G R

Yakndou kltrne ve tarihine ekil veren en nemli ve baskn unsurlardan biri hangisidir diye bir soru sorulduunda phesiz ki birok kiinin cevab Assurlular olacaktr. Nitekim Mezopotamyaya, Suriyeye, Anadolunun gneydousu hatta Anadoluya bakldnda Assurlular iaret eden birok yerleme, yazt, stel veya kaya kabartmas gibi birok kant grmeniz son derece olaandr. Mezopotamyaya M.. 3. binyln sonunda g ettikleri ve Ur III.Slale tarafndan ynetilen1 Assurlular daha sonra ise Mezopotamyada, olaslkla M.. 2.binyln ilk yarsnda Babil egemenliinden ayrlarak amsi Adad I (M.. 18141782) ynetiminde gl bir krallk oluturup bamszln ilan etmilerdir.2 Bu kraln hkmdarlndan sonra Babil kral Hammurabi (M.. 1792-1750) dneminde yeniden Babil egemenliine girmesine ramen Assur Devleti dnya tarihinde grlen en uzun mrl devlet olma niteliine sahip olan glerden biri olmay baarmtr. Mezopotamyal kltrel bir unsur olan Assurlular, Anadolu ile kurduklar yakn ilikiler nedeniyle Anadolulu kltrel zellikleri Mezopotamyaya tarlarken, Mezopotamyaya ait unsurlular da Anadoluya tamlardr. yle ki krallar iin yaplan saraylar Anadoludan gtrlen ahap, ta veya onlarca eit madenle sslenirken sz konusu malzemeler, saraylarda yaanlan ihtiama ve zamana tanklk etmilerdir. Gnmze son derece zengin yazl ve grsel miras brakan Assurlular tam olarak aydnlatlm bir uygarlk olarak grmek olas deildir. nk ok geni ve farkl corafi ve kltrel alanlar bnyesinde barndran, bu alanlarda hakimiyet sren bir devletin yaadklar, dnce sistemleri, toprak ynetim tarzlar, yaanlan sorunlar
1 2

Oates 1972, 799-804. Sevin 1999, 7-8.

ve daha akla gelebilecek birok soru ve problemler elimizde bulunan zengin yazl ve grsel kanta ramen maalesef gizemini hala korumaktadr. rnein tezimizin bir blmn de oluturan, Assur tarihi corafyasnda hala birok sorunun ve tartmann varl bilinmektedir. Birok kral yaztlar, annaller ve yazl belgeye ramen bu sorularn cevaplanmas zaman alacak gibi grnmektedir. Ayrca Assur egemenliinin grld corafi alanlarda yaplan yzey aratrmalar ve kazlarn sayca az olmas da sz konusu cevaplarn elde edilmesini geciktirdiini syleyebiliriz.3 Assur tarihine bakldnda imparatorluun byyp glenmesine paralel olarak etki sahasnn artt ve hkmettii corafi snrlarn geniledii grlr. Durum byle olunca, Assur mparatorluu bulunduu corafi konumu nedeniyle da baml bir hal kazanmtr. Tez konumuzu oluturan Cizre-Silopi Blgesi bu anlamda Assur mparatorluunun eksikliklerini giderebilecek politik ve corafi neme sahip olan bir blgedir.(Harita 1; Resim 1) Nitekim bugn rahatlkla grebildiimiz, ovann jeopolitik neminin Assurlular tarafndan fark edilmesi hi de zor olmamtr. Tarmsal anlamda son derece zengin potansiyele sahip olan blge, iinde birok su kayna ve nehir barndrmaktadr. Ayrca ticari gzergahlar zerinde bulunan CizreSilopi Ovas, Anadoluya ulamak iin kilit bir konuma sahipken, Anadoludan gnderilen tarm rnlerinin nehir trafiiyle gneydeki merkeze ulatrlmasnda da nemli grev stlenmektedir. stelik Cizre-Siloi Blgesinin Assur asndan daha da nemli olan yan, zellikle Urartunun geliip glendii M.. 9. yyda Assur merkezi ile Urartu arasnda tampon bir blge olmasnda yatmaktadr. Nitekim Menua dnemiyle birlikte Urartunun Assur topraklarnn kuzey snrna doru geldii ve Assur zerinde bir tehdit oluturduu yazl kaynaklar tarafndan dorulanmaktadr. lkemiz arkeolojisi asndan son derece nemli ve ayn zamanda hakknda ok az ey bilinen Cizre-Silopi Blgesi yzey aratrmalarnn neden yapld ve blgede yaplan bilimsel aratrmalarn nemi aka grlmektedir. Nitekim Cizre-Silopi
3

Arkeolojik aratrmalarn eksikliini gidermek konusundadolayl katklar olduunu dndm, rnak ve evresinde bilimsel aratrmalar yapmamzda byk emekleri bulunan deerli gvenlik glerimize, rnak Valiliine, IRGEVe, Cizre retmen Evi yetkililerine ve ofrmz R. Erola sonsuz teekkr ederim.

Ovas ve evresinde 2004-2006 yllar arasnda yaplan yzey aratrmalar sonucunda 61 yerleim yeri tespit edilmitir. (Harita 2) Gvenlik nedeniyle kstl alanlarda, kstl imkanlarla gerekletirilen almalara ramen tespit edilen yerleim says blgenin nemini gzler nne sermektedir. Gnmzde de hakknda ok az ey bilinen bu blge, yukarda deinilen veAssurlulara ait olan sorunlarn zmlenmesine byk katklar salamaya adaydr. Bu kadar kilit bir konuma sahip olan Cizre-Silopi Blgesi, Assurlular tarafndan Ulluba olarak adlandrlmaktadr. Urartunun gney yaylm ve Tiglat Pileser IIIn blgede hakimiyet kurmasyla birlikte bu topraklar dorudan bir Assur eyaleti konumuna getirilmi ve Maennu ya da Abarakku olarak adlandrlmtr. Tez konusu olarak Cizre-Silopi Blgesini sememde gerek blgede tarafmzca yaplan arkeolojik yzey aratrmalar ile blgeyi yakndan tanmam, bu blgeyi Anadolu ile Mezopotamyann birleme noktas olarak grmem, blgede yaptmz almalar dorultusunda oluan kiisel gzlemlerim ve blge hakknda ok az eyin biliniyor olmas rol oynamtr. Bu amala baladm tezimin, hakknda az ey bilinen blge iin bir kap aralyacan umut ediyorum. leri srlen grler eksik ya da yanl olsa bile, ileride salanacak daha net veriler ve kalntlar dorultusunda daha salam bilgiler oluturaca kansndaym. Hazrlam olduum Yeni Assur Dneminde Cizre-Silopi Ovas adl tezimin Cizre-Silopi Ovasnn Corafi zellikleri balkl I. Blmnde blgenin corafi zellikleri genel hatlaryla verilmitir. Blgenin sahip olduu corafi zellikleri bu ekilde vererek Cizre-Silopi Ovasnn neminin daha iyi anlalmasn salamak amalanmtr.

Tezimin Cizre-Silopi Ovasnn Yeni Asur

mparatorluundaki Yeri ve

nemi balkl II. Blmnde ise ovann avantajl corafi artlarnn Assur asndan sahip olduu ekonomik ve politik neme deinilecektir. Bununla birlikte bu blmde Assurlularn politik anlamda oluturduklar vasal topraklar ve eyaletler hakknda bilgi verilecektir. Bu kavramlarn ne anlama geldikleri ve ilevlerinin ne

olduklarnn bilinmesi ayn zamanda bir eyalet olan Cizre-Silopi Ovasnn daha iyi anlalmasn salayacaktr. Yeni Asur Dneminde Cizre-Silopi Ovas ve Yakn evresinin Siyasi Tarihi balkl III. Blmde ovann Yeni Assur Dnemi siyasi tarihi ele alnacaktr. Bu blmde, ova iinde Yeni Assur Dnemi krallarnn yaptklar faaliyetler verilirken ayn zamanda ova ile son derece yakn ve sk ilikiler iinde bulunan, corafi olarak da birbirinden kopuk olmayan Tur Abdin (Kaiyari) Blgesinin de siyasi olaylarna deinilecektir. Cizre-Silopi Ovasnn Tarihi Corafyas ve Ovann Yeni Asur Eyaleti Olmas balkl IV. Blmde, tezimin tarihi corafya ksmn iermektedir. Bu blmde Ulluba Blgesinin corafi konumu gzler nne serilmesi iin yakn iliki iinde bulunduu Habhu, Katmuhu, Kumme ve Ukku topraklarndan bahsedildikten sonra Ulluba ve Maennu Eyaletinden bahsedilecektir. Bu dorultuda gerek ovann gerekse evresinin lokalizasyonu gzler nne serilmi olacaktr. Ayrca bu blmde yazl belgelerde bulunan, Maennu Eyaleti iinde ve yakn evresinde yer alan olas kentler verilmi; bazlar iin mevcut bilgiler verilerek bir ksm hakknda tarafmca yeni yorumlar yaplacaktr. Blgedeki Son Arkeolojik Aratrmalar Inda Yeni Asur Varlnn Deerlendirilmesi balkl V. Blmde, ise ova iinde Assur buluntularnn ele getii yerleimler ve bu yerleimler hakknda bilgiler verilerek ovann Yeni Assur Dnemindeki yerleim ablonu ortaya konmaya allacaktr.

I. BLM

C ZRE-S LOP OVASININ CORAF ZELL KLER

Gneydou Anadolu Blgesinin nfusunun en nemli geim kaynan tarmsal faaliyetler meydana getirmesine karn, tarmsal retim kuraklk ve sulama yetersizlii nedeniyle son derece kstl durumdadr. retimde verimlilii dren en nemli etken olan nadas, blge illerinin topraklarnda byk bir yzde igal eder. Blgeden gemekte olan byk su potansiyeline sahip Frat ve Dicle Nehirlerinden sulama ve enerji salamada yararlanmak iin, dolays ile blgedeki toplumsal ve ekonomik yaamn byk lde deitirilmesini gerekletirmek amacyla Gneydou Anadolu Projesi (GAP) hazrlanm ve uygulamaya konmutur.4 GAP, sulama asndan byk neme sahiptir. Nitekim GAP oluturan 13 proje ile Aa Frat Havzasnda 1.1 milyon hektar, Bat ve Orta Dicle Havzasnda 0.6 milyon hektar olmak zere toplam 1.7 milyon hektar tarm arazisinin sulanmas planlanmaktadr. 5 Gneydou Anadolu iinde bulunan ve tezimizin konusunu oluturan CizreSilopi Ovas daha ok bugnk Cizre-Silopi ilelerinin snrlar iinde bulunan geni dzlkleri kapsarken antik dnemde iinde zengin tarmsal alanlar ve ticari yollar bulunduran olduka nemli bir blgeydi. Gnmzde de verimli tarmsal alanlara sahip olan ve ticari gzergah olma niteliini devam ettiren ova6 tam olarak TrkiyeNecdet ve Ik 1993, 45. Aa Frat Projesi, Karakaya Baraj ve HES, Snr Frat Projesi, Suru-Baziki Projesi, AdyamanKahta Projesi, Adyaman-Gksu Projesi, Gaziantep Projesi, Dicle-Kralkz Projesi, Batman Projesi, Batman-Silvan Projesi, Garzan Projesi, .Ilsu Projesi, Cizre Projesi Necdet ve Ik 1993, 55-56. Ilsu ve Cizre Baraj Gllerinin Dicle Nehri zerinde inaas ile birlikte Batmandan Cizreye kadar olan alanda yaklak olarak 334 kmlik bir alan sular altnda kalacaktr. Cizre Baraj denizden yaklak olarak 409.4 m ykseklikte ve 21 km karelik bir alan kaplamas dnlrken, Ilsu Baraj denizden yaklak 530 m yksekte ve 313 km karelik bir hacime sahip olacak ekilde tasarlanmtr. Algaze 1988, 241281. 6 Cizreden Zahoya kadar olan geni dz ovaya, gnmzde halk arasnda Rayad ad verilmektedir. (ehr-i Nuh rnak, 21).
5 4

Suriye-Irak snrnn bulunduu gen alanda, Trkiyenin gney u kesinde yer almaktadr. Yukarda verilen GAP Projeleri kapsamnda Cizre Projesi de bulunmaktadr. Sz konusu proje, Cizre Baraj ve HES olmak zere Silopi Ovas sulamas ile Nusaybin- dil-Cizre pompaj sulamasn da ieren bir projedir. Proje bitirildiinde ylda 1.2 milyar kwh enerji retilecek olup, Nusaybin, Cizre ve Silopi ovalarnda 121.000 hektar alan sulanm olacaktr.7 Yukar Dicle Blgesinde olduu gibi Cizre-Silopi Blgesinde de kltrel mirasn su altnda kalma tehlikesi var olduundan kltrel varlklarn tespiti, envanter listelerinin oluturulabilmesi ve korunabilmesi iin son yllarda blgede yaplan arkeolojik aratrmalara yeniden balanm ve almalar hz kazanmtr. Cizre-Silopi Ovasn corafi zelliklere gre iki ana blme ayrmak mmkn gibi grnmektedir: 1.Cizre-Zaho Karayolunun kuzeyindeki dalk ve ykseltili alan (birikinti konileri) (Resim 2) ve 2.Cizre-Zaho Karayolunun gneyindeki dzlk alan (ova) (Resim 3) Cizre-Silopi blgesinde 2004 ve 2005 yllarnda G. Kozbe bakanlnda yapm olduumuz arkeolojik almalar yukarda deinilen corafi yapya gre gerekletirilmitir. Dolaysyla almalar gvenlik nedeniyle ncelikli olarak ova iinde, bir baka deyile Cizre-Zaho Karayolunun gneyinde yrtlmtr. Ancak 2006 yl iinde ovann kuzeyine, Cudi Da ve eteklerinin bulunduu dalk ve ykseltili alan inceleme ans yakalanmtr. Ovann kuzey blmnde yaptmz almalarda Cudi Da hatt boyunca; Cudi Dann dou-bat ynl uzanan birok ykseltiden olutuu grlmtr. Bir baka deyile, ovann kuzeyinde grkemli Cudi Da ve hemen onun nnde uzanan onlarca kk tepecik daa elik ediyor gibi grnmektedir.8 (Resim 4) Dalk kesim, kuzeyden gneye doru inildike dz yapya
Necdet ve Ik 1993, 58. Sz konusu bu rakam, Cizre-Silopi Blgesinde Silopinin gneyi ve Nerds aynn, dousundaki ovada yaklak 32.000 hektar civarnda olacaktr. 1. Nerds Sol Sahil Sulama ebekesine Mays 2002 tarihi itibariyle su verilmeye balanmtr. Her yl sulama alannn yars sulanmaktadr. 2005 yl itibariyle 3.650 dnmlk pamuk, 6000 dnmlk buday olmak zre toplam 9650 dnm arazi sulanmaktadr. (ehr-i Nuh rnak, 61). 8 Cudi Dann jeolojik yaps ve zellikleri iin Bknz. Pamir ve Erentz 1963, 4.
7

dnr ve gneyde geni Cizre-Silopi Ovas olarak uzanr. yle ki gneye inildike ortalama ykseklii 500 m. olan ykseklik 4. Zaman alvyonlar ile kapl ovada Dicle ile Habur Nehirlerinin birletii noktada, ortalama 369 mye kadar dmektedir.9 Ova, Mio-Pliocene Dnemi boyunca Toros Dalarnn gney tepeciklerinin erozyona uramas sonucunda ekillenmitir. Ayrca bundan dolay eski alvyal yelpazeler serisi st ste olumutur. Sz konusu Mio-Pliocene depositleri arasnda bol miktarda yeralt suyu ve kayna yer almaktadr.10 Cizre evresinde bulunan yelpazeler Dicle tarafndan, Cizre ve Silopi arasndaki alvyal yelpazeler ise Diclenin kollar tarafndan paralanr. Ancak sz konusu bu alanlarda aktif alvyal yelpazeler var olmasna karn paralanma ya olmaz ya da ok az olur. Yelpazeler ounlukla 1-2 mlik ekilebilir topraklarla kaplanr. Ovann byk bir blmnde yeralt suyuna kolaylkla ulalabilir ve ova iinde kesik kesik yzey sular yer almaktadr. Bu nedenle ova genelinde antik yerleim says olduka fazladr. Bununla beraber Silopi Ovasnn gney blmleri neredeyse tamamen yatay olduundan su eksiklikleri yzeye alan drenajlarla giderilmeye allmtr. Bu alan olaslkla youn yeralt suyuna sahip olmadndan modern kylerden ve antik yerleimlerden yoksundur.11 Bilindii zere Gneydou Anadolu Blgesinin Frattan sonraki en nemli dier nehrini Dicle ve kollar oluturmaktadr. Dicle nehri, Eil civarnda Dibni ay ile birletii Delucan mevkiine kadar Ergani veya Maden Suyu ad ile anlr. Diyarbakr Havzasnn belli bal akarsular olan ve bu havzann kuzey ve kuzeydousundaki dalk sahann sularn toplayan Ambar ay, Batman ay, Garzan ay ve Botan ay, Diclenin en nemli kollarn meydana getirmektedir.12 Dicle Nehri, Diyarbakr Havzasnn dou kenarnda Botan ay ile birletikten sonra gneydouya ynelir, dar ve derin boazlar geerek Cizre Dzlne13 (ykseltisi

Atabay 2001, 1. Parker 2001, 37. 11 Algaze et.al. 1991, 194. 12 Necdet ve Ik 1993, 20. 13 Pamir ve Erentz 1963, 2. Dicle dzlnn kuzeyinde alak tepecikler bulunurken gney ksmnda ykseklikleri ortadan kaybolan tatl srlar ile eik yzeyler, bat ksmnda ise yayvan bir
10

400 m) iner. Dicle Nehri bu alanda yani ovada birok kk dere tarafndan beslenir.14 Ovada ilerleyen Dicle Nehri daha sonra Boyuncuk Ky nlerinde bir dirsek yapp douya dner ve bu noktadan sonra gneydouya ynelir, nce Kzlsu ay sonra alayan Deresinin sular Dicleye katlr ve Dicle, Habur aynn katlmyla Trkiye snrn terk eder.15 Frat ile birleerek att-l Arap adn alp Basra Krfezine dklr.16 Ovann dou yakasna bakldnda, Hakkari Dalarndan doan ve 25 km uzunluu olan Habur ay, olduka derin ve ormanlk bir alandan geerek TrkiyeIrak snrn oluturur ve Trkiye-Irak-Suriye snrnn birletii noktada Dicle ile karr. Ayn zamanda Habur ay dnda ovann en dousunda Tatlsu ve Hui Derelerinin sularn da iine alan Hezil ay da Trkiye ile Irak snrn oluturur. Hezil ay, Habur Gmrk Kaps yaknnda Habur ayna katlr.17 Ovann gneyinde Kuzey Irak Zagros silsilesine uzanan geni tepeler yer alr. Bunlardan en nemlisi Suriye topraklar iinde bulunan Cebel Abyadtr.18 Bu alak da silsilesi yaklak 500 m yksekliindedir. Bu silsile Cizre ovas ile Assur ana topraklar arasnda doal bir engel oluturmaktadr. te yandan Cizrenin hemen batsna bakldnda Tur Abdin Dann yer ald grlr.19 Cizre-Silopi Ovasnn kuzeyini kaplayan ve yukarda da deinilen Cudi dalk ktlesi ise 3. Zamanda Toros kvrmlar oluurken ortaya kmtr. Oluum gerekleirken Hakkari ok geni bir ktle olarak ykselmi, Dicle Irmann batsnda ve Silopi ilesi snrlar iinde kalan sz konusu oluumun devam meydana gelmitir. Toros kvrmlarnn oluumu
tepelik yer almaktadr. Da ynnde gmk ve tabansz bulunan vadiler gneye doru slar ve alvyal bir yatak kazanr. (Pamir ve Erentz 1963, 5). 14 Dicle Irma dnda Silopi Ovas iinde ve evresinde yze yakn dere bulunmaktadr. Bu derelerin tamamna yaknnda sadece ilkbahar ve k mevsimlerinde su bulunur. Hava scaklnn artmas ve yeralt kaynak sularnn kesilmesiyle yaz ve sonbahar mevsimlerinde derelerin byk ounluu kurur. Bu dereler iinde; Nerds ay, Hezil ay, Telkabin Deresi, Hilya Deresi, Harbul Deresi, Bii Deresi, Besbin Deresi, ar (urik) Deresi, or Deresi, Krtk Deresi, Gne Deresi ve Nerd ay gibi dereler yer almaktadr. (Atabay 20001, 3). 15 Atabay 2001, 3. 16 Necdet ve Ik 1993, 20- 21. 17 Atabay 2001, 3. 18 Ainsworth 1888, 326. 19 Parker 2001, 37-38.

esnasnda, volkanik hareketler youn bir ekilde grlm, hatta kan lavlar baz ksmlarda tek tek ykselen ve kmeleen ykseltiler oluturmu, bazen de platolarn yzeyini kaplamtr.20 Silopi lesi ve evresi, 3. Zaman oluumlaryla kapldr. ran ve Irakta olduka kaln olan bu oluumlar petrol yataklarn olutururken, Silopide sz konusu oluum daha incedir. Ancak alkan (Gite) Beldesinden Kasrik Boazna kadar uzanan ve sanki st ste konmu talar andran blgede kalnlk biraz daha fazladr. Ayrca 3. Zamann tektonik hareketler sonucu genel salnmdan daha fazla kvrlan ve Hakkari Dalarnn batsnda, Dicle Irmann dou kysna uzanan Cudi Dandaki21 yal tortullar gneye doru daha gen oluumlar zerine yklenmitir. Cudi Dann en yksek noktas 2114 m olup, Silopi Ovasna egemen bir konumdadr. Cudi Da, kalker yapl bir karaktere sahiptir. Bu nedenle de susuz ve plaktr. Yalnzca dan baz eteklerinde, genellikle mee bazen de am aalarndan oluan bitki rtlerine rastlanr. Yksek kesimlerde, yeralt sularnn yzeye kt blgelerde ayrlar bulunmaktadr.22 4. Zaman alvyonlaryla kapl Mezopotamya Blgesinin kuzeydeki ucunu oluturan Silopi ve evresi, Mezopotamyann alan emsiyesinin Trkiyedeki son bir blmn meydana getirir ve dou-bat ynnde uzanan geni dzlkler dalarn geni yamalarnda balayan ok kk vadilere alr. Bu vadiler Suriye topraklarndaki baka vadilerle birleerek, Frata alan Habur Vadisini oluturur.23 Gneydou Anadolunun iklim koullar, karasal bir step ikliminin zelliklerini yanstmaktadr. En dk scaklk derecelerinin ve yalarn k mevsiminde toplanmas, buna karn yaz mevsiminin ok scak ve kurak gemesi ya
Atabay 2001, 1. Cudi Da tek bir ykseltiden deil de daha nce belirtildii gibi birden ok ykseltiden olumaktadr. zellikle 2006 ylnda blgede yaplan yzey aratrmas srasnda Cudi Dann eteklerine klm; Cudinin i blgelerinde yer alan Grml Beldesine kadar gidilmi burada yer alan Cudinin uzantlar yakndan gzlenmitir. Bu nedenle, Cudi Da yerine Cudi Da Silsilesi demek daha doru olabilir. (1/25 000lik Cizre paftas N49-a4). 22 Atabay 2001, 2. 23 Atabay 2001, 4.
21 20

konusundaki baz yerel farkllamalara ramen ana izgileriyle blgede Akdeniz tipi bir ya rejiminin varln ortaya koyar.24 Yllk scaklk ortalamalar bakmndan Akdeniz ve Ege kylaryla beraber, Trkiyenin en scak blgelerinden birini hi phe yok ki, Gneydou Anadolu blgesi oluturmaktadr. Blgede kaydedilen yllk ortalama scaklk deerleri, kuzeyden gneye ve doudan batya doru giderek artmaktadr. Bu husus her eyden nce karasallk derecesinin ykseklii ile ilgilidir. Zira yaz aylarnda ok fazla snan blgede k mevsimi bir hayli souk geer ve yllk scaklk fark 25-27 derece arasnda deimektedir. Bu rakamlar yllk scaklk farknn, Kuzeydou Anadolu blgesinde olduu gibi bu blgede de gstermektedir.
25

Anadoludan daha fazla olduunu

Cizre-Silopi Ovasnda da yalar genellikle saanak eklinde meydana gelmektedir. Yalar k mevsiminde Silopi ile merkezinde ve ovada yamursaanak eklinde grlrken, ykseklerde ise (1000 metre zerinde) daha ok kar eklinde grlmektedir. Yalar ilkbahar, sonbahar ve k mevsiminde meydana gelirken yaz mevsiminde ya nadir olarak grlmektedir. Silopide yllk ortalama ya miktar 540 mm civarndadr. Cizre tarafnda ise bu oran yaklak 400 mm dolaylarndadr.26 Bu miktar Silopinin kuzeyinde ve dalk kesiminde artmaktadr. En ok ya ise mart aynda grlmektedir. Kar ya rejimine bakldnda ise ovada kar yann olduu ancak yerde kalc olmad grlrken, 1000 metrenin zerindeki yksek kesimlerde 2-2.5 metreye kadar kar kalnl grlmektedir.27 Cizre-Silopi Ovasnn corafi zelliklerini ksaca tanmladktan sonra, gerek corafi gerekse iklimsel zelliklere dayanan yayla alanlar ile ova/step alanlar arasndaki farkllklara da deinmekte yarar vardr. Yayla alanlar, 2000 m ve stnde, hatta zaman zaman 3000 m yksekliine ulaan dalar zerinde yer alrken, step
24 25

Necdet ve Ik 1993, 9. Necdet ve Ik 1993, 9-10. 26 Pamir ve Erentz 1963, 2. 27 Atabay 2001, 6.

10

alanlar ise alak yayla dzlklerinden oluur ve ykseklikleri 400-800 metre arasndadr. Step alanlar Trkiyenin en kurak alanlardr. Ortalama olarak yllk 300500 mm ya alan ve birok yllar 6-7 ay sren ve yaz mevsimini iine alan steplerdeki kurak devre, 35-40 dereceye kadar ykselen scaklklara sahiptir. Bu nedenle step alanlar yaz aylarnda hayvan srleri iin son derece elverisiz ortama sahiptirler. Buna karlk ayn step alanlar, k aylarnda yksekte bulunan yayla alanlarna gre ok daha uygun bir iklimsel zellik sergilerler. Steplerde, klar lk ve ok zaman yasz geerken yayla blgelerinin yllk ya tutar, step alanlarna gre birka misli fazladr. (ortalama 900-1500 mm), k iddetlidir ve yaan kar 3-4 ay yerde kalmaktadr.28 Nitekim Cizre-Silopi topraklarnda pek ok yayla bulunmaktadr. Nevazi, Rezul, Kolepin, Sihirbas, Dupkini, Gbndere ve Kemal yaylalarnda MartEkim dneminde hayvanclk yaplr. Ayrca oban Danda Krmz Yayla, Cudi Da eteklerinde elik Yaylas ile ayn adl dereye sahip olan Aynaa Yaylas yer almaktadr.29 Gneydou Anadolu Blgesi sahip olduu geni dzlkler, devaml adr hayat yaayan gebe airetler (gerler) iin son derece elverili bir klak alan meydana getirmektedir. Geimlerini yalnz kkba hayvan yetitiriciliinden salayan ve gerek gebelii kendilerine yaam biimi olarak semi bulunan bu airetler (toplam 20.000 kii kadar) Cizre-Silopi Dzl, Diyarbakr Havzas, Urfa Platosu ve Tektek Dalarnda klamaktadrlar.30 Blgede yer alan yaylalar gnmzde nemini koruduu gibi erken dnemlerde de bu neme sahipti ve kanmca Assurlularn blgeye ve blgede bulunan Aramiler zerine yaptklar seferlerin byk blmnde bu yaylalar ve yaylalarn gvenlik problemleri rol oynamaktayd. Konu hakknda baz dnceler, Cizre-Silopi Ovasnn Tarihi Corafyas ve Ovann Yeni Assur Eyaleti Olmas balkl IV-E Blmde Maennu Eyaleti anlatlrken verilecektir.

28 29

Necdet ve Ik 1993, 36-37. Atabay 2001, 4. 30 Necdet ve Ik 1993, 35- 36.

11

II. BLM

C ZRE-S LOP OVASININ YEN ASSUR MPARATORLUUNDAK YER VE NEM

A. Cizre-Silopi Ovasnn Ekonomik ve Politik nemi

Cizre-Silopi Ovasna bakldnda ovann Assur asndan nemi genel olarak iki ana blme ayrlabilir : 1.Ovann Ekonomik nemi 2.Ovann Stratejik nemi Ovann ekonomik nemi blgenin corafi konumu ve barndrd corafi zelliklerle dorudan ilikilidir. Cizre-Silopi Ovas hakknda belirtilmesi gereken en nemli nokta, blgenin Cudi ve Cebel Abyad gibi sra dalar arasnda uzanmasdr. stelik bir anlamda koridor saylabilecek bu alan, batya doru Tur Abdin Dann nnden devam edip Mardin Blgesine kadar uzanmaktadr. Bu zellii ile de ulam asndan ve ova iinde Dicle Nehrinin ak hznn azalp geilere olanak salamasndan dolay nemli bir konuma brnmtr. Anadolu kltr ile Mezopotamya kltrlerinin bulutuu, kaynat ve etkilemelerin youn olduu bir alanda bulunan ova bu nedenlerle antik dnemden beri varl bilinen ok nemli dou-bat ticaret yollarn iinde bulundurmaktayd. Osmanl Devleti dneminde Cizre sz edilen corafi konumundan dolay Musul zerinden gelip Mardinde iki kola ayrlarak, biri Diyarbakr zerinden Karadeniz

12

kylarna, tekisi ise anlurfa zerinden Halepe ulaan ticaret yollarn kullanan kervanlar iin bir konaklama istasyonuydu.31 Suriye stepleri byk lde gvensiz olduundan, sz konusu ticaret yolu Tur Abdinden Nusaybine oradan da doruca douya, modern Cizre ehri yaknndaki Dicle geiine doru uzanmaktayd. Bu gzergah, Cizre ovas ile Zaho ve Jebel Abyadtan Musul stne uzanr ki, bat eyaletlerinden Dur arrukine uzanan Assur Kral Yolu ile birebir rtr.32 Bununla beraber ova nehir trafii iinde bir koridor gibi ilev grmektedir. Cizre, yukarda belirtilen nemli bir yol ekseni zerinde olmasnn yan sra, Dicle Irma zerinde Diyarbakr ile Musul arasnda keleklerle33 nakliyat yapanlar iin de bir konaklama yeri idi. Cizre ihtiya fazlas tahl, sebze ve meyvesini keleklerle Musula gnderirdi. ehrin bu zellii XX. yzyln balarna kadar srm fakat Musul ve evresinin Trkiye snrlar dnda kalmasyla Cizre bu misyonunu yitirmitir. 34 te yandan ticari gzergahlara sahip olmasnn yannda ovann nehir ve dere kayna bakmndan zengin oluu, bata Dicle olmak zere nehirlerin tad verimli alvyal tortular ova iinde biriktirmesi sonucunda olumu bereketli dzlklerin ok geni yer kaplamasna neden olmutur. Bu da tarmsal faaliyetlerin artmas ve ovann zengin tarm potansiyeline sahip olmasn beraberinde getirmitir. Nitekim Assur kenti ve evresinin stepsel zelliinden dolay tarmsal faaliyetler bakmndan fakir oluu Assur mparatorluunu, kuzeyden nemli tahl geliri elde etmek zorunda brakmtr. Assur genel politikasnda var olan eyaletler ile yeni kurulan yerleimler kuzey

31 Cizrenin bu avantaj belki verilecek u rnekle daha iyi anlalacaktr; 1766 ylnda bu yol zerinde bir kervanla birlikte seyahat eden C. Niebuhrun verdii bilgiye gre sz konusu kervanda, 1300 maz meesi, 120si eitli Hint ve ran kumalar, 45i kahve tayan deve, 500-600 kadar ykl at, katr ve eek, 150 muhafz ve 400 kadar yolcu bulunuyordu. Verilen rakamlar Cizreden geen yolun nemini ve bu yol zerinde bulunan Cizreye salad gelir hakknda fikir vermektedir. (Gyn 1975, 97). 32 Parker 2001, 39-40. 33 Kelek gemite hayvan derisinden, gnmzde ise lastik amrelinden yaplan basit ve ilkel bir tama aracdr. Gnmzde hala zellikle de nehir ve gllerde kullanlmakta olan bu deniz tatnn Assurlular tarafndan da nehir ve derelerin geilmesinde kullanldn eitli stel ve kabartmalardan renmekteyiz. 34 Hz.Nuhtan Gnmze Cizre Sempozyumu, 50- 51.

13

blgelerden elde edilen sz konusu tahl geliri iin, bu blgelerde tahl retimi ve tahln Assur merkezine iletilmesi grevini stlenmilerdir.35 Ovann stratejik nemine dnldnde ise stratejik nemin ovaya politik bir nem de kazandrd grlmektedir. Sz konusu stratejik/politik nem iinde, ncelikle karmza ovann Ninevenin sadece 100-110 km kuzeyinde bulunuyor olmas kmaktadr. Ova merkezi Assur topraklar ile Jebel Abyad silsilesi tarafndan ayrlmasna ramen Assur ana topraklarnn bir paras olarak kabul edilmelidir. Bu nedenle ova bugn de olduu gibi antik dnemde stratejik bir neme sahip olmaldr. Bu stratejik nem iinde blgenin Mezopotamyann kuzeyi ile Anadolu dalk blgeleri arasnda tampon blge konumunda olmas bulunmaktadr.36

Ancak kanmca ovann dou-bat arasnda yaplan ticaret ve bu ticaret faaliyetlerinin odanda olmas, blgenin Yukar Mezopotamya ovalar ve Anadolunun i ksmlar ile olan ilikiler nedeniyle kltrel etkileime son derece ak olmas, blgede gelien politik olaylarn Assur ana topraklarn da kolaylkla etkilemesine neden olabilmekteydi. rnein Assur mparatorluunun gerileme iine girdii M.. 823-745 yllarnda Urartu varl Cizre-Silopi Ovasna kadar gelmi ve Assur bu tehlikeyi Tiglat Pileser IIIn hkmdarlna kadar korku iinde izlemek zorunda kalmtr. Durum karsnda Urartuya kar etkili olamayan Assur daha ok merkeze ekilmi gibi grnmektedir. te yandan ovann Ninevenin yaklak 100110 km kadar kuzeyinde oluu, Assur merkezinin sz konusu durum karsnda gelien olaylara mdehale edememesi, Assurun gszln gstermesi asndan da nemlidir. Ovann kuzeyinde yer alan Cudi Da sras, Anadolu ile Mezopotamya arasnda bir tampon blge ya da stratejik bir snr oluturmaktadr. Dalk alanlar Assur ile ezeli dman Urartu arasnda doal bariyer grevi grrken Assurun dalk bu

Sz konusu durumu gsteren ve Sargon II dnemine ait bir mektup bulunmaktadr. (Parpola 1990, 202; Mektup CT 53 323) 36 Parker 2001, 40.

35

14

blgedeki faaliyetlerini kstlam ve daha kuzeydeki blgelere olan ilgi ya da Urartu zerine yaplacak hareketler iin caydrc bir etkide de bulunmutur diyebiliriz.37 Ancak her ne olursa olsun blge Assur mparatorluunun zellikle kuzeye yapt seferler asndan son derece nemli bir alandr. Sz konusu durum sadece Cizre-Silopi asndan deil, ayn zamanda ovaya ok yakn olan Nusaybin blgesi, Tur Abdin (Kaiyari) ve bu blgelerin, iinde olduu dnlen Katmuhu topraklar asndan da geerlidir. Sz konusu bu blgeler kuzeye yaplan seferlerde geilerin saland, bir baka deyile Assuru kuzeye; kuzeydeki dmanlarna, elde edilecek ganimetlere ve bu blgelerde yer alan zellikle demir gibi vaz geilmez zenginliklere ulatran bir kap grevi grmektedir. stelik Tukulti Ninurta II dneminde greceimiz Cizre Blgesindeki Subnat Nehri ve kayna bu politik dnce ve ihtiyacn gzel bir rneini oluturmaktadr. Bu adan baklacak olursa Cizre-Silopi Ovas ve evresinin Assur asndan ne denli nemli olduu rahatlkla grlecektir. stelik bu etkenler yannda Cizre-Silopi Ovasna yakn evrelerde demir yataklarnn bulunduu da gzden karlmamaldr.38

B. Assur mparatorluunda Eyalet ve Vasal lke Kavramlar

Assur politik yapsnda grlen geliimler zamanla kanlmaz olarak politik g kavramnda da deiiklikler yaratmtr. Sz konusu deiiklikler, ncelikle Assurda M.. erken 2. binylda grlen ehir devletleri sisteminden M.. 2. binyln ortalarna doru ortaya kmaya balayan territoryal devlet anlayna geilmesi, daha sonra da M.. 1. binyln ilk yarsyla birlikte imparatorlua dnmesidir. Uzun bir srete gerekleen bu deiikliklerin temelinde politik gcn merkezilemesi yer almaktadr. Nitekim bu dorultuda da imparatorluk kavram ortaya kmaktadr. Dnya tarihine bakldnda Assurlularn ok zengin kltrel

Dinol 1994, 19. Maxwell-Hyslop 1974, 141 ve harita. Ayrca Assur iin son derece nemli olan Anadolu demir yataklar iin Bknz Maxwell-Hyslop 1974, 139-154.
38

37

15

farllklarn

ve

ekonomik

glerin

barnd

geni

topraklarn

ynetimini

gerekletirmeyi baarm ilk toplum olduklarn grmekteyiz.39 Assurlularn bu kadar geni topraklara hkmetmelerinin kolay olmad ve bu dorultuda politikalar gelitirdikleri bilinmektedir. Sz konusu politikalara bakldnda ncelikli olarak Assur mparatorluunda temel yntemin, askeri

genilemenin nemli stratejik bir arac olarak ehirlerin ve salamalatrlan yerleim blgelerinin sistematik olarak ykld grlmektedir. Assurlular fetih edilen yerlerde yaayan insanlar ya ldryorlar ya da zorla yanlarnda gtryorlard ve bu ehirleri yamalyorlard. Dman bu tedbirler yardm ile yenilgiye uratldktan sonra Assurlular, blgenin ekonomik ve idari organizasyonunu yeniden kurmaya dikkat etmek zorundayd. Yeni kaynaklara (sava ganimetleri ve hara eklinde olsun, fetih edilen blgelerin uzun sreyle demesi gereken vergiler eklinde olsun) ulam Assur genileme politikasnn tevik edici bir unsuruydu. Byle bir vergi politikas fetih edilen blgelerdeki retimin (zellikle de tarmsal retimin) mmkn olduu kadar hzl bir ekilde yeniden canlandrlmasn art komaktayd. Byle yklan yerleim yerleri ayn zamanda yeniden kuruluyordu ve tarmn, hayvancln ve imalat sanayisi alanndaki faaliyetlerin yeniden balamas salanmaya allyordu.40 Sonuta da Assurlular ele geirdikleri bu yeni alanlar ya bir eyalete eviriyor, merkeze dorudan bal topraklar haline getiriyor ya da vasal topraklar olarak dmanlarna kar kullanma ayordu. Bu politik dng iinde sz konusu emperyal politikalar ynlendiren ve yneten bir soylu snfnn olmas gerekmektedir. Assur siyasi mekanizmasna bakldnda lke ynetiminde mutlak sz sahibinin kral olduu grlmektedir. Kral lke ynetiminde eitli grevliler de kullanmaktadr. Assur emperyal mekanizmasnda yer alan grevlileri iki ksma ayrmak mmkndr; yksek rtbeli memurlar ve eyalet valileri. Assur ynetiminde yer alan yksek rtbeli memurlar arasnda Turtanu

39 40

Pecirkova 1988, 243-244. Kirschbaum 2004, 85-86.

