Feridun A.

Celilovun Azerbaycan Dilinin Morfonologiyas Adl Eserinin Trkiye Trkesine Aktarm ve Azerbaycan Trkesi ile Trkiye Trkesinin Biim Bilimsel Ses Bilim (Morfonologiya) Asndan Karlatrlmas (Yksek Lisans Tezi) Ayfer AYTA 2007

ANAKKALE ONSEK Z MART N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TRK D L VE EDEB YATI ANAB L M DALI

FER DUN A. CEL LOVUN AZERBAYCAN D L N N MORFONOLOG YASI ADLI ESER N N TRK YE TRKES NE AKTARIMI VE AZERBAYCAN TRKES LE TRK YE TRKES N N B M B L MSEL SES B L M (Morfonologiya) AISINDAN KARILATIRILMASI

YKSEK L SANS TEZ

Tez Danman Do. Dr. Mehmet SMA L

Hazrlayan Ayfer AYTA

anakkale - 2007

ZET

Biimsel ses bilgisi dil bilgisinin dilin ses sistemi ile szck yaps arasndaki etkileimini konu alan daldr. Trkiyede dorudan biimsel ses bilgisi bal ile yaplm bir alma bulunmamaktadr. almamzda bu alanda yaplacak incelemelere kaynak olmas amacyla Feridun Aasolu Celilovun Azerbaycan Dilinin Morfonologiyas adl eseri Trkiye Trkesine aktarlmtr. Celilovun bu almasnda biimsel ses bilgisinin temel bilgileri verilmektedir. Eser, Azerbaycan Trkesi temel alnarak Trkenin biimsel ses bilgisi zerine yaplm ilk alma olmas nedeniyle olduka nemlidir. almada ayrca Azerbaycan Trkesi ve Trkiye Trkesi genel olarak biimsel ses bilgisi zellikleri asndan karlatrlmtr.

ii

SUMMARY

Mophopnology is a branch of linguistics which refers to the interaction of word formation with the sound system of language. There arent so many studies on this branch in Turkey. In this study the book Azerbaycan Dilinin Morfonologiyas which belongs to Feridun Aasolu Celilov who is the one of the most important Turcologs of Azerbaijcan was translated to Turkey Turkish. His research on mophopnology is very important because of being the first study on Turkish mophopnology. mophophonology. The study includes a brief comparison of the Turkey Turkish and Azerbaijani Turkish also. General knowledges about the differences of the morphemes of Turkey Turkish and Azerbaijani Turkish and the features of the interaction of morphemes which occur when they attached to the roots. This book gives us the main knowledges about the

iii

NDEK LER ZET...........................................................................................................................i SUMMARY................................................................................................................ii NDEK LER..........................................................................................................iii KISALTMALAR......................................................................................................viii N SZ......................................................................................................................ix G R ...........................................................................................................................1 1. AZERBAYCAN TRKES 4 1. 1. AZERBAYCAN TRKES N N TAR HSEL GEL M ....4 1. 2. AZERBAYCAN AIZLARI...................................................................8 1. 3. AZERBAYCANDA KULLANILAN ALFABELER.............................11 2. TRK YE TRKES N N B MSEL SES B LG S ZER NE YAPILAN ALIMALAR......11

AZERBAYCAN TRKES VE TRK YE TRKES N N B MSEL SES B LG S AISINDAN KARILATIRILMASI

1. SES B R M DAILIMI...15 1. 1. SES DMES ........16 1. 2. SES TREMES .......17 1. 3. DARALMA......17 1. 4. NCELME........19 1. 5. KALINLAMA....21 1. 6. DZLEME VE YUVARLAKLAMA.....21 1. 7. SIZICILAMA.........22 1. 8. TMLLEME............25 1. 9. NSZ UYUMU.....26 1. 10. BENZEME.......27 1. 11. K Z NSZLER...27

iv

1. 12. K NLNN YAN YANA KULLANILMASI........28 1. 13. SES N N KULLANIMI.......29 2. HECE..........29 2. 1. S MLER N HECE KURULUU (VC, CVC, CV, V, VCC, CVCC).31 2. 2. EYLEMLER N HECE KURULUU (CV, VC, CVC)....33 3. B M B LG S ULAMLARININ B MSEL SES B LG S ......35 3. 1. DURUM EKLER .....37 3. 2. DERECELEND RME EKLER .......38 3. 3. ATI EKLER ..38 3. 4. K P, ZAMAN VE K EKLER .........39 3. 4. 1. K EKLER ...39 3. 4. 1. B LD RME K PLER ...40 3. 4. 2. D LEK K PLER ..42

AZERBAYCAN D L N N B MSEL SES B LG S

G R ............................................................................................................................45 1. BLM B MSEL SES B LG S N N KURAMSAL SORUNLARI.................................53 2. BLM B MSEL SES B LG S N N D ER D L B LG S DALLARIYLA L K S .....................................................................................................................86 1. B MSEL SES B LG S N N SES B LG S LE L K S ...........................87

1. 1. SES B R M DAILIM............................................................................87 1. 2. HECE.......................................................................................................89 1. 3. VURGU...................................................................................................91

1. 4. SES OLAYLARI.......................................................................................93 1. 4. 1. SIZICILAMA VE PATLAYICILAMA................................94 1. 4. 2. TMSZLEME VE TMLLEME..95 1. 4. 3. SES DMES VE SES TREMES ...................................97 1. 4. 4. DARALMA VE GEN LEME.................................................99 1. 4. 5. NCELME VE KALINLAMA...............................................100 1. 4. 6. YUVARLAKLAMA VE DZLEME.................................101 1. 4. 7. BENZEME VE BAKALAMA..........................................102 1. 5. SES UYUMU.......................................................................................103 1. 6. BOUMLANMA NOKTASI (Ses Yuvalar).........................................108 1. 6. 1. NLLERDE BOUMLANMA NOKTASI....110 1. 6. 2. NSZLERDE BOUMLANMA NOKTASI..115 2. SYLEY VE YAZIM KURALLARINDA B MSEL SES B LG S 3. B MSEL SES B LG S N N B M B LG S LE LG L KURALLAR.........................................................................................120 LE L K S ...................131 4. SZLK B L MDE B MSEL SES B LG S SORUNLARI................139 5. B MSEL SES B LG S YOLUYLA SZCK TRETME.....................144 6. LEHE B L MDE B MSEL SES B LG S SORUNLARI..................153 6.1. ESK AZERBAYCAN D YALEKTLER .............................................155 6.2. ESK k//s D YALEKT FARKI...............................................................157 6.3. ESK l// D YALEKT FARKI................................................................159 6.4. ESK r//z D YALEKT FARKI...............................................................162 6.5. ESK //k D YALEKT FARKI..............................................................168 6.6. ESK d//y D YALEKT FARKI..................................................171 7. ET MOLOJ N N B MSEL SESB LG S ESASI......................173 3. BLM SZCK TRLER N N B MSEL SES B LG S .....185 1. S MLER N B MSEL SES B LG S ......................185 1. 1. VC KURULULU S MLER...............................................................186

vi

1.2. CVC KURULULU S MLER...........................................................192 1.3. CV, V, VCC, CVCC KURULULU S MLER......................196 2. SIFATLARIN B MSEL SES B LG S .................197 3. ZAM RLER N B MSEL SES B LG S ....202 4. SAYILARIN B MSEL SES B LG S ....211 5. EYLEMLER N B MSEL SES B LG Si................227 5. 1.CV KURULULU EYLEMLER..........................................................228 5.2. VC KURULULU EYLEMLER..........................................................230 5.3. CVC KURULULU EYLEMLER.......................................................234 6. ZARFLARIN B MSEL SES B LG S ...............239 4. BLM B MSEL ULAMLARIN B MSEL SES B LG S ..244 1. OKLUK ULAMI.............................................................................................245 1.1. an// n B M B R M .....................................................................247 1.2. la// l B M B R M .......................................................................249 1.3. ar// er B M B R M ......................................................................250 1.4. lar// ler B M B R M ....................................................................252 1.5. a // ek B M B R M .....................................................................253 1.6. z B M B R M ...............................................................................255 1.7. at// t B M B R M .......................................................................256 1.8. gil B M B R M ..............................................................................257 1.9. ba// bu B M B R M .....................................................................258 1.10. s// B M B R M ......................................................................259 2. YEL K ULAMI................................................................................................260 3. DURUM ULAMI...................................................................................269 3.1. YALIN DURUM...................................................................................270 3.2. BULUNMA DURUMU........................................................................271 3.3. IKMA DURUMU...............................................................................272 3.4. YNELME DURUMU.........................................................................273

vii

3.5. ARA DURUMU (Birgelik Alet).....................................................276 3.6. BEL RTME DURUMU........................................................................279 3.7. LG DURUMU....................................................................................281 4. DERECE ULAMI..............................................................................................284 4.1. AZALTMA DERECES .......................................................................285 4.2. OALTMA DERECES ....................................................................288 5. ATI ULAMI............................................................................................297 5.1. DNL ATI (P1).........................................................................299 5.2. ED LGEN ATI (P2)...........................................................................300 5.3. TE ATI (P3)..............................................................................302 5.4. ETT RGEN ATI (A1)........................................................................303 6. OLUMSUZLUK ULAMI.............................................................................307 7. K P, ZAMAN VE K ULAMLARI.............................................................312 SONU....................................................................................................................319 KISALTMALAR....................................................................................................337 KAYNAKA...........................................................................................................341 SONU....................................................................................................................355 KAYNAKA...........................................................................................................356

viii

KISALTMALAR

Azerb. ng. Fr. di. Bkz. V C > :

Azerbaycan ngilizce Franszca Diyalekt Baknz Hecede nly gsterir. Hecede nsz gsterir. Karl bulunmayan Deimeyi gsterir. Ses birimden sonra uzunluk gsterir.

ix

N SZ

Celilovun doktora almas olan Azerbaycan Dilinin Morfonologiyas adl almas 1988 ylnda Bakde yaynlanmtr. Eser balca drt blmden olumaktadr. lk blmde Biimsel Ses Bilgisinin Kuramsal Sorunlar bal altnda genel olarak biimsel ses bilgisinin inceleme alan, Trkologlarn grleri ve temel biimsel ses bilgisi kurallarna deinilmitir. ikinci blmde biimsel ses bilgisinin dier dil bilim dallaryla ilikisi, nc blmde ise szck trlerinin biimsel ses bilgisi zellikleri ele alnmtr. Biimsel Ulamlarn Biimsel Ses Bilgisi zellikleri baln tayan son blmde ise eklerde (okluk, iyelik, durum, at, kii ve zaman) grlen biimsel ses bilgisi zellikleri zerinde durulmutur. Bu almada ncelikle dil bilgisinin bu alannda alacak olanlarn yararlanabilmesi iin Feridun Aasolu Celilovun Azerbaycan Dilinin Morfonologiyas adl eseri Trkiye Trkesine aktarlm ve bu eserden de yararlanlarak Azerbaycan Trkesi ile Trkiye Trkesi genel biimsel ses bilgisi zellikleri asndan karlatrlmtr. Giri blmnde ksaca Azerbaycan tarihi, Azerbaycan Trkesinin Trk dili ierisindeki yeri, tarihsel geliimi ve devreleri, azlar ve son olarak da ele aldmz eserin kiril alfabesiyle yazlm olmas dolaysyla Azerbaycanda kullanlan alfabeler konularna deinilmitir. Ayrca Trkiye Trkesinin biimsel ses bilgisi zerine yaplm almalar hakknda bilgi verilmitir. almamda bana yol gsteren danmanm Do. Dr. Mehmet SMA Le ve Prof. Dr. Zafer NLERe, ayrca yardmlarndan dolay Ar. Gr. zgl zbeke teekkr ediyorum. Ayfer AYTA anakkale, 2007

GR

Ouzlarn Azerbaycana yerlemesi Ouz diline dayal Azerbaycan Trkesinin geliiminin de balangc olmutur. Blgeye Trkler ilk olarak milattan nce 7. yzylda Sakalarn gleri srasnda yerlemiler, 10. ve 11. yzyllarda ise Ouzlar buraya g etmeye balamlardr (Saray 1993: 12). Ancak bu konuda gr birlii bulunmamaktadr. Az boy adndan tretilmi yer adlar, eitli Trk boylarnn adlar vb. verilere dayanlarak Azerbaycan Trklerinin kkenini oluturan Az ve Azer boylarnn Azerbaycann yerli halk olduu gr de baz kaynaklarda yer almaktadr (Celilov 2000: 12-18).

Azerbaycan adnn nereden geldii konusunda da eitli grler vardr. Szcn Farsa ate anlamndaki azer szcnden geldii gr olduka yaygndr. Buna gre Byk skenderin lmnden sonra blgede kurulan devletin ad olan Atropatan Ate Yurdu zamanla Araplarn kulland Azerbaycan biimiyle yerlemitir (Saray 1993: 12). Dier bir gr de yukarda sz edildii gibi Az boy adnn yer ad olarak da kullanlmas sonucunda olutuudur. eitli ses deimelerine urayarak gnmze Azerbaycan olarak gelmitir:

Az>Azer>Azebi>Azerbi an>Azerbican>Azerbaycan (Celilov 2000: 12-25).

Azerbaycann Trklemesi Malazgirt savandan sonra Ouzlarn buraya yerlemesiyle olmutur. Bu tarihten sonra belirli dnemlerde Mool, Osmanl ve ran hakimiyetine giren Azerbaycan 19. yzylda Ruslarn egemenliine girer. galden sonra Rusya ve ran arasnda 1813 ve 1828de imzalanan anlamalarla Gney ve Kuzey Azerbaycan olarak ikiye ayrlmtr. Bylece Gney Azerbaycan ran, Kuzey Azerbaycan ise Rus topraklar ierisinde kalr. Kuzey Azerbaycanda 28 Mays 1918de bamszln ilan edilmesine ramen Azerbaycann tam olarak bamszln kazanmas ancak 1991de Sovyetler Birliinin dalmas ile mmkn olur (Saray 1993: 20-29).

Azerbaycann Rus egemenliinde kald dnemlerde Trkiye ile balantlar tamamen kopmutur. Bamszln kazanlmasyla Trkiye ile olan ilikileri de yaknlama imkan bulur. Gney ve Kuzey Azerbaycan arasnda da zaman ierisinde hem dil olarak hem de kltrel adan byk ayrlklar ortaya kt grlmektedir. Trkenin resmi dil olarak kullanlamamas, ana dili ile eitim retimin yaplamamas gibi olumsuzluklar Gney Azerbaycanda Trkenin gelimesini de engellemitir. Bu nedenle hem dil almalar hem de edebiyat asndan Azerbaycan Trkesiyle verilmi eserlerin byk ounluu Kuzey Azerbaycana aittir.

Azerbaycanda almalaryla Trkolojiye byk katklar salam birok Trkolog da yetimitir. zellikle Turkolojide olduka ileri dzeyde olan Rus Trkologlarn almalarndan faydalanlarak ortaya konulan almalar Trkenin birok sorunlarnn aydnlatlmasnda kaynak olarak kullanlmaktadr. almamzn konusu olan Azerbaycan Dilinin Morfonologiyas adl eserin yazar Feridun Aasolu Celilov da Azerbaycanda yetimi nemli Trkologlardan biridir. Azerbaycan Trkesi zerine birok alma yapm olan aratrmac, 1947 ylnda bugn Ermenistan snrlar iinde olan Gkede domutur. Bak Devlet niversitesinin Filoloji blmnden 1972 ylnda mezun olmu ve uzun yllar Bak Devlet niversitesinde retim yesi olarak grev almtr. Yazarn yaynlanm dier kitaplar unlardr: Azerbaycan Dilinden almalar (1977), Azerbaycan Dilinin Ses Guruluu (1982), Mrekkeb Cmle Sintaksisi (1983), Azerbaycan Dilinin Morfonologiyasndan Oerkler (1985), Azerbaycan Dili (1989). Ayrca hem Azerbaycanda hem de yurtdnda yaynlanm birok makaleleri ve Azerbaycan Trkesi (1993) ve Azerbaycan Trkesi- ngilis ve Rusca (1994) adnda ortak yazarl iki eseri daha bulunmaktadr (Celilov 2000: 420).

Trkolojide pek deinilmeyen bir alan olan biimsel ses bilim ve biimsel ses bilgisi hakknda kuramsal bilgilerin de yer ald Azerbaycan Dilinin Morfonologiyas adl eseri hem dil bilimin bu daln tantmas hem de Rus Trkolojisinin gelenekleri erevesinde Trkeyi farkl bir bak asyla deerlendirmesi bakmndan nemlidir. Hem genel olarak Trke hem de

Azerbaycan Trkesi zerine bu alandaki ilk alma olmas nedeniyle eserde yol gsterici olmas amac gdlerek Azerbaycan Trkesinin biimsel ses bilgisi asndan genel bir deerlendirmesi yaplmtr. Drt blmden oluan eserin ilk iki blm biimsel ses bilgisinin inceleme alan, Trkologlarn bu alanla ilgili grleri, dier dil bilim dallaryla olan ilikisi gibi tamamen dil bilimsel konulara ayrlmtr. Celilovun almasnda belirttii gibi dil bilgisinde szck trlerinin her biri ya da farkl kategorilerin ekleri ayr ayr ele alnp biimsel ses bilgisi asndan btn ynleriyle incelenebilir (Celilov 1988: 138). Ancak byle bir inceleme almann kapsamn fazlasyla genileteceinden bizim almamzda da yazarla ayn yntem izlenerek Azerbaycan Trkesi ve Trkiye Trkesi genel biimsel ses bilgisi zelikleri asndan karlatrlmtr. Bu nedenle bu blmde ses bilgisi zelliklerinden kaynaklanan seslerin dizimiyle ilgili farkllklar, ses olaylar ve ek biim birimlerde grlen ses deimeleri ele alnmtr. Ancak yazardan farkl olarak yalnzca e zamanl yntem kullanlmtr. Yine almada biimsel ses bilgisi, Azerbaycan Trkesi zerine bu alanda yaplm almalar ve Azerbaycanl Trkologlarn grlerine geni lde yer verilmi olmas nedeniyle Trkiye Trkesinde yaplan almalarla ilgili bilgi verilmesi yeterli grlmtr.

Eserin Trkiye Trkesine aktarlmasndaki en byk sorun dil bilim terimlerinin karlklarnn tespit edilebilecei bir kaynan olmamasdr. Azerbaycan Trkesinin dil bilgisi terimleri zerine yaplm almalar bulunmasna ramen (Naskali 1997; stnova 2000) dil bilim terimlerinin tamamn ieren bir alma bulunmamaktadr. Azerbaycan dil bilgisi ve dil bilim terimlerinin byk ounluu yabanc kkenlidir. Dil bilgisi terimleri daha ok Arapa, dil bilim terimleri ise ngilizce ve Rusadaki karlklaryla kullanlmaktadr. Bu nedenle dil bilim terimlerinin Trkiye Trkesindeki karlklar ngilizce ve Rusa terimlerden yola klarak tespit edilmitir. Ayrca kaynakada belirtilmi olan btn eserlerin dizinlerinden ve szlklerinden yararlanlmtr.

1. AZERBAYCAN TRKES

Ouz grubu lehelerinden olan Azerbaycan Trkesi Trkmence ve Gagauzca ile birlikte Trkiye Trkesine en yakn leheleri oluturmaktadr. Genel olarak Gney ve Kuzey Azerbaycanda konuulur. Ancak dier Trk Cumhuriyetlerinde de Azerbaycan Trkesini kullanan topluluklar bulunmaktadr.

1. 1. AZERBAYCAN TRKES N N TAR HSEL GEL M

Ouzca ile ilgili ilk bilgilere Divanu Lgatit - Trkte rastlanr. Ancak yaz dili olarak kendini gstermesi 13. yzyldan sonra gereklemitir. Genel olarak Trkenin bu yzyla kadar tek bir koldan geliimini srdrd kabul edilmektedir. Bu tarihten sonra Bat Trkesinin bir kolu olan Azerbaycan Trkesinin de ayr bir kol olarak kendini gstermeye balad grlr.

Azerbaycan Trkesi, Kagarl Mahmuttan itibaren birok Trkolog tarafndan farkl yntemlerle snflandrlm olan Trk leheleri iinde Gney bat (Ouz) grubu Trk leheleri ierisinde yer almaktadr (Bkz. Arat 1953; Dilaar; 1964: 40-60):

Radloff tasnifinde Azerbaycan Trkesi ve Trkiye Trkesinin atas olan Osmanl Trkesini Gney Diyalektleri balyla almtr. Buna gre gney diyalektleri grubuna unlar girer: 1. Trkmen, 2. Azerbaycan, 3. Kafkasya diyalektleri, 4. Anadolu diyalektleri (Hdavendigar diyalekti, Karaman diyalekti), 5. Krm diyalekti (Karaim), 6. Osmanl diyalekti. nemli tasniflerden biri de Samoylovi e aittir. Onun tasnifine gre ise Azerbaycan, Anadolu, stanbul blgeleri ol-grubu (Trkmen, Gney-Bat) olarak ayrlmtr (Tekin 2005: 363).

Gerhard Doerfer de Ouz dillerinin u ekilde snflandrlmasn nermi ve Azerbaycan Trkesini Merkezi Ouzca olarak adlandrmtr (Doerfer 1992: 264):

a) Bat Ouzca (Trkiye Trkesi) b) Merkez Ouzca (Azerbaycan Trkesi) c) Gney Ouzca (Kagayca ve bu dile yakn azlar) d) Kuzey Ouzca (Trkmence) e) Dou Ouzca (Horasan Trkesi)

Muharrem Ergin Azerbaycan Trkesini dou Ouzcas, Osmanl Trkesini ise bat Ouzcas eklinde adlandrm ve Azerbaycan Trkesi ve Trkiye Trkesi kollarnn olumasn be sebebe balamtr. Bunlar yle zetleyebiliriz (Ergin 1981: VII-XII):

1. Eski Anadolu Trkesinin bir gei devresi olmas nedeniyle hem Eski Trkenin zellikleri devam etmi hem de Ouz Trkesi zellikleri grlmeye balanmtr. Dildeki bu karklk Azeri ve Osmanl sahalarnda farkl kullanmlarn tercih edilmesiyle bu iki alan ayrlmaya balamtr.

2. Anadolu ve Azerbaycann Trklemesinden sonra bu blgelere farkl Ouz boylarnn yerlemesi ve bu boylarn azlarnda da farkllklarn olmas. Azeri ve Osmanl sahalar arasndaki ayrlklarn bir ksm bu boylara dayanan az farklarndan kaynaklanmaktadr.

3. zellikle Azerbaycan Trkesi zerinde dier Trk lehelerinin etkisi. 4. Azerbaycan Trkesinde lhanllar dolaysyla, baz Moolca unsurlarn kalm olmas.

5. Her iki sahada grlen komu dillerin etkileri. Osmanl Trkesine daha ok bat dilleri, Azerbaycan Trkesine ise Farsa ve Rusa etki etmitir.

Talat Tekinin Azerbaycan Trkesi ve Trkiye Trkesini XII. grup olan dal grubuna dahil ettii snflandrmas ise yledir (Tekin 2005: 381):1

Bu iki lehenin birbirine olan yaknl nedeniyle dier snflandrmalarda da Azerbaycan Trkesi ile Osmanl Trkesi ve onun devam olan Trkiye Trkesi farkl adlandrmalarla da olsa ayn grupta gsterilir. En nemli deiiklikler farkl

I. r~l: uvaa. II. hadaq grubu: Halaa. III. atah grubu: Yakuta. IV. adaq grubu: Tuvaca (Karagas diyalekti ile birlikte). V. azaq grubu: Hakasa; Orta ulm, Mrass, Tatp, Matur ve Yukar Tom diyalektleri; Sar Uygurca. VI. tal grubu: Kuze Altay diyalektleri (Tuba, Kumand, alkand, Aa ulm, Kondom, Aa Tom. VII. tlu grubu: Altayca (Gney Diyalektleri: Asl Altay, Telengit; Telet). VIII. tl grubu: Krgzca IX. talq grubu: zbeke, Yeni Uygurca. X. tawl grubu: Tatarca, Bakurta, Kazaka (Karakalpaka ile birlikte), Nogayca, Kumuka; KaraaycaBalkarca, Karayca, Baraba Tatarcas, Krm Tatarcas. XI. tal grubu: Salarca. XII. dal grubu: Trkmence, Horosani, zbekenin Harezm-Ouz diyalektleri Azeri (Kakay-Aynallu, Kerkk, Erbil diyalektleri ile birlikte), Trke (Gagauzca ile birlikte).

Ayrca birden fazla diyalekt bulunan V, IX, X, XII. gruplar da kendi iinde alt gruplara ayrmtr. Bu alt gruplarda Azerbaycan Trkesi al- alt grubuna, Trkiye Trkesi ise ev blm olarak snflandrmtr. (Bkz. Tekin 2005: 381.- 386.)

topluluklarla ilikiden dolay sz varlnda gereklemitir. Dier Trk Leheleri de incelendiinde bunlarn herbirinin farkl dillerden etkilendikleri grlmektedir. Yabanc dilden gelen kelimeler batda Slav dillerindendir, gneyde Arapa ve Farsadan douda Moolcadan ve kuzeyde ounlukla Samoyede ve Tunguzcadandr (Jyrkanlallio 1992: 9-10).

Azerbaycan Trkesi Eski Anadolu Trkesinden ayrlmaya balad 13. yzyldan itibaren edebiyat ve yaz dili olarak gelimeye balamtr. Huduyev (1992: 546) 13. yzyl ncesini aamaya ayrarak deerlendirmitir:

1. Balangcndan milattan nceki ilk bin yl ortalarna kadar grlen gler ve diller aras ilikiler sonucunda Trk ve Altay kkenli topluluklar arasnda ilk etkileimin olutuu dnem

2. Milattan nceki bu dnemden itibaren miladn ilk yzyllarna kadar Azerbaycan halk dilinin ilk biimlenme dnemi

3. Tarihte Trklerin glenmesiyle Azerbaycan halk dilinin geliimini srdrd miladn ilk yzyllarndan 3. 7. yzyllar arasndaki dnem.

Yaz dilinin ekillenmesinde rol olduu dnlen bu dnem genel olarak Azerbaycan halk dilinin ilk teekkl dnemi kabul edilir. 3. yzyldan 13. yzyla kadar olan dnemde Kpak, 13. yzyldan sonraki dnemde ise artk Ouz dil zellikleri etkisini gstermitir. Edebi dilin oluumu ve yaygnlamas ise 13. 17. yzyllar aras ve 17. yzyldan gnmze kadar olan dnem olarak ikiye ayrlr. 17. yzyldan sonra dil artk milli bir yaz dili olarak biimlenmeye balamtr. (Huduyev 1992: 547; 1995: 4). Azerbaycan Trkesi 13. yzyldan itibaren artk tam bir yaz dili olmasna ramen 1930lara kadar ayr bir kol olarak nitelendirilmemitir. eitli resmi belgelerde ve bu tarihler arasnda yazlm eserlerde Trk dili, Trk-Tatar dili, Trk-

Azerbaycan dili, Tatar dili, Tatar-Azerbaycan dili, Tatar-Azerbaycan lehesi, ZagafGaziya Tatarlarnn dili vb. adlandrmalarla karlalr (Hacyev-Veliyev 1983: 9). Azerbaycan Dili adlandrmas ise Sovyet dneminden sonra yerlemitir.2

Modern Azerbaycan Trkesi olarak adlandrabileceimiz son dneme kadar Azerbaycan Trkesi zellikle iir dili olarak yaygn olarak kullanlmtr. 13. 17. yzyllar arasnda bu lehe ile eser vermi birok air yetitii grlr. Bunlarn en nemlileri arasnda 14. yzylda Nesimi ve Kad Burhanettini sayabiliriz. 14. 15. yzyllarda Farsann Trke zerindeki etkisine ramen Trkeye verilen nemin artmasyla dilin gelimeye balad grlr. Bu dilin asl geliimi ise 16. yzylda Fuzuli ile olmutur.

1. 2. AZERBAYCAN AIZLARI

Azerbaycan Trkesinde Trkiye Trkesinde olduu gibi yaz diline l olarak alnan temel bir az yoktur. Azerbaycann ortak edebi dili denilen dil, balca ua, Gence, Kazah ve amah azlarna dayanan ortalama bir dildir. (Dilaar 1964: 116)

Azerbaycan

Trkesi

azlarnn

kaynaklarda

farkl

biimlerde

snflandrld grlmektedir. ncelikle Gney Azerbaycan Trkesi ve Kuzey Azerbaycan Trkesi olarak iki ana az blgesine ayrlr. Bu iki blge de kendi iinde farkl azlar ierir. Ancak bu ekilde iki ana gruba ayrlmadan genel olarak da snflandrlmaktadr:

Bugn de hem Azerbaycan Trkleri iin (Azer Halk, Azeri, Azerbaycan Trk vb.) hem de Azerbaycan Trkesi iin (Azerice, Azerbaycan dili, Azerbaycan Trkesi vb.) eitli adlandrmalar kullanlmaktadr. Celilovun eserinde de Azerbaycan dili eklindedir. Yazarn dilini korumak amacyla eviride bu ekilde braklm ancak dier blmlerde daha yaygn olmas nedeniyle Azerbaycan Trkesi kullanlmtr.

1. Dou kolu: Kuba, Bak azlar 2. Bat kolu: Kazak, Gence, Karaba azlar 3. Kuzey kolu: Nuha az. 4. Gney kolu: Nahcvan, Orduba, Tebriz azlar (Kaydarov-Orazov 1999: 152)

Dilaar Kuzey ve Gney olarak ikiye ayrm ve Kuzey Azerbaycan Azlarn kendi iinde be gruba ayrmtr (Dilaar 1964: 114):

1. Dou-Kuzeydou Grubu: Kuba, Derbent, Bak, amaha, Salyan, Lenkeran. 2. Bat-Kuzeybat Grubu: Kazah, Boral, Ayrm. 3. Kuzey Grubu: Nuha, Zakatala, Kutkaen. 4. Gney Grubu: Erevan, Nahievan, Ordubad. 5. Merkez Grubu: Kirovabad (Gence), Karaba (ua).

Gney Azerbaycan Trkesi ise Kuzey ran olarak bilinen blgede Eynallu ve Kakay azlar dndaki azlar iermektedir. Bu blgenin azlar da unlardr:

1. Merkezde: Tebriz, Maraa, Trkmenay 2. Douda: Erdebil (Sevelan), Halhal 3. Batda: Rzaiye (Rumiye), ahpur 4. Kuzeyde: Berend, Eher 5. Kuzeybatda: Hoy, Maku 6. Kuzeydouda: Bekrabad, Bacervan 7. Gneyde: Saynkale, Sakz 8. Gneydouda: Zencan (Hamse) 9. Gneybatda: Soukbulak, Serdest (Dilaar 1964: 115) Kuzey Azerbaycan Trkesinin olduka gelimi olmasna ramen Farsann etkisi altnda bulunan Gney Azerbaycan Trkesinin resmi dil olarak

10

kullanlmamasndan dolay gelimesi mmkn olamamtr.3 Kuzey Azerbaycan Trkesi ise edebiyat ve bilim dili olarak kullanlmaktadr.

Azerbaycan azlar zerine birok alma yaplmtr. M. ireliyev, M. slamov, S. Behbubov, B. M. Tayev, M. Hasanov, K. T. Ramazanov vb. Trkologlarn almalar, daha nce yaplm tez ve aratrmalar sonucunda elde edilen Azerbaycan azlaryla ilgili veriler bir araya toplanarak Azerbaycan Dialektoloji Leti (I 1999; II 2003) adyla Trk Dil Kurumu tarafndan yaynlanmtr.

Azerbaycan Trkesi ile Anadolu azlar arasnda birok paralellik bulunmaktadr. Leyla Karahan (1996: 54) dou grubunda grlen bu yaknl azlarn siyasi snrlar aarak birlemesi olarak tanmlamtr. Azerbaycan azlar ile Anadolu azlarnn ortak zelliklerinden bazlar unlardr:

1. Alnt szcklerdeki uzun nllerin ksalmas 2. Tek heceli szcklerde nllerin incelmesi: elb> AT elb kalp 3. k>h deimesinin yaygn olarak grlmesi 4. Baz szcklerde n sesteki ylerin dmesi: igit> AT igid 5. simden isim yapm eki nn tml biiminin kullanlmamas 6. yle, byle szcklerinin le, ble eklinde kullanlmas vb.

Elvset Zakirolu Abdullayev (1996: 110 - 111) ran Azerbaycan olarak tanmlad blgede ana diliyle eitim ve retim verilmediini belirterek Gney Azerbaycan Trkesinin durumunu yle aklamtr: Dili bireyletiren, birletiren, btnletiren aralar olarak basn ve yayn, televizyon verililerinin, tiyatro ve sinemann nemi gayet byktr. Ana dilinde bu aralardan yoksunluk nedeniyle randan gelen Azerlerin her biri trl ynde konuur. Kimi vakit onlar anlamak da g oluyor. nk halkn konumas gereken tek bir dili bulunmuyor. Halkn birlemesinde, konsolidasyon srecinde her eyden nce dil birlii zarurdir.

11

1. 3. AZERBAYCANDA KULLANILAN ALFABELER

Azerbaycan tarihinde Arap, Latin ve Kiril olmak zere alfabe kullanlmtr. 19. yzylda Rus egemenliine girmesine kadar Osmanl Trkesinde olduu gibi Arap alfabesi kullanld grlr.

Kaynaklarda Latin alfabesine ilk olarak gemek isteyen Trklerin (1850lerde) Yakutlar olduu belirtilmektedir (imir 1992: 97). Latin alfabesini ilk kullanan (1917) Trk topluluu da Sahalar olmutur (Ercilasun 1995: 738). Azerbaycanda ise 1918 ylndan sonra Latin alfabesine geme konusunda tartmalar yaplmaya balanmtr. 22 Temmuz 1922 ylnda Azerbaycan MIK, Arap alfabesi yerine Latin alfabesinin kullanlmasn kararlatrr. Bir sre iki alfabenin bir arada kullanlmasnn ardndan 1924 ylnda resmi alfabe olarak kabul edilmitir. Yeni alfabenin okullarda retilmesi ise 1928de mmkn olur (Abdullayev 1996: 105109).

1940 ylnda Azerbaycanda ve dier Trk topluluklarnda Sovyetler Birliinin istei ile kiril alfabesine geilmitir. Sovyetler birliinin dalmasna kadar da bu alfabe kullanlmtr.

2. TRK YE TRKES N N B MSEL SES B LG S ZER NE YAPILMI ALIMALAR

Azerbaycan Trkesindeki karl morfonologiya olan Biimsel ses bilgisi ( ng. morpho(pho)nology, morphophonemics; Fr. Morpho(pho)nologie; Alm. morpho(pho)nologie, morpho(pho)nemik) biim, yap anlamndaki morpho ve ses bilim anlamndaki phonology szcklerinden olumu bir birleik szcktr (Aksan

12

2003: II, 51, 77). Hece dmesi sonucunda morphonology (morfonoloji) biimini almtr.

Biimsel ses bilgisi dilin ses ve biim yapsnn ortak noktasn oluturmaktadr. Seslerin szck oluumunda ald grev ve dizim srasnda kk ve eklerde grlen ses deimelerinin incelenmesi bu alann temel amacdr. F. Aasolu Celilov Azerbaycan Dilinin Morfonologiyas adl eserinin Azerbaycan Trkesinin biimsel ses bilgisi zerine yaplm ilk alma olduunu ve daha nce dil bilgisi kitaplarnda bu konuya deinilse bile farkl balklar altnda yer verildiini belirtmektedir (Celilov 1988: 14).

Azerbaycan Trkesinde olduu gibi Trkiye Trkesinde de biimsel ses bilgisi alanndaki almalarn ounlukla dil bilgisinin dier dallaryla ilgili almalar ierisinde bir blm olarak ele alnd ya da farkl balklar altnda deerlendirildii grlmektedir. Ancak farkl balklar altnda olsa da bu daln inceleme alanna giren konular ele alp inceleyen almalar da vardr. Hemen btn dil bilgisi kitaplarnda biimsel ses bilgisi konularna deinildii grlr. Genel olarak ses bilgisinden kaynaklanan ses olaylar, ses deiimleri, hece, vurgu ve tonlama gibi biimsel ses bilgisini ilgilendiren konular ses bilgisi bal altnda ele alnmaktadr. Daha ok biim bilgisi ile ilgili olan kk ve eklerde grlen baz ses nbetlemeleri, kk ve gvdelere getirilen eklerin ses dizim zelliklerine gre nasl seildii gibi konular ise biim bilgisi blmnde deerlendirilir.

Trkiye Trkesinde biimsel ses bilgisi bak asyla yaplan almalarn daha ok eski tarihli olduu grlmektedir. Bu konuda szn etmemiz gereken ilk alma Besim Atalayn Trk Dilinde Ana Kelimeler veya Trkede Tretme szl (1967) adl almasdr. Atalayn bu almasnda Celilovun szck yuvas olarak adlandrd kk szcklerin trevleri verilmitir. Ancak bu alma Atalayn lmnden sonra yaynlanm notlarndan olumaktadr. Bu nedenle yazar tarafndan gerekli dzeltmeler ve aklamalar yaplamamtr. Ayrca szln oluturulmasnda yalnzca Trkiye Trkesi temel alnmam dier lehelerde

13

tretilmi szcklere de yer verilmitir. Bu nedenle Trkiye Trkesinin ayrca tretme szlnn hazrlanmas gerekmektedir. Yine szck kkleri ile ilgili bir alma da Kamile merin Trkiye Trkesinde Kkler (1976) adl almasdr. mer almasnda Trkedeki kklerin zellikleri, ad ve eylem kkleri, ikili kkler hakknda bilgi vermitir. Oya Adal ise Trkiye Trkesinde Biimbirimler (1976) almasnda biim birimleri ncl ardl biim birimler, zgr baml biim birimler, szlksel grevsel biim birimler eklinde snflandrarak incelemitir.

Biimsel ses bilgisi ile ilgili bir alma da Vecihe Hatipolunun Pekitirme ve Kurallar (1973) adl almasdr. Hatipolu almasnda pekitirmeli szckleri inceleyerek bu tr szcklerin oluturulmasnda seslerin belirli grevleri ve zellikleri olduunu belirtmitir. Trk Dil Kurumunun tantma yaynlarndan olan bu kk alma konuya biimsel ses bilgisi asndan yaklalm olmas nedeniyle nemlidir. Buna benzer bir almay da Osman Nedim Tuna ikilemeler zerine yapmtr. Tuna, Trkenin Sayca E Heceli kilemelerinde Sralama Kurallar ve Tabii Bir nsz Dizisi (1986) adl almasnda ikilemelerin oluturulmasnda baz ses kurallarnn bulunduunu szcklerin rastlantyla bir araya getirilmediini gstermitir. rnein baba ana deil ana baba, ocuk oluk deil oluk ocuk biiminde sralanmaktadr.

Bu ekilde tek bir konu ele alnp biimsel ses bilgisi asndan deerlendirilen baka almalardan da sz edilebilir. Ancak ayr bir alma olarak mer Demircann Kk Ek Birlemeleri adl eserinden sz etmek gerekir. Demircan almasnda Trkedeki eklerin zellikleri, birka biimi olan eklerin kk ve gvdelere getirilirken izlenen kurallar gibi biim bilgisinden kaynaklanan biim bilimsel ses bilimsel zellikleri incelemitir. Yine ayn yazara ait olan Trkenin Ses Dizimi adl almann III. blmnde Sesdizimsel Etkileim bal altnda biimsel ses bilgisinin konularna yer verilmitir. Bu almada Sesdizimsel Etkileim bal ile verilen blmn konusu, anlaml biimler, yani biimbirimler dizilirken oluan sessel etkileimdir (Demircan 2001: s. 65). Yazar bu blmde, szck ve ekimli biim dzeyinde kalnarak, kk denilen bamsz biimbirimlerle onlara katlan

14

baml biimbirimler, yani ekler arasndaki sesdizimsel etkileimde, ya da szcklere uygulanan anlamlama ilemlerinde oluan ses deiimleri ni ele almtr (Demircan 2001: 65). Bu da biimsel ses bilgisinin inceleme alanna girmektedir.

Trkiye Trkesinin biimsel ses bilgisinin incelenmesinde yararlanlacak nemli bir kaynak da Efrasiyap Gemalmazn nderliinde hazrlanm olan Trke Szlkn Ters dizimi adl almasdr. Sondan eklemeli bir dil olan Trkenin sz varlnn tersten dizilmesi dilin yaps ile ilgili birok deerlendirmenin yaplmasn kolaylatrmaktadr. lek olan ve az kullanlan ekleri, eklerin trettikleri szcklerdeki ilevlerini, hangi eklerin hangi szcklere getirildiini ters diziminden kolaylkla belirlemek mmkndr.

15

AZERBAYCAN TRKES VE TRK YE TRKES N N B MSEL SES B LG S AISINDAN KARILATIRILMASI

Azerbaycan Trkesi ve Trkiye Trkesi genel dil bilgisi kurallar asndan byk benzerlik gstermektedir. Ancak biimsel ses bilgisinin bak asyla incelendiinde farkl dillerden ve toplumlardan etkilenme, corafi ayrlk gibi eitli nedenlerle iki lehenin ayrld durumlar da bulunmaktadr. Aslnda Azerbaycan Trkesi ile Trkiye Trkesini birbirinden ayran temel nitelik biimsel ses bilgisinde grlen bu ayrlklardr.

1. SES B R M DAILIMI

Biimsel ses bilgisi dilin seslerinin dizim zelliklerini ve kkle ek birleiminde grlen etkileimi incelemektedir. Ses bilgisi ve biim bilgisinde grlen biimsel ses bilgisi zelliklerinin byk ounluu ses birim dalm zelliklerinin bir sonucudur. Hem Azerbaycan Trkesinde hem de Trkiye Trkesinde dilin zaman ierisinde gsterdii geliim dorultusunda ses birim dalm deiebilmektedir. zellikle alnt szcklerin her zaman Trkenin ses dizimi zelliklerine uydurulamad grlr.

Celilovun (1988: 45) sz ve biim birim terkibinin eitli yerlerinde ses birim birlemelerini snrlayan kurallar olarak tanmlad ses birim dalm (Fonotaktika) terimi Trkiye Trkesi dil bilgisi kitaplarnda kullanlmamaktadr. Genel olarak Trkenin ses zellikleri bal altnda dilin dalm zellikleri verilmeye allmaktadr.

Banguolu Kelime inde Sesler bal ile ele alarak n seste, i seste ve son seste seslerin zelliklerini ayrntl olarak aklar (Banguolu 1959: 73101).

16

Muharrem Ergin de ses dalm zelliklerini Trke Kelimelerdeki Balca Ses Hususiyetleri ve Trke Kelimelerdeki Balca Ses Deimeleri blmnde vermitir (Ergin 1999: 5279, 80111). Dier dil bilgisi kitaplarnda da konunun Trkenin ses zellikleri bal altnda verildii grlmektedir. Dil bilim terimleri szlnde dalm; bir ses birimin, anlam birimin ya da dizimin deiik kullanm ya da balamlardaki evrelerinin tm (Vardar 1998: 67) olarak tanmlanmaktadr. Demircann Trkenin Ses Dizimi adl almasnda ise dalm teriminin tanmna uygun olarak l Dilde Sesbirimler ve evresel zellikleri balyla ele alnmtr.

Azerbaycan Trkesi ile Trkiye Trkesi genel dalm zellikleri asndan incelendiinde szck banda, ortasnda ve sonunda bulunabilen seslerin farkllk gstermesi Azerbaycan Trkesi ve Trkiye Trkesinin biimsel ses bilgisi zelliklerini birbirinden ayrr. Seslerde meydana gelen dme, kalnlama, szclama, tmlleme vb. ses olaylar da dalm zelliklerinin sonucudur.

1. 1. SES DMES

Azerbaycan Trkesinde n sesteki y nsz ounlukla der. kinci nsz sesi olan bu tr szcklerde Azerbaycan Trkesinde n seste bu sesin bulunmamas nedeniyle i sesine dnr: il yl ilan ylan ildrm yldrm ildnm yldnm ilh ylk kinci nls i, , u seslerinden biri olduunda ise szcn bu sesinde deiiklik olmaz:

17

rek yrek z yz zmek yzmek zk yzk igid yiit

seste y dmesine urayan szckler de bulunmaktadr: lemek eylemek, le yle, ble byle.

1. 2. SES TREMES

Trkiye Trkesinden farkl olarak Azerbaycan Trkesinde baz szcklerde n seste h sesi tredii grlr: himlemek imlemek hin in his is hislenmek islenmek hrdrmek rdrmek hrg rg hrkek rkek hrkmek rkmek

1. 3. DARALMA

Azerbaycan Trkesinde daralma a>, a>, a>u, e>, e>i, o>u, > deimeleriyle olur (Celilov 1988: 56). Balayc nsz y sesinden nceki nl bu sesin etkisiyle daralmaktadr: baaya>bahya bohaya>bohya

18

gocaya>gocuya keye>kye meye>miye tahaya>tahya

Trkiye Trkesinde ise y nsznn daraltc zellii yalnzca imdiki zaman ekinde grlmektedir: almayor>almyor, grmeyor>grmyor Balayc nszden nce daralma olmaz. Azerbaycan Trkesinde imdiki zaman eki -r, -ir, ur, -r eklindedir. nlyle biten szcklerde balayc nsz almaktadr. Bu nedenle imdiki zaman ekinde grlen daralma olay da balayc nszn daraltc etkisinden kaynaklanr. Ek nlyle biten szcklere getirildiinde szcn nls daralr.

alayr>alyr isteyir>istiyir oynayr>oynuyur gzleyir>gzlyr

Ayrca Trkiye Trkesinde yuvarlak nlyle telaffuz edilen birok szcn Azerbaycan Trkesinde daralmaya urad grlmektedir. Daralma genellikle ilk hecede gerekleir: buum boum buynuz boynuz erive ereve fitva fetva gzg gzg, ayna kise kese nifret nefret sintz sentez zr zr

19

1. 4. NCELME

Azerbaycan Trkesinde szck banda sesi kullanlmamaktadr. Trkiye Trkesinde bu ses ile balayan szckler Azerbaycan Trkesinde i sesi ile kullanlr: ilm lgm il lk ira rak ir rk irsi rsi irz rz isinme snma isla slak islatma slatma ismarla- smarla- israr srar issz ssz ig k iztirab strap

Azerbaycan Trkesinde alnt szcklerin byk ounluu incelme ve kalnlama ile nl uyumuna uydurulur. zellikle k> szcklerde deiimine uram sesinden sonraki nlnn inceldii grlmektedir. Ancak bu ses

deiiminin bulunmad szcklerde de incelme olur. ncelmenin zellikle Arapa ve Farsa szcklerde grlmesinde bu tr szcklerin alndklar dilde k sesinin gye yakn ve bu sesten sonra gelen nllerinin de daha ince telaffuz edilmesinin etkisi bulunmaktadr: ebir kabir ebiz kabz ebul kabul eddar gaddar edeh kadeh edem kadem edeme kademe ible kble edir kadir ida gda ehve kahve elb kalp elem kalem elib kalp de i dakik ela e alaka

20

Szck ba h ve h seslerinin de inceltici zellii bulunur. k> deiiminde olduu gibi Arapa ve Farsada h ve h seslerinden sonra nlnn ince telaffuz edilmesinden kaynaklanmaktadr. Trkiye Trkesinde kaln ses tercih edilirken Azerbaycan Trkesinde ince syleyi tercih edilmitir: hemd hamd hemsi hamsi hendan handan herbiyye harbiye herc har hereke hareke hereket hareket herem harem herf harf heris haris hesed hased hesir hasr hesret hasret hessas hassas

Bunlarn dnda incelmeye uram szckler incelendiinde Arapa ve Farsa szcklerde bulunan ayn, f, m seslerinin de Azerbaycan Trkesinde inceltme zellii bulunduu anlalmaktadr: ebd abd eded adet eyar ayar ereb arap esebi asabi esger asker esl asl eyan ayan ezab azap ezemet azamet ezim azim eziz aziz ezrail azrail fe et fakat fe et fakat fe ir fakir fehri fahri fereh ferah fer fark fezilet fazilet fir et firkat fitret ftrat me ale makale merib marip melum malum mena mana

21

1. 5. KALINLAMA

Azerbaycan Trkesinde ierisinde uzun nl bulunan alnt szcklerin ince nlleri nl uyumuna uydurularak kaln telaffuz edilir. Trkiye Trkesinde ise ince nller korunmaktadr: zarafat zerafet amanat emanet dastan destan halal helal salam selam camaat cemaat davam devam camal cemal cahan cihan cavab cevap cavahir cevahir

1. 6. DZLEME VE YUVARLAKLAMA

Azerbaycan Trkesinde b, m, p, f, v nszlerinin etkisiyle a>o, e>, >u, i> ses deimelerinin yaygn olarak olutuu grlr (Celilov 1988: 58). zellikle v sesinin nndeki nlnn a>o, e> deiimine uramas olduka yaygndr: ovu avu ovun- avun- dvlet devlet dovan tavan cvher cevher dvr devr mvt mevt

vlad evlat vliya evliya tvle alov ov tavla lev av kvkeb kevkeb

>u, i> deimesi daha az grlr:

22

burah brak mvsm mevsim uvalduz uvaldz ovu avc. Dzleme ise u> deiiminde grlr. Burada yine alnt szcklerin nl uyumuna uydurulmas sz konusudur: amr amur ab kabuk abra kaburga arpz karpuz Trkiye Trkeesinde n seste i olan baz szckler de dzleerek e olmutur. Bunun nedeni kapal e sesinin Azerbaycan Trkesinde olduka yaygn olmasdr: lave ilave, elac ila.

1. 7. SIZICILAMA

Azerbaycan Trkesinde szclama olay k>y, k>h, g>, g>y deiimleriyle oluur. k>y deiimi son seste kk ve ek birleiminde gerekleir. Son sesteki k Trkiye Trkesinde szce nlyle balayan bir ek getirildiinde k> deiimine urar. Art damak ve n damak ayrm yaplmaz: yemek-i>yemei, ekmek-i>ekmei, iek-i>iei, kapak->kapa, kulak->kula vb. Ancak Azerbaycan Trkesinde szclama sonucunda art damak k nsz k>, n damak k nsz ise k>y deiimine urar: iek-i > ieyi ilik-i > iliyi etek-i>eteyi asna -> asna aba -> aba ra ->ra

23

Trkiye Trkesinde ierisinde art damak k sesi bulunan szckler Azerbaycan Trkesinde h sesi ile kullanlr. Bu deiim i seste daha yaygndr: aha ake ahan akan ah ah bahc bakc hma kmak oh ok dohsan doksan ahma kakmak burahma brakmak ilh ylk

Baz szcklerde h>h biiminde kullanlmas ise aslnda deiim deil alnt szcklerin asln korumasdr. Trkiye Trkesinde h sesi yaz dilinde kullanlmamaktadr. Bu nedenle Arapa ve Farsadaki kullunmnda bu sesin bulunduu szckler de h ile yazlr. Azerbaycan Trkesinde ise sesin yaz dilinde bulunmas nedeniyle alnt szcklerin yazmnda korunduu grlr: beht baht beh bah hrman harman taht taht ihtilaf ihtilaf Trkiye Trkesindeki i seste bulunan szc nsz Azerbaycan Trkesinde akclaarak y nszne dnr. Bu ses deiimi nszle balayan szcklerde iki nl arasnda gereklemektedir. y sesinden sonra nsz bulunan szcklerde ise orta hece nlsnn dm olduu anlalyor: e(i)r-i>ey(i)ri. ciyer ier deyi- dei- deyirmen deirmen beyenmek beenmek byr br deyir- deir- deyenek denek dyme dme eyri eri yne- ine- iyde ide iyne ine ihtiyar ihtiyar hezine hazine humar humar hunhar hunhar

24

Szck iindeki g sesinden nce akc veya szc nszler bulunduu durumlarda ise g> deiimi gerekleir: bayn baygn belem balgam buru burgu dalc dalg dama damga darn dargn dolun dolgun durun durgun duyu duygu abra kaburga ar karg asra kasrga ay kayg ova kavga vuru vurgu

g sesinden nce tmsz nsz bulunduran szckler Trkiye Trkesinde art damak k sesi ile yazlan szcklerdir ve Azerbaycan Trkesinde k> deiimine uramlardr. Bu nedenle bu szcklerde g> deiimi olmaz :

ba a baka bat n batkn (batm, km) al an alkan

al alk hal a halka bas n basgn

Ayrca -ga, -g, -gu, -gan, -gn, -gun biim birimlerinin ince nll deikelerinde de g> deiimi grlmez: bilge bilge zge zge silgi silgi ekingen ekingen lgn lgn dzgn dzgn szgn szgn hrg rg

25

1. 8. TMLLEME

Trkiye Trkesinde genel olarak baz alnt szckler dnda son seste b, c, d, g sesleri bulunmaz. Alnt szcklerin byk bir ounluu bu ses birim dalm kuralna uydurulur. Ancak bu tr szckler nl ile balayan bir ek aldklarnda yeniden tmlleerek eski biimine dner. Azerbaycan Trkesinde ise son seste tml nszler bulunabilmesi nedeniyle nlyle balayan ek almalar durumunda da aynen korunurlar: ac a and ant dalc dalg drd drt hetib hatip iltihab iltihap imdad imdat inad inat isnad isnat kitab kitap murad murat tac ta ted ig tetkik uc u

Azerbaycan Trkesinde Trke szcklerde Eski Trkedeki tli biiminin korunduu rnekler bulunmaktadr: tohun- dokun- tk- dk- vb. Ancak Trkiye Trkesinde tli olan szckler Azerbaycan Trkesinde ounlukla tmlleerek dli olarak kullanlmaktadr: daban taban dad tat dan r-dun ur tangr tungur dara tarak darama taramak darn tarn dart tart dartlma tartlmak dartma tartma da n takn dat-duz tat tuz derzi terzi dezgah tezgah drmanmak trmanmak drna trna diksin- tiksin- dutsa tutsak duz tuz

26

t>d deiimi szck iinde ve szck sonunda da grlr: idhal ithal ted ig tetkik and ant drd drt imdad imdat

Azerbaycan Trkesinde grlen bir tmlleme olay da art damak k sesinin zellikle n seste ve son seste k> deiimine uramasdr: erar karar ebir kabir ayda kaide a ka ar kark oyun koyun isti lal istiklal isti amet istikamet

1. 9. NSZ UYUMU

Azerbaycan

Trkesinde

nsz

uyumu

bulunmamaktadr.

Trkiye

Trkesinde tmsz nsz kendinden sonra gelen ekin tml nszn benzeme ile tmszletirir. Biim birim deikelerinde grlen farkllama nedeniyle Trkiye Trkesinin ses birim dalmna gre bir arada kullanlamayan tml ve tmsz seslerin Azerbaycan Trkesinde yan yana gelebildii grlr: da n takn dicik diik iirtdirmek iirttirmek ilidirilmek kirimice sessizce sdlk

27

1. 10 BENZEME

Trkiye Trkesinde benzeme ile mye dnen n sesi Azerbaycan Trkesinde korunmutur: anbar ambar canbaz cambaz onu komu penbe pembe snbl smbl tenbel tembel

1. 11. K Z NSZLER

Azerbaycan Trkesinde ikiz nsz kullanm yaygndr. Say adlarnda, yansma szcklerde nsz ikizlemesi grlmektedir: a al akal d do a lda- vrlda- uz dokuz lda- bar- sa al sakal al geni omuzlu

sekkiz sekiz a appala- tokatla- yeddi yedi

kommunist komnist

Alnt szcklerde ise Trkiye Trkesinde sondaki ikiz nszlerden biri der. Szcn aslnda bu ekilde ikiz nsz bulunan szckler nlyle balayan bir ek aldklarnda den nsz yeniden treyerek eski biimini alr: hak->hakk. Azerbaycan Trkesinde ise son sesteki bu ikiz nsz korunmaktadr. Bu nedenle dme ve treme de olmaz: ha hak hedd hat hezz haz zenn zan hecc ha

sirr sr hiss his

28

Azerbaycan Trkesinde alnt szcklerin i seste bulunan ikiz nsz de korunmaktadr. Trkiye Trkesinde bu szckler tek nszle yazlr: icraiyye yerine getirme ictimaiyyet itimaiyat insaniyyet insaniyet islamiyyet slamiyet fehriyye fahriye nezeriyye nazariye

Bu dalm zellii ayn zamanda yazm kurallaryla da ilgilidir. Celilov, Azerbaycan Trkesinde Trkenin yapsna uymayan ikiz nszlerin korunmasnn gereksiz olduunu ve Trkiye Trkesinde olduu gibi tek nszle yazlmasnda hibir saknca olmadn belirtmektedir (Celilov 1988: 80).

1. 12. K NLNN YAN YANA KULLANILMASI

Ses birim dalmnda grlen nemli bir zellik de szck iinde iki nlnn yan yana gelmesi durumunun Azerbaycan Trkesinde daha yaygn olmasdr. Trkiye Trkesinde arada y tremesiyle kullanlan bir ok szck Azerbaycan Trkesinde alndklar dilde olduu gibi iki nl yan yana biimiyle kullanlr: bio rafik biyografik biokimya biyokimya biosfr biyosfer diabt diyabet diagram diyagram dialkt diyalekt dialo diyalog fiziokrat fizyokrat fiziolo fizyolog funksional fonksiyonel ion iyon okan okyanus

29

1. 13. SES N N KULLANIMI

Azerbaycan Trkesinde sesi yazda gsterilmektedir. Eski Trkede sesi ile kullanlan d-, y- vb. szckler Azerbaycan Trkesinde korunmutur. Olduka yaygn olan bu ses asl biiminde bulunmayan szcklerde ve alnt szcklerde de kullanlmaktadr: tab tabi man mani ynen aynen li eli hsan ihsan l el idal ideal hyvan hayvan yib ayp yni ayn hkam ahkam

2. HECE

Azerbaycan Trkesi ile Trkiye Trkesinde heceleme sistemi ve yaps asndan bir farkllk yoktur. Azerbaycan Trkesinde olduu gibi Trkiye Trkesinde de Trke szcklerde tek bana bir kelime olarak grlebilen alt hece biimi vardr:

V VC VCC CV CVC

a, e, , i, o, , u, at, e, ev, ol- alt, ant, ast, ilk, st, bu, da, su, u, ye- gz, ka, tr, yz

CVCC fark, krk, sarp, srt-, Trk

30

Baz szcklerin iki lehede farkl biimlerde hecelenmeleriyle oluan biim bilimsel ses bilimsel farkllklar ise yazm kurallarnn farkl olmas ve szcklerin baka ses olaylarndan etkilenerek geliim gstermesi gibi nedenlerle ilgilidir. zellikle alnt szcklerin ve birleik szcklerin yazmlar biim bilimsel ses bilimsel farkllamaya neden olur.

Trkenin tek doruklu bir dil olmas nedeniyle sonda iki nszn yan yana bulunduu tek heceli szckler incelendiinde yalnzca baz nsz iftlerinin hece sonunda bulunabildii grlr (Banguolu 1959: 62-68). Bu durum alnt szcklerin hece banda grlen nszleri iin de geerlidir. Yan yana gelen ilk nsz l, m, n, s, , r seslerinden biri olabilmektedir. kinci nsz ise genellikle tmsz nszdr: kalp, sert, kurt, alp, kent vb. Yabanc szcklerde Trkenin bu sesbirim dalm kuralna uymayan szckler Trkiye Trkesinde iki nsz arasna nl getirilerek Trkenin hece yapsna uydurulur. Azerbaycan Trkesinde ise iki nszn yan yana geldii alnt szckler genellikle asl biimini korumaktadr. Bu durum bu tr szcklerin her iki lehede farkl biimde hecelenmesine neden olur:

Trkiye Trkesi devir CV-CVC emir V-CVC fehim CV-CVC hzn CV-CVC kfr CV-CVC zikir CV-CVC zulm CV-CVC

Azerbaycan Trkesi dvr emr fehm hzn kfr zikr zlm CVCC VCC CVCC CVCC CVCC CVCC CVCC

Trkiye Trkesinde olduu gibi nl tremesiyle hece sistemine uydurulmu szcklere de rastlanmaktadr: kr > AT. kr, fikir> AT. fikir

31

Hecelenmede yazm kurallarnn farkllndan kaynaklanan biim bilimsel ses bilimsel zellikler ise szcklerin birleik yazmyla ilgilidir. Trkiye Trkesinde birleik yazlan etmek, olmak vb. yardmc eylemlerle kurulan szckler Azerbaycan Trkesinde ayr yazlmaktadr. Bu durumda bu szcklerin hecelere ayrlmasnda da farkllama grlr:

Trkiye Trkesi dev-ret-mek em-ret-mek CVC-CVC-CVC VC-CVC-CVC

Azerbaycan Trkesi dvr tmek emr tmek ehr olma CVCC VC-CVC VCC VC-CVC CVCC VC-CVC

haz-met-mek CVC-CVC-CVC kah-rol-mak CVC-CVC-CVC kay-do-lun-mak CVC-CV-CVC-CVC

hezm t-mek CVCC VC-CVC eyd olunmak CVCC V-CVC-CVC

Grld gibi hece ile ilgili biimsel ses bilgisi ayrlklar ses olaylar ve yazm kurallarnn sonucudur. Hecenin yaps ve heceleme sisteminde genel olarak bir farllk bulunmaz.

2. 1. S MLER N HECE KURULUU (VC, CVC, CV, V, VCC, CVCC)

Kk durumundaki VC kurululu isimler incelendiinde genelde bu tr isimlerin iki lehede ortak olduu grlmektedir. Ancak ses birim dalmndan kaynaklanan farkllklar bulunmaktadr. Sondaki tmsz nszler Azerbaycan Trkesinde tmllemitir: a, ac, uc. Trkiye Trkesinde son sesteki k genel olarak Azerbaycan Trkesinde h olmaktadr. Bu deiime uram VC kurululu isimler de bulunmaktadr: oh ok

32

Bu kurulutaki isimlerde grlen nemli bir zellik de Trkiye Trkesinde CVC kuruluunda olan n seste y nsz bulunan isimlerin ses dmesi nedeniyle Azerbaycan Trkesinde VC kuruluunda olmasdr: z, il Azerbaycan Trkesinde alfabede ayr bir ses birim olarak gsterilen sesi VC kurululu isimlerde de bulunur: v ev, l el, yabanc. Trkiye Trkesinde bu sesin szcklerde oluturduu anlam fark yazda gsterilmemektedir.

Azerbaycan Trkesi ve Trkiye Trkesindeki VC kurululu isimlerin bazlar unlardr:

ad ad at at ac a a a al(hile)al an an ar ar ay ay a ak et et er er

v l el n iz it i i il ov od

ev el, yabanc el en iz it i i yl av od

ot oh d n uc ur un z n

ot ok d n u ur un yz n

CVC kuruluundaki isimler hem Azerbaycan Trkesinde hem de Trkiye Trkesinde dier hece yaplarna gre daha yaygndr. CVC kurululu isimlere unlar rnek verebiliriz:

ba ba bal bal ba ba bel bel bey bey bz bez bit bit

bud boy buz buz cam cam can can l ul l ul p p

da da da ta dil di diz dil di diz

gl gr gz

kl kr kz

go ko gol kol goz koz gum kum

don don ga ka

33

gu ku gc g gl gl gn gn ha ha

hal hal han han his kel kir his kel kir

kol kl g

kol kl k

mal mal pul pul sac sa

kz gz kz gz

Trkiye Trkesinde nc tekil kii zamiri o dnda tek bir nlden oluan isim bulunmamaktadr. CV kuruluu da Azerbaycan Trkesinde olduu gibi nadir grlr. VCC ve CVCC heceleri ise daha yaygndr: and ant alp alp brk brk gurd kurt kend krk gulp kent krk kulp

2. 2. EYLEMLER N HECE KURULUU (CV, VC, CVC)

Celilov Azerbaycan Trkesinde tek heceli eylemlerde alnt szck bulunmadn belirtmektedir (Celilov 1988: 173). Ayrca CVCC ve VCC biimindeki srt-, yrt-, vb. baz eylemlerin sonundaki sr-, yr- vb. biimlerde kullanlmasna dayanarak bu tr szcklerin gvde olduunu belirtmitir (CEL LOV 1988: 174). Bu tr sonda iki nszn yan yana geldii eylemlerde birinci nsz szcdr.

CV biimindeki eylemler her iki lehede de olduka snrldr. Bunlara ortak olarak kullanlan de-, ye-, yu- eylemleri rnek gsterilebilir. VC kuruluundaki eylemler ise bunlara oranla daha fazladr. Bunlarn da byk ounluu ortak olarak kullanlmaktadr:

34

a- a al- al- an- an- as- as a- a- at- at- az- az- e- e- ek- ek- em- em- ez- ez-

i- i- ol- ol- ov- ov- oy- oy- l- l- p- p- u- u- um- um- uy- uy- t- t-

Bunlarn dnda biimsel ses bilgisi asndan farkllk gsteren VC kurululu eylemlerden bazlar n seste y dmesi sonucunda olumutur:

it- it-, yit- ud- ut-, yud- z- z-, yz-.

Trkiye Trkesinde bulunmayan , h, sesleriyle kullanlan VC kurululu eylemler de vardr: ah- ak-, r- er-, - e-, t- et-, n- in-. vmek szc ise v>y deiimi ile y- biiminde kullanlr. Ayrca z-, t- szcklerinin Trkiye Trkesindeki anlamlarnn yan sra Eski Trkedeki kes- CVC ve geCVC anlamlarn koruduklar grlr. Eski Trkede ackmak anlamnda kullanlan ac- eylemi de Azerbaycan Trkesinde yaamaktadr. Trkiye Trkesinde bu eylem kk unutulduu iin a tok olmayan isim kknden ac- ile ayn anlaml ack- eylemi tretilmitir.

Hem Azerbaycan Trkesinde hem de Trkiye Trkesinde kk durumundaki eylemlerin byk ounluu CVC hece yapsndadr. Dier hecelerde olduu gibi

35

bunlarda da Azerbaycan Trkesinin ses dizim kurallarna uygun olarak ses olaylarnda incelediimiz deiimleri (k>h, >i vb.) gsterirler:

az- kaz- al- kal- an- kal- ap- kap- at- kat- r- kr- z- kz-

y- ky- k- ge ks- ks- k-,g- gy- giy- gt- git- gd- gt-

bah- bak- bo- bo- bk- bk- bz- bk- vr- ver- min- bin- dey- de-

3. B M B LG S ULAMLARININ B MSEL SES B LG S

Biim bilgisi ulamlar Oya Adalnn ardl adn verdii baml biim birimlerdir (Adal 1979: 27):

36

Szck trlerinin kk durumundaki biimleri baml biim birim olarak adlandrlmaktadr. Kamile mer sck trlerini ad ve eylem olarak ikiye ayrm ve Trkiye Trkesindeki kklerin temel zelliklerini yle belirtmitir ( mer 1976: 32):

1. Genel olarak tek sesten oluan bir szck yoktur. 2. Kk durmundaki biimbirimler daha ok tek hecelidir. 3. Kklerde nseste nsz ylmas bulunmaz. 4. Kkler szcn banda bulunur. 5. Herhangi bir kk ya da eylem kkdr. Ancak hem ad hem eylem olarak kullanlan szckler de bulunmaktadr.

Oya Adal ise Trkiye Trkesindeki biim birimleri ele ald almasnda ncelikle biim birimleri cller ve ardllar olmak zere ikiye ayrmtr. Burada ncller bamsz biim birim olarak adlandrlan kklerdir. Ardllar ise baml biimleri oluturan eklerdir. Adal szck trlerini likileri Asndan Trkede Biimbirimler bal ile ele alarak kendi iinde blmlere ayrmtr (Adal 1979: 35)

1. Szlksel baml biim birimler: eylemler 2. Szlksel zgr biim birimler: isimler, sfatlar, zarfalar 3. Grevsel zgr biim birimler: zamirler, edatlar 4. Grevsel baml biim birimler: ekler

Eylemler szlksel bir anlam tamalarna ramen cmle iimde tek balarna kullanlamazlar. Bu durumda zaman, kii vb eklere ihtiya duyarlar. Bu nedenle bamldrlar. simler, sfatlar ve zarflar ise yine szlksel olmakla ayn zamanda bamszdrlar herhangi bir eke ihiya duymazlar.

37

Burada Adalnn grevsel baml olarak nitelendirdii iletim biim birimleri ele alnmtr. Azerbaycan Trkesi ve Trkiye Trkesinin okluk, olumsuzluk, iyelik eklerinde biimsel ses bilgisi asndan fark bulunmamaktadr. Bunlar ekin getirilecei kk ve gvdelerin ses zelliklerine gre ses uyumu dikkate alnarak szce eklenir.

3. 1. DURUM EKLER

Durum eklerinde ynelme ve ilgi durumlarnda biimsel ses bilgisi asndan farkllk bulunmaz. Belirtme durumunda ise Eski Trkede yaygn olarak kullanlan n, -ni, -nu, -n ekinin Azerbaycan Trkesinde korunduu grlr: szcklere getirildiinde araya balayc nsz alr. Ayrlma ve bulunma durumu eklerinde ise Azerbaycan Trkesinin ses birim dalm zelliine uygun olarak eklerin tmsz deikeleri kullanlmamaktadr. Buna gre durum ekleri yledir: uzunu kuzuyu. Trkiye Trkesinde -, -i, -u, - olarak kullanlan bu ek nlyle biten

Trkiye Trkesi lgi: Ynelme: Belirtme: Bulunma: Ayrlma: -n, -in, un, -n, -nn, -nin, nun, -nn -a, -e -, -i, -u, - -da, -de, -ta, -te -dan, -den, -tan, -ten

Azerbaycan Trkesi -n, -in, un, -n, -nn, -nin, nun, -nn -a, -e -, -i, -u, -, -n, -ni, -nu, -n -da, -de -dan, -den

38

3. 2. DERECELEND RME EKLER

Derecelendirme ekleri genelde ortaktr. Biimsel ses bilgisi asndan Azerbaycan Trkesinde n damak ve art damak k sesleri ayrlr: torback, yahrak. Trkiye Trkesinde k sesi yazda gsterilmediinden byle bir ayrm sz konusu deildir.

Trkiye Trkesi -ck, -cik, -cuk, -ck -mtrak -rak, -rek

Azerbaycan Trkesi -ck, -cik, -cuk, -ck -mtrak -rak, -rek

Bunlarn dnda Azerbaycan Trkesinde Trkiye Trkesinde bulunmayan ve derece ifade eden ekler de vardr. -mtrak eki ile ayn ilevde olan -tl, -tul, -tl, mtl, -umtul, -mtl Trkiye Trkesinde kullanlmamaktadr: amtl, yalmtl yeilimtrak. Sevgi ve kltme ifade eden -caz, -ceiz ekleri ise Azerbaycan Trkesinde -caz, -ciyez, -cuaz, -cyez eklinde yaygnlk kazanmtr: zcaz, ucuaz. Trkiye Trkesinde kullanlmayan bir ek de -mtrak ve -ca, -ce eklerinin ilevinde olan -sov, -msov ekleridir: amsov beyazmtrak, uzunsov uzunca, dlisov delice.

3. 3. ATI EKLER

Azerbaycan Trkesi ve Trkiye Trkesinde at eklerinin biimsel ses bilgisi asndan farkllk yoktur. Ancak yalnzca ite atda Azerbaycan Trkesinde -, -, -i, -u, - deikelerinin yan sra -a, -e biimlerinin de az sayda szckte kullanld grlr: tut-a.

39

leklik asndan bakldnda at ekleri Azerbaycan Trkesinde daha yaygndr. Birok szcn at ekleriyle tretilmi ve Trkiye Trkesinde kullanlmayan trevleri bulunur: aya lama , aya latmak, iddirmek, iddirilmek, idirmek, ezizleme, ezizlemek, ezizlendirme, ezizlendirmek, ezizlenmek, ezizletme, ezizleme, ezizlemek vb.

3. 4. K P, ZAMAN VE K EKLER

3. 4. 1. K EKLER

Kii eklerinin ekiminde zamir kkenli kii eklerinin birinci ve ikinci kiileri birbirinden ayrlmaktadr. Bu ekimler Azerbaycan Trkesinde Eski Trkedeki zamirle ekimin izini tamaktadr: Trkiye Trkesi 1. Tekil Kii: -m,-im, -um, -m 2. Tekil Kii: -sn, -sin, -sun, -sn 3. Tekil Kii: 1. oul Kii: -z, -iz, -uz, -z 2. oul Kii: -siniz, -snz, -sunuz, -snz 3. oul Kii: -ler, -lar Azerbaycan Trkesi -am, -em -san, -sen - , -ik, u , -k -siniz, -snz, -sunuz, -snz -ler, -lar

Bu kii ekleri Azerbaycan Trkesinde imdiki zaman, gelecek zaman, renilen gemi zaman, istek ve gereklilik kiplerinde kullanlr. yelik kkenli kii eklerinde ise fark yoktur. Yalnzca birinci oul kii de art damak sesinin k> deiimi ile kullanld grlmektedir:

40

Trkiye Trkesinde 1. Tekil Kii: -m 2. Tekil Kii: -n 3. Tekil Kii: 1. oul Kii: -k, -k 2. oul Kii: -niz, -niz, -nuz, -nz 3. oul Kii: -ler, -lar

Azerbaycan Trkesinde -m -n -k, -niz, -niz, -nuz, -nz -ler, -lar

yelik kkenli kii ekleri ise grlen gemi zaman ve art ekimlerinde kullanlr.

3. 4. 2. B LD RME K PLER

Azerbaycan Trkesinde bildirme kipleri imdiki zaman, grlen gemi zaman, renilen gemi zaman, kesin gelecek zaman ve kesin olmayan gelecek zaman olarak snflandrlmaktadr. Geni zaman kavramnn Azerbaycan Trkesinde kesin olmayan gelecek zaman olarak adlandrld grlmektedir. Geni zaman ekleri -ar, -er, -r, -ir, -ur, -r, rdir. Azerbaycan Trkesinde yaygn olarak ar, -er kullanlr. Azerbaycan Trkesinde bu zamann olumsuz birinci teklik ve okluk ekiminde -mar, -mer ile yaplr (Zeynalov 1993: 378): Trkiye Trkesi bakmam bakmazsn bakmaz bakmayz bakmazsnz bakmazlar Azerbaycan Trkesi bahmaram bahmazsan bahmaz bahmar bahmazsnz bahmazlar

41

Kesin gelecek zaman ise Trkiye Trkesinde olduu gibi acak, -ecek ekleriyle yaplr. Azerbaycan Trkesinde iki nl arasnda bulunan n damak k sesinin szclaarak y olmas edeniyle birinci kiinin teklik ve okluk ekiminde ekin sonundaki k sesi k>y deiimine urar: Trkiye Trkesi geleceim geleceksin gelecek geleceiz geleceksiniz gelecekler Azerbaycan Trkesi geleceyem geleceksen gelecek geleceyik geleceksiniz gelecekler

imdiki zaman ekiminde de farkllk vardr. Azerbaycan Trkesinde imdiki zaman eki -r, -ir, -ur, -r eklindedir. nlyle biten szcklerde balayc nsz almaktadr. Trkiye Trkesinde olduu gibi imdiki zaman eki nlyle biten szcklere getirildiinde szcn nls daralr. Ancak buradaki daralma imdiki zaman ekinden deil balayc nszden kaynaklanr. Ayrca Trkiye Trkesinde imdiki zaman ekinin tek bir biimi olmas nedeniyle nl uyumuna uymaz. alyr alyor itsiyir istiyor ohuyr okuyor imdiki zaman karlamak iin -makta, -mekte (AT -ma da, -mekte) ve mada, -mede eklerinden de yararlanlmaktadr. Azerbaycan Trkesinde -mada, mede kullanlmaz. Devamllk anlam veren -ma ta, -mekte ekleri ise eylemin devam ekli olarak adlandrlr: gelmektesen. Grlen gemi zaman her iki lehede de -d, -di, -du, -d ekleriyle yaplr. Ancak Azerbaycan Trkesinde nsz uyumu bulunmamas nedeniyle ekin tli biimleri kullanlmaz:

42

Trkiye Trkesi yaktm yaktn yakt yaktk yaktnz yaktlar

Azerbaycan Trkesi yahdm yahdn yahd yahd yahdnz yahdlar

renilen gemi zamanda ise Azerbaycan Trkesinde -m, -mi, -mu, m ekinin yan sra b, -ib, -ub, -b eki de kullanlmaktadr: gelibsen, gelibdir, gelibsiniz, gelibler (Zeynalov 1993: 366). Ancak bu ekin birinci kiinin tekil ve oul biimlerinde ekimi yoktur. -m ile akim ise yledir: Trkiye Trkesi okumuum okumusun okumu okumuuz okumusunuz okumular Azerbaycan Trkesi ohumuam ohumusan ohumu ohumuu ohumusunuz ohumular

3. 4. 3. D LEK K PLER

Dilek

kiplerinin

snflandrlmas

Azerbaycan

Trkesinde

Trkiye

Trkesinden farkldr. Azerbaycan Trkesinde eylemlerde kip kavram heber, emr, arzu, vacib, ert, lazm, sual, davam ve bacarg (yeterlilik) olarak ayrlmtr. Ferhat Zeynalov sual, davam ve bacarg biimlerinin kip olarak ayrlmasnn doru

43

olmadn belirtir (Zeynalov 1993: 342-343) Devam kipi yukarda belirtildii gibi ma da/-mekte ekleriyle yaplr.

Emir kipinin birinci tekil kii ekimi Azerbaycan Trkesinde -a , -ek ekleriyle yaplmaktadr: alag, glek. Trkiye Trkesinde bu ekim -alm, -elim ekleriyle kurulur: gelelim. stek kipinde ise Azerbaycan Trklerinde birinci tekil kii iin -am, -em kullanlr: gelem. -meli, -mal ile yaplan gereklilik ve -sa, -se ekleriyle yaplan art kiplerinin ekimleri her iki lehede de ayndr:

Trkiye Trkesi okumalym okumalsn okumal okumalyz okumalsznz okumallar Trkiye Trkesi rpsam rpsan rpsa rpsak rpsan rpsalar

Azerbaycan Trkesi ohumalyam ohumalsan ohumal ohumaly ohumalsnz ohumallar Azerbaycan Trkesi rpsam rpsan rpsa rpsa rpsanz rpsalar

Bir tr gereklilik kipi olarak saylabilecek olan Lazm kipi ekimi ise -as, esi ekleriyle yaplr. Eski Trkeden gnmze kadar bu ek ounlukla istek ilevindedir. Trkiye Trkeesinde de sfat fiil eki olarak kullanlan ek bu eski istek

44

anlamn tar: plesi el. Azerbaycan Trkesinde bu ek ile yaplan kip hareketin yaplmasnn lzumlu olduunu belirtir:

dyesiyem dyesisen dyesidir

dyesiyik dyesisiniz dyesiler

45

AZERBAYCAN D L N N B MSEL SES B LG S

GR

Son yllarda eitli dillerin biimsel ses bilgisine ait yazlan eserler dilin bu alannda yaplacak almalarn gerekliliini btn akl ile gsterdi. Dilin biim bilgisi zelliklerini belirlemek, dil sisteminin eski dnemlerine inmek ve onun i oluum eilimlerini ortaya karmak olanana sahip olan biimsel ses bilgisinin incelenmesi Azerbaycan dilcilii karsnda duran en gncel ve nemli sorunlardandr. Biimsel ses bilgisi alannda yaplacak almalarla elde edilecek sonular sadece Azerbaycan dilinin deil, baka Trk dillerinin tarihine de yeni bir bak asyla yaklamaya olanak salar. Trk dilleri sisteminin yzyllar nce ald durumda bozulmadan devam etmesi (S. E. Malov, N. Y. Marr) ve genel oluum eilimleri esasnda bugnk durumuna gelmesi biimsel ses bilgisi almalaryla daha ak grlr. Hatta Azerbaycan dilinin biimsel ses bilgisi zerinde yaplan ilk incelemeler dorultusunda sylenen fikirler genel dilcilik asndan da byk nem arz edebilir (Alekperov, 1986, 102). Biimsel ses bilgisi incelemelerinin kuramsal neminin yannda, pratik nemi de phesiz ok byktr. yle ki, biimsel ses bilgisine ait l ve kurallarn art sremli ses bilgisi, diyalektoloji ve etimoloji alanlarnda yaplan aratrmalarda temel alnan zellikleri ortaya karr, Syleyi ve yazm kurallarndan, sz varl ve szck tretmeye kadar dilin eitli blmlerinde biimsel ses bilgisi aratrmalarndan faydalanlr. Etimoloji szlklerinin hazrlanmasnda da biimsel ses bilgisinin pratik nemi inkar edilemez. Biimsel ses bilgisinde kesinletirilmi yeniden oluturum denemeleri, arketiplerin belirlenmesi, zellikle seslerin boumlanma noktalar etimolojik aratrmalarda aa karlr, nk biimsel ses bilgisinin bak asndan dilin birimler aras ilikisinin dinamik durumu ortaya kar,

46

biim bilgisi ve ses bilgisi ile ilgili birimlerin karlkl oluum yollar aka grnr. Biimsel ses bilgisi yksekrenim rencileri iin u nedenle gerekli bir bilim daldr ki, dilin sistemini renmek ve dier blmlerini derinden benimsemek iin esiz bir malzeme verir. Son yllarda yazlan dil bilgisi kitaplarnda biimsel ses bilgisine zel blm ayrlmas hi de tesadfi deildir. Dil bilim tarihinde N. S. Trubetskoya kadar hi kimse biimsel ses bilgisinden ayr bir blm olarak bahsetmemitir. Bu nedenle de herhangi bir biimsel ses bilgisi zellii ses bilgisi veya biim bilgisi blmnde incelenmemitir. Dorudur, bu incelemelerde biimsel ses bilgisini ilgilendiren olaylarn asl nitelii, onun birimler aras ilevi, fonetik ve biimsel sistemin oluumundaki rol ele alnmamtr, ancak dil bilgisi kuruluunun birleik sisteminde biimsel ses bilgisi meselelerinin (eitli adlar altnda olsa da) dikkat ekmesi ve onlar hakknda fikir sylenmesinin z de biimsel ses bilgisi alanndaki almalarn tarihi bakmndan ilgi ekicidir. Hint dilciliinde biimsel ses bilgisinin ilk ve hem de dahiyane yorumlarnn ncs Panini olmutur. Onun sekiz blmden oluan dil bilgisi traktatlarnda biimsel ses bilgisinin zelliklerine (prathyahara, savariya) geni yer verilmi, ses birim dalmn yanstan kurallar, sfr biim birim anlay, i bkn (vrddhi, guna), biim birim birleimindeki deime (sandhi), ses birim dalmna bal olan ve ses deimesi eklinde gerekleen biim birim almamas (deimesi) aklanmtr. Genellikle, ses bilgisi ile biim bilgisi ilikisi zerine kurulan Panininin dil bilgisinde biimsel ses bilgisi meselelerinin yorumu gnmz aratrmaclarnn bu alanda yapabilecei deerlendirmeler seviyesindedir. Ancak ne yazk ki, biimsel ses bilgisinin fikir tarihinden bahseden dilcilerin hibiri bu byk dilcinin adna yer vermemitir. Antik dnem dilciliinde kk ve eklerin ses birleimine nem verilmedii iin daha sonralar Latin dil bilgisi sistemini devam ettiren Hint Avrupa dilcilii de geen asra kadar biimsel ses bilgisine ilgisiz kalmtr.

47

Bodyen de Kurtene Polyak dilinde yazd Fonetik Alternasiyalar Nezeriyyesi (1894) adl eserinde ses deimelerinin biimsel nitelik tadn bilimsel llere dayandrarak aklamtr. lk defa ses bilgisi ile biim bilgisinin ilikisi bu eserde ortaya konmutur. Dildeki almamalar mantksal adan snflandran aratrmac onlar ana blme ayrd: a) Olumakta olan (), b) Faaliyette olan (), c) Snen () almamalar (Kurtene, 1963, 285). Bu snflandrma ses deimelerinin art sremli niteliini deerlendirmeye yardm eder. Alimin hizmeti undadr ki, fonetik almamann biimsel roln, anlamsal ilevini aklayabilmitir ve bugn baz dilcilerin biimsel ses birim anlamnda kulland alternant terimini dilcilie getirmitir. Onun rencisi N. V. Kruevskinin de almamalar zerinde ilgi ekici deerlendirmeleri olmutur. Dil bilimin en nemli isimlerinden olan Ferdinand de Saussure biimsel ses bilgisi terimini kullanmasa da, biimsel ses bilgisi meselelerinden geni lde sz etmitir (Saussure, 1977, 8688, 186194). rnein, Seslerin Sz Zincirinde ncelenmesinin Gereklilii bal ile verilen blmde seslerin dizimleri, zellikle de ses birim dalmnn incelenmesinin nemine dikkat ekilmi, Ses Bilgisel Oluumun Dil bilgisel Sonular adl blmde ise birleik szcklerin biimsel kuruluunun ses deimesi ile bozulmas, anlamsal dallanmada ses deimelerinin rol, dzenli ses deimeleri eklinde kendini gsteren deiimlerin alternasiya (almama) () ad ile ayrlm olmas ve almamann ses bilgisel deil, dil bilgisel bir olay olmas, almama ve dil bilgisinin ilikisi meselesi, almama kanunlar aklanmtr ki, bu meselelerin hepsi dorudan biimsel ses bilgisinin konusuna dahildir. N. S. Trubetskoya kadarki dilciler almama kuram ile megul olurdularsa da, N. S. Trubetskoy bu kuramdaki rasyonel tohumlar gelitirerek kendi dahiyane gr sistemini kurabildi. Bu grte nce almamann baml ve bamsz trleri keskin bir biimde birbirinden ayrld ve her iki almama tr ile birlikte, biim birimlerin biimsel ses bilgisi kuruluu da biimsel ses bilgisinin ana konusu olarak belirlendi. Aratrmac Morfonologiyaya Dair Baz Fikirler adl makalesinde biim

48

birimlerin ses bilgisel kuruluunu b i r i n c i b l m, biim birim birlemelerinde ayr ayr biim birimlerdeki dzenleyici ses deimelerini i k i n c i biimsel ses bilgisinin blmden ibaret olduunu gsterdi 115118). N. S. Trubetskoy szn ettiimiz ileri srd kuramsal grlerini daha sonra yazd Rus Dilinin Morfonoloji Sistemi (1934) adl eserinde uygulamaya geirdi. E sremli inceleme yntemiyle yazlan bu incelemede biim birimin ses birleimi, dzenleyici deime gibi meselelere az yer verilse de, esas arlk biimsel grev tayan ses deimelerine dmtr. Bu eser Rus ve dier Slav dillerinin biimsel ses bilgisi zerine daha sonra yaplan birok almaya kaynaklk etmitir (Yakobson, 1948; Reformatskiy, 1955; 1966; 1975; Redkin, 1966; Makaev, Kubryakova, 1969; Beriteyn, 1974; Aronson, 1974; urganova, 1973; Lopatin, Uluhanov, 1980; lina, 1980; S BYA, 1981; Varbot, 1984 vb.). N. S. Trubetskoyun biimsel ses bilgisi alanndaki hizmeti bu sz edilenlerle bitmez, o, biimsel ses bilgisini dil bilgisinin bir blm haline getirmi ve onu ses bilgisi ile biim bilgisi arasna yerletirmitir. Hint Avrupa dilciliinde, zellikle Slav dilciliinde N. S. Trubetskoyun kuramsal grleri ve inceleme yntemleri zerinde yaplan tartmalarn hala devam ettii dorudur ve aratrmacnn dil bilim grleri Slav dillerinden yola klarak deerlendirilir, ancak Azerbaycan dilinin biimsel ses bilgisi asndan incelenmesi byk dilcinin genel grlerini dorular. Biimsel ses bilgisi meseleleri yabanc dilcilerin eserlerinde eitli alardan deerlendirilir ki, bu da aratrmaclarn mensup olduu herhangi bir dil bilim ekolnn grleri ile balantldr. rnein, L. Bloomfild fonetik ve kendiliinden gerekleen deimeleri dzenli ve dzensiz biimde gerekleen dil bilgisel deimelere kar koyar, ayn biimsel ulamn eitli ekleri bulunmasn kurall deime olarak adlandrr, ses deimeleri dizisine ait ses birimlerden birini (esas alternant) seip onu biimsel ses birim (morfofonem) olarak sunar. Ayn ilke Y. Haydann eserlerinde de kendini gsterir, ancak o, ses birim deimelerini daha ok b l m, biimsel grev tayan ses deimelerini ise n c b l m olarak ele alp, (Trubetskoy, 1967,

49

biim birimsel deikelerle aklar. Biim birimsel deike anlay H. Glissonun gr sisteminde de n plana alnr. . Hokket dilin biimsel ses bilgisi sistemini dil bilgisi ve ses sistemini bir btne balayan kod olarak deerlendirir. 3. Harris ise biimsel ses birim anlayn sembollerle aklamaya alt iin onun incelemesinde ses bilgisi ve biimsel ses bilgisi zellikleri ile yaplan eviri yazlar rtmtr.1 Yabanc dilcilerden M. Haslevin biimsel ses bilgisi meselelerini e srem ve art srem asndan deerlendirdii eserini zel olarak kaydetmek istiyoruz, nk burada biimsel ses bilgisi olaylar ou zaman tip bilimsel snflandrma asndan yorumlanr. Burada Trk dili zelliklerine de yer verilmitir. rnein, eklemeli kurulu, ses uyumu kural, ek (-ler) biim birimlerin biim birimsel deikesini ortaya karan dizi, olu -ocu , cocu -mocu , kitab-mitab biimindeki ikilemeler ve benzeri meseleler tip bilimsel bak asyla incelenmitir (Haslev, 1972, 28, 4344, 54, 105 vs.). Kitapta ses birim dalm, sk grlen ve nadir olan ses deimeleri, yeniden oluturum meseleleri de aratrlmtr; biimsel ses bilgisiyle ilgili deerlendirme hem e sremli dil bilim hem de art sremli dil bilim asndan ele alnmtr ki, bu da bizim setiimiz inceleme yntemi ile rtr. Son yllarda German dillerinin biimsel ses bilgisine dair Sovyet dilcilerinin ok ilgi ekici aratrmalar yaynlanmtr. Demek oluyor ki, German Dillerinin Tarihi Tipoloji Morfologiyas adl ciltlik kitabn yazar ekibi btn inceleme ilkesini biimsel ses bilgisi yorumlar zere kurmutur. ( TMGYA, III, 1977; III, 1978). Ad Kategoriyas Paradigmasnn Fonomorfologiyas adn tayan birinci kitapta biimsel ses bilgisinin konusu, inceleme yntemi geni bir ekilde aklanmtr ( TMGYA, I, 1977, 13145). Afrika dilleri biim bilgisinin bknl zellii biimsel ses bilgisi deerlendirmesinde incelenir. B. G. urganovann yazdna gre, baka dillerde bu bak asyla yaplm almalar vardr (urganova, 1973, 5). Bu alanda Sovyet dilcileri de baz almalar yapmlardr. Ortak yazarl Morfonologiya i Morfologiya Klassov Slov v Yazkah Afriki (M., 1979) ve Klass Slov v Yazkah Afriki (M.,

Biimsel ses bilgisi ile ilgili eitli yorumlar konusunda Hovard Aronson geni bilgi vermitir. (Aronson, 1974).

