte simasnda yallk almeti beliren, 50 ve zeri yalarndaki kimse demek olan
eyh kelimesi,
643
tasavvuf stlahnda tarkat pri, mrid ve stad anlamlarnda
kullanlmtr.
644
"eyhlere sayg duymak" tasavvufun esaslarndan saylm,
645
"Kendilerini
terbiye eden, kendisinden edep rendikleri kimseye hrmet etmek sflerin dbndandr."
denilmitir. Eb Abdullah Nebc "Kim kendine edep retene hrmet etmeye zen
gstermezse, bu edebin bereketlerinden mahrum kalr." buyurmutur.
646
Yine "eyhlerin
emirlerine uymak ve onlara gzelce itaat etmek" sflerin db ierisinde zikredilmitir.
Rivayet edildiine gre Ser Sekat (v. 257/870) " Kim kendinden stn olana itaat ederse
kendinden altta olan da ona itaat eder."buyurmutur.
647

eyhlere hrmet ve hizmet bahsi, tasavvufun asl unsurlarndan olan sohbetin
kapsamnda saylmtr.
648
Kelime anlam dostluk, arkadalk etmek, beraber olmak olan
sohbet
649
tasavvufta irad ve eitim usul olarak kullanlmtr. Hz. Peygamber (s.a.v)in
ashabn sohbetle yetitirdiini gren hakikat erbab, sohbeti en nemli esaslar arasna
almlardr. Sohbette szl eitim olduu gibi hal eitimi, manev yansma da sz konusudur.
Eitimde en etkili yol, rnek alma ynyle yaplan eitimdir.
650
"Bir kimse hangi topululuun
arasnda bulunursa, onlarn fiillerini kendi deti itiyad haline getirir."
651

Sohbet ksmdr: 1) st olanlarla sohbet: Aslnda bu sohbet deil hizmettir. 2) Ast
olanlarla sohbet: Bunda metbnun tbiye efkatle, tbinin metba hrmet ve itaatle

640
Slem, Zikru'n- Nisve, 67
641
Eb Davud, Snen, (Ebed,115), V, 347.
642
Slem, a.g.e., 107
643
Zebd, Muhammed Murtaz,Tcu'l-Ars min-Cevhiri'l-Kms, Beyrut ts., II, 265.
644
Ylmaz, Tasavvuf ve Tarkatlar, 183.
645
646
Slem, Cevmiu dbi's-Sfyye, 54.
647
Slem, a.g.e., 65.
648
Kueyr, Risle, 145.
649
Heyet, Mu'cemu'l-Vast, 507.
650
Ylmaz, Tasavvuf ve Tarkatlar, 189.
651
83
muamelesi gerekir. 3) Emsal olanlarla sohbet: Bu eit arkadalk, isr ve ftvvet esas
zerine kurulur.
652
Sf hanmlarn hayatlarnda da bu sohbet trleri mevcuttur.
lk sfler arsnda hanmlardan olan mrid ve stadlara rastlanmaktadr. Bazen bu
hanmlar, erkek sfleri irad etmi onlara ders vermilerdir. Onlar da hocalar olan hanmlara
gereken sayg ve ikram gstermilerdir. Sfyn Sevr, Rbia Adeviyyeye sorular sorar, onun
t ve duasna ehemmiyet verirdi. Yine Sfyan ve benin Rbiann hikmetlerini rivayet
ettikleri bildirilmitir. Sevrnin Rbia Adeviyye iin "kendisinden ayrldm zaman rahat
bulamadm terbiye edici" ifadesini kullanmas,
653
Znnn Msrnin Ftma Nisbriyyeye
hayran olmas ve "O, hocamdr." buyurmas
654
bu ikramn rneklerindendir. Eb Kasm
Nasrbz, mm Glsme ikram eder ve yakn davranrd.
655
mm Aliye de eyhler
ikram ederler ve onun bulunduu hali bilirlerdi.
656
eyh mam Eb Sehl Muhammed b.
Sleyman ve Eb Ksm Rz, Muhammed Ferr, Abdullah Muallim ve onlarn tabakasndaki
meayih cemaati, Vehetyyenin huzuruna gelir ve onun kelamn dinlerlerdi.
657

Hanm sfler de irad grevini icra eden hanm sflere hrmet etmiler, onlarn
sohbetlerine katlp hizmetlerinde bulunmulardr. Meryem Basriyye, Rbiann sohbetine
devam etmi ve ona hizmette bulunmutur.
658
Muze Adeviyyenin rencisi olan neysenin
de Muzeye hizmet ettii rivayet edilmitir.
659

eyhlerden gelen her eyi bereket bilen,
660
onlarn himayesinde olmay bereket vesilesi
gren
661
onlara talebelik edip onlarn szlerini rivayet eden hizmet ehli hanmlar olmutur.
662

Mmine bt. Behll kendisine tasavvuf halleri kazandran zellikleri sayarken "salih
kimselerin hizmetinde bulunmay" da belirtmitir.
663
mm Sad ise Davd Tye hizmette
bulunmutur.
664

Krdiyye bt. Amrn da evneye hizmet ettii rivayet edilmitir.
665
Krdiyyeye,
evaneye hizmeti sebebiyle ulat bereketler sorulduunda o, "Ona hizmet ettiimden beri
dnyay sevmedim, rzkm iin tasalanmadm, dnya erbabnda olana tamah sebebiyle

652
653
654
Slem, a.g.e. , 62.
655
Slem, a.g.e.,, 114.
656
Slem, a.g.e., 116.
657
Slem, a.g.e., 106.
658
Slem, a.g.e., 33.
659
Slem, a.g.e., 42.
660
Slem, a.g.e., 68.
661
Slem, a.g.e., 73.
662
Slem, a.g.e., 69 vd.
663
Slem, a.g.e., 34.
664
Slem, a.g.e., 47.
665
Slem, a.g.e., 48.
84
onlardan biri gzmde bymedi ve asla Mslmanlardan birini kmsemedim." diye cevap
vermitir.
666
Emetl-Hamd, Eb Sad Harrzn sohbetine devam etmi ve ona hizmette
bulunmutur.
667
Ftma Zeytne ise evliyadan olan Eb Hamza, Cneyd ve Nrnin
hizmetinde bulunmutur.
668

Eb Yezd Bistm ve Eb Hafs ile grme erefine eren mm Hn, kendisine
hizmetle Allaha yaklamak iin geldiini syleyen bir kadna "Niin Rabbine hizmet ederek
bana yaklamyorsun?" diye karlk vermitir.
669
mm Hnnin bu cevabndan sflerin
hizmet ehli olduklarn fakat hizmet beklemediklerini renmekteyiz.
Ftma bt. Abdullah, Eb Sad Harrzn talebesiydi; onun szlerini rivayet etmitir.
670

Eb Amr b. Nceyd, ei Fahreveyhin sohbetinden elde ettii faydann Eb Osmann
sohbetinden elde ettiinden az olmadn sylemitir.
671

Amratl-Ferniyye, "Kim ahrra ve ftvvet ehline hizmet ederse bu durum onu
halk katnda izzete ve gzlerinde heybetli olmaya varis klar. (Ayn zamanda) bu onu rde
gtrr ve vellerin derecelerine ulatrr." demitir.
672

Aie Merveziyyenin "Ftvvet ehlinden bir kimse bir yerde bana ynelse, onun
ynelmesi sebebiyle, o bana ulancaya kadar srrmda bir nur buldum. Ona hizmete ve
gerekeni yapmaya muvaffak klnrsam, bu nur benim iin tamam olur. ayet onun hizmetinde
kusur edersem o nur sner."
673
Uneyze Baddiyye, Eb Muhammed Cerrye hizmet etmitir.
674
mine Merciyye,
"Onun urunda fukaraya hizmet etmek, kalbin nuru ve srrn salhdr." demitir.
675
Abdse
bt. Hris ise beldesindeki fakirlere otuz yl hizmet etmitir.
676
Ftma bt. Ahmed Hacfiyye,
Zekeriya Suhnennin sohbetinde bulunmu; Eb Osman Hr ile grmtr.
677

Aie Merveziyye, Eb Osmana gidermi, Eb Osman da onu evine kabul
ederlermi.
678
Ftma bt. Ahmed de Eb Osmann sohbetine katlmtr.
679
mm
Abdullahn "Dnyada kardelerle sohbet etmek dnya evinin nmetleridir." dedii rivayet

666
667
Slem, a.g.e., 69.
668
Slem, a.g.e., 71.
669
Slem, a.g.e., 77.
670
Slem, a.g.e., 78.
671
Slem, a.g.e., 80.
672
Slem, a.g.e., 87.
673
Slem, a.g.e., 90.
674
Slem, a.g.e., 118.
675
Slem, a.g.e., 122.
676
Slem, a.g.e., 112.
677
Slem, a.g.e., 82.
678
Slem, a.g.e., 90.
679
Slem, a.g.e., 91.
85
olunmutur.
680
Eb Yakbun hanm Kuseyme, Eb Abdullah Rzbr ve daha baka
meayihin sohbetinde bulunmutur. Merh Nasbiyye ise Eb Ali b. Ktib, Eb Abdullah b.
Cmr, Eb Bekir Dukk, Eb Hseyin Basr, Eb Abdullah Rzbr ve Ayy b. ir ile
sohbet etmitir.
681

mm Fadl Vehatyyenin zamannn eyhlerinin ouyla sohbet ettii rivayet
edilmitir.
682
mm Glsm ise Eb Ali Segaf ve Abdullah b. Mnzilin sohbetlerine
katlmtr.
683
Azze Hereviyye, Heratta Abdurrahman b. ehrann sohbetine katlmtr.
684

mm Ali, Eb Ksm Nasrbznin ve dier baz meayihin sohbetine katlm; eyhlerin
ikramna mazhar olmutur.
685
Sreyye ergyye, Eb Bekir Frsnin sohbetine katlmtr.
686

Cuma bt. Ahmed, Eb Ksm Nasrbznin Eb Hseyin Hdrnin ve meayihten
dier baz kimselerin sohbetine katlmtr.
687
Badatta Eb Hseyin Hdrnin yanna
vardnda, Hdr, "Kimin sohbetine katldn?" diye sormu; Cuma da "Nasrabznin." diye
cevaplamtr. "Onun szlerinden hangisini ezberledin?" diyen Hdrye "O yle syler:
"Kimin nisbeti salam olursa, marifeti tam olur." demi bunun zerine Hdr skt etmitir.
Badattan dndnde Nasrbz, Cumaya "Bir eyhin yanna giren kimseye byle
davranmak yarar." diyerek memnuniyetini bildirmitir.
688

3. badet, Ubdiyyet
Sflerin adabndan biri de usanmadan ibadet ve taata devam etmektir. Eb Osman
Hiri, "badetin tadna varan ondan usanmaz, ondan usanan ibadet ettii zat az bildiinden
usanr. Grmyor musun peygamber (s.a.v) ayaklar iinceye kadar namaz klard."
buyurmutur.
689

Rbia Adeviyyenin "Her eyin bir semeresi vardr, marifetin semeresi ise
ynelmektir." sz,
690
marifetin kullukla tamam olacana iaret etmektedir. Lbbe
Mteabbide "badet hususunda aba gsterdim. Sonunda ibadetle huzur bulur oldum. Halkla

680
681
Slem, a.g.e., 98- 99.
682
Slem, a.g.e., 106.
683
Slem, a.g.e., 114.
684
Slem, a.g.e., 115.
685
Slem, a.g.e., 116.
686
Slem, a.g.e., 117.
687
Slem, a.g.e., 119.
688
Slem, a.g.e., 119.
689
Slem, Cevamiu Adabi's Sfyye, 60.
690
Slem, a.g.e., 29.
86
bulumaktan yorulduum zaman Onu anmak bana nsiyet verdi"
691
der, "Allaha ibadet ve
Onun hizmetinde bulunmakla rahata erdiini" ifade ederdi.
692

Muze Adeviyye, geceyi namaz klmak sretiyle ihya eder; gndzleri de oru
tutard.
693
fiye Mtka da geceleri ihya eder "Seven sevdiine dua etmekten usanmaz."
buyururdu.
694
mm Abdullah bt. Hlid ise "Allah Telnn beni cennete kesinlikle
koyacan bilsem de ancak almam ve hizmetim artard." diyerek,
695
Allaha cennet
arzusuyla deil, rzasn talep iin ibadet edilmesi gerektiine iaret etmektedir.
Acrede Ammiyye altm sene ara vermeden oru tutmu ve gecenin ancak evvelinde
uyumutur.
696
mm Slim Rsibiyye ise on yedi defa Basrada ihrama girmi ve "Kiiye
efendisine yneldii zaman Ona itaatin izlerini zerinde tamak gerekir." demitir.
697
Aie
Merveziyye, "Birinci tekbire ve cemaate (yetime konusunda) hrs gstermeyenin namaza
dknlnn hafif olduunu" sylemitir.
698

"Saygyla taat (ve ibadet)leri hakkyla ifa etmek " olarak tarif edilen ve ibadetten daha
mkemmel olduu bildirilen
699
"ubdiyyet" hakknda gr bildiren sf hanmlar vardr.
Hamdn Kassrn hanm Futayme "Kim kendini biliyorsa ubdiyyetle damgalanr ve ancak
Mevlas ile vnr." demitir.
700
mm Alinin ise yle dedii rivayet edilmitir:
"Kendisinde ubdiyyetin hakkat bilgisi doru bir ekilde oluan bir kimse ksa zamanda
rubbiyyet bilgisine ular."
701

Sreyye erkyye "Kendisi hakknda sz edilebilen ilm inceliklerin son noktas
rubbiyyet ve ubdiyyet ilmidir. Sonra ubdiyyet (ilmi) ortadan kalkar ve rubbiyyet (ilmi)
kalr." demitir.
702
Uneyze Baddiyye, "Beeriyetin kalplar, ubdiyyetin madenleridir."
demitir.
703
Aie bt. Ahmed, "Kul, ubdiyyeti iersinde aziz olmak istiyorsa, ahmakln izhar
etmi olur." buyurmutur.
704

4. Mchede ve Riyzt

691
Slem, Cevamiu Adabi's Sfyye, 32.
692
Slem, a.g.e., 32.
693
Slem, a.g.e., 35.
694
Slem, a.g.e., 40.
695
Slem, a.g.e., 41.
696
697
Slem, a.g.e., 56.
698
Slem, a.g.e., 90.
699
Kueyr, Risle, 99.
700
Slem, a.g.e., 95.
701
Slem, a.g.e., 116.
702
Slem, a.g.e., 117.
703
Slem, a.g.e., 118.
704
Slem, a.g.e., 124.
87
Kueyr, slkn balangcnda mchede sahibi olmayanlarn bu yolun kokusunu bile
koklayamayacaklarn bilmek lazmdr, der. Ona gre mchedenin asl ve esas nefse
alkanlklarndan kesmek ve onu her durumda hevasnn aksine sevketmektir. Nefsin hayr
ilemesine engel olan iki vasf vardr: Nefsn isteklere dalmas, taattan kamas. Nefis heva
ve heves atna binip serkelik etti mi, ona takva gemi ile hakim olmak lazmdr. Emredileni
yapmada ayak diredi mi de onu isteinin aksine sevketmek gerekir.
705

Rivayetler, hanm sflerin ibadete devam hususunda titiz olduklarn gsterir. Onlar,
mcahedenin gereine inanyorlar, bu konuda taviz vermiyorlard. Mcahede ehlinden olarak
bildirilen Lbabe Mteabbide, "badet hususunda mcahede gsterdim. Sonunda ibadetle
huzur bulur oldum." demitir.
706
e'vane mcahede eden bayanlardan olarak zikredilmi,
707

Basrann arif hanmlarndan Saide bt. Zeyd de mcahedesi ok bir kimse olarak
bildirilmitir.
708
Yine Acrede Ammiye
709
ve mm Slim'in mchede ehli kimselerden
olduklar ifade edilmitir.
710

Sflerin mcahedelerini tamamlayan unsurlardan olarak, zellikle helal yemeye
dikkat ettiklerini ve bunu evrelerindekilere de emrettiklerini gryoruz. Nseyye bt. Selman,
ei Yusuf b. Esbta "Bana ancak helal yedir ve benden dolay bir pheye asla elini uzatma!"
diye tembih ederdi.
711
neyse bt. Amr Adeviyye, "Nefsimi bir eye zorladmda bana
dayatt husus, hellinden ve kazanarak yemektir." demektedir.
712

Muze Adeviyye, emzirdii mm Esvede "Emzirmemi haram yemekle fesada
uratma, seni emzirirken helal yemek konusunda gereken gayreti gsterdim; bundan sonra da
sen helal yemek zere gayretli ol! Bylece umulur ki efendinin hizmetine ve Onun kazasna
rza gstermeye muvaffak olursun." diye tavsiye etmi; helal yemenin insan ibadete ve rzaya
muvaffak klacan vurgulamtr.
713
mm Esved de pheli bir ey yedii zaman ya bir
farz ya da virdlerinden birini kardn sylemitir.
714
Ftma mm Ymn "Kul helalinden
yemeyi istemekten faydaland gibi hibir fiilinden faydalanmamtr." demitir.
715

Hanm sflerin mcahedelerini tamamlayan dier bir unsur, "nefsin arzularn terk
etmek"tir. Nefse nasihat etmek ve ona uymay terk etmek, sflerin adab arasnda

705
Kueyr, a.g.e., 52.
706
707
Slem, a.g.e.,, 44.
708
Slem, a.g.e., 45.
709
Slem, a.g.e., 55.
710
Slem, a.g.e., 55.
711
Slem, a.g.e., 37.
712
Slem, a.g.e,, 42.
713
Slem, a.g.e,, 75.
714
Slem, a.g.e., 75.
715
Slem, a.g.e., 86.
88
saylmtr.
716
Bahriyyenin "Kalp ehvetleri terk ettii zaman ilme lfet eder, onu takip eder
ve bu uurda her eye katlanr." dedii rivayet edilmitir.
717
mm Ali ise "htiyac
geitirmek, onun urunda rezl olmaktan kolaydr." demitir.
718
Ftma bt. Ahmed "Nefs ve
eytan dmanken onlar dost ediniyor ve onlara itaat ediyoruz."
719
derken nefsin arzularn
dizginlemenin gerekliliini ifade etmitir.
ebeke Basriyye'nin riyazat ve mcahedeyi, tasavvufun esas yapt anlalmaktadr.
Onun "Nefisler riyazat ile temizlenir. (Nefis) temizlendii zaman ibadete can bulur, bundan
nce ibadet konusunda ylgnlk gsterdii gibi" dedii nakledilmitir. Ayrca evinde renci
ve mridleri iin yeralt odalarnn olduu, onlara mcahede ve muamele yollarn rettii
bildirilmitir.
720

5. Melmet
"Melmet, selameti terk etmektedir." diyen Hamdn Kassr (v. 271/884) ile yaylan
melmet anlay,
721
Irak'ta ve dier blgelerde gelien tasavvuf hareketine tepki olarak
gelimitir. Irak tasavvufu, ekil, kisve ve zahiri artlar arlkl bir ekol olarak grlm,
melmet fikri din ve itima merasimlere tepki olarak deerlendirilmitir. Melmet genellikle
nefsi dizginlemek, knamak, itham etmek, kendine ait itaat ve taatleri azmsamak eklinde
anlalr.
722
Sfler tarafndan melmet kelimesinin "Onlar knayann knamasna
bakmazlar."
723
ayetinden alnarak kullanld anlalmaktadr.
724

Niaburda gelien melmet anlaynn temsilcileri arasnda Eb Osman Hr (v.
298/910), Eb Muhammed Murta (v. 328/939), Abdullah b. Munzil (v. 329/940) Eb
Hasan Benc (v. 348/958) ve Eb Amr smail b. Nceyd saylabilir.
725

Aslnda melmet anlaynn rneklerine ilk sflerden itibaren rastlanmaktadr.
Rbia Adeviyyenin "Estafurullah szmdeki sdkmn azlndan dolay Allahtan
balanma isterim." eklindeki ifadesi,
726
melam anlaynn tohumlarndandr, denilebilir.

716
Slem, Cevamiu Adabi's- Sfyye, 60.
717
Slem, a.g.e., 66.
718
Slem, a.g.e., 77.
719
Slem, a.g.e,, 82.
720
721
Hucvir, Kefu-l Mahup, 148.
722
723
Maide 5/54.
724
725
Ylmaz, a.g.e., 113.
726
Slem, a.g.e., 29.
89
Sevr, "Rbia, Basrada fahieyle yakalanan ve aslan bir adama urad." deyince onun bu
sz ho karlamad ve o adamn iyiliklerini anlatt ifade edilmitir.
727

Kendisine lm istiyor musun? diyen birine mm Harunun "Bir ademoluna asi
davransam ona kavumay istemezdim; kendisine asi olduum halde Allaha kavumay nasl
isterim." dedii grlr.
728
Nefsini son derece kusurlu grd anlalan mm Harunun
"Onu yakalayn!" diyen bir ses iitir iitmez bunun kendisi iin sylendiini zannederek
dp ban yard ifade edilir.
729
Buna benzer olarak Ftma bt. Ahmedin "Ey ahmak"
denildii zaman bunu stne ald "Dmann dost, dostunu dman edinenden ahmakl
daha ak kimse yoktur." buyurduu ifade edilmitir.
730

Avne Nsbriyye, "Ben namazmdan ve orucumdan, zina edenin zinasndan, hrszn
hrszlndan tevbe ettii gibi tevbe ederim." demitir.
731
Onun bu szyle namazn ve
orucunu Yce Allah'a layk grmeyen, yapt ibadetlerde bile kendini kusurun zirvesinde
sayan bir melam anlaya sahip olduu aktr.
Nefsinin ayplarn grmek de melmetin gereklerinden nemli bir husustur. Sf
hanmlarn bu hususa dikkat ektiklerini gryoruz. Fahreveyh bt. Ali, ilimle konuan insann
rahata erip kendini beenme duygusuna kaplacan ama ilmiyle amel ettii zaman nefis ve
kalbini yorduu gibi amelindeki ihlsn azln bilmesi sebebiyle nefsini kk greceini,
sylemitir. mm Ahmed bt. Aie, "Kim nefsinin ayplarna raz olur ve onlar ilacyla
tedavi etmezse, Allah onu batl davalara varis klar." demitir.
732
Yine mm Ahmed,
"Amellerin hepsi aypldr. Nefsinin aybn ancak ayptan kurtarlanlar bilebilir." demitir .
733

Melmet anlaynn neticesi olarak "Sflerin adaplarndan biride gizlemek, rtmek ve
ak ifadeler kullanmayp kinayeyle (konumak) suretiyle halleri saklamaya almaktr."
734

Abdse bt. Harise "Halin nedir?" diye sorulunca onun "Halden sual etmek, muhal bir eydir."
735
mm Glsm Hle ise " Vecdin ibareye dklmesi uygun
deildir. nk o Yce Allahn kulundaki srrdr. Onu aklamak isterse aklar, gizlemek
isterse gizler. Tekellf edenin tekellf belli olur."
736
diyerek zellikle vecdin konuulmamas

727
728
Slem, a.g.e., 64.
729
Slem, a.g.e., 64.
730
Slem, a.g.e., 82.
731
Slem, a.g.e., 103.
732
Slem, a.g.e., 102.
733
Slem, a.g.e., 102.
734
Slem, Cevmiu dbi's- Sfyye, 81.
735
736
Slem, a.g.e.,114.
90
gerektiini vurgulamtr. neyze Badadiye ise, "Arif, vasfeden ve haber veren olmaz."
demitir.
737

Melmetin gereklerinden olarak "onlarn adabndan birinin de Allahn kendi
zerlerinde gsterdii kerametleri gizlemek"
738
olduunu gryoruz. Sflerden bir kimsenin
"Velilerin aldatld en ince ey kerametler ve iaretleri aklamaktr." dedii rivayet
olunmutur.
739

Eb Yezdin sohbet ehli olan Abdullah Cebelnin hanm Emetullahn stn halleri
ve kerametleri vard. Eine Eb Yezdden ve fiillerinden "u anda yle yapyor." diye haber
verirdi. Abdullah Cebel, bir defasnda Eb Yezde gider ve hanmnn bu kerametini haber
verir. Bunun zerine Eb Yezid bir kat alp onu slatr ve krsnn zerine koyar.
Abdullaha da hanmna, krsnn zerinde ne olduunu, sormasn syler. Abdullah knca
Eb Yezd kad krsnn zerinden alr. Abdullah einin yanna gelip sorduunda, hanm
"Orada bir ey yoktur." diye cevap verir. Abdullah ise "imdi onun yalanc olduunu bildim."
der. Eb Yezd bu hareketle bu hanmn kerametini kocasndan gizlemeyi murad etmitir.
740

Burada kerametin gizlenmesi gerektii vurgulanm, byk sfler yannda kerametin
izharnn ho karlanmad ortaya konulmutur.
Aie bt. Ahmede dava sahiplerinden biri "Sana kef alsn diye yle yle yap!"
deyince, o "rtnme, kadnlara keften (almadan) daha layktr. nk onlar
mahremdirler." demiti.
741
Aie bt. Ahmed bu cevab ile kerametin gizlenmesinin evla
olduunu, nkteli bir ekilde anlatmtr.
C.II. Hallerle ve Makamlarla lgili Olanlar
1. Tasavvuf
Sf ve tasavvuf II./VII. asrn ortalarndan itibaren kullanlmaya balanmtr. Duruluk
(safvet) her dilde vlm, bunun zdd olan bulanklk (kudret) ise yerilmitir. Sfiyye ismi
ise mutasavvflar taifesinin ad haline gelmitir. Bu ismin Arapa olduunu gsteren kyas
veya itikak mevcut deildir. En ak gre gre bu isim lakap gibidir. Sfi ve tasavvuf
kavramlarnn hangi kkten geldii konuulmu, eitli grler ileri srlmtr.
742

737
738
Slem, a.g.e.,90.
739
Slem, Cevmi dbi's Sfyye, 90.
740
Slem, a.g.e.,9.
741
Slem, a.g.e., 124.
742
Kueyr, Risle, 138; Ayrca bu konuda geni bilgi iin bkz. Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 2327.
91
"Tasavvufun manas nedir?", "Sf kimdir?" sorular zerinde konuan herkes kendi
anlayna gre bir aklama yaplmtr.
743
Hanmlardan da tasavvuf ve sf kelimeleri
zerine fikir beyan edenlerin olduunu gryoruz. Eb Yezd Bistm, "Sf olmaya alan
Ahmed b. Hadreveyhin hanm mm Alinin himmeti gibi bir himmetle veya onun hali gibi
bir halle sf olmaya alsn." buyurmutur.
744

am abidlerinden olan Mnise Sfyyeye "Bu kl (kll giysiyi) niin giydin?" diye
sorulduunda "Zorluklara gs germek iin." diye cevap vermitir.
745
Anlaldna gre
ynl giysiler giydii iin kendisine Sfyye lakab verilmitir. Zikru'n-Nisvede "sfyye"
lakab verilen tek kii Mnisedir. Burada dikkatimizi eken nemli bir konu da Mnisenin
ynl giysiyi, nefsiyle mcadelenin bir paras olarak giymi olmasdr.
Emetl-Azzin ise "sfyyelerden biri" olarak tantldn gryoruz.
746
Eb Nasr b.
Eb shakn yanna zerinde ynden bir cbbe ve gmlek olan bir kadn girince "Kim yn
giyinirse zamanna gre insanlarn en saf, ahlak ynyle insanlarn en gzeli, hareketi halkn
en olgunu, tabiat insanlarn en tatls, en cmerte can vereni ve eli en ak olan olmas
gerekir. Elbisesiyle insanlardan ayrld gibi vasflaryla da onlardan ayrlr." demitir.
747

Vehetyye, gerek sfnin yapmas gerekenleri ylece sralamaktadr. "stememek, bir
eyi tazim etmemek, thmetsiz bir yerden gelen ltuflar reddetmemek ve bir vakitten baka
bir vakte birikimde bulunmamak."
748
Yine Vehetyye, kendisine tasavvuftan sorulduu zaman
"Sebeplere balanmamak ve alakalar kesmektir." diye cevap vermitir.
749
Uneyze Baddiyye
ise "sflerin zariflerinden" olarak tantlmtr.
750