16

(mareal)

41

, Rab saqe (basaki), Nagir ekalli (saray terifats) ve Abarakku

(vekilhar) bulunmaktadr.42 Sz edilen yksek rtbeli memurlar genellikle Assur kaytlarnda bir kere anlrlar ve ksa sreli grevlerde bulunurlar. Bu da Assur monarisinde memurlarn ok sk grevlendirildikleri ve grevden alndklarn gstermektedir. rnein amsi Adad V dnemi kaytlarnda ad geen Mutarri Assur nemli bir grevlidir ve krali kaytlarda onun M.. 822lerde askeri seferleri ynettiinden bahsedilmektedir. Fakat bu kaytlar onun adnn getii ilk ve son kaytlardr. Yine M.. 747de Raappada vali ve eponim olan Sin-allimanni de Assur kaytlarnda sadece bir defa anlmaktadr. Ancak bununla beraber istisna olan baz durumlar ve grevlilere de Assur siyasi tarihinde rastlamak mmkndr. rnein Bel-Harran-beli-uur M.. 782-727 yllar arasnda 50 yldan fazla bir sre memurluk grevi yapmtr.43 te yandan Salmanasar III dnemi ile birlikte Assur mparatorluunda yukarda ad geen yksek rtbeli memurlar nemli baz eyaletlerin ynetici durumuna getirilmeye balanmlardr.44 Ancak burada belirtilmesi gereken nemli bir nokta bulunmaktadr. Assur mparatorluunda yksek rtbeli memurlar eyaletleri ynetirlerken bir vali konumuna getirilmiyorlard. Yani onlar eyaleti yneten valiler gibi grnrken yksek memurluk nvanlarn koruyorlard. Bir baka deyile statleri hibir zaman dmyordu. te yandan valiler ise yksek rtbeli memurluk nvann kazanabilmekteydiler yani stat atlayabilmekteydiler. rnein, M.. 830 ylnda Kalahta vali olan Nergal-ilaiia M.. 813 ylnda karmza turtanu olarak kmaktadr.45 Yksek rtbeli memurlarn kendi aralarnda, bir baka deyile yksek rtbeli bir memurluktan bir dierine geip geemediklerine ilikin ise herhangi bir kant bulunmamaktadr.46

41 42

Postgate 1995, 5-6. Pecirkova 1988, 249; Grayson 1993, 21-23. 43 Grayson 1993, 21-23. 44 Grayson 1993, 24 , 49 ve tablo 1. 45 Grayson 1993, 26. 46 Grayson 1993, 33.

17

Assur mparatorluunda zaman zaman krali ailelerin ynetimde sz sahibi olduklar bilinmektedir. Bu durumu yanstan kukusuz en gzel rnek Adad Nirari III dneminde grlen annesi Semiramistir.47 stelik imparatorluk ynetiminde yer alan memurlarn krali ailelerden geldikleri ele geen baz mektuplar tarafndan kantlanmaktadr. rnein, Bel-dana ait olan bir mektupta, mektubu gnderen kii ona baba diyerek hitap edip ailemiz Kalahtaki krallardan gelmektedir demektedir. Olaslkla bir baka yksek rtbeli memur olan bu kii de Bel-dan gibi krali bir aileden gelmektedir.48 Yukarda da bahsedilen Assur mparartorluunun temel talarndan olan eyalet sistemine bakldnda eyaletlerin iki guruba ayrld grlmektedir. Bunlar; Assur Anayurduna (Mat Assur) bal eyaletler ve anayurdun, ekirdek ksmn dnda kalan tara eyaletlerdir.49 Eyalet kavram iinde belirtilmesi gereken temel nokta, Assurlularn eyaletleri halsum ya da halzum olarak adlandrmalardr.50 Mevcut olan bu eyaletler bel pahiti ad verilen valiler tarafndan ynetilmekteydiler.51 Bu valiler yerel halktan ok Assurlu olan ok kkl ailelerden seilmekteydi. Bu valileri kral tayin etmekteydi bazen valilik krallk gibi babadan ola geerdi ama bu sk grlen bir ey deildi ve kraln bilgisi dahilinde gerekleirdi.52 Ancak kimi dnem krali memurluklarn nesilden nesile getii grlmektedir. rnein M.. 13.-12. yy limmu listelerinde yksek memurlarn babalarnn da yksek memurluk sfatna sahip olduklar grlmektedir. stelik Nineve Arivinden elde edilen mektuplar ve Assur ktphanelerinde bulunan baz tabletlerde grlmektedir ki tapnak grevlileri, krali yazclar ve dini uzmanlar bu grevleri kendi aileleri iinde birok nesil boyunca ellerinde bulundurmulardr.53

Semiramis hakknda bilgi Yeni Assur Dneminde Cizre-Silopi Ovas ve Yakn evresinin Siyasi Tarihi balkl III. Blmde, -Adad Nirari III Dnemi ksmnda verilecektir. 48 Grayson 1993, 30. 49 Postgate 1995, 1. 50 Bu konuda eitli yaklamlar olmasna ramen sz konusu halzum ve halsum kavramlarnn eyalet anlamna geldii kabul edilmektedir. (Postgate 1995, 1-2). 51 Postgate 1995, 2; Kinnier Wilson 1972, 13. 52 Postgate 1992, 252. 53 Pecirkova 1988, 251.

47

18

Assurlular asndan eyaletlerin en nemli yan kukusuz ki yaplan seferler ve yaylm politikalarnda eyaletlerin stlendikleri nemli roldr. Sefere kan Assur ordularnn temeli eyaletlerden salanan zorunlu askerlerden olumaktayd. Kral ordusunu geniletmeyi srdrrken Roma mparatorluunda olduu gibi Assurda profosyonel askerlikte her hangi bir snf olmad bilinmektedir. Bu durum belki yksek rtbeli memurlarn hem sivil hemde askeri ykmllklerinin olmasndan, bir baka deyile ynetimdeki stnlklerinin yannda ordu komutasndaki stnlklerinden kaynaklanmaktayd.54 te yandan eyaletlerin ve valilerinin imparatorluk mekanizmasnn temel talar olduu sylenebilir. nk eyaletler orduya asker temin etmenin dnda vergilerin toplanp merkeze gnderilmesi, yaadklar topraklarn savunulmas ve merkez iin alma sorumluluklarna da sahiptirler.55 Eyalet valileri kendileri ve saraylar iin yiyecek temin etmekle ykml olduklar gibi kraln yiyecek ihtiyalarn karlamakla da sorumluydular. Bu durumu gsteren en iyi rnek Sargon II dneminde nl 8. Seferi anlatan yaztn 51. satrnda aka vurgulanmaktadr; Assur valileri ve memurlar yaptlar, Uluslunu ordumun yiyecek ihtiyac iin arap ve un depolamt.
56

Bununla beraber bylesi bir grevi

olan vali lkesindeki tahl retimiyle de yakndan ilgilenmek zorundadr. Bu durumu gsteren ilgin bir metin, tahl pay ve vergi ile pay sistemi hakknda bilgiler vermektedir;

Tabletinde ekmek tayn yer alan ve garnizonuna tahl salayp tahl vergisi aldm bir yanda kumandan iin herhangi bir giri olmam olsa (ekilmeyen alan olsa da) bile gelip bana sylerler ve ben onlara topraklarn ekmeleri iin veririm
54

Pecirkova 1988, 248. Sefere kan Assur ordusuna eyaletlerden katlan askerler dnda belli bal ehirlere ait olan ehir ordular, gmen gleri ve hadm grevlilere ait askerler (bu birim Sanherib ile birlikte ortaya kar) de katlmaktayd. (Dalley-Postgate 1984, 36-38). 55 Pecirkova 1988, 249. 56 Kinnier Wilson 1972, 15.

19

Eer ben onlara izin vermeseydim, daha nceden hasat ettikleri tahllarn tohumlarn yiyebilirler ve topraklarn ekmeyebilirlerdi ancak balarnda bir lider olmadan bana dnp yemek iin ekmek isteyebilirlerdi.57

Bu mektubun balangc ve sonu kayp olmasna ramen katip bakentlerdeki memurlar tarafndan beklenenin altnda olan ve daha az gnderilen mallarn nedeninin sorgulanmaktadr. Tab-ar-Assur, Maennuda vali iken bu sistemi bize yanstm ve ekilebilir alanlarn devamlln salamaya almtr. Bu mektupta vali, yandalara denen taynn eyalet merkezinde toplanm tahl stoklarnn dndan olduunu sylemektedir. Tab-ar-Assur yukarda da bahsedildii gibi beklenin altndaki mal aktarmlarnda sz konusu bu blgelere borlar olmad halde burada yaayan insanlara tahl tayn vermek iin gnll olduunu gstermektedir. Tab-arAssurun kaygs bu blgelere ihtiyac olan tahl taynn verilmezse, burada yaayan insanlar tahl tohumlarn yiyebilirler ve bu da gelecek yln (tahl hasatnn) kt geebilme olasln arttrmasdr. Valinin krsal topraklar zerindeki bu politikas sadece eyalet otoritesinin deil ayn zamanda blgenin tarmsal verimliliinin devam ve tarmsal politikalarnn baarsna ilikin bir kayg ve nsezinin gstergesidir. stelik eyalet valilerinin grevleri arasnda blge insanlarnn refahndan da salanmas da bulunmaktayd.58

Assur topraklar homojen bir zellik gstermektedir. Eer Assur snrlar iinde bulunuyorsanz ayn zamanda bir eyalettesiniz demektir eer Assur snrlar dndaysanz bir eyalette deilsinizdir. Tiglat Pileser I dneminde Assur Tapnanda bulunan eyalet listeleri Assur topraklarnn snrlarn gstermektedir. Tiglat Pileser III dneminde yeni yerler ele geirildiinde bu yerler bir valinin ynetimi altnda ya da ounlukla O topraklar x eyaletine ilave ettim eklinde yer almtr.59 Eyalet

57 58

Parpola 1990, 202, Mektup CT 53 323. Parker 2001, 87-88. 59 Postgate 1992, 252.

20

sistemi Assur mparatorluunun sonuna kadar kullanlmtr. Ancak Assur varl ve ekonomisi iin son derece nemli olan eyaletler zaman zaman imparatorlua zor anlar da yaatmtr. zellikle Assurun M.. 823-745 yllar arasnda iine dm olduu kt dnemlerde eyaletleri yneten valiler bamszlklarn ilan edip bir kral gibi davranmaya balamlardr.60 Assurnasirpal IInin sefer faaliyetleri sonucunda ortaya kan eyaletler ok geni bir alan kapladklar gibi geni yetkilerle donatlm valiler tarafndan ynetilmekteydiler. Kral Tiglat Pileser III, bu balamda Assur tarihinin en nemli reformlarn gerekletirmitir. Geni topraklar geni yetkilerle yneten gl eyaletler ve gl yneticileri gerileme srecindeki ayaklanmalarn en nemli nedenleri arasnda saylabilirler. Kral bunlarn farkndayd ve eyalet sistemi ile ilgili reformlar yapmaya almtr.61 Eyalet snrlarnn ok geni olmas, valilere geni yetkiler salanm olmas ve yukarda da deinildii gibi kimi dnemlerde valilik grevinin krallk gibi babadan ola gemesi Assur merkezi otoritesinin salamlatrlmas ve gvence altna alnmas ihtiyacn dourmu ve yaplan reformlara temel bir neden oluturmu gibi grnmektedir. Bu erevede yaplan reformlar u ekilde sralanabilir: - Snrlar ve yetkileri genileyen eyaletlerin snrlar daraltlp yeni eyaletler oluturulmaya allmtr. Bylelikle onlarn merkezi idareye kar her zaman birer tehdit unsuru olabilme olaslklarnn nne geilmi olunmaktadr. - Snrlar kltlen eyalet grevlilerinin de yetkileri snrlandrlmtr. Yeni oluturulan eyaletlere, krali idareye yakn, sadk grevlilerin getirilmesine dikkat edilmitir. Daha nce eyelet ynetimlerinde glenen grevliler ve soylular, babadan ola geen bir sistemi devam ettirmekteydiler. Bunlarn tm sistem dna karlmlardr.

Saggs 1984, 82. Forrer 1920, 8. Eyalet sistemindeki sz konusu reformlarn Adad Nirari III dneminde baladn ileri sren grlerde mevcuttur. (Khne 1995, 81; Postgate 1995, 3).
61

60

21

- Eyaletlerin kltlmesi dnda Assur etkinlik alanndaki topraklarda bir ok yeni Assur eyaleti oluturulmaya allmtr. Sz konusu bu eyaletlerin bana da krali idareye yakn ve sadk yneticiler getirilerek, merkezi otoritenin hem Assur ana yurdunda hem de Assur etki alanlarnda tam anlamyla kurulmas salanmtr. Bu yeniliklerin salamlatrlabilmesi iin kral ayrca valiler ve merkez arasndaki haberlemenin etkili ve hzl olmasn salayacak bir posta tekilat da kurmutur.62 te yandan vasal topraklar63 ise farkl kavramlardr ve Assurlular tarafndan farkl bir adan alglanrlar. ncelikli olarak bu krallklara Tiglat Pileser I dneminde rastlamaktayz. M.. 1. binylla birlikte Assur krallar etki alanlar iinde kalan topraklardan dzenli olarak yllk vergiler ve haralar almaya balamtr. Ancak alnan bu vergiler sadece temel yiyecek maddeleri deildirler. Bunlar arasnda deerli hediyeler, metaller, hayvanlar gibi yerel bir takm zel maddeler saylabilir. Assur yaztlarnda alnan haralarn Tanr Assura armaan edildii sylenmesine ramen durumun byle olmad ve bu mallarn krala, yksek rtbeli memurlara ve yneticilere verildii bilinmektedir. ki lke arasndaki bu iliki sadece bir tarafn menfaatinedir ve anlalmas g bir durumdur. Bu ilikide bir tarafn stnl sz konusudur ve zaten bu ngr getirilen haralar, hediyeler ve askerlerin yamacl ile aklanabilir. Ayn zamanda bu lkelerden ve krallklardan gelen haralar onlarn sfatlarnn kurumsallamasna neden olurken, alnan haralarn yllk miktarnn ne kadar olduu kesinlik iermemektedir.64 Yerel ynetici (Assurun yaratt kukla bir kral bile olsa) Assurun her hangi bir blmn oluturmayan kendi lkesinin kraldr. Vasal kralln Assur Devleti ile olan tm ekonomik ve ynetim ilikileri st dzeyde gereklemektedir. Assur ynetimi bal krallklarn kendi iinde meydana gelen i olaylara kar bir ey yapmazd. Assurlular bu krallklarla resmi antlamalar yaparlard bunu da Assur ve

62 63

Ikl 1998, 218, 219; Saggs 1962, 105. Bu noktada Postgate, vasal yerine bal terimini kullanmay tercih etmektedir (Postgate 1992, 254). 64 Postgate 1992, 284.

22

yerel tanrlar nnde yeminler ve dini trenlerle pekitirirlerdi.65 Bu yeminlerin bozulmas Tanr Assura kar affedilemez bir su ve gnah ilemek anlamna gelmekteydi. Bu da Assur yneticilerinin onlar cezalandrmas iin bir nedendi. ki insan arasnda yaplan bu anlamalar Assur tanrs ile yabanc bir kral arasnda yaplm bir anlama deildir66 ancak unutulmamaldr ki Assur krallar politik gcn kaynadrlar ve onlar lkenin gerek yneticisi olan, yeryznde yaayan, tanrlarn temsilcileridirler.67 Bu nedenle vasal krallar, Assur kralna baldrlar ve yazl metinler ile tasvirlerde de olduu gibi bal krallar, Assur krallarnn ayan perler ve Assur krallar onlar boyunlarna geirilmi bir iple elinde tutar bir ekilde resmedilirler.68 te yandan Assur mparatorluk mekanizmasnn temeli saylabilecek olan eyalet ve vasal topraklar ynetiminde zaman zaman sorunlar da yaanabilmekteydi. Ancak Assur krali kaytlarnda birok konu hakknda bilgiler bulunmasna ramen vasal krallar arasnda ortaya kan sz konusu sorunlar, srtmeler ve anlamazlklar bulunmamaktadr. Buna ramen vasal lkeler, vasal lke ile Assur memurlar ya da memurlar arasnda dnem dnem srtmelerin yaandn bilmekteyiz.69 rnein Sargon II dneminde Que Valisi Assur-sarru-uur, Assur vasal arasndaki atmalar kral Sargona bir mektupla iletir.70 Bu mektuba gre stunda ve Atuna krallaryla Tuhana kral Urpala arasnda askeri atmalar bulunmaktadr.71Assurlular pratik olarak vasallar arasndaki sz konusu bu tr atmalara karmamaktadrlar. Bunun yerine daha ok esnek bir politika izlemektedirler. Bu hareket tarzyla Assurlular vasallar arasnda oluabilecek Assur kart koalisyonlar nlemeyi de amalamaktaydlar.72
65

Vasal lkelerle yaplan antlamalar Assur kaytlarnda mevcuttur. Bu tr antlamalara iyi bir rnek olabilecek metin, Esarhaddon dneminden gelmektedir. Nabu-bel-uurun eponim olduu yl yyar aynn 16. gnne ait olan ve olaslkla M..672ye tarihlenen bu metin iin Bknz.Wiseman 1958, 199. 66 Postgate 1992, 255; Wiseman 1958, 25. 67 Pecirkova 1988, 244. 68 Postgate 1992, 255. 69 Galil 1992, 55. 70 Parpola 1987, 6, Mektup NL 39. 71 Galil 1992, 56. 72 Galil 1992, 63.

23

III. BLM YEN ASSUR DNEM NDE C ZRE-S LOP OVASI VE YAKIN EVRES N N S YAS TAR H

A. Yakndouda Aramiler

Cizre-Silopi

Ovasnn

siyasi

tarihi

anlatlmadan

nce

ovay

ve

Mezopotamyay yakndan ilgilendiren ve derinden etkileyen Aramiler hakknda genel bilgiler verip teze balamann daha doru olduunu dnmekteyim. Zira Mezopotamyaya szmaya balayan bu yeni halk dalgas, Assur mparatorluunu olduu kadar Yakndou tarihini de kmsenmeyecek derecede etkileyip ona ekil vermitir. Nitekim Assur ordularnn Cizre-Silopi Blgesi ve evresine yaptklar seferlerin byk ksm bu yeni halk gruplar ve onlarn yerleimleri stne olmutur. Hurri-Mitanni egemenliinin bitmeye balamasyla birlikte Assur iin kabus dolu gnler tam olarak bitmemitir.73 Aramiler ad verilen Bat Sami gebe yeni bir halk dalgas Mezopotamya ilerine szmaya balamtr.74 Semitik olan bu halk grubuna Assur kaytlarnda ilk kez Arik-den-ilu (M.. 1319-1308) dneminde rastlanr. Sz konusu bu dnemde, kraln kaytlarnda batdan gelen Ahlamu ya da Aramiler olarak bilinen yeni bir g dalgasndan bahsedilir. Bu g dalgas Assur iin giderek byyen ve yzyllar boyunca onu olumsuz etkileyen bir sorun olacaktr. Bu erevede kral lkesinin dousu ve kuzeyindeki halklara kar zaferler kazanrken ayn zamanda bu yeni g dalgasyla gelen Ahlamular yenip zengin ganimetler
73

Assur ve Babil iin Karanlk a olarak da adlandrlan bu dnemde Assurun iinde bulunduu kt duruma politik, askeri ve sosyo-ekonomik nedenlerin yannda iklimsel deiikliklerinde neden olduu ileri srlmektedir. M.. 1200den nce var olan uygun iklimsel artlar Yakndouya doru gebe halklarn glerini arttrrken M..1200den M.. 900lere kadar blgede kuraklk ortaya kmtr (Neumann-Parpola 1987, 161-182). 74 Diakonoff 1984, 71.

24

almtr.75 Kral abalarnn byk blmn Mitanni zerinde younlatrmasna ramen Mezopotamyann gney blgelerinin iine giren Ahlamu, Arami ve Suhe kabileleri nedeniyle bunda pek baarl olamamtr. Assurlular bu halklar Iauri blgesinde bakenti Tabite olan kk bir eyalet merkezi oluturarak oraya yerletirip kontrol altna almaya alr.76 Daha sonra Assur-res-isi dneminde batdan gelen Arami basks giderek Assur ve Babil zerinde etkisini gstermeye balamtr. Bu basknn etkileri Babilden ok Assurda daha olumsuz sonular dourmaktayd. nk Aramiler yava yava Habur Blgesine yerleerek Suriye kylarna ve Anadoluya giden Assur ticaret yollarn tehdit etmeye balamlardr. Kral bu yredeki Aramilerin bir kolu olan Ahlamuya kar baarl sefer dzenlemitir.77 Assur asndan pekde sevindirici olmayan bu olumsuz gelimeler ilerleyen yllarda Tiglat Pileser I (M.. 1115-1077) dnemine kadar kendini gsterir ve iddetini arttrr. nk bu dnemde Msr artk etkin bir g deildir, Mitanni ortadan kaybolmu Hitit ise birok kk paraya ayrlm durumdadr. Filistin ve Zakkalu ise daha ok Filistin limanlaryla megul durumdadr. Aramiler bu bolukta Suriyeye yerleip Mezopotamyay bask altna almaya balamtr. Ayrca Gneydou Anadolu ve Pers topraklar organizasyondan yoksun olan bu kabilelere ev sahiplii yapmaya balamtr.78 Aramilerin yapm olduu tehdit, Tiglat Pileser I tarafndan yakndan hissedilmektedir. M.. 2. binyln sonlarnda Babil ve Assurun zellikle bat snrlarndaki bask ok etkiliydi. Baz dnrlere gre gelien bu olaylar ve Arami glerinde etkili olan ey; Hitit Devletinin yklna neden olan Deniz Kavimlerinin Msra kadar inip II.Ramses karsnda yenilmelerinden sonra bu halklarn Suriye ve Filistine yerlemelerinin batdan gelen Arami glerine neden tekil etmi olabileceidir.79 zetle M.. 13 yzyldan 12. yzyla gei srecinde siyasi adan stn olan Hatti ve Msrn, Kuzeybat Suriye Blgesinden

75 76

Saggs 1962, 84. Olmstead 1951, 44. 77 Saggs 1962, 84. 78 Olmstead 1951, 62; Finegan 1979, 104. 79 Saggs 1962, 90.

25

ekilmesinden ve Assurun zayflndan dolay80, Kuzey Mezopotamyada kabile topluluklarna yeni geliim imkanlar salayacak bir durum ortaya kt sylenebilir.81 Sonu olarak M.. 900lere gelindiinde Aramiler Kuzey Mezopotamya, Suriye ve Gneydou Anadoluda Bit Adini, Bit Zamani, Bit Agusi gibi adlar tayan irili ufakl beylikler kurarak yerleik bir yaam srmeye balamlardr.82 Arabistan llerinden gelen ve Sami boyundan olan Aramiler, Babil, Kuzey Suriye, Gneydou Anadoluya yava yava, szde barl, dingin glerle szarak, 9. ve 8. yyda, ad geen blgelerin kltrel ve ekonomik stnle sahip ehirlerini ellerine geirmilerdir. Bylece, zellikle Gneydou Anadolu Ge Hitit ehirlerinde yaayan Hint-Avrupa kkenli Hititler ve Luvilerle zorunlu iliki kurmalaryla birlikte buralarda bulunan kltrel miras da ilerine sindirmilerdir. Bunun sonucunda ortaya kan gelime ve sanattaki etkinlikler, M.. 9. yyda Gneydou Anadolu ve Ge Hitit ehir Devletlerinin sanatnda ak bir ekilde belli olmaktadr.83 Tarihsel bir bak asndan sonra Assuru etkileyen bu yeni gebe halklar kimdir? Kkenlerine ilikin neler biliyoruz? gibi baz sorulara da ksaca deinmekte fayda gryorum. M.. 2. binyln sonlarnda Assurlu krallar ounlukla Verimli Hilal blgesinin kenarlarndaki bozkrlarda ve l blgelerinde yaayan gebe topluluklarla yeniden karlamaya balamlardr. Bat Sami kkenli bir dil kullanan bu halk, M.. 2. binyl iinde Arabistan llerinde gebe topluluklar halinde yaamaktayd.84 Bu kabile topluluklar teden beri Eski Dou kltr alannn eleriydiler. Bu kabileler gebe ya da yar gebe yaam tarzlarndan dolay, genellikle topluluklarn
80 Bu dnemde Arami airetleri doudan bastrp Suriyede krallklar ve hanedanlklar kurmulardr. Bunlardan ilki ve en gls ve Hitit nfuz alannn daha gneyinde kalan Damaskustu (am). Daha kuzeyde ise, Aramiler yeni kurulmu olan Hitit Prenslikleri ile srtmeye girimi olmaldr. TilBarsip, Yadiya ve Arpad hanedanlklar devrilip yerlerine Aramiler gemilerdir. Yadiya ad Samal olarak deitirilmitir (Dier bir ad da Bit Gabari yani Gabbarinin evi anlamna gelmekteydi.). Til Barsip ve Arpad da ayn biimde yeni krallklarn bakentleri oldular ve Bit-Adini ve Bit Agusi isimlerini aldlar (Gurney 2001, 45; Joukowsky 1996, 300). 81 Kirschbaum 2004, 73-74; Postgate 1992, 249. 82 Arkeoatlas 4, 47. 83 Darga 1992, 272-273. 84 Sevin 2003, 181.

26

yerleikliklerine

dayanan

eitli

devlet

yaplarndan

geni

lde

uzak

kalmaktaydlar. Sz konusu bu gebe halk guruplar maden devrinin geni teritoryal devletleri ierisinde yeteneklerine ve alkanlklarna uygun iler yapmaktaydlar. Bu iler arasnda hayvanclk, uzak lkelerle yaplan ticaret, rehberlik, gzetmenlik ve ulaklk grevleri saylabilir.85 Aramiler ad verilen yar-gebe topluluun tarihini iki ana blme ayrmak mmkn gibi grnmektedir. Bunlardan ilki M.. 1111ler civarnda sona eren Prehistorik Dnem dieri ise Adad Nirari IInin tahta kmas ile birlikte Cezire Blgesinden Aramileri tasviye etme almalarna balad ve bu aamann biti tarihi olan M.. 912 ylna kadar sren iki yzyllk sreyi ieren Protohistorik Dnemdir. Aramilerin Prehistorik Dnemleri etno-lingusitik adan farkl olmayan Ahlamu ve Sutu Bat Semitik yar-gebe halklarn ncs gibidir. En azndan yar-nomad olan bu halklar, J.-R.Kuppere gre Aramilerin atasdr.86 Bu bilim adamnn bilimsel dayana daha erken dnem olan Tiglat Pileser I ve onun drdnc krallk ylndaki (M.. 1111) yaztlar iinde yer alan Ahlamu Aramaya (yar-gebe Aramiler) ibaresidir.87 Benzer bir kullanm Tiglat Pileser Iin olu olan Assur-belkala dneminde (M.. 1074-1057) de mevcuttur.88 Daha sonra ise bu kullanm, Adad Nirari IInin krall (M.. 911-891) dneminde grlr.89 J.A. Brinkmana gre ise M.. 1. binyl boyunca edebi ve leksikal metinlerde geen Ahlamu deyimi Arami kelimesiyle e anlamldr. Ancak iki metinde de Ahlamu kelimesi, herhangi yar-gebe bir Sami grubu temsil etmektedir.90 Ancak kronolojik sraya gre Ahlamu ibaresine ilk nce, M.. 18. yzyln ortalarnda Rim-Anumun krallnda Kuzey Babilde rastlanr. Ah-la-(a-am)mu ile e olan kelimeye ise Maride rastlanr. Suti/Ahlamu kelimeleri, yar-ger olan
85 86

Kirschbaum 2004, 73. Zadok 1991, 104. 87 Grayson 1976, 21,23,27. Tiglat Pileser Ie ait olan bu yaztlarda Ahlamu Aramileri ibareleri yer almaktadr. 88 Grayson 1976, 53-62. 89 Luckenbill 1926, 111-112. 90 Zadok 1991, 105.

27

Amurru bir koludur. Sonu olarak Arami prehistoryas, Mezopotamya ve Kuzeydou Suriyedeki M.. 1595 (Babil Amurru Slalesinin sonu)-1111 arasndaki Bat Sami bir halk olduklar bilgisinden olumaktadr.91

B. Yeni Assur Dnemi Krallar Dneminde Cizre-Silopi

Ovas ve Yakn evresi

1. Adad Nirari II Dnemi (M. 911-891) :

Tarihiler Tukulti Ninurta Iin (M.. 1207) lmnden sonra Assurdan IInin (M.. 932-910) Assur tahtna kt yla kadar olan dnemi Karanlk alar olarak adlandrmaktadrlar. Birok bilim adamna gre sz konusu bu dneme karanlk alar denmesinde, dnemin ok az sayda yazl belge iermesi yannda Assur hakimiyetinin olduu topraklarn elden karak Assurun kendine yetebilecek kadar bir alana sahip olmas da rol oynamtr.92 (Harita 3) Ancak Assuru olumsuz etkileyen, uzun yllar sren duraklama ve gerileme dneminden sonra bunalmlarla dolu gnler yaayan krallk, Assur-dann olu Adad Nirari IInin (M.. 911-891) Assur tahtna kmasyla birlikte bir kez daha belirgin bir ekilde ekonomik ve askeri genileme dnemi iine girer. Yeni Assur mparatorluunun erken evresini de oluturan bu dnemde kral Adad Nirari II konumuz olan Cizre-Silopi Ovasna giren ve aknlar balatan ilk Yeni Assur kral olarak da karmza kmaktadr.93 Kral tahta ktktan sonra ncelikli olarak gney snrn gvence altna alp, byk blm Aramilerin elinde bulunan Diclenin batsndaki topraklara ynelir.
91 92

Zadok 1991, 105. Khne 1995, 72. 93 Parker 2001, 45.

28

nk kendine kar gelenlere ok sert askeri yaptrmlarda bulunmasna ramen kral Adad Nirari IInin yapm olduu faaliyetler anlamsz cezalandrma ya da yama faaliyetleri deildir; onun amac Assura byk faydalar salayacak kaynaklar zerinde hakimiyet kurup onlar kontrol altnda tutmak olmutur. Kral Adad Nirari II bu dorultuda kuzeybatdaki Assur kontroln yeniden salamak iin Tur Abdinin94 tesindeki kuzeyin dalk alanlar iine girmitir. Orta Frat Blgesinin daha kuzeyinde ise Nusaybin/Nisibis evresinde, o dnemde Assurlularca Hanigalbat olarak bilinen blgede, Arami gebelerinin hareketlerinden sonra ortaya kan ve glerini yitirmi olan ok sayda kk krallktan biri bulunmaktadr. Temanitler olarak bilinen bu halk, inat ve uslanmaz bir dman olduklarn her frsatta gsterir. Ayn zaman da Tur Abdinin gneyindeki dier baz Arami guruplar da yaygn bir ekilde Frat dirsei ile Habur arasndaki yerleimleri etkilemektedirler. Ayrca Habur kaynann olduu blgede Tiglat Pileser Iin lmyle birlikte yerleim bulan bir Arami konfedarasyonu bamszlk teebbsnde bulunmutur.95 Bu nedenle kral Adad Nirari II onlar kontrol altna alabilmek iin bu blgeye alt defa sefer yapmak zorunda kalmtr. Baarl geen be seferin ardndan kral altnc seferini Hanigalbat zerine yapar. Temannal Nur Adad, Kaiyari Dalarnn eteklerinde bulunan Pauzada ordularn toplar. Paziden Nasibinaya kadar olan ksm bozguna uratr.96 Mamli Temanna kral olur. Drdnc ylda Temannada Muquru kral olur ve Assura olan yeminini unutur kral Nasibinada Nur Adad tekrar kral yapar ve yedi kent alnp Turtanu Ashur-dini-

Tur Abdin ya da Kaiaru olarak bilinen dan dousu Kuzey Iraka, bats kesin olmamakla birlikte Karacadaa, gneyi Mardin, Cizre ve Nusaybin yresine kuzeyinin ise Yukar Dicle Blgesine kadar uzanan ykseltileri de kapsad bilinmektedir (Krolu 1998, 91). 95 Saggs 1962, 93. 96 Dur-mati-Ashurun eponim olduu yl geni Hanigalbat Topraklarna yrdm. Nur-Adad, Temanite, ordularn toplad (ve) Kaiyari Dalarnn eteinde bulunan Pauza ehrinde sava konumuna girdik. Dierleriyle de savatk ve Pauzadan Nasibinaya kadar onu bozguna urattm (ve) birok svarisini yok ettim. Ili-emuqaya eponim ylnda Hanigalbata ikinci kez yrdm. Nasipanuda onunla savatm. Savalarnn kanyla krlar krmzya boyadm.Yaridu ehrine girdim. Topraklarnn hasadn bitim. Saraku ehrini benimmi gibi grdm (ve) iine arpa ve saman ydm. (Grayson 1976, 87; Luckenbill 1926, 111-112). Yaplan dier drt sefer iin Bknz. (Grayson 1976, 88-90; Luckenbill 1926, 111-115).

94

29

amurun kontrolne verilir.97 Dolays ile bu tarihten sonra kral Adad Nirari II Arami prensliklerine yanda krallar atamak yerine onlar dorudan Assur ynetimine balamaya alm gibi gzkmektedir. Adad-Nirari II daha sonra Guzanay (Tel Halaf) alp bir prensini atayarak buray vasal bir krallk haline dntrp Assurun denetim alann Haburun kylarna dein geniletir.98 Ayrca kral uzakta, Frat dirseinde bulunan bir baka prenslik olan Bit-Adini99 Arami Prensliinden bir vasal gibi bahsederek onlardan hediyeler almtr.100 Sonu olarak sz konusu bu dnemde halledilemeyen en nemli problem olarak karmza kan ve yukarda haklarnda bilgi verilen Aramilerdir.101 Kraln kuzeye, Orta Frat Blgesine yapm olduu seferler sonucunda Arami guruplarna Assur stnl kabul ettirilip haralar alnr ve Orta Frat boyunca uzanan, eskiden Assura ait olan ok saydaki yerleim yeri ele geirilip bu yerleim yerleri bir kez daha surlarla evrilip ticaret yollarnn korunmasnda kullanlmaya balanr. Kral Adad Nirari II, ayrca drt defa Nairi ve Kirhiye102 saldrr Alziyi yok eder.103 Blgedeki Ahlamu ve Arami gebelerinin says azaltlr ve onlar tarafndan alnm kentler Assura balanr.104 Ayrca kral, Tukulti Ninurta Iin (M.. 12441208) hkmdarlndan sonra kaybedilmi olan kentleri yeniden Assur egemenlii altna alan kral Adad-Nirari II, Kirhinin Kumme topraklarna olan basklarna kar
Olmstead 1951, 76. Saggs 1962, 93. 99 Frat ve Balih arasnda kalan Bit-Adini Arami Prensliinin bakenti Til-Barsip (bugn Tel Ahmar)di ve Yukar Frat Blgesinde bulunan Aramilerin ban ekmekteydi. Daha sonra Yeni Assur Dneminde Salmanar III (M..858-824) bu yerleim Assur topraklarna dahil edilmi ve kentin kral, ailesi ve Arami elit tabakay zorla baka bir yere gtrp kenti yerle bir etmitir. Buraya kendi ahsi bir sarayn yaptrp burada Assur ynetimi oluturur. Entegrasyonu tamamlamak iin TilBarsipe Kar-Salmanasar Salmanasar Liman ad verilir (Kirschbaum 2004, 76- 77; Salvini 1995, 47, Finegan 1979, 109; Tadmor 1994, 9). 100 Saggs 1984, 71. Fratn kysnda bulunan Bit-adiniden gelen bir erkek ve bir dii maymunu aldm (Grayson 1976, 87-88; Luckenbill 1926, 112). 101 Saggs 1984, 71. 102 Bu sefere ilikin Grayson, Kirhi yerine Habhu terimini kullanmaktadr. Grayson 1976, 83-87. 103 Nairi topraklarna drt defa yryen ve Habhu topraklarn feth eden, Nahur (ve) Ashnaku ehirlerini kuatan, gl dalara trmanan Natbu topraklarnn ehirlerini kuatan Alzu toprann tamamn yok edip byk bir selle yknt tepesine benzeten... (Grayson 1976, 86-87; Grayson 1991a, 148-149). 104 Olmstead 1951, 76.
98 97

30

iki defa Kummeye yardma gitmitir. Kral burada Kummenin yerel Adadna kurbanlar keser nk Urartu tanrlar hiyerarisinde ikinci sraya sahip olan Frtna Tanrsnn, Haburun dou kysnda yer alan ve uzun sre greli bamszla sahip olan tapnm merkezi Kumme (Qumenu), Musair gibi uluslararas bir tapnm merkeziydi.105 Dnte de Kirhi/Habhu ehirleri yaklr. Ancak M.. 894 ylnda bir kez daha Kummeye yardma gidilir ve aadaki yaztta adlar bulunan Habhu ehirleri yaklp yklr;106 Sivan aynda Ina-iliya-allak eponiminin beinci gnnde Kummu/Kumme yardmc kentine yrdm. Tanrm Kummulu Adad iin kurbanlar adadm. Kummunun dman olan Habhu topraklarnn ehirlerini yaktm. Bu topraklarn ekinlerini bitim ve ar vergiler koydum. Nisan aynda ama-abuya eponim olduu yl ikinci defa Kummuya yrdm. Atl ordularmdan saklanan Kummu evresindeki Habhu107 topraklarnn kentleri olan Satkuru, Yasaddu Kunnu ve Tabsiay kuattm, yaktm, yktm (ve) yok ettim.108 Gerekten de bu bilgiler son derece nemlidir. Nitekim ak ve ayrntl bir anlatm olmamasna ramen corafi koullar gz nne alndnda, Adad Nirari IInin Kummeye yardma gitmesi iin tez konumuz olan Cizre-Silopi Ovas ya da Assurlular tarafndan Ulluba olarak adlandrlan topraklardan gemesi gerekmektedir. Ayrca kraln cezalandrd ehirler geni Habhu109 topraklarnda yer alan ehirlerdir ve daha da nemlisi bu kentler, Kumme civarnda bulunmaktadr. Sz konusu bu

Salvini 2006, 49. Kumme hakknda geni bilgi, Cizre-Silopi Ovasnn Tarihi Corafyas ve Ovann Yeni Assur Eyaleti Olmas balkl IV-C Blmnde verilecektir. 106 Olmstead 1951, 76. 107 Luckenbill burada, Habhu yerine Kirhi ehirleri demektedir (Luckenbill 1926, 114). 108 Grayson 1976, 90; Luckenbill 1926, 114. 109 Habhu hakknda ayrntl bilgi, IV-A Habhu Topraklar Blmnde verilecektir.

105

31

referans da kentlerin bazlarnn belki Ulluba topraklar iinde ya da yaknnda bulunduunu aka iaret etmektedir.110 te yandan Assurlularn Kumme topraklarna neden yardma gittiklerine ilikin baz bilgiler mevcuttur. ncelikle unu kesin olarak bilmekteyiz ki Adad, Kumme ehrinin ba tanrsyd. Sz konusu dnemde Kumme yneticilerinin etnik kkenini bilmememize ramen bu referans onlarn Mezopotamya kltrnden olabileceini iaret etmektedir. Erken Demir ada, Cizre Blgesindeki birok yerleimin Arami yerleimleri olduu bilinmektedir. Bu bilgiler nda denebilir ki Kummeliler ve Assurlular Arami airetlerinden zarar grmektedirler. Bu nedenle ortak dmanlarna kar Anti-Arami koalisyonu kurmulardr. Zaten Assurlular iin de kuzey periferi blgesini gvenlik altnda tutmann en uygun yolu, Mezopotamya dzlklerinin uzak kuzeydou kesinde, Assur lkesi ve Gney Anadolu Dalarnn tam arasnda konumlanm olan komu Kumme topraklarn kullanmak olmutur.111 O nedenle de Kumme topraklar bandan beri dalk blgeler ile Assur arasnda tampon blgeydi ve ne Tukulti Ninurta II (M.. 890-884), Assurnasirpal II (M.. 883-859) ne de Salmanasar III (M.. 858-824) zamanna kadar bu blgeye yeniden bir mdahale ihtiyac duyulmamtr ve blgede yaplan dzenlemeler ilerliini Salmanasar IIIn hkmdarlnn sonuna kadar srdrmtr.112 Kral Adad-Nirari II, sadece stn bir sava adam deil, ayn zamanda ok iyi bir reform adam ve zeki bir yneticiydi. Buna ilikin olan en nemli kantlar, Assur kronolojisinin saptanmasnda deerli bir gurup dokman oluturan Limmu listelerinin Assur Tarihinde ilk defa bu kral dneminde balamasdr. Limmu listeleri
110 Tiglat Pileser IIIe ait olan ve Kalahtan ele geen zet bir yaztta, kraln Ulluba Blgesine yapt seferden bahsedilmekte ve burada Nal Dann ardndaki baz Urartu kalelerinin adlar sralanmaktadr. Tiglat Pileser III Dneminde ayrntl olarak anlatlacak olmasna ramen yeri gelmiken belirtmekte fayda var ki, sz konusu yaztta geen Nal Da, bugn Suriye-Trkiye arasnda doal bir engel olan ve Irak topraklarna doru devam eden tepelikleri (Jebel Abyad) iaret ederken bu tepelerin arkasndaki, bir baka deyile, Trkiye topraklarnn gneydou kesini oluturan alan ise arkeoloji dnyasnda Ulluba topraklar olarak bilinmektedir (Tadmor 1994, 127, 183). Bu kentlerden, Cizre-Silopi Ovasnn Tarihi Corafyas ve Ovann Yeni Assur Eyaleti Olmas isimli IV-E Blmnde Maennu Eyaleti anlatlrken bahsedilecektir. 111 Parker 2003, 13. 112 Parker 2001, 46.