50

1984) adl kitaplarda ad ve eylem ulamlarnn baz meseleleri biimsel ses bilgisinin szgecinden geirilmitir. Sami dillerinin biimsel ses bilgisini de biim bilgisi yorumlar olmadan dnmek mmkn deildir. Bunun en gzel rneini byk Trkolog ve Semitolog S. S. Mayzelin lmnden 30 yl sonra yaynlanan doktora tezinde grmek mmkndr. Bu eserde alnt szcklerin benimsenme sistemi, diyalekt farklarnn olumasnda metatezin rol, ses kuruluunun yaps, biimsel ses kuruluunun koruyuculuu, ses birimlerin anlam deitirici ilevi (fonosemantika) ve biimsel ses bilgisi ile dorudan ilikisi olan benzer meselelerden sz edilmitir. Ses deimesinin anlamsal yk tadn gsteren yazar yle der; Sami dillerinde yazya kadar olan dnemde nl deimeleri geni yaylmt ve daha nceleri seslerin etnik zelliklerine bal olarak gerekleen byle deimeler sonralar anlamsal amala ilenmitir (Mayzel, 1983, 147). Trkolojide biimsel ses bilgisi ayr bir alan olarak aratrlmasa da, baz biimsel ses bilgisi deerlendirmeleriyle karlamak mmkndr. Hint dilciliinde biimsel ses bilgisi yorumlar Panini ile balad gibi, Trkolojide de ilk deerlendirmeler Kagarl Mahmutun eserinde grlmektedir. Dahi Trkolog dorudan biimsel ses bilgisinin konusuna dahil olan meselelere olduka geni yer vermitir. rnein, b//m, t//d deimelerinden, r//z diyalekt farkndan, ses dmesi, ses tremesi olaylarndan, ince ve kaln nll szcklerde // deimesinden sz etmitir (MK., 1, 5269). Trkolojide geen yzyldan gnmze kadar ses bilgisi, biim bilgisi, lehe bilim, tarihi szlk bilime ait eserlerde, etimoloji aratrmalarnda ister istemez biimsel ses bilgisi konularna deinilmitir. rnein, ses uyumu, kk ve eklerin hece kuruluu, ses deimeleri ve ses olaylar hakkndaki grlerde biimsel ses bilgisi yorumlar dikkate arpar. Ayn durum Azerbaycan dilciliinde de kendini gsterir. Hint Avrupa dilciliinde N. S. Trubetskoya kadar biimsel ses bilgisi konular ayr ayr dil bilgisinin eitli blmlerine serpildii gibi, Trkolojide de 80. yllara kadar biim bilimsel ses bilim ayr bir dil bilim dal olarak aratrmalara konu edilmemiti. 19741975 yllarnda . P. Pavlovun uva dilinin biimsel ses

51

bilgisine dair iki makalesi yaynlanm, 1976da E. R. Teniev Sar Uygur ve Salar dillerinin dil bilgisine dair kitaplarnda Fono Morfoloji zellikler adl bir blm ayrm, 1979da N. A. Baskakov Trk dillerinin tarihsel tip bilimsel biim bilgisine dair yazd eserde biimsel ses bilgisinin baz konularna deinmi, 1980da V. . Zolhoyev ltisagi Dillerde Fonologiya ve Morfonologiya adl kitabnda ses birim sisteminin ilevsel yk dorultusunda biim bilimsel ses bilimin baz meselelerinden sz etmi, 1981de A. A. Yuldaev Bagurd Dilinin Grammatikas adl almasnda Fonomorfoloji hakknda bilgi adl blm yazmtr. Biimsel ses bilgisine dair daha geni bilgi M. Z. Zekiyevin 1984te yaynlanan Trk Dillerinin Morfonologiyasna Dair adl makalesinde verilmitir ve burada szn ettiimiz Trkoloji aratrmalar orada da verilmitir (Zakiev, 1984). Yeri geldike bu aratrmalardan sz edeceimizi dikkate alarak onlarn ieriklerine burada deinmiyoruz. Trkolojide biimsel ses bilgisi aratrmalarnn tarihi henz ok yeni olsa da, artk bu alanda yaplan incelemeler belirli bir yol alabilmitir. zellikle son yllarda biim bilimsel ses bilimsel aratrmalara olan meyil daha ok glenmitir.2 Bu eser de Trkolojide ilk deneme olduundan imkan dahilinde burada biimsel ses bilgisinin btn meselelerine deinilir. Tabii ki, dilciliin bu yeni alann ana hatlaryla tantmak amac tayan byle bir eser biimsel ses bilgisinin zel konularn tam olarak ieremez, bunun iin zel aratrmalar gereklidir. almada verilen rnekler eitli dillerin szlklerinden (iki dilli, aklamal, diyalektoloji ve etimolojik) ve eitli Trkoloji edebiyattan alnmtr. A. M. erbakn Trk dillerinin ses bilgisi ve biim bilgisine dair yazd ve biimsel ses bilgisi konular ve yorumlar asndan zengin olan temel eserinin malzemesinden daha ok yararlanlmtr (erbak, 1970; 1977; 1981). Matbaa imkanlar dikkate

Hatta bu eserin basma verilmesinden sonra geen bu ksa sre ierisinde bile biimsel ses bilgisi ile dorudan veya dolayl olarak ilikisi olan ilgin aratrma eserleri yaynlanmtr: M. slamov. Trk Dillerinde Evezlik (1986); P. G u k a s y a n, V. Aslanov. ssledovaniya po storii Azerbaydjanskogo Yazka Donismeniogo Prnoda (1986); A. T. K a y d a r o v, Struktura Odnoslojnx Korney i Osnov v Kazahckom Yazke (1986); D a y t m u r a t o v. Torkski Ztnonim (1986); E. Z. K a j i b e k o v. Glagolno mennaya Korrelyatsiya Gomogennh Korney v Torkskih Yazkah (1986) vb. D. Salihova ise Tatar dilinin biimsel ses bilgisinden adaylk tezi (doktora tezi) yazmtr (S a l i h o v a 1986).

52

alnp, eitli dillere ait kaynaklardan seilen rnekler Azerbaycan alfabesi ile verilmitir, yalnz zel durumlarda kaynaktaki transkript sistemi korunmutur. Yazar eseri dikkatle okuyup baslmasn onaylayan E. M. Cavadovun ve Y. G. Memmedovun emeini zel olarak kaydetmeyi kendine bor bilir, kitab byk heves ve ciddi uzman kalemi ile gzden geirerek yanllar dzelten, birok sorunun zlmesinde pay olan A. G. Elekberova derin minnettarln bildirir.

53

I. BLM B MSEL SES B LG S N N KURAMSAL SORUNLARI

Dilin biimsel ses bilgisi zelliklerini incelemek, bu konudaki aratrmalarn ynn dzgn belirlemek iin biimsel ses bilgisinin konusu, amac ve inceleme yntemleri konusunda gr aydnl olmaldr. Trkologlar biimsel ses bilgisinin baz konularna deinmekle biimsel ses bilgisi aratrmalarnn genel ynn belirlemek yolunda byk i grmler, ancak hala bir gr birliine ulalamamtr. . P. Pavlov biim birimlerin ses birim bilimsel kuruluunu ve biim birim birlemelerindeki kurallar biim bilimsel ses bilimin inceleme konusu sayar (Pavlov, 1974). Byk Trkolog E. R. Teniev ses uyumu kurallar, nszlerin benzemesi, ses birim deimeleri gibi konular biimsel ses bilgisine (fonomorfonologiyaya) dahil etmitir (Teniev, 1976, 39 46; 1976 a, 93-99). A. A. Yuldaev yapm ve ekim dizisindeki ses deimelerini, biim birim birlemesinde meydana gelen hece ve vurgu deimesini, kk ve ek birlemesinde ortaya kan ses deimelerini, ikilemelerin oluumunda grlen ses deimelerini biimsel ses bilgisine dahil etmi ve bunun gibi meseleleri Bakurt Trkesi zerinde gstermitir. (Yuldaev, 1981, 79 87). V. . Zolhoyev de ses birimlerin biim birim oluumundaki ilevini biimsel ses bilgisinin konusu olarak ele almtr (Zolhoyev, 1980). Grld gibi, ayr ayr Trk dillerinin biimsel ses bilgisi konusundaki grlerde farkllklar olsa da, bir ksm rtr. M. Z. Zekiyev bu grlerin yanlln gsterdikten sonra ne Rus dil biliminde, ne de Trkolojide biimsel ses bilgisi ve onun temel zelliklerini ortaya koyan tek bir ilkenin hala bulunmadn belirtmektedir (Zakiev, 1984, 39). Trk dillerinin biimsel ses bilgisinin konusu ve grevleri zerinde durmann vaktinin geldiini kaydeden alim bu alanda yaplacak almalarn ynn belirler ve dier Trkologlar gibi, o da ses deimelerinin her iki trn (baml ve bamsz) biimsel ses bilgisinin inceleme alanna dahil eder,

54

ancak ses birim dalm, biim birimlerin ses birim birleimi gibi konular biimsel ses bilgisine dahil etmez (Zakiev, 1984, 40 41). Aratrmacnn baz grleri tartmal olsa da, onun yazd makalenin Trkoloji asndan byk nemi vardr, nk biimsel ses bilgisi sorununun gncellii ilk defa Trkoloji seviyesinde bu makalede ortaya konulmutur. Yukarda bahsedilen biimsel ses bilgisine ait yorumlar ak bir ekilde gsterir ki, biimsel ses bilgisinin dil bilgisinin ayr bir dal olarak ele alnp alnmamasnn dnda, bu blmn inceleme alan konusunda da bir gr birlii yoktur ve hala biimsel ses bilgisine ait incelemeler hece bilen yapabilir ilkesi ile ele alnmaktadr. zellikle Trkolojide bunun gibi yaklamlar daha ok gze arpar. Trk dillerinin biimsel ses bilgisini incelemek iin N. S. Trubetskoyun biimsel ses bilgisi kuramn rnek almak gerekir: btn biimsel ses bilgisi kuram u blmden olumaktadr: 1) Biim birimlerin ses kuruluu kuram; 2) Biim birim birlemelerinde ayr ayr biim birimlerdeki dzenleyici ses deimeleri kuram; 3) Biimsel grev tayan ses deimeleri kuram (Trubetskoy, 1967). eitli biimsel kurululu dilleri inceleyen alim son iki blmn baz dillerin biimsel ses bilgisinde zayf ekilde grlebileceini veya hi olmayacan da zellikle kaydetmitir. Ancak birinci blmn uluslararas karakter tadn ve her dilin kendine has zellii olabileceini de gstermitir. Tekrar syleyelim ki, N. S. Trubetskoyun bu kuramsal kaytlar Azerbaycan dilinin biimsel ses bilgisi zerinde yaplan almalarda dorulanmtr, yle ki, art sremli grnmde her blmn, e sremli grnmde ise ilk iki blmn bu dilin biimsel ses bilgisi kuruluunda esas yer tuttuu ak olarak grlmtr. Dil bilimde biimsel ses bilgisi blmnn snrlar, inceleme alan ve inceleme yntemi zerindeki tartmalar hala davam ettii gibi, biimsel ses birim terimi de eitli anlamlarda sunulur. Biimsel ses bilgisi meselelerinden bahseden Sovyet dilcilerinin ounluunun (O. S. Ahmanova, A. A. Reformatski, S. B. Beriteyi, B. A. Redkin, E. A. Mkayev, E. S. Kubryakova vb.) bu terimi

55

kullanmad dorudur, ancak baz dilciler (B. . Zolhoyev ve D. A. Salihova) benzer terimleri kullanrlar ve ayrca ondan farkl ekilde yararlanrlar. Bu terimi ilk olarak dil bilime kazandran Polyak alimi H. Ulain onu ses birim anlamnda kullanmtr. Onun grne gre, doal sesleri ses, konuma seslerini ses birim, ses birimlerin anlam deitirici ilevini ise biimsel ses birim adlandrmak amaca uygundur (Ulain, 1931, 58). N. S. Trubetskoy ise ayn terimi Boduen de Kurtenenin belirledii alternant anlamnda kullanmtr, yani puka (el)//puka (kalem) tipli szcklerdeki k// gibi deimelerin btn ifadesi biimsel ses birim terimi ile verilmitir. Halbuki bu ekildeki deimelerde itirak eden konuma seslerinin fonemny ryad (ses birim dizisi) (R. . Avanesov) terimi ile verilmesi daha uygundur, nk buradaki dil faktr soyut anlam (biimsel ses birim) deil, tam ses birimleri yanstr (Alekperov, 1971, 23). Trk dillerinin biimsel ses bilgisi kuruluunda biimsel ses birimleri saptayan Trkologlar kendileri de farknda olmadan biimsel ses birim terimi altnda ses birimden bahsetmiler, yani H. Ulainin biimsel ses birim terimine verdii anlam tekrar etmilerdir. rnein, B. . Zolhoyev Yakut dilindeki attan (attan), urtan (iten, urdan), ohton (oktan), dttn

o (evden), ttn (oddan, alevden) szcklerinde ayrlma hali ekinin birleimindeki a//o//// nllerini tek bana allomorfon, tamamn birlikte ise morfonema I adlandrr ve bu ilkeyle be nl biimsel ses birim belirler, elbette, ek birleiminde ilenen nl ses birim srasn biimsel ses birim, bunun gibi sradaki ses birimleri ise allomorfon terimleri ile adlandrmak ne biimsel ses bilgisine, ne de dilcilie yeni bir yarar salamamaktadr, terim karmaas ise yanl grlere sebep olmaktadr.1 Biimsel ses bilgisine dair eserlerde biimsel ses birim teriminin ilenmesi, ve bu terimin de eitli anlamlarda verilmesi biimsel ses bilgisinin konusu hakknda
1

Morfonnma I (a, o, , ) Geni ve ksa ses birimler olan a, o, , ses birimlerin sralan kurallarna uymalar ve yuvarlaklamaya uramalar sonucunda olumutur. (Zolhoyev, 1980, 56). leni srasna ve yuvarlaklamaya gre deimenin gerekletiini dnen yazar peki bu nlleri nasl ayrabilir? Grld gibi, burada ses bilimin temel ilkesi bu ekilde bozulmutur.

56

ortak bir grn olmamasndan kaynaklanmaktadr. Bu terimi kullanan dilcilerin biimsel ses bilgisini ok dar bir erevede ele aldklar ve grlerini de u dorultuda sunduklar grlmektedir: madem ki, biimsel ses bilgisi blm var, o halde, onun biimsel ses birim adl bir blm de olmaldr. Bu yanl gr Sovyet dilciliinde defalarca eletirilmi olmasna ramen (Reformatskiy, 1975), yukarda kaydettiimiz gibi, Trkolojide kabul grmtr. Biimsel ses bilgisi dilin hem ses kuruluu, hem de biimsel kuruluu ile yakndan ilikilidir. Ses kuruluunun birimleri ile (ses birim, hece, vurgu vb.) biimsel birimlerin karlkl ilikisi biimsel ses bilgisi kuruluunun zelliini belirlediinden ses bilgisi ve biim bilgisinde grlen deiiklik biimsel ses bilgisinde derin iz brakr. Bu nedenle de N. S. Trubetskoyun kaydettii gibi, amorf, bknl ve eklemeli dillerin biimsel ses bilgisi birbirinden farkl zelliklere sahip olur. eitli dillerin (German, Slav vb.) biimsel ses bilgisini konu edinen eserlerde inceleme alan olarak daha ok vurgu, serbest (tarihsel) ses deimeleri seilir ve bu meseleler e sremli dil bilim veya art sremli dil bilim asndan deerlendirilir. Baz durumlarda ise biim birimlerin ses birleimi de incelemede ele alnr. Ancak bu eserlerde bir ok biimsel ses bilgisi meselelerine (hecelenme, ses uyumu kurallar, ses birim dalm vb.) yer verilmemektedir, bu da dillerin biimsel ses bilgisi kuruluu ile ilgilidir. Azerbaycan dilinin hatta btn Trk dillerinin biimsel ses bilgisi kuruluu ise inceleme alannn geniletilmesini gerektirir. Azerbaycan dilciliinde biimsel ses bilgisine eitli blmlerde (ses bilgisi, yazm kurallar, biim bilgisi, szck tretme vb.) verilmitir, bu nedenle de baz konularn asl ieriine yer verilmemitir. rnein, ses bilgisi yoluyla yeni szcklerin tretilmesi, eklerin treme yollarnn fonetik esas, fonetik deikeli szler (singarmonik modeller), hece ve hecelenme ilkeleri, vurgunun anlam deitirici ilevi, ses birim dalm (fonotaktika), ses uyumu kanunu, ses deimeleri (ses geileri ve deimeleri) ile ortaya kan anlamsal yaknlk, szck ve biim birimlerin ses birleimi, yazm kurallarnn biimsel ses bilgisi ile ilgili ilkeleri, giriim ve rnekseme kanunlar, arketiplerin oluum yollar ve onlarca byle

57

biimsel ses bilgisi meselesi dilciliin ayr ayr blmlerine serpilmitir. Artk benzer meseleleri bir yere toplayp biimsel ses bilgisinde incelemenin vakti gelmitir. Biimsel ses bilgisinin inceleme alann daha ak bir ekilde belirleyebilmek iin dilin birimleri sisteminde biimsel ses bilgisinin yerini ve onun inceleme alanna giren konular ayrmak gereklidir. Dilin sistem karakteri bellidir ve u da aktr ki, her hangi bir sistemi oluturan birimler birbiri ile ilikilidir. Bu ak manta gre dil sistemindeki birimlerin de karlkl ilgisi olmaldr. eitli dil birimlerinin arasndaki ilikiyi grmek iin ilk olarak geleneksel bak asn deitirmek gerekir. Dilin kuruluunda inceleme konusu olarak ele alnm her hangi bir element eitli bak alarndan incelenebilir ve her adan bunun gibi elementlerin baz belirtileri grnr. Bu nedenle de incelenen konunun daha karakteristik ynlerini grmek iin bak asn yle semek gerekir ki, en uygun ekilde bilgi almaya imkan tansn. rnein, ses birim ile biim birimin ayr ayr ele alnp incelenmesi onlarn karlkl ilikisini ortaya karmak imkanna sahip deildir, yani bu iliki ne ses bilgisinde, ne de biim bilgisinde ortaya kmaz, bu nedenle de iliki grlemez, ancak bak as biimsel ses bilgisine evrildiinde, yani aratrmann yn ses birim ve biim birim arasndaki ilikiye yneltildiinde bu ilikinin bir sra ilkelere dayand ak bir ekilde grlr. Dilin eitli birimleri arasndaki iliki onlarn dahil olduu birimlerin (katlarn) arasndaki ilikiyle yakndan ilgilidir. Bellidir ki, dilin birbirinden farkllk gsteren ses birim, biim birim, szlk birim, sz dizimi (sz birlemesi ve cmle) gibi esas birimleri vardr ve bu birimlerin herbiri dilin bir katna aittir:

Dil sistemindeki bu be basamakl birimler arasnda aamal bir iliki vardr; aa katn birimi bir basamak yukar katn birimini oluturan yapsal elementtir, bu nedenle de yukar katn birimi aa katn birimlerine blnebilir. Gsterilen birimler

58

dilin be temel blmn yanstr, yani dilin sistemindeki bu be katn aamal ilikisi dorultusunda be ana kat ayrlr. Dilin syleyi ilevinde her katn birimi zerine belirli bir yk der. Dil bilgisi incelemeleri yaplrken bu ykn ne olduunu tespit etmek o kadar da zor olmaz, nk esas katn birimi hem yapsna, hem de ilevine gre ak bir ekilde grlr. Ancak dilin sisteminde yer alan esas birimlerden baka, bir de birimler aras kat vardr ve bu katn da kendine has birimleri bulunur. Byle birimlerin dil bilgisel incelemesinde byk zorluklar bulunduundan her zaman dil bilimde tartmalara yol amtr. Birimler arasnda yer alan birimlerin esas nitelii birimler arasndaki ilikinin grnd bak asndan daha iyi anlalr. Bu nedenle de bak asn yle kurmak gerekir ki, aamal bir ilikide olan btn birimlerin blmleri arasndaki diyalektik ilikiyi grmek mmkn olsun. Yukardaki ekilde ana birimler arasnda yer alan (snrlanm blm) birimler aras katlarn blmlerini karakter itibariyle ikiye ayrmak mmkndr: a) Birimler aras birimlerin birinci tr yap ve anlam olan (hem kendinden nceki birimler hem de kendinden sonraki birimle ilikisi bulunan) birimlere aittir. Biim birim ve szlk birim arasnda yer alan yardmc szck trleri, szlk birim ve sz birlemesi arasnda bulunan deyimler, szck bekleri ve cmle arasndaki eylem bekleri byle birimlerdendir. Art sremli dil bilim bakmndan ana kat biriminin dnm eklinde ortaya kan benzer birimler komu birimlerin (ana birimlerin) arasnda gei alannda yer alr. Ara birimler (transformlar) yapsna gre yukar kata, ilevine gre ise aa kata girer. Gei aamasn yaayan birimde eer oluum devam ederse tamamen aa katn birimine evrilebilir. Gei aamasn yaayan yardmc szck trleri (servemler) yapca szlk birime, ilevine gre ise biim birime, deyimler (frazemler) yapca szck beklerine, ilevine gre ise szlk birime, eylem bekleri yapca cmleye, ilevine gre ise szck beklerine dahil olur. Bu birimlerin dil bilgisel incelemesinde art sremli dil bilim ve dilin birimleri sistemindeki geliim seyri dikkate alnmaldr.

59

b) Birimler arasnda bulunan birimlerin ikinci tr ise kendinden nce ilikili olduu baka bir birim bulunmayan fonetik birimlerle hem nceki hem sonraki birimle ilikisi bulunan biimsel birimlerin karlkl ilikisinden doan modelleri gsterir. Bu ilikiyi ve modelleri ise dil bilgisinin biimsel ses bilgisi blm inceler. Yani ses bilgisinde fonetik birimler, biim bilgisinde biimsel birimler, biimsel ses bilgisinde ise bu birimlerin karlkl ilikisi incelenir.

Ses bilgisi ve biim bilgisi birimlerinin ilikisi tam olarak birimler aras katn (biimsel ses bilgisinin) izdmnde grlr. Biimsel ses bilgisinin bak as altna den bu izdmde aa (ses bilgisi) katla yukar (biim bilgisi) kat arasndaki karlkl ilikinin karakteri, biimsel ses bilgisinin inceleme alanna giren konularda ak bir ekilde grnr. Dilin birimleri sisteminde birimler aras blmlerin birinci tr gei karakterli birimlere aitse, ikinci tr birimler arasnda iliki kuran kprdr. Dilin ses bilgisi ve biim bilgisi birimlerinin karlkl ilikisi bu kpr ile gerekleir. Biimsel ses bilgisi birimler aras kata ait olduundan biimsel kurulu incelenirken komu birimlerin (ses ve biim) kuruluu dikkate alnmaldr. nk dilin ses kuruluu ve biimsel kuruluundaki sistemin oluum seyri komu kattaki deimelere duyarl olan biimsel ses bilgisinde grlr. Dilin ses bilgisinde ve biim bilgisinde oluum dorultusunda grlen deimeler bir taraftan biimsel ses bilgisi kuruluunun daha iyi olumasna sebep olursa, dier taraftan bu kurulutaki ller komu birimlerdeki deimelerin dzenlenmesine yardm eder. Dilin biimsel ses bilgisi kuruluunun karakteri ses kuruluuna ve biimsel kuruluuna baldr.

60

ada Azerbaycan dilinin ses kuruluunun kendine has zellikleri bulunduu grlr. yle ki, simetrik balantl bir yapya sahip olan Azerbaycan dilinin ses kuruluunda bir taraftan baz eski elementler korunur, dier taraftan en yeni bulular kendini gsterir. lk bakta uygunsuz grnen bu zelliin hem dil iinde, hem de dil dnda esaslar vardr: iki dillilik srecinde yaayan topluluklarn birlemesi ile biimlenen eski Azerbaycan dili kendine has bir oluum srecinden gemitir. Ses birim dalmnda tml balangca stnlk verilmesi ve baz eski zelliklerin korunmasyla birlikte, ses kuruluunda ses birimler (zellikle, nszler) sisteminin gl oluumu ve simetrik balantnn kurulmas yolunda boluklarn dolmas gibi yenileme durumlar da vardr. Bu zellikler Azerbaycan dilinin ses kuruluunu dier Trk dillerinden ayrsa da, Trkenin genel karakterine uyan zellikleri onu dier Trk dillerinin ses kuruluu ile birletirir. Bu nedenle de Azerbaycan dilinin ses kuruluu ile dier Trk dillerinin ses kuruluu arasnda bulunan farkl ve benzer ynleri belirlemekle Azerbaycan dilinin biimsel ses bilgisi kuruluundaki ses bilgisine dayanan zelliklerini ortaya karm oluruz. Bilindii gibi dnya dillerinin snflandrlmasnda biimsel kurulu esas l olarak kabul edilir ve amorf (kk), eklemeli (aggltinativ) ve bknl diller eklinde snflandrlan diller kendi iinde de alt blmlere ayrlr. Elbette, biimsel kurulu tipine gre farkllk gsteren dillerin biimsel ses bilgisi kuruluu da farkl belirtilere

61

sahiptir. Trk dilleri eklemeli dillerden saylsa da, burada dier trlere has olan zelliklere de geni lde deinilmitir ki, bu da doaldr, nk dillerin hibiri tek bir biim bilimsel ses bilimsel tipin zelliklerini gstermez. Aratrmaclarn ounluu da bu gr dorultusunda, Ana Trke dneminde dilin daha nceleri tek heceli zellie sahip olduunu sylemektedir (S GTYA, Fonetika 1984, 411). Bu da u demektir ki, Trk dillerinin kk tek heceli (amorf) dillere benzer kurulua sahip olan ana Trke dneminin dilinden meydana gelmitir. Daha ak syleyecek olursak, eski dilde kk ve ek bulunmaz, yalnz tek heceli (monosillabik) szcklerden oluan bu dilde hece vurgular (A. M.. erbak) tek heceden oluan bu szcklerin anlamnda ve ilevinde deiiklie sebep olmutur. rnein, in dilinde benim bam aryor sylemi ben ba ar (Vo tou ten) eklinde verildii gibi, Azerbaycan dilinde de tek heceli szcklerden olumu cmle kurmak mmkndr: Bu il bor var ya yox? Byle sylemdeki titremleme gerginlii iitme yolu ile de hissedilir. Trke kkenli szcklerin biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumu, ad eylem esesliliini yanstan tek heceli szcklerin nceki biimleri eski Trkede birok ikili kk olduunu ortaya karr. Daha eski dnemde byle hem ad hem eylem olan szlerin deiiklik gstermesi, elbette, tonlar yoluyla mmkn olabilirdi ki, bu durum da bu devirde tek heceli kuruluun olaslna imkan salar. Amorf tipten eklemeli tipe geiin ne zaman baladn bilmesek de, lk Trke dneminde ses uyumunun olumas ve szcklerin ek eklini almas srecinin bulunmas gsterir ki, bu gei devri Ana Trke dneminin ilk aamalarnda balamtr. lgintir ki, Ana Trke dnemi iin szcklerin ilk biimi kabul edilen yaplarda eklemeli belirtilerle beraber, az da olsa, bknllk (ablaut, kaynama) belirtileri de gze arpar. Bu ise u demektir ki, tek heceli kuruluun bozulmas ilk alarda hem eklemeli, hem de bknl belirtilerin ortaya kmasna olanak salamtr. Grlyor ki, bir sre dilde bir arada yaayan bknllkle eklemelilik arasnda dzenlenme dorultusunda ekime devam etmi, sonuta eklemelilik stn gelmitir. Elbette, bu srete bknl tipin ne kmas yolunda ses kuruluunun byk rol olmutur, zellikle o dnemin ses bilgisi sisteminde olumu

62

be nl, biimsel ses bilgisi kuruluunda ses uyumunu ortaya karm, bu kanun ise biim birimlerin deikelerini ortaya karmtr. Grld gibi, ada dilin biimsel ses bilgisi kuruluu komu birimlerin kuruluunda grlen evrim ile yakndan ilgilidir. Azerbaycan dilinde biimsel ses bilgisi kuruluunun oluum srecini izlemek iin mutlaka bu dilin ses yaps ve biimsel kuruluunun geirdii aamalar dikkate almak gerekir. nk bu aamalar deerlendirmeden biimsel ses bilgisi kuruluunun oluum seyrini, bu kuruluun sisteminde faaliyet gsteren lleri ve kurallar tam olarak aklamak mmkn deildir. Ses kuruluu ile biimsel kuruluun karlkl ilikisi, bu ilikiyi oluturan etmenler biimsel ses bilgisinin inceleme alanna girer, biim birimlerin hece kuruluu, hecelenme modelleri, vurgu sistemi, ses birim dalm kurallar, ses uyumu biimsel ses bilgisi kuruluunun zelliklerini tekil eder. Bu nedenle de eklemeli kuruluun meydana gelmesi yolunda dnm noktas olan ses uyumunun olumas ister art sremli dil bilim ister e sremli dil bilim bakmndan; ayrca ses dizimi, hece ve biimsel birimlerin, ulamlarn ses zellikleri biimsel ses bilgisinin inceleme alanna dahil olur. Azerbaycan dilinin biimsel ses bilgisinin incelenmesi Trkolojide ilk denemedir. Btn bilim dallarnda olduu gibi, her zaman ilk denemeyi hayata geirmek iin kuramsal fikirlerle beraber, izlenecek yntem de hazrlanmaldr. Biimsel ses bilgisi e sremli dil bilim veya art sremli dil bilim bakmndan incelenebilir, ancak bu ilk denemede her ikisine de yer verilmi ve tarihselkarlatrmal yntem kullanlarak biim bilimsel ses bilimsel kuruluun oluum yollar aratrlmtr. Eer kuramsal fikirler biimsel ses bilgisi aratrmalarnn yoluna k tutarsa, en uygun yntemler biimsel ses bilgisinin yorum ilkelerini doru semeye imkan salar. u da aktr ki, incelenen konunun zellikleri inceleme yntemini belirler, yani konunun z kesin yntemin seilmesine yardm eder. Aratrmacnn konu hakkndaki bilgi birikimi de yntem sekisini gncelletirir. Biimsel ses bilgisi

63

aratrmaclarnn szleri ile syleyecek olursak, biimsel ses bilgisini incelemek isteyen aratrmacdan dilin hem ses bilgisi, hem de biim bilgisi sistemine dair derin bir bilgi birikimine sahip olmas beklenir (Kubryakova, Pankradts, 1983, 6). Konu hakknda en uygun bilginin elde edilmesi ise aratrmacnn bak asn oluturma yeteneine baldr. Burada biim bilimsel ses bilimsel aratrma, temel olarak, tarihsel karlatrmal ynteme dayansa da, bir ok durumda sadece bu grle yetinmek yeterli deildir, nk baz dillere ferdi yaklamak gerekir ve deiiklik gsteren rnekler, eitli karakterli dil birimleri ayr ayr deerlendirilmelidir. Bu nedenle de burada art sremli dil bilim ve e sremli dil bilim yntemleri birbiriyle balantl olarak ele alnr ve yeri geldike tip bilimsel kurallardan, alan dilcilii llerinden yararlanlr. rneklerin aklanmasnda dil bilimsel yorumlarn yannda, bazen dil bilim d konulara da yer verilir. eitli yntemlerin byle bir arada ele alnmas inceleme konusunun karakteri ile ilgili olsa da, oklu yntem daha ok dilin kuruluundaki geliim seyrini aklayabilmek olanana sahip olmas bakmndan elverilidir. Biimsel ses bilgisinin hangi konular ele almas gerektii konusunda gr birlii olmad gibi, e sremli ve art sremli biimsel ses bilgisinin de inceleme alan dilcilikte hala belirlenmemitir ( TMGYA, I, 1977, 14). Dilin sistemindeki elementlerin zaman ierisinde getii yol ve btn sistemin tarihsel oluumu art sremli dil bilgisi, bu oluumun belirli bir dnemdeki durumu, belirli artlarla snrlanm tarihsel bir aamas e sremli dil bilgisi olarak adlandrlr. Bu bakmdan, ada Azerbaycan dilinin biimsel ses bilgisini, biim bilimsel ses bilimsel kuruluunu aklayan blme e sremli biimsel ses bilgisi adn vermek mmkndr. E sremli biimsel ses bilgisinde ses birim dalm kurallar, biim birimlerin fonetik birleimi, hece kuruluu ve hecelenme modelleri, vurgunun anlam deitirici ilevi, fonetik deikeli szler, ses olaylarn dil bilgisindeki ilevi incelenir ve belirtilen bu konularda kendini gsteren biim bilimsel ses bilimsel l ve kanunlar incelenir. rnein, sadece ses dmesi olay ile ilgili Azerbaycan dilinde

64

yirmiden fazla biim bilimsel ses bilimsel kural bulunur. Yalnz dar nlnn dmesini yanstan baz kurallar gzden geirelim: Kural I. Addan eylem yapan a//e eki iki heceli (VCVC, CVCVC) szcklere getirildiinde ikinci hecenin dar nls der:2 oyun-a>oyna, benize>benze, dini-e>dine, uur-a >ugra vb. Kural 2. kinci hecesi akc ve szc tml (l, n, . z, r) nszlerden ve dar nlden oluan VCVC kurululu isimlere aitlik eki getirildiinde dar nl der: oul ol-um // -un // -u // -umuz // -unuz al al-m // -n // - // -mz //-nz aln aln-m // -n // - // -mz // -nz uur ur-um // -un // -u // -umuz // -unuz az az-m // -n // - // -mz // -nz Kural 3. kinci hecesi akc ve szc tml (r, l. n, y, , z) nszlerden ve dar nlden oluan CVCVC kurululu isimlere iyelik eki getirildiinde bu dar nl der:3 bar bar-m // -n // - // -mz // -nz boyun boyn-um // -un // -u // -umuz // -unuz byin byn-im // -in // -i // -imiz // -iniz burun burn-um // -un // -u // -umuz // -unuz garn garn-m // -n // - // -mz // -nz byr byr-m // -n // - // -mz // -nz

Bu dizi eylem kklerinde de kendini gsterir: tit (i) re, bd () re (Sevortyan, 1962, 215).

Bu biim bilimsel ses bilimsel kural dizisine giren byin, burun, arn, ayn, oyun, knl, iyin szcklerine iyelik ekleri (-, -n) ile fonetik birleime sahip olan belirtme (-) ve ilgi (-n) durum ekleri getirildiinde ses dmesi olay gereklemez. Bu durum bir kez daha gsterir ki, kural 3 biim bilimsel ses bilimsel nitelik tar. Bu kural dier Trk dillerinde de geni bir ekilde yayld iin onu Trk dillerinin biimsel ses bilgisinde genel nitelikli biim bilimsel ses bilimsel kural olarak adlandrmak mmkndr.

65

Kural 4. Birleiminde -r eki olan geili eylemlere ad yapan - eki getirildiinde -r yaps -r ekline dnr, yani eylemin ikinci hecesindeki dar nl zayflar: dour-u > doru, eyir-i > eyri, ayr- > ayr sivir-i > sivri, *our-u > oru, *ar- > ar Kural 5. Birleiminde -r eki olan geili eylemleri geisiz eylemlere evirmek iin onlara -l eki getirildiinde birinci ekin dar nls der, yani -r+l birlemesi -rl>-rl deiimini urar: ovur-ul > ovrul, vr-l > vrl, eyir-il > eyril sovur-ul > sovrul, your-ul > yorul, ayr-l > ayrl siyir-il > siyril, vir-il > vril Grld gibi, e sremli biimsel ses bilgisinde betimlenen biim bilimsel ses bilimsel olaylar dilin sisteminde kendini gsteren rneklerin ada durumunu yanstr. ada Azerbaycan dilinin biimsel ses bilgisini incelemek iin seilen yntemlerde e sremli dil bilgisi n plana ekilmelidir, yani yukardaki kurallarda verilen inceleme yntemi temel alnmaldr. Art sremli biimsel ses bilgisi biim bilimsel ses bilimsel kuruluun getii oluum yollarn ele alr. Burada incelenen birimlerin statik durumu deil, geliim seyri n plana alnr. ster fonetik, isterse biimsel birimlerin biim bilimsel ses bilimsel geliimi, oluum aamalar art sremli yntemde deerlendirilir. rnein, CVCC hece kuruluunun CVCVC kuruluundan meydana gelmesi, v sesinin bden tremesi gibi gerekler art sremli deerlendirmeyle yorumlanr, ancak belirli bir dnemde (e sremli adan) benzer birimlerin denklii (kks//kks, b//v) meselesi e sremli olarak incelenebilir. E sremli ve art sremli biimsel ses bilgisinin kesien ve ayrlan konular da inceleme srasnda dikkate alnr. rnein, Boduen de Kurtene porosnok (domuz yavrusu) anlamndaki szcn Slav dillerinde ilenen fonetik deikelerine dayanarak *pors- kkn belirler, bu arketipin Litva, Latin, German dillerindeki

66

par-//-pork//-farh biim birimsel deikeleri ile karlatrmasn verir, diller aras uygunluu gsteren //s//k//h deimelerini ortaya karr. Bu deimeleri salayan ses birimlerin (alternantlarn) etimolojik akrabaln ayr olarak deil, yalnzca karlatrd biim birimlerin oluumunda aklar ki, bu da bizim ses yuvas (boumlanma noktas) adn verdiimiz mesele ile rtr. Aratrmac bu konuda yle yazar; deimede yer alan ses birimler (alternantlar) kken bakmndan daima akraba olmaldr, yani bu ses birimler tek bir ses birimden tremilerdir (Kurtene, 1963, 289), Grld gibi, almama burada art sremli bakmndan incelenmitir. F. de Saussure ise almama konusunda yle yazar: Almama materyalinin seslerden oluturulduunu ve onun temelinde ses deimelerinin bulunduunu dikkate alp, almamay ses olay sayan dilciler imdiye kadar yanlmlardr. nk almama, aslnda, hem kaynana, hem de son durumuna gre daima yalnz dil bilgisine ve e sremli dil bilime aittir (Saussure, 1977, 191). Almamay biimsel (dil bilgisel) olay kabul eden byk dilcinin gr aktr, ancak onun son cmlesindeki e sremli dil bilim ifadesine art sremli dil bilim szn de ilave etmek gerekir, nk almamay hem e sremli biimde (Panini), hem de ses evrimi asndan (Boduen de Kurtene, N. V. Kruevski), aklamak gerekir. Almamann baml ve bamsz trleri (N. S. Trubetskoy) yalnzca bu ayrlk zerinde deerlendirilmitir. Biim bilimsel ses bilimsel kuruluu oluturan birimlerin ilikisini ve bu ilikide yer alan birimlerin (fonetik ve biimsel) biim bilimsel ses bilimsel ilevini ele alan biimsel ses bilgisi temel konunun hem durgun, hem de hareketli durumunu inceleyebilir. Burada biz ikinci duruma daha ok yer verdik, yani hem ses kuruluunun, hem de biimsel kuruluun oluum seyrini izlemeye altk, bununla da biim bilimsel ses bilimsel kuruluun mkemmelleme ve dzenlenme yollarn, olanaklarn belirlemek istedik. Bu nedenle de fonetik ve biimsel birimlerin karlkl oluum yollar, bu birimlerin oluum olanaklar art sremli dil bilgisinde ele alnmtr. Hem e sremli, hem de art sremli aratrmada biim bilimsel ses bilimsel l ve kurallar ortaya karmak ve onlarn biim bilimsel ses bilimsel kuruluta

67

tad ilevini belirlemek gerekir. Dilde biim bilimsel ses bilimsel ller birdenbire meydana gelmez, her l dilin oluumu yolunda bir eilimin ilke haline gelmesi ile yapsn kazanr. Bu sre bazen bir neslin dilinde, bazen de bir ok asr veya bin yllar sresinde ortaya kar. Byle srelerde biim bilimsel ses bilimsel l ilk biim bilimsel ses bilimsel lnn ayn oluum hattnn sonucu olup, biri dierinin oluumunun sebebidir. Bu nedenle de dilde ilke haline gelen biim bilimsel ses bilimsel kurallarn aklanmas bu kurallarn meydana gelmesini salayan biim bilimsel ses bilimsel l ile daha ak yorumlanr. rnein, yukarda dar nlnn dmesi ile ilgili verdiimiz be biim bilimsel ses bilimsel kuraln tamam bir biim bilimsel ses bilimsel l ile meydana gelir ki, bu da den nlnn yerinde birleen nszlerin dalmdr. Bu biim bilimsel ses bilimsel (ses dizimsel) lye gre bunun gibi durumlarda ilenen nszlerden biri esasen akc nsz olmaldr, bu nedenle de bu biim bilimsel ses bilimsel l daha ok -vr-//-yr-//-r-//-yn-//-rn-//ln-//-nz-//-z-//-l- dalm ile sz konusu biim bilimsel ses bilimsel kurallar meydana getirir. Yahut 5. kuraln biim bilimsel ses bilimsel ls -vr-//-r-//-yrdalmdr. Bu nedenle de yazmda ayrl, eyiril, arl eklinde verilen szlerin ayrl, eyril, arl yazl biimleri eksik saylmamaldr, ancak kemiril, smrl, trl gibi szckler hakknda bunu sylemek doru olmaz, nk burada meydana gelebilecek nsz dalm (-mr-, -tr-) bu ses dmesi dizisinde (kural 5) hala kurallamamtr. Biim bilimsel ses bilimsel l ve kurallar birbirleriyle balantldr. rnein, ses birim dalmndaki biim bilimsel ses bilimsel l baml deimeyi ortaya karr ve bir sre dzenleyici deime gibi faaliyet gsteren byle deimelerin sebebi ortadan kalktnda artk deimenin biim bilimsel ses bilimsel karakteri deiir, baml deime bamsz deimeye evrilir. Yahut biim bilimsel ses bilimsel l kendi zelliini korumak iin baz ses olaylarn ortaya karr. rnein, Azerbaycan dilinin ses birim dalm iki tmsz ilenmesine olanak vermez ve biim bilimsel ses bilimsel l eklindeki dalmn ses birim dalmnda dzenlemeye alr (at>at). Bu dzenlenme szclama ses olay ile sonulanr. Bu deimede szclama olay ses bilgisi blmne aittir, yani ses

68

bilgisinin inceleme konusudur, bunun gibi deimelerin sonucu (ses dizimsel lnn dzenlenmesi) ise biimsel ses bilgisine aittir. Dilin biim bilimsel ses bilimsel kuruluundaki kurallar sisteme evrildiinde artk biim bilimsel ses bilimsel kanun karakteri alr. Biim bilimsel ses bilimsel ller biim bilimsel ses bilimsel kurallar, onlar da kendi srasnda biim bilimsel ses bilimsel kanunlar oluturur. Biim bilimsel ses bilimsel kanunlar ise biim bilimsel ses bilimsel lleri gerektirir, onlarn dzenlenmesini gerektirmez. Grld gibi, biim bilimsel ses bilimsel kurulutaki l, kural ve kanunlar birbiri ile yakndan ilgili olup, sarmal biimdeki ilikiyi, i oluum seyrini, diyalektik ilikisini yanstr. biim bilimsel ses bilimsel kurulu sistemindeki bu zellik e sremli dil bilgisi deerlendirmeleri ile bir arada ele alnan art sremli dil bilgisinde daha iyi anlalr, yani bu zelliin aratrlmasnda her iki yntemin (e sremli, art sremli) kesiiminden yararlanmak gerekir. Biimsel ses bilgisinin her blmnde (N. S. Trubetskoy) kendini gsteren biim bilimsel ses bilimsel kurallar da birbiriyle yakndan ilgilidir. yle ki, dzenleyici deimenin (II. blm) sebebi ses birim dalmnda (I. blm), sonucu ise bamsz deimede (III. blm) ak bir ekilde gsterilebilir. Biimsel ses bilgisinin alt blmleri arasndaki bu iliki art sremli dil bilgisi ile daha iyi anlalr. Biim bilimsel ses bilimsel l ve ilkeler o zaman kanun gibi deerlendirilir ki, onlarn faaliyet dairesi eitli biim birimleri kapsayabilir. Byle kanunlarn tespit edilmesinin neminden bahseden R. Yakobson yle yazar: Genel olarak, Grammon gibi, ben de yle dnyorum ki, hi bir kanun olmamasndansa, dzeltilmeye ihtiyac olan kanunun bulunmas daha iyidir (Yakobson, 1963, 100101). Dil bilimde byle kanunlarn belirlenmesi, daha dorusu, ortaya karlmas her zaman ileriye atlm bir adm olarak deerlendirilir ve ou zaman onu tespit eden dilcinin ad ile anlr. rnein, sadece vurgu ile ilgili bir ok kanun ortaya karlmtr: German dillerinde vurgulu heceden sonraki nller aras durumda patlayclaan tmsz nszn tmllemesi Berner kanunu, Yunan dilindeki heceli szcklerde hece vezniyle ilikili vurgunun sondan ne gemesi Uiler kanunu,

69

rneksemeyle ilgili durumun Attik diyalektinde son hecenin ksalna bal olmas Vandries kanunu adyla anlr.4 Bir dil veya dil ailesi iin tespit edilen biim bilimsel ses bilimsel kanun bazen btn diller iin geerli olabilir. Bu nitelikteki kanunlardan genel dilcilikte geni lde yararlanlr. Bu nedenle de Azerbaycan dilinin biim bilimsel ses bilimsel deimelerini byle kanunlarn yardmyla tespit etmeye almak yanl bir yntem saylmamaldr. rnein, A. ifner kanunu nsesle sonsesin birbiri ile ilikisi, birinin dierine bal olmas kuralna dayanr. Azerbaycan dilindeki ben>men, bin>min deimeleri bu kanunu yanstr. Ses dizimsel llerin ortaya kard biim bilimsel ses bilimsel kurallarla daha ok Hint Avrupa dilciliinde karlalr. rnein, Bartoleme kanunu belirtir ki, nefesli nszlerdeki kurala uygun olarak, nefesli yar tml nsz patlayclaan tmsz nszden nce geldiinde de tmszleir: gh+l=kl. Zibs kanunu ise nefesli tml nszn n ek olan s nsznden sonra nefesli tmsz nsze evrildiini gsterir: s+gh=skh. Bu tr kural ve kanunlar Trk dillerinin biim bilimsel ses bilimsel szgecinden geirip deerlendirmek ve incelemeler sonucunda dorulanan kanunlardan yararlanmak biim bilimsel ses bilimsel yntemini tekil eder. Tip bilimsel kanunlar ayn dil ailesi ierisinde de ortaya karlabilir. Azerbaycan ve dier Trk dillerinin biimsel ses bilgisini karlatrmakla tip bilimsel l, ilke ve kanunlar belirlemek mmkn olur. rnein, nller aras durumda patlayc nszlerin tmllemesi (gt-i>gdi) ve szclamas (igid>iyid) Trk dillerinde tip bilimsel nitelik tar, ancak bu biim bilimsel ses bilimsel kurallar bir dilde aktif, dier dilde pasif ekilde kendini gsterir. aratrmann tip bilimsel

Akc seslerin dalmnda kendini gsteren bir eilimin sebebini ilk nce E. Zivers belirlemi, daha sonra da onu F. Ecerton gelitirmitir. imdi Zivers - Ecerton kanunu ad verilen bu biim bilimsel ses bilimsel kurala gre, yan yana gelen iki akc nszn arasnda nl tremesi bu akclardan nce ilenen sesle ilgilidir, rnein, ksa nlden sonra dy birlemesi korunur: *edyo, uzun nlden ve nszden sonra ise bu dalm bozulup arasna nl getirilir: *ediyo, *gdiyo vb.

70

Tip bilimden bahsederken onun iki trn birbirinden ayrmak gerekir: genetik bakmdan akraba olan diller arasndaki tip bilim ve akraba olmayan diller arasnda belirli balantlar sonucunda ortaya kan tip bilim. Azerbaycan dilinde biim bilimsel ses bilimsel kuruluun getii oluum yollar Trk dillerinin tip bilimsel deerlendirmesi ile daha iyi grlr, nk bu dillerin genetik akrabal sonraki ayr oluum dnemlerinde dilin eski yapsndaki biim bilimsel ses bilimsel llerin tip bilimsel oluumunu gerektirir. Bu nedenle de biim bilimsel ses bilimsel aratrmada Trk dilleri ailesi ierisinde kendini gsteren tipbilimsel olaylarn karlatrmasna geni yer verilir. Akraba olmayan dillerin biimsel ses bilgisinde kendini gsteren tip bilimsel olaylarn karlatrlmas, zellikle balant sonucunda ortaya kan denklikler biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumda gereklidir. eitli sistemli dillerin biimsel ses bilgisindeki denklik tesadfi benzerlik olsa bile, yine tip bilimsel adan karlatrlabilir, nk dilin btn zelliklerini ortaya karan biim bilimsel ses bilimsel lleri karlatrma ile belirlemek mmkn olur. Ancak Hint Avrupa dilciliinde batya g eden halklarn dilinde, zellikle biim bilgisinde meydana gelen deiiklii i oluum gibi aklarlar ve bu aklamada dil ilikisi gz ard edilir, tip bilimsel deerlendirmeye yer verilmez. rnein, Ermeni, Fars, eski Hint5 ve Trk dillerinin eylem dizisindeki kii ulamnn ses dizimsel evresi ve biimsel gstericileri bazen rtr: (Ermeni) galis-em galis-es galis-a (Trk dillerinde) glir-m glir-sn glir-

Byk dilci B. Pizani ise Proto Sanskritenin temelinde Trk diline benzer baka bir sistemli dille karmn grr (Pizani, 1966, 4).

71

(Fars) rft-m rft-i rft- (Eski Hint) bhar-a-mi bhar-a-si bhar-a-ti

(Trk dillerinde) gtd-im gtd-in gtdi- o

(Trk dillerinde) *apar-a-man *apar-a-san *apar-a-d

Buradaki tip bilimsel zellik Trkologlarn ilgisini ekmemektedir, nk Altay kuram Ermeni, Fars ve eski Hint dilinin biim biliminde kendini gsteren Trkeye zg nitelikleri aklamak iin n Trklerin anayurdunu Altay ve Moolistandan n Asyaya tamaldr, bu ise kuramn blgesel grler sistemine uygun olmaz. Ya da eski Trke szcn (rnein, kut dua) Hatt ve Hett dillerinde ilenmesi durumu ( vanov, 1985, 44) ne Hint Avrupa dilcilii yntemleri, ne de altayistlerin grleri ile aklanamaz. Nostratik kuramn byle gerekleri genetik akrabalk bakmndan inceledii dorudur, ancak bu yorum da kendini dorulamamaktadr, nk eski alntlar nostratik kuramda genetik akrabalk olarak sunulur. Aktr ki, Altay kuramna gre Trk dilleri Mool, Manu Tunguz, Kore (hatta Japon) dilleri ile akraba saylr ve bu dillerin tamamna Altay dilleri ad verilir. Ancak Trk dillerini (ve Ana Trkeyi) Altay dil ailesine balayan aratrmaclarn btn aratrma ve abalarna ramen, hala Altay kuram kantlanmamtr ve dilcilikte, zellikle Trkolojide bu kurama pheyle yaklalmaktadr. Tarihsel karlatrmal dilcilikle ilgilenen dilcilerin ou ise (A. M. erbak, B. A. Serebrennikov, C. Klouson, G. Doerfer, G. D. Sanjeyev, K. M. Musayev, F. R. Zeynalov vb.) Trk dilleri ile dier Altay dilleri arasnda olan denklikleri genetik akrabalkla deil, blgesel yaknlk ve uzun sreli iliki ile aklarlar. Elbette, 3-4 bin yl devam eden dorudan ve dolayl iliki sonucunda her iki dilde de birok denklik meydana gelebilir. G. Doerfer kaydeder ki, en derin katta iki farkl dilin birlemesi hatta baz szcklerin (saylarn, organ adlarnn vb.),

72

eklerin alnmas ile sonulanabilir, ancak byle derin kattaki alntlarla birlikte, herhalde belirli farklar da korunur ve Altay dilleri de eylem sistemi bakmndan belirgin bir ekilde farkllk gsterir (BYA, 1972, NO:3, 54). Bu nedenle de Trk Altay (Mool, Manu Tunguz vb.) denkliklerinden sz ederken genetik akrabalk deil, uzun sreli dil ilikileri dikkate alnmaldr. Ayn szckleri Ural Altay, boreal ve nostratik kuramlar iin de sylemek mmkndr. nk bunun gibi kuramlarda Altay dillerinin daha byk dil ailelerine akraba olduu gr vardr, halbuki Altay dillerinin kendi iindeki akrabalk ilikisi hala kantlanamamtr. Biim bilimsel ses bilimsel kuruluun oluumu aslnda dilin i oluum kanunlar ile hayata geer, bu srete fonetik ve biim bilimsel ses bilimsel birimler karlkl ekilde oluur. Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumda byle oluum yollar dikkate alnmaldr, nk neyin neden meydana geldii sorusuna cevap vermek iin ncelikle neden ne oluabilecei sorusuna cevap vermek gerekir. rnein, herhangi bir szcn arketipi belirlenmek istendiinde onun hem ses birleimini, hem de anlam yaknlklarnn getii oluum yolunu izlememiz gerekir ve bu incelemede mmkn ses geileri ve anlamsal deimeler temel alnr. Buradaki temel biim bilimsel ses bilimsel l, kural ve kanunlara, ayrca anlamsal oluum kanunlarna dayanr. Eer anlamsal oluumun esas kanunu zelden genele doru ilkesine dayanrsa, biim bilimsel ses bilimsel kanunlar eitli l ve kurallarla ilgilidir. Bu nedenle de arketipin anlam bilimsel zelliine oranla fonetik kuruluunun belirlenmesinde belirli zorluklarla karlalr. Dilin kendi i kanunlarna, dil bilgisi sistemine dayanan yuva ynteminden biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumda geni lde yararlanlr. Szck ve eklerin yeniden oluturumunda onlarn trevleri karlatrlr ve btn dizide yer alan biim birimsel deikelerin ierisinden yuva usul ile deike seilir. Yuva usul biim birim arketipini tespit etmek asndan elverili olduu gibi, ses birim sistemindeki ilk biimlerin belirlenmesi iin de gerekli aratr. Yuva anlamnn trn birbirinden ayrmak gerekir: szck yuvas, biim birim (ek) yuvas ve ses yuvas. Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturmada bu yuvalarn

73

tamamndan yararlanlr. Trkoloji almalarnda szck ve biim birim yuvalarndan sz edilmitir, zellikle etimolojik aratrmalarda tretici szck yuvalarna daha ok rastlanr, ancak ses yuvalar konusunda bunu sylemek mmkn deildir ve zellikle art sremli ses bilgisi incelenmemi Azerbaycan dilinde bu durum daha ok gze arpar. Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumda temel olarak yararlanlan ses yuvalarn belirlemek iin en elverili yol ses olaylaryla ortaya kan mmkn ses deimelerinde, ses geitlerinde deime ynnn dikkate alnmasdr. Ana Trkedeki ses birimler sistemini belirlemek iin runik alfabeden de yardmc olarak yararlanmak mmkndr.6 Orhon Yenisey yaztlarnn ses bilgisi eski ses birimler sistemi hakknda az bilgi verdii dorudur, nk bu yaztlarn yazld dnemde Trk dilleri artk birbirinden ok uzaklamt, ancak yaztlarn alfabesi (runik iaretler) eski ses birim sistemi bakmndan ilgi ekicidir. yle ki, bu iaretlerin (harflerin) bildirdii sesler genel oluum srecinde deiseler de, iaretlerin ou eski sesleri bildiren harflerdir. Bu bakmdan eski Trk runik alfabesi ile dier alfabelerin karlatrlmas daha ilgin sonular verir. nk Ana Trke dnemi iin belirlenen ses birimlerden ounun iareti eski alfabelerle rtr, Trk dillerinde daha sonra meydana gelmi seslerin iaretleri ise farkllk gsterir. Trk runik alfabesindeki baz iaretlerin Etrusk, Fenike, Ermeni alfabeleri ve dier runlarla karlatrmas bu benzerlii ak bir ekilde gsterir:7

Trk runik alfabesinin grafik fondunu inceleyen D. D. Vasilyevin vard sonu yledir ki, eski Trklerde yaz sanat ok yaygndr ve yazdan yalnzca hakim daireler deil, geni bir halk kitlesi de yararlanmtr (Vasilev, 1983, 1015). Elbette, bundan bin be yz yl evvel byle geni yaylm olan yaz sanatnn birdenbire meydana geldiini dnmek saflk olurdu, bu nedenle de runik yaz geleneinin daha eski kklerini ortaya karmak lazmdr.
7

Baz alimler Trk runik alfabesinin kaynan eitli alfabelere (Hint, Soud, Pehlevi vb.) balamak istemiler, Soud alfabesinin kaynak olarak grlmesi gr (A. N. Kononov, F, ohannes, V, A. Livits vb.) ise daha derin kk salmtr. Ancak eitli sistemlere sahip alfabelerin olumasn karlatran A. M. Kondratov Soud, Avesta, Pehlevi alfabeleri ile Trk runik alfabesi arasnda iliki olmadn gstermitir (Kondratov, 1975, 168). Trk runik alfabesinin Akdeniz etrafnda kullanlan alfabelerle karlatrlmas yeni deildir, A. S. Amanjolov ve K. Miran biraz farkl ekilde olsa da, byle bir karlatrmay yapmlardr (Vasilev, 1983, 9).

74

Bildirdii Ses i

Etrusk

Fenike

Trk

Ermeni

Dier Runlar

s
_

s
B

k R
_ _

q, kh t, th t n l

t n

Karlatrmadan grld gibi, ayn sesi (i, b. p, k, t, n, l vb.) bildiren iaretler eitli alfabelerde korunmutur ve bu iaretler Trk dillerinde daha sonra oluan sesleri (v, f, j, g, c, h vb.) deil, daha eski sesleri gsterir. Ayrca ayn sesin

karlatrlan alfabelerde de ayn iaret ile verilmesi benzer alfabelerin ayn kaynaktan geldiini gsterir.8 Ses yuvalarnn tespit edilmesi mmkn ses geileri zerinde kurulursa ve tip bilimsel kanunlara dayanan genel ses kuruluunun oluum yollar temel alnrsa, szck ve ek yuvalarn tespit etmek iin dilin biimsel kuruluu esas kabul edilir. Biim birimin arketipi belirlendiinde mutlaka onun art sremli oluumunu dilin biimsel kuruluu dorultusunda ele almak gereklidir, dilin tarihsel deiiklikleri
8 lk kaynaktan alfabeyi benimseyen eitli dilli milletlerin sonraki dnemlerdeki g runik alfabenin geni alana yaylmasna sebep olmutur. imdi bu yazlar ber runu, German runu, Trk runu, Etrusk runu eklinde tannr ve esas grafik fondunu koruyan bu alfabeler artk zlmtr ve iaretlerin bir ksmnn artk ayr ayr sesleri ifade ettii belli olmutur. Bu da doaldr, nk ada alfabeler de ayn yoldan gemitir. rnein, ayn kaynaktan olan s harfi ayr ayr alfabelerde s, k, ts, , c seslerini bildirir. Bu runik iaretler ne kadar deiiklie urasalar da, yukardaki karlatrma gsterir ki, bir ok iaret nceki ses zelliini saklayabilmitir. Hatta V. yzylda bile Mesrop Matos Ermeni alfabesini dzenlerken yararland alfabedeki iaretlerin zerinde kaligrafik deiiklikler yapsa da, kaynaktaki iaretlerin bir ksmn korumutur.

75

karlatrlmadan szcklerin birleim zelliklerini ayrmak zordur. Szc oluturan biim birimler doru ayrlmadnda karlan sonu da doru olmaz. rnein, byk bir Trkolog olan A. P. Potseluyevski yalnz ada biimleri dikkate alarak zamirleri u ekilde bileenlerine ayrr: -ol > ol b-le > ble m-ana > mana vb. Buradaki -, b-, m- elementlerine n ek adn veren Trkolog eklemeli kurulutaki yapy dikkate almam ve biim birimleri doru ayramamtr (Potseluyevski, 1975, 137). Onun bu yorumu Dede Korkutun dilinde Ermeni kkenli szckler ortaya karan Trkolojiyle ilgisi olmayan Trkoloun (R. A. Bagramyan) inceleme yntemine benzer, nk bunun gibi yazar da u zamirinin yn durumundaki biimini (u-na) terkip hisselerine un-a biiminde ayrr ve bu da yanl sonu karlmasna neden olur. Burada szcn kk olan (un) Ermeni dilindeki it szcdr (Bagramyan, 1974. 171). Grld gibi, her iki yorumda da kkle ek arasnda biim birim ayrm bozulmu, dilin biimsel kuruluu dikkate alnmamtr, bu nedenle de karlan sonular doru olmamtr. Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumda biimsel kuruluun yannda, biim bilimsel ses bilimsel kuruluun zellikleri de dikkate alnmaldr. ncelemeler gsterir ki, Azerbaycan dilinin biim bilimsel ses bilimsel kuruluu son bin ylda ok az deimitir. Ses diziminde grlen kk farklar, baz szck ve biim birimlerdeki ses deimelerini istisna sayarsak, eski yaztlarn biimsel ses bilgisi ile ada biimsel ses bilgisi arasnda yle ciddi bir fark grlmediini sylemek mmkndr. Biim bilimsel ses bilimsel kurulutaki bu sabitlik mkemmel sistemin bozulmasn nleyen, onu yaatan ve daha iyi duruma gelmesine imkan veren bir aratr. Trk dillerindeki bu sabitlik aratrmaclarn

76

dikkatini oktan ekmitir.9 Eer Hint Avrupa dillerinden herhangi biri bin ylda tannmaz derecede deiirse, bu durumun Trk dillerinde de grleceini sylemek doru olmaz, nk Trk dilleri yzyllardan beri biimsel kuruluunda eklemeli yapnn gc, biim bilimsel ses bilimsel kuruluunda hece modellerinin en uygun says, vurgunun oluum seyri, ses uyumu kanunu, ses diziminin sadelii, ses kuruluunda ses birimler sisteminin biimi ile dilin mkemmel i sistemini koruyabilmitir. Trk dillerinde cins ulamnn olmamas, eylemlerin eviklii ile oluan diziler, sz dizimi gibi konular da bu sabitlii gerektiren belirtilerdir. Bu nedenle de biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumda bu sabitlik dikkate alnmaldr, bknl dillerde uygulanan yntemle Trk dillerinde uygulanan yntemleri birbirinden ayrmak gerekir. K. M. Musayev doru olarak yle yazar, ou zaman yeniden oluturumu yaplan Hint Avrupa dillerinin ilk biimi Trk dillerinde ilenen ada biime daha yakndr (Musayev, 1984, 10). Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumda dilin i oluum kanunlarndan, biim bilimsel ses bilimsel kurulu zelliklerinden, tip bilimsel ve genel nitelik tayan kanunlardan yararlanld gibi, alan dilcilii yntemlerini de temel almak gerekir. nk szck ve eklerin tespit edilen arketipi bazen alan izoglosu olarak ortaya kar. Byle durumlarda ister istemez dil denkliklerinden ve eski dil balantlarndan sz etmemiz gerekir. Trk dilleri ile dier diller arasnda olan denklikleri eitli gruplara ayrmak mmkndr: tip bilimsel ve tesadfi benzerlik, alntlar, kkeni karanlk olan alan izogloslar. Tip bilimsel benzerlikten ve biim bilimsel ses bilimsel incelemede ondan yararlanlmasnn neminden yukarda bahsedilmitir, denkliklerdeki tesadfi benzerlik ise belirli bir sistem oluturamad iin incelemenin dnda kalr. Balant ve blge bakmndan denkliklerdeki alntlarn zellii baka dillerden Trk dillerine geen ve Trk dillerinden baka dillere geen alntlar, yani alntnn yn ve biim bilimsel ses bilimsel zellii ilgi eker. Alan izogloslarnn biim bilimsel
N. Y. M a r r bundan ok nce bu sabitlik aamasndaki kuruluu dikkate alarak yle yazar: Denilebilir ki, Trk dilleri byk toplumsal abalardan ve dinamik dil yaratcl srecinden getii iin bu kadar istatistiksel bir duruma gelmi ve muhafazakarla ulamtr. (Marr, 192, 31).
9

77

ses bilimsel incelemesi ise birbiriyle ilikisi olan dillerin tarihine, hem de ilikilerin kronolojisine ve blgesine k tutar. Diller aras denkliklerden sz ederken akraba ve komu diller tanmlarnn anlam farklar belirtilmelidir, nk hem akraba, hem de komu dillerin balants ile denklikler ortaya kabilir. Byle denkliklerin farklarn ortaya koymak iin akraba dillere bal dil ailesi (yazkovaya smya) ile komu dillerin uzun sreli ilikisine bal dil birlii (yazkove soyuz) anlamn birbirinden ayrmak gerekir. Bu bakmdan Altay ve nostratik dil ailelerine dahil edilen dillerle Trk dillerinin akrabal deil, belirli dnemlerdeki ilikileri (komuluu) n plana alnmaldr. Yani Trk Mool, Trk Slav, Trk Sami, Trk Dravid, Trk Kartvel, Trk Ermeni ve bunun gibi denklikler genetik akrabal deil, belirli bir dnemdeki blgesel balanty gsterir. K. M. Musayev byle balantlar dikkate alarak yle yazar: Trk dilleri ile ilikisi olan dnya dilleri arasnda Trk Slav ve Trk Mool dil ilikileri daha ok incelenmitir (Musaev, 1984, 119). Trk dilleri ile dier dillerin arasndaki balantlarn incelenmesinin nemini belirten aratrmac Dravid, Hint Avrupa, Kartvel ve benzeri dillerle olan eski ilikiler zerinde zel olarak durur ve Trk skit Avrupa ve Trk Dravid Sanskrit izogloslarnn hem Trkologlar, hem de Hint Avrupa dilcilerinde byk merak uyandrabileceini gsterir (Musaev, 1984, 129). Azerbaycan dilinin biimlendii blge budun dil bilim asndan eitlilii ile seilir. yle ki, bir taraftan Kafkas, dier taraftan Hint Avrupa halklar ile evrelenmi bu blgede daima iki dillilik hkm srmtr. Byle iki dillilik evresinde eitli kark diyalektlerin olmas da doaldr. Eski Azerbaycan diyalektleri ve eitli komu halklarla ilikide olan alt diyalektler kendini daha ok biim bilimsel ses bilimsel incelemede aa karr. ran ve Kafkastaki eitli dilli halklar tarih boyu Trk topluluklar ile birbirini anlamak iin belirli alt diyalektte anlamlar ki, bu da bir taraftan Trk topluluklarnn dili, dier taraftan komu dilin alt diyalekti eklinde kendini

78

gsterebilirdi. Byle iki dillilik durumunda ise dil denkliklerinin, alan izogloslarnn ortaya kmas doaldr. Osetin dilinin tarihsel etimolojik szln yazan byk dilci V. . Abayev yle yazar, bu szlk hala tamamlanmam olsa da (3 cildi yaynlanmtr), artk Osetin dilindeki alnt szckler arasnda birinci sray Trke kkenli szcklerin tuttuunu sylemek mmkndr (T PE , 1985, 23). H. R. Aaryan ise Ermeni dilindeki Trke szcklere zerine ayrca kitap yazmtr (Aaryan, 1902). Kafkastaki iki dillilik blgesi 1404de oann de Galonifontibus tarafndan yle betimlenmitir: Bu lkede daha ok Hristiyan vardr: Yunanlar, eitli Ermeniler, Zikler, Gotlar, Tatlar, Volyaklar, Ruslar, erkezler, Lekler, Yaslar, Alanler, Avarlar, Gazkumuklar ve onlarn tamam esasen Tatar dili konuurlar ( oann, 1980, 15). Azerbaycan dili biimlendii blgede halklar aras karlkl iliki aracna evrilebilmitir ve bu gelenek geen asrn sonlarna kadar devam etmitir. Son bin ylda baz Ermeni sz ustalarnn Azerbaycan Trkesiyle eserler vermesi de bu gelenee baldr. Sulhan Saba Orbeliani de hazrlad Grc dilinin szlnde,

daha ak olsun diye, ou zaman szcklerin karln (aklamasn) Trke szckler ile vermitir (Abuladze, 1964). Dil almalarnda Trk Grc, Trk Udin, Trk Lezgi, Trk Fars, Trk Ermeni ve bunun gibi denklikleri aklarken orta asrlardan sonraki dil ilikileri dikkate alnr, hatta benzer denkliklerdeki Trke kkenli szckler Azerbaycan dilinden alnt saylr. Ancak bu durum yntem asndan doru deildir, nk bu gre gre son bin bin be yz yllk iliki dikkate alnr, halbuki bu diller arasndaki balant Azerbaycan dilinin olutuu dnemlerde de olmutur. Bu nedenle de aratrmaclarn ortaya kard denklikler arasnda yleleriyle karlalr ki, bunlar Azerbaycan dilinde ya ilenmez, ya da oktan arkaik olmutur. u halde, daha derin kattaki ilikiden sz ederken Azerbaycan dili adn vermek doru olmaz, bunu erken veya eski Azerbaycan dili eklinde adlandrmak uygun deildir, nk milattan nceki iliki dneminde hala Azerbaycan dili olumamt, bu nedenle de bu dnemlerdeki ilikiden sz edildiinde n Azerbaycan dili terimini kullanmamz gerekir.

79

n Azerbaycan dendiinde, milattan nceki bin ylda Kafkas ran Anadolu geni erisinde eitli blgelere yaylan Trk topluluklarnn dili dikkate alnr. Son zamanlarda tannm Trkologlar alan dilciliinden bahsederken Azerbaycanda milattan nce Trk dilli topluluklarn bulunmas durumuna ciddi bir ekilde yanarlar ve bu konunun incelenmesinin nemini zel olarak kaydederler (Gadjieva, 1979, 225232; Musaev, 1984, 153162). Azerbaycan dil bilimcileri de eski balantlar gsteren bir ok denklikler tespit etmilerdir (AFM, 1983; 1984). Gsterilen bu gen ierisindeki Trk dillini konuan topluluklarn bir blm daha sonralar Kumuk, Karaay Balkar halklarnn, dier blm ise Azerbaycanllarn kkeninde aktif olarak yer almtr.10 Azerbaycandaki Trk dilini konuan topluluklar (n Azerbaycan topluluklar) daha sonralar zaman zaman buraya eitli adlarla (Buntrk, Kpak, Bulgar, Hun, Hazar, Ouz vb.) gelen dier Trk topluluklarnn bir blm ile birlemitir. Byle birlemeler miladn balangcnda Azerbaycan halknn biimlenmesi ile sonulanm ve eitli diyalektlerin birlemesi ile meydana gelen Azerbaycan dili artk IVV. yzyllarda halkn genel dili seviyesine kadar ykselebilmitir.11 Bu nedenle de Azerbaycan dili teriminin anlam (erken, eski, khne vb. aamalar da dahil olmakla) milattan sonraki devirleri kapsar, n Azerbaycan dili ise milattan nceki devirlere aittir, hem de tek bir toplumun deil, eitli diyalektli Trk dillini konuan topluluklarn dilidir. Azerbaycan dilinin kaynanda yalnzca bu topluluklarn dili durduu iin onlara n Azerbaycan topluluklar adn vermek uygundur. Eski devirlerdeki diller arasndaki balanty ortaya karmak iin komu toplumlarn dilindeki denklikleri incelemenin nemi olduka byktr. yle ki, eitli devirlerdeki balantnn izini yaatan benzer denklikler Azerbaycan dilinin eitli devirlerdeki biim bilimsel ses bilimsel zelliini yanstr. Komu toplumlarn
10

Belirtilen blgede n Azerbaycan topluluklarnn (Az, Sak, Tur//Turan//Trk, Kamer, Dger, Kenger, Gger, Bayat vb.) izini tarihi kaynaklar milattan nceki III bininci yllarda gsterir, ancak daha derin bir aratrma bin yl daha nceye inilmesine olanak salayabilir, nk Azerbaycanda M.. III bininci ylda yaayan topluluklarn (Su, Kassit, Lulubi, Kuti) dili konusunda hala kesin bir fikir yoktur.
11

Akademik M. . i r e l i y e v Azerbaycan dilinin biimlenmesini IVV. yzyllara dahil eder (iraliv, 1985, 4).

80

yazl eserlerinde (grc, Ermeni, Fars vb.) grlen denklikler kronoloji bakmdan da ilgi ekicidir. Eski dnemlerdeki Grc Trk ilikilerini dikkate alan Grc bilgini B. . Kilanavaya gre, bu ilikilerin aratrlmamas Kartvel dilleri aratrmalarnn kusurlu yndr (Kilanava, 1983, 107108). Biz de ilave edelim ki, bu alandaki boluk yalnzca Kartvelojinin deil ayn zamanda Trkolojinin, zellikle de Azerbaycan dilciliinin kusurudur, nk Kartvel dillerinde Kartvel dillerinin genel szc olarak belirlenen arketiplerin bir blm Kartvel n Azerbaycan denklikleri olarak dikkat eker. rnein, *brg berk *ql ol *gn//*gn , an*mn men, *n sen *si sz (uva dilinde ser- ) *gutan kotan pulluk Ayn durumu dier Kafkas dilleri iin belirlenen ilk biimler de yanstr. rnein, Dastan Nah dillerindeki *qur- ( uru), *or- (sz-) tipli ilk biimler eski denklikleri gsterir. ran dillerinden olan Osetin, Fars dillerinde Azerbaycan dili ile denklikler olduu gibi, n Azerbaycan denklikleri de vardr. Bu bakmdan Pehlevi yazlarndaki denklikler (Ayrca Trkizmler) daha ok dikkat eker. rnein: a astar ban a, almaz, ban, pald, kur kuk man kor kk men yama ekic adra tohum

asmar,

almast

yamak o sakos satur tohm ,

banuk banu, balut duak dek,

81

manan

menim,

horus

horuz

Eski

Ermeni

kaynaklarnda

Azerbaycan

szcklerinin

bulunmas

aratrmaclarn (Y. Klaport, Mordtman, E. Sevortyan, 3. Budagova, M. Seyidov, Y, Yusifov, V. Gukasyan, A. Grigoryan vb.) dikkatini ekmitir. Yakn ilikinin etkisi ile Ermeni dilinin biimsel ses bilgisinde grlen deimeler, tip bilimsel uygunluklar da aratrmaclarn (Boduen de Kurtene, H. Aaryan, M. Seyidov) dikkatinden kamamtr, ancak bu iliki n Azerbaycan ve eski Azerbaycan dili ile deil, sonraki dnemlerin ilikisi gibi yorumlanmtr. Halbuki Ermeni Azerbaycan denklikleri iinde eski n Asya izogloslar da kendini gsterir. Eski dil ilikileri bakmndan Azerbaycan dilindeki n Asya izogloslarn da gzden geirmek gerekir. Eer Urartu n Azerbaycan ilikileri milattan nce IX VII. yzyllara ait belgelerdeki dil denkliklerinde yanstlmsa, Smer n Azerbaycan, Akat n Azerbaycan, Hatt//Hett n Azerbaycan dil denklikleri milattan nce II bininci yln balangcna kadar gider. Bu denkliklerden bazlarn hatrlayalm: Hattn Azerbaycan Denklikleri Kaka () hun a a (ay eklinde, yldz)

hndr

yah-

yah- (yakmak)

akakukut kuwa

eik (kap) gr- (g + r//z) ut (can, iyi talih ) ap-

pala (-h)

bala//bla (birliktelik gomas) apap (ayakkab)

ebeb o

82

Hettn Azerbaycan Denklikleri t atta anna karu do ata ana ar ( armak) arma- ar

parana bars harna-

Smer n Azerbaycan Denklikleri Anan Aya Ulu er eren kababa kur az uma iltugu duru gum balbal uzuk akaagar , () , a (eski manas zrno) ay od tanr (*tan er) er eren a baba az um il (ili-, ilmek, ilgek) do (*do +, do-tre) gu duru um bl (blle-) balta uzun ek ekin

Dingir

gor

83

ken ki

gn kur dey (*de -) aa

tag-//tek- (bit) asakki

Akatn Azerbaycan Denklikleri tinur (Ermenice t'onir) o, Mami Nanai (a) tu gabuemaru aqrabu diku kursu o (?) , tendir mamaa . nene (?) tovlamak u (ses) esmer ( arabuday) e reb dik (dikelmek) krs

(Ermenice t'ov )

Urartu n Azerbaycan Denklikleri agatate baba , anam- (*a -) ud ata baba (Baba-da) v (*b, oba) bar- (varma ) da- (d) ura Kuer (Hazarlarn yldrm tanrs) t men (*m)

(Ermenice utem )

ebani parubi//partu // tamu , ura d-me , Quera

84

- tisue an uri ini me/i

) , o o ,

a//-e d su (*sub//suv) en sur cuda (KDG) indi (*in) -ma//-me (olumsuzluk biim birimi)

Grld gibi, n Azerbaycan ve eski n Asya dilleri arasnda birok denklikler vardr.12 Hatta bunlarn bir blm eitli dillerde kullanlr, yani eski n Asya izoglosu olarak kendini gsterir. rnein: Smer Hett de, di-

tetidepagpk-

, dil , pahem )

Urartu n Azer. Smer Akat Ermeni n Azer.

paqu- *bag- zakrvat, (ba

Byle denklikler, alan izogloslar ve eski dil ilikilerini, n Azerbaycan arketiplerini tespit etmeye yardm ettii gibi Ana Trke dnemine inmek iin de gerekli bir aratr. Bu nedenle de Trk dilleri dou kolu ile Altay dilleri arasndaki denklii aratrmann yan sra Trk dillenin bat kolu ile Kafkas, Avrupa ve zellikle n Asya dilleri arasndaki iliki de incelenmelidir. Grld gibi, biimsel ses bilgisinin incelenmesi konu seiminden amacna ve inceleme yntemine kadar btn meseleleri yeni bir bakla gzden geirmeyi
12

ncelemek amacyla eski dil ilikilerini yanstan bu denkliklerin yalnz kk bir ksm burada verilmitir. nk byle denkliklerden kesin bir ekilde bahsetmek iin ncelikle n Azerbaycan arketipleri belirlenmelidir. Ancak bundan sonra karlatrma yaplabilir.

85

gerektirir, nk dilin biim bilimsel ses bilimsel kuruluundaki geliim seyrini, fonetik ve biimsel kuruluun karlkl oluum yollarn, ayr ayr szck trleri zerinde szcklerin ve biimsel ulamlarn daha iyi duruma gelmesi konusunda ayr ayr eklerin oluma ve biimlenme olanaklarn renmek iin geleneksel bak yetmemektedir, hazr kalplar ise ou zaman doru sonular karmaya engel olur. Azerbaycan dilinin biimsel ses bilgisi zerine yaplan ilk alma olmas nedeniyle rneklerin seiminden, her rnein ayr ayr incelenmesine kadar eitli yeni grlerin oraya kmas doaldr. Bu grlerin bazlar yanl olabilir, ancak ilmi tartmalara yol aan grlerin, ya da sonraki aratrma ynteminin daha iyi seilmesine yardm eden yaplmalarn kendisi de ilmi grn oluumunun hayrnadr. Azerbaycan dilinin biimsel ses bilgisinin btn ynleriyle incelenmesi iin N. S. Trubetskoyun belirlemi olduu her blm ayr ayr ele alnmaldr. Bundan baka szlksel semantik sz gruplar, szck trleri, biim birimlerin yaps ayr ayr biim bilimsel ses bilimsel inceleme konusuna evrilmelidir. Btn bu konular biz bu ilk deneme iinde bazen zel, bazen de genel olarak ele aldk, nk hazrda var olan ve gelecek inceleme yollar baka ekilde aklanamaz.

86

II. BLM

B MSEL SES B LG S N N D L B LG S N N D ER DALLARIYLA L K S

Dilin birimleri arasndaki iliki doal olarak, dil bilim dallar arasnda da kendini gsterir. Bu adan, dil bilimde yeni bir alan olan biimsel ses bilgisinin dil bilimin dier dallaryla ilikisini, onlarla kesien ve ayrlan noktalarn tespit etmenin nemi olduka byktr. Biim birimlerin fonetik birleimini, oradaki ses deimelerinin ve bu deimelerin dil bilgisel ykn ele alan biimsel ses bilgisi, dil bilimin dier dallaryla dorudan veya dolayl olarak ilikilidir. Fonetik ve biimsel birimlerin karlkl ilikisini ele alan biimsel ses bilgisi ses bilgisi ve biim bilgisi ile dorudan, syleyi ve yazm kurallar, szck varl, tretme, tarihsel dil bilim, lehe bilim, kken bilim ile de dolayl olarak ilikilidir. Biim bilimsel ses bilimsel incelemeler tarihsel ses bilgisi, tarihsel lehe bilim, tarihsel biimsel ses bilgisi iin esiz malzeme verdii iin tarihsel dil bilgisinin biim bilimsel ses bilimsel aratrmalara byk ihtiyac vardr. Biim bilimsel ses bilimsel aratrma ile ortaya karlan izogloslardan dillerin corafyasnn belirlenmesinde ve budun dil bilim meselelerinin zmnde yararlanlr. Karlatrmal ve betimleyici dil bilim dallar da biimsel ses bilgisi altnda yapt aratrmalarda daha gerekli sonular ortaya karabilir. Tip bilimsel adan deerlendirilen biim bilimsel ses bilimsel ller genel dil bilimde bir sra evrensel kanunlarn belirlenmesine yardm eder ve imdiye kadar bulunan byle kanunlarn ounluu sadece biim bilimsel ses bilimsel llere dayanr. Bu nedenle de dilciliin eitli blmlerinde biim bilimsel ses bilimsel deerlendirmelerle sk sk karlalr.

87

1. B MSEL SES B LG S N N SES B LG S

LE L K S

1. 1. SES B R M DAILIMI

Szck ve biim birim terkibinin eitli yerlerinde ses birim birlemelerini snrlayan kurala ses birim dalm (f o n o t a k t i k a) ad verilir. Azerbaycan dilciliinde ses birim dalm kurallar konusunda zel bir aratrma eseri olmasa da, ses birim birlemeleri genel ekilde incelenmi (Ahundov, 1984, 81, 193) ve ses birim dalmnn biim bilimsel ses bilimsel zellii hakknda ksa bilgiler verilmitir (Celilov, 1985, 2022; 1986). Biimsel ses bilgisi meselelerinin aklanmasnda ses birim dalmnn zelliklerinden byk lde yararlanlr. nk ses birim dalm szck ba, szck ortas ve szck sonunda hangi ses birimlerin kullanlabileceini, bu yerlerdeki mmkn ses birim birlemelerini, genellikle, kk ve ek birleiminde ses birim dizimini inceler, mmkn olmayan sralanmay ortaya karr. rnein, Azerbaycan dilinin ses birim dalmna gre, szck banda iki nl (VV-), iki nsz (CC-) yan yana gelmez, r, , j nszlerine yer verilmez, l, m, n, z, v nszleriyle ise az karlalr ve dilin eski dnemlerine gittike onlarn da kullanlmad ortaya kar.1 Szck ortasnda ve sonunda iki nl yan yana gelmez. Szck sonunda beraber kullanlan nszlerden biri genellikle akc olur. Szck ile eklerin ses birim dalm arasnda belirli farklar vardr. Szck banda l, n r, nszlerine yer verilmedii halde, biim birimlerin birou bu nszlerle balar, yahut szck kknde btn nller bulunabildii halde, eklerde , o, nllerine yer verilmez, bu nedenle de ses birim dalmnda ikinci heceden sonra bu nszlerle karlalmaz.

1 rnein, 23 bin yl nceki n Azerbaycan topluluklarndan saydmz Kakay dilinde (onomastiinde) bu nszlerle balayan szck yoktur (Bkz. Giorgadze, 1961).

88

Ses birim dalmnda ses birim dizimindeki yan yana (kontakt) birleme ile birlikte, aral (distakt, distant) birleme de dikkate alnr. rnein, szck ba ile szck sonu (anlaut ile auslaut) arasndaki balanty saptayan A. ifner kanunu aral birlemeye dayanr. Biim bilimsel ses bilimsel l olarak deerlendirdiimiz Tek heceli (CVC) eylemler dudak nsz ile balyorsa, sonda dudak nsz olamaz (Celilov, 1984, 100) ses birim dalm kural da aral birleme ile ilgilidir Dilin milli zelliklerinden biri de onun ses birim dalm kurallardr. rnein, Ermeni dilinde CCCCCVC (Mkrti), Rus dilinde CVCCCCCCV (kontrstvo) gibi 56 nsz yan yana gelebilir, ancak Azerbaycan dilinde 23 nszn birlemesi (CC ve CCC) art sremli dil bilim bakmndan daha sonra grlmeye balanan bir olaydr, nk byle birlemeler biim birim birleiminde ortaya kmtr: rk> rh, kks>kks, tr >trk, grkl>grkl vb.

Dilin kendi i imkanlar ile ortaya kan ses birim birlemeleri ses birim dalm kurallarna dahil olur. rnein, Azerbaycan dilinde lt, st, rt, rd, nd, nc vb. birlemeler ses birim dalm kuralna evrilmitir, ancak dr, tr, sm, birlemeler hala kurallaamamtr, bu nedenle de tatr, r tipli rup, sedr, ism gibi

szckler konuma srasnda dilin genel ses birim dalm kurallarnn szgecinden geirilir ve tiyatr, gurup, sedir, isim eklinde sylenir. Bu tr giriim olayna dilin dalm kurallarna uymayan nl birlemeleri de maruz kalr: zeif (zeyif), hain

(hayn), mellim (mellim), pioner (piyoner), variant (variyant) vb.

Ses birim dalm kurallar dilin yapsnda gl bir dzenleyici ilev tamakla beraber, biim bilimsel ses bilimsel kuruluun oluumunda da byk rol oynar. Ses kuruluu dzenlendike ses birim dalmnda da deiiklik meydana gelir, ancak ses birim dalmnn genel kurallar, temel lleri muhafazakar olur. Bu nedenle de ses kuruluunun oluumunda ses birim dalmnn ztl korunur ve ortaya kan ses olaylar ses birim dalm kurallarnn dzenlenmesine hizmet eder.