2. Tevbe
Tevbe, saliklerin urad ilk menzildir. Yine taliplerin ulatklar makamlarn ilkidir.
Szlkte tevbe kelimesinin hakiki anlam dnmektir. yleyse eriatta tevbe, yerilen eyden
vlene dnmek demektir.
751
Yce Allah, "Ey iman edenler, hepiniz toptan Allaha tevbe
ediniz. Umulur ki felah bulursunuz."
752
buyurmutur. Peygaberimiz (s.a.v) ise tevbenin
almetinin pimanlk olduunu belirtmitir. Ehli snnet alimleri sahih bir tevbenin art

743
Kueyr, Risle, 138.
744
745
Slem, a.g.e., 79.
746
Slem, a.g.e., 104.
747
Slem, a.g.e., 104.
748
Slem, a.g.e., 106.
749
Slem, a.g.e., 108.
750
Slem, a.g.e., 118.
751
Kueyr, Risle, 49.
752
Nur 24/31.
92
bulunduunu beyan ederler: eriata muhalif ileri yapmaktan nedamet duymak, hatal eyleri
terketmek ve ilenen gnahlara tekrar dnmemeye kararl olmak.
753

Tevbenin hanm sflerin tasavvuflarnda da nemli bir yeri vardr. Rbia Adeviyye,
"Estafirullah, szmdeki sdkmn azlndan dolay Allahtan balanma dilerim."
demitir.
754
Birin kz kardei Zbde "Kula en ar gelen ey gnahlardr. Ona en hafif gelen
eyse tevbedir. Ona ne oluyor ki en ar eyi, en hafif eyle defetmiyor?" demitir.
755
Avne
Nsbriyyenin yle dedii rivayet olunmutur. "Ben namazmdan ve orucumdan zina
edenin zinasndan, hrszm hrszlndan tevbe ettii gibi tevbe ederim."
756

3. Zhd
Zhdn ne olduunu tayinde sfler ihtilafa dmlerdir. Bazlar zhd haramda olur,
kanaatindedirler. Dier bazlar da haramda zhdn art olduunu helalde ise fazilet olduunu
ifade etmilerdir. Onlara gre az mal ile yetinmek dnyada zengin ve rahat olarak yaamaktan
daha iyidir. nk Allah "De ki, dnya menfaati azdr, takva sahipleri iin ahiret daha
hayrldr."
757
ayetiyle insanlara dnyaya kar zhid olmay tavsiye etmitir. Sflerin her
birinin kendi vaktine gre zhd tarif ettii grlr.
758
Mmine bt. Behll, Dmekin
zahidiydi.
759
Aie bt. Eb Osman, kardeleri arasnda zhd en fazla olandr.
760
Ftma mm
Ymn ise, "Zahid hazznn isteklisidir, nk o dnyay istemekten ve onun yorgunluundan
istirahat talep eder." demektedir.
761
Eb Sleymann kz kardei Abde "Zhd, kalpte rahat
miras brakr." demitir.
762

4. Vera
Vera pheli eyleri terk etmektir. brahim Ethemin "vera her pheyi terk etmek ve
fuzuliyat demek olan malayaniyi (seni ilgilendirmeyen eyler) terk etmektir." demitir.
763
Eb
Osmann kz Aie, kardelerinin en ok veraya sahip olanyd.
764

Bir Hafnin kzkardeleri Zbde ve Muda vera ve zhd kendilerinde bir araya
getirmilerdi. Ahmed b.Hanbel "Kim vera sahiplerinin yollarna uzakln bilmeyi isterse

753
Kueyr, Risle, 49.
754
755
Slem, a.g.e., 88.
756
Slem, a.g.e., 103.
757
Nisa 4/77.
758
Kueyr, a.g.e.,60.
759
Slem, a.g.e.,., 34.
760
Slem, a.g.e.,85.
761
Slem, a.g.e., 86.
762
Slem, a.g.e., 89.
763
Kueyr, a.g.e., 58.
764
Slem, a.g.e. , 85.
93
Bir Hafnin iki kz kardeinin yanna girsin, onlarn meselelerinden bazlarn dinlesin ve
yollarn grsn." demitir.
765
Ahmed b. Hanbelin olu Abdullahn anlattna gre bir
hanm gelip bn Hanbele "Ben geceleyin kandille ip eiren bir kadnm. Bazen kandil sner
de ay nda eiririm. Bunlar ayrmam gerekiyor mu?" diye sorar; sonradan aratrlnda
onun Birin kzkardei olduu ortaya knca bn Hanbel "Bu hanmn Birin kardeinden
bakas olmas mmkn deildi." demitir.
766

5. Samt
Susmak anlamna gelen samt, sflerin vera ve zhd konumalarna da
yanstmalarnn sonucudur, denilebilir. Kueyr, "Skt selamettir, yerinde olan skt, erler
sfatdr." demitir.
767
Amratl-Ferniyye "Susmann miras, hikmet ve tefekkrdr."
demitir.
768
Kureyiyye Neseviyye ise "Susmann zorluuna gs germek, yalana zr
uydurmadan daha kolaydr." demitir. Yine o yle demitir: "Beni artan ancak zanlardr.
Bir konuda hakkate ularsam susar, sessiz kalrm ve benim zerimde onun bereketleri zahir
olur."
769

6. Kanaat ve Rza
Kanaat allan ve lfet edilen eylerin bulunmamas halinde huzur iinde olmaktr,
denilmitir. Yce Allah "Erkek veya kadn mminlerden salih amel ileyenleri ho bir hayta
kavutururuz."
770
buyurmutur. Birok tefsir alimi, ayette geen ho hayt ifadesi ile dnyada
kanaatkar olmann kastedildii grndedirler. Eb Sleyman Drn "Zhde gre vera ne
ise rzaya gre kanaat odur." demitir.
771

Rza ise Irakl sfler ile Horasanl sflerce tartlm, onlar arasnda rzann hal mi
makam m olduu konusunda ihtilaf kmtr. Horasanllar, "Rza makamlardandr,
tevekkln nihayetidir." demilerdir. Bunun manas o, kulun alarak elde ettii eylerdendir,
demektir. Irakllar ise "Rza hallerdendir, kesb yoluyla kul bunu elde edemez, dier haller gibi
kalbine iner." dediler. Bu iki gr u ekilde birletirilebilir: "Rzann balangc kulun
almasyla elde edilir. Buna gre makamlar snfna girer. Sonu itibariyle kazanlan bir ey

765
766
Geni bilgi ve baka rnekler iin bkz. bn Cevz, Sfats-Safve II, 524526.
767
Kueyr, Risle, 62.
768
Slem, a.g.e.,, 87.
769
Slem, a.g.e., 105.
770
Nahl 16/97.
771
Kueyr, a.g.e., 81.
94
olmad iin de haller snfna girer."
772
Aziz ve Celil olan Allah, "Allah onlardan raz
olmutur, Onlar da Allah'tan raz olmulardr."
773
buyurmutur.
Eb Sleyman Drnnin kz kardei mine, "Btn fakirler ldr, Allahn kanaat
ve fakirlie rza izzetiyle dirilttikleri hari." buyurmutur.
774
Lbbe Mteabbide ise kendisine
"Hacda ne dua edeyim?" diye soran bir kimseye "Allahtan iki ey dile: Senden raz olmasn,
seni kendinden raz olanlarn makamna ulatrmasn ve dostlar arasnda senin ydn gizli
tutmasn." demitir.
775

7. kr
Tahkik ehline gre krn hakkat, ihsanda bulunann nimetini, ona boyun eerek
itiraf etmektir. Hakk manada kulun kr, Allahn nimetini dili ile ikrar edip kalbi ile tasdik
etmesidir.
776
Allah Tel "krederseniz nimetimi artrrm."
777
buyurmutur. Hamdn
Kassrn hanm Futayme "Kim Allahn kendi zerindeki nimetlerini grrse, bunlarn
krn eda etmek, onu her eyden alkoyar." demitir.
778

8. hls
hls, tatte srf Hak Tel'y kastetmektir. Bu da taatle yalnz Sbhan olan Allah'a
yaklamay murad etmekle olur. Allah'tan baka bir mahluk iin yapmack bir ey yapmak
veya insanlar katnda vlecek bir vasf kazanmak, halkn methini arzulamak ya da Allah'a
yaklamann dnda herhangi bir maksat tamak ihlsa manidir. "Dikkat edin! Hlis din
Allahndr."
779
buyrulmutur. Sflerden birine ihlsn ne olduu sorulunca "Azz ve Cell
olan Allahtan bakasna amelini gstermemendir." cevabn vermitir.
780
hlstan yoksun
ilere riya karr, o iler eytann mdahalesine aktr.
781

Vehetyyenin yle dedii rivayet olunmutur: "lim talebinde olduunuzu
zannettiiniz halde, meguliyetinizin nefislerin rahatn talep urunda olmamasna dikkat
edin! lim talibi, onunla amel edendir. limle amel etmek, ok oru tutmak, sadaka vermek ve
namaz klmak deildir. lim ile amel etmek, amelin Allah iin ihlasla yerine getirilmesi

772
Kueyr, Risle 97.
773
Beyine 98/8.
774
775
Slem, a.g.e., 32.
776
Kueyr, a.g.e.,, 88.
777
brahim 14/7.
778
Slem, a.g.e., 95.
779
Zumer 39/3.
780
Kueyr, a.g.e., 104.
781
Slem, Deract'l-Mumelt, 25.
95
demektir. (Bu da) salkl bir niyet ve kendisi Rabbine nazar eden ve Onu mahede eden
olmasa da Yce Allahn kendisine nazar ettiini murakabe etmekle olur."
782

9. Sdk
Sdk, sdk kknden tretilen bir isimdir. Sddk, sdk'n mbalaal kalbdr, ok
doru kendisine sdk galib olan demektir. Sdkn en aa derecesi, iin da eit olmasdr.
Sdk, szlerinde doruluk bulunan kimsedir.
783

Sdk, erlerin makamdr. Yce Allah, yle buyurarak buna iaret etmitir: "O erler ki
Allaha sz verdikleri szde durdular."
784
Sdk, sddklk getirir. Hz. Ebbekir (r.a.)n
Peygamber (s.a.v.)e uymadaki sdk ona sddkyet getirmiti.
785
Sreyre erkyye, "Bela ve
nimet, hepsi tek bir menedendir. Ancak sadklar, belann nzl annda sebat gsterirler."
demitir.
786

10. Hay
Hay, yapt uygunsuz hareketleri bilmekten tr oluan kalp burukluudur.
Haynn tazimden doduu ve sahibini davalardan menettii ifade edilmitir.
787
Znnn
Msr, "Gemite Rab Tel'ya kar ilediin gnahlarn verdii skntnn tesiri ile kalpte bir
heybetin belirmesine hay denir" demitir.
788
mm Ali, "Bast hali olmakszn hayy
brakmak, kovulmay miras brakan bir balangtr." demitir.
789

11. Ftvvet
. Kueyr " Ftvvetin esas insann ebedi olarak bakasnn iinde almasdr."
demitir. Sfler Yce Allahn "phesiz onlar rablerine iman eden yiit kimseler
(feta)dir."
790
buyruundan alarak ftvvetten bahsetmilerdir.
791

Hanm sflerden de ftvvet ehli pek ok kimse vardr. Emetl-Aziz, zamanndaki
hanmlarn arasnda ftvvet ehli olma ynyle ne kmtr.
792
Ftma Hngahiyyenin de
ftvvet ehlinden olduu bildirilmitir.
793
Eb Osman, Ftma bt. Ahmed hakknda
"Ftmann fakirlere iyilii, ftvvet ehlinin iyiliidir. O iyilikten dolay dnya ve ahirette bir

782
783
Kueyr, Risle 105.
784
Ahzb 33/23.
785
786
787
788
Kueyr, a.g.e.,, 105.
789
790
Kehf 18/13.
791
Kueyr, a.g.e., 113.
792
Slem, a.g.e., 104.
793
Slem, a.g.e., 123.
96
karlk talep etmez." buyururlarm.
794
Ftma Hngahiyye, "Ftvvet, ayrm yapmadan
hizmeti yerine getirmektir." demitir. Yine o, "Ariflerin kalplerinin sevinci ftvvet ehlini
grmekledir, zntleri ise onlardan ayrlmakladr." buyurmutur.
795

12. Cd ve Seh
Sflerin dilinde cd ile seh arasnda fark yoktur. Nas bulunmad iin Hak Tel
seh ve semahat ile vasflandrlamaz. Cd, insana para ve mal harcamann zor gelmemesidir.
Sflere gre cmertliin ilk derecesi sehdr, sonra cd gelir, sonrada sr gelir. Buna gre
malnn bir ksmn veren, sehvet sahibidir. Malnn ounu harcayan cd sahibidir. Zarar ve
skntlara katlanarak kfayet miktar olan maetine bakasn tercih eden sr sahibidir.
796

Zengin bir kimse olan Rbia bt. smail, btn mlkn ei Ahmed b. Ebl-Havr ve
ashab iin infak etmitir.
797
Yine Ahmed b. Hadreveyhin zengin hanm mm Ali de btn
maln fukaraya infak etmi, Ahmed b. Hadreveyhe yardmda bulunmutur.
798

Eb Sleymann kzkardei Abde "Nefsin sehas (cmertlii) mal miras brakr."
demitir.
799
Ftma bt. Ahmed, Eb Osman Hr ve ashabna destek olmak iin ok mal infak
etmitir.
800
Eb Abdullah Rzbrnin Kuseymenin evine, o yokken gelip ne varsa
almasndan sonra, Kueyme Rzbrnin sohbet halkasna varp rtsn atmt da, kendisine
"Bizim iin ancak senin stndeki kalmt." diyen eine "Eb Abdullah gibi bir kimse bizi
ad ettikten sonra kendimize bir ey mi brakalm?" demiti.
801
Cuma bt. Ahmed,
zamanndaki fakirlere infakta bulunurdu.
802

Aie bt. Ahmed Tavl Merveziyye, fukaraya be bin dirhemden fazla infakta
bulunmutur.
803
Ona "Falanca senin yardmn kabul etmedi." denilince, "Kadnlarn
yardmn kabulde zillet vardr." dedi, denilince "Kul, ubdiyyeti iersinde azz olmak
istiyorsa, ahmakln izhar etmi olur." buyurmutur.
804

13. Zikir, Dua

794
795
Slem, a.g.e., 123.
796
Kueyr, Risle, 122.
797
Slem, a.g.e., 59.
798
Slem, a.g.e., 76.
799
Slem, a.g.e., 89.
800
Slem, a.g.e., 91.
801
Slem, a.g.e., 98.
802
Slem, a.g.e., 119.
803
Slem, a.g.e., 124.
804
Slem, a.g.e., 124.
97
. Kueyr, "Zikir, Hakka giden yolda kuvvetli bir esastr, hatta bu yolda temel arttr.
Kii Allah Telya ancak zikre devam ile ular." demi ve O'nun "Ey iman edenler, Allah
ok zikrediniz!"
805
buyurduunu ifade etmitir.
806

Eb Ali Dekkk, yle demitir: "Zikir, veliliin fermandr. Kim zikre muvaffak
klnrsa ona ferman verilir, kim de zikirden mahrum kalrsa (velilikten) azledilir."
807
Zikir
konusunda Mmine bt. Behll'n "Dnya ve ahiretin holuu Allah iledir veya sanatnn ve
kudretinin eserlerine bakmak iledir. Kim yaknlktan engellenmise eserlerle nsiyet eder.
Kendisinde Allahn anlmad bir an ne kadar korkuntur." dedii rivayet edilmitir.
808

Dua konusunda ise Kueyr, "Dua ihtiyacn anahtardr, ihtiya sahiplerinin
istirahatgh, skntda kalanlarn sna, dert ve hacet sahiplerinin nefes aldklar yerdir."
demi, Kuran- Kerimde "Rabbnza yalvara yakara ve gizlice dua edin!"
809
buyrulduunu
ifade etmitir.
810

Duann m, sukt ve rzann m daha faziletli olduu hususunda sfler, gr
ayrlna dmlerdir. Sonu olarak baz vakitlerde duann stn olduu sylenmitir.
811

Salih Mrr, Rbia Adeviyyenin yannda "Kap, ok alana alr." demi, Rbia da "Kap
aktr; lakin bu durum oradan girmeye rabet edene gre byledir." diye karlk vermitir.
812

14. Keramet
Evliyadan kerametin zuhur etmesi caizdir. Kermetin zuhru, keramet sahibi ahsn
hallerinde doruluk zere bulunduunun almetidir. Kermetin olaanst bir fiil olmas,
velyetle muttasf bir kimseden teklif zamannda zuhur etmesi ve halini tasdik edici olmas
gerekir.
813

bn Frek "Mucize ile keramet arasndaki fark udur: Peygamberler mucizeyi
aklamakla emrolunmulardr, kerameti sakl ve gizli tutmak ise veller zerine vaciptir."
demitir.
814
Bir veliden dnyada hi keramet zuhr etmese, bu vel iin kusur deildir.
Peygamberlerin mucizelere sahip olmas ise vaciptir. Veli kendisinden zhur eden kerametle

805
Ahzb 33/41.
806
Kueyr, Risle,, 110.
807
Kueyr, a.g.e.,110.
808
Slem, Zikru'n-Nisve.,34.
809
A'raf 7/55.
810
Kueyr, a.g.e., 130.
811
Kueyr, a.g.e.,130.
812
Slem, a.g.e., 31.
813
Kueyr, a.g.e., 173.
814
Kueyr, a.g.e., 174.
98
skn bulamaz, buna gvenemez. Bununla birlikte keramet nevinden olan haber ve
menkbeler tevtr derecesine ulamtr.
815

Hanm bid ve sflerden de birok kerametin rivayet edildiini gryoruz. Mesela
Hafsa bt. Srn, gece lambasn yakp namaz klmaya balar, lamba snd zamanda ev
sabaha kadar aydnlamaya devam edermi.
816
Ahmed b. Ebul-Havr, ei Rbia bt. smailin
"u tas benden uzaklatrn, onun zerinde Mminlerin Emiri Harun ld. diye yazlm
gryorum." dediini bunun zerine kontrol ettikleri zaman onun o gn ldnn ortaya
ktn anlatmtr.
817
Yine Ahmed b. Ebul-Havr, hanm Rbiann "Bazen cinlerin eve
gelip gittiklerini grdm olmutur. Bazen de benden dolay ahu gzl hurilerin rtlerine
gizlendiklerini grdm olmutur." dediini rivayet etmitir.
818
Eb Hrnin kz Aie, duas
makbul bir kimse idi.
819
Eb Abdullah Rzbrnin ei Ftmann da kerametleri vard.
820

Avne Nsbriyye ise dualar kabul olan bir kimseydi.
821
Ziyde bt. Hattbn mehur
kerametleri vard.
822

Melike bt. Ahmed b. Hayyeveyh ei Hasanla hacca gittikleri zaman Melke, Neb
(s.a.s)in banda oturmu zencilere yanlarndaki son dirhemleri vermiti. Bunun zerine
Hasan "Bu zencilere onun bir ksm veya daha da az yeterdi!" diye km, Melike ise "Ne
zamana kadar mnakaa edeceksin ey Hasan? Sanki sen zencilerden bakasn grmemi
gibisin!" diyerek cevap vermitir.
823
Ftma bt. mran da duas makbul bir kimseydi.
824

Slem, kerametlerin gizlenmesini sflerin db arasnda saymaktadr.
825
Eb
Yezdin sohbet ehli olan Abdullah Cebelnin hanm Emetullahn stn halleri ve
kerametleri vard. Eine Eb Yezdden ve fiillerinden "u anda yle yapyor." diye haber
verirdi. Abdullah Cebel, bir defasnda Eb Yezde gider ve hanmnn bu kerametini haber
verir. Bunun zerine Eb Yezid bir kt alp onu slatr ve krsnn zerine koyar.
Abdullaha da hanmna, krsnn zerinde ne olduunu, sormasn syler. Abdullah knca
Eb Yezd kad krsnn zerinden alr. Abdullah einin yanna gelip sorduunda, hanm
"Orada bir ey yoktur." diye cevap verir. Abdullah ise "imdi onun yalanc olduunu bildim."

815
Kueyr, Risle, 175.
816
Slem, a.g.e, 51.
817
818
Slem, a.g.e., 60.
819
Slem, a.g.e., 85.
820
Slem, a.g.e., 100.
821
Slem, a.g.e., 103.
822
Slem, a.g.e., 109.
823
Slem, a.g.e., 110.
824
Slem, a.g.e., 111.
825
Slem, Cevmiu dbi's-Sfyye, 90.
99
der. Eb Yezd bu hareketle bu hanmn kerametini kocasndan gizlemeyi murad etmitir.
826

Burada kerametin gizlenmesi gerektii vurgulanm, byk sfler yannda kerametin
izharnn ho karlanmad ortaya konulmutur. Aie bt. Ahmede dava sahiplerinden biri
"Sana kef olsun diye yle yle yap!" deyince, o "rtnme, kadnlara keften (almadan)
daha layktr; nk onlar mahremdirler." demiti.
827
Aie bt. Ahmed, bu cevab ile kerametin
gizlenmesinin evl olduunu, nkteli bir ekilde anlatmtr.
15. Marifet
Kueyr, "Ulemaya gre marifet, ilim manasna gelir. Onlara gre Allah lim olan
herkes ariftir. Her arif de limdir. Sflere gre marifet ise u vasflara sahip kiinin sfatdr:
Hak Sbhnehu ve Tely nce isimleriyle tanr, sonra Hak ile olan muamelesinde sdk ve
ihlas zere olur. Sonra kt huylardan ve afetlerden temizlenir, daha sonra Hakkn kapsnda
bekler ve kalbi ile itikf halinde bulunur. Btn bunlarn semeresi ve sonucu olarak Allah
Teldan gzel bir tevecche nail olur. Allah onun btn hallerinde sdk zere olmasn
salar. Neticede kul, ilah kudretin tasarruflarnn nasl cereyan ettiine dair srlar, Hakkn
tarifi ve talimiyle alr, arif diye isimlendirilir." demektedir.
828

Sfler marifet konusunda fikir beyan etmi, her biri iinde bulunduu duruma gre
aklamalarda bulunmutur. Hanm sflerin de bu konuyla ilgili szlerine rastlyoruz. Rbia
Adeviyye "Her eyin bir meyvesi vardr, marifetin meyvesi ise ynelitir." buyurmutur.
829

Eb Hafs, "mm Ali ile karlancaya kadar kadnlarla konumaktan holanmadm. Onunla
karlanca anladm ki Allah Tel marifetini dilediine yerletiriyor."
830
demitir.
Aie bt. Osman "Kim kullar kmserse, bu onun efendi hakkndaki marifetinin
azlndandr." demitir.
831
Ftma bt. Ahmed, Eb Osmana "Marifetullaha giden yolun nasl
elde edildiini" sormu da Eb Osman ona "Nefsini ve halk unutup, Allah marifetin
hakkatna ulancaya kadar Allahtan gayr her eyi inkr etmenle." diye cevap vermitir.
832

mm Ahmed bt. Aie "lim halkn hayat, amel binei, akl ss, marifet ise nuru ve

826
827
Slem, a.g.e., 124.
828
Kueyr, Risle, 154.
829
Slem, a.g.e., 29.
830
Slem, a.g.e., 76.
831
Slem, a.g.e., 85.
832
Slem, a.g.e., 91.
100
basiretidir." demitir.
833
Azze Hereviyye, "Zahid o kimsedir ki hkmdara bir ihtiyac
sebebiyle gelir; arif ise hkmdarn kendisiyle oturmak iin geldii kimsedir." demitir.
834

Sreyre arkyye "krarn shhati, (ikrarn) cehaletten uzak olmasdr. Marifetin
shhati, tebihten temiz olmasdr. Amelin shhati ise irkten arnm olmasdr." demitir.
835

Uneyze Baddiyye, "lim, hayeti; marifet ise heybeti miras brakr." demitir.
836

16. Muhabbet
Muhabbet, erefli bir haldir. Allah Tel, "inizden kim dininden dnerse bilsin ki,
Allah onlarn yerine kendisini seven, kendisinin de onlar sevdii bir kavim getirir."
837

buyurmutur. Buna gre Allah kulunu seviyor diye, kul da Allah seviyor diye vasflandrlr.
Allahn kuluna muhabbeti, kulu meth sena etmesi, huss ihsanda bulunmas gibi manalara
gelir. Kulun Allaha muhabbeti ise kulun kalbinde duyduu bir ey olup, ibareyle
anlatlmayacak kadar latiftir. Bu his, insan Allah Tely tazim etmeye, Onun rzasn her
eye tercih etmeye, Onsuz kalnca kararsz hale gelmeye, nsiyetini Onu zikrederek
bulmaya ve Ona kar heyecan duymaya sevk eder. Sflerin muhabbet konusunda szleri
oktur.
838

Tasavvuf tarihinde II./VIII. asrda muhabbeti ne karan bir anlayn gelitii
grlr.
839
Muhabbet arlkl tasavvuf anlayna sahip sfler arasnda, hanm sflerin
nemli bir yeri vardr. Rbia Adeviyye ise sevgiye dayal zhd yolunun en nde gelen
temsilcisidir. "lk dnem tasavvufunun, Allah ak ve Allaha kavuma arzusu gibi duygularla
sslenerek gelimesine yardmc olan odur."
840

Rbia Adeviyye birgn Riyh bn Amr Kaysyi kk bir ocuu perken grr de
"Onu seviyor musun?" diye sorar. Riyh "Evet" deyince "Kalbinde Azz ve Cell olan
Allahtan bakasna yer olmadn sanyordum." der. Bu sz zerine baygnlk geiren Riyh,
kendine gelince "Bilakis bu, Allahn kullarnn kalplerine koyduu rahmettir." diye cevap
verir.
841

833
834
Slem, a.g.e., 115.
835
Slem, a.g.e., 117.
836
Slem, a.g.e., 118.
837
Maide 5/54.
838
839
840
Kk, Hlya, " Tasavvufta Kadn" Tasavvuf Tarihine Giri Ekinde, Konya 2004, 157.
841
Slem, a.g.e., 2930.
101
Bu olayda Riyhn Rbiaya verdii cevap, Allahn Reslnn "Siz ocuklar per
misiniz? Biz pmeyiz." diyen bir bedeviye "Allah sizin kalbinizden merhameti karp
aldysa, ben ne yapabilirim."
842
buyurmasn hatrlatmaktadr. Rbi Adeviyyenin sz
Riyhn szyle snnete uygun bir mevkiye ekilmitir.
Rabi Adeviyyenin yerletirmek istedii esas ise, anlatlan u hadise ile biraz daha
aa kar. O, "Resl (s.a.v)e sevgin nasldr?" sorusuna "Ben muhakkak ki onu seviyorum,
fakat yaratann sevgisi yaratlanlar sevmekten beni megul etmektedir." diye cevap
vermitir.
843
Bu szyle, Allahn Resln sevdiini ama en mstesna sevgisini Yce
Yaratcya ynelttiini anlatmak istemitir.
Kueyr, Rislesinde Eb Sad Harrazdan benzer bir olay nakleder. Buna gre Eb
Said, ryasnda Hz. Peygamberi grm ve "Ey Allahn resl! Beni mzur gr, muhakkak
ki Allahn sevgisi beni seni sevmekten megul etmitir." demi; Peygamberimizse ona "Ey
mbarek, Allah seven beni de sever." buyurarak cevap vermitir.
844
Burada Eb Sad ile
Rbiann szleri arasnda benzerlik olmakla birlikte Rbiann szn kurtaran bir farkllk
dikkati ekmektedir. O da, Eb Sad "Allah sevmek seni sevmekten megul etti." derken
Rbia, "Ben onu elbette seviyorum fakat Allahn sevgisi mahlkatn sevgisinden beni megul
ediyor." demekte ve Resl sevmenin gerekliliini inkar etmemektedir.
Baka bir sznde Rbia "Kulu Allaha en ok yaklatran eyin dnya ve ahiretten
Allahn gayr konumundaki eyleri sevmediini bilmesidir." buyurmakta, Allaha
yaknlamada Onu sevmenin en byk etken olduunu vurgulamaktadr.
845