32

ad verilen bu listeler yksek krali memurlarn adlarnn yllara verilmesiyle oluturulmutur. Bu listelerde ou kez seferler ve dier olaylara ilikin ksa notlar yer almaktadr. Yaplan bu yenilik sayesinde Adad Nirari IInin hkmdarlyla balamak zere, M.. I.binyln ilk yarsna ilikin pek ok olay bir yllk hata pay ile tarihleyebilmekteyiz.113 Bununla beraber Adad Nirari IInin durgunluk ve karanlk adan sonra Assur ynetiminde reformcu ve iyi bir ynetici olduunu gsteren bir dier nemli kant ise kraln yaztlarnda lkesindeki tarm alanlarnn, tarm rnlerinin, atlarn saysnn arttrldn syleyerek duraan karanlk bir dnemin ardndan yeni ve parlak bir dnemin balangc hakknda bilgiler vermesidir; Topraklarmn tmnde saraylar yaptm. naa ettiim

topraklarn tmn srdm. Eski gnlerdeki gibi tahl ynlarn arttrdm ve biriktirdim. eski gnlerdeki gibi tm lkemde atlarn saysn arttrdm .114

2. Tukulti Ninurta II (M.. 890-884) :

Adad Nirari IIden sonraki 60 yl iinde Assur krallar onun yaptklarn korumak ve gelitirmeye ynelik politikalar izlemilerdir. Ksa sren krall boyunca Tukulti Ninurta II dou ve kuzey dalk blgelerin kontroln salamaya devam etmitir. Bu dorultuda kraln ilk icraat Nairi topraklar olmutur. Kraln M.. 886 ylnda gerekletirilen Nairi seferindeki ilk hedefi, Bit Zamani Kralldr. Babas ve kendisinden sonra tahta kacak olan olu Assurnasirpal II gibi o da Kaiari Dalarn gemek iin ubnata gelmitir.115 Kral, Jebel Abyaddan Cizre Ovasna girmi; Dicleyi olaslkla Cizreden gemi ve sonra ubnat Nehrini takip ederek

113 114

Saggs 1962, 94. Luckenbill 1926, 116. 115 Parker 2001, 166.

33

kaynana ulamtr.116 Ayrca kral Tukulti Ninurta II Nairi Blgesine sefere karken, nceki yllarda Kummeye kar faaliyetlerde bulunan Arami prensliklerinin oluturduu karmaa nedeniyle Cizre Ovasndan en az defa gemitir.117 Tukulti Ninurta II Bit-Zamanili Aramilere Diyarbakr Blgesindeki Patukunda saldrmtr. Savatan elde ettii esirleri terk edilmi ehirlere yerletiren kral Aramilerden zengin haralar almtr.118 Dicle, Frat ve Habur blgelerinde bulunan Aramiler ise bu dnemde Assura vergi veren vasal bir krallk olarak karmza karken, her frsatta sorun karan inat yaplar nedeniyle bazen askeri hareketlere maruz kalmlardr. Bu ortamda bir Arami eflii olan Itua Assurun gzne girmeyi baarp saygnlk kazanmtr. Ancak daha sonra sadakatleri phe uyandrmaya balaynca askeri hareket kanlmaz olmutur. te yandan bu dnemde Aramilerden alnan vergi ve haralar u ekilde sralanabilir; altn, gm, bronz, kalay, Gney Arabistanla ticareti gsteren reine, yine Arabistan lleri ile ilikileri gsteren tek hrgl develer, fildii kakmal mobilyalar (Suriye ve Fenike etkili), Kilikyadan demir ve tekstil, inek, rdek, eek, koyun ve tahl. Asl nemli olan hara ise kraln kuzey blgelerden ald yzlerce attr. Bu son derece nemli bir noktadr nk bu dnemde Assur ordusunda svari birlikleri nemli derecede artmtr.119Kuzeyden alnd bilinen atlarn Nairiden alnm olabilecei dnlebilir. nk kraln Nairi lkesine yapt seferden sonra Nairi Kralna Assur ordusuna yeni girmi olan svari snfna at yetitirme grevini vererek vasal bir konuma getirdiini syleyen bilim adamlar mevcuttur.120 Yukarda anlatlanlar arasnda kral Tukulti Ninurta IInin yaztlarnda geen ve kuzey yaplan seferlerde urak yeri olarak kullanlan ubnat Nehri tez konumun iine giren nemli bir noktadr. Adna ilk defa bu dnemde rastladmz ubnat Nehri
116

(Nairi) topraklarna (yrdm) ubnat Nehri(nde) Kaiyari Dalarn getim. Bit Zamanili bir adam olan (Amme-baae ait) P(a)tikun ehrine yaklatm.. ( Grayson 1976, 99-100). 117 Parker 2001, 46-47. 118 Parker 2001, 166-167. 119 Saggs 1984, 71-72. 120 Saggs 1962, 95; Akurgal 1998, 249.

34

Cizre lesinden 20 km gneybatda ve Suriye snrnda olan yerleim tmyle modern ky yerleimi ile kaplanm durumdadr. Kyn son dnemde ad ahin olarak deitirilmekle birlikte, kyller hala ky ve hy en eski ad olan Babil olarak adlandrmaktadr.121 ubnat Nehri (Resim 5) daha nce Diclenin kollarndan biri olan Sebeneh Su ile zdeletirilmekteydi.122 (Resim 6) Ancak yaplan almalar gstermitir ki Sebeneh Su yaztlar doal bir tnelin k ksmndaki kayalklara kaznmtr.123 (Resim 7) Lehmann-Hauptun bulduu bu yaztlar, daha nce ne srld gibi Tukulti Ninurta II ve Assurnasirpal IIye deil, Tiglat Pileser I ve Salmanasar IIIe aittir. stelik Salmanasar IIIn yazt, ubnat Kaynan deil, Dicle Kaynan tarif etmektedir.124 Ayrca son almalarla birlikte ubnatn, bugnk Safan ay olduu artk bilinmektedir. Tukulti Ninurta IInin de bahsettii ubnat hakknda daha detayl bilgiler, olu Assurnasirpal II dnemindeki yaztlarda yer almaktadr.125 Assurnasirpal II, krallnn ikinci ylnda kuzeye yapt seferinde ubnata kendisine ait olan bir stel diktirmitir.126 (Resim 8) Babalarm, Assur krallar Tiglat Pileser ve Tukulti Ninurtann stellerininde bulunduu ubnat kaynanda
Kozbe 2005, 299. Hawkins 1969, 119; Salvini 1995, 49. 123 Diyarbakrn Lice lesinin yaklak 25 km kuzeyinde bulunan Brkleyn Maaralar ve SebenehSu ile burada ilk defa 1862 ylnda bulunan ve 1898/1899 yllarnda Lehmann-Haupt ve W.Belck tarafndan yaplan detayl almalarla incelenen rlyef ve yaztlar hakknda daha detayl bilgi iin http://www.vaa.fak12.uni-muenchen.de/Birkleyn/index.htm. Ayrca H.F.Russell, Pre-Classical Pottery of Eastern Anatolia, BAR International Series No:85, Oxford, 1980; Andreas Schachner Gneydou Anadoluda Assur egemenlii, Dounun Demir a, Arkeoatlas 4; Salvini 2006, 31; Russell 1986, 361-363. 124 Hawkins 1969, 119. 125 Kral Tukulti Ninurta II bir yaztnda Nairi topraklarna gitmek iin Nineveden kp ubnat Nehri yaknlarnda Kaiari Dalarn getiini sylemektedir. Sivan aynn ilk gn Ili-milkunun eponim olduu yl, Nineveden ayrldm.(Nairi) topraklarna (yrdm) ubnat Nehri(nde) Kaiari Dana getim. (Grayson 1976, 99). 126 Hawkins 1969, 120. Assurnasirpal IInin ikinci Yukar Dicle seferi ve yol gzergah iin Bknz. Krolu 1998, 78- 79.
122 121

35

krali

bir

tasvirimi

yaptm

ve

onlarn

yanna

yerletirdim.127 Yazl kaynaklardan edinilen bilgiler dorultusunda ubnatn Assur ile Urartu topraklar arasnda bir snr, ubnat ve evresinin dolaysyla Assurun da kuzey snr oluturduu ve ubnatn Assurun kuzey snr ehri olduunu ileri sren baz grler bulunmaktadr.128 Bu bilgiler nda unu kesin olarak bilmekteyiz ki ubnat kayna Assur asndan olduka nemlidir ve Orta Assur Dneminden itibaren kullanlan bir yerleimdir. 2004-2006 yllar arasnda tarafmzca gezilen ubnat kayna, modern Babil/Kebele Kynn etrafndaki drt kaynakla elemektedir. Sz konusu bu su kaynaklar ve Babil yerlemesi surlarla evrilidir. Yerleim yerinin gneyinde bugn salam olmamasna ramen grkemli bir ehir giri kaps bulunmaktadr. (Resim 9) Kapnn hemen nnde bir ve onun biraz daha gneyinde bir tane daha olmak zere iki adet sunak ta saptanmtr. Etraf surlarla kapl olan Babil/ubnatn, Assurnasirpalin yukarda yer verilen yazt ile birlikte babas Tukulti Ninurta II ve dedesi Tiglat Pileser I dnemlerinde de seferler iin kullanld ve krallarn buraya steller diktirdikleri sonucu ortaya kmaktadr. ubnatn nemi sadece, Assur yazl belgelerinde vurgulanmaz; yerleimin bulunduu corafi konum da onun ne kadar nemli bir yerleim olduunu ve kilit bir konuma sahip olduunu gstermektedir. Ancak yerleim hakknda bir takm tartma konular ortaya atlabilecei kansndaym. zellikle Assur ordularnn kente ulam gzergah zerinde durulacak bir noktadr. Parker, Kessler ve Liverani gibi bilim adamlarnn dncelerini kabul ederek yukarda da deinildii gibi Tukulti Ninurta IInin ubnata ulamas iin olaslkla Dicle Nehrini Cizre Ovasndan getiini nermektedir.129 Ancak kanmca kral Nineveden yola karken Dicleyi gemi ve Cizre-Silopi Ovasna uramadan Nal Dann nnden Suriye topraklar iinden ve olaslkla da
127 128

Luckenbill 1926, 146. Hawkins 1969, 102; Erkanal 1986, 202. 129 Parker 2001, 47; Kessler 1980, 11.

36

modern Cizre kentinin gneyinden ilerleyerek ubnata ulam olmaldr. Tarafmca ileri srlen bu gr destekleyen ilk bulgu, Kebelinin corafi zelliklerinde yatmaktadr. ubnat Nehri, modern Kebeli Kynden doup gneye doru akarak Suriye topraklarna girmekte ve Basorin Hykn hemen gneyinde, Trkiye-Suriye snrna yakn bir alanda Dicle Nehrine katlmaktadr. Dolaysyla da ayn akt alan dz bir ova olmasna ramen sz konusu bu blgede doal olarak bir yol/kk vadi olumaktadr. Assurlular, Kaiyari ve Yukar Dicle Blgesine giderken olaslkla bu yolla ubnata geliyor olmalydlar. Assurlularn bu gzergah kullandklarn dnmemize neden olabilecek birka nemli nokta daha bulunmaktadr. Buna gre, Assurlularn ubnattan Kaiari ve onun kuzeyindeki Yukar Dicle gibi kuzey blgelerine ulamak iin eer bir sorundan dolay ihtiya duyulmuyorsa, Ulluba Blgesine uramadan, bu gzergah kullanarak ubnata ulayor olmalardr. Nitekim Ulluba Blgesine girerek ubnata ulamak, sz konusu kuzey blgelerine gitme amacndaki Assur ordular iin yorucu olduu kadar zaman kayb da olacaktr ve Assur ordularnn Dicleyi iki yerden geme zorunluluunu da beraberinde getirecektir. O nedenle yukarda belirtilen gzergah zerinde, kraln ve ordularnn gemesi gereken bir nehir yoktur. Dolaysyla, kuzeye yaplacak seferler iin Ulluba Blgesi her zaman bir gei noktas olma vasfna sahip deildir. Bu nedenle seferin yaplaca blge, bu konu zerinde nemli rol oynamaktadr Ayrca Assurnasirpal IIye ait olan iki yaztta da bu durum aka grlmektedir. Yaztlardan birine gre kral, Kalahtan ayrlp Diclenin geilmesinden sonra Habur Blgesine ulamtr.130 Sz konusu bu yazttan kraln Dicleyi Kalah Blgesinden getii ve Suriye topraklarna girdii ortaya kmaktadr. Dier yaztta ise yine kral, Kalahtan ayrlp Suru ehrinde kan ayaklanmay bastrmaya gitmitir. Bu sefer iin de Dicleyi olaslkla Kalah yaknlarndan geen kral, llk bir blgeye girdiini sylemektedir.131

130

Dagan-bela-usurun eponiminde Sivan Aynn yirmiikinci gn Calahtan hareket ettim. Dicleyi getikten sonra Diclenin teki yakasnda ok fazla hara aldm.. (Grayson 1991a, 212). 131 Kalahtayken bir rapor geldi ve Laqu topraklar, Hindanu ve Suhu topraklar Frat geidinde ayaklandlar . Sivan aynn onsekizinci gn Kalahtan ayrldm. Dicleyi getikten sonra le vardm ve Suruya yaklatm.. (Grayson 1991a, 214).

37

Parker, Tukulti Ninurta IInin Cizre-Silopi Ovasnn iinden kez getiini sylemesine karn132, bu krala ait olan yaztlarda sz konusu duruma ilikin herhangi bir ibare yer almaz.133 Yine yazl kaynaklardan grld kadaryla Assur krallar Dicleyi getiklerini byk bir vn kayna gibi belirtmelerine ramen, Tukulti Ninurtann byle bir ifadesi bulunmamaktadr.134 Sonu olarak Assurlularn ubnat zerinden kuzeye yaptklar seferlerde gnmzde Suriye olarak tanmlanan topraklar kullandklar ortaya kmaktadr. Bu nedenle ubnata ulamak iin yola kan Assur ordular, Ulluba Blgesinde herhangi sorun olmad srece Suriye topraklarn kullanarak ilerliyor olmalydlar. (Harita 4)

3. Assurnasirpal II (M.. 883-859) :

N.Postgate, Territoryal Assur Devletinin tarihini drt ana blme ayrmaktadr: M.. 1400-1200 yllar arasndaki oluum ve yaylm dnemi; M.. 1200-900 arasndaki gerileme dnemi; M.. 900-745 arasnda erken snrlarn yeniden ina edildii dnem ve M.. 745-605 arasndaki yaylmn son aamasn ieren dnem.135 Tukulti Ninurta IIden sonra Assur tahtna kan Assurnasirpal II (M.. 883-859), Assur asndan bir dnm noktas oluturmaktadr. Her ne kadar Yeni Assur mparatorluunun balangc hakknda eitli grler varsa da136 daha ok dnemin asl balangc bu krala yani Assurnasirpal IIye dayandrlr.137

Parker 2001, 47. Grayson 1982, 252 134 rnein Assurnasirpal II, ileriki blmlerde anlatlacak olan Katmuhu zerine yapt bir seferden yle bahsetmektedir: Nipur ve Paate eteklerinde yer alan ehirlerden hareket edip Dicleyi getim ve Katmuhu topraklarna yaklatm. (Grayson 1976, 123). Kral Dicleyi getiini bu szlerle belirtmektedir. Nitekim yaztlardan anlald kadaryla Dicle Nehrini gemek Assur ve krallar iin bir vn kayna olarak grlmektedir. 135 Postgate 1992, 247, 248. 136 Roaf 2001, 357. 137 Finegan 1979, 104.
133

132

38

Assurnasirpal IInin tahta kmasyla birlikte yapt ilk ilerden biri, M.. 879 ylnda krali oturumunu, yani lkeyi ynettii bakentini bu tarihe kadar ok fazla bir rol olmayan, Dicle ve Byk Zapn kesime noktasndaki Kalhuya tamak olmutur.138 Assur tarihinde tahta yeni geen kraln yeni bir bakent kurmas ska grlen bir olaydr. Bunun tam olarak nedeni bilinmese de belli bal baz yaklamlar mevcuttur. rnein kurulan yeni bakentler, Assur kentinden daha kuzeydedir. Bunun nedeni tam olarak bilinmese de belki de bir aklamas Tanr Assura tahl salamak ykmll olan kralln daha uzak ve verimli kuru-tarm alanlarna ynelmek zorunda olduu kadar, Assur ve evresinin doal maden yataklarndan yoksun oluu da olabilir.139 te yandan Assurlularn dalk alanlarda bulunan barbar kabilelere kar lkelerini korumak ve kendilerini gvende hissetmek iinde kuzeye, batya ve douya doru ilerlediklerini sylemek de mmkndr. Kalhu yerleimini kurmak dnda da birok imar faaliyetinde bulunan kral, ayn zamanda yazl kaytlar ve kabartmalar gibi dier arkeolojik malzemeler asndan olduka zengin buluntular brakmasna ramen onun bu baarlar ve idareci kimlii, kan dkclkten zevk alan vahi yapsnn nne geememitir.140 Kral Assurnasirpal IInin Cizreye iki sefer dzenledii bilinmektedir. Bu seferlerden ilki olan ve kraln tahta kt yl, yani M.. 883 ylnda Nipur ve Paate Dalarnn eteklerindeki bulunan Atkun, Uhu ve Pilazi gibi yaklak yirmi kadar yerleim yerine saldrmas olmutur;141 Abu aynn yirmi drdnc gnnde byk tanrlarm Assur ve tarn sznde Nipur ve Paate Dalarnn eteklerindeki ehirlere kar Nineveden ayrldm. Atkun, Uhu, Pilazi ve onlarn komusu olan yirmi kenti kuattm.

138

Sevin 1999, 8-9; Olmstead 1951, 98-109; Sevin 1999, 25-31; Reade 1981, 154-55; Lloyd 1978, 187-220; Roaf 1990, 162. 139 Khne 1995, 69,72. 140 Saggs 1962, 95. 141 Parker 2001, 47.

39

Onlarn ganimetlerini ve varlklarn aldm ehirlerini atele yaktm. Ordularmdan kaan tm insanlar ayaklarma kapandlar142 Kukusuz yukarda verilen yaztta Cizre-Silopi Blgesi iin en nemli nokta, Nipur ve Paate Dalar kavramlarnn kullanlm olmasdr. Nitekim bu yaztla birlikte blgenin snrlar yava yava belirmeye balamaktadr. Bu dalarn gnmzdeki karlklarnn bilinmesi Cizre-Silopi Ovas ve evresinin tarihi corafyasnn aydnlatlmasna yarayan anahtar kavramlardr. Blgenin tarihi corafyas ve Nipur Da hakknda tanmlayc bilgiler salayan, esiz bir kaynak nitelii tayan belge, Sanherib tarafndan Cudi Dana yazlm bir yazttr. (Resim 10-11) Sz konusu metin bize Cudi Da ile Nipur Dann paralelliini ve Katmuhu snrnda yer alan Nipur Da (Cudi) kentlerinin durumunu yanstmaktadr. Blgenin ele geirilmesinden sonra sz konusu ehirler, Nipur Dann zirvesindeki kartal yuvalar olarak anlr ve Sanherib, Ukku saldrs iin Cudi Dann tehlikeli geitlerinin iinden getiini syler.143 Kral Assurnasirpal II, Cizre-Silopi Ovas iine yapt ilk seferin bitmesiyle birlikte ovaya komu olan ve ovann hemen batsnda bulunan Katmuhu topraklarna doru hareket edip buradan ganimetler elde etmitir.144 Katmuhu topraklar, Tur Abdin Platosu ile Diclenin kuzey blgeleri iin kilit konumundayd. Kraln bu blgeye gitmek ve blgeyi kontrol altna almak istemesinin nedeni kendisinden daha nceki Assur krallarnn da bu blgeyi kontrol altna almak istemesiydi. Ancak bu blgeyi konrol altnda tutmak olduka zordu ve zaten blgedeki Assur kontrol kalclktan te her zaman geici olmutu. Blgedeki vasal lkeler Assur kart faaliyetlere balaynca da kral derhal harekete gemitir.

Luckenbill 1926, 143; Grayson 1976, 123. Parker 2001, 43; Luckenbill 1926, 139-140. 144 . Nipur ve Paate Dalarnn eteklerindeki ehirlerden ayrldm, Dicleyi getim Katmuhu yaknlarna vardm. Katmuhu ve Muki topraklarndan bakr kaplar, inekler, koyunlar, ve arap aldm.( Luckenbill 1926, 144; Grayson 1982, 255).
143

142

40

Ancak Assurnasirpal IInin kuzeydeki bu blgede ve doudaki snr blgelerinde yapt faaliyetlerdeki ama bu alanlarda bir g hatt oluturarak Assur lkesi iin bir gvenlik halkas oluturmak isteidir.145 Bu anlamda da Assurnasirpal II kalkerli volkanik bir araziye sahip olan Katmuhu tepe lkesinin topraklarn daha kk bir birime dntrp Assura baladktan sonra Dicleyi gemi, nehirden uzak olan ve bronz kaplar ile araplkta n salm olan Muki topraklarna girmitir.146 Bununla birlikte Kaiari blgesinde gvenlik hatt oluturmak isteyen Assurnasirpal II, blgenin tamamn ele geirmek istememitir nk blgede bulunan baz blmler olduka fakirdir ve bunlarn ele geirilmesi iin seferler dzenleyip harcama yapmaya demeyecektir. Bu nedenle Assurnasirpal II, Kaiari Blgesine bir baka deyile Assurun kuzey snrna garnizonlar yaparak buradan gelecek ciddi tehlikeleri nleyebileceini ve bunun daha aklc olacan dnmekteydi.147 Assurnasirpal IInin Katmuhu topraklarnda yapmak istedii Tur Abdini izole etme almalar, Habur Blgesinde Assur kart almalar balatan Arami kabileleri nedeniyle yarda kesilir.148 Her ne olursa olsun Assurnasirpal IInin bu blgede yapmak istedii almalar olumlu sonular vermitir. nk yukarda anlatlan, kraln M.. 882 ylnda Cudi Dann eteklerinde bulunan kentleri aldktan sonra Katmuhu lkesine yapt
Saggs 1984, 73. Grayson 1976, 123. Tevratta Meses, Yunanllarda Moskhi olarak geen Mukiler, Malatya-Tabal Blgesi ve Fratn st ksmlarna yerlemilerdi. Daha sonra gneye doru ve Kapadokya Blgesine doru genileyen Mukilere ilikin ilk kaytlara Tiglat Pileser I Dneminde (M.. 1115-1077) rastlanr. Bu dnemde Mukiler Katmuhu topraklarna kadar gelmitir ve Assurun bir zamanlar egemen olduu topraklara Assurun zayf dnemini frsat bilerek egemen olmaya balamlardr. Assur anayurduna bu kadar yaklamalar Assur asndan hi de ho bir durum deildir. Tiglat Pileser I Mukiler zerine sefere kar ve Mukileri yener. Durum krala ait yllklarda u ekilde anlatlmaktadr;Tahta ktm yl Alzu ve Purulumzuyu 50 yl kadar ellerinde tutan be kral olan 20.000 Mukili-tanrm Assura vergi ve hara tayanlar-onun kuvvetine inan ve kar kmayan (Mukiler), aa gelip Katmuhu topraklarn kuattlar. Tanrm Assurun desteiyle sava arabalarm ve ordumu hazr tuttum(ve) arkamda gvenlik konusunda sknt ekmedim. Engebeli Kaari Dandan getim. Katmuhu topraklarnda be krall 20.000 Muki ordusuyla savatm Onlar dize getirdim.. ( Grayson 1976, 7). Ayrca konuyla ilgili olarak Bknz. Saggs 1962, 88; Olmstead 1923, 286; Diakonoff 1984, 67-68, 72-73. Kakalarla birlikte Kuzeydou Anadolu kkenli olan, Hitit kart Mukiler hakknda daha detayl bilgi iin (Mellink 1965, 317-325; Lloyd 1997, 67; Sevin 1990, 51-73). Daha nceki yllarda Tiglat Pileser Ide bu blgeye yapt bir seferden sonra Katmuhu ve Muki topraklarndan arap, bakr kaplar, inekleri ve koyunlar hara olarak almtr. (Luckenbill 1926, 74-75). 147 Olmstead 1951, 96. 148 Olmstead 1951, 85.
146 145

41

seferden yaklak yl sonra M.. 879 blgeye yeniden geldiinde burada Assur yanls olan ve Assura haralar salayan baz Kaiyari ve Katmuhu Blgesi oturumlaryla karlar. Nitekim bu noktadan sonra kral M.. 866 ylna dein, Assurnasirpalin Habhu topraklarn kuatp bata Amedi (Diyarbakr) olmak zere iki ehri yamalad sefere kadar Katmuhu duymaz.
150 149

ve Kaiyari Blgesine gelme gerei

te yandan Assurnasirpal II ayn yl iinde ikinci defa Cizre-Silopi Blgesine sefer dzenlemitir. Ancak kraliyetinin ilk ylnda ova iine ikinci bir seferi yapmasna neden olabilecek herhangi bir tehlike ve dmanca hareket olmamasna karn kraln Byk tanrlar Assur ve tarn emriyle diyerek yapt bu sefer, Erken Demir a yada Ge Tun andan beri blgede var olan kk Arami prenslikleri zerine yapt bir g gsterisi olarak adlandrlabilir.151

149 Katmuhu topraklarndan daha sonra bahsedilecek olmasna karn blgenin tarihi corafyas asndan bir n bilgi vermemin yararl olacan dnmekteyim. Aslnda Katmuhu topraklarnn lokalizasyonu, bugn tam olarak Cizrenin bat taraf olarak bilinmektedir. Ancak konu hakknda daha detayl bir betimleme yapmaya alacak olursak blgede yaptmz surveyleri gz nnde bulundurabiliriz. 2006 yl iinde blgede yaptmz survey almalarnda daha nce aratrlmam olan dil Blgesine gitme ve sz konusu blgede inceleme yapma ans bulduk. dil Blgesinde yaplan almalarda 12 yerleim yeri tarafmzca ziyaret edilmitir. dil Blgesi, Cizrenin hemen kuzeybatsnda bulunmasna ramen olduka yksek ve tepelik bir alanda bulunmaktadr. (Resim 12) lenin yksek bir alanda kurulu olmasnnn dnda blgenin topografik yaps da dikkat ekmektedir. Yaplan aratrmalar sonucunda bu blgenin genelinde ok youn miktarda kkl bykl kayalarla kapl olduu ve tarma elverili alanlarn olduka az miktarda bulunduu gzlenmitir. stelik gemi yllarda blgede yaplan jeolojik aratrmalar dil ve Cizre arasndaki blgede bazalt akntlarnn olduunu da gstermektedir. (Erentz ve Ketin 1962, 23; Szer 1984, 11) Aratrma yaplan dil Blgesi ve blgenin gney blmleri corafi zellikleri ve blgenin byk blmnde yer alan kayalarn zellikleri nedeniyle tpk yukarda Katmuhu topraklarndan bahsederken Olmsteadden alnt yaplm cmlelerle de verilen corafi ve topografik zellikleri yanstr gibi grnmektedir. (Resim 13) Bu nedenle Katmuhu topraklarn, Cizre-Silopi Ovasnn kuzeyinde bulunan rnak li ile dil, Glkonak ve ksmen Cizrenin bats olarak deerlendirmek olas grlmektedir. 150 Grayson 1982, 255. 151 Parker 2001, 47. . Ab aynn yirmidrdnc gn ayn eponimde, Assur ve Tanra tarn emriyle Nineveden ayrldm ve gl Nipur ve Paate Dalarnn eteklerinde bulunan ehirlere doru ilerledim. Atkun, Ushu, Pilazi, ve onlarn 20 evre kentini kuattm. (Grayson 1991a, 198).

42

4. Salmanasar III (M.. 858-824) :

Assurnasirpal IIden sonra Assur tahtna, olu Salmanasar III gemitir. Assur mparatorluu, gl ve akll olan kral Assurnasirpal II ve olu Salmanasar III tarafndan yaklak 60 yl kadar ok tutarl bir ekilde ynetilmitir.152 Assur tahtna ktnda ok da gen bir yata olmayan Salmanar III, Assur tahtn yirmibe yl kadar yneten babas Assurnasirpal II ile birlikte seferlere katlp babasna elik etmitir.153 Bundan dolay da lke ynetiminde deneyim kazanm bir veliahttr. Salmanasar III dneminde kuzey snrda ok nemli bir hareketlilik gze arpmaktadr. Salmanasar III ile birlikte Assur yazl kaynaklar, Uruadri ve Nairi adl beyliklerinin154 siyasi ve askeri rgtlenmeleri asndan ok nemli bilgiler verir. Assur kralnn yllklarnda ve Balawat Kaps olarak bilinen ahap kapnn tuntan yaplm bezemeli kaplamalarnn zerinde, Yakn Douda yeni bir kralln kuruluu haber verilir.155 Dou Toroslarda bulunan insan guruplar zellikle Van Gl merkez olmak zere Urartu ad verilen ok gl bir krallk altnda birlik oluturarak toplanmaya balamtr. Yzyln stnde bir zaman dilimi sresince Assurun en byk rakiplerinden bir olacak olan bu yeni krallk, Anadolu ve Kuzey Suriyeye yaylm faaliyetleri gstererek Assurla nemli metal retim alanlar, ticaret yollar ve at kaynaklarnn kontrol iin bir yar haline girmitir.156 Bir baka deyile Assurun daha nce Toroslar zerine yapt seferler ok geni Habhu ve Nairi topraklarndaki kk prensliklere kar yaplmtr. Ancak M.. 9.yzylda Assur ile yaanan silahl atmalar sresince Urartu Devleti ekillenmeye balamtr.157

Saggs 1984, 77. Olmstead 1951, 110. 154 Grayson 1996, 8-9, 14-15, 20, 102-103, 110-111. Uruadri ve Nairi beyliklerinin oluturduu Urartularn, devlet olmadan nceki erken tarihi ve devlet olular iin Bknz. (ilingirolu 1998, 1220; ilingirolu 2001, 271-281; ilingirolu 1994, 1-29; Sevin 2003, 194, 195; Lloyd 1997, 101120). 155 ilingirolu 1998, 21. 156 Saggs 1984, 77. 157 Salvini 1995, 44.
153

152

43

Dou Anadolu Dalarnn arkasnda ortaya kmaya balayan yeni ve tekin g Urartularn yaadklar topraklar, branilerin Nuhun Gemisinin oturduu Ararat szcnden trettikleri Haldi ve Biaini Topraklar olarak kullanlm ve bu alanlar Assur kaytlarnda Urartu lkesi olarak aktarlmaya balanmtr. Assurnasirpal IInin kaytlarnda bu blgede artan Urartu etkinlii istemeyerek de olsa yer almaktayd ve blgede kaybedilmeye balanan Assur itibarnn yeniden kazanlmas gerekmekteydi. Ancak Salmanasar III krallnn banda Haldi zerine dorudan bir saldr yapma eiliminde olmamtr.158 Buna karn ilerleyen yllarla birlikte kraln nc ve beinci kraliyet yllklar Urartulu Arame ile ilgili zaferlerden bahsetmeye balar.159 Batya Assur egemenliinin yerletirilmesinden sonra, kral Salmanasar III, M.. 832-827 arasnda kuzeye bir takm seferler dzenler. Sz konusu seferlerden sadece bir tanesi Ulluba blgesine yaplmtr. Bu seferin yapld yla ait ve kolaylkla okunabilen Ulluba isminin yer ald eponiym kroniinde bir ibare vardr. Bu bilgi Salmanasarn ayn yl Habhu topraklarna yapt seferi ieren yllklar tarafndan da desteklenmektedir. Maalesef pasajlarn ksalndan dolay genel bilgi karmaktan teye gemek mmkn deildir. Bu, Salmanasarn uzun krall
Olmstead 1951, 111. Salvini 1995, 45; Salvini 1995, 45-47; Olmstead 1951, 111-119; ilingirolu 1998, 21-22. Suhmeden ayrldm. Daiaeni lkseine doru indim. Daiaeninin kentini btnyle ele geirdim. Kentlerini tahrip ettim, virane haline getirdim, atele yaktm Daiaeniden ayrldm. Urartulu Aramenin krali kenti Arzakunun yanna vardm. Urartulu Arame benim gcmden, korku saan silahlarmdan ve acmasz sava yntemlerimden korkarak kentini terk etti. Adduri Dana kat. Onun peinden daa trmandm, dan orta yerinde (onunla) amansz bir savaa giritim. 3400 savasn kltan geirdim Arame hayatn kurtarmak iin yaln dalara trmand Komu kentlerle birlikte Arzakun kentini tahrip ettim, viraneye evirdim, atele yaktm. Kapsnn nne kellelerden oluan drt piramit diktim. Halkndan bazlarn canl olarak bu piramitlerin zerine iviledim, dierlerini piramidin etrafndaki kazklara astm. Arzakundan ayrldm.( Luckenbill 1926, 219; ilingirolu 1998, 21). Urartunun ilk kral olarak karmza kan Arame ya da Aramunun kken olarak Urartulu deil Arami olduu tahmin edilmektedir. Aramu ad Arame olarak yazlr ve Aramiler kalbna uymaktadr. Aramu isminin daha sonra M.. 9 ve 7.yzyllar arasnda lkeyi yneten hanedan tarafndan kullanlmam olmas, daha nceki Hitit tarihinde Pithana ve Anitta rneinde olduu gibi, daha sonra bir baka hanedann iktidara geldiini dndrr. Assur basklarnn artmasyla Aramili bir kurucu Dou anadolunun en nemli kavmi olan Urartular birletirmeyi ve bu ekilde topraklarn korumaya ynelik bir dizi kale kurmay baarm olabilir. Dnya tarihi buna benzer rneklerle doludur. Bulgaristanda Omurtag Han veya Kuzey Slavlarn tek bir devlet iinde yani Rus ta toplamay baaran Kuzey Germen hanedan bu tip geliimlerin rnekleridir. (Salvini 2006, 36-7). Ancak Arame adnn Urartulu Tanr Aradan geldii de ileri srlmektedir. (Barnett 1982, 335)
159 158

44

boyunca Cizre blgesiyle

olan ilikisinin tek kant gibi grnmektedir.

mparatorluun kuzey kesindeki bu sessizlik ilk bakta nemsizmi gibi grnebilir. Ancak Ulluba ve Kummenin de iinde bulunduu Cizre blgesinin Salmanasar IIIn krallnn neredeyse tmnde gvenlik iinde olmasndan dolay blgeye sefer dzenlenmemitir. M.. 828de blgeye gerekletirilen seferin ise Assurnasirpal II dneminde160 olduu gibi sadece bir g gsterisi olduu neredeyse kesindir.161

5. amsi-Adad V Dnemi (M.. 823-811) :

Salmanasar IIIden sonra, M.. 823-744 arasnda Assur kuzey snrnn jeopolitik yaplanmasnda temelden deiiklikler olmutur.162 Urartu Krall, Assur gcnde ortaya kmaya balayan sessizlii kendi karlarn geniletmek ve Assuryann etki alannn ounda egemenlik kurmak iin bir frsat olarak grmtr. Assur kaytlarnda ak olarak grlmektedir ki bu zayf dnemde, Urartu blgesi Assurya iin potansiyel dmanlardan biriydi. Urartunun gelimesi ve Assuru tehdit edii aka M.. 823-744 yllar arasnda Assur monarisinin bana geen zayf krallar zamannda grlr.163 Yazl veriler zellikle bu dnemde Urartu yaylmnn Cizre Ovasnn kuzeyindeki dalarda, bugn Cudi olarak bilinen yerde, garnizon merkezleri yaratlmasn kapsadn gstermektedir. Ancak bu noktada belirtmek gerekmektedir ki Tiglat Pileser IIIe ait olan sz konusu yazl kaynaklarda blgedeki Urartu garnizonlarndan bahsedilmesine karn imdiye kadar yaplan almalarda buna ilikin bir kant bulunamamtr.164 Ayn zamanda belirtilmesi gereken ok nemli bir dier husus ise Urartu d politikasnn hali hazrda bulunan devletlerin, Assura kar kendisine katlmaya ikna
160 161

Bknz. Assurnasirpal II dnemi. Parker 2001, 49, Salmanasar IIIn blgeye yapt 29. yl seferi iin Bknz. Luckenbill 1926, 209. 162 Parker 2003, 542. 163 Parker 2001, 50. 164 Bu konu hakknda detayl bilgi, gzlem ve neriler Maennu Blmnde anlatlacaktr.

45

edilerek kullanlmasn iermesidir.165 Urartu Krall, Assur kart kentleri ve devletleri Assur ile dorudan atmak yerine eitli Anti-Assur koalisyonlar altnda toplamaya almtr. Bu Urartu asndan son derece nemli bir stratejik savunma politikasdr. Bu artlar altnda tahta kan Assur mparartorluunun yeni kral amsi-Adad V Dnemine ilikin bilgilerimiz ok fazla zengin olmayan ve iki gruptan oluan; Sinkronik Tarih ve eponim kaytlar iinde bulunan anallerden gelmektedir.166 Bu bilgiler nda kraln ok kstl sefer faaliyetlerinde bulunduu sylenebilirken kraln faaliyetleri guruba ayrlabilir; kargaann hakim olduu politik dnem (M.. 824-820), Nairi zerine yaplan seferler (olaslkla M.. 819, 818 ve 815) ve Babil zerine yaplan drt sefer (M.. 814-811).167 Salmanasar III lmeden birka sene nce iki olu arasnda taht mcadeleleri balam ve bu mcadelenin sonucunda Samsi-Adad V zaferle ayrlmtr. ki karde arasnda yaanan taht mcadeleleri sonucunda bir gurup eyalet ehri, Nineve, Assur, Erbil, Arapkhann nemli Assur ehirleri olmak zere toplam 27 kentin katld bir isyan patlak vermitir.168 Salmanasar IIIn dier olu olan Assur-dain-aplu ynetimi altnda balayan isyan olaslkla kraln ok para tketen maliye politikasndan dolay ortaya kmtr.169 Bununla beraber M.. 827 ylnda ortaya kan ayaklanmada Assur-dain-aplunun Assur tahtn ele geirmek iin gstermi olduu faaliyetlerinde etkin olduu vurgulanmaldr.

165 166

Dinol 1994, 15; Salvini 1995, 53; Parker 2003, 542. Grayson 1982, 269. 167 Grayson 1982, 269. 168 Sz konusu isyana katlan kentler u ekildedir; 1.Nin(u)a 2.Adia 3.Sibanika 4. mgur-Enlil 5.Ispalluri 6.Bit-sassiri 7.Simu 8. Sibhinis 9.Tumnunna 10.Kibsuna 11.Kurbail 12.Tidu 13.Nabulu 14.Kahat 15.Assur 16.Urakka 17. Ragmat 18.Huzurina 19.Dur-balati 20.Dariga 21.Labban 22.Lubdu 23.Arapha 24.Arbail 25.Amed 26.Tilabne 27.Hindanu (Postgate 1995, 16). Ayrca isyan hakknda ayrntl bilgi iin (Olmstead 1951, 145-157). 169 Kirschbaum 2004, 80.