89

1. 2. HECE

Biim bilimsel ses bilimsel kurulu hece trleri ve hecelenme ilkeleri ile yakndan ilgilidir (Celilov, 1982, 5859) N. A. Baskakov biimsel ses bilgisi bakmndan Trk dillerinde hece kuruluunda alt tr hece olduunu ortaya karmtr (S GTYA. Fonetika 1984, 422454). Azerbaycan dilindeki kk ve eklerde alt hece kuruluu (tr) vardr. nlleri V, nszleri C harfi ile vererek, bu hece kurulularn gsterelim: kk

ek

V VC CV

o, a(na), o- (dun) ot, z, al bu, su, d urd, orh, brk

-a, -e, -, -i, -u, - -a , -er, -t, - -unc, -rt -da, -ki, -d -dan, -m, -lar

VCC alt, st, rt, CVC gz, dur, u CVCC

-drt, -manc

Tek nszden oluan baz ekler (-l, -n, -) hecelenme srasnda szcn hecelerinin birleimine dahil olur. ada Azerbaycan dilinde kullanlan CCVC, CCVCC, CCCVC, CCVCCC, VCCC, CCV eklindeki hece trleri ise yalnz alnt szlere aittir: klub, trst, trih,

spktr, filtr vb. Azerbaycan diline has asl alt hece biimi dier Trk dillerinde de genel nitelik tar, bu nedenle de bu hece trlerini n Azerbaycan dnemi iin makbul saymak mmkndr lk Trke dneminde eklemeli kurulua kadarki ada szcklerin tek heceli olmas meselesi Trkolojide kabul grm bir grtr (erbak, 1970, 141; S GTYA, Fonetika 1984, 411), ancak tek heceli (monosillabik) szcklerin hangi hece kuruluunda olduu konusundaki tartmalar Trkolojide hala devam eder (Baskakov, 1979, 141 145). Yapm olduumuz biim bilimsel ses bilimsel

90

yeniden oluturumlar n Azerbaycan dilinde alt tr hece (V, VC, VCC, CV, CVC, CVCC) olduunu ve onlarn Ana Trkenin dneminde benimsendiini dnmeye imkan verir. Eer Ana Trkenin ilk tek heceli anda V, CV, VC, CVC modelleri kullanlmsa, artk eklemeli kurulu biimlendike VC ve CVC trlerinin ek biim birimler hesabna VCC, CVCC varyantlar da olumutur, yani Ana Trke sonraki aamalarnda alt hece tr varolmutur. Benzer durumu 34 bin yl nceki Smer dilinde de grmek mmkndr (Dyakonov, 1979, 17). Azerbaycan dilinde hece trlerinin az olmas bu dilin yapsnda hecelenmenin ritmik-melodik blmlerini yle bir dzenlemitir ki, hecelenmedeki sistem ve hece dizimleri simetrik ekil almtr. Bunu terkibinde birden yediye kadar hecesi olan Azerbaycan szcklerinin hecelenme ilkelerini gsteren aadaki tabloda ak bir ekilde grmek mmkndr:

Baka dillerde hece trlerinin says ok olduundan hecelenmede byle kurallama oluamamaktadr. rnein Ermeni dilinde CCCCVCCC (ktrvatssk), CCCCCCVCC (krtmnlov), CVCCCC (dustrs) tipli hecelerin varl, ya da Rusada 18, ngilizcede 19 hece tr olmas bu dillerde hecelenmenin bamszlna sebep olur ve simetrik sistem oluamaz. Azerbaycan szcklerinin konuma srasnda hecelenmesi en ok CV ve CVC modellerinde olur, zellikle drdnc heceden sonra yalnz bu heceler kullanlr. Alnt szcklerin bu kurallara uymayan heceleri ou zaman dilimizin yapsn bozar, ancak bu szckler en fazla

91

ya da drdnc heceden sonra bu dilin hecelenme biimine tabi olur (Celilov, 1983, 74. sayfadaki tablo). Bu nedenle de biim bilimsel ses bilimsel kuruluun dzenlenmesinde ses birim dalm ile birlikte, hecelenme de byk rol oynar. Azerbaycan dilinin eitli trdeki heceleri konuma srasnda yan yana geldiinde onlarn birleip CV ve CVC modellerinde hecelendii grlr. rnein, CVC-V (da-) VC-VC (in-in) (berk-i.) CV-CV, (da-) V-CVC, (i-nin) (ber-ki) CVC-VC (vur-u) VCC-VC (rt-k) (kend-in) CV-CVC, (vu-ru) VC-CVC, (r-tk) (ken-din)

CVCC-V CVC-CV,

CVCC-VC CVC-CVC

Grld gibi, eitli kurulutaki kk ve ekler hecelenme srasnda CV ve CVC modellerine evrilebilir. Bu nedenle de Azerbaycanllarn dilinde en ok bu modeller kullanlr.

1. 3. VURGU

Azerbaycan dilinde vurgu szcn son hecesinde olur, yani ekler hesabna szcn heceleri arttka vurgu da sona doru hareket eder: ohu, ohuyaNIN,

ohuyanmZA, i, iLET, iletD R. iletdirSEN, iletdirD K vb. Ancak bu biim

bilimsel ses bilimsel kural btn szcklere ait deildir, nk baz szcklerde vurgu nceki hecede kalabilir (SAPsar, Nki) veya sondan nceki heceye kayabilir (saBAH, SAbah). Vurgunun yerine bal olarak dil bilgisel anlamlarn deimesi eitli szck trleri arasnda kendini gsterir: eylemisim (AtnzatNIZ, DAdnz

92

dadNIZ), zarfisim (D MdikdimD K, SAbahsaBAH), bafiilzarf ( aArag aaRA , aPAra apaRA ) vb. Vurgunun byle anlam deitirici grevi daha ok seste biim birimlerde gze arpar. Seste biim birimlerden biri ekim eki, dieri yapm eki olduunda birincisi vurgusuz, ikincisi ise vurgulu olmakla deiir. Bundan baka, eer seste biim birimler ayn diziye aitse, yine de onlardan biri vurgusuz, dieri vurgulu olur. rnein, seste biim birimlerden -ca, da (edat), ile, -la (goma) vurgusuz, -a, -la (yapm eki), -da (bulunma durumu) ise vurguludur: ZILca, zlCA, SEN de, senDE, aLINca, alnCA, GZle, gzLE vb. Eylemin olumsuzluk biimi olan -ma biim birimi de ad yapan -ma biim biriminden vurgu ile ayrlr: VURmavurMA, BLmeblME, rMA, GRmemigrmeM , sraLAmasralaMA, IRma araLAma aralaMA vb. Vurgunun anlam deitirme ls alnt szcklerde de kendini gsterir, zellikle baz alntlarn isim gibi kullanlmas ve onlarn yeni olumu sfat varyantlarnda vurgunun son heceye gemesi ak bir ekilde gsterir ki, dilde bu tip alntlarn dile uydurulmas sreci gerekleir: akaDEmikakadeM K, L rikliR K, geNEtikgeneT K vb. Grld gibi, vurgunun yer deimesi anlamsal farkla anlalr, bu nedenle de vurgu biimsel ses bilgisinin konusuna dahil olabilir. Eer ses bilgisinde vurgunun akustik nitelikleri ele alnrsa, biimsel ses bilgisinde onun ilevsel zellikleri incelenir. Ana Trkede vurgunun hangi heceye dt konusunda Trkolojide tartmalar vardr (erbak, 1970, 117120; Gadjieva, 1976, 8589). Baz Trkologlar Ana Trke dneminde vurgunun sonraki hecelerde deil, ilk hecede olduunu kantlamaya alrlar. Eer szcklerin Ana Trke dneminde tek heceli olduunu kabul ediyorsak (bunu bu Trkologlar da kabul eder), onda vurgu sonraki (olmayan!) heceye nasl debilir? Bizce, Ana Trkede eklemeli kurulua kadarki dnemde vurgudan ok, tonlardan bahsetmek gerekir ve bu bakmdan, A, M. erbakn hece vurgusu kuram daha akla uygundur (erbak, 1970, 136). Tek

93

hecelilik yerini eklemeli kurulua braktka hece tonlar ilevini yitirmi ve vurgu n plana gemitir. Trk dillerinin eski devrinde vurgunun yerine bal olarak meydana gelen ses deimeleri biim bilimsel ses bilimsel kuruluun sonraki oluumunu salayan vastalardan olmutur. rnein, n Azerbaycan dilinden farkl olarak, eski Azerbaycan dilinde vurgulu hecedeki gerginlik bu hecenin ilk nszn uzatp ikizletirmitir, zellikle, bu sre titremleme ile sylenen saylarda aktif olmutur: sekiz>sekkiz, dokuz>dokkuz vb. Yahut vurgulu heceden nceki nlnn zayflamas iin imkan yaratmtr ki, bu da onluk bildiren saylarda aydn gze arpar: sekiSON>sekSEN, dokuSON>dokSAN, ytiM >yetM . nsz ikizlemesinin ve nl uzanmasnn vurgu ile ilikisini A. Martine de gstermitir (Martine, 1960, 185186). Genellikle, biimsel ses bilgisinde vurgunun zelliklerini dikkate almadan, baz szcklerde kk ve ek snrn dzgn belirlemek, szcn birleimindeki biim bilimsel ses bilimsel deimelerin asl sebebini belirlemek mmkn deildir.

1. 4. SES OLAYLARI

Biimsel ses bilgisinin fonetik ynn tekil eden etkenlerden biri de ses olaylardr. Azerbaycan dilinin ses kuruluu eitli ses olaylar asndan zengindir. Bu olaylarn bir ksm (tmszleme, yuvarlaklama, incelme vb.) nitelik deimesine sebep olursa, dier ksm da (ses dmesi, ses tremesi) nicelik deimesi ile sonulanr. Ses olaylarnn oluma sebebi de eitlidir, yalnzca kanaat ilkesi gerginliin ortadan kalkmas, glenme, deime gibi eilimlere, onlar da kendi ierisinde eitli ses olaylarnn tremesine olanak salar. Ses olaylarnn ounluu birbirine zt olan olaylar ierir. rnein, uygunlama-deime, patlayclama-szclama, kalnlama-incelme vb. Dilin ses

94

kuruluunda faaliyet gsteren byle birbirine zt nitelikli ses olaylar ses birim dalmnn dzenlenmesine ve oluumuna hizmet eder. Birbirine zt olan ses olaylarnn atmas diyalektik kanununa uygun olarak genel oluumun esas artdr, nk ztlklarn ekimesi oluumdur (B. . Lenin). Ses olaylaryla ortaya kan ses deimeleri bir yandan dilin konuma sesleri sisteminin biimlenmesinde, dier yandan ses birim dalmnn dzenlenmesinde temel rol oynar ve alnt szcklerin benimsenmesinde aktif olarak yer alr. Ayrca biimsel ses bilgisi asndan ses olaylarnn nemi semantik oluumun materyal temelini yaratabilmesi ile llr. yle ki, ses olay ile ortaya kan biim birimsel deikeler ierisinde semantik ayrmlamann gitmesi iin biim eitliliine imkan alr, anlam ayrlmas biim ayrlmas ile tamamlanr, yeni anlam yeni biimle ifade edilme imkan kazanr. Azerbaycan dilinde ses olaylarnn bazs ok, bazs ise az yaylmtr. zellikle birbirine ters ynde oluan ses olaylarndan biri dierine oranla aktif olur.

1. 4. 1. SIZICILAMA VE PATLAYICILAMA

Seslerin patlayclk zelliini kaybetmesiyle ilgili szclama olay nszlerde kipleme aamasnn aradan kaldrlmas ile gerekleir. Szclama yarm, ya da tam ekilde gerekleir. Patlayc nszlerin yarm kapantl duruma gelmesi yarm szclamadr: d>c, t>, g>c, k>. Tam szclamada ise patlayc nsz patlayclk zelliini tam yitirir: d>z, t>s, g>, k>h, g>y, c>j, c>, b>v, p>f

vb. Azerbaycan dilinde szclama olay olduka yaygndr. rnein, b>v: bar>var, taba >tavah, sub>suv (su), ab>av (ov); p>f: sapsar>safsar, tapd>tafd;

c>j: bac>baj, kcl>kjd; >: >, seme>seme, iki>iki; g>y: gne>yne, igid>iyid, egri>eyri; g>: a ac>aac, sr a>sra, bal >bal; k>h: kan>han,

95

katun>hatun, aksak>ahsak, ok>oh;

>g:

y>gy,

ol>gl,

n>gn; k>h:

kan>han, kaan>haan vb.

Diyalektlerde daha aktif olan szclama olay dilin eski alarnda da temel ses olaylarndan olmutur. Bu nedenle de Azerbaycan dilinin ses kuruluunda szclama olaynn rol byktr. yle ki, nszler sisteminin oluumunda bu ses olay esas vastalardan biri olarak yer almtr. rnein, dilimizde daha sonra oluan v, f, j nszleri daha ok szclama olay ile ilgilidir. Szclama eitli tip bilimsel zelliklere sahip dillerde genel nitelik tar (Gadjieva, 1979, 47). Kipleme ise daha az yaylmtr ve daha ok rneksemeye bal olarak ortaya kar. rnein, diyalektte karlatmz vefat>bafat, jurnal>curnal, fikir>pikir tipli deimeler bu nedenle gerekleir ki, daha sonra olumu v, f, j nszleri yakn kalpl dogma nszler (b, p, c) eklinde sylenir, yani dogma tekrarlama rnekseme ile devam ettirilir.

1. 4. 2. TMSZLEME VE TMLLEME

ada Azerbaycan dilinde tml nszlerin hepsi ses birim dalmnn belirli bir yerinde tmszleir, yalnz akc nszler ve yeni olutuu iin kullanm yeri snrl olan j nsz bu olayn dnda kalr. Azerbaycan dilinde szck banda, szck ortasnda ve szck sonunda grlen tmszleme olay fonetik kanun seviyesinde faaliyet gsterir ve u deimeleri ierir: b>p, v>f, d>t, z>s, c>, g>k, >k, >h.

tmszleme olay tarihi metinlerin dilinde, konuma dilinde ve zellikle, diyalektlerde daha ok gze arpar. rnein, btn>ptn, bit>pit, >k,

adn> adn, dusta >tustah, di>ti, gips>kips, gbre>kpre, ct>t, cke>ke,

n san>nksan,

do uz>dok us,

doab>doap,

kitab>kitap,

polad>polat,

aac>aa, dara>darah, almaz>almas, kend>kent vb.

96

Bin yllk bir devri ieren Azerbaycan dilindeki yazl metinler tmszleme kanununu ada dildeki durumunda sunar. Metinlerde tmszlemeye meyleden birok szcn (terpen-, tut-, pus- vb.) imdi tamamen tmsz nszle kullanld dorudur, ancak tmszleme eilimi dilde imdi de davam eder. Metinlerdeki tmszlemeyi ise balang aama saymak doru olmaz, nk tmszlemenin kayna Ana Trke dnemine aittir. Dil bilim asndan bakldnda, eski Trk runik alfabesindeki baz tmsz nszlerin iareti uygun tml nszn iaretinden tremitir (Amanjolov, 1978, 86), bu da tmszleme srecinin alfabenin olutuu dnemde davam ettiini gsterir. Szck sonunda tmszleme kanunu biim bilimsel ses bilimsel nitelik tar (urganova 1973, 31). Bu biim bilimsel ses bilimsel l btn Trk dillerinde kendini gsterir. Ancak szck banda tmszleme Trk dillerini birbirinden ayran nitelik olarak karmza kar. yle ki, Trk dillerinin yayld blge zere, yani doudan batya gittike tmszleme aktifleir, hatta baz Trk dillerinde szck banda tml nsz kalmamtr. Bu durum gsterir ki, tmszleme olay szck banda oktan grlmeye balamtr ve batya giden Trk dilini konuan topluluklarn ou tmszlemeyi aktif geiren diyalektlerden ibaret olmutur. Byle topluluklarn orta asrlarda Azerbaycana gelmesi Azerbaycan diline btnlkle etki edemese de, diyalektlerde belirli bir iz brakmtr. Azerbaycan dilinin ses kuruluunda tmszleme esas fonetik kanunlardan biri olduu halde, onun tersi olan tmlleme olay zayf olumutur. tmllemenin ses birim dalmndaki yeri de snrldr. ki patlayc tmsz nsz yan yana geldiinde ikincisi tmlleir. Aslnda bu deime bakalama (dissimilasyon) ses olaynn tmlleme ile sonulanmasdr: iki>igi, sekkiz>sekgiz, istek>isdek, toppuz>topbuz vb. ki nl arasnda tmsz nszn tmllemesi baz Trk dillerinde (Hakas, Altay vb.) biim bilimsel ses bilimsel kural olsa da, Azerbaycan dilinde bu olayn dizisi snrldr. Yalnz eylemlerde geililik belirtisi olarak kullanlan -t biim birimi nller arasnda tmlleir: ohutohudar//ohudan,

byt

97

byder//bydc//byden vb. Byle t/d deimesi imdi anlamsz kk biim birimin yan sra eylemlerde de grlmtr: dat//dadr, ayt// aydar, it//ider, unut//unudar vb. Aslnda burada da benzeme (asimilasyon) olay tmlleme ile sonulanmtr ve bu deime Ouz grubu Trk dilleri iin karakteristik bir zelliktir. rnein, gt>gde (Azerb.), it> ide (Trk, Gagauz). nller arasnda tmlleme olay szck sonunda tmszlemi nszlerde de grlr: aaaaca, bulutbuluda, palaspalaz, kitapkitab vb. Aslnda buradaki nszlerin tmllemesinden deil, szck sonunda tmszlemesinden bahsedilmelidir. Grld gibi, Azerbaycan dilinde tmszleme olay ses birim dalmnda eitli yerlerde, tmlleme olay ise snrl yerde gerekleir. Birok Trk dillerinde szck banda tmsz nszn ilenmesi bu dillerde tmszleme olaynn eskiden daha aktif olduunu gsterir. Ancak baz Trkologlar bu gerei tersine yorumlarlar. Bu nedenle de Trkolojide tmsz balang kuram derin kk salmtr ve etimolojik yorumlar, yeniden oluturumlar bu kurama dayanarak yaplr. Trkoloji aratrmalarnda tmsz balang fikrinin taraftarlar ok olsa da, bu fikir kantlanmamtr, eksik ynleri ise eletirilmitir (Celilov, 1985, 2633). Deneysel ses bilgisi ile ilgilenen dilciler iyi bilir ki, szck banda tmsz nsz tmlleemez, tml nsz ise tmszleebilir. Bu nedenle de n Azerbaycan ve Ana Trke biimlerini belirlerken szcn banda paralel ilenen tmsz ve tml nszlerden ilk biim iin tml varyant seilmelidir.

1. 4. 3. SES DMES VE SES TREMES

Eer yukarda gzden geirdiimiz ses olaylar yalnz nszlere aitse, ses dmesi ve ses tremesi olay hem nsz, hem de nlleri ierir.

98

Ses birim dalmnn dzenlenmesinde byk rol olan ses dmesi olaynn sebebi fonetik nitelik tasa da, onun neticesi biim bilimsel ses bilimsel kuruluta derin iz brakr. yle ki, ses dmesi ile ilk fonetik kuruluunu yitiren biim birim gitgide dilde yeni fonetik biimini salamlatrr ve ou zaman da nceki varyantla yeni biim birimsel deike arasnda anlam bakalamas meydana gelir. Ses dmesi olaynn baz dizisini biim bilimsel ses bilimsel kurallar dan bahsederken gzden geirmitik, ancak bu olay Azerbaycan dilinde daha yaygndr. rnein, (y)iti, o(v)urma, t(v)be, su(v), des(t)mal, nf(t)i, ke(n)tde, so(n)ra, (y)l, b(y), buda(y). at( ), otu(r), keti(r)me, (i)di, (i)mi, ()ra , sar()al, bur(a)dan, har(a)da, em(i)olu, oy(u)na siv(i)ri, ay()rl, kn()ln vb. Daha nce ses dmesi olayna uram alpar, oltur, geltir gibi eylemler imdi apar, otur, getir eklinde kullanlr ki, bu da ses deimesinin biim birim anlamnn kaybolmas ile sonulandn ak olarak yanstr. Azerbaycan dilinde ses dmesi olayna oranla ses tremesi daha az yaylmtr. Bu olay yalnz ses birim dalmnn dzenlenmesine hizmet eder, bu nedenle de ses tremesi olay daha ok alnt szcklerde kendini gsterir: (u)rus, g(u)rup, g()ram, is(i)m, geb(i)z, m()r, sa(h)at, po(y)ema, pi(y)oner vb. Azerbaycan dilinde y artm biim bilimsel ses bilimsel zellik gsterir. Kkle ek arasnda nl ylmas y artm ile nlenir: su(y)u, d(y)i, y(y)er, ala(y)r vb. Bu dizi zaman ve durum eklerine aittir (Ahundov, 1984, 226). Bazen y artmndan sonra ekin nls dr: su imi (suymu), su idi (suydu), gce iken (gceyken) vb. Bu dizideki (y) artm artk tam biim bilimsel ses bilimsel nitelik tar. u rnekleri inceleyelim: imeli sudur (sudu), imeli su idi (suydu).

99

1. 4. 4. DARALMA VE GEN LEME

Trk dillerinde geni//dar nl denklii geni yaylmtr ve bu paralellik yapm eklerinde daha ok kendini gsterir (Kormuin, 1978, 14). Genileme veya daralma ile oluan ek biim birimsel deikeleri semantik ayrmlama iin geni imkan salar ve Trk dilleri bu imkandan yararlanarak ekler sistemini zenginletirmitir. Bunu daha ak grmek iin E. V. Sevortyann Azerbaycan dilinde tretmeye ait yazd iki temel eserde verilen ek varyantlarna bakmak yeterlidir. Daralma ses olay a>, a>, a>u, e>, e>i, o>u, > deimelerini ierir: baaya (bahya), alayr (alyr), meye (miye), isteyir (istiyir), gocaya

(gocuya), oynayr (oynuyur), keye (kye), gzleyir (gzlyr) vb. Grld gibi, y nsz kendinden nceki geni nly daraltr, yani kombinator (dzenleyici) deime gerekleir. Hatta bu daralma anlam deimesiyle de sonulanabilir. rnein, neye , niye . Art sremli bakmdan daralma Azerbaycan dilinde zayf, baz Trk dillerinde ise aktif olmutur. rnein, Azerbaycan dilindeki ol, yol, on, od, oh, gz, gy, drd,

ay, al, at, az, ara, arpa eklinde olan yzlerce szck Tatar, Bakurt (kul, yul, un, ut, uk, kz, kk, drt), Yakut (y, l, t), uva (hur, hura, urpa) dillerinde dar nlyle

kullanlr. Eski Hazarlarn devam saydmz Guballarn diyalektinde de daralma yaygndr: yuran, turpa, uca, uba, uun, utuz, ili vb. Genileme ses olay Trk dillerinde az yaylsa da, Azerbaycan dilinde >e deimesinin byk rol olmutur. yle ki, bu deime ayn zamanda ses kuruluunda e ses birimsel deikesinin ses birime evrilmesine ve nller sistemindeki simetrik yapnn kurulmasna sebep olmutur. Bunu ak grmek iin Trk dillerinin ounluunda ile kullanlan szcklerin Azerbaycan ve Bakurt, Tatar, Hakas dillerindeki varyantlarna bakmak yeterlidir: ou Trk dillerinde sn, kl, ks, tr, lk, tk

100

Azerbaycan dilinde sen, gel, kes, ter, elek, etek Bakurt dilinde Tatar dilinde Hakas dilinde hin, kil, kis, tir, ilek, itek sin, kil, kis, tir, ilek, itek sin, kil, kis, tir, ilgk, idk

Grld gibi, Azerbaycan dili genilemeyi (>e), Bakurt, Hakas, Tatar dilleri ise daralmay (>i) gsterir. Azerbaycan diyalektlerinde bu genileme dizisi daha yaygndr: ev, sevgi, heyle, penir, nefit, evir, deyil vb.

1. 4. 5. NCELME VE KALINLAMA

Trk dillerinin ses kuruluu genel tip bilimsel ilerleme eilimine uygun olarak olumutur. Bu srete dil arkas ses birimlerin (k, ) ilerlemi ses birimsel

deikeleri (k, g) yeni ses birim ilevi kazanmtr. Genel ilerleme sreci nllerin incelmesi ile de sonulanmtr. Azerbaycan dilinde ekteki dil n nlsnn etkisi ile szcn son nlsnn incelmesi birok alnt szckte aka grlr: kimya-vi (kimyevi), dnya-vi (dnyevi) Byle dzenli deime iki szcn birleiminde (sandhi) de kendini gsterir: bu gn (byn), o gn (yn). Diyalektlerde incelme olay geni yaylmtr. yle ki, eyah, ere, erde,

nezik,

emci, biah, yeil ve bunun gibi szcklerde dil ortas ve dil n

nszlerinden nce nl incelmesi gerekleir (ireliyev, 1968, 4041). Azerbaycan dilinde kalnlama olay hem dzenli deime, hem de blge nitelikli diyalekt zellii eklinde kendini gsterir. E. Ezizov dzgn olarak gsterir ki, diyalekt zellikli kalnlamann sebebi eski fonetik zelliin saklanmasna veya saklanmasna olan eilime baldr. (Azizov, 1974, 12). Byle kalnlama Zakatala, Gah, eki alan iin daha karakteristiktir: supur a, curabacura, yul uc, yun ul, kal

101

vb. Hatta rnekseme ile alnt szcklerde de kalnlama gerekleir. rnein, kohna, dars, nazar vb. Baz eklerde (-ma , - , -a ) yalnz kaln nlnn kullanlmas eitli diyalektlerde kendini gsterir: bilmah, imah, gelerh, ydh, diyah, gidah vb.

Azerbaycan dilindeki birok szck uva dilinde kaln nlyle kullanlr: Azerb. dilinde ter, ver, kes, er, elek, ekin, el, enli uva dilinde tar, par, kas, ar, ala, aka, al, anla.

1. 4. 6. YUVARLAKLAMA VE DZLEME

Yuvarlaklama olay a>o, a>u, >u, e//>, e>, i> deimeleri ile gerekleir. Yuvarlaklama dzenleyici deime olsa da, baz diyalekt ve dillerde daha sonra rneksemeye evrilebilir. rnein, zbek dilindeki o-lama artk dzenleyici deime erevesinden kp bu dilin biim bilimsel ses bilimsel zelliine evrilmitir. Azerbaycan dilinde dudak nsz olan v sesinden nce a nls o-lar. Burada benzeme olay yuvarlaklama ile sonulanr: av>ovu, av>ovu, avrma> ovurma, alav>alov, buhav>buhov. Yuvarlaklamann bu dizisi ses birim

dalm lsne evrilmitir. Azerbaycan dilinde v nsznden nce a nlsnn ilenmesi mmkn deildir ( PSGTYA t. I, 1955, 38). Bak diyalekti daha ok o-lamay (bobat, doban, yova vb.), Guba diyalekti ise u-lamay (cuvan, yuvan. yuva, pahul, yarpuz, balu vb.) gsterir.

Yuvarlaklama daha ok benzeme eilimine balysa, dzleme bakalama olay ile ilikilidir: bda, vr, armd, sabn, kmir, tlki, tsdi vb.

102

Ses birim dalmnn dzenlenmesinde hem yuvarlaklama, hem de dzleme olay belirli bir rol oynar. rnein, v>v>y deimelerine baktmzda burada ncelikle yuvarlaklama (v>v), sonra dzleme (v>y) olay gereklemitir. Birinci deimede benzeme, ikincide ise deime eilimi stn olmutur, nk yuvarlaklama ile ortaya kan v birlemesi ses birim dalmnda arlk trettiinden oluum devam etmi ve dzleme ile ses birim dalmndaki gerginlik ortadan kaldrlmtr, yani v>y deimesi ile boalmtr.

1. 4. 7. BENZEME VE BAKALAMA

Benzeme olay aslnda eitli ses deimeleriyle gerekleir, yani yer deime, tmlleme, tmszleme, yuvarlaklama ve benzeri ses olaylarnn belirli dizisi benzeme eilimi ile ilgilidir. Bu nedenle de benzemenin derecelerini (tam, yarm), ynn (ileri, geri) olarak ayrmak ve eitli ses deimeleriyle meydana geldiini dikkate alp ondan genel bir ses olay olarak bahsetmek mmkndr. Benzeme olay daha ok akc nszn yer ald birlemede gerekleir: anbar>ambar, anmaz> ammaz, atlar>atdar, tozlu>tozdu, hisli>hisdi, bala>bada, yal>yat, onlar>onnar, arl> arr vb. Benzemenin ynn bazen vurgu belirler. rnein, vurgu -rl- birlemesinde r nsz olan heceye drse -rr- deimesi deil, -ll- deimesi geekleir: geL Rler>geL Ller gelirler>gelirRER, aTARlar> aTALlar, vurgudan kaynaklanmaktadr. Yer deime (metatez) ile sonulanan benzeme olay da ses birim dalmnn dzenlenmesine yardm eder. rnein, titrek r nsz patlayc atarLAR> atarRAR vb. Grld gibi, -rl- dalmnn eylemlerde -ll-, isimlerde ise -rr- benzemesi

103

nszlerden sonra zor sylendii iin yer deitirir: tepren>terpen, kpr>krp, gren>rgen. Bakalama olay da eitli deimelerle kendini gsterir. rnein, iki patlayc tml nszn birincisi tmszleir (dok uz), iki patlayc tmsz

nszn ikincisi tmlleir (hetda), benzer hece ylmasndaki ses dmesi (haploloji) de bakalama eilimine baldr: inistut, ebirsann vb.

1. 5. SES UYUMU

Eski dnemlerde benzeme eilimi ses birim dalmnda zel bir sistemi olan uyum modelleri yaratmtr ki, imdi bu diziye uyum kanunu ad verilir.2 Bu kanun Ana Trke dneminde biimlenmitir ve, eski Trk runik yazlarnn zlmesinde uyum kanununda yararlanlmas rastlant deildir. Uyum kanununun daha sonra baka dillerdeki durumu ayn olmamtr, baz diyalekt ve dillerde onun yeni biimleri olumu (Krgzcann gl dudak uyumas gibi), bazlarnda ise uyum kanunu gittike zayflamtr, hatta zbek dilinde tamamen bozulmutur. Benzeme olay btn dillerde olduu halde, yani tip bilimsel nitelik tad halde, uyum kanunu Trk dillerinde meydana gelmitir. Benzeme olaynn eklemeli dillerde uyum kanunu yaratmak olanana sahip olduu dorudur, ancak eklemeli dillerin hepsi bu olanaktan yararlanmamtr. rnein, uyum kanunu Mool dilinde az, Japon dilinde ise hi yoktur. Uyum kanunu nl sistemi ile yakndan ilgilidir. nl sisteminin imkan zerine kurulan uyum kanunu bu sistemin oluumuna da imkan vermitir. Yani ilikili oluum hattnn bir ucu nl sistemindeki kuruluun

Bizce, ahenk kanunu terimi yerine uyum kanunu ya da sadece uyum terimini kullanmak daha uygundur. Bu kanunu Azerbaycan dilciliinde ilk defa inceleyen B. obanzade de ona ses uyumu kanunu adn vermitir.

104

uyum kanunu iin dizisel bantya evrilmesi (erkasskiy, 1965, 10) ile, dier ucu nl sistemindeki simetrik yapnn olumas ile sonulanmtr. Trkolojide nsz uyumu ve nszlerle nllerin uyumu ad ile verilen olaylar benzeme olaydr. Bu nedenle de bu dzenleyici deimelerle uyum kanununu ayn llerle sunmak doru deildir. nl uyumu kanunu Trk dillerinin ses kuruluunda derin bir iz brakmtr. yle ki, bu dillerin ses birim dalmnda kartlk tekil eden iki harmonik model olumutur. Modellerden biri arka sra (kaln), dieri n sra (ince) nllerle kurulur: 1) almadglarn (kaln model) 2) lmediklerini (ince model) Uyum kanununun yalnzca kaln//ince karlatrmas zerine kurulmas unu gsterir ki, Ana Trke dneminde bu kartlk nl sisteminin oluumu, biimlenmesi yolunda temel olmutur. Bu kartlk ile baz ses birimsel deikeler yeni ses birime evrilmitir. Ses kuruluundaki genel ilerleme eilimi dikkate alndnda o, u, a nllerinin ileri ekilmi ses birimsel deikelerinden , , e ses birimlerinin olutuu fikrini kabul etmemiz gerekir. Daha sonralar Trk dillerinde kaln ve ince modeller ierisinde yuvarlaklaan//yuvarlaklamayan nl kartl da yava yava kendini gstermeye balamtr. Byle karlatrma dar nll eklerde tam, geni nll eklerde ise yarm kurulmutur. Daha sonralar baz diyalekt ve dillerde geni nll ekler de bu karlatrmay benimsemitir. Dudak uyumu her iki durumda da temel olmayp, yalnz esas kartla (kaln//ince) ek uyum yaknl gibi ortaya kmtr. Bu nedenle de damak uyumu ad verilen kaln//ince modeller tek bana bulunduu halde, dudak uyumu damak uyumundan ayr deildir. Trk dillerinin yapsnda uyum kanununun ideal biimi byledir ki, ekin geni veya dar nls bu ekin getirildii szck ve biim birimin son nlsne bal olarak deiir:

105

Dudak uyumu bulunan dillerde bu sistem tam olarak fark edilir. rnein, Yakut dilinde kma durumu eki -tan//-ten//-ton//-tn biim birimsel deikeleri ile kullanlr. Azerbaycan dilinde ise yalnz dar nll ekin drt biim birimsel deikesi olur, geni nll ekte ise iki biim birimsel deike bulunur, nk dudak uyumu tam olumamtr, yani bu dilde o//u ~ o, // ~ uyum modeli yoktur. Uyum kanunu olumaya balad ilk alarda kkle ek (eklemi szck) arasnda ortaya kmtr, bu nedenle de imdi uyum bir kanun gibi kendini biim birim birleiminde gsterir. Azerbaycan edebi dilinde yapm eklerinin ounluu, ekim eklerinin ise hepsi uyum kanunu ile ekimlenir, yalnz -da ve -gen ekleri bu karala uymaz, bu da onlarn snrl szcklere getirilmesi ile ilgilidir. Ekin kaln veya ince uyum modeline dahil olmas onun getirildii szcn (veya biim birimin) son nlsne baldr:

106

Geni nll biim birimsel deikelerin iki nlsn v iareti ile, dar nll biim birimsel deikelerin drt nlsn v iareti ile gsterecek olursak, yukardaki eklerin biim bilimsel ses bilimsel transkripsiyonunu yle verebiliriz:3

Biim bilimsel ses bilimsel transkripsiyonda ak olarak grnen ek biim birimsel deikelerinin soyut deikesindeki nller (v, v) ses bilgisinde aklanamaz, nk onlarn ses bilgisinde tad yk szck kknde bulunan nllerin yknden farkldr. Bu nedenle de dil bilimde eklerin nlleri st ses birim (N. S. Trubetskoy), baml almama (L. Novak), geni ses birim, dar ses birim (K. F. Figelin ve M. E.. Ellinghayzen), geni nl ses birim, dar nl ses birim (A. A. Ahundov) ve benzeri adlarla verilir. Ancak hangi ad altnda aklanrsa aklansn onlarn ilevi ne fonetik, ne de biimsel katta tam olarak anlalamaz,
3

C. Liyonz ses bilgisi ve biim bilgisi transkripsiyona ek olarak prosodik koddan da yararlanr. Onun

prosodik transkripsiyonunda x ekin geni nlsn, x ekin dar nlsn, F diln zelliini, R yuvarlaklama zelliini bildirir. Trkenin gzlerimizden sz bu transkripsiyonda yle grnr: 1) gzlerimizden, 2) gzlxrx mx zdxn, 3) FR gazlarmzdan (Lyons, 1932, 130).

107

yalnz biim bilimsel ses bilimsel deerlendirmeyle aydnlanabilir. rnein, dureyleminden treyen -dur ekinin ses uyumu ile -dur//-dr//-dr//-dir biim birimsel deikeleri olumutur. Buradaki v nls ses bilgisi ve biim bilgisi asndan bu nedenle aklanamaz, nk eklerde grlen varyantlar (, i, u, ) fonetik bakmdan ses birimsel deike deil ayr ayr ses birimlerdir. Biim bilgisi asndan ise burada ayr ayr ekler deil bir ekin biim birimsel deikeleri sz konusudur. Grld gibi, v nlsnn ilevi ne ses bilgisi ne de biim bilgisi deerlendirmesiyle tam olarak grlememektedir. Demek ki, karmzda gemite fonetik seviyede benzeme eilimi ile balayan dzenleyici deimenin daha sonralar uyum kanununa evrilmesi ve rnekseme eklinde biimsel ses bilgisinde kendini gstermesi durumu vardr. Bu kanun bu nedenle biimsel ses bilgisinde iliip kalmtr ki, ablaut olay daha erken Ana Trkede z ilevini yitirmitir. Uyum kanununun biimsel ses bilgisinde incelenmesi yalnzca eklerin nls meselesini iermez. Uyum modelleri Trk dillerinin ses dalmnda szcn seilmesine, tannmasna yardm eder. Bu kanunun szcn btnln salayan ara olarak deerlendirilmesi (A. leyher, B. de Kurtene, V. V. Radlov), Trk dillerinde onun biim bilimsel ses bilimsel zellik tamas (A. A. Reformatski, M. A. erkasski, V. . Zolhoyev) konusunda ilgin grler ileri srmlerdir. Azerbaycan dilciliinde de tretme ve ekim dizisinde biim bilimsel ses bilimsel ilkenin uyum kanunu ile biimlenmesi (Azizov, 1974, 45), ses kuruluunda konuma seslerinin ileri hareketi srecinin uyum kanunu ile ilikisi (Celilov, 1985, 20), uyum kanununun biimsel ses bilgisinde incelenmesinin meselesinin gereklilii (Celilov, 1982,5758) hakknda yazlmtr. Uyum kanunu alnt szcklerin dilin ses birim dalm kurallarna uydurulmasna da yardm eder, Bu bakmdan, Azerbaycan ve Trkmen dillerindeki alntlarn karlatrmas gsterir ki, Trkmen dili bu olanaktan daha iyi yararlanr: Azerb. eza, ail, kafir, erar, gecave, klassik Trkm. kaza, kayl, kapr, karar, gcb, klassk

108

Benzeme ses olay Ana Trkede uyum kanunu yaratt gibi, sonralar umlauta benzer deime de tretmitir. Bu deimenin benzemeden fark udur ki, benzemenin yn ters ynedir (rnein, kpekolu>kopoyolu) ve dzenleyici deime eklinde kalmtr. Hatta Uygur umlautu da (at-i>ti) dzenleyici deime seviyesinden kmamtr. Eer gemite German dillerinde de dzenleyici deime eklinde balayan umlaut daha sonralar rnekseme yaratp biim bilgisine dahil olmusa, Azerbaycan dilinde dil bilgisel fark yaratan neye//niye biimindeki deimeler umlaut dizisi yaratamam ve ses bilgisinde benzeme olay gibi kalmtr: Alman dilinde Vater (ata) Vter (atalar) Azerbaycan dilinde me, baa mi (ye), ba (ya)

1. 6. BOUMLANMA NOKTASI (Ses Yuvalar)

Konuma sesini telaffuz ederken ses telleri, dil, dudak ve benzeri konuma organlar eitli hareketlerle durumunu deitirir, az boluunda eitli kalplar kurulur ve her kalbn biimine bal olarak, oradan geen hava akm konuma sesi eklinde biimlenip duyulur. Konuma sesinin olumasnda yer alan konuma organlarnn durumu onun fizyolojik ynn, hava akmnn (akustik) zellii onun fiziki ynn, konuma sesinin dildeki anlam deitirici ilevi ise onun ilevsel (fonematik) ynn gsterir. Konuma sesinin bu yn (fizyoloji, fiziki, ilevsel) ses bilgisinde renilir. Biimsel ses bilgisinde ise bu fonetik bilgilerden dolayl olarak yararlanlr. Konuma srasnda herhangi bir konuma sesinin kalb tam kurulmadnda yahut kalbn her hangi bir zellii bozulduunda bu konuma sesinin benzeri ortaya kar. Esas konuma sesi ses birim, onun benzeri ise ses birimsel deike adn alr. Art sremli bakmdan ses birim ses birimsel deikeye evrilip ses birimsel ilevini

109

yitirebildii gibi, ses birimsel deike de yeni ses birim ilevi kazanabilir. rnein, ada Azerbaycan dilinde , ses birimi (sar nun) artk ilevini yitirmek zeredir, y ve k fonemlerinden treyen ses birimsel deikesi ise gittike aktiflemektedir.4 Erimekte olan , sesini ve yeni olumakta olan sesini de dikkate alrsak, ada Azerbaycan dilinde 35 ses birim olduunu grrz. Bu fonemlerin 9-u nl. 26-s ise nszdr. Ses birim anlay ada Azerbaycan Dilinin Fonematik Sistemi adl kitapta geni bir ekilde incelenmitir. Genellikle, Azerbaycan dilinin ses birimler sistemi ilk defe bu kitapta bilimsel-eletirel bakmdan ele alnm ve en doyurucu incelemesi yaplmtr (Alekperov, 1971). Azerbaycan dilinin ses kuruluunda imdi iki simetrik ebeke tekil eden bu 35 konuma sesi ilgin bir oluum yolundan gemitir. Bu oluum yolu ise biim bilimsel ses bilimsel kurulula yakndan ilgilidir. Ses kuruluundaki dzenlenme sistemi gsterir ki, Azerbaycan dilinde konuma seslerinin evrimi genel tip bilimsel kanunlar zere olmutur. ada dildeki simetrik ebekelerin olumas, bo hanelerin yeni fonemlerle tutulmas ses kuruluunun i potansiyel imkanlarnn, mmkn ses geitlerinin ve ses deimelerinin fark edilmesi ile mmkn olmutur. Ses deimelerinde dorudan ve dolayl geiler olur. rnein, Azerbaycan dilindeki ker- eylemi Tuva dilinde kjer- eklinde kullanlr. Buradaki //j deimesi ne >j, ne de j> geii ile mmkn deildir, nk //j nszleri iin orta gei aamasn yanstan , c nszleri vardr. Gei aamasnda yalnzca hangi nszn olduu ise ek alama belirlenebilir. Bu eylemin kknn Tuva dilinde keklinde olduunu dikkate alrsak, gei aamasnda nsznn olduunu kabul etmek gerekir. Demek ki, Tuva dilinde szclama olay > geiini, bu dilde biim bilimsel ses bilimsel kanuna evrilmi nller arasndaki tmlleme olay ise >j geiini ortaya kartmtr. Grld gibi, > dorudan, >>j ise dolayl geitir.
Azerbaycan dil biliminde bu ses h' iareti ile verilir ki, bu da retimde karmaaya sebep olur. Bu nedenle de y nsznn tmszlemi ses birimsel deikesi (ine iney, re rey) ve k nsznn szclam ses birimsel deikesi (meten meyten, metun meytun) olan bu sesi iareti ile vermek daha uygundur.
4

110

Dorudan gei bir zellii, dolayl gei ise iki- zellii farkl kalplar deien ses birimler arasnda olur. Geiin yn ise ses olaylarnn karakteri ile ilgilidir. Bu gn yalnz dolayl gei eklinde mmkn olan deimeler art sremli dil bilim bakmndan dorudan gei eklinde gerekleebilir, nk eskiye gittike ses birim sistemi deitii gibi, kalplar da bugnknden deimitir. E sremli kesikte gerekleen ses deimelerini dikkate alp, iki ses birim arasndaki geiin ynn belirlemek mmkndr. Buna mmkn gei adn vermek uygundur. Mmkn gei sonularndan yararlanp, hangi sesin hangi sesten treyebilecei izlenebilir. Tretici konuma sesi anlamnda ses yuvas terimi kullanlabilir, nk ayn szckten baka szckler tredii gibi, ayn boumlanma noktasndan da eitli konuma sesleri treyebilir.

1. 6. 1. NLLERDE BOUMLANMA (nl yuvalar)

Azerbaycan dilinde mmkn nl geileri ve bu geilerin yn belirli bir hat dahilindedir.5 Ne e sremli, ne de art sremli planda e//u, i//o, a//, // deimeleri mmkn deildir, nk bu nller; birbirinden farkla ayrlr. Trk dilleri ve diyalektleri arasnda kendini gsteren nl denkliklerini (S GTYA, Fonetika 1984, 5270; ireliyev, 1968) ve yukarda gzden geirdiimiz ses olaylar blmesindeki nl deimelerini, ayrca tip bilimsel bakmdan dorulanan nl geilerini dikkate alp, mmkn nl geilerini yle gsterebiliriz: a>, o>u, >i, e>i, > (daralma); u>o, >, i>, >e, >a (genileme); a>u, a>o, e>, e>, >, i>, >u, >o (yuvarlaklama); u>, >i, >, >, o>a (dzleme); a>e, a>, o>, u> (incelme); e>a, i>, > (kalnlama).
5

Trkolojide Trk dillerinde btn nllerin birbirinin yerine geebilecei eklinde yanl bir gr yaylmtr (erbak, 1070, 17; erkasskiy, 1905, 67). Bu yanl dnce de bir yanlma sonucunda Trkolojiye getirilmitir. yle ki, A. M, erbak M. A. erkasskiye, o da F. A. shakova istinaden bu gr syler. Ancak F. A. shakov hibir zaman byle bir gr ileri srmemitir (Bkz: shakov, 1955, 97).

111

Eer >a, >o, a>u, >, >, > deimelerinin az yayldn, a>o>, u>>i biimli dolayl geileri, ayrca Uygur umlautunu (a>i) dikkate alacak olursak, onda her bir nlnn mmkn ve dorudan geilerin belirli bir sra ierisinde gerekletiini grrz: a>/o/e/; e>i//; >e/i/; i>//; u>o//; o>u/a/; u>/i; >/; >u. Azerbaycan dilindeki bu mmkn, hem de karakteristik nl geilerini boumlanma noktas bakmndan deerlendirirsek, onda a, o, u, e, , i nlleri ile , , nlleri arasnda fark olduunu grrz. yle ki, nceki nller tretici yuvaya, sonraki nller ise az treten yuvaya sahiptir. Trk dillerinin ses kurulular arasnda yaplan karlatrma e nlsnn de zayf yer tuttuunu ortaya karr. Hem boumlanma noktas, hem de ses dalm bakmndan , , , e nllerinin yeri ses kuruluunda eski dneme gittike zayflar. Bu nedenle de n Azerbaycan dilinde bu nllerin ses birimsel yk tamad dnlebilir. Burada sylenenleri dikkate alarak, n Azerbaycan ve ada Azerbaycan dillerinin nl sistemini yle gstermek mmkndr:

Parantez iindeki nller boumlanma noktas bakmndan daha sonra ses birime evrilmi ses birimsel deikelerdir, yani sesi a, u, i ses birimlerinin, sesi u, i ses birimlerinin, sesi o, ses birimlerinin, e sesi ise , a ses birimlerinin ses birimsel deikesi olarak ortaya km, daha sonradan ses birimsel nitelik kazanmlardr. Grld gibi, Azerbaycan dilinin ses kuruluundaki dzenlenme, boluklarn doldurulmas ile simetrik yapya doru olan oluum sreci nl sisteminde simetrik yapnn kurulmasna sebep olmutur:

112

Kpn st dar, alt geni, sa kaln, solu ince, n dz, arkas yuvarlak nl zelliini gsterir, yani bir hatla birleen nller bir zelliine gre, karenin kenarlarnda bulunan nller iki zelliine gre, kpn kenarlarnda bulunan nller ise her zeliine gre birbirinden ayrlr. Bunun olumas, elbette, uzun bir oluum sreci sonucunda mmkn olmutur. n Azerbaycan nl sisteminden yola klarak Ana Trke nl sistemi belirlenebilir. Bilindii gibi, genel Trke, Ana Trke, Ana Altayca terimleri altnda Trkolojide nl sisteminin eski devri konusunda eitli grler sylenmitir.6 lk Trke dnemin nl sistemi hakknda bir gre sahip olabilmek iin ilk nce nl yuvalar ve alan karakteri tayan boazsllar ve uzun nl meseleleri dikkate alnmaldr.

ada Trkmen dilinin nl sistemini (16 nl) olduu gibi Ana Trkeye dahil etme abas Trkolojide byk yer tutmutur (erbak, 1970, 157; S GTYA, Fonetika, 1984, 65). V. V. Radlov ada Azerbaycan dilindeki 9 nly Trkenin btn devirlerine dahil etmitir (Radlov, 1911). Ana Altaycada 3 nl (a, i, u) olduu grnde olan . Gruntsel nce e, u, daha sonra ise , o, , nllerinin olutuunu gstermi, Orhon alfabesine dayanan . Kramski, M. A. erkasski ise Orhon devri iin 4 nl (a, i, u,. u) belirlemilerdir (erbak, 1970, 138). Orhon Trkesine kadarki dnemde 3 nl (a, i, u) olabilecei de sylenmitir (erkasskiy, 1965, 107108). Nostratik kuramda ise Ana Altaycada 6 nl (a, o, u, , e, i) olduu gr hakimdir ( lli-Svit 1967, 324). Azerbaycan dilinin nl sistemi konusunda ilgin bir makale yazan G. P. Mellikov Ana Trkede 5 nl (a, i, ,u, , o) olduunu ileri srmtr (Mellikov, 197!, 207). Grld gibi, Ana Trke nl sisteminin eitli saylarda ve eitli nllerden olutuu eklinde grler bulunmaktadr. Yalnz dilin ses kuruluu sistemindeki i potansiyel imkan dikkate alan G. P. Mellikovun gr bizim ulatmz sonula rtr ve u da ilgintir ki, her iki sonu Azerbaycan dilinin malzemesi zerinde yaplan deerlendirme ile ortaya kmtr, birinci tespit daha ok sistem kuram bakmndan, ikinci tespit ise ses yuvalar ve mmkn ses geileri bakmndan olmutur.

113

Trk dillerinde nlyle balayan baz szcklerin nszle ( , k, h, h) balayan

deikeleri de vardr. Bu ekildeki szcklerin baz deikeleri arasnda dil bilgisi yaps veya anlam asndan farkllklar bulunduu dorudur, ancak onlarn ayn kkten (yuvadan) trediinde phe yoktur. rnein, im//him//cim, in//hin, n//gn, u//u// u, us//hus, a//ha (l), o//ho vb.

Bu ekildeki szcklerin Tuva dilinde baz grtlaksl nllerle kullanlmas ve baka dillere nszle gemesi durumuyla da karlalabilmektedir: at a't (Tuva), aht (Sar Uygur), hat (Hala).

ot

o't (Tuva), oht (Sar Uygur), hot (Ermeni).

o a

go (Sar Uygur), ho (Azerb. dial.). a' (Tuva), hal/heil (Azerb.), ka (Azerb. dial.), kaa

(Rus), ca (Ermeni). Bu gsterilen ses denkliklerini ( ~ g//c//k//h//h) ne ses tremesi, ne de ses

dmesi ile aklamak mmkn deildir. Bu denkliklerin ortaya kmas yalnz nllerin eski devirdeki syleyi zelliine bal olabilir. Bu nedenle de bu denklii tretebilecek eski nlleri grtlaksllk kuram ile yorumlamak mmkndr.7 yle ki, Ana Trke dneminin erken anda nlnn kalb boazda tutulma aamas ile olumutur, yani Arap dilindeki ayn ve hemze sesine benzer sylenii olan Ana Trke nllerinin telaffuzunda boaz tutulmas varm. nlde olan bu tutulma belirtisine boazsl (veya grtlaksl) belirti adn verip, onu kesme iareti ile gstermek mmkndr: 'a, ' vb. Bu biimler Ana Trkenin eski aamasna aittir, nk boaz tutulmas durumu sonraki aama olamaz, yani nl seslerin oluumundaki tip bilimsel gerekler de gsterir ki, boaz tutulmasna urayan nller sonraki oluumla temizlenir, tutulma aamasn bitirir. rnein, baz Arap
7

Ana trke dnemindeki grtlaksl anlay n Hint Avrupa dili iin dikkate alnan anlaylardan (Kortland, 1985, 4352) kkl ekilde ayrlr, nk F. de Sssrden T. V. amkrelidze ve V. V. vanova kadar larin al anlay eitli yorumlarda, larin al sesler ise birden ona kadar eitli sayda verilir ve hem de aratrmaclarn ou bu meseleye pheyle yaklamaktadr (Semereni, 1980, 138 146). Bundan baka, Hint Avrupa dilciliinde *ka //*a (kei), *kost//*ost (smk) tipli paralellerdeki *k//* fark nek, ya da sandhi, bazen de nszn szclap zayflamas eklinde aklanr (Semerseni, 1980, 143). Bu nedenle de k// farkn aklamada yetersiz olan Hint-Avrupa dilciliindeki fikirleri bir kenara brakp, Trk dillerinde de mevcut olan bu paralellii meydana getiren sebebi aratrmak lazmdr.

114

diyalektlerinde hemze sesi orta asrlardan itibaren erimeye balamtr ( LUCV, 1981, 86). Grlyor ki, Ana Trkenin orta dneminde ses kuruluu kusursuzlatka a tipli nller saflam ve onlarn eitli refleksi ortaya kmtr. Belirli blgelerdeki kavimler ise nceki telaffuz alkanln saklam, sonraki diyalekt ayrmlamasnda da bu alkanl rnekseme ile korumutur, Tuva dilindeki boasl nlleri buna rnek gsterebiliriz. Dier diyalektlerin kaynana dayanan topluluklarn dilinde ise nl kalbndaki tutulma (boulma) aamas baz durumlarda //h sesi eklinde nlden ayrlm ('a> a//ha, 'a>a //ah), bazen de nlnn kendi iinde verilmitir ('a>a). Yani nl kalbndaki tutulma aamas bir topluluun dilinde korunmu, dier topluluun dilinde ayrlp nsze evrilmi, baka bir toplulukta ise eriyip kaybolmutur.8 rnekseme durumunu sar nun nsznn oluumunda da grmek mmkndr. Aadaki rnekleri inceleyelim:

n n n a

a//ha a //ah a a

Trkolojide, Ana Trkede birincil uzun nlnn bulunduu gr Yakut ve Trkmen diline dayanarak ileri srlmtr. Ancak birok Trkoloun abalarna ramen, birincil uzun nllerin meydana gelmesi problemi imdiye kadar zlmemitir (S GTYA, Fonetika, 1984. 105). Altay, Krgz, Gagauz dillerinde uzun nllerin sonradan olutuu gibi, Yakut ve Trkmen dillerindeki uzun nller de bu dillerde sonradan, yani Ana Trkeden sonra olumu olabilir ve bu srete alt katman faktrnn de rol bulunabilir. Bu nedenle de ou Trk dillerinde birincil uzamann izini aratrmann bir sonuca ulaamayaca grnr, Ana Trkede uzun nllerin bulunduunun savunulmas ise kuruluunun oluumunu bir bakma inkar eder.
8

Ayn durumu Arapa szcklerin eitli Trk dillerindeki durumu da yanstr: Abdulla> abdulla, Alim> alim vb.

115

lk Trke dneminin erken andaki nllere ait ileri srdmz grtlaksl kuram zel aratrma gerektirir. Bu nedenle de Ana Trke dnemini sonraki iki aamas iin nl sistemini belirlemek gerekir. Bu aamalar ise uyum kanununa kadarki ve uyum kanunundan sonraki devirleri ierir. Ses uyumu kanununun oluma imkann, uzun nllerin btn Trk dilleri iin ortak nitelik tamadn, ayn szcn Trk dilleri ve diyalektleri arasndaki nl denkliini, mmkn nl geilerini ve nihayet, n Azerbaycan nl sistemini dikkate alp, Ana Trke dneminde ses uyumuna kadarki ada 5 nl (a, u, o, i, ) bulunduunu sylemek mmkndr. Daha sonralar ses uyumu (singarmonizm) ile bu ses birimlerin ortaya kan ses birimsel deikelerinden , , sesleri ses birime evrilmitir. n Azerbaycan dilinde ise a>e, >e deimeleri e ses birimini ortaya kartmtr. Ana Trke dneminde ses uyumundan nce ve sonraki nl sistemini yle gsterebiliriz:

1. 6. 2. NSZLERDE BOUMLANMA (nsz Yuvalar)

nszlerin boumlanma noktasn doru bir ekilde tespit edebilmek iin hem ses olaylar blmnde grdmz mmkn nsz geilerini, hem de s>h, t>, d>c, k>, >c, k>h>h, p>h>, >v> biiminde genel tip bilimsel nitelik

tayan deimeleri (Serebreninkov, 1974, 119 153) dikkate almak gerekir.

116

rnein, Azerbaycan dilinde yalnzca szclama ile tmszleme ses olay birok nsz deimesi ortaya karr: b>p, v>f, d>t, z>s, c>, j>, g>k, y>, >k,

>h (tmszleme); b>v, p>f, d>z, t>s, c>j, >, g>y, k>,

>, k>h, k>h

(szclama) Grld gibi, bu nsz deimeleri oluum yeri ayn olan sesler arasnda gerekleir:

Buradaki ses geilerinin yn ise aka gsterir ki, b, d, c, g,

nszleri

tretici seslerdir. Azerbaycan dilindeki b>m, k>h gibi dorudan geiler, b>p>f,

>k>h//h>, k>k> biimindeki dolayl geiler bu dilin tarihinde karakteristik bir

durum olmutur ve btn bu ses deimelerinin kaynanda eitli eilimlerle ortaya kan ses olaylar bulunmaktadr. nsz deimelerini dikkate almasak da, onda b, d, c, g, yuvalarnn daha retici olduunu greceiz, yani eskiye gittike tml nszlerin aktiflii artar, daha eskiye gittike ise c, g nszlerinin de d, yuvalarndan tredii (d>c, >g) aka grlr. n Azerbaycan dilinden gnmze geldike ses deimeleri ile ortaya kan ses birimsel deikelerin (g, k, c, , v, f, , h)

gittike ses birimsel nitelik gsterdii grlr. Hatta ada dnemde gzmzn nnde k, y nszlerinin ses birimsel deikesi olan nsznn syleyi kuralna evrilmesi sreci gerekleir. Sylenenleri dikkate alp, n Azerbaycan nsz sistemini yle gstermek mmkndr. (Parantez ierisinde ses birimsel deikeler gsterilmitir): 1. Dudak nszleri 2. Dil n - di arkas nszler 3. Dil n di eti nszleri 4. Dil ortas nszleri b d (c) ( ) p t (k) (v) m z s l ()

5. Dil arkas nszleri

()

(h)

117

Akclardan n, l, r seslerinin 2. ve 3. sraya dmesi seslerin dizim kurallarna baldr, yani onlarn kalbndaki engel yeri komusu olan sesin etkisi ile biraz ileri, ya da geri ekilebilir. Bu bakmdan, h nsz de konuma srasnda sabit arpma yerine sahip deildir, nk Trk dillerinde boalma eilimi ou zaman h nsz ile farkedilir. yle ki, k//h>h>, f>h>, s>h> geilerinde sanki h nsz

gerginliin ortadan kalkmasnda gei roln oynar ve her defasnda arpma yeri farkl olan k//h, f, s nszlerinin ykn alp bir mddet tar, sonra da bu ykle

birlikte erir. Bu zellii nedeniyledir ki, ada Azerbaycan dilinde h nsz kzl yirmi belik in dnda kalr. Grld gibi, n Azerbaycan dneminde 15 nsz ses birim (b, p, m, d, t, z, s, l, n, , y, r, , k, , ) ve onlarn sonradan ses birime evrilmi 8 ses birimsel deikesi (v, c, , k', ', , h, h) olmutur. Burada k', ' iareti ile gsterdiimiz ses

birimsel deikeler, yani k, g ses birimlerinin ileri hareket etmi ses birimsel deikesi ada alfabede k, g iareti ile gsterilir. Azerbaycan dilinde daha sonralar ortaya kan f, j ses birimsel deikeleri de ses birime evrilmitir. ada dnemde ise ses birimsel deikesi ses birimsel yk tamaya doru ynelir, , ses birimi ise ses birimsel ykn yitirip ses birimsel deikeye dnmek zeredir. Ana Trke ve n Azerbaycan dillerinin ses sisteminde daha aktif olan k nsz de sonraki

Azerbaycan dilinde zaman zaman k, h seslerine getiinden ses birimsel ykn

yitirmeye doru gitmitir ve yalnz son zamanlarda Rus dilinden alnt szcklerde nceki ykn srdrmeye balamtr (Alekperov, 1971, 88). Genellikle, e sremli olarak ses birimlerin tam saysn gstermek mmkn deildir, nk ses sistemi srekli olarak bir oluum sreci geirir ve bu srete daima gei aamasn yaayan ses birimsel deikeler olur. Azerbaycan dili nsz sisteminin getii oluum yolunu aadaki biimde sembolik olarak aamaya ayracak olursak, n Azerbaycan dneminden ada devre kadar boluklarn yava yava dolduunu grrz:

118

st sradaki saylar (1, 2, 3, 4, 5) nszlerin kalbndaki arpma (meydana gelme) yerini, yukardan aaya doru olan saylar ise tml (1, 3), tmsz (2, 4) ve akc (5) nszleri bildirir. Boluklarn dolmas srecinde, ses yuvalarndan treyen ses birimsel deikelerin ses birime evrilmesinde ses olaylar temel rol oynamtr. Bu srete hem yatay, hem de dikey olarak dizdiimiz nszler arasnda ses geileri olmutur. rnein, b>p>f, b>v, b>m eklindeki deimeler yatay, d>c, >g, k>k tipli

deimeler ise dikey srada yer alan nszlere aittir. O halde, nsz yuvalar her iki ynde de ses birimsel deikeler tretmilerdir. Genellikle, Azerbaycan dilinin ses kuruluunda nszler sisteminin dzenlenmesini ve bu srete mmkn nsz geitlerinin ynn sanki art sremli oluumun merkezden kama kuvveti idare eder:

Btn sistemin art sremli oluumunu saat ynnde yanstan bu ekilde tretici nszler kendi ykn dier nsze verir, bu da mmkn ses geileri iin ortam oluturur. Bu oluum srecini geirmi Azerbaycan dilinin nsz sistemi imdi

119

simetrik bir yapya dnmtr. Bu ebekede tmsz karl olmayan akclar ayrrsak, geriye kalan nszlerin birbirleriyle olan ilikisini yle gsterebiliriz:

Grld gibi, stte patlayc, altta szc, nde tmsz, arkada ise tml olma zelliklerine, hat boyunca sralanan kareler ise arpma yerine gre sralanmtr. Bu ekilde bir simetrik yap meydana getiren Azerbaycan dilinin nsz sistemi dier Trk dillerinin nsz sisteminden farkllk gsterir. Bu uyumun meydana gelmesi nszlerin saysna deil, onlarn bir arada kullanlabilmesine baldr. Bu bakmdan, Uygur dilinin nsz sistemi Azerbaycan dilindeki simetriye daha yakndr: Azerbaycan b p v f m d t z s l c j n g k y r k h

b d d' '

Altay p mb t z s l c j n k y r k

p d c '

Uygur v f m t z s -ts j k y k h

b l n r

or p d t z c j k y k

m s

l n r

b d c

Hakas p m t z s l n y r k h

Yakut b p d t s d' y k h h

m l n l' r n' y'

uva p v t t' y k

f s s' h

m l l' n n' r

120

n Azerbaycan nsz sistemi ile dier Trk dillerinin nsz sistemini karlatrp, Ana Trkenin son dnemindeki nsz sistemini belirlemek mmkndr: b d p t k z y s m l n r

Grld gibi, bu tespit n Azerbaycan nsz sistemi ile rtr. Ancak Ana Trkenin daha eski devrine inmek iin eski ses geitlerini dikkate almak gerekir. Bu nedenle de bu meseleden eski diyalekt farklarna ait blmde imkan dahilinde bahsedilecektir.

2. SYLEY VE YAZIM KURALLARINDA B MSEL SES B LG S LE LG L KURALLAR

Bilindii gibi, konuma srasnda konuma sesleri birbiri ardnca sratle telaffuz edilir, birbirini kovalar ve bu kovalamada birok sesin kalb tam kurulamaz, sonuta eitli ses olaylar ve deimeler gerekleir. Konuma srasnda meydana gelen bu deimeler serbest ekilde deil, belirli ller dahilinde olur ve bu ller syleyi kural eklinde biimlenir. Dzgn syleyi kurallarn inceleyen orfoepiya dal dilcilikte daha ok pratik nem tar ve konuma sanatnn oluumuna hizmet etme amac gder. Ancak art sremli dil bilim bakmndan, orfoepiya dilin genel oluum eilimlerinin n srasnda durur, dille konuma arasndaki karlkl diyalektik ilikinin esas ykn tar. Dilde meydana gelen her bir yeni eilim, yap, model ncelikle konumada biimlenir, konumada kurala evrildikten sonra dilin sistemine dahil olur. Dier yandan, dil sistemindeki modellerin zellii konumada anlalr. Bu karlkl iliki

121

bakmndan konumada kurallaan syleyi zellii biim bilimsel ses bilimsel kuruluta derin iz brakr. Konuma srasnda meydana gelen baz ses olaylarnn kaynanda telaffuz kolayl eilimi olduundan biim bilimsel ses bilimsel incelemede, zellikle art sremli biimsel ses bilgisinde telaffuz ilkeleri dikkate alnmaldr. rnein, diyalekt farklarnn olumas, biim birimsel deikelerin tremesi, biim bilimsel ses bilimsel olaylarn trettii ses deimeleri ve bunun gibi meseleler eski telaffuz zellikleri ile balantldr. E sremli biimsel ses bilgisinde de orfoepiya meseleleri gzden kamamaldr. rnein, ada Azerbaycan dilinin biimsel ses bilgisini vurgunun syleyi kurallarndan soyutlanm biimde dnmek mmkn deildir. Alnt szcklerin ounda kendini gsteren zleme sreci biim bilimsel ses bilimsel ller dahilinde gerekleir ve telaffuz kuralna dayanr. Alnt szcklerin dilin ses birim dalm szgecinden geirilmesine bal olan giriim sorununun Azerbaycan dilciliinde incelenmesi zel bir neme sahiptir. nk Azerbaycanda daima iki dillilik (bilingvizm) hkm srmtr. Byle ortamda yaayan Kafkasllarn dilinde eski Trkeye has zelliklerin ortaya karlmas hem dilciliimiz, hem de kkenlerimizin tespiti iin olduka gereklidir. Komu halklarn dilindeki ses birim dalm szcklerimizin eski yapsn giriim olayna uratsa da baz durumlarda eski biimini korumutur. rnein, ot, a szckleri Ermeni dilinde hot, ca eklinde saklanmtr, bu ise eski grtlaksl nll (o, a) szcklerin biim

bilimsel ses bilimsel zelliini belirlemeye yardm eder. Giriim e sremli dil bilim bakmndan da ilgi ekicidir. rnein, Rus dili ile Azerbaycan dilinin dil arkas nszleri eitli akustik nitelie sahiptir, yle ki, nsz Rus dilinde daha tml ekilde telaffuz edilir. Bu nedenle de z szcklerinin nndeki yar tml asm, ara, sesi Rus dilinde Kasm, kara, kz eklinde

giriim olayna urar ve bunun tersine olarak, baz diyalektlerimizde Rus dilinden alnma kolhoz, komsomol gibi szcklerdeki k sesi

gibi kullanlr ve

alhoz,

amsamol giriimi ortaya kar. Byle giriim olaylar perseptiv ses bilgisinde incelenir, biimsel ses bilgisi ise bu incelemenin sonularndan yararlanr.

122

Dzgn telaffuz kurallarn dzenleyen orfoepiya kurallar gibi, dzgn yazm kurallarn dzenleyen orfografiya kurallarnn da tarihsel bakmdan renilmesi gereklidir. Yzyllar boyunca eitlene eitlene bu gne kadar gelen Azerbaycan dilinin yazm kurallar bugn salam bir sisteme sahiptir. Henz XI. Yzylda kaleme alnan Dede Korkut kitab bu yerlemi yazm kurallarn gsterir, Orta asrlarda dzgn yazm meselesine ciddi nem verildiini Fzulinin nl beyiti de kantlar. Dikkate almak gerekir ki, yazm kurallar tarihsel ulamdr ve bu kurallar dilin oluum kanunlar ile beraber gelierek oradaki deimelerle kklense de, hibir zaman dildeki kurallar en iyi ekilde ifade edemez. Bu nedenle de salam bir sisteme sahip ada yazm kurallarmz da belirli istisnalara sahiptir. Bu durum bir yandan dilin srekli deimesi zellii ile, dier yandan yaz kurallarnn muhafazakarl ile ilgilidir. ada Azerbaycan dilinin yazm kurallarn inceleyen dilciler bunlarn f o n e t i k, b i i m ve t a r i h i g e l e n e k s e l zellikleriyle ilgili ilkelere dayandn gsterirler (Demirizade, 1972, 269; Efendizade, 1975, 8294). Ancak bu ilkeler arasnda keskin bir fark olmad da itiraf edilir ve bu nedenle de her ilkenin lleri bazen birbiriyle rtr. Fonetik ilke ifadesi, elbette baz durumlarda yeterli deildir nk yaz kayt cihaz gibi szcklerin telaffuz biimini olduu gibi yanstamaz. Buna gre de E. Demirizade daha uygun olan s e s b i r i m s e l ilke ifadesini kullanr, ancak bu durumda ses birimlerin deikeleri iinden sabit olanlarn seilmesine dayanan bu ilke sesle ilgili ilkelerle kartrlr (Demirizade, 1972, 269). Ses birimsel ller ses birimsel deikelerin ses birimlerin sabit biimlerinin seilmesine yardm ettii gibi, b i i m b i l i m s e l s e s b i l i m s e l ller de biim birimsel deikeler ierisinden sabit biim birimin seilmesini salar. Bu nedenle de b i i m s e l ilke olarak sunulan birok ilke aslnda b i i m b i l i m s e l s e s b i l i m s e l ilkelere uygundur. Tarihsel geleneksel ilkenin llerinde de rnekseme durumu grlr.

123

ada Azerbaycan dilinin yazm ilkelerinden biri de ad hibir yerde anlmayan e r t i ilkesidir ve bunun yukarda gsterilen ilkelerle ilgisi yoktur. erti ilke fonetik eillerden birinin seilmesinde kendini gsterir. rnein, vereg//varag, hemur//hamr tipli eillerden hangisinin telaffuz kural saylaca erti ilkeye dayanr.

Eskiden dilimizde eski diyalekt farklarn yanstan belek//bik, del-//d-, gz//gr-, ra //uza biiminde yzlerce szck ncelikle fonetik eil eklinde ortaya km, zaman getike ayr ayr szckler olarak szlkte yer almtr. Yazm kurallarnda ses uyumunun zorla bozulmas durumlaryla da karlalmaktadr, halbuki bu kanun Azerbaycan dilinde temel sistemlerden olup, biim bilimsel ses bilimsel kuruluun dzenlenmesine yardm eder. Kurallara gre, szck banda nls yazlmaz. Ne Ana Trkede, ne de n Azerbaycan dilinde ile szck balamad dorudur, nk bu nl sonradan olumutur. Ancak dilin biim bilimsel ses bilimsel oluumunda gerekleen deimelere ilgisiz kalmak olmaz, dildeki oluumun nlemi yazm kurallar ile alnmamaldr, aksine, bu kurallar oluuma, dzenlenmeye yol amaldr, dildeki mkemmellemeyi yanstmaldr. Diyelim ki, yigit szcnden y sesinin dmesi ile ortaya kan igid biiminin yazl iin esas vardr, yani nseste i nls kalr, ancak yldrm, yg, ylan, ylh gibi szcklerden y sesi dtkten sonra yeni biimin ile deil, i ile

yazlmas iin bilimsel bir sebep yoktur. Yazm kurallarndaki bu ilke hem dilin i oluum kanunu olan biim bilimsel ses bilimsel deimenin ilerlemesini engellemekten, hem de ses kuruluunun temel kuvvetlerinden biri olan ses uyumunu bozmaktan baka bir ey deildir. Dilimizde sonu a nls ile biten Avrupa kaynakl baz szckler vardr ki, onlarn yazl biim bilimsel ses bilimsel lye dayanr. Byle szcklerin ounluu Rus dili araclyla alndndan onlarn vurgusu Rus dilindeki durumunda saklanlr ve bu szcklerde vurgu son heceden bir veya iki hece ncedir. rnein: kaYUt (a) paLAt (a) dRAm (a) boTAnika ramMAtika gimNAStika

124

RUP (pa) TON (na) pro RAM (ma)

praktika rsPUBlika poEziya

Birinci grup szcklerde giriim kanununa gre vurgulu hece szcn son hecesi gibi kavranlr, nk Azerbaycan dilinde szcn son hecesi vurgulu o1ur. Bu nedenle de bu szcklerde vurgudan sonra gelen heceler zayflayarak eriyebilir, bu biim bilimsel ses bilimsel olayda yalnzca a sesi, hatta btn hece (-pa, -na, -ma) azaltlr. kinci grup szcklerde ise vurgudan sonraki heceler eriyemez, nk anlamszlamaya imkan vermemek iin bunun gibi biim bilimsel ses bilimsel deimeler engellenir. Aksi taktirde szcn yars (-ika, -tika, -lika, -iya) atlmaldr, bu ise szc tannmaz bir biime sokar. Yazm kurallarnda her iki gruba ait szcklerin yazl biim bilimsel ses bilimsel aklamaya dayanmad iin kuraln asl nitelii aka anlalmamaktadr. Bu konuda yaplan aklamalar sondaki ses atlrken anlam deimeyen szckler a-sz, anlam anlalmayan veya baka anlam veren szler ise a ile yazlr (ADOL, 9) eklindedir. Bu karmak aklamann esas ilkesinin doru olmad hemen anlalr. rnein, palata sz kayut, sitat gibi szcklerle deil, ikinci grup szcklerin arasnda verilir. Gya kayuta szcnden a atldnda anlam deimez, palata szcnden atldnda ise anlam deiir. Halbuki konumada da ou zaman palat biimi kullanlr. Byle szcklerin yazl kural biim bilimsel ses bilimsel l ile aklansayd, kurallarda onlara ait bir ok paragraf ve istisna vermeye gerek kalmazd. Kurallarda sonu ift nszle biten szcklerin iki tr yazl verilir (ADOL, 11, 13). Oradaki ilkeye gre pross, hsn-het, serhed gibi szcklerde ift nszden

biri yazlmaz, hiss, hett, redd tipli szcklerde ise her iki nsz yazlr, ancak bu

sonunculara nszle balayan ek getirildiinde szcn sonundaki ift nszden biri der ve bylece hiss sznn istisna olmas gsterilir. E. Efendizade ise bu istisnaya kll szcn de ilave eder (E. Efendizade, 1975, 138). Kaydetmek gerekir ki, hiss szcne ait istisnaya bir istisna daha eklemek gerekir, nk bu

125

szce sfat yapan -siz eki getirildiinde nszlerden biri der, yani hisssiz deil, hissiz yazlr. Grld gibi, ayn cinsten ift nszlerin yazl kuralnda nceki biim bilimsel ses bilimsel terkibi saklamak bahanesi ile hayli karklk ve istisnalara yol almtr. rnekseme durumu sz ortasndaki ift nszlerin yazl kuralnda da grlr. rnein, aparat, balon, masaj, tunel, pasaj, ose szcklerinde ift nszlerden biri kald halde, assimilyasiya, assisent, attae, ballada, vassal, kaplla, sssiya, rjissor szcklerinde ift nszn her ikisi de yazlr. Halbuki bu szcklerde de nszn birinin dmesi gerekirdi ve bununla da erti ilkeye deil, fonetik ilkeye stnlk verilirdi. Genellikle, bu szckler gibi, teeccb, teessf teessrat, edebiyyat, vvet biimindeki szcklerin de fonetik ilkeyle yazlmas daha uygundur. rnein, -iyyet ekinin bir y ile yazlmasna hibir engel yoktur, tersine, dilimizin kendine has ses dizimi yaps korunur. Sfat yapan -i ekinin yazl kurallar ilgin biim bilimsel ses bilimsel zellie sahiptir. Bu ek sonu ile biten Avrupa kaynakl pda o , filolo , arholo

tipli szcklere getirildiinde >j deimesi gerekleir. Bu durum Rus dilindeki deimeyi ( sralama) hatrlatr; b //bjit ka, kama. Ancak bu, Trk dillerine has olmayan bir olaydr ve Azerbaycan dilindeki pdago //pda oji eklindeki deimenin Rus dili ile de ilikisi yoktur. Bu biim bilimsel ses bilimsel olay Azerbaycan dilinde meydana gelmitir ve rnekseme olay Trk dilinde de kendini gsterir. rnein, an ina>angina (Azerbaycan) > anjin (Trk). Azerbaycan ve Trk dilinde bu orjinal (orijinal szcnde de bu olay var) ses deimesini aklamak iin eitli Trk dillerindeki duruma bakmak yeterlidir: arholo iskiy

(Rus)

arholo tu

(Tuva)

arholo iyann

(Hakas)

arholo ik

(Trkmen, Tatar)

arholo iyalk

(Kazak) (Trk)

arkoloji (k) arholoji

(Azerbaycan)

126

Grld gibi, yalnz Trk ve Azerbaycan dilinde terkibini korumutur. Azerbaycan dilinde ses kuruluu

//j deimesi

gereklemitir, dier dillerde ise szcn gvdesi biim bilimsel ses bilimsel >k//c>j ses deimeleri aamasn geirdii iin rnekseme kanununa uygun olarak, yukardaki szcklerde //j deimesi mmkn olur. Yani Azerbaycan dilinin ses kuruluunda imdi dorudan >j deimesi yoktur, bu nedenle de >j deimesi gei (g//c) aamasna uramadan, yani rnekseme ile gerekleir. Bu deimenin fonetik sebebi ise sfat yapan -i ekinin getirildii szcn son nszn ( ) yumuatmas, telaffuz kolayl salamasna bal olmasdr. Yazm kurallarnda st ses birim (veya hiperfonem) eklinde kendini gsteren seslerin yazl da biim bilimsel ses bilimsel lye dayanr. Bilindii gibi, Azerbaycan dilinin syleyi kurallarna gre szck sonundaki tml nsz tmsz ekilde telaffuz edilir, bu nsz nller arasnda yer aldnda ise kendi tml zelliini tekrar kazanr. rnein, bulut ~ buludu, palas ~ palaza, aa~aacn vb. Azerbaycan dilinin nszleri iin nller aras gl yer saylr. Bu nedenle de nller arasnda tml telaffuz edilen st ses birimin yazda tml varyantta verilmesi biim bilimsel ses bilimsel bakmdan dorudur; polad, corab, horuz, aac

vb. ancak bu biim bilimsel ses bilimsel lye tek heceli szckler dahil deil, nk tek heceli szcklerin sonunda st ses birim deil, tmsz veya tml nsz telaffuz edilir. rnein, tah-, ta-, bah-, ba, oh, a, a-, ac, i, gic, ov, hof, d, t-,

z-, c, yaz-, yas vb. Bu nedenle de ok heceli szcklerde st ses birim gibi biimlenen ettirgenlik eki (-t/ ) rnekseme ile tek heceli gt-, et- eylemlerine de gemitir. rnekleri inceleyelim: yaa tma

by tmek,

g tmek,

tmek

dan

den

den

den

Genellikle, - t / - d st ses biriminin yazl kural nceki biim bilimsel ses bilimsel lye terstir, yani szck sonunda yazlan -t ses birimi nller arasnda

127

tmllese de, yine szck sonunda tmsz olarak verilir. Bu istisna bu ekin kullanld btn szcklere aittir: ohut, unut, yarat, it, t vb.

Yazm kurallarnda szclama olayna uram seslerin iki tr yazlyla karlalr. Fonetik ilkeyle deyirman, dyme, iyde, iyne, biim bilimsel ses bilimsel ilkeyle ise diger, eger, meger, nigaran, akird yazlr. Bu szlerdeki g//y szclama olay syleyite kurala evrilmitir, ancak bu kural yazda yalnz bir ksmna yanstlr. Bu szclama olay gy (<gg), iy (<ik) szcklerinin son sesinde de kendini gsterir. Szck sonunda szclama ve tmszleme olaylarna urayan nsznn durumu yazm kurallarnda eitli ekilde zlmtr. Baz szcklerin yazlnda fonetik ilke, bazlarnda biim bilimsel ses bilimsel ilke, bazlarnda ise tarihsel-geleneksel ilke temel alnmtr. Bunu daha ak grmek iin baz rnekleri gzden geirelim. Yanndaki nl dil arkas (kaln) olduunda nsz >>h ynnde dil n

(ince) olduunda ise >g>y> ynnde deimelere urar. Birinci yn yanstan rnekler yledir: a) Biim bilimsel ses bilimsel ilkeyle yazlan bula , a , bal , torpa , yalta vb. szcklerde nsz korunur, szl anlatmda ise h nsz gibi telaffuz

edilir. Bu szcklere nlyle balayan ek getirildiinde, yani bizim ilgimizi eken nsz nller arasna geldiinde ses birimsel ilkeyle yazlr: bula, bulan, bulaa vb., b) Samuh, Yvlah, vurnuh, darh, alh, orh vb. bu gibi szckler ise fonetik

ilkeyle

yazlr,

nk

bu

szcklerde

>f//k>h

deimeleri

tam

olarak

gereklemitir. kinci yn yanstan rnekler ise yledir; a) Baz szckler fonetik ilkeyle yazlr: gy, dy, sy, iy, iy vb.,

128

b) Baz szckler ise tarihsel-geleneksel ilkeyle yazlr: byk, iek, inek, kynek vb. Bu szcklerin syleyi kural ise nsz eklinde biimlenmitir; by, ie vb. Bu nsz >g>y> deimelerindeki gei aamasnn kalntsdr, yani eskiden aamasnn tmszlemesi (ieg>iek) ve yazda k ile verilmesi fonetik ilkesine dayanmtr. Bu nedenle de bu szcklerin imdi de k ile yazlmas artk tarihsel-geleneksel ilkeye evrilmitir, nk ada dilde bu szcklerin y aamas balam ve hatta kurala gemitir. yle ki, ada dnemde y aamasn yaayan bu st ses birim nller arasnda y eklinde sylenir ve yazlr: byye, byyn, ineyi, ineye vb. Demek ki, bu szcklerin yazm kurallar hem tarihselgeleneksel (inek), hem de biim bilimsel ses bilimsel (ineye) ilkeleri gsterir. Grld gibi, nceden sonu ile biten szcklerin ada yazl kurallar

dilin oluum kanunlar ile ayn dorultuda olmayabilir, bu nedenle de byle szcklerin yazlnda eitli ilkelerin lleri birbirine karm, yazm kurallarnda karmak istisnalara yol amtr. Bu tr karmaklk gmeye uram szcklerin yazmyla ilgili aklamalarda da kendini gsterir (Celilov, 1985, 60). Yazm kurallarndaki biim bilimsel ses bilimsel lnn bozulma durumlar eklerin yazlnda da vardr. rnein, sra bildiren -nc eki Arap rakamlarndan sonra yarm yazlr: 6-c, 9-cu vb. halbuki Arap rakamna getirilen durum eki tam yazlr; 6-nn, 6-ya, 6-n, 6-da vb. Grld gibi, 6-c eklinde yazl erti ilkeye, 6-nn eklinde yazl ise biim bilimsel ses bilimsel ilkeye dayanr. Hem ses birimsel, hem de biim bilimsel ses bilimsel ilkenin bozulmas /-

ve - k / - g st ses birimleri ile balayan eklerin yazl kurallarnda da kendini gsterir. Bu nedenle de Azerbaycan dilinde dar nll eklerin drt biim birimsel deikesi olduu halde, - n ve - eklerinin herbirinin sekiz biim birimsel deikesi yazlr. Biim birimsel deikelerdeki //k nszleri gsterir ki, ekteki nsz genel

oluuma uygun olarak, //, //g deimelerini geirmitir. Bu nedenle de eer imdi bu ekte //g nszlerini yazyorsak, onda bu ilkeye tam olarak uymalyz, yani bu szcklerde de onlar yazmalyz: yap-an, dy-gen, bas-n, kes-gin, tut-un, t-

129

gn, as-, i-ki, pus-u, srt-g vb. Bu ekildeki szcklerin yazl biimi imdiki kurallara esasen yazdmz burul-an, dyin-gen, dal-n, ger-gin, yor-un, sz-gn, al-, sv-gi, vur-u, bl-g gibi biimlerden farkl deildir. Bu eklerin ncesindeki nsz etimoloji asndan kendini dorulasa da, nszn ve bu dizide yeri olmayan k

bugnk durumda ve g aamasn yaar ve eer yazm kurallarnda bu sonuncular gsterirsek, ilkeyi bozmamalyz, yani nszn yazmamamz gerekir. Genellikle, bu eklerde k nsznn yazl fonetik ilkeyi de bozar, nk syleyi kurallarna gre iki tmsz nsz yan yana geldiinde ikincisi tml telaffuz edilir: keskin[kesgin], mkl[mgl], hetta[hetda] vb. Sylenenleri dikkate aldmzda szn ettiimiz eklerin yazln dzenlemek mmkndr. yle ki, bir yandan ayn ekin sekiz varyant yerine drt varyant yazlr, dier yandan yazm ilkeleri bozulmaz. Alnt szcklerde biim bilimsel ses bilimsel yapnn korunmas ilkesi Arap dilinden alnma ayn ve hemzeli szcklerin yazl kuralnda yanstlmtr. yle ki, Arap alfabesinden Latin alfabesine geerken birok szckte ayn ve hemze harflerinin yerine kesme iareti yazld, yani dilimizde bu sesler olmasa da, szcn biim bilimsel ses bilimsel yapsn saklamak iin kesme iaretinden yararlanld. Ancak bu durumun niteliini bilmeyenler yazmda kesme iaretinin roln uydurma kurallarla aklamaya almlar, gya kesme iareti baz szcklerde nlnn uzun telaffuz edilmesi, baz szcklerde ise hecelerin ayrlmas iin gerekliymi ve bu tr aklamalar bilimsel almalardan dersliklere kadar derin kk salmtr. Bu nedenle de dilimizin gzel yapsn bozan, yazm kurallarna hayli karmaa ve istisnalar getiren kesme iaretinin yazdan karlmas konusunda 10 yl nce yazlarda tartma atmzda aydnlarn ou bu fikre taraftar kt.9

Tartma etrafnda sylenen fikirler hakknda daha geni bilgi almak iin u kaynaklara bakabilirsiniz; F. Celilov. Apostrof Lazmdrm? Edebiyyat ve ncesenet gezeti, 2 oktyabr 1976, Bir Daha Apostrof Haggnda (mzakire) hemin gezet, 27 noyabr 1976; A. A h u n d o v. Apostrof Lazmdrm? (mzakire) hemin gezet, 22 yanvar 1977; 1985 ylnda Azerbaycan SSR EA-nn dil bilim enstitsnde akad. M. iriliyevin bakanl ile orfografiya heyeti kesme iareti konusunu yeniden tartmaya sundu. Heyet bu iaretin yazdan karlmas kararn ald, bu karar akademik

130

stelik orta asr Arap dilcileri Arap dilinin znde hemze sesinin szck ortasnda ve szck birlemelerinde dmesini gsterirlerdi. Ayn ve hemzeli szcklerin Azerbaycan dilinde de durumu farkllk gstermitir. Dilimizde imdi byle boaz seslerinin olmad bellidir, bu nedenle de giriim kurallarna uygun olarak, bu sesler szck banda a, e, , i, , nlleri ile (alim, ebes, eser, lm, ismet, mr, vlad, f ve s), szck ortasnda ise h, y nszleri ile (layine, layi , fayda, fehle, tamahkar vb.) deimi, ou zaman da zayflayarak, eriyip dmtr. Szck sonunda ise erise de (senay, mvzu, menbe ve s), 1958 ylna kadar byle szckler sonu nszle biten szckler gibi deerlendirilmitir; senayin, senay-e, senay-i vb. Yeri gelmiken unu da belirtelim ki, imdi bu tip szcklerin kullanm dzenlense de, aitlik ekleri ile kullanlmas yine de istisnaldr. rnein, a, irtica, senaye szcklerinde s i eki, menbe, mene, tale szcklerinde ise y balayc nsz kullanlr: a-s-, menbe-y-i vb. Ayn ve hemze seslerinin giriim zellikleri burada gsterilenlerle snrl deildir. Eskiden kesme iaretinin yerini alan bu sesler bir ok szckte yazm kurallarnn koruyucu kskacndan kabilmitir, bu nedenle de nceden kesme iaretiyle yazlan dava, hal, eyan, zeif, neleyi, ala, Cefer, aban, tam, eti, senet, helet, hemesr, en, mesele, rya, deb vb. szckler imdi kesme iareti kullanlmadan

yazlr. Bu durum gsterir ki, Azerbaycan dilinin yaps, ses birim dalmndaki ller ok gldr ve bu g karsnda uydurma kurallar hibir etki gsterememektedir. Yukarda gzden geirdiimiz yazm kurallarnn biimsel ses bilgisi ile balants gsterir ki, dilciliin bu iki blm arasndaki iliki zel bir aratrma konusuna evrilebilir ve bu alanda gerekletirilen almalar Azerbaycan dilinin yazm kurallarnn teorik esaslarn incelemek iin gerekli malzemeyi verir.

evrelerin sosyal bilimler blmnde beenildi. On yl nce bu teklife kar kan aratrmaclarn da ounluu bu karara karlk verdi.