Rbiann sohbetinde ve hizmetinde bulunmu olan Meryem Basriyye'nin de bu
konuda Rbia'dan etkilendiini sylemeliyiz. O, muhabbet konusunda szler sylemitir.
Muhabbete dair bilgiler duyunca muzdarip olurmu, lm de bir vaiz muhabbet konusunda
konuurken dnn patlamas suretiyle olmutur.
846
Lbbe Mteabbide ise "Allahn beni
kendisinden bakasyla megul olarak grmesinden hay duyarm." buyurmutur.
847

Eb Ali Rzbrnin ei Ftma "Senden bakasndan hayr grmediim halde seni
nasl sevmem?" dermi
848
Habbe Adeviyyenin yats namazn klnca "Tanrm, yldzlar batt
ve gzler uyudu. Krallar kaplarn kapatt ve her seven sevdiiyle yalnz kald. Ben ise senin

842
Buhar, Sahih, (Edeb, 18), VII, 74.
843
844
Kueyr, Risle 159
845
Slem, a.g.e., 30.
846
Slem, a.g.e., 33.
847
Slem, a.g.e., 32.
848
Slem, a.g.e., 86.
102
huzurundaym." dedii rivayet edilmitir.
849
Vehetyye "Gerek muhabbet, sevenin
sevdiinden bakasn konumamas ve onun sznden gayrsna kar sar bulunmasdr.
Neb (s.a.v)in dedii gibi ki o, 'Bir eye olan sevgin seni kr ve sar eder.' buyurmutur."
demitir.
850

17. Fakr
htiya duyulan eyin yokluu anlamna gelen fakr,
851
tasavvufta "srr kinattan ve
kinatta olan her eyden boaltmak, dta ve ite yalnz Allah'a muhta olmak" anlamna
gelir.
852
Kueyr, "Fakr evliyann iar, asfiyann zineti ve Hakk'n has dostlar olan
peygamberler ve takva sahipleri iin tercih ettii bir haslettir." der.
853

Merh Nasbiyye "Fakirin kendisinde tahkike eritii fakr, izzet elbisesidir."
demitir.
854
mm Hseyin ise "Kim sapasalam fakr yolunu tutmak istiyorsa yataklardan
topra, yemeklerden al, sevin olarak znty, kabul olarak reddi, izzet olarak da zilleti
sesin." buyurmutur.
855

849
850
Slem, a.g.e., 107.
851
Gazzl, hy, 31.
852
Slem, Eb Abdurrahman, Beynu Zeleli'l Fukar (Tasavvufun Ana lkeleri Slem'nin Risleleri iinde),
Haz. Sleyman Ate, Ankara 1981, 189.
853
Kueyr, a.g.e.,,134.
854
Slem, Zikru'n-Nisve, Zikru'n-Nisve, 99.
855
Slem, a.g.e., 113.
103
SONU
Tarih boyunca bulamad saygnlk ve zene slam dini sayesinde kavuan kadn,
slam'n ruh yn olan tasavvuf sahas iersinde itibar ve deerini artrma imkn bulmu,
kmil insan olma yolunda bir engelle karlamamtr. Tasavvuf yolunda kalptan ziyade
kalple yol alnr, madde silindii oranda manev kazanma ulalr. Madde leminde
gszlk, horluk ve hakirlik gibi grnen nice eyler vardr ki mana leminde g ve yceli
vesilesi olabilirler. nemli olan verilen gzellikleri deerlendirebilmek, daha kutlu deerlere
ulama yolunda aba (mchede) gsterebilmektir. nsann kemal ynnde ilerlemesini
salayan bu mchede ve muamele usulleri tasavvuf eitim ierisinde elde edilir.
nsan eitiminin nemi fazlasyla hissedilen gnmzde, bu alanda nemli metot ve
materyallerle ykl olan tasavvuf sahasnda yaplacak almalara ihtiya duyulmaktadr.
Yine zamanmzda kadnn her zamankinden daha fazla konuulduu grlmekte, ilm
evrelerde de eitli ynleriyle kadnlar hakknda almalar yaplmaktadr. Tasavvuf
sahasndaki kadnlarn incelenmesi ise hem zamanmzdaki kadn almalarna zenginlik
katmas, hem de tasavvuf eitimin kadn erkek toplumun btn fertlerine amil olduunu
gstermesi asndan nemlidir. Biz, zellikle bu gayelerle 'Tasavvufta Kadn ve Eb
Abdurrahman Slem'nin Zikru'n-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfiyyt adl eseri' konulu
almay setik.
almamzn birinci blmnde tasavvufta kadn zerinde durduk. Btn slam
ilimlerin olduu gibi tasavvufun da en nemli kayna Kur'n ve Snnet'tir. Kur'an- Kerim'de
erkek veya kadn iman edip salih amel ileyenlerin mkfatlandrlaca zerinde durulmu,
yceliin kazanlmasnda takva lt getirilmitir. Hads-i eriflerde de deerlendirmelerin
'srete deil de kalbe ve amele' gre yaplaca vurgulanm, erkeklik veya kadnlk deer
lt olarak grlmemitir. Sfler, erlik ve ricl kavramlarn manev bir derecenin ifadesi
olarak kullanmlar, bu dereceye ulaan kadn erkek herkese 'er' demilerdir. Baz sfler
tarafndan kadnn nefis veya dnyaya benzetilmesi bile onun iyi veya kt ynde
gelitirilebilir zelliini ortaya koymutur.
Tasavvuf eitimin her safhasnda yer alan kadnlar, eyhlerin sohbetine devam etmek
ve onlarn hizmetlerinde bulunmak suretiyle terbiye almlar, ulatklar manevi olgunluklar
talebelerine de talim etmekten geri kalmamlardr. Mesela ebeke Basriyye'nin evindeki
yeralt odalarnda renci ve mritlerine mcahede ve muamele yollarn rettii
anlatlmtr.
104
almamzn ikinci blmnde Slemnin Zikrun-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfiyyt
adl eserini tahlil ettik. Eser, ilmu'r-rical olarak biline gelen tasavvufta kadnlarn da riclullah
(Allah eri) kategorisine girebileceini ispat eder mahiyettedir. Tabakt tr bir eser olan bu
kitaba tasavvuf kaynaklarn hemen hepsinde zikredilmi olan Rbia Adeviyye ile balanm,
ondan baka isimlerini bu eserden baka hibir yerde duymam olduumuz hanm sfler de
dhil olmak zere seksen bir hanm sf anlatlmtr.
Kitaba gre hanm sflerin Allah'a ve resulne itaat temeline dayanan bir tasavvuf
anlayna sahip olduklar grlr. Eserde Fahreveyh bt. Ali'nin "Kim Rabbna ulamak iin
O'na taat ve Resulne uymaktan baka bir sebep vazederse O'na giden yolda hata etmi
demektir." buyurduu rivayet edilmitir. Kitapta sunulan baz rivayetlere gre Kur'an ve
Hadis kltrlerinin de olduu anlalan hanm sflerin eyhlere hrmet, ibadet ve
mcahedeye devam konularnda da titiz davrandklar mahede edilir.
Eserde, hanm bid ve sflerin tasavvuf haller ve makamlarla ilgili olarak
syledikleri szler de rivayet edilmitir. Tasavvufu, "Sebeplere balanmamak ve alakalar
kesmektir." diye tanmlayan Vehetiyye'nin sflerin dikkat etmesi gereken esaslar sralad
bildirilmitir. Hanm sflerin kerametlerinden de bahsedilen eserde zellikle byk sfler
yannda kerametin gizlenmesi gereken bir olay olduu vurgulanmtr.
almamzn ek ksmnda Slem'nin Zikru'n-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfiyyt adl
eserinin tercmesi sunulmutur. Bu almann ince dn ve sluplaryla tasavvuf
kltrne katkda bulunmu hanm sfler zerinde yaplacak daha ayrntl almalara destek
salayaca kanaatindeyiz.

105
KAYNAKLAR

ACLN, smail b. Muhammed, Kef'l-Haf ve Mzl'l-lbs, Dmek 2001.
AML, Cevad, Cell ve Ceml Aynasnda Kadn, trc. Ejder Okumu, stanbul
2003.
AKAR, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatr, Ankara 2001.
ATE, Sleyman, Slem ve Tasavvuf Tefsiri, stanbul 1969.
__________, Cneyd-i Badd Hayat, Eserleri ve Mektuplar, stanbul 1969.
__________, Slem'nin Risleleri, , Ankara 1981.
ATTR, Feriduddin, Tezkiret'l-Evliya, Haz. Sleyman Uluda, stanbul
1991.
AYDIN, M. Akif, "Kadn", DA, XXIV, stanbul 2002.
AYN, Bedruddn, Umdetu'l-Kr erhu Sahihi'l-Buhr, Beyrut ts.
BADD, Hatb, Trhu Badt, Beyrut ts.
BEK, Niyazi, es-Slem ve Kitab'l-Erban li's-Sfiyye simli Hadis Kitab,
Baslmam Yksek Lisans Tezi, MSBE, stanbul 1990.
BELZR, Ahmed b. Yahy b. Cbir, Fthu'l-Bldan, trc. Mustafa Fayda,
Ankara 1987.
BEYZV, Nasiruddn Abdullah b. mer, Tefsru'l-Kd el-Beyzv,
(eyhzde Haiyesi Kenarnda), stanbul 1991.
BLMEN, mer Nash, Byk Tefsir Tarihi, stanbul 1973.
BROCKELMANN, Carl slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, trc. Neet
aatay, Ankara 1964.
BURSEV, smail Hakk, Tefsru Rhi'l-Beyn, stanbul 1387.
BCHNER, V.F. "Smnler", A, X, stanbul 1966.
CM, Abdurrahman, Nefahat'l-ns. Evliya Menkbeleri, trc. ve erh Lmi
elebi, Haz. S.Uluda-M. Kara, stanbul 1995.
AATAY, Neet, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Konya 1981.
UBUKU, Hatice, lk Dnem Hanm Sfiler, stanbul 2006.
106
DAFTARY, Farhad, "Emevler Dneminde ve Abbaslerin lk Dnemlerinde
ran, Horasan ve Maverannehirdeki Mezhebi ve Milliyeti Hareketler", trc.
Mehmet Ataman, Kelam Aratrmalar Dergisi, IV:2 (2006).
DVD, Muhammed b. Ali, Tabakt'l-Mfessirn, Beyrut ts.
DEHLEV, Abdlaziz b. ah Veliyullah, Bustn'l- Muhaddisn, Haz. Ali
Osman Kokuzu, Ankara 1986.
DERN, Sleyman, "Tasavvuf Yolda lerlemeye Bir Engel Olmas Asndan
Evliliin Reddi ve Manev Evlilik", Tasavvuf Dergisi, IV, Ankara 2001.
DORUL, mer Rza, Rabiat'l-Adeviyye, Haz nci Beoul, stanbul 1976.
Emine Cavide Hanm, Menkb- Velyyti'n-Nisa, Haz. Mustafa Akar "Kadn
Sfleri Anlatan Bir Menkbnme" iinde, Tasavvuf lm ve Akademik
Aratrma Dergisi, XIII (Temmuz-Aralk 2004).
FAZLURRAHMAN, Ana Konularyla Kur'an, trc. Alparslan Akgen,
Ankara 1998.
GAZZL, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmiddn,
Beyrut ts.
GRER, Dilver, Abdulkdir Geyln Hayat Eserleri Grleri, stanbul
1999.
Hac M. Zihni Efendi, Mehiru'n-Nis Tarihte z Brakan Mehur Kadnlar,
Haz. Bedreddin etiner, stanbul 1982.
HAMAV, Eb Abdullah Yakut b. Abdullah, Mu'cemu'l-Bldn, Kahire
1323/1906.
HARMAN, mer Faruk, "Kadn", DA, XXIV, stanbul 2002.
HEYET, Mu'cemu'l-Vast, stanbul ts.
HUCVR, Ali b. Osman Cllb, Kef'l-Mahcb (Hakikat Bilgisi), Haz.
Sleyman Uluda, stanbul 1996.
HUART, Cl., "Horasan", A, V/I, stanbul 1997.
HONGMANN, E."Niapr", A, IX, stanbul 1966.
107
BN ARAB, Muhyiddn b. Ali b. Muhammed b.Ahmed b. Abdullah Ti
Htem, Ftht'l- Mekkiyye f Ma'rifeti'l-Esrri'l-Mlikiyye ve'l-Melekiyye,
Beyrut ts.
__________, Fussu'l-Hikem, Haz. Nuri Genosman, stanbul 1992.
__________, Muhdart'l-Ebrar ve Msmeret'l-Ahyar, Kahire 1282.
BN CEVZ, Abdurrahman Ebul-Ferec, Telbs'l-bls, tah. Seyyid Ceml,
Beyrut 1405/1985.
BN ESR, zzddn, el-Lbb fi Tehzbi'l-Ensb, Kahire 1357.
BN HALLKN, Ahmed b. Muhammed, Vefeyt'l-A'yn ve Enbu Ebni'z-
Zamn, tah. M. Muhyiddin Abdlhamd, Kahire 1946.
BN HANBEL, Ahmed Muhammed, Musnedu Ahmed b. Hanbel, stanbul
1413/1992.
BN MD, Ebl-Felah Abdlhayy b. Ahmed Slih, ezert'z-Zeheb,
Kahire 1350.
BN MULAKKIN, mer b. Ali b. Ahmed b. Abdullah Sircddn,
Tabakt'l-Evliy, tah. Nureddin erbe, Kahire 1393/1973.
BN TEYMYYE, Ebul-Abbas Ahmed b. Abdulhalim Harrn, el-stikme,
tah. Muhammed Salim, Medinetl-Mnevvere 1403.
__________, Mecmat'r-Resili'l-Kbr, Msr 1323.
SFEHN, Rb, Mfredt Elfzi'l-Kur'n, tah. Safvan Adnan Dvd,
Beyrut 1412/1992.
SFEHN, Eb Nuaym, Hilyet'l-Evliy, Kahire 1351/1933.
ZZET, Belsem Basri, Ahbar's-Sfiyye ve'z-Zhhd min Trhi Badad,
Beyrut 2004.
KARA, Mustafa, Dini Hayat ve Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler,
stanbul 1977.
__________, bn-i Teymiyye'ye Gre bn Arab, Baslmam Doktora Tezi,
USBE, Bursa 1983.
__________, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, stanbul 1999.
108
KASTALN, Eb Abbas ihbddn Ahmed b. Muhammed, rd's-Sr
li erh Sahh'l-Buhr, Beyrut ts.
KN, Abdurrezzak, Letiful- Alm f rti Ehlil-lhm. Tasavvuf
Szl, Haz. Ekrem Demirli, stanbul 2004.
KTP ELEB, Mustafa b. Abdullah (Hac Halife), Kef'z-Znn an
Esmai'l-Ktbi ve'l Fnn, stanbul 1360/1941.
KEHHLE, mer Rza, A'lmu'n-Nis, Kahire 1397/1977.
KELBZ, Ebu Bekr Muhammed b. shak, Kitb't-Tearruf li-Mezhebi
Ehli't-Tasavvuf, Kahire 1415/1994.
KYMEN, M. Altay, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Ankara 1993.
KUEYR, Abdulkerim b. Hevzin, er-Rislet'l Kueyryye, Msr
1379/1959.
KUTLU, Snmez, "Kerrmiyye", DA, XXV, Ankara 2002.
KUTLUER, lhan, " Mistisizm", DA, XXX, stanbul 2005.
KUTUP, Seyyid, F Zlli'l-Kur'an, trc. Salih Uan-Vahdettin nce-Mehmet
Yolcu, stanbul 1991.
KK, Hlya, Tasavvuf Tarihine Giri, Konya 2004.
__________, "Tasavvufta Kadn" Tasavvuf Tarihine Giri Ekinde, Konya 2004.
__________, "Rbia" Yaynlanmam makale.
MEKK, Eb Tlib, Ktu'l-Kulb, Beyrut ts.
MERL, Erdoan, "Saffarler", Doutan Gnmze Byk slam Tarihi,
Haz. H. Dursun Yldz, V, stanbul 1987.
__________, "Tahirler", Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Haz. H.
Dursun Yldz, V, stanbul 1987.
MEVLN, Celleddn Rm, Mesnev, Haz. Veled z Budak, stanbul 2001.
__________, Fhi M Fh, terc. Ahmed Avni Konuk, Haz. Seluk Eraydn,
stanbul 1994.
MEZ, Adam, Onuncu Yzylda slm Medeniyeti, trc. Salih aban, stanbul
2000.
109
MUHSB, Ebu Abdullah Hris b. Esed Basr, Risletl-Msteridn,
Kahire 1409/1988.
MUHSIN, Amina Wadud, Kur'an ve Kadn, trc. N.iman, stanbul, 2000.
MNV, Abdrraf, el-Kevkib'd-Drriyye f Tercimi's-Sdti's-Sfiyye,
tah. Abdulhamid Salih Hmdn, Kahire ts.
MSLM, Ebul-Hasan Mslim b. Haccc, Sahh, tah. M.Fud Abdulbk,
stanbul 1413/1992.
NEBHN, Yusuf b. smil, Cmiu Kermti'l Evliy, Beyrut ts.
NES, Eb Abdirrahman Ahmed b. uayb, Snen, stanbul 1413/1992.
NESEF, Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, Medriku't-Tenzil ve Hakiku't-
Te'vl, Beyrut 1421/2000.
ZDA, Musa, Mehmed Feyzi Efendi'den Feyizler, stanbul 1995.
SAVA, Rza, Hz. Muhammed (s.a.v) Devrinde Kadn, stanbul 1992.
SV, Ahmed Mlik, Hiyet's-Sv ala'l-Celleyn, Khire ts.
SCHIMMEL, Annemarie, Ruhum Bir Kadndr, trc. mer Enis Akbulut,
stanbul 2004.
SERRC, Eb Nasr Abdullah b Ali Ts, el-Lma' f Trhi't-Tasavvufi'l-
slm, Beyrut 1421/2001.
SEZGN, Fuad, Trh't-Tursi'l-Arab, trc. Mahmud Fehmi Hicz, Riyad
1984.
SMTH, Margaret, Bir Kadn Sufi Rabia, stanbul 1991.
SBK, Tacddin, Tabaktu's-fiiyyeti'l-Kbr, Msr 1324.
SLEM, Eb Abdurrahman, Zikrun-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfiyyt, tah.
Mahmud Muhammed Tanh, Kahire 1413/1993.
__________, Hakiku't-Tefsir, tah. Seyyid mran, Beyrut 1421/2001.
__________, Tabaktu's-Sfiyye, tah. Nureddin erbe, Haleb 1406/1986.
__________, Kitb'l-Ftvve, Haz. Sleyman Ate, Ankara 1977.
__________, Menhicu'l-rifn (Tasavvufun Ana lkeleri Slem'nin Risleleri
iinde) Haz. Sleyman Ate, Ankara 1981.
110
__________, db's-Suhbeti ve Hsni'l-Urati, Haz. M. J. Kstar, Orelim
1954.
__________, Sualatu Eb Abdirrahman es-Slem li'd-Darekutn fi'l-Cerh ve't-
Ta'dil, tah. Eb Meryem Mecdi Fethi brahim, Tanta 1992.
SYT, Celaleddin, el-Camiu's-Sar min Hads'il-Beiri'n-Nezr, Kahire
1399.
__________, Tabakat'l-Mfessirn, Tahran 1960.
A'RAN, Abdlvehhb b. Ahmed b. Ali Ensr fi Msr, et-Tabakt'l-
Kbr (Levkihu'l-Envr fi Tabakati'l-Ahyr), Beyrut 1418/1997.
__________, Tabakt'l-Kbr (Veliler Ansiklopedisi), Haz. Abdulkadir
Akiek, stanbul 1407/1986.
__________, Kefu'l-Gumme an Cemi'l-mme, Ezher ts.
ERBE, Nurettin, "Mukaddime" Eb Abdurrahman, Slem, Tabaktu's-
Sfiyye, Haleb 1406/1986.
TABER, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Cmiu'l-Beyn an Te'vli yi'l-
Kur'n, Beyrut 1408/1988.
TRMZ, Muhammed b. s, Snen (el-Cmi'u's-Sahh), stanbul 1413/1992.
TUKSAL, Hidayet efkatli, Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki
zdmleri, Ankara 2001.
TRER, Osman, "Hilyetl-Evliy", DA, XVIII, stanbul 1988.
UUR, Mcteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, Ankara 1992.
ULUDA, Sleyman, slam Dncesinin Yaps, stanbul 1994.
__________,Sufi Gzyle Kadn, stanbul 2003.
YANANLI, Hseyin Rahmi, "Tasavvufun Sz ve z" (M. Ali Ayninin
Tasavvuf Tarihi Ekinde), stanbul 1992.
YAZIR, Elmall Hamdi, Hak Dni Kur'an Dili, stanbul, 1979.
YILDIZ, Hakk Dursun, "Abbasler Devrinde Kltrel Faaliyetler", Doutan
Gnmze Byk slam Tarihi, III, stanbul 1986.
111
__________,"Taberistan", Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, V, stanbul
1987.
YILMAZ, H.Kamil, Ana Hatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 2002.
_________, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konev'nin Krk Hadis erhi, stanbul
1990.
ZEHEB, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed, Mzn'l-`tidal f Nakdi'r-
Rical, tah. M. Muavvad, A. Abdlmevcd, A.Eb Snne, Beyrut 1995.
__________,Trhu'l slam, Beyrut 1993.
__________,Tezkirat'l-Huffz, Haydarbd ts.
__________, Siyeru A'lmi'n-Nbel, tah. uayb Ernet, Muhammed b. Nam
Arkuss, Beyrut 1403/1983.
ZEMAHER, Eb Kasm Crullah Mahmut b. mer, el-Kef, Beyrut ts.
ZETTERSTEEN, K.V., "Abbasiler", A, I, stanbul 1950.

112

EK

Slem, Eb Abdurrahman, Zikru'n-Nisveti'l-Mteabbidti's-Sfiyyt,
tah. Mahmud Muhammed Tanh, Kahire 1413/1993 basks esas alnarak
yaplan Trke tercme.
113
BD SF HANIMLAR

Bata ve sonda hamd, lemlerin Rabb olan Allahadr. Allah, Muhammede ve
ailesine oka salt ve selam etsin.
(1)
RBA ADEVYYE
856

Basra halkndand, Atk ailesinin klesiydi.
Sfyn Sevr (r.a.), ona baz meselelerden sorard. [ve ona itimat ederdi]
857
, nasihatna
ve duasna nem verirdi.

856
Biyografisi iin bkz. bn Cevz, Eb'l-Ferec, Sfat's-Safve, tah. Mahmud Fkr, Beyrut 1405/1985, IV, 27-
31; er, erhu Makmti'l-Harr, tah. Muhammed Eb'l-Fadl brahim, Khire 1389/1969, IV, 345-347; bn
Hallikn, emseddn Ahmed b.Muhammed, Vefeyt'l-A'yn ve Enb Ebni'z-Zaman, tah.hsan Abbas, Beyrut
1398/1978, II, 285-288; Zeheb, Muhammed b. Ahmed, Siyeru A'lmi'n-Nbel, tah. uayb Erned, Beyrut
1401/1981, VIII, 215-217; Zeheb, Muhammed b. Ahmed, el-Iber f Haberi men Aber, tah.Selahaddn Mncid,
Fud Seyyid), Kuveyt 1960, I, 278; Safed, Salahaddn, el-Vfi bil-Vefeyt, stanbul ts., XIV, 51,52; bn Kesr,
Eb'l-Fid sml, el-Bidye ve'n-Nihye, Beyrut 1988,X, 193, 194 [185 senesinde vefat edenler]; bn-Mlakkn,
mer b.Ali Eb Hafs Endels, Tabaktu'l-Evliya, tah.Nureddin erbe, Khire 1393/1973, 408; bn Tariberd,
Cemleddn Eb'l-Mahsin Yusuf, en-Ncmu'z-Zhira f Mlki Msr ve'l Khira, Msr 1911, I, 330; a'rn,
Abdlvehhb, et-Tabakt'l-Kbr, Beyrut 1418/ 1997, 95; bn'l-Imd, Eb'l-Felh Abdlhay Hanbel,
ezert'z-Zeheb f Ahbri men Zeheb, Khire 1350, I, 193; mil, Zeyneb Fevvz, ed-Drr'l-Mensr fi
Tabakti Rabbti'l-Hudr, Beyrut ts., 202-203; Kehhle, mer Rz, A'lm'n-Nisa , Beyrut 1397/1977, I, 430-
432; bunlardan bakalar iin bkz. Zeheb, Siyer A'lmi'n-Nbel ve A'lm'n-Nisa haiyeleri; ayrca szleri ve
mchedeleri iin bkz. Kueyr, Abdlkerm, er-Rislet'l-Kueyryye, tah. Dr. A. Mahmd M. erif, Khire
1385/1966, 262,290,329,424; Badd, Hatb, Trhu Badad, Msr 1349, II, 40, Gazzl, Eb Hmd
Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmiddn, Khire ts., 1526 ve bn Cevz, Eb'l-Ferec Abdurrahman b. Ali,
Telbs' blis, Msr, 1368, .34; ada kitaplardan bkz. Bedev, Abdurrahman, Rbia ehdet Ik'l-lah,
Khire 1962.
limler Rbia'nn durumu konusunda ihtilaf etmilerdir. Fakat Hafz Zeheb gibi gvenilir ilim adamlar
Allah'n izniyle ona yaplan iftiray bertaraf etmilerdir. Hafz Zeheb, Mekke'nin eyhi ve msnedi Eb Said b.
A'rb'nin yle dediini anlatmtr: "Rbia'ya gelince, insanlar ondan ok hikmetler rivayet etmilerdir. Sfyn,
u'be ve dierleri, onun aleyhinde sylenenlerin batllna delalet eden eyleri anlatmlardr. Buna bir rnek
veriyorum:
"Muhakkak ki ben, seni gnlmde konutuum edindim ve cismimi benimle oturmak isteyene mubah kldm."
Baz kimseler beytin yarsyla onu, hulul grnde saydlar, tamamyla ibhaya mensub ettiler."
Burada Zeheb szlerine yle devam etmitir: Bu haddi amak ve cehalettir. Sflerin "Kendisiyle duyduu
iitme duyusu olurum" rivayetini delil getirdikleri gibi, belki de Rbia'ya bunu yaktran kimse, o beyti onun
inkrna huccet olarak sunmas sebebiyle kendisi ibhac ve hullcdr." (bkz. Zeheb, Siyeru A'lmi'n-Nbel,
VIII, 216) Hafz bnu Kesir, el-Bidaye ve'n-Nihye'de (Rbia'nn) biyografisinde yle demektedir: "Ulemann
ou onu vmektedir. Eb Davud Sicistn onun hakknda konutu ve onu zndklkla itham etti. Belki ona
ondan bir durum ulat. Marif'te Shreverd onun (Rbia'nn) u iirini zikretmitir:
"Muhakkak ki ben, seni gnlmde konutuum edindim ve cismimi benimle oturmak isteyene mubah kldm.
Benden cisim oturma arkadana yakndr, kalbimin sevgilisi ise gnlde yaknmdr." Onun hallerini, salih
amellerini, gndz oru tuttup geceyi hy ettiini anlatmlardr. Onun hakknda salih ryalar grlmtr,
Allah daha iyi bilir."
(bkz.: Shreverd, Avrif'l-Marif, Msr 1377/1957, IV, 414, 415( hyu Ulmiddn'in kenarnda.)
Ben de derim ki: Eb Davud'un Rbia'y zndklkla itham etmesini Zeheb, Muhammed b.Ahmed, Mizanu'l
'tidal'de de Riyah b. Amr Kays'nin biyografisinde de grrsn. bkz. Zeheb, Muhammed b.Ahmed, Mizanu'l
'tidal, tah. Ali Muhammed Becv, Kahire 1382/1963.
Bu iki beyit 29 rakaml biyografide gelecek olan Rbia bt. smail'e de nisbet edilmitir. bkz. bn Cevz, Sfatu's-
Safve, IV, 301.
114
Rbiann hikmetlerinden bir ksmn Sevr ve u'be rivayet etmilerdir.
Muhammed b. Abdullah b. Eh Mm bizzat kendisi bize haber verdi ve dedi ki:
Ahmed b. shak b.Vehb bize rivayet etti ve yle dedi: Abdullah b. Eyyub Mukri bize rivayet
etti ve dedi ki: eyban b.Ferrh bize rivayet etti ve dedi: Cafer b.Sleyman bize rivayet etti
ve yle dedi: Sfyn Sevr elimi tuttu ve buyurdu ki:
"Beni, kendisinden ayrldm zaman rahat bulamadm terbiye ediciye gtr."
Onun yanna girdiimizde Sfyn elini kaldrd ve yle buyurdu: "Allahm!
Muhakkak ki ben senden selmet istiyorum." Bunun zerine Rbia alad. (Sfyn) ona
sordu: "Seni alatan nedir?" (Rbia) "Sen beni alattn!" dedi. (Sfyn) ona "Nasl?" diye
sordu.(O da ) yle cevap verdi: "Bilmiyor musun dnyadan selamet onda olan terk etmektir,
sen ona bulanmken bu nasl olur?"
Bize Eb Cafer Muhammed b.Ahmed b. Said Rz haber verdi ve yle dedi: Bize
Abbas b.Hamza rivayet etti ve yle dedi: Bize Ahmed b. Ebl-Havr rivayet etti ve dedi ki:
Bize eyban bll
858
rivayet etti ve dedi: Rbiay yle derken iittim:
"Her eyin bir meyvesi vardr, mrifetin meyvesi ise ynelitir."
Yine onun (Eb Cafer Razinin) isnadyla (rivayet edildiine gre) Rbia yle
sylemitir:" Estafirullah szmdeki sdkmn azlndan dolay Allahtan balanma
dilerim."
Yine ayn senedle (rivayet edildiine gre) ona : "Allahn resl (s.a.s)e kar sevgin
nasldr?" denilince; (Rbia) yle cevap vermitir: "Ben muhakkak onu seviyorum fakat
yaratann sevgisi, yaratlmlarn
859
sevgisinden beni megul etti."