46

amsi Adad Ve kar balatlan bu ayaklanmada yukarda da belirtildii gibi 27 kent Assur-dain-aplu yannda yer alr. Ayaklanma srasnda Salmanasar III lr.170 Assur mparatorluunda her ey yolunda gidiyorken bir anda patlak veren bu isyan yaklak olarak 70-80 yl kadar srer ve Assur gc bir kez daha zayflamaya balar.171 Assur iin oluan bu karanlk tablo ayn zamanda beraberinde imparatorluk iinde ok nemli bir yeri olan eyaletler ve bu eyaletleri yneten valilerin Assur ynetimini dinlememeleri ve hatta baz valilerin bamszln ilan etmeleri gibi baz nemli sorunlar da beraberinde getirmitir. Bu vahim durum iinde baz valiler kendini bamsz bir krallk olarak grm ve hatta kendi adlarna yaztlar bile yazdrmlardr. stelik bazen imparatorlukta daha nce eine hi rastlanmam baz olaylarda gereklemi ve bir kralie ynetimi eline geirebilmitir.172 Yukarda bahsedilen isyan ve isyanc kentler iinde sadece Kalhu (Nimrud) yer almamtr. Nitekim Kalah, Salmanasar III ve olu amsi-Adad Vin kontrol altndayd ve bu kenti Assurnasirpal, devletin ynetim merkezi olarak kurmu ve ona gre planlamt. Daha sonra Assurnasirpal IInin olu Salmanar III, bu kentte oturmaya devam etmi ve babasnn organizasyonlar ve dzenlemelerini srdrmtr. Bu yntemle idari merkezin kontroln elinde tutan kii ynetimi de elinde bulundurmu oluyordu.173 Assur krallarnn uzun bir zaman, i gc ve devlet ekonomisini sarsan nemli bir gideri olmasna ramen zaman zaman ynetim merkezini deitirmeleri ve yeni kentler kurmalarnn kendi alarndan ne denli nemli bir durum olduu bu olayda kendini gstermitir. Krallk merkezinin Kalhuya tanmas ve Salmanasar IIIn babasnn yannda yer alarak, onunla fetihlere kmas ve lke ynetiminde deneyim kazanmas Salmanasar IIIn ufkunu geniletip ileriyi grebilen bir idareci olmasna neden olmutur denilebilir. Bu
ilingirolu 1994, 73- 74. Sevin 1999, 10. 172 Parker 2001, 49. Yukarda bahsedilen kralie ammramat ya da Semiramis olarak bilinen kraliedir. amsi-Adad Vin kars olan Semiramis, amsi-Adad V ldkten sonra olu Adad-Nirari III tahta geinceye kadar Assur Devletini be yl kadar yneten kadndr (Roaf 1990, 175). 173 Saggs 1984, 78.
171 170

47

dorultuda babasnn idari merkezi Kalhuda imar faaliyetlerine devam etmi ve bu kenti gelitirmitir. Dolays sz konusu politika amsi-Adad V tarafndan da yaplm ve Salmanasar IIIden sonra tahta krala yakn olan ve Kalhunun ynetiminde etkin olan olu amsi-Adad V gemi gibi grnmektedir. amsi-Adad V hkmdarlnn ilk yllarnda babasnn lmnden nce balayan kardei Assur-danin-apli ve yandalarnn isyann bastrma eylemlerini srdrmtr. Babil kralnn desteini alarak isyan bastrm ve isyanc kentleri yeniden denetimi altna almtr. Kral isyan bastrmt ancak ayn zamanda resmi bir antlamayla kendine yardmda bulunan Babilin stnln de kabullenmek zorunda kalmtr. syan bastrldktan sonra kuzey ve kuzeydou blgelerine seferler yaplmaya balamtr. nk kuzeyde Urartular bu dnemde giderek artan bir tehdit oluturmaya devam etmitir. Krala ait olan annallerde Nairi zerine yaplan ilk sefer son derece ksa anlatlmtr. Samsi Adad V bu kaytlarda Zagrostan Yukar Frata Kuzey Iraktan Orta Frata kadar olan ok geni bir alan feth edip hara olarak at aldn iddaa etmektedir. kinci seferde ise rab saqe Mutarris-Assur tarafndan ynetilmitir. Mutarris-Assur gnein doduu Yukar Denize kadar ilerlemi ve bu blgelerden yine hara olarak at almtr. Mutarris-Assur adl zeki ve yetenekli bir komutan tarafndan gerekletirilen seferler sonucunda Urartunun 200 kenti ele geirilmitir.174 nc sefer, kral tarafndan ynetilir ve Kullar Da geildikten sonra gnein doduu deniz blgesinde birok alan tahrip edilir ve yine hara olarak at alnr. Tm bilgiler nda Urartu blgesi zerine yaplan tm saldrlar ani baskndan ok Assur ordusuna at salama amacyla yaplm gibi grnmektedir.175

ilingirolu 1998, 27-28; Finegan 1979, 109-110. ikinci seferimde, akll ve deneyimli asker, hkm adam Rabage Mutarris-Assuru ordularm ve kampmla birlikte Nairiye kar gnderdim. O gnein doduu uzak Yukar Denize kadar ilerledi. Sharsina (ya da Hirsina)nn 300 ehrini Mektiarann olunu, iki gl ehrini ve Ushpinann 200 kk kentini kuatt. Bu kentlerin oturanlarn cezalandrd. Onlarn kzlarn, ocuklarn, ganimetlerini, yiyeceklerini tanrlarn ve eyalarn tad. ehirlerini yok edip yakp ykt. Dnte, Sunbai sakinlerini cezalandrd. Tm Nairi krallarndan atlardan oluan ganimetler ald (Luckenbill 1926, 255). 175 Grayson 1982, 270.

174

48

te yandan bu dnemde, douda

yeni bir ulusal hareket ortaya kmaya

balamtr. lk kez Salmanasar IIIn szn ettii Medler,176 Urmiye Glnn gneydousundaki blgeye yerlemeye balamlardr. Bu yeni halklara ait olan Media Blgesine yaplan g gsterisi Assur otoritesinin tannmasna yetmitir.177

6. Adad Nirari III (M.. 810-783) :

Ksa ve ok nemli saylamayacak bir krallk yaayan amsi Adad Vden sonra Assur tahtna, olu Adad Nirari III geer. (M.. 810-783) Kral ile kardei amiilunun annesi olan ammuramat (Semiramis) hkmdarn etrafndaki en gl kiilerden biriydi. Yukarda da belirtildii zere Assurun iinde bulunduu karanlk bu dnem iinde birok vali ve st kademe ynetici bamsz hareket etmekteydi. Bylece M.. 9. yzyl sresince Assur elit tabakas ierisinde geleneksel hkmdarlk yaplar iin tehlike oluturan bir g gelimiti. Kraln Assurlu ve Assur egemenlii altnda bulunan blgeler zerindeki mutlak stnl tehlikeye girmeye balamt. st tabakann iinde yer alan gl bireylerin kendileri de onlara verilen devlet blgelerinde krallar gibi davranmakta; Assur kralnn kralla zg olan her trl yetkisini taklit etmekteydiler. Valiler saraylar yaptrp kendi isimlerini tayan ehirler kurup zafer antlar ve snr talar diktirdiler. Hatta tek tk ehir ve blgeleri dzenli vergiden muaf tuttular, ki bu imdiye kadar tartmasz kraln hakkyd. Bu durum Tiglat Pileser IIIn tahta kmasna kadar devam etmitir.178 Yukarda bahsedilen bu gl kiiliklerden biri olan ammuramat, M.. 1. yzylda Yunan Tarihini yazan Diyotorus tarafndan179 olaanst kadn, gzel,
Luckenbill 1926, 206; ilingirolu 1998, 37; Arkeo Atlas 4, 140-141; Olmstead 1951,156. Saggs 1962, 101-102. 178 Kirschbaum 2004, 83. 179 Semiramise ait birde mitolojik yk vardr. Diodorus Siculusa gre Semiramis Suriyeli Derceto tarafndan anlan Ascalon Tanrasnn kz kardei olan nl bir kadndr. Derceto kz kardei olduktan sonra Suriyeli bir genle ilikiye girmesi iin Afrodit tarafndan kkrtlmaktadr. Derceto genci ldrr ve kz kardeini le brakr. Sonra Derceto kendini suya atp bir bala dnr. Kz kardei Semiramis ise gvercinlerin gagasyla tadklar peynir ve stle beslenir. Semiramis yetikin olduunda Nineveye getirilir ve Assurun kraliesi olur. Daha sonra, Babili ve byk Babil Belos
177 176

49

askeri yetenei olan, hrsl ve ynetici gibi birok vasflaryla anlatlmtr.180 ammuramat ya da Yunan dnyasnda bilinen ismiyle Semiramis, olu Adad Nirari III erikinlie eriinceye kadar yaklak be yl Assur tahtn ynetmi, stelik bir kral gibi kendi adna yazlm yazt bile bulunmaktadr: Evrenin kral, Assurun kral amsi-Adadn kraliesi, Assurun ve evrenin kral Adad-Nirarinin annesi, drt bir yann kral Salmanasarn gelini ammuaramatn steli181 Adad Nirari IIIn hkmdarl durgunluklar iinde geen bir dnem olmutur. Bu dnemde Assur iin en nemli olay ise Kuzey Suriye Blgesinde gereklemitir. Kuzey Suriye, Assur iin insan kayna oluturduu kadar Lbnan ve Amanos Dalarndan kereste salayan ok nemli bir kaynak ve Assurun Akdenize ulamakta kulland nemli bir gzergah oluturmaktayd.182 Ancak Urartu bu blgede Assur gibi etkin bir g olmak midindeydi ve burada bulunan Damaskus183, Que184, Gurgum185 ve Samaln186 katld yeni bir koalisyon kurulmasna neden olmutu. Sz konusu bu kentler ve Kuzey Suriye tamamen Aramilerin egemenliinde bulunmaktayd bunlar Urartuya kar belli bir rksal ve kltrel yaknlk hissetmi olmaldrlar ki Urartu koalisyonu iinde yer almlardr.187 Koalisyon, Assura bal olan Hamath188 zerine bir sefer dzenlemitir. Ancak Adad Nirari III sadk vasalna hemen yardma koarak koalisyon glerini bastrp burada bulunan kentleri yeniden denetim altna almtr.189

Tapnan ina eder. Benzer ekilde Heredot da Ascalon Tanras ve Ascalonun Afroditinden bahsetmektedir. Weinfeld 1991, 99. 180 Saggs 1984, 78. 181 Luckenbill 1926, 260. 182 Saggs 1984, 81. 183 Gurney 2001, 45. 184 Hawkins 1995, 97-99; Gurney 2001, 46- 47; Lloyd 1997, 59. 185 Hawkins 1995, 92-94; Salvini 1995, 50. 186 Landsberger 1948; Gurney 2001, 45; Sevin 2003, 182; Lloyd 1997, 67-73. 187 Gurney 2001, 47. 188 Hawkins 1995, 95- 97; Sevin 2003, 173, 182. 189 Saggs 1962, 103.

50

te yandan Assurun bu dnemdeki kuzey ilikilerine bakldnda, Urartunun Assurun iinde bulunduu kt durum karsnda kral Menuayla birlikte Nipur Dann bulunduu alanlara doru ilerledii grlmektedir. Dou-bat dorultusunda uzanan ve dou ucuna Zagros Dalarnn eklendii dalk hat, Urartu ve Assur nfus blgelerini birbirinden ayrrken, bunun orta noktasndan Urartular defalarca Assur blgesine (gneye ve Yukar Dicle Blgesine) girmeye balamlardr.190 Bu nedenle de Assur kaytlar M.. 802, 792, 785 ve 784de Hubukia191 stne seferler yapldn gstermektedir.192 Sonu olarak denebilir ki, Adad Nirari III Dnemi, daha ok Assur tarihinde bir ilk oluturmaktadr. Bir kadnn ynetimde sz sahibi olduu ve Kralie ammuramatn glgesinde geen dnem iinde, Assur mparatorluunun kuzey faaliyetleri, kuzey snr ve konumuz olan Cizre-Silopi Ovas ile Ullubaya ilikin bilgilerimiz asndan ne yazk ki ok snk gemitir. Bununla beraber ezeli dman Urartunun Assur kuzey topraklarna ve anayurduna ok yaklatn grmekteyiz. Ancak hissedilen bu tehlikenin sz konusu blgedeki varlnn ne kadar srd ve tehlike derecesi zayf bilgilerimiz nedeniyle imdilik akla kavuturulamamaktadr.

7. Salmanasar IV (M.. 782-772) :

Adad Nirari IIIten sonra Assur tahtna Salmanasar IV (M.. 782-772) gemitir. Yazl kaynaklar asndan son derece fakir olan bu dneme ilikin en nemli yazl belge Til-Barsipten ele geen bir aslan heykeli zerindeki yazttr. Sz konusu bu yaztta; Turtanu amsi- lu liderliindeki Assur ordusu Urartulu Argiti zerine sefer dzenlemitir. Bu bilgiyi eponim kaytlar da dorulamaktadr ve Assurlular Urartu zerine M.. 781den 774 arasnda toplam 6 sefer dzenlemitir.193 Bu kadar durgun ve gsz bir dnem yaayan Assurun kuzey blgelere seferler
190 191

Salvini 2006, 62. Lanfranchi 1995, 127-137; Belli 1984, 31-39. 192 Olmstead 1951, 159; Salvini 1995, 51. 193 Salvini 1995, 51.

51

yapmasnn nedeni Urartunun bu dnemde Yakn Dounun en byk gcn oluturmu olmas gibi grnmektedir.194 Salmanasar IV Urartu seferleri dnda Kuzey Suriyeye de M.. 772 ve 754te drt sefer dzenlemitir. Ancak belirtmek gerekmektedir ki Assurun gerek Urartuya kar gerekse Suriye blgesine yapt seferlerin alla gelmi Assur yaylm faaliyetlerinden ok savunma amal olduklardr. Bunun en byk nedeni de daha nce de belirtildii zere Assurun durgunluk iinde olduu M.. 823-744 yllar arasnda Assurlu eyalet valileri ve yksek rtbeli memurlarn bir kral ve krallk gibi bamsz hareket etmeleri ve Assur merkezi ynetiminin zayflamasdr.195 Durumu yanstan Mari ve Suhu Valisinin yazm olduu bir yazt rnek verilebilir; Ben Mari ve Suhu valisi Samas-resh-usur. Benden nceki atalarmn Suhuya getirmedikleri bal yapan arlar Suhuya getirdim. Onlar Habha (Buras olaslkla Habhu Topraklar olmaldr) dalarndan getirip Gabari- bni kasabasna yerletirdim. Bal ve bal mumu topladlar. Onlarn bal ve balmumunu nasl yaptklarn anladm, bahvanlarda bunu anlad 196

8. Assurdan III (M.. 771-754) :

amsi Adad Vten sonra Assur mparatorluunun bana, srayla karde gemitir. Bunlar, Salmanasar IV, Assurdan III (M.. 771-754) ve Assur-Nirari Vdir.197

194 195

Olmstead 1951, 166. Saggs 1984, 82. 196 Saggs 1984, 83. 197 Finegan 1979, 110-111.

52

Bu dnemin en nemli olay, Assurdan IIIn onuncu ylnda, Bur-Sagalenin eponim olduu yl gerekleen gne tutulmasdr. (M.. 15 Haziran 763) Bu tutulma, Assur kronolojisi ve Assur tarihinin aydnlatlabilmesi iin son derece nemli bir olaydr.198 Assurdan III dnemi hakknda bilgilerimiz ne yazk ki ok snrldr. Bu dnemde de kuzey snrda Urartu hakimiyetinin doruk noktasnda olduunu belirtmek gerekmektedir. Urartu devleti etkinlik alann giderek arttrmakta ve snrlarn geniletmeye devam etmektedir. Assur ise bu gelimeler karsnda olaylar izlemekten ve beklemekten baka hi bir ey yapamamaktadr. Ancak harekete geecei ve yeniden Yakn Douya hakim olaca gnler hzla yaklamaktadr. Assurun eski ihtiaml gnlerini getirecek, hatta daha da parlak saylabilecek gnler yaatacak olan Tiglat Pileser III adl kraln tahta gemesine artk ok az bir zaman kalmtr.

9. Assur-Nirari V (M.. 753-746) :

Hi kimsenin, Assurun yeniden diriliini ve yine birok byk baarlar elde edilebileceini dnmedii bir dnemde tahta kan Tiglat Pileser IIIn hkmdarlndan nceki duraklama ve gerileme dneminin son kral, Assur-Nirari V (M.. 753-746)dir. Assurun iinde bulunduu gerileme sreci ve ayaklanmalar bastrabilecek bir yapya sahip olmayan Assur-Nirari V, Arpad zerine sefer yapar. Sefer sonunda Arpadl Matiilu ile yaplan bir antlama sz konusudur.199 Ayrca Assur Urartuya kar kuzeydeki lkelerle bir antlama yapar. Bu antlama Urartunun Kuzey Suriyedeki etkinliinin ve gcnn de varln aka ortaya koymaktadr. Bu dnemde Assur kaytlarnda Urartu ile ilgili dorudan bir anlatm bulunmamasna karn Urartu kaytlarndan bilindii kadaryla Urartular bu dnemde Assurun kuzey

198 199

Finegan 1979, 111. Luckenbill 1926, 267-268.

53

snrnda youn bir hareketlilik halindedirler.200 Zira Urartulu Sarduri II krali yaztnda Assur kral Assur-Nirarinin topraklarn feth ettim ve onu yendim demektedir.201

10. Tiglat Pileser III Dnemi (M.. 745-727) :

Assur Nirari V dneminin bitmesiyle birlikte Assur iin kabus dolu gnler artk geride kalacaktr. Bakent Kalahta ortaya kan bir isyanla birlikte lkede kargaa ortaya kar ve Kalahta bir hkmet grevlisi ve bir gasp olan, dier taraftan kraliyet soyundan olduunu da iddia eden biri bulunmaktadr. Kaytlara gre ad Pul olan bu kii kargaa sonunda Assur tahtn ele geirir.202 Eponim kaytlarna gre Pul, Assur krali adyla Tiglat Pileser IIIn tahta k, Assur Devletinin iinde bulunduu kt durumun sona ermesinin ve Yakn Dounun yeni bir dneme gireceinin gstergesidir.203 Nitekim Tiglat Pileser III, Assurun dmanlarn bertaraf ederek snrlarn geniletip kargaa ortamna son vererek lke ynetimini salam temeller stne oturtmay baarr.204 M.. 823-744 yllar arasnda geen Assur durgunluk ve gerileme dnemi siyasi adan karmaa ve belirsizlikler dnemi olmasnn yannda konumuz olan CizreSilopi Ovas, Ulluba Blgesi ve evresi hakknda da hemen hemen hibir bilgi vermeyen ksr bir dnem olmutur. Sz konusu bu dnemde blgenin akbeti bilinmemektedir. Ancak blgeye ilikin yorumlar, Tiglat Pileser IIIn blgeye yapm olduu seferler ve brakm olduu ok zengin yazl belgeler nda yeniden mmkn olmaktadr. Tez konumuzu oluturan blge hakknda en detayl bilgilerimizin kral Tiglat Pileser III dneminden geldii ileri srlebilecei gibi tezimizin ana blmn de bu dnemin oluturduunu syleyebiliriz.

200 201

Grayson 1982, 276. Saggs 1984, 83; Grayson 1982, 276-277. 202 Saggs 1984, 84. 203 ilingirolu 1994, 73-77. 204 Grayson 1982, 279.

54

Tevratta ve Babil kaytlarnda Pul ya da Pulu olarak geen205 Tiglat Pileser III ad ilk defa Adad Nirari III dneminde karmza kmaktadr.206 M.. 745 ylnda Kalah (Kalhu) da kan bir isyan bym ve ayn yln Mays aynn banda (Airunun 13. gn) Pul adl bir kle Assur tahtn ele geirmitir.207 Tiglat Pileser IIIn nclleriyle kan bann olup olmad tartma konusu olsa da taht kendisinin de katld bir isyan sonucunda ele geirdii bilinmektedir.208 Nitekim eponim kaytlar balangta Tiglat Pileser IIIn isyan desteklediini gstermektedir.209 M.. 8 yzyln ilk yarsnda Assur lkesinin kuzey ve kuzeybatsnda Urartu, bat da ise Damaskus etkinliini iyiden iyiye hissettirmekte ve sz konusu bu alanlarda yaayan insanlar zerinde hegomanya oluturmaya balamaktayd. Gneyde ise Babilin Bat Arami kabileleri ile Kaldeliler arasnda yava yava paralanmakta olduu grlmekteydi.210 Tiglat Pileser III Assur tahtna ktnda Assurun durumu nasld? Durgun geen be kral dneminden sonra Assurun kuzey snr ne haldeydi? Dnemin en byk gc haline gelen Urartu tehlikesi ne boyuttayd? gibi baz sorulara ksaca deinmekte yarar bulunmaktadr. Zira bu dnemde Assur anayurdunun kuzey snrnda Arami etkinlikleri artmakla birlikte, aada ele alnacak olan ve Assur ile Urartu yazl kaynaklarndan anlald kadaryla, Urartu yaylm alan Cudi Dann gneyine Cizre-Silopi Ovas ile Kuzey Irakta Zaho Blgesine kadar gelmi gibi grnmektedir. Yukarda da ksaca deinildii gibi sz konusu zayflk dneminde (M.. 823745) kuzeyde Urartu, giderek artan bir g haline dnmekte ve Assurun daha nce etkinlik gstermi olduu gney ile Kuzey Suriye blgelerinde yava yava hakimiyet kurmaya balamaktadr. Daha nceleri Assura byk katklar salayan zengin
205 206

Saggs 1984, 85. Olmstead 1951, 175. 207 ilingirolu 1998, 39; Zawadzki 1994, 53. 208 Zawadzki 1994, 53. 209 Zawadzki 1994, 54. 210 Tadmor 1994, 9; Olmstead 1951, 182.

55

blgeler artk Urartu lehinde grnmektedir ve Urartu Yakn Dounun en byk gc durumuna gelmitir.211stelik Urartu Devleti, Menua dneminde merkezi snrlarn ihlal etmeye balamtr. Sz konusu durum kral Menuaya ait olan HchI:no.16 adl olan ve Eski Van ehrindeki Surp Pogos Kilisesinden ele geen bir yaztla kantlanmaktadr; Tanr Haldi, kendi mzrayla sefere kt ve ele geirdi. Tanr Haldinin mzra gldr. Tanr Haldinin kudretiyle, puini olu Minua sefere kt. Tanr Haldi nden gitti. Minua der ki: Babanahi lkesini yaktm. Ayn ylQalibilia ehrini , dere (?), Ususua lkesinin Arpuia ehriniHulmeru ehrini, Tuurehi boyu Marma blgesinden, Eruni ehrini Quirpununi ehrini ve Uliba lkesini ele geirdimyaktm. Dirgu lkesini, ala ehriniele geirdim, lkesini yaktm kadar yolculuk (?) yaptm. Qumenu Blgesinden Assuri lkesine kadar 155 insan (bu) yln (esir says)dr. Kimilerini ldrdm. Onlardan erkekleri orduya aldm .212 Menuaya ait olan yukardaki yaztta kraln Yukar Diclenin kollar ve gneye yapt seferlerin zeti yer almaktadr. Menua tarafndan kaydedilen yer isimleri Assur yaztlarnda yer alan isimlerle rtmektedir. Dirgu(ni) ve Isala(ni) ile Uliba(ni) ve Qumenu gibi isimler sz konusu yerleimler arasndadr. Bu dorultuda bakldnda Menuann nce Karacada Blgesine ulat sylenebilir. Dirgu(ni) ve Isala(ni) bu blgede yani Diyarbakr yaknlarnda bulunmaktadr.213 Uliba ve Qumenu ise Ulluba ile Assur iin nemli bir yeri olan vasal Kummeyi temsil etmektedir ve bu kentler de daha nce ksaca deinildii zere Trkiye-Irak snrnda, Habur Vadisi iindeki Zaho blgesine lokalize edilmektedir.214 Bir baka deyile sz
211 212

Olmstead 1951, 166. Payne 2006, 61-2. 213 Streck 2000, 665; Krolu 1998, 79; Grayson 1976, 125-126; Minorsky 1957, 317. 214 Salvini 1995, 51.

56

konusu bu yerleimler, konumuzu oluturan Cizre-Silopi blgesi ve evresini oluturmaktadrlar. Urartunun bu kadar gneye geldiini ve Cizre-Silopi Ovasnn Assur anayurdunun, zellikle de Ninevenin yaklak 100 km kuzeyinde olduunu dnecek olursak Assur asndan durumun ne denli vahim olduunu kavramamz kolaylaacaktr. te yandan Urartu Devletinin bu askeri hareketlilik ve yaylm politikas Menuann babas puiniden alp devam ettirdii bir polika olarak karmza kmaktadr.(Harita 5) Sefere dayal geliimin Bat Asyada grld ilk dnemde Menua Dnemi olmutur. Bu gelime beraberinde Urartu topraklarnn gneydousunda sistemetik olarak kaleler ve savunma karakollarnn oluturulmasna da neden olmutur. Bu strateji daha sonra ise Romallar tarafndan srdrlmtr. Assurlular kaybettikleri topraklar yeniden geri almak iin Urartu tarafndan uygulanan sz konusu strateji karsnda beklemek zorunda kalmlardr.215 Sonu olarak kendini Qumenu/Kummenin dier yannda Assur lkesine (Pari Assurini) kadar ilerlediini syleyerek vdnde, Urartulara ve Minuaya inanmamz gerekmektedir. Bylece Minua bir abarrakku, yani yksek mevkide bir Assur memurunun ynetmekte olduu bir eyaleti feth etmitir. Ancak Urartu birliklerinin, bylesine ileri bir noktada ne kadar dayandklar bilinmemektedir. Diyarbakr ve Zaho arasndaki Diclenin yukar blgesi ve Habur Vadisi, her eye karn Urartularn bu blgede ulatklar en gneydeki hat olarak karmza kmaktadr.216 stelik Sarduri IIden nce, Urartularn Menuann yaztnda vurgulad gibi, Ulluba Blgesine olan yaylmn balamas, bir anlamda Tiglat Pileser IIIn kendi aznda da dorulanmaktadr:217 Ulluba topraklarnn tmnde, Nal Dann ardnda olan Bitirru kasabasyla, Parisu, Tashuha, Mantun, Sardaurri, Diulla-ana-Nal ile Sikippa, Ashurdaya, Lusia, Babutta, ve
215 216

Barnett 1982, 343. Salvini 2006, 62. 217 Tadmor 1994, 125-127; Salvini 1995, 53.

57

Bisia, Urartu kalelerini- Assur topraklarna evirdim ve Ulluba topraklarnn iine218 Bu artlar altnda Tiglat Pileser III ncelikle, Gneydou Anadolu Blgesi ile Yukar Frat Blgesindeki Urartu faaliyetleri ile ilgilenmek zorunda kalmtr.219 Kraln kuzey blgelere sefer yapma nedeni sadece Ulluba blgesinin Urartunun eline gemesi deil ayn zamanda M.. 9.yzyln ortalarnda Urartu Devletinin ayn yzyln sonlarnda, snrlarn douda Urmiye Glnden, batda Elaz Blgesindeki Alziye; Frat Irmana dein yaymas, Menua (M.. 810-785/780) ile birlikte Malatya Kralllnn Urartuya balanmasnn Assurun bat ile olan ticaretini ekonomik ynden etkilemesi de gsterilebilir.220 Bu artlar altnda Tiglat Pileser III, Yakn Doudaki Assur varlnn, byk oranda Gneydou Anadolu Blgesi ve Kuzey Suriye topraklarnn geri alnmasna ayrca bu topraklardaki zenginliklerin yeniden Assura akmasna bal olduunu anlamtr.221 Bu dorultuda da kraln saltanatnn nc ylnda, Urartu nderliindeki Samal, Arpad, Milid, Gurgum ve Kummuh krallklarndan oluan koalisyon zerine yrm ve sz konusu koalisyonu bozguna uratmtr.222 Kuzey snrdaki Urartu yaylm ve etkisi, Ulluba Blgesinin Assur anayurduna yakn oluu223 ve Ulluballarn Assura kar hrn ve sava bir hal taknmas nedeniyle Ulluba Blgesine kar kral Tiglat Pileser III ilk fetih harekatn, M.. 739 ylnda gerekletirmitir. Glerini muhtemelen Maennu ynetimi altnda Halziatbarda224 toplam ve Assur ordusu Jebel Abyaddan gemitir. Olaslkla sava Mila Mergi Yaztnn bulunduu alanda, Cizre Ovasn koruyan geite

218 219

Postgate 1973, 57; Tadmor 1994, 183, Grayson 1998, 132-135. 220 Sevin 1999, 11. 221 ilingirolu 1998, 39, 40; Piotrovsky 1969, 83. 222 Bu kentler iin Bknz. Landsberger 1948, 61-64. 223 Nitekim Ulluba topraklar, Habhu topraklarnn bir blmdr ve Ninevenin sadece 100 km kuzeyinde bulunmaktadr. Assur anayurdu ile bu blge, Nal Da ile ayrlmaktadr (Grayson 1991b, 75). 224 Ninevenin olaslkla gneybatsnda bulunan Halziatbarn anlam olaslkla l Eyaletidir. (Postgate 1973-1975, 64).

58

gereklemitir.225 Yazl metinler gstermektedir ki Assurlular ana kamplarn Jebel Abyad ve yakn evredeki zza Da ile Ilimeru Danda226 kurmular ve sonra saldrmak iin ilerleyip ovadaki 29 Ulluba ehrini yamalamlardr. Kral Tiglat Pileser III seferden bir yl sonra M.. 738 ylnda Ulluba Blgesine Yukar Dicle Blgesinde bulunan Tuhandan227 insanlar getirip bu alanlara yerletirir.228 Ancak bu noktada Assur tarihinde ska rastlanmayan, ender bir durum gereklemitir. Assur ordusunun ana gc Cizre Ovasndaki yerleimleri yamalamakla megulken Assur ordularndan kaan Ulluballar geri dnerek Assur kampn kuatmaya almlardr.229 Konu hakknda bilgi veren nemli bir yaztta, ana kamp deyiminin yorumland ve ne yazk ki zerindeki 36.satr tahrip olduundan sabatu eylemi yani kuatma-geri alma ibaresi grlememektedir. Bu fiil 3.oul ahs tasvir etmektedir. Bu da muhtemelen Ulluballar olmaldr. Bu nedenle, ana kamp deyimi hipotez olmasna ramen, krk ksmda her ne olursa olsun kuatma ilemi Ulluballar tarafndan gerekletirilmitir. Takip eden satrlar Ulluballarn Assur zerinde zafer elde ettiklerini dorulamaktadr. Tiglat Pileser III saldrlarn pskrtldn sylemesine ramen phe yoktur ki ciddi bir kayptan sonra Assur ordusunun ana gc geri dnp dman glerini bertaraf etmitir. Ulluballar, Assurlular tarafndan yamalanm yerleimlerden ve ovadan kaarak da kalelerine geri ekilmek zorunda kalmlardr. Yazt blgenin tamamnn ilhak
Mila Mergi Yazt, Dohokun kuzeybatsndaki dalk alan iinde yer almaktadr. Bugn Mila Mergi Yaztnn bulunduu alanda, olas iki ana gei yer almaktadr. Bunlardan biri, Dr. M. Al Amin tarafndan Dohokun kuzeyinde olduu nerilen ve Beksi Kyne doru uzanan, iki da srt arasndaki vadi iinde yer almaktadr. Mila Mergi Yazt, bu alandan biraz daha kuzeyde bulunmaktadr. Dier gei ise N.Postgate ile A.Shukri tarafndan ne srlen, Dahoktan Diyarbakr ve Zawitadaki kuzey srt geiine doru uzanan modern yolu takip etmektedir (Postgate 1973, 48). 226 Postgate 1973, 55. 227 Yukar Dicle Blgesinde bulunan Tuhan Eyalet merkezininloklizasyonu hakknda eitli grler bulunmaktadr. Tuhann tepe olduu ileri srld gibi (Forrer 1920, 21-27; Krolu 1998, 1018, 93) Ziyaret Tepe olduunu da ileri srenler bulunmaktadr. (Kessler 1980, 119; Radner-Schachner 2001, 733). 228 Grayson 1991b, 75; Oded 1979, 134. Birok imparatorlukta grld gibi Assur mparartorluunda da karmza kan nfus aktarmlar iin Oded drt neden olduunu gstermektedir. Bunlar, krallarn Assur snrlarn korumak istemesi, Assur mparatorluk snrlarnn gvenlii, fetih edilmi topraklar ve Assur vasal topraklarndaki Assur egemenliini glendirmek ve Assur bakenti ile imparatorluun tm blmleri arasndaki iletiimi gvence altna almak olarak saylabilir ( Oded 1979, 48-49). 229 silahlarmdan nce kaan Ulluba ehirlerinin insanlar Ilimmeru Dann kayalklarnda yer alan ana kampm kuattlar. (Tadmor 1994, 114-115).
225 225

59

edilip Assur topraklarna katldn belirtirken Ilimeru Dana da kraln bir steli dikilmitir.230 Yazl kaytlardan rendiimiz kadaryla, Urartu ve yandalar zerine M.. 743 ylnda yapt seferden yaklak yedi yl, M.. 739 ylndaki Ulluba harekatndan yl sonra M.. 736 ylnda Ulluba blgesi yani Urartunun gneyi Assurlular tarafndan bir kere daha ilhak edilmitir;231 Urartulu Sarduri Mati-iluile birlikte bana kar isyan etti. Kistan ve Halpid, Kummuh Blgesinde onu yendim ve onun tm ordugahn aldm. O ordumun fkesinden korkar oldu ve yalnz kendi hayatn kurtarmak iin kat. Turupada onun ehrinde, ehir kaplarndan nce onun birok savasn ldrdm ve onu kapattm. Turupann nne krali heykelimi yerletirdim. 70 ift saatlik (beru) blgeyi kahramanca Urartu ormanlarnn iinden yrdm, onun aa snrnn stnden kar kan kimse bulunmad. Ulluba topra ve tmnde, Nal Dann ardndaki Urartu kaleleri Bitirru, Parisu, Tashuha, Mantun, Sardaurriana, Diulla-anaNal, Sikibsa, Ashurday, Babutta, Lusia, Tapsiy Assur topraklarna kattm. Ullubada Assur-Iqissa adl bir kent kurdum. Bir hadm grevlimi bu kentte vali olarak grevlendirdim. Birdashu Dann stndeki Enu, sassu, Lupsa, Luqia, Shimirra, Ushurnu, Uzurra, Auibi, Ubula kentlerini (Saki) eyaletine kattm.232 lk sefer kral Tiglat Pileser IIIn blgeye 7. palu ylnda yapt bir seferdir ve Tiglat Pileser IIIe ait olan nl Mila Mergi Yaztnda Ulluballardan bahsedilirken 29 Ulluba kentinin alndndan da sz edilir ancak yaztta yerleim ismi verilmez.
230 231

Parker 2001, 53. Tadmor 1994, 9; Olmstead 1951, 189. 232 Tadmor 1994, 125-127; Salvini 1995, 53; Postgate 1973, 57.

60

Daha sonra ise, M.. 736 ylnda blgeye yaplan seferde alnan kentlerin isimleri sralanr. Kraln azndan anlatlan Ulluba seferi, eponim kaytlarna gre kraln M.. 736 ylnda gerekletirdii bir harekettir. Bu sefere gereke olarak M.. 823-745 Assurun kuzey yllar arasndaki durgun Assur gc boyunca Urartunun,

blgelerdeki hegemonyasn azaltmaya almas ve Assura kuzeyden saldrma imkannn olmas, Urartu garnizonlarnn gneyde; Toros Dalarnn eteklerindeki varl, Kummenin blgedeki Assur ilgisini daha fazla koruma arzusunda olmay, Urartu saldr tehlikesinin olmas ve Ulluba ile Urartular arasnda yaplan ittifak blgede Tiglat Pileser III ile birlikte deien Assur politikasn gsterilebilir.233 Ullubann fethi ayn zamanda, Assur topraklarnn Urartu aleyhine ciddi bir genileme gstermesi anlamna gelmekle birlikte, 60 yl kadar nce Menua zamannda kaybedilen bir Assur blgesinin geri alnmas anlamna da gelmektedir.234 Bu defa yaplan ilhak sonucunda da Ulluba bir Assur eyaleti yaplp blgede Assuriqia adl bir ynetim merkezi oluturulmutur.235 Tiglat Pileser IIIn M.. 739 ylnda Ulluba Blgesine yapt sefer sonunda blgeye kuzeyden insan getirmesine ramen, bir baka deyile blgenin demografik yapsnn politik olarak deitirilmesine ramen Ulluba tam olarak Assur yanda olmam gibi grnmektedir. Nitekim ikinci sefer, Ulluba Blgesine M.. 739 ylnda yaplan ilk seferin tam olarak tamamlanamad, Ullubann ele geirilmesine ramen blgede Urartu ya da Arami faaliyetlerinin devam etmesi ve Assura sorunlar karmas nedeniyle blgede Assur asndan huzurun hala salanamad, ekonomik getirinin gvence altna tam olarak alnamad ve Assur hegomanyasnn ova iinde yerlemedii fikrini akla getirmektedir. Bunun sonucu olarak da ikinci seferin ilhak hareketlerine son noktann konulduu bir hareket olarak baklabilir. Blgenin ilhak edilip bir Assur eyaletine dntrlp bir de eyalet merkezi kurulmas bu fikri destekler nitelikte grnmektedir.

233 234

Parker 2001, 51. Salvini Ulluba iin Urartu snr kalesi deyimini kullanmaktadr. (Salvini 2006, 85.) Salvini 2006, 84. 235 Tadmor 1994, 183; Parker 2001, 54; Olmstead 1951, 189.

61

Sonu olarak kral Tiglat Pileser IIIn hkmdarl boyunca Kuzey Suriyeden Zaros Dann eteine kadar uzanan etkinlik sahasn gvenlik altna aldn syleyebiliriz. Assurlular evrelerinde bulunan kk devletleri kontrolleri altna alp haraca balamtr. Babilin de igal edilmesiyle birlikte Assur lkesi bir byk devlet nitelii kazanmtr.236 Assurda gelenekselleen sava politikas hat safhaya ulam ve Urartu ile baz kk yerleimler dnda n Asya tmyle Assur mparatorluunun etkisi altna girmitir.237

11. Tiglat Pileser IIIden Sonras :

Tiglat Pileser III sefere ktnda Assurun ve mparatorluun ynetimi, veliaht Salmanasar Ve verilirdi. Bu uygulama daha sonra Sargon tarafndan olu Sanherib iin de uygulanmtr. Tiglat Pileser III ldnde Salmanasar V hibir kartlk olmakszn tahta gemitir. Assur tahtna ksa bir sre iin (yaklak be yl) geen Ululuya olarak da bilinen Salmanasar V hakknda ok fazla bilgiye sahip deiliz. Kendisine ait yaztlar bulunmayan krala ait birka bilgi birka krali tanmlama ve Babil Kroniklerinde geen ksa anlatmlardan gelmektedir. Bununla beraber bu dneme ilikin kronikler de kayp olup u ana dein bulunamamtr. Babil Kronikleri kral Salmanasar Vin ok da nemli saylmayacak Samaria kuatmasndan bahsetmektedir.238 Salmanasar Vten sonra Assurda hkmdarla oturan Sargon II olur. Sargon IInin yasal bir ekilde tahta gelip gelmedii bilinmemesine karn Tiglat Pileser IIIn taht hak eden halefi olarak kabul edilir.239 Ancak Assur tarihine bakldnda imparatorluun kurucu saylan Tiglat Pileser III ile Sargon II arasnda baz benzerlikler olduu grlr. ki hkmdarn da tahta darbe sonucunda geldii ve ikisinin de soyunun bilinmediini syleyen bilim adamlar da bulunmaktadr. 240
236 237

Kirschbaum 2004, 87. Matfiyet 1996, 19-29. 238 Grayson 1991b, 85. 239 Grayson 1991b, 86. 240 Garelli 1991, 46.

62

Her ne olursa olsun Sargon IInin hkmdarlyla birlikte kraln bir taht zorla alan gasp olup olmad sorusu nemini kaybetmitir. nk kral Sargon Assura nemli baarlar salamtr. Ancak yine de yaztlarnda babasndan bahsetmeyen Sargonun adnn Sarru-kenu yani yasal kral oluu, krali oturumunu niin Kalahtan Dur arrukine tamas -ki Dur arrukin Sargonun krallnda oluturulmu bir bakenttir- hala anlam verilemeyen baz sorunlardr.241 te yandan bu dnemde Assur anayurdunun kuzey snrna bakldnda Anadolunun ii, bats ve dousu ile Mannea blgelerinde hala Urartu varlnn olduu grlmektedir. Ancak Sargon IInin krallnn balamasyla, zellikle de Urartu snrnda bulunan ajan/haberci sistemiyle birlikte Assurlular Aa Zab (Uishdish ve Zikurtu), Lullumu (nceden Zamua242), Karala ve Allabria gibi blgelerde stnlk kurmaya balamlardr.243 Sargon IInin krall yazl metinlerde dramatik bir deiiklii iaret eder. Bu dnemde analler, steller ve eponim kaytlarndan ziyade krala ait mektuplar karmza kmaktadr. Sargon Dnemine ait mektuplarn byk bir ksm Cizre ve evresine aittir.244 Sz konusu bu mektuplardan anlald kadaryla Tabar-Assur kraln en nemli ve gvenilir memuruydu. Tabar Assura ait metinler Maennu Eyaleti ve evresinde gelien hareketleri gn ve gn iaret ettiinden konumuzla yakndan alakaldr.245 nk Ulluba topraklarnn Tiglat Pileser III Dnemi ile birlikte Maennu eyaletinin bir paras haline getirildii grlmektedir.246 Bununla birlikte Tabar Assur, Sargon IInin hkmdarlnn byk blmnde sz konusu Maennu eyaletinin valisi olarak karmza kmaktadr.247

241 242

Grayson 1991b, 87. Forrer 1920, 89. 243 Grayson 1991b, 93; Sargon IInin bu blgeyle ilgili yapt nl 8. seferi iin Bknz. ilingirolu 1976/77, 235-251. 244 Parker 2001, 84. 245 Parker 2001, 85. 246 Kessler 1980, 168-169; Maennu, Abarakku ile ayn anlamdadr (Postgate 1995, 6-7). 247 Parker 2001, 84.

63

Sargon IIden sonra Assur tahtna Sanherib gemitir.(M.. 704-681). Sanheribin 5. seferinde Assur ordular Nipur Danda (Cudi Da) yaayan insanlara saldrmtr ve ehirlerini tahrip etmitir. Buradan ayrlan Sanherib daha sonra Ukku topraklarna girerek Daiye ve Ukku topraklarnn kral Maniyeye saldrmtr. Maniye Assurlulardan kam ehri Assurlular tarafndan kuatlp talan edilmitir.248 Sz konusu 5. sefer sonunda kral Sanherib bu seferle ilgili yaplan faaliyetleri ve kabartmalarn Cudi Da eteklerinde bulunan kayalklara kaztmtr. Tarihi corafya asndan son derece nemli olan bu yaztta kral unlar sylemektedir; Assur, Sin, ama, Adad, Urta (MASH) ve tar krallarn yannda olan byk tanrlar, dmanlara kar krallarn ordularn daha gl klan krallarn gzdesi tanrlar: Sanherib, byk kral, gl kral, evrenin kral, Assur kral, yceltilmi prens, elinizi uzattnz eliniz ve ltfunuzla ilerleyen, boyun emeyen topraklar ve da insanlarn ayaklarnda dize getiren (boyun ediren).