131

3. B MSEL SES B LG S N N B M B LG S

LE L K S

Fonetik kattaki birimlerden farkl olarak, biimsel birimler hem kendinden nceki birimlerle hem de kendinden sonraki birimlerle ilikilidir ve bu nedenle de biim bilgisinde dil bilgisel anlam ile beraber, bu anlam ifade eden biim de incelenir. Dil bilgisel anlamn ifade biimindeki fonetik zellikler ise dorudan biimsel ses bilgisi ile balantldr. Bu nedenle de biim birimlerin ses bilgisi kuruluunu biimsel ses bilgisinin inceleme konusu sayan dilciler hakldrlar. Daha ak olmas amacyla, szc oluturan birimlere ait baz terimleri hangi anlamda kullansmz konusunda birka aklama verelim. K kszcn szlksel anlamn bildiren ilk birimdir. rnein, vuru (vur-), keri (k), vli (v) vb. Ancak parantez ierisinde verilen birimin k k adn almas art sremli dil bilim bakmndan belgelenmemitir, nk E. V. Sevortyann kaydettii gibi, tek heceli szcklerin ou biimsel yapsna gre hala tam aklanamamtr (ESTYA, 1, 35). B i i m b i r i m ilk defa . A. Bodyen de Kurtenenin kulland bu terim dil bilimde hem kk, hem de ek iin kullanlmtr, bu gelenek Trkolojide de devam etmitir. Ancak dil bilimde biim birime verilen tanm (dilin anlam tayan en kk birimi) bitiken (eklemeli) kurululu Trk dilleri iin o kadar da uygun deil, nk bknl dillerde szcn kk aslnda szckbilimsel anlamdan yoksundur ve bu bakmdan, kk de ek gibi biim birim adn alabilir, ancak Trk dillerinde kkn biim birim adn almas biim birimin ilevi asndan yanltr. Biim birim teriminin Trk dilleri iin szlksel anlam olmayan birimlere, yani yapm ve ekim eklerine, yardmc szck trlerine (servemlere) ait birimler anlamnda kullanlmas daha iyi olurdu. Ancak gelenei bozmamak, daha dorusu, okuyucu asndan bir karkla neden olmamak iin burada biz de bazen biim birim terimini kk ve ek anlamnda kullandk. B i i m b i r i m s e l D e i k e terimi ise herhangi bir biim birimin ses deikeleri anlamnda kullanlr. Yani ses birimin ses birimsel deikeleri olduu gibi, biim birimin de biim birimsel deikeleri vardr.

132

E k yapm ve ekim grevini stlenen biim birim anlamndadr. Yeri gelmiken, bir rneini de kaydedelim ki, Trk dillerinde baz ekler bknllk karakteri tar. rnein, vde sznde -de eki bir biimsel ulam (bulunma durumunu) ifade ederse, ald szcndeki -d eki 3. kii (sfr biim birimle), zaman ve kip anlamlarn da bildirir ki, bu da phesiz bkn niteliidir. G v d e kk ve ekten ibarettir. Gvdede bir veya bir ok yapm eki olabilir. rnein, r gvdesinde bir kk ( r) ve bir ek (-) vardr, rl . gvdesinde ise bir kk ve iki ek (-, -l ) vardr. Biim bilimsel ses bilimsel deerlendirmede szcn birimlerine ait kk, ek, gvde ve biim birim terimlerinden yararlanlr ki, bunlar da biimsel birimleri bildirir. Biim bilgisinde ikili kkleri saptamak iin imdi ayr ayr szck tr gibi kullanlan tek heceli szckleri biim bilimsel ses bilimsel deerlendirmeden geirmek gerekir. Bu ynde yaplan inceleme ii Trkenin eski devirlerine inmek bakmndan ok gereklidir. Elbette, burada sonradan meydana gelmi azma , yar, blme, orhmaz gibi ad-eylem sestelerinden deil, daha eskiden var olan k, don,

i, ac biimindeki ikili kklerden bahsedilmektedir. Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum byle bir olaslk ileri srmeye imkan verir; tek heceli szckler Ana Trkede eklemeli kurulua kadarki dnemde tonlarla deitii iin dilde birok seste olumutur. Daha sonralar eklemeli kurulu biimlendike tonlarn anlam deitirici etkisi zayflayp z ilevini yitirmitir, ancak bir ok tek seslemli szckte ayn ses birim terkibi korunmutur ki, bu da artk dilde ikili kkler eklini almtr. O halde, ad-eylem kartln yanstan ikili kkler Ana Trkede eklemeli kurulula beraber olumutur. Bu nedenle de etimolojik deerlendirmelerde eski devre gittike daha ok ikili kkle karlalr (ESTYA, 1, 34). Ayn yuvaya giren szcklerin biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumu ou zaman ad-eylem karakterli ikili kk yapsn yanstan en eski biiminin saptanmas ile sonulanr. Bazen de belirlenen eski biim ad eylem

133

yansma karakterli ikili kk eklinde ortaya kar (Djalilov, 1984). Bu ise tonlarla deien tek seslemlilik devrine inmek iin tutarl esastr. Trkolojide ikili kklerin kayna, adeta, isim ya da eylem zellii kazanma ile aklanr, bazen de evriim meselesi n plana ekilir. Ancak biim bilimsel ses bilimsel deerlendirme gsterir ki, daha nceki ikili kklerin zellikleriyle bu yorumlar dorulanamamaktadr, bu yalnz sonraki ad-eylem sestelerinin bir ksmna ait olabilir. Eski ikili kkler ise ncelikle isim, sonra eylem, ya da nce eylem, sonra isim olmutur eklinde aklamak, genellikle, ikili kk sorununu bu ekilde brakmak meseleye hibir zaman aklk getirmeyecektir. Bu nedenle de biz bu sorunun zmn amorf (kk) kurulutan eklemeli kurulua gei devrine bal olan meselelerin aklamasnda grrz. Yani ikili kk sorununun zm iin rneinin geleneksel koyuluunu deimek gerekir. Eklerin ses kuruluunu biim bilimsel ses bilimsel deerlendirmenin dnda dnmek zordur. Yapm eklerinden tretme blmnde, ekim eklerinden ise biimsel ulamlar blmnde imkan dahilinde bahsedilecektir. Kk ve eklerin ses terkibi tek tek ele alndnda, hatta ayr ayr szck trleri, yapm ve ekim dizileri zere birbirinden farkllk gsteren zelliklere sahiptir. Bu nedenle de kkler ayr ayr szck trleri ve hatta somut szck tr ierisinde szlksel-semantik gruplar zere, ekler ise yapm ve ekim dizileri zere biim bilimsel ses bilimsel incelemeye tutulur. Herhangi bir dilin biimsel ses bilgisi bu dilin biimsel kuruluu ile yakndan ilgilidir. Bu nedenle de kk, bknl ve eklemeli dillerin biimsel ses bilgisi birbirinden ayrlr, her kuruluun kendine zg biim bilimsel ses bilimsel kanunlar olur. Hatta genel, tip bilimsel biimsel ses bilgisi meseleleri, biim bilimsel ses bilimsel llerin ilevi de eitli kurululu dillerde deiir, bir kuruluta aktif, dier kuruluta pasif ekilde kendini gsterir. rnein, vurgu kk dillerde gl, bknl dillerde orta, eklemeli dillerde ise zayf biim bilimsel ses bilimsel l olarak ortaya kar.

134

Eklemeli kurululu Azerbaycan dilinde ikili kk yapsyla beraber, analitizm elementleri ve hatta kaynama belirtileri de vardr. Bu nedenle de Azerbaycan dilinin biimsel ses bilgisi eitli kurallara sahiptir ve bu kurallarn bazs temel, bazs ikinci derecede, bazlar ise yardmc ara karakteri tar. Bu durum Azerbaycan dilinin biim yapsnn biim bilimsel ses bilimsel incelemesinde daha ak grlr. Azerbaycan dilinin oluumu boyunca biimsel kuruluta grlen deimeler kk ve ek biim birimlerin yaps ile beraber, onlarn anlamnda da derin iz brakmtr. Oluum srecinde eklerin dil bilgisel anlam, kk ve gvdelerin ise szcksel ve dil bilgisel anlamlar belirli deimelere urar ki, bu deimeler biim bilimsel ses bilimsel kurallarla ortaya konulur. Semantik zayflama geiren kk biim birimler dilin biim birim yapsnda a s e m a n t i k biim birime evrilir (Memmedov, Celilov, 1982). ada Azerbaycan dilinde ilevini yitirmi biim birimlerin eitli trleri ve her trn de kendine zg oluma yollar, kullanm dairesi ve ilevi vardr ki, bunlarn bir ksmn burada gzden geirelim. Biim birimlerde meydana gelen anlamsal dallanmann ve anlam

deimesinin sebeplerinden biri de biim bilimsel ses bilimsel deimelerdir. Dilin oluum tarihinde her hangi bir biim birimin fonetik deime ile belirli biim birimsel deikesi ortaya kar ve eer yeni oluan biim birimsel deikede anlamsal benzerlik fark kendini gsterirse (dek, tek gomalarnda olduu gibi), onda bu fark gittike balam hesabna glenir ve yeni semantik anlam tayan biim birime evrilir. Bu sreci geen biim birimlerin semantik bakmdan sonraki durumu ekilde kendini gsterir: 1) Hem eski, hem de yeni biim birim kullanld balamda anlamn korur; 2) Biim birimlerden yalnz biri z anlamn korur; 3) Biim birimlerin hi biri anlamn koruyamaz.

135

Birinci durumda anlam deimesi olmad iin biim birimler anlam ykn saklyor. rnein, ayn kkten treyen bay() ve bey, gr ve gz, ada ve aya szckleri anlamn korur. kinci durumda biim birimlerden biri anlamn saklad halde, dier biim birimler anlam deimesine urar. Bu durumda anlam deimesine urayan biim birimin daha nceden tad anlam biim bilimsel ses bilimsel incelemeyle ortaya kar. Yuva usulne dayanan biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumda anlamn saklayan biim birimden yararlanlarak, anlamn yitiren biim birimin anlam yk belirlenir. rnein, cayna , drna , drm , crma szcklerinin kk yalnz sonuncu biim birimde (cr-) anlamn korumutur. Buradaki cay//dr//cr denklikleri ayn yuvadan tredikleri iin cr- biim biriminin anlam ile cay-, drkklerinin de eylem olduunu ve crma kavramna yakn anlam bildirdiini tespit etmek mmkn olur. nc durumda ise manzara daha karktr. yle ki, ayn yuvadan treyen biim birimlerin hi biri anlamn korumadndan onlarn anlam ykn belirlemek iin ek malzemeye bavurmak gerekir. rnein, sra ve cerge szcklerinin kk (sr, er) ada dilde anlam deimesine uram biim birimdir. Bu szcklerin ek dizisi gsterir ki, bu kkler eskiden eylem gibi kullanlmtr, ancak bu eylemlerin hangi anlama sahip olduu belli deildir. Bu durumdaki anlam deimesine uram biim birimlerin nceki anlam da yuva usul ile belirlenebilir ve bu yuva etrafnda toplanan szckler yeterli olmadnda, yine de ek malzemeye gerek duyulur. Yani, sra ve cerge szcklerinin kk ile ayn yuvaya kiren eri (asker) ve Yakut dilindeki seri (muharebe) szcklerinin kk de meseleye aklk getirmiyor, bu sraya hatta Rus dilinde kullanlan rd sra, ord kademe, sra, rz sonra, iinden, rta izgi, hat, rtit iaretlemek, izmek szcklerini de eklesek (bunlar da bu yuvadan treyen szcklerdir), yine de nceki kk biim birimin tad anlam belirlemek mmkn olamamaktadr. Ancak bu yuvaya giren cz , crma szcklerinin kkn incelediimizde ilk anlam akla kavuur, nk bu son szcklerin kk anlamn korumutur. O halde, yukarda sz edilen btn szcklerin kk (sr, cer, er, sr, r, z, cr) eskiden hat, sra, sralanm

136

anlamlarna yakn anlamlar ifade etmitir. Daha sonralar bu kklerin ou arkaikleip anlamsz biim birime evrilmitir ki, bu da onlarn yakn anlaml gvdelerde korunmas ile anlalr. Grld gibi, birinci gruba giren biim birimlerin biimlenme aamasna kadarki durumu, ikinci ve nc gruplardaki biim birimlerin ise hem biimlenme yolu, hem de sonraki durumu biim bilimsel ses bilimsel incelemeyle belirlenir. Gvdelerin birleiminde hem kk, hem de ek biim birimlerin anlam deimesine uramas olay Azerbaycan dilinde yaygndr. rnein, u szcklerin kk ada dil iin arkaik szck olduundan onlar asemantik biim birim olarak kabul edilir. sah(lama )

ya(ma )

or(u )

giz(lin)

sah(s)

ya(nma ) ya(rma )

gor(uma ) ar(ovul)

giz(lemek)

sa (nma )

Eklerin arkaiklemesi de onlar anlamsz biim birime evirir. rnein, (suv)at, (ay)dn, ( um)sal vb. Bir ok gvdelerde ise kkle beraber, ek de anlamsz biim birim olarak dikkat eker; dr-na , dr-m , sah-s, sm-sk, ar- vb.

Azerbaycan dilinin biim birimlerinde grlen anlamsz biim birimler arkaikleme, kaynama ve rnekseme ile anlam deimesi srecini geirir ki, bu srete biim bilimsel ses bilimsel olaylar gzlemci, bazen de esas sebep olarak yer alr. Yukardaki rneklerin ounluu arkaikleme sonucu olumusa, kaynama ile oluan -lar (okluk) ekinin birleimindeki topluluk bildiren -ar ve -la biim birimleri artk ada dil bakmndan anlamsz biim birimdir. Ya da ada dilde sk kullanlan -ilik ekinin birok szcklere eklenmesi (gu-u-lu ) kk ve gvde ardllndaki modele uysa da, baz durumlarda (asude-i ?-lik) bu model bozulur. Bu da u demektir ki, birinci durumda -ilik biim biriminin oluumundaki ekler (-i, lik) anlam ykn korur, ikinci durumda ise -i eki ilevsiz biim birimdir. Burada -ilik ekinin rnekseme ile kullanlmaya balamas -i biim biriminin ilevini kaybetmesine sebep olmutur.

137

Biim birim diziminde ayn dil bilgisel ulamn eki arka arkaya kullanlmamaldr, yani manta gre, bir szckte iki durum eki, iki iyelik eki, iki topluluk eki olmamaldr. Ancak pratikte bu ilkenin bozulduu grlr. Bu ise arka arkaya kullanlan ayn biimsel ulam eklerinden birincisinin ilevini kaybetmesi neticesinde mmkn olur, ya da birinci ekin dil bilgisel anlam yeni benzer veya baka ulamn gstericisine evrildiinde bu durumla karlalr. rnein, kim szcne iki iyelik ekinin getirilmesi (kim-i-si) birinci ekin (-i) bu szcnn yapsnda ilevini yitirmesine baldr. Hatta kim szcnn biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumu gsterir ki, bu szcn kkndeki -m elementi de eskiden iyelik bildiren -*n ekinin kalntsdr (kin>kim). Demek ki, kimisi szcnde kken bakmndan iyelik eki vardr, bunlardan birincisi daha eskilerde ilevini yitirmi, ikincisi ise sonradan ilevsiz biim birime evrilmitir. Bir veya her iki yn anlamsz biim birimle ifade olunan ikilemelerin biim bilimsel ses bilimsel zellikleri M. Adilovun eserlerinde geni olarak ele alnmtr. Yazar yarm tekrarlardan da bahsederken, onlar szck trleri olarak gruplatrr ve baz gruplar hakknda yle yazar: Bu szckler arkaikleebilir, yalnz baz Trk dillerinde ve diyalektlerde kalabilir, anlam bozulabilir vb. zel etimolojik deerlendirme yoluyla bu anlamlar tespit edilebilir (ADS, 1979, 94). Azerbaycan dilinde kullanlan ilan-ayan, oban-olu , gyim-gcim, abaa , adu-piti, cici-bac tipli ikilemelerde anlamsz bileenin unutulmu anlam Trk dilleri ile yaplan karlatrmada belirlenir. rnein, ayan (e reb), olu (obann yardmcs), kcim (c~y diyalekt fark), piti (yaz) vb. Birleik szcklerde anlamsz biim birimlerin ortaya kma sebeplerinden biri de ses deimeleridir. Biim bilimsel ses bilimsel olayla sonulanan byle ses deimeleri Trk dillerinde yaygndr. rnein, bu ara>bura, bu gn>byn//byn, bilek zk>bilerzik vb. Hatta bu yolla cmle kurululu birleme de dnme urayabilir. rnein, bir ildir>bildir, ya da Gagauz dilinde gn aydn! anlamndaki ifadenin dnm: kbt hayr olsun>kbtayrsn!

138

rnekseme olay eitli dillerde tip bilimsel nitelik tar. rnein, Rus dilinde spasi bog>spasibo saol, eyvallah. lgintir ki, eski grc dilinde ta zerine yazlm metinlerin ou sahlita ifadesi ile balar ki, bunun da Ermeni konuma

dilinde saeles (saolasn) eklinde kullanldn grrz. Grc metinlerinde ibadet anlamndaki sahelita (vo imya eklinde tercme edilir) ifadesinin de sa ele

(sa eyle), ya da koru anlamnda olmas mmkndr. Birleik szck seviyesinde anlam deimesi olay iki ayr anlaml szcn birlemesinden oluan yeni biimin ifade ettii anlamda da kendini gsterir. Bu birlemeler kullanlrken nceki anlamlar hatrlanmaz (u rnei inceleyelim; deve, daban ve devedaban), biim ynnden nceki varyant ile ayn olan bu szckler zellik olarak yeni bir szlk birimi kabul edilir (Memmedov, Celilov, 1982, 109). Buradaki anlam deimesi olay tam anlam yitirme deil, nedenlilik ile yeni anlam kazandrmtr. Bu nedenle de nceden teorik olarak, anlamsz bileenlerden olumu birimler olarak kabul ettiimiz bu birlemelerde aslnda anlamsz biim birim anlaynn doru olamad grlyor, yani, burada sadece, semantik dnm ile bir anlam baka bir anlama evrilmitir. Anlamsz biim birim anlay zerinde bu kadar uzun durmamzn nedeni, biimsel ses bilgisinde biimsel birimlerin anlam yk konusunun her zaman n planda olmasdr. yle ki, biim birimsel deikenin yeni anlam yk altna girmesi ile birlikte, herhangi bir biim birimin anlam yknden kurtulmas (asemantiklemesi) da biimsel ses bilgisi iin nemli bir konudur. nk anlam genilemesi ve anlam daralmas biim bilimsel ses bilimsel olaylarla gerekleir. Biimsel ses bilgisi ile biim bilgisinin ilikisi hakknda yukarda sylenenlerle imdilik yetiniyoruz. nk bu ilikiyi ak bir ekilde yanstan durumlar (tretme, szck trlerinin biimsel ses bilgisini, biimsel ulamlarn biimsel ses bilgisini) ayr ayr blmlerde gzden geirilecektir.

139

4. SZLK B L MDE B MSEL SES B LG S SORUNLARI

Dilciliin bu iki blm arasndaki iliki son zamanlarda szlk bilimde biim bilimsel ses bilimsel szlklerin hazrlanmas giriiminde daha ak grlr. rnein, Rus Dilinin Biimsel Ses Bilgisi Szl (Redkin, Saharov, 1977) bu ilikinin belirli meselelerini gsterir. Biimsel ses bilgisi iin nemli malzeme veren, biim bilimsel ses bilimsel deerlendirmeye geni olanak salayan ters dizimi szl ou diller iin hazrlanmtr, ancak Azerbaycan dilciliinde bu alan hala botur, yalnz harfi (sesi) ile biten szcklerin, yani 32 harften sadece birinin ters dizimi Oerklerde verilmitir (Celilov, 1985, 4247). Ters szl biim birim dizimi, ayn ekin kullanld balamlarn bir yere toplanmas biim bilimsel ses bilimsel incelemeye kolaylk salar, zellikle, eklemeli kurululu dilin ters szl biimsel ses bilgisi iin olduka gereklidir. Bellidir ki, szlkte szckler hem e sremli dil bilim, hem de art sremli dil bilim bakmndan biim ve anlama, kaynak ve kullanm dairesine gre gruplandrlp deerlendirilir. Bu incelemelerde uygulanan biim bilimsel ses bilimsel ller ise szlk ile biimsel ses bilgisinin ilikisini ortaya kartr, daha dorusu, szlk almalarnda biimsel ses bilgisi meseleleri eklinde dikkat eker. Szcklerde biim ile anlam (iaret edenle iaret edilen) arasndaki iliki meselesi dilcilikte daima davam eden tartmalardandr. yle ki, baz dilciler byle bir ilikinin olduunu tamamyla inkar eder, baz dilciler ise bu ilikinin varln gereinden fazla bytrler. Biim bilimsel ses bilimsel incelemelerdeki deerlendirmeler gsterir ki, eskiye gittike szlk birimlerin ses sembolizmi glenir, tarihsel oluum bakmndan gnmze geldike ise szlk birimlerin gsterge deiebilirlii artar. Demek ki, biim ile anlam arasndaki ilikiye metafizik llerle yanamak olmaz, bu ilikinin deikenlii dikkate alnp diyalektika bakmndan aklanmaldr. F. de Saussuren szleri ile diyecek olursak, dildeki doal geliim ilkesini kimse inkar etmiyor (Saussure, 1977, 101). Ancak bu btn szcklerin

140

kendiliinden gelime ilkesi ile olutuu anlamna gelmez.10 Dilde byle ihtiyariliin mutlak karakter tamadn grmek iin yalnzca imitativlerin (yansmalarn) bulunduunu hatrlamak yeterlidir. F. de Saussure ise Hint-Avrupa dillerine dayand ve Trk dillerine iyi rnek olmad iin nlem ve yansmalarn dilde ikinci derecede yer aldn ve onlarn taklitle olumas meselesinin belirgin ekilde tartmal olduunu yazar (Saussure, 1977, 102). Ancak Trk dillerinin kendine zg szlksel-anlamsal sistemi olarak dikkat eken sz varlnn byk bir blmn ierir, tretmede ise onlarn zel dizisi vardr. Bu nedenle de Trkolojide N. , Amarinle balayan bu konudaki aratrmalar N. K. Dmitriyevin, M. Adilovun, K. Kornilovun ve baka Trkologlarn eserlerinde devam ettirilmi ne yansmalarn ses sembolizmi ile beraber, biim bilimsel ses bilimsel zellikleri de incelenmitir. G. Kornilov hatta nostratik szckler olarak sunulan kklerin aslnda yansmalardan ibaret olduunu ortaya karmtr. Bu aratrmacnn yansma kuramna gre, eskiden, kk ilevce szce deil, cmleye uymutur, kkn birleimindeki sesler ise ses birime deil, szce (idiofoneme) uymutur (Kornilov, 1084, 181). Elbette, yansmalar konusunda sylenen bu gr tartlr olsa da, herhalde biimsel ses bilgisi bakmndan ilgintir. Son zamanlarda f o n o s e m a n t i k a ve s e s s e m b o l i z m i adl aratrmalarn oalmas ve bu aratrmalardan alnan sonularn genelletirilmesi dilde gsterge deiebilirliinin mutlak karakter tamadn gsterir (Voronin, 1982). Bu alanda O. Yespersen, E. Sepir, S. Nyumen, M. Mayron, . Teylor ve benzeri dilcilerin yapt aratrma ayr ayr ses birimlerin belirli armlarla ilikisi meselesini de ortaya karmtr (Levinskiy, 1975). Eskiden iaret edenle iaret edilen arasndaki nedenlilik ses sembolizmine dayanyorsa, sonradan tretmede semantik nedenlilik n plana gemitir. rnein, baz hayvan ve bitki adlarnda bunu aka grmek mmkndr: ele uyru (tilki), az ara//bor boz (canavar), yastpene (ay), dodayar (dovan), uzu ula, devedaban, itburnu vb.
10

Azerbaycan dililiyinde de bazen doal geliim ilkesini dogmaya evirmilerdir (Ceferov, 1982, 1213).

141

ada Azerbaycan dilinin szlk terkibindeki szlk birimlerin ounluu imdi nceki nedenliliin izini korumamaktadr ve byle szcklerin incelenmesinde biim bilimsel ses bilimsel yorum arka plana geer, ancak nedenliliin izini saklayan szlk birimler de az deil ve byle szcklerin incelenmesinde biim bilimsel ses bilimsel llerden yararlanmamak olmaz. zellikle yansmalar ve onlar iindeki ad ve eylemler eski nedenlilik izini yaatr. Biim bilimsel ses bilimsel inceleme denemesi gsterir ki, biimsel ses bilgisi iin nedenlilik ile beraber, ses deimeleriyle gerekleen anlam deimeleri (anlam genilemesi, anlam daralmas, baka anlama gei) de byk nem tar. Anlamsal dallanmadaki ynn dzgn belirlenmesinde nedenlilik meselesi esas dayanak noktasdr, rnein, ses anlaml u szcnn daha sonradan rtla , ula gibi organ adlarna ait szcklerin, gl, uloya (sz gezdiren), umrov gibi yzlerce szcn kknde bulunmas nedenlilik ile gerekleen anlam deimelerinin yn ile aklk kazanmtr (Dejalilov, 1984). Ya da eski tanr adlarnn (teonimlerin) sonralar kabile adna (etnonime), kii adna (antroponime), yer adna (toponime) geebilmesi durumunun sistem karakteri tamas anlam deimesinin yn ile ilgilidir. Szlk terkibindeki szcklerin biim ve anlama gre gruplandrlmas ilkesinde biim bilimsel ses bilimsel llerden yararlanlr. yle ki, dilde var olan sestelerin incelenmesi, zellikle baz sestelerin oluma yolu biim bilimsel ses bilimsel yorumla verilir, bu nedenle de szlk bilime ait eserlerde ses deimesi ile meydana gelen sesteler eklinde balklarla sk karlalr. Azerbaycan klasik ak iirini cinassz dnmek mmkn olmad gibi, cinas oluturan okarlarn dil bilimsel incelemesini de biimsel ses bilgisinin yardm olmadan dnmek mmkn deildir. Anlam dallanmas ile ortaya kan okanlamllk meselesi, ayrca kart anlamllk ve eanlamllk meseleleri de biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumda dayanak noktalarndan olup, anlamsal ve biim bilimsel ses bilimsel deimenin ynn, anlamn veya benzerliin tespit edilmesine yardm eder. Szcklerin szlksel-anlamsal gruplar eklinde biimsel ses bilgisi asndan incelenmesi onlarn kkenlerinin belirlenmesine de olanak

142

salar. rnein, hayvanclk, tarm, sanat ve akrabalk terimleri, organ adlar, renk, durum, l, giyim, silah, ku, hayvan, bitki, balk adlarn bildiren szcklerin, konuma, duygu, hareket bildiren eylemlerin, zamir, say gibi szck trlerinin tematik gruplar zere biim bilimsel ses bilimsel deerlendirmeden geirilmesi ilgin genellemelere ulamay salar. Szlk terkibindeki szcklerin kaynak bakmndan gruplandrlp biim bilimsel ses bilimsel incelemeden geirilmesi nemlidir. nk szlk bilimde szckler ses dizimi bakmndan da incelenir. Azerbaycan dilinde szcn ses yaps, ses birim dalm konusunda H. Hesenovun ilgin deerlendirmeleri vardr (Hesenov, 1985, 1926). Btn dillerde alnt szck olduu gibi, Azerbaycan dilinde de Arap, Fars, Rus ve benzeri dillerden alnm pek ok szck vardr. S. Ceferovun szlk bilim konusunda yazd kitapta 43. 54. paragraflar arasndaki blm alnt szcklerin ses dizimine ayrlmtr (Ceferov, 1982). Her iki dilcinin szcn ses yaps bakmndan yapt aratrmada biim bilimsel ses bilimsel yorum n plana alnmtr. Azerbaycan dilinde Trke kaynakl szcklerin ses birim dalmndaki lleri belirleyip bunu alnt szcklerin ses birim dalm ile karlatrmak mmkndr ki, bu da dilin ses dizimi kurallarna uyan, onu daha da zenginletiren alntlarla beraber, dilin ses yapsn bozan, ses birim dalm kurallarna yabanc olan alnt da ortaya karmaya olanak salar. Fars dilinden alnan szckler daha ok yaamla ilgili kavramlara, Arap dilinden alnan szckler dini, felsefi ve bilimsel kavramlara, Rus dili araclyla dilimize geen szcklerin ounluu ise bilimsel teknik terimlere aittir. Yani Farsa alntlar daha ilek szckleri, Arapa, Rusa alntlar ise ounlukla terminoloji szcklerini ierir. Alntlarn bu bak asyla aratrlmas etnik ilikilerin karakterini belirlemeye yardm eder. Bu ilikiyi biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum ile ortaya karlan alntlar zerinde de grmek mmkn olur. Biim bilimsel ses bilimsel incelemede alnt szcklerin giriim olayna urayp uramamas meselesi de dikkate alnmaz ve burada yalnz Azerbaycan diline geen szckler deil, ayrca Azerbaycan dilinden baka dillere geen szcklerin durumu

143

da dikkate alnr. Komu halklarn diline geen Azerbaycan szcklerinin biim bilimsel ses bilimsel incelemesi hem etnik ilikilerin karakteri, hem de bu ilikilerin tarihi bakmndan ilgin durumlar ortaya karr.11 Baka dillere geen Azerbaycan szckleri ou zaman bu dillerde donuk durumda kalr. Byle szcklerin biimsel ses bilgisi asndan incelenmesi olduka gereklidir. nk byle alntlar eski biim bilimsel ses bilimsel terkibi korur, yani bu szckler Azerbaycan dilinin znde biim bilimsel ses bilimsel kuruluun genel oluumuna uygun olarak deitii halde, baka dilde deiime uramaz. rnein, Udin dilindeki gangi (), Ermeni dilindeki zan// azan (), at () szckleri imdi Azerbaycan dilinde gene, azan, at eklinde kullanlr. Komu halklarn dilinde yzlerce byle szck vardr ki, onlar eski biimini donuk ekilde saklamtr. Biim bilimsel ses bilimsel incelemede alnt szcklerle beraber, alan izogloslarn da dikkate almak gerekir. Eski izogloslarn ayr ayr dillerde getii biim bilimsel ses bilimsel oluum yollar biimsel ses bilgisi asndan ilgi eker. Azerbaycan dilinde pek ok szck ve biim birim vardr ki, onlar eski Kafkas ve n Asya halklarnn dilinde kullanlmtr. Bu tr denkliklerle ortaya karlmas ve onlarn biim bilimsel ses bilimsel incelemeden geirilmesi hem eski dil ilikileri bakmndan, hem de Azerbaycan dilinin biimlendii blge bakmndan olduka gereklidir. Azerbaycan dilindeki szckler biim bilimsel ses bilimsel szgeten geirildiinde aka grlr ki, eski alntlar esas yapya deil, evresel yapsna ait
11 Tematik sz gruplar iin ran ve Kafkas halklarnn sz varlna baklrsa, teke, o, oyun, uzu, iek, ki, tohlu, bars, aslan gibi Trk kaynakl hayvan adlarnn, ya da aftan, don, alvar, yapnc, ekme, bama , yayl , uha vb. giysi adlarnn, ovurma, basdrma, dolma, ile, len, a, yemi, bozba, ilik gibi onlarca yemek adnn kullanldm grmek mmkndr.

Elbette, etnik ilikinin karakterini aka gsteren bu szckler Azerbaycan dilinden alnmtr. Ancak bu dillerde yle Trke kkenli szckler de var ki, Azerbaycan dilinde ya kullanlmaz, ya da arkaik olmutur. Uzmanlar Tat, Udin, Tal, Ermeni, Grc dillerinde pek ok Trke kkenli szck belirlemilerdir ki, bu szcklerle Azerbaycan dilinde karlalmamaktadr (Ahmedov, 1971; Gukasei, 1978; Memedov, 1980; AFM 1984, 111115; Kilanava, 1983 vb. O halde, bu dillerde kullanlan byle szckler daha eski devrin yadigardr, yani n Azerbaycan diyalektlerinden alnmadr.

144

szlk birimleri ierir. Bu sylenenlerden anlalr ki, tarihsel szlk bilim meseleleri biimsel ses bilgisi ile yakndan ilikilidir.

5. B MSEL SES B LG S YOLUYLA SZCK TRETME

Tretme ses bilgisinden cmle bilgisine kadar btn birimlerle ilikilidir. Bu nedenle de tretme konusu ister istemez dier dil bilim dallaryla ilikili olarak incelenir. Tretmeden bahseden dilciler tretme yollarndan genellikle szlksel, biimsel ve sz dizimsel yolu kaydederler (Ceforov, 1982, 135). Szckbilim yoluyla szck yapm srecinde ses deimeleri esas l olur, daha dorusu fonetik yoluyla yeni szckler oluur. Fonetik yol anlaynn aslnda biim bilimsel ses bilimsel yol olduunu ve dier iki ilkede de (biimsel ve sz dizimsel) biim bilimsel ses bilimsel olaylarn olabilirlii dikkate alndnda tretme sisteminde biimsel ses bilgisinin nemli roln iyi dnmek gerekir.12 Bu nedenle de son yllarda tretme konusunda yazlm eserlerde biim bilimsel ses bilimsel yolla szck tretme ilkesi n plandadr. (Lopatin, 1977; Zemskaya, 1973; Nemenko, 1984 vb.). Azerbaycan dilinde szck tretme konusunda iki temel eser yazan E. V. Sevortyan daha nceki aratrmalarda fonetik yolla szck tretme meselesine az deinildiini zlerek belirtse de, kendisinin de bu konuya girimediini itiraf eder (Sevortyan, 1962, 10). Azerbaycan dilciliinde S. Ceferov bu problemin baz zelliklerini aratrmtr (Ceferov, 1975, 1218). Aratrmac baka bir eserinde fonetik yolla szck tretme zerine yapt deerlendirmeye esasen yle yazar: szckte ses terkibinin deimesi ile yeni szcklerin olumas veya szcklerin hem syleni, hem de yazl eklinin deimesi eitli Trk dillerinin szck tretme sisteminde byk rol oynamtr. Bunu eitli Trk dillerinden alnm rneklerde
12

Trkolojide biim bilimsel ses bilim konusuna ait ilk tezi hazrlayan Daniya Salihova kaydeder ki, biim bilimsel ses bilim ile nceleri daha ok ses bilim uzmanlar ilgilenmesine ramen, son zamanlarda szck tretme zerine alan aratrmaclar ilgilenmektedir (Salihova, 1986, 7).

145

grmek mmkndr (Ceferov, 1982, 146). zbek ve Trkmen dillerinde fonetik yolla szck tretme konusunda tez almalar da yaplmtr (Naraev, 1909; Veysov, 1974). Bu eserlerde biim bilimsel ses bilimsel yolla szck yapm meseleleri incelenmitir. Azerbaycan dilinde biim bilimsel ses bilimsel yolla szck tretme ilkelerinden biri ikileme modelinde kendini gsterir ki, bunun da iki tr vardr.13 Birinci tr nl almamas olayna benzemektedir, ikinci tr ise sfat derecelerinde pekitirme salayan i eki hatrlatr: 1) ikilemelerde birinci bileenin ilk hecesindeki nl geni olur, ikinci anlamsz bileende ise bu nl dar olur. Yani a//u, baz durumlarda ise o//u, e// deimelerini yanstan bileenlerden birincisi anlaml, ikincisi anlamsz szck eklinde birleip yeni szlk birimi olarak kullanlr; araura, arn-kurun, atr- utur, yara -yura , ah-uh, dan -dun , tak-tuk vb.

rneklerden

grld

gibi,

tek

heceli

ikilemeler

yansmalardan

olumaktadr. M. Kakarlnn szlnde de byle szcklerin ok kullanld (a -u , al-ul, art-urt, sart-surt, art- urt, ar- ur) gsterilmitir (Adilov, 1979, 17). Tretmedeki bu model alnt szcklere de rnekseme yoluyla uygulanr. rnein, kaz-kuuz, kasb-kusub vb. 2) kilemelerde topluluk bildiren *ba biim biriminin (bkz. IV. 1. 9 ve IV. 4. 2) kalnts, yani i eke evrilmi m//b//p elementi kullanlr. Birinci bileen anlaml, ikinci bileen ise anlamsz szck olur ve birinci bileenin biim bilimsel ses bilimsel varyant gibi ilenir. Byle ikilemelerin de iki tr vardr; a) birinci bileen nlyle balyorsa, ikinci bileene -m- i eki eklenir; un-m-un, az-m-az, ot-m-ot, altm-alt, st-m-st, ua -m-ua , odun-m-odun, adam-m-adam, ilan-m-ilan, oyun-moyun vb.) birinci bileen nszle balyorsa, ikinci bileende bu nsz -m- i eki ile

Bu ekildeki szck birlemesi modeli grnte szdizimsel yolu hatrlatr, ancak ikilemelerdeki ses farkllklar biim bilimsel ses bilimsel ilkeye dayanr. Bakurt dilinin dil bilgisinde de artkbortok (art -mart ) gibi sfatlarda ikinci anlamsz bileenin biim bilimsel ses bilimsel yolla tredii, her iki bileeni anlamsz olan arks-torkos, urk-hurk, iles-miles tipli sfatlarda ise ikinci tarafn birinci bileenin biim bilimsel ses bilimsel varyant olduu gsterilir (GSBAE. 1981, 192 193).

13

146

deitirilir; su-m-u, da-m-a, it-m-it, ya-m-a, k-m-, kend-m-end, din-m-in, gurd-m-urd, ke-m-e, ar-m-ar, oyun-m-oyun, ki-m-i vb. Bu modelde -m- i eki eitli nszleri deitirdii iin ayr ayr ikilemelerde anlamsz bileen ayn olabilir, yani eitli ikilemelerde ayn biim bilimsel ses bilimsel varyant ortaya kar. rnein, z-mz, gz-mz, sz-mz, kz-mz, a-ma, da-ma, ya-ma vb. Tretmedeki bu biim bilimsel ses bilimsel yol Azerbaycan dilinde eskiden beri varolduu iin imdi trleri ak olmayan iki heceli baz szcklerin bu yolla meydana geldii dnlebilir. rnein, cz-b-z>czbz, da-ba>daba vb. Buradaki -b- i eki boumlanma noktas bakmndan daha eskidir, zbek dilindeki o-p-o (a-m-a) szc de gsterir ki, -p- nsz b-den tremitir. Bu model rnekseme ile alnt szcklere de uygulanr; kino-mino, naho-

maho, kaz-maz vb.

Szdizimsel yolla oluan birleik szcn btn (sandhi) ou zaman biim bilimsel ses bilimsel deime ile sonulanr. rnein, Karakalpak dilinde ala at>alat, Krgz dilinde kara at>karat, Azerbaycan dilinde bu gn>byn, emi olu>emolu vb. Biim bilimsel ses bilimsel deime ile bu tr szcklerin olumas Trk dillerinde olduka yaygndr ve bu, zel isimlerde daha ok gze arpar; Eli Esger>Elesger, Eli Aa>Elaa, Hac Aa>Hacaa, Mirze Eli>Mirzeli vb. Birleik szcklerin sadelemesi, yani yeni szc oluturan szcklerdeki anlam deimesi srecinde kendini gsteren ses deimeleri biim bilimsel ses bilimsel ller ierisinde gerekleir. Kk szcklerde ses deimesi ile yeni szcklerin olumas yolu Trk dillerinde eski devirlerden beri vardr. zellikle kk kurulutan eklemeli kurulua geie bal olarak Ana Trkede ikili kklerin ortaya kmas ile bu sre daha da artmtr, sonuta ise ikili kklerin says gittike azalmtr, yani eklemeli kuruluun sistemi ikili kkleri ses deimeleri adna azaltmtr. kili kklerin azalmas, bir yandan, biim bilimsel ses bilimsel yolla szlksel dil bilgisel anlam bilimin ayrmlamas, szck trleri zere eitlenmesi ile ilikiliyse, dier yandan, dil bilgisel kuruluun oluumunda tretme sisteminin glenmesi, szlk terkibinin zenginleme olanaklarnn genilemesine bal idi. Dil bilgisel ulamlarn

147

dzenlenmesi doal olarak, ikili kkleri zayflatmtr, ancak buna ramen, bir ok ikili kk bugne kadar gelmitir. rnein, k, sa, dad, ac, say, don, i, n, z, sh,

dz, i vb. kili kkn sonraki ayrmlamas biim bilimsel ses bilimsel ller ierisinde olmutur. rnein, eitli Trk dillerinde bir ok biim birimsel deikesi olumu ikili *da kk ad ve eylem ynnde yle deimitir: d //m >mek (sen mek, u mek) (ad) *da d , dg>dey (dey enek, dey mek) (eylem) mak>mok//moh (moh-unma , moh-ma ) -d //m >dek (eve dek, yze dek) da //da>day//may>ma (o may, ma oracan)

Grlyor ki, bu ikili kkn *da eklinde de arketipi olmutur; *da>d// m//den>can//cen (vecen, onacan). Bu tr biim bilimsel ses bilimsel deime ncelikle anlamdan uzaklama ile sonulansa da, herhalde ayrmlaan szckler ou zaman anlam yaknln tam yitirmez. rnein, sgal, snma , sam, sha szcklerinin kk biim birimi (s,

sa, sh) ses deimelerine urayp ayr ayr szcklere evrilse de, nceki anlama

yaknln korumutur. Ayn szckler imdi anlamsz biim birime evrilmi yuh//yk//yoh kkleri (yuh-ar, yk-sek, yoh-u) hakknda da sylenebilir. Grld

gibi, anlamszlamann z de, bir tr, tretme yntemidir. Eski tretmedeki biim bilimsel ses bilimsel yollardan biri de nl almamas olmutur. Bunun izi // a, el//al, d//da, gel// al, bil//bul, alt (ast)//st gibi onlarca szckte kalmtr ki, bu alanda yaplacak aratrmalar ilgin sonular verebilir.

148

Tretmede biim bilimsel ses bilimsel yollardan bahsederken vurguyu da unutmamak gerekir ( PSGTYA, II, 1956, 328). Ayn szcn farkl szck trlerine girmesinde vurgu byk rol oynar. rnein, zarf (YALnz), sfat (yalNIZ), eylem (GElin), isim (geL N) vb. Tretme srecinde biim bilimsel ses bilimsel olaylar sadece kk biim birimleri deil, ekleri de etkiler. Eklerin ounluu genel olarak btn Trk dillerinde kullanlmakta olup uzun bir gemie sahiptir. Biim bilimsel ses bilimsel aratrmalar gsterir ki, Trk dillerinde ekler yolla trer: szcn eklemesi (ira >-ra , aru>- ar//ar, a>-a), iki ekin birlemesi (-la + -ar>-lar) ve biim birimsel deikelerin ayrmlamas (-la//-da) ile yeni ekler oluur. A. N. Kononov ayn dil bilgisel anlama sahip eklerin arka arkaya gelebilmesi durumundan yola karak, byle eklerin sonradan birleip bir biim birime evrildii grn ileri srmtr. Aratrmac bu biim bilimsel ses bilimsel olaya kaynama adn vermi14 ve bununla ilgili birok rnek gstermitir (Kononov, 1971). Biim birimsel deikelerin ayrmlamas ile yeni ekin olumas -la ekinde aka grnr. Adlardan eitli anlaml eylemler yapan -la biim biriminin anlam zellikleri geni bir ekilde aklanmtr (Sevortyan, 1962, 3593), bu nedenle de bu ekin yalnz biim bilimsel ses bilimsel ynne dikkat eker. ada Azerbaycan dilinde -la eki sonu nlyle ve b, v, , , y, l, m nszleri ile biten szce getirildiinde nceki biim birimsel deikeleri korunur, ancak dier nszlerden sonra geldiinde -da//-na/-ra biim birimsel deikeleri ortaya kar ve bu durum syleyi kural olarak kendini gsterse de, yazma yanstlmaz. rnein, odla (odda), sesle (sesde), dala (dada), yanla (yanna), rla ( rra). Grld gibi, burada e sremli dil bilim bakmndan pozisyon deimesi fonetik seviyede kalr. Ancak -la ekinin biim birimsel deikeleri art sremli

14

Aslnda kaynama terimi kkle ek arasndaki birlemeyi bildirir (Ramestedt, 1957,27) ve kaynatran (bkml) dillerin zelliini yanstr.

149

yntemle incelendiinde biim bilimsel ses bilimsel olay ile karlarz. ada Trk dillerinin ounda -la ekinin biim birimsel deikelerinin yazm kural olarak ilenmektedir. rnein, Tuva dilinde bu ekin sekiz (-la, -le, -ta, -te, -na, -ne, -da, de), Yakut dilinde ise on alt (-laa, -lee, -loo, -l, -taa, -tee, -too, -t, -naa, -nee, noo, -n, -daa, -dee, -doo, -d) biim birimsel deikesi yazda kaydolunur. Baz biim birimsel deikelerde dil bilgisel anlam belirli anlam benzerlii zere ayrmlar ve nceki anlamdan farkl bir ilevde ortaya kar. Yakut dilinde -taa sabit biimli biim birimsel deikeler (-tee, -too, -t) artk yeni biim birim ilevi kazanmtr, bu nedenle de nlyle biten szcklere de getirilir (Haritonov, 1954, 120). Baka Trk dillerinde de -la ekinden treyen biim birimsel deikelerin yeni biim birime evrilebildii kaydolunmutur (Sevortyan, 1962, 193194). Bu biim bilimsel ses bilimsel olay Azerbaycan dilinde de grlr. yle ki, -la ekinin -da biim birimsel deikesi Yakut dilindeki kadar geni faaliyet dairesi kazanamasa da, baz szcklerde kalplamtr.. rnein, iste//izde, alda-n//alda-t (alhiyle). Bu -da biim birimsel deikesi yansmalara getirilerek yeni dil bilgisel ilev kazanm ve -lda biim birim birlemesini ( rlda, vzlda) ortaya karmtr. O halde, -la eki adlardan ve ikili kklerden eylem yapt gibi, onun -da biim birimsel deikesi de yansmalardan eylem yapma dizisinde kullanlma ilevi kazanmtr. Ekler ada dilde szck trleri zere eitlenseler de, art sremli dil bilim bakmndan onlarda byle ayrmlama zayf olmutur. imdi de baz eklerin hem sfat, hem isim, ya da hem isim, hem de eylem dizisinde kullanld grlr. Eskiye gittike ise bu zellik daha da artar. Eklerin art sremli yntemle incelenmesi onlarn etimolojisini, kaynan aydnlatt gibi, onlarn eitli dizide kullanldn da ortaya karr. Azerbaycan dilinde imdi eylemden ad yapan baz ekleri gzden geirelim. -, -i, -u, - (yaz, dart, eki, dolu, sr) -a, -e ( sa, kese, yara, oa) -n, -in, -un, -n (ekin, biin, ahn, gelin, san, oun)

-an, -en ( alhan, ayran, tikan)

- , -gi, -, - u, -u, -g, -k (as , sar, sgi, yan)

150

- a, -ge, -a, -ke (dnge, ovura, sprge, derge) - n, - in, -un, -gn, -kin, -kn (sat n, keskin, lgn) - an, -gen, -an, -ken (al an, burulan, dyken) Sabit biim olarak ayrdmz biim birimsel deikeleri (-, -a, -n, -an, - , - a, - n, - an) ses terkibine gre gruplandralm; -//- //- n//-n ve -a//- a//- an//an. Grld gibi, her iki gruba ait biim birimler tam uygunluk gsterir ve yalnz nlye gre deien bu biim birimlerin ayn yuvadan trediini dnmek mmkndr. -( )(n) ve -( )a(n) biim birimlerinin kaynama ile olutuu da dnlebilir: - a// + -an//-n = - an//- n. Burada grtlaksl yuva ihtimali de dnlebilir: *an>- an//-an>- n//-n. Grld gibi, ihtimallerin eitlilik gstermesine ramen, ayn yuvadan treyen ekin sonradan eitli dizilerde kullanld, yani ayr ayr biim birimsel deikeleri zere ayrmlat phesizdir. Bu biim birimlerin sonradan bir sra birleik biim birimin kknde yer aldn da grrz. rnein, -(l), -(c), -n(c), -n(t), -a(la ), -a(ca ), -an(a ) vb. Azerbaycan dilindeki -r ekinin de (doru, oru, yumru, ayr vb.) kaynama ile olutuu, yani -r + ( )>-r deimesi ile ortaya kt gsterilmitir (Elizade, 1973). Kltme bildiren -c kullanlan *c biim birimi balaca (kk, az) anlamnda

szcnden tremitir, konuma dilinde l (hrdaca)

szcnn kknde bulunan *c biim biriminin *d birimi de c + az terkibinden ibarettir.

(d l) biim birimsel

deikesi de vardr. Bu tahminimiz doru ise, onda kltme bildiren -caz biim

Kullanm yeri snrl olan -da eki de iki biim birimin birlemesi ile olumutur; bulunma durumu eki (-da) ve ortak, dost anlaml e szcnn birlemesi -da biim birimini ortaya karmtr. rnekleri inceleyelim; arn-da e> arnda// arda, yol-da e>yolda, a-da e>ada vb. Bulunma durum eki ile baka biim birimin birlemesi -dak ekinde de kendini gsterir; vdeki, kydeki,

151

sudak vb. Buradaki -k eki hem tek bana (aham-k, indi-ki), hem de -dak, -nk

(bizimki<bizinki, dnenki<dninki) biim birimlerinin terkibinde kullanlr. Azerbaycan dilindeki -l ve -la ekleri ilevce yakndr. rnein, ovla , dal , yayla , la , emenlik, dal vb. Bu eklerin kkeni hakknda eitli fikirler ne srlse de, henz inandrc bir yorum yaplamamtr. E. A. Kreynovi bu genel Trke ekleri (ayrca -l biim birimi) ile paleoaziya dilleri arasnda denklik belirlemitir. rnein, Eskimolarn dilinde kakalk kayalk (kaka gaya) szc -

lk ekini gsterir (Kreynovi, 1976). Orta Asyadan kuzey Amerikaya kadar yaylan bu ek izoglos Kafkasta dorudan anlaml szck gibi korunmutur. rnein, Ermeni dilinde lik sz dolu anlamndadr ve Azerbaycan diyalektlerinde kullanlan l(ba)l dolubadolu szc, ayrca baz Kafkas halklarnn (Tabasaran, Udin vb.) diline geen -l eki gsterir ki, bu szck (lik) Kafkas blgesinde oktan eklemitir. Demek ki, kayna Kafkasta olan bu szcn eklemi varyant (-l ) ve onun trevleri (-l, -la ) doudan batya, Kafkastan Amerikaya kadar olan gn gsterir.15 Btn Trk dillerinde ortak olan -i eki de Fars diline oktan gemi ve imdiye dek aktifliini yitirmemitir. Bu biim birim Avar, Tabasaran, Lezgi ve benzeri Kafkas dillerinde de Azerbaycan dilinden alnt kabul edilir. Bu ekin adam anlaml, ya szcnden tredii yazlmtr (Ramstedt, 1957, 209). Ancak -i biim birimi ki(m) zamiri ve ki(i) szcnn (Yakut dilinde bu szck kini biimindedir) kknde yer alan *ki arketipi ile ayn yuvaya girer ve biim bilimsel ses bilimsel bakmdan ya>i deimesi deil, *ki//*i denklii daha inandrc grnr.

H. F. Yakovlev de byle glerin Kafkas, Asya, Amerika ynnde olduunu etnorafik gereklere dayanarak gsterir. M. Aribjanov, A. Karimulin ve baka aratrmaclar ise Amerika Hindularnn dilinde birok Hindu-Trk denklii ortaya karm ve bu denklii yanstan ko ( u), kh (kng), baka (baa, urbaa), kun//kin (Gne, gn), suuy//hu (su), bale (baldan yaplan iki), ya (yal; taze), aak (a), i (i, ieri), imi (yemi, meyve), iin (kuyu), oo (a), ot (ata), ina (ana), kokta (kyde), mi (men), kan (damar), tapa (top), yotanka (yatak), oka a (aknt), baldiz (baldz), bayal (bay, varlkl), ik//iki (iki), o (), otlikka (tlmek), isu (imek), kapsun (kapmak), bir (burmak), kat (katmak), sat (satmak), tur (durmak), ket (gitmek). kel (gelmek) gibi onlarca szck ve ek (rnein, bulunma durumu -ta//-te, olumsuzluk biim birimi -ma) belirlemilerdir (VTYA 1976, 129 143).

15

152

Eski dil ilikilerini yanstan eklerden biri de -man biim birimidir. Baz HintAvrupa dillerinde, zellikle Avrupa dillerinde centlmen, supermen, biznesmen eklindeki szcklerde kendini gsteren -man-//-men eki ( ngiliz dilinde man (adam anlamnda ayr bir szck olarak kullanlr) ve eski Fars dilinde -ban//-van biim birimsel deikesi (otorban oban) olan bu ek Trk dillerinde uzun zamandr kullanlr.16 Bakurt, uva ve Kazak antroponimlerinde (Akman, Kolman, Karaman, Sarman, Esman, Erman, Turman vb.) bu biimle daha ok karlalr. Azerbaycan dilindeki ocaman, azman, ataman, deyirman, ytman tipli szcklerin terkibindeki man eki dier Trk dilleri iin de karakteristiktir (Sevortyan 1966, 198199). Buradan yle bir soru kar: Azerbaycan dilinde Fars kaynakl kabul edilen -ban (baban) biim birimi, genel Trke eki olan -man//-men biim birimi ve baz HintAvrupa dillerinde kullanlan -man//-men eki arasnda iliki var m? Bu soruya olumlu cevap vermek gerekir, nk bu biim birimlerin hepsi ayn ilevi tar. Bu cevaptan ise ikinci bir soru ortaya kar ki, o da bu biim birimin kayna meselesidir. Trk dillerindeki -man eki kaynama (sklama) ile olumutur, nk -ma biim birimi sadece -man ekinde deil, -mar, -mac, -ma , -maca biim birimlerinde de kendini gsterir; zmar, yamur, dolma, tohma , drmek, lmek, yahma ,

bilmece, tapmaca vb., Grld gibi, -ma biim birimi ayr olarak kullanlabildii gibi, -r, - , -n, -c, ca ekleri ile birleik ekilde de kullanlabilir, hatta -manc (dilmanc) birleik biim birimi de vardr. Bu ksa biim bilimsel ses bilimsel yorum -man ekini Trke kaynakl saymamza olanak salar. Topluluk adlarna da koulabilen (Basur-man, Trk-men, Er-men) -man ekinin biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumu *ban (-ba + n) arketipini tespit etmeye olanak salar ve bu biimle eski Trk yazl abidelerinde (rnein, salban ) karlalr (Sevortyan, 1966, 199). Eski Fars diline bu ekin n Azerbaycan diyalektlerinden, Avrupa dillerine ise Hunlarn, ya da daha eskide Saklarn veya Azlarn dilinden getii dnlebilir.

16

Ne yazk ki, Besim Atalayn Trkemizde men-man ( stanbul, 1940) adl eserini inceleme frsatn bulamadk.

153

Grld gibi, yzeysel de olsa, gzden geirdiimiz eklerin eit oluum yolu biim bilimsel ses bilimsel yorumda daha ak grnr. Biimsel ses bilgisinde dilin biim birim yaps eitli bakmlardan incelenir. Biim bilimsel ses bilimsel deimelerle gerekleen biim birim dizimindeki kural bozulmalarn, bu deimelerin sebebi ve sonucunu doru tespit etmek iin kk ve gvdelerin sralanmas, dizimi konusunda bilgi olmaldr, bunun iin ise yapm eklerinin tretme modelleri belirlenmelidir. Azerbaycan dilinin tretme biimsel ses bilgisini aratrmak iin elimizde ters dizim szl nn yan sra, dil bilgisel szlk ve tretme szl olmaldr. Dil bilgisel szlkte her bir biim birimin dil bilgisel anlam ve ilevi hakknda bilgi verilir. Tretme szlnde ise szck ve onun trevleri gsterilir, burada kk ve gvdeler yuva usul ile verilir. Azerbaycan dilinin tretme szlnn dzenlenme ilkeleri Oerklerde verilmi ve orada rnek olarak V harfi ile balayan yuvalarn tretme szl de eklenmitir (Celilov, 1985, 50 53). Bu szlkte dilin tretme imkan ve her bir tam yuvann tretme dizisi gz nnde olur. Biimsel ses bilgisinin tretme ile ilikisi yukarda sylenenlerle bitmez. Bu ilikiyi tam olarak ortaya karmak iin bir ok zel aratrma gerekir ki, bunlar da aadaki biimlerde yaplabilir: 1) Tretmenin biimsel ses bilgisi; 2) biim bilimsel ses bilimsel yolla oluan szck ve ekler; 3) gvde iinde (alt+m>altm) ve iki ek birleiminde (-la+ar>lar) bitime; 4) i eklerin biimsel ses bilgisi (ga-a-ga, gelha-gel, uzun-m-uzun, g-p-grmz ve benzeri modeller).

6. LEHE B L MDE B MSEL SES B LG S SORUNLARI

Herhangi bir dilin diyalektlerinden bahseden dilcinin ister istemez diyalektler, iveler arasnda, ayrca diyalektle edebi dil kurallar arasnda kendini gsteren biim bilimsel ses bilimsel durumlar dikkate almas gerekir. Diyalektolog ses olaylarndan,

154

uyum kanunundan, vurgudan, alan izogloslarndan, biim birimsel deikelerin yayld blgeden bahsederken biim bilimsel ses bilimsel llerden yararlanr. Diyalekt almalarnda ses deimelerinin aklanmas temel yer tutar. Trkolojide (ayrca Azerbaycan dilciliinde) ou zaman ses deimelerinin aklanmasnda sebeple sonu kartrlr,17 ancak ses denkliklerini, diyalekt farklarn yanstan rneklerin toplanmas bakmndan bu malzemeler byk nem tar. ada diyalekt farklar gibi dikkati eken k//, t//, s//, //e, a//o, b//p ve benzeri ses denkliklerini dil ii fonetik oluum ynnde yakn seslerin deimesi, birinin dierinin yerine gemesi eklinde aklamak mmkndr. rnein, di>ti>i (d>t>) deimesi ile olumu d//t, d//, t// diyalekt farklar ses kuruluunun genel oluum eilimlerine uygundur. Ancak l//, r//z, d//y tipli diyalekt farklarn dorudan fonetik deime, ses deimesi eklinde aklamak mmkn deildir, nk bu tip denklikler en eski lehe farkn gsterir ve onlarn kayna eski ses yuvalar ile ilikilidir. Bu nedenle de bu denklikleri bulu kabul edip fonetik deime olarak aklayan dilciler ou zaman taban tabana zt grler belirtirler. zellikle, l//, r//z, d//y denkliklerinde (dier denklikler hala incelenmemitir) hangi sesin nce, hangisinin sonra olutuu zerinde devam eden tartmalar tavuk mu yumurtadan kar yoksa yumurta m tavuktan tartmasn hatrlatr. Azerbaycan diyalektlerinin snflandrmasnn biim bilimsel ses bilimsel esas, diyalektlerdeki biim bilimsel ses bilimsel zelliklerin fark art sremli deerlendirmede aka grnr. Bu nedenle de eski diyalekt farklarn tarihsel diyalektolojinin genel meseleleri dorultusunda gzden geirmek gerekir.

17

rnein, igne ve i ne diyalekt szckleri edebi dildeki iyne ile karlatrlr ve sonuncudaki / nsznn diyalektlerde k// deiimlerine uramasndan (y>k, y> ) bahsedilir, yani iyne>igne, iyne>igne. Grld gibi, burada sebep ve sonucun yeri deitirilmitir: yeni biim eski, eski ve khne biimler ise yeni bulu gibi verilmitir, halbuki bu szckler >g>y deimesini aka yanstr (i ne>igne>iyne) ve her biimin karlatrlmas diyalektolog iin hangi diyalektte ilk (i ne), hangi diyalektte eski (igne) ve hangi diyalektte yeni (yeni) biiminin kullanldn belirlemeye gerekli bilgiyi verir. Diyalektolojik yazlarda gya k> , k>g, y>d vb. geileri yanstan k> , kmi>gmi, gn> n, yumruh>dumruh gibi deimelerin verilmesi hatta gelenekletirilmitir.

155

6. 1. ESK AZERBAYCAN D YALEKTLER

Tarihsel lehe bilim, elbette, eitli aamalara ayrlmaldr. Diyalektlerimizde en eski, eski, khne ve yeni diyalekt farklarn yanstan rnekler ok zengindir ve bunlar ayr ayr aratrma konusu olabilir. Orta asrlarn diyalekt zellii hakknda E.R. Tenievin, V. Gukasyann, E. Ezizovun ve baka dilcilerin ilgin yazlar vardr ki, burada eski ve khne diyalekt farklarndan sz edilir. En eski (Ana Trke, n Azerbaycan) diyalekt farklarn yanstan l//, r//z, d//y denkliklerinden bahseden dilciler ise bu diyalekt farklarn dil d balamdan kardklar iin doru sonu elde edememilerdir. Halbuki tarihselkarlatrmal yntemle yaplan yeniden oluturumlar Ana Trkenin r//z, l// diyalektlerine blndn belirlemeye olanak salar ve hem de belli olur ki, Ana Trke dnemindeki diyalektler de sonradan i diyalektlere, ivelere ayrlm ve eitli zamanlarda defalarca birbirine karp ada dillerin olumas ile sonulanmtr (Egorov, 1985, 55). Eski Azerbaycan dili de byle al veri ile olumutur ( slamov, 1972, 28), Ana Trke diyalekt farklarnn izi Azerbaycan dilinde ve diyalektlerinde geni bir ekilde grlr (Celilov, 1986 a). eitli Trk diyalektlerinin ve dillerinin karp aprazlamasn A. M. erbak da zel olarak kaydetmitir ve bunun klasik rneini yanstan uva dilinde bir ok katn, yani eitli devirlerdeki karmann izini ortaya karmtr (erbak, 1970, 1718). Hatta Azerbaycan dilinde ir-iz (Guba) kol-hos biimindeki szcklerin bir arada

kullanlmas eitli n Azerbaycan diyalektleri (r//z, l//s) aprazlamasn aka gsterir. Eski Azerbaycan diyalektlerinin biim bilimsel ses bilimsel zellikleri sadece Trk dilleri ile karlatrmada deil, eski dil ilikilerini yanstan baka sistemli dillerle karlatrmada da ortaya kar. nk Azerbaycanllarn etnik kkenini tekil eden Trk dilli eski Azerbaycan topluluklar iki dilli alanda yaam, kendi dilleri ile beraber, komu Kafkas halklarnn dili ve n Asyada gl devletlerin dili (Smer, Akat, Hurrit-Urartu, Hett, Asur, Fars) ile ilikileri olmu, bazen de onlarn dilinde konumulardr. Kafkasta byle iki dilli blge Azerbaycan dili biimlendikten sonra da devam etmitir, ancak nceki devirlerden farkl olarak,

156

balantda olan halklar da Azerbaycan dilinde konumular ve bin be yz yl devam eden bu gelenek geen asrn sonlarna kadar kalmt, hatta imdi de byle bir ok Kafkas halklar ana dilinden baka, Azerbaycan dilini de iyi bilir. Tarih boyu devam eden bu iki dillilik durumu hatta Ermeni dilinin biimsel ses bilgisinin bir ok zelliini deitirip Trk dili biim bilimsel zelliklerine benzetmitir (Kurtene, 1963, 365). eitli diller arasndaki eski iliki alan izogloslarn belirlemeye, hem de eski Azerbaycan diyalektleri ierisinde bu ilikiyi yanstan alt diyalekti tespit etmeye imkan salar. rnein, yl//ya szcklerindeki diyalekt farkn (l//) yanstan il szc Dastan dillerinden olan Agul dilinde is eklinde kullanlr, yani il//is denkliklerinden -is varyantn alan Agul dili s// diyalektinde konuan eski Azerbaycan topluluu ile balantda olmutur ki, bu da bu diyalekti bu balantda alt diyalekt durumuna getirmitir. Tarihsel diyalektolojiden bahsederken diyalekt blmlenmesinin yn de kesin seilmelidir. rnein, Yakut dilinin diyalektlerinin anlam tek dilin sonraki diyalektlere paralanmas zerinde, Hakas dilinin diyalektleri ifadesinin anlam ise, tersine, tek Hakas dilini biimlendiren eitli diyalektlerin btnlemesi zerine kurulmutur ki, her iki anlamnda dil d esas vardr. zbek dilinin biimlenmesini de E. Polivanov eitli diyalektli topluluklarn birlemesi ekline aklar. Demek ki, diyalektlerin snflandrlmasnda ayrlma ve birleme yn dzgn belirlenmelidir: biim bilimsel ses bilimsel kuruluun oluumu bu yne uygun ekilde gerekleir. Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumlar gsterir ki, eski Azerbaycan dili eitli diyalektlere has Trk kabilelerinin al verii sonucunda biimlenmitir ve yerli eski Azerbaycan diyalektleri bu birlemede baskn olmu, zaman zaman Azerbaycana (Albaniya ve Atropaten blgesine) gelen veya geri dnen Trklerin diyalekti ise esas koyneye balanmtr.18 Bu nedenle de yzylmzn ncesinde bir halk olarak biimlenen Azerbaycanllarn dilinde eitli diyalekt katlar gnmze
18

Sonradan balanma ikileme modelinde birinci ve sonraki birimlerin diziliinde aka seilir. Yani Azerbaycan-Fars ilikisi uzundraz (draz Farsa uzun demektir) szcnde nasl yanstlmsa, delik-dik ikilemesinde de yerli diyalekte (delik) balanan diyalekt (dik) zellii ile yanstlmtr.

157

geldike ne kadar erise de, bugne kadar birok izi kalmtr. Hatta Azerbaycan blgesi, sanki, btn Trk diyalektlerinin kk bir izdmn gsterir. Bu izdmn bilimsel deerlendirmesini vermek, onu tam olarak aklamak tarihsel diyalektolojimizin esas amac olmaldr ve bu ynde yaplan aratrmalarda biim bilimsel ses bilimsel yorum diyalektlerin ayrlmas srecinin deil, birlemesi srecinde gerekleen deimeler zerine kurulmaldr. Eski diyalekt fark gibi takdim ettiimiz ses denkliklerinden bir ksmn, yzeysel de olsa, gzden geirelim, nk art sremli biimsel ses bilgisini bu ses denkliklerinin dnda dnmek mmkn deildir.

6. 2. ESK k//s D YALEKT FARKI

Bilindii gibi, Hint-Avrupa dilleri k//s denkliini yanstan yz szcnn biimine dayanlarak Kentum (k) ve Satem (s) dillerine (diyalektlerine) ayrlr. rnein, rek szcnn kard (Hett), sird (Ermeni) varyantlar k//s denkliini gsterir. lgintir ki, satemlemenin zaman milattan binlerce yl nce, yeri ise Rusyann gneyi kabul edilir (Semereny, 1980, 164). Bu eski diyalekt fark Trk dillerinde de vardr, ancak bildiimiz kadaryla Trkoloji aratrmalarnda k//s meselesine deinilmemitir, yalnz E. R. Teniev Selkup dilindeki Trkizmlerden bahsederken k//g> //s deimelerini gstermitir. rnein, kn>n , gir>r(ko) , ki>si (Teniev 1977, 238). benzer karlatrmay TrkRus dilleri zerinde de gstermek mmkndr: kpeksobak(a), kefensavan, krksorok vb. Bu tr denklikleri tesadfi benzerlik veya Azerbaycan ve Trk dillerinde kullanlan kino//sinma, siklon//kiklon, silindr//kilndr, (t)siklon//kiklon gibi ayn szcn eitli dillerden, yani eitli kaynaklardan (rnein, kdr//sidr aac) alnm biimi gibi deerlendirilebilirdi, ancak Trke kkenli szcklerin de

158

ayr ayr Trk dillerinde k//s fark ile yaylmas, yani kmik//smk tipli denkliklerin varl hatta byle denkliklerin ayn dilde kullanlmas gsterir ki, Hint Avrupa dillerinde olduu gibi, Trk dillerinde de eski k//s diyalekt fark olmutur. rnein, Trkmen dilinde krn//srn, kbir//sbir, kmsk//smsk denklikleri kayda alnmtr (TDVDP, 1973, 60). Azerbaycan dilindeki sar//* aru// ar gomalar, sar//kren sfatlar, geber//seber (Zakatala), sevin// van (KTG) eylemleri ve bu tip szcklerin biim bilimsel ses bilimsel kuruluu gsterir ki, k//s fark eski bir gemie sahiptir. Bunun izi eylemden ad yapan -k//-, sfatn azaltma derecesini bildiren -kl//-sl, -kltm//sltm biim birimlerinde de grlr. Hakas dilinde kar gomas (kar>-kar//har) ekleip ashar (yaza sar)

szcnde kullanld gibi, sar gomas da (sar>-sar) ekleip atsar (ata sar) szcnde kullanlmtr. Yani eski k//s diyalekt fark kar//sar gomalarndan treyen -har//-sar eklerinde korunmutur.

Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum ile eski Azerbaycan ve n Azerbaycan (ayrca Ana Trke) dilinde k//s diyalekt farkn yanstan bir ok rnek ortaya karmak mmkndr. rnein, aman szcnn Manu Tunguz dillerinde kalm sama//saman, Dagur dilindeki saman varyantlar ve Karaim dilindeki kam (aman), Tuva dilindeki ham (mukaddes) varyantlar k//s diyalekt

farkn yanstan kahin anlaml kam//sam//am szcn ortaya karr ve bu szcn kam ( ) eklinde kullanldn M. Kakarl da kaydeder (MK, 1,280; II, 172). Dede Korkut boylarnda savalara katlmayan, ancak sz yce tutulup ad saygyla anlan Bayndr Han kam neslindendir, yani ulu aman Kamhann

(Gamgan) oludur. Bu metinde

am//kam szc dier kahramann adnda da

(Kam-bre//Gam bre) yanstlp kutsal kurt anlamn bildirir. Bu am szc eski Azerbaycan kabilelerinden olan Gamerlerin ( am-er) adnda da bulunmaktadr. Azerbaycann eski ehirlerinden olan amahnn ad eski kaynaklarda Samhi(ya), Kamhi(ya) eklinde hatrlanr (ACA, 1972, 86). Buradaki k//s fark -

drt bin yl nce Kk Asyada Hetlerin kuzey komusu olan Kakay

159

topluluklarnn

yer

adlarnda

da

kendini

gsterir,

yani

Kakaylarda

Kamaha//amaha//Samaha diyalekt fark ile kullanlan amaha yer ad olmutur

(Giorgadze

1961).

Kakay

topluluklarnn

bir

blmnn

daha

sonralar

Azerbaycana gm olmas ve Kamah//amah yer adn da kendileri ile

getirmeleri mmkndr. Grld gibi, k//s diyalekt farknn kk ok eski devirlere gidip kar ve bu nedenle de bu denklii yalnz s-leme (satemizasiya) ile aklamak, yani dorudan k>s deimesi saymak bir ok durumda dorulanmaktadr. Bu diyalekt farknn kaynanda eski Yunan alfabesinde (ks) harfi ile verilen birleik *ks sesine benzer nsz yuvasnn olduunu ve sonradan *ks>k//s deimesinin gerekletiini dnyoruz. Bir diyalektte k, dier diyalektte s refleksini veren bu boumlanma Ana Trkenin nceki devirlerine ait olabilir.

6. 3. ESK l// D YALEKT FARKI

Temel deime ile l// diyalekt fark da ortaya kmtr, zel (!) belirtili l sesinin uva dilinden baka, ou Trk dillerinde sesine gemesi (Gadjieva, 1976, 79) fakt, elbette, Trk dillerinde bu yeni bir olay olmayp, ok eski devrin yadigardr, nk l// denklii yalnzca uva-Trk fark deildir. E. V. Sevortyann kaydettii gibi, bu diyalekt farknn izi bir ok Trk dillerinde kalmtr (ESTYA, III, 323). Ana Trke dneminde ortaya kan l// denkliinin kaynanda da birleik *ls yuvasnn bulunduunu ve sonradan *ls>l//s () deimesinin gerekletiini dnyoruz.19 Bu olayn tip bilimsel varyantn Avar dilinin tarihinde grmek

19

Trkolojide l// deimesi l> ve >l eklinde de aklanmtr (Resenn, 1955, 2526). Japon dilcisi S. Hattori ise da kamn szcnn ul (uva), tol (Kore), *tulh (eski Kore) varyantlarn rnek gsterir ve l// farknn kaynanda tmsz grtlaksl *lh (veya *hl?) sesinin olabileceini syler (Hattori, 1980, 91). Dier grler iin bkz. erbak, 1970, 8485.

160

mmkndr: nefesli grtlaksl *l nsz spirantlama ile s sesine gemitir (Material P S KYA, 1977, 170):

Trk dillerinde l// denkliini yanstan baz rnekleri gzden geirelim. ncelikle uva ve dier Trk dilleri (ve Azerbaycan dili) arasndaki denklikleri hatrlayalm. uva Dili ul al alak tl tl tlk iltaltsl pilk hl Dier Trk Dilleri da//tas di//tis lik da//d//t du//tu d//t it ya b//p//ps ,

//k ya da ytmi atm//altm

sul tulsitml utm l

uva dilinde kullanlan biimi olarak verilen rneklerin bir ksm baka Trk dillerinde de kullanlr. rnein, telek son szc Yakut dilinde t:l, Sar Uygur dilinde tel eklinde kullanlr, uvaadaki kul-, yani o- eylemi Hakas dilinde kl, Yakut dilinde kly (Mool dilinde holoh) eklinde kendini gsterir, ya

da ul od szc Trk dillerinin ounda yl//il biim birimsel deikeleri ile kullanlr.

161

Azerbaycan dilinde de l// diyalekt farkn yanstan szckler vardr: dl//d dol-//dadel-//dal//i kol//kos yl//ya alt//aa i //ismi belek//bik alt//astar hl//ya

Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum ve etimoloji aratrmalaryla da bir ok rnek ortaya karmak mmkndr. zellikle, l// eski diyalekt fark olduu iin eski Azerbaycan diyalektleri ile balants olmu halklarn dilinde onun izine rastlamak mmkndr. rnein, Smer dilindeki Lahar (nahrlg sr

obanl tanrs) szc bizim dildeki sr szc ile l//s denkliini gsterir ve ayn zamanda lahar//shr karlatrmas dilimizdeki nahr szcnn biim

bilimsel ses bilimsel kuruluunu aydnlatr, yani lahar//nahr varyantlar l>n

deimesini ortaya karr, yahut Smer dilinde ou zaman ulduz anlamnda kullanlan tar tanrasnn ad (karlatrnz: Sitare ve ngilizce Star yldz) uva dilinde kullanlan saltar ve dier Trk dillerindeki yulduz szckleri ile aklanabilir, yani buradaki r//z diyalekt fark da dikkate alndnda Azerbaycan diyalektlerinde kullanlan ildz varyant *ildr// itar// star varyantlar ile karlatrlabilir ve l// fark ortaya kar. Smerce aa anlamnda kullanlan asakku//asaku szc dilimizdeki alt//aa denklerinin daha eski eklini, yani alt//asaku diyalekt farkn gsterir ki, bu da alt//astar karlatrmasnda olduu gibi l//s diyalekt farkn gsterir. Grld gibi, Smer-Trk dil ilikileri (denklikleri) eski Azerbaycan dilini bir yerde s// diyalektinde, dier yerde l diyalektinde sunar ve aslnda byle de olmaldr, nk Smerler eski Azerbaycanllarn kkeninde yer alan eitli Trk dilli topluluklarla (interdiyalektle) balantda olmulardr. Byle balantlar yanstan l//s() diyalekt farkn yalnzca Smer dilinde deil, dier eski dillerde ve zellikle Kafkas halklarnn dilinde de gzlemek mmkndr.20

20

Bir ok dillerde me anlamnda kullanlan: pald//me denklii de bu l// farkna bal olabilir, yani me szcnn eski biimi be olduu iin bald//be denklii mmkndr.

162

Yaplan karlatrmalar gsterir ki, l// diyalekt farknn daha eski denklii l//s eklinde olmutur. Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumlarda bu denklii yanstan dier rneklerden bahsedeceimiz iin sylenenlerle yetiniyoruz.

6. 4. ESK r//z D YALEKT FARKI

Trkolojide r//z denklii aratrmaclarn dikkatini oktan ekmitir, ancak bu mesele zerinde yaplan tartmalarda hangi sesin nce olmas gerektii konusunda iki farkl gr olsa da, tartmaya katlan dilciler r>z veya z>r deimesini dorudan gei olarak belirtilmesi grnde birleirler.21 Halbuki deimenin ynnden bamsz olarak, r//z denkliini dorudan gei eklinde aklamak mmkn deildir, nk Trk dillerindeki r//z denklii eski diyalekt farkdr ve bu fark hala Ana Trke dneminden mevcuttur; ve ne kadar paradoksal olsa da, Kagarl Mahmut ada Trkologlardan farkl olarak, r//z denkliini bin yl nce diyalekt fark (!) olarak kaydetmitir: Ouzlar baz szcklerdeki r harfinin (sesinin) yerine z harfini (sesini) kullanrlar (MK, II, 92). Bilindii gibi, Hint-Avrupa dillerinde de z//r denklii vardr ve aratrmaclar bunu s>z>r deimesi ile aklarlar (Haslev, 1972, 127128; Semereni, 1980, 62 63). Tipbilimsel grnte Hint-Avrupa dillerinden baka, dier dillerde de (Fin, Mool, Dravid) r-lemeden sz edilmitir (Serebrennikov, 1974, 148149). F. de Saussure r-leme olaynn sebebini daha ak bir ekilde aklamtr. O yazr ki, nller arasnda s nsz hibir zaman dorudan r nszne dnemez, burada s nsz yalnz z sesine gemitir ve Latin dilinin ses sisteminde z sesi kalmad iin kendine yakn olan r ile deitirilmitir, yani s>z dzenleyici, z>r ise doal
21

G. Ramstedt, N. Poppe, N. Dmitriyev, E. Abdullayev, R. Ahmetyanov ve dier dilciler r//z deimesini, V. Radlov, B. Bogoreditski, Z. Gombots, B. Serebrennikov, A. erbak, A. Biiev ve dier dilciler z//r deimesi gerekletii grndedir.

163

deimedir (Saussure, 1977, 178). Bu dilcinin yorumu Hint-Avrupa dilleri iin doru olsa da, Trk dillerine uygun deildir, nk bu yorumda nller arasndaki alandan ve s>(z)>r deimelerinden sz edilir. Yani binlerce yl nce Afrikann kuzeyinde (imdiki Merakete) olan Tngis//Tngiz ehrinin adnda sonraki Latin dilinin zelliini (Tn r) grmek olursa,22 Semizkend adn daha sonralar Semer end ekline dmesini hibir ekilde z>r geii ile aklamak mmkn deildir, nk burada nller aras yer yoktur. Baz topluluk adlarnda (avar//avaz, o ur//o uz, suvar//suvaz, ur ur//ur uz) olduu gibi, burada eski diyalekt fark yanstlmtr. Bu diyalekt fark Azerbaycanuva denkliklerinde daha ak grnr. Hatta bu denklikleri eylem, isim, sfat, zamir, say gibi szck trleri ve organ adlar, hayvan adlar, zaman, fasl bildiren tematik szck gruplar zere de gzden geirmek mmkndr: Azerbaycan az- // az uva denklikleri hur-

p, , ,

azezz-

ur ir hr-

zar-

hrel-

e, e , ,

yazszszlatezbaldz buz azan

sr sr sur tar pult r p r huran

hr

duz

t var

22

Plutarh ve dier tarihilerin Tngis eklinde yazdklar bu szck daha sonralar Tn r ekline dnt iin bu son biim sonradan Arap istilas devrinde ayn syleyiine uydurulmu, ve Tncr ekline dnmtr. Yani bu ad eitli devirlerde Tn is//Tn iz/>Tn r>Tncr deimelerini geirmitir.

164

sa z

suhar

saz ulduz zk zengi iz az kks//kkz boaz diz buzov az

ur s lt r sr yarana yer s var k k r pr er p ru hur

unduz

h nt r

kz gz gndz yaz gzl

v k r kr k nt r sur hrl

dzen ensiz uza

trm ans r v rah

, ,

uzun semiz biz siz z(ek) sekkiz do uz otuz yz ekiz

v ram sam r (e)pir (e)sir var( ) sak r t h r v t r ser ykr

165

Grld gibi, Azerbaycan uva denklikleri z//r farkn sistem eklinde gsterir ve bu tr karlatrma Azerbaycan dili ierisinde de kendini gsterir. rnein: gz gr-, kz or, uza ira , sz sor- (a ), kez kere defa anlamnda bz- bur- (me) iz ir (Guba diyalektinde) uduz udur

Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum ile ara// uzun, dz//doru (>doru) szcklerinde de r//z farkn ortaya karmak mmkndr. Grld gibi, r//z meselesi sadece uva dili ile Trk dilleri arasnda deil, hem de tek bir dilin kendi iinde de grlr ve tesadfi deil ki, E. Z. Abdullayev r//z farkndan sz eden makalesine Azerbaycan dilinde r~z mnasibeti baln semesi ve burada dour// doyuz, our//ouz, aldr// alhz, yatr//yatz, getir//getiz, keler//kelez, dir(sek)//diz

ve benzeri denklikleri ortaya karmtr (Abdullayev, 1984). Trk dillerinde r//z diyalekt fark ek biim birimlerde de kendini gsterir. rnein, ettirgenlik ekleri - r//- z (- az), -r//-z; Azerbaycan dilinde s- r(t), dour//douz(dur), dur uz, grkez, dadz, ydir// ydiz(dir), imiz(dir), Karaim dilinde ytkir, tur uz, Krgz dilinde atkar, atkaz , eski metinlerde tirgr//tir z o (DTS, 562). Gelecek zamann olumsuz biimi mar//-maz; bu denklik Trkmen dilinin Sark diyalektinde kayda alnmtr (Podselyevskiy, 1975, 113), Azerbaycan diyalektologlar ise ona ait bir ok rnek verirleralmaram//almazam, eklinde kullanlr: gelmersen//gelmezsen, atsz//utsr, almar//almaz vb. Trk dillerindeki sfat yapan -sz eki uva dilinde -car, aitlik eki -z ise uva dilinde -r nsiz//ansr, yolsuz//sulsr, sdsz//sedser; zmz//heremer, yoldamz//yultaamar vb.

Trk dillerinde r//z elementleri eski topluluk bildiren biim birim ilevinde de kullanlmtr. A. A. Yuldaev gz//gr szcklerindeki g- ve r//z elementlerini ayr ayr biim birimlere ayrmay mmkn sayar ( RLTYA, 1961, 300). Azerbaycan dilindeki basit eylemlerin szlksel anlamsal zelliklerini geni bir ekilde aratrp

166

bu alanda ok ilgin deerlendirmeler yapan A. G. Elekborov makalelerinin birinde kaydeder ki, basit szcklerin sonundaki z ve r nszleri daha nceden anlam ayrmlamas ifade etmi olabilir: z pasiflii, r aktiflii bildiren gstericiler gibi (Alekperov, 1976, 3738). Bu durum Trk dillerinde relikt eklinde kalm, oluumunu tamamlayamamtr. rnein, ad eylem ayrmlamasnn izi sz//sor-, gz//gr-, uduz//gudur-, iz//ir-, smiz//smir- szcklerinde kalmtr, Tatar dilindeki tupaz//tupar (//) szckleri de bu fark gsterir. Altayistler l// denklii ile beraber r//z denkliini de uvaTrk ve MoolTrk denklii gibi aklarlar. Halbuki bu diyalekt fark Trk dilleri ierisinde de yaylmtr. Eskiden Trk topluluklar ile ilikisi olmu olan halklarn dilinde de r//z fark kendini gsterir. rnein, sazan szc Ukrayna dilinde saran, yaz szc ek ve Slovak dillerinde yaro//yar, Polyak dilinde ise yarz eklinde kullanlr ve bu son varyanttaki -iz birlemesi olduka ilgintir, nk Polyak dilinde anlam yaru eklinde verilir. Bu bakmdan Rus dilindeki yarovoy () szc de ilgintir. Burada uva (Bulgar?) biimi (sur) yanstlm olsa da, daha eski bir ilikinin (Hun? skit?) olmas da mmkndr. Fars dilinden alnm drst (dorost) szcnn kk *dor Azerbaycan dilindeki doru (<doru) szcnn kk ile ayndr,23 ancak dzgn szcnn kk ile r//z denkliini gsterir: dor//dz. Biim bilimsel ses bilimsel deerlendirmeyle byle denkliklerden bir ounu ortaya karmak mmkndr. lgintir ki, kz szc ngiliz dilinde oks, ulduz szc ise star eklinde kullanlr, yani kz//oks z diyalektini, ulduz//star ise l//s ve z//r farkn gsterir. uva dilinde olduu gibi, vakar (kz) varyant Mool dilinde uher, Macar dilinde kr eklinde kullanlr,

genellikle Azerbaycan-Macar denklikleri z//r farkn gsterir: saz//sar , deniz//tngr, kz//kr vb., ancak sar//sas denklikleri r//z farkn gsterir. Eski Trk topluluklarnn bat kolu ile balantda olan halklarn dilinde r//z diyalekt farknn birok izi kalmtr. Burada bu konudan geni bir ekilde bahsetme olana olmad iin yalnz rmz , uzu ve az- szcklerini gzden geirelim.
23

uva dilinde trs (), tre () szckleri vardr.

167

1) zl, zar, rmz szcklerinin kk z// r fark ile kullanlp, Rus (- kras-) Ermeni (kar-mir), Fars (er-mez) dillerinde r diyalektinin izini yaatr, yani kr//kar//er kkleri kz anlaml or szcn hatrlatr (karlatrnz: Tatar dilinde kur//kuz ) ve Ermeni dilindeki krak od, Rus dilindeki ort yanmag szckleri ile ayn yuvaya girer. Bu bakmdan azan, zma szcklerinin uva dilindeki huran (Gagauzca haran), her-

varyantlar ve Azerbaycan dilindeki kz// or, z(l)// r(mz) denklikleri gsterir ki, Rus, Ermeni, Fars dillerinde szcn kk r alt diyalektini, krasny// rmz//ermez denkliindeki ek ise z alt diyalektini gsterir, yani burada birbirinden farkl iki ilikinin etkisi grnr. Ermeni dilindeki karmir (krmz) szc ise her iki biim birimine (kk ve ek) gre r alt diyalektini gsterir, yani diller aras karlatrma gsterir ki, hem szcn kk (kar// r//er), hem de eki (mir//-mz//-mez) ayn diyalektten alnmadr. 2) Tatar dilindeki karalay , orta Mool dilindeki kuraan ve Trk dillerindeki uzu szckleri ile Ermeni dilindeki ar(n) kuzu szcnn karlatrmas da ilgintir: kar(alay) ar(n) kos(ulya) uz(u)

kur(aan) uz(u)

Buradaki de eski r//z fark olabilir. 3) Trk dillerinde ve diyalektlerinde az-// az- , szc

uva dilindeki hur- szc ile rtr (Ahmetyanov 1978, 57). Bu son varyant

baz Trk dillerinde or , or- (ESTYA, 1, 466 467) eklinde ve ayn zamanda ur//ur- varyantlarnda kalmtr. Bu szler Akat ve Ermeni dilinde de grlr: Akkad hurr

Akkad

hru

Erm.

hor

168

Erm. Erm.

her

horel

uva

hur

, p

Ermeni dilinde bu szckler Aramey (H. Aaryan) veya Akkad (N. Mkrtyan) dilinden alnma kabul edilir, ancak . M. Dyakonov, szck ba h//h

varyantlarnn Hurrit Urartu alt katmanna iaret ettiini yazar (Dyakonov, 1981, 60). Her iki durumda da Rus dilindeki horonit ve Trk dillerindeki az-//hur-//or-

szckleri

karlatrmaya

tabi

tutulmadndan

meselenin

asl

nitelii

zlememitir. Bizce, Trk dillerinde r//z diyalekt fark ile kullanlan bu szck eski n Asya izoglosudur ve onun kken olarak hangi dile ait olduunun saptanmas zel bir aratrma gerektirir. Trk dillerinde en eski diyalekt farklarndan saydmz r//z denkliinin olumasn da birleik *rs boumlanma noktasna balyoruz, yani r//z diyalekt fark *rs>r//z deimesi ile ortaya kmtr.