857
Bu tamamlama Makamat erhindendir, onun yerine asl nshada satr sonunda bulunmalar sebebiyle
okunamayan iki kelime vardr ki zerlerine cilt yaplmtr. Lakin ben Makamat erhinden yaplan bu
tamamlama sebebiyle mutmain deilim. nk harfleri asl nshadaki kelimelerin kalan harflerine
benzememektedir.
858
Elif ve bnn zamme okunmasyla (u manayadr): lblle'ye nisbettir. Orasda Basra'ya drt fersah olan eski
bir beldedir. Burada zikredilen eyban, nceki rivayette geen bn Ferruh'tur. bkz. Sem'n, Abdlkerim b.
Muhammed, el- Ensab, (neir: Abdullah mer Brd), Beyrut, 1408/1988,I,75; Mizz, Tehzib'l-Kemal, tah.
Bear Avvd Ma'ruf, Beyrut 1406/1985, XII, 598 ve haiyeleri.
859
fade bu ekilde kullanlmtr; erisi'nin Makmat erhi'nde de bu lafzla zikredilmitir. bkz.ers, erhu
Makamti'l-Harr, tah. M. Eb'l-Fadl brahim, Khire 1389/1969. Sflerin bu hallerinin ve makamlarnn
Reslullah (s.a.s)'i sevmekle mahfuz ve me'sr olan Kitap ve snnetin ak delaletiyle emrolunmu olmamz
unutturmas yakk almaz dersen, Kad yaz O'nu (s.a.s) sevmenin gereklilii, O'nu sevmenin sevap olduu,
selefin ve imamlarn O'na (s.a.s) olan muhabbetleri ve O'nu sevmenin alametleri konularn eserinde blmler
halinde ilemitir. Sznn sonundada yle demitir: " Rivayetlerden sunduklarma gre, eriata ve (biraz nce
zikrettiklerim dolaysyla) adet ve yaratla gre ona kar hakiki muhabbetin olmasnn gereklilii sana ayan
olmutur" Kad yaz, e-if fi't-Ta'rf bi Hukki'l-Mustafa, tah. Ali Muhammed Becv, Msr 1398/1977,563-
581.
Slem'nin Rbia'dan rivayet ettii bu sz zerinde hayret ettim. Bu ifadelerin Rbia'ya nisbet edilmesi
konusunda phelenmekle, onu en gzel halde yorumlamak ve ona gzel bir dipnot dmek arasnda mtereddit
kaldm. Ta ki Aziz ve Cell olan Allah, Eb Hayyan Tevhd'nin nefis, yce bir szn bana gsterdi. O,
Rbia'dan bu sz rivayet etmekte ve sonra yle demektedir "Bu sz, te'vili zor, g elde edilir, kum toplamak
115
(eyban bll) dedi ki: Rbia birgn Riyh
860
kk bir ocuu pyorken grd
ve yle dedi: "Onu seviyor musun?" O "Evet" dedi. Bunun zerine Rbia "Aziz ve Celil olan
Allahtan bakas iin kalbinde sevgiye yer olduunu zannetmiyordum!" dedi.
Bunun zerine Riyh baygn bir halde yere dt. Aylnca yle dedi: "Bilakis, Yce
Allahn kullarnn kalbine yerletirdii rahmet"
861

Eb Bekir Rzyi yle derken iittim: Eb Seleme Beledyi unu derken iittim:
Meymn b. Esba bize rivayet etti ve dedi ki: Seyyr, Ca'ferin yle dediini bize rivayet
etti: Muhammed b. Vsi,Rbiann yanna, Rbia saa sola yalpa yapyor bir haldeyken girdi
ve ona yle sordu: "Yalpa yapman nedendir?" O da "Bu gece Rabbimin sevgisi sebebiyle
sarho oldum. Ondan tr mahmur bir halde sabahladm."diye cevap verdi.
Muhammed b.Abdullah b. Ah Mmyi Badatta Dakk
862
blgesinde yle derken
iittim: Bize Ahmed b. shak b. Vehb Bezzz haber verdi ve dedi: Bize Abdullah b. Eyyb
Mukri rivayet etti ve dedi: Bize eybn b. Ferrh rivayet etti ve yle dedi: Bize Cafer b.
Sleyman rivayet etti ve dedi ki: Rbia Adeviyyeyi, Sfyn Sevr ona "Kulu, Aziz ve Celil
olan Allaha yaklatran eylerin en stn nedir?" diye sorarken dinledim. Bu soru zerine
(Rbia) alad ve yle cevap verdi: "Benim gibisine bundan soruluyor? Kulun kendisiyle
Allaha yaklat eylerin en stn kendinin dnya ve ahirette Ondan bakasn
sevmediini bilmesidir."

kendisinden kolay olan bir szdr. Rbia o konuda Allah Tela'ya braklmaldr. Ben grdm gibi rivayet
ettim." Tevhd, Eb Hayyn, el-Basir ve'z-Zehir, tah. Ahmed Emin-Seyyid Ahmed Sagar, Khire,1373/1953,
I, 146.
Allah iin Eb Hayyan'a bravo! Sanki bkklm ald ve iimdekini dile getirdi. Sonra Rbia'nn bu
szne benzer bir baka szn sflerce (sylenip sylemediini) aratrdm. Ahmed b. sa adndaki byk sf
Eb Said Harraz'a ait bir sz buldum. O, Badad halkndandr. h.279 senesinde vefat etmitir. yle sylemitir:
Nebi (s.a.v)' i ryada grdm. "Ey Allah'n resl! Beni mazur gr; muhakkak ki Allah'n sevgisi beni seni
sevmekten megul etti" dedim. (O da yle) buyurdu: "Ey mbarek! Allah Tel'y seven elbette beni sever"
Kueyr, Risle,624.
860
Asl nshada "Rabhan": 'R' fethal ve kendinden sonra tek noktal 'ba' harfi ile gelmitir. Bu kimse,
Rbia'nn grd ve Rbia'y dinleyen Reyh b. Amr Kays'dir. Onu Emir bn Mkl 'ra'y kesral ve iki
noktal 'y'y fethal harekeleyerek okumutur. bkz. bn Mkl, el-kml fi Refi'l-rtiyb ani'l- Muhtelif ve'l-
Muhtelif fi'l-Esmi ve'l-Kina ve'l-Ensb, tah. Abdurrahman b.Yahya Muallim Yemn, Haydarbd 1962,
IV,14.; Zeheb ,Muhamed b.Ahmed, el-Mtebeh fi'r-Ricl:Esmihim ve Ensabihim, tah. Ali Muhammed
Becv, Khire1381/1962,303. Biyografisi iin bkz. sfehn Hilyet'l-Evliya, VI,192-197; bn Cevz, Sfatu's-
Safve, III, 367-370; Zeheb, Mznu'l-'tidl, II, 61. Buhr, Riyah b.Abdurrahman Kays ismiyle zikretmitir.
bkz. Buhr, Muhammed b. smil, et-Trihu'l-Kebr, tah. Abdurahman b. Yahya Muallim Yemn, Haydarabad
1360, II,328.
861
Ayn rivayet iin bkz. sfehn, Hilye, VI,195.
862
Badad'n batsnn en st ksmnda bir mevkidir. Dakk, asl nshada geldii gibi noktasz dl iledir ve eski
hatta gre noktalamama alameti olarak daln altnda bir nokta vardr. Bu ekilde 'dal' ile yazlm ekli iin
bkz.bn Mkl, kml VII,150; Semn, Ensb IV,528; bn Esr, zzddn,el-Lbb f Tehzb'l-Ensb,
Khire,1357,II,273; sadece Mu'cem'l-Bldan'da 'er-Rakk' olarak r ile gelmitir. bkz. Hamev, Ykt,
Mu'cem'l-Bldan, tah. Ahmed Muhammed kir) Msr 1364/1942 , IV,141.
116
Yine ayn senedle rivyet edildiine gre Sevr, Rbiann nnde "Vah hznm!"
dedi. (Rbia bu sze) yle karlk verdi: "Yalan syleme, Hznmn azlna vah! de.
Mahzun olsaydn yaam seni sevindirmezdi. (ondan zevk almazdn.)"
Yine ayn senedle (rivayet edildiine gre), Rbia yle dedi: "Hznm,
mahzuniyetimden dolay deil, lakin hznm hzn duyamadmdandr (gerek hzne
ulaamadmdandr)."
Ayn senedle ( geldiine gre, Sfyn Sevr): "Rbia, Basrada fahieyle yakalanan ve
aslan bir adama urad" deyince (Rbia) "Babam akna, bu dil kendisiyle Allahtan baka
tanr yoktur dediin dil" dedi. Sfyn "(Rbia, o adamn) iyi amellerini anlatt." buyurdu.
Ayn senedle (yle rivayet edilmitir) Salih Mrr onun huzurunda "Kim kapy ok
alarsa ona alr." dedi. Buna (Rbia): "Kap aktr zaten ama i (nemli olan) oradan
girmeye arzulu olandadr." diye karlk verdi.
863

(2)
BEYT- MAKDSL KMSELERDEN LBBE MTEABBDE
864

Mrifet ehli, mcahide
865
kimselerdendi.
Eb Cafer b. Ahmed b. Said Rz bize haber verdi ve yle dedi: Abbas b. Hamza
bize rivayet etti ve dedi ki: Ahmed b. Ebl-Havr bize rivayet etti ve dedi: Muhammed b.
Ravh bize rivayet etti ve dedi: Lbbe Mteabbide yle dedi: "Muhakkak ki ben, Allahn
beni kendisinden bakasyla megul olarak grmesinden hay ederim."
Lbbe dedi ki: "badet hususunda aba gsterdim, sonunda ibadetle huzur bulur
oldum. Halkla bulumaktan yorulduum zaman Onu anmak bana nsiyet verdi. Halkn
szleri beni yorduunda Allaha ibadet iin zaman ayrmak ve Onun hizmetinde bulunmak
beni rahatlatt."
Adamn biri, Ona : " O
866
yleyse, hac etmeyi istiyorum, hac mevsiminde ne dua
edeyim?" dedi. O da yle cevap verdi: "Allahtan iki ey dile: Senden raz olmasn, seni

863
Rbia'nn vefat tarihi konusunda ihtilaf edilmitir. 135 senesi denmi, 180 senesi denmi, 185 senesi denmi.
lk tarihin doruluu uzak bir ihtimaldir, nk Rbia'nn biyografisinin banda Rbia'y dinledii zikredilen
eybn b. Ferrh 140 senesi civarlarnda domutur. Zeheb, Rbia'nn 80 yanda ldn ifade etmitir.
864
bn Cevz, Sfat's-Safve IV, 251'de onun biyografisini vermitir. Sanki o, bu kitabmzdan naklediyor gibidir.
Biyografisi, 22 numaras ile bir defa daha gelecektir.
865
Asl nshada da he harfi kesra ile harekelenmitir.
866
Asl nshada " ,/hve z" eklinde yazlmtr, Sfat's-Safve'den alarak elif ile " ,/hve z" olarak
dzelttim. Bu kullanm, sf rivayetlerinde gelmitir. bkz. Hatb, Tarih-u Badad, IV,431'deki Eb Muhammed
Cerr'nin biyografisi.
117
kendisinden raz olan makmna ulatrmasn ve dostlar arasnda senin yadn gizli
tutmasn"
867

(3)
BASRA EHLNDEN MERYEM BASRYYE
868

Rbiann zamannda ve ondan sonra yaad. Onunla sohbet eder ve ona hizmette
bulunurdu. Muhabbet konusunda kelam etmitir. Muhabbete dair olan bilgiler duyunca
hareket ederdi.
Sylendiine gre o vaizlerden birinin meclislerinde bulunmutu da, o vaiz muhabbet
konusunda konumutu. Annda d patlad ve mecliste ld.
Muhammed b.Ahmed b.Said Rz bize haber verdi ve dedi: Abbas b.Hamza bize
rivayet eti ve dedi: Ahmed b. Ebil-Havr bize rivayet etti ve yle dedi: Abdlaziz b.Umeyr
bize rivayet etti ve dedi: " Meryem Basriyye Mteabbide, gecenin ilk vaktinde kalkt ve
Allah, kullarna ltufkrdr.
869
dedi, sabahlayncaya kadar da o beyan geemedi."
Meryem yle buyurmutur: "Aziz ve Cell olan Allahn Semada ise rzknz ve vad
olunduunuz (cennet) vardr.
870
buyurduunu duyduumdan beri rzk iin gamlanmadm ve
onu istemek urunda da yorulmadm."

(4)
DIMEKIN BD HANIMLARINDAN
MMNE BNT BHLL
871

Ulu riflerdendi.
Babamn yazsyla unu buldum, diyordu ki: Bhlln kz Mmineden yle dedii
hikaye olunmutur: "Dnya ve ahiretin holuu Allah iledir veya sanatnn ve kudretinin
eserlerine bakmak iledir. Kim yaknlktan engellenmise eserle nsiyet eder. Kendisinde
872

Allahn anlmad bir an ne kadar korkuntur."

867
Sfat's-Safve'de ".=/yuc'ile: var etmesi" eklinde gelmitir ki (bu) tahriftir. bkz. bn Cevz, Sfat's-Safve,
IV,251.
868
Biyografisi iin bkz.bn Cevz, Sfat's-Safve, IV,2333.
869
r 42/19.
870
Zriyt 51/ 22.
871
Ksa bir bahsi iin bkz.bn Cevz, Sfat's-Safve, II,527; Kehhle, A'lmu'n-Nisa, V,126- 127.
872
Asl nshada ' ,/fh' eklinde ('kendisinde' ifadesi mzekker yani erkek iin) kullanlmtr.
118
(Babam yazsnda) yle diyordu: Mmineye "Bu halleri nereden kazandn?" diye
soruldu. O da "Allahn reslne itaat ederek Allahn emrine uymakla, mslmanlarn
haklarna sayg duymakla ve salih iyi kullara hizmete devam etmekle." diye cevap verdi.
Ebl-Mfaddil eybnyi yle derken iittim: Behlln kz Mmineyi yle
derken dinledim ki - O, Dmekin zhidiydi- buyurdu ki
873
" Ey gzmn nuru! Dnya ve
ahiret ancak seninle ho oldu. Seni kaybetmekle azab zerimde birletirme!"

(5)
MUZE BNT ABDULLAH ADEVYYE
874

Rbiann muasrlarndand. Onunla dostluk ederdi.
Krk sene gzn semaya kaldrmad.
Gndzleyin yemez, geceleyin uyumazd. Ona "Nefsine zarar verdin." denildii
zaman "Hayr bir vakitten dier bir vakte tehir ettim: Uykuyu geceden gndze, yemeyi
gndzden geceye erteledim." derdi.
Allah rahmet etsin babamn yazsyla yle dediini buldum: Muze Adeviyyeye
hizmet eden bir kadn (yle demitir):
875
O geceyi namazla ihya ederdi. Uyku bastrd
zaman kalkar ve odann iinde "Ey nefis! Uyku ilerdedir. ayet lrsem kabirde hasret veya
sevinle uykun elbette uzun olacak." Byle sabahlayncaya kadar devam ederdi.
876

(6)
EBEKE BASRYYE
Vera sahibi olan kardeinin
877
sohbetine katlan bir kimseydi.

873
Asl nshada da bylece tekrar edilmitir.
874
Biyografisi iin bkz. bn Sa'd, et-Tabakt'l-Kbr, Beyrut 1388/1968,VIII, 483; Drim, Osman b. Sad,
Trhu Osman b.Said edDrim an Yahya b.Man, tah. Ahmed Nr Seyf, Dmek 1400, 215; bn Cevz,
Sfat's-Safve, IV, 22-24, Zeheb, Siyer A'lmi'n-Nbel, IV, 508-509, Zeheb, Iber, I,122; Askaln, bn Hacer
Tehzb't-Tehzb, Haydarbd 1325, XII, 452; a'rn, Tabakt'l- Kbra, 95, bn Imd, ezert'z-Zeheb, I, 122.
Ayrca bkz. Chz, el-Beyan ve't-Tebyn, tah. Abdsselam Muhammed Harun, Khire 1380/1960, I,364 - III,193;
Chz, el-Hayavn, tah. Abdsselam Muhammed Harun,1385/1965, I,170; V,589; VI,52.
Burada zikredilen "Muaze" Byk Seyyid Sla b.Eyem Adev'nin einin ta kendisidir. Onun
(kocasnn) Haccac'n Irak valiliinin ilk yllarnda 75 senesinde ldrld rivayet edilmitir. Yezid b.Muaviye
zamannda (ldrld) de sylenmitir. (Baka bir sylentiye gre) Sicistan'da 35 senesinde 130 yandayken
ldrlmtr.
bn Hacer yle demitir: "Bu (rivayete) gre Muze, Cahiliye devrine yetimitir."bkz. Askaln, bn
Hacer, el-sabe f Temyzi's-Sahbe, tah. Ali Muhammed Becv, Msr 1392/1972, III,463; sfehn, Hilyet'l-
Evliy, II, 237-243; Zeheb, Siyeru A'lamin-Nbel, IV, 509 ve haiyeleri.
875
Bu tamamlamay Sfat's-Safve'den yaptk. Bu durumda mana daha iyi anlalyor. (bkz. bn Cevz, Sfat's-
Safve, Sfat's-Safve, IV, 23. )
876
h. 83 veya h. 101 ylnda vefat ettii sylenmitir.
877
Byle kullanlmtr. Szn dorusunu bilemedik ve ebeke'nin baka kaynaklarda biyografisine
rastlayamadk. Bu terkibe benzer bir terkip iin bkz. Slem, Zikru'n-Nisve,51(21.Biyografi)
119
Evinde rencileri ve mridleri iin yeralt odalar vard. Onlara mchede ve
muamele yollarn retirdi.
yle derdi: "Nefisler riyzt ile temizlenir.
*
(Nefis), temizlenmeden nce (ibadet
konusunda) ylgnlk gsterdii gibi temizlendii zaman da ibadete can bulur." Eb Said b.
Arb Tabakt kitabnda bunu bu ekilde anlatmtr.

(7)
NSEYYE BNT SELMN

Yusuf b. Esbtn
878
karsyd.
Yusuf b. Esbta : "Allah, sana benden soracaktr; bana ancak helal yedir ve benim
iin herhangi bir pheye elini uzatma" dedi.
Dedi ki: Bir ocuk dourdu da yle dedi: "Ya Rabbi, niin beni hizmetine ehil
grmedin de bir ocuk ile megul ettin!"

(8)
BASRANIN ABDLERNDEN REYHNE VLHE
879

Salih Mrrnin
880
zamannda yaamtr. Gerdanlnn arkasna yle yazmt:

"Sensin enisim, arzum ve sevincim
Sevmekten yz evirdi kalp senden bakasn
881

Ey azizim, arzum ve isteim

*
Metinde '+=/tzahheru' eklinde geiyor ama '+= /ttahheru' okunup ylece manalandrlmas cmlenin geri
kalan ksm gz nne alndnda daha uygundur. nk cmlenin devamnda 'temizlendii zaman' ifadesi yer
alyor. Muhakkik tarafndan nokta yanl tespit edilmi olabilir. V.G.
878
Zhid eyhlerin efendilerindendi. Onun vaazlar ve hikmetli szleri vardr. h.199 senesinde vefat etti.
Biyografisi iin bkz. Rz, bn Eb Htim, el-Cerh ve't-Ta'dl tah. Abdurrahman b. Yahya Muallim Yemn,
Haydarbd,1371/1952, IX, 218; sfehn, Hilyet'l-Evliy, VIII, 237-253; bn Cevz, Sfat's-Safve, IV, 261-
266; Zeheb, Siyeru A'lmi'n-Nbel, IX, 169-171.
879
Biografisi iin bkz. bn Cevz, Sfat's-Safve, IV,57.
880
O, Basra'llardan zhid bir vaizdir. Abdl-Kays'dan Ben Mrre'nin klesidir. bn Arab yle buyurmutur:
Salih'in zerinde galip olan hal ok zikir ve hznl ekilde (Kuran) tilavet etmekti. Denilmitir ki: O, Basra'da
hznle ilk tilavette bulunand" yle de denilmitir:" Onun okumasn dinleyen bir topluluk vefat etmitir" Eb
Naym yle dedi: "Kraat ve keder, havf ve hzn sahibiydi." 172 senesinde vefat etti. 176 senesine kadar
yaad da denilir. bkz. Shreverd, Marif, 420,625; sfehn, Hilyet'l-Evliya, VI,165-177 onu Salih b. Ber
Mrr diye isimlendirmitir. bkz. bn Cevz, Sfat's-Safve III, 350-352, Zeheb, Siyeru A'lam'n Nbel VIII,
42,43 ve haiyeleri.
881
Beytin sonu vezin zaruriyetiyle (byle gelmitir).
120
Uzad zlemim, ne zaman sana kavuma an

Cennetlerde nmetler deil isteim
Baka, elbette ben istiyorum sana kavumay.

(9)
BASRA HALKINDAN GUFEYRE BDE
882

Muze Adeviyyenin
883
sohbetinde bulunmutur.
brahim b. Cneyd, Muhammed b. Hseyinden o da Yahya b. Bestamdan yle
dediini rivayet etti: "Gufeyre bide kr oluncaya kadar alad. Adamn biri "Krlk ne
korkuntur!" dedi. Gufeyre "Allahtan perdelenmek daha mthitir, Allahn emirlerindeki
muradn anlamaktaki kalp krl daha mthitir, daha korkuntur" diye cevap verdi.

(10)
BASRA EHLNDEN ABDULKAYS (KABLESN)DEN FYE MTKA

Vlihe
, hime
, ok zikir yapan bir kimse idi. Bakasyla nsiyeti ok azd.

brahim b. Cneyd, onun geceyi ihya ettiini, gndzleyin kabirlere gittiini ve
"Seven, sevgilisine yalvarmaktan usanmaz ondan bakas da onu gamlandrmaz. Ah arzum, ah
arzum." diye defa ah ektiini anlatmtr.

(11)
MM ABDULLAH BNTU HLD B. MADN

smail b. Ayyn
884
annesiydi.

882
bn Cevz Sfat's-Safve, IV, 33-34'de, a'rn, Tabakat, I, 67'de onun biyografisini sunmutur. "O, arada
noktasz ha ile "Hufeyre" olarak gemitir ki bu tahriftir."
883
Biyografisi 5 rakam ile ifade edilen "Muze bt. Abdullah Adeviyye" balkl biyografide gemitir.
Allah ak sebebiyle akn
Hayrette kalm
884
Bu mam hafz, am'n muhaddisidir. Onun hakknda Zeheb unu syledi: "lim deryalarndand, doru
szl, dini kuvvetli, snnet, ittiba, cell ve vakar sahibiydi" Zeheb, Siyeru A'lm'un-Nbel, VIII, 278. smail
181 senesinde vefat etti. Biyografisi yazlan hanmn babas Hlid b. Ma'dn da byk bir insandr. am ehlinin
eyhidir. Sahabeden bir topluluktan rivayette bulundu. 103 senesinde vefat etti; 104,105,108 de denilmitir. Bu
Hlid'in kendisinden rivayette bulunan iki kz vard. Onlarda biri bu mm Abdullah'tr, ikincisi ise Abde'dir.
sfehn, Hilye V, 214. Bununla, Zeheb, Siyer A'lam'n-Nbela, IV,538'deki rivayet dzeltilir: Bukayye yle
demitir: Evziye Halid b. Ma'dan'n yceliinden bahsedildi. O da, bize "Onun evlad var m? diye sordu. Biz
121
Muhammed b. smail b. Ayy anlatt ve yle dedi: Babam yle derken duydum:
Annem mm Abdullah yle derken iittim. "Allah Telnn beni cennete girdireceine
yaknen inansam ancak gayret ve hizmetim artar.
885
Klelere yakan efendilerine gzel
hizmette bulunmaktr."

(12)
AMR ADEVYYENN KIZI NEYSE
886

Basra ehlindendi. Muze Adeviyyenin
887
rencisidir.
Dedem smail b.Nceydden
888
yle dediini iittim: Mseddi b. Katan yle derken
dinledim: Muhammed b. Hseyin bize rivayet etti ve dedi ki: Abdurrahman b. Cebele bize
haber verdi ve yle dedi : "Amrn kz neyse Muze Adeviyyeye hizmet ederdi ve yle
derdi:Nefsimi bir eye zorladmda bana dayatt husus, helalinden ve kazanarak
yemektir."

(13)
MML-ESVED BNT ZEYD ADEVYYE
889

Basraldr.
Muze, onu emzirmitir.
Msedded b. Katan, Muhammed b. Hseyinden, o da Yahya b. Bestamdan, o da
mran b. Hlidden onun yle dediini anlatmtr: Aziz ve Celil olan Allahn "Hogryle
muamele et"
890
buyruundan sorulduunda mml-Esved bt. Zeyd bize rivayette bulundu ve
unu syledi: "Azarlamas olmayan honutluktur"
891

de "Onun bir kz vardr" dedik. "Onu getirin" dedi ve ona babasnn halini sordu. Dedi ki : "Onun yanna
getirilmemizin sebebi Evza dolaysylayd" Onun bir deil iki kz vardr.
885
Burada ak olmayan bir kelime vardr, okuyamadm. Bu ifadeden sonra gelen blm de muzdariptir.
886
Bir defa daha 39 rakaml biyografide gelecektir.
887
Onun hakknda bilgi, 5 rakamyla ifade edilen "Muze bt. Abdullah Adeviyye" balkl biyografide gemitir.
888
Asl nshada "smail b. Muhammed" dir ve bu hatadr. (smail b. Nceyd) musannifin annesinden dedesidir.
bkz. Slem, Tabaktus-Sfiyye, 454 ve erbe'nin tahkikinin mukaddimesi.
889
bn Cevz, Sfat's-Safve, IV, 32'de onun biyografisini, Eb Abdurrahman Slem'den naklederek vermitir.
Bir kere daha 40 numaral biyografide gelecektir.
890
Hicr 15/ 85.
891
Bu tefsir, Ali b. Eb Talib( r.a)'dan rivayet edilmitir. Syt, ed-Drr'l-Mensr, IV,104; ls, ihb'd-Dn
Seyyid Mahmd, Rh'ul-Meni, Beyrut 1405/1985, XIV,77.
122
(14)
EVNE
892

blleye
*
yerlemiti. Dilber, gzel sesli, ho nameliydi. nsanlara vaaz eder, onlar
iin tilavet ederdi. Zhidler, abidler, mukarribler ve kalp ve mcahede erbb onu ziyaret
ederdi.
O, mchede eden, havf sahibi olan, alayan ve alatan kimselerden biriydi.
Mseddid b. Katan, Muhammed b.Hseyinin yle dediini anlatmtr: Eb Muaz
bize haber verdi ve dedi ki : Eb Avn bize rivayet etti ve yle dedi : "e'vne alad yle ki
kr olacandan korktuk. Ona Kr olacandan korkuyoruz! dedik. Bunun zerine de alad
ve yle dedi: Vallahi dnyada alamaktan kr olmam, ahirette ateten kr olmamdan bana
daha sevimlidir"
e'vne yle derdi: "Bir gz ki sevgilisinden ayr dt ve alamakszn ona
kavumay arzuluyor. Hi de gzel yapmyor!"