Nipur Dann eteklerinde bir kartal yuvas gibi yer alan, Kutmuhu snrndaki Kana (ve) Kua, Eama, Kibsha, Halgidda, Sharim, Tumurra ehirleri zamannda; zamann krallarnn eski gnlerinde, babam gl ve onurluydu, Assur kurallarndan korkmuyorlard,tanrlar onlar terk etti ve ba bo brakt ................... kaynaklardan ................. Dicle, ................ Assura ,.............. Assurlular(?) ......... onlar nehirde battlar ............... onlara kar gittim. Nipur Dann eteinde kampm kurdum ve ben ..... savata arpacak savalarm setim. Nipur Da ...... .iin evirdim. Guliler (Guti?) da selleri
248

(sandalyemle (drt

Grayson 1991c, 112.

64

kapl araba) haklarndan geldi), yksek zirvelere, ........ cennetin yldzlar ........ e/e kadar ....... sandalyem (drt kapl araba) stnde .............. vahi bir boa gibi onlardan nce gittim. Orada sandalyem (drt kapl arabam) iin ok fazla dz alan vard, gen bir gazel gibi etekte ilerledim. Dizlerimin yorulduu yerde (birka) dan stne oturdum ve su dersinden souk su itim (susuzluumu dindirmek iin) susuzluum ............ o ehirleri evirdim/kuattm,fetih ettim (eklenir, ganimetlerini tadm ve yok ettim) harap etim ............... onlarn Nipur Dan(daki)/stndeki isyankar insanlarn ben .......... onlarn ..........; dan zirvelerine, pelerine dtm ve onlar bozguna urattm ........... Ant stelimi yapmay ve Tanrm Assurun g ve kudretini yazmay amaladm. Nipur Dann stnde .............. onu kurdum. Adm herkim yok ederse Assur ve byk tanrlar ona fkeyle bakabilir ve onu yok edebilir.249 Sanherib dnemine ait olan Cudi Da kabartmas Cizre-Silopi Blgesi ve Cudi Da eteklerini son derece gzel bir ekilde tasvir etmektedir. stelik bu kabartama metni blge hakknda bilgi edindiimiz son kaynaktr; bundan sonra Cizre-Silopi Blgesine ait dorudan bilgiler veren herhangi baka bir belge mevcut deildir.

249

Luckenbill 1926, 139,140.

65

IV. BLM C ZRE-S LOP OVASININ TAR H CORAFYASI VE OVANIN YEN ASSUR EYALET OLMASI

A. Habhu
Tezimizin konusunu oluturan Ulluba blgesi neresidir? Ulluba blgesinin

snrlar nasldr? evresinde hangi lkeler bulunmaktadr? Ya da blgede yaplan aratrmalar Yeni Assur Dnemi ve bu dneme ilikin sorunlara ne gibi zmler retmitir? gibi bir takm sorularn cevaplandrlabilmesi iin Habhu, Kumme, Ukku gibi baz terimlerin de akla kavuturulmas gerekmektedir. Bu dorultuda da ncelikle Habhu Topraklar zerinde durulacaktr.

Cizre-Silopi Ovas ve evresinin tarihi corafyas, Assur imparatorluunun kuzey snr hakknda bilgi veren metinlerden elde edilir. Yerleim alanlar iin tanmlayc uygun dokmanlar birok anahtar toponim kaytlarnda yatmaktadr. Bilindii gibi Assur kaytlar genel ve zel olmak zere iki farkl toponim kategorisi iermektedir. Genel toponimler ok yzeyseldir ve geleneksel isimler ounlukla geni alanlar gstermektedir. Daha ok hakknda az ey bilinen blgeler hakknda tasvir yaplrken bu ynteme bavurulmutur. rnein ikinci ve nc bin ylda Subartu, M.. 1. bin ylda Nairi250 ve Habhu gibi belirgin olmayan yerler iin Kuzey, bilinen dnyann kuzey snr boyunca yer alan yerler tanm kullanlr.251 Bu nedenle yukarda rnek olarak verilen ve geni alanlar ifade eden Nairi gibi toponimlerin tarihi corafya ve lokalizasyon almalarnda birok sorunla karlalmaktadr. nk deinildii zere bu kavramlar geni corafi alanlar
250 rnein Tiglat Pileser I e ait olan yazl belgelere gre M.. 12 yzylda Nairi topraklar gneybatda Hakkari ve Cudi Da ve Tur Abdin (Kaiyari) Dann ardndan gneydouya Urmiye Havzas ve kuzeybatda ise oruh Vadisine kadar olan alan kapsamaktadr. (Barnett 1982, 331). 251 Parker 2001, 41.

66

karlamaktadrlar ve bu nedenle tarihi corafya almalarna geni apl fayda salayamamaktadrlar. Sz konusu olumsuz durum Habhu topraklar iin de geerlidir ve Habhunun lokalizasyon almalarn son derece olumsuz ekilde etkilemektedir. Durum byle olunca Habhu topraklar hakknda ileri srlen fikirler kanlmaz bir ekilde, snrlar belli olan bir blgeyi iaret etmekten ziyade snrlar belli olmayan, geni bir corafi alann varlna iaret etmektedir. Dolaysyla Habhu denildiinde akla gelecek olan ilk ve temel olgu byk bir corafi alana verilen isim olmaldr. Habhu topraklarnn snrlarnn belirlenememesindeki en nemli nokta, yazl kaynaklarda Habhu teriminin politik bir kavram olmaktan ziyade corafik bir terim nitelii tamasdr. Yazl belgelerde geni bir corafi alan temsil eden Habhu, douda Aa Zab (Elamunia)252 ve Kirruri snrndaki kaynandan batda Hatti snrna kadar uzanmaktadr.253(Harita 6) Geni bir toprak btn olan Habhu iinde, yazl belgeler nda tespit edilen, bir ksm Cizre-Silopi Ovas ve yakn evresinde yer alan belli bal baz kentler bulunmaktadr. Bunlar arasnda Usu, Arua ve Arardi Dalar boyunca yer alan Hatu, Hataru, Nistun, Irbidi, Mitqia, Arsania, Tela, Halua kentleri, Kumme yaknnda bulunan Satkuri, Tabsia, Kunnu, asaddu ile Nahu, Ashanu ve Arbaki saylabilir. te yandan Arbakinin kyleri olarak geen Salaniba ve jaja saylabilir.254 Assur kaytlarnda genel bir toprak btnn ifade eden Habhu teriminin kullanlmas ilk defa Orta Assur Dneminde, M.. 1134 ylnda koyun sat ieren ekonomik dokmanlarda karmza kmaya balamaktadr.255 Habhu eponimi daha

Kumme topraklar anlatlrken bahsedilecek olmasna ramen belirtmekte fayda varki Elamunia Sargon II Dnemine ait olan metinlerde gemektedir ve Yukar Zab Blgesini iaret etmektedir. Nairi ve Kirhililerin Elamunia olarak adlandrdklar Yukar Zap .. (Luckenbill 1926, 93). 253 Levine 1972-75, 12. 254 Levine 1972-75, 12-13. 255 Parker 2001, 42; Levine 1972-75, 13.

252

67

sonra Tiglat Pileser I dneminde256 yazl bir metinde grlr. Sz konusu bu metinde kral, Habhudan u szlerle bahsetmektedir; Tanrm Assurun byk gcyle, Tanrm Assura boyun emeyen insanlarn olduu Habhu blgesindeki Sugu topraklarna yrdm. Onlarn 6000 yaya askeriyle savatm -Himu, Luhu, Arirgu, Alamun, Nimnu ve Paphunun tamamnda- Hirihu Dann iindeki tm topraklarla (savatm) bir kamann keskinlii gibi ptrkl araziyi kestim.257 Grld zere bu dneme ait olan gerek bu metin ve gerekse dier metinler Habhu topraklar hakknda detayl bilgi vermekten uzak durmaktadrlar. Habhu hakknda daha genel ifadeler ieren metinler Habhu topraklarnn lokalizasyonu hakknda salkl bigiler elde edinmemize yardmc olmamaktadrlar. Ancak Habhu topraklar daha sonra karmza Ashur-bel-kala258 ve Adad Nirari II Dneminde yeniden kmaktadr. zellikle Adad Nirari II dneminde Habhu hakknda yava yava daha nemli bilgiler verilmeye balanmaktadr; Marchesvan aynda, drdnc gn, Habhu topraklarna yrdm. Bazu, Sarbaliu ve Didualu ile birlikte Mehru topraklarndaki getirdim.259 Burada karmza kan Mehru szc nemlidir. nk Mehru olaslkla Assurlularn Ge Tun ada kullandklar ve Gneydou Anadolu Blgesinde yer
256 257

Ruru

Nehrinin

kysndaki

ehirleri

kuattm. Onlarn ganimetlerini ve mlklerini ehrim Assura

Tiglat Pileser I Dneminde krala ait drt yaztta gemektedir (Grayson 1976, 11,26, 29-30). Grayson 1976, 11. 258 Grayson 1976, 49, 54. 259 Grayson 1976, 83.

68

alan geni bir alandr ve Cizre-Silopi Ovas da bu geni topraklarn gney kesinde yer almaktadr fikrini ileri sren bilim adamlar bulunmaktadr.260 Bu nedenle Habhunun Gneydou Anadolu topraklaryla balants olduu ortaya kmaktadr. Ancak bununla birlikte Mehru/Mehrinin, Zahonun kuzeyinde bulunan Kumme blgesi iinde bir nite olduu, Haburun dou kolu olan Hezil ay Havzasnda yer ald ve gnmzde Pervari-rnak-Beytlebap geninde kalan topraklar yanstt da iddaa edilmektedir.261 Nitekim bu dnce daha doru grnmektedir. nk Kumme topraklarndan bahsedilirken de deinilecei gibi gnmzde rnakBeytlebap civarnda Gelin Da yaknnda Mihrina adl bir ky ve da bulunmaktadr. Dolaysyla Mehri ad ile Mihrina ad arasnda toponomostik bir balant kurularak sz konusu adlandrmann varln koruyarak gnmze kadar gelmi olduunu dnebiliriz. Sonuta Mehri topraklarnn Habhunun bir paras olduu ve Habhu topraklarnn Cizre-Silopi Ovasnn dousu ve kuzeydousuna kadar uzand ortaya kmaktadr. Bununla beraber Adad Nirari II dneminde Habhu ile ilgili daha net bilgi veren bir metin daha bulunmaktadr.262 Adad Nirari II blmnde verilen sz konusu metin son derece nemli bir metindir. nk genel olarak Habhu topraklar hakknda bir fikir edinmemizi salamaktadr. Bu metne gre Assurlular Habhulularn basklar nedeniyle, yandalar olan Kumme topraklarna yardma gitmilerdir. Kumme Vasal lkesi ilerleyen blmlerde irdelenecek olmasna karn yeri gelmiken ksaca belirtilmelidirki, Ulluba topraklarnn hemen kuzeydousunda bugn Kuzey Irak ve Habur Vadisi iinde yer alan Assur asndan son derece nemli olan bir yerleimdi. Yaztta da belirtildii zere Kumme iki defa Habhulu glerinin saldrsna uramtr. Bu ifadeler Orta Assur Dneminde kullanlan genel ifadelere nazaran,
Parker 2001, 59. Mehru ile ilgili ilk bilgilerimiz Tukulti Ninurta I dneminden gelmektedir. Sharnida topraklarna yrdm (Mehru Topraklarna). .. (Grayson 1976, 103). te yandan Adad Nirari II Dneminde Habhu terimi bir metinde daha gemektedir. (Grayson 1976, 86). 261 Tarhan 1978, 120. 262 Sivan aynda Ina-iliya-allak eponiminin beinci gnnde Kummu/Kumme yardmc kentine yrdm. Tanrm Kummulu Adad iin kurbanlar adadm. Kummunun dman olan Habhu topraklarnn ehirlerini yaktm. Bu topraklarn ekinlerini bitim ve ar vergiler koydum. Nisan aynda ama-abuya eponim olduu yl ikinci defa Kummuya yrdm. Atl ordularmdan saklanan Kummu evresindeki Habhu topraklarnn kentleri olan Satkuru, Yasaddu Kunnu ve Tabsiay kuattm, yaktm, yktm (ve) yok ettim. (Grayson 1976, 90; Luckenbill 1926, 114).
260

69

Habhu topraklarnn ve ehirlerinin Kummeden ok uzakta olamayaca ve hatta komu olabilecei, dolays ile Ulluba/Cizre-Silopi Ovasna ve Kuzey Irak blgesine yakn olma ihtimalinin bulunduunu gstermesi asndan son derece nemli grnmektedir. Assurnasirpal II Dnemine gelindiinde ise Habhudan toplam sekiz metinde sz edilir.263 Bunlardan biri daha salam bilgiler vermektedir. Sz konusu metinde Habhu ad dnda blge iinde yer alan baz yerleim adlar da verilmektedir; Kirrurudan hareket ettim Habhu topraklarnn iine ulaan Hulun ehrinin geidine girdim. Usu, Arua ve Arardi gl dalarnn arasnda kalan Habhu topraklarnn ehirleri olan Halua, Tela, Arsania, Metqia, Sabidi, Nishtun, Hataru ve Hattu kentlerini kuattm.264 te yandan Habhu topraklar hakknda Tiglat Pileser IIIe ait olan yazl kaynaklar son derece net bilgiler vermektedir. Kral Tiglat Pileser IIIe ait olan Nimrud Slab nscriptionslarda blgeyle ilgili ibareler bulunmaktadr; Ulluba topraklarn ve Habhu-topraklarnn tmn fetih ettim ve Assur topraklarna evirdim.265 Yabanc literatrde Nimrud Slab Inscription 3 ad verilen ve Tiglat Pileser IIIe ait olan bu yazt, Adad Nirari IIye ait olan ve yukarda verilen metin dnda Habhunun Ulluba blgesiyle olan yaknln ortaya koyan ikinci bir kant zellii tamaktadr. Tiglat Pileser IIIe ait olan ve Kalah kentinde ele geen Summary Inscription 9da Habhu topraklarna ait olan Tabsia kenti Nal Dann ardndaki Urartu kaleleri
263 264

Grayson 1976, 122- 123, 127, 133, 135, 144- 145, 160. Grayson 1976, 122-123. 265 Nimrud Slab Inscription 3.Tadmor 1994, 132-33.

70

olan Sarduriana, Lusia, Tabsia, Suba ve Bitzua266 kentleriyle birlikte anlmaktadr. Bu yazt Adad Nirari IIye ait olan ve yukarda verilen yaztn ierdii bilgileri desteklerken Habhu topraklarnn Kumme ve Ulluba Blgesiyle olan yaknln ortaya koyan dier bir kanttr.267 nk kral Nal Dann ard derken Ulluba blgesi ve yakn evresini kastetmi olmaldr. Ayrca daha sonrada greceimiz gibi Tabsia kenti Ulluba topraklar iinde kalan bir kenttir. Dolaysyla yazt Habhunun lokalizasyonuna k tuttuu gibi, Ullubann Habhunun bir blm olduunu da ortaya koyan nemli bir kanttr. Sonu olarak elimizdeki veriler dorultusunda denilebilirki; zorlu corafi yaps ve geni bir alana sahip olmasna karn Habhu, kral Tiglat Pileser III tarafndan tam olarak ana blgeye ayrlmtr; Aassa Kur Habhu, kuzeydoudaki Hatti snrn; Habhu sa betani, ( Habhu ve olaslkla Diyarbakr yada Pervari Blgesi)268, Yukar Dicle ve kollarnn olduu blgeyi ve son olarak da Kur Ulluba Kur Habhu, Trkiyenin bugn gneydou kesinde olan, Diclenin dousunda yer alan dalk blgeyi iaret etmektedir.269 Elimizdeki bilgiler tez konumuz olan Ulluba Blgesinin en azndan Aa Haburun bir paras olduunu gstermektedir. Dolasyla da Ulluba blgesi olarak adlandrlan Cizre-Silopi Ovas ve yakn evresi de Habhu topraklarnn bir blm olarak alglanabilir.

B. Katmuhu
Daha nceleri Antik an Kommagenesi ile kartrlan ve hatta Samsatn bu lkenin bakenti olduu ileri srlen270 Katmuhu, Antik adaki Kummuhu (Kommagene) ile kartrlmamaldr. Aada da deinilecei zere Katmuhu daha douda yer alrken, Kummuh batda Adyaman blgesinde bulunmaktadr.271 Cudi
266 267

Tadmor 1994, 183. Postgate 1973, 58. 268 Postgate 1973, 58. 269 Parker 2001, 42; Postgate 1973, 58. 270 Forrer 1920, 79. 271 Postgate 1976-80a, 460; Hawkins 1980-83, 338-340.

71

Da civarnda oturan Katmuhulular zamanla tm Gneydou Anadolunun bat kesimlerine doru yaylmlardr. Bir baka deyile doudan batya doru bir Hurri g yaanmtr. Gaziantep civarna yerleen bu toplum, bu blgenin Kummuh ve daha sonrada bu isimden treyen Antik an Kommagenesine dnmtr. Kaynaklardaki Kummuh ile ilgili Hurri kkenli ynetici adlar bunu aka kantlamaktadr.272 ncelikle belirtilmelidir ki Habhu topraklarnn aksine Katmuhu topraklar ile ilgili olan bilgilerimiz daha fazla ve daha aktr. Katmuhu, Adad Nirari I ve Salmanasar I yaztlar dnda Kadmuhu eklinde yazlrken sz konusu iki kraln yaztlarnda ku-ut-mu-hi formuyla karmza kmaktadr.273 Katmuhi ad Hurriceden tremi, Sami bir terim olan Dou veya Dou lkesi anlamndaki qadmu ile ilikilidir. Genel anlamda bu blgenin corafi konumu ve etnik durumu ile ilgili ayrntl bilgiler mevcuttur.274 Katmuhu hakkndaki ayrntl ilk bilgilerimiz Tiglat Pileser I Dneminden gelmektedir. Kral bir yaztnda unlar sylemektedir; Saltanatmn balangcnda, Muki lkesinden 20.000 insan ve onlarn be kral- ki onlar 50 yldan beri Alzi ve Purulumzi lkelerini zaptederek, buralara yerlemiler ve vaktiyle, efendim Assura hara ve vergi dememilerdi. Hibir kral onlar savata malup edememiti. Kendi glerine gvendiler ve aa inip Katmuhi lkesini zaptettiler. Assurun, efendimin yardmyla sava arabalarm ve birliklerimi topladm. Arkama bakmadm, g bir blge olan Kaiari Dan getim. Onlarn 20.000 savasn ve be kral ile Katmuhi lkesinde savatm ve onlar yendim Onlarn Kali Tesubun olu Kili Tesub ve Errupi adl krallarn savata kuattm275
272 273

Tarhan 1978, 131. Postgate 1976-80b, 487. 274 Tarhan 1978, 125. 275 Grayson 1976, 7; Barnett 1982, 330.

72

Tiglat Pileser Ie ait olan bu yaztta kral saltanatnn balangcnda, Kaiari Dan aarak Katmuhi lkesine gelmi, sava srasnda Kali Tesubun olu KiliTeshub ve Errupi adl krallar yener. Sz konusu bu adlar tipik Hurri isimleridir.276 Bu nedenle de Katmuhu topraklarnda yaayan insanlarn Hurri kkenli olduklar gerei ortaya kmaktadr. Kral Tiglat Pileser Ie ait olan bir baka yaztta ise yine Katmuhu zerine yaplan bir seferden bahsedilir ve Katmuhu topraklarnn Assur topraklarna katldndan sz edilir.277 Kraln bu szleri erevesinde Katmuhu topraklarnn Assurun kuzey snrnda olduu ve Assur topraklarnn iinde yer ald grlmektedir. te yandan Katmuhu topraklaryla ilgili daha detayl bilgiler ise Assurnasirpal II ve Sanherib Dneminden gelmektedir. lk olarak kral Assurnasirpal IInin saltanatnn birinci ylnda, Abu (Temmuz-Austos) aynda kuzeye gerekletirilen bir seferde Katmuhi topraklarna gelinir. Ancak kraln beinci ylnda ayn blgeye ve Nairi Topraklarna gerekletirilen dier bir sefer ise Katmuhi lkesinin corafi konumunu daha net gzler nne sererken Tur Abdin ve evresine ynelik daha detayl bilgiler de sunmaktadr; Sivan aynn ilk gnnde, Sha-ilima-damqann eponim olduu yl, ordularm ve sava arabalarm topladm. Dicleyi getikten sonra Katmuhu topraklarna girdim. Tiluli kentinde bir saray kutsadm. Katmuhu topraklarndan haralar aldm. Katmuhudan hareket edip toprandaki geide girdim. htarate Kibaku ehrinde geceyi

geirmek iin kamp kurdum. Kibakudan koyun, arap, kz, bronz kaplar hara olarak aldm. Kibakudan hareket edip Matyatuya yaklatm. Matyatu ve evresini
276 277

Tarhan 1978, 125. . Katmuhu topraklarnn tamamn topraklarmn iine ilave ettim. (Bknz Grayson 1976, 9).

73

kuattm. Onun 2800 savasn kltan geirdim ve birok esir aldm. Birok asker silahlarmdan korkup kat ve ayaklarma kapandlar, onlar kendi ehirlerine yerletirdim.. Gl zaferimin zerinde yer ald bir krali antm Matyatuya diktim. Matyatudan hareket edip geceyi geirmek iin Zazabuha kentinde kamp kurdum. Habhu topraklarndan kz, koyun, arap, bronz kaplar, bronz leenler ve bronz zrh hara olarak aldm. Zazabuhadan hareket edip Irsia kentinde geceyi geirmek iin kamp kurdum. Irsia kentini yaktm. Sura kentinden haralar aldm. Irsiadan hareket edip Kaiyari Danda geceyi geirmek iin kamp kurdum. Madaranzu ve evresindeki iki kenti kuattm. Onlar katlettim ve esirler aldm. Kaiyari danda Nairi topraklarna girdim ..278 Yukarda bahsedilen sefer gzergah ve blge hakknda daha salkl bilgiler elde etmek ve blgenin daha ak analizi iin baz kavramlar zerinde durmak gerekmektedir. Bylelikle Katmuhu topraklarnn irdelenmesi de kolaylaacaktr. Yukardaki yaztta sz edilen blgede (Mardin-Midyat Blgesi) Kaiyari, Zazabuha, Matiatu ve Sargon Dnemine ait olan bir mektupta279 zellikle de Assurnasirpal IInin Yukar Dicle Blgesinde bulunan Tuhana yaplan seferlerde adndan bahsedilen salla ( zalla) Da ve Irsia kavramlar bulunmaktadr.280 alt gn geirdim Kaiyariyi getikten sonra ikinci defa

Grayson 1976, 133-34. Zanatlar bana dediler ki: Saraya yaz ve deki bize zallann srtme talarndan gndersinler. tarn haber kaps ile Gm Kader Tahtn silip temizleyeceiz. Parpola 1987, 114; 141 nolu Mektup. 280 salla iin Bknz. Grayson 1976, 125-126.
279

278

74

Daha nce de belirtildii gibi Tur Abdin ya da Kaiaru olarak bilinen dan dousu Kuzey Iraka, bats kesin olmamakla birlikte Karacadaa, gneyi Mardin, Cizre ve Nusaybin yresine kuzeyinin ise Yukar Dicle Blgesine kadar uzanan ykseltileri de kapsamaktadr.281 Kaiyari Dann bat ksmnda Koros Da uzanrken kuzeyi ve dousu Dicle tarafndan ekillendirilmi olan dan dou ksmnda derin vadiler bulunmaktadr bunlardan en by Djazirat Ibn Umar (Cizre) da bulunan Finik Blgesindeki Haltan Vadisidir.282 Ayrca Kaiyari Dann gneyinde geni dzlk ovalar yer alrken gney eteklerde bulunan bu engin ova iinde Mardinden Nusaybine, Nusaybinden de Iraka uzanan tarihi bir yol bulunmaktadr.283 te yandan sallaya (Asalli) bakldnda bu alan Tur Abdin Dann batsna ve Karacadan gney eteklerine lokalize edilirken284 Eski ada Masius ad da verilen sallann Maz Da olduu da ileri srlen grler arasndadr. Bu gre gre Tur Abdin (Kaiyari) ise bu silsilenin dousunda kalan Midyat Blgesine verilen addr.285 Zazabuha ve Irsia kentlerinin yeri konusunda fazlaca bilgi sahibi olmamakla birlikte sefer gzergah gz nne alndnda Midyat ile Savur arasndaki blgede olduklar sylenebilir.286Zazabuhann Mardin olabileceini ileri sren bilim adamlar da mevcutken287bu yerleimin Midyat blgesinde bulunan modern Zaz olabilecei de ileri srlen grler arasndadr.288 Ancak bu dncenin doruluu u an iin kesinlik kazanmam olup akla yatkn grnmesine karn Zazabuha ve Irsiann Krolunun ileri srd Midyat ve Savur arasnda olma ihtimali daha doru gibi grnmektedir. Sz konusu bu kentler sefer gzergah dikkate alnrsa olaslkla Midyatn bats ve kuzeybatsnda olmaldrlar. nk Assurlular bu kentlerin kuatlmasndan sonra Tur Abdine girdiklerini ileri srmektedirler, dolays
Krolu 1998, 91; Streck 2000, 665; Postgate 1976-80a, 460. Streck 2000, 665. 283 Streck 2000, 665. 284 Krolu 1998, 79 285 Minorsky 1957, 317. sallann Kaiyarinin gney etekleri olduunu ileri srp dan merkezi ksmnn ise Nirbu olduunu belirten grler de bulunmaktadr (Streck 2000, 665). sallay, Tur Abdin olarak da gsteren bilim adamlar da bulunmaktadr (Lewy 1952, 2-4). 286 Zazabuha ve Irsia iin Bknz. Kessler 1980, 51 56. 287 Tarhan 1978, 127. 288 Kessler 1980, 53.
282 281

75

ile bu kentlerin Tur Abdinin gney eteklerinde olduu kesindir. Kanmca bu kentler Midyata yakndr ve Mardin blgesinde bulunmaktadr. Yukardaki metinde geen htarate geidi dil blgesinde bulunan modern Basbirini temsil ederken289 Kibakunun ise dilin (Azeh) 26 km batsnda bulunan modern Kibah/Kivah olduu ileri srlmektedir.290 Basbirinin gnmzdeki ad Haberlidir. (Resim 14) dile bal bir Sryani ky olan Haberlide tarafmzca arkeolojik aratrma yaplmtr. Ancak gerek gvenlik nedeniyle gerekse ky iinde bulunan askeriye nedeniyle detayl bir inceleme gerekletirilememitir. Kibaki ya da Kivah olarak bilinen yerleimin gnmzdeki karl ise Sarkydr. (Resim 15) dile bal bir dier Sryani ky olan Sarkyde de aratrma yaplm, ky iinde youn ekilde tahribat grm bir hyk tespit edilmitir. te yandan metinde ad geen Mataiti ehrinin gnmzde Midyat iaret ettii bilinen bir gerektir.291

Yazta gre kral Assurnairpal IInin Cudi Da eteklerinden ilerleyip Dicleyi olaslkla Ulluba topraklarndaki Cizreden getii ve Katmuhu topraklarna girdii sylenebilir. Burada Katmuhu lkesinin bakenti292 olarak bilinen Tille293 kentine ulaan kral daha sonra ynn kuzeye evirip olaslkla dilin gney blmne girmi, sonra tekrar yzn batya dnp Nusaybin- Mardin blgesine doru hareket etmi olmaldr. Nitekim dil-Midyat ve Mardin arasndaki mesafe, kraln yaztta verdii ve birer gnlk arayla kamp kurduu zamana eit uzaklktadr. Gzergah olaslkla Cizreden balayp dil (Azekh),294 (Hazak)295, Midyat ve Mardine doru, bir baka deyile Kaiyari Da ve daha douda yer alan uzantlar nnden paralel

Kessler 1980, 76-77. Lewy 1952, 5-6; Kessler 1980, 43, harita II ve III (77-78). 291 Tarhan 1978, 127. 292 Forrer 1920, 21. 293 Forrer 1920, 7, 13, 17, 21, 27; Kessler 1980, 9-15; Reade 1978, 177. Katmuhunun Tilleden sonraki bakenti Sahuppa olmutur (Reade 1978, 177). Ayrca Sahuppa iin Bknz. Kessler 1980, 1621. 294 Heinrihs 2000, 668; Lewy 1952, 2. 295 Kessler 1980, 43, 77.
290

289

76

olarak devam etmi; ve daha sonra kuzeye dnp Kaiyari Dann iinden Nairi Topraklarna girmitir. (Harita 7) Yukarda verilen yazt Katmuhu topraklarnn lokalizasyonunu kabaca belirtirken Assurnasirpal IIye ait olan bir dier yllk ise Katmuhi topraklarnn lokalizasyonunu ak bir ekilde ortaya koymaktadr; . Abu aynn yirmi drdnc gnnde byk tanrlarm Assur ve tarn emriyle Nipur ve Paate Dalarnn eteklerindeki ehirlere kar Nineveden ayrldm. Atkun, Uhu, Pilazi ve onlarn komusu olan yirmi kenti kuattm. Onlarn ganimetlerini ve varlklarn aldm ehirlerini atele yaktm. Ordularmdan kaan tm insanlar ayaklarma kapandlar. Onlar tutsak olarak aldm. Nipur ve Paate Dalarndan hareket ettikten sonra Dicleyi geip Katmuhu topraklarna girdim296 Assurnasirpal IInin Matiati topraklarndan Tur Abdini geip Nairi topraklarna saldrdn syledii metinde, kral Dicleyi getikten sonra Katmuhu topraklarna da girdiini belirtmitir. Bu bilgi genel bir yarg iermektedir ve Diclenin nereden geildii ak deildir. Yukarda verilen yaztta ise Assurnasirpal II, Nipur ve Paate Dalarnda bulunan kentleri aldktan sonra Dicleyi geip Katmuhu topraklarna girdiini ifade etmektedir. Bu nedenle Katmuhu topraklarnn lokalizasyonu yava yava deifre olmaya balamaktadr. Benzer ekilde Sanheribin Nipur Dana yapt, daha nce verdiimiz ve kraln sefer sonunda Cudi Dana yaptrtt kabartmalar Katmuhu topraklar iin nemli kantlar sunmaktadr.297 Gerek Assurnasirpal II gerekse Sanherib dnemine ait
296 297

Luckenbill 1926, 143; Grayson 1976, 123. Luckenbill 1926, 139. Sz konusu olan bu ibareler Cudi Da Yaztnda bulunmaktadr. Yazt iin Bknz Blm 3.11.Tiglat Pileser III sonras, Luckenbill bu yaztta Katmuhu iin Kommagene ibaresini kullanmaktadr. (Luckenbill 1926, 139).

77

olan

yaztla

birlikte

Katmuhu

topraklarnn

lokalizasyonunu

yapmak

kolaylamaktadr. Bu dorultuda Katmuhunun Diclenin bat tarafnda bulunduunu sylemek mmkndr. Bir baka deyile Katmuhunun, Cizrenin bats, kuzeybat blgesi ve Kaiyari Dann dousunda bulunduu ileri srlebilir.298(Harita 8) Bu anlamda Katmuhunun lokalizasyonu hakkndaki en doru yaklam, Kala ve Knal tarafndan yaplan sz konusu blgenin Cudi Da ve civarnda olduu fikridir.299 Nitekim kanmca da Katmuhu lkesi Cizre-Silopi Ovasnn bats ve kuzeybatsnda yer alan topraklar iaret etmektedir. Sanheribin Cudi Da zerine brakt yaztlarda Katmuhu snrnda bulunan yedi kentin ele geirilmesinden bahsedilmektedir. Olaslkla Katmuhunun gney snr, bugnk Silopi ve Cizreye bal Ksreli ve alayan Kylerine kadar dayanmaktayd. Bir baka deyile, Cudi Dann kuzey blm ile kuzeybat blm, Katmuhu lkesine ait olmalyd. Bununla beraber yukarda, Katmuhu topraklarnn bakentinin, Tille/Tillu olduunu belirtmitik. Sz konusu kentin bulunduu alann belirlenmesi Katmuhu topraklarnn lokalizasyonuna katk salayacaktr. Bakent Tille hakknda eitli grler bulunmakla birlikte tam olarak neresi olduu kesin olarak bilinmemektedir. Ancak bu kentin daha ok Cizrenin batsnda olduu bilinen bir gerektir. Ancak bu kentin daha ok Cizrenin batsnda olduu, yaygn olarak iddaa edilen bir grtr. Ayrca Tillenin dil Blgesi ya da kuzeyin tepelik alanlarndan ok, dz topraklarda ve Suriye snrna yakn yerlerde olduu dnlmektedir.300 te yandan Tilleyi Cizrenin kuzey batsndaki ykseltili blge iinde, yaklak olarak Finikin karsnda ve Diclenin bat kysnda bulunan topraklar iinde aranmaldr diyen bilim adamlar da mevcuttur.301 Bu dnceye gre Tille, Sfan Deresi blgesinde olabilir Kanmca, ova gibi daha dz bir yerde bulunan bakent, dalk ve ykseltili bir alanda yer alan bir bakentten daha az gvenlie sahip olacaktr. stelik Assur gibi bir gce kar, ova iinde bulunacak bir bakenti savunmak kolay olmayacaktr.
298 299

Postgate 1976-80b, 487. Kala 1940-41, 1013; Knal 1940-41, 1049. 300 Kessler 1980, 78. 301 Lewy 1952, 6.

78

Bu nedenle Tille kentini, olaslkla daha ok Cizrenin kuzeybatsnda bulunan alanda aramak yerinde olacaktr. (Harita 8) Bu kentin olaslkla dil-Cizre karayolunun bulunduu alann kuzeyinde, Cizre- dil arasndaki tepelik alanlarda olabileceini dnmekteyim. Nitekim Katmuhu topraklarnn bulunduu engebeli ve dalk corafya dnldnde, ileri srlen grn doru olabilecei grlecektir. Sanheribin Cudi Dana brakt yaztlar ve Katmuhu hakknda imdiye kadar anlatlanlar bu topraklarn Cizrenin kuzeyi, bats ve kuzeybatsnda kalan topraklar ierdiini gstermektedir. Zira sz edilen blgeler dikkatle incelenirse Katmuhu topraklarnn daha ok talk ve ykseltili kra alanlardan olutuu ortaya kmaktadr. Nitekim bu durumu destekleyen bir baka yazl belge de Tiglat Pileser I Dneminden gelmektedir. Kral, Katmuhu topraklarna kadar gelmi olan Mukiler zerine bir sefer iin Katmuhu topraklarnda bulunmaktadr. Mukilerle Katmuhu topraklar iinde savap onlar yenen ve haralar alan Tiglat Pileser, daha sonra Katmuhu topraklar iinde yamalama faaliyetlerinde bulunur ve Katmuhu topraklarndan kaan insanlarn dalk blgelerde bulunan Shereshsku/Seressu adl bir kente katklarn ileri srer. Bunun zerine kral Dicleden geip bu kenti kuatr. Kenti alp insanlarn cezalandran kral, daha sonra yaztn ilerleyen blmlerinde kentin lokalizasyonuna k tutan nemli bir bilgi verir. Sz konusu bu bilgi kentin lokalizasyonuna k tutmaktadr. Kral Dicleyi yeniden geip Katmuhu seferine ve yamalama faaliyetlerine kald yerden devam etmi gibi grnmektedir.302 Anlatlanlar dorultusunda dndmz alan, Sanheribin bahsettii yedi kartal yuvas olarak anlan kentlerin bulunduuna inandm, blge yani alayan ve Ksreli kylerinin de bulunduu alana yakn bir yerde olmaldr. Bir baka olaslk ise bu kentin Cizre-rnak karayolunun kuzeyinde, Kasrik Boazna yakn dalk alanlar iinde bulunuyor olmasdr. Her ne olursa olsun olaslkla bir Katmuhu kenti olan Seressunun dalk alanlarda bulunuyor olmas, Katmuhu corafyas hakkndaki kantlar dnda, ize ip ucu sunan dier bir kanttr. 2007 alma ylnda, gvenlik asndan gerekli artlar sz konusu olursa bu alanda yzey aratrmalarmz

302

Grayson 1976, 7; Grayson 1991a, 14.

79

srdrmeyi planlamaktayz. Dolaysylada ileride, daha ak ve salkl fikirlerin ne srlmesi mmkn olabilecektir. Sonu olarak Katmuhu topraklarnn snrn kabaca izmek gerekirse Katmuhunun gney snrnn bir blm Cudi Da Blgesi, Cizre ve Tur Abdinin gneyi olduu ileri srlebilir. Daha ok dil, Glkonak ve Cizrenin batsn kapsayan Katmuhu topraklar, olaslkla kuzeyde Subria topraklarna dek uzanmaktayd. Bununla beraber kuzey snr yoruma ak gibi grnrken gney snr kanmca yazl kaynaklardan anlald kadaryla daha belirgindir. Katmuhunun bulunduu blgenin, Ulluba Blgesi gibi Assurlularn kuzeye ulamnda nemli bir gei noktas Assur asndan son derece stratejik bir konuma sahip olduu da grlmektedir. Hatta blge, belki Tur Abdin Dann iinde bulunduran Katmuhu kuzey gei imkan salayan doal geitlere de hakim bulunuyor olmalyd. Bu nedenle de Assurun zellikle Yukar Dicle Blgesine ulamn salamas asndan stratejik bir konuma sahip olmalyd. stelik Katmuhu topraklar bu neminin yannda Anadolu ileri ile Assur anayurdu arasnda bir tampon ve gvenlik blgesi olarak da karmza kmaktadr. zellikle Urartunun glendii ve Assur asndan ciddi tehditler oluturduu dnemlerde blge nemini arttrm olmaldr. stelik Assurlular yakndan tehdit eden Arami gleri ve yeleimleri de Katmuhu topraklarnn nemini gzler nne sermektedir. Nitekim Assurnasirpal II Dneminde anlatlan Tur Abdin blgesinde bulunan yerleimler zerine yaplan seferler ve sz konusu bu alanda oluturulmak istenen gvenlik hatt, ileri srlen fikirleri destekler gibi grnmektedir.