6. 5. ESK //k D YALEKT FARKI

Trk ve dier Altay dilleri arasnda grlen ses denkliklerinden biri de Ramstedt Pellio kanunu ile aklanan //p//ph//f//h denkliidir. Bu kanuna gre, n dildeki *p nsz ayr ayr dillerde eitli refleksler vermitir: *p h *p f *h h Eski Mool, Nanay dillerinde Orta Mool, Evenk dilerinde Manu, Mool dillerinde lk Trke ve Ana Trkede Gney dou ve gney bat Trk dillerinde Dier Trk dillerinde

p//ph Kore dilinde

169

rnein, el szc Kore dilinde phal, anlamnda orta Mool dilinde hala an, Mool dilinde ala a//al a, Manu dilinde falan u eklinde bu ses denkliini gsterir. Altayistlikte bu tr denkliklere ait rneklerin RamstedtPellio kanunu ile aklanabilecei dorudur, ancak p//ph//f//h// dizisinde //k//h

sesleri ile olan varyantlar da ortaya ktnda bu kanun alt st olur, nk bu son sesler *p yuvasndan treyemez, aksi taktirde, Boduen de Kurtenenin ses geitlerini ve deimelerini esassz, keyfi istedii gibi veren dilcileri dikkate alp, p-dan a-ya kadar verdii btn ses deimelerini (p-b-m-n-z-j--s-h-k- --y-i--o-u--a) kabul

etmeliyiz.

rnein,

as-

eyleminin

Manu-Tunguz

dillerinde

hasi//pasi//fasi biimleri vardr (SSTMYA, 1975, 464) ve buradaki Oro diline ait

hasi eyleminde h sesi hibir ekilde *p yuvasna dahil edilemez. Yahut Sar Uygur

dilinde baz szcklerdeki //h//h seslerinin dier Trk dilleri ile olan denkliini

ne *p yuvas, ne ses tremesi, ne de ses dmesi ile yorumlamak mmkn deildir. rnein, hat~at , ol//hol~ol , hok~ok vb. Bu gsterilen ses

denklikleri (diyalekt farklarn) grtlaksllk kuram ile aklanabilir, yani ses yuvas blmnde bahsettiimiz grtlaksl seslerin sonraki durumlar bu diyalekt farklarn ortaya karr. Trk dillerinde imdi srf diyalekt fark ilevi tayan //k denkliinde nsz sesin g////h//h trevleri de vardr ve bu diyalekt fark szck nnde olduu gibi, ek

biim birimlerde de kendini gsterir. rnein, ar szc Uygur dilinde here, Tuva diyalektlerinde har, anc szc Tatar dilinde enik , arpz

szc Kumuk dilinde harbuz, a szc Gagauz dilinde a//ha(hana), Kumuk

dilinde ka, Azerbaycan diyalektlerinde ha(l)//he(il), ka bozba (Balaken), Rus

dilinde kaa, Ermeni dilinde ca, on (otuz) szc Mool dilinde szc eski Ermeni dilinde hot, Azerbaycan diyalektlerindeki

uin, ot

otma// otman

szcnn kknde got,

24

ozan szc Ermeni dilinde usan, or szc Trk

diyalektlerinde or , , his//hs szckleri baz Trk dillerinde is,

al//albast szc eitli dillerde al//kal//hal eklinde kullanlr, ya da gn//n, hr// ur//r(ken), kl//hl//l denklikleri, Sar Uygur dilindeki o zamiri ile
24

Dos. asm Hesonov diyalektlerde kk ot yn anlamnda kullanlan otma// otman szcklerinin kk ( ot) ile ot szcnn denkliine dikkatimizi ektii iin ona teekkrmz bildiriyoruz.

170

Azerbaycan dili ve diyalektlerindeki o//ho zamiri ve genellikle, yzlerce byle szckler, hem de -a//-a (bula, bula). -ar// ar (suvar, suv ar), -an//- an (alan, al an), -a //- a ( ula , ul a ) gibi ekler eski //k diyalekt farkn gsterir. Gsterilen rnekleri yan yana dizdiimizde bu durum daha ak grlr: uz// uz ar//har//here

-a//a,

or// or

rk// orh//hrk

-ar// ar

l//gl//hl

ot// ot//hot

-an//- an -a //- a

o// o//ho r// ur//hr al//kal//hal is//hs//his

on// uin enek// anc ozan// usan

arbuz// arpz//harbuz

n//gn

a//ka//ca//ha//kaa

Grld gibi, burada // //g//h// denklikleri vardr ki, bunlar da (sfr) ve k, , , h, h (nsz) karlatrmas eklinde ortaya kar. nsz ses birim

srasnda ( , k, , h, h) tretici ses olduundan szn ettiimiz diyalekt farkn

//g denklii eklinde de belirleyebiliriz, ancak sonraki devirlerde //k, denklii daha ok yayldndan teorik olarak, bu karlatrma seilmitir. Byle eski bir diyalekt farknn kaynanda grtlaksl nl yuvasnn durduunu ve sonraki oluumda bu yuvann eitli refleksler verdiini sanyoruz:

Grtlaksl nller byk olaslkla lk Trke dneminde olmu ve Ana Trke dneminde artk onlarn bazs kalnt eklinde kalmtr, hem de grtlaksl seslerin says beten fazla da olamaz. Onlarn kesin says (bee kadar) Trk dillerinde //k diyalekt fark tam olarak incelendiinde tespit edilebilir. Bu diyalekt fark Ramstedt Pellio kanunu ve Tuva dilindeki boazsl nller iin de yle bir ihtimal ortaya karr: grtlaksl ses Trk dillerinin baz diyalektlerinde (bat kolu?)

171

*p (ph, f, h) elementlerini, baz diyalektte boazsl belirtisi (Tuva), baz diyalektlerde ise * (k, , h, h) elementlerini ortaya karmtr. rnein,

Bu son ihtimal, elbette, ciddi tartmalar gerektirir ve bunun iin de zel aratrmalar yaplmaldr. rnein, grtlaksl a sesinin a//a// a refleksleri a szcnde aka grlr:

6. 6. ESK d//y D YALEKT FARKI

nceki diyalekt farklarna oranla d//y diyalekt fark daha sonra ortaya kmtr. Ana Trke dneminin son aamasnda d nsznn tahminen [dy] eklinde seslenen yumuak d ses birimsel deikesi olmutur ki, sonraki oluumda, diyalekt farklarnn artt dnemde d//d//y refleksini, daha sonralar ise t//z//c//j// reflekslerini ortaya karmtr. Btn bu dizi (nsz ses birim sras) farkl ekilde olsa da, szck ba, szck ortas ve szck sonunda kendini gsterir. rnein: Szck ba d//z//y//c////j// denkliidok//yok//zok//jok//ok ; d as//yaz//jaz//as ; di it//ji it//ci id//i it//yi it// i id vb; Szck ortas d////z//y//d//t///r denklii adak//aak//azak//aya //atah//ura

; guduruk//kuuruk//huzuruk//kuyruk//hre ; ad//az/ay//a//ay

vb.

172

Szck sonu d////t//y//r//; denkliibod//bo//boy//bot , ; doy//tod-//tot-//to-//toz-//tos-//ta-ran- ; od-// oy-//go-//hur-

vb. Szck ortasnda ve szck sonunda bu ses denklii dizisindeki yalnz uva dilindeki r nsz ilgin grnr, dier nszler ise ses deimelerine uygun olarak ortaya km ve diyalekt fark gibi ilev tamaya balamtr. uva dilindeki r nsznn her bir rnekte zel yorumu vardr, yle ki, kuzuruk>hre deimesi

olmusa, z//r deimesinden, kuyruk>hre deimesinde ise y// deimesinden (y

dmesinden) bahsetmek gerekir. Yahut

o->hur-, toz->tar(an) deimelerinde

yine de z//r deimesi kendini gsterir. Genellikle, bu dizilerdeki z//r denklii ile eski diyalekt fark olan z//r denkliini kartrmamak gerekir, nk onlar farkl kaynaklardan olumutur. uva dili r diyalektli dil olduu iin daha sonralar rnekseme ile z>r deimesine yol amtr. Bu diyalekt farklarnda Azerbaycan dilinin de ilgin bir yeri vardr. rnein, y// (yi it ~ igid), y//d//z (aya ~adak, ay~azh) vb. Hatta Trk dillerinde

bedk//bedik//byk//pyk//pzk//mzk//buyuk varyantlar ile ilenen byk szcnn Azerbaycan diyalektlerinde pozu//hozu varyantlaryla da karlalr. Szn ettiimiz diyalekt fark Trkolojide dier eski diyalekt farklarna oranla daha dzgn aklanmtr ( PSGTYA, 1, 1955, 326328; S GTYA,. Fonetika 1984, 280). Eski d//y diyalekt farknn genel dizisinin tahmini tablosu yledir

173

Grld gibi, bu dizi eski d//y diyalekt farknn sonraki refleksleridir ve bu sonraki dallanma ses sisteminin genel oluum eilimlerinin eitli diyalektlerde eitli ekilde yansmasdr.

7. ET MOLOJ N N B MSEL SES B LG S ESASI

Dilin en ilgi ekici alanlarndan biri olan etimoloji ile megul olan oktur. yle ki, ses benzerliine dayanan elence karakteri tayan halk etimolojisinden en ciddi ses uyumuna dayanan akademik ynteme kadar eitli etimolojik yorumlarla karlarz. rnein, halk etimolojisi Rus dilindeki sudoro a szcn ses benzerliine esasen suduru (suda hissizleme, uyuma) eklinde yorumlarsa, ciddi akademik yntem Hint-Avrupa dillerindeki ilk biimi olan *du (iki) saysnn, yani Sanskrit (duva), Yunan, Latin (duo), Rus (dva), Fars (do) szckleri ile Ermeni dilindeki rku (iki) szcnn ayn kaynakl olduunu gsterir, ya da Fars ve Ermeni dillerindeki berader//ahper (karde) denkliklerinin ayn yuvadan trediini

bu diller arasndaki ses uygunluu ile yorumlar (Meye, 1954, 14). Bu nedenle de bilimsel esas bakmndan sudoroga//suduru denklii tesadfi ses benzerlii saylr, dva//rku ve berader//ahper biimindeki denklikler ise kanuna uygun durum olarak

deerlendirilir. Doru etimolojik yorumun bir ok art vardr ki, bu da tarihsellik, szdizimsel, biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum (praforma) ve biim bilimsel ses bilimsel kurulula ilgili meselelerdir. Etimolojik yorumda bu artlardan biri gzden karldnda alnan sonucun doruluk ihtimali azalr. Bu nedenle de dilcilikte etimoloji en zor alanlardan saylr, hatta en byk dilciler byle nadir durumlarda cesaret edip herhangi bir szcn etimolojik aklamasna giriir. Bundan baka, etimolog ansiklopedik bilgiye sahip olmaldr, nk her hangi bir szcn kkenini aratrmak iin halkn tarihini, yaad eski blgeyi, kkenini, balantda olduu dilleri, ayn zamanda inceledii dilin biim bilimsel ses bilimsel kuruluunu iyi bilmelidir, halkn mitolojik dnya grne ait bilgisi olmaldr.

174

Etimolojik aratrma ayn zamanda u nedenle de etindir ki, burada ine ile kuyu kazmak gerekir, bir szc bin bir kaynakta aramak gerekir. Trkolojide bir ok etimolojik szlk yazlsa da, bunlarn arasnda hala E. V. Sevortyann rehberlii ile hazrlanan Trk Dillerinin Etimoloji Szl hem malzeme zenginliyi bakmndan, hem de tretme trevlerinin dikkate alnmas bakmndan dier szlklerden stndr. Ancak bu szlkte de bazen dzgn olmayan biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturuma gtren grlerle karlalr, zellikle ses denklerindeki deimede ses geiinin yn hakknda bazen doru olmayan aklamalara yer verilmitir. Ana dilden sonraki dnemlerdeki ses geliimini ayr ayr diller zerinde aklamak ve akraba diller arasndaki ses uygunluklarn saptamak Hint Avrupa dilciliinin en uurlu, Trkolojinin ise en uursuz alandr. Bu nedenle de Trk dilleri arasnda kendini gsteren nl ve nsz farklar (a~,m~n vb.) Trkolojide henz zlmemi meselelerden saylr. rnein, arn// rn, in//im gibi denklikleri dikkate alan E. V. Sevortyan yle yazar: Btn buna benzer durumlar Trk dillerinin daha erken alarnda kkn fonetik deikenliini, onun eitliliini ileri sren ihtimal ile ortaya kan sonucun zorunluluunu snrlandrr. (ESTYA, 1, 29). Gr aktr. Ancak bu gr sadece etimolojik aratrmada yntem olarak kullanlamaz, nk bu yntem kkn fonetik eitliliini ortaya karan dil gereklerinin karmak manzarasn sadece tekrar eder. Aslnda etimolojinin grevi bu karmak olay zm olarak sunmak deil, onun: sebebini aramaktr, ikincisi de, ses denkliklerindeki anlalamayan gizlilikleri onaylayan ilkeyle yaplan etimolojik yorumun sonucu da muammal olacaktr. Ses denklerinde kendini gsteren, ya da etimolojik incelemede ortaya kan aykrlklarn bir ksm aslnda rnekseme ile ilgilidir. Eskiden dzenleyici deime eklinde gerekleen ses deimelerinin fonetik sebebi ses kuruluunun veya ses birim dalmnn belirli oluum aamasnda aradan kar, ancak bu ses deimesi rnekseme ile (fonetik sebepsiz) devam eder ve eitli biim birimlerde kendini gsterir. Ya da belirli dizideki biim bilimsel ses bilimsel kural bazen ierik dairesini

175

geniletip bu diziden dar kar ve bu son durumda belirli aykrlklarn ortaya kmas doaldr. Bu nedenle de etimolojik incelemede ortaya kan aykrlklar karmak bir olay gibi deil, belirli bir kuraln baka balama gemesi gibi dikkate alnmaldr, yani nceki balamda kanuna uygun grnen kural yeni balama aykrlk gibi grnebilir. rnein, Azerbaycan dilindeki vur- eylemi baka Trk dillerinde geni yaylan ur- varyant ile karlatrmada aykrlktr, nk Azerbaycan dilinde szck nnde v artm dizisi yoktur, veya Trk dillerinin ounda es- eklinde olan eylemin uva dilindeki ver- varyant aykrlk gibi grnr, nk uva dilinde v artm yuvarlaklaan nlyle ilgilidir. Buradaki rneksemeyi grmek iin Azerbaycan uva denkliklerini inceleyelim: d //vat z //var l-//vilt-//vit on//von //vu t-//vet kz //vakar ce- // vece orman // vrman uzun // varam uru // vara //ves

Azerbaycan uva ses uygunluu gsterir ki, yuvarlaklaan nlyle balayan szckte e tremesi uva dilinin ses birim dalm zelliidir. Demek ki, Azerbaycan dilinde szck nnde v artmn yanstan ve tek rnek olan (v)ureylemi (eer *bur- varyant olmamsa) eski Bulgarizm gibi dikkat eker. uva dilindeki ver- eylemi ise (eer es- ile ayn yuvaya girerse) ses birim dalmdaki lnn balam deimesi ile ilgili, yani rnekseme ile v artm olayna uramtr. Bu eylemde ikinci bir rnekseme de kendini gsterir. yle ki, r//z denklii burada r//s deimesini ortaya karmtr. rnekseme olay telaffuz alkanl ile ilgili olduundan kendini daha abuk aa karr. rnein, ses birim dalmnda j ile balayan szck olmayan bir diyalekte jaket, jurnal gibi szckler dile girdiinde bu diyalekt szckleri kendi dizim lsne uydurur, j sesini yakn bir sesle (c) deitirir: cakt, curnal. Elbette, byle giriim karakterli rnekseme j//c geiini deil, j//c deimesini ortaya karr, yani alkanlk zelliinin saklanmas ile sonulanan bu deime ileri oluumu yoktur, geri dnmeyi gsterir.

176

eitli Trk dilleri arasndaki ses uygunluklarndan bahsederken ilk srada karlatrlan dillerin biim bilimsel ses bilimsel kurallarndaki kendine has zellikler dikkate alnr. rnein, Azerbaycan ve Gagauz dillerinde birincil uzamay yanstan nller yoktur, yani bu ses birim dalm ls her iki dilde rtr. Ancak bu diller ikincil uzama bakmndan ayrlrlar. yle ki, Gagauz dilinde ses dmesi ile ortaya kan uzun nller (aac>aa>a:) geni yayld halde, Azerbaycan dilinde bu dizide ortaya kan uzun nl derhal ksa nlyle deitirilir: *by>b, almayr>almr, uruun> urun vb. Etimolojik incelemede ses yuvalarn dikkate almadan doru sonu elde etmek mmkn deildir. rnein, boumlanma noktas bakmndan eitli szcklerde farkl boumlanma noktalarndan treyen h nszn gzden geirelim. Azerbaycan diyalektlerinde kendini gsteren hozu, haftamabil (avtomobil), mehtep szcklerinde ve haan, han soru zamirlerinde, ayrca Bakurt dilindeki hen (sen) zamirinde olan h nsz eitli fonetik olaylarla ilgili olup, eitli ses yuvalarndan tremitir: p//f >h (pozu hozu)

k// >h (mekteb//metep > mehtep) g//k >h ( aan//kaan > haan)

s// h (sen. > hen) > h (avtomobil > haftamabil) Grld gibi, yalnz son rnekte h artm rnekseme ile gereklemitir, yani diyalektteki telaffuz alkanl (haar, hindi, haraba vb.) burada korunmutur, dier rneklerde ise h nsz eitli ses yuvalarndan tremitir, Bu nedenle de etimolojik incelemede hangi sesin hangi sesten treyebilecei, yani ses yuvalar dikkate alnr. Etimolojik incelemede mmkn ses geileri temel olarak ele alnr. Azerbaycan dilinde dorudan geii gsteren byle temeller belirli bir sra dahilindedir:

177

a > //o//e// e > i ////

d > t///y//c//z b > p//v//m

c > //j > v//h

> e//i//

> k//g//

h>h

i > ////

k > k//h//h

v>f f > (h) z>s s> > j>

v > o//// o > v//a// > //i > // >u

g > k//y//c k > ////h > n //n// p > f//h t > //s

Etimolojik aratrmada ses yuvalar, mmkn ses geitleri ile beraber, anlamla ilgili kanunlar da dikkate alnr. Bellidir ki, szcn anlamnda hem daralma, hem de genileme sreci grlr: birinci sre anlam unutulmu biim birime kadar devam edebilirse, ikinci sre yeni szcn olumasna ve sesteliye kadar davam edebilir. Anlam daralmas daha ok szcn bildirdii kavramla balantl olur, kavramn nitelik deitirmesi, eskimesi, kullanmdan tamamen kmas ile ilgili, bu kavramn dildeki iareti (szck) de anlamn zayflatr ve ou zaman da anlam daralmas szcn szlk terkibinden kmasyla sonulanr. Anlamsal genilemenin eitli sebepleri vardr ki, bu da nedenlilik, canllk, balam, trev zenginliyi ve anlam dallanmas gibi meseleleri ierir. Anlam dallanmasnn dzgn belirlenmesi etimolojik yorumun doruluunu artrr. Etimolojik yorumda anlam kuruluunun sistemlilii incelenmelidir, aksi takdirde, belirlenen biim ve anlam inandrc biimde rtmez. Etimoloji deerlendirmesinde sestelik meselesi zel bir dikkat gerektirir. rnein, karmpalouk//Karbal ehrinin adn aklayan Bizans yazar skif dilinde palouk szcnn balg () anlamnda kullanldn yazar, ancak O. N. Trubaev bal szcnn eski bir seste olduunu (, ) ve bu ehrin adnda yalnzca palouk szcnn ehir anlamnda kullanldn gsterir (T PE , 1985, 1012). Aratrmac hakl olarak, etimolojik yorumda byle sestelerin dikkate alnmasn gerekli sayar.

178

Etimolojik yorumda tarihilik ve corafi blge de dikkate alnr. rnein, eer ul szcnn rab anlamndan sz ediyorsak, bu anlam klelik dneminden nceye gtrmemiz gerekir. Ancak bu anlama kadarki yan anlamlar arasnda kol, i, dost, i arkada, ortak, yardmc anlamlarn tamas mmkndr. Ya da ul//kol szcnn ba anlamnda rtbe bildirmesi eski dnemlerden ta orta asrlara kadar devam etmitir ki, bunu da eski Trk dillerinde rtbe bildiren szcklerden bahsederken dikkate almak gerekir. Grld gibi, bir szcn getii anlam dallanmasndaki yan anlamlarna dil d bak asyla ayr ayr yanamak gerekir. G. A. Klimov doru olarak gsterir ki, Dastan dilcileri *la ( ul) szcnn kaynan milattan nceki V. yzyla kadar gtrrler, halbuki bu dnemde ne Kafkasta, ne de Mezopotamyada klelik kuruluu olmamt (T PE , 1985, 19). Ayn szckleri alan karakteri tayan izogloslar konusunda da sylemek mmkndr, ya da belirli bir blge iin daha karakteristik olan kavramn adndaki zellik baka blgede kendini gstermeyebilir. rnein, Kuzeyde yaayan topluluklarn dilinde ay, Arabistan llerinde yaayan topluluklarn dilinde ise deve szcnn birok anlam olabilir veya bu kavramlar bir ok szckle verilebilir. Bu nedenle de herhangi bir dilin szckleri etimolojik deerlendirmeden geirildiinde bu etnik zellikler ve dil d zellikler gz nne alnr. Bu bakmdan eski Azerbaycan ve eski Trk dilleri iin belirlenen szck veya ek arketiplerinin eski n Asya dilleri ile olan denklikleri Altay kuramnn llerine smaz. rnein, eski Azerbaycan ve eski Trk arketipi *sub (su) hem Dou halklarnn (Japon sui-, in uy, Mool usu, ayrca Asyadan gitme saylan Amerika Hindularnn dilindeMaya topluluklarnn dilinde suuy, Siy topluluklarnn dilinde hu), hem de eski n Asya halklarnn dilinde (Smer sug, Urartu ue, Ermeni ov) kendini gsterir ve su, gl anlamn bildirir. Elbette, Altay kuram su szcn bat blgesi ile balayacak, ancak bu yorumda n Asya blgesi dikkate alnmad iin etimolojik aklama da zayf olacak. Onlarla eski Trk arketipinin Kafkas, Avrupa ve n Asya dilleri ile olan denkliini aklamada Altay kuram gszdr. Bu tr eski denkliklerin aklamasn ya Trk topluluklarnn anayurdunu n Asya sayarak (Marr 1927), ya da onlarn eski

179

dnemlerde bu blgede de yaadn kabul ederek aklamak gerekir. Yani Ana Trke dneminden sonraki dnemde Trk dilli topluluklar iki esas kola ayrlm, bunlardan biri n Asyann eitli yerlerine serpilmitir, dier (dou) kolu ise douya ekilerek oradaki halklarla (Eski Mool, Eski Manu Tunguz, Eski Kore vb.) uzun mddet ilikide olmutur ki, bu iliki sonucunda ortaya kan denklikleri Altay kuram akrabalk olarak sunar. Aktr ki, bu denklerin toplanmas ve incelenmesi Trkoloji biliminin oluumuna yardm etmitir ve bu bakmdan Altay kuramnn byk nemi vardr. Ancak bu kuram Trk dillerinin daha eski dnemine inmeye engel olur, bu nedenle de altayistlikte Trk dili problemi genetik akrabalk terimi ile deil, eski denklikler terimi ile, yani eski iliki ile aklansa, her ey yerini bulacaktr. Ayn szckleri eski n Asya dilleri ile olan iliki konusunda da sylememiz gerekir, nk Trk dillerinin dou kolu Altay dilleri ile ilikiye girdii gibi, bat kolu da Kafkas ve n Asya dilleri ile ilikide olmutur. Ancak bu ilikiyi de genetik akrabalk eklinde yorumlayanlar vardr ki, bu da yanl, hem de zararl bir yoldur. zellikle Smer dili ile olan iliki aratrmaclarn (L. Woolley, S. R. Conder, V. Christian, F. Hommel, N. YA. Marr vb.) dikkatini ekmitir ve bu alimlerin bir ksm bu ilikiyi akrabalk olarak ele almtr. rnein, N. Y. Marr Smer-uva denkliklerini aklarken uvalar Smerlerin kalnts olarak sunar. Bu duruma Azerbaycan dilciliinde de rastlanr (AFM, 1983, 6). Halbuki Smer ve Trk dillerinin dil bilgisel kuruluu arasnda yalnz baz tip bilimsel benzerlikler vardr ve bu ekilde Smer dilinin dil bilgisi aklanr (imdilik bunu yalanlayan yoktur), ancak hibir ekilde Trk dilleri ile ilikilendirilemez. Bu nedenle de baz alimler doru olarak Smer-Trk denkliklerinden genetik akrabalk olarak deil, yalnz belirli tarihsel dnemdeki balant, medeni iliki eklinde bahsederler (Amanjolov 1974; Suleymenov, 1975). Ayrca eski diller arasndaki balantdan, dil denkliklerinden bahsederken ada biimlerden yola kmak yntem asndan kusurludur ve bu nedenle de imdiye kadar yaplm Smer Trk karlatrmalar hakl olarak aratrmaclar tarafndan ciddi aratrma saylmaz, nk Smer szckleri eski Trke biimleri ile deil, ada Trk dillerinde ilenen herhangi bir biim ile karlatrlr. Bu nedenle de eski denkliklerden ve bu denkliklerdeki ses

180

uygunluklarndan sz etmek iin ilk srada Trk szcklerinin ilk biimini belirlemek ve yalnz bu ilk eski dillerin szckleri arasndaki denklikleri karlatrmak gerekir. Etimolojik incelemede ilk biimlerin belirlenmesi yntemlerinden biri yuva usuldr. Azerbaycan dilciliinde yuva usulnden yararlanlmas yeni bir olay deildir ve bu alanda birok tecrbe elde edilmitir (Aslanov, 1967, 1973; Elizade, 1981; Yusifov, 1974; Memmedov, 1979; Celilov, 1985, 64104 ve s). Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturuma ulalan yuva usul ile belirleme yolunda birok art yerine getirilmelidir. Bu artlardan en nemlisi biimsel, biim bilimsel ses bilimsel ve fonetik llerin gzlenmesidir ve ayn yuvaya dahil edilen szcklerin anlamnn dikkate alnmasdr. Yalnz bu artlardan geen szckler ayn yuvaya dahil edilip incelenebilir. Eer biimsel ller arasnda biimsel kurulu, szcn hangi szck trne ait olduu, onun ekim ve yapm ekleriyle kullanlan trevleri, dizisi dikkate alnrsa, szcn kk ve gvdesi gz nne getirilirse, anlamsal ller arasnda szcn yan anlamlar, anlam daralmas ve genilemesi, anlam dallanmas, sestelik, kartlk ve e anlamllk gibi ynleri n plana alnr. Bu srada szcn corafi blgesi, bildirdii kavram ve tarihsellik de dikkate alnr. Biim bilimsel ses bilimsel ve fonetik ller srasnda ise biim bilimsel ses bilimsel ve fonetik kurulu, zellikle ses birim dalm, ses yuvalar, mmkn ses geileri ve deimeleri dikkate alnr. Grld gibi, etimoloji aratrmada yararlanlan yuva usul bir ok meseleyle yakndan ilgilidir. Yukarda kaydettiimiz gibi, dilcilik ilminde ses uygunluu meselesine ciddi bir ekilde yaklalr. Diller arasnda var olan ses uygunluklarnn belirlenmesi etimolojik yorumda esas ilkeye evrilir. Bu nedenle de bazen iki farkl dildeki szck anlam ve biimine gre ayn olsa da, bu gerek hala bu szcklerin kkeninin ayn olmasna kant deildir ve tersine, ayn anlaml, ancak eitli ses terkibine sahip szckler ortak kkenli saylabilir. Bunu daha ak grmek iin Yakut dilindeki sette (yeddi) ve Azerbaycan diyalektlerinde kullanlan hefdi () szcklerini gzden geirelim.

181

Yakut dilinde kullanlan biim (sette) ayn ekilde talyan dilinde de kendini gsterir (sette), yani her iki dilde esas szlk varlna dahil olan yeddi says sette szc ile verilir. Ancak her iki dilde de bu szcn ayn seslerle ifade olunmasna ramen, her iki szcn ayr kaynaklardan olduunu sylemek gerekir, nk Yakut dilindeki biim Trk dillerindeki yt szcnn, talyan dilindeki biim ise Latin dilindeki septem szcnn deimi biimidir: * yt > stt septem > sette (Yakut) ( talyan)

Grld gibi, Yakut ve talyan dillerinde yeddi szcnn ses terkibi tesadfi bir benzerliktir ve bu benzerlik son 23 bin ylda hi bir balants olmayan bu dillerde ayr ayr oluum hatt ile ortaya kmtr. Bu oluum yolunun biraz da eski devrine inecek olursak, yani eski Trk ve eski Hint Avrupa arketiplerini belirlersek, onda her iki biimin de daha ok deieceini grrz. Bu nedenle de Yakut ve talyan dillerinde yeddi anlamnda kullanlan sette szcn her iki dil iin tesadfi benzerlik ve ayr ayr kaynakl szck olarak yorumlamak gerekir. Azerbaycan diyalektlerinde kaydedilen hefdi szc ise Rus dilinden alnma apteka szcnn fonetik olarak deimi biimidir. Grld gibi, apteka ve hefdi szcklerinde ortak hibir ses yoktur, ancak bunlar ayn szcktr, nk apteka//hefdi deimesi ses uygunluunu ve mmkn ses deimelerini yanstan ller ierisinde gereklemitir: a p t k (a) (h) e f d i i Szck sonundaki a> dmesi nceki hecenin vurgulu olmas ile ilgilidir, szcn ncesinde kendini gsteren >h ses tremesi olay ise diyalekt (eki, Garaba) zellii olup rnekseme olayn gsterir. Dier ses deimeleri ise Azerbaycan diline has dzenleyici deimelerdir: -pt- dalm bu nedenle -fdrefleksi vermitir ki, iki patlayc tmsz nsz yan yana geldiinde birincisi szclar, ikincisi ise tmlleir, yani -pt->-fd- deimesi biim bilimsel ses

182

bilimsel l bakmndan kanuna uygun bir durumdur. Birinci hecede a>e deimesi hem beraber ilendii f nsznn engel yerinin ileride olmas ile, hem de vurgulu ikinci hecedeki nlnn ince olmas ile ilgilidir, yani ses uyumuna (regressiv uyuma) gre szck damak uyumuna tabi olmutur. Szck sonunda k> deimesi de ses diziminde normal bir durumdur (ie, ine ve s). Bu deime ile ortaya kan sesi (y nsznn tmsz varyant) kendinden nceki nls (e) daraltmtr ki, bu da kurala uygundur, yani e>i deimesi de dzenleyici deimedir. Grld gibi, btn bu deimeler bir szckte (apteka) doal ekilde gereklemitir, szck dilin ses dizim kurallarna uydurulmutur. Demek ki, hi bir ses benzerlii olmayan apteka//hefdi denkliklerinden ayn szck gibi sz edebiliriz, ancak btn sesleri ayn olan Yakut ve talyan dilindeki yeddi szcnden ayr szckler olarak bahsetmek gerekir. Etimolojik yorum ses benzerliine deil, yukarda kaydettiimiz gibi, dil bilimsel (semantik, biimsel ve biim bilimsel ses bilimsel) ve dil d (tarihsellik, akrabalk, blge ve iliki) llere cevap veren ve belirli ses uygunluunu yanstan dil gereklerine dayanr. Btn bu sylenenlerin yan sra, Trk dillerinin etimolojik llerini bknl kurululu dillerin etimolojik llerinden ayrmak gerekir. yle ki, Trk dillerinin biim bilimsel ses bilimsel kuruluu son 34 bin yl sresinde ok az deimitir, bu nedenle de bir ok szck bu mddet zarfnda anlam yaps ile beraber fonetik terkibini de koruyabilmitir. rnein, Rus dilindeki navyuivat (yklemek) szcnn kk vyk-//vy deimesinde ve navyuivat eyleminin terkibinde tannmaz bir ekle brnmtr, ya da eski * ab- ( ap- eylemi hvatat

szcnn kknde hv- eklini almtr, Eer birinci durumda k// serbest deimesi

biim bilimsel ses bilimsel kural olup szcn biim bilimsel ses bilimsel kuruluunu deitirirse, ikinci durumda da a// deimesi (reduksiya) kendini gsterir. Ancak Trk dilleri her iki durumda da eski biimini (yk-, ap-) saklayabilmitir. Bknl dilin biim bilimsel ses bilimsel kuruluu ile eklemeli dilin biim bilimsel ses bilimsel kuruluu arasndaki farkl ynler etimolojik aratrmada daha ak bir ekilde gze arpar.

183

Etimoloji daha ok dilin tarihi ile ilgili olduundan biim bilimsel ses bilimsel kuruluun getii oluum yollar etimolojik yorumun ynn dzgn semeye hizmet eder. Etimoloji ve yeniden oluturum ile ilgilenen Trkologlarn ounluu Trk dillerinin eklemeli kurulua kadarki aamasn tek heceli karakterli devir olarak deerlendirirler ve bu gr szcklerin ilk biimlerinin belirlenmesinde kendini bir kez daha dorular. Bu nedenle de tek heceli dilin biim bilimsel ses bilimsel kuruluu zerinde biimlenen eklemeli dilin biim bilimsel ses bilimsel kuruluu ve bu kuruluun biimlenme ve oluma yollar etimolojik incelemede dikkate alnr. zellikle, ayr ayr szck trleri zerinde yaplan etimolojik aratrmada, eklerin etimolojik yorumunda biim bilimsel ses bilimsel kuruluun geliim seyri temel alnr. Eklerin etimolojisini ayr ayr biim birimler zerinde deil, belirli bir dizi oluturan biim birimleri sistem eklinde biimsel ulamlar zerinde aratrmak daha zorunludur. rnein, okluk eklerinin biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumu gsterir ki, buradaki biim birimler ayn zamanda derece ulamndaki ikileme modellerinde kullanlr. Demek ki, topluluk, iftlik, pekitirme, okluk gibi yakn anlamlar bildiren biim birimler hem derece, hem de okluk ulam zere sonradan ayrmlamlardr. nk eskiye gittike bu ulamlardaki biim birimlerin kkeninin ayn olmas durumu ortaya kar. Ya da iyelik, durum ve hatta tr ulamlarnn baz ekleri arasndaki etimolojik akrabalk yalnz sistem eklinde yaplan biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum ile aydnlanabilir. Etimolojik incelemede her bir szck trne zel llerle yanamak gerekir. rnein, dilde en eski szcklerden olan zamirlerin etimolojisinde karlatrmal-tip bilimsel yntem daha gerekliyse, saylarn yeniden oluturumunda hem tip bilimsel kurallara uygunluklar, eitli diller iin genel nitelik tayan ynler, hem de bireysel nedenlilik zellikleri dikkate alnr. Baz aratrmalarda ise yalnz bir ok say zerinde yaplan etimolojik aratrmann verdii sonucu btn say sistemine dahil etme durumlar olur, halbuki saylarn etimolojisi yalnz biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum ile ortaya kan arketipler zerinde yaplabilir, yani ncelikle

184

saylarn eski biimini saptamak, sonra ise bu arketipler zerinde anlamsal nedenlilii aratrmak gerekir. Herhangi bir szcn, ekin ve eski dil ilikilerini yanstan szlksel dil bilgisel denkliklerin biim bilimsel ses bilimsel yorumunda konumuzun dna karak etimolojik deerlendirmelerde bulunacamz dikkate alarak imdilik bu sylenenlerle yetinelim, nk sonraki blmlerde yaplan biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumlar da dorudan etimoloji meseleleri ile ilgilidir. Trk dillerinin kendine has etimolojik llerinin imdiye kadar belirlenmemesinin sebeplerinden biri Trk dillerini genletiren Altay kuramysa, dier sebep bu dillerin biimsel ses bilgisinin incelenmemesidir.

185

III. BLM

SZCK TRLER N N B MSEL SES B LG S

Yardmc ve zel szck trlerinin biimsel ses bilgisi eitli belirtilere sahiptir. Bu nedenle de bu szck trleri ayr ayr inceleme konularna evrilebilir. Hatta burada gzden geireceimiz esas szck trleri ise okluk bakmndan daha zengin olduundan sadece bir szck trnn eitli grnleri ayr ayr aratrmalarn konusu olabilir. rnein, yalnz tek heceli eylemlerin biimsel ses bilgisini byk bir monografik aratrmada tek bana ele almak mmkndr. Bu nedenle de burada esas szck trlerine ait szcklerin biim bilimsel ses bilimsel yorumlar genel sonular elde etmek amac gtmemektedir ve buna pratik imkan da yoktur, bu yorumlar yalnz bu dorultuda yaplan inceleme yntemini belirlemek ve bu yntemin ilk denemelerini ortaya koymak amacn tar.

1. S MLER N B MSEL SES B LG S

Btn dillerde olduu gibi, Azerbaycan dilinde de isimler szlk terkibinin esas ktlesini ierir. Bu szck tr hem biimsel ulamlar bakmndan, hem de yapm ve ekim biim birimlerinin yaps bakmndan dier szck trleri ile karlatrmada ok zengindir. Bu nedenle de isimlerin biimsel ses bilgisi eitli alardan incelenebilir. simlerde szck tretmenin baz meseleleri ve biimsel ulamlar dier blmlerde gzden geirilmitir.Burada ise yalnz tek heceli isimlerin biim bilimsel ses bilimsel incelemesi verilir.

186

Tek heceli isimlerin miktar hece kuruluuna gre belirgin bir ekilde deiir. yle ki, baz hece kurulular ok, bazlar ise ok az kullanlr. Tek heceli isimleri hece modelleri zere gzden geirmekle her modelin ses birim dalmn belirlemek mmkn olur. Tek heceli isimlerin biim bilimsel ses bilimsel yorumunda bir ok dzenli ilke gzlenilmitir. ncelemeye alnt szckler deil, Trke kkenli szckler alnm, szcn Azerbaycan dilinde kullanlan deikesi (veya deikeleri) dier Trk dillerinde kullanlan deikeleri ile karlatrlm ve ses yuvalarndaki kanuna uygunluklar esasnda szcn arketipi tespit edilmitir. Mmkn ses geitlerine dayanan yeniden oluturum da yuva usulne de yer verilmitir, yani ihtiya olduunda szcn trevleri ve semantik dallanmas da dikkate alnmtr. ncelenen isimlerin edebi dildeki deikelerinin yan sra, gerekli olduka, onlarn diyalekt ve konuma dilindeki karlklar, tarihi metinlerdeki biimleri de karlatrmaya dahil edilmitir. Ayrca yeri geldike, onlarn baka dillerdeki yansmalarndan yararlanlmtr. Biim bilimsel ses bilimsel incelemeden geirilen isimlerin tespit edilmi arketipi ou zaman ikili kk eklinde ortaya kar. Arketiplerin ou ayn zamanda eski diyalekt zelliini yanstr.

1. 1. VC KURULULU S MLER

ada Azerbaycan dilinde imdi arkaik biim birim olarak baz szcklerin terkibinde kalan uz (uzak, uzun), us (akl), e (ortak) biimindeki szckleri ve ir (iz) eklindeki diyalekt farklarn dikkate almazsak, VC kurululu isimlere unlar rnek gsterebiliriz: ad, at, ac, a, al (hile), an, ar, ay, a, et, er, v, l, n, in, iv, iz, iy, it, i, i, il, ov, od, ot, oh, d, n, uc, un, z, n vb.

187

Bu isimlerden bazlarnn biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumunu gzden geirelim, ncelikle eski Azerbaycan, daha sonra da eski Trk arketiplerini saptayalm. ad . Trk dillerinde bu szcn a:d// a:t // at deikeleri kullanlr. Buradaki uzun nl (a:) baz Trkologlarn (Resenen, 1969, 30; erbak, 1970, 193; ESTYA, 1, 1974, 198 vb.) dnd gibi, birincil uzunluk olmayp, yalnzca birok dilde kendini gsteren sonradan gerekleen uzamadr, nk hem tmsz, hem de tml nszle kullanlan a:t ve a:d biimlerinin bulunmas bu Trkologlarn birincil uzunluu onaylamak iin getirdikleri esaslar biim bilimsel ses bilimsel bakmdan dorulamamaktadr. Gsterilen deikelerde sonradan uzama (a>a:) ve tmszleme (d>t) fonetik olay gereklemitir. uva dilinde bu szcn yat varyant kullanlr ki, bu da y artm ile aklanr. Azerbaycan dilindeki ayama szc gsterir ki, eski Azerbaycan dilinde hala d//y diyalekt fark ile ad ve *ay szckleri kullanlmtr. Bu diyalekt fark ise boumlanma noktas kanununa gre Ana Trkede * nszn tespit etmeye imkan verir. *ad//*ay (n Azerbaycan) <*ad (Ana Trke) at . Trk dillerinin birounda at biiminde olan bu szcn at (*Tuva), aht (Sar Uygur), hat (Hala) biimleriyle de karlalr. Bu son deikeler

grtlaksl kurama gre arketipi *at eklinde belirlemeye olanak salar. Eer atr szc at anlamnda deilse, yani at//at denkliinden de bahsetmek mmkndr. *at//*hat (n Azerbaycan) < *at (Ana Trke) a . Trk dillerinde as//a://a//o deikeleri ile kullanlan bu szck Tuva dilinde a biim birimsel deikesine sahiptir. Bu son biim grtlaksl arketipe iaret eder ve Azerbaycan dilindeki hal//heil, ha szckleri, ayrca diyalektte at- eyleminden olumamsa, onda

(Balaken) kalan ka (bozba anlamnda) szc bu ihtimali dorular. Demek ki,

188

gsterilen deikeler *a//*as arketipini tespit etmeye imkan verir. Bir ok Trk dillerinde buday anlamndaki a szc Smer mitolojisinde buday tanrsnn adnda (A-nan) korunmutur. Avestada bu szck kahrk-a:a (tavuk yiyen) ifadesinde, eski Hint dilinde asana (yemek) szcnde ilenmitir. Osetin dilindeki bas//basae (orba) szckleri, bizce, ab + as>bas (sulu yemek) eklinde olumutur. Fars ve baz ran dillerinde de a://a//o eklinde olan bu szc ran, bazen de Hint-Avrupa kaynakl sayarlar. Ancak genel Trk biimi olan a szcnn biim bilimsel ses bilimsel incelenmesi gsterir ki, o en eski Trk szlk birimidir ve ilgin bir biim bilimsel ses bilimsel oluum yolundan gemitir. ran dillerine a eklinde geen bu szck Slav dillerinde kaa, Ermeni dilinde ise a eklinde izini korumutur. G. Ramstedt Kore dilindeki al (buday) szcn l// denkliine dayanarak Trk dillerinin a sz ile ayn kaynakl sayar ve bu fikir M. Resenenin szlnde de tekrar edilir (Resenen, 1969, 30). Eer bu ihtimal doruysa, eski in dilindeki glib (pirin) ve Slav dillerindeki hleb//kleb//hleb szcklerinin kkn de bu yuvaya

(*al) dahil etmek gerekir, nk Slav dillerindeki kaa, kuat szckleri gibi, hleb

szcnn de inandrc bir etimolojisi yoktur. O halde, yukarda belirlediimiz arketiplere *al arketipini de ilave edebiliriz. Arketiplerin says burada ele alnanlarla snrl deildir, nk eski Trk dilinde a szcnn az deikesi de kullanlmtr. Bu szc Trklerden alan Farslar onu azu e biimine koymu ve bu biimde yeniden Azerbaycan diline girmitir. Demek ki, bir arketip daha (*az) ortaya kar ve az szcnn - eki bu arketipin eylem olduuna iaret eder. Eylem biiminin ortaya kmas szcnn kkenini aydnlatr, nk bu szcn biimsel kuruluu da szckleri *az arketipini ortaya karr. Gzden geirilen materyal eski Trkenin daha derin katnda *as ve *al arketiplerini belirlemeye imkan salar, birinci arketipden * as//*as biimleri, onlardan ise * a (kaa, ca, hal), * az ( azan// azan), *a (a:, as, a), *az azan az-

eylemi ile ( azma anlamnda deil) balantldr. Grld gibi, az ve azan

(az ), ikinci arketipden ise *al ve * al (, ) biimleri tremitir.

189

*a// * a// *az (n Azerbaycan), *as *al (Ana Trke) er , . Trk dillerinde bu szcn e:r//

:r//ar//er//r//ir//y//://e//yr//yer//he://re: deikeleri kaydolunmutur (ECTYA, 1, 1974,322). Kuman dilindeki rsk//hrsk szcklerinin terkibinde r//hr kkn ayran M. Resenen er szcnn arketipini *(h)e:r(e) eklinde verir (Resenen, 1969, 46). Bu szc Avrupaya gtren Macarlar onun hrs () trevini Slav ve German dillerine geirmitir. Muhtemelen, Alman dilindeki herr (knyaz), Latin dilindeki erus//herus () szcklerinin kkndeki r//hr szc bu dillere daha eski dnemdeki ilikilerinde gemitir. Bu szc geni bir alana yayan Sakalar ( skitler) olabilir, nk Herodot er () szcnn Saka dilinde kii anlamnda kullanldn kaydeder (Gerodot, 1, 105). Eski n Asyada er szc geni yaylmtr. rnein, Smer dilinde rn (eren), Urartu dilinde rl (ba) vb. Ermeni dilinde ise bu szck daha derin bir iz brakmtr: arnanal//ayranal (erlemek), arutyun (kiilik), aru (erkek), ari (yiit), ayr (er), ara an (er gibi) vb. Douya giden Trk topluluklar ise er szcn vnk (ur) ve Mool (r) diline geirmilerdir. Grld gibi, er szc btn Avrasyaya yaylmtr ki, bu da eski Trk dilli topluluklarn eitli gleri ile ilgilidir. Trk dillerinde er szc daha derin katta mekanyerhareket adam kii anlamlar zere anlam dallanmas geirmi ar//r biim birimi ile ilgilidir. Ancak konuyu datmamak iin yalnz kii anlam kazanm olan er szcn gzden geirdik. Trk dillerinde bu szcn biim birimsel deikeleri gsterir ki, eitli dillerde nl uzamas (e>e:, e>e:), nl deimesi (>e, >e//a, >i), nsz dmesi ve nsz deimesi (r>, r>y) ile bu biim birimsel deikeler ortaya kmtr. Szck nnde h//y nszlerinin bulunmas ise eski grtlaksl telaffuzun yadigardr. Sylenenleri dikkate alarak, er szcnn arketiplerini yle gsterebiliriz: *r (n Azerbaycan) < *r (Ana Trke)

190

v . Trk dillerinde v//ev//b//iv//uv//uy// deikeleri ile kullanlan bu szcn yalnz Azerbaycan dilinde v//ev//v//y gibi birok biim birimsel deikeleri olumutur. Boumlanma kurallarna gre, btn biim birimsel deikeler b arketipinden tremilerdir. Urartu dilinde bani (lke) szcnn kknde izi kalan eb szc daha sonralar bu blgede yer ad biimlendiricisine evrilmitir: ban>ban>van deimeleri ve b//ab+ad, b//ab+ul, ab//ob+a tretme modelleri ile ortaya kan ban//van, abad, *abul//avul//aul, oba szcklerini buna rnek gsterebiliriz. Sanyoruz ki, Rus dilindeki oblast szcnn kk (ob-) de bu yuva ile balantldr. *eb (n Azerbaycan, Ana Trke) iz . Trk dillerinde iz//z//is//yz biim birimsel deikeleri bulunan bu szcn arketipi *iz eklinde belirlenebilirdi, ancak Guba diyalektindeki ir-iz ifadesi eski r//z denkliine iaret eder ve uva dilinde bu szcn yr (iz) deikesi bu tahmini dorular. Bu szcn eski Azerbaycan dilinde kullanlm is(<iz) deikesi ilgin bir biim bilimsel ses bilimsel durum ortaya karmtr. yle ki, eylem yapan -la eki is biim birimsel deikesine getirilirken fonetik deimeye uram (isle>isde) ve dilde izde//isde eklinde fonetik eiller ortaya kmtr. Ayn ek ile ayn kkn eitli biim birimsel deikelerinden oluan izde//isde szckleri anlam deimesi ile birbirinden ayrlmlardr: izlemek, isdemek. Bu bakmdan Fars dilindeki arzu szcnn etimolojisi de ilgin olabilir. *iz//*ir (n Azerbaycan, Ana Trke) ov . Azerbaycan dilinde av//ov eklinde kullanlan bu szcn Trk dillerinde de av//ov//ab biimleri vardr. Kumuk dilindeki hav varyant ve Ermeni dilinde tavuk anlamndaki hav szc eski grtlaksl nlyle (a) ilgili olabilir ve u halde aban szcnn kk ab// ab denklii ile ilikilenir. Ancak bu ihtimali

191

kabul etmek iin ek bilgi toplanmaldr, bu nedenle de Kumuk dilindeki varyant (hav) imdilik teorik olarak h artm ile aklamak gerekir. Dier biim birimsel deikeler ise *ab varyantnn arketip seilmesini gerektirir. Demek ki, Azerbaycan dilinde *ab>av>ov deimesi gereklemitir. Eski Ermeni yazlarnda geen av szc de gei aamasn (av) yanstr. *ab (n Azerbaycan, Ana Trke) < Ana Trke *ab(?) od . Trk dillerinde o:t//o:d//od//uot//ot//ut//vut biim birimsel deikeleri ile kullanlan bu szcn eski dnemlere ait iki arketip vermek gerekir: (*ot//*od), nk d//t fark bu szcn trevlerinde devam etmitir, rnein, oda//od-un, ot-ag, yani oda, odun szckleri d nszn, otag szc ise t nszn yanstr. Bir ok dillere geen ocag szcnn birleimi de ot//od ve ak eyleminden (ya da yak- eyleminden) ibarettir: otak//odak//otyak//odyak>o:cak//ocak//oak vb. Avestada (atar), eski Fars dilinde (a:tar), yeni Fars dilinde kullanlan (ate) od anlaml szcklerin ve baz Slav dillerinde od, ocag anlamnda kullanlmas vatra szcnn kknde de ot biim birimi kendini gsterir. Eer Slav dilleri uva (vut) biimine uygun gelen durumu almlarsa (Egorov, 1969, 57), ran dilleri Trk dillerindeki genel biimi (ot) benimsemilerdir, unu da kaydedelim ki, od anlaml bu szcklerin Hint Avrupa kaynakl olduu gr inandrc delillere dayanmamaktadr (Fasmer, 1, 279, bak. szne). Mool diline de odgan (od han od tanrsnn ad veya kk oul, yani

evin ocan koruyan), odigin (od tigin ate prensi) vb. trevler ile geen od szcnn Hint-Avrupa kaynakl olduu gr inandrc deildir. Dillerinde oda//otag//oag (od saklanan yer), odun, (yakacak) szcklerini btn Avrasyaya gtren topluluklarn Trk dillini konutuklarn kabul etmek gerekir. *od (n Azerbaycan), *ot//*od (Ana Trke)

192

ot . Trk dillerinde ot//ot//ut biimleri bulunan bu szck Rus diline geen otara (sr), Slav dillerindeki otava (biimden sonra kan ot), Udin dilindeki otarisun (otarmag) szcklerinin kknde de yer alr. Tuva dilindeki ot varyant bu szcn arketipini *ot eklinde belirlemeyi gerektirir ve eski Ermeni diline geen hot (ot) szc, diyalektlerimizde kalan

otma//hotma szc de bu yeniden oluturumu onaylar.

*ot//* ot (n Azerbaycan) *ot (Ana Trke) Grld gibi, VC kurululu isimlerin biim bilimsel ses bilimsel incelemesi birok durumda nllerin eski dnemlerde boaz tutulmas ile sylendiini (grtlaksl kuram) ortaya karr. Bundan baka, VC kurululu isimlerin ounun btn Avrasya dillerine yayldn grrz, bu ise Trk dilli topluluklarn eski glerine bal olarak dorulamalar yapmaya yardm eder.

1. 2. CVC KURULULU S MLER

Azerbaycan dilinde dier hece kuruluuna sahip isimlere oranla CVC kurululu isimler daha oktur ve bu zellik dier Trk dillerinde de grlr. Dilin temel szlk varlna dahil olan mevsim adlar (yaz, yay, kz, g) ve bir ok organ ad da bu modeldedir: ba, bel, bud, gan, ga, gl, g, gol, diz, dil, di, d, tas, tel, tk, kz vb. Dier anlamlarda CVC kurululu olan isimler unlardr; bal, ban, bar, ba, bey, bz, bit, biz, bic, boy, buz, bu, bt, b, paz, pas, pay, pe, pir, piy, pul, pu, var, vel, ver, gab, gaz, gar, gah, g, gf, gz, gy, gn, gr, gov, goz, gor, go, gul,

gum, gu, da, dad, daz, dam, dan, da, deb, dem, div, diz, don, dor, du, z, zo, zor, ya, yal, yay, yas, ya, yel, yem, yer, yiv, yun, yk, kel, ke, kir, kif, kov, kol, kos,

193

kz, ky, kl, kn, kl, gl, gn, gc, mal, mey, meh, mh, say, san, sal, sac, sa, sel,

sef, sim, soy, sz- (sav), sd, ta, tay, tar, tas, tat, ta, tel, ter, tir, t, toz, toy, top, tor, tum, tut, tl, han, ha, ha, hez, hof, hal, hin, him, hov, his, ag, ay, ar, em,

en, im, l, p, ul, cam, can, car, cib, cil, cur, cz, an, am, ah, iv, il, um,

ur vb. Bu kuruluta olan isimlerin birou anlam deimesine urayp eitli gvdelerin terkibinde (dar-, oy-un) kalm, bir blm ise arkaiklemitir, rnein, dn (gece), av (hret), sav (sz), ut (ruh), am (aman) vb. ada dilde ayr bir szck olarak kullanlan CVC kurululu bir iki ismi biim bilimsel ses bilimsel bakmdan gzden geirelim. ba . Trk dillerinde bas//ba://bo//va//pa//pas varyantlar ile kullanlan bu szcn arketipi *ba eklinde belirlenir. Bulgar, Srp, Polonyal, Rus, Fars, Arap vb. dillere ba szcnn birok trevi gemitir (ESTYA, II, 1978, 8788). Biraz eskiye gidildiinde aka grlr ki, ba szc ba, yce, byk anlamlarnda bas//mas//baz//maz deikeleri ile Yunan, Latin ve eski ran dillerinde kullanlr, mts (byk) eklinde Ermeni dilinde de korunmutur. Antik medeniyetin en ilek terimlerinden olan basilvs, basilika//bazilika szckleri ve eski ran dillerindeki mas, mazda szckleri bu anlamlar korumutur. Azerbaycanda ve Orta Asyada milattan bin yl nce yaayan kalabalk Massagetlerin adnda da (etnonim) ba szc kullanlmtr: massagt (mas-sa-gt ba sakat). Eer bizim Miladn V. asrndan Ermeni kaynaklarnda ad yer alan maskut//mazkut topluluklarnn adnda ba-kut modeli deilse, o halde Azerbaycanda yaayan Maksutlar ayn ekilde bu Massagtlerin kalntsdr ve aralarndaki bin yllk fark massagt>maskut deimesini ortaya karabilir. unu da kaydetmek gerekir ki, bu Trk dilli topluluklarn ad Trk kaynaklarnda deil, Yunan (massagt), Ermeni (maskut) kaynaklarndaki yazl biimidir, yani giriime uram biimdir.

194

Smer, Elam kaynaklarnda karlatmz *al bal tanr adnda //s denklii vardr, nk Akat dilinde bu szck lamatu//lamastu eklinde ilenmitir, yani almasl//albat modeli tekrar olunmutur ki, bu albast szc daha sonralar ran ve Rus dillerine, ayrca Kafkas dillerine de gemitir (Celilov 1985, 7273). Bu nedenle de ba szcnn arketipini belirlerken //s fark dikkate alnmaldr. *ba//*bas (n Azerbaycan, Ana Trke) bey . Trk dillerinde bay//ba:y//boy//pay//pey, Azerbaycan

diyalektlerinde bey//beg//bay, Hazar dilinde bak//bek (Al stahri), eski Trk

yazlarnda ise beg eklinde olan bu szcn arketipini biim bilimsel ses bilimsel yoruma gre *bag eklinde belirlemek gerekir, bu arketipten treyen biim birimsel deikeler anlamsal dallanma geirmitir ki, bunlar da Azerbaycan dilinde kalan bayram, bayma , bayat, bayat, begtili, beyim, elbey, ba an, ma an, muan, bayandur vb. szcklerin kknde korunmutur. Bu sz tanr, kabile, kabile bakan, kii, kahin, kabilenin arazi ad gibi szcklerde ilenmitir. Eski n Asyada tanr ad olarak yaylan Bag szcnn hem bayat (MK, III, 186), hem de baa (Malov, 1959, 910) trevleri eski Trk yazlarnda da tanr anlamn saklamtr. Bu anlamda ran ve Slav dillerine de gemitir (bak, baa, bo ). Mannada ba tanr ba -matu (. e. IX. yy.), Urartularda ba tanrnn ei Bagbartu adn alrm (Dyakonov, 1956, 33). Maday (Midiya) devletinin bakenti Ekbatan yaknndaki Bistun yer ad eskiden tanrlar meskeni anlamnda Bagastan eklinde ilenirmi. Demek ki, bu blgeye gelen ran dilli topluluklar ba szcn Midyallardan almtr. Trklerde ayn zamanda totem gibi ilenen baa szc anagl//buynuzlu//tas baa modelinde Rus diline tercme yoluyla gemitir: ere (p) paha.

*ba //*beg (n Azerbaycan), *ba (Ana Trke)

195

boy . Trk dillerinde boy//buy//puy//poz//bod//bos//pos//bot deikeleri ile ilenen bu szck eski d//z//y diyalekt farkn yanstr, bu nedenle de *d nszn ilk biim kabul etmek gerekir. *boy (n Azerbaycan) < *bod (Ana Trke) var . lk anlam yok szcnn kart olan var szc Trk dillerinde ba:r//bor//ba://ba//va:r//var//pa:r//pur varyantlar ile ilenir. Uzun nlnn bir ok dillerde korunmas bu szc kk deil, gvde olarak sunar, yani uzama kk ve ek birleiminde ortaya kmtr. Bu nedenle de eski Azerbaycan dili iin belirlediimiz *bar arketipi sonraki aamaya aittir. Eski Trkedeki *ba sz ise topluluk bildirir (IV, 1. 9). *bar (n Azerbaycan) < *ba+(V)r (Ana Trke) go -. Trk dillerinde kokar//kokor//kukar//kokar //kohar//kukar//hua//kua ve Azerbaycan, Trkmen, Trk dillerinde

o//ko

biiminde ilenen bu szck hakknda M. Kakarl, ko szcnn Ouzca olduunu ve aslnn ise koar eklinde olduunu yazar (MK, 1, 311). Dorudan gsterilen iki heceli deikeler iin *koar biimi arketip olarak ayrlr ve dier biimlerin ondan tremesi biim bilimsel ses bilimsel ller ierisinde gereklemitir: koar>koar> ko ar>kokar vb. Bir heceli biimi iin ise *go arketip seilir ve bu deike yukardaki iki heceli isimlerin kknde yer alr. Bu biimin eski Ermeni dilinde ko (go), ka (goag) ve Grc dilinde oi (ko) szcklerinde tekrar edildiini grrz. lgintir ki, go szcnn iki heceli varyant da Ermeni diline gemitir. V. Gukasyan Ermeni dilindeki koy//hoy (koyun) szc gibi, ohar (kohar) szcnn de

Kpak dilinden alndn gsterir (AFM, 1984, 140). Ermeni dilinde hem Ouz, hem de Kpak elementlerinin olmas eski Azerbaycan dilinin zellii ile balantldr.

196

*go (n Azerbaycan, Ana Trke) Gzden geirilen CVC kurululu isimlerin biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumu eski dil ilikileri bakmndan ilgin durumlar ortaya karr. rnein, dil szcnn tolma (dilmanc), tolkovanie (yorumlama, tercme), tilipat (ses karmadan, yani konumay brakp sessiz yemek), telmit (ezberlemek) gibi trevleri Rus dilinde anlamsal ve biim bilimsel ses bilimsel deimelere urad gibi, yzlerce CVC kurululu Trke kkenli szck de Slav, ran ve Kafkas dillerinde yaar. Byle szckleri biim bilimsel ses bilimsel incelemeyle ortaya karmak mmkndr. Baka dillerdeki CVC kurululu Trke kkenli szcklerin hepsi yk szcnde olduu gibi, yani vyuk (yk), navyuivat (yklemek) gibi deimemitir, temiz eklini saklayanlar da vardr ki, onlarn ortaya karlmas da zor olmaz. rnein, eski Ermeni dilinde tl (tel), yu (ya), tor (torun) eklinde ilenen Trke kkenli szckler eski biimini ve anlamn tam olarak yanstr.

1. 3. CV, V, VCC VE CVCC KURULULU S MLER

ada Azerbaycan dilinde CV ve V kurululu isimler yok derecesindedir, ancak eski devre gittike onlarn izi ortaya kar. Hem de anlalr ki, bu isimler ok zengin biim bilimsel ses bilimsel deimelere, anlamsal dallanmalara uramtr. rnein, gu (ses) szcnn yzden ok trevi olumutur (Djalilov, 1934). ada dilde ilenen su szc ise *sub arketipinden tremitir, yani sub>suv>su deimelerini geirmitir. Dilimizdeki suv(ar), suv(ag), suv(at) szckleri gei aamasn korumutur. ada dildeki VCC ve CVCC kurululu isimler imdi kk szce benzeseler de, tarihi bakmdan gvde eklinde biimlenmiler, birinciler (and, alp vb.) dilde az olsalar da, ikinciler onlara oranla oktur: brk, grk, gurd, kend, krk, gulp vb.

197

Art sremli dil bilim bakmndan her iki modeldeki gvdeleri kk ve eke ayrmak gerekir; *an-d, *al-b, *br-k, *kr-k vb. Grld gibi VCC ve CVCC kurululu gvdelerin ounluu eylem kknden ve isim yapan ekten ibarettir, genellikle, bu kurululu isimler treme szck ve adlama yolu ile olumulardr. CVCC kurululu isimlerin biim bilimsel ses bilimsel incelemesi gerekli sonular elde etmeye olanak salar. rnein, btn Avrasyaya yaylan kk szcnn incelemesi gsterir ki, Tacik (kuk), Efgan (kk, kuk), Fars (kuk, kok), Osetin (kuk, koska), grc (koki) vb. ran ve Kafkas dillerinde ilenen bu szck Yunan, Fransz dillerine, oradan ise Rus diline (kiosk) gemi (Murzaev, 1984, 299) ve yeniden Rus dilindeki biimi ile Azerbaycan diline gemitir. Azerbaycan dilinin yazm klavuzlarna bu szck kk//kiosk varyantlarnda biim bilimsel ses bilimsel eil eklinde dahil olmutur.

2. SIFATLARIN B MSEL SES B LG S

Szck trleri ierisinde sfat derece ulam ve kendine has anlam yaps ile seilir ki, bu da l, hacim, tat, koku, renk, ve benzeri bu gibi belirti ve durum bildiren szckleri ierir. Trk dillerinde sfatlarn kendine has ekleri (-l, -sz, -cl vb.) ve i ekleri de (m, b, p, s) olmutur. Sfat yapmann eski modellerinden biri de baka isimlerin nne geldiklerinde isimlerin sfatlamasdr: ky reng, dz sz vb. Gemite belirtinin kuvvetlenmesi veya dorulanmas iin benzetme, karlatrma ynteminden yararlanlmtr ki, bu yntem bugn de kendini gsterir. rnein, Yakut dilinde yle yaplarla karlalr: kmer hara (kmr gara kmr gibi kara)

tuus maan at (duz a at tuz gibi ak at) t maan (sd a) st gibi ak) ot keh (ot gy ot gibi gy)

uot khl (od gzl od gibi krmz)

198

Elbette, byle yaplardaki l nitelikli ilk bileenler sfatlama olanana sahiptir ve Azerbaycan dilindeki isim-sfat karakterli szcklerin bu yolla meydana geldiini dnmek gerekir. Tek heceli sfatlar esasen CVC modelinde olsalar da, VC ve CVCC kurululu sfatlarla da karlalr. rnein, boz, bo, bol, ky, kk, kp, kar, kor, daz, al, cr, cod, in, il, iy, a, ken, saz, sa, sh, pis, gt, ya, or,

it, i, ah, en, ad, dik, dz, dul, don, toh, has, ham, gur, yad, dar, gom, kom, gc;

al, uz, a, ac; berk, dinc, kor, irk, gart, lrt vb. Sfatlarn ilgin anlam zelliklerinden biri de udur ki, onlarn bazs zaman getike tam ters anlam zere ayrmlar. rnein, nceden olumlu anlaml deli, ou szckleri imdi olumsuz anlam yk tar, yani nceden yiit anlamnda ilenen bu szcklerin biri ruhu hasta (karlatrnz: delihana), dieri ise

yolkesen, zorba anlamn ifade eder. Ya da eskiden nutuk atan, gzel konuan (krasnoreivy) anlamnda ilenen dlr (dil-gr) szc imdi tamamen olumsuz anlam kazanmtr. Ancak bu szck (dlr) Tuva dilinde ilk anlamn saklamtr. simlerde olduu gibi, sfatlarda da CVCC kurululu szckler tarihi bakmdan kk ve ekten ibarettir, yani *gar-d (gart), *ber-ik (berk) vb. rnein, irk szc Kumuk dilinde nceki kuruluu (irik) korumutur. Azerbaycan dilindeki VC ve CVC modelli baz sfatlarn biim bilimsel ses bilimsel deerlendirmesini verelim. a . Trk dillerinde birok trevleri olan bu szcn

a//ak//ag//a:k//ah//ok varyantlar gsterir ki, onun arketipi *ag eklinde olmutur.

lgintir ki, Ermeni dilinde tuza a denilir. Genellikle a szc bir ok dillere gemitir. *ag (n Azerbaycan, Ana Trke) uz , . Bu szck Trk dillerinden, herhalde, yalnz Azerbaycan dilinde kalmtr ve folklor eserlerinde ilenmektedir. Masallarda sefere kan kahramann yolu az getdi, uz getdi, dere, tepe, dz getdi forml ile verilir

199

ki, burada uz szc az szcnn kart gibi ok, uzag anlamnda ilenir dier Trk dillerinde uz uza- (uzanmag), uzan-, uzay- eylemlerinin terkibinde korunmutur (ESTYA, 1, 1974, 570 572). Art sremli bakmdan, uzun, uzag, uzatszcklerinin kknde uz sfat deil, uz eylemi durur. Demek ki, eski dnemlerde *uz szc ikili kk olmutur. uva dilinde uzun szcnn vrm eklinde ilenmesi gsterir ki, uz eyleminin ur- varyant da olmutur, yani r//z diyalekt fark bu szce de aittir. uva dilinde szck nne v sesinin eklenmesi de kantlar ki, vrm szcnn kk ur- eklinde olmutur. *uz (n Azerbaycan, Ana Trke) al . Trk dillerinde al eklinde ilenen bu szck yalnz Trkmen dilinde uzun nlyle (a:l) verilir. Bu ekilde sonradan uzama para anlamnda ilenen a:l varyantnda da kendini gsterir. Azerbaycan dilinde alca, algrmz, alyanag, algan, allg, all-gll, allanmag, altun ve benzeri trevleri olan al szcnn anlam aslnda renk bildirir. lgintir ki, hile yalan anlamndaki al szcne -la eki getirildiinde fonetik deime gerekleir, ancak renk bildiren al szcne getirilen bu ek fonetik deimeye uramaz: aldanmag, allanmag. Al szc ve onun eitli trevleri Fars, Rus, Ermeni, Mool, Vps ve benzeri dillere gemitir ve bu durum eitli aratrmaclar tarafndan kaydolunur. Ancak bu szcn daha eski zamanlarda Hint- ran dillerine, genellikle Hint-Avrupa dillerine getii gr ileri srlmemitir ve bu nedenle de bu dillerde eski zamanlardan beri ilenen al szc ile Trk dillerindeki al szc sadece karlama (veya rtme), yani tesadfi benzerlik olarak aklanmtr (ESTYA, 1, 1974, 126). Azerbaycan dilinde al kk yaldz (parlak) szcnde de ilenir. Bu nedenle de daha eski dnemde al szcnn od anlam yal kknden treme ihtimali

200

gemite G. Vambery tarafndan ileri srlmtr. O, al szcn parlamak anlamnda olan yal szcne balamtr (ESTYA, 1, 1974, 126). *al (n Azerbaycan, Ana Trke) < Ana Trke. *ya(l) (?) bo . Trk dillerinde bo//bosy//bo://po//bu//pu//pos varyantlar ile ilenen bu szcn arketipini *bo eklinde vermek gerekir, ancak Karagas dilindeki bot varyant iki ihtimal daha dourur; bunlardan biri bot//bos//bo deimesi, dieri ise bo szcnn iki blmden, yani bo (kk), - (ek) terkibinden ibaret olmasdr. Son ihtimalde bot szcndeki -t elementi de ek olur. Bu bakmdan Rus dilindeki pus(to) ve pol(n) szcklerinin ortaya kard //l fark da ilgintir. *bo (n Azerbaycan, Ana Trke) < Ana Trke *bo() (?) boz . Trk dillerinde boz//bo:z//bos//pos//poz//buz//bz//moz da karlalr. Bu son

varyantlar ile ilenen bu szcn Mool, Evenk ve baz Trk dillerinde bor//bora//boro//poro//bora//pora varyantlaryla varyantlardaki iki hecelilerin gvde olduunu dikkate alp, bu szcn arketipini r//z diyalekt fark ile belirlemek gerekir: *bor, *boz. Renk bildiren bu szck eski Trklerde totem olan canavarla balantl ifadelerde de ilenmitir. rnein, br (anavar), boz gurd. Genellikle, bu szck r diyalektli topluluklarn dilinden Mool, ManuTunguz (evenk), Fars dillerine, z diyalektli tayfalarn dilinden ise Romen, Bulgar, Rus, Ukrayna dillerine gemitir, bu szck Sakat (skif) dilinde de bor(a) eklinde ilenmitir. *boz (n Azerbaycan), *boz//*bor (Ana Trke) gy , . Trk dillerinde g:k//g:k// kyh//gk//gg//gv//

kvak//g//goo//gog//gieh//gieg//kk//kok//goy//kk//kuk//kek varyantlar ile ilenen

201

bu szck Evenk dilinde kuku, Mool dilinde kke varyant ile dikkat eker. Biim bilimsel ses bilimsel bakmdan, yalnz uva dilindeki kvak ve A. Zayonkovskinin kaydettii gieh//gieg varyantlar gy szcnn ilk arketipinin

*gog eklinde belirlenmesine engel olur, halbuki dier varyantlar bu arketipi ortaya karr. Bu nedenle de engel olan varyantlar yenilik saymak gerekir. Ya da onlarn biim bilimsel ses bilimsel oluumu ayr ayr sebeplerle ilgilidir. Udin dilinde bu szck ky//gog diyalekt fark ile ilenir. Strabonun Gagar (ena), eski Ermeni kaynaklarnn ise Gugar (k) eklinde verdii Kyer blgesi de eski Azerbaycan topluluklarndan olan Kyerlerin ad ile balantldr. Ermeni tarihisi Favstos Buzand (V esr) Massaket (mazkut) hkmdar Sanesann nderlii ile Ermenistana saldran Alban topluluklar arasnda Hunlarla Gugarlarn adn bir arada anar (Ayvazyan, 1976, 306). Grld gibi, hem Gugar//Gogar yer ad, hem de Gugar etnonimi gy szcnn eski biimini yanstr. *gog//*geg (n Azerbaycan) < *gog (Ana Trke) toh . Trk dillerinde tok//dok//tok//dok//toh//doh//tuk varyantlar ile

ilenen bu szck aslnda daha eski devirlerde gvde eklinde biimlenmitir. yle ki, toh szc dol//da//doy//tod//tr(e) eylemleri ile ayn yuvaya (*do-) girer.

Ancak bizim amacmz burada bu yuvadan treyen toh szcnn arketipini

belirlemektir. Bu nedenle de bu szcn arketipi gsterilen varyantlara dayanarak belirlenir: *dok (n Azerbaycan) < *do (Ana Trke)

gn

Trk

dillerinde

ge//gi//gi:

//kie//k//ke//ki//

keng//king//genk//gen//ken varyantlar ile ilenen bu szcn ge, eklinde eylem sestei de vardr. Demek ki, ikili kk olan gen szcnn arketipini * , eklinde belirleyebiliriz ve grld gibi, bu arketip baz dillerde imdi de ilenmektedir. Ancak Azerbaycan dilindeki n irina szc dier Trk dillerinde de n//in//:n//i:n//en////i//in//an varyantlarnda ilenir ve bu szckler iin

202

belirlenen *, arketipi gn szcnn arketipine grtlaksl nl bakmndan yaknlar. Demek ki, n//kn ayrmlamas Ana Trke dneminde gereklemitir, yani her iki biim birimsel deike ayr ayr anlam benzerlikleri zere deimitir. * //* (n Azerbaycan, Ana Trke) < *e (Ana Trke) gur , . Trk dillerinde gr//gur//kr//kur//hr// hr//kr//gur varyantlar ile ilenen bu szcn arketipi * ur eklinde olur.

Eski Azerbaycanllar kendi topraklarndan akan en byk aylardan birini de bu szckle (Kr) adlandrmlardr. *kur//*kr (n Azerbaycan) <* ur (Ana Trke)

dar , . Trk dillerinde dar//da:r//ta:r//tar//ta://tay//tor varyantlar ile ilenen bu szcn arketipi *dar eklinde belirlenir ki, bu biim baz dillerde imdiye kadar korunmutur. Azerbaycan dilindeki darh- ve darl szckleri gsterir ki, bu szcklerin

kknde dar- eylemi bulunmaktadr. Demek ki, dar szc de eski ikili kklerdendir. *dar (n Azerbaycan, Ana Trke).

3. ZAM RLER N B MSEL SES B LG S

Trk dillerinde zamirlerin biimsel ses bilgisi ilgin zellikleriyle ile dilcilerin dikkatini oktan ekmitir. Bu alanda birok aratrma yaplmasna ramen, zamirlerin biim bilimsel ses bilimsel kuruluunun oluma yolu hakknda genel bir

203

gre varlamamtr.1 Zamirlerin ilgin zelliklerinden biri de udur ki, onlarn bazs Hint Avrupa, Fin Ugor, Mool, Manu Tunguz, Kafkas ve eski n Asya dillerindeki zamirlerle rtr, yani en eski dil ilikilerini yanstr. Yalnzca Azerbaycan dilindeki kii ve iaret zamirlerinin (men, sen, o, biz, siz, onlar, o, bu vb.) tarihsel abidelerde ve diyalektlerde eitli biim birimsel deikelerine rastlamak mmkndr ve bu eitlilik daha ok zamirlerin durum ekleri ile ilenmesinde kendini gsterir. Azerbaycan dilciliinde kaydolunmu kii ve iaret zamirlerinin biim birimsel deikeleri unlardr: I. kii (mn, men, man, ben, ban; biz, bz)

II. kii (sn,sen, san; siz, sz) III. kii ve iaret (o, u, ol, ul, *an, ho, hu; olar, ular, onlar, unlar, anlar, holar, hular). aret (bu, b, mu, m; bunlar blar, mular, mlar; u, ol; u, o) aret zamiri olarak ilenen habu, ubu, ibu, hab, hao tipli zamirler iki iaret zamirinin birlemesini yanstr. rnein, ha-bu, u-bu, i-bu, ha-b, ha-o. Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturuma esasen n Azerbaycan zamirlerinin arketipleri yledir: I kii *ben, *biz; II kii *sen, *siz; III kii *o, *ho, *olar, *holar. are zamirleri: *o//*ho, *bu, *u, *u. Eski Azerbaycan arketipleri ile Trk dillerindeki zamirleri

karlatrdmzda bir kat daha eskiye inebiliriz. Yani Ana Trke biimlerini belirlemek olana oluur. rnein, uva dilindeki epir (biz) zamiri ekim yaplrken pir biim birimsel deikesi ile ilenir, esir (siz) zamiri de sir eklinde
1

Bu meselenin aratrlmas tarihi ve bu alanda sylenmi grler konusunda u eserlerde geni bilgi

vardr; erbak, 1977, 122128; Poieluetkin, 1975, 130146; slamov, 1973; 1986.

204

ilenir ve bylelikle, r//z denklii ortaya kar; pir//biz, sir//siz. Byle eski diyalekt fark ol//o, ul//u iaret zamirlerinde de l// eklinde kendini gsterir. Bu durum, yani l// denklii F. G. shagovun da dikkatini ekmitir ( PSGTYA, II, 1956, 249). Ya da Yakut dilinde bu zamiri bu eklinde ilendii halde, kma durumu eki ile mantan (bundan) eklinde ilenir ve bu durumlar man ve bu zamirlerinin hem eski biimini, hem de eski ilikisini saptamaya yardm eder. lgintir ki, Trk dilleri ierisinde daha eski biimleri koruyan Sar Uygur dilinde III. kii kol//ol varyantlarna, iaret zamirleri ise gol//gul, go//gu varyantlarna sahiptir (Teniev, 1966, 23). Bu ise Eski Azerbaycan arketipleri (*o//*ho) ile karlatrmay gerekletirir ve daha eski biimin grtlaksl nlyle belirlenmesine olanak salar. Kii ve iaret zamirlerinin Trk dillerinde ilenen biim birimsel deikeleri biim bilimsel ses bilimsel bakmdan Ana Trke iin u arketipleri ortaya karr: I. kii zamiri: *ben//*ban, *biz//*bir II. kii zamiri: *sen//*san, *siz//*sir III. kii ve iaret zamiri: *ol//*gol, *olar//*golar aret zamirleri: *bu, *su//*u, *o//*go, *ol//*o, *on, *an aret zamirleri Ana Trkede bul//bun, sul//sun//ul//un, ol//on//an//gol ve benzeri biim birimsel deikelerle ilenmek olanana sahip olmutur. nc kii zamiri ile ayn kaynakl olan iaret zamirinin Trk dillerindeki biim birimsel deikeleri (ho, hu, go, gu, o, u, ol, al, an vb.) gereinden fazla eitlilik gsterir. Bunlarn ayn kaynaktan olduu grn ou dilciler kabul ederler, ancak III. kii zamirinin kategorisel-dizisel yeri konusu hala tartmal olarak kalr. Yukarda Ana Trke iin belirlediimiz kii zamirlerinin arketipleri kk deil, gvdelerdir, yani kk ve ekten ibarettir. Birincil kkleri ayrmak iin biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumu devam ettirmek gerekir. Trk dillerinde III. kii zamiri ile o iaret zamiri ayn kaynakl olduu gibi, I. ve II. kii zamirleri de bu ve u iaret zamirleri ile ayn kaynakldr. Bu olaslk

205

hem Trk dillerindeki kii ve iaret zamirlerinin biim bilimsel ses bilimsel kuruluu ile, hem de genel tipoloji kanuna uygunluk ile kantlanr2. Elbette, A. . Potseluyevski gibi, dilde daha nce I. kii zamirinin, sonra ise II. kii zamirinin olutuunu dnmek doru deildir (Potsluevskiy, 1975, 141). nk dilde I. kii zamirini birisine kar kullanmak gerekir ki, onu bildiren biime ihtiya o zaman oluur, yani I. kiiyi bildiren szckle II. kiiyi bildiren szck ilikili ekilde, hem de karlatrma arac gibi biimlenebilirdi. Bu nedenle de her iki kiiyi bildiren szcklerin denk ekilde biimlendiini dnyoruz, bu gr bu zamirlerin biim bilimsel ses bilimsel kuruluu ile de onaylanr. nc kiinin biimi ise onlardan bir o kadar farkldr. Her kii zamirinin ve onlarla ilikili olan iaret zamirlerinin dilde olumas ve biimlenmesinin mantksal yorumu yledir ki, eski insan kendi bedenine ait anlay bir szckle (men, bu), yaknda olan kavram anlayn dier szckle (sen, u), kenarda veya uzakta olan kavram anlayn ise baka bir szckle (o) ifade etmitir ki, bu ifade biimleri de dilde kii ve iaret zamiri olarak biimlenmitir. Grld gibi, bu zamirler temel yakn uzak anlaml karlatrma zere biimlenmilerdir. Bu sylenenleri tablo eklinde genelletirip biim bilimsel ses bilimsel incelemeyi devam ettirelim. Tabloda Ana Trke dneminden nceki aamaya ( lk Trke) ait verilen biimlerde (bV, sV), daha dorusu, yuvalarda nl ses, belirsiz nl (V) iareti ile kaydedilmitir. Ana Trke dnemindeki z//r, n, l// elementleri ise eklerdir.

Dnya dillerinde zamirlerin tipolojik benzerliini aratran K. E. Maytinskaya bu konuda yle

206

LK TRKE

ANA TRKE

Arketipler ve ada Biimler

/ ekirdek / *b (v) - - > \ \

bi + z r

ba //b + n bu+ n

/
/ *s (v) - - > Yakn \ \

si + z r

sa //s + n su//u + n

*biz, *bir, *bis, *pir, pir, boz, bz, pz, pj, ps, mz, *ban, *bn, men, mn, man (uvaada eb) *bun, bul, bl, bol, b, p, bo, po, b, bho, b, mo *siz, *sir, sz, sz, hz, silr, sirer, sir, esir, (uvaada es) *sn// *sun, *sul//*ul sol, us, so, o, su, us

+n l Uzak *O - - - - > go//o + -

*gos//*on, hon, hun, an, un *gol// *ol, *a, kol, al, ul, u, ho, u, hu, go, gu

Cetvelden de grld gibi, arketipler ve ada biimler blmnde verdiimiz biim birimsel deikeler, hatta Ana Trke dnemi iin gsterilen biimler baz dil ve diyalektlerde imdiye kadar korunmutur. Ana Trke dnemine dahil ettiimiz ekler ise (-n, -l, -r, -z, -) Trkolojide en etin bilmecelerden saylr. zellikle, bu-n-da tipli szcklerdeki i ek (-n-) ve biz//siz szcklerindeki -z elementi hakknda birbirinden farkl eitli grler sylenmitir3. Dikkate almak gerekir ki, bu elementlerin etimolojisi yalnz zamir ulam ile alamaz, nk bu elementlerin ilenme dairesi hem adlarda, hem de eylemlerde geni bir ekilde yaylmtr. Bizim grmze gre, diyalekt farkn yanstan -r//-z elementi topluluk
yazar: Gerekten de, birok dilde iaret zamirleri ile I. ve II. kii zamirlerinin ayn kaynaktan olmas durumu onlarn ayn kkl szleri ile de dorulanr. (Maytinskaya, 1969, 197).
3

Bu grlerin zetini ve deerlendirmesini A. M. erbak geni olarak verdiinden burada tekrar

etmeye gerek grmedik (erbak,. 1977, 86, 124134). unu da kaydedelim ki, aratrmac z biimini okluk bildiren ek olarak kabul etmez.

207

bildiren eski biim birimdir; dier ekler ise getirildii kke dnllk, mehullk, itelik anlam alayan -n ve -l//- biim birimidir. Temel anlam tayan *b(V) ve temel anlama yakn anlam bildiren *s(V) yuvalarndan Ana Trke dneminde artk ayr anlaml kii ve iaret zamirleri tremitir. Ayn kkten treyen zamirlerin ayrmlamas bu dnemde nllerin deimesi ile mmkn olmutur, yani bi//si okluk, ba//be//sa//se teklik, bu//su//u ise iaret bildiren anlam zere deimilerdir. Cetveldeki bi ba//b bu karlatrmas I. kii ve ona ait iaret zamiri, si sa//se su karlatrmas ise II. kii ve ona ait iaret zamiri zere ayrmlamay yanstr. nl deimesi ile oluan anlam fark, bir tr, biim bilimsel ses bilimsel kural olan ablaut olayn hatrlatr. A. M. erbak zamirlerde kendini gsteren bu ablautun izini ada dilde de gzlemitir (erbak, 1977, 86). Ana Trkede eklemeli kurulu biimlendike bu biimsel ayrmlamaya ek olarak biimsel ekler (-n, -l, -z) de ablautla deien kklere koulmutur. Bylelikle, Ana Trke dneminde yukarda belirlediimiz arketipler olumutur. Ana Trkedeki arketipleri de eksiz (kk) ve ekli (gvde) olmak zere iki aamaya ayrmak gerekir: 1) n c e k i a a m a n n a r k e t i p l e r i: I. kiinin teklik biimi *ba//*be, okluk biimi *bi, iaret varyant *bu; II. kiinin teklik biimi *sa//*se, okluk biimi *si, iaret varyant *su. III. kiinin teklik biimi *go//no. 2) s o n r a k i a a m a n n a r k e t i p l e r i: I kiinin teklik biimi *ban//*ben, okluk biimi *biz//*bir, iare varyant *bun//*bul; II kiinin teklik biimi *san//*sen, okluk biimi *siz//*sir, iare varyant *sun//*sul; III kiinin teklik biimi *gol//*ol, okluk biimi *golar//*olar.

208

Trk dillerinin kii ve iaret zamirleri tipoloji bakmdan da ilgin durumlar ortaya karr. Baz dillerin zamirleri ile tip bilimsel benzerlik ilk bakta dikkat eker. rnein, eski Trk dilindeki anlaml, yani iyelik ekli meni szc Parfiya dilinde mana:n eklinde ilenir ve aratrmaclar bu szcn kaynan ran dillerinde aramann zor olduunu ifade ederler (O YA 1981, 203). Ya da durum ekleri ile ilenen zamirlerin benzerliini yanstan rneklere bakalm: Trk Trk Trk mne//mene Rusca: mn//mn bz//bize sz//size Ermenice mez Ermenice tsez

Bu ekilde benzer zamirlerin ilenmesi eitli dil ailelerine dahil olan diller arasnda da kendini gsterir. rnein, Trk Fars Rus fin men men biz ma mn(k) o//u//ol//on u na on hen

Ermeni

mn(YA) m mine me

kamlk mi bidn

Birinci kiinin teklik biimini bildiren men zamiri Kartvel dillerinde me (Grc), ma (Megrel, an), mi (Svan) eklinde ilenir (YAA A, III, 1979, 129). HintAvrupa dillerinde kii zamirlerinin iki diziye ayrld bellidir, yani yaln durumda bir kk, dier durumlarda baka kk ilenir. Byle suppletiv kklerden ikincisi, yani yaln durumda deil, dier durumlarda ileneni eitli Hint Avrupa dillerine yaylsa da, Hint Avrupa kaynakl saylmaz. Bu kkn arketipinin *me- olduunu (Slav dillerinde *men, Baltk dillerinde *mon) kaydeden. A. N. Savenko yle yazar; *men kk (esas) Fin Ugor, Manu Tunguz ve Trk dillerinde de ilenir ve yle sanyoruz ki, eski Hint Avrupa diline bu szck eski Fin Ugor dillerinden gemitir (Savenko, 1974, 238239). Bu tahmin doru deildir, nk Fin Ugor dillerinin anayurdu eitli blgelere balansa da aratrmaclarn hibiri onu

209

Kafkastan gneye yerletirmemektedir. Halbuki I. kiiyi ifade eden *me izoglosu eski n Asyada ilenmitir. Ayn benzerlik birinci kiinin okluk biiminde de kendini gsterir. rnein, Tohar dilinde vs//vas, Hett dilinde ves, eski Slav dilinde m zamirleri Trk dillerindeki biz zamiri ile rtr. Bu Hint Avrupa dilleri iin ilk biim seilen *mes arketipinin me- (I. kii teklik) ve -s (okluk eki) blmlerinden ibaret olduu gsterilir (Savenko, 1974, 254). Gsterilen denklikler, elbette, bu dillerle Trk dilinin genetik akrabalndan ileri gelmez. Bu yalnz uzun sreli balantnn sonucu olabilir. Bu balantnn ok eski devirlerde olmas ihtimali daha gldr, nk esas szlk varlna ait kii zamirinin baka dilden alnmas tarihsel uzak gemile ilgilidir. Biim bilimsel ses bilimsel incelemenin ynn eski ilikiler konusuna evirdiimizde II. kiinin eki daha ilgin bir durum ortaya karr. yle ki, Fin dilinde bu kii zamirinin teklik biimini bildiren sine biimi *tine arketipinden olutuu gibi, Ana Trkedeki *si biimi de *ti varyantndan treyebilir. u halde biz Hint Avrupa ve Fin Ugor dillerindeki II. kii zamirinin *tu// //*to arketipleri ile karlarz. Dikkate almak gerekir ki, Trk dillerinin eski dneminde *se//*te biimli iaret zamiri olmu ve onun izi bir ok dillerde kalmtr, rnein, Gagauz dilinde (t, te, d, de, di), Altay dilinde (tu, t, t, d, d), Tuva dilinde (do, du, d, du:) birok biim birimsel deikesi olan bu zamir von tam anlamnda ilenir. M. . slamov Azerbaycan diyalektlerinde de bu zamiri ota, buta, otahana, butahana tipli szcklerin terkibinde belirlemitir ( slamov, 1973, 3134). Trkolojide bu zamir mestoimeniya nevedeniya terimi ile de adlandrlr (Levitskaya, 1976,. 37). Eski Yunan dilinde t//s diyalekt fark ile ilenen (Savenko, 1974, 240) kinci kii zamirinin teklik biimi Hett dilinde zek, eski Slav dilinde ekline sahiptir.