(15)
HAMMD B. ZEYDN
893
KIZKARDE SADE BNT ZEYD

Basral rifelerdendir. Rbiaya benzetilirdi. Mchedesi ok, tefekkr devaml idi.
Ondan (onun)
894
yle dedii rivayet olunmutur: "Kim, Allahn zerindeki
nimetlerini ve onlarn krn eda etme konusundaki kusurunu dnrse, zerindeki
balarn okluuna ramen yine de istekte bulunmaktan haya eder.
895

892
Biyografisi iin bkz. bn Cevz, Sfat'us-Safve IV,53-56, a'rn, Tabakt'-a'ran, I,67, mil, ed-Drr'l-
Mensr, 256; Kehhle, A'lm'n-Nis 2/299; ayrca bn Cevz, Telbs-i blis, 310'da onun hakkndaki
rivayetlerden bir ksmn zikretmitir.
*
"blle, Basra'ya yakn bir ehirdir. bkz. Hamev, Mucem'l-Bldn, Kahire 1323/1906, I,89.
893
O, htiyatl hafz bir imamd. Abdurrahman b.Mehd yle demitir: "Onlarn zamannda insanlarn imamlar
drttr: Kfe'de Sfyn Sevr, Hicaz'da Mlik, am'da Evz ve Basra'da Hammad b.Zeyd" Hammad 98
senesinde dodu ve 179 senesinde vefat etti. bkz. Zeheb, Siyeru A'lm'in-Nbel, VII, 456.
894
Asl nshada "enneh" (o erkein) eklindedir.
895
Asl nshada da byle "istahy" iki noktal y ve ondan sonra elif eklindedir ki bu daha fasihtir. " =-
=--/stehy, yestahyi" ve "_=-- _=-/isteh, yesteh" denir. Birinci (okuma ekli) daha stn ve yaygndr.
bkz. bn Kesr, En-Nihye, I, 470; Ezher, Tehzb'l-Lga, V,288.
123
(16)
ASME BNTU BLL B. EBU'D-DERD
896

Kadnlarn abidlerindendi. Gz kr oldu ve buna sabretti.
Badadn zhidi Ebl-Feth Yusuf b.mer bize haber verdi ve yle dedi: Cafer
b.Muhammed b. Nusayr bize rivayet etti, Ahmed b. Muhammed b. Mesrk dedi ki:
897

Muhammed b. Hseyin Brcln bize rivayet etti (ve dedi) : Bana Hseyin b. Abdlaziz b.
Vezr Czm haber verdi (ve dedi). Bana Abdullah b. Yusuf Dmek haber verdi (ve dedi):
Asme bt. Bill b. Ebud-Derdnn gz ma oldu, abiddi. Birgn olu yanna girdi ve
namaz kld, o da "Namaz m kldn oulcuum?" dedi. Olu : "Evet" diye cevap verdi. Bunun
zerine (o da yle) dedi:

Asam! Sana ne oluyor da eleniyorsun?
Halbuki evini felaket kaplarm.

Vaktinde namaz iin ala,
Alayacaksan birgn

Kur'n okunduunda ala,
Onu okuduun gn

Onu okursun dnceyle
Ve akan gzyalar ile
898

Yanan, sana ak lazm
Hayatm boyunca yaadm.

(17)

896
Onun biyografisi iin bkz. bn Hanbel, Ahmed, Zhd, 170, bn Cevz, Sfat'us-Safve, IV, 298, Kehhle,
A'lm'n-Nis, III, 250. Bilal b. Eb'd-Derd Ensr, byk sahabi Eb Derd'nn oludur. Bir mddet am
kadlna atanm sonra azledilmitir. Babas Eb Derd'dan ve babasnn kars mm Derd Sur'dan hadis
rivayet etmitir. Annesi mm Muhammed bt. Eb Hadred Eslem'dir. 93 senesinde lmtr. Mizz, Tehzb'l-
Keml, IV,285; bn Hayyn, Ahbru'l-Kudt, III, 201202; Zeheb, Siyeru A'lm'un-Nbel, IV,285 ve
haiyeleri.
897
Burada olduu gibi "haddesena: bize rivayet etti" ifadesi olmakszn da gelmesi doru bir kullanmdr.
898
Bu beyit ile bundan sonraki arasnda Sfat'us-Safve'de u beyit vardr: "Bugn sen onu okumuyorsun ancak
onu okuyan seninle."
124
MM SAD BNTU ALKAME NEHIYYE

Basrann zhidlerindendi.
Ebl-Feth Kavvs bize haber verdi (ve dedi) Cafer b.Muhammed b. Nusayr bize
rivayet etti (ve yle dedi) : Bize bnu Mesrk rivayet etti (ve dedi): Muhammed b. Hseyin
bize rivayet etti: (ve dedi ki) Bize shak b. Mansur Sell rivayet etti (ve dedi): mm Said
Nehyye, Dvd Ta
899
nin yle dediini duyduunu bana haber verdi : "Kederin,
900
kederleri
zerime sald ve benimle uykusuzluk arasnda antlama yapt.
901
Sana bakmaya olan evkim
bendeki istekleri ldrd
902
"
mm Said, Dvd Tye hizmet ederdi.
Tl bir cariye idi.
Daima Dvdun alayyla alard.

(18)
KRDYYE BNT AMR
903

Basra veya Ehvz ahalisindendir.
evneye
904
hizmet ederdi.
Dedi ki : "Bir gece evnenin yannda geceledim, uyumuum hemen beni drterek
yle dedi: Ey Krdiye kalk, buras uyku diyar deil, uyku ancak kabirlerdedir"
Krdiyyeye "avneye hizmetin bereketlerinden sana ne dt?" diye soruldu. O da
yle cevap verdi: "Ona hizmet ettiimden beri dnyay sevmedim, rzkm iin tasalanmadm,
dnya erbabnda olana tamah sebebiyle onlardan biri gzmde bymedi ve asla
mslmanlardan birini kmsemedim."

899
O fakih bir imam, zhid bir rnektir. Eb Sleyman Dvd b.Nusay T Kf Zeheb yle dedi: "Fkh ve rey
imamlarnn byklerinden ilimde Eb Hanife ile stn bir hale ulat. Sonra haline yneldi ve Samt iltizam etti,
hilii seti ve dinin korudu." 60 senesinde Kfe'de vefat etti. 165 senesinde de denilir. sfehn, Hilyet'l-Evliya
7/335367, Badd, Trh-u Badad, VIII, 347355, bn Cevz, Sfat'us-Safve, III,131-146, bn Hallikan,
Vefeyt'ul-A'yn, II, 259263, Siyeru A'lm'n-Nbel 7/422425 ve haiyeleri.
900
Asl nshada ".== =--/minke attale: senden sald" eklindedir. Hilye VII, 357'den ve Trihu Badad, VIII,
351'den doruyu tesbit ettim. Bu haberi mm Said'den de rivayet etmilerdir. bn Cevz, Sfat'us-Safve
III,141'de de byledir.
901
Asl nshada ve Hilye'de " '=/ve hle: haciz koydu" eklindedir. Tarihu Badad ve Sfats-Safve'de olan
kaydettim.
902
Evbeka( - :ldrd):Hapsetti ve yok etti demektir.
903
bn Cevz, Sfats-Safve, IV,41-42'de biyografisini sunmutur.smi, orada "Krdeviyye" eklindedir.
904
14 numaral biyografide geen e'vne.
125
(19)
MM TALK
905

rife, mchede ehli abidelerdendi.
Msedded, Muhammed b.Hseyinden anlatt, (O da) Yahya b. Bestmdan (rivayet
etti), (O da) Seleme Efgamdan
906
yle dediini (rivayet etti) : Asm
907
Cehderiyyi yle
derken iittim: mm Talk yle derdi:"Nefsimi houna giden eye sahip klmadm; Allah
bana, ona kar g verdi"
mm Talk yle de demitir. "Nefsi, beslersen
908
kral; yorarsan kledir."

(20)
HASN BNTU FRZ

Yemenin zhid hanmlarndan ve klarndand.
Byk hal sahibiydi.
Bize Ebl-Fadl Muhammed b.brahim b. Fadl Mzekk haber verdi ve dedi ki:
Muhammed b.smail sml yle demitir: Bize Ahmed b. Ebl-Havr Dmek rivayet etti
ve dedi: Bize Muhammed b. Eb Dvd Ezd rivayet etti ve dedi ki: Bize Abdrrezzak rivayet
etti ve dedi:
"Yemende kendine Hasn bintu Frz denilen bir kadn vard. yle derdi:
"Tanrm, ne zamana kadar dostlarn topran ve yerin altnda brakacaksn? Kyameti
koparmyor musun ki onlara vaat ettiini yerine getiresin?"

905
bn- Cevzi, Sfats-Safve, IV,37'de onun biyografisini sunmutur.
906
Sfat's-Safve'de " +`/el-Eyhem" eklindedir.
907
Asl nshada da bu ekildedir. Onun Sfat's-Safve'de olduu gibi "'-'=/smen" eklinde olmas esastr. O,
Asm b. Eb Basr'nin babasdr. Mehur kraat imamlarndan biridir. 130'dan nce vefat etmitir. O , yedi kraat
imamlarndan biri olan "Asm b. Ebi'n-Ncd"'dan bakasdr. Baz kimseler ikisini kartrmlardr. bn
Hayyd, Trh- Halife bni Hayyd, 411; bn Cezer, Tabakt'l-Kurr, I,369.
908
bn Cevz, Sfats-Safve'de "'+-- /in itteb'teh :ona uyarsan" eklindedir.
126
(21)
MUHAMMED B. SRNN KIZKARDE HAFSA BNTU SRN
909

Basrann abid hanmlarndand.
Zhd ve vera konusunda kardei Muhammed b. Srn gibiydi.
aret ve kermetler sahibiydi.
Muhammed b.Thir Vezrnin yle dediini iittim: Hseyin b.Muhammed b. shak
yle derken duydum: Said b. Osman Hannd Badadnin yle dediini duydum: Bize
Seyyr bnu Htim, Him b. Hassndan rivayet etti ve dedi: "Hafsa bintu Srn geceleyin
lambasn yakard sonra kalkar ve namazghnda namaz klard. Lamba snd zaman
sabahlayncaya kadar ev ona k verirdi"

(22)
AM AHLSNDEN LBBE BDE
910

Vera ve taat ehlindendi.
Ahmed b. Muhammed Antk, Ahmed b. Ebul-Havrnin yle dediini anlatmtr:
Ahmed b. Muhammedi yle derken iittim:
"Lbbe yle demitir: "Kendisini tandktan sonra, Yce Allahn beni kendinden
bakasyla megul grmesinden haya ederim"
(Ahmed b.Muhammed, Lbbenin) yle dediini syledi: "Allah tanmak, Ona
muhabbeti getirir. Allaha muhabbet etmek ise Ona itiyak dourur. Ona olan evk Onunla
nsiyetle neticelenir. Onunla nsiyet etmek ise Ona hizmet etmek ve (emirlerine) uygun
davranmak konusunda devaml olmay dourur."

909
Knyesi, mm'l-Hzeyl'dir. Biyografisi iin bkz. bn Sa'd, Tabaktu bni Sa'd, VIII,484;bn Kuteybe, el-
Merif, 442; bn Kaysern, el-Cem'u Beyne Ricl'is-Sahihayn, II, 606; bn Cevz, Sfats-Safve, IV, 2426;
Zeheb, Siyeru A'lm'n-Nbela, IV, 507; Safed, el-Vf bi'l-Vefeyt, XIII, 106 ve tahkik edenlerin hiyeleri.
Zeheb yle dedi: 100'den sonra vefat etmitir. Safedi de 110 yllarnda vefat etmitir, demitir. bn Cevz,
Him b.Hassan'dan onun 90 yandayken vefat ettiini rivayet etmitir.
910
Bu biyografi tekrarlanmtr. Ayn ahs 2 rakaml biyografide de zikredilmitir. Fakat iki biyografideki szler
grld gibi farkldr.
127
(23)
AM HANIMEFENDLERNDEN HUKEYME DIMEKIYYE

Rbiann hocas
911
ve sohbet ettii bir kimseydi. Eb Cafer Muhammed b. Ahmed
b.Said Rz bize haber verdi ve yle dedi: Bize Abbas bnu Hamza rivayet etti ve dedi : Bize
Ahmed b. Ebil-Havr rivayet etti ve yle dedi: Rbia bana yle dedi :
"Hukeymenin yanna o mushaf okurken girdim, bana "Ey Rbia, einin senin zerine
evlendii haberi bana geldi" dedi "Evet" dedim. O da "Aklnn (mkemmellii) bana ulaan
kimse, nasl olur da kalbinin iki kadnla Yce Allahtan megul olmasna rza gsterebilir?
"Ancak Allaha selim bir kalple gelen kimse hari
912
ayetinin tefsiri sana ulamad
m?" dedi. "Hayr" dedim. Dedi ki : "O, Yce Allaha kalbinde Ondan bakas olmadan
kavumaktr."
913

Eb Sleyman
914
yle dedi : "Otuz seneden beri bundan daha yce bir sz iitmedim"
Rbia yle demitir: "Onun szn iitince sendeleyerek yola ktm, adamlar
benim
915
sarho olduumu grecekler diye utandm"
Ahmed dedi ki : "Babama yemin olsun ki bu sekirdir!"

(24)
BASRA AHALSNDEN RBA EZDYYE

(Basrann) ashabnn byklerinden ve vera sahiplerindendi.
Abdlvhid b. Zeyd
916
onunla sohbet etti ve ondan rivayette bulundu.
Bize Eb Cafer haber verdi ve dedi: Bize Abbas rivayet etti ve dedi: Bize Ahmed
rivayet etti ve dedi: Bize Bekir b.Muhammed Basr rivayet etti ve dedi: Abdulvahid b.Zeyd,
Rbia Ezdiyyeye evlenme teklifinde bulundu, o da reddetti. Bunun zerine (Abdulvhid)
zld ve ona kendisine izin verinceye
917
kadar israr etti. Yanna girdiinde dedi ki : "Ey

911
Asl nshada da '- (staz) eklindedir., bu 'stz'n mennes iin tsz kullanlmas' lgat asndan nadir bir
kullanmdr.
912
uara 26/89.
913
Bu tefsir Sfyn'dan nakledilmitir. bkz. ls, Rh'ul-Men, XIX,101
914
Eb Sleyman Drn olabilir. Byk bir sfdir. Slem, Tabaktu's-Sfiyye ,75; Bu haberi Rbia'dan rivayet
eden Ahmed b. Eb'l-Havar, ondan da rivayette bulunmutur
914
Asl nshada ('+/enneh:onun) eklindedir.

916
nder bir zhiddir, abidlerin eyhidir. Eb Ubeyde Basri-Zeheb "150'den sonra vefat etti" demitir. bkz.
Zeheb, Siyeru A'lm'un-Nbel, VII, 178-180 ve hiyeleri.
917
Asl nshada da byledir, mana "ona izin verdi" demektir.
128
ehvetine dkn, ehvet arac olarak bende grdn hangi eydir? Senin gibi bir ehvet
dknne evlilik teklifinde bulanamyor musun?"

(25)
BASRA EHLNDEN ACREDE AMMYYE
918

Mchede erbbndand.
Seyyr, Cafer b. Sleyman
919
dan onun yle dediini anlatmtr: Kadnlarmz;
annemi veya dierlerini yle derlerken iittim.
"Acrede Ammiyye altm sene oru tuttu, gecenin ancak evvelinde uyurdu. Uyand
zamanda yle derdi: Eyvah! Gndz bizi efendimize mnacattan alkoydu, dinlememiz ve
konumamz iin layk olduumuz yaratlmlarn szlerine avdet ettirdi"
(26)
BASRA EHLNDEN MM SLM RSBYYE
920

Byk mchede ehli hanmlardand.
Muhammed b. Selm b.Hill Rsib anlatt ve yle dedi: mm Slim Rsibyye
Basradan on yedi kere ihrama girdi.
Baka bir kimse, onun ihraml olarak hacca yneldiinde unu sylediini anlatt.
"Kula efendisine ancak kendisinde ona hizmetin izlerini grd bir ballk ile ynelmesi
yarar, nk kul hizmetin izlerinden syrlrsa tez vakitte hizmetten de syrlr."

(27)
BASRA EHLNDEN UBEYDE BNTU EB KLB
921

Tufvede
922
konaklard.
Akll, alkan, iyi vaaz veren bir kimseydi.

918
bn Cevz, Sfats-Safve, IV,31-32'de onun biyografisini sunmutur.
919
O, Eb Sleyman Duba'dir. Zhid, alim bir eyhdir. i'nn muhaddis (olarak kabul ettiklerindendir). 178
senesinde vefat etmitir. Zeheb, Siyeru A'lmu'n Nbel, VIII,176-178 ve haiyeleri. Burada ondan rivayette
bulunan "Seyyr", Seyyr b.Htem Zhd'dir.
920
Bibliyografisi iin bkz. bn Cevz, Sfats-Safve, IV,388-389.
921
O'nun biyografisi iin bkz. bn Cevz, Sfat'us-Safve 4/34-35 A'lm'un-Nis 3/244.
922
Tufve: Ben Sa'd b.Kays Ayln b. Mudar'n kabilesidir. Tufve, tnn zammeli, vavn fethal okunmasyla
kabn zerinde kalan kpk demektir. yle de derler: Gnein tufvesi: Gnein etrafn evreleyen eydir,
gne yuvarlag gibi.bn Dreyd, tikk, tah. Abdsselm Muhammed Hrun, Kahire 1378, 271 ve bn Hazm,
Cemheret Ensbi'l-Arab, tah. Abdsselm Muhammed Hrun, Msr 1382/1962, 244,480.
129
Davud b. Muhabbir hikye etti ve dedi: Ubeyde bintu Eb Kilb lnce, Basra ondan
daha faziletli bir kadn barndrmad.
Yine ondan onun yle dedii anlatlmtr: "Kimin takvas ve mrifeti sahih (illetsiz)
olursa kendine Rabbine kavumaktan ve Ona ynelmekten daha sevimli hibir ey olamaz"

(28)
BASRALI HND BNTL MHELLEB
923

Msedded, Muhammed b. Hseyinden anlatt,(O da)Eb mer Darirden yle
dediini rivayet etti: Eb Seleme Atekiyyeyi ki O onlarn klesi idi-yle derken
iittim:Hind bt.l-Mhelleb yle dedi: "Nimeti kuatm grrseniz nimetin zevali gelmeden
nce kr konusunda acele ediniz."

(29)
AHMED B. EBUL-HAVRNN HANIMI RBA BNTU SMAL
924

am hanmlarnn byklerindendi, zengindi. Btn varln Ahmed ve ashab
urunda harcad.
Bize Eb Cafer Rz haber verdi ve dedi: Bize Abbas b.Hamza rivayet etti ve dedi:
Bize Ahmed b. Ebil-Havri rivayet etti ve dedi: Rbia birgn Ahmed b. Ebil-Havriye
925

yle dedi:

923
Buradaki Mhelleb: O, Mhelleb b. Eb Safra Ezd Atik Basr'dir. Haricilerle mehur olaylar yaayan
kahraman bir komutandr. Efendi, cmert, cesur bir kimse idi. Rivayet edilmi szleri vardr. Mervirrz'da 82
senesinde gazi olarak vefat etti. 83'de de denilir. bkz. Zeheb, Siyeru A'lmi'n-Nbel, IV,383385. O'nun kz
"Hind" Haccac b. Yusuf Sekafi'nin evlendii kimsedir. Babas Mhelleb sebebiyle onun yannda yce bir
mevkiye sahipti.-(Babas) Haricilerden Ezarik grubuna hkmran olunca daha fazla hrmet gsterdi.-
Anlatldna gre bir mddet sonra onu boad..bkz. Mberrid, el-Kamil, tah. Muhammed Ahmed Dl, Beyrut
1406/1986, 394, 398, 632, Taber, Tarihu't Taber, tah. Muhammed Ebu'l-Fadl brahim, Msr 1380/1960,
VI,448; sbehn, bn Ferec, el Egni, Msr 1345/1927, XIV, 276; bn Hallikn, Vefayetl A'yan,II, 53, VI, 291;
bn Abd Rabbih, el-Akd'l-Ferid, tah. Ahmed Emin, Kahire 1384/1965, I, 322, VI, 105, Kehhle, A'lam'n
Nisa, V, 254,256.
924
Biyografisi iin bkz. bn Cevz, Sfat's-Safve, IV, 300-303, bn Nuktet'l-Hanbel Badd, Tekmilet'l-kml,
tah. Abdlkayym Abd Rabbi'n-Nebiyyi, Mekke-i Mkerreme 1408/1987, II, 673
Zeheb, Siyeru A'lmu'n-Nbel, VIII, 217; Safed, El-Vfi bi'l-Vefeyt, XIV, 72; Askaln, bn Hacer, Tebsru'l-
Mntebih, tah. Ali Muhammed Becv, Msr 1383/1964, 584; bn Mlakkn, Tabaktu'l-Evliya, 35; a'rn,
Tabaktu'-a'rni, I, 66; bn md, ezert'z-Zeheb, I, 110; mil, ed-Drr'l-Mensr, 201; Kehhle,
A'lmu'n-Nis, I, 433 Safed Ryia'nn 229 senesinde vefat ettiini anlatmtr ve grld gibi onu y ile
yazmtr. Yine Tekmilet'l-kml, et-Tebsre ve Tabakt'l-Evliy'da byledir. Dier eserlerde b ile Rbia
eklindedir. Onun ei "Ahmed b. Eb'l-Havr" ye gelince, o byk bir sfdir. Onun biyografisi iin bkz.
Slem, Tabaktu's-Sfiyye, 98102.
925
Bylece gelmitir, zamirin yerine ismi getirmi. Mana "Rbia birgn bana yle dedi" eklindedir. Sanki bu
onun slbudur. Gelecek biyografideki "Znnn'a ondan sordum sznn manasnn yaknda onun gemesi
130
"Yce Allaha malm senin ve ashabn gibisinin yemesi iin dua etmitim"
Eb Bekr b. zn yle derken iittim: Yusuf b Hseyni yle derken iittim:
Ahmed b. Ebl-Havriyi yle derken iittim: Bize Rbia yle dedi : "O tas benden
uzaklatrn, nk ben onun zerinde Emrul-Mminn Hrun ld. diye yazlm
gryorum."
Ahmed yle demitir: Baktlar ki Emrul-Mminn o gn vefat etmi.
Bize Muhammed b.Ahmed b.Sad haber verdi ve dedi: Abbas b. Hamza bize rivayet
etti ve yle dedi:
Ahmed b. Ebil-Havr bize rivayet etti ve yle dedi: Rbiann eliyle bana iaret
ederek
926
yle dediini iittim: "Bazen cinlerin eve gelip gittiklerini grdm olmutur.
Bazen de benden dolay ahu gzl hurilerin rtlerine gizlendiklerini grdm olmutur."
(Yine Ahmed b. Ebu'l-Havr) dedi ki: Rbiay yle derken iittim:
"Kar grdmde muhakkak sayfalarn uumasn hatrlarm, ekirgeyi grdmde
mutlaka hari hatrlarm, mezzini iittiim zaman elbette kyamet gnnn nid edenini
hatrlarm"
Yine onun senediyle, Ahmed yle demitir:
"Bir defasnda Rbiay ardm da bana cevap vermedi. Bir mddet geince bana
cevap verdi ve yle dedi: "Beni sana cevap vermekten ancak u alkoydu: nk
927
kalbim
Yce Allahla ferah haliyle doluydu ve sana cevap vermeye muktedir olamadm"

(30)
FTIMA NSBRYYE
928

Horasan kadn vellerinin en eskilerindendi.
Ve byk rif hanmlardand.

sebebiyle "O'na ondan sordum" anlamna gelir. 41.biyografide "Eb Yezid'e sordum" tarzndaki ifade de bunun
benzeridir.
926
Yani iaret etti ve elini bana koydu. bn Esr yle demitir: Araplar kavl kelimesini btn fiilleri ifade iin
kullanrlar, kelime ve sz olmakszn onu mutlak ifade kabul ederler. yle derler : "Kle biyedihi" yani ald,
"kle biriclihi" yani yrd. air yle demitir: Gzler onun iin dinlemek ve itaat etmek, dedi yani iaret
etti."Elinin zerinde suyu evirdi" anlamnda "kle" kullanlr. "Kle bisevbih" Elbiseyi kaldrd, anlamndadr.
Btn bunlar mecaz ve anlam genilemesi eklindeki kullanmlardr. bkz. bn Esr, Mecdddn, En-Nihye, tah.
Mahmud Muhammed Tanh, Kahire 1383/1963, IV, 124.
927
Asl nshada da bu ekildedir. bn Cevz, Sfat's-Safve'de "_-' / Enne kalb :Muhakkak kalbim" eklinde
gelmitir ki bu nahiv kurallarna daha uygundur.
928
Onun biyografisi iin bkz. : bn Cevz, Sfats-Safve, IV, 123-124; bn Tariberd, En-Ncm'z-Zhire,
Msr 1932, II, 234;a'rn, Tabakt'-a'rn, I, 66; mil, ed-Drr'l-Mensr, 367, 368. Nsbriyye, asl
nshada n harfi ile Nbriyye eklinde. Burada biyografinin banda ve gelen yerlerdeki(nl ekli) halkn
kullanm olan kullanmdr. Ykt halkn Nivr eklinde sylediklerini de rivayet etmitir. bkz. Hamev,
Mu'cem'l-Bldn, IV, 857.
131
Eb Yezd Bistm, onu vmtr.
Znnn da ona baz meseleler sormutur.
Mekkede mcavir oldu. Bazen Beytl-Makdise gider sonra da Mekkeye dnerdi.
Zamanndaki kadnlar ierisinde onun gibisi yoktu.
Anlatldna gre o bir keresinde Znnna yardm
929
gndermi, o da onu kabul
etmemi ve yle demi: "Kadnlarn yardmlarn kabulde zillet ve noksanlk vardr." Bunun
zerine Fatmada yle cevap vermi: "Dnyada sebebi grenden daha hasis bir sfi yoktur"
Eb Yezd Bistm de yle dedi: "mrmde ancak bir erkek ve bir kadn grdm.
Kadn, Fatma Nisbriyye idi. Makamlardan hangisini ona haber versem ona aina idi"
Znnn ona Beytl-Makdiste bir araya geldikleri zaman "Bana t ver!" dedi. Oda
ona yle cevap verdi:
Sdka sarl, yaptklarn ve szlerin konusunda kendinle mchede et; nk Allah-u
Tel yle buyurmutur: " ciddileince Allaha sadakat gsterselerdi onlar icin daha hayrl
olurdu"
930

Bize Ahmed b. Muhammed b. Mksem iczet vererek haber verdi ve dedi: Eb
Muhammed Hseyin bnu Ali b. Halefin yle dediini duydum: bnu Mellun
931
ki O,
Znnn Msryi grm byk bir eyhdi. yle dediini iittim: Ona (Znnna)
"Grdklerinin
932
en ycesi kimdir?" diye sordum, o da yle cevap verdi: "Mekkede
yaayan, kendine Ftma Nsbriyye denilen kadndan daha yce bir kimse grmedim,
Kurann anlalmas hussunda konuurdu, (Znnn) ona hayrand"
Znnna onu sordum, bana yle cevap verdi: "O, Azz ve Cell olan Allahn
velilerinden bir velidir ve o hocamdr.
933

Onu yle derken iittim: "Allah (c.c.) tarafndan deer verilmeyen kii her konuda
cretkr olur ve her eyi konuur. Allah deer verdii kimseyi ise dorudan baka eye dilsiz
klar, ona kendisine kar haya ve ihlas verir."
yle de dedi: Ftma Nsbriyye yle dedi: "Bugn sdk ve muttak(kimse),
zerinde dalgalarn arpt bir deniz iersindedir ve Rabbine boulann duasyla dua
etmektedir, Rabbndan kurtulu ve nect istemektedir."