C. Kumme

Assur kaytlarnda ilk kez Tukulti Ninurta II (M.. 1244-1208) dneminde Uqumani eklinde karmza kan Kumme lkesi, daha sonra Tiglat Pileser I ve

80

Adad Nirari IInin anallerine gre, corafi bakmdan geni topraklara sahip olan bir blge olarak gsterilmektedir.303 Haburun dou kysnda yer alan ve uzun sre greli bamszla sahip uluslararas bir tapnm merkezi olan Kummenin304 Tiglat Pilesere ait olan yllklarda ilk olarak Muri yanda olduu ve Tiglat Pileserin Muri zerine yapt bir seferde Murilere yardma geldiini grmekteyiz.305 Bir baka analde ise Tiglat Pileser I, tm Lulumei topraklarn, Saluay, Qummeni, Katmuhi ve Alzi topraklarn aldn sylemektedir.306 Aradan geen yaklak asr sonras Assur tahtnda bulunan Adad Nirari II (M.. 911-891) dneminde de Kumme hakknda detayl bilgiler bulmaktayz. ncelikle Adad Nirari II Kumme zerine ordusunu toplayp yrdn ve bu lkenin tamamnn alndn ileri srerken Kumme kral luiann da tutsak alndn syler.307 Kral bir dier yaztnda ise unlar sylemektedir; Tanr Assurun desteiyle Aa Zapn dier yanndan, Lullumu blgesi, Habhu ve Zamua topraklar, uzak Namru geitleri ve boyun edirilmi olan Qumanu uzak Mehru, Salua ve Urartu topraklarna yryen cesur adam tm Katmuhu topraklarna efendi olan ve onu kendi topraklarnn snr iine alan.308

Tarhan 1978, 106. Salvini 2006, 49. 305 Efemdim Assur, Muri Topraklarn kuatmam iin bana emir verdi ve Elamuni, Tala ve Harusa arasndaki topraklar aldm. Muri topraklarnn tamamn kuattm ve savalarn ldrdm. ehirlerini yaktm, yktm ve yok ettim. Qumanu ordular Muri topraklarna yardma geldiler. Onlarla dalarda savatm ve bozguna urattm. Onlar Aisa Danda bulunan Arinu ehrine kapattm. Bana boyun ediler ve ehri baladm. Onlardan zorla rehine, vergi ve haralar aldm. Ayn zamanda Muri topraklarnn yardmcs olan Qumanunun tm topraklarn savala aldm. Korkun silahlarmla Tala Danda 20.000 savasyla arptm. Onlarn gl kuvvetlerini dattm ve Muri topraklarndan nce olan Harusa Dandaki snaklarna kadar takip ettim. Savalarnn cesetlerini dalarn dzlklerine koyunlar gibi serdim, kanlarn dalarn ovalarnda akttm. Onlarn byk kentlerini yaktm, yktm, yok ettim ve yknt tepelerine evirdim. (Grayson 1991a, 23-24). 306 Grayson 1991a, 42; Barnett 1982, 329. 307 Grayson 1991a, 143-144. 308 Grayson 1991a, 148.
304

303

81

Gnmzde Kumme topraklarnn douda, Byk Zap ile Dicle arasnda yer aldn bilinmektedir.309 Bu teoriyi kantlayan veriler Tiglat Pileser Iin annallerinde bulunmaktadr. Bu annallerde Muri lkesinin fethi ve Byk Zaptaki Kumme zaferinden sz edilmektedir.310 Sz konusu bu yaztta ad geen Elamuni Sargon II metinlerinde geen Elamunia ile ayn yerdir.311 Bu metinle birlikte Elamuninin Yukar Zap Blgesi olduu aka anlalmaktadr. Dolaysyla Kummenin de Yukar Zap Blgesinde olduu kantlanm olmaktadr. Ayrca Ulluba ile Ukku topraklar arasnda bulunan ve Zaho civarnda yer ald dnlen Kummenin lokalizasyonu hakknda aka bilgi veren, Tabshar Ashurdan Sargona gnderilmi olan ve Kummeden Assura gerekleen ktk tamaclna ilikin bir de mektup bulunmaktadr;312 nc gnde 470 ktk nehirle ulat. Ukai

topraklarndan 100 kii, 30u Ariyenin, 30u Urisainin, 60 ise Kummeden olan ve en byk blm toplam 160 kii ise Ashurrisua dan ktkleri Ura ehrine getiriyorlar.313 Bununla beraber Kumme Blgesinin Urartunun gney snrnda uzanan geni topraklar temsil ettiini de sylemek mmkndr. Bylelikle Assur ile Urartu arasnda Tampon Blge de oluturmaktadr. Bununla balantl olarak, corafi alan bakmndan Bitlis-Hakkari Eiini ve bu da silsilesini dou-bat ynnde kateden Botan Suyu Vadisini, bu blgenin kuzey snr olarak niteleyen bilim adamlar da mevcuttur.314(Harita 8) Adad Nirari II metinlerinde Kumme-Mehri-Salua ve Urartu kavramlar ile karlalr.315 Habhu topraklar anlatlrken deinilen Mehri, Salua316 ile snr
309 310

Postgate 1973, 58-59; Rllig 1980-83, 336-337; Parker 2001, 43 Sz konusu metin iin dipnot 248e baknz. 311 Luckenbill 1926, 93. 312 Reade 1978, 177. 313 Waterman 1930-1936, 343-344, mektup 490. Royal Correspondence of the Assyrian Empire I. 314 Tarhan 1978, 110. 315 Grayson 1976, 86; Mehri iin Bknz. Grayson 1976, 83.

82

komusudur. Bamsz bir zellik tayan Mehri, Kumme Blgesi iinde bir birim olup, Haburun dou kolu olan Hezil Suyu Havzasnda yer almaktadr. Gnmzdeki Pervari-rnak ve Beytlebap geninde kalan topraklara karlk gelir. Nitekim gnmzde de Hezil Suyunun dou kysnda Mehri adn tayan bir ky mevcuttur ve kyn gneyindeki dalar, Mihrina Dalar adn tamaktadr.317

D. Ukku
Assur mparatorluu ok geni bir corafyaya hakim olduundan dolay birok politik ve kltrel eyi de iinde barndrmaktayd. Bu nedenlede bu kadar geni topraklar ynetmek beraberinde bir takm zorluklar ve politik yaklamlar da getirmektedir. Nitekim bu dorultuda Assur toprak sisteminde eyalet ve vasal lke kavramlarnn olduu ve eyaletlerin valiler tarafndan ynetildikleri II.B Blmnde anlatlmt. te yandan Assur toprak sistemi iinde bulunan eyalet ve vasal topraklar dnda bir de tampon blgeler kavram bulunmaktadr. Bu tr alanlar Assur ile dman topraklar arasnda bulunan kritik bir neme sahip olan alanlardr. Sz konusu olan bu tampon blgelerden biri de Ukku topraklardr. Ukkunun lokalizasyonu iin eitli grler bulunmaktadr. H.Erkanal, Cizre Blgesinde yapt aratrmalarda Cudi Da eteklerinde bulunan kral Sanherib kabartmalarn ziyaret etmitir. Erkanal, Ksreli Kynde bulunan kale kalntlar tespit etmi ve burann Ukku olduunu sylerken Katmuhu lkesinin ise Silopi Ovasnda olduunu ileri srmtr.318 Ancak gnmzde Ukku topraklarnn Zaho Blgesinde, Kumme topraklarnn kuzeyinde yer ald kesinlemi bir bilgidir. Ukkunun da iinde bulunduu ZahoDiyarbakr arasndaki blgeye kadar olan hat, Urartu etki sahasnda olduu gibi,
316 317

Bknz. Tarhan 1978, 121. Tarhan 1978, 120; Sz konusu da Uluderenin kuzeybatsnda, Hanke ve Gelincik Dann hemen kuzeyinde bulunmaktadr. 318 Erkanal 1988, 114-115.

83

Assur snrlar iinde bulunmaktadr. Bu snrda grev yapan Sargon Dnemi memurlarndan olan Ashurriua, Ukkunun Assur ile Urartu arasnda bir tampon blge olduunu iddaa etmektedir. Nitekim Sanheribin bu blgeye yapt M.. 697 yl seferi, bu bilgi kantlamaktadr ve kral blgeyi kendi topraklar iine katmamtr.319 (Harita 8) Sanheribin yazl kaynaklarna bakldnda Ukku topraklarn yneten kiinin Maniae olduu grlmektedir. Ancak Ukku hakkndaki bilgilerimiz daha ok Sargon II dnemi mektuplarndan gelmektedir. Sz konusu bu mektuplardan Ukkunun bulunduu corafi konumun jeopolitik nemini anlamak mmkndr. Bu mektuplarda birok konudan bahsedilmektedir ve mektuplar bir haber tekilat ann varln gzler nne sermektedir. Nitekim Assurun ezeli dman Urartu topraklarnda olan gelimeler annda Assur merkezine iletilmektedir. rnein bu mektuplardan biri Urartu topraklarna saldran Mannea glerinden bahsetmektedir.320 te yandan bu mektuplardan Ukku topraklarnn Urartuya ok yakn olduu ve daha ok bu blgelerde meydana gelen gelimeler hakknda bilgi edinmek iin kullanld anlalmaktadr. SAA V 86 ve 87 mektuplar Urartu topraklarnda grlen askeri hareketlilikten bahsetmektedirler. Urartu ordularnn hareketlerini detayl olarak sunan bu mektuplar, Assur ajanlk sisteminin ne denli ie yaradn gstermesi asndan nemlidir.321 Bu nedenle Assurlularn Urartuya kar elde ettikleri baarnn altnda bu sistemin yer aldn sylemek mmkndr. Ajanlk sistemi, Urartuda ortaya kan isyanlar bile Assur merkezine ileterek Assur asndan son derece nemli avantajlar salam gibi grnmektedir.322 Sz edilen bu bilgilerin Assur merkezine iletilmesi kukusuz Assur iin son derece olumlu sonular ortaya karmtr. Bu nedenle de dman blgeler hakknda bu gibi bilgilerin Assur merkezine aktarlmas ve sz konusu bu blgeler ile Assur

319 320

Reade 1978, 177. Lanfranchi-Parpola 1990, 70, SAA V 84. 321 Lanfranchi-Parpola 1990, 71. 322 Lanfranchi-Parpola 1990, 74, SAA V 91.

84

merkezi arasndaki tampon blgelerin oluturulmasnn gereklilii Sargon II dnemi mektuplarnda net bir ekilde grlmektedir.

E. Maennu Eyaleti
Yukarda Habhu, Katmuhu, Kumme ve Ukku hakknda verilen bilgilerden sonra Ulluba Blgesini anlamak daha da kolaylamaktadr. ncelikle belirtirsek Assurlular Dneminde Cizre-Silopi Ovasnn bulunduu alan Ulluba olarak adlandrlmaktayd. Ancak konumuzu oluturan Ulluba Blgesi sadece Cizre-Silopi Ovas ile snrl deildir. Gnmzde Irak topraklar iine kalan Zaho kentinin olduu alan da Ulluba topraklar iine girmektedir. Bu nedenle Ulluba ya da Maennu dendiinde aklmza gelen alan Cizreden balayp Kuzey Irakta Zahoya kadar uzanan bir blge gelmelidir. Sz konusu bu blge, Jebel Abyad (Assurlularn deyimi ile Nal Da) tarafndan Assur anayurdundan ayrlmaktayd. Ullubann lokalizasyonu iin bir ok gr dile getirilmitir. Tiglat Pileser III Dnemine ait olan ve Nimrudta ele geirilen yazt paras Ulluba Blgesine ilikin bilgiler sunmaktadr; Mantun ehrinin uzak Sardaurri kenti .. dalar kuattm. Onlar rab rese blgesine kattm Urartu kaleleri Sarduri, Lusia topraklar, Tapia, Suba? Uzak Bit-Zuaonlar kuattm ve yeniden Assur snrna kattm323 Bu bilgiler nda blgeye ilikin erken dnem lokalizasyon almalarnda Ulluba, Diyarbakr civarnda gsterilmitir.324 (Harita 9) Bu lokalizasyon nerilerinde almalarnda Nal Da, Toros Dalar ile eletirilmitir.325 Ayn zamanda bu da

323 324

Wiseman 1956, 122. Forrer 1920, 85; Wiseman 1956, Plate XXI. 325 Wiseman 1956, 120.

85

silsilesi, Ulluba topraklarnn dou snr olarak dnlmtr.326 Tiglat Pileser IIIn bu yaztnda ad geen ve Ulluba Blgesinde yer alan yerleimler Urartu snrnda bulunmaktadrlar ve Assurlular Ulluba iinde Assur-iqia ad verilen bir kale kurup buraya, evreden g ettirdikleri insanlar yerletirmilerdir. Sz konusu snr blgesi, rab rese adl memur tarafndan ynetilmitir.327 Dier yandan yeni aratrmalar ve keiflerle blge hakknda olan bilgilerimiz artmtr. Nitekim Ulluba topraklarnn lokalizasyonunu byk lde aa karan en nemli kantlardan biri kukusuz Mila Mergi Yazt olmutur. Dohokun kuzeybatsndaki dalk alan iinde bulunan Mila Mergi Yazt 54 satrdan olumaktadr. Yaztn bulunduu alanda olas grlen iki ana gei yer almaktadr. Bunlardan biri, Dr.Mahmud Al-Amin tarafndan Dahokun kuzeyinde ve Beksi Kyne doru uzanan, iki da srt arasndaki vadi iinde sola doru dnerek yer almaktadr ve Mila Mergi Yazt bu alandan biraz daha kuzeyde bulunmaktadr. Dier gei ise N.Postgate ile A.Shukri tarafndan ne srlen, Dohoktan Diyarbakr ve Zawitadaki kuzey srt geiine kadar uzanan modern bir yolu takip etmektedir.328 Ulluba ve evresinin tarihi corafyas iin son derece nemli olan bu yaztta kral Tiglat Pileser unlar sylemektedir; Assur, byk tanr, alnyazsna karar veren Tanr Enlil, 2 tm topraklarn yneticisi Marduk, ;3 Nabu elinde stylus tutan, (tanrlarn) kader tabletlerini tayan ve gzden geiren .. ,4 ama, yerin ve cennetin kral, insanl yaratan. nsanln :5 (Sin), parlak aydnlk grz veren (ve kalabalk ?).; 6 Adad, yerin ve cennetin su denetleyicisi, ynlarn (zengin ?ve) bolluk ve yapan.byten; 7 Ea, her eye ekil veren bilgelik (tanrs)..yaratan; 8 ( nninna?), ondan memnun olan kral seven kralie, tar ve Urukun hanmefendisi,
326 327

Wiseman 1956, 127. Wiseman 1956, 120. 328 Postgate 1973, 47-48.

86

kontrol altna alan..; 9 Sibitti; askerlerimden nce ilerleyen gl tanr,., dmanlarm atan/datan?; 10 Amurru, ubuk ve kova tayan,. Nergal(?), sralayan?........,11(bunlar)cennette ve yeryznde oturan byk tanrlar12.Tiglat Pileser drt bir yann kral, Enlilin yneticisi, Assurun prensi (ve rahibi ??)sevgilisi13 haline (gnein getiren,.gnein doduu? aa eylemlerini batt yukar (tanrlar?) denizden olan sever..14bir krlm anak mlek gibi dalar toz denize kadar

yerleimleri16 krallmn yedinci ylnda Assurun karsnda yaayan Ulluballar..,17benden nceki krallara boyun emeyen ordularn topladlar.. 18 ..dzenli olarak kleliklerini yapmadlar,ehirlerini. 19Ahleme(?)getirmeyenotoriteyi gibi dolayorlard .. 21 Assura tanmayan....20 kar ktlk kendilerinden emindiler..dalarda vahi kei ve geyikler planladlar konutular 22 insanlar onlara yardma geldiler .. 23Halziatbara, isyanc toprak 24 (Ben) onlarn (askerlerim) ilerlemelerine karar verdim, yoluUrartualdm.25 dalarn geidindeki vahi, fkeli. zza Dann geidindek vahi ve kzgn girdim. limeru Da 26-32 (ou krk olan Da ve ehir isimleri), 33 Gaurna ehri, Ullubann 29 kentiyle birlikte ky 34 ganimetlerini yamaladm 35 Silahlarmdan nce kaan Ulluballarn Dann ehirlerinin engin insanlar,..36..Ilimeru

kayalklarna katlar 37 onlar kuattm38 Assurun ihtiamn grdler ve onlar yendim.. 39. mallaryladan step alanlar (da tepeleri) 40 yaptklar kaleler onlarn tutsak olularn

87

grdler ve.. korku) 41 onlar kaplad, ve silahlarmdan korktular .42 onlar ayn ekilde Assur topraklarnn iine tadm 43 onlar saydm. O kasabalarn tmnde (kurdum).44 Assur topraklarnn iinde ... ellerimle feth ettiim insanlar oraya yerletirdim, ve (yerletirdim) onlarn stnde hadm bir valimi .. 45 Assur topraklarna evirdim. limeru Danda rlyef....... yaptm ve 46 onda krallmn imgesini yaptm, ve .. tm gnler iin Herkim 47 metni silerse, ya da yazt deitirirse.48 ya da yok eder yada siler ya da tala paralarsa..49 yada toprakla stn kaplarsa belki yeryz ve cennette oturan byk tanrlar.50 isimleri anlanlar (bu metinde ?)..51 belki onun(?) topran kalnt ve yn haline dndrr .52 o rlyef.53 ona yala kutsamak iin izin verir..54 ve tm topraklarn tanrlar (?) onu duyacaklar.329

Mila Mergi Yazt blgeye ilikin detaylar verirken, mevcut olan bilgilerimizi pekitiren destekleyici belge ve kantlar da sunmaktadr. ncelikle, Mila Mergi Yazt ve dier belgelerle birlikte Tiglat Pileser III Dneminde bu blgeye iki sefer dzenlenmitir. Sz konusu bu seferlerden ilki, bilindii zere M.. 739 ylnda, eponim kroniklerine gre kraln yedinci palu ylnda gerekletirilen bir seferdir. Sz konusu bu sefer, Mila Mergi Yaztnda vurgulanmaktadr. Bu seferden yaklak yl sonra bu blgeye ikinci bir sefer dzenlenmitir. M.. 736 ylnda gerekleen bu sefer, birinci seferle kartrlmamaldr. Bu seferlerin, birbirlerinden bamsz olarak blgeye yapldn Mila Mergi Yazt ile Tiglat Pileser IIIe ait olan Summary Inscriptionslarn (zet Yaztlar) verdikleri bilgilerin birbirinden farkl ve birbirlerini
329

Postgate 1973, 52-54; Tadmor 1994, 112-116.

88

tamamlayc olmalarndan anlalmaktadr. Krala ait olan 1 No.lu zet Yaztta Urartu zerine yaplan ve Tupann kuatlmasyla sonulanan bir seferden sonra Assurlular Ulluba topraklarna girmilerdir.330 Tiglat Pilesere ait olan zet Yazt 3te de yine Urartu seferinin anlatlmasndan sonra Ulluba topraklarna yaplan harekattan bahsedilir; Ulluba ve Habhu topraklarn yamaladm. Nal Dann tamamn kuattm ve Assur topraklarna kattm. limeru Dana krali siletimi diktim. Ulluba iinde Ashur-iqisa adl bir kent kurdum. Ellerimle feth ettiim topraklardan insanlar getirip oraya yerletirdim. Hadm bir valimi orada grevlendirdim.331 Yukarda verilen yaztlara bakldnda belli bal baz farklar grlmektedir. Mila Mergi Yazt, krala ait olan iki zet yaztn aksine Ulluba topraklarna yaplan seferden bahsederken bu blgedeki herhangi bir yerleim biriminden bahsetmez. stelik bu yaztta Ashur-iqisa adl yeni bir kentin kurulduundan sz edilmedii gibi Nal Da kavram da bulunmamaktadr. Bu farkllklar da blgeye yaplan iki farkl seferi iaret etmektedir.332 te yandan Ulluba blgesi ile ilgili bilgilerimiz bunlarla snrl deildir. Tarih ve tarihi corafya almalarnda bilgilerimiz farkl kaynaklar ve yaztlarda geen ibarelerle tamamlanmaktadr. Bir baka deyile bir yaztta rastlanan bilgiler bir baka yaztta ayn konu hakknda verilen eklerle zenginlemektedir ve daha net bir dncenin ortaya kmasn salamaktadr. Nitekim Tiglat Pileser III tarafndan ileri srlen Ulluba seferlerinin anlatld yaztlar sadece Ulluba kavram, burada bulunan kentler, Ashu-iqisa adl yeni bir kentin kurulmas ve hadm bir valinin burada grevlendirilmesinden bahsetmekteydi. Ancak krala ait olan ve Kalahta ele
330 331

Tadmor 1994, 126-127. Tadmor 1994, 135. 332 Postgate 1973, 57.

89

geen zet Yazt 9da ayn olaylardan bahsedilmesine karn nemli baz ek bilgiler verilmektedir. Bu yaztta da kral Ulluba seferini anlatarak buradan ele geirdii Urartu kallerinden bahsetmektedir ve Assur-iqiay kuruduunu sylemektedir ancak burada ek olarak Ulluba topraklarn Abarakku eyaletine kattn da ileri srmektedir.333 Bilindii zere Abarakku Assurda nemli bir memurun nvanyd. Bu kavram Maennu ile ayn anlamdadr ve Maennu Kibsani, Qumeni, Mehrani, Uqi ile Erin(im?) topraklarn ynetmektedir.334 Yukarda bahsedilen M.. 739 ylnda Ulluba Blgesine gerekletirilen sefer olaslkla Abarakku Sin-taklak tarafndan ynetilmitir ve bu seferden sonra blgenin ynetimi Abarakkuya verilmitir.335 Nitekim kanmca dier metinlerde geen hadm vali sz konusu Abarrakku olmaldr. Grld zere Ulluba Blgesinin Assur topraklarna katlmasyla birlikte bu topraklar bir eyalete dntrlm, blgede Assur-iqia adl bir eyalet merkezi oluturulmu ve eyalet ynetimi Abarrakuya verilmitir. te bu noktadan sonra da artk Ulluba ad yerine blgeden Maennu eyaleti ya da Abarraku eyaleti olarak bahsedilmeye balanmtr. Sz konusu Maennu eyaleti olaslkla bu blgeye yakn olan Rab-saqe eyaletiyle komudur ya da bu eyaletin iinde bulunmaktadr.336 Sonu olarak yukarda verilen yaztlar ile Assurnasirpal II, Tiglat Pileser III ve Sanherib ait olan yaztlar nda Ulluba ve evresinin genel grnmn sunmak kolaylamaktadr. Buna gre Ulluba, Cizre Ovasn refere ederken ayn zamanda Habhu topraklarnn bir blmnn de tekil etmektedir. Ulluba Modern Zaho blgesinde Kk Zap nehrinin yukar ksmnda yer alan Kumme topraklar ile snr oluturmaktadr. Ullubann tam kuzeyinde Cudi da uzanrken bu dan tesinde, Hezil ay Vadisinde Ukku topraklar yer almaktadr. Blge batda ise Katmuhu topraklar ve Kaiari Dalar (modern Tur Abdin) ile snr oluturmaktadr. Cizre Ovas ile Assura doru yer alan step alanlarnda Mila Mergi yaztnn da bulunduu
333 334

Yazt iin Bknz Tadmor 1994, 182-183; Kessler 1980, 168-169. Postgate 1995, 6. 335 Postgate 1995, 7;Kessler 1980, 168-169. 336 Forrer 1920, 117; Postgate 1995, 7.

90

ve bugn Jebel Abyad, Assur da ise Nal da olarak bilinen tepeler silsilesi bulunmaktadr.337(Harita 8) Blgeyle ilgili baz tartma konular da ortaya atlabilir. Assur yazl kaynaklarnda (Nimrud Slab Inscriptions) ve Urartu metinlerinde (HchI:no.16) Urartularn Ulluba Blgesine geldii ve bu alanlarda egemenlik srdrdkleri ve hatta kaleler ile garnizonlar ina ettikleri ileri srlmektedir.338 Buna karn blgede yaplan bilimsel almalar da imdiye kadar bunu kantlayabilecek herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. Algaze tarafndan blgede 1988-89 yllarnda gerekletirilen erken dnem almalarnda, corafya ksmnda bahsedildii gibi Cizre-Zaho karayolunun stndeki dalk alanda gvenlik nedeniyle alma yaplamamtr. Bu nedenle de blgedeki Urartu varln ortaya karacak herhangi bir bulgu ele gememesi normal gibi grnmektedir. Nitekim baz bilim adamlar bilim adamlar Urartu varlnn ovadan ziyade dalk alanlarda yer alan Urartu garnizonlarndan olutuuna inanmaktadr.339 Bu dnce akla yatkn ve doru gibi grnmektedir. nk Urartunun yaam alanlar incelendiinde, kale ve garnizon gibi birimlerin inaa edildikleri alanlar daha ok dman tarafndan kolay kolay ele geirilememesi amalandndan, dalarn ovalara uzanan burunlar olarak karmza kmaktadr. Bununla beraber eitli ynlere giden ticari, askeri ve maden yollarn korumak amacyla yaplan baz kalelerin her zaman yksek da burunlar zerinde ina edilmeleri, koruma amacnda sakncalar yaratabilmekteydi. rnein Aa Anzaf ve Bingl Dalarndaki Zulm Tepe kaleleri, korumakla grevli olduklar yollarn hemen kysndaki alak bir tepe zerine kurulmulardr. Ayrca kalelerin ina edildikleri alanlarn su kaynaklarna yaknl ve sur duvarlarnn ana kayaya oturtulmas iin seilen tepenin kayalk olmas gibi baz etmenler iermesi gerekmektedir.340

337 338

Parker 2001, 43. Olmstead 1951, 189; Nimrud Slab Inscriptions iin Bknz. Tadmor 1994, 125-127; Payne 2006, 61-2. 339 Parker 2003, 542. 340 ilingirolu 1997, 50.

91

Gerektende ilk bakta Cizre-Silopi Ovasnda Urartu garnizonlar iin en uygun corafi alanlar Cudi Dann etekleri ve Cudi Dann nnde bulunan tepelikler gibi grnmektedir. Ancak kanmca bu alanlarda Urartu kale ve garnizonlarn inas iin uygun koullar iermemektedir. nk Assur her ne durumda olursa olsun Urartunun Assur anayurdu saylabilecek bu blgelere gelip yerleebilecei ihtimalinin ok zayf olduunu dnmekteyim. Zira Urartu iin ovaya yerlemek Urartu yerleim ablonuna bakldnda pek de mmkn grnmemektedir. Nitekim Assur ordularnn Dou Anadoluya kadar ilerleyip Urartu yerleimlerine saldrdn zaten bilmekteyiz. Ova iinde Urartunun kendini Assurun ellerine teslim etmesinin sz konusu olamayaca aikardr. Ayrca yaplan almalar, Cizre-Zaho karayolunun kuzeyini oluturan engebeli ve dalk alann nnde yer alan dzlklerde yeterli derecede su kaynann olmad ve belki bu nedenle de bu alanda yerleim saysnn gneydeki ovalk alana gre son derece kstl olduu da gzlenmitir. Nitekim tm bu olumsuz etkenler blgede G.Algazeden341 sonra tarafmzca gerekletirilen almalarda dalk alann bir ksmnda, Grml, Yama, ardakl, zgen, Birlik, Baak, Yeniky, Dedeler, Esenli, Babndak, aa gibi belde ve kyler gezilmitir. Ancak sz konusu alanlarda yaplan arkeolojik aratrmalara karn Urartu varlna ilikin herhangi bir buluntu henz elde edilememitir. stelik bu alanlarda ok az sayda yerleim tespit edilmitir. Nitekim sz konusu dalk blgelerin zorlu corafi yaps ve ovann iklimsel artlar gz nne alndnda bu sonucun son derece normal olduu grlecektir. Ova etrafnda olduu ileri srlen Urartu garnizonlarna ilikin u yorum yaplabilir; yaztlarda da belirtildii gibi Urartular, Ulluba Blgesine Assurun zayflad dnemlerde geldiler; blgeyi yamaladlar ve Arami gruplarna
G.Algaze ova iinde yzey aratrmalar yapm, Cizre-Zaho karayolunun kuzeyine kma ans yakalayamamtr. Parker gibi bilim adamlar birok garnizonun, Ulluba iinde yerel kltrleri etkileme ihtiyac duymadan varln yksek kesimlerde srdrm olmaldr, stelik Cizre surveyi sadece ovada yaplm, Cudinin srtlar ve yakndaki dalk alanlarda younlalmamtr. Bu nedenle Cizre Ovasnda Urartu karakteristik elerine rastlanlmamas artc saylmamaldr demektedirler. Bknz. Parker 2001, 52.
341

92

egemenliklerini kabullendirdiler. Dalk alanlarda bulunan Arami kaleleri ya da yerleimlerini kendi mttefikleri konumuna getirip glendirdiler. Bu yerlemelere ve ya kalelere kendi isimlerini de veren Urartular daha sonra ovadan kendiliinden ekildiler nk Assur gsz bir halde de olsa blgeye yerleip riske girmek pek de doru grlmemekteydi. te yandan belki de Urartularn Cudi Dann gney eteklerindeki ykseltilere kale ya da garnizonlar kurmalarndan ok, gneyden kuzeye ulam salayan doal geitlerin bulunduu alanlara bir baka deile Cudinin kuzeyindeki alanlara kale ve garnizonlar kurduklar dnlebilir. Cudi Dann kuzey ksmlar Urartu kaleleri iin daha uygun artlar barndrrken doal geitleri tutan Urartular Assur saldrlarna daha kolay kar gelebilir ve bu blgeleri rahatlkla elinde tutabilirdi. stelik bu alanlar, corafi artlar bakmndan Assurun da egemenlik kurup yerleimler oluturmak isteyecei pozitif artlara sahip deildir bir baka deyile, ekonomik getirisi son derece zayf olan alanlardr. Ancak unutmamak gerekir ki dalk alanda yaptmz aratrmalar, blgenin gvenlik problemleri nedeniyle yeterli dzeyde gerekleememitir. Cudi Da nnde uzanan tepelikler arasnda baz vadiler bulunmaktadr. Belki bu alanlar iinde sz konusu Urartu garnizon ve kaleleri yer alyor olmalyd. Her ne olursa olsun, u ana kadar ova iinde, zellikle de Cudi Da ve eteklerinde Urartu varln iaret edecek bulgularn ele gememesi bugn iin var olan bir gerektir ve ileride bu alanlarda gvenlik kaygs olmadan yaplacak detayl almalarla daha net bilgiler ve sonular verecektir. imdilik elimizde var olan yaztlar nda krallarn anlattklarna inanmaktan baka hibir ansmzn olmad son derece aktr. Nitekim Urartulu Menuaya ait olan ve Tiglat Pileser III dneminde verilen yaztta (HchI:no.16) geen yer adlar ile Assur kaytlarnda blge iin verilen yer adlarnn eletirilmesi ve Kuzey Mezopotamyadaki yeni tarihi corafya aratrmalar, Menua zamannda Assur ve Urartunun rol deitirdikleri ve

93

Urartunun ksa sre ncesine kadar Assur egemenlii altnda bulunan blgelere birliklerini baarl bir ekilde gnderebildii sonucunu gstermektedir.342 Ulluba ve evresinde bulunan kentler hakknda zengin bir yazl materyale sahip bulunmaktayz. Adad Nirari IIye ait olan ve III.Blmde Adad Nirari II dnemi adl balk altnda verilen yazt Cizre-Silopi Blgesi iin son derece nemlidir. Ak ve ayrntl bir anlatm olmamasna ramen yazt iinde verilen Satkuru, Yasaddu, Kunnu ve Tabsia kentleri corafi koullar gz nne alndnda geni Habhu343 topraklarnda yer alan kentler olduklar grlr ve daha da nemlisi bu kentler Kumme civarnda bulunmaktadr. Sz konusu bu referans da kentlerin bazlarnn belki Ulluba topraklar iinde ya da yaknnda bulunduunu aka iaret etmektedir. Tiglat Pileser III e ait olan yaztlar Ulluba topraklar ve Maennu eyaleti kentlerini aa karrken, Sanheribe ait olan Cudi Da kabartmalaryla birlikte blgenin snrlar ve kentleri yava yava belirmeye balamaktadr. Sanheribe ait olan kabartmalar Katmuhu snrnda yer alan Nipur Da (Cudi) kentlerinin durumunu aka yanstarak tarihi corafya konusunda aklayc bilgiler salamaktadr. Kral tarafndan blgenin ele geirilmesiyle birlikte sz konusu kentler Nipur Dann zirvesindeki kartal yuvalar olarak anlr ve Sanherib, Ukku saldrs iin Cudi dann tehlikeli geitlerinin iinden getiini syleyerek Ukku lokalizasyonunun zmne de katkda bulunur.344 Cudi Dann eteklerinde bulunan ve Silopiye bal olan Ksreli ile Cizreye bal alayan Ky arasndaki dalk blgede yer alan bu yazt Cudi Dann345
Salvini 2006, 62. Habhu hakknda ayrntl bilgi, IV.A Habhu Topraklar Blmnde verilecektir. 344 Parker 2001, 43; Luckenbill 1926, 139,140. 345 Ayrca Cudi Da hakknda yresel baz yaklamlar da mevcuttur. rnein, halk arasnda lkalardan bugne kadar Cudi Da, Novakin, Hlgirt, Gudi, Missir ve Cudi adlar ile anlmtr. Bir rivayete gre Nuhun gemisi karaya oturduunda Nuh Allaha inanmayanlardan kurtulduu iin glm ve sevinmitir. Novakin gld, sevindi anlamna gelmektedir. Hlgirt ad ise hala Kuzey Irakdakiler tarafndan Cudi Da iin kullanlmaktadr. Blgede Gutilerin, Cizre-Silopi arasnda Greolyan (Dereba) kyne 4 km uzaklkta bulunan Cudi Da eteinde Bajarkard diye adlandrlan bir bakent kurduklar ve daha sonra ok fazla glenip Novakin ve Hlgrt adn brakp Cudiye Gudi adn verdiklerine inanlmaktadr. Ancak Assur mparartorluunun blgeye hakim olmas ile birlikte
343 342

94

Assur Dneminde ad geen Nipur Da olduunu kantlamtr.346 Ayrca yine yukarda bahsedilen ve sadece bir yaztta geen347 Paate Dann Cudinin dou kollarndan biri olduu ve Hezil ay civarnda yer ald da ileri srlmektedir.348 Ancak yazt iinde Assurnasirpal II, Nipur ve Paate dalarndaki kentleri alp Dicleden geerek Katmuhu snrlarna girdiini sylemektedir. Bu nedenlede kanmca Nipur Ulluba iinde douda bulunuyorken olaslkla da Paate daha batda bulunuyor olmalyd. Bir baka deyile Paate, Nipur Dann olaslkla batdaki uzantlarna ya da uzantlarndan birine denmekteydi. Sanheribe ait olan kabartmalarda ad geen kentlerin tam olarak nerede bulunduu bilinmemektedir. Ancak Assur politik yaps incelendiinde Assurlularn bu tarz kabartma ve stelleri, fetih edilen topraklara, bu topraklarn snrlarna, ticari gzergahlar zerine, da geitlerine ya da kendilerine bal vasal topraklara siyasi bir amala braktklar bir gerektir. Bu nedenle kral tarafndan Katmuhu snrnda olduklar ileri srlen bu kentler olaslkla Ksreli-alayan kylerine yakn bir yerde bulunmaldrlar. Kanmca Katmuhu snr da bu blgeyle birlikte balamaktadr. stelik sz konusu blgede, Cudi Dann kuzeyine gei salayan bir de vadi bulunmaktadr. Katmuhu snrnda kartal yuvalar gibi yer aldklar ileri srlen yedi kent, Krseli ve alayan kyleri ile yakn evresinin blgedeki gvenlik sorununun alp incelenmesiyle saptanacan dnmekteyim.

assimilasyon ve siyasi bir amala Cudiye Assurca bir kelime olan Missir (Nissir) ad verilmi olmal. Cizrenin 3 km kuzeyinde, ad Kurtulu olan kyn eski adnn da Missiri olmas ilgintir (ehr-i Nuh rnak, rnak Valilii Kitab, 17-18). 345 Parker 2001, 47. 346 Sz konusu Ksreli (Hasanah) ve alayan (ah) Kylerinde toplam yedi Assur kabartmas bulunmaktadr. Bu kabartmalar hakknda detayl bilgi iin Erkanal 1987, 111-118;Erkanal 1998, 185197. 347 Grayson 1976, 123. 348 Parker 2001, 47, dipnot 178.

95

V. BLM

BLGEDEK SON ARKEOLOJ K ARATIRMALAR IIINDA YEN ASSUR VARLIININ DEERLEND R LMES

A. Cizre-Silopi Ovas iinde ve Yakn evresinde Bulunan Kentler

1. Assur-iqia :
Tiglat Pileser III dneminde anlatld zere Assur, Urartularn Menua Dnemi ile birlikte Assurun kuzey snrna doru yaylmalar ve Ulluba topraklarnda etkinlik gstermeye balamalar ile birlikte Assur Urartu tehlikesini yakndan hissetmeye balamtr. Bu nedenle kral Tiglat Pileser III blgeye M.. 739 ve M.. 736 yllarnda iki ayr sefer gerekletirmitir. Bu seferlerden ilkinde, Ulluba topraklar Assur topraklarna balanrken; ikinci seferde ise Ulluba bir eyalete dntrlm ve Assur-iqia adl bir ynetim mekezi kurulmutur. Assur-iqiann, ovada yer alan Takyan Hyk ile e olduu ileri srlmektedir.349 Bu neri, Takyan Hykn ova iinde bulunan en byk hyklerden biri olmas nedeniyle kabul edilebilir. Takyann topografik yapsna bakldnda ok yksek olmayan, yayvan grnml bir hyk olduunu grebiliriz. Bununla birlikte, Takyan Hykn yine bu blgedeki Basorin, Yukar Dicle Blgesindeki Ziyaret Tepe ve tepe gibi byk merkezlerden bir fark bulunmaktadr. Takyan Hyk, dier hyklerin daha yakn olduu Dicle Nehrine yaklak 10 kmlik bir uzaklkta bulunmaktadr. Hyn yaknnda sadece urik Deresi bulunmaktadr. Yaplan almalarda Takyan Hy zerinde Assur keramii bulunmasna karn bunlarn daha ok Orta Assur Dnemi
349

Parker 2001, 78.

96

anak mlei olduklar tespit edilmitir. Yukarda da belirtildii gibi bilinen dier Assur merkezleri ve byk kentlerine nazaran ykseklii olmayan bir grnm olan hyk, olaslkla kral Tiglat Pileser III tarafndan ynetim merkezi Assur-iqiann ina edildii alan olarak seilmitir.350 Ancak ynetim merkezi olarak seilen alann doru seilmedii, bir baka deyile kraln ynetim merkezi iin yanl bir tercihde bulunduu ileri srlebilir. Zira Tiglat Pileser IIIten sonra Assur-iqia yerine abireunun merkez olmas, Assur metinlerinde artk abireu adnn gemesi ve Assur-iqiann anlmamas, bu fikri desteklemesi asndan nemlidir. Kanmca o dnemde, Tiglat Pileser III, ova iinde Assur egemenliini glendirmek ve kuzeydeki dalk alanlarda bulunan gebe halklar ile Urartu tehlikesini nleyebilmek iin bir merkez semek zorunda kalarak, sz konusu dalk alana yakn ve ovann merkezi saylabilecek bir yere Assur-iqiay ina etmi olmaldr. Tiglat Pileser III dneminde eyalet merkezi olarak kullanlan, Takyan Hyk ile bir olduu dnlen Assur-iqia, ksa vadede ovann denetimini salamtr. Ancak daha sonra, Assur emperyal ynetiminin ihtiyalarna karlk veremediinden, ynetim merkezi iin gerekli olan uygun artlar karlayamadndan Takyann ynetim merkezi nvan olaslkla gneye, abireu/Basorin Hyke kaym gibi grnmektedir. Sz konusu durumu kantlayan bir veri, krali yaztlarda Assur-iqiadan bahsedilirken Assurun silahn kurdum ibaresinde351 yatmaktadr. Assurun silah, baz aratrmaclar tarafndan
352

ehir

iinde

kurulan

Assur

garnizonu

olarak

deerlendirilmektedir. ortaya kmaktadr.

Sz konusu yaklam, doru olarak ele alnrsa Assur-

iqiann ovay koruma ve gvenlik altna alma amac iin kurulmu olabilecei fikri

Bununla beraber Assur qisann ova iinde baka bir hyk olup olamayaca da dnlebilir. Ancak Takyann batsnda bulunan ve Yeni Assur anak mlek rneklerinin ele getii Nervan Hyk353 ile kuzeyinde yer alan Silopi Hyk
354

350

Sz konusu durum, Takyan Hykn Assur iqisa olmas durumunda geerlilik kazanmaktadr. Tadmor 1994, 167. 352 Parker 2001, dipnot 230. 353 Parker 2001, 277, 281, Appendix A1.1; 354 Parker 2001, 277, 281,, Appendix A1.1; Fig.3,6, Fig.3,7.
351

97

de birer byk yerleim olmalarna ramen, bunlarn da Dicle Nehrinden uzakta bulunduklar gz ard edilmemelidir. zellikle Silopi Hyk, Cudi Dana ok yakndr ve merkezi bir yerleim olma ihtimali bulunmamaktadr. Bu nitelikler gz nne alndnda, Dicle Nehrinin kenarnda bulunan ve daha nce ad verilen yerleimlere gre olduka geni bir alan kaplayan Basorin Hykn aada aklanaca zere, abireu olarak kabul edilmesi olas bir durum gibi grnmektedir.

2. abireu :
Tiglat Pileser IIIn hkmdarlyla birlikte Maennu topraklar iinde anlmaya balanan ynetim merkezi Assur-iqia, bu kraln ardndan tahta geen Sargon II ile birlikte anlmaz. Bunun yerine abireu adl bir kentten ska bahsedilmeye balanr. Kesslere gre abireu, Rab saqe eyaletinin bakentidir.355 Dolaysla bu kent, Maennu eyaleti iinde ya da yakn bir blgede yer alyor olmalyd. Postgatee gre abireu, Diclenin dou kysnda deildir; kuyular alan anlamna gelmektedir ve Jebel Sincarn kuzeyinde, Tur Abdinden Habura uzanan yol zerinde bir duraktr.356 Bu grn aksine, abireunun Cizre-Silopi blgesinde olduu, Dicle gei noktasnda bulunduu ve abireunun olaslkla Basorin Hyk ile eleebilecei daha yaygn bir grtr.357 Nitekim Basorin Hyk zerinde bulunan kale kalntlar iinde kuyu olduu da gnmzde bilinmektedir.358 Bu nedenle hykte bulunduu ileri srlen kuyu, abireu/Basorin eitliinin dnlmesi asndan nemli bir detaydr.

355 356

Rab saqe ve abireu iin Bknz Kessler 1980, 122-149. Postgate 1995, 8. 357 Kessler 1980, 149. 358 Atabay 2001, 50.