210

Byk ihtimalle, bu t//s fark eski Trk diline de aittir. Bu kii zamiri de eitli dillerde rtr. t (Rus) to (Fars) pek (Hett) ton (Udmurt) ti (Macar) ze (Smer) *de//*te (?) (Ana Trke) *se (Ana Trke)

du (Ermeni) i (Mool)

Eski Trk topluluklarndan olup, daha sonralar Moollaan ira Yugurlarn dilindeki (sn) zamiri eer Mool dilinden alnma deilse, bu biim daha eski devrin kalnts olabilir. Ana Trkedeki *de//*te arketiplerini bu nedenle soru iareti ile veririz ki, onlarn kesinletirilmesi ek bir aratrma gerektirir. Eski iliki bakmndan Smer dilinin zamirleri daha tutarl sonular verir, nk Smer zamirleri 45 bin yl nce yazya geirilmi biimi yanstr.4 Ana Trke dnemi iin belirlediimiz arketipler Smer zamirlerine biimce daha yakndr: I. kii Smer Trk m b II. kii z s III. kii ane, n ol, an aret zamirleri hur, -b gu, bu

Yukardaki karlatrmalarda grdmz tipolojik benzerlik tesadfi ses benzerlii olmayp, sistem eklinde kendini gsterir. Bu nedenle de bu denklikleri yalnz eski balantlarla yorumlayabiliriz. Trk dillerinin hepsinde III. kii zamiri ayn olduu halde, Yakut dilinde bu ilevi kini szc yerine yetirir. Trkologlar kini szcnn etimolojisi zerinde tartmalarda bulunurlar. Bizce, V. Radlov onu kii szcne balamakta hakldr.

Smer zamirleri . M. Dyakonovun Smer dili adl eserinden alnmtr (YAA A, III, 1979, 24)

211

(erbak, 1977, 127). Her iki szcn (kini, kii) kkndeki *ki biim birimi dier zamirlerde de kendini gsterir. rnein, kim (ki-m), kendi (ke-n-di) vb. Trk dillerinde dnllk kii zamiri grevindeki kendi (kend, gendi, kenti, kensi) ve arketipini *bod eklinde belirlediimiz boy (boz, poz, pozu, poyu, bot) zamirleri beden anlaml szcklerden tredii gibi, z (ez, iz, z, :z) dnllk zamiri de beden anlam tayan szcn sonraki biimsel dnmdr. u anda bu zamirlerden yalnz sonuncusu (z) Azerbaycan dilinde ilenir. Azerbaycan dilindeki ham zamiri ise ga-mu terkibine ayrlr ve buradaki gahissesi haan? hans? belirsizlik ve soru zamirlerinin kknde yer alr, -mu hissesi ise bu iaret zamiridir. Trk dillerinde ne, kim, hans, haan zamirlerinin birok biim birimsel deikesi vardr, arketipleri ise yledir: *ne (ne, no:, ni), .

*kad (kay, kayu, kaan, kay, hayz, haan, haje),

*kan (kan, kanda, kanu, hank, hans).

4. SAYILARIN B MSEL SES B LG S

Dilde eski szcklerden olan saylar szck varlnn temelini oluturur. Saylar nadir durumlarda bir dilden baka dile geer. Yalnz sfr, milyon, milyard tipli saylar son devirlerde Trk dillerine gemitir. Yaznn olumasnda saylarn da byk rol olmutur, nk saylar dier szcklerden nce yazda yanstlmtr (Marr). Azerbaycan dilciliinde saylara ait eitli aratrmaclarn yazs vardr, ancak say problemi ile daha ok B. obanzade ve R. Helilov megul olmulardr.

212

Trkolojide de saylar hakknda birok aratrma eseri vardr5. Bu aratrmalarda esasen say sisteminden (onluk, yirmilik vb.), say1arn etimolojisinden, trevlerinden ve szdizimsel zelliklerinden sz edilmitir. Saylarn biimsel ses bilgisine deinilse de, sistemli bir incelemesi verilmemitir6. Saylarn biimsel ses bilgisinden sz edilirken onlarn belirli zellikleri her zaman gz nnde tutulmaldr. rnein, balamda daha ok titremlemesi ile sylenen saylarda nl uzamas, ikiz nszlerin olumas iin ortam gerekleir, demek ki, saylarda karlatmz uzamalar birincil deil, sonraki durum olarak deerlendirmeliyiz. Ya da saylarn biimsel kuruluunu (kk, gvde, ya da birleik szck olduunu) eski Trk dilinin getii oluum aamalar dorultusunda aklamalyz. Burada bu meselelerden, zellikle, say sisteminde yer alan yapm eklerinden sz etmeye olanak olmad iin, yalnz saylarn biim bilimsel ses bilimsel incelemesinde yeniden oluturum ve arketiplerin belirlenmesi meselesi n plana alnacaktr. nk Azerbaycan dilinde say bildiren szckler miktar, sra, kesir, belirsizlik trlerine ayrlsa da, onlarn temelini miktar saylar oluturur, bunlarn da 21 szckten ibaret olduu bilinmektedir. Bu szcklerin drd CVC modelindedir (bir, be, yz, min), ikisi VC modelindedir (, on), ikisi CVCC modelindedir (drd, rh), geriye kalanlar ise iki

ve heceli szcklerdir: iki, alt, yeddi, sekkiz, do uz, iyirmi, otuz, elli, altm, yetmi, seksen, dohsan, tmen.

Bu eserlere ve oradaki grlerin zetine M. Penciyevin Xezirki zaman trkmen dilinde saylar

(ercv, 1962) adl eserinde geni yer verilmitir. (Ayrca bak: erbak, 1977, 138158).
6

Saylarn biimsel ses bilgisine yalnz, 3. B. Muhamedovann bir makalesinde geni yer verilmitir

(Muhamedova 1973). Bu makalede ok gerekli bilgiler toplansa da, ilgin deerlendirmeler yaplsa da, biim bilimsel ses bilimsel inceleme dzgn bir ilkeye dayanmamaktadr. rnein, bir says yal z, yalnz, ileri, ilk szcklerinin kk olan yal szc ile ilikilendirilir, halbuki yal>bir deimesi hibir ekilde mmkn deildir, ya da iki says ile oa szc ayn yuvaya dahil edilir ki, bu da mumkn deil. Bu ekilde olan dier aklamalar da biim bilimsel ses bilimsel lye smaz.

213

Bu szcklerin Trk dillerinde ilenen biim birimsel deikelerini ve dier yap varyantlarn dikkate alarak, arketiplerini belirleyelim, daha sonra ise bu arketiplerin biim bilimsel ses bilimsel terkibini gzden geirelim. Bir . ada Azerbaycan dilinde birden, bireti//biredi, birlik, birer, birem, birik(mek), birle(mek), birge gibi trevleri olan bu szck belirsizlik artikeli ilevine kadar geliebilmitir. lenme dairesi geni olan bu szck tretme srecinde aktif olarak yer alr bir szc tek bana bir ok anlama sahip olduu gibi, eitli ekler ve szcklerle birlikte eitli anlaml ayr ayr szck trlerinin oluturulmasnda da temel ara olarak kendini gsterir (Hseynzade, 1983, 98). eitli Trk dili ve diyalektlerinde bir szcnn birok biim birimsel deikeleri olumutur: bir ber pir pr fir biy bij by bi:r bi: bi be by pr arketip *bir

Grld gibi, *bir arketipinin sonraki biim birimsel deikeleri eitli dillerde, b>p>f, i>i:, i>, i> p>y//j// ses deimeleri sonucunda olumutur. Baz Trkologlar bir szcnn arketipini *pi:r (Serebrennikov, erbak), *bi:r, *br, *bir (Sevortyan) biimlerinde belirlerler. Biim bilimsel ses bilimsel bakmdan, E. Sevortyann belirledii son varyant (*bir) daha kesindir, nk Trk dillerinde olan biim birimsel deikeler ve onlardaki ses deimeleri bu biimi arketip semeyi zorunlu klar. Btn Trk dillerinin ortak szc olan bir saysnn anlamsal yeniden oluturumu, etimolojisi hakknda imdilik tutarl szler sylenmemitir ki, bu da doaldr. nk lk Trke dneminin yadigar olan bir saysnn say anlamndan

214

nceki anlamn amak kolay deil, onun saydan nceki anlam say anlamnn glgesinde kalmtr, hatta say anlam kazandktan sonra da birok anlam dallanmas geirmitir. Ermeni dilindeki bir anlaml mi//mk szc ve talyan dilindeki birge, deste anlaml bri ata () szc, Rus dilindeki prvy (pr-vy) szcklerinin de bir szc ile balantl olmas da olasdr. iki . Trk dillerinde bu szcn biimsel kuruluu kiz szc ile balantldr. Her ikisinin biim birimsel deikelerini ve bu deikelere dayanarak belirlenen arketiplerini gzden geirelim: iki ik i i ik ihi k ki ki k iyi ikki kki kk arketip *i i ike ki

Grld gibi, burada i>, i>>, i>, >k>h, >*g>y, k>kk (ikizleme) deimeleri gereklemitir. Uygur, Salar, Sar Uygur dillerindeki iki>ki//iki. deimeleri ise bu dillerde kurallara uygun durum kabul edilir (Teniev, 1978, 111; ESTYA, I, 1974, 338). kiz ekiz iz eyiz e is ikiz i is i iz iyis ikkiz arketip * (y) i ir//*igiz ikkis i ire igiri ygr

Burada i>, i>>e, >k, *>g>y, k>kk, z>s deimeleri kendini gsterir ki, bunlarn da bir ksm iki szcnn biim birimsel deikelerinde tekrar olunmutur. Yalnz i>>e deimesi orada yoktur ve bu deime Azerbaycan dilinin ve zbek dilinin Harezm ivesinin belirgin zelliidir. Yakut dilindeki i ire//i iri varyantlar Mool dilinden alnma saylsa da, uva dilindeki varyant gibi z//r

215

diyalekt farkn yanstr. uva dilinde yeker szc iki kat anlamnda ilenirse, yekere (yiki-e) szc kiz anlamn bildirir. Trk dillerindeki iki szcnn etimolojisi iin iyirmi szcnn biim bilimsel ses bilimsel kuruluu da ilgin sonular verir. iyirmi . Sar Uygurlarn dilinde ikon, Tofalar dilinde ihn (Rassadin, 1978, 114) eklinde ilenen iyirmi says iki on modelindedir, dier Trk dillerinde ise u biim birimsel deikelerle ilenir. yi irme yyrma yi irmi yikirmi yigirma i irbi ji irme jyrma ibir i yi ime yirm yrma yirmi dirme irm iyirmi arketip *di irbe srb j irma rbi yi rimi

Grld gibi, burada y////j//s//d// nszleri eski d//y diyalekt farkn yanstr ve ona gre d nsz arketipte belirlenir. Dier fonetik deimeler ise yledir: i>, >, i>, i> , b>m, >i, >a, >e. Baz biim birimsel deikelerde ise metatez olay gereklemitir; i irbi>ibir i, yi irmi>yi rimi. . Trk dillerinde saysnn biim birimsel deikelerinde i// nllerinin olmas durumu gsterir ki, bu sayda y nls eskiden ilenir, ancak daha eski devirde y nlsnn bulunduunu saymak gerekir, nk biim birimsel deikeler ierisinde u//o nlleriyle karlalr ki, bu da Ana Trke nller sisteminin oluumu dorultusunda balantldr. u ts ots s its u is yis yits vis (se) v arketip * (j) u (u>) dil arkas nsznn eskilii ile

216

Burada u>o, u>>//i, >ts////s fonetik deimeleri gereklemitir, n sesteki v//y hakknda ise daha sonra sz edilecektir. otuz . Bu say baz Trk dillerinde on modeli ile ilenir; Sar Uygurlarn dilinde ton (Teniev), jn ( shakov), Tuva dilinde jn, Tofalar dilinde jen. Dier Trk dillerinde ise aadaki biim birimsel deikeleri vardr: otuz otus otos ots o oduz odus oltuz oltus ots ottuz otut (Yakut) arketip: *otuz *otur *ou

ottus vtr (uva) ottiz ottis

Grld gibi, burada v artm yalnz uva diline aittir, n seste o>u deimesi Bakurt dilinin zelliidir, dier durumlarda ise u>o, u>>i, t>tt, z>s deimeleri gereklemitir. Altay dilinde nller arasnda tmlleme (t>d) karakteristik durumdur. E. V. Sevortyann oltuz//oltus varyantlarndaki l sesini -tt->lt- deimesi sayd dorudur, ancak bu biimler bizim iin karanlk kalr, nk biim bilimsel ses bilimsel bakmdan bu deime ters ynde mmkndr. Burada rnekseme olay gereklemi olabilir. drd . Yalnz uva dilindeki tavatt (drd) szc btn Trk dillerindeki ortak biimi ile rtmez, dier dillerdeki biim birimsel deikeler ise ne kadar eitli olsalar da, ayn yuvaya girebilir: drt d:rt dd tt dt t to arketip: *drd (<*dord?)

d:rt do:rt dt trt drd trt dort tert diert trt dert dyt tyt t:t

217

Gsterilen biim birimsel deikeler d>t, >://o://o//i////o, r>y> deimelerini yanstr. Szck sonunda t sesinin dmesi nadir bir olay olduundan, yalnz Uygur dilinin diyalekt zellii olabilir. Ancak diftong ve uzun nllerin bir ok dilde olmas fakt CVCC kurululu drd szcnn arketip modelini CVC-VC eklinde, hatta *CVCVC-VC modelinde, yani gvde ve ek birlemesi eklinde belirlemeye olanak salar. rnein, nller arasnda > sesinin dmesi ile ortaya kan diftong ve nl uzamalarn hatrlayacak olursak, drd szcnn birincil biimsel kuruluunu tahmini olarak yle verebiliriz: *de urud (*do -ur-ud)>*dourud>*dourd>*do:rt vb. Bu yeniden oluturumda uva dilindeki biim de kendi yerini bulur, yani bu arketipten treme imkan olur: *dourd>tavatt. Ancak imdilik ilk biim olarak *drd ile yetinmek gerekir. rh . Trk dillerinde 40 says hem rh, hem de drd on

szckleri ile ilenir ki, onlarn da aadaki varyantlar vardr. krk hrh krk arketip: trtn arketip:

rh

* r

drten

*drton

hrh

trtn

krk

drtn trtn

Rus dilindeki sorok szc krk//sorok denklikleri eski k/s diyalekt farkn yanstr. Dier biim birimsel deikelerde ise >k>k//h, > (krk>krk)

deimeleri gereklemitir. be . Btn Trk dillerinde be szcnn genel olmas onun birbirine yakn biim birimsel deikeleri ile kantlanr: b be bi be: b: by bis phes pilk arketip: *b *bs *blk

218

bs bis

ps pis

bir

Burada b>p>ph, >://y, >i//i ses deimeleri kendini gsterir, uva dilindeki biim ise eski l//s// diyalekt farkn yanstr, yalnz birt (ESTYA, II, 1978, 126) varyant bizim iin karanlk kalr. elli . Trk dillerinde be on modelinde olan varyantlar pison//bjon//bjn//bis uon biim birimsel deikeleri ile ilenir ki, bunlar iin *beon//*beson arketipleri belirlenir. Dier varyantta (elli) olan szcn ise birok biim birimsel deikesi vardr. lli elli elli llik ili ille all li lv illik li ili nli yli l l: elik ili ilih arketip: *elli *li *li

Bu saynn biim birimsel deikelerinde grlen fonetik deimelerin ynn dzgn gstermek iin szcn biimsel kuruluunu belirlemek gerekir. Yani biimsel kurulu l-li, l-li , l-i , -li eklinde kendini gsterir ki, bunlardan hangisinin birincil veya denk olutuunu aydnlatmak iin zel etimolojik inceleme gereklidir. Bu nedenle de teorik olarak, her arketipi gstermek zorundayz. alt . Trk dillerinde alt saysnn biim birimsel deikeleri o kadar da ok deildir ve alt varyant daha ok yaylmtr. alt ald olti ald a(l)te ulta (Tuva) arketip: *alt *alt *alta

219

Grld gibi, burada a//a denklii vardr ve a>o>u, >i deimeleri gereklemitir, szck sonunda //a fark ise eski eki aramakla aklanabilir. altm . Trk dillerinde alt on biimi az yaylmtr ve alton//atlan//aldan//alta uon biim birimsel deikelerine sahiptir. Dier varyantn (altm) ise birok biim birimsel deikesi vardr: altm altmu altms altms altm atm utmal alps arketip: *altmu *altbs *altb

Burada da alt szcndeki fonetik deimeler tekrar olunmutur. Ek deime: -lt- birlemesinde hem t dm (altps>alps), hem de l dm (altm>atm) eklinde kendini gsterir. yeddi . Trk dillerinde yeddi szcnn biim birimsel deikeleri yledir: yedi id yti i() Grld gibi, burada eski d//y denklii yansmtr ve >i, >e, t>tt, d>dd deimeleri gereklemitir. yetmi . Trk dillerinde bu say her iki modelde de geni yaylmtr ve birok biim birimsel deikeleri olmasna ramen arketipleri kolay belirlenir: ytmi ytmi jtmi arketip: *dtmi *ytmi iton don ytn don dtn tton arketip: *dton *yton det yetti arketip: jti iti yete sette *dete *yt *yd

220

citmi itmel

*dtemel

dn yton

stt uon

Grld gibi, burada da eski d//y diyalekt fark bulunmaktadr. uva dili ise l// diyalekt fark ile dikkat eker, yani -mi biimi -mel eklinde ilenir. sekkiz . Trk dillerinde sekkiz szcnn birok biim birimsel deikesi olumutur: sekiz sakkiz sakr s iz si z s z hi z s is si is az ss skiz >k>kk, z>s deimeleri ve eski r//z arketip: *s iz *s r

Burada s>h, s>h>, >i, >e//a, diyalekt fark kendini gsterir .

seksen . Azerbaycan konuma dilinde sesen, diyalektde sehsan (eki) eklinde ilenen bu saynn Trk dillerinde birok biim birimsel deikeleri tremitir: sakson s izn si izon sekizon s izon Burada da sekkiz szcndeki ses deimelerinin ou tekrar olunmutur, ek olarak, szck ortasnda k>//h// deimeleri gereklemitir, on biim birimi ise n//en//uon//vun biim birimsel deikeleri ile ilenmitir. do uz . Trk dillerinde bu szcn daha ok biim birimsel seksen seksen siksen sehzon sakapvunna az uons szn arketip: *sekizon *s ron

deikeleri tremitir, Azerbaycan dili arketipe yakn olan varyant korumutur:

221

dokuz

tokz

dohkuz

tokur arketip:

dokuz

toz

dok uz

takuz *do uz

dokus tokuz

tos

do uz

tos

* do ur

tuz

doh uz

tos

tokus

tukz

thhr

touz

to os

tuhur

tous

tohos

Grld gibi, burada d>t, >k//k>h, >>, z>s, o>u, o>a deimeleri

gereklemi ve eski r/z diyalekt fark bulunmutur. dohsan . Trk dillerinde do uz on modeli ile ilenen bu

saynn adnda da birok biim birimsel deike tremitir: tokson to zon dohsan

arketip:

tohozon

tokuzon

tokson tohsen

to uzon

tozon

*do uzon *do uron

tous uon thrvunna

tozan

tuksan

Do uz szcndeki fonetik deimeler burada da tekrar olunmutur, ek olarak, -uz ekinin nls baz biim birimsel deikelerde dmtr. on . Trk dillerinde on szcnn biim birimsel deikeleri yalnz onluk bildiren (60, 70, 80 vb.) saylarn terkibinde eitlidir, tek bana ilendiinde ise o kadar da ok deildir. on o on o:n uon un vun arketip: *on

Burada o>u, o>uo (Yakut), o>o: (Trkmen), o>vu (uva) deimeleri gereklemitir ki, bu da ayr ayr dillerin zellii olarak dikkat eker. Szcn

222

sonundaki - nsz ilk biime dahil edilmez, nk bu ses on u, on at tipli balamda (sandhi), yani -n - dalmn treten szck birleiminde oluup, yeniden bltrlme yntemi ile szck kkne geebilir. yz sto. Trk dillerinde yz szcnn biim birimsel deikeleri o kadar da ok deildir, yalnz //e//, r//z, y//c//j// /s farklar zere yaylmtr: yz yz y ds cz jz er s s:s arketip: *dz *dr

min . A. Elizade yle yazar: Aratrma sonucunda aydnlanmtr ki, Azerbaycan dilinde XIXV1 asrlarda esasen bin szc ve ksmen min szc ilenmitir. Daha sonralar ise min szc edebi dilde kurallam, bin varyant ise dilden kmtr (Elizade, 1967, 117). Trk dillerinde bu szcn biim birimsel deikeleri azdr: bin mi min ni me mu m m deimeleri arketip: *bi

Grld gibi, burada b>m, b>n, i>, i>, i>>u, >n gereklemitir.

tmen . Mool ve ran dillerinde de ilenen tmen szcn Trke kkenli saymazlar, ancak bu szcn etimolojisi almamtr. lgintir ki, Urartu dilinde atibi (a-ti-bi) szc de on min anlamnda ilenir (Maninov, 1978, 67). Eer tmen szcnn arketipini *tibi(n) eklinde belirlemek mmkn olsa, onda her iki szck biim bilimsel ses bilimsel bakmdan karlatrlabilir: (a)tibi, tibi(n).

223

Buraya kadar sylenenleri ve gzden geirilen arketiplerin biim bilimsel ses bilimsel terkibinin aklamasn toplamak iin arketipleri bir daha sra ile verelim ve onlarn biim bilimsel ses bilimsel kuruluunu dikkate alarak, snflandralm: bir iki drd b alt tmen kiz iyirmi otuz rh *bir *i i *(y) *drd (*dord?) *bs//*b, *bl(k) *alt//*alta//*alt *tibin ( ?) *(y)i ir//*i iz *di irbe *otut//*otuz//*otur

* r *dt//*yt//*yd *s iz//*s r

yeddi sekkiz do on yz min elli altm

uz *do uz//*do ur *on *dr//*dz *bi *lli//*li //*-li (?) *altm//*altbs//*altbe

yetmi *dtmi//*dtmel//*ytmi seksen *s izon//*s ron dohsan *do uzon//*do uron

Bu arketipler terkiplerindeki benzer elementlere (ses birimlere?) gre snflandrldnda aadaki manzara ile karlam oluruz: (y)i ir//i iz otur//otuz (y)iz ot ir//iz ur//uz

224

s r//s iz

r//iz ur//uz r//z ir(be) m//be s// s////l s////l

dogur//do uz do dr//dz di irbe altms dtmi d di alt

dt//yt m//me be

be//bes//bel(ek)

Grld gibi ir//ur//r//r ve iz//uz//z elementleri uyum kanununa gre eitli biim birimsel deikelerle ilenen ek biim birimi hatrlatr ve teorik olarak, bu biim birimi *-r//*-z eklinde belirleriz, ancak dikkate almak gerekir ki, bu biim birimde dar nllerden biri (i ve ya u) olmutur, hem de bu biim birim eski r//z diyalekt farkn yanstr. Ayn szleri s////l elementleri hakknda da diyebiliriz. yle ki, belirlenen*-//*-l ekleri de eski diyalekt (l//) zelliini gsterir. Ancak b//m//m//mi biim birimsel deikeleri ile ilenen elementi ek gibi deil, szck gibi ayrmaya mecburuz, nk bu biim birim be szcnn kk olarak da ilenir. rnekseme yntemiyle yaplan incelemeyle drd, elli, otut (otuz), tmen vb. szcklerin terkip birimlerini de ayrmak mmkn olur. rnein, *dord//*dort (dor-t), *otut (ot-ut), * r ( r- ), *eli (el-i ), *se izon (se iz-on) vb. Sylenenleri dikkate alp, saylarn kkn ve bu kke getirilen birimleri gsterelim: 1 bir 2 *yi (i), *yi -ir//iz (kiz), *di -ir-be (iyirmi) 3 *yu, *yu-on (on) 4 *dor-d 5 *b-//l 6 *al-te, *al-t-on (alton), *al-t-b-//l 7 *dt1/*yt, *d-t-b-//l, *y-t-b-//l

225

8 *s -iz//ir, *s -iz-on//*se -ir-on 9 *do -uz//ur, *do -uz-on//*do -ur-on 10 *on, (yu)-on, 30 *ot-uz//ur//ut 40 * r- 50 *l-i //li, * -li (?) 100 *d-//r 1000 *bi- 10.000 *ti-bi-n Grld gibi, Ana Trke devrinden nceki devir iin belirlenen say kklerinde u szckler durur: bir, yi (2), yu (3), dor (4), b (5), al (6), d//y (7), s (8), do (9), on (10), ot (30), r (40), el (50), d (100), bi (1000), ti (10.000). bu kklere eklenen b, //l, r//z, , t elementleri okluk ulamnda aktif yer alr. Trkolojide saylarn etimolojisi hakknda ok yazlsa da, inandrc sonu elde edilmemitir. Genellikle, btn say sistemini Trk dillerinde yeniden oluturumunu yapmadan ne onlarn etimolojisi hakknda tutarl sz sylemek mmkn olur, ne de baka dillerle karlatrma yapmak olur. Aksi takdirde tesadfi benzerlik gerek iliki gibi sunulacaktr. rnein, Trk dillerindeki dort (4), yti (7) biim birimsel deikeleri ile Ermeni dilindeki ors (4), yot (7) szcn, ya da ses terkibi bakmndan ayn olan Yakut (stt) ve talyan (stt) dillerindeki yddi saysn alnma veya kkence ayn szck saymak doru olmaz. nk Yakut dilindeki szck *dt//*yt> sette deimesi ile, talyan dilindeki szck ise Latin dilindeki septem>stt deimesi ile ortaya kmtr. Prm dilinde on anlamnda ilenen -mes elementinin Trk dillerinden getii dorudur (Maytinskaya, 1979, 176) ve dier Fin Ugor dillerinden Hant dilinde ilenen yan//yon (10), Macar dilindeki hat-van (70). het-ven (60) saylarnda kendini gsteren van//ven (10), Mans dilindeki vat (30) szckleri Trk dillerinden alnmadr, ancak bunlar genetik akrabal deil, belirli devirdeki yakn ilikiyi yanstr. Byle bir iliki Tohar diline geen be, ikem//viki (20), Mool dilindeki (dort)-on, (alt)-on, (yt)-on.

226

uin (on), doin (drdon), drvn (drd) szcklerinin terkibini oluturan , on, *dor saylarnda da kendini gsterir. Daha eski iliki bizi n Asyaya gtrr. rnein, Smer dilinde u(), u-u (u-on), ya da ar (kru ) szc iki-er (iki devire?) tipli Trk szcklerinde kendini gsterir veya Smer dilinde sra bildiren -am biim birimi saylara eklenip sra anlay verirse, Trk dillerinde em modeli kendini gsterir, buna diyalekt zellii tayan birim(ci), ikim(ci) tipli rnekleri de eklemek mmkndr. Ya da Urartu dilindeki ie (iki) says Azerbaycan dilinde iek (iki yllk koyun?) szcnde yanstlmtr. Bu tr eski ilikileri yanstan rneklerin karlatrlmas ayn zamanda Ana Trke biimlerini kesinletirmeye yardm eder. rnein, Mool dilinde doin (40) ve drven (4) szcklerinin kk bizim belirlediimiz *dor (4) kkne uygundur, ya da Mool dilindeki uin (30) szcnn kk bizim belirlediimiz *yu (3) kkn daha da kesinletirmemize olanak salar, yani // u varyantlar eski grtlaksl sesi ortaya karr ve bu kkn arketipi *u eklini alr. Grld gibi, saylarn etimolojisini aratrmak iin ilk srada onlarn biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumunu yapmak gerekir. Saylarn etimolojisi iin say anlaml tek, t (Ermenice cuht),

oa tipli szcklerin kuruluuna ve

anlamn da dikkate almak gerekir, nk byle szckler temel rol oynayabilir. Saylar ayr ayr ilkelerle deil, genel sistem dorultusunda tek bir ilkeyle incelemek uygundur. rnein, bir, elli, b saylarn barma , el, bilek ile, iyirmi saysn (*) ise dier () szc ile aklamak sistemi bozmaktr, hem de diger szc iyirmi saysndan ok sonralar olumu szck olabilir. Ayn zamanda saylarn etimolojik yorumunda bugn sade szck gibi grnen saynn gemite sz birlemesi, ya da cmle eklinde biimlenebileceini de dikkate almak gerekir. rnein, Eskimo dilinde 20 says yu inak ( ) szc ile verildii gibi, eskiden *y-t-b- (70), *al-t-b- (60), *do -uz-on (90) saylar da szck birlemeleri (veya cmle!) eklinde kurulabilirdi,

227

yani bu tip saylarn terkibi tek hecelileri hatrlatr. Nihayet, eski insann eitli say yntemlerinden yararlanmas da dikkate alnmaldr. Grld gibi, saylarn etimolojik aklamas zel bir aratrma konusudur, bu nedenle de burada arketipleri belirlemekle yetinip, onlarn ilk anlamnn belirlenmesi meselesini ak brakyoruz.

5. EYLEMLER N B MSEL SES B LG S

Azerbaycan dilinde tek heceli eylemler ierisinde alnma szck yoktur, bu nedenle de bunlarn biim bilimsel ses bilimsel incelemesi dilin milli zelliini ortaya karmakla birlikte, n Azerbaycan ve Ana Trke dneminde ilenmi biimlerin belirlenmesi iin de esiz bir malzeme verir. Trkolojide olduu gibi, Azerbaycan dilciliinde de tek heceli eylemlerin kark bir biimde biim bilimsel ses bilimsel zelliine deinilmitir (Barov, 1971. 17). Ancak byle aratrmalarda ses kuruluunun genel oluum eilimleri dikkate alnmadndan birbirine zt olan sonulara, bilimsel temeli olmayan grlere geni yer verilmitir. ada Azerbaycan dilinde tek heceli eylemler be modelde ilenir; VC (al-, i-), CV (d-, y-), CVC ( a-, vur-), VCC (rt-, rk-), CVCC (prt-, sanc-). Ancak Ana Trke dneminde V modelinde de eylemler olmutur ki, bunun izi eski eserlerde kalmtr. rnein, - , i- . Hatta bu son eylem Azerbaycan dilinde i-di, i-mi, i-ken, i-se kip biimlerinde korunsa da, baz Trk dillerinde ayr olarak da ilenir. Bu eylem Trk dillerinde i////e//r//ir biim birimsel deikelerine sahiptir ki, bunlar da *-r arketipini ortaya karr, yani *- kk, -r ektir. Burada CVCC ve VCC hece modelli eylemlerden sz etmeye imkan olmadndan, onlar hakknda yalnz unu syleyebiliriz ki, her iki model de gvdedir, yani son nsz ektir. rnein, rp-, rk-, art-, rt-, orh-, rh-, srt-,

228

arp-, yrt-, dart-, rp-, rp- vb. eylemlerin sonundaki -p, -t, -h nszlerinin ek

olmas baz kklerin ayr olarak da ilenmesi (sr-, ar-, yr- vb.) ile kantlanr. Bu modellerin olumasnda ses dizimindeki mmkn dalm da belirli rol oynamtr. Grld gibi, buradaki nsz birlemelerinin (-rp, -rt, -rh) birinci taraf akc

sestir.

5. 1. CV KURULULU EYLEMLER

ada Azerbaycan dilinde CV modelinde (y-, d-, yu-) bir iki eylem ilense de, eski devre indike, zellikle, CVC modelli eylemlerin biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumunu gzden geirdike aka grlr ki, Ana Trkede CV hece kurululu eylemler olduka ok olmutur. Bu da eklemeli kurulua kadarki tek heceli kuruluun yadigar olarak kendini gsterir. ye- , . Trk dillerinde eski d//y diyalekt farkn yanstan bu szcn daha sonralar bir ok biim birimsel deikesi olumutur: y yi ce y(y) di sie si de arketip: *d-

j iy

ci

Grld gibi, burada *d>c////s//s ve *d>y//j deimeleri diyalekt

zellii tar, iy- biim birimsel deikesi metatez (yi>iy) ve ya yi-y (gvde) biiminden y dm ile (yiy>iy) olumutur, nllerde ise //i deimeleri gereklemitir. lgintir ki, bu eylem kknden tretilen ym (yem-lik, yem-i), yy (yy-im, yy-i), yd (yd-irt, yd-izdir) gvdeleri baka sistemli dillerde de ayn anlamda

229

ilenir. rnein, Rus dilindeki da (yda), m (ym), st (yst) szckleri Slav dillerinde geni yaylmtr ve bu szckler zere eski Slav devri iin *dm arketipi, Ermeni (utm), eski Hint (admi) vb. dillerdeki biimler de dikkate alnarak HintAvrupa dilleri iin genel *od- arketipi7 belirlenir (Fasmr, II. 1967, 18). Grld gibi, bu son arketip ve Ermeni dilindeki ut//ud kkl udel (y-), udan (doymaz), udeli (ymeli), udlik (ym, ymek) gibi szckler biimce daha ok Azerbaycan

dilindeki ud- eylemine uygundur ve hatta ekler de (ud-an, ud-li, udlik) rtr. Ayn zamanda Trk dillerinde sonradan oluan gvde (ym, yd) Hint-Avrupa dillerinin ilk biimi olarak belirlenir. de . Trk dillerinde bu eylemin biim birimsel deikeleri o kadar da ok deildir. d t di ti diy tiy arketip: *d-//*t-

Buradaki t//d ve //i denkliini eski diyalekt zellii olarak da kabul edebiliriz, diy//tiy biimleri ise gvdedir. Karlatrnz: di-l, t- -i (sz), d-g-ir (Bak diyalekti), dy-in, dy-i vb. ngiliz dilindeki ta1e (nal), ta1ker8 (ok konuan), tell (demek), Rus dilindeki tolkovat ve Slav dillerindeki d edat da (nceleri ddi anlamnda ilenmitir) szn ettiimiz *d- eylemi ile balantldr. Bu eylemden oluan dil szc ise bir ok dillerde eitli trevleri ile ilenir. . Melikov d- eyleminin ayn anlamda Hett (t-) ve Urartu (ti-) dillerinde olduunu da kaydetmitir (AFM, I, 1983, 128). Smer dilinde de bu szck d (), di () eklinde ilenir.

7 8

Baz eserlerde bu ilk biim *ed- eklinde belirlenir (Savenko, 1974, 263).

Bu szck baz Trk dillerinde tlkr () eklinde ilenir, Azerbaycan dilinde ise olumsuz anlam (dlr) kazanmtr.

230

Grld gibi bu eylem de eski n Asya dilleri ile Trk dilleri ilikisi hakknda bilgi verir.

5. 2. VC KURULULU EYLEMLER

ada Azerbaycan dilinde VC hece kuruluuna sahip eylemlerin bir ksm anlamsz biim birime evrilmitir. rnein, ilmek, ilkek, ilimek, ilme szcklerinin kk olan il- () eylemi, ora iin anlamsz biim birim saylr. Azerbaycan dilinde ayr ilenen VC kurululu eylemler unlardr: az-, ez-, ud, z-, as-, es-, al-, l-, an-, n-, ek-, ey-, ah-, y-, oy-, at-, t-, t- (). tszcnn kk olan or- () eylemi, itelemek szcnn kk olan it- () eylemi9 imdi ayr olarak ilenemedii

(), t-, ac-, a-, i-, u-, a-, - (), - (), em, p, ov-, um-, ol-, it-. Bu eylemlerden bazlarnn biim bilimsel ses bilimsel incelemesini verelim. a-z , . Azerbaycan dilindeki az-n, azt-, azman tipli szcklerin kkndeki az- eyleminin Trk dillerinde u biim birimsel deikeleri vardr. az a as a:z os ur (uva) arketip: *az-//*ar

Grld gibi, burada eski r//z diyalekt fark yansm ve z>, z>s, a>u, a>a: fonetik deimeleri gereklemitir.

eki diyalektinde id- eylemi ayr olarak ilenebilir.

231

Eski devirlerden Avrasya halklarnn dillerine gemi, Avestada azgn kiilerin koruyucusu anlamnda ilenen Az-div (Koro l, 1983, 28), Trk dillerinde bu eylemin *ad-//*at- varyantlar (Resenn, 1969, 5), eski Rus dilindeki azart// azard (Arap kkenli kabul edilir Fasmer, I, 1964, 63), eski Trk dilli abidelerdeki yaz- (), yaz-,yanl- (DTS, 250) gibi kullanmlar bize azeyleminin daha eski yuvadan (*a + r//z//d//l-?) trediini tahmin etme olana salar. lgintir ki, Azerbaycan szcnn ilk gvdesi de buna benzer yuvaya dahil olur, yani azer//hezer// azar//adr//atar tipli gvdelerin kk az// az//kas//as tipli

diyalekt farklarn ortaya karr ve ilk nlnn (*a-) grtlaksl ses olduunu gsterir. as- . Azerbaycan dilindeki as , asma, asl an gibi bir ok szn kknde yer alan bu eylemin Trk dillerindeki biim birimsel deikeleri yledir: as a:s as

arketip: *as-

os

as

us

Manu Tunguz dillerinde as- eyleminin hasi-//pasi-//fasi- trevleri ve Trk

dillerinde bu eylemin il- eylemi ile tarihsel biim bilimsel ses bilimsel ikizlii gsterir ki, bu szck uzun bir oluun yolundan gemitir. yle ki, s diyalektinde oluan asl a//asr a sz l diyalektinde al a//hal a eklinde biimlenmi, asr a>sr a deimesi ile oluan sra szc Rus diline de ser a eklinde gemitir. Bylelikle, l//s diyalekt farkn yanstan eski *aseyleminde

*a>a:>a//pa//fa//ha//ha//u//o fonetik deimeleri gereklemitir.

l- . Azerbaycan dilinde lgn, lmez, l, lm, lm gibi birok trevi olan bu eylemin Salar dilinde birok biim birimsel deikesi vardr: l-//o1//ul-//l-//l-//u-//-, dier Trk dillerinde l- varyant daha ok yaylsa da Trkmen, Gagauz, Sar Uygur ve uva dillerinde eitli biim birimsel deikelerle ilenir: l yl yl arketip: *l-

232

:l

yul

vil

Grld gibi, belirlenen arketip >o//u, >e, >, >:, >i deimeleri, y//v ses tremesi ile eitli biim birimsel deikelere evrilmitir. Mool dillerinden saylan Dagur dilinde al- (), ala- () szckleri vardr ki, bu da l- eyleminin daha eski biimini *ol- eklinde, Trkmen diyalektlerinde karlalan hlm (lm) szc ise grtlaksl balangc (ol-) belirlemeye imkan verir. Ancak bunun iin ek bilgi gereklidir. Karlatrmaya t//k ve l//kein karlatrmas (V. Aslanov, A. Alekperov. 1976) da eklenebilir. E. V. Sevortyan l- eyleminin Macar (l-), Udmurt () dillerine gemesi, Mool dilindeki denklikleri ile karlatrlmas, Hett, Latin, Yunan dillerinde ol ()) szcnn yer almas hakknda ileri srlen grleri hatrlatr (ESTYA, I, 1974, 526 527). Eer dorudan da bu sz edilen dillerde leyleminin ilenmesi alan karakteri tayorsa ve bu dillerin dahil olduu dil ailesinin zellikleri ile uyumuyorsa, yani bu eylemin kkeni ile bu diller arasnda balant kurulamyorsa, btn Trk dilleri iin ortak szck olma karakteri tayan bu eylemin bu dillere eskiden getii grn kabul etmeliyiz. an- , . Trkmen dilinde a:n- varyant ile ilenen bu eylem Trk dilinin diyalektlerinde ank-//a-//ay- biim birimsel deikelerine sahiptir. Dier Trk dillerinde ise a-//an- varyantlar yaylmtr. Demek ki, gsterilen biimler *a- arketipini semeye olanak salar. Ancak Trk dillerinde bu eylemin ad karl olan a, varyant ve eski k// diyalekt farkn yanstan an- varyant da vardr ki, bu da eitli Trk dillerinde kan-

(kumk), ka:n- (Trkmen), kan- (Trk), han- (Tuva), ha:n- (Yakut), kan- (DTS)

biim birimsel deikeleri ile ilenir. Bu nedenle de her arketipin (*an, *an ve * an- ) daha eski bir biimden trediini dnmek gerekir ki, onu da *a arketipi eklinde, ayn zamanda adeylem ikili kk zelliini yanstan szck gibi deerlendirmek mmkndr.

233

* a *an

() trevleri: anla, and

( < an-d) vb.

*a- () trevleri: anl, andr, anar, anma vb. * a () trevleri: anan, anaca , anma vb.

Bu anlam ayrmlamasna neden olan ses deimeleri *a> a//ka//ha//a ve

*> ng//nk// ////y ynnde gereklemitir. Bu deimelerde a>o// geidini de dndmzde Trk dillerindeki , t//gt//yd ve ohu- szcklerinin de bu yuvaya dahil olduunu grrz. lgintir ki, Hint-Avrupa ve

Kartvel ilk biimleri olarak belirlenen , anlamndaki *kn, *kn

(Hint-Avrupa) ve iitmek, anlamak, idrak etmek anlamndaki *ge, *gn (Kartvel) kkleri, Yunan dilindeki nosis , Fars dilindeki n ar//en ar szckleri ve Arap dilindeki e l , (e l<a l//al//al) szc de eski alntlar hatrlatr. ek- , . Sadece Salar dilinde bu eylemin h-//-//ih-//i-

eklinde birok biim birimsel deikesi vardr, dier Trk dillerinde ise k//ek//ik//ak////e biim birimsel deikeleri kendini gsterir (ESTYA, I, 1974, 251). Grld gibi, bu deikelerin ortaya kard *, arketipi en- ve ey- eylemleri ile ayn yuvaya girebilir. Ancak imdilik bizim ek- eylemi ilgimizi eker ve bu szcn arketipden sonraki biimleri ierisinde kendini gsteren e -//ek-//ak- biim birimsel deikeleri daha geni alanda yaylmas ile dikkat eker. rnein: Hind Avropa *akro , ;

Smer Azerbaycan

*a ar , ; ekin , .

e- , . Trk dillerinde daha ok - varyant ile yaylan bu eylemin y//ies//iy//i//e biim birimsel deikeleriyle de karlaabiliriz (ESTYA, 1, 1974, 315). uva dilinde ise bu eylemin l// diyalekt fark grlmektedir: al-//alt

234

(umlama , azma , emek). Gsterilen biim birimsel deikeler iki arketipi ortaya karr: *e-, *el(uva)

Ancak bu eyleme dikkatle yaklaldnda ve eski dil ilikileri dikkate alndnda gsterilen arketiplerin daha eski biimlerini belirlemek mmkndr. rnein, Udin dilindeki kal azlm szc, Fars dilindeki he: h szc,

Avestada a:a (ESTYA, I, 1974, 316), Litva dilinde kasti e-, kasu kazmak, kasti kazmak, eski Hint dilinde kasati kaa, (Fasmer, II, 214, 345) szckleri, Udin dilindeki kaov ve Azerbaycan dilindeki

aov,

ama , a , h szckleri *- arketipinin grtlaksl nlsn ortaya karr.

Demek ki, bu szcklerin daha eski arketipini ve sonraki arketiplerini, varyantlarn yle belirleyebiliriz: *l*l*al- (uva), bl ?, plu (< *pl-u ?) - (Trk dilleri)

* - ka-//h//h// a- (Trk dilleri ve ilikisi olan diller)

5. 3. CVC KURULULU EYLEMLER

Dier Trk dillerinde olduu gibi, Azerbaycan dilinde de CVC kurululu eylemler daha oktur: az-, al-, an-, ap-, at-, ah-, a, ov-, oy, on-, op-,

oh-, o-, r-, z-, y-, l-, n-, p-, s-, ur-, us, uc, kes-, k-, ks-, kp-,

k-, gez-, gel-, ger-, gl-, gm-, gr-, gir-, gy-, gt-, gd-, ya-, yaz-, yay-, yan-, yap-, yar-, yat-, yah-, yaz-, yol-, yon-, yir-, yum-, y-, yh-, yen-, hr-, hr-, bas-,

bat-, bah-, bo-, bur-, bul-, bk-, bz-, br-, bl-, bil-, bi-, bi-, bz-, bit-, var-, vur-,

vr-, min-, poz-, dad-, dal-, dam-, din-, da-, do-, dol-, don-, doy-, duy-, dur-, dey-, del-, der-, de-, din-, dz-, dy-, dn-, dz-, d-, did-, tap-, tah-, tep-, tez-, tut-, tk-,

235

tik-, th-, al-, ap-, at-, ah-, a-, ek-, cr-, cz-, cum-, co-, z-, k-, n-, im-,

h-, z-, sal-, san-, se-, sa-, sat-, sa-, s-, soh-, say-, sol-, sor-, sov-, soy-, sn-,

sz-, sh-, sus-, sr-, sz-, sn-, sk-, sy-, ser-, sek-, sep-, sil-, sin-, sv-, sz-, i- vb.

Bu eylemlerden bazlarnn biim bilimsel ses bilimsel kuruluunu gzden geirelim. sz- . ou Trk dillerinde sz- varyant ile ilenen bu eylemin suz(zbek), s r//sr (Hakas), r- (Tuva), ser- (uva) biim birimsel deikeleriyle de karlalr. Hakas dilindeki s - varyant Mool dilleri (rnein, Kalmka h-) ile ortak olan biimi, yani sonu - ile biten varyant hatrlatrsa,

Tuva dilindeki r- ile uva dilindeki ser- varyantlar eski r//z denkliini yanstr. Gsterilen biim birimsel deikelerin *sz-, *sur- arketiplerini ortaya kard dorudur, ancak bu eylemin belirlenebilen *sg- arketipinin de olmas her biimde *s- kknn ve -r, -z, - eklerinin varlna iaret eder. Bu bakmdan, Rus dilindeki stka, st, tsdit szcklerinin kk (st-//tsd-) de ilgi eker. Ancak Trk dillerinin malzemesi imdilik yalnz iki arketipi belirlemeye olanak salar: *sz-, bi. *srTrk dillerinde bu eylem b//bi//bs//bis//pi//p//

ps//pi//pas biim birimsel deikeleri ile ilenir. Gsterilen biimler *bi- arketipini ortaya karr. Ancak bu arketip kk deil, gvdedir, nk Azerbaycan dilinde ilenen ba , biin, miar (<biar), pu u (Yerevan ivesi), piti (<bitik), blv, biz, miz szckleri terkibinde de *bi kk (, DTS, 97) yer alr: -a - *bi -t -z -lv (ba ) (bi-, biin, *biar//miar, *b u//pu u) (bit-, bitik//piti) (biz, miz, bizlemek) (bilv//blv)

Grld gibi, eitli ekler aracl ile *bi szcnn birok trevi olumutur. Bu trevlerin eskilii onlarn baka sistemli dillere dahil olan varyantlar

236

ile onaylanr. rnein, yaz anlaml bitik szc Mool dillerine biik eklinde. Slav dillerine pat, pismo, Fars diline bitik (bu szcn sadan sola yazln yanstan ktb kkkitab, katib) Manu Tungus dillerine bitik//biik//bith//bith vb. eklinde, yaz, yazar, yazma anlamlarnda Rus

diline pisar, pisat, Bulgar diline pia (yazma ), Fars diline bitiki, snd anlamnda Sanskrit diline pitaka, Tohar diline pidaka eklinde gemitir. Slav, Romen, Macar, Yunan dillerine geen ba , bk (ESTYA, II, 1978, 160) szckleri ise daha sonraki alntlardr. kes- . Trk dillerinin hepsinde ilenen bu szcn Hint Avrupa dillerinde de geni yayldn dikkate alp, onun hangi dilde hangi biim birimsel deikesi olduunu zel kaydetmek gerekir; kes- (Azerbaycan, Uygur), ks- (Altay, Kazak, Karakalpak, Krgz, Tuva, Trk, Gagauz, Trkmen, zbek, or, Salar, Nogay), kis- (Tatar, Bakurt, Hakas), s- (Kumuk), kas- (uva), ks- (Yakut). Eski abidelerde de ks- eklinde (DTS) ilenen bu eylemin kesme, kesim, kesik, keser, kesmi, kesil, keskin gibi onlarca trevi de btn Trk dillerinde ortak nitelik tar. Demek ki, bu eylemi Ana Trke dnemindeki biimini belirlemeye her trl kant vardr. Gsterilen biim birimsel deikeler ise u arketipin belirlenmesini gerektirir. *ks- (Ana Trke) Dilcilikte bu eylem bazen nostratik birim olarak ( li Svit, 1968, 328), bazen de boreal birim (Andreev, 1986, 94), bazen de Hint Avrupa kkenli szck olarak (Fasmer, II, 345; ESRYA, t. II, vp. 8, 1982, 343; ESSYA, vp. II, 1984, 131, 142 vb.) sunulur. Hatta A. S. Melniuk *ks- eylemi hakknda makale hacminde geni bir makale yazm ve bu eylemin Hint Avrupa kaynakl olup, Slav dillerinde daha ok yayldn kantlamak istemitir (Melniuk 1968, 194240). Gsterilen bu eserlerdeki yorumlarn kesin olmad konusu zerinde burada durmaya olanak yoktur, ancak sadece u gerei hatrlatmak isteriz ki, nostratik ve ya boreal dillere ait verilen rnekler herhangi bir dil ailesine dahil olan dillerin ne hepsine ne de ounluuna ait deil, yalnz baz (!) dillerden ele alnan bir iki szck

237

ise alnt karakteri tar. rnein, ba anlamnda Macar dilinde ilenen ks szc, Udmurt dilindeki ksyn//ksyan szckleri, kesik anlamndaki kse szc Trk dillerinden alnmadr, nk Ural, ya da Fin-Ugor dillerinin ounluunda bu szckler yoktur. Ya da li Svitn Mool dilinden rnek gsterdii ks (kesik) szc Mool kkenli deil, nk Mool dilleri iin de oradan buradan korunan byle szckler Trk dillerinden alnma saylr. Ya da HintAvrupa szc olarak sunulan Tohar (B) dilindeki kes- szc ile orada yaayan eski Uygurlarn ilettii (kes-) biimdir. Sylenenlere u ilgin durumu da eklemek isteriz ki, Hint Avrupa dilcilerinin byk zorluklarla belirledikleri *ks- biimi bugn de Trk dillerinde ilek bir szcktr. Eski Hint Avrupa arketipi esasen ama kesmek ( ) karlatrmas ile belirlenir (rnein, Hett, kii ), ancak bu karlatrmann dzgn olmadn A. Meye henz asrn banda kaydetmiti ve yukarda *e- kknden sz ederken, biz de a- eylemini ayr anlam alannda gstermitik. Slav dillerinde ilenen kosa (rk), kosa (trpan), kosar (biini), kosar (bak, satr), kosit (bimek) vb. bunun gibi szckleri Hint Avrupa kaynakl *kskknden treme sayan dilciler nedense Ermeni dilindeki ges (yarm), gisel(blmek) biimindeki szckleri karlatrmaya dahil etmemektedirler. Halbuki bu szckler Akkad dilinde ilenen kaspu krnt, koparmak, krmak,, para, krnt (Lipin 1957, 101) ve Arap dilindeki ksr (kesir) szckleri ile birlikte eski n Asya izoglosu olduu konusunda bilgi verir ve bu izoglosun Hint Avrupa kaynakl olduu gr inandrc deildir. ap- , . ou Trk dillerinde kap- eklinde ilenen bu eylemin Azerbaycan ve Trkmen dillerinde ap-, Hakas ve Yakut dillerinde hab-

//hap-, Kumuk dilinde hap-, uva dilinde hv- varyantlar vardr. Gsterilen biim

birimsel deikelere esasen arketip yle belirlenir. * ab- (Ana Trke)

238

Bu eyleme Ermeni dilindeki kaptel almak, kaput hrszlk, alnt, Akkad dilinde habat almak, Latin dilinde kapto yakalamak, yapmak, kaptum

ele geirmek, Alman dilinde hab sahip olmak szcklerinin terkibinde karlalr. Akkad dilindeki hpu- krmak, paralamak, Ermeni dilindeki hpel-

vurmak Rus dilindeki hapat kapvermek szcklerinin kk hp//hp de bu

bakmdan ilgintir. u da ilgintir ki, ayn anlaml arp- yapmak eylemi de Hett ve Ermeni dillerinde kendini gsterir. rnein, Hett dilinde karp-// arb- almak, gtrmek, almak, Ermeni dilinde rp(h)l almak. Ancak Hint Avrupa dilleri iin daha ok *kap-//*ghabh- tutmak kkleri karakteristiktir (Semereni, 1980, 110). dn-//on- , . Trk dillerinde bu eylemin biim birimsel deikelerini yle snflandrabiliriz: dntntdontondntnd:n- andan- nandunnyan- (DTS) dn-

tn - t-

Gsterilen biimlere esasen *don- arketipini belirleyebiliriz, nk bu arketipteki sesler biim birimsel deikelerdeki sesler iin kaynak olabilir: *d>y//d (d>n, d>t>), *o>>, *o>a//u, *>ng//n. Grld gibi, bu biim bilimsel ses bilimsel deimelerde Azerbaycan dili d// diyalekt farkn yanstr. Demek ki, n Azerbaycan devri iin iki arketip belirlemek gerekir. Bu szler vir//dvir eylemleri hakknda da denebilir ve ilgintir ki, nceki eylemlerle ayn anlam tayan bu szcklerin kk biim birimi de *d eklinde alnabilir, *d -ir>dir> dvir//vir. Burada *do->*d deimesi gereklemi olabilir, ancak u da olabilir ki, szck sonundaki -n//- nszleri ektir, *dn- //*n- (n Azerbaycan) < *do*d ir//*ir (n Azerbaycan) < *d (Ana Trke) (Ana Trke)

239

Azerbaycan dilinde ilenen deyirmi, teker tipli szckler de dnk, dnmez, dnge, ndermek, nmek, vre, dvre gibi onlarca trevi olan yukardaki yuvalara girer.

6. ZARFLARIN B MSEL SES B LG S

Dilcilerin genel grne gre, zarf baka szck trlerine gre daha sonra olumutur. Terkip bakmndan eitli zelliklere sahip zarflarn kaynanda eitli szck trleri bulunur. Her szck trnden bir belirti tayan zarf Azerbaycan dilinde artk ayr bir szck tr olarak biimlenmitir, kendine has belirli bir biim bilimsel ses bilimsel kurulu kazanmtr. Trk dillerinde baz zarflarn arkaiklemesi unu gsterir ki, zarf ulam henz Ana Trke dneminde biimlenmeye balamtr. rnein, Yakut dilinde bulunma durumu ulam eriyip gittii halde, bu ek ile tretilen zarflar imdiye kadar kalmtr. Ya da Azerbaycan, Yakut ve Tofalar dilleri iin arkaik szck saylan kz szc kzn (Tofalar), khn (Yakut) eklinde zarf gibi imdi de ilenir. Dier Hint Avrupa dillerinden farkl olarak, Ermeni dilinde birleik zarflarn Trk dili modeli de gsterir ki, bu etki ok eskiden olmutur. rnein, dak//dak (isti-isti), norits (yeniden), ki-ki (az-az), kamats-kamats (yava-yava) d-d (yer-yer) vb. bu tip zarflarda kalka yolu aka grlr. Zarflarn olumasnda iaret ve soru zamirlerinin byk rol vardr. yle ki, sadece o//bu zamirleri birok zarfn kknde yer alr: ora, onda, beri, bura, bulay, ble vb. Bu zamirler zaman anlaml szcklerle birleip yeni szck olutururlar. rnein: *bu gn bu yl

240

bugn (Azerb.) byn//byn (Azerb. di.) b n (Karaay Balkar, Yakut) bhn (Tofalar) pn (Hakas)

buil (Azerb.) byl (Azerb. di.) byl (Karaay Balkar) pl (Hakas) bl (Trkmen di.)

Grld gibi, yeni oluan zarfn biim bilimsel ses bilimsel kuruluu sklamaya meyleder ve nceki szckler anlamsz biim birime evrilir. Ayn szler *bir yl dur>bildir (Azerb.)//pltr (Hakas)//bultur (zbek) deimeleri hakknda da sylenebilir. Azerbaycan dilinde VC, VCC, CVC hece kurululu zarflar eskiden beri vardr. rnein, VC (n, i), VCC (alt, st), CVC (sa, sol, dal, yan, tez, g) vb. Tek heceli zarflarn bir ksm da sonraki zarflama srecinde ortaya kmtr. Byle szckler adeta ikili karakter tar, yani balama bal olarak, eitli szck trleri (zamir-zarf, sfat-zarf vb.) ilevini yanstr. rnein, az, oh, tek, t, gen, dar,

dz, bo, pis, ah, dik, sert, eld, berk vb.

Zarf ulamnn zenginleme yollarndan biri de terkibinde durum ekleri olan szcklerin zarflamas olmutur. Bu sreci geen zarflarn terkibindeki durum eklerinin bir ksm (-da, -dan, -nan) yapm ilevi kazanm, dier ksm ise (-n, ar) arkaikleip anlamsz biim birime evrilmitir. rnein: Azerbaycan dilinde uarda, aarda, ayda, ilde, gnde, onda, teklikde,

birlikde, ikilikde, yaknl da, uza da, yaknda; Tofalar dilinde bir de , rakta , Hakas dilinde onda , mnda ; Sar Uygur dilinde prnta , yaznda , yinde , kuznda o; Gagauz dilinde ride// rde , vb. Azerbaycan dilinde berkden, ucadan, astadan, efilden, yavadan, birden, tezeden, ala dan, herden, tzden, rteden, baya dan, dnenden; Trkmen dilinde orkudan, tzdn, zordan, irdn, yrekdn; Tofalar dilinde rakdan, stndn; Sar

241

Uygur dilinde kantan ; Hakas dilinde oartn , andan yakndan vb. Grld gibi, verilen rneklerin ounda bulunma ve ayrlma durum ekleri artk birincil dil bilgisel anlamn bitirip, zarfn biimsel gstericisini, yani zarf yapm ekine evrilmitir. Ayn durumu ara durum ekinin -nan//-nen biim birimsel deikeleri de yanstr. rnein, Azerbaycan dilinde sretnen, zornan, hyretnen, gcnen, htiyatnan; Hakas dilinde stnne, altna, soona vb. Bu son rnekler eski ara durumunun (-n) ilevini hatrlatr. rnein, Hakas dilinde kint-in . Genellikle, bu ekin isim ulamnda salamlaamamasnn sebeplerinden biri de onun daha ok zarflarla ilenmesi olmutur. Bu ek Azerbaycan dilindeki yakn, anszn, dizin-dizin, orun, yyin, etin, yarn, yorun-arn tipli szcklerin terkibinde korunmutur. imdi anlamsz biim birim olarak aydn (aydn), dnen (dn-in?), ilkin (ilk-in) szcklerinin terkibinde kalan -n eki Azerbaycan dilinin daha ok tarihsel eserlerinde ve diyalektlerinde ilenen yayn, n, yazn, kzn zarflarnda da kendini gsterir ve bu zarflar baz Trk dillerinde de arkaik biim kabul edilir. rnein, Yakut dilinde kh ( n), sayn (yayn), khn (kzn) Tofalar dilinde kzn, azn (yazn) vb. imdi arkaikleen eski ynelme durumu eki - ar ve onun biim birimsel deikeleri de zarflarn terkibinde ak bir ekilde seilir. rnein, Azerb. Trkmen ieri, ieri, dar, ireli, dar, ilri, anr//anar anr

Kar. Balkar igri thar,

ar

Hakas

tashar

aar//andar naar

Tofalar

aar,

Bu dillerde ilenen yuhar zarfn karlatrmakla - ar ekinin biim bilimsel

ses bilimsel dnmn aklamak mmkndr:

242

yuhar (Azerbaycan)

*yo ar *d o - ar

yokar (Trkmen) oar (Karaay Balkar) oar (Hakas)

*oar aar (Tofalar) Grld gibi, burada - ar>-ar//-ar deimesi gereklemitir ve bu biim birimsel deikelere anr szcndeki -r biim birimsel deikesi de eklediinde onlarn gri, beri, hancar tipli szcklerin de terkibinde olduu grlr. Ayn zarf baz dillerde -r biim birimsel deikesi ile ilenirse, dier dillerde -ar//-ar biim birimsel deikeleri ile ilenir. rnein, beri (Azerb., Trkmen), bri (Altay, Karaay Balkar), br (tuva), pr (Hakas), beeri (Tofalar) vb. Eer yukardaki szcklerde - ar biim birimi ikeri, thar (Karaay

Balkar) szcklerine esasen belirlenirse, rnekseme dnmn geiren yre, ara szcklerinin eklemi -r ve -ra varyantlar da bura (bu ara), ora (o ara), sonra (son ara), nr//nir. (Trk ve Trkmen dillerinde ne yr-e) szcklerinde belirlenir. Mmkndr ki, kenar szcndeki de bu -ra ekidir, nk Trkmen dilinde bu szck knar//kna:ra varyantlar ile ilenir. Zarfn ilgin biim bilimsel ses bilimsel zelliklerinden biri de udur ki, ayr ayr eklerle (-sz, -maz, -ca, -en, -la, - , -lik, -s, -, -d, - e vb.) yaplabildii gibi, eitli eklerin birlemesi ile de (-a+s+na, -siz+ce, -lik+de, -lik+le, -a+k, -i+ne vb.) ilenebilir. rnein: a) halsz, gcsz, dinmez, rusca, sadece, esden, elben, zorla, gcle, telesik, a , artk, imdilik, rtesi, teri, greti, uzad, indi, katt (DTS), birge, pr (Sar Uygur), pir e (Hakas), btn e (Tofalar) vb. b) korcasna, yaramazcasna, vehicesine, halszca, sessizce, tzlikle//tzlikde, indilikde, teklikde, epeki, yanak, tersine, epine vb.

243

Birleik zarflarn biimlenmesinde i eklerin (-ba-) de byk rol vardr. rnein, dal-ba-dal, z-be-z, gn-be-gn, yer-be-yer, kend-be-kend, tay-ba-tay, elbe-yaha, yan-ba-yan, il-be-il vb.

Grld gibi, Azerbaycan dili Ana Trke dneminden benimsedii baz zarflarla birlikte, zarflama sreci ile de birok zarf kazanmtr ve bu dilde zarflarn zenginlemesi, biim bilimsel ses bilimsel belirtilerinin oalmas son devirlerde daha da hzlanmtr. hatta ara aar (zarffiil zarf) tipli ayrmlama, yani vurgunun biim bilimsel ses bilimsel ilevi zarflarda aktiflemeye balamtr. Azerbaycan dilcileri (E. krov, E. Esedov) birok zarfn baka szck trlerinden farkllk gstermesinde vurgunun byk rol oynadn zel olarak kaydederler.

244

IV. BLM

B MSEL ULAMLARIN B MSEL SES B LG S

Biim bilimsel ses bilimsel incelemeyle Azerbaycan dili iin karakteristik olan biimsel ulamlarn (okluk, kii, iyelik, durum, derece, at vb.) ifade yollarnn arketipini belirlemek mmkn olur. Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum ile belirlenen n Azerbaycan ve Ana Trke arketipleri gsterir ki, eskiye gittike baz biimsel ulamlarn ifade aralar rtr. Bu da u demektir ki, amorf dil kuruluundan eklemeli kurulua geite ayn szckten oluan biim birim eitli ilevler zere ayrmlama sreci geirmitir. rnein, eskide topluluk, okluk bildiren *ba biimlendiricisi daha sonralar okluk, derece ve durum ulamnn biimsel ekine evrilmitir. Onun sestei olan dier *ba biimlendiricisi ise bir taraftan nlem, dier taraftan soru ve olumsuzluk ulamnn eki olarak biimlenmitir. Grld gibi, biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum ile belirlenen arketipler, ilk biimler ayn zamanda Ana Trkenin ilk aamasnn amorf kuruluta olduunu ortaya karr. yle ki, eklemeli kurulu bakmndan seste saylan her iki *ba biimlendiricisinin anlam farklar zel titremleme yaknln korumutur ki, bu da (soru, olumsuzluk, ama vb.) amorf kurulutaki anlam deitirici tonlarn izini gsterir. Yani dilin amorf dneminde *ba seslemi bir titremleme ile topluluk, dier titremleme ile ama bildiren nlem ve soru eklinde farkllk gstermitir. Demek ki, biimsel ulamlarn sistem eklinde biim bilimsel ses bilimsel deerlendirmeden geirilmesi bir ok sorunun aydnlatlmasna yardm eder. Bu yorumda hem eitli biimsel ulamlarn birbiri ile olan diyalektik ilikisi ve onlarn baz biimsel eklerinin ayn kaynaktan trediini, hem de eski biimsel eklerin aama aama (n Azerbaycan, Ana Trke) verilmesi meselelerini aydnlatmak mmkn olur.

245

1. OKLUK ULAMI

Trk dillerinde okluk ulamnn bir ok biimsel eki olmutur. Bu meseleden sz eden baz Trkologlarn yalnzca -lar//-ler eki ile yetinmeyip, gemite okluk bildiren -z, -k, -t elementlerinden de sz etmi olmalar rastlant deildir. (Alizade, 1966, 4). Ancak baz Trkologlar bu ulamn Trk dillerindeki asl durumunu duyamadklar iin onun incelenmesini gereksiz saymlar, bazen de okluk ekleri Trke kkenli deil, alnt kabul edilmitir. yle ki, imdi de -lar, at, -an vb. eklerin Trk dillerine baka dillerden getiini syleyenler vardr. Bu nedenle de Trk dillerinin dil bilgisel sisteminde okluk ulamnn tuttuu yer hala tam aratrlmam ekilde durmaktadr. okluk ulam dier dil bilgisel ulamlardan farkl olarak, daha birleik ve ok ynl zelliklere, daha renkli ifade yollarna anlam eitliliine sahiptir (Aslanov, 1985, 51). Szlksel, biimsel ve szdizimsel yollarla ifade olunabilen okluk ulam gemite temel olarak szlksel yolla verilmitir. rnein, Japon dilinde tanr szc kami, tanrlar szc ise kami-kami eklinde verildii gibi, eski Trk dilinde de szcn tekrar okluk anlayn bildirmitir. Bunun izi aca-aca, yava-yava, at- at biimindeki ifadelerde kendini gsterir. Ayn ya da eitli szcklerin bir arada ilenmesi ada dilde de okluk ulam yaratabilir (ireliyev, 1968, 136). rnein, yeke-yeke, hrda-hrda, kend-kend, ev-ev, ol-buda , oyunuzu, arvad-ua , pal-paltar, ua -mua , toyu -cce, kol-kos, r-p vb. Ana Trke dneminde eklemeli kurulu biimlendike okluk anlam bildiren baz szckler ekleip okluk ekine evrilmitir. Ancak bu eklerin dil bilgisel yk ilk devirlerde hala tam belirmedii grlr ve eitli topluluk, pekitirme, kip zellikleri dorultusunda okluk anlam tar. Bu meseleyi B. A. Serebrennikov baka bir ekilde yorumlasa da, her durumda onun gr bizim geldiimiz sonuca dolayl bir kanttr. O yle yazar: Topluluk bildiren z, k, l, m, n, r, s, , eklerini isim ve sfatlarn kltme, azaltma bildiren eklerinde, eylemlerde hareketin tekrarln bildiren biim eklerinin terkibinde kolaylkla semek mmkndr (Serebrennikov, Gadjieva, 1979, 94).

246

Ana Trkenin eklemeli kurulua gei aamasnda yakn anlam zellikleri olan biim birimlerin biim ve anlam aprazlamas sonraki oluumda izini saklasa da, biimsel kuruluta grlen gelime srecinde her biim birimin herhangi bir anlam n plana gemi ve bylelikle, biim birimlerin dil bilgisel yk dzenlenmitir. Bu nedenle de bu srete sesteleen ya da biimce deien ekler eitli biimsel ulamlarn ekine evrilse de, kaynak bakmndan eski ilikinin izini saklayabilmilerdir. Hatta ayr ayr elementlerin birleimi (kaynama) ile biimlenen eklerin terkibinde de bu eski elementlerin genetik yaknl kendini aa karr. okluk ulamnn biimsel ekleri uzun bir oluum tarihine sahiptir ve onlarn herhangi bir biimsel ulamn ekleri ile diyalektik ilikisi de doal bir durumdur. Bu nedenle de okluk ulam ile dorudan, ya da dolayl olarak ilgili olan biim birimlerin terkip elementlerini gzden geirmekle okluk eklerinin biim bilimsel ses bilimsel terkibi, kuruluu hakknda fikir elde etmek mmkndr. Etnonimlerin sonunda ou zaman topluluk (okluk) bildiren biimlendirici bulunduu aktr. okluk ulamnn topluluk anlam ile ilgisini dikkate alp, bir ok Trk halknn adn ve Azerbaycanllarn kkeninde dorudan veya dolayl olarak yer alan topluluk adlarn hatrlayalm: Ouz, a auz, rz, Alban, Aran, Turan, Trk, Kumk, Kazak, Salar, Padar, Hezer, Basil, i il, angl, Bayat, Trkt, Sakat Yama Lulubi Kaspi Alpout Massa et

Grld gibi, bu etnonimlerin sonunda ilenen biimlendiriciler (-z, -k//-ak, -l//-l, -ma//-bi//-pi, -an, -ar//-er, -at//-t) topluluk bildirir. Bu elementlerin bir ksm iftlik bildiren szcklerde (diz, gz, doda , ula , yan, daban, el, ol vb.) kald gibi, topluluk bildiren szcklerde (simiz, ikier, em, ekiz, eren, barma vb.) de kendini gsterir.

247

ran dillerinin katl (tek-ift-toplu) okluk ulam daha sonralar iki katl (tek-toplu) kartla getii gibi, eski Trk dillerinde de iftlik bildiren biimlendiriciler (-z, , -l, -n) olabilir. Etnonimlerde, iftlik ve topluluk bildiren szcklerde ayrlan elementlerin ounluu (-b, -s, -n, - , -l, -) sfat derecelerini bildiren biim birimlerin terkibinde de grlr ki, bu da okluk anlam ile balantldr. Bundan baka, topluluk, bildiren ua -mua , ber-bezek biimindeki isimlerin terkibindeki m, r unsurlar (i ekleri) da szn ettiimiz elementlerdir. Genellikle, kii ulamnda okluk bildiren biimlendiricilerin ite (-r, -z), at ulam eklerinde (-, -l, -n, -t), ara durumu eklerinde (-l, -n), iyelik ulamnn ekinde (n, -s) de oklua bal bu elementlerle karlamak mmkndr. Grld gibi, okluk ulam ile dorudan ya da dolayl olarak ilgili olan eitli biim birimlerin terkibinde ayn elementler tekrar olunur ki, bu da, kaydettiimiz gibi, dilin biimsel kuruluundaki dzenlenme ile ilgilidir. Buraya kadar sylenenleri dikkate alarak, Azerbaycan dilinde okluk ulamna ait biim birim eklinde olarak gmrlen baz ekleri gzden geirelim.

1. 1. -an//-n B M B R M

Bu biim birimin topluluk anlam zen (ay), dzen, olan, torun1, eren, oun, bodun (halk), btn2 szcklerinde, iftlik anlam ise iyin, e in (iyin), erin (doda ), yarn (krek), yan, daban szcklerinde korunmutur. yer ad ve topluluk adlarnda (Alban//alban//alpan, Aran//aran, Turan//turan, Trkan, kuman//kuban vb.) karlatmz -an eki de topluluk anlam esasnda oluturulmutur. lgintir ki,
1

E, Sevortyan Trk dilindeki torun (neve) szcn H. Pedersene dayanarak Ermeni dilindeki tor (neve) szc ile karlatrr ve bu szcn Trkeye Ermeni dilinden getiini yazar (Sevortyan 1966, 172), ancak byk alim tor szcnn Ermeni diline Trk dillerinden getiini gzden karmtr, nk treme, torum, torun gibi trevleri olan eski *tor szc doup tremek anlamnda ilenen eski Trke kkenli bir szcktr.

Eski Trk yazlarnda ilenen barn (btn) szc Kumuk dilinde korunmutur. Buradaki -n eki ara durumunun gstericisi olarak ayrlsa da, topluluk anlamn yitirmemitir.

248

bu ek ran dillerinde daha ok yaylmtr ve bu nedenle de dilcilerin bir ou onu Trk dillerinde alnt ek sayar. Ancak yukarda topluluk ve iftlik anlamlarna verdiimiz rnekler biimlendiricinin kkeninin ak olarak Trke olduunu gsterir. Kald ki ran-Trk denkliine, onu da alan izoglosu saymak mmkndr. nk Urartu yazlarnda karlatmz kamann ereni anlamnda ilenen rl kamaniuoi (kaman kabilesinin bakan) ifadesinde (YAA A 1979, 6162) -an eki Kaman etnoniminde topluluk bildiren biimlendirici olarak ilenmitir, bu etnonimle daha sonralar kuman//koman eklinde karlarz, ya da Kk Asyadan giden Etrusklar kendileri ile beraber, bu alanda ilenen -an ekli Alpan, Turan tanr adlarn Avrupaya gtrmlerdir. Orta Fars dilinde ilenen bara an (atlar, atllar) szcnn de kkenini biz Trke sayyoruz, nk orta Fars dilinde ilenen ve okluk bildiren -an ekini aratrmaclar eski ram dilindeki iyelik durumunun okluk biimlendiricisinin (*nm) kalnts sayarlar ve bu dolayl yeniden oluturumdan ise, bu alanda ranllardan da nce ilenen -an biimlendiricisinin olduunu gsteren kantlara inanmak daha dorudur. okluk bildiren -an//-n ekinin biim bilimsel ses bilimsel yorumu iki olaslk ortaya karr. B i r i n c i o l a s l k. Eski topluluk, iftlik bildiren -an//-n biimi ara durumunun -n biimi ve eylemde dnllk atsnn -n biimi ile genetik bakmdan ilikili olabilir. A. M. erbakn Trk dilleri iin belirledii kii-iaret zamiri olarak ilenen *n sz de bu bakmdan lgintir (erbak, 1977, 78). Btn bu biimlendiricilerde kendini gsteren -n elementi, grlyor ki, ayn yuvadan tremitir. k i n c i o l a s l k. Eski topluluk, bildiren -an//-n biimlendiricisi -an//-n yapm eki ile kaynak olarak ayn olabilir. Bu durumda, her iki ek grtlaksllk kuramna gre - an//- n biim birimleri ile ayn yuvaya dahil olur. Ancak her iki olasln da doru olup olmamasnn dnda, n Azerbaycan dilinde ve Ana Trkede *-an biim biriminin okluk eki (topluluk ve iftlik) olduu phesizdir. u da bir gerektir ki, eski n Asyada bu okluk eki alan karakterli izoglos olmutur.

249

1.2. -la//-l B M B R M

Topluluk bildiren -la //-l , okluk bildiren -lar eklerinin birinci blm olan -la//-l biim birimleri Azerbaycan dilinde daha sonralar eylem (-la) ve sfat yapma (-l) ilevlerinde kullanlsa da, eski alarda topluluk bildiren biimlendirici olmulardr. Tk dillerinde -la ekinin okluk bildiren -lar eki ile ilgisi olduunu syleyen Trkologlar (Btlingk, Serebrennikov) yanlmamlar. B. A. Serebrennikov -la biim biriminin eskiden tekrarlanan hareket ( ) bildiren ek olduunu belirlemitir (Serebrennikov, 1972, 6768). Eski Kakaylarn yer adlarnda da -la biim birimi geni bir ekilde ilenmitir. rnein, Tahankulla, Timmuhala, Kammala vb. (Giorgadze 1961). Grnr, -la ekinin n Asyada okluk bildirmesi sadece Kakay dilinde deil, Hurrit dilinde de olmutur, nk bu dilde nc kii zamirinin oulu -la biim birimi ile verilir. Urartu dilinde de -li okluk bildiren biimlendiricidir. Grld gibi, Ana Trkede ilenen ve daha sonralar Trk dillerinde arkaikleen -an okluk eki alan izoglosu olduu gibi, okluk bildiren -la//-l eki de alan karakteri tamtr. lgintir ki, Megrel dilinde baz szlerde la- biim birimi okluk bildiren n ek olarak korunmutur. rnein, la-hvba ( ardalar), la-vdila (baclar) vb. Trk dillerindeki iftlik bildiren el, ol szcklerindeki -l elementi ve ol, bul, ol zamirlerindeki -l elementi, ayrva ile (*-i-l) gomasndaki -la eki eski topluluk bildiren -l//-la biimlendiricisi ile ayn kaynaktan oluabilir. Topluluk bildiren -la biim birimi -la, -lan, -la eklerinin terkibinde

ilendii gibi (ala-, urulan-, ovla -), dier topluluk bildiren -l biim birimi de -l ekinin terkibinde dikkat eker, nk bu ek de topluluk anlam ifade edebilir; kollu , dal , ellik vb. ancak -l ekinin baka etimolojisi de olabilir, rnein, al //olu >-

250

l . Herhalde -l ekinden bamsz olarak, -l biim birimi tek bana da topluluk bildirir. rnein: otlu, szl, yal vb. Demek ki, n Azerbaycan ve Ana Trke dnemi iin -la biim biriminin topluluk bildiren biim birim olarak kabul edilmesi mmkndr, ancak -l varyantnn belirlenmesi iin ek aratrma gereklidir. Her durumda terkibinde -l elementi olan bu biim birimlerin eskiden topluluk bildirdiini kabul etmek gerekir, nk bu biim birimler sonradan yapm eki ilevinde kullanlsalar da, topluluk anlamn tam yitirmemilerdir. Trk dillerinde topluluk bildiren -la biim biriminin etimolojisi bir sra biim birimlerin, rnein, at ulamndaki -l//-l, zamirlerde ayrlan -l elementinin kaynan aydnlatabilir, bu ekin alan karakteri tamas da ilgin durumlar ortaya karabilir.

1. 3. -ar//-er B M B R M

Trk dillerinde topluluk bildiren -ar//-er biim birimi bir ok etnonimin terkibinde korunmutur. rnein, Tatar, Avar, Hezer, Gamer, Salar, Padar (?), Sakar, To ar (dger), Suvar vb. Bu biim birimin ber-bezek, der-demir, yr-y biimindeki isimlerin terkibinde -r elementi kalmtr ki, o da sfatn tekrar ile verilen oaltma derecesindeki p, s elementleri (i ekleri) gibi, topluluk bildirir. Nihayet, ar//-er biim birimi topluluk bildiren -la biim birimi ile birleip, topluluk bildiren lar ekini yaratmtr. Bundan baka, baz Trk dillerinde ikinci kiinin oulunu bildiren -z biim biriminin yerine -ar//-er eki ilenir. rnein, adn ar atnz (tuva), kimener geminiz (hakas), alasnar alasnz ( rz), adaar atanz (altay) vb. uva dilinde -l ekinin ilevini tayan, ancak imdi arkaikleen (Levitskaya, 1976, 13 14) -sar ekinin ikinci blm de bu -ar//-er biim birimini yanstr.

251

Grld gibi, topluluk bildiren -ar//-er biim biriminin Trk dillerinde birok izi kalmtr. O halde, n Azerbaycan ve Ana Trke dnemi iin bu biim birimlerin belirlenmesi mmkndr. Yukarda gzden geirdiimiz dier biim birimler gibi, -ar//-er biim birimi de alan karakteri tar. N. Y. Marrn baz Kafkas dillerinde ilenen -ar biim birimini yalnzca bu dile ait olarak yorumlamasna3 katlamasak da, okluk bildiren bu biim birimle ilgili onun verdii bilgileri minnettarlkla hatrlatrz. yle ki, byk aratrmac bu biim birimin Udin dilinde -or//-ur Ermeni ve Lezgi dilinde -ar//-er, Svan dilinde ar//er//-er, Rutul dilinde -ar//-er biim birimsel deikeleri ile ilendiini ve okluk bildirdiini gsterir (Marr, 1927, 39-40). Bu durumlar u nedenle gz nne alyoruz ki, -ar biim birimi Kartvel dilleri iin ortak ek olmad halde, Svan dilinde ilenir4, ya da Dastan veya Hint-Avrupa dil ailesinde genel biimlendirici olmad halde, yalnz Eski Azerbaycanllarla balantda olan Ermeni ve baz Dastan halklarnn dilinde kendini gsterir, bu -ar biim biriminin alan karakteri onun buradan gitmi Etrusklarn dilinde de okluk bildirmesi ile kantlanr. Bu da u demektir ki, -ar biim birimi topluluk (okluk) anlamnda bu dillere eski Azerbaycan dilinden gemitir, Etrusklar ise bu biim birimi Ana Trkeden almtr, nk yukarda grdmz gibi, -ar biim birimi Trk dillerinde genel Trk biimlendiricisi olarak ilenmitir. Ana Trkede er anlaml ar szc eitli yan anlamlar kazanmtr. Bu szcn kii, insan, esger, oun, kabile anlamlar zere geirdii anlam dallanmasnda topluluk anlamyla ayrca biim birim olarak eklemitir ki, bunun da izini yukarda Trk dillerinden verdiimiz rneklerde aka grmek mmkndr. Bu izi etnonimler daha ak yanstr.

rnein, eski Ermeni dilinde -ar//-er biim biriminin emeki kesimin dilinde, -k biim biriminin ise hakim kesimin dilinde okluk bildirdiini yazar (Marr, 1927, 3940). lgintir ki, Svan dilinde -la n gomasnn okluk ilevinde snrl olarak ilendiini gsteren K. D. Dondua Svan diyalektlerinde okluk bildiren -ar//-er biim biriminin olduka yaygn olduunu kaydeder (Dendua, 1975, 7274).

252

Demek ki, n Azerbaycan dili iin belirlediimiz *-ar//-er ve Ana Trke iin belirlediimiz *-ar biim birimlerinin bulunur. (arketiplerinin) kaynanda ar szc

1. 4. -lar B M B R M

uva dilinden baka, btn Trk dilleri iin ortak olan -lar eki okluk bildirir ve onun biim bilimsel ses bilimsel terkibi ezamanl adan Trk dillerinin ounluunda benzer durumdadr. Azerbaycan dilinde arrar, onnar, zdar biimindeki szcklerde bu ekin -rar//-nar//-dar biim birimsel deikeleri ortaya kar. Ancak burada n//r//d nszleri belirli ses olaylarna bal dzenleyici deime ile ortaya kmtr, nk bu ekin ilk nsz nller arasnda ( ara-l-ar, su-l-ar me-l-er) asln korur ki, bu da bu ekin -lar biiminde olduunu gsterir. Ayn durum Trk dillerinde de grlr. yle ki, -lar sabit biiminin Trk dillerinde birok biim birimsel deikeleri olumutur (erbak, 1977, 82). Bu biim birimsel deikelerde ilk nsz l//t//d//s//z//r//n// varyantlar ile, orta nl a//a://o//u//, son nsz ise r//y// varyantlar ile ilenir ki, bunlar da ses olaylaryla ortaya kmtr. Bu biim birimsel deikeler ierisinde -la ve -ar varyantlar daha ilgintir, nk birincisinde (-la) eer r nsz, ikincisinde (ar) ise l nsz ses dmesine bal deilse, her iki varyantta da (-la, -ar) eski okluk eklerini koruyor demektir. Yalnz uva dilinde kullanlmayan bu genel Trke karakterli ekin Ana Trkede bulunduu phesizdir (erbak, 1977, 83). Trkolojide bu ek (-lar) zerine birok yaz yazlmtr. Bu nedenle de -lar hakknda burada geni bir ekilde sz etmeye ihtiya yoktur, yalnz Trk dillerinde bu ekin alnt olduunu syleyen dilcilerin (D. Sinor, P. Aalto vb.) yanldn gstermek iin bir iki kaytla yetineceiz. nce unu hatrlatalm ki, artzamanl olarak -lar ekinin terkibinde iki biim birimin birletiini eitli dilciler (V. Bang, N. Poppe, D. Sinor, A. Kononov, B.

253

Serebrennikov, N. Baskakov vb.) sylemilerdir. Bu konuda B. A. Serebrennikov yle yazar: okluk bildiren -lar ekinin iki blmden ibaret olduunu ileri sren kuramn ayr ayr yorumlar olsa da, herhalde bu kuram geree daha yakndr (Serebrennikov, 1970.51). Ana Trkede ilenen -lar ekinin topluluk bildiren -la ve -ar biim birimlerinin birlemesi ile olutuunu yukarda gstermitik. Demek ki, -la + ar> laar>-lar kaynamas henz Ana Trkede gereklemitir. Ancak -la ve -ar biim birimleri ve bir mddet -lar eki ile paralel ilenmitir ve bu biim birimlerin izi n Azerbaycan dilinde kalmtr. Grld gibi, komu toplumlarn da diline gemi olan -la ve -ar biim birimlerinin birlemesinden oluan -lar ekini Trk dillerinde alnt saymann hibir dayana yoktur.

1. 5. -a //-ek B M B R M

Bu biim birimin topluluk bildiren anlam drna , ayna , barma , Trk, yna tipli szlerde, iftlik anlam ise aya , ula , doda , dirsek, yana , pke (?), topu , oltu , bilek, krek, emcek vb. organ adalarnda kalmtr. kinci bileeni //k elementi olan -l //-la ekleri de topluluk anlamn yanstr; rnein, dal , kollu , ayla , buzla , ovla , yayla vb. (Aslanov, 1985, 62). Eski Trk yazlarnda tatlar anlamnda ilenen tatlak (DTS) szc ve Karaim dilinde Karaimler anlamnda ilenen Karaylh szc de bunu aka yanstr. Hatta Yakut dilinde -laah biim birimi -gil ekinin ilevini tar. rnein, banyalaah (banyagil). Grld gibi, -a //-ak biim birimi hem ayr olarak, hem de topluluk bildiren -la//-l biim birimi ile birlemi ekilde okluk ulamnn eki olarak ortaya kar. Yakut dilinde bu biim birimin birleik varyant (-laah) okluk bildirdii gibi,

254

hala kaynamaya uramam temiz varyant (aah) da -gil ekinin e anlamls gibi ilenebilir. rnein: Ubay, aah byl hanna saylllar? (Gardangil bu il harada yaylyrlar?) Demek ki, Yakut dilinde aah biim biriminin topluluk bildiren -la ekine birlemesi sreci kendini gsterse de (-laah), hala ayr olarak topluluk bildiren goma olarak da ilenir (GSYALYA, 1982, 422). Baz Trk dillerinde (Uygur, Kazak, Krgz, zbek) olan lk//lik szc dolu anlamnda ilenir (Sevortyan, 1966, 50). Azerbaycan diyalektlerinde silebesile, dolubadolu anlamnda ve biiminde lbal szc ilense de, edebi dilde l sz sulu palu anlamndadr. lgintir ki, bu sz (lik dolu) Ermeni dilinde korunmutur. Szn ettiimiz -a //-ak biim birimindeki //k elementi okluk bildiren eklerin terkibinde korunmutur. yle ki, bildirme ve eylemin kip biimlerinde birinci kiinin oulu bu //k unsurunu yanstr. rnein, oay , bizik, ald , alsa vb. bu elementle Ermeni dilinde de karlalr, Ermeni dilinde okluk bildiren bu element nefesli -k nsz eklinde ilenir. Bu dilde eylem ve adlarda okluk bildiren -k biimlendiricisinin kayna meselesi imdiye kadar zlmemi bir problem olarak durur (Tumanyan, 1981, 201). okluk bildiren -k biimlendiricisi ile FinUgor dillerinde de karlalr, ancak bu biimlendiricinin Ana Fin Ugor dnemine ait olduu fikri zerinde aratrmaclar tartrlar (OFUYA, 1974, 227). Eer baz Fin Ugor dillerinde kendini gsteren bu okluk biimlendiricisi (k) ile Trk dillerindeki okluk biimlendiricisi (-k) tip bilimsel benzerlik deilse, bununla eski iliki aklanabilir, nk Macarlarn bir ksmnn Azerbaycandan gittii ve dier Fin Ugor topluluklar ile Trk topluluklarnn eski ilikisi tarihten bilinmektedir. Ermeni dilindeki -k biimlendiricisini ise n Azerbaycan dilinden Ermeni diline geme saymak gerekir. Sylenenleri dikkate alp, n Azerbaycan dili iin dolu anlamnda ilenen lik//l szcn ve topluluk (okluk) bildiren -a ekini belirlemek mmkndr. Bu

255

ekin Ana Trke dneminde *a gomasndan (topluluk bildiren oma) trediini ve bu gomann daha sonralar Yakut dilinde aah eklinde ilendii dnlebilir, ancak lik//l szcnn daha kesin etimolojisi ek aratrma gerektirir.