929
Rifk, rnn kesrasyla yardm grlen ey demektir. Bunun benzeri son biyografide gelecek.
930
Muhammed 47/ 21.
931
Asl nshada byle; mim fethal, lm zammeli ve eddesiz olarak harekelenmi bir ekilde gelmitir. u
eserlerde Lm eddeli ve zammeli olarak getirilmitir: Zeheb, el-Mtebih, 613, 614 (Firuzbd'nin)
Kmsunda ve Tc'da "milel" Sfat's-Safve'de "mlk" olarak gelmitir.
932
Sfat's-Safve'de "men" kimse eklinde gelmitir.
933
bkz. 23 numaral Hakme Dmekyye biyografisi.
132
Ftma yle demitir. "Kim mhede zere Allah iin amel yaparsa o riftir, kim de
Allahn kendisini mhede ettii bilinciyle amelde bulunursa o da muhlisdir.
934

Ftma (Allah ona rahmet etsin) Mekkede umre yolculuu esnasnda, 223 senesinde
vefat etmitir.

(31)
AMIN KADINLARININ BYKLERNDEN
MM HARUN DIMEKIYYE
935

Eb Sleyman Drni yle derdi: "amda mm Harun gibisini grmedim."
Bize Eb Cafer Rz (Allah ona rahmet etsin) haber verdi ve dedi: Abbas b. Hamza
bize rivayet etti ve dedi: Ahmed b. Ebl-Havri bize rivayet etti ve dedi: mm Haruna
"lm istiyor musun diye sordum, "Hayr" diye cevap verdi. "Niin?" dedim, "Bir
ademoluna asi davransam, onu kavumay istemezdim; kendisine asi olduum halde Allaha
kavumay nasl isterim?"
Yine ayn senedle (Ahmed b. Ebl-Havr) yle demitir: "mm Harun kynden
kmt, bir adam bir ocuk iin "Onu yakalayn!"diye bard."
(Ahmed szne devam ederek) yle dedi: "mm Harun ta zerine dt,
bartsnn
936
zerine kan kt.
Eb Sleyman yle dedi: "Kim gerek bir sak (tecell-i zttan dolay gayolu)
haline bakmak isterse mm Haruna baksn"
937

(32)
BAHRYE
938

Basral rif hanmlardandr.
akk
939
in sohbetinde bulunmu, onun akran bir kimse idi.

934
bn Cevz, Sfat's-Safve'de Muhlis (harfi trifsiz olarak) gelmitir. Bu da rif'in nekral gelmesi ile
uyumludur.
935
Biyografisi iin bkz. bn Cevz, Sfat's-Safve IV,303,304; a'rn, Tabaktu'-a'rn I, 6667; mil, ed-
Drr'l-Mensr, 70; Kehhle, A'lmu'n-Nisa , V, 200201.
936
---'/el-Mknea: Kadnn ban kendisiyle rtt yani gizledii, kapad eydir.
937
-'/es-Sa'k: Scak ve daha baka eyler sebebiyle insan alan baygnlkla bayld ve iddetli kkreme gibi bir
ses duymasndan dolay bayld ve akl gitti anlamnda insan bayld (- saka) ve baygn (-sa'kun), denir.
Bu sa'k kelimesinin lgattaki anlamdr. "Sa'k" kelimesinin sflere gre anlam : "Zt tecelli ile Hak'ta fena
bulmaktr. bkz. Kn, Kemaleddin Abdrrezzak, stilhtu's-Sfiyye, tah. Muhammed Kemal Cafer, Msr
1981, 140.
938
Biyografisi iin bkz. bn Cevz, Sfat's-Safve, IV,39.
133
Birgn akikin nnde durup yle syledi: "Kalemlerin yazmad, vehimlerin
kirletmedii, Allm olan (Allah) ile szlemesi yeni olan bir ilimden bana haber ver!" akik,
onun bu sznden dolay hayrete dt de "Bu (hanmn) dediine bakn!" dedi.
Bize Eb Ca'fer Rz haber verdi (ve dedi) bize Abbas b. Hamza rivayet etti (ve yle
dedi) bize Ahmed b. Ebl-Havr rivayet etti ve dedi: Basra halkndan bir ihtiyar bana rivayet
etti ve yle dedi: Bahriyyeyi yle derken iittim:
"Kalp ehvetleri terk ettii zaman ilme lfet eder, onu takip eder ve o uurda her eye
katlanr."

(33)
FTIMA BERDEIYYE

Erdebil
940
de ikmet ederdi. atahatl sz syleyen rif hanmlardand.
Eb Hasan Selmyi yle derken duydum. "Fatma Berdeyye eyhlerden birine Neb
(s.a.v.)nin Rabbinden rivayet ettii u sz sordu:
"Ben, beni zikredenin (birlikte oturduu) arkadaym"
941

O da (soruya cevap vermek iin) bir mddet aklama yapt, (Fatma) ise:
"Hayr, lakin zikrin en kmili, senin kendisini zikre devam etmenle beraber
zikredilenin seni zikrini mhede etmendir. Bylece senin zikrin Onun zikrinde fena bulur
ve Onun seni zikri meknszlk ve zamanszlk boyutunda baki kalr." dedi.

(34)
AE DNEVERYYE

Muhammed b. Fadl icazet vererek bize haber verdi ve dedi: Ahmed b.Muhammed b.
Kavkebiyyenin yle dediini iittim: Aie Dineveriyyeye brahim b.eybn
942
n kendisine

939
Asl nshada "akk" dir. O, kik b. brahim Belh'dir. Horasan seyyidlerinin mehurlarndandr. Slem,
Tabaktu's-Sfiyye, 61; bn Hallikn onu 153 senesinde vefat ettiini zikreder. bn Hallikan, Vefayt'l-A'yn, II,
476.
940
Azerbeycan'n ehirlerinin en mehurlarndandr.
941
O, Musa(a.s)'n hadislerindendir. yle dedi: "Ey Rabbim! Sen yaknmsn ki sana fsldayaym veya uzak
msn, sana sesleneyim?" Ona yle denildi: "Ey Musa! Ben beni anann arkadaym." bkz. Acln, Kef'l-
Haf, I, 201; Zeheb, Siyeru A'lmu'n-Nbel, VIII, 157.
942
Eb shak Krmsn Slem, onun biyografisinde unu sylemitir: O halkn (ulamaktan) aciz kald vera
ve takva makamlarna sahipti, ancak onun benzerleri mstesna. Kitap ve snnete yaparak, eyh ve imamlarn
yolunu tutarak dava ehline kar iddetli davranmt. Slem, Tabaktu's-Sfiyye, 405. 337 senesinde vefat
etmitir. bkz. Zeheb, Siyeru A'lmu'n-Nbel, XV, 392394. Orada eski sflere gre "Fen ve Bek" hakknda
134
yapt tavsiyeleri sordum, yle cevap verdi: "Hacc istediim halde onun yanna girdim ve
dedim ki : "Beni yolda tevik edecek bir tavsiyede bulun" yle dedi : "Evinin eiinden
ktnda ve ayak bastnda oras kabrin olabilir diye dier (ayan) kaldrmay mit etme!"

(Aie) dedi ki: "Bu, beni yolda gtren ey oldu" yle de demitir: "Vefat annda
onun yannda hazr bulundum ve "Bana bir ey vasiyet et!" dedim. yle cevap verdi :
"eyhlerin sana verdii her eyle teberrk eyle (bereket um)!"

(35)
EMETL-HAMD BNTL-KSIM

Eb Said Harrazn
943
sohbetinde bulundu, ona hizmet eder ve ondan rivayette
bulunurdu.
Bize Eb Bekr Mfd Cerceri iczet vererek haber verdi ve dedi: Emetl-Hamd
bt.l-Kasm yle derken iittim: "Eb Said Harrz yle derken duydum: "Erenler, bir
topluluktur ki kalpleri nurlar hazinelerine
944
girdirilmitir ve Cebbarn huzurunda vlrler."
Emetl-Hamd yle dedi: "Eb Said Harrza "Bana tavsiyede bulunun!" dedim.
Bana "Srrnda Yce Allah mrkabe et, zahirinde Onun emirlerine uy, mslmanlarn
ihtiyalarn karlamak ve onlara hizmet etmek konusunda gayret gster, Aziz ve Celin olan
Allah dilerse, bu sayede ebrrn makamna ularsn." dedi.

gzel bir sz vardr. Siyeru A'lmu'n-Nbel'nn hiyelerine bak. Orada bnu Kayim'in Medricu's-Slikn'de
"Fena, ksmlar ve mertebeleri, yerilmi ve vlm olan" konusunda yazdklarna atf yaplmaktadr. bkz.
Kueyr, Risle, I, 211.
943
smi Ahmed b.s'dr. Badad ehlindendir. O (sfler) topluluunun imamlarndan ve eyhlerinin
ulularndand. Denilmitir ki : O "Fena ve Beka" konusunda ilk sz syleyendir.-Bir nceki atfa baknz. Hfz
Zeheb yle demitir: "Onun Fena ve Beka konusunda ilk sz syleyen olduu sylenir, hangi durma onu
gemitir! Hayr kastetmi byk bir i domutur, her sapk birlii kendisiyle yakalamtr." Slem,
Tabaktu's-Sfiyye, 228232; Zeheb, Siyeru A'lmu'n-Nbel, XIII, 419422
944
Buna benzer bir anlatm iin bkz. Slem, Tabakatu's-Sfiyye, 232.
135
(36)
EB HAFS
945
NSBURNN E E

Eb Cafer Ahmed
946
b. Hamdann yazsyla (unun yazl olduunu) buldum: "Eb
Hafsn hanm ie, Eb Hafsa alamak
947
hususunda sordu" Eb Hafs da yle cevap
verdi:
"Sadn alamas alamak ve (stelik) alamasnda sadk olamad (inancyla)
alamasna alamaktr. Belki Allah onun bu alamasndan raz deil diye ki onun alamas
konusunda sadakatnn azlna alamas, alamasnn balangcndan onun iin daha
yararldr, nk kul bir hale ancak kendinde bulunan noksanl ile ykseltilir."

(37)
ZEYTNE LAKAPLI FTIMA

Eb Hamzann, Cneydin ve Nr
948
nin hizmetkrdr.
Evliydand.
Ebl-Ferec Versnnin yle dediini iittim. Mufaddal b. Davud Baddnin yle
dediini duydum: Zeytne lakabyla tannan Cneydin Nrnin ve Eb Hamzann
hizmetkr olan Ftmay yle derken duydum: "Eb Hseyin Nrye iddetli souk olan
bir gnde geldim ve ona "Yiyecein bir ey getireyim" dedim. "Evet" dedi. "Ne istiyorsun?"
dedim. "Ekmek ve st" dedi. nnde eliyle evirdii bir ate vard. Eli klden dolay kararm
bir ekilde bu ekmek ve stten bir ksmn yedi. St, elinin zerinden akmaya ve ondaki
karal ykamaya balad. Ona bakp yle dedim:"Ey Rabbim, dostlarn ne kadar pistir!
Onlarn iinde temiz bir kimse yoktur!"
Sonra onun yanndan ktm ve bekiyi getim. Bu srada bir kadn bana asld ve
"urackta olan torbay sen aldn" dedi.

945
smi Amr b.Selem'dir. Amr b.Selem de denmitir. Slem'nin zikrettiine gre o, doru olandr. O, sadt
imamlarndan biriydi. 270 senesinde vefat etti. 267'de vefat etmitir de denilir. bkz. Slem, Tabaktu's-Sfiyye,
115122.
946
Biyografisi iin bkz.: Slem, Tabaktu's-Sfiyye, 332.
947
Bk: (Alamak) hususunda bkz. Slem, Tabaktu's-Sfiyye, 81-100.
948
Eb Hamza Horasn ismi Muhammed b.brahim'dir. Badd, Trh-u Badad, V, 134. O eyhlerin en ok
fetva vereni ve vera sahibi olanyd. 290 senesinde vefat etti. Cneyd b.Muhammed, Eb Ksm Kavrr
Badd Sflerin imamlarndan ve efendilerindendi. 297 senesinde vefat etti. Nr, Eb'l-Hseyin Ahmed
b.Muhammed Horasn Badd Sflerin eyhlerinden ve limlerindendi. 295 senesinde vefat etti. Kueyr,
Risle, 147, Slem, Tabaktu's-Sfiyye, 155169, 326328.
136
Beki, beni Emre gtrd. Bu Nrye ulat, o da hemen benim (serbest braklmam)
istedi. Sultann huzurunda olduumuz bir srada Nr "Ona satama, muhakkak ki o Allahn
velisidir, dedi. O da "stediim (torba) onunlayken baka arem var m?" diye cevap verdi.
Bu srada siyah bir cariye elinde torba olduu halde kageldi,
"Torbay bulduk" dedi.
Nur elimden tuttu, beni sultann yanndan kard ve bana "Velilerin ne vahi ve ne
pis, diye niin sylyorsun?" dedi.
Bunun zerine "Yce Allaha bu szmden dolay tevbe ediyorum" dedim.
949

(38)
SAFR RZYYE

Eb Hafs
950
Nsbr, Reyde onunla evlenmitir. Mslmanlarn
hanmefendilerindendi.
Eb Hafs, onun yannda bir mddet kald. Reyden kmak isteyince ona "Dnmeme
951

deyin seni boamm ve sana mihrini vermemi istiyorsan ben kyorum ve sana ne zaman
ulaacam bilmiyorum" dedi.
O da yle karlk verdi: "Bunu semiyorum lakin beni brak da senin himayende
olaym ve bunun bereketleri bana ulasn, senin zikir ve dua halin iinde olaym."
Eb Hafsa o yanndan kt srada da unlar syledi : "Bana senden ezberleyeceim
bir sz ret!"
O da ona "Bilesin ki insanlarn en rif-i billah olan, Ondan en ok korkan ve Ona
kar en ok huu ierisinde olandr. Onlarn Ona en ok sevgi duyan ise Ona hizmeti
btn hareketlerine tercih eden, ancak Onun iin harekette bulunan ve ancak rzas olan
alanlarda aba gsteren kimsedir" dedi.
(Safr) Eb Hafsa "Bana tavsiyede bulun!" dedi de o da yle cevap verdi: "Kbeye
sk sk devam, mihraptan inmeyi, imam olup ne gememeyi, ezberleyebildiin kadaryla
Kuran okumay, susmaya devam etmeyi, seni ilgilendirmeyen eyleri terk etmeyi, g
yettiince insanlara faydal olmay sana tavsiye ediyorum."

949
Bu kssa iin bkz. Nr, Trh-i Badad, V, 134; bn Mlakkn, Tabaktu'l-Evliya, 66.
950
Onun biyografisi 36 rakam biyografi srasnda gemitir.
951
O, asl nshada bu ekilde noktaszdr, umulur ki bu konuda grm dorudur; kafele'nin anlam, nasara ve
darabe bablarndan (masada kuflen ve kaflen (eklindedir) dnd demektir.

137
(39)
NEYSE BNTU AMR

Muze Adeviyyenin yannda bulundu.
Muhammed b. Hseyin Brcln, Abdurrahman b. Amr b. Habaleden anlatt (ve
yle dedi): Dell bintul-Mdillden (rivayet edildiine gre o) yle dedi: "neyse bintu
Amr, Muze Adeviyyenin hizmetkryd O, yle derdi: "Amelle beraber ey olmas
gerekir: hls, doru (isabet edi) ve snnet."

(40)
MML-ESVED BNTU ZEYD ADEVYYE
952

Muze Adeviyye onu emzirmiti.
mml-Esved yle dedi: Muze Adeviyye bana dedi ki: "Emzirmemi haram
yemekle fesada uratma, seni emzirirken helal yemek konusunda gereken gayreti gsterdim,
bundan sonrada sen helal yemek zere gayretli ol!. Bylece umulur ki efendinin hizmetine ve
Onun kazasna rza gstermeye muvaffak olursan"
mml-Esved yle derdi: "pheli bir ey yeyip de bir farz veya virdlerimden bir
virdi karmadm olmad."
953

(41)
MM AL, AHMED B. HADRAVEYH BELH
954
NN HANIMI

Reislerin ve byklerin
955
kzlarndand.
Zengindi, malnn hepsini fakirlere infak etti ve Ahmede de yolunda destek verdi.
Eb Hafs Nisbr ve Eb Yezd Bistmi ile grt. Eb Yezde baz meseleleri
sordu.

952
Bu ahs 13 numaral biyografide anlatlmtr. Fakat szler (rivayetler) farkldr.
953
Asl nshada: "Ell te'klne: yememeniz)" eklindedir. Onu bn Cevz, Sfat's-Safve, IV, 32'den tashih
ettim.
954
Eb Hamid: Horasan eyhlerinin ulularndandr. 240 senesinde vefat etmitir. Slem, Tabaktu's-Sfiyye,
103-106; bn Cevz bu mm li'yi zikretmitir ve kocasnn dostluu dolaysyla onun Eb Yezid Bistam'yi
ziyaretiyle ilgili bir hikaye rivayet etmitir.
955
Byledir, "el-Cillet" ekli dorudur. Musannif Eb Abdurrahman Slem, Tabakatu's-Sfiyye'de ikisini de
kullanmtr. Tabakat, 212 (de Ahmed b.Hadreveyh'i anlatrken "el-Ecille" eklini), 228 (de Eb Sad Harrz'
anlatrken "el-Cille" eklini)
138
Eb Hafsn yle dedii rivayet edilmitir : "Ahmed b. Hadraveyhin hanm mm
Ali ile karlancaya kadar kadnlarn sznden holanmadm. Sonra anladm ki Yce Allah
mrifetini dilediine yerletirir"
Eb Yezd Bistm yle demitir: "Sf olmaya alan Ahmed b. Hadreveyhin
hanm mm Alinin himmeti gibi bir himmetle veya onun hali gibi bir halle sfi olmaya
alsn"
mm Alinin yle dedii hikaye olunmutur: "Yce Allah eitli iyilik ve lutuflar
ile halk kendisine davet etmitir de onlar Ona icabet etmemilerdir. Bunun zerine belalarla
kendine evirmek iin onlar bela yamuruna tutmutur. nk O, onlar seviyor"
mm Ali yle dedi: "Asla ihtiyacm dile getirmedim. Ancak Rabbim sayesinde
olan ihtiyaszlm ve Onun zenginliini dile getirdim de fakirlik durumlarn benden
uzaklatrd. Derim ki: O'nun gibi efendisi olan fakir olur mu?"
yle demitir: "hiyac geitirmek, onun urunda rezil olmaktan yedir."
Kendine Belh halkndan bir kadn gelmiti de ona "htiyacn nedir?" diye sormutu. O
da "Size hizmet veslesiyle Allaha yaknlaaym diye geldim" eklinde cevap verdi. O zaman
ona dedi ki : "Niin Rabbine hizmetle bana yaknlamyorsun?"
956

(42)
CVEYRYE OLARAK TANINAN
FTIMA BNTU ABDLLAH

Eb Sid Harrz
957
n ashabyd.
Ali b. Sad Mukryi, yle derken dinledim: Ahmed b. Hseyin Malik'nin yle
dediini iittim: Eb Sad Harrzn talebesi, Cveyriye lakabyla maruf Ftma bintu
Abdullah yle derken iittim: "rife gelen ilk istek onu her eyden keser. Bu, Allahn
onlara yle bir nazardr ki; bununla onlar her eyden temizler."
Bu isnatla (yine o) yle demitir: Eb Sad Harrz yle derken dinledim: "Sevgisi
vicdannda yerletii zaman muhibbin mevlasyla (muamelesindeki) nitelikleri unlardr:
Kalbini ona kar tekellften arndrmas, sevgisiyle dolup tamas, onun adn
sayklamas, (sevgisinin) onu rahatlktan menetmesi.

956
Asl nshada: Niin yaknlamadm, eklindedir.
957
Onun biyografisi 35 numaral biyografi srasnda gemitir.
139
Kalb evkten az bir eye erienin hallerinden bazlar da unlardr: Dnyadan ve
ahiretten nasibini unutmak, nefsini idareyi kaybetmek, delinin bulduu gibi hizmetin tadn
bulamamak ve Efendisine dkn, hasta, k, hayran olmak"
Yine onun senediyle (rivayet edildiine gre, Cveyriye yle dedi: "Eb Sadi yle
derken iittim: rifin bazen akn (her eyden) el ekmi, efendisinden bakas iin hibir
ey yapmaz olarak grmen bazen de halkla beraber onlardan biriymi gibi grmen onun
hallerindendir. Onun mevkisi onlara gizli kalmtr, ama aslnda o ( o anda) heyecan dinmi
ve aradna ulamtr."

(43)
MNSE SFYYE

am abidelerindendi.
Hayat g ve zorluklarla dolu biriydi.
958

Hafz Muhammed b. Abdullah yle derken iittim: Hseyin b.Muhammed b.shak
yle derken duydum: Eb Osman Hannt unu sylerken dinledim: Muhammed b.Yakb
bnu Yusufu unu derken duydum: "Mnise Sfiyye Mteabbiye "Bu kl niin giydin,
Ondan korkudan m Ona olan sevgiden mi?" diye sordum. O da " Zorluklara gs germek
iin" diye cevap verdi.

(44)
NSABUR HALKINDAN FAHREVEYH BNTU AL

Eb Amr b.Nceydin hanmyd.
Dedem
959
Eb Amr b. Nceydin yle dediini iittim :"Fahreveyhin sohbetinden
elde ettiim fayda, Eb Osmann
960
sohbetinden elde ettiimden daha aa olmad."
Dedemi yle derken iittim :"Fahreveyhi yle derken iittim: "Zayf hal, byk
tehlike, ortaya konulmu bir dava ve az doruluk (iindeyken halimiz nice olur.)"
Fahreveyh, bir defasnda Eb Ali Segafye
961
Allah ona rahmet etsin, yle dedi:
"nsan, ilimle konutuu zaman kalbini ve nefsini rahata erdirir ve szn beenme sebebiyle

958
Ak olarak kelime bu ekilde gelmitir. Umulur ki kastedilen mana mcahede ve glklere ggs germe
ynyle nefsine etin davrand, demektir. Anlatlan haberdeki cevab da buna delalet eder. Meakkatli, iddetli
oldu anlamnda " +-,= -/ Nekide ayhm: Yaamlar g olan denir.(Muzar ve masdar:- -- /Yenked,
Nekeden eklindedir.
959
O, annesi tarafndan dedesidir. Onun hakknda (12) numaral biyografide bilgi verilmitir.
960
Eb Osman Hr Nsbr'yi kasdediyor. O, Said b.smail'dir. Slem, Tabaktu's Sfiyye, 170,454.
140
kendini byk grr. limle amel ettii zaman ise nefsini ve kalbini yorar, amelindeki
ihlsnn azln bilmesi sebebiyle nefsini kk grr."
Bunun zerine Eb Ali alad [ve sonra]
962
yle dedi. : "Sana ancak mer bnl-
Hattabn, Allah ondan raz olsun, szn sylyorum: merden daha fakih kadn
963
"
Onun yle dedii anlatlmtr :"Kim, Rabbine ulamak iin Ona taat ve reslne
uymaktan baka bir sebep vaz ederse Ona giden yolda hata etmi demektir."
313 senesinde vefat etmitir.

(45)
FATIMA BNTU AHMED HACFYYE:

Zekeriya Suhnen
964
ile sohbet etti ve Eb Osman
965
ile grt.
Allah ona rahmet etsin dedemin
966
yle dediini iittim: Ftma Hacfiyyenin yle
dediini dinledim: "Bir kimse bir kimseye "Ey Ahmak!" dedii zaman, onun o szyle beni
kasdettiini zannedip "Buyrun!" derim. nk dmann dost, dostunu dman edinenden
daha ahmakl ak olan kimse
967
yoktur. Nefis ve eytan iki dmandr, bizse o ikisini dost
ediniyor ve onlara itaat ediyoruz. Kitap ve snnet, necat ve kurtulu mevzlerimiz olduu
halde onlardan yz evirdik"
968

Bir gn Fatma, nsten
969
bir konu hakknda konuan Ebl-Abbas Dneverye yle
dedi: "Yabancs olduun bir konuyu vasfediin ne gzeldir!"

961
Burada kastedilen, Muhammed b. Abdlvahhab'tr. eriat ilimlerinin ounda imamd. limlerinin ounu
terk etti ve tasavvufla megul oldu. O konuda en gzel sz syledi. 328 senesinde vefat etti. Slem,
Tabaktu's-Sfiyye, 361-365
962
Tamamlamadr, bununla sz tamam oluyor.
963
Yce Allah'n Nisa Sresi 20'deki (:Eer bir hanm brakp da yerine baka bir hanm almak isterseniz,
evvelkine yklerle mehir vermi de bulunsanz, o verdiinizde bir ey almaynz. O mal bir iftira ve ak bir
gnah isnad yaparak geri alr msnz?) sznn tefsiri hakknda mer (r.a)'la bu kadnn hikyesi anlatlmtr.
Kurtub, Tefsir, V, 99'a bak.
964
Bu nisbet bu kaytla gelmitir, ben onu bilemedim. Musaffif Eb Abdurrahman Slem, Tabakatu's-Sfiyye,
177'de buradaki Zekariyya'y, kardei Muhammed b. Bahr ecn'den nakil yaparken arka arkaya zikretmitir.
Secni'yi de bilemedim.
965
O, Eb Osman Hr'dir. Geen biyografi srasnda onun biyografisi gemitir.
966
O, annesinden doru dedesidir, geen biyografide getii gibi.
967
Asl nshada (+= -= `:Fel ecid ezhara.:daha zahir olan bulamyorum.) eklindedir. Benim tespit
ettiim ekil nceki cmleye daha uygundur.
968
O, Ahmed b. Muhammed'dir. eyhlerin en fetvaya yetkili olanlarndan ve ayn zamanda tarkat ve istkmet
ynyle en gzel olanlarndand. 340'dan sonra Semerkant'da lmtr. Slem, Tabaktu's-Sfiyye, 475478.
969
Sflere gre ns'n tanm iin bkz. Kueyr, Risle, 199; Slem, Tabaktus Sfiyye, 555(Kef'l-
Mustalaht's-Sfiyye)

141
(46)
ZEKKRE

Abid, ak akn kimselerdendi.
Bize Badadn zhidi Eb Hafs mer b. Mesrr haber verdi ve yle dedi. : Bize
Vaiz Ahmed b.Hasan b. Muhammed b. Sehl rivayet etti (ve dedi ki): Bize Muhammed yani
bnu Cafer- rivayet etti ve dedi: Bize brahim b. Cneyd rivayet etti ve dedi: Bana
Muhammed b. Hseyin rivayet etti ve yle dedi: Bize Abbas skf rivayet etti ve dedi:
"Kendisine "Zekkre" denilen mecnun kadn yanmzdayd. Bayram gn bana bakt,
elimde bir para helva vard. "Yanndaki nedir?" dedi, "Helva
970
" dedim.
"Muhakkak ki ben, Yce Allahn beni ho karlamad bir ekilde grmesinden
haya ederim.
Helvay sana trif etmeyeyim mi ki gidip yapabilirsen yaparsn" dedi. Ben de "Bilakis
(et)" dedim.
yle cevap verdi : "Ba ekerini, safa (duruluk) niastasn
971
, haya suyunu,
mrakabe yan, karlk zagferann al, onu havf ve reca elekleriyle ele, altna hzn
sacayan
972
koy, gam zincirlerini
973
bastr, ibret alma zengisiyle
974
onu bala. Altna
iddetli ses karan atei yak, uyankln zerine onu yay ki teheccd havasnn rzgar ona
urasn. Ondan bir lokma yesen aklllardan olursun ve vesveselerden uzak kalrsn. Seni
insanlarn gnllerinde sevgili yapar.
975
ve keseyi balama konusunda
976
sana nefret verir,
seni sinsi vesvecinin errinden korur ve gzel gzl hurler firdevste kaselerle etrafnda
dner." Sonra yle diyerek iir syledi:
"Sevenin arzular melekt iersinde gezer. Kalp ikyet ettii, gnl sustuu halde."
977

970
Tatl eididir, Arapalam yabanc bir kelimedir. bnu's-Sikkt yle demitir: O fl ve flzagdr. Flzec
denmez. Islahu'l-Mantk ,308; Cevher, Shah'ta (Felez) olarak zikretmitir.bkz.Cevlig, Muarreb, 247.
971
Arapalam yabanc bir kelimedir, bugn bizde Msr'da -nnun kesresiyle "ni olarak bilinen eydir.
Budaydan karlr ve tatl eitlerinin ounda kullanlr. bkz.Cevlig,Muharreb, 340.
972
Arapa kitaplarnda bulamadm. (Sacayak, zerine tencere konan ayakl demir manasna Farsa bir
kelimedir. Sonundaki "dn" zarf edatdr. V.G. bkz. Ziya kn, Farsa-Trke Lgat, stanbul, Milli Eitim
Basmevi 1996, II, 974.
973
Bunu da bulamadm.(Bir nceki kelimede olduu gibi bunun da asl Farsa olan zencir kelimesinin oulu
zencr olsa gerek. Zencr (keskin ze harfi ile) zincirlerin manasnadr. bkz.Hey'et, el-Mu'cem-ul Vast, stanbul,
ar Yaynevi, 1980, I, 402) Zannma gre keskin ze harfi, yanllkla 21 harfi olarak metine alnmtr.V.G.)
974
Geen iki kelime gibi (bulamadn muhakkik ifade ediyor. O kelimeler gibi bu da Farsa kkenli ve zengi,
gem, eer takm, kendisine itimat edilen anlamlarndandr.V.G. bkz. kn, Lgat, I, 200.)
975
Asl nshada byledir, " =--=/tuhabbibuke: seni sevimli klar" eklinde olmaldr.
976
Bu ekilde (asl nshadadr), syakna uygun olan bir manasn bulamad.
977
Nshann dipnotunda bu kelimenin hizasnda "skt: susmak" yazldr; Sanki "Somut" hakknda yaplm bir
rivayettir.
142
(47)
AE BNT EB OSMAN SAD B. SMAL HR NSBR
978

Eb Osmann ocuklarnn en zhidi ve en vera sahibi olanyd. Yine onlarn en gzel
hal ve vakt sahibi olan oydu. Duas makbul idi.
Kz
979
mm Ahmed bintu Aieyi yle derken iittim: Annem bana yle dedi: "Ey
kzm, fn
980
ile sevinme, gidenden dolay zlme, Allah ile sevin, Allahn afvndan
981

dmekten dolay zl!"
Yine onu yle derken duydum : Annem bana yle dedi : "Zahirde ve batnda edebe
yap. Bir kimse zahirde edebi ihmal ederse zahirde azap edilir, batmda edebsiz olursa batn
cezaya arptrlr."
Yine dedi ki: Aie;"Kim tek banayken rkerse, bu onun Rabbiyle nsiyetinin
azlndandr." dedi.
Aie yle de dedi: "Kim kullar
982
kmserse, bu onun efendi hakkndaki mrifetinin
azlndandr. Kim sanatkr severse sanatn byk grr"
346 senesinde vefat etmitir.