98

3. Sardaurriana :
Sardaurriana kenti, Tiglat Pileser IIIn yaztlarnda karmza kmaktadr. Tiglat Pileser III, Ulluba Blgesine yapt seferlerde Nal Dann ardnda bulunan gl Urartu kalelerinden bahsederken Sardaurriana ismine yer vermitir. Sardaurriana olarak anlan Urartu kalesi, Ulluba topraklarnn yanl lokalizasyonu sonucunda, nceleri Diyarbakrda bulunan Kerkhin (tepe) 14 km dousunda bulunan Sardebar ile eletirilmitir.359 Daha sonra Ulluba Blgesinin lokalizasyonunun netlik kazanmasyla birlikte kentin, Cizre-Silopi Ovasnda ya da yakn evresinde olduu anlalmtr. Bu kent ve ele geirilen dier kentler, kraln hadm bir valisinin ynetimine verilir. Krala ait olan bir dier yaztta, kent hakknda bilgiler verilirken kk birka detay da verilmitir. Buna gre Sardaurriana kenti yaztn bu ksm krk olmasna karn luppi Dann kenti olarak Mantun kenti ile birlikte verilir.360 Bu bilgi son derece nemlidir ve kanmca kentin lokalizasyonuna az da olsa k tutmaktadr. Buna gre Sardaurriana birlikte verilen Mantun kenti, yaztn bu ksm krk olmasna karn .luppi Da eteklerinde bulunan kentlerdir ve Nipur Da (Cudi) eteinde yer almazlar. Dolaysyla bu kentler, olaslkla Zaho Blgesinin kuzeyindeki dalk alanda veya Uludere Blgesinde bulunuyor olabilirler. Konumuz olan Yeni Assur Dneminde Ulluba Blgesi, Zaho kentinin olduu blgeyi de iermekteydi. Nitekim ovaya bakldnda Zaho blgesinin Cizre-Silopi Ovasndan Habur snr kapsnn bulunduu alanda bir ykselti ile ayrld grlecektir. stelik krali yaztlardan da anlald kadaryla Zaho Blgesinin de Ullubann devam olduu ve benzer yzey ekillerine sahip olduu grlecektir. Ancak hemen belirtilmelidirki daha ncede vurguland gibi kral Tiglat Pileser III Nal Dann ardndaki Urartu kalelerinden bahsederken Urartu kale ve garnizonlarnn Assur anayurduna yaknln vurgulamak ve kendini, Assur yurduna yaknlam dman glerini yenen gl kral olarak gstererek yaztlarnda politik bir g gsterisi yapm da olabilir. Nitekim Assur krallarnn yaztlarnda kendilerini vmeleri ve abartmalar bilinen bir durumdur. Bu nedenle
359 360

Forrer 1920, 85. Tadmor 1994, 183.

99

Tiglat Pileser IIIn yaztlarnda Nal Dann ardndaki Urartu kaleleri denilirken Cudi Dann kuzeyi ve bu blgelerdeki Urartu yerleimleri kastedilmi de olabilir. Dolaysyla sz edilen Urartu kale ve garnizonlarnn Cudi Dann kuzeyinde bulunma olasl da gz nnde tutulmaldr. Ayrca bu yaztta kentin Abarrakku ynetimine verildii de ileri srlmektedir. Dolaysyla da bir nceki yaztta verilen ve ele geen kentlerin hadm valinin ynetimine verildii ileri srlmtr. ki yaztn karlatrlmasyla eksik bilgiler tamamlanm ve kanmca hadm valinin Abarraku adl memur olduu da kantlanm olmaktadr. Nitekim ilk yaztta Abarrakudan bahsedilmemitir.361

4. Mantun :
Mantun ehri erken dnem lokalizasyon almalarnda zellikle Forrer tarafndan Sardebarn 20 km kuzeybatsnda bulunan Hondof ile eletirilmitir.362 Bu kent, Urartu snrnda bulunmaktadr ve Ulluba topraklarnn bir paras durumundadr.363 Nitekim Tiglat Pileser III yaztlaryla birlikte kentin, Ulluba topraklarnda olduu kantlanmtr. Yukarda da belirtilecei gibi kent Sardaurriana ile birlikte ayn corafi blgede bulunmaktadr.

5. Tabsia :
Tabsia kenti, Habhu topraklarnn bir paras olarak grlrken; Nal Dann Urartularn eline gemesi nedeniyle bir dnem, Urartuya ait olarak da karmza kmaktadr. Bu nedenle Habhu topraklarnn bu blm, Urartunun yaylm gsterdii dnemde (Tiglat Pileser ncesi Urartulu Menua Dnemi) Urartu topraklarnn iine ilave edilmitir. Blgenin yeniden Assur kontrolne gemesi ise
361

Tadmor 1994, 127, 183. Forrer 1920, 85. 363 Wiseman 1956, 127.
362

100

en erken Assurnasirpal II ile birlikte gemi gibi grnmesine karn kesin olarak hakimiyet Tiglat Pileser III ve Sargon II dnemlerinde gereklemitir.364 Bu kent, Tiglat Pileser IIIe ait olan yaztlarda da gemektedir. Ancak bu yaztlarda Tabsia hakknda detayl bir bilgi bulunmamaktadr. Kentten Nal Dann ardndaki gl Urartu kalesi olarak bahsedilmektedir.365 Bu nedenlede kentin kesin lokalizasyonunu yapmak bu bilgiler altnda mmkn grnmemektedir. Ancak sz konusu bu kent Sardaurriana ve Mantun gibi Zahonun kezeyinde bulunan dalk alanlarda bulunabilir.

6. Atkun, Ushhu ve Pilazi :

Sz konusu kentler, Assurnasirpal IInin Nipur ve Paate Dalar eteinde bulunan kentleri ele geirmesi sonucunda yaztlara gemitir; Abu aynn yirmi drdnc gnnde byk tanrlarm Assur ve tarn sznde Nipur ve Paate Dalarnn eteklerindeki ehirlere kar Nineveden ayrldm. Atkun, Uhu, Pilazi ve onlarn komusu olan yirmi kenti kuattm. Onlarn ganimetlerini ve varlklarn aldm ehirlerini atele yaktm. Ordularmdan kaan tm insanlar ayaklarma kapandlar366 Grld zere sz konusu kentlerin Cudi Dann eteklerinde bulunduu kraln azndan sylenmekle birlikte bu kentler hakknda bilgimiz son derece snrldr.367

364 365

Levine 1972-75, 13. Tadmor 1994, 127, 183. 366 Luckenbill 1926, 143; Grayson 1976, 123. 367 Grayson 1976, 123.

101

6. Yaztlarda Ad Geen Dier kentler :

Tiglat Pileser III yaztlarnda geen birka kent daha bulunmaktadr. Bunlar, Lusia, Suba, Bitzua, Babutta, Parisu, Bitirru, Tashuha, Diulla- ana-nal, Ashurdaya ve Sikibsa eklinde sralayabiliriz. Sz konusu kentlerden Nal Dann ardndaki Urartu kaleleri olarak bahsedilmektedir.368 Yukarda da deinildii gibi bu kentlerden byk blm, Cudi Dann kuzeyinde olabilecei gibi Zahonun kuzeyindeki dalk alanlarda ya da Uludere Blgesinde olabilirler. Bunlardan baka bir de Gaurna kenti bulunmaktadr. Bu kent, Mila Mergi Yaztnn krk ksmnda yer alp ad okunabilen yerlemelerden biridir.369 Yukarda adlar verilmi olan kentler, Cizre-Silopi Ovas ve Zaho Blgesinde bulunuyor olmaldrlar. Ancak bu kentler hakknda imdilik yeterince bilgiye sahip deiliz.

7. Katmuhu Snrnda Bulunan Kentler :

Sanherib tarafndan Nipur Dann eteklerinde bulunan kentlere yaplan seferden sonra kral tarafndan Cudi Dann eteklerine birok kabartmalar braklmtr. Sz konusu kabartmalardan renildii kadaryla Nipur Dann eteinde bulunan isyanc kentler ele geirilmitir. Ele geirilen kentler arasnda Tumurra, arim, Halgidda, Kibsha, Esama, Kua ve Kana bulunmaktadr. Katmuhu snrnda olduklar sylenen bu kentlerin lokalizasyonu belli deildir. Kartal yuvalarna benzetilen bu kentler, Cudi Da tepeliklerinde bulunmaktadr. Kanmca sz konusu kentler, Assur stellerin ele getii alayan ve Ksreli kyleri civarnda olmaldrlar. Nitekim bu konu hakknda tarafmzca tespit edilmi olan bir blge bulunmaktadr ve bu blgede yer alan kalntlar da olaslkla bu kentleri iaret etmektedir. 370

368

Tadmor 1994, 127, 183. Tadmor 1994, 15; Postgate 1973, 47-58. 370 nmzdeki alma dnemlerinde imkan bulunursa tespit edilen blge gezilecek ve bu kentlerin lokalizasyon almasna netlik kazandrlacaktr.
369

102

te yandan yukarda sz edilen Katmuhu snrnda bulunan kentlere saldran Sanherib, bu blgeden Ukku topraklarna saldrmak iin harekete gemitir. Kral Ukku zerine yapt sefer kaytlarnda Ukku topraklarna ulamak iin getii zorlu corafya ve dalk alanlardan bahsetmektedir; Boyunduruum altna aldktan sonra boyun emeyen Ukku kral Maniaeye kar yola ktm. Benden nce hibir kraln seyahat etmedii engebeli dalara uzanan yorucu patikalar boyunca 371 Yazttan anlalaca zere Ukku topraklar son derece zorlu bir corafya iinde bulunmaktadr. Blgede tarafmzca yaplan almalarda Silopi ilesine bal Grml Beldesi de gezilmitir. Grml Beldesinde Cudi Dann kuzeyine gei salayan bir vadi tespit edilmitir. Nitekim sz konusu vadi gnmzde kullanlmaya devam edilmektedir. Vadi gnmzde, blgede yaayan kyllerin hayvanlarn otlatmak iin getirip gtrdkleri ve iinde yer alan kmr ocandan kmr tama faaliyetlerinin de yapld aktif bir gei olma zellii gstermektedir. Kanmca da sz konusu vadi, Hezil aynn oluturduu, kuzeye giden olaslkla ana gei dnda Ukku topraklarna giden doal yollardan biri olmaldr. Olaslkla da Sanheribin Ukku zerine yapt sefer srasnda kullanlan geit372, Katmuhu snrnda bulunan kentlerin lokalizasyonu dnldnde bu vadi olmaldr. Kanmca vadi iinde yaplacak ayrntl almalarda Assur varln gsterebilecek bulgulara rastlanmas normal bir sonu olacaktr. Nitekim vadi srtlarnda yer alan yaln bir kayalk zerinde ni olabilecei dnlen bir alan uzaktan da olsa

Luckenbill 1926, 144. Cizre-Silopi Ovas iinden Cudi Dann kuzeyine gei imkan salayan doal yollar bulunmaktadr. Sz konusu olan bu yollardan en by ve nemlisi Hezil aynn oluturduu vadidir. Bu doal geit Urartu topraklarna kadar uzanmaktadr. Bir dier nemli geit ise alayan Kynn bulunduu alanda yer alan alayan Deresinin oluturduu geni bir vadidir. Bu vadinin hemen batsnda Cizre-rnak karayolunun da iinden getii, Kzlsu aynn akt Kasrik Boaz geidi bulunmaktadr. te yandan yukarda bahsedilen Grml Geidi ile Ksreli Ky civarnda bulunan geitler ise daha kk apl olan ve Cudi Dann ilerine ve stne ulam imkan veren dier geitlerdir. (1/25 000lik Cizre paftas N48, N49-a4).
372

371

103

saptanabilmitir. Ancak sz konusu bu nie gvenlik nedeniyle ulamak imdilik mmkn grnmemektedir. Ulluba Blgesi zerinde durulmas gereken bir dier konu ise Aramiler blmnde de deinildii gibi Assurlularn Ulluba Blgesine sefer yapmalarnn en byk nedenlerinden birinin bu blgeye yerleen yar-gebe Arami kabilelerinin varldr. Aramilerin Assurun kuzeyine geldiklerinde, nehir kenarnda bulunan yerleimler eski sahiplerinin ellerinde kalmaya devam etmi Aramiler ise daha ok dalk blgelerde bamszlk srmlerdir.373 Parker gibi aratrmaclar, Erken Demir a ya da Ge Tun anda Cizre Blgesinde bulunan yerleimlerin Arami yerleimleri olduunu ileri srse de374 kanmca bu gr doru deildir. Yukarda da deinildii zere Arami yerleimleri olaslkla daha ok dalk alanlarda bulunmaktadr. Nitekim Tiglat Pileser III, Mila Mergi Yaztnda Aramileri kmseyerek onlardan Dalarda vahi geyik ve kei gibi dolaan Ahlamular.. diye bahsetmektedir. Sz konusu bu ibare, aka yerleik olmayan ya da yar-gebe bir halkn varlna iaret etmektedir. stelik Cudi Da civarnda Aramiler dnda yaayan Gulliler adl olaslkla da barbar olan baka bir halk daha bulunmaktadr.375 Nitekim blgedeki tm Yeni Assur Dnemi faaliyetleri, Cudi Da ve eteklerinde bulunan yerleimler zerine yaplmtr.376 Sz konusu blgede yaayan bu halk topluluunun kanmca zaman zaman Assura kar sorun kardn; zellikle bahar ve yaz aylarnda yaylalara kan Assur srlerine youn zarar verdikleri ileri srlebilir. Dalk blgelere hakim olan Aramiler olaslkla yayla alanlarna da hakim olmalydlar. Bununla beraber Aramilerin tarmsal alanlar ile blge ticareti zerinde yamac tehdit oluturduklarn sylemek de mmkndr.
373 374

Postgate 1974, 236. Parker 2001, 47. 375 Sanherib Cudi Da Yaztlar iin Bknz. Luckenbill 1926, 139-140. 376 rnein Sanherib tarafndan blgeye gerekletirilen bir sefer sonunda kral, Cudi Dann eteklerinde bulunan, olaslkla gnmzde Silopiye bal Ksreli ile Cizreye bal alayan Ky arasndaki dalk blgede yer alan ve olaslkla Aramilere ait olan yedi kente saldrm ve kazand zaferi buradaki bir stele yazdrmtr. Yazt iin Bknz. Luckenbill 1926, 139-140.

104

Bunun yannda blgede bulunan Aramiler zaman zaman Urartu yanda olarak karmza kmaktadrlar.377 Assurun ezeli bir dman olan Urartunun ve yandalarnn, Assur anayurduna yakn ve ekonomik anlamda nemli olan CizreSilopi Ovasnda ve evresindeki blgelerde varlk srdrmesi, Assur iin son derece nemli bir sorun ve ciddi bir tehlike gibi grnmektedir. zellikle Assurda ortaya kan zayflk ve taht kavgalar srasnda Assur muhaliflerinin artt ve eitli Assur kart koalisyon almalarnn ortaya kt bilinmektedir.378 Yukarda sz edilen tm bu nedenlerden dolay Assur mparatorluunun zellikle Assurnasirpal, Tiglat Pileser III ve Sanherib tarafndan gerekletirilen cezalandrma faaliyetleri bu dnceleri destekler nitelikte grnmektedir Bu nedenle, Ulluba Blgesinde olduunu bildiimiz ve yukarda ksaca bahsedilen kentlerden bazlar Aramilere ait kentler olmaldrlar. zelliklede Cudi Dann eteklerinde bulunduu ileri srlen kentler olaslkla Aramiler tarafndan kurulmu kentler olup, tarafmzdan yaplan yzey aratrmalarnda da tespit edilememi olmalar sz konusu bu kentlerin sarp kayalk alanlarda olabilecei gereini gzler nne sermektedir. Dolaysyla sz konusu yerleimlerin tespit edilebilmesi iin blgede yaplan aratrmalar daha ok dalk alanlarda gerekletirilmelidir. Ancak gvenlik nedeniyle blgede ngrlen bu almalara balamak henz mmkn gibi grnmemektedir. lerleyen yllarda dalk alanlarda yaplabilecek almalar, birok tarihsel gelimenin aydnlanmasna k tutacak ve tarihi corafya alannda daha net bilgiler gn na karak bu kentlerden bir ksmnn yerini tespit etmek mmkn olacaktr.

Parker 2001, 51. Nitekim Urartu Devletinin srdrm olduu politika, genellikle hali hazrda bulunan devletlerin, Assura kar kendi yanda olmasna ikna edilerek kullanlmalarn iermektedir (Dinol 1994, 15; Salvini 1995, 53; Parker 2003, 542.
378

377

105

B. Cizre-Silopi Ovasnda ve Yakn evresinde Saptanan Yeni Assur Yerleimleri

Cizre-Silopi Ovasndaki ncl arkeolojik almalar, G.Algaze bakanlnda 1988-1989 yllarnda yaplmtr. Daha ncede belirtildii gibi sz konusu almalar Cizre-Silopi Ovasnn sadece gney blmnde, Cizre ve Silopi ileleri arasndaki dz ovada yaplmtr. Cudi Dann eteklerinin uzand engebeli alan, Cizrenin batsnda yer alan blge ve dil Blgesi incelenememitir. Dolaysyla, Algazenin blgede yapt almalar sadece Cizre-Silopi Ovas hakknda bilgi salam ve bu alanda toplam 73 yerleim yeri tespit edilmitir.379 2004 yl itibariyle Cizre-Silopi Ovasndaki bilimsel aratrmalar, G. Kozbe bakanlnda yeniden balamtr. Proje kapsam daha sonra rnak li olarak geniletilmi; bylelikle ova snrlar dnda da incelemeler yaplmtr. 2006 ylnda Cizrenin batsndaki Nusaybin snrna kadar uzanan blgenin byk bir ksm, dil Blgesi ve Cudi Dann gney eteklerinin bir ksm incelenmitir. Nitekim bu almalar sonucunda daha nce tespit edilmemi birok yeni yerleim yeri arkeoloji dnyasna kazandrlmtr. 2004-2006 yllar arasnda G.Kozbe bakanlnda yaplan almalar dorultusunda, 20 tanesi daha nce G. Algaze tarafndan tespit edilmi, 41 tanesi ise ilk defa belirlenmi toplam 61 yerleim yerinin varl saptanmtr. Sz konusu yerlemeler dnda Salukan Ky, Seyran Tepe, Babndak, Kapl, ardakl, zgen, Nuh Nebi Cami, Gltepe, Banikasri Tepesi, Yeni Ky, Esenli, Dedeli, ardakl/Yama, Verimli gibi Cizre-Zaho karayolunun kuzeyinde kalan alanlarda aratrma yaplmasna ramen her hangi bir arkeolojik ize rastlanlmamtr.380 Tespit edilen 61 adet yerleim yeri arasnda tez konumuzu ilgilendiren Yeni Assur Dnemine ait buluntularn ele getii yerler Takyan Hyk, Ilcalar,

379 380

Algaze 1991, 225-226, Figs.19a-b. Kozbe 2008 (Aratrma sonular Toplants yaynda)

106

Kebeli/Babil, Kortik, Gre Ta, iftlik, Tilkabin, Serebiye, Hazayi, Basorin ve Gre Hanike eklindedir.

1. Takyan Hyk :
Silopi le merkezinden 10.5 km gneybatda yer alan hyk, Budayl Kyne bal olup urik Deresinin dousunda yer almaktadr. 350x680x15 m boyutlarnda, etraf pamuk tarlalaryla evrili olan hyn gney kesiminde youn ekilde tarm yaplmaktadr. Kerpi mimari izlerine rastlanan hyn kuzey yamacnda kire yakmakta kullanlan ge dnem bir kuyu mevcuttur. Elde edilen buluntular arasnda ok sayda keramik, metal crufu, keramik crufu, akmakta ve obsidyen aletler, ezgi ta, sve ta, dibek ta, ta kap, ta pitos tpas, kemik, ortas delik, yuvarlak ssleme talar ve ta boncuk bulunmaktadr. Kazma bezemeli Amuk B mallar, trnak bezemeli, kazma bezemeli veya hasr baskl Neolitik keramikler, koyu yzl akl mallar, ok sayda Halaf keramii, Ubaid keramii, bant az kenarl Uruk keramii, metalik kap paras, Nineve V keramii, Habur mallar, M.. 2. binyl depolama kpleri, ok sayda ayn dneme ait byk boy kulplar, aa sarkk az kenarl, keskin profilli M.. 2. binyl anaklar, krmz az kenarl Mitanni keramii, dme dip, Orta Assur mlekleri, az kenar yivli Yeni Assur Dnemi anaklar, Yeni Assur mlekleri, memecikli dipler (Levha 1), yeil srllar ounlukta olmak zere sr bezemeli Ortaa keramikleri, yzeyden toplanan balca anak mlek gruplardr.381 Cizre-Silopi Ovas inde Bulunan Kentler balkl blmde de anlatld zere Takyan Hyk Tiglat Pileser III Dneminde ovann ynetimi iin kurulmu olan eyalet merkezi Assur-iqia olarak dnlmektedir. Hyn bykl, konumu ve ele geen Assur buluntular sz konusu neriyi destekler nitelikte grnmektedir. (Resim 16)

381

Kozbe 2005, 297.

107

2. Ilcalar :
Silopi lesinin 12.5 km gneyindeki Ilcalar Ky snrlar iinde yer

almaktadr. 500x45x4 m boyutlarndaki hyn gneyinde, mevsimlik bir ay akmaktadr. evredeki askeri gzetleme kulelerinin birbirlerini daha rahat grmelerini salamak amacyla askeriyenin hyk zerinde dozerle yapm olduu tahribat sonucunda, hyn ykseklii yaklak 10 m kadar azaltlmtr. Kyller, bu tahribat srasnda hykten kapakl, byk boy depolama kplerinin ktn belirtmektedirler. Hyk zerinde ok sayda ve byk apl defineci ukurlar grmek mmkndr. Keramiklere dayanarak hykte gzlemlenen balca dnemler, Erken Assur, Orta Assur, Yeni Assurdur.382 (Resim 17; Levha 2)

3. Kebeli/Babil :
Cizre lesinden 20 km gneybatda ve Suriye snrnda olan hyk tmyle, modern ky yerleimi ile kaplanm durumdadr. (Resim 18) Kyn son dnemde ad ahin olarak deitirilmekle birlikte, kyller hala ky ve hy en eski ad olan Babil olarak adlandrmaktalar. zerinde yaygn yerleim nedeniyle uzunluu yaklak 300 m, ykseklii ise 12 m tespit edilen hykte net bir lm yaplamamtr. Hykten ev yapmnda kullanlmak zere youn ekilde toprak ekilmektedir. Ayrca, yerleimin evresindeki sur duvarlarna ait bazalt talar da evlerde devirme malzeme olarak deerlendirilmitir. Hyn zeri ayn zamanda plk alan olarak da kullanlmaktadr. Nitekim hem modern yerleim, hem de plk alan nedeniyle hykte salkl bir yzey taramas yapmamz mmkn olamamtr. Bununla birlikte, Neolitik Dnem keramik paralar, M.. 2. binyl depolama kpleri, 2. binyla tarihlenen yalanc halka dipler, az kenar kare kesitli Orta Assur kpleri, Yeni Assur ve Demir a keramikleri, hyn Neolitik Dnem itibaryla balayan yerleim silsilesinin zellikle M.. 2. ve 1. binylda nem kazandn gstermesi adna kayda deer rneklerdir.383( Levha 3)
382 383

Kozbe 2005, 298. Kozbe 2005, 299.

108

Tukulti Ninurta II Dnemindeki yazl kaynaklardan ve Assurnasirpal IInin yaztlarndan anlatld zere Kebeli, Yeni Assur Dneminin ubnat ile zdelemektedir. Assurnasirpal IIye ait olan stel paralar, Kebelide ele gemitir.384

4. Kortik :
Silopinin 8 km batsndaki ukurca Kynde yer almaktadr. 155x100x5 m yksekliinde olan ve tarm alan olarak kullanlan hyk, yeni srlm olduu iin ok sayda keramik ve bir adet akmakta alet paras toplanmtr. Hyk zerinde mimari kalntlara ait talar sklerek obanlar tarafndan ocak yeri yaplmtr. Dnemi tanmlanamayan birok amorf parasnn yan sra ok sayda Halaf, Habur, Mitanni, Yeni Assur (Resim 19; Levha 4) ve Hellenistik Dnem keramikleri toplanmtr.385

5. Gre Ta :
Cizrenin olarak 22 km gneybatsnda bulunan hyk yaklak 120x90 m boyutlarndadr. Cizre-Nusaybin karayolu zerinde bulunan hykten yol yapm srasnda toprak ekildii anlalmaktadr. Youn ekilde tahrip olan hyk zerinden eitli dnemlere ait keramik paralar ele gemitir. Bu keramikler arasnda Yeni Assur Dnemi anak mlei de bulunmaktadr. (Resim 20; Levha 4)

6. iftlik :
Silopinin yaklak 9.3 km gneybatsnda bulunan hyk, mevsimlik akan Celal Deresinin batsnda bulunmaktadr. Modern yerleimler tarafndan tahrip edilen hyn stnde bir su deposu bulunurken, hyn etekleri plk olarak

384 385

ubnat hakknda detayl bilgi iin Bknz. Hawkins 1969, 111-120. Kozbe 2005, 296.

109

kullanlmaktadr. Hyk zerinden ele geirilen keramikler arasnda Yeni Assur Dnemi anak mlek paralar bulunmaktadr. (Resim 21; Levha 4)

7. Tilkabin :
Silopinin 8 km gneydousunda bulunan yerleme Baky snrlar iindedir ve Baky adyla da anlmaktadr. Kyn yaklak 2 km gneyinde yer alan 90x150 m boyutlarndaki hyn zerinde ve evresinde Silopi lesinin pl yer alrken, dousunda Celal Deresi akmaktadr. Hyk stnde modern bir yapya ait temel kalntlar bulunmaktadr. Ayrca st ksmdaki defineci ukurlar, yerlemenin youn ekilde tahrip omasna yol amtr. Tilkabinde Yeni Asur anak mlei bulunmutur. (Resim 22; Levha 5)

8. Serebiye :
Silopinin 7.5 km batsndaki Serebiye Kynde yer almaktadr. Mevsimsel bir suyun bulunduu yerlemenin gney kesiminde tarm faaliyetleri srdrlmektedir. Kuzeyinde ise bir mezarlk alan sz konusudur. Dou-bat dorultusunda yaklak 100 m boyutunda olan yama yerleiminden, keramik, ezgi ta paralar ve ta kap rnekleri bulunmutur. Hyk zerinde mimari kalntlar da grlmektedir. Dnemleri imdilik tespit edilemeyen anak mlek rneklerinin ge dnemlere ait olduu dnlmektedir.386 Ele geen keramikler arasnda Yeni Assur Dnemine tarihlenen paralar da bulunmaktadr. (Resim 23; Levha 5)

9. Hazayi :
Silopi lesinin 12 km, Doruklu Kynn ise 350 m batsnda yer almaktadr. 160x100x16 m boyutlarndaki hyn gneydousunda kaynak suyu vardr ve evresi youn bitki rts ile kapldr. zeri mezarlk alan olarak kullanlan hyn eteklerinde youn tarm faaliyetleri devam etmektedir. Tarm alanlarn sulamada kullanlan sulama borular ise hyn zerinde kuzey-gney dorultusunda boylu
386

Kozbe 2005, 296.

110

boyunca uzanmaktadr. Aratrma srasnda keramik ve ezgi ta toplanmtr. evrede bazalt ta paralar da mevcuttur. Keramik rneklerine dayanarak gzlemlenen balca dnemler: Ubaid, Erken Assur ve Yeni Assurdur.387 (Resim 24; Levha 5)

10. Basorin Hyk :

Silopi lesinden 16 km uzaklktaki Yankale Kynde bulunan Basorin Hykn gneyinde Dicle Nehri, batsnda ise urik Deresi akmaktadr. Hyk zerinde byk bir askeri gzetleme kulesi mevcuttur. Bu sebeple 2004 ylnda hyk zerinde salkl bir tarama, l alm ve fotoraflama yaplamamtr.388 2006 yl almalarnda gerekli izinler alndktan sonra, hyk zerinde ksmen daha detayl incelemelerde bulunulmutur. Kyller tarafndan youn ekilde toprak ekimi yaplan hyk zerinde, Osmanl Dnemine ait olabilecei dnlen sur kalntlar ile hyn gneydousunda kubbe atyla rtl bir trbe bulunmaktadr. 2004 ylnda yaplan kstl ilk almalar dorultusunda ok az sayda toplanabilen keramikler zerinde yaplan gzlemler sonucunda tespit edilen dnemler: Halaf, ge M.. 3. binyl, M.. 2. binyl ve Ortaa ile imdilik tanmlanamayan ancak trbe ve surlarla ilikili olduunu dndmz birok ge dnem anak mlek rnekleri mevcuttur.389 2006 ylnda daha youn toplama yaplan ikinci dnem almalar srasnda Yeni Assur Dnemi keramikleri de ele gemitir. (Resim 25; Levha 6)

11. Gre Hanike :

Cizre-Nusaybin karayolu zerinde bulunan Kozluca Kynn, hemen dousunda yer alan hyk, youn ekilde toprak ekiminden dolay ok fazla tahrip olmu durumdadr. Toprak ekilen alanlarda oluan kesitlerde, mimari elere ait olduu anlalan ta temeller gzlenmitir. Youn ekilde keramik toplanm ve Halaf, Ubaid, Orta Assur ve Yeni Assur dnemleri saptanmtr. (Resim 26; Levha 6)
387 388

Kozbe 2005, 295. Kozbe 2005, 297-298. 389 Kozbe 2005, 298.

111

C. Blgenin Yeni Assur Dnemi Yerleim ablonu

Bir blgenin her hangi bir dnem boyunca grlen yerleim ablonlar ya da blgenin kronolojik yaps hakknda fikir sahibi olunabilmesi iin sz konusu blgede youn ve kapsaml bir ekilde aratrmalar yaplmas gerekmektedir. Bu aratrmalar iinde kukusuz en nemli yeri arkeolojik kazlar oluturmaktadr. Oysa Cizre-Silopi Blgesi gibi bilimsel aratrmalarn ok yeni balad ve hakknda ok fazla bilginin bulunmad alanlar iin her hangi bir yerleim ablonu ortaya koymak ve kronolojik deerlendirmelerde bulunmak kolay deildir. Blge hakknda ortaya atlan dnceler, kronolojik almalar ve eitli dnemler iin oluturulmaya allan yerleim ablonlar, blgede son yllarda yaplan kstl yzey aratrmalarnn sonularna dayanmaktadr. Dolaysyla, bugn ileri srlen yorumlar, blgede yaplacak bilimsel arkeolojik kazlarla birlikte deiebilir Konumuzu oluturan Cizre-Silopi Ovasnn yerleim ablonlarna bakldnda ncelikli olarak Tun aa tarihlenen birok yerleim ve anak mlek ele gemektedir. Bu nedenle Cizre-Silopi Ovasnda Tun a yerleimlerinin youn olarak grld ortaya kmaktadr. Ancak ova iinde tespit edilen Tun a yerleimlerine dayanarak ovann neredeyse tmne serpitirilmi bir avu ky ve mezraya ev sahiplii yaptn da ileri srenler bulunmaktadr. Bu dorultuda Ge Tun a iinde ova iinde bulunan yerleim saysnn 10 civarnda olduu ortaya atlmaktadr.390 Sz konusu dnceye gre tahmin edilen yerleim boyutlar, kabaca olsa bile, yerleim boyutu baznda herhangi bir yerleim hiyerarisi olmadn gstermektedir. yerlemelerin Herhangi hibirinin bir yerleim sistemi kmelenmesi iinde olmamas, rol belirlenen yerleim baskn oynamadn

gstermektedir.391 Tun andan sonra Demir ala birlikte ova iindeki yerleim says artm, yerleim says 1dan 38e kmtr.392 Nitekim sz konusu durum Wilkonson ve Tuckere gre, Irak Cezire Blgesinde de grlmektedir. Blgede Orta

390 391

Parker 2003, 544. Parker 2003, 542. 392 Parker 2003, 544.

112

Assur Dneminde 28 olan yerleim says Yeni Assur Dnemi ile birlikte 78e ykselmitir.393 Benzer ekilde Parker gibi baz bilim adamlarna gre, Yukar Dicle Blgesinde Bismil ve Dicle-Batman kavanda bulunan Yeni Assur Dneminden nceki yerleim says 19 adet iken, imparatorluk dnemiyle birlikte 29a kmtr.394 Ancak Cizre-Silopi Ovasnda tarafmzca yaplan almalarda Demir a yerlemelerinin yukarda bahsedildii gibi ok fazla sayda olmad tespit edilmitir. Dolaysyla Cizre-Silopi Ovas ne Yukar Dicle Blgesi gibi ne de Irak Ceziresinde olduu gibi Tun alarnn bitmesi ve Demir ann balamasyla birlikte yerleim yeri saysnda bir arta tanklk etmemi gibi grnmektedir. Cizre-Silopi Ovas ve yakn evresinden ele geen Assur keramii, Assurun tamamen Cizre-Silopi Ovasna hakim olduunu gstermektedir. Demir ada ovann yerleim ablonuna bakldnda, byk yerleimin etrafnda saysz kk yerleimin bulunduu ve orta byklkteki yerleimlerin ise olmad grlmektedir.395 Nitekim Assur eyalet sistemi iinde bulunan birok blgede; rnein Yukar Dicle Blgesinde de olduu gibi byk bir merkezi birim bulunurken bu merkezden daha kk olan bir dier birim ve bu birimlerden daha kk olan daha alt yerleimler bulunmaktadr. Konuyu somutlatrmak adna rnek verecek olursak Yukar Dicle Blgesinde Ziyaret Tepe ve tepe byk ynetim merkezleri gibi grnrken, Susam Tepe, ayrlk Tepe veya Kenan Tepe gibi yerleimler bir alt birimi, Kavuan Hyk gibi yerleimler ise en kk alt birimleri oluturmaktadr.396 Ancak sz konusu durum Cizre-Silopi Ovasnda grmemekteyiz. Ova iinde mevcut olan Takyan Hyk, Silopi Hyk, Nervan ve Basorin gibi byk yerleimlerin etrafnda orta byklkteki yerleimler yerine adna ky diyebileceimiz son derece kk yerleimler yer almaktadr. Ova iindeki sz konusu bu ablon Yukar Dicle Blgesinden bildiimiz ablondan farkl olarak karmza kmaktadr.

Wilkinson-Tucker 1995, 60. Parker 2003, 536. 395 Parker 2001, 72. 396 Kozbe The Transition from Late Bronze Age to Early Iron Age in the Upper Tigris Region, Southeastern Anatolia, Ceramics in Transitions: Chalcolithic Through Iron Age in the Highlands, (ed) A.Sagona-C. Rubinson, Ancient Near eastern Studies, Louvain (baskda)
394

393

113

te yandan Assur ynetim merkezlerine bakldnda son derece byk olan bu yerleimlerin byk nehir kenarlarnda ina edildikleri grlmektedir. Yukar Dicle Blgesinde Ziyaret Tepe ve tepe, Mezopotamyada Nineveh ve Assur gibi kentler, byk nehirler yannda yer almaktadrlar. Cizre-Silopi Ovas iinde nehir kenarnda yer alan tek byk yerleim Basorin olarak karmza kmaktadr. Nitekim ova iinde bulunan Takyan, Nervan ve ksmen de Silopi Hyk kk dereler kenarnda bulunan byk yerleimlerdir. Oysa sz konusu bu durum, Assur yerleim anlayna biraz ters dmektedir. Ancak kanmca ova iinde bulunan bu yerleimler ovann corafi ve politik durumu gz nne alnarak incelenirse, bilinli bir ekilde bu konumda ina edildikleri sonucu ortaya kacaktr. Sz konusu yerleimlerin de ova snrlar iinde ve Cudi Dana yakn yerlerde ina edilmilerdir. zellikle Silopi Hyk, Cudi Dana son derece yakn bir konumdadr. Nitekim Yeni Assur Dnemi iinde ovann hemen kuzeyinde bulunan dalk alanlarn gerek Urartu tehlikesi ve de gerekse bu alanlarda bulunan yar gebe Arami kabileleri ile Gulliler ad verilen olaslkla yine gebe olan kabileleri de barndrd bilinmektedir. Bu nedenle ovann Assur merkezine tahl yetitirmenin yan sra, merkezin korunmasna da destek olma gibi nemli bir baka role de sahip olmaldr. Nitekim konumuzu oluturan Cizre-Silopi Ovas, Assur merkezinin sadece 100-110 km kuzeyinde bulunmaktadr. Bylesine hassas bir alan olmas nedeniyle blgede zorunlu nfus

deiim/aktarm programlar uygulanarak, blgenin demografik yaps deitirilmeye allmtr.397 Zira blgede tarafmzca yaplan aratrmalarda Yeni Assur Dnemiyle ilikilendirilen yerleim says ok fazla deildir. Sz konusu durum, blgeye yaplan nfus aktarmlarndan kaynaklabilir. Blgeye farkl yrelerden getirilen insan guruplar kendi kltrel unsurlarn ve geleneklerini yanlarnda getirip belki buralarda srdrmeye devam etmi olabilirler. Bu nedenlede ova iinde bulunan yerleim yerlerinde tipik Yeni Assur anak mleklerine az sayda rastlamann yan sra, bu dnemde blgede bulunan, Assur dndaki ada halk topluluklarna zg anak mlek geleneklerine ait mallar da hala tanmlayamam oluumuz da etkendir.

397

Grayson 1991b, 75; Oded 1979, 134; Tadmor 1994, 62-63.

114

Sebebi her ne olursa olsun blgedeki Assur yerleim ablonuna baktmzda yerleimlerin daha ok dz alanlarda olduu ve dalk-engebelik alanlarda Assur yerleimlerinin bulunmad sylenebilir.(Harita 10) Nitekim bu tespit dalk alanlarn iinde barndrd Arami kabileleri, Gulliler ve bir dnem iinde blgede basknlk kazanan Urartu etkinliinin gstergesidir. Sz konusu bu bilgiler Cudi Dann son derece tehlikeli olduu ve yerleim iin uygun olmadn gstermesi asndan nemlidir. Bu nedenle dalk alanda ya da da eteklerinde tarmsal faaliyetlerle uraan kk yerlemelerden ziyade dalk alan kontrol etmeye alp merkezi ve tarmsal alanlar koruyup kollamaya alan ova iindeki Takyan, Nervan ve Silopi Hyk gibi yerleimler kurulmutur. te yandan dalk alanlarda Assur yerleimlerinin bulunmamasnda bir dier nemli neden ise, Cudi Da ve eteklerinin bulunduu alanlarn son derece zorlu bir corafyaya sahip olmasnda yatmaktadr. Engebeli, sarp kayalklarn yer ald blge gneydeki dz alanlarn aksine zengin tarmsal alanlardan yoksundur. stelik ovada klar daha lman bir iklim srerken dalk alanlarda daha zor ve etin hava artlar hakim olmaktadr. zellikle k aylarnda dalk alanlarn youn kar yana maruz kald bilinmektedir. Bu nedenle Assurlularn ova iinde daha gvenli ve uygun alanlara yerleim kurmak yerine dalk alanlara yakn tehlikeli, uygun olmayan, Assur yaamsal koullarna ve emperyal anlayna hitap etmeyen dalk alanlara istihkamlar kurmamas kolay anlalr bir durumdur.

115

SONU
Yurdumuzun gneydousunda yer alan Cizre-Silopi Ovas, sz konusu alanda Trkiyenin Irak ve Suriye ile olan snrn oluturmaktadr. Cizre-Silopi Ovas, Suriyeden Dicle Nehri, Iraktan ise ovann dousunda akan ve Diclenin kolu olan Hezil ay ile ayrlmaktadr. Cizre-Silopi Ovas, kuzeyde dou-bat ynnde uzanan Cudi Da, douda Hezil ay ve gneyde ise Jebel Abyad adl da silsilesi tarafndan evrelenmitir. Ovaya bakldnda, ova iinden geen Cizre-Zaho karayolunun ikiye bld ovann kuzeyindeki dalk ve ykseltili alanlar ile sz konusu karayolunun gneyinde bulunan dz alanlar eklinde iki ana blme ayrmak mmkn grnmektedir; inde ok miktarda dere bulunduran ova, zengin tarmsal alanlar barndrrken ayn zamanda nemli bir jeopolitik grnme de sahiptir. lkenin snr izgisini oluturan, zellikle Trkiye ile Irak arasnda kullanlan Cizre-Zaho ticaret yolu nemini gemite de korumaktayd. Nitekim Cizre sz konusu ticaret dngsnde kilit bir neme sahip bulunmaktayd.398 Cizre-Silopi Ovasnn nemi, Assur asndan genel olarak ekonomik ve stratejik olarak iki temel ekilde tanmlanabilir. Ova, Cudi ve Jebel Abyad gibi sra dalar arasnda uzanmaktadr. Bir anlamda koridor saylabilecek bu alan, Cudi Dann nnden balayp batya doru Tur Abdin Dann nnden devam edip Mardin Blgesine kadar uzanmaktadr. Bu zellii ile de ova, ulam asndan ve Dicle Nehrinin ak hznn azalp geilere olanak salamasndan dolay nemli bir konuma brnmtr. Ova antik dnemden beri varl bilinen ok nemli dou-bat ynndeki ticaret yollarn barndrdndan, Anadolu kltr ile Mezopotamya kltrlerinin bulutuu, kaynat ve etkilemelerin youn olduu bir grnm de sergilemektedir. te yandan ovann nehir ve dere kayna bakmndan zengin oluu, bata Dicle olmak zere nehirlerin tad verimli alvyal tortular ova iinde biriktirmesi sonucunda olumu, bereketli dzlklerin ok geni yer kaplamasna neden olmutur.
398

Gyn 1975, 97.