1. 6. -z B M B R M

Eski Trk dilinde -z elementinin okluk bildirdiini ilk defa syleyen B. Munkainin grn sonraki Trkologlarn birou kabul etmitir. Ancak A. M. erbaka gre ne eski Trk dilinde, ne de Ana Trkede okluk veya iftlik bildiren z ekinin olduunu sylemeye imdilik hi bir kant yoktur (erbak, 1977, 86). Elbette, baz Trkologlar gibi, -z elementinin eskiden yalnz iftlik bildirdiini dnmek yanltr, nk dier okluk ekleri gibi (-n, -k, -l), o da iftlikle beraber ayn zamanda topluluk anlam bildirmitir ki, sonradan bu ilevleri esasnda okluk biim birimine evrilmitir. Eer -z elementi omuz, kkz (kks), beniz, z, gz, diz, ekiz, buynuz gibi szlerde iftlik anlam bildirirse, rz, ouz, simiz, dz, kz tipli szlerde topluluk anlamn, biz, siz, iiniz, anz gibi szlerde ise okluk anlamn ifade eder. Grld gibi, iftlik, topluluk ve nihayet, okluk bildiren -z elementi Trk dillerinde derin iz brakmtr.5 Bu nedenle de bu elementin Ana Trkede iftlik ve topluluk biimlendiricisi olduundan phe etmeye hibir sebep yoktur. A. M. erbak ise hatta anz, eviniz tipli szcklerde ikinci kiinin oulunu bildiren ve biz//siz zamirlerinde tekrar olunan -z elementini okluk eki saymamaktadr.6 Onun grne gre, biz//siz siz zamirlerinde -z elementini ayrmak olmaz ki, bu zamirlerle

uva dilinde z elementinin ilevini ok yerde r elementi tar.

Genellikle, z elementinin sonradan retkenliini yitirmi eski ad yapm eki sayar ve onun izini -az ekinde kaldn kaydeder (erbak, 1977, 86). Bu yorumun z de z unsurunun nceden topluluk bildirdiini dolayl olarak kantlar, nk B. A. Serebrennikov eskide topluluk bildiren biimlendiricinin sonradan azaltma, kltme anlamlar ifade edebildiini geni aklamalarla gstermitir (Serebrennikov, 1972, 62).

256

men//sen zamirlerini ayn kkten kabul etmek doru deildir, nk bu zamirlerin teklik ve okluk biimi (men//biz, sen//siz) nlye gre deiir, yani me- ile bi-, s- ile si- ayn yuvaya girmez (erbak, 1977, 86). Ancak aratrmacnn kendisi de (seh. 123) kaydeder ki, buradaki nl fark eski ablautla ilgilidir. Demek ki, sen~siz, men~biz kartl hala -n, -z elementlerinin bu kklere (se~si, me~bi) eklenmedii dnemlerde olmutur. ada Trk dillerinde birok szcn ve okluk bildiren biim birimlerin terkibinde kendini gsteren -z ekinin hem n Azerbaycanda, hem de Ana Trkede topluluk bildiren biim birim olduu phesizdir.

1. 7. -at//-t B M B R M

Azerbaycan dilinde imdi ilenmeyen -at eki nceden okluk ulamnn eki olmutur ki, bu da gediat, elat, ialat, ba-baat, tipli szlerin terkibinde kalmtr. aart, gyerti szlerindeki ve ettirgenlik ekindeki -t elementinin de eski topluluk anlam ile ilgili olmas mmkndr. Azerbaycan diline Arap dilinden geen bir sra szn terkibinde okluk bildiren -at eki bulunduu ve bu nedenle de Trkologlarn bu eki alnt saydklar dorudur. Ancak meseleye biraz derinden bakldnda baz paradokslar ortaya kar. rnein, Azerbaycan dilindeki evlat anlamna yakn olan uolat szc Yakut dilinde bu -at ekini yanstr. Buradaki szcklerden birincisinde Arap, ikincisinde Mool elementini grmek artcdr. Diyelim ki, Yakut dilindeki eret (eren//erler), hotut (arvad ynca), aabt (aamz), aat (aanz), grt ( zlar) szcklerindeki -t elementi Mool ekidir, peki eski Trkt, tarkat (tarhanlar), te it (te inler) szcklerindeki -t elementi neredendir? n Azerbaycan kabileleri olan bayat, sakat, alpout, massa et//mazkut,

257

tussa et (t-sakat) etnonimlerinin varl da gsterir ki, -at biim birimi n Azerbaycan dilinde topluluk bildirmitir. Grld gibi, okluk bildiren -t elementini Mool ve Arap dilleri ile yorumlamakla yukardaki rnekleri aklamak mmkn olmuyor. Hatrlatalm ki, baz Fin Ugor dillerinde de -t elementi okluk bildirir. Eer n Azerbaycan dilinde -at ekinin Arap dilinden alndn kabul edersek, bu alntnn ilk katn eski devre, son katn ise orta asrlara dahil etmeliyiz. Her iki durumda da Azerbaycan dilinde -at//-t biim biriminin okluk bildirdiini, daha sonralar ise unutulduunu dikkate almamz gerekir. yle ki, Arap dilinden alnan hal sznn oulu olan ehval szne ikinci defa okluk biim birimi -at getirildikten (ehvalat) sonra da nc okluk biim birimi eklenebilir: halehval ehvalatehvalatlar.

1. 8. -gil B M B R M

Azerbaycan dilinde topluluk bildiren biim birimlerden biri de -gil ekidir, rnein, Eligil. Bu ekin tek varyantl olmas onun ilenme dairesinin azl ile balantldr. Bu ekin kaynana bal olarak, Trkmen, uva dillerinde il//gil sznn ev, aile anlamnda ilenmesi baz Trkologlarn dikkatini ekmitir (Alizade, 1966, 20). lli-Svit ise bu biim birimi nostratik birim kabul edip, onu *kl , (cemaat, soy, nesil) eklinde gstermitir. Eer -gil biim birimi aile-ev-soy anlamnda ilenen il//gil sznn eklemi varyant deilse, onun terkibinde eski topluluk bildiren - ve -l elementlerini ayrmak mmkndr. Ancak her iki yorum da ek aratrma gerektirir.

258

1. 9. -ba//-bi B M B R M

Trk dillerinde onluk say sistemindeki -ba//-bi//-mi biim birimlerinde (iyirmi, alt-m-, yet-mi-) ve tek-me-ct sznde kalan -b elementi, phesiz, topluluk bildirmitir. ncelikle belirtelim ki, topluluk bildiren -b elementi Azerbaycan dilinde zarflarda (yar-ba-yar), isimlerde (aac-m-aac), sfatlarda (sa-p-sar) imdi de i ek olarak ilenir ve pekitirme bildirir.7 Eski Azerbaycanllarn yaad blgede baz etnonimler -ba//-bi biim birimi ile ilenmitir: kasbi//kaspi, dulubi//dulume. Bu biim birimin -ma biim birimsel deikesi eski Kakay yer adlarnda (Tarku-ma, Hursa-ma//Hursa-ma, Kalas-ma, Kurusta-ma) ve ada Azerbaycan yer adlarnda (Yala-ma, Ya-ma, kendini gsterir. Topluluk bildiren bu biimlendiricinin n Asyada eski alan izoglosu olduu phesizdir. yle ki, bu topluluk bildiren -b//-p nszleri ve -me biim birimsel deikesi Elam dilinde de okluk biimlendiricisidir. rnein, Mada-p (Midiya), Kafkasta Nah dillerinden olan Basbi (Batsbi) dilinde -bi eki imdi de okluk bildirir. rnein, kher (da) kher-bi (dalar), vir (eek) vir-bi (eekler) vb. Azerbaycan dilinden verdiimiz rnekler de yeterlidir ki n Azerbaycan ve Ana Trkede -ba//-bi biim birimini topluluk bildiren biimlendirici olarak kabul edebiliriz. uruz-ma)

uanda Ulmurtlarn ierisinde yaayan Besermen topluluunun (eski Trk dilli topluluklardan biri) dilinde -ba//-pi ekilisi nesil, soy anlaml szcklerde topluluk bildirir.

259

1. 10. -s//- B M B R M

Trk dillerinde -s//- elementlerinin topluluk anlam ile ilgisi vardr. rnein, Azerbaycan dilinde itelik ekinde (yar-, gr-, yaz-), eylem yapan -la (-la-) ekinde, ikier (iki--er) biimindeki szcklerde topluluk anlam vardr. B. A. Serebrennikov ata, ana gibi szcklerde de eskiden topluluk bildiren - elementini kaydetmitir. Grlyor ki, a szcnde de iftlik anlam bulunmaktadr. Dier element (-s) i ek eklinde o-s- oca, do-s-doru, -s- vra biimindeki szcklerde korunmutur. Arkaik -sal ( umsal) ekinde de topluluk anlam vardr. Yalnz uva dilinde -lar ekinin ilevini tayan -sem biim birimi *san (say) sz ile ilikilendirilir (Sergeev, 1972, 30). Ancak L. S. Levitskaya uva dilinde nceden topluluk bildiren -sar ekinin birinci blm (-sa) ile okluk bildiren -sem//sam ekinin ilk blm (-sa//-se) arasnda ilgi olduunu sylemitir. (Levitskaya, 1976, 13 14). Tahmin olarak sylenmi bu fikir geree daha yakndr, nk Trk dillerinde eylemin bildirme biimi nc kiinin oulunda -lar ile verildii gibi (alrlar), uva dilinde de bu dizide -s elementi yer alr (Sergeev, 1972, 34). Bu -s elementi iyelik ulamnda nc kiinin hem tekilinde, hem de oulunda ilenen -s eki ile de balantl olabilir. nk bu dizide dier topluluk bildiren elementler de kendini gsterir. rnein: -s elementi; -s elementi; -t elementi; -r elemopti; kino-su (Azerbaycan) kine-te (Yakut) kino-ru (Uygur)

Grld gibi, iyelik ulamnda dier kiilerin oulu -z, -ar ile verildii gibi (atam-z, atanz, kimny-er geminiz Hakas dilinde), nc kiinin oulu da -s//-r//-t elementleri ile ifade olunur.8

Uygur dilindeki kinoru (kinosu), tohoru (tavuu) szcklerindeki r elementini balayc nsz adlandranlar da vardr (erbak, 1977, 90), ancak biimsel ses bilgisi asndan yalnz y nsz balayc sestir ve bu, tipbilimsel nitelik tar.

260

* * * * Genellikle, biimsel ulamlarn, zellikle de okluk ulamnn biim bilimsel ses bilimsel incelemesi gsterir ki, imdi eitli ilevler tayan eklerin birok blm eskiye gittike ilevce birbirine yaklar, bir blmnn ise kkeninin ayn olduu grlr. Ana Trkede iki basamakl (teklik okluk) kartlndan nce basamakl (teklik iftlik okluk) kartl olmutur, nk eskiye gittike topluluk bildiren okluk eklerinin says artar. Sonraki oluumda bu eklerin birou eitli ulamlarn eklerine evrilmitir. *

2. YEL K ULAMI

Baka sistemli dillerden farkl olarak, Trk dillerinin eklemeli kuruluu iyelik ulamnn biimsel eklerinin olumasna imkan amtr. Genellikle, iyelik ulam daha ok eklemeli kurulua sahip dillere aittir (Serebrennikov, 1971,277). yelik ulam art srem asndan durum, kii ve okluk ulamlar ile yakndan ilgili olmutur ki, bunun da izi bu ulamlarn biim birimlerinde aka hissedilir. Trk dillerinde iyelik ekleri ve onlarn eitli biim birimsel deikeleri bilimsel yazlarda geni bir ekilde aklanmtr. (Tarasenko, 1974, erbak, 1977 ve s). Azerbaycan dilindeki iyelik eklerini Trk dillerinin malzemesi dorultusunda gzden geirip, onlarn arketipini belirleyelim ve imkan dahilinde iyelik biim birimlerinin oluma yolu, kkeni hakkndaki grmz bildirelim. Azerbaycan dilinde tekil birinci kiiyi bildiren iyelik eki -m, -m (-im, -um, m) biim birimsel deikeleri ile ilenir ki, bu da Trk dillerinin ounda kendini

261

gsterir. Bu ekin Bakurt dilindeki -m, -m (-om, -m) biim birimsel deikeleri de i>, u>o, > deimelerini yanstt iin yine -n sabit biimine dahildir. Ayn durumu uva dilinde de grmek mmkndr, yani bu dildeki -m, -m biim birimsel deikeleri de >, i> deimelerini yanstr. Bundan baka, tekil birinci kiide iyelik ekinin Sar Uygur dilinde -n varyant da vardr: balam). O halde, tekil birinci kiiyi bildiren iyelik ekinin arketiplerini yle gsterebiliriz: *-()m, * (Sar Uygur). Azerbaycan dilinde oul birinci kiiyi ifade eden (-) mz ekinin dier Trk dillerinde (-) bz, (-) bs, (-) ms, (-) vs eklinde birok biim birimsel deikeleri vardr. uva dilinde (-)mr, (-)mr biimleri, Altay dilinde hem (-) bs, (-i) bis, hem de -s, -is biim birimsel deikeleri, Yakut dilinde ise -bt, -mt, -pt sabit biimli biim birimsel deikeler ilenir. Sar Uygur dilinde -n eki bu dizide de tekrar olunur. Grld gibi, tekil birinci kiiden farkl olarak, oulun da eitli biimleri ilenir ki, bu da okluk bildiren biim birimlerin bu dizide sonradan ilenmesine baldr. Onlarn terkibi yle ayrlr: -()mz -()ms -()bz -()bs -()vz -()vs < < < < < < -()m+z -()m+s -()b+z -()b+s -()v+z -()v+s -()m+r -b + m -m + m -m + m -s mni mla, (menim

< * -()b+z

-()mr < -bm < -mm < -mm < -s <

< * -()b+r < < * -b + m * -z

262

Grld gibi, oul birinci kiiyi bildiren iyelik ekleri Trk dillerinde birok biim birimsel deikeyle kullanlsa da, onlarn terkipleri benzer biim birimlerden ibarettir. Sa taraftaki arketiplerde iki biimlendirici dikkate arpar, bunlardan birincisi *(-)b tekil birinci kiide ilenen biimlendiriciyle rtr, ikincisi *-z, *-r, *-t Trk dillerinde okluk bildiren okluk ekleridir ki, bu konuda nceki blmde bilgi vermitik. Demek ki, iyelik ulamnda birinci kiinin tekil ve oulunu bildiren biim birimlerin arketiplerini yle gsterebiliriz: tekil: *-()m *- (Sar Uygur) oul: *() b + z//r//t *- (Sar Uygur)

Burada ayr dillerde ilenen biimleri, yani Sar Uygur dilindeki -n ekini, uva dilinde z//r denkliini yanstan -r biimlendiricisini ve Yakut dilinde -z biimlendiricisinin eanlamls olup okluk bildiren -t biimlendiricisini ayrdktan sonra, geriye btn leheler iin genel karakter tayan (-)m, baz dillerde ise (-)b ve -z biimlendiricileri kalr. Demek ki, biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum bakmndan genel Trke biimlendiricisinin arketipi yle belirlenir: tekil: *-()m oul: *() b + z>-()bz

Azerbaycan edebi dilinde tekil ikinci kiiyi ifade eden -n iyelik eki Trk dillerinin ounda ilenir. Ancak Azerbaycan diyalektlerinde ve baz Trk dillerinde bu biim birimin kendine has biim birimsel deikeleri vardr ki, biim bilimsel ses bilimsel incelemeyi onlar deerlendirmeden yapmak olmaz. rnein, Azerbaycan diyalektlerinde tekil ikinci kiiyi bildiren , n, , v biim birimsel deikeleri kayda alnmtr (ireliyev, 1968, 155). Dier Trk dillerinde de -, -n biim birimsel deikeleri ilenir (Tarasenko, 1974). Karaim dilindeki -y ve uva dilindeki - biim birimsel deikeleri ise byk olaslkla, - varyantndan tremitir (->-y>). Ancak uva biimi (-) ayr biim birim de olabilir.

263

Grld gibi, bu zel biim birimsel deikeler genel Trke biim birimi olarak dikkat eken -n varyantnn arketip olarak belirlenmesine imkan vermiyor. Yani -n varyantndan yukardaki biim birimsel deikelerin tremesi biimsel ses bilgisi bakmndan mmkn deildir. Gsterilen biim birimsel deikeler ierisinde yalnz -n varyant arketip seilebilir, nk mmkn ses deimelerine ait kurallar bunu gerektirir. Yani boumlanma noktas bakmndan, n> deimesi deil, >n deimesi mmkndr9 ve -, -v, -y biim birimsel deikeleri - varyantndan, o da kendi srasndan -n//-n varyantndan treyebilir. Bu nedenle de Azerbaycan ve Trk dillerinde tekil ikinci kiiyi bildiren iyelik ekinin biim birimsel deikeleri iin *(-)n varyantnn arketip seilmesi doaldr. Azerbaycan dilinde oul ikinci kiiyi bildiren iyelik eki -nz sabit biimli biim birimsel deikelerle ifade olunur. Ancak diyalektlerde yanz, yaz, yayz, yavz eklinde ilenen szlerle de karlalr ki, burada -nz, -z, -yz, vz biim birimsel deikeleri ilenir. Bu sraya dier Trk dillerinde kendini gsteren biim birimsel deikeleri de dahil edecek olursak, oul ikinci kiiyi bildiren biimler yle gruplanacaktr. -z -lar -m - Grld gibi, burada tekil ikinci kiiyi bildiren biim birimler (, -, -, n , -, - , -v, -y,-) ayrldnda geride okluk bildiren biimlendiriciler (-z, -ar, t, -lar) kalr. nceki ekler (tekili iin *-() arketipi belirlenmiti, sonraki biim birimlerin de ayr ayr okluk ekleri olduunu aklamaya gerek yoktur, nk bu biimlendiriciler hakknda yukarda yeteri kadar bilgi verilmitir. Salar dilinde ikinci kiinin hem tekil, hem de oul biimi - eki ile ifade edilir, Sar Uygurlarda ise - eki birinci kiide olduu gibi, ikinci kiide de hem
9

-nz -nar -nlar

-n z -n lar

-vz -yz -z

-() ar - z -t

n nsznn sar nuna () dnemediini G. . Ramstedt ve E. V. Sevortyan da kaydetmitir (Akbaev, 976, 5).

264

tekili, hem de oulu bildirir, yani bu dilde - eki nc kiiden baka, birinci ve ikinci kiinin yegane iyelik ekidir. (Bu dilde nlyle biten szckler - biim birimini alr, nszle biten szckler birinci ve ikinci kiide sfr biim birimle verilir). Eski Uygur dilindeki -nzlar biim biriminde ise iki okluk bildiren biimlendirici (-z, -lar) bir arada ilenmitir. Sylenenleri ve yukarda verilen biim birimsel deikeleri dikkate alp, tekil ikinci kiiyi ve oulunu bildiren iyelik eklerinin arketipini yle verebiliriz: -z//-r tekil: *-() oul: *-() + -ar//-lar -t Azerbaycan dilinde -//-s biim birimi nc kiinin biim birimi olup, hem tekil, hem de oul biimini bildirir. Belirli durumlarda oul biimi -lar biim birimi ile de verilir. Genel Trke biimlendiricisi olan -s biim birimi Altay ve Bakurt dillerinin biimsel ses bilgisine uygun olarak, birincide -z (nller arasnda s>z deimesi), ikincide ise -h (s>h deimesi) biim birimsel deikesi ile ilenir. uva dilinde s> deimesini yanstan - biim birimsel deikesi ise yalnz komuluk terimlerinde ilenir.10 rnein, ata->a (atas). Yakut dilinde -s biim biriminin ilevi -ta (-t, to, -t) eki ile verilir. Grld gibi, Trk dillerinde nc kii iyelik ekinin esas arketipleri unlardr: *-, *-s, *-ta

Burada asl ek *-, (-a?) biimlendiricisidir, -s//-t elementleri ise okluk ekleridir. Azerbaycan dilinde -//-s denkliklerinin nlyle ve nszle biten szler zere ayrmlamas biim bilimsel ses bilimsel zellik tar. Yani nlyle biten
10

Bkz: Levitskaya, 1976, 15. Azerbaycan dilinde dada, emi biimindeki szcklerin de balas, adas szckleri gibi vokativ zellik tamas - elementinin -s biim birimine yaklatrr. Her iki ek de eskiden topluluk anlam bildirmitir.

265

szcklere -s, nszle biten szlere ise - varyant getirilir. Yalnz su-yu, ne-yi szcklerinde balayc y nsz ilenir ki, bunlardan da ne sznn eskiden ne-si (ne-yi) eklinde ilendiini grrz. rnein: nesisen? (KDG). Baz szcklerde nc kiinin iyelik eki ilevini yitirdiinden bu szckler ikinci bir iyelik eki alr. rnein, Azerbaycan dilinde kimisi (kim-i-si), Gagauz dilinde burnusu (burun-u>burn-u-su). Trkologlarn ounluu iyelik eklerinin kii zamirlerinden trediini sylemektedir. Gya -m biimlendiricisi men zamirinden, -n biimlendiricisi ise sen zamirinden tremitir. Bu gr Trkolojide neredeyse kanta ihtiya duymayacak ekilde kabul grmtr. Ancak biimsel ses bilgisi asndan bu yeniden oluturum kabul edilemez, nk ayn dizide niin birinci kii zamirinin ilk sesi (men>-m), ikinci kii zamirinin ise sonu (sen>-n) zel biim birime evrilmelidir? Bu biim birimlerin ilendii dizide fonetik evre de ayndr, yani bu biim birimlerin farkl yollarla tremesine ortam yaratan, farkl fonetik deimelere imkan veren ses dizimsel zellik de yoktur. Ortaya kan bu karklklar bu yeniden oluturumu beenen

Trkologlarn kendileri de itiraf eder, ancak inandrc bir aklama yapamamlardr. Bu konuyu A. M. erbak ise, iyelik eklerinin dorudan zamirlerden deil, bildirme eklerinden, onlarn ise zamirlerden tredii eklinde aklamaktadr (erbak, 1977, 76, 81). Bildirme eklerinin zamirden iyelie gei aamas olarak grlmesi, elbette, rneinin mahiyetini deitirmez. Baz bildirme eklerinin zamirden tredii dorudur, ancak durum gsteriyor ki, bu ekler iyelik biim birimine evrilmez, nk onlar iyelik biim biriminden sonra olumutur. B. A. Serebrennikov hakl olarak, gsterir ki, sen av sen biimindeki kurulu iyelik ekini deil, bildirme (predikativlik) ekini tretir (Serebrennikov, 1971, 278). Ancak aratrmacnn bu grne katlmak mmkn deildir, nk o, hem iyelik eklerinin, hem de kii zamirlerinin iaret zamirlerinden trediini sylemektedir. Bu yorumda hem art srem bakmndan ardllk bozulmutur, nk

266

kii zamiri iyelik eklerinden ok daha nceleri olumutur, hem de kii zamiri ve iyelik ekinin kaynann hangi iaret zamirine dayand gsterilmemitir. Yukarda gzden geirdiimiz iyelik eklerini arketiplerini sralayp, sonra onlarn kaynan inceleyelim. -z -r -m -z -r -m -ar -lar

tekil birinci kii: *-()m, oul: *-()b +

tekil ikinci kii: *-(),

oul: *-() +

tekil ve oul nc kii: *-, *-s, *-ta yelik eklerinin kkenini belirlemek iin bu biim birimlerin ilendii szdizimsel kuruluun getii oluum aamalarn gzden geirmek ve iyelik biim birimlerini bu oluum aamalar dorultusunda aratrmak gerekir. Aktr ki, iyelik ulam bir kavramn dier bir kavrama ait olduunu bildirir ve onlarn arasndaki ilikiyi yanstr. Azerbaycan dilinde imdi belirtisiz ve belirli isim tamlamas ile (at hal, atn hal, sizin eviniz), yani tamlama eklinde verilen iyelik ulam eskiden iki szcn bir arada ilenmesi ile verilmitir ki, imdi de bunun izine rastlamak mmkndr. rnein: uva dilinde: Trkmen dilinde: man al (menim elim) san al (senin elin) biz oba (bizim oba, obamz)

Bu tr sfat tamlamas ile verilen aitlik anlam iyelik ulamnn dildeki ilk ifade arac, ilk aamas saylabilir. kinci aamada bu szdizimsel kurulu artk -n eki ile ilenmitir ki, bunun da izi Sar Uygur dilinde bulunmaktadr. rnein:

267

mni sni

pa (benim bam) pa (senin ban)

Benzer durum Azerbaycan dilinde (bizim ev, sizin ev) ve diyalektlerde de grlr, Zakatala ve Gah ivelerinde -n biim birimi ile beraber, - biim birimi de ilenir (ireliyev, 1968, 157). rnein, mni//mnin z (gzm) sni//snin z (gzn) honu//honun z (gz) lgintir ki, bu eski biimini Trk dilli topluluklardan (Saklardan ?) alan Parfiyallar onu manan (benim) eklinde iletmiler. Yani imdi Trkenin genel biimlendiricisine evrilen birinci kiinin -m eki daha nceden -//-n varyantnda ilenmitir. rnein, bizim ev birlemesi eskiden bizi ev (MK) eklinde olmutur.11 Demek ki, Trk dillerinin eski devrine indike, - biim biriminin birinci ve ikinci kiilerde ilendii grlr. Bu da unu gsterir ki, Sar Uygur dili bu aamay imdiye kadar korumutur. Bizce, bu - biim birimi sonralar ilgi durumunun da ekine evrilmitir, nk ilgi durumu yalnzca bu ekin ilendii dizide olumutur. Yakut dilinde ilgi durumu biimlenmese de, bu gei aamasn yanstan szdizimsel kuruluunu korumutur. rnein: sovhoz traktor-un le-te sovhoz traktor-un- (un) i-i Peki bu , eki neden tremitir? A. M. erbak nc kiiyi bildiren iyelik ekinin kaynann eski Trk dilinde iaret-kii zamiri olan *n//*in sznn olduunu kaydeder (erbak, 1977, 78). Aratrmacnn gr dorudur, ancak bu zamir sadece nc kiinin deil, dier kiilerin de, genellikle, iyelik ulamnn ilk

11

nceleri mni//bizi eklindeki biim daha sonra mnim//bizim eklini almtr.

268

biimsel eki olmutur ve onun arketipini *i eklinde belirlemek gerekir. nk bu zamir ekletikten sonra -i//-, //-in//-n biim birimsel deikelerine evrilmitir. yelik ulamn ifade eden szck bekleri dzenlendike, artk onun oluumunda nc aama kendini gstermeye balar. Bu aamann karakteristik zellii undadr ki, szck beinin birinci bileenindeki -n eki ikinci bileene de getirilmeye balanr ve bylece dilde ilk iyelik biim birimi biimlenir: birinci aama mn ba sn ba *ol ba biz ba siz ba *olar ba ikinci aama mni ba sni ba *olu ba bizi ba sizi ba *olar ba nc aama mnim bam sni ba *olu ba() bizim bamz sizi banz *olar ba()

Artk nc aamadaki durumdan ada Trk dillerinde ilenen biimleri aklamak mmkndr. rnein, birinci kiinin oulu -()mz biimini aldktan sonra baz dillerde bu biimlendirici birinci kii zamiri gibi duyulmu ve bu biimlendiricinin -()bz biim birimsel deikesi ile verilmesine sebep olmutur ki, bu biim birimsel deikeyi de yukarda arketip olarak belirlemitik. Demek ki, aslnda daha eski biim *-()bz deil, *-mz arketipidir. Ya da birinci ve ikinci kiilerin oulunda ayrca okluk bildiren biimlendiricilerin (-z, -r, -t, -ar, -lar) ilenmesi, yani teklik bildiren -m, -n, biimlendiricilerine getirilmesi, rnekseme ile nc kiinin okluk biiminde tekrar olunmutur, burada da -s, -t elementleri ilk alarda okluk bildirmitir. Elbette, btn bu detaylarn aklanmasna burada imkan yoktur, ancak genel gr udur ki, iyelik biim birimleri ayr ayr kii zamirlerinden deil, , biim biriminden ve ona getirilen okluk biimlendiricisinden olumutur. lgintir ki, eski Trk dilinde iyelik durumunun da biimlenmesinde rol olan -n eki Rus dilinde de derin iz brakmtr. rnein, papin dom, mamino palto vb. Bu dilde kokin, boyarin tipli ifadeler geni olarak ilenir. Trk dilinin biim bilgisinin

269

etkisi ile yeni Fars dilinde oluan iyelik ekleri artk yeni yolla (kii zamirleri ile) olumutur. rnein, ktabem (kitabm), ktabet (kitabn), ktabe (kitab) vb. Ermeni dilinin biim bilgisi ise tip bilimsel adan daha eski zellii korumutur. rnein, lrnayin tsaik (dan iei) ifadesinde -in biim birimi -ayin ekinde kalmtr ya da im anun (benim adm) biimindeki ifadelerde im (menim) sz birinci kii zamirinin iyelik anlam tayan ilgi durumu biimidir.

3. DURUM ULAMI

Trk dillerinin dil bilgisel kuruluunda durum ulam biimlenmi bir sisteme sahiptir. lk bakta genel Trke biimlendiricileri ile aka seilen durum ekleri aslnda ok birleik biim bilimsel ses bilimsel zelliklere sahiptir. Byle birleik durumun olumas durum eklerinin dil bilgisel anlam ve ayn biim birimin eitli ilevler tamas ile ilgilidir.

Bilindii gibi, durum ekleri szckler arasnda dil bilgisel iliki yaratr: ilgi durumu adlar arasnda, dier durumlar ise adlarla eylemler arasnda idare ilgisi yaratr. u da aktr ki, eylemlerin idare etmek zellii zaman zaman geili ve geisiz olmak zere ayrmlamtr. Bu oluum sreci adla eylem arasnda iliki kuran durum eklerinde derin bir iz brakmtr. yle ki, oluum srecinde birbirinden ayrlan bulunma ve kma durumlarnda, ara ve belirtme durumlarnda nceki kken birlii veya yaknl sonraki devirlerde kendini hissettirmitir. ayn durum ilgi durumu, belirtme durumu ve iyelik eklerinde de grlr. eitli durumlar arasndaki diyalektik iliki eskiye gettike kendini ele verir. Eski metinlerin durum ekleri sisteminde bu zellii gzleyen Y. Memmedov yle yazar: Orhon-Yenisey yaztlarnda ismin durumlarnn ilevce birbirinin yerine gemesi, ada Trk dillerinden farkl olarak, o kadar geni yaylmtr ki, bu yaztlarn dilinin kurala uygun zellii saylabilir (Memmedov, 1979, 34). imdi de baz balamlarda eitli durum eklerinin semantik yaknlklar rtebilir.

270

Kken bakmndan birbirine bal olan durumlarn biimsel ekleri arasnda yaknlk dikkat eker. rnein, -n (ara, ilgi), -da (bulunma, kma) vb. Durum ulamnda kendini gsteren bu zellik btn olarak ele alndnda durum eklerinin biim bilimsel ses bilimsel yorumunu zorlatrr. zellikle, durumdan sz eden Trkologlar ekim sisteminde bilmece olan -n elementini aklamann zor olduunu itiraf ederler.12 Trk dillerinde durum ulamnn kkeni Altay kuram ile aydnlanmyor. B. A. Serebrennikov hatta Trk-Mool denkliklerinin de genetik bakmdan ayn yuvaya girmediklerini, Trk ve Mool durum eklerinin ayr ayr biimlenme yolu olduunu gstermitir (Serebrsinikov, 1980, 2331). M. Novruzov ise Trk dillerindeki isim ekim sistemi ile eski n Asya dillerinin (Hatt, Hurrit, Urartu, Smer) sistemi arasnda benzerlikler belirlemitir (Novruzov, 1984, 116123). Bu tr uygunluk Grc dilinde kma durumu gibi ilenen biimlendiricide de kendini gsterir. rnein, sahlidan evden, pancridan pencereden vb. Trk dillerinde durum eklerinin birbiri ile genetik balantsn dikkate alp, durumlar bu ardllkla gzden geirelim: Yaln durum, bulunma, kma, ynelme, ara, belirtme, ilgi.

3. 1. YALIN DURUM

Trk dillerinin biim bilgisinde yaln durumun eki yoktur. Eski abidelerin dilinde yaln durum dier durumlarn ilevini tayabilmitir ki, bu zellii yanstan durumu Y. Memmedov zengin rneklerle gstermitir (Memmedov, 1979, 3641). Trk dillerinin biim bilgisinde isim ekim sistemi dzenlendike, durum ekleri biimlendike, yaln durumun yk olduka azalmtr. Sonraki devirlerde
12

Trkolojide bu -n elementi konusundaki grlerin zetini veren G. F. Blagoa onu infiks adlandrr (Bla ova, 1982, 3336). Gerekten de, esrem bakmndan o-n-u, o-n-da, o-n-dan biimindeki dizide -n elementi i ek karakteri tar.

271

belirtme ve ilgi durumlarnn ilevini tayan yaln durumda yeni karlatrma belirtisi ortaya kmtr. yle ki, belirtme ve ilgi durumlarnn belirli ve belirsiz anlam zere kartl olumutur. rnein: suyu idi su idi suyun ahar su ahar

3. 2. BULUNMA DURUMU

Azerbaycan dilinde bulunma durumu -da eki ile ifade edilir. Baz Trk dillerinde bu ekin -la//-ta//-za//-sa//-na//-ra biim birimsel deikeleriyle de karlalr. Ancak Azerbaycan dilinde kma durumu ekinden (-dan) farkl olarak, bulunma durumu eki (-da) fonetik deimelere uramaz, bu nedenle de uyuma giren -de biim birimsel deikesinden baka, onun dier bir biim birimsel deikesi yoktur. Bu ilgin biim bilimsel ses bilimsel durum kma ve bulunma durum eklerinin farkl hece kuruluu (-CVC ve -CV) ile ilgilidir. Yani -d nsz -CVC hecesinde deiir, -CV hecesinde ise deimez. Trkologlar doru olarak, Ana Trke dnemi iin bulunma durum ekinin arketipini *-da olarak belirlerler. A. M. erbak ise *-ta: biimini eski arketip sayar (erbak, 1977, 61) Yukarda gsterilen biim birimsel deikelerin hepsi iin -da varyant yuva olabilir, yani eitli ses olaylaryla grlen d>l, d>z>s, d>t, d>n deimeleri ile -da sabit biiminden eitli biim birimsel deikeler ortaya kar. Yalnzca uva dilinde ilenen -da//-ra biimleri dorudan geile aklanamaz. Ancak L. S. Levitskayann teklif ettii d>z>r yeniden oluturumu inandrc grnr (Levitskaya, 1976, 21).

272

3. 3. IKMA DURUMU

ada Azerbaycan dilinde kma durumu -dan eki ile ifade edilir. Bulunma durumdan farkl olarak, sonu n nsz ile biten szcklere getirilen -dan ekinde d>n deimesi (benzeme olay) gerekleir. rnein: men-de mende men-den mennen olan-da olanda olan-dan olannan

kma durum ekindeki bu deime hem hece kuruluu, hem de ekin sonundaki n nsz ile ilgilidir, yani -dan//-nan deimesi A. ifner kanunu ile de aklanr. Azerbaycan dilinin tarihsel metinlerinde kma durumu -dn biim birimsel deikesi ile de verilmitir. Bu meseleye dair ayrca bir makale yazan K. Abdullayev bu varyantn (-dn) metinlerde az ilendiini, nadir durum olduunu gsteren dilcilere (E. Demirizade, H. Mirzezade, A. Ahundov) katlmyor ve Dede Korkut metinlerinde yalnz -dn biiminin ilendiini sylyor (Abdullayev, 1984, 252). Bu tartmada kimin hakl olduunu sylemek iin Arap harfli eski Azerbaycan yazsnn ilkelerini incelemek gerekir. Bu nedenle de bu tartmaya getirilmeden, her iki varyantn (-dan, -dn) eski Azerbaycan dilinde ilendiini gsteren durumlara dayanp, kma durumunun *-dan, *-dn arketiplerini kabul etmek gerekir. Byle ikili durum Kutadgu Biligde de kendini gsterir. Eskiden olduu gibi, ada devirde de kma durumu Uygur dilinde -dn varyant ile ilenir ve bu varyant aatay abidelerinde de kendini gsterir. Altay, Hakas, or dillerinde ise kma durumu ekinin sar nunla (-da) ilendiini grrz. A. M. erbak kma durum ekinin eitli biim birimsel deikelerini geni bir ekilde inceledikten sonra, esas varyantlarn kayna hakknda Trkolojideki grleri aklayarak yle yazar: kma durumu ekinde bu varyantn (-dan ~ tan, -dn ~ -tn ve -da ~ -ta) bir arketipden nasl olutuu meselesi imdilik ak

273

deil (erbak, 1977, 47). Aratrmacnn kendisi ise Ana Trke dnemi iin kma durumunun (*-ta: ~ *-t:n, -ta:n) arketipini verir. Bizce, Ana Trke dnemi iin *-dan ve *-dn arketipleri daha inandrcdr, nk bu arketiplerin kkeni -da (bulunma durumu) ve - (ara durumu?) eklerine dayanr. Demek ki, bu arketiplerin olumas yle dnlebilir: *da:>-da//-dn *-da + - *d:,>-d//-dan lgintir ki, genel Trke biimlendiricisi olan -dan//-dn eki Orhon Yenisey yaztlarnda az ilenmitir. Yalnz Tonyukuk yaztnda ilenmi bir ok rnek istisna olmakla, kma durumunun abidelerde biimsel belirtisi yoktur (Memmedov, 1979, 35). Abidelerde kma durumunun ilevini bulunma durumu tamtr ki, bunun izi baz diyalektlerde yaamaktadr.

3. 4. YNELME DURUMU

Azerbaycan dilinde ynelme durumunu eki -a//-ya//-na biim birimsel deikeleri, daha dorusu, varyantlar ile ilenir: v-e, ba-a, me-ye, baa-ya, ona, bu-na, (onun) vi-ne ve s. Trk dillerinde ynelme durumunun baka eki de vardr. rnein, Krgz dilinde kl e (gle), atka (ata), Yakut dilinde inahha (ineye) vb. uva dilindeki -na varyant Azerbaycan dilinde de kendini gsterir, ancak uva dilinde bu biim birim belirtme durumu ilevi de tar, genellikle, uva dilinde ynelme belirtme durumu eki ayndr. Baz Trk dillerinde ynelme durumunun daha geni yaylm - a//ka//a varyant Azerbaycan dilinde yaygnlk kazanamamtr, yalnz tek tek durumlarda

274

baz metinlerin dilinde gzme, gzie, knlme vb. ilenmitir (Mirzezade, 1962, 78). Ynelme durumunun -ka ekinde baz Trkologlar (B. A. Serebrennikov, K. H. Men es) ynelme bildiren iki biimlendiricinin birlemesini (-k+a) grrler, bazlar ise (O. Btlingk, A. M. erbak) -a ekinin -a varyantndan trediini (-a>-a) kaydederler (erbak, 1977, 37). . P, Drenkova ve E. 3. Abdullayev ynelme durum ekinin biim birimsel deikelerinin ol anlamnda ilenip, yn bildiren aru sznden trediini sylemi, A. M. erbak da bu gr kabul etmitir (erbak, 1977, 4849). Ynelme durumunun kayna hakknda sylenen grlerin aklamasn ak brakp, n Azerbaycan ve Ana Trkenin son aamasnda ynelme durumu ekinin *-a ve *- a arketipleri olduunu dnyoruz. Bu arketiplerin genetik ilikisi ise ek aratrmalarla daha derin kata inmeyi gerektirir. Azerbaycan dilindeki -ya biim birimsel deikesi, aktr ki, ses tremesi ile ortaya kmtr (ada-y-a, ke-y-e, su-y-a), -na biim birimsel deikesi ise iyelik eki (-n) ile ilenen szcklerin ynelme durumu dizisindeki izidir, yani (senin) evine, (onun) evin-e tipli modelden kalan yadigardr. rnein, Bakurt diyalektlerinde imdi de hinie (senine), miie (menine) biiminde ekim sistemiyle karlamak mmkndr. Demek ki, Azerbaycan dilindeki (onun) ii-n-e tipli modellerdeki -n elementi iyelik ekinin kalntsdr ve imdi durum ekleri sisteminde ilevini yitirmi biim birim olarak kendini gsteren bu elementin i ek (G. F. Blagova) adn almas uygundur. Grld gibi, Azerbaycan dilindeki -ya//-na varyantlar -a ekinin biim birimsel deikeleridir, birincisi nller arasnda y artm ile, ikincisi ise eski iyelik ekinin kalnts olan -n elementinin -a ekine eklenmesi ile olumutur. Trk dillerinde de *-a arketipi ile bal oluan biim birimsel deikelerin biim bilimsel ses bilimsel yorumu vardr. Ancak *-a ve *- a arketiplerinin birbiri ile olan ilikisi

275

imdilik karanlktr. Bu biim birimlerin gelecek etimoloji incelemesi iin bu olaslklardan birinin geree daha yakn olabileceini sanyoruz: 1. o l a s l k. durum ekinin eskiden -n eki (ara durumu? iyelik?) ile ilenen szcklere getirilmesi. Bu yorumda - a varyantnn tremesi biim bilimsel ses bilimsel l ierisindedir. rnein: vi-e > vin e//vi e>v e Buradaki > deimesi ve vurgusuz hecede dar nlnn dmesi Trk

dillerinde yaygn bir olaydr. 2. o l a s l k. Ynelme durumu ekinin - //- varyantl belirtme durumu ekinden sonra ilenmesi. Bu yorumda ynelme ve belirtme durumlarnn semantik yaknl temel alnr ve belirtme durumunun eski - //- eki n plana ekilir. rnein, eski yazlarda at, kaan szckleri belirtme durumunu yanstr. Byle szlere ynelme durumu ekinin getirilmesi yine de yukardaki dnmn rneksemesi olarak kendini gsterir. at-a>at>at 3. o l a s l k. Grtlaksllk kuramna gre, Ana Trkedeki a sesinin sonraki refleksleri a// a eklinde ortaya kabilir. Bu yorumda *-a ve *- a arketipleri ayn yuvadan treyen biim birimsel deikeler olarak aklanr. Burada hem de her iki biim birimin eski *o// o iaret zamirinden treme olasl da ortaya kar ve ol szc de karlatrmaya dahil edilebilir. Grld gibi, ynelme durumunun kayna eitli ynde yaplan aratrmalar gerektirir. Buraya dier Trkologlarn ileri srd olaslk ve grleri de ekleyecek olursak, imdilik ynelme durumunun kkenini aydnlatan inandrc bir aklamann olmadn greceiz.

276

3. 5. ARA DURUMU (Birgelik Alet)

Trkolojide eitli terimlerle (birgelik, alet, instrumental) verilen ara durumu bir ok ek ile ifade edilir ki, onlarn da birok biim birimsel deikeleri vardr. Azerbaycan dilinin dil bilgisine ait kitaplarda birgelik alet durumunun isim ekim sisteminden karlmasna hakl olarak itiraz eden M. , ireliyev yle yazar: ada Azerbaycan dilinde bu durum () edebi dilde -la//-le, genel konuma dilinde ve diyalektlerde -nan//-nen ekleri ile ifade edilir: rnein, atamla, atam. ile, atamnan, nenemle, nenem ile, nenemnen (ireliyev, 1980, 22). Yazar metinlerde ve diyalektlerde bu durumun -, -n, -dan//-den biimli arkaik ekleri olduunu da gstermitir. Grld gibi, sadece Azerbaycan dilinde birliktelik ve ara durumu ilevini tayan eitli ekler olmu, zaman getike onlarn bir blm belirli szcklerin terkibinde (yazn, n, anszn vb.) arkaik eke evrilmi, onlarn ilevini ise imdi de ilenen ekler tamaya balamtr. lev olarak yakn olan birliktelik ve ara durumlar art srem bakmndan ayrlsa da, Azerbaycan dilinde onlar birlemitir. Bu nedenle de biz bu durumlar ayrmayp, birgelik alet hal terimi ile veriyoruz. Birgelik alet durumunun Trk dillerindeki eklerini ve onlarn biim birimsel deikelerini A.M. erbak diller zere snflandrmtr (erbak, 1977, 55). Bu malzemeden yararlanarak, biim birimleri sabit biimler zere sralayp, onlarn terkip hisselerini gzden geirelim: -bla (-pla, -mla) -pala -ba (-ma b+la pa+la ba+

-bn (-nn, -mn, -man) b+n -bnn (-pnn, -mnn) b+nn -palan -bla (-pna,-mna) pa+lan b+na

277

Trk dillerinde -ba (-pa, -ma) biim birimsel deikelerinin ayr olarak da birgelik alet durumu gibi ilendii dikkate alndnda (rnein, Karaim dilinde atba atpan), yukardaki sabit biimlerin terkibinin birinci ksm olarak ayrlan -b//b//-ba//-pa biim birimsel deikeleri, ierisinde boumlanma kanununa uygun olarak *-b varyant arketip olarak seilir. Deikelerin terkibindeki ikinci hisseler de (-la, -n, -, -nen, -lan, -na) Trk dillerinde ayr olarak ilenebilen birgelik alet durumunun ekleri ile rtr (Ayr olarak ilenen -da//-ma, biim birimi bu terkipte kendini gstermiyor). kinci hissedeki baz biim birimlerin terkibi de ayrlr: -nn n + n -lan la + n -na na + -da da + Buradaki terkiplerin birinci ksmndaki biim birimlerin kayna *-la arketipine dayanr, ikinci ksmda ise -n//- elementleri ayrlr. Grld gibi, birgelik alet durumunun gzden geirdiimiz ok eitli ekleri *-be, *-la, *-n, *- arketiplerinden treyen biim birimlerin birlemeleri ile olumutur. Daha sonralar -la biim birimi birle (bir-le) ve ile (i-le) gomasnn, -be biim birimi ise -bla//blan gomasnn biimlenmesinde yer almtr ki, bu gomalar da birgelik alet durumunu ilevini tar. Buradaki -be biim birimi gomann temelinde yer ald iin onun daha eski arketipi biim birim eklinde deil, szck eklinde *be belirlenmelidir. Birliktelik anlam ile beraber, topluluk anlam da bildiren -be biim birimi okluk ve derece ulamnda da yer alr. Bu nedenle B. A. Serebrennikovun eski Trk dilinde b elementini birliktelik (komitativ) biim birimi olarak kaydetmesi kendini dorular. Azerbaycan dilinde birgelik alet durumunun -la, -nan, -dan, -n ekleri eski arketip olarak belirlediimiz *-la ve *-n biim birimleri ve onlarn birlemesi ile oluan *-lan biim birimi ile rtr. Azerbaycan dilinde birgelik alet durumu gibi

278

ilenmi - eki ise kaynak olarak iyelik ve belirtme durumu eklerinin (-) de kkeninde yer alan biim birim olabilir. Karlatrnz: keen //yay yatd. Birgelik alet durumunun -la eki kaynak olarak eylem yapan -la eki ile balantl olabilir, -n//- biim birimleri ise - ekinin kalntsdr ki, bu da bu ekin birgelik alet, iyelik, belirtme ve ilgi eklerinin kkeninde yer alan biim birim olarak dikkat eker. Birgelik alet durumunun -nan eki (*-lan) kma durumunu -nan biim birimsel deikesi ile esesli olsa da, onlarn biim bilimsel ses bilimsel fark vardr. yle ki, birgelik alet durumunu biim birimi -lan>-nan deimesi ile ortaya km olup, vurgusuz sylenir, kma durumunu biim birimi ise -dan>-nan deimesini yanstr ve vurgulu sylenir. rnein, menNEN sorudu MENnen getdi (menden sorudu) (menimle ketdi)

Genellikle, birgelik alet durumunu baz ekleri dier durumlardan farkl olarak, vurgusuz sylenir: oNUNla, le vb. Bu durumun -n eki arkaikletii iin vurgulu sylenir ve szck zarfa evrilir: yaZIN, IN, kZN, diZ N-diZ N vb.

Azerbaycan dilinde an, yyin, dnen (<dnin?), yarn, anszn biimindeki szcklerinde kalplam -n eki uva dilinde daha aktif ilenir. rnein, Elinnen ver, ayannan ahtar atasz uva dilinde yle ilenir: Alln parta uran ut. (Elnen ver, aya nan gez). ada Azerbaycan dilinde nlyle biten szcklerin birgelik alet durumu dizisinde y ses tremesi vardr: meynen, keynen, (onun) nazyla, suynan, meyle, suyla, uzuyla vb. Bu biim bilimsel ses bilimsel durum unu gsterir ki, bu dizinin kayna nlyle balayan eke dayanr. Bu ek ise yalnz ile//ilen gomasndan

279

oluabilir, nk vurgusuz hecede ilk nlsn yitiren ile//ilen gomas bu duruma gelebilir: mE ile > *mEY(i)le > mEYle mE ilen > *mEY(i)len. > mEYnen Grld gibi, birgelik alet durumunu ekleri (-le, -len) birgelik alet anlam tayan ile//ilen gomalarn yaratm, bu gomalar ise biim bilimsel ses bilimsel deime ile yeniden birgelik alet durumu ekine evrilmeye balamtr.

3. 6. BEL RTME DURUMU

Azerbaycan dilinde belirtme durumunun -//-n//-y ekleri vardr: kitab-, buda-n, su-yu (edebi dilde), budu-yu, (yazl metinlerde) Burada nlyle biten szlere -n//-y biim birimsel deikesi, nszle biten szlere ise - biim birimsel deikesi (invaryant) getirilmitir. nller arasnda y nsznn bititirici ilevi bellidir ve Azerbaycan dilinin biimsel ses bilgisinde y artm eitli dizilerde ses dizimsel l gibi ilenir. Demek ki, -y biim birimi, sadece, - biim biriminin biim birimsel deikesidir. Ancak -n biim biriminde n nsz ses tremesi olmayp, iyelik bildiren ekin kalntsdr. rnein: Birin atanda ikisin, iin y d (KDG). Buradaki birin, ikisin, iin szleri belirtme durumu ilevi tad gibi, diyalektlerde de szn (dedi), iin (ekdi), atn (srd) biiminde ifadeler belirtme durumunu bildirir. Bizce, buradaki n eki iyelik biim birimidir, nk Dede Korkut ta szm (dinle) ve ikisin (y d) biimindeki ifadeler -m//-n ekinin iyelik eki olduunu gsterir. ap-y (diyalektde), ara-y, bura-y

280

lgi durumunda olduu gibi, belirtme durumunda da bu iyelik ekinin son nsz durum ekleriyle birlemitir: -( )n + > -n -( )n + > -n (ilgi durumu) (belirtme durumu)

Eski Trk dillerinde -n eki belirtme durumunu esas ekine evrildii halde, Azerbaycan dilinin ses diziminde yalnz nlyle biten iyelik ekli szcklerin belirtme durumu dizisini yaratmtr. rnein, atasn, kitabn, evini vb. nlyle biten dier szlerde bititirici y nsz ile beraber, bu -n biim birimine de yol almtr: mee-ni, ap-n, vb. nszle biten szler ise - eki ile ilenmitir. Belirtme durumun kayna hakknda unu sylemek mmkndr ki, eylemin at ulam gelitike ve geili geisiz eylemler ayrmlatka belirtme durumu da biimlenmeye balamtr. nceleri belirsiz ekilde (biimsel eksiz) otaya kan belirtme durumunun ilevini yaln ve iyelik ekli szckler tam, daha sonra ise belirtme durumunu zel biimsel eki (-) biimlenmitir. nceleri belirtme durumu su idi, ev yhd tipli ifadelerde yaln durumla ve szm//szn dinle, atn yand tipli ifadelerde iyelik eki ile ifade edilmitir ki, bu durum imdi de kalplam olarak grlmektedir. Azerbaycan eski iyelik biim birimi olan -n ekinin daha sonralar belirtme durumu ilevi tamaya potansiyel imkan olumutur. Bu durumu Yakut dili daha ak yanstr: atb-n (atm), atbt-n (atmzn). Burada hatta iki iyelik eki arka arkaya ilenmitir (-b+-n, bit+n) ve buradaki -n eki grnte ilgi durumuna benzese de (Yakut dilinde ilgi durumu yoktur), balamda belirtme durumunu bildirir. Madem ki, iyelik ekli szck belirsiz belirtme durumunu bildirir ve sonralar iyelik ekinin son nsz (-n) ondan ayrlp belirtme durumu ekine birleebilir, onda iyelik bildiren - (nc kii) eki de belirtme durumunu ekine evrilebilir. Belirtme durumunun kaynanda iyelik ekinin bulunduunu dolayl olarak kantlayan durumlardan biri de eski yazlarda - biim birimli belirtme durumunu ilenmesidir.

281

rnein, at (at), kaan (kaan). Bu - biim birimi ise iyelik ekinin eski arketipinden (-) treyebilir. Eer bu tahminlerimiz doruysa, belirtme durumundaki esas ekin (-) kaynan iyelik ekinde aratrmalyz. Azerbaycan dilinde ilenen seni lesen, seni yanasan ifadeleri z arkaik yaps ile dikkat eker. Bugnk dil bilgisel kurallardan uzak olan bu ifadelerde belirtme durumunun birincil biimlenme aamas yanstlmtr. Yani buradaki - eki iyelik ilevini yitirmi ve belirtme durumunun biim birimine de hala tam evrilmemitir, bir tr, gei aamasndadr, nk hala geisiz eylemle kullanlr. lgintir ki, Eski Azerbaycanllarla balants olmu eski Kafkas halklarnn bazlarnn dilinde imdi de Azerice konutuklarnda yle ifadelerle karlayoruz: Menim at ald. (Menim atm ald).

3. 7. LG DURUMU

ada Azerbaycan dilinde -n//-nn eki ile ilenen ilgi durumunun yazl metinlerde ve diyalektlerde -n//-nn, Ayrum ivesinde ise -k varyant kendini gsterir (Sadhov, 1974). Bu son varyantn -n>- //-k deimesi ile olutuu dikkate alndnda, Azerbaycan dilinin eski dneminde -n ve -nn varyantlarnn en yaygn biim birim olduunu kabul etmek gerekir. Trk dillerinde ilgi durumunun birok biim birimsel deikesi vardr (erbak, 1977, 29). Bu biim birimsel deikelerin hepsi -n//-nn, varyantlarndan tremitir. Belirtme durumunda olduu gibi, ilgi durumunun -nn, varyantl ekinde de -n elementi iyelik ekinin kalntsdr. yle ki, bu -n elementi ile birleen -n eki ilgi durumunun asl biim birimi olup, Azerbaycan dilinde nlyle biten szckler -nn biim birimsel deikesi ile, nszle biten szckler -n biim birimsel deikesi ile

282

birlemitir. rnein, uru-nun, kei-nin, mee-nin, da-n, sa-n vb. Ancak su ve ne szckleri istisnadr (suyun, neyin). Baz Trk dillerinde -nn biim birimsel deikesi esas varyanta evrilip, nl ve nszle biten szlere getirilmitir: bala-nn, at-nn vb. lgi durumu Ana Trkenin son anda, daha dorusu, Ana Trkenin dalmaa balad devirde biimlenmitir. Bu nedenle de Yakut dilinde ilgi durumunun olmamas artc deil. Dier durumlardan farkl olarak ilgi durumu iki ad arasnda iliki kuran ara eklinde ortaya kmtr. Yani dier durumlar eylemlerle iaret edildii halde (ev tikdi, eve getdi, evi satd, evde ald, evden hd), ilgi durumu tamlama birlemeleri ile balantldr: evin aps, evin yan, evin dam, evin st vb. lgi durumu belirtisiz isim tamlamas (ev aps) zerinde olumu, daha

sonralar zel eki (-n) biimlendiinde belirtili isim tamlamasn (evin aps) ortaya karmtr. lgi durumu eki olmayan Yakut dilinde imdi de ilgi durumunun ilevini belirtisiz isim tamlamas ifade eder: kolhoz ata (kolhoz at), inah te (inek sd). Azerbaycan dilinde eskiden belirtili isim tamlamasnn bazen ters dizimi de ilenmitir. rnein, anas olann (KDG), bedy at olann (KDG). lgi durumu yalnz -nn varyant ile ilenen dillerde men, sen zamirlerine -n eki getirilir, nk bu zamirlerin sonundaki -n nsz -nn varyantn deil, -n varyantn ilenmeye mecbur eder. Karlatrnz: men-in//sen-in, ancak biz-nin//siznin. Tekil birinci kiide ilgi durumunun -m biim birimsel deikesi sonraki tremedir. yle ki, menin>menim deimesi iyelik ulamnda balamtr: menin an> menim atm. rnein, bizim ev ifadesini M. Kagarl bizin ev eklinde verir (MK. III, 381). uva dili de bu eski biimi korumutur: mann (menim). ran dillerinde bu biim Parfiya yazlarnda da manan (menim) eklinde ilenir. lgintir ki, Azerbaycan dilinde iyelik ve ilgi durumu eki olan -m biim birimi (men-im evim) Ermeni dilinde iyelik ilgi bildiren szck olarak ilenir: im dun (menim evim).

283

Mool ve Trk dillerinde durum ekleri farkl kaynaklardan gelseler de, her iki dilin eklemeli kuruluu tip bilimsel adan ilgin sonu verir. yle ki, Mool dilinde ilgi durumu ile belirtme durumunun ayn kaynakl olmas (T. A. Bertagayev) durumu Trk dillerinde de kendini gsterir. Dikkat edildiinde grlyor ki, Karaay ve Kumuk dillerinde ilgi ve belirtme durumu eklerinin biim birimleri (-) ayndr ve eski devirde her iki durumun semantik ayrmlamas zayftr (rnein, Maniheist yazlarda an iin, sizni iin), burada eski Trk dillerinde ilgi ve belirtme durumunun ayn kaynaktan geldiini kabul etmek gerekir. B. A. Serebrennikovun ilgi durumunun kaynann birliktelik

() durumuna dayandn sylemesi de (Serebrennikov, 1980, 25) bizim geldiimiz sonuca ters deil, nk birliktelik, belirtme ve ilgi durumlarnn ayn kaynakl olduunu dnyoruz. * * * * * Trk dillerinin durum ekleri sistemi zerinde yaplan biim bilimsel ses bilimsel aratrma gsterdi ki, eitli durumlar arasnda genetik iliki vardr ve bu iliki bu durumlarn biim birimlerinde ayn elementin tekrar edilmesine sebep olmutur.13 yle ki, iyelik ekinin kayna olan -n biim birimi sonralar ara, belirtme ve ilgi durumlarnn biimlenmesinde de yer almtr: ara durumu (-n//-n) * - belirtme durumu (-n) lgi durumu (-) Bundan baka, iyelik biim birimi olan -//-n eki eitli durum eklerinin ilk elementine evrilebilmitir. Yani eski Trk dilinde ilenen bizine (ynelme durumu),

13

sim ekim sisteminde daha ok tekrar olunan - biim birimi ve onun -//n elementidir. Bu biim birim sadece ekim sisteminde deil, zamirlerde (me-n, se-n, ke-n-di), iyelik (-) ve at (-n) ulamnda da kendini gsterir. Bu biim birim indi, iniil, innen ifadelerinin kknde bulunan iaret ve dnllk zamiri olan in sznn eklemi biimi olabilir.

284

menidin (kma durumu) eklinde ekimlenme ve -//-n ekleri ile ilenen szcklerin eitli durum ilevi tamas sonralar bu biim birimdeki -n elementinin eitli durum eklerine birlemesine sebep olmutur. rnein, Azerbaycan dilinde atas-nn, atas-na, atas-n, atas-nda, atas-ndan. Bu dizide i ek eklinde kalan -, biim birimi bulunma durumu ekine getirilerek kma durumunun -dan//-dn ekini biimlendirmitir: -da + ->- dan//dn. Sylenenleri zetleyip Ana Trke dneminin son aamas iin durum eklerinin arketipini yle vermek mmkndr: Yaln Durum: * Bulunma Durumu: * -da kma Durumu: * - da//- d Ynelme Durumu: * -a//- a Ara Durumu: * - , * - la, * - b Belirtme Durumu: * - * - lgi Durumu: * -

4. DERECE ULAMI

Herhangi bir kavramn belirtileri (miktar, rengi, hacmi vb.) belirli lde olur ki, onu da derece ulam ifade eder. rnein, elma kavramnn lezzetli, rk, trl, byk, kk, taze, krmz, kuru ve benzeri belirtileri eitli llerde olabilir: en yemeli, lap rk, ho etirli, lap yeke, hrdaca, tepteze, rmzmtl, p rmz, up uru vb. Sadece belirti llerinin eitlilii dilde derece ulamnn olumasna sebep olmutur. Derece ulam sz dizimsel yolla ifade olunduu gibi (bal kimi irin), biimsel yolla da ifade olunur.

285

Bilindii gibi, szck trleri ierisinde aslnda sfatlar belirti bildirir ve derece ulam bu szck tr ierisinde yaylmtr. Ancak zayf da olsa, derece belirtisi zarflarda ve saylarda da grlr. nk bu szck trleri de kavramlarn belirtisini bildirir. rnein, Araz ondan ikice mektub almd. Kaz verib azac lengidi. Grld gibi, say (ikice) eyann miktarn (bu da bir derece belirtisidir), zarf (azac ) ise hareketin lsn belirli derecede yanstmtr. Ancak derece ulamnn biimsel yaplar say ve zarflarda geni yaylmadndan, burada yalnz sfat derecelerinin biimsel ses bilgisi zerinde durmak dikkate alnmtr. Dilcilikte sfat dereceleri hakknda olan tartmal grleri bir kenara koyarak ve Azerbaycan dilciliinde sfat derecelerinin (adi, azaltma, oaltma, orantl stnlk, iddetlendirme, karlatrma vb.) says ile ilgili gr eitliliine dokunmadan deyelim ki, Azerbaycan dilinde sfatn (adi, azaltma, oaltma) derecesi vardr. Sfat derecelerinin bu ekilde blmlere ayrlmas daha amaca uygundur, nk bir taraftan eitli i snflandrmaya imkan yaratr, dier taraftan mantksal olarak kendini dorular. yle ki, belirtisinin adi durumu, azl ve okluu burada yanstlr. Adi derecenin biimsel eki olmadndan, burada yalnz azaltma ve oaltma derecesinden sz edilecek.

4. 1. AZALTMA DERECES

Azerbaycan dilinde azaltma derecesinin esas biimsel ekleri unlardr: -mtl, -mtra , -sov, -n, -c . Azerbaycan diyalektlerinde ve tarihsel metinlerin dilinde bu eklerin eitli biim birimsel deikeleri vardr ki, onlarn dikkate alnmas biim bilimsel ses bilimsel aratrmada olduka gereklidir:14 -mtl//-ntur//-mtur//-ntul//-emtul, 14

Azerbaycan dilciliinde bu tr biim bilimsel ses bilimsel inceleme ilk defa Azerbaycan dilinde sifetin azaltma dereesi adl makalede grlr (Tagyen, 1907). Bu makaledeki sonularla buradaki yeniden oluturumun sonular farkllk gsterse de, her ekilde B. M. Tayevin ilk giriimi dikkate layktr.

286

mtlh///-ntlh, -sov//-soy//-so://-so, -msov//-msov//-msy, -msol//-umsul, -n//inni, -mtah, - //-ciy//-jh vb. Gsterilen biim birimsel deikeleri Trk dillerinde ilenen varyantlarla birlikte yle snflandrlabilir: -l -il -ul -l -ilt -ltm -c -i -jh -jiy -c -ciy -ch -mt -imtik -umtuk -umt -mtik -mtk -mdk -m -simek -sumak -smk -smak -smah -smh -sim:r -sma:r -smar -nt -ent

* -l-t-m l il ilt lt ult ult elt lt olt klt kilt ltm iltim ultum keltem kltm

* - c -sov -sav -soy -hu -heu -s -si -so -su -s -s

*-mt

* -sm-ak

*-sm-a:r

* -nt uk k ik

-sl -sl -hl -hl -il -l -lt -sldm -sldm

-lt -ilt -iljim -lcm -lcim -ltm -ltm -ldm -ildm -iltim * ld-m -ldr -ildir -uldur -ldr -aldr -ltr -ultur -ltr -ltir

* -s -s -si -n -in

* -sl-d-m -msov -msah -msy -ms -imsi -msa -umsu -ms

* - -mtlh -imtuluh -emtul -emtil -mtl -umtul -mtl -imtil *mtl- -l -il -ul -l

* - l-t-m -ltul

* - s

287

-ltl -intlh -ntuluh -untuluh

-ntur -untur -ntr

* - ms -umsul -umsol -msol * - msl

* - ldr -a -ek

* -l -mtur -imtir -umtr * -mtr

* - ntl-

* - ntur

*-a

Her grubun altnda gsterdiimiz sabit biimler (arketipleri) benzer terkiplerine gre yeniden snflandrldnda ve terkip hisselerine ayrldnda u manzara ile karlarz: 1) * -ms * -mtl * -msl * -mtl * -mtl -m -s -t -sl -tl- -tr 2) * -sldm * - ltm * -ldm * -ldr * -ltm - l -sl -l -l -d-m -dr

3) * -smak -sm * -s:ma:r 5) * - s, * -a ,

-ak -a:p * - , * -l,

4) * -nt * -ntur * -ntl * -c

-n

-t -tur -tl-

Beinci grupta verilen biim birimler ayr olarak ilenir. Dier gruplarda ayrdmz biim birimlerden *-sm//-m. *-sl, *-dr//-tr, *-tl, *-s biim birimsel deikeleri de ayr olarak ilenebilir. rnein, eski metinlerde tansuk , Yakut dilinde tseh sdcl, Azerbaycan dilinde smsk (smkcl?) szleriyle karlalr. Bu bakmdan, yksek szc de ilgintir. Grld gibi, Trk dillerinde sfatn azaltma derecesinin biimsel ekleri ne kadar ok olsa da, onlarn terkibinde ayn biim birimlerin eitli birlemeleri (kombinasyonlar) yer alr ve bu biim birimleri ayrmak mmkndr: - l -t -dr -l -a

288

-tl -l -sl

-c -s -sm

-sn -t -d

--n -m -

-a:p

Boumlanma noktas kanunundan yararlanp bu biim birimlerin saysn 2-3 kat azaltlabilir. rnein, -l, -sl biim birimlerini -tl biim biriminin biim birimsel deikesi, -t , -c , -s biim birimlerini *-d yuvasndan treyen biim birimsel deike saymak mmkndr. Ancak gsterilen biim birimlerin saysn olduu gibi saklyoruz, nk bu biim birimlerin kaynama ile oluma olasl daha gerekli etimoloji ortaya karabilir. Derece ulamnn biimsel eklerinde bir genel eilim vardr ki, o da eitli derece eklerinin birlemesi ile oluan birleik biimin dilde aktif olarak ilenmesidir. rnein, -ntl (-n-tl- ), -sldm (sl-d-m) vb. Bu eilimin z de gsterir ki, yukarda verdiimiz - l, -sl, -t , -s biimindeki biim birimler de ayr ayr eklerin birlemesi (kaynama) ile olumutur.

4. 2. OALTMA DERECES

Dier Trk dillerinde olduu gibi, Azerbaycan dilinde de sfatn oaltma derecesi eitli yollarla ifade edilir. Biimsel ses bilgisi asndan bu yollar ierisinde dikkat eken b (m, p, v, f) ve s biimlendiricileridir. Szcn ilk blmne (bir veya iki sesine getirilip ikileme eklinde ilenen szckleri biimlendiren, b ve s elementleri bir tr i ek karakteri tar. rnein, boz bo-m-boz, uzun u-p-uzun, sar sa-p-sar, oca o-s- oa

btn b-s-btn vra -s- vra vb.

289

Sfatlarda pekitirmenin bu yntemle verilmesi Trk dillerinde geni yaylmtr ve hatta bu yntem Trk dilleri ile uzun mddet ilikide olan dier dillere de gemitir. rnein, Udin dilinde: ko-p-koyin// op ogin (gmgy), Ermeni dilinde: d-b-din (sapsar), s-p-sv ( ap ara), a-p- ana (yamyal), a-s- armir ( p rmz), -s- lor (yupyumuru); Mool dilinde: tsa-v-tsa aan (aappa ), ha-vhar ( ap ara) h-v-hh (gmgy); Buryat dilinde: a-b-ara (sapsar), ha-b-hara ( ap ara) vb. Azarbaycan dilinde s biimlendiricisi os oca, s vra , dosdoma,

bsbtn szcklerinde ilendii gibi, dier Trk dillerinde de kendini gsterir: bsbtn (Trk), bsbtn (Yakut), kskvrak (Trk), as at (Gagauz, Kerkk), gsgni (Trkmen), dosdoru (Kerkk) vb. Ancak bu biimlendiricinin az yayldn dikkate alp onun biim bilimsel ses bilimsel incelemesi zerinde durmuyoruz.15 Azerbaycan dilinin en eski devirlerinden beri ilenen b biimlendiricisi (m, p, v, f varyantlar ile) ise geni yaylmtr. Bu nedenle de daha ilgin biim bilimsel ses bilimsel zelliklere sahip b biimlendiricisi zerinde zel olarak durmak gerekir. Ses yuvalarna esasen b-m-p-v-f ses dizisinde birincil yuva b sesidir. Yani pekitirme salayan bu dizide b sesi imdi ilenmese bile, yine biz onu esas boumlanma noktas olarak almalyz, nk m-p-v seslerinin birbirine dorudan geii yoktur. Peki tespit ettiimiz (aslnda baz szcklerde imdi de izi kalmtr) b biimlendiricisi neden tremitir? Bu konuda eitli grler vardr.16 Ancak bu
15

D Adilov yarm tekrarlar bal ile inceledii oaltma derecesinin biim bilimsel ses bilimsel belirtilerini doru deerlendirmitir. Baz dil bilgisi kitaplarnda s biimlendiricisinin kaydedilmemesinin nedenini rneklerin azlna balayan aratrmac, doru olarak, r biimlendiricisinin de sfatlarn deil, isimlerin yarm tekrarna ait olduunu gsterir (ADE, 1979, 62 63).
16

H. Mirzezade baz Trkologlarn grn dorulamak ve ap ara biimindeki yapnn ara- ara birlemesinden meydana gelmesi olasln doru bir ekilde gsterebilmek iin yle bir suni dnm sistemi oluturur:

290

soruya daha doru cevap vermek iin pekitirme salayan b biimlendiricisinin biim bilimsel ses bilimsel incelemesini yapmak gerekir. ncelikle bu biimlendiricinin Azerbaycan dili ve diyalektlerinde ve dier Trk dillerinde ilenen biim birimsel deikelerini snflandralm: 1. *ba (ma, pa, me, be, pe) ya-pa-yal z sa-pa-sa d-pe-dz ya-pa-yalnz 2. *b (m, p, f) d-m-dz bo-m-bo g-m-gy l-m-lt sa-p-salam a-p-a a-p-aydn u-p-uzun sa-p-sar. sa-f-sar a-f- ara at-ma- ar* ar-ma- ar her-me-hazik dar-ma-dan*

3. *bba (mba, mpa, nba, mbe, nbe, ppe) sa-pba-sa i-pbe-irin d-ppe-dz ya-ppa-ya d-mbe-dz l-mbe-lt d-bbe-dz sa-bba-sa a-pp-a a-pba-a a-ppa-a e-ppe-eyri

ara- ara > a- ara > ap- ara, byk-byk > b-byk > bs-byk btn-btn > b-btn > bs-btn (Mirzezade, 1962, 156). ncelikle, bu dnmdeki gei aamasn yanstan biim ( aara, b-btn, b-byk) trk dillerinde yoktur, ikincisi de p ve s nszlerinin nereden geldii ve mahiyeti yine de karanlk kalr. lgintir ki, V. V. Radlov at-mat, da-ma biimindeki isimlerdeki m unsurunu Trk dilinde kalan at m at yapsndaki m edatna balyor ve A. N. Kononov da buna katlr. (Kononov, 1956, 158). Bu m unsuru ile szn ettiimiz b biimlendiricisi arasnda da iliki vardr. Yukarda yldz iaretiyle verdiimiz darmadan//darbadan, atma ar szcklerindeki ma//ba ve araba ara, addmbaaddm zarflarndaki ba biimlendiricileri de kken olarak ayndr.

291

4. *bbalan (mbalan, mbelen) d-mbelen-dz l-mbelen-lt bo-mbalan-bo k-mbelen-ky

Grld gibi, pekitirme salayan b i eki eitli biim birimsel deikelerle ilenir ve bu biim birimsel deikeler esasen drt biim etrafnda gruplanr: *-ba-, *-b-, *-bba, *-bbalan. Basit karlatrma yoluyla ortaya kardmz bu drt biimin biim bilimsel ses bilimsel yorumu zorluk karmyor. Bu biimlerde ortak element olarak grlen *-b(a) biimlendiricisi etimolojik incelemeye de imkan verir. Bu imkandan yararlanp, Trk dillerinde pekitirme salayan b i ekinin biim bilimsel ses bilimsel oluumunu gzden geirelim. Trk dillerinde birliktelik durumu eki olarak ilenen -ba//-be (Karaim), -pa//pe (uva) gibi biimleri genellikle birlen gomasndan treme sayarlar (Musaev, 1964, 158; Levitskaya, 1976, 2223; erbak, 1977, 5556 vb.) Dorudur, birlen//bilen//blan dnm mmkndr, ancak bu dnm onlarla biim birimsel deikesi olan birliktelik durumunun eklerini ieremiyor ve hem de eski biim burada yeni gibi verilir. rnein, Karaim dilindeki atba (atnan), uva dilindeki manpa (mennen) szcklerinde ilenen -ba//-pa birliktelik durumu eki birlen gomasndan oluma saylr. Halbuki birlen gomasnn terkibi (bir-l-en) aka gsterir ki bu szcn znde birliktelik anlamna bal farkl biim birim vardr ve bu biim birimlerin birlemesinden oluan bu szck daha yenidir. Ara durum eki (-ba) ile ilgili bu kk dipnotu u nedenle veriyoruz ki, bu ek de szn ettiimiz b biimlendiricisi ile ilikilidir. Trk dillerinde ilenen balan//blan gomas incelediimiz bom-balan-bo (bombalanbo) biimindeki szcklerde aka grlr. Hatta Udin dili gy byrtgen anlamnda ilenen koyin-balan-koy szcn korumutur, yani gmbelengy modelinde de balan gomas vardr. Bu gomann kk (ba-) yukarda gsterdiimiz -ba ara durum eki ile ayn kaynakldr.

292

Bizce, Trk dillerinin eski dneminde kuvvetlendirici bir *ba edat olmutur ve bu edattan daha sonralar balayc, goma, ara durum eki ve pekitirme ilevindeki derece eki olumutur. Karlatrnz: Trk dilinde at m at, Karaim dilinde atba, or dilinde pakpa (ba la), Azerbaycan dilinde araba ara, Trk dilinde karmakark vb. Pekitirme bildiren derece eki ilevinde olan -ba i ekinden daha sonra eitli biim birimsel deikeler tremitir: 1. -ba->-b- deimesinde nl ses dm ve fonetik evreye bal olarak -bnsznn p, m, v, f varyantlar ortaya kmtr: bo-m-bo, d-p-dz, sa-f-sar vb. 2. -bbabiim birimsel deikesinde b nsznn ikizlemesi

pekitirmeliliin karakteri ile ilgilidir. yle ki, Trk dillerinde ikizleme olay szcn gsterici anlamn kuvvetlendirmeye hizmet eder. rnein, Fergane Uygurlarnn dilinde yummak -, muzzdek xo szcklerinde olduu gibi, Azerbaycan dilinde de oah yazzh tipli syleyi biimleriyle karlalr (Gadjiev, 1971, 2631). Demek ki, -ba->-bba- deimesi derece ulamnda pekitirmelilii daha da artran yntemdir. Fonetik artlara bal olarak, -bba biim biriminin -mbe-//mba-//-bbe-//ppa-//-pba vb. biim birimsel deikelerinin ilenmesi ise kurala uygun bir durumdur. rnein, te-bbe-teze, d-bbe-dz, d-mbe-dz, sa-pba-sar, d-pbe-dzz, d-ppe-dz, a-pp-a vb. 3. -bbalan- biim birimsel deikesinde de ikizleme vardr. Bu biim birimsel deikenin daha ok -mbalan-//-mbelen- varyantlar ilenir. rnein; d-mbelen-dz, l-mbelen-lt, bo-mbalan-bo vb. Buradaki -bba- hissesi yukarda gsterdiimiz biim birimsel deikedir, -lan hissesi ise (-la-n) birliktelik bildiren biimlendiricidir ve bu hisseler birlikte balan//blan gomasn da yaratmtr. Grld gibi, oaltma derecesinin biimsel ekleri (-ba-, -bba-, -b-, bbalan-) eski *ba sznden tremitir.

293

oaltma derecesi bildiren b grubuna ait biim birimlerin biim bilimsel ses bilimsel belirtilerinden biri de udur ki, vurgu bu biim birimlerin ilendii hecede olur. rnein, GAP- ara, YAM-yal, UP-uzun. Bu akustik efekti ak bir ekilde hissetmek iin D Mdik ve dimD K szcklerinin syleyi farkna dikkat etmek yeterlidir. T. A. Bertagayev bu tip szcklerde vurgunun deimesi ile yeni szck olumas durumunu deerlendirmitir. rnein, Buryat dilinin bat diyalektlerinde SAB sa aan bembeyaz, sabsa aan aydnlk, hab hara kapkara, habhar karanlk vb. szckler vardr (Bertagaev, 1968, 110). * * * * * Azerbaycan dilinde -ca//-ce ve ra //-rek ekleri belirtinin hem azln, hem de okluunu ifade edebilir. rnein, yekece, yahra szcklerinde oaltma belirtisi, hrdaca, gderek szcklerinde ise azaltma belirtisi ifade edilmitir. Bu szcklerdeki derece ulam eklerle ifade edilse de, derece ls yeke, yah, hrda, gdek szcklerinin semantiine balanmtr, yani szck kknn anlamna bal olarak, hem azaltma, hem de oaltma derecesini bildirebilir. Bu ekler sfatlarla beraber, baka szck trleri ile de ilenebilir. rnein, tekce, azca, indice, yenice szckleri zarf ilevi tar. Azerbaycan dilindeki tezrek sz tizrek, tizerek, tezrek biimlerinde zbek, Tatar, Bakurt, Karaay Balkar ve Trkmen dillerinde de vardr. Trkmen, zbek, Gagauz, Karaim ve Bakurt dillerinde azrak, azrok, azarak, azrah szleri de ilenir. Genellikle, -ra eki orta, ula, zarf ve bildirme durumundaki szcklere de getirilebilir. rnein, zbek dilinde uki anrok, kurkibrok, kprek, berirok, ikarirok, Tatar dilinde aza rak, ele rek, Bakurt dilinde torarak, eterek, abaylabrak, arrak, irterek, Kumuk dilinde astarak, Karaim dilinde erterek, Trkmen dilinde rak, altra(k)jk szckleri bunu aka gsterir.

294

Trkolojide -ra

biim birimi bazen sfatn karlatrma derecesi, bazen

azaltma derecesi, bazen de oaltma derecesinin eki olarak gsterilir ve onun etimolojisi de eitli ekillerde aklanr. Bu farkl grler onun her ynden incelenmemesinden kaynaklanr. Hatta bu ek hakkndaki bilginin azl B. A. Serebreninkovu yle bir yanl gre getirmitir ki, gya baz Trk dillerinde rak eki yoktur. Bu diller arasnda Yakut, Altay, Trk, Azerbaycan, Gagavuz dillerini sayabiliriz (Serebrennikov, Gadjieva, 1979, 116). Halbuki -ra eki herhangi bir fonetik varyantla bu dillerde ilenir. Sadece Azerbaycan dilinin yazl metinlerinde ve diyalektlerinde bu ek ile ilenen birok szck vardr. rnein, artkra , ykrek, nazikrek, ucara , yandrcra , ykera , tohra , adra , yahra , gderek, iverek, a rak, yastra , ararah, sarrah, cannrah, ajrah, tezerey, khnerey, irinrey, balatarah, rmzrah, uzunrah, oairah, balacanrah, yadrah, a ra , art ra , alapsra , sara , sra vb. Bu ek ada Trk dillenin Kpak grubunda daha ok yaylmtr. Ouz grubu ierisinde ise Trkmen dilinde geni ilenir ki, bu da Trkmen dilini Kpak grubuna yaknlatran biimsel belirtilerden biri olarak kendini gsterir. ada Trk dillerinde -ra ekinin biim birimsel deikelerini gruba ayrabiliriz: 1. -ra (-rak, -rah, -rek, -rk, -rok, -rey): eserek, katrak (Bakurt), oznrak, glerek, maturrak (Tatar), aarah, ilmlerh (uva), acrak, -incrk, ufarak (Trk), yahrak, ullurak, kiirek (Karaim), alaarak, giirek (Kumuk), akrak. ajrak, ararak (Trkmen) uzunrak, zlra , a ra (Sar Uygur). kararak, kimmetrek (Uygur), maydarok, sovukrok (zbek), a ra , yadrah, kderey (Azerbaycan) vb. 2. -rak (-irak, -urak, -rek): sar()rak, kzlrak, jaks()rak, lknirek, k irek (Kazak), tolirak, erzenirak, akirek (Uygur), kokrek, kzlrak, a rak (Nogay), kalnrak, uzunurak, ken irk (Karaay Balkar) vb.

295

3. -arak (-a:rak, -rak, -arah): -dararak, -azarak (Gagauz), kiik arah, on arah, hzl arah, uzun arah (Hakas), kzl a:rak, ulu a:rak, kk a:rak, sar a:rak (Tuva), ak a:rak, abal a:rak (or), by rek (Bakurt) vb. Azerbaycan dili diyalektlerinde de bu biim birimsel deikeye rastlanr: bozarah (eki), uzunarah (Kence, Karaba). Trk dillerinde -ra ekinin eitli biim birimsel deikelerle ilenmesi unu gsterir ki, bu ek birleik oluum yolundan gemitir. Daha nceleri uza anlaml ayr bir szck olan ra szc ekletikten sonra eitli biim birimsel deikelere evrilmitir. rnekseme dnmn Azerbaycan dilinin Dmanisi ivesinde ilenen sarta:r szcnde de grmek mmkndr. Burada sar teher birlemesindeki teher>teer>te:r dnm -te:r//-ta:r biim birimsel deikelerini yaratt gibi, ra >-ra dnm sonucunda oluan -ra ekinin de yukarda gsterilen biim birimsel deikeleri biimlenmitir. Trkolojide -ra ekinin etimolojisi hakknda eitli grler vardr. rnein, Trk dilcisi Y. Ekman -rak biimini birincil sayar ve -rak biim birimsel deikesindeki nlsn ses tremesi olarak ele alr. G. Ramstedt ve K. Brokkelman -rak ekini addan eylem yapan -ra ve eylemden ad yapan -k eklerine ayrrlar. F. shakov va A. Palmbah -rak biiminin baz Trk dillerinde azac anlamnda ilenen a:rak edatndan trediini kaydederler.17 A. N. Kononov Trk dillerindeki r~l denkliine dayanarak zbek dilindeki -rok ekini kltme bildiren lok eki ile ayn kabul eder ve bu gr dorulamak isteyen L. S. Levitskaya Trk dilinden ilerlek, dazlak tipli rnekler getirir (Levitskaya, 1976, 148). Bizce, bu rneklerdeki -lak, yalnzca, -rak>-lak deimesidir. Bu ses olayn aka grmek iin Tatar dilinin Miar diyalektinden verdiimiz rneklere bakmak yeterlidir: zurrak>zurrak>zurlak, birerek>birrek>birlek, el ererek>el errek>el erlek.

17

Halbuki a:rak szcnn z azac anlaml aray ve genel Trke -rak biimlendiricisinden olumutur; arayrak>a:rak. Bizce, Tuva ve or dillerinde -rak ekinin a:rak biim birimsel deikesi dnm yanstr, nk uzun a sesi -ray hissesinin hece yutumu olayna uramas sonucunda olumutur.

296

Bu diyalektte hatta -rak>-lak deimesinden sonra -rak eki yeniden bu szce getirilebilir, yani tekrarlanr. rnein, zurlakrak. Grld gibi, -ra ekinin etimolojisi hakknda sylenen grler biim bilimsel ses bilimsel ynden onaylanamyor. Bizim yukarda koruduumuz ra >ra deimesine dayanan grmz ise yeni deildir. Bu gr eitli zamanlarda V. Bang, O. Btlin k, J. Deni ve M. Resenen de sylemiler. Trk dillerinde -rak ve -rak biim birimsel deikelerinin paralel ilenmesi, onlarn serbestlii aka gsterir ki, bu biim birimler ra uza szcnn eklemi dnmdr. Bu gr ra szcnn semantii ve etimolojisi ile de kantlanr. L. S. Levetskaya -ra ekinin ilenme zelliklerinden sz ederken yazar ki, bu ek -r, -l, -n ile biten szcklere -tarah biim birimsel deikesi ile getirilir. O, -tarah ekinin daha anlaml ta edatndan ve -rah biim biriminden ibaret olduunu gsterir (Levitskaya, 1976, 147). Aratrmacnn uva dilinde -ra eki zerinde yapt bu biim bilimsel ses bilimsel deerlendirme Azerbaycan diline de aittir. rnein: cantarah. Derece ulamnda eitli eklerin birlemesi sk grlen bir durumdur. Azerbaycan dilindeki -mtra eki de Trkmen ve Salar dillerinde kalm -mt ve genel Trke -ra biim birimlerinden ibarettir, yani -mtra eki -mt rak>sesinin dmesi mtra >-mtra deimesine uramtr. Burada kendini gsteren

Trk dillerinde yaygn bir olaydr. Genellikle, -ra eki sonu , k nszleri ile biten szcklere ve ya da eklere getirildiinde bu nszler der. rnein, eski zbek dilinde kii rek, Sar Uygur dilinde kiikrek eklinde ilenen szck Gagavuz ve Trk dilinde krek//krk biimlerinde kendini gsterir. Bu olay Azerbaycan dilindeki gde(k)rek, gei ivesindeki yuma( )rah, Trk dilindeki ala(k)rak, ufa(k)rak, Trkmen dilindeki ra( )rak, altra() szcklerinde de gereklemitir. Son rnekte ise -rak ekinin k sesi dmtr. Bazen -rak eki getirilen szcn fonetik terkibi yle deiir ki, zel biim bilimsel ses bilimsel inceleme yapmadan szcn biimsel terkibini belirlemek

297

mmkn olmaz. rnein, Tatar dilinin Miar diyalektinde ilenen krk szcnn krik ve kerek biim birimsel deikeleri vardr ve yalnz bu son varyant olanak salar ki, nceki iki varyantta kiik ve -rek biim birimlerini belirleyelim. Derece eki olan -rak biim birimi -tarah biiminde birleik ekler oluturduu gibi, Sar Uygur dilinde -msrk (-imisrk, -msrk) birleik derece ekinin terkibinde kendini gsterir. lgintir ki, -rak eki tekrarlanabildii gibi (rnein, Bakurt dilinde rarak), meydana geldii ra szcne de getirilebilir. rnein, eski Osmanl Trkcesinde ra rak, Tatar dilinde yra rak szckleri vardr. Trkmen dilinde ise rak eki -c ekinden nce ya da sonra ilenebilir: altra(k)c , krc rek. Derece ulam bildiren -ra ekinin sfatla beraber, orta, ula, zarf, isim gibi ilenen szcklere de getirilebilmesi bir daha gsterir ki, o. mstakil anlaml ra szcnden tremitir. Bu ekin etimolojisi ve biim bilimsel ses bilimsel zellikleri zerinde yaplan deerlendirmelerde dokuza kadar biim bilimsel ses bilimsel olay kayda alnmtr (Celilov, 1985, 103104).

5. ATI ULAMI

ada Trk dillerinde birleik sistem tekil eden eylemin at ulam bu halklarn oluumu tarihi ile balantl uzun bir oluum ve biimlenme dnemi geirmitir (Ceferov, 1975, 10). Trkologlarn ounluu u grtedir ki, Ana Trke dneminde at ulam yoktur. Ayrca bu dnemin bir baka karakteristii de geili ve geisiz eylemlerin ayrmlamamas idi. Dil oluumunu tamamladka, dil bilgisel sistemde biimsel ve szdizimsel katlar arasnda karlkl ilgi arttka zne, nesne ve hareket arasndaki ilikilerin formal ifadesine ihtiya ortaya kmtr ki, bu da at eklerini ortaya karmtr.