(48)
EB AL ER-RZBR
983
NN HANIMI FTIMA MML-YMN

Byklerdendi
984
. Hal, anlay ve gzel sz sahibiydi.
Arkadalarmzdan birini yle derken iittim: Eb Ali Rzbrnin hanm Ftma
yle derdi: "Dnm sana olduu halde katndakini elde etme hususunda nasl istek
gstermem? Ancak senden hayra kavumuken nasl seni sevmem? Beni seni arzular kldn

978
Biyografisi bn Cevz, Sfat's-Safve, IV; 125'de A'lmu'n-Nis, 3/158'de vardr. Orada isminde ve babasnn
nisbetinde kartrma vardr. Buradakiyle dzeltilebilir.
979
Asl nshada : "bnet mmi Muhammed: Muhammed'in annesinin kz" eklindedir. Musannif Slem'den
hikye edilerek sunulan bn Cevz, Sfat's-Safve'den dorusunu tesbit ettim. Bu mm Ahmed'in biyografisi 65
rakamyla gelecek.
980
Asl nshada "bi-fni:fni ile" eklindedir. Sfat's-Safve'de olan yazdm.
981
Sfat's-Safve'de: "min aynillah:Allah'n gznden" eklindedir.
982
Sfat's-Safve'de :"bil-abdi: kulu" eklindedir.
983
O, Ahmed b.Muhammed b.Kasm'dr. Badad halkndadr ve Msr'da oturmutu. Orann eyhi oldu ve orada
ld. lim, fakih, tarikat ilmini bilen, hadis hafz bir kimse idi. 322 senesinde vefat etmitir. Mzik dinleyen ve
onun kendine helal olduunu zanneden ve "Be hallerin farkll bana tesir etmeyen bir dereceye ulatm" deyen
kimsenin durumu kendisine soruldu da yle cevap verdi : "Evet, mrme yemin olsun ki ulamtr lakin
Sakar'a!" Tabaktu's-Sfiyye, 354360, Tabaktu'-fiiyye, III, 4854.
984
41 numaradaki biyografide geeni ona ilave ettim.
143
halde nasl seni arzulamam? Onun yle dedii anlatlmtr: "Kul, helalinden gday
istemekten faydaland gibi hibir fiilinden faydalanmamtr."
Fatma yle dedi: "Zhid, hazzn ister; nk o dnyay istemekten ve onun
yoruculuundan rahata kavumak ister, baka deil"
Dedi ki:"Bir gn haclarn hac (yolculuuna) k vaktinde ehirden kt, develer onu
geerken o da alayarak "Vah zayflm!" diyor ve peinden u iiri okuyordu:

Dedim ki beni bineklerinizi takip etmemle ba baa brakn.
Klenin yapt gibi eliniz altndaki olaym.

Ne oluyor da istememem onlara kolay gelmiyor
Bildiler ki, bana onlardan bir nasip yoktur.

Ve yle diyordu. "Bu Beytullaha vasl olmadan geri kalann hasretidir, Ona
vusldan ayr kalann hasretini nasl gryorsun?

(49)
AMRATL-FERNYYE

Ahlak, hal ve firaset bakmndan zamannn bir tanesiydi.
Eb Mansur Muhammed b. Ahmed b.Abdnn Mervde yle dediini iittim: Ahmed
b. Seriyy
985
in hanm Aieyi yle derken iittim: Amratl-Ferniyye yle dedi:
"Susmann miras, hikmet ve tefekkrdr. Kim halvette ilimle dost olursa bu onu yalnzl
olmayan bir ns getirir."
Amra yle dedi: "Kim ahrra ve ftvvet ehline hikmet ederse bu durum onu halk
katnda izzete ve gzlerinde heybetli olmaya varis klar. (Ayn zamanda) bu rde gtrr ve
vellerin derecelerine ulatrr."
Amraya "rif, zhide muvafakat eder mi?" diye soruldu. O da yle cevap verdi:
"Diri, lye muvafakat ederse rif de zhide muvafakat eder"

985
Umulur ki, 357 senesinin balarnda vefat eden "Ahmed b. Muhammed b. Seriyy'dir. Onun hakknda szler
vardr. bkz.: Mzn'ul-ctidl, I, 139; Slem, Tabakt'us-Sfiyye, 109. Burada Zeheb'nin Mzn'da zikrettiine
gre vefat tarihi dzeltilir.
144
"Musa (a.s.), duyduunun Yce Allahn kelam olduunu nasl bildi?" diye soruldu da
yle cevap verdi : "nk bu kelam kendisindeki sfatlar fenaya erdirdi ve bundan sonra
halkn kelamna buz ettirdi."

(5051)
BR B. HRS HAFNN KIZKARDELER ZBDE VE MDA
986

Hal olarak vera ve zhd bir arada toplamlard.
Ahmed b. Hanbel yle demitir. "Kim vera sahiplerinin yollarna uzakln bilmeyi
isterse Bir Hafnin iki kzkardeinin yanna girsin, onlarn meselelerinden birazn dinlesin
ve yollarn
987
grsn"
Birin kz kardei Zbde yle dedi: "Kula en ar gelen ey gnahlardr. Ona en hafif
gelen eyse tevbedir. Ona ne oluyor ki en ar eyi, en hafif eyle defetmiyor?"
Birin kz kardei Mda, yanna
988
giren bir kleye yle dedi: "Sendeki u eye
ayorum ki Allaha giden doru yol zerinde deilsin ve Ona giden yolu arzulamyorsun!"
(5253)
EB SLEYMAN DRN
989
NN K KIZKARDE ABDE VE AMNE

Akl ve diyanet ynyle byk bir mevkide idiler.
Eb Sleymann kz kardei Abde yle dedi:
"Zhd, kalpte rahat ve kiide mal konusunda cmertlii getirir."
Abde yle dedi : "Akll, kardelerinin slahn muhafaza edendir, onlarn isteklerine
uyan degil."
Ahmed b.Ebil-Havar, Eb Sleymann yle dediini rivayet etmitir: Kardeim
mine yle derken iittim: "Allahn kanaat yceliiyle ve fakra rza ile dirilttikleri hari
fakirlerin hepsi birer ldr"

986
bn Cevz, Sfat's-Safve, II, 524-526'da onlarn biyografisini sunmu. nc bir kardei de eklemitir ki o,
Muhha'dr. bnu Hallikn, "Bir"in biyografisinde, Vefeytu'l-A'yan 1/276'da kz kardei yad etmitir.
987
mam Ahmed'in bu szn elimizde olan kitaplarda bulamadm. Fakat Bir'in nc kzkardei : ki o
Muhha'dr.-ne vgsn buldum. Bu Vefayt'l-A'yn'da gelecek blmde mevcuttur. bkz. Mir't'l-Cinn, II,
94.
988
Asl nshada "aleyhi: o erkein zerine" eklindedir.
989
bn Cevz, Sfat's-Safve, IV, 300'de onlara biyografi yazmtr ve Eb Abdurrahman Slem'den bir rivayette
bulunmutur. Kardeleri "Eb Sleyman Drn'ye gelince, o Abdurrahman b. Atiyye'dir. Abdurrahman b.
Ahmed b.Atiyye de denilir. Byk bir imamd ve ansn zhidiydi. Dmek'n kylerinden bir ky olan Driyy
halkndand. 140 civarnda dodu ve 215 senesinde vefat etti. 205 de vefat ettii de sylenir. Slem, Tabaktu's-
Sfiyye, 7582; Zeheb, Siyeru A'lmu'n-Nbel, X, 182186.
145
(54)
AHMED B. SERYY
990
MERVEZYYENN HANIMI AE:

Eb Osmann
991
huzuruna girerdi, Eb Osman da evine onu kabul ederdi.
Aienin yle dedii iitilmitir
992
: "Kim birinci tekbire ve cemaata (yetime
konusunda) hrs gstermezse o namaza dknlkte hafif kalyor demektir."
Eb Muhammedi yle derken iittim: Aieyi yle derken duydum: "rifin akl,
kalbinin aynasdr. Kalbi ise nefsinin aynasdr. Ruhu, aklnn aynas; srr da ruhunun
aynasdr. Tevfik ise aynann nurudur. Aynadaki basret hassasiyeti, onun iin hatay
dorudan ayrr.
Eb Mansur Muhammed b. Ahmed b. Abdan Merveznin yle dediini iittim:
Aienin yle dediini duydum: "Yediim bir lokma sebebiyle asla sevinemem. Meerki o
lokmay fakirle birlikte veya fakire uygun ya da onun gzetimi altnda (yiyeyim)"
Onun (Eb Mansurun) yle dediini duydum: Aieyi yle derken iittim:
"Ftvvet ehlinden bir kimse bir yerde bana ynelse, onun ynelmesi sebebiyle, o bana
ulancaya kadar srrmda bir nur buldum. Ona hizmete ve gerekeni yapmaya mufavvak
klnrsam, bu nur benim iin tamam olur. ayet onun hizmetinde kusur edersem o nur sner."

(55)
AHMED B. HNNN KIZI FATIMA NEYSBRYYE

Eb Osman
993
nn sohbetinde bulundu. Ona ve ashabna ok mal infak etti.
Eb Osman yle derdi: "Fatmann fakirlere iyilii, ftvvet ehlinin iyiliidir. Ondan
dolay dnyada ve ahirette bir karlk taleb etmez"
Fatma, Eb Osmana "Aziz ve Cell olan Allah mrifete (giden) yol, nasl (elde
edilir)?" diye sordu, o da ona yle cevap verdi: "Nefsini ve halk unutman, Allah mrifetin
hakkatna ulancaya kadar Allahtan gayr her eyi inkar etmendir."
Fatma yle dedi: "Dnya, ahmaklar iin (kurulmu) bir adr. Ona ancak akl
olmayan ve (kendine) tevfik (yetimemi olan) der."

990
49. Biyografinin dipnotuna bak.
991
O, Eb Osman Hr'dir. 44.biyografide onun hakknda aklama gemitir.
992
Bu ekilde fiili, mehul ekilde harekeledim. Korkarm ki Slem ile Aie arasndaki Rav dmtr. Sonraki
haberlerin isnadlarnda sana ak olan (sened zinciri bunu gsteriyor.)
993
O, Hr'dir. 44. biyografide onu tanttm.
146
(56)
EB ABDULLAH SCZ
994
NN HANIMI MM ABDLLAH

Dedemi
995
yle derken iittim: mm Abdullah yle derken iittim
"Kim fakirleri hakir grrse onun Allaha arzusu olmaz, hal de kalmaz.."
996

Onu yle derken iittim: "Dnyada ihvan ile sohbet etmek, dnya evinin nimetidir."
Dedi ki: Onu yle derken iittim: "Yaam, kendisine kavumak senin gsne
genilik veren; seni Allaha ynelie sevkedip dnya ve ehlinden yz evirten kimseye
kavuma urunda (olmaldr)."

(57)
HABBE ADEVYYE
997

riflerin byklerindendi.
Basra halkndand.
Muhammed b.Ahmed b. Said Rz bize haber verdi ve yle dedi: Abbas b. Hamza
bize rivayet etti (o yle dedi) : Ahmed b. Ebil Havar bize rivayet etti ve dedi: Eb
Muhammed Mekk bize rivayet etti ve dedi: Habbe yats namazn klnca ayaa kalkar
eteini ve gmleini bartsne balayp yle derdi: "Allahm, yldzlar batt ve gzler
uyudu. Krallar kaplarn kapatt ve her seven sevdiiyle
998
yalnz kald. Ben ise senin
huzurundaym."
Seher vakti olunca da yle derdi: "Allahm, bu gece geride kald ve bugn geldi.
Keke bilseydim (amelimi) kabul ettin de tebrik mi edileceim veya onu kabul etmedin de
taziye mi olunacam?
Yceliin hakk iin bu, ebediyen beni bk kldn srece benim ve senin
durumudur. Beni azarlayp kapndan kovsan da cmertlik ve kereminin kalbimde brakt iz
sebebiyle (kapn) terk etmem."

994
Horasan eyhlerinin byklerindendi. Onun ismini zikretmemiler, knyesini ve nispetini vermekle
yetinmilerdir. Eb Hafs Nisbr, 270 senesinde vefat etmi olan Amr b. Seleme ile arkadalk etti. Slem,
Tabakatu's-Sfiyye s.116254
995
O, annesi tarafndan dedesidir. smail b. Nceyd, ok gemitir.
996
Burada kapal bir kelime var ki o okunamamtr.
997
bn Cevz, Sfat's-Safve, IV, 32'de onun biyografisini yazmtr.
998
Bu szn bir ksm Rbiat'l-Adeviyye'ye nisbet edilmektedir.
147
(58)
FATIMA DIMEKIYYE

Zamannn bir tanesiydi.
eyhleri yadrgard.
Ali b.Ahmed Tarssyi yle derken iittim: Ebl-Hseyin Mlik
999
Dmeke
girince Dmek camisinde konutu ve konumay gzel yapt. Meclisinde Fatma da hazr
bulundu ve ona "Ey Ebl-Hasan, konutun ve (bunu) gzelce yaptn, zaten sen konumay iyi
becerirsin, susmay da becerebiliyor musun?" dedi. Ebl-Hasan bunun zerine sustu ve
bundan sonra konumad.

(59)
HAMDUN KASSR
1000
IN HANIMI FUTAYME:

Hali byk, kadri yce idi.
Futaymenin yle dedii hikye edilmitir. "Sfiyyenin muaeret (ho geim)
adbndan bazlar unlardr: Kendisine yneleni kabul eder, kendinden uzaklaan tefti
etmez; kim kendisiyle nsiyet ederse onunla geinir, kim de dostluundan holanmazsa onu
kendisiyle arkadal zorlamaz."
Futaymeye akllnn (kim olduu) soruldu. O da yle cevap verdi: "Kendisiyle
oturman sebebiyle kalbinin dirilik bulduu kimsedir"
Futayme yle dedi: "Kim kendini biliyorsa ancak ubudiyetle damgalanr ve ancak
Mevlas ile vnr"
Futayme dedi ki: "Kalbin mamur edilmesi ancak dnyadan yz evirmek suretiyle olur
ve kalbin harap olmas halktan yardm dilemek
1001
ile gerekleir"
Futayme yle dedi: "Kim Allahn kendi zerindeki nimetlerini grrse, bunlarn
krn eda etmek onu her eyden alkoyar"

999
bkz.: Slem, Tabakatu's-Sfiyye, 323.
1000
Hamdun b. Ahmed b. Ammre. Eb Salih Kassr Nisabr Sfyn- Serv mezhebinde fakih bir limdi.
Nisabur'da 271 senesinde vefat etti. bkz.: Slem, Tabaktu's-Sfiyye, 123129; Zeheb, Siyeru A'lmu'n-Nbel,
XIII, 50-51.
1001
Asl nshada ('-`'-/bi'l-istian: yardm istemek-kapal tesiz olarak) eklindedir.
148
(60)
EMETULLAH CEBELYYE

Damean dalarndan, kendine Ngbez denilen bir kydendi.
Eb Yezd Bistamnin
1002
sohbet ehli olan Abdullah Cebelnin hanmdr.
Onun olaanst halleri ve kerametleri vard ve ayn zamanda firaset sahibiydi.
Ky, Bistama bir fersah (yaklak 5 km) idi.
Eine Eb Yezidden ve fiillerinden "Eb Yezd u anda yle yle yapyor" diye
haber verirdi.
Yine dedi ki: (Abdullah Cebel) bir defasnda Eb Yezide gitti ve krssnn
zerinde abdest alan Eb Yezde (hanmnn bu kerametini) haber verdi. Bunun zerine Eb
Yezid bir kat ald, onu slatt ve onu
1003
krssnn zerine koydu. Ona da yle dedi: "Ona
sor, doru ise bunu haber verir, krsnn zerinde ne vardr?"
Abdullah knca Eb Yezid, kad krsden ald. Abdullah (eine) geldi ve kadna
bunu sordu, o da "Orada bir ey yoktur" diye cevap verdi. Abdullah: "imdi, onun yalanc
olduunu bildim" dedi.Eb Yezid bununla onu kocasndan gizlemeyi murad etmitir.
1004
1
Ali b.Muhammedi yle derken duydum:
Muhammed b.Aliyi yle derken iittim: Eb mran yle derken duydum: Eb
Yezidi yle derken dinledim: "Abdullaha himmetim oldu da bu hanmnda zuhur etti"
Bu kadn ei Abdullaha yle dedi:
"Yarn Rabbin sana derse : Hangi eyle bana dndn? (Ne diyeceksin?)" (O da) yle
cevap verdi: "Ona, bu ekmek hususunda sana gvendim, derim" Bunun zerine (Emetullah):
"Yce Allah kar sorusuna ekmekle cevap vermekten haya ederim" dedi.

(61)
EB YA'KUB TNNSNN HANIMI
KUSEYME:

Zamanndaki kadnlarn byklerindendi.
Eb Abdullah Ruzbr
1005
ve meayihten ondan yce kimselerin sohbetinde bulundu.

1002
Tayfur b. sa-Byk zhid 261 senesinde vefat etti.
1003
Asl nshada( '+-:bih:onu) eklindedir.
1004
Bu kssada byk bir iaret vardr. Eb Yezid Bistm (r.a) sanki, Allah'n salih kullarndan bazlarnda izhar
ettii eyler sebebiyle ortaya kabilecek kibir, ucub ve gurur hasalarn kesmeyi murad ediyordu. Sflerin
bazlar bunun gibi, kendilerinden bir keramet zuhur ettii zaman rkp, onun eytann fiili olmasndan korkarak
onu inkar etmilerdir. bn Cevz de bunun bir blmn anlatmaktadr. Telbs- bls, 383'e bak.
149
Ali b.Ahmed Tarssyi yle derken duydum: Eb Abdullah Rzbr bir gn
Kuseymenin evine geldi ve kapy kilit takl bir ekilde grd. Bunun zerine "Kilidi krn!"
dedi. Krdlar, Eb Abdullah eve girdi ve "Ne varsa aln!" dedi. Olan her eyi mlek ve
testiye varncaya kadar aldlar. Onlar satp onunla yemek aldlar ve (sohbet) dinlemek iin
oturdular.
Eb Yakub gelip eve girdi ve hibirey gremedi, biraz bozuldu sonrada oturdu. Bir
mddet sonra Kuseyme geldi, onu ei karlad ve "eyh Eb Abdullah, evdeki her eyi alm,
evi boaltm!" dedi.
Bunun zerine (Kuseyme) zerinde Basra yresine ait bir rt olduu halde geldi ve
(Eb Abdullah Ruzbrnin, sohbet) halkasnn ortasna oturdu, o (rty de onlarn arasna
att ve eve girdi. Eb Yakub ona "Bizim iin ancak senin zerinde olan kalmt, onu da
onlara attn!" dedi. Bunun zerine (Kuseyme): "Ey gz ars, Eb Abdullah Ruzbr gibi bir
kimse bizi d ediyor, bundan sonra (hl) kendimize bir ey mi brakalm?" dedi.

(62)
MERH NASBYYE

Eb Ali b. Ktib, Eb Abdullah b. Cmr. Eb Bekir Dukk, Ebl-Huseyin Basr, Eb
Abdullah Rzbr ve Ayy b. irin sohbetinde bulundu.
Vehetiyye
1006
ile zerfette yarrlard.
yle dedi: "Fakirin kendisinde tahkke eritii fakr, izzet elbisesidir."

(63)
EB ABDLLAH RZBRNN HANIMI FATIMA BNTU AHMED

Eb Ali Rzbrnin kzkardeidir.
Kadnlarn ulularndan, rif hanmlardand.
yle derdi : "Olum Eb Abdullah sfi deildir, ancak salih bir adamdr. Kardeim
Eb Abdullah
1007
ise sfi idi"

1005
smi Ahmed b.Ata'dr. Zamannda am'n eyhi idi. Kraat lmi, eriat ve Hakkat ilmi gibi birok ilim
eidinde stn bir yere sahipti. rif ve zhid bir kimseydi. Akka'nn dousundaki Sur'da 369 senesinde vefat
etti. Slem, Tabaktu's-Sfiyye, 497500, Zeheb, Siyeru A'lmu'n-Nbel, XVI, 227228.
1006
Onun biyografisi 69 numaral biyografide gelecektir.
1007
Geen Eb Abdullah :(Fatma'nn) eidir, Eb Ali ise kardeidir. Szn hakikat benim tarafmdan
anlalamad. Eb Ali Rzbr'yi 48.biyografide, Eb Abdullah Rzbr'yide 61.biyografide tantmt. Eb
150
Onun olaanst halleri ve kerametleri vard.

(64)
BRAHM HAVVSIN KIZKARDE MEYMNE
1008
:

(brahim Havvasn) anneden kardeidir.
Hmid Esved
1009
in nikah altndayd.
Eb Bekir Rzyi yle derken iitti: Cafer Huldyi yle derken duydum: brahim
Havvas yle sylerken dinledim: Bana kzkardeim-ki o Hamid Esvedin hanmyd- yle
dedi: Eim Hamidi, onun mescide girip tahiyyatl-mescid namazn klmadan oturduunu
grdkten sonra muhteem bulmadm.

Muhammed b.Abdullah yle derken dinledim: Ebl Hayr Akta yle derken iitti:
brahim Havvas kardei Meymnenin yanna girdi ki o ana bir kardeiydi ve ona yle
dedi : "Bugn ben gs daralm bir haldeyim"
O da yle cevap verdi: "Kimin kalbi daralrsa iinde olanlarla birlikte dnya ona dar
olur. Yce Allahn "yle ki bunca geniliine ramen yeryz onlara dar gelmi, vicdanlar
da kendilerini sktka skmt buyurduunu grmyor musun?
Yeryznde onlar iin bolluk, genilik vard, fakat vicdanlar kendilerini sktrnca
dnya, iinde olanlarla birlikte onlara dar geldi"
1010

(65)
MM AHMED BNTU AE
1011
BNTU EB OSMAN:

Elli sene eve devam etti, evinden kmad.
Himmet, hal ve ahlak bakmndan zamannn bir tanesiydi.
yle derken iittim: "lim, halkn hayatdr. Amel ise onun bineidir. Akl zineti,
mrifet de nuru ve basretidir"

Hmid Gazzl, bu "Eb Ali Rzbr'nin kz kardei Fatma'dan bahseden bir hikyeyi, kardei Eb Ali sebebiyle
anlatmtr. bkz. Gazzl, hy-u Ulmiddn, 2896.
1008
Onun bn Cevz, Sfat's-Safve, II, 527'de ve A'lmu'n-Nisa,V, 137-138'de biyografisi vardr. brahim
Havvas: O, brahim b. Ahmed b. smail'dir. Zhid ve riflerin ulularndand. Rey Camisinde 291 senesinde vefat
etti. Tabaktu's-Sfiyye, 284-287.
1009
bn Cevz, Sfat's-Safve, IV, 100'de brahim Havvs'n biyografisinde onun da bahsi gemektedir.
1010
Tevbe 9/118.
1011
Aie'nin biyografisi 47 rakaml biyografide gemitir. Orada bu kz mm Ahmed'den de zikredilmitir.
151
yle de demitir : "Fiillerin hepsi aypldr
1012
Nefsinin aybn ise ancak ayptan
kurtarlanlar bilebilir"
Buyurdu ki: "Kim nefsinin ayplarna raz olur ve onlar ilacyla tedavi etmezse, Allah
onu batl davalara varis klar. (Batl davalarla uratrr.)"

(66)
AVNE EN-NEYSBRYYE

Zhid ve dayankl, mchedesi ok bir hanmd.
1013

"O duas : makbul bir kimsedir" denirdi.
Eb Ahmed Hasnevyi yle derken iittim: Avneyi yle sylerken duydum:
"Ben, namazmdan ve orucumdan, zina edenin zinasndan, hrszn hrszlndan tevbe
ettii gibi tevbe ederim"

(67)
HEVRE (LAKABIYLA) TANINMI EMETL-AZZ:

Suf, rif ve hal ehli hanmlardan biriydi.
Kadnlar arasnda zamann en ftvvet ehli hanmyd.
Eb Nasr b. Eb shak b. Eb Bir b. Mreveyhi yle derken iittim: "Bir kadn onun
yanna girdi, onun zerinde ynden bir cbbe ve ynden bir gmlek vard. Ona "Kim yn
giyinirse zamana gre insanlarn en saf, ahlak ynyle insanlarn en gzeli, hareketi halkn en
olgunu, tabiat insanlarn en tatls, en cmerte can vereni, eli en ak olan olmas gerekir.
Elbisesiyle insanlardan ayrld gibi vasflaryla da onlardan ayrlr."

(68)
KUREYYYE NESEVYYE

Byk mddeayt
1014
hanmlardand ve hallere sahipti.