116

Bu da tarmsal faaliyetlerin artmas ve ovann zengin tarm potansiyeline sahip olmasn beraberinde getirmitir. Nitekim Assur kenti ve evresinin step bitki rtsne sahip olmasndan dolay tarmsal faaliyetler bakmndan fakir oluu, Assur mparatorluunu, kuzeyden nemli miktarda tahl geliri elde etmek zorunda brakmtr. Assur genel politikasnda var olan eyaletler ile yeni kurulan yerleimler, kuzey blgelerden elde edilmesi sz konusu olan tahl iin, bu blgelerde tahl retimi ve tahln Assur merkezine iletilmesi grevlerini stlenmilerdir.399 Bununla birlikte ekonomik nedenler dnda, Cizre-Silopi Ovasnn Assur asndan asl nemi kanmca gvenlik konusunda yatmaktadr. Nitekim Ninevenin yaklak 100-110 km kuzeyinde olan blge, Assur ana topraklarna ok yakn bulunmaktadr. Bu nedenle de Yeni Assur Dneminde ova, kuzey blgeler ile Assur merkezi arasnda bir anlamda gvenlik hatt olarak kullanlm olmaldr. Zira zellikle Yeni Assur Dneminde, M.. 823-745 yllar arasnda grlen duraklama ve gerileme evrelerinde, Urartularn gneye yaylm ve blgedeki dalk alanlarda yer alan gebe kavimler, Assurlularn bu blgeye tamamyla hakim olmalar zorunluluunu beraberinde getirmi gibi grnmektedir. Assur asndan son derece nemli olan Cizre-Silopi Ovas, Assur kaytlarnda Ulluba Blgesi olarak gemektedir. Yeni Assur mparatorluunun erken evresini oluturan Adad Nirari II, konumuz olan Cizre-Silopi Ovasna giren ve aknlar balatan ilk Yeni Assur kral olarak bilinmektedir.400 Adad Nirari II, uzun yllar Assur mttefii olan Kumme topraklarna saldran Habhu glerine kar Kummeye yardma gitmitir. Yazl belgelerde ak ve ayrntl bir anlatm olmamasna ramen corafi koullar gz nne alndnda Adad Nirari IInin Kummeye yardma gitmesi iin tez konumuz olan Cizre-Silopi Ovas ya da Assurlular tarafndan Ulluba olarak adlandrlan topraklardan gemesi gerekmektedir. Ayrca kraln Habhu glerini cezalandrdn da bilmekteyiz.401 Kraln cezalandrd ehirler, geni
399

Sz konusu durumu gsteren ve Sargon II Dnemine ait bir mektup bulunmaktadr. (Parpola 1990, 202; Mektup CT 53 323). 400 Parker 2001, 45. 401 Grayson 1976, 90.

117

Habhu topraklarnda yer alan ehirlerdir ve daha da nemlisi bu kentler Kumme civarnda bulunmaktadr. Bu durum kentlerin bazlarnn Ulluba topraklar iinde ya da yaknnda bulunduunu aka iaret etmektedir. Adad Nirari IIden sonra Assur tahtna kan Tukulti Ninurta II, Nairi topraklarna sefer dzenlemek amacyla harekete gemitir. Kral bu erevede ilk olarak M.. 886 ylnda Bit Zamani Krall zerine yrmtr. Bu sefer, Tukulti Ninurtann babas ve kendisinden sonra tahta kacak olan olu Assurnasirpal II gibi Kaiari Dalarn gemek iin ubnatta balamtr.402 Kral, Jebel Abyaddan Cizre Ovasna girmi, Dicleyi olaslkla Cizrede gemi ve sonra ubnat Nehrini takip ederek kaynana ulamtr. Ayrca kral Tukulti Ninurta II Nairi Blgesine sefere karken, nceki yllarda Kummeye kar faaliyetlerde bulunan Arami prensliklerinin oluturduu karmaa nedeniyle Cizre Ovasndan en az defa gemek zorunda kalmtr.403 Ancak kraln Cizre Blgesine geldii konusunda herhangi bir yazl belge bulunmamaktadr. Bu noktada da Nairi Blgesine yaplan sefer iin yeni bir gzergah ortaya atlabilir. Kanmca Tukulti Ninurta II, Nineveden yola karken Dicleyi gemi ve Cizre-Silopi Ovasna uramadan Nal Dann nnden Suriye topraklar iinden ve olaslkla da modern Cizre yerlemesinin gneyinden ilerleyerek ubnata ulamtr. Bu gr destekleyen ilk bulgu, ubnatla eletirdiimiz Kebelinin corafi zelliklerinde yatmaktadr. ubnat/Sfan ay, modern Kebeli Kynden doup gneye doru akarak Suriye topraklarna girmekte ve Basorin Hykn hemen gneyinde, Trkiye-Suriye snrna yakn bir alanda Dicle Nehrine katlmaktadr. Dolaysylada ayn akt alan dz bir ova olmasna ramen sz konusu bu blgede doal olarak bir yol/kk vadi olumaktadr ve kanmca Assurlular Kaiyari ve Yukar Dicle Blgesine giderken olaslkla bu yolla ubnata geliyor olmalydlar. Cizre-Silopi Ovas ve dolaysyla da Ulluba Blgesi hakknda daha net ve aklayc bilgiler, Assurnasirpal II Dneminden gelmektedir. Bu dnemle birlikte
402 403

Parker 2001, 166. Parker 2001, 46-47.

118

kraln yaztlarnda Ullubann tarihi corafyas hakknda bir takm terimlere rastlanmaktadr. Assurnasirpal IInin Cizreye iki sefer dzenledii ve bu seferlerden ilki olan ve kraln tahta kt yl, yani M.. 883 ylnda, Nipur ve Paate Dalarnn eteklerindeki bulunan Atkun, Uhu ve Pilazi gibi yaklak yirmi kadar yerleim yerine saldrdn bilmekteyiz.404 Kral, sz konusu seferin yer ald bir yaztnda Nipur ve Paate Dalar kavramlarn kullanmtr. Bu yaztla birlikte blgenin snrlar yava yava belirmeye balamaktadr ve bu dalarn gnmzdeki karlklar ise CizreSilopi Ovas ve evresinin tarihi corafyasn aydnlatacak anahtar kavramlardr. zellikle Sanheribin Cudi Da kabartmalar ile birlikte Nipur Dann gnmzdeki Cudi Da ile zde olduu sonucu ortaya kmtr. Paate Dann ise Cudinin dou kollarndan biri olduu ve Hezil ay civarnda yer ald da ileri srlmektedir.405 Yaztta Assurnasirpal IInin, Nipur ve Paate dalarndaki kentleri alp Dicleden geerek Katmuhu snrlarna girdii belirtilmektedir. Bu nedenle kanmca, Nipur, Ulluba iinde dou ynnde bulunuyorken; Paate olaslkla daha batda bulunuyor olmalyd. Dolaysyla Paate, Nipur Dann olaslkla batdaki uzantlarna ya da uzantlarndan birine denmekteydi. Olaslkla da bu da sras modern alayan Kynn olduu alan ve hemen batsnda yer alan ykseltiler olmaldr. Assurnasirpal IIden sonra Assur tahtna kan Salmanasar III Dneminde Yakndounun kaderini derinden etkileyecek hareketler olumaya balar. Kuzeyde bulunan Urartular gl bir grnme kavumu; Assuru tehdit eden siyasi btnl olan bir devlet haline dnmtr. Salmanasar III, M.. 832-827 arasnda kuzeye bir takm seferler dzenler. Sz konusu seferlerden sadece bir tanesi Ulluba Blgesine yaplmtr. Ancak Ulluba ve Kummenin de iinde bulunduu Cizre Blgesinin Salmanasar IIIn krallnn neredeyse tmnde gvenlik iinde olmasndan dolay blgeye sefer dzenlenmemitir. M.. 828de blgeye

404 405

Grayson 1976, 123. Parker 2001, 47, dipnot 178.

119

gerekletirilen sz konusu seferin, Assurnasirpal II dneminde olduu gibi sadece bir g gsterisi olduu neredeyse kesindir.406 Salmanasar IIIten sonra M.. 823-745 yllar arasnda, Assur tahtna gl olmayan krallar geer. Sz konusu bu dnem, Assur asndan bir zayflama ve gerileme dnemidir. Ancak ktye gidi, M.. 743 ylnda Assur tahtna Tiglat Pileser IIIn gemesiyle birlikte sona erer. Tahta kan Tiglat Pileser III Assurun yeniden glenmesini ve Yakn Dounun byk ksmna hakim olmasn salad gibi devletin imparatorlua dnmesini de salar. Cizre-Silopi Blgesi hakknda var olan bilgilerimizin byk ksmnn Tiglat Pileser III Dneminden gelmesi nedeniyle bu dnem, konumuz olan Ulluba Blgesi iin son derece byk nem tar. Kral tahta ktnda lkesinin kuzeyinde byk bir Urartu tehlikesi bulunmaktadr. Urartu Devletinde zellikle kral Menua ile birlikte geni bir yaylm politikas balatlm, bu dorultuda Urartu snrlar gneyde Ulluba Blgesine kadar genilemitir. Sz konusu durum, Urartu ve Assur yazl belgelerinde de vurgulanmaktadr.407 Ulluba Blgesinin Assur merkezine olan yaknl dnldnde durumun ciddiyeti ortaya kacaktr. Kuzeyde Urartu tehlikesi iyiden iyiye kendini gsterirken, Ulluba ve evresindeki dalk alanlarda gebe ve yamac baz gler de bulunmaktayd. zelikle Ahlamu-Aramileri denilen bir grup, Assur karlarna ve yerleimlerine byk zararlar vermekteydiler. Dolaysyla da Assur iin ekonomik gelir kaynaklar da zarar grm ve Assur ekonomisi byk yaralar almtr. Bu nedenle, gerileme dneminden sonra Assurun Ulluba Blgesine sefer dzenlemesi kanlmaz bir hal almtr. Bu dorultuda Tiglat Pileser III blgeye iki sefer hareketinde bulunmutur. lk sefer kral Tiglat Pileser IIIn blgeye 7. palu ylnda yapt seferdir ve Tiglat Pileser IIIe ait olan nl Mila Mergi Yaztnda Ulluballardan bahsedilirken 29 Ulluba kentinin alndndan da sz edilir408 ancak yaztta hibir yerleim ismi verilmez. Daha sonra ise, M.. 736 ylnda, blgeye yaplan seferde ise alnan
406 407

Parker 2001, 49; Salmanasar IIIn blgeye yapt 29. yl seferi iin Bknz. Luckenbill 1926, 209. Payne 2006, 61-2; Tadmor 1994, 125-127; Salvini 1995, 53. 408 Postgate 1973, 52-54; Tadmor 1994, 112-116.

120

kentlerin isimleri sralanr. Kraln azndan anlatlan Ulluba seferi, eponim kaytlarna gre kraln, M.. 736 ylnda gerekletirdii bir harekettir. Tiglat Pileser III, Ulluba Blgesine yapt ilk seferden sonra gerekleen ikinci sefer sonucunda Ulluba iinde Assur-iqia adl bir eyalet merkezi kurar ve ovaya bundan sonra Massennu Eyaleti ad verilir. Bu sefer, M.. 739 ylnda yaplan ilk seferi tamamlayan bir hareket olmutur. lk seferle gvenlik altna alnmaya allan blgede tam olarak bir hakimiyet gelitirilememi, ekonomik yaptrmlar ve ekonomik kazanlarda aksaklklar yaanmaya devam etmi olmaldr. Nitekim Cudi Danda bulunan ve olaslkla Arami kabilelerine ait olan baz yerleimler, daha sonra Sanherib Dneminde bile isyanlar karmlardr. Bu nedenle kral, ikinci seferini dzenleyip blgeyi bir Assur eyaleti konumuna dntrmtr. Tiglat Pileser IIIten sonra zellikle Sargon II dneminde ova hakkndaki bilgilerimiz daha ok krali mektuplardan elde edilir. Bu dnemde ova iinde yer ald dnlen abireu idari merkezi karmza kmaktadr. Yaanan kk aksaklklar olmasna ramen blge gvenlik iinde olmaldr. Sanherib dnemi ile birlikte Assur ordusunun ova iine yeniden geldii grlmektedir. Sanheribin Cudi Da eteklerinde brakt kabartmalar ve yaztlar, Assurlularn Katmuhu snrndaki kentler zerine sefer dzenlemek zorunda kaldklarn gstermesi asndan nemlidirler. Ksaca siyasi tarihi verilen Ulluba Blgesinin Assur asndan ne denli nemli olduu, sz konusu blgeye yaplan seferlerden de rahatlkla anlalmaktadr. Tarihi olaylar dnda ovann tarihi corafyasna bakldnda ovann Habhu ad verilen ve olduka geni bir corafi kavram ierdii anlalan blge iinde bulunduu sylenebilir. Ulluba Blgesinin kuzeydousunda, olaslkla Kuzey Irak Blgesinde Kumme lkesi yer alyor olmalyd. Daha ok Assur mttefii olarak karmza kan Kummenin hemen kuzeyinde, Assur ile Urartu arasndaki Ukku tampon blgesi bulunmaktadr. Ovann bats ve kuzeybatsnda ise Katmuhu ad verilen ve olaslkla ok geni bir alan ieren bir lke bulunmaktadr.

121

Cizre-Silopi Ovas ve evresinde 2004 yl itibariyle G. Kozbe bakanlnda tarafmzca yaplmaya balanan arkeolojik yzey aratrmalar, sz konusu blgeyi anlamak ve aydnlatmak adna son derece nemli sonular vermitir. Blgede yaplan aratrmalar dorultusunda birok dnem hakknda geni bilgi elde edilmesinin yan sra, konumuz olan Yeni Assur Dnemi, blgede yer alan Yeni Assur yerleimleri ile bu dnem yerleim ablonu hakknda da birok bilgi saptanmaya balanmtr. Bu balamda yaplan almalara ve tespit edilen Assur yerleimlerine bakldnda, Yeni Assur Dneminde yerleimlerin daha ok Cizre-Silopi Ovasnn gney kesimlerinde kurulduu sonucu ortaya kmaktadr. Gerek tarafmzca 2004 ve 2005 yl almalarnda, gerekse Algaze tarafndan blgede yaplan 1988-1989 yl almalarnda ovann kuzeyinde bulunan dalk alanlarda aratrma olana bulunamamtr. Erken dnem almalarnda Cizrenin bats ile dil Blgesi de incelenmemitir. 2006 ylnda alnan izinler dorultusunda ovann kuzeyinde ve dil Blgesinde aratrma yaplabilmitir. Sz konusu blgelerde gerekletirilen almalarda herhangi bir Assur yerleimine rastlanlmamas son derece nemli bir sonu oluturmaktadr. (Harita 11) Sz konusu durum, baz grlerin ortaya atlmasn beraberinde getirmektedir. Yukarda da belirtildii gibi zellikle Assurun zayflad M.. 823-745 yllar arasnda Urartu Devleti son derece gl bir yapya brnm ve snrlarn geniletmeye balamtr. stelik dalk alanda yer alan Ahlamu Aramileri adl yar-gebe kabileler de bulunmaktadr. Ayrca Sanheribin Cudi Da kabartmalarnda, Cudi Da ve bu blgeye yakn alanlarda Gulliler adl bir grubun varlndan bahsedilmektedir.409 Gnmzde halk arasnda Cudi Dann hala gebe Gutilerin yaad topraklar olarak bilinmesi ve zellikle Silopiye bal olan Dereba Kynn Gutilerin bakenti olduu fikrine inanlmas olaslkla blgede yaayan halkn Gulliler adn Gutilere benzetmesinden kaynaklanmaktadr. stelik Cudi adnn Gutilerden geldii de ileri srlen bir dier yerel grtr.410 Ad geen etnik gruplar Cudi Dann son derece tehlikeli olduu ve yerleim iin uygun olmadn gstermesi asndan nemlidirler.

409 410

Luckenbill 1926, 122, 139. ehr-i Nuh rnak, 3.

122

te yandan Cudi Da ve eteklerinin bulunduu alanlar, son derece zorlu bir corafyaya sahip bulunmaktadr. Engebeli, sarp kayalklarn yer ald blge, gneydeki dz alanlarn aksine zengin tarmsal alanlardan yoksundur. stelik ovada klar daha lman bir iklim srerken dalk alanlarda daha zor ve etin iklim artlar hakim olmaktadr. zellikle k aylarnda dalk alanlarn youn kar yana maruz kald da bilinmektedir. Bu nedenle, Assurlularn ova iinde daha gvenli ve uygun alanlara yerleim kurmak yerine, dalk alanlara yakn, yerleime uygun olmayan, Assur yaamsal koullarna ve emperyal yaylm anlayna cevap vermeyen dalk alanlara istihkamlar kurmamasn anlamak zor deildir. Yukarda belirtiklerimiz dorultusunda, zellikle Tiglat Pileser III dneminde Assurlularn, Ulluba Blgesinin kendi ekonomik karlar iin ne denli nemli olduunu anlamalarnn yan sra, blgenin, Assur ana vatannn korunmas iin de bir o kadar nem tadn idrak etmilerdir. Nitekim ovadaki Assur yerleim ablonuna bakldnda, ovann merkezi kesiminde bulunan Takyan Hyk ve Nervan Hyk ile bunlara gre dalk alana daha yakn olan, kuzeydeki Silopi Hyk gibi yerleimlerin, tarmsal faaliyetlerin denetlenmesi, tarm rnlerinin toplanarak merkeze iletilmesi, evrelerindeki kk tarm kylerinin koruma altnda tutulmas ve gneydeki Assur lkesinin gvenliinin salanmas gibi baz amalar iin garnizonlar eklinde kullanldklarn grmekteyiz. Sebebi her ne olursa olsun Cizre-Silopi Ovas Assur mparartorluu iin son derece nemli bir blge olma zellii gstermektedir. Yeni Assur Dneminde nemli jeopolitik bir alan olan Cizre-Silopi Ovasnda yaplmaya balanan arkeolojik aratrmalarla, ok az ey bilinen blge hakknda nemli bilgiler ortaya konmaya balanmtr. Blgede gvenlik artlarnn salanarak, Cizre-Silopi Ovasnn evresinde yaplacak geni kapsaml almalar, blgenin arkeolojisi hakknda daha salkl sonular verecek gibi grnmektedir. Ancak belirtilmesi gereken nemli bir dier nokta da, blgede hala gerekleen herhangi bilimsel bir kaznn bulunmamasdr. Arkeolojik kazlarn yzey aratrmalarna gre daha net ve gvenilir sonular verdii dnlrse, rnak linde gelecek yllarda yaplacak

123

arkeolojik kazlar, blgedeki tarihsel gelimeleri daha iyi anlayabilmemizi ve blge hakknda daha salam grler ortaya atabilmemizi salayacaktr.

124

Abstract

The Cizre-Silopi plain situated in the southeatern Turkey is surrounded by Iraq in east, by Syria in south and Cudi Mountain in north. The area named as Ulluba in Assyrian times is the most important route to reach to Anatolia from Assyria. However this area exists 100 km north from Nineveh and it was a buffer state between Urartu and Assyria. The Cizre-Silopi plain has very rich agricultural fields and it was assured products to Assyrian homeland and at the same time it has been included important trade roads. Due to the nomads and Urartu, the Cizre-Silopi plain sometimes has been caused threats for the Assyrian homeland and in the reign of Tiglat Pileser III, the region was turned up to an Assyrian province where a center called Assur-iqia has been built up and the area is afterwards called Maennu. G.Algaze done researches during 1988 and 1989 in the Cizre-Silopi plain which we do not much more about it. Therefore the recent researches have been started to been realized since 2004 not only in the plain but in the whole rnak area. On the other hand, we may say that MA thesis titled as The Cizre-Silopi Plain during New Assyrian Perion is one of the firststep researches done about the area till now.

zet
Trkiyenin gneydousunda bulunan Cizre-Silopi Ovasnn dousunda Irak, gneyinde Suriye topraklar ve kuzeyinde Cudi Da yer almaktadr. Assurlular Dneminde Ulluba olarak adlandrlan blge, Assurlularn Anadoluya geite kullandklar nemli bir gzergaht. Ayrca, Ninevenin 100 km kadar kuzeyinde bulunan ova, Urartu ve Assur arasnda tampon bir blge olma zellii de sergilemekteydi. ok zengin tarmsal alanlara sahip olan Cizre-Silopi Ovas, Assur anayurdu iin tarmsal rnler salamakla birlikte nemli ticari gzergahlarn kesitii bir aland. Barndrd gebe haklar ve Urartu yaylm tehlikesi nedeniyle Assur anayurdu iin zaman zaman tehditler oluturan bu blge, Tiglat Pileser III Dneminde bir Assur eyaletine dntrlp, Assur-iqia adl bir merkez kurularak Maennu Eyaleti olarak anlmaya balanmtr. Hakknda ok fazla bilgiye sahip olmadmz Cizre-Silopi Ovasndaki aratrmalar, 1988-1989 yllarnda G.Algaze tarafndan gerekletirilmitir. 2004 yl itibariyle G.Kozbe tarafndan yeniden balatlan aratrmalar, daha da geniletilerek rnak li erevesinde devam etmektedir. Blgedeki aratrmalara katlan biri olarak ele aldm Yeni Assur Dneminde Cizre-Silopi Ovas adl tez konusu, sz konusu blgeyle balantl aratrmalara nclk yapmaktadr.

KISALTMALAR ve KAYNAKA

Ainsworth 1888

W.F.Ainsworth, A Personal Narrative of the Euphrates Expedition, Vol. II, Londra, 1888. American Journal of Archeaology G.Algaze-R.Breuninger-C.Lightfood and M.Rosenberg, The Tigris-Euphrates Archaeological Reconnaissance Project: A Preliminary Report of the 1989-1990 Season, Anatolica XVII, 1991, 175-241. Akurgal, Anadolu Kltr Tarihi, TB TAK Yaynlar, Ankara, 1998.

AJA Algaze et.al. 1991

Akurgal 1998

Algaze 1988

G.Algaze, A New Frointer: First Result of the TigrisEuphrates Archeaological Reconnaisance Project 1988, Journal of Near Eastern Studies, Vol.48, 1989, 241-281.

Atabay 2001

M.Atabay, Dnden Bugne Silopi (Corafyas-Tarihi ve Sosyolojisi), Ankara, 2001.

Belli 1984

O.Belli, Nairi Hubukia lkesi Aratrmalar, I. Aratrma Sonular Toplants, Ankara, 1984, 31-39. S.Parpola, Cuneiform Texts From Babylonian Tablets in the British Museum. Vol.53. Londra:The British Museum, 1979.

CT 53

ilingirolu 1976/77

A.ilingirolu, Sargonun Sekizinci Seferi ve Baz neriler, Anadolu Aratrmalar IV-V, 1976/77, 235-251. A.ilingirolu, Urartu Tarihi, zmir, 1994. A.ilingirolu, Urartu Krall Tarihi ve Sanat, zmir, 1998.

ilingirolu 1994 ilingirolu 1998

ilingirolu 2001

A.ilingirolu, Migration in the Lake Van Basin East Anatolia in the Late 2nd Millenium B.C. and the Foundation of a Kingdom Migration und Kulturtransfer Der Wandel vonder-und zentralasiatischer Kulturenim Umbruch vom 2.zuml.vorchristlichen Jahrtausend, (ed) R.Habelt, Bonn, 2001, 271-281.

Dalley-Postgate 1984

S.Dalley-J.N.Postgate, The Tablets from Fort Shalmaneser, British School of Archeaology in Iraq, Londra, 1984. M.Darga, Hitit Sanat, Akbank Kitaplar:56, stanbul, 1992. Kltr ve Sanat

Darga 1992

Diakonoff 1984

I.M.Diakonoff, The Prehistory of the Armenian People, Anatoian and Causcasian Studies, (ed) J.A.C.Greppin, Cleveland State University, 1984. A..Dinol, Cultural and Political Contacts Between Assyria and Urartu, Tel Aviv, Vol.21, 1994.

Dinol 1994

Erkanal 1986

H.Erkanal, 1984 Grnavaz Kazlar, Kaz Sonular Toplants VII, Ankara, 1985, 201-210. H.Erkanal, 1986 Cudi Da Aratrmas, Aratrma Sonular Toplants V-2, Ankara, 1987, 111-118. A.Erkanal, Cudi Da Aratrmalar, XXXIV.Uluslararas Assiriyoloji Kongresi, 1998, Ankara. II

Erkanal 1988 Erkanal 1998

Erentz ve Ketin 1962

C.Erentz-I.Ketin, Diyarbakr: Explanatory Text of the Geological Map of Turkey, Ankara:Maden Tetkik ve Arama Enstits Yaynlarndan.

Finegan 1979

J.Finegan, Mesopotamia and Related Area, Archaeological History of the Ancient Middle East, New York, 1979. E.Forrer , Die Provinzeinteilung des assyrischen Reiches.Leipzig:J.C.Hinrichssche Buchhandlung, 1920. G.Galil, Conflicts Between Assyrian Vassals, State Archives of Assyria Bulletin, Vol. VI-1, 1992, 55-63. P.Garelli, The Archievement of Tiglath-Pileser III: Novelty or Continuity?, Ahh Assyria, Studies in the Assyrian History and Ancient Near Eastern Historiography Presented to Hayim Tadmor, Vol. XXXIII, Hebrew University, Kuds, 1991, 46-51. Grayson A.K., Assyrian Royal Inscriptions, Part 2, From Tiglath Pileser I to Ashur-nasir-apli II, Otto HarrassowitzWiasbaden, 1976. A.K.Grayson, Assyria:Ashur-dan II to Ashur-Nirari V (934-745 B.C.), The Cambridge Ancient History Second Edition, Vol. III, Part 1, (ed) J.Boardman- I.E.S. EdwardsN.G.L. Hammond and E.Sollberger, Cambridge: Cambridge University Press, 1982, 238-281. A.K.Grayson, Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114-859 BC). The Royal Inscriptions of Mesopotamia: Assyrian Periods, Vol. 2. Toronto.University of Toronto Pres, 1991. A.K.Grayson, Assyria: Tiglath-Pileser III to Sargon II (744 705 B.C.), The Cambridge Ancient History Second Edition, Vol. III, Part 2, (ed) J.Boardman- I.E.S. Edwards-

Forrer 1920

Galil 1992

Garelli 1991

Grayson 1976

Grayson 1982

Grayson 1991a

Grayson 1991b

III

N.G.L. Hammond and E.Sollberger, Cambridge University Pres, 1991, 71-102. Grayson 1991c

Cambridge:

Grayson 1993

A.K.Grayson, Assyria:Sanherib and Esarhaddon (704-669 B.C.) The Cambridge Ancient History Second Edition, Vol. III, Part 2, (ed) J.Boardman- I.E.S. Edwards N.G.L. Hammond and E.Sollberger, Cambridge: Cambridge University Pres, 1991, 103-141. A.K.Grayson, Assyrian Officials and Powers in the Ninth and Eight Centuries, State Archieves of Assyria, Vol. VII-1, 1993, 19-52. N.Gyn, XVI. Yzylda Gney-Dou Anadolunun EkonomikDurumu, Trkiye ktisat Tarihi Semineri, 8-10 Haziran 1973, Hacettepe niversitesi Basm, 1975, 71-99. O.R.Gurney, Hititler, Dost Kitaplar 193, 2001.

Gyn 1975

Gurney 2001

Hawkins 1969

J.D.Hawkins, The Babil Stele of Assurnasirpal, AnatolianStudies XIX: 111-120. J.D.Hawkins, Kummuh, Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archologie, vol 6, (ed) D.O Edzard, Berlin, Walter de Gruyter, 1980-83, 338-340.

Hawkins 1980-83

Hawkins 1995

J.D.Hawkins The Political Geography of North Syria and South-Eastern Anatolia in the NeoAssyrian Period, , Neo-Assyrian Geography (ed) M.Liverani, Roma, 1995, 87-100. F.W.1955-57, Handbuch der chaldischen Inschriften. (AfO Beiheft VIII), Graz, 1 1955; 2 1957, Osnabrck, 1967. Heinrichs, Tr Abdin Encyclopedia of Islam, New Edition, (ed) P.J.Bearman, Th.Bianquis, C.E.Bosworth, E.Van Donzel and W.P. Heinrichs, Vol.X, Leiden Brill, 2000, 668-670.

Hchl

Heinrichs 2000

IV

Hz.Nuhtan Gnmze Cizre Sempozyumu, Cizre Kaymakaml, Yayna Hazrlayan Do.Dr.M.Sait zervarl, stanbul, 1999. Ikl 1998 M.Ikl, Yeni Assur Dneminde Assur Devletinin Kuzey Yaylm ve Bu Yaylmn Siyasi ve Ekonomik Nedenleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), zmir, 1998. M.S.Joukowsky, Early Turkey,Anatolian Archeaology from Prehistory Through the Lydian Period, 1996.

Joukowsky 1996

Kala 1940-41

M.Kala, M..745-620 Ykseli anda Byk Assur mparatorluunun Anadoluya Yayl, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Yllk Aratrmalar Dergisi I, Ankara, 1940-41, 982-1020. K.Kessler, Untersuchungen zur historischen Topographie Nordmesopotamiens.Wiesbaden:Dr. Ludwig reichert Verlag, 1980.

Kessler 1980

Knal 1940-41

F.Knal, Amarna anda Hurriler, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Yllk Aratrmalar Dergisi I, Ankara, 1940-41, 1021-1067. J.V.Kinnier Wilson, The Nimrud Wine List, Cuneiform Texts from Nimrud 1. Londra: British School of Archeaology in Iraq, 1972. E.C-Kirschbaum, Asurlular (Tarih, Toplum, Kltr), 2004. G.Kozbe, rnak li Cizre-Silopi Ovas 2004 Yl Yzey Aratrmas, 23. Aratrma Sonular Toplants, Cilt 1, Antalya, 293-308, 2005. K.Krolu, tepe I, Yeni Kaz ve Yzey Bulgular Inda Diyarbakr/tepe ve evresinin Yeni Assur Dnemi Tarihi Corafyas, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1998.

Kinnier Wilson 1972

Kirschbaum 2004

Kozbe 2005

Krolu 1998

Khne 1995

H.Khne, The Assyrian on the Middle Euphrates and the Habur, Neo-Assyrian Geography (ed) M.Liverani, Roma, 1995, 69-85. B.Landsberger, Samal Karatepe Harabelerinin Kefi ile lgili Aratrmalar, 1.Blm, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1948. G.B.Lanfranchi-S.Parpola, The Correspondence of Sargon II, Part II: Letters from the Northern and Northeastern Provinces. State Archieves of Assyria vol. V. Helsinki University Pres, 1990. G.B.Lanfranchi, Assyrian Geography and NeoAssyrian Letters The Location of Hubukia Again, Neo-Assyrian Geography (ed) M.Liverani, Roma, 1995, 127-137. L.D.Levine, Habhu, Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archaologie, vol. IV, Berlin, Walter de Gruyter, 12-13. J.Lewy, Studies in the Historical Geography of the Ancient Near East, Orientalia 21, 1952, 1-12. D.D.Luckenbill, Ancient Records of Assyria and Babylonia Vol I, from the Earliest Times to Sargon, Chicago 1926. S.Lloyd, The Late Assyrian Period The Archeaology of Mesopotamia, From the Old Stone Age to Persian Conquest, (ed) Thomes and Hudson, London, 1978, 187-220. S.Lloyd, Trkiyenin Tarihi, Bir Gezginin Gzyle Anadolu Uygarlklar, TB TAK yaynlar, Ankara, 1997.

Landsberger 1948

Lanfranchi-Parpola 1990

Lanfranchi 1995

Levine 1972-75

Lewy 1952

Luckenbill 1926

Lloyd 1978

Lloyd 1997

VI

Maxwell-Hyslop 1974

K.R.Maxwell-Hyslop, Assyrian Sorces of Iron A Preliminary Survey of the Historical and Geographical Evidence, Iraq Vol. XXXVI, Londra, 1974, 139-142. M.J.Mellink, Mita, Mushki and Phrygians Anadolu Aratrmalar (H.Th.Bossertin Hatrasna Armaan), 1965, 317-325. V.Minorsky, Mardin, slam Ansiklopedisi, Cilt 7, stanbul, 1957, 317-322.

Mellink 1965

Minorsky 1957

Necdet ve Ik 1993

A.Necdet ve .Ik, Gneydou Anadolu Blgesi, zmir, Ders Notlar, 1993.

NL Neumann-Parpola 1987

Nimrud Letters J.Neumann-S.Parpola, Climatic Change and the Eleventh-Tenth-Century Eclipse of Assyria and Babylonia, Journal of Near Eastern Studies Vol.46, 1987, 161-182. D.Oates, The Development of Assyrian Town and Cities Man. Settlement and Urbanism, (ed) P.J.UckoR.Tringham, Londra, 1972, 709-804. B.Oded, Mass Deportations and Deportees in the NeoAssyrian Empire, Dr.Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden, 1979. The Oxford Encyclopedia of Archeaology in the Near East Vol.IV, Nimrud, Nineve, Korsobad, Oxford University Pres, New York, 1997.

Oates 1972

Oded 1979

O.E.A 1997

Olmstead 1923

A.T.Olmstead, Assyrian in Asia Minor, Anatolian Studies Presented to Sir William Mitchell Ramsay, (ed) W.H.Buckler-W.M.Calder, Londra, 1923, 283-296.

VII

Olmstead 1951

A.T.Olmstead, History of Assyria, Chicago:The University of Chicago Pres, 1951.

Pamir ve Erentz 1963

H.N.Pamir, C.Erentz, Cizre: Explanatory Text of the Geological Map of Turkey, Ankara:Maden Tetkik ve Arama Enstits Yayn.

Parker 2001

B.J.Parker, The Mechanics of Empire, The Northern Frontier of Assyria as a Case Study in Imperial Dynamics, Helsinki, 2001.

Parker 2003

B.J.Parker, Archeaological Manifestations of Empire: Assyrias Imprint on Southestern Anatolia, AJA, Vol.107, No:4, 2003, 525-557.

Payne 2006

M.R.Payne, Urartu iviyazl Belgeler Katalou, Arkeoloji Sanat Yaynlar, stanbul, 2006. J.Pecirkova, The Character of Political Power in Assyria , Sulmu, (ed.)V.Soucek-P.Vovrousek, Prag, 1988, 243-255. B.B.Piotrovsky, The Ancient Civilization of Urartu, New York, 1969. J.N.Postgate, The Inscriptions of Tiglath Pileser III at Mila Mergi, Sumer XXIX, 1973, 47-58.

Pecirkova 1988

Piotrovsky 1969

Postgate 1973

Postgate 1973-75

J.N.Postgate, Halziadbar, Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archaologie, vol. IV, Berlin, Walter de Gruyter, 1973-75, 64.

Postgate 1974

J.N.Postgate, Some Remarks on Conditions in the Assyrian Countryside, Journal of the Economic and

VIII

Social History of the Orient XVII, Vol.3, 1974, 225243. Postgate 1976-80a J.N.Postgate, Kaiaru, Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archologie, vol 5, Berlin, Walter de Gruyter, 1976-80, 460. J.N.Postgate, Katmuhu, Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archologie, vol 5, Berlin, Walter de Gruyter, 1976-80, 487-488.

Postgate 1976-80b

Postgate 1992

J.N.Postgate, The Land of Assur and the Yoke of Assur, World Archeaology, Vol.23. No:3, Archeaology of Empire, 1992, 247-263. J.N.Postgate, Assyria: The Home Provinces, NeoAssyrian Geography (ed) M.Liverani, Roma, 1995, 1-17. J.Reade, Studies in Assyrian Geography, Reveu DAssyriologie Et DArcheologie Orientale, (ed) A.Parrot and P.Garelli, 1978, 50-72. J.REade, Neo Assyrian Monuments in Their Historical Context, Assyrian Royal Inscription:New Horizons (ed) F.M.Fales, Roma, 1981. W.Rllig, , Kumme, Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archologie, vol 6 Berlin, Walter de Gruyter, 1980-83, 336-337. G.B.Lanfranchi-S.Parpola, The Correspondence of Sargon II, Part II, Letters from the Northern and Northeastern Provinces State Archieves of Assyria Vol.V, Helsinki University Press, 1990.

Postgate 1995

Reade 1978

Reade 1981

Rllig 1980-83

Lanfranchi -Parpola 1990

Roaf 1990

M.Roaf, Mezopotamya ve Eski Yakn Dou Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, Oxford, 1990.

IX

Roaf 2001

M.Roaf , Continuity and Change from the Middle to the Assyrian Period, Migration und Kulturtransfer Der Wandel vonder-und zentralasiatischer Kulturenim Umbruch vom 2.zuml.vorchristlichen Jahrtausend, (ed) R.Habelt, Bonn, 2001, 357-369.

Russell 1980

H.F.Russell, Pre-Classical Pottery of Eastern Anatolia, BAR International Series No:85, Oxford, 1980.

SAA

State Archives of Assyria

Saggs 1962

H.W.Saggs, The Greatness that was Babylon:A Survey of the ancient Civilization of the TigrisEuphrates Valley, Londra, 1962. H..W.Saggs, The Might that was Assyria, Londra, 1984. M.Salvini, Some Historic-Geographical Problems Concerning Assyria and Urartu, Neo-Assyrian Geography (ed) M.Liverani, Roma, 43-53. M.Salvini, Urartu Tarihi ve Kltr, Arkeoloji Yaynlar, stanbul, 2006.

Saggs 1984

Salvini 1995

Salvini 2006 Sanat

Radner-Schachner 2001

K.Radner-A.Schachner, Tushandan Amediye, Ilsu ve Karkam Baraj Glleri Altnda Kalacak Arkeolojik ve Kltrel Varlklarn Kurtarma Projesi 1999 Yl almalar, (ed N. Tuna J. ztrk J. Velibeyolu), ODT TADAM Yaynlar, Ankara, 2001, 729-752. A.Schachner, Gney Dou Anadoluda Assur Egemenlii, Arkeo Atlas Dou Anadolu Demir

Schachner 2005

a , Say 4, 2005.

Schachner 2006

A.Schachner, Birkleyn Maaralar (Dicle Tneli) Yzey Aratrmas, 23.Aratrma Sonular Toplants, Ankara, 2006,367-383.

Sevin1990

V.Sevin, Elaz Yresi Erken Demir a ve Mukiler Sorunu, Hyk 1, 1990, 51-73.

Sevin 1999

V.Sevin, Yeni Assur Sanat ve Mimarlk, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1999.

Sevin 2003 Szer 1984

V.Sevin, Eski Anadolu ve Trakya, stanbul, 2003. A.N. Szer, Gneydou Anadolunun Doal evre artlarna Corafi Bir Bak Ege Corafya Dergisi 2, 1984, 8-30. M.Streck, Tr Abdin, The Encyclopedia of Islam,New Edition, (ed P.J.Bearman,Th.Bianquis, C.E.Bosworth, E.Van Donzel and W.P. Heinrichs), Vol.X, Leiden Brill, 2000, 665-668.

Streck 2000

ehr-i Nuh rnak Kitab, rnak Valilii 2006

Tadmor 1994

H.Tadmor, The Inscriptions of Tiglat Pileser III King of Assyri, Kuds: The Israel Academy of Sciences and Humanities, 1994. M.T.Tarhan, M.. 13. Yzylda Uruatri ve Nairi Konfederasyonlar, (Yaynlanmam Doentlik Tezi), stanbul niversitesi, stanbul, 1978. L.Waterman, Royal Correspondence of the Assyrian Empire , University of Michigan, 1930-1936.

Tarhan

1978

Waterman 1930-1936

XI

Weinfeld 1991

M.Weinfeld, Semiramis:Her Name and Her Origin, Ah Assyria, Studies in the Assyrian History and Ancient Near Eastern Historiography Presented to Hayim Tadmor, Vol.XXXIII, Hebrew University, Kuds, 1991, 99-103.

Wilkinson-Tucker 1995

T.J.Wilkinson-D.J.Tucker, Settlement Development in the North Jazira, Iraq, A Study of the Archaeological Landscape, Iraq, 1995, Iraq Archaeological Reports 3, British School of Archaeology in Iraq, 1995. D.J.Wiseman, A Fragmentary Inscription of Tiglath Pileser III From Nimrud, Iraq 18, 1956, 117-129. D.J.Wiseman, The Vassal-Treaties of Esarhaddon, Iraq, Vol.20-I, 1958, Londra, 1958, 1-99. R.Zadok, Elements of Aramean Pre-history, Ah Assyria, Studies in the Assyrian History and Ancient Near Eastern Historiography Presented to Hayim Tadmor, Vol.XXXIII, Hebrew University, Kuds, 1991, 104-117. S.Zawadzki, The Revolt of 746 B.C. and the Coming of Tiglath-Pileser III to the Throne, State Archives of Assyria Bulletin VIII-1, 1994, 53-54.

Wiseman 1956

Wiseman 1958

Zadok 1991

Zawadzki 1994

XII

XIII