1012
Bylece geldi, bir kullanm da "-,-/mabe" eklinde olsa da bu kullanm da geerlidir.
1013
"Celdet, dayankl" anlamna gelir.
1014
Bu ekilde asl nshada da mmin zammeli ve ayn harfinin fethal ekliyle gelmitir. 84.biyografide
,=--/mdden: dava ehli erkekler) eklinde gelecektir. (84.biyografide iddia ehli anlamnda kt manada, burada
ise iddia olunan anlamnda ve msbettir.)
152
Onun yle dedii anlatlmtr :" Yce Allah Cenneti kendisine kulluk edip korkan
iin yaratmtr, temenni ettii halde isyan eden kimse iin deil"
Onun unu syledii de hikye edilmitir:"Susmann zorluuna gs germek, yalana
zr uydurmadan daha kolaydr"
Birgn Nasrbzi
1015
ye "Szlerin ne gzel ama huylarn ne kadar rktc!" demitir.
Anlatlda gre Nasrbz bir gn ona "Sus dedi. O da "Sus ki susaym!" diye cevap
verdi.
Yine birgn (Nasrbaz) ona "Gelme!"dedi.
O da "Bizi arma ki sana gelmeyelim!" diye cevap verdi.
Kureyiyye yle demitir: "Beni artan ancak zanlardr. Bir konuda hakkata
ularsam susar, sessiz kalrm ve benim zerimde onun bereketleri zahir olur"

(69)
VEHETIYYE
1016
MML-FADL

Dili, ilmi ve hali bakmndan zamann bir tanesiydi.
Zamannn eyhlerinin ounun sohbetine katld. mrnn sonlarnda eyh Eb
Abdullah b. Haff
1017
e (ulamak zere) yolculua kt.
Nisabura girdi ve orada Eb Amr b. Nceyd ve Nasrbz ile karlat.
eyh mam Eb Sehl Muhammed b.Sleyman (r.h.) onun yanna gelir ve konumasn
dinlerdi. Fukara-i meayihten Ebl-Kasm Rz, Muhammed Ferr ve Abdullah Muallim gibi
onlarn tabakasndan ok kimse byleydi.
Vehetyyeyi yle derken duydum: "lim talebinde olduunuzu zannettiiniz halde,
meguliyetinizin nefislerin rahatn taleb urunda olmamasna dikkat edin! lim talibi, onunla
amel edendir! limle amel etmek, ok oru tutmak, sadaka vermek ve namaz klmak deildir.
lim ile amel etmek, amelin Allah iin ihlasla yerine getirilmesi demektir. (Bu da) salkl bir
niyet ve kendisi Rabbine nazar eden ve Onu mhede eden olmasa da- Yce Allahn
kendine nazar ettiini mrakebe etmekle olur"

1015
O Eb'l-Kasm brahim b.Muhammed'dir. Muhaddis bir imam, uyulan bir vaizdi. Zamannda Horasan'n
imamyd. Mekke'de kalrken 367 senesinde vefat etti. Slem, Tabakatu's-Sfiyye, 484-488, Zeheb, Siyeru
A'lmu'n-Nbel, XVI, 263-267, El-Akd's-Semn, III,237-239.
1016
Asl nshada he harfi fetha ile harekelendirilmitir. Umulur ki o he'nin fethali ekliyle Yemen'in koy olan
"Vehet" a nisbettir. Tc'l-Ars (veheta)
1017
Muhammed b. Haff. Zahir ilimlerinin ve hakikat ilimlerinin alimi idi. Kitap ve snnete sarlmasnn
okluuyla beraber hal,ilim ve ahlak bakmndan zamannn eyhlerinden birincisiydi. Emir ocuklarndan olup
zhd hayat yaayanlardandr. 371 senesinde vefat etti. Slem, Tabaktu's-Sfiyye, 462466; Tabaktu'-
afiyye, III, 149163.
153
Onun yle dediini duydum: "Gerek sufnin aralarndan bazlar unlardr:
stememek, bir eyi tazim etmemek, thmetsiz bir ynden olduu zaman ltuflar
reddetmemek ve bir vakitten baka bir vakte birikimde bulunmamak veya bir vakit iin
(birikim yapmamak)"
Onu yle derken de duydum: "Sahib-i hakkatn, tahakkuk mertebesine ulatktan
sonra hallere dnmesi olmaz. Bilakis btn haller o (mertebeye) tabidir"
Onu yle sylerken duydum : "Gerek muhabbet, sevenin sevdiinden bakasn
konumamas ve onun sznden gayrsna kar sar bulunmasdr. Neb (s.a.s) in dedii gibi
ki (o yle buyurmutur) "Bireye olan sevgin seni kr ve sar eder"
1018

Sika bir kimsenin ondan bahsederek yle dediini duydum: "Ona tasavvufu sordum,
o da yle cevap verdi: "Sebeplere balanmamak ve alakalar kesmektir"

(70)
ZYDE BNTUL-HATTB TAZERYYE:

Tazer
1019
kmis, Dmna be fersah olan dalarda bir kydr.
smail b.brahim Guhstn
1020
nin annesiydi.

1018
Eb'd-Derd'nn Neb (s.a.s)'den merfu olarak rivayet ettii hadislerden Buhar'nin Trih-i Kebr'i II, 107
(Bilal b.Eb'd-Derda biyografisi), 3/172(Ha b.Muhammed Segaf biyografisi) ve Snen- Eb Davud (Edeb
Blmn Hev bahsinde) 4/334 ve Msned- Ahmed 5/194, 6/450 ve Cmiu'l-Usl 4/500 11/726 Birinci yerde
Enes b. Malik'in (rivayet ettii bir) hadisin bir blmdr. Onu da Hafz bnu Abdi'l-Berr Nebi (s.a.s)'in bir
sznden isnadsz olarak rivayet etmitir. Behcet'l-Meclis, I, 808. Baz atasz kitaplar onu Eb'd-Derd'ya
nisbet ederek verir. Eb Abd Kas b. Selm'n Emsal, 224'de ve Zemaher'nin el-Msteks, II, 56'da yapt gibi.
Eb All Bekri'de bunu kabul etmeye yle demitir. Bilakis bu (sz), Nebi (s.a.s)den mefu olarak rivayet
edilmitir. Faslu'l-Makl, 320. Bundan daha deheti, onun rivayet edilen Arap ataszlerinden olduuna dair
hangi bir nisbetten gafil olarak anomim bir sz olarak rivayet edilmesidir. Mecmeu'l-Emsl, I, 78,196 Chz da
onun rivayetinde kat olmam, szlerinden birinde yle demitir: "Bunun iin yle denir "Muhakkak ki
muhabbet, kr ve sar eder" el-Hayavn, IV, 386 Asker'nin Cemheret'l-Emsl, I, 356'ya bak. Nsha farklarn
kontrol et. Sonu :Bu suf hanmn bu hadisi muhabbetin hakikatndan murad ettii eye delil getirmesi, (suf)
topluluunun grlerine uyan zahir mana ile yaplm bir tefsirdir. Fakat dilciler ve edebiyatlar, baka bir
ekilde tefsir etmilerdir. Eb'l-Abbas Sa'leb'e onun manas soruldu, o da yle cevap verd: "Gz ona denk olan
eyleri grmeye kar kr eder ve kula onun hakkndaki knamay dinlemeye kar sar eder yle diyerek iir
syledi: Bak doru syledii halde, senin hakknda baklarm bile yalanladm. Kulaklarmn duymad
eyleri senin urunda kulaklarma duyurttum. Melimu's-Snen, VIII, 31 ve Trh-u Badad, III,117 Tasavvuf
ehlinde bu abide sfyyenin tefsirinin benzerinin aradm ve 365 ylnda vefat eden Ebbekir Kelbz'nin et-
Taaruf li-mezhebi ehli't-Tassvuf kitabnda buldum. 110.sayfasndadr. yle: bnu Abdissamed yle
dedi:"Muhabbet odur ki kr ve sar eder; mahbubun gayrsna kar kr eder ve ondan baka bir matlub grmez.
Nebi (s.a.s) yle buyurdu: "Bireye muhabbetin (seni) kr ve sar eder" Kelbaz buna ek yapp yle demitir
"Sf topluluunun yalnz kendilerinin kulland ibareleri ve kendi aralarnda olan istilahlar vardr. Onlardan
baka onlar kullanmaya yanamaz. Gelen rivayetlerden bazsn haber verdik ve ksaca manalarn akladk.
Bundan ibarenin btnyle ieriine deil de yalnz manasna yneldik. Muhakkak ki onun ierii, keiften
kaynaklanan bir lutuf olmas hasebiyle kayt altna girmez. Onlarn hallerini ibareler anlatmaktan acizdir ki bu
erbab yanna mehurdur. Eb'l-Kasm Kueyr eyhi Eb Ali Dekkk'tan; Nebi(s.a.v.) Din "Bir eye veya bir
ey iin- olan sevgin (seni) kr ve sar eder" buyruunun manas hakknda yle dediini anlatmtr: "Gayrdan
gayret dolaysyla, mahbubdan heybetin (sonucu olarak) kr eder" Kueyr, Risle, 218.
1019
Yakut, onu harekelemitir. Mu'cem'l-Bldn III, 536.
154
Babas Hattb
1021
, Eb Yezidin sohbetine devam etti ki O, Onun ashabnn
byklerindendi.
O (hanmn), mehur kerametleri ve bilinen yce halleri vardr.
Babas Hattbdan hikayeler ve sz rivayet ederdi.
Ondan da olu smail rivayette bulunmutur.

(71)
MELKE BNTU AHMED B. HAYYVEVEYH

Hasan
1022
b.Ali b. Hayyveyhin hanmdr ve onun amcasnn kzdr.
Babas Dmenn reisiydi.
O (hanm), hal sahibi bir kimseydi.
Ei Hasan onu hacca gtrd ve iblnin huzuruna iletti. ibl, onu grnce Hasana
yle dedi: "Sen erkeksin, o ise kadndr. Fakat o, hal bakmnda senden daha ycedir"
Hasan dedi ki : "Resl (s.a.v.)in ehrine girinceye kadar bu (szn manas) kalbimde
olumad"
Anlatmaya devam etti ve dedi : "Onun yannda nafakasndan
1023
biraz dirhemler vard,
ondan baka bir eyimiz de kalmamt. Neb (s.a.v.)in banda oturmu zencilerden bir
topluluk grd ve bu dirhemleri onlara verdi.
Bu konuda onunla iki kere konutum ve ona yle dedim :"Bu zencilere onun bir
ksm veya daha da az yeterdi!"
Bana yle cevap verdi : "Ne zamana kadar mnakaa edeceksin ey Hasan? Sanki sen
zencilerden bakasn grmemi gibisin!"
1024

(72)
FTIMA BNTU MRN
1025

Dmen halkndandr.

1020
Horasan'da bir nhiye olan Guhstn'a-Ghstan da denir- nisbettir. Herat ve Nisbr arasndadr.
Mu'cemu'l-Bldn, IV, 205, Ensb, IV, 564.
1021
Eb Nuaym onu, "Hattb bid" ismiyle zikretmitir ve buna ilavede bulunmamtr. Sonra da onun senediyle
szlerinden bir sz aktarmtr. sfehn, Hilyet'l-Evliya, X, 144. Eb Yezid ise, Bistm olarak bilinen
kimsedir.
1022
Ondan Musannif, Eb Abdurrahman Slem iitmitir. Tabaktu's-Sfiyye s.69
1023
Byle!
1024
Asl nshada: "---/biba'din: bir ksm ile" eklindedir.
1025
bn Cevz, Sfat's-Safve, IV, 107.
155
Hli ulu, kuvvetli vecd sahibi ve ok mchede ehli bir kimseydi.
Dmenda Eb Abdullah Zhidin sohbetine katld.
Ali b. Muhammedi yle derken iittim. Hasan b.Aliyi yle derken duydum :Eb
Muhammed Mevsl
1026
bize geldi ve Fatma ile karlanca dedi ki "Bu, zamannn
Rbiasdr.
1027

Duas kabul olunan, lnceye kadar fakir ve garibler konusundaki mesuliyetini
gzelce yerine getiren bir kimseydi. Allah ona rahmet etsin.

(73)
ABDSE BNTUL-HRS

Dmen halkndandr.
Beldesindeki fukaraya otuz yl hizmette bulundu.
Bir adam ona "Halin nedir?" diye sordu. O da yle cevap verdi : "Halden sual etmek
muhl (batl) bir eydir."

(74)
MML-HSEYN BNTU AHMED B. HAMDN
1028

Eb Bir Halvnin annesidir.
Kadnlardan onun sohbetine katlan bir kimseye yle derken duydum: mml-
Hseyini yle derken duydum? "Kim sapasalam fakr yolunu tutmak istiyorsa yataklardan
topra, yemeklerden al, sevin olarak znty, kabul olarak reddi, izzet olarak da zilleti
sesin."
Bana onun yle dedii rivayet edildi:
"Muhakkak ki Yce Allah, mminlerin nefisleri iin ancak Cennette var olacak bir
deer bimitir. Onlarn kalplerini de nazargh edinmitir. Nefislerinizi aalk mallara

1026
bn Cevz, Sfat's-Safve'de "Reml" eklindedir. Bunlardan birini tanmyorum.
1027
bn Cevz, Sfat's-Safve'de "Zhide :zhd ehli" eklindedir.
1028
O, Eb Cafer Ahmed b. Hamdn b.Ali b.Sinan'dr. Nsbur eyhlerinin byklerindendi. 311 senesinde vefat
etti. Musannif Eb Abdurrahman Slem ondan yle bahsetmitir. "Onun evi bu durum bitinceye kadar zhd ve
vera evi olmutur. Torunu-kz-olu-Eb Bir Muhammed b. Ahmed Halv tarafndan kapatlmtr. Son
seferinde Mekke'ye mcavir olmu, pepee yirmi sene Mekke'de kalmtr. Eb Bir'in vefat haberi bize 387
senesinde ulat, 386 senesinde Mekke'de lmt. O, o vakite Harem Blgesinde bulunan eyhler arasnda bir
taneydi. Slem, Tabaktu's-Sfiyye, 332. Bunu, bu Eb Bir hakkndaki bu rivayeti et-Takyy'l-Fsi,
Slem'nin Tabaktu's-Sfiyye'sinden naklederek vermitir. Fs, Takyyddn, el-Akd's-Semn, tah. Fuad
Seyyid, Msr 1381/1962, I, 391'e baknz. Bu biyografide Slem'de (gelen rivayetlerle) dorultulabilen baz
hatalar vardr.
156
karlk satmaynz, Yce Allahn nazar mevziinin raz olmad eyden korunmu olduunu
biliniz"
1029

(75)
HLE OLARAK TANINAN MM GLSM:

Eb Ali Segafnin
1030
ve Abdullah b. Mnzilin sohbetlerine katlmtr.
1031

Ebl-Kasm Nasrbz
1032
, ona ikram eder ve ona yaknlk gsterdi.
mm Hseyin Kuraiyye
1033
nin yle dediini iittim :"Onunla birlikte daa ktm.
Bana yle dedi :"Beni ehre gtr, iim darald." Dndmzde ona "ini ne daraltt?"
diye sordum. "Kudreti grmek neredeyse Kdiri grmekten megul edecekti" diye cevap
verdi.
mm Glsm Hleyi yle derken iittim: "Vecd, ibarenin kendisi hakknda
1034

doru dmeyecei bir eydir; nk o, Yce Allahn kulundaki srrdr. Onu aklamak
isterse aklar, gizlemek isterse gizler. Bu konuda tekellf edenin tekellf kendinde zahirdir"

(76)
AZZE HEREVYYE:

Hal ve makam sahibi, akll, dindar, vera sahibi bir kimseydi.
Nsbra geldi ve orada ld.
Heratta Abdurrahman b. ehrnn sohbetine katld.
Azzenin yle dediini iittim : "Zhid o kimsedir ki hkmdara bir ihtiyac
sebebiyle gelir, rif ise hkmdarn kendisiyle oturmak iin geldii kimsedir."
Onu yle derken duydum: Sfyn yle buyururdu : "Yce Allah, drt eyi bir yerde
yd etmitir ve yle buyurmutur: Allah o kimsedir ki sizi yaratt, sonra rzklandrd, sonra
ldrr, sonra da diriltir.
1035
Senin mrn artrmaya bir kimsenin gc yetmedii gibi, senin
rzkn oaltmak da kimseye mmkn deildir. yleyse yorgunluk ne uruna?"

1029
Asl nshada : "Halavn" eklindedir. Tabaktu's-Sfiyye'de ve Akdi Semn'den "Halv" olarak tesbit ettim.
1030
Onun hakknda 44. biyografide aklama gemitir.
1031
O, Abdullah b.Muhammed b. Mnzil Nsbri'dir. Ondan Zeheb yle bahsetmitir. "Doruluk ve
hakikatta tekti. hlas ve mrifet hakknda yce bir sz vardr." 331 senesinde vefat etmitir. Zeheb, El-Iber, II
,226, bn md, ezert'z-Zeheb, II, 330, Tabaktu's-Sfiyye'nin fihristlerine bak.
1032
68.biyografide onun hakknda aklama gemitir.
1033
80 numarasyla onun biyografisi gelecektir.
1034
Asl nshada da byledir. Mana "-=/anhu : ondan" eklindedir.
1035
Rum 30/40.
157
mml-Hseyin Kureiyyeyi yle derken iittim: Azze Hereviyyenin unu
sylediini duydum: "Zhid ve (Allaha) yaklamaya alan kimse nefsinin ycelii ve
ykseklii yolunda insanlara bakar, bundan dolay, gznde (ycelik ve ykseklik) kk
grnr."

(77)
MM AL
1036
BNT ABDULLAH B. HAMZ

Nsbr kadnlarnn ulularndandr. Hali yce, kadri byk bir hanmdr.
Ebl-Kasm Nasrbz
1037
nin sohbetine ve meayihten dier baz kimselerin
sohbetlerine katlmtr.
eyhler, ona ikram ederlerdi ve onun bulunduu hali bilirlerdi.
mm Aliyi yle derken iittim: "Bast hali olmakszn hayay brakmak, kovulmay
getiren bir balangtr."
Yine onun yle dediin iittim: "Varlklarn hepsi, kullar var edenlerinden koparmak
iin birer sebeptir."
Onun yle dedii anlatlmtr : "Kendisinde ubudiyetin hakikat bilgisi doru bir
ekilde oluan bir kimse, ksa zamanda rubbiyyet bilgisine ular."

(78)
SREYRE ERGIYYE

Ahlak yce, hali byk, thmetten uzak, akran arasnda zamannn esiziydi.
Zamannda kadnlar arasnda onun gibisi yoktu.
Eb Bekir Frsnin
1038
sohbetine katld.
mml-Hseyin Kureiyyeyi yle derken duydum : Sreyreyi yle derken iittim:
"ou zaman inkarn sebebi, idrakten aciz kalmaktr"

1036
htimal ki o, Muhammed b.Abdullah b. Hamd'n kardeidir. O ise Mansur Nsbr fi'nin babasdr.
Alim, viz, duas makbul bir kimseydi. h. 388 senesinde vefat etmitir. Zeheb, Siyeru A'lmi'n-Nbel, XVI,
498, Skk, Tabaktu'-fiyye, III, 179
1037
68. biyografi esnasnda onun hakknda malumat gemitir.
1038
htimaldir ki o, Eb Bekir Tamestn Fris'dir. 340 senesinden sonra Nibur'da vefat etmitir. Eb
Abdurrahman (Slem), onu Tabaktu's-Sfiyye, de anlatm, onun ismini zikretmemitir. bkz. Slem,
Tabaktu's-Sfiyye, 471.
158
(mml-Hseyin Kureiyye), (Sreyrenin) yle dediini duydum, demitir :
"Kendisi hakknda szedilebilen ilmi inceliklerin son noktas Rububiyet ve ubudiyet ilmidir.
Sonra ubudiyet (ilmi) ortadan kalkar ve rububiyet (ilmi) kalr."
(mml-Hseyin) dedi ki: Yine onu (Sreyrenin) unu sylediini duydum: "krarn
shhat, (ikrarn) cehaletten uzak olmasdr. Mrifetin (shhat) tebihten temiz olmasdr.
Amelin (shhat) ise irkten arnm olmasdr."
Yine O, onun yle dediini duyduunu syledi : "Bela ve nimet, hepsi tek bir
menedendir. Ancak sadklar, belann nzl annda sebat gsterirler."

(79)
UNEYZE BADDYYE:

Eb Muhammed Cerrye
1039
hizmet etmitir.
Sfilerin zriflerinden
1040
idi; ahlak zarf, hali byk idi.
Sohbet ehlimizden birisinin yle dediini duydum: Uneyzeye "Bana tavsiyede
bulun!"dedim. O da yle cevap verdi : "Yarn senin lehine olmasn istediin gibi bugn
Allah iin ol!"
Uneyzeden bana, onun yle dedii rivayet edilmitir : "Kim onu severse hizmeti
esnasnda yorulmaz, bilakis ondan lezzet alr."
Yine Onun yle dedii rivayet edilmitir: "rif, vasfeden ve haber veren olmaz."
Onun unu syledii hikye olunmutur:"lim, hayeti getirir, mrifet ise heybeti miras
brakr."
yle dedi : "Beeriyetin kalplar (bedenler), ubdiyetin madenleridir."
1041

(80)
MML-HSEYN KUREYYE DYE TANINAN
CUMA BNTU AHMED B. MUHAMMED B. UBEYDULLAH

lim ve halde zamanda tekti.

1039
O, Ahmed b. Muhammed b. Hseyin'dir. sminin Hasan b. Muhammed olduu da sylenmitir. Cneyd'in
ashabnn byklerindendi. Sf meayihinin limlerindendi. Halinin mkemmellii ve ilminin shhat sebebiyle
Cneyd'den sonra onun yerine oturtuldu. 311 senesinde vefat etti. Tabaktu's-Sfiyye, 259. Cerr, asl nshada
-cm harfi zamme ile harekelenmitir. Dorusu ise fethal olmasdr. Cerr b.Abdullah Bicl (r.a)'n
ocuklarndandr. Askaln, Tebsiratu'l Mtenebbih, 320.
1040
Asl nshann dipnotunda zarf eklindedir.
1041
Asl nshada "-,=/ayrahu" eklindedir, yazm hatasdr.
159
Zamanndaki fakr ehline infakta bulunurdu.
Ebl-Kasm Nasrbazznin
1042
, Ebl-Hseyin Hdrnin ve meayihden dier baz
kimselerin sohbetine katlmtr.
Birok kere haccetmitir.
Onu yle derken duydum : "Badadda eyh Ebl-Hseyin Hdrnin yanna
girdiimde, bana "Kimin sohbetine katldn?" diye sordu. Ben de "Nasrbznin!" diye cevap
verdim. Bana "Onun szlerinden hangisini ezberledin?" diye sordu. Dedim ki: "O yle
syler : "Kimin nisbeti salam olursa, mrifeti tam olur." Bunun zerine Hdr skt etti.
Dndm zaman, Nasrbz bundan memnun oldu ve yle dedi : Bir eyhin
yanna
1043
giren kimseye byle davranmak yarar."
Onu yle derken de duydum: Huzurumda ilmin ve amelin fazileti (konusu) geti. Bu
konuda konuana yle dedim : "lim, insanlarn konutuu deildir, bunlarn hepsi sz ve
nutuktur. lim, Allahn peygamberine, Allah ona salt etsin
1044
, kendisiyle hitap ettii u
buyruudur : Bilesin ki Allahtan baka tanr yoktur
1045

Btn insanlar, (Lailhe illah) sylemekle emrolundular. Nebi (s.a.s) ise halinin
ycelii ve makamnn bykl sebebiyle bilmekle emrolundu."
Onu yle derken duydum : "Kimin kendisini fenya eritiren balanglar olmazsa,
kendini bki klan sonlar da olmaz"
1046

(81)
MML-HSEYN VERRGA

Iraktandr. Gzel szl, mchede ehli ve vera sahibi idi.
Onu yle derken duydum "Cevheri grmek mya mmkn deildir, dokunmak
hari"
Onun yle dediini iittim: ibl dedi ki: "Allah kardysanz, Onun emrini
karmayn!"
1047

1042
68. Biyografi srasnda onun tantm gemitir.
1043
Asl nshada yoktur.
1044
Asl nshada da byle: "selem" ifadesi olmakszn gelmitir. Bu eski ulemann bazlarnn usldr.
1045
Muhammed (s.a.s) 47. 19
1046
afii'nin Risle'deki, Harab'nin Garib'l-Hads'indeki, Hattb'nin yine Garb'l-Hads'indeki ve Herev'nin
Garbeyn'indeki slplarnda bunu grdm. -Neb (s.a.s)'e sz ve yaz olarak salt etmenin hkm iin bkz.
Hatib (Badd), el-Camiu li-ahlki'r-Rv ve dbi's-Smiu, I. 271; Fahkkli Risle Mukaddimesi, 25 ve
Risle'nin metni s. 17; Tabaktu's-fiyye, I, 22, bn'ecer, Eml, III, 186,2166'. Bu, ounlukla bizzat
Hadisin senedinde vaki olur. Misal olarak : bnu Mbarek'in Zhd kitabnn 267-271 sf.larna bak.
1047
"Dorudan Allah'a eriemediyseniz, size kapy amadysa dinine bavurun! Allah sizi kle almadysa,
zelmeyin dini var!" anlamlarnda sylenmi bir cmledir. Yce Allah kitabnda melen "Allah bir insanla ancak
160

(82)
MNE MERCYYE:

Fukaray tekeffl ederdi.
Muhafazakr, iffetli, himmet yce bir kimseydi.
Onun unu sylediini duydum "Evliyy gdalar doyurmaz, fakat kfayet miktar
eyler duyurur."
yle dedi : "Onun urunda
1048
fukaraya hizmet etmek, kalbin nuru ve srrn
salhdr."

(83)
FTIMA HNGAHYYE:

Zamannn ftvvet ehli kimselerindendi.
Fukarann mesuliyetini zerine alr, Onlara hrmet ederdi.
Onun yle dedii hikaye edilmitir : "Ftvvet, ayrm yapmadan hizmeti yerine
getirmektir"
Yine onun yle dedii anlatlmtr :"Arflerin kalplerinin sevinci ftvvet ehlini
grmektedir, zntleri ise onlardan ayrlmakladr."

(84)
ABDULVHD SEYYRNN
1049
HANIMI
AE BNTU AHMED TAVL MERVEZYYE

Fazlet ve mchede ehli kimselerdendi. Zamannda hal bakmndan ondan daha gzeli
ve tasavvuftaki gidit bakmndan daha hou yoktu.
Fukaraya be bin dirhemden daha fazla infakta bulunmutur.

vahiy sretiyle veya perde arkasndan konuur, yahut bir eli gnderir; izniyle, dilediini vahyeder. Dorusu O
ycedir, Hakmd'dir. (re Sresi, 51.Ayet) buyuruyor. Peygamberimizden sonra Allah ile direk bir iletiim sz
konusu deildir. Ancak dinine uymak, emirlerine tabi olmak sretiyle iletiim mmkndr. Mesela ilah
emirlerden biri olan namaz, mminin mirac olarak nitelenmitir Allah dorusunu daha iyi bilir.
1048
Asl nshada byledir. Onun manas, hizmetin ikram ve tekeffl etmeyi ifade etmesidir. Kefil olma konusu
Arapa'da geni bir konudur.
1049
Bu kii Abdulvahid b. Ali Seyyr Nsbr'dir. 375 senesinde vefat etmitir. bkz. Slem, Tabakut's-
Sfiyye, 309.
161
Dava sahiplerinden
1050
birinin ona "Sana kef olsun diye yle yle yap!" dedii;
onun da "Setr, kadnlara keften daha layktr; nk onlar mahremdirler" diye cevap verdii
bana haber verilmitir.
Yine onun yle dediini duydum "Kim fakr yemeini lezzetli bulmazsa, ona fakrn
fazletleri almaz"
Ona "Falanca senin yardmn kabul etmedi." ve , "Kadnlarn yardmn kabulde zillet
vardr.
1051
" dedi, denilince yle dedi : "Kul, ubdiyeti iersinde azz olmak istiyorsa,
ahmakln izhar etmi olur"
Onun sonu, hamd alemlerin rabbi olan Allah iindir. Salt ve selam peygamberi
Muhammede ve temiz line olsun.
(Kitabn yazlmas), Abdus-Seyyid b. Ahmed Hatb tarafndan, (Allah onu, anne-
babasn btn mmin kadn ve erkeklerle beraber rahmetiyle yarlasn.) 474 senesi, Safer
aynn ortalarnda bitirilmitir.

1050
68.biyografi srasnda onun benzeri gemitir.
1051
Bunun bir benzeri 30 numaral "Fatma Nisbriyye" nin biyografisinde gemitir.

Tasavvufta Kadin

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tasavvufta Kadin

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

, ok zikir yapan bir kimse idi. Bakasyla nsiyeti ok azd.

Allah ak sebebiyle akn

You might also like