298

Ancak bu eklerin neden ve ok olumas hakknda imdiye kadar doyurucu ve inandrc bir aklama yoktur. Tr eklerinin biim bilimsel ses bilimsel incelemesi gsterir ki, onlarn oluma yolu eylemlerde geili ve geisiz kategorinin gelimesi ve dzenlenmesi ile yakndan ilgilidir. Genellikle, ana Trke dneminde biimsel kuruluun sistemi biimlendike okluk, iyelik, kii, durum ve at ulamlarnn ekleri ilikili ekilde inkiaf ederdi. rnein, geili ve geisiz eylemlerin ayrlmaya balamas ile balantl olarak, bir taraftan adlarda durum ekleri dier taraftan eylemlerde at ekleri dzenlenme sreci geirmilerdir. Bu nedenle de eitli ulamlarn ekleri arasndaki diyalektik ve art sremli ilikiyi ortaya karmak karanlk kalan bir ok meselelerin aydnlanmasna yardm eder. Trk dillerinde eski devre indike eylemlerde geililik geisizlik ntrlenir. rnein, do- eylemi, hem doma , hem de dorulma anlamn verir (Serebrennikov, 1976, 29). Eylem atlarnn geili ve geisiz eylemler zere farkllk gsterdiini dikkate alp, bu arta uyan belirtilerden yararlanalm. Eski dnemi, yani geili ve geisiz anlam zere ayrlmayp diffz aamasn koruyan eylemleri (do-, ol-, ohu-) D iareti ile kaydedelim. Aktiflik bildiren geili eylemleri A ile, pasiflik bildiren geisiz eylemleri ise P ile iaretleyip, at eklerini A ve P zere gzden geirelim. Etken atnn eki olmad iin o hem A, hem de P dizisine ait olur: A (gr-, al-, i-), P (ah-, yat-, l-). Bu nedenle de dier atlar A1 (ettirgen), P1 (dnl), P2 (edilgen), P3 (ite) iaretleri ile ayrmak gerekir. Btn bu iaretler sistemi at ulamnn dizisinde yle gsterilebilir:

299

D(iffz)

A(ktif) (etken at) (geili) A1 (ettirgen at)

P(asif)

(geisiz) P1 (dnl at) P2 (edilgen at) P3 (ite at)

5. 1. DNL ATI (P1)

Azerbaycan

dilindeki

dnl

at

eki

-()n

genel

Trke

biimlendiricisidir.18 Bu ekte P1 ilevi sonradan olumutur. rnein, Ol zne et dorand (MK) cmlesinde dorad anlamnda ilenen dora-n-d eylemi burada z-n-e dnllk zamiri ile ayn ekilde tretilmitir, yani dnllk anlam hem zamirdeki, hem de eylemdeki -n elementi ile tekrar olunmutur, ancak buna ramen, bu eylem P1 dizisini deil, A dizisini yanstr. Bizce, eskide -n elementinin eylemlerde bu tr tekrar P dizinde olmu ve P1 ekine evrilmitir. Hatrlatalm ki, bu -n biim birimindeki -n elementi kii zamirlerinde de ilenmitir (me-n, se-n, a-n, ke-n-di). Demek ki, eylemlerde hareketle nesne ilikisi gerekletiinde, hareketin nesne zerinde icras ortaya ktnda en elverili ifade yolu, yani zamirlerde

18

Tuva dilindeki -tn biim birimsel deikesi -l-n birlemesinin, yani iki P1 ekinin birlemesinden oluan -()ln biim biriminin fonetik deimesi saylr (erbak, 1981, 111).

300

eskiden

var

olan
19

ve

dnllk

anlam

bildiren

-n

biim

biriminden

yararlanlmtr.

Azerbaycan dilinde P1, dizisi -l eki ile de ilenir ki, bu da mehul at eki ile ortaktr. nceleri dnllk ats A ve P dizilerine ntr olmutur. rnein, ada dil bakmndan istisna gibi grnen kyin, soyun szckleri bu durumu yanstr, nk P1 ekli bu szckler hem A, hem de P dizisinde ilenebilir. Daha sonralar ise dnl at P ilevi zere gelimi ve getirildii hem A, hem de P eylemlerini P dizisine salmtr. imdi Azerbaycan dilinde P1 dizisinin yalnz bu modelleri ilenir ki, bunlardan da P1 = P + n modeli, yani geisiz eyleme getirileni az kullanlr: P1 = P + -()n P1 = A + -()n P1 = A + -()l (gezin, uzan, olun, ahn, isin) (krn, daran, yuyun, dyin) (bkl, vurul, kesil)

5. 2. ED LGEN ATI (P2)

Azerbaycan dilinde edilgen atnn eki -()l genel Trke biimlendiricisi olarak dikkat eker, onun -()n biim birimsel deikesi ise sonu l ile biten eylemlere getirilir. Dier Trk dillerinde de kendini gsteren bu kural, elbette, daha sonra olumu bir biim bilimsel ses bilimsel ldr, nk eski abidelerde all- ( ) tipli rnekler ilenmitir. P2 dizisi iin Yakut dilinde -ln//-ulun, Altay diyalektlerinde -ll, Tuva dilinde ise -tl ekleri karakteristiktir. Her ek ayn terkibe sahiptir, yani iki P2 biim biriminin birikmesidir: -l+n, -l+l ve (-l+l)>-()ll>-tl.

Bu ekin kkenini nc kiinin eklemi biimi ile (O. Btlingk), ol>an zamiri ile (A, Kononov), eski dnemlerde tekrarlk bildiren -nye de balamlardr (Serebrennikov, 1976; erbak, 1981, 112).

19

301

Baz Trkologlar edilgen atnn -l ekini kkence (b)ol- eylemine balyorlar (K. Zaleman, A. erbak). V. Bang ise bu olasln yalnz bol- eyleminin b+oleklinde olutuunu kantladktan sonra doru olabileceini sylemitir. Dier Trkologlar ise (B. Serebrennikov, E. Sevortyan) at eklerinin birincil eylem tretme ilevine dayanarak -l ekinin artm, okluk bildiren ve addan eylem yapan -l ekinden trediini gsterir (Serebrennikov, 1976). Yukarda gsterdiimiz gibi, P hatt zere biimlenen atlar (dnl ,mehul, ite) arasnda diyalektik iliki vardr. Bu nedenle de P2 dizisindeki ek (-l) hele atlar zere ayrmlamad dnemde P1 ilevini de tamtr ki, bunun da izi imdi de grlr ve yalnz balam ierisinde P1 ile P2 anlamn birbirinden ayrmak mmkndr. rnein: hava ald (P1) ap ald (P2) ona tutuldu (P1) lke tutuldu (P2) ay doland (P1) kendir deland (P2) fikrinden dand (P1) kitablar dand (P2)

Azerbaycan dilinde edilgen at eki genellikle A dizili eylemlere getirilir.. Bu nedenle de P dizili eylemlere getirilen -l ekini son zamanlarda Azerbaycan dilciliinde kiisiz at biim birimi olarak verirler (MAD, II, 1980, 260). Ancak bu model az ilenir. imdi Azerbaycan dilinde P2 dizisinin u modelleri vardr: P2 = A + -()n P2 = A + -()l P2 = P + -()l P2 = A1 + -()l (silin, saln, aln, balan) (crl, tahl, yarl, sarl) (gdil, bahl) (krl, grdrl, topladrl)

302

5. 3. TE ATI (P3)

te atnn Trke nitelii tayan -()//-(a) eki Azerbaycan dilinde de P3 dizisinin esas ekidir. Bu ekin baz Trk dillerinde -()s biim birimsel deikesi ilenir, Yakut dilinde bu biim birimsel deikesin tekrar ile (-s + s>-ss) oluan biimi de vardr. Yakut dilindeki ahas- ( ) szc Azerbaycan dilinde P3 dizisinde ilenemiyor, nk aa-//a- biimine ses birim dalm zellikleri imkan vermiyor, yani hecelenme srecinde ayn hecede iki - nsz ses dizimine uygun deildir iin. Eski metinlerin dilinde -() eki geni ilenmitir. rnein, Kavp piti, kuut, lat , , (erbak, 1981, 113). te at ekinin kkeni hakknda eitli grler vardr. Bu ekin kkenini (orta ) szcnn belirlenen (*-) eylem varyant ile (V. Bang, A. erbak), nceleri harekette fazlalk, tekrarlk bildiren - eki ile (B. Serebrennikov) ve l// denkliine dayanan -l eki ile (E. Sevortyan) aklamak istemilerdir (rbak, 1981, 113114). Bizce, yolda (yolda-), arda (karnda-) szcklerinde yer alan -

biimlendiricisi (orta ) szc ile ilgilidir, rnein, rh im ( rh yoldam) ve bu biimlendirici yalnz ad dizisinde ilenir, Bu nedenle de isminin ikili kk zellii gsterdii dnemi iin tespit edilen *- (eylem) varyantnn P3 dizisinin ekine evrilmesi inandrc grnmyor, nk byle eylem eer Trk dillerinde olsa idi, hi olmasa onun izi kalplam kklerde kalrd. P3 ekinin P2 ekinden l// denkliine esasen olumas da inandrc deil, nk bu denkliinin olumas Ana Trke dneminin en eski aamasna, tr eklerinin olumas ise ondan ok sonraki aamaya aittir.

303

okluk ulamndan sz ederken - elementinin topluluk bildirdiini gstermitik. Bu nedenle de B. A. Serebrennikovun P3 ekinin kkeninde tekrarlk bildiren - elementinin olmas grne katlmak lazmdr. Daha dorusu, topluluk bildiren - elementi adlarda okluk, eylemlerde ise oklu anlamna bal ite at ekine evrilmitir. Azerbaycan dilinde P3 dizisinin u modelleri ilenir: P3 = A + -(a) (tuta, dala) P3 = A + -() (tutu, ua la, uu) P3 = P + -() (yat, gezi, bah, dolu) P3 = P2 + -() (al, dzl) P + () modelinde szck kk (P) yansma (imitativ) olduunda esasen eylemin karlkl deil, ortaklaa yapld ifade edilir.: urulda, vzlda vb.

5. 4. ETT RGEN ATI (A1)

Azerbaycan dilinde A1 dizisinde esasen -dr ve -t ekleri ilenir. Bu eklerin Trk dillerinde ilenme kuraln . V. Kormuin biim bilimsel ses bilimsel yap olarak yle belirler: -t eki iki heceli gvdeye getirilerek hecenin saysn deitirmiyor, -dr eki ise bir heceli gvdeye getirilip onu iki heceli eder, demek ki, her iki ek iki hecelilii korur (Kormuin, 1978, 24). bu biim bilimsel ses bilimsel kural Azerbaycan dilinde de kendini dorular. rnein, boalt, ohut, ilet, yazdr, aldr, satdr vb. ada Azerbaycan dilinde ettirgen atnn getirildii kk ve gvdeler dikkate alndnda, A1 dizisinde bu modellerin ilendii grlr: A1 = A + -t//-tdr//-tdrt//-dr//-drt//-drtdr (ilet, iletdir, ohutdurt, azdr, azdrt, yazdrtdr, basdrtdr);

304

A1 = P + -t//-tdr//-dr//-drt//-drtdr (daralt, boalt, bahdr, boaltdr, bahdrt, bahdrtdr, ldr, ldrt, ldrtdr); A1 = P3 + -dr//-drt ( zdr, krdrt, yardr, bardr). Grld gibi, btn A1 dizisi -t ve -dr ekleri ve onlarn birleik varyantlar ile ifade olunur. Trkolojide ettirgen atnn ekleri srasnda -dar, -r, -ar, - z, - r, - ar, - az, -tr, -ur//-r, -az, -z, -duz biim birimleri de verilir (Kormuin, 1978; erbak, 1981, 116117). Bu eklerin ounluu Azerbaycan dilinde A1 dizisi iin arkaiklese de, baz szcklerin terkibinde kalmtr: imizdir, alhz vb. Trk dillerinde bu eklerin birok biim birimsel deikesi olsa da, onlarn sabit biimleri yle snflandrlabilir: - ar -dar -ar - az -az -dr -tr - r -ur -r -r Grld gibi, buradaki eklerin bir ksm iki biim birimin birlemesini yanstr. Bu eklerde ilk element - //-d//-t//-//- nszleri olarak ayrlr, ikinci hisse ise -az//-z//-ar//-r biim birimleri ile rtr. Birinci element kimi ayrlan nszlerden -//- yalnz tapr szcnde ve onun eski Trk dilinde ilenen tapur varyantnda kendini gsterir. Bu nedenle de bu szcn arketipini *tap-ur//*tap-r eklinde tespit etmek gerekir ve ettirgen at ekinin -ur//-r deil, -ur//-r biim birimi olduu dnlebilir. ayn durumu ilk element olarak ayrlan - nsznde de grmek olur. yle ki, alhz, grkez, orhuz szcklerinde A1 biim birimi -hz//-kez eklinde deil, -az//-z eklinde ayrlmaldr, nk buradaki - (-h, -k) elementi szcn gvdesine aittir. Karlatrnz: alh- z -duz -z

305

( alh-z), orh- ( orh-uz, orh-ut), grk (krk-ez). Bu gvdeler ise yle belirlenir: alh-, oruh-, grk-. Arkaik ettirgenlik eki saylan -set biim birimi de iki hisseden ibarettir. yle ki, grset szcn grsen trevi ile karlatrp grse-t (krse-n) eklinde, ya da nceki szckler gibi, *grs-et eklinde paralanabilir. Her iki halda -s biim biriminin A1 eki olmad aktr. Demek ki, ilk element olarak ayrlan nszlerden yalnz -d//-t elementi kalr ki, bu da A1 dizisinde aktif olarak yer alan biim birimdir. Bu biim birim hem ayr olarak (ohut-), hem de -r biim birimi ile birlemi ekilde (kesdir-) ettirgenlik atsnn ekidir. A1 dizisinde yer alan biim birimlerin okluuna ramen, onlarn temelinde bulunan esas biim birimlerin says azdr ve onlar yle belirlemek mmkndr: -t//-d, -ar//-r, -az//-z.

Bu biimlendiricilerdeki -t//-r//-z elementlerinin okluk ulamnda da aktif yer aldn gstermitik ve onlarn eski devirde topluluk anlam bildirdii aydnlanmt. Bu nedenle B. A. Serebrennikovun at biim birimlerinin hareketin tekrarln bildiren eklerden oluabilecei gr inandrc grnr (Serebrennikov, 1974, 175). Ettirgenlik eklerinin olumasnda kendini gsteren bu tip bilimsel ilke Trk dillerinin malzemesi dorultusunda daha ak seilir. Altay dillerinin akrabaln kantlamaya alan . V. Kormuin ettirgenlik eklerinin biim bilimsel ses bilimsel incelemesi ile ilgin deerlendirmeler yapsa da, onun Mool ve Manu-Tunguz dilleri iin belirledii biim birimler *-bu, *-k(V) bizim Trk dilleri iin belirlediimiz arketiplerle rtmyor, yani ettirgenlik ekleri bu dillerde ayr ayr kkenlere aittir (bkz; Kormuin, 1978, 87). Gzden geirilen meseleler gsterir ki, Ana Trkede geili (A) ve geisiz (P) eylemlerin dzenlenmesi ile paralel at ulam da biimlenmitir. Biim bilgisindeki bu tr karlkl dzenlenme at eklerini ortaya karm, ancak ilk aamada bu ekler ilevce birbirinden o kadar da farkllk gstermemilerdir. Sonraki oluum aamalarnda ise at ulamnn dahilinde gerekleen dzenlenme at

306

eklerinin kartln yaratmtr.20 Dzenlenme srecinde ses dizimi lleri de z etkisini gstermitir. Trk dillerinde at ulamnn eitli biim birimsel deikeleri olan birok eki olsa da, eski devre indike biim birimsel deikelerle beraber, biim birimlerin de says azalr ve her atnn bir veya iki eki kalr. Eklerdeki nllerin deikenliini dikkate alp, Ana Trke dnemi iin belirlediimiz biim birimleri (nsz elementi) ayr ayr atlar iin yle gstermek mmkndr: P1 (dnl) P2 (edilgen) P3 (ite) A1 (ettirgen) *-n *-l *- *-t//-d, *-z//*r

Bu -n, -t, - elementleri eylem yapan -la eki ile birleip yeni bir ek de oluturmulardr.21 yle ki, -la eki ile tretilen gvdelere bu at ekleri getirilebilir: ile-n, ile-t, salamla- vb. Bu ekilde ilenen -la+n, -la+t, -la+ birlemelerinde tretme ilevine edilen at anlam yeni ekin biimlenmesine zemin hazrlar ki, bu imkann gerekletiini artk terkip hisselerine ayrlamayan -lan, -lat, -la eklerinin varlnda grrz. rnein, tz-le, tz-let, tez-len, kenc-le, kenc-len vb. Bu srete -l elementi yer almyor, nk Azerbaycan dilinin ses birim dalm buna izin vermez, bu nedenle de -lal varyant olumamtr.

Biim bilimsel ses bilimsel incelemeyle geldiimiz sonu vaktiyle A. Elekberovun szlksel semantik aratrma ile ortaya kard at ulamndaki kartlklar ve onlarn bilimsel esas hakknda ileri srd grleri dorular (Alekperov, 1983, 58 60)
21

20

H. Mirzeyev lan eki ile tretilen eylemlerin geisiz olmasn, doru olarak, -n elementine balar (Mirzeyev, 1979, 32).

307

6. OLUMSUZLUK ULAMI

Azerbaycan dilinde olumsuzluk ulam szlksel, biimsel ve sz dizimsel yollarla ifade edilir. Konuma dilinde olumsuzluk anlam titremleme ile de verilir.22. Azerbaycan dilciliinde olumsuzluk ulamn A. Aslanov mantksal, felsefi ve dilcilik bakmdan geni olarak incelemitir (Aslanov, 1985). Bu nedenle de burada yalnz olumsuzluk ulamnn baz ifade yollar ve onlarn biim bilimsel ses bilimsel belirtilerinden sz etmek gz nnde tutulmutur. Olumsuzluk ulam dilde onaylama ulam ile kartlk tekil eder. rnein; beli yoh, var yoh, he yoh, her h, -l -sz -ma dyil hem ne

Grld gibi, onaylama olumsuzluk karlatrmada hem szlksel hem de biimsel aralar yer alr. Yalnz eylem ulamnda onaylamann zel eki yoktur, nk bildirme ulamnn btn biim birimleri onaylamay bildirir. Yani burada da olumsuzluk bildiren -ma eki ve dyil szc aslnda sfr () biim birimle kartlktadr. Olumsuzluk ulam Trk dillerinde eski bir tarihe sahiptir. Olumsuzluun ifade aralar uzun bir oluum ve dzenlenme yolu geerek, dilin biimsel sisteminde salam bir yer tutmutur. Hatta bir sylem dahilinde iki olumsuzluk eki ile bazen onaylama hkm de verilir. rnein: Hrek duzsuz dyil = (hreyin duzu var) Oa yanmasa, tst hmaz = (oa yananda tst har).

22

Bundan baka, konuma dilinde yansmaya benzer diffz szckle de olumsuzluk bildirilir ve ilgintir ki, tahminen nt birleiminin kalbnda sylenen bu diffz szc telaffuz ederken hava akm konuma seslerinden farkl olarak, ieri ekilir ve nrlt gibi seslenir. Elbette, yalnz ifahi szde kendini gsteren bu diffz szc (nt) yazda normal ses birimlerle gstermek mmkn deildir.

308

Grld gibi, olumsuzluk ekleri szn yapsnda eviklii ile yksek seviyede genelletirme imkanna sahiptir. Bu tr somut ifade tarzna gelene kadar olumsuzluk ulam ok uzun bir dzenlenme yolundan gemi olmalyd. Bu nedenle de olumsuzluk bildiren biim birimlerin kaynan n Azerbaycan deil, Ana Trkede aratrmak gerekir. Olumsuzluk bildiren ne szc Trke kkenli deildir. Bu szcn soru zamiri gibi Trk dillerinde geni bir ekilde ilenmesi onun kkenini daha derin katlarda aratrmay gerektirse de, her durumda szcklerin nne gelerek olumsuzluk bildirmesi gsterir ki, bu szck Trk dillerine Ana Slav veya ran dilerinden gemitir. Karlatrnz: N l, N hord, N ydi, n pil. ne nuud. ne idi.

Genellikle, Hint Avrupa dillerinde olumsuzluk bildiren szcklerin, rnein, n//ni//nt (Rus), ne//nist (Fars), ne//nou (Latin), not ( ngiliz) vb. biimleri ve onlarn trevleri gsterir ki, Trk dillerinde ilenen n//ne olumsuzluk gstericisi Hint Avrupa kaynakldr. Azerbaycan dilinde ilenen he szc ise alan zellii tar. imdi onaylama bildiren heri, heye szcklerinin kknde yer alan ve konumada onaylama ilevi tayan he szc ayn ilevde Ermeni dilinde de ha biim birimsel deikesi ile ilenir. lgintir ki, bu szck biimsel ses bilgisi asndan Azerbaycan ve Ermeni konuma dilinde paralellik tekil eder. yle ki, he onaylama biim biriminin h biim birimsel deikesi tahminen h (nller arasnda boaz tutulmas ile) eklinde telaffuz edilerek, olumsuzluk bildirir. Ermeni dilinde ise ha biim biriminin hhh//hh (tahmini ekli) biim birimsel deikesine de diyalektte rastlanr. Bu bakmdan, Azerbaycan dilindeki h olumsuzluk ekinde boaz tutulmas ile sylenen nlsnn eski grtlaksl zellii korumas dikkati eker.

309

Azerbaycan dillinde ilenen yoh, dyil szckleri ve -ma eki ise Trke kkenlidir. Trk dillerinde yoh szcnn fonetik varyantlar (yoh, yo , suoh, ok, oh vb.) onun arketipini *do eklinde belirlemeye imkan verir. Azerbaycan diyalektlerinde dgr//dyl//dgil//dyl//deil varyantlar ile ilenen dyil szcnn Trk dillerinde de eitli fonetik varyantlar vardr: dgl dgl d l de l dgl du ul dyl dyl t l tekl te il t l dl dal deil dil dy dvl de:l dl

Btn bu fonetik varyantlar iin biim bilimsel ses bilimsel bakmdan *d il biimi sabit biim olarak seilir, nk bu varyantlar iin yalnz, *d il arketipi ortak ve hem de kaynak olabilir. Azerbaycan dilindeki dgr biimi ise bu arketipin iki hisseden ibaret olduunu gsterir: *d -il, *d -ir.

Bu yeniden oluturumda dier (baka) szcnn de kayna aydnlanr ve anlalr ki, bu szck Fars dilinden Azerbaycan diline (szlklerde gsterildii gibi) deil, tersine, n Azerbaycan dilinden Fars diline gemitir. lgintir ki, Slav dillerinde de dru oy szcn dru (yolda) szcne balamak istemilerse de, onun kaynan bulamamlardr (ESSYA, 5, 131132). Trk dillerindeki dyil szcnn etimolojisi tk-l ( . Ramstedt), tek-ol (A. Gaben) ve da-ol<yoh ol (A. Kononov) eklinde aklanmtr (ESTYA, 1, 214). Bu son yeniden oluturum geree daha yakndr: yoh szcnn eski arketipi bizim de yeniden oluturumumuzda *do eklinde belirlenmitir. M, Kagarl da dyil szcnn etimolojisini vermitir. O yle yazar: T l Ouzca olumsuzluk edatdr. Bu szcn asl Arguca da ul () szcndendir. Onlar iki a-y (elifi) drp, d-yi ( ) t-ye ( )-yi ( )ise -ya birletirip telaffuz ederler (MK, 1, 374). Byk Trkologun bu biim bilimsel ses

310

bilimsel aklamas yazma ait olsa da, bundan bin yl nce sylenmi bu grte d//t denkliinin doru aklamas ile, biim bilimsel ses bilimsel karlatrmann birincil rneklerinden biri verilmitir. Guba diyalektinde olumsuzluk -ma eki ile verilebildii gibi, rnein, a l m i y e var idi (almrd), imdiye kadar analitik yntem de korunmutur. rnein; ala yuh idi (almrd) ala var idi (alrd). A. M. erbak Trk dillerinde -ma ekinin biim birimsel deikelerini (-ma, pa, -po, -ba, -bo, -va, -ma) gstermi, arketipi belirlemese de, ayr ayr biim birimsel deikesinin oluma sebebini biim bilimsel ses bilimsel bakmdan doru aklayarak yazmtr: Olumsuzluk ekinin (-ma) tarihi znde ounlukla sr gizletmitir, onun almas iin yaplan almalar ise imdilik tesadfi ve ok yzeysel karlatrmalardan teye geememitir. Hatta hangi varyantn daha eski olduunu belirlemek de zordur: -ma veya -ba (-pa). Btn bunlar olumsuzluk ekinin ok eskiliini ve uzun bir oluum yolundan getiini gsterir (erbak, 1981, 98). Ses yuvalar kanununa gre, -ma ekinin biim birimsel deikeleri ierisinde iki sabit biim belirlenir: -ba ve -ma. Son biim (-ma) yalnz Yakut diline ait olduundan, genel Trke biimlendiricisi olarak, *-ba arketipi belirlenebilir. Bu arketipin hangi szckten trediini belirlemek iin dilde ama bildiren ba!, pa!, by! (bay!) nlemlerini ve m? soru edatn hatrlamak gerekir, nk olumsuzluk bildiren ne ile ne? soru zamirinin genetik ilikisi gz nndedir. Demek ki, Ana Trkede *ba sz ama bildiren nlem, soru bildiren edat ve olumsuzluk bildiren biimlendirici ynnde biimsel-semantik ayrmlama geirmitir. Bizce, btn Trke iin genel nitelik tayan bo szcnn Karakas dilindeki bot varyant gsterir ki, burada bo+//t terkip hisseleri ve *bo kk vardr

311

ve bu kk olumsuzluk bildiren *ba ile ilgilidir, nk olumsuzluk biim birimi zayflk, azlk, boluk anlam yaknl tayan szckle ayn yuvaya girebilir. Burada A. M. erbakn u grn hatrlamak gerekir: Grlyor ki, Trk dillerinde olumsuzluk ekinin kaynanda atmama , burahma veya buna benzer anlam tayan eylemlerin bulunduu grne katlmamz gerekiyor, ancak onun etimoloji yaps sonraki eitli deimelerde tannmaz duruma gelmitir (erbak, 1981, 99). Ana Trke iin belirlediimiz *ba arketipinin olumsuzluk bildirmesi baz ran dilleri ile de kantlanr. rnein, Fars dilinde eylemin emir biiminin olumsuzu me n eki ile verilir; (me- u dme).

ran dillini konuan topluluklarn *ba szcn alp, n goma olarak yararlanmas (b-, bi-, ma-, me-) ilgin bir durumdur, nk ran dillerinde bu biim deil Hint Avrupa, hatta ran kkenli de deildir. ranistler Orta Fars dilinde baka anlamnda ilenen be n gomasnn (Manihey metinlerinde ba) etimolojisini (kaynan) ak deil ifadesi ile verirler (O YA, 1981, 138). Eer onaylama bildiren var (<bar), bol- (<*ba ol?) szcklerinin terkibinde de *ba kkn ayrmak mmkn olsa, onda bu kkn eski semantiine daha ok yaklam oluruz. nk eklemeli kurulutan nceki ada tek heceli szcklerin tonlarla ayrlmas durumu burada da ortaya kar. Nasl ki, imdi titremlemeye bal olarak, yah ve yaman szcklerinin her ikisi olumlu ve olumsuz anlamda ilenebilirse, *ba seslemi de tona bal olarak, onaylama ve olumsuzluk anlam ifade edebilir. Elbette, *ba szcnn eklemelilikten nceki dnemine inmek iin imdilik ok erkendir ve bu, zel bir aratrma konusudur. Azerbaycan dilinde -ma olumsuzluk eki eylem ulamnda bir sra biim bilimsel ses bilimsel deimeleri ortaya karm ve bu deimelerin bir ksm biim bilimsel ses bilimsel kurala evrilmitir. rnein, -ma ekinden sonra ilenen -b, -r, aca , -a, -as ekleri ses tremesi (y) ile kullanldndan, onlarn -yb, -yr, -yaa , ya, -yas biim birimsel deikeleri olumutur. Olumsuzluk bildiren -ma ekinden sonra y nsznn ilenmesi bu ekin znde de deiiklik yaratmtr. rnein, imdi biim bilimsel ses bilimsel kurala evrilmi bahmr, dmir, gelmir tipli dizide

312

bu ekin -m elementi kalmtr, Baknn baz kentlerinde ilenen gelmiyir biimindeki dizide ise bu ekin -m biim birimsel deikesi ortaya kar, nk y nsz burada a nlsn daraltr. Btn bu deimeleri yle gsterebiliriz: bahma-y-r>bahm-y-r>bahmr. Olumsuzluk bildiren -ma eki -mar//-maz biim birimlerini de ortaya karmtr: gelmerem//kelmezem, almaram//almazam vb. Olumsuzluk hakknda yukarda sylenenleri yle zetleyebiliriz. Genel Trke nitelii tayan dyil (*d il), yoh (*do ), dier (*dger) szckleri ayn yuvadan tremiler, -ma (*-ba) eki ise olumsuzluk bildiren *ba szcnden tremitir. Azerbaycan dilinde bu ek yalnz -maz//-mar biim biriminde vurgulu olur; dier hallarda ise vurgusuzdur. Trk dillerinde olumsuzluk bildiren ne szc Hint Avrupa dillerinden alnd gibi, Ana Trkedeki olumsuzluk bildiren *ba szc de ran dillerine gemitir. Azerbaycan Ermeni denklii olarak kendini gsteren he//ha szc de onaylama anlamnda olup eski ilikiyi yanstr.

7. K P, ZAMAN VE K ULAMLARI

Bu biimsel ulamn bir arada ele alnmas onlarn ilevi ile ilgilidir. yle ki, predikativliin (bildirme) ifade biimi olan bu ulamlar birbirinden ayr deil, birleik ekilde ilenir. Dilcilie mantk biliminden dahil olan predikativlik terimi ve anlam sz dizimsel ulam olduundan burada bizi onun ilevsel ynleri deil, ifade biimleri ilgilendirir. Eski devirde predikativlik szck sras, analitik yntem ve titremleme ile ifade edilmitir ki, bunun izi ilke eklinde baz ifadelerde imdi de yaamaktadr. rnein: Yol uzun. ap a . Al l. Al d. Men aa, sen aa. Biz l, siz diri.

313

Dilin biimsel kuruluunda ekler ortaya ktka predikativlik eklerinin biimlenmesi srecine de imkan almtr ve Ana Trke dneminde balayan bu sre diller ayrldktan sonra da devam etmitir, bu nedenle de baz predikativ ekler Trke iin genel nitelik tarsa, bazlar alan, diyalekt ve ayr ayr dillerde oluan sonraki biimlenme karakteri tar. nceleri predikativlik zaman ve kip anlaml eklerle ve kii ulamn bildiren zamirlerle ifade olunurdu, yani zaman, kip suni yolla (ek ile), kii ise analitik yolla (zamirle) verilirdi. rnein, men//biz sen//siz ol//olar bildi (ald, bar an, turduk) bildi (ald, bar an, turduk) bildi (ald, bar an, turduk)

Bu durumu Sar Uygur dili imdiye kadar korumutur. rnein: mn//mster sn//siler ol// olar Daha sonralar kii ulam da suni yntemle verilmeye balanmtr ki, burada da iki yol kendini gsterir. Birinci yol (men) adam men tipli kurulu ile tam biim olarak, ikinci yol ise (men) adam-am tipli dizi ile yarm biim eklinde kii eklerini tretmitir. imdi Azerbaycan dilinde eylem ekimi biimsel eklerle (zaman, kip, kii ve okluk) ve titremleme ile ifade edilir. Bunlar uygun olarak, P (predikativlik), M3 (kip-zaman), (kii), (intonasiya titremleme) harfleri ile belirtirsek, predikativliin ifade dizisi yle gsterilebilir: P = eylem + M3 + + P = eylem + M3 + P = eylem + + P = ad + + (gel-mi-sen) klse (Teniev, 1966, 33).

(gel-se) (gel-im)

(agird-em)

314

Grld gibi, titremleme predikativliin daimi yoldadr, ancak kip, zaman ve kii ekleri baz durumlarda ilenmeyebilir ve onlarn ilevini balam ve titremleme tar. Dil bilgisi kitaplarnda ekil veya biim () adlandrlan ulam aslnda eitli zamanlara ait ayr ayr kip bildiren ekleri ierir. Kip ve zaman anlay ayn biim birimle ifade edilir, yani bir ek hem kip hem de zaman bildirir. Eylemin at ekleri geililik ve geisizlik ulamlar zere ayrmlat gibi, eylemin ekilleri de eitli zamanlar zere dzenlenmilerdir: Gemi Zaman -d, -m, -b imdiki Zaman -r, -ma da, -dr Gelecek Zaman -aca , -ar, -a, -sa, -as, -mal Kip bildiren eklerin eitli birleimleri (kombinasyonu) zaman ilikisini deitirebilir. rnein, gelecek zamana ait kip idi, imi biimleri ile birletiinde gemie balanr: alard (al-ar-d), alaca m (al-aca -imi) vb. Kip bildiren biim birimler birbiri ile kartlk tekil eder ve bu kartlkta emir kipi (ekli) dierlerinden keskin biimde ayrlr. Trk dillerinde emir eklinin zel eki yoktur; titremleme ve analitik yntemle ifade edilir. rnein, di terpen, oy alsn, al l, kel kil vb. Yakut dilcileri en keskin emir ifadesinden en sakin ricayalvar ifadesine kadar olan anlamlarn emir titremlemesi ile verilebildiini kaydederler (GSYALYA, 1982, 320). Titremlemenin bu dil bilgisel zellii Azarbaycan dilinde de kendini gsterir. Azerbaycan dilinde analitik yntemle verilen emir kipinde ekleme sreci gereklemise de, tam olarak olumayp dilden kmtr. rnein, eski Azerbaycan dilinde al l, gelgil, alginen gelginen biimindeki emir dizisi dilde tutunamam, yalnz baz diyalektlerde kalmtr. Ayn szler alsana, alaym, alalm tipli biimler iin de sylenebilir. Ancak biimsel eki oluamayan emir kipinin kendine has kii ve okluk ekleri vardr:

315

(tekil) I II kii kii -m -sn

(oul) -a -n//- -sn (lar)

III kii

Azerbaycan diyalektlerinde birinci kiinin oulu -a //-a//-ah//-eg//-k//-e ve -an//-aun//-gn//-kz biim birimsel deikeleri ile ilenir. Bu son varyantlarda okluk bildiren iki biim birim (-a gsterir; alz//aln//al vb. Bir ok Trk dillerinde emir kipinin birinci kiisi yoktur. Azerbaycan ve Yakut dillerinde ise bu kiiyi bildiren biim birimler vardr. rnein, yaz-m, yaz-a (Azerb.), bar-m, bar-an (Yakut). Bu dillerde ikinci kiinin ekleri de rtr: yaz, yaz-n (Azerb.), bar-, bar-n (Yakut). Bundan baka, Yakut dilinde iftlik anlam tayan biimlendirici de vardr. yle ki, birinci ve ikinci kiide -ah eki bu ilevi tar: bar-ah (seninle gidelim). Kip bildiren dier eklerin biim bilimsel ses bilimsel kuruluu gsterir ki, onlarn bir ksm (-d, -b, -r, -ar, -a, -sa) bir biim birimden ibarettir, dier ksm ise (-m-, -a-ca , -a-s, -ma-l, -ma -da) iki biim birimin birlemesi ile biimlenmitir. Bu eklerin etimolojisi hakknda Trkoloji edebiyatta eitli fikirler vardr. Ancak bu eklerin kip bildirmesi durumu una iaret eder ki, onlarn bir ksm eylem yapan ek (a, -sa, -ma, -r//-ar) olmu, sonralar ula ve kip bildiren biim birim ilevi kazanmlar. Birleik biim birimlerde ise ula (-a) eki ile -ca (<a?) ekinin (aca ), -s iyelik ekinin (as), ya da ad yapan -ma ve -1 eklerinin (-mal), mastar (ma ) ve bulunma durumu (-da) ekinin (-ma da) izi aka grlr. Azerbaycan dilinde imdiki ve kesin olamayan gelecek zamann ekleri olarak ayrmlam -r//-ar eklerini de ayn kaynakl saymak mmkndr. Azerbaycan dilinde predikativliin biimsel eklerini yanstan diziyi gzden geirip kii eklerinin arketiplerini belirleyelim. ve -n//-z) birlemesi vardr. Buradaki okluk bildiren -n//-z elementleri ikinci kiinin oulunda da kendini

316

Szck kk al al al al al al al al al al al al adam

Kip Zaman -d -m -b -r -aca -ar -a -sa -as -mal -ma da arketipler

1. kii tekil oul -m -am - (-am) -am - -am - -am - -m -m -y-am -y- -y-am -y- -y-am -y- -m -a -am - *-m *-am *- *-a

tekil -n -san -san -san -san -san -san -san -san -san -san -san

2. kii oul -n -z -sn z -sn z -sn z -sn z -sn z -sn z -n-z -sn z -sn z -sn z -n -sn z *-n-z *-sn-z *-n

tekil -dr -dr -dr -dr -dr -dr -dr *-dr *-sn

3. kii oul (lar) -(dr) - lar -(dr) - lar - (-lar) - (-dr)-lar - (-lar) - (-lar) - (-lar) -(dr) - lar -(dr) - lar -(dr) - lar -sn (- lar) -(dr) - lar *-dr(-lar) *-sn(-lar) *-lar

*-n *-san

Bu dizide her kiinin okluk biimindeki okluk bildiren elementler (- //ag, -n//-z, -lar) karldnda geride teklik bildiren biim birimler kalr: -m//-am (I kii), -n//-san//-sn (II kii), -dr//-sn (III kii). Yukarda kaydettiimiz gibi, emir kipinin ekleri kendine has biim birimsel deikelere sahiptir: -m, -a , -, -n, -sn. Bu biim birimleri arketiplerine gre sralandnda geride dier kiplerin kii ekleri kalr. Tekil 1. kii 2. kii 3. kii -am -n -sen -dr oul - -n -z -sn -z -(dr) -lar

Grld gibi, Azerbaycan dilinde eylem ekimindeki kii eklerinin yalnz bir ksm iyelik ulamndaki kii ekleri ile rtr. Bunlar birinci kiinin tekilini (-m), ikinci kiinin tekilini (-n, -n) ve oulunu (-n, -z) bildiren biim birimlerdir. rnein: kitab-m, me-n, me-n-iz

317

da d-m,

ad-n,

ad-n-z

Yarm biim adlandrlan bu eklerin ne iyelik, ne de predikativlik ulamnda *men>-im, *sen>-n deimeleri eklinde olumad aktr. Bu eklerin nce iyelik ulamnda * biim biriminden trediini, daha sonradan ise rnekseme ile predikativlik dizisine dahil olduu dnlebilir. Predikativlikteki dier kii eklerinin oluma yolu ise baka ilkeye dayanr. Bunu aka grmek iin Karaay Balkar ve Azerbaycan dillerini karlatrmak yeterlidir. rnein: (eski biimi) Karaay Balkar Azerbaycan adam-am adam-san adam-dr adam- //(bz) adam-sn-z//(-sz)

(mn) adam mn > adam-ma (sn) adam sn > adam-sa (o) adam dur > adam-d (biz) adam biz > adam-bz (siz) adam siz > adam-sz

(olar) adam dur (lar) > adam-dla adam-dr//-drlar Grld gibi, Karaay Balkar dilinde tam biimler (-ma, -sa, -bz, -sz) kii zamirlerinden tremitir ve Azerbaycan dilinde de -san, -snz (<-san+-z), -dr ekleri sen zamirinden ve dur eyleminden tremitir. Demek ki, Azerbaycan dilinde eylem ekimindeki kii eklerinin bir ksm sen ii sen modelinden, dier ksm ise iyelik dizisine rnekseme ile olumutur. lgintir ki, Gah blgesinin lisu kent ivesinde (ireliyev, 1968, 245) baz kipler hala da kiiler zere snflanmyor. rnein: mn//biz sen//siz ho//holar Azerbaycan dilinde olduu gibi, Karaay Balkar dilinde de yarm biimler vardr: ad-m, ad-n, ad-, ad-k, ad- z, ad-la(r). biler

318

eitli Trk dillerinde predikativliin kii eklerinin bu ikili zellii, yani yarm ve tam biimleri aka gsterir ki bu biim birimler eitli yollarla tremitir. Azerbaycan dilinde kip//zaman ekleri ile kii eklerinin birleimi bir sra biim bilimsel ses bilimsel olay ortaya karr. rnein; -m-san>msan, -m-sn-z>-msnz>-msz Grld gibi, biim birimlerin biim bilimsel ses bilimsel kuruluu tannmaz derecede deiebilir, yani alaa am>alacam tipli deimelerde eylem ekiminin biimsel ekleri biim bilimsel ses bilimsel terkibini deitirir. Eklerin ses terkibinin tannmaz duruma gelmesinde yalnzca nller arasnda y tremesi olay yeterlidir. rnein: *al-ma(y)-a(y)-idi>(almayayd>) al-m-ya-yd vb. ekim dizisinde r//z denklii de kendini gsterir: al-ar//al-ma-(a)z. Genellikle, bu dizide alsanz>alsaz (diyalektde alsoz), alasnz>alasz biiminde deimeler de vardr ki, buradaki gl zayflama biim birim snrn tamamen bozar: al-sa-n-z//al-sa-z, al-a-sn-z//al-a-sz vb. Grld gibi, kip, zaman ve kii eklerinin oluma yollar ve onlarn ilendii diziler biim bilimsel ses bilimsel olaylarla zengindir.

319

SONU

nceki

blmlerde

gzden

geirdiimiz

meseleler,

zellikle

eski

diyalektlerin snflandrlmas, fonetik ve biimsel kuruluun dzenlenme yollar, szck ve eklerin biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumu, biimsel ulam eklerinin biimlenme yollar, eski dil ilikilerini yanstan denkliklerin ve alan karakterli izogloslarn biim bilimsel ses bilimsel incelemesi aka gsterir ki, Azerbaycan dili uzun bir oluum yolundan gemitir ve bu yolun bir blm milattan nceki n Azerbaycan diyalektlerinin payna derse dier hissesi miladn balangcndan itibaren eitli diyalektlerin birlemesi ile oluup erken, ilk, eski ve yeni tarihi aamalarn artk mstakil geiren Azerbaycan dilinin payna der.1 Byle bir oluum yolundan geen dil bilgisel kuruluun dzenlenme imkanlarn ortaya karan biim bilimsel ses bilimsel aratrmann ve genellikle Trkolojinin yeni alan olan biimsel ses bilgisi dalnn verdii ilk sonular genel ekilde yle sralanabilir: 0.1. Dilin belirli sistem karakteri tamas grne dayanan biimsel ses bilgisi ilminin amac bu sistem ierisindeki fonetik ve biimsel kuruluun karlkl ilikisini incelemek ve bu ilikiyi yaratan biim bilimsel ses bilimsel kuruluu tasvir etmektir. Bknl yapya sahip dille eklemeli dilin biimsel ses bilgisi belirgin bir biimde farkllk gsterir, bu dillerin biim bilimsel ses bilimsel aratrmalarnda uygulanan ller de ou zaman rtmez. Bundan baka, Trk dilleri biimsel ses bilgisinin kendine has zellikleri aratrma konusunu daha geni ele almay

Genellikle, Azerbaycan dilinin tarihinden sz ederken Azerbaycan szcnn ilenmesi uygun deildir, nk belirli corafi arazi anlamnda ilenen bu yer adnn btn olarak etnonim gibi verilmesi (Azerbaycan dili) suni olmakla beraber baz karklklar da yaratr. Bilimsel adan bu yer adnn kaynanda yer alan etnonimlerden (az, azer) birini iletmek daha uygundur, nk ayr ayr tarihi devirlerde Kafkastan Altaya kadar eitli yerlerde kendini gsteren az topluluklarnn ad Azerbaycan yer adnn kkeninde yer ald gibi, grtlaksl nlye (a) gre azer//hezer denkliini ortaya karan ve az-er modeli ile oluan azer etnonimi de bu yer adnn ilk gvdesini tekil eder. Bu nedenle de az hal (Eski Trk abidelerinde bu etnonim az budun, yani az halk eklinde hatrlanr), az dili, yahut azer hal , azer dili ifadeleri etnonim olarak daha uygundur.

320

gerektirir. nk N. S. Trubetskoyun ileri srd a) Biim birimlerin fonoloji kuruluu kuram, b) Biim birim birlemelerinde ayr ayr biim birimlerdeki dzenleyici ses deimeleri kuram, c) Biimsel grev tayan ses deimeleri kuram ve bu genel kuramsal gr esasnda belirledii biimsel ses bilgisi blmlerinin her Azerbaycan dilinin biimsel ses bilgisi iin kendini dorular, yalnz daha ok bknl dillere has olan nc blm (serbest deime) Trk dillerinde kendini dzensiz ekilde gsterir ve bu blm e sremli kesikte deil, art srem bakmndan ilgi eker. Dier blmler ise hem e sremli biimsel ses bilgisinin, hem de art sremli biimsel ses bilgisinin aratrma konusuna evrilebilir. 0. 2. Biimsel birimlerin (kk, gvde, ek) ses terkibi, ses dizimi zellikleri, hece kuruluu, vurgusu, ses deimeleri, biim birimsel deikeleri biimsel ses bilgisinin aratrma konusudur. Bu meselelerin duraan durumu e sremli biimsel ses bilgisinde, dinamik yaps ise art sremli biimsel ses bilgisinde deerlendirilir. lk deneme olan Azerbaycan dilinin biim bilimsel ses bilimsel aratrmasnda ikinci grne daha ok yer verilmi, hem de fonetik ve biimsel birimlerin karlkl ilikisi, fonetik ve biimsel kuruluun birbiriyle ilikili oluum yollar dorultusunda biim bilimsel ses bilimsel kuruluun oluum yollar, dzenlenme imkanlar incelenmitir. Biimsel ses bilgisinin aratrma konusu farkl bak alaryla aratrlabilir. Burada ise konu daha ok genel olarak ele alnmtr. Yani fono-morfologiya ve morfo-fonologiya ile eanlaml olarak kullanlan biimsel ses bilgisi (morfonologiya) terimini burada dilin fonetik ve biimsel katnn ilikisini yanstan izdmn (biim bilimsel ses bilimsel kuruluu) btn ekilde bildirir (s. 321, birinci ekil). Ses bilgisi ve biim bilgisinin birleiminde ortaya kan biimsel ses bilgisini iki blme ayrmak mmkndr (s. 321, ikinci ekil). Ancak bu haliyle de gereinden fazla kark olan biimsel ses bilgisi meselelerini ilk deneme olan bu eserde daha da karmaklatrmamak iin imdilik deerlendirmeyi genel bir ekilde yapmak daha uygundur.

321

0. 3. Azerbaycan dilinin biimsel ses bilgisini incelemek iin seilen kark yntemler tip bilimsel ve tarihi karlatrmal, i yeniden oluturum ve alan dilcilii yntemlerini kapsar. Biim bilimsel ses bilimsel olaylarn aklanmasnda onlarn e srem ve art srem grnleri de dikkate alnmtr, Burada yararlanlan biim bilimsel ses bilimsel yorum yollar ise btn olarak biimsel ses bilgisi alannda yeni bir metodolojik bak as ortaya karmtr. 0. 4. Metodolojik bak as ile birlikte yeni kuramsal gr de oluturan biim bilimsel ses bilimsel aratrma hem pratik, hem de nazari nem tar. yle ki, tretme ve etimoloji szlklerin tertip olunmasndan dil bilimin eitli dallarnda kendini gsteren biim bilimsel ses bilimsel olaylarn doru aklanabilmesine kadar olan meselelerin pratik nemi ne kadarsa, dilin biim bilimsel ses bilimsel kuruluunun getii oluum yollarn izleyebilen biimsel ses bilgisi ilminin nazari nemi de o kadar byktr. nk biimsel ses bilgisi zerindeki aratrmalar sonucunda ortaya kan nazari gr sadece Azerbaycan dilinin biim bilimsel ses bilimsel kuruluundaki sistemin yapsn deil, ayrca Trk dillerinin eklemeli kuruluundaki dzenlenme yollarn, bu dillerin biim bilimsel ses bilimsel kuruluunda sabitlik yaratan ve onu yaatan glerin sebebini aklamak imkanna sahiptir.

322

1. 0. Biimsel birimlerle karlkl ilikide olan fonetik birimlerin bu ilikideki ilevi biimsel ses bilgisinde incelenir ve byle ilev tayabilen fonetik faktrler biim bilimsel ses bilimsel kuruluun fonetik ynn tekil eder. Azerbaycan dilinde ses birim dalm, hece, vurgu, ses olaylar, ses uyumu kanunu ve ses yuvalar biimsel ses bilgisinin fonetik kayna olup biim bilimsel ses bilimsel kuruluun fonetik ynn yaratr. 1. 1. biimsel ses bilgisinin fonetik kaynanda yer alan esas meselelerden biri de ses dizimidir. Mmkn dalmlarla biim bilimsel ses bilimsel deimelerin karakterini belirleyen, deimenin ynn oluum hattna ynelten ses dizimsel l ve kurallardan biim bilimsel ses bilimsel aratrmada kaynak olarak yararlanlr. Azerbaycan dilindeki szck ve ek ses birim dalm genel ses dizimsel kurallara tabi olsa da, onlarn dizimsel lleri arasnda belirgin farklar vardr. rnein, baz ses birimler szck banda bulunamad halde, ekin ilk sesi olarak bulunabilir. Ses kuruluu oluumunu tamamladka ses dizimsel ller de deiir, ancak esas dizimsel kanunlar koruyucu olup ses birim dalmndaki dzenlenmeyi, ses dizimsel llerin dzenlenmesini idare eder. ses birim dalmnn dinamik yaps gsterir ki, biim bilimsel ses bilimsel kuruluun eski aamalarndan sz ederken ada ses dizimsel lleri dorudan gemie gtrmek zn doru deildir. 1. 2. Szck ve biim birimlerin hece kuruluu, konuma srasnda hece modellerinin dizimi, hecelenme srecinde biim birim snrnn bozulmas gibi meseleler biim bilimsel ses bilimsel kuruluun fonetik ynnde nemli bir rol oynar. Azerbaycan diline has (Trke kkenli) szck ve eklerin alt (V, VC, VCC, CV, CVC, CVCC) hece kuruluu vardr ki, konuma srasnda bunlardan ikisi (CV, CVC) daha ok kullanlr. Azerbaycan dilinin ses kuruluundaki yap hecelenme modellerinin simetrisi ile seilir ve bu simetri biim bilimsel ses bilimsel kuruluun fonetik ynnde derin iz brakr. yle ki, alnt szcklerin Azerbaycan dili iin

323

yabanc olan hece kuruluu bu simetriyi ne kadar bozsa da, yine hecelenme kanunlar onu saklamaya alr. Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumlar Trk dillerinde VCC ve CVCC hece kuruluunun daha sonralar ek hesabna olutuunu ortaya karr. Bu nedenle de Ana dilinin nceki dnemleri iin drt (V, VC, CV, CVC) hece kuruluu belirlenir. Eklemeli kurulua kadarki devirde ise bu hece kurulular tek heceli aamay yanstr. 1. 3. Trk dillerinde vurgunun biim bilimsel ses bilimsel ilevi bknl dillere oranla zayf olsa da, onun ses dizimindeki yeri, anlam deitirici ilevi biimsel ses bilgisinin aratrma konusuna dahildir. Azerbaycan dilinde vurgu baz szlerin szck trleri zere ayrmlamasn, seste biim birimlerin birbirinden ayrlmasn temin eder. Ses birim dalmndaki ikiz nszlerin ortaya kmas da (do uz, yddi) vurgu ile ilgilidir. Ana Trkede eklemelilie kadarki tek heceli kuruluta vurgudan deil, tonlardan sz etmek gerekir. Bu bakmdan A. M. erbakn hece vurgusu kuram dorulanr. 1. 4. Ses olaylar N. S. Trubetskoyun belirledii biimsel ses bilgisi blmlerinden ikincisine ait olup biim bilimsel ses bilimsel kuruluun fonetik ynnde nemli bir yer tutar. Bir ok biim bilimsel ses bilimsel olayn kayna olan ses olaylar bazen fonetik kanun (rnein, tmszleme, szclama) seviyesine kar, Daha ok dzenleyici deime eklinde gerekleen ses olaylar ortaya kard ses geileri, ses deimeleri ile ses birim dalmnn dzenlenmesine, ses kuruluunun tekmilleip olumasna sebep olur, szck ve ek biim birimsel deikelerini tretmekle semantik oluumun malzemesini oluturur. Kanaat ilkesi, seslerin kuvvetlenme ve gerginliini yitirme eilimlerine bal ortaya kan ses hadiseleri biim bilimsel ses bilimsel kuruluta nitelik ve okluk deimelerine sebep olur, biim bilimsel ses bilimsel kuruluta birbirine zt olan olaylar tretmekle oluum sisteminin dinamiini gerektirir. biimsel ses bilgisinde

324

biri dierinin tersi olan ses olaylarndan biri yaygn, dieri zayf olur. rnein, Azerbaycan dilinde tmszleme, szclama, ses dmesi ses dmesi olaylar geni yayld halde, onlarn tersi olan tmlleme, patlayclama, ses tremesi olaylar az yaylmtr. Birbirinin tersine gerekleen ses olaylarndaki bu oran eitli dillerde farkllk gsterebilir ki, bu da her dilin kendine has biim bilimsel ses bilimsel zelliidir. rnein, Trk dillerinin ounluunda e ile kullanlan szckler Azerbaycan dilinde genileme ses olay (>e) ile, Tatar, Bakurt ve Hakas dillerinde ise daralma (>i) ile dzenlenmitir. 1. 5. Biim birimlerin birlemesini salayan, biim birim yapsnda biim birimsel deikeler srasn ortaya karan, alnt szcklerin dogma ses dizimine uydurulmasna yardm eden ses uyumu ve onun ses birim dalmnda szcn seilmesini, tannmasn gerektiren uyuma gre oluan deikeleri biimsel ses bilgisinde incelenir. Trk dillerinde vaktiyle benzeme (asimilasyon) olay olarak ortaya kan ses uyumu (sigarmonizm) daha sonralar biim bilimsel ses bilimsel kuruluta temel sistemlerden olan uyumsal deikeleri yaratmtr. Benzemenin ileri yn uyum kanununu, geri yn ise umlaut hadisesini ortaya karmtr, ancak Trk dillerinde umlaut oluamamtr, nk eklemeli kurulu buna olanak vermemitir. Gemite Ana Trkede kendini gsteren ablaut hadisesi ise uyum kanununun oluumu ile dilden kmtr, nk ayn biim bilimsel ses bilimsel kuruluta bu hadiseler bir arada yaayamaz. Benzeme olay btn dillere ait olup tip bilimsel nitelik tar, ancak ses uyumu hatta eklemeli kurululu dillere has olsa da, yalnz Trk dillerinde olumutur. Trkolojide nsz uyumu ve nl-nsz uyumu ad ile verilen durumlar da benzeme ses olay ile ilgili olup ses uyuumu ile ilikili olmayan meselelerdendir. 1. 6. Biim bilimsel ses bilimsel kuruluun fonetik ynne dahil olan ses yuvalar kanunundan biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumda kaynak olarak geni lde yararlanlr. Dorudan ve dolayl ses geilerinin ynne ve genel

325

tip bilimsel kanunlara dayanarak belirlenmi ses yuvalar dilde mmkn olan ve mmkn olmayan ses geilerini eitlendirmeye ve ses uygunluklar sistemini kurmaya yardm eder. ada Azerbaycan dilinin ses kuruluunda hem nl, hem de nsz sisteminin simetrik ebekesi vardr. Ses yuvalarnn incelenmesi bu ebekelerde bo hanelerin tutulma sistemini gstermekle beraber, Azerbaycan dilinde ses birimler sisteminin oluumundaki genel tipoloji ve ferdi kanuna uygunluklar da ortaya karr. Ses yuvalar biim bilimsel ses bilimsel kuruluun yapsn grmeye, ses kuruluunun oluum aamalarn aratrmaya imkan salar. Eski Azerbaycan ve Ana Trke ses birimler sistemi ses yuvalarna dayanarak belirlenebilir. Ana Trkede ve Azerbaycan dilinin btn tarihi aamalarnda uzun nllerin bulunmad gr, ayrca eski //k diyalekt farkn ortaya karan grtlaksllk kuram bu aratrmada ses yuvalarna dayanarak sylenmitir. 2. 0. biimsel ses bilgisinin fonetik ynn fonetik birimler tekil ettii kimi, biimsel ynn de biimsel birimler, dilin biimsel kuruluu tekil eder. Biimsel ses bilgisi dilin biimsel tipi ile yakndan ilgilidir, nk biimsel tipin sistemi dilin biim bilimsel ses bilimsel kuruluunu snrlandran sorumludur. biimsel ses bilgisinde szcklerin, yapm ve ekim eklerinin ayr ayr szck trleri zere biim bilimsel ses bilimsel zellikleri aratrlr, biim bilimsel ses bilimsel kuruluun sistemini gerektiren biimsel yn incelenir. 2. 1. Ayr ayr szck trleri zere tek heceli szclerin biim bilimsel ses bilimsel incelemesi gsterir ki, eitli szck trlerinde en ok CVC hece kuruluu kullanlr. Dier hece tiplerinin isimlerde kullanm skln azalan sra ile dizersek, VC, CVCC, VCC, CV sralamas elde edilecektir. Son hece kuruluu bir iki szckte (su, u) kendini gsterir, V hece kuruluu ise bulunmaz. Genellikle, bu hece kurululu isim ve eylemler Trk dillerinin eski devri iin karakteristiktir. Sfatlarda VC, CVCC modelleri azdr, CV, VCC modelleri ise yoktur. Eylemlerde VCC, CVCC, CV hece kurululu szckler az olsa da, VC hece modelleri dierlerine oranla oktur.

326

Zarflarda ise VC, VCC modelleriyle tek tek karlalr, ancak CV, CVCC modelleri ilenmez. Btn szck trleri zere en ok ilenen CVC kurululu szcklerin bir ksmnde son nszn ek olduu ortaya kar. Ayn durum VCC, CVCC kurululu szcklerin biim bilimsel ses bilimsel incelemesinde de kendini gsterir. Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum ile belirlenen kklerin bir ksm ikili karakter tar ki, bu da doal bir durumdur, nk eskiye gittike n biimlerin hem ad hem eylem kk olma durumlar artar. Trkolojide, genel olarak, eylem ad esesliliinden sz edilirken hangisi daha nce olumutur? sorusu problem olarak ele alnr. Biim bilimsel ses bilimsel aratrma ise bu konuya farkl bir adan bakar. yle ki, kklerdeki bu ikilik tek heceli kuruluun eklemeli kurulua gei dneminin yadigar olup ilk aamalarda ounlukla sestelerin (ikili kklerin) ortaya kmasna sebep olmu, sonraki oluumda ise byle sesteler gitgide azalmtr. Dilin temel sz varlna dahil olan zamir ve saylarn biim bilimsel ses bilimsel incelemesi gsterir ki, onlarn bir ksm nostratik iliki dneminin yadigardr. yle ki, hatta tespit edilen arketiplerin bazs eski n Asyann l dilleri ile denklik oluturur. rnein, kii zamirleri Smer zamirleri ile rtr, ya da yddi~itta szckleri Trk Hurrit denklii olarak dikkat eker vb. Kii ve iaret zamirlerinin biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumu men, biz, bu zamirlerinin ve sen, siz, u zamirleri ayn yuvadan trediini ve belirli bir dnemde ablautla farkllk gsterdiini ortaya karr. Eklemeli kurulu biimlendike ablautla ayrlan anlamlar okluk bildiren -z, dnllk bildiren -n elementi ile salamlatrlm, ablaut ise z ilevini yitirmitir: *bv > b ~ bi ~ bu (bn ~ biz ~ bu) *sv > s ~ si ~ su (sen ~ siz ~ u) Saylarn biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumu ise u say kklerini ortaya karmtr:

327

1bir, 2yi , 3yu, 4dor, 5b, 6al, 7d, 8s , 9do , 10on, 30ot, 40 r, 50l, 100d, 1000bi, 10000ti. Bu kklere eklenen -b,-//-l, -r//-z, - , -t elementleri ise okluk eklerinde de kendini gsterir. Saylarn belirlenmi btn n biimleri, rnein, *di -ir-b (20), *al-t-b- (60), *d-t-b- (70), *s -iz-on (80) vs. arketipler zel etimolojik incelemeyle aklanabilir. 2. 2. Biimsel ulamlarn zelliklerinin izleyen biim bilimsel ses bilimsel aratrma gsterir ki, bu ulamlarn bazs birbiriyle ilikili ekilde olumutur ve byle diyalektik iliki onlarn biimsel eklerinde gsterilmitir. rnein, aadaki biimsel ulamlarn baz ekleri rtr ve bunu bu biim birimlerin nszleri aka yanstr: kemiyet nv derece aitlik durumu ara durumu kii zamiri l l l l n // s n n // s n s r//z r//z t t //k b b //k b

r t r t

n n r//z

g//k

Ayn biim birimin eitli biimsel ulamlarn ekine evrilmesi dzensiz bir ekilde deil, belirli kanuna uygunluk dahilinde gereklemitir. rnein, Ana Trkede dnl kii zamiri olarak ilenmi *i sz indi zarfnn kknde kald gibi, aadaki biimsel ulamlarn da ekine evrilebilmitir: yelik Durumu Ara Durumu Belirtme Durumu lgi Durumu Dnl at *- *-nn//- *- *- *n

328

Ayn kaynaktan kp biimce deien veya sesteleen biim birimlerin eitli biimsel ulamlarn ekine evrilmesi biim bilimsel ses bilimsel kuruluun geliim srecinde dzenlense de, eitli dil bilgisel yk tayan baz biim birimlerin genetik ilikisi tam yitmemitir ve bu iliki biim bilimsel ses bilimsel incelemede ortaya kar. Biim bilimsel ses bilimsel aratrma Azerbaycan dilinde imdi aktif olarak ilenen okluk ekleri ile birlikte, eitli szcklerin terkibinde kalplam olarak kalan eski okluk biim birimlerini de ortaya karr. Bu biim birimlerden -ar//-er, ba//-bi topluluk bildiren szlerin eklemesi ile, -lar biim birimi kaynama (-la+ar>lar) ile olumutur. okluk biim birimlerinde geni//dar nl denklii de dikkat eker: -ba//-bi, -an//-n, -la//-l, -at//-t. Sz edilen eklerden baka, -z, -s//-, -gil de okluk biim birimleridir. yelik ulamnn biim bilimsel ses bilimsel incelemesi birinci ve ikinci tekil kiilerde *-() n biimini ortaya karr, bu kiilerin oulu ise bu n biime eklenen -z okluk eki ile (baz Trk dillerinde -r, -t, -ar eki ile) yaplr. nc kiinin iyelik ekinin n biimi ise *-, *-s (Yakut dilinde *-ta) eklinde belirlenir. Durum ulamnn biim bilimsel ses bilimsel incelemesi u n biimleri ortaya karr: *-da (bulunma durumu), *-da+-n>*-dan//*-dn (kma durumu), *-a//* a (ynelme durumu), *-n, *-la, *-b (ara durumu), *-//*- (belirtme durumu), * (ilgi durumu). Zarflarn terkibinde ilenen bulunma (-da), kma (-dan), birliktelik (nan) durum ekleri yapm eki ilevi kazanm, ynelme (- ar) ve ara (-n) durumlarnn ekleri ise arkaiklemitir. Derece ulamnn biim bilimsel ses bilimsel incelemesi azaltma derecesinin biim birimlerinde kaynama olaynn geni bir ekilde yayldn, oaltma derecesinin biim birimlerinde ise ikileme yapsnn ve i eklerin yaygn olduunu ortaya karmtr. Hem de anlalmtr ki, Trkolojide derin kk salm ap- ara tipli modellerin ara- ara tipli modellerden tredii gr yanltr, nk bu gr i ek gibi ilenen b//p//m//s elementlerinin nereden trediini aklayamaz. Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum ise s ve b elementlerinin topluluk

329

bildiren biim birimlerden trediini ve topluluk bildiren *ba biim biriminin pekitirme salayan ba//bba//b//pa//m vs. i ek biim birimsel deikelerini ortaya kardn aka gsterir. Biim bilimsel ses bilimsel aratrma Trkologlarn u grn dorular ki, geili ve geisiz eylemlerin deiiklik gstermesi, at ulamnda ayr ayr atlarn ayrmlamas eskiye gittike zayflar. Dil bilgisel ulamlarn bu blmlerinde de karlkl oluum kendini gsterir. yle ki, aktif ve pasif eylemler geili ve geisiz blmler zere ayrmlatka adlarda durum ekleri, eylemlerde ise at ekleri dzenlenmeye balamtr. Yeniden oluturulan at eklerinin nsz elementleri unlardr: -n (dnllk), -l (edilgen), - (ite), -t//-d, -z//-r (ettirgen). bu elementlerin bazs eylem yapan eklere de getirilmitir: -la(n), -la(), -la(t). Olumsuzluk ulamnda yox ve deil szcklerinin ayn yuvadan tremesi, ne szcnn Hint-Avrupa dillerinden alnmas, -ma ekinin ise eski soru, ama bildiren *ba szcnden tremesi biim bilimsel ses bilimsel incelemeyle ortaya kmtr. Ayn dizide ilenip ekim bildiren kip, zaman ve kii ulamnn biim bilimsel ses bilimsel yorumu kii eklerinin yarm ve btn biimlerini ortaya karm ve bunlarn ayr ayr oluum yolundan getiini aklamtr. 2. 3. Azerbaycan dilinin biim bilimsel ses bilimsel kuruluu zerinde yaplan aratrma Trkolojide sylenen u gr dorular ki, Trk dillerinin eklemeli kuruluu tek heceli kurulutan domutur. Gei aamasnn ilk dnemlerinde eklemeli tiple birlikte, bknllk belirtileri de ortaya km ve bunlardan ablaut oluamasa da, kaynama uzun mddet devam etmitir. Bir ok dil bilgisel anlamn ayn biim birimde yanstlmas, yani bkn belirtisi imdi de baz eklerde kendini gsterir. rnein, -d eki kip, zaman ve kii anlamn tar. Ana Trkede eklemeli tip basknlatka szcn biimsel terkibi dzenlenerek kk, ek ve gvde blmleri zere diziler yaratmtr. Szck trleri zere eitlenen kklerin biim bilimsel ses bilimsel zellii o kadar farkllk

330

gstermese de, bu kklerin gvdeler zere trevsel dizisi biim bilimsel ses bilimsel kurallar ierisinde dzenlenmi, yapm ve ekim eklerinin kendine has biim bilimsel ses bilimsel lleri ortaya kmtr. Biimsel birimlerin biim bilimsel ses bilimsel olaylar sonucunda gerekleen anlamsal oluumu iki ynde ilerlemitir: anlamn kaybolmas ve anlam dallanmas. Birinci yn kklerde szlksel dil bilgisel, eklerde dil bilgisel anlamn kaybolmas ile, ikinci yn ise kk ve ek biim birimsel deikelerinin yeni semantik yaknlk zre genilemesi ve yeni biimsel yk tayan birime evrilmesi ile sonulanmtr. Tek heceli dnemden sonra gnmze kadarki oluum esasen eklemeli kurulu kanunlar ierisinde gereklemitir. Ayn seslem daha sonraki oluumda eitli ulam ekleri zere ayrmlam ve bu sre perakende ekilde deil, her hangi bir tek seslemin tonlarla farkllaan anlam yaknlnn potansiyel imkan hesabna belirli anlamlar zere deimeler eklinde gereklemitir. rnein, tek heceli aamadan eklemelilie gei dneminde *ba sesleminden *ba1 ve *ba2 sesteleri eklinde ikili kk ortaya km, sonraki oluum dnemlerinde ise bu sesteler belirli biimsel ulamlar zere biim bilimsel ses bilimsel ayrmlama geirmiler: *ba1 sestei *ba seslemi *ba2 sestei nlem ba//pa *ba1 soru edat olumsuzluk ba//ma//m -ma//-me

kuvvetlendirme edat *ba okluk * ba2 ara durumu goma balayc m -ba//-pa ba(lan)//b(la) -ba//-bi//-ma derece (pekitirme) -ba-

331

3. 0. biimsel ses bilgisi, ses bilgisi ve biim bilgisi ile yakndan ilgili olduu gibi, dier dil bilim dallar ile de ilikilidir. Syleyi ve yazm kurallarndaki biim bilimsel ses bilimsel kurallar, szlk bilimde ve lehe bilimde bilgisi meseleleri, biim bilimsel ses bilimsel yolla szck tretme ve etimolojinin biim bilimsel ses bilimsel esas zerinde yaplan aratrmann genel sonular yle bir kanaat oluturur ki, dilin dil bilgisel kuruluundaki yapy ap gstermek olanana sahip olan bilgisi ayr bir dil bilim ekol olarak ele alnabilir. 3. 1. ada dilde sz sanatnn zarifliini korumakla pratik nem tayan syleyi kurallar dilin oluum aamalarnda byk rol oynar. Dzgn telaffuz kurallarn dzenleyen syleyi kurallar biim bilimsel ses bilimsel biimlerle karlkl ilikidedir. yle ki, bir taraftan dilin biim bilimsel ses bilimsel lleri syleyi kurallarn gerektirir, dier taraftan her bir syleyi yenilii kurala evrildike biim bilimsel ses bilimsel llerin oluumunu temin eder. Biim bilimsel ses bilimsel ilkeye dayanan syleyi kurallar alnt szcklerin benimseme yapsn yaratr ki, bu da giriim ve rnekseme olaylar eklinde kendini gsterir. Her iki durumda alnt szcn ses birim dalm dogma ses dizimsel llere uydurulur. ada dilde yaz sanatnn zarifliini koruyan yazm kurallarndaki biim bilimsel ses bilimsel llerin incelenmesi hem pratik, hem de kuramsal nem tar. yle ki, alfabeden dzgn yaz kurallarna kadar bir ok yazm meselesi biimsel ses bilgisi ile yakndan ilgilidir. Biim bilimsel ses bilimsel bak as altnda gzden geirilen ses birimler sisteminin alfabedeki iaretleri yle bir netice ortaya karr ki, Azerbaycan alfabesinin ada durumu ideal alfabeye yaklar. Bu alfabede artk yk olan kesme iaretini karmakla ve yeri grnen k ses biriminin iaretini eklemekle ideal alfabeye daha ok yaklalr.

332

Dilin oluum eilimlerine duyarl olan yazm kurallar bu oluuma ayak uydurabilmek iin dildeki deimeleri yanstmaya alr. Byle doal uyumun sonucu olan fonetik, biimsel ve biim bilimsel ses bilimsel ilkelere dayanan yazm kurallarn ortaya karr, ancak yazm genellikle koruyuculua da meyleder ve tarihsel-geleneksel yazl kurallarn saklamaya alr. Yazmn bu i ztl kanuna uygun bir durumdur ve onun biimsel ses bilgisi asndan aratrlmas ok ciddi bir bilimsel meseledir. nk tecrbe gsterir ki, yazm dil d mesele olsa da, dilin oluumuna dorudan etki edebilir. rnein, son yarm asrda harfinin alfabeden karlmas yle sonuland ki, imdi bu harfin bildirdii ses (sar nun) ses birimler sisteminden kmak zeredir. Ya da Arap dilinden alnm baz szcklerin kesme iaretiyle yazl onlarn dogma ses dizimine uydurulmasn engeller. Yazmda biim bilimsel ses bilimsel ilkenin bozulma durumlar daha ok dilin i oluum kanunlarnn dikkate alnmamasna bal olarak ortaya kar. Dilin ses ve biimsel kuruluu arasndaki ilikiyi inceleyen biimsel ses bilgisi yazm kuralarn daha dzgn deerlendirebilir. ada dilde faaliyette olan biim bilimsel ses bilimsel kurallar szck ve eklerin dzgn yazlna yn verir, uyumuma gre seilen deikelerin yazl ve biim birimsel deikeler ierisinden sabit biimlerin seilmesi biim bilimsel ses bilimsel ilkeye dayanr. 3. 2. Sz varlnn biim bilimsel ses bilimsel incelemesi bir ok bakmdan ilgi eker. yle ki, szcn ses yaps (ses dizimi, hece kuruluu, vurgusu vb.) ile birlikte, szcn baz anlam yn de biimsel ses bilgisi ile ilgilidir. rnein, anlam yitimi, ok anlamllk ve sesteleme ile sonulanan ses deimeleri biim bilimsel ses bilimsel yorumla zlr. Kavram bilimin esas sorunlarndan olan nedenlilik ve nedensizlik meseleleri biim bilimsel ses bilimsel bak asndan daha belirgin bir ekilde seilir, nk iaretin akustik ifadesi ile anlam arasndaki iliki fonosemantik mesele gibi dorudan biimsel ses bilgisinin aratrma konusuna dahildir. Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturumlar gsterir ki, dilde her iki ilkeye de (nedenlilik ve nedensizlik) izin verilir, ancak eskiye gittike nedenlilik, gnmze geldike ise nedensizlik glenir.

333

Sz varlnda szcklerin kken bakmndan, ayrca tematik gruplar zere biim bilimsel ses bilimsel incelemeden geirilmesi etimolojik szlklerin hazrlanmasna yardm ettii gibi, dogma ve alnt szcklerin ses birim dalmn belirlemeye, belirli bir dizi zere ilenen biim birimlerin karakterini belirlemeye ve dil d bilgiler ieren alntlarn dnemini ve alann ortaya karmaya olanak salar. 3. 3. Dilciliin tretme alan da biimsel ses bilgisi ile yakndan ilgilidir. Azerbaycan dilciliinde fonetik yolla szck tretme bal ile verilen meseleler aslnda szck tretiminin biim bilimsel ses bilimsel ilkelerini ierir. Biim bilimsel ses bilimsel yolla tretme sreci eitli ekillerde kendini gsterir. Hatta sz dizimsel yolla yeni szcklerin olumas srecinde de biim bilimsel ses bilimsel ller aktif olarak katlr. rnein, Eli aa>Elaa tipli deimelerde iki nlnn yan yana gelmesine izin vermeyen ses dizimsel l kendini gsterir, ya da fonetik deikeli biimlere stnlk verilmesi bu gn>byn tipli deimeleri ortaya karr. Azerbaycan dilindeki biim bilimsel ses bilimsel yolla tretme sisteminin incelenmesi gsterir ki, hem yeni szck kklerinin, hem de eklerin tremesi eitli biim bilimsel ses bilimsel olaylarla ilgilidir. kileme modellerinde ikinci anlamsz bileen birinci tarafn biim bilimsel ses bilimsel varyant olarak ortaya kar ve eitli biim bilimsel ses bilimsel ilkeleri yanstr. Birinci bileenin geni nls ikinci anlamsz bileende (biim bilimsel ses bilimsel varyantta) dar nlyle yer deiir, yani a//u deimesi ( arn- urun) gerekleir. Tekrar ile oluan ikilemelerde biim bilimsel ses bilimsel varyantn ortaya kmasnda -m- i eki iki ekilde kendini gsterir: nlyle balayan szckle onun tekrar olunan varyant arasna getirilir (un-m-un, ua -m-ua ); nszle balayan szcn tekrar olunan varyantnda bu nsz deiir (su-mu, da-ma). Ayn fonetik terkibe sahip szcklerin vurgu ile ayrlmas de

(YALnz~yalNIZ, GElin~geL N) biim bilimsel ses bilimsel kural olup tretmeye aktif olarak katlr. Szck kknde gerekleen ses deimesi yeni biim birimsel deikeleri ortaya karr ve belirli dnemden sonra bu biim birimsel deikeler yeni bir szck

334

olarak

kullanlabilir.

rnein,

yuhar,

yohu,

yksek

szcklerinin

kk

yuh//yoh//yk biim birimsel deikelerini, ya da ba , biin, miar, bu u szcklerinin kk b//bi//mi//bu biim birimsel deikelerini yanstsalar da, ayn yuvaya girerler. Eklerin olumasnda kendini gsteren biim bilimsel ses bilimsel yollardan biri szcklerin eklemesidir (a>-a, ira >-ra ), ikincisi ise ortaya kan biim birimsel deikenin (ba-la-//tap-da-, al-lat-//al-dat-) yeni ilev kazanmasdr ( rlda-, vzl-da-), baka bir yol ise iki ekin kaynama eklinde birlemesidir (-la+-ar). Yapm eklerinden bazlarnn belirli bir dizi ierisinde biim bilimsel ses bilimsel deerlendirmeden geirilmesi onlarn kken birliini ortaya karr. rnein, eylemden ad yapan -, -n, - , - n, -a, -an, - a, - an eklerinin birok ek biim birimsel deikeleri olsa da, onlarn -( )(n) ve -( )a(n) yuvalarnda birletii grlr. 3. 4. Lehe bilimde biim bilimsel ses bilimsel meselelerin incelenmesi gsterir ki, diyalektler arasndaki ses uygunluklarn iki gruba ayrmak mmkndr: en eski ve sonraki diyalekt farklar eklinde kendini gsteren ses denklikleri. Sonraki diyalekt farklar dilin i oluum yollar ile ilgili olup dorudan ses geileri eklinde ortaya kan ses uygunluklarn (k//, s//, //e vs.) yanstrsa, en eski diyalekt farklar artk Azerbaycan dilinde deil, Ana Trke dneminde ortaya km ve n Azerbaycan diyalektlerinin iinde Azerbaycan diline dahil olmutur. Biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum Azerbaycan dilinde eitli eski diyalekt basamaklarn ortaya karr. Azerbaycan dilinin baz diyalektleri yenilikleri yanstt gibi, baz diyalektleri de eski katn zelliklerini korumas ile ayrlr, Biim bilimsel ses bilimsel inceleme gsterir ki, Azerbaycan dilinin kaynan oluturan n Azerbaycan diyalektleri ierisinde Bulgar (uva?) elementlerini, yani r//z, l// denkliindeki r, l elementlerini yanstan diyalektler de olmutur. Komu halklarla ilikide olan alt diyalektler de bir ynden Ouz, dier ynden Kpak unsurlarn yanstr.

335

En eski diyalekt farklarn yanstan szcklerin biim bilimsel ses bilimsel incelemesi gsterir ki, byle diyalekt farklarnn Trkolojide dorudan gei eklinde (r>z, z>r, l>, >l, d>y, y>d) yorumlanmas fikri derin kk salsa da, yanltr, nk bu diyalekt farklar Trk dillerinin en eski dneminde ortaya kmtr. Biim bilimsel ses bilimsel aratrma Trkolojide kaydolunmayan //k ve k//s diyalekt denkliklerini de ortaya karr ki, bunlar da en eski diyalekt fark olarak dikkat eker. Trk dillerinde byle eski diyalekt farklarnn ortaya karlmasnn byk nemi vardr. Bu hem etimolojik aratrmalarda kaynak olur, hem de karanlk kalan n biimlerin dzgn aklanmasna imkan verir. rnein, //k diyalekt fark esasnda azer//hezer denklikleri ayn yuvaya girer:2 az//as *az kaz//kas kaz + er (hezer) az + er (azer)

Artk bu yuvadan treyen kaz//kas kknn etnonim treten -pi, -it, -a , -er biim birimleri ile ortaya kan kaspi, kasit, kasa , kazax, kazer//hezer etnonimlerindeki biimlerinin aklamas zor deildir. 3. 5. Etimoloji szlklerinin dzenlenmesinde biim bilimsel ses bilimsel yeniden oluturum ile belirlenen n biimlerin byk nemi vardr. Etimolojinin esas biim bilimsel ses bilimsel kayna kk ve eklerin yeniden oluturumunda yararlanlan biim birim ve ses yuvalardr. Etimolojide yararlanlan biim bilimsel ses bilimsel l ve kurallar hem tip bilimsel ve uluslar aras nitelik tayan kurallara, hem de incelenen dilin biim bilimsel ses bilimsel kuruluundaki ferdi zelliklere dayanr.

Azerbaycana akn eden Pompeyin yolunu betimleyen senetlerde Kaspi szcnn Hospii (spiae), Aspi//haspi eklinde vrilmesi (VD , 1939, No: 4, 74, 81) tesadfi, ya da harf hatas deildir, nk Hazar devletindeki blgelerden biriAkta aynn kolu olan Yargsu zerinde ykselen mdafaa kalesi Azar//Hazar-kala varyantlar ile ilenmi (Pletieva 1978, 44), Strabon (XI, 14, 3) ise Araz ay yaknnda Azer etnik yer adn gstermitir.

336

Etimolojinin biim bilimsel ses bilimsel temelini oluturan meselelerin incelenmesi gsterir ki, ayn yuvaya giren szck ve ek varyantlarnn biim birimsel deikelerinin says belirli bir hat ierisinde olduu gibi, her bir ses yuvas da belirli bir izgi ierisinde gerekleen ses geilerini yanstr. Biimsel ses bilgisinin belirledii ses uygunluklar etimolojik aratrmann dayanak noktasna evrilir, biim bilimsel ses bilimsel kurulutaki dinamik yapnn kanuna uygunluklar etimolojik yorumu doru yne yneltir.

337

KISALTMALAR

ADOL ADD ADDL ADS

Azerbaycan dilinin orfografiya leti. Bak, 1975. Avtoreferat doktorskoy dissertatsii. Azerbaycan dilinin dialektoloji leti. Bak, 1964. Z. Verdiyeva, F. Aayeva, M. Adilov. Azerbaycan dilinin semasnologiyas. Bak, 1979.

AKD ACA AFM

Avtoreferat kandidatskoy dissertatsii. Azerbaycann corafi adlar, Bak, 1972. Azerbaycan filologiyas meseleleri. Elm neriyat, Bak, 1-ci burahl, 1983; 2-ci burahl, 1984.

VD VSOG VT VTYA VYA GSBLYA

Bestnik drevney istorii. M. Bopros sostavleniya opisatelnh grammatik. M., 1961. Bopros tyurkologii. Takent, 1965; Bak, 1971. Bopros tyurkskogo yazkoznaniya. Kazan, 1976. Bopros yazkoznaniya. M. Grammatika sovremennogo bakirskogo literaturnogo yazka. M., 1981.

GSYALYA

Grammatika sovremennogo yakutskogo literaturnogo yazka. Fonetika i morfologiya. M., 1982.

GTYA

Grammatika turkmenskogo yazka, . I, Ahabad, 1970.

338

GHYA DTS DM LUSV

Grammatika hakasskogo yazka. M., 1975. Drevnetyurkskkiy slovar. L., 1969. storiya drevnego mira. Paniyaya drevnost, t. I, M., 1982. storiya lingvistieskih ueniy. Srednevekovy Bostok. L., 1981.

PVF PSGTYA

ssledovaniya po Vostonoy filologii. M., 1974. ssledovaniya po sravnitelnoy grammatike tyurkskih yazkov. M., I t. fontika, 1955; II t., morfolo iya, 1956.

RLTYA TMGYA

storieskoe razvitie leksiki tyurkskih yazkov. M., 1961. storiko tipologieskaya morfologiya germanskih yazkov. M., I t., 1977; II t., 1977; III t., 1978.

UV KDG KK

storiya Uzbekistana v istonikah. Takent, 1984. Kitabi-Dede Gor ud. Bak, 1962. Codex Cumanicus. Edited by G. Kuu. (With the prolegomena to the Codex Cumanicus by Louis Ligeti). Budapest, 1981.

KYUL-TEPE MAD P S KYA

Klinopisne tekst iz Kyul, - tepe. M, 1968. Masir Azerbaycan Dili Elm Neriyat, Bak, 1980. Material pyatoy regionalnoy naynoy sessni po istorikosravnitelnomy izeniyu iberiysko kavkazskih Yazkov. Ordjonkidze, 1977.

ME

maladaya edda. L. 1970.

339

MK

Mahmud Kaariy. Turkiy suzlar devoni (divonu lugotit trk). Takent I t, 1960, II t, 1961, III t, 1963, ndeks 1967.

MSS

Morfolojieskaya struktura slov v yazkah razlinh Tipov. ML., 1963.

O YA

Osnov iranskogo yazkoznaniya. Drevneiranskie yaziki. M. 1979; Sredneiranskie yaziki. M., 1981.

OP L OSA OFUYA

Oerki po istorii lingvistiki, M., 1975. Onomastika Sredney Azii. M., 1978. Osnov finno-ugorskogo yazkoznaniya. Vopros

proishojdeniya i razvitiya finno ugorskih yazkov, M., 1974. P PDV PSL S BYA Poezya i proza Drevnego Vostoka. M., 1984. Problemi strukturnoy lingvistiki M. Slovyanskoe i Balkanskoe Yazkoznaniya. Problem

morfonologii. M., 1981. S GTYA Sravnitelno istorieskaya grammatika tyurskih yazkov. fonetika. M., 1984. S TYA SSTMYA Struktura i istoriya Tyurkskh Yazkov. M., 1971. Sravnitelny slovar tunguso monjurskih yazkov. L., I t., 1975; II t., 1977. ST TDVDP Sovetskaya Tyurkologiya. Baku. Trkmen dilinin ve dialektologiyasnn problemalar, Agabat, 1973.

340

T T PE TMYA F TS HP DV

Tyurkologieskie issledovaniya. M. L. 1963, M., 1976. Teoriya i praktika etimologieskih issledovaniy. M., 1985. Tyurko-mongolskie yazkoznanie i folkloristika. M., 1960. Tyurkologieskiy sbornik. M. 1966; 1978. Hrestomatiya po istorii drevnego Vostoka. M., . I, 1980; . II, 1980.

EO ESRYA

Etnieskaya onomastika. M., 1984. Etimologieskiy slovar russkogo yazka, t. II. vp. 8. M., 1982.

ESSYA ESTYA

Etimologieskiy slovar slavyanskih yazkov. M. E. V. Sevortyan. Etimologieskiy slovar tyurkskih yazkov. M. I. t, 1974; II t., 1978; III t., 1980.

YAA A

Yazaki Azii i Afriki t. III, M., 1979.

341

KAYNAKA

ABAEV B. . Osetinskiy yazk i folklor, t. I, M., 1949. ABAEV V. . Skifskiy yazk. O YA, 1979. ABDULLAYEV E. Z. Trk dillerinde ynlk hal ekilisinin meneyi haggnda. ADU-nun elmi eserleri, dil ve edebiyat Seriyas, 1969, No 34. ABDULLAYEV E. Z. Azerbaycan dilinde r~z mnasibeti. AFM, 1984. ABDULLAYEV K. Tedgigat mvgeyi ve dil abidesinin yrenilmesi. AFM, 1984. ABULADZE TS. A. Tyurkskiy leksieskiy material v slovare SulhanSaba orbeliani KartuliLeksikoni. AKD. Tbilisi, 1964. AD LOV M. . Azerbaycan dilinde teglidi szler. Bak, 1979. AZ ZOV Z. . Garmoniya glasnh v dialektah n govorah azerbaydjanskogo yazka. AKD, Bak, 1974. AYVAZYAN K. B. storiya tarona i armyanskaya literatura IV VII Vekov. Erevan, 1976. AYLYAROV . S. Vopros singarmonizma v sovremennom turretskom yazke. AKD, M., 1974. AKBAEV . H. K. Voprosu o proishojdenii posessivnh affiksov v tyurkskih yazkah. T , 1976. ALEKPEROV A. K. Fonematieskaya sistema sovremennogo azerbaydjanskogo yazka. Baku, 1971. ALEKPEROV A. K. Leksieskoe znaenie v semiologieskoy strukture slova. ST, 1976, No: 2. ALEKPEROV A. K. Leksieskaya semantika prosth glagolov v sovremennom azerbaydjanskom yazke. Baku, 1983. ALEKPEROV A. K. retsenziya na knigu oerki po morfonologii azerbaydjanskogo yazka. ST, 1986, No:1. AL ZADE A. Dj. Kategoriya isla v azerbaydjanskom yazke. AKD, Baku, 1966.

342

AMANJOLOV A. S. umero tyurkskie sootvetstviya i izobrazitelne logogramm. sprache, geschichte und kultur der sltaischen vlker. Akademie verlag. Berlin, 1974. AMANJOLOV A. S. K genezisu tyurkskih run. VYA, 1978, No: 2. ANDREYEV N. D. Ranneindoevropeyskiy prayazk. L., 1986. ARONSOV G. Morfonologya bolgarskogo slovoizmeneniya. M., 1974. ASLONOV A. Masir azerbaycan dilinde grammatik kategoriyalar. Bak, 1985. ASLANOV V. . O putyah ustanovleniya pervinh korney slov s neproduktivnmi affiksami v tyurkskih yazkah vopros azerbaydjanskogo yazkoznaniya. Baku, 1967. ASLONOV V. I. storieskaya leksikologiya azerbaydjanskogo yazka. ADD, Baku, 1973. AHMANOVA O. S. Slovar lingvistieskih terminov. M. 1969. AHMEDOV T. Neketore drevnetyurkskie slova v tatskom yazke. ST, 1971, No: 6. AHMETYANOV R. G. Sravnitelnoe issledovanie tatarskogo i uvaskogo yazkov. M., 1978. AHUNDOV A. A. Azerbaycan dilinin fonemler sistemi. Bak, 1973. AHUNDOV A. A. Azerbaycan dilinin fonetikas. Bak 1984. AARYAN. AURBEYL S. Gosudarstvo irvanahov. Baku, 1983. BAGRAMYAN. storko filologieskiy jurmal. AN Arm. SSR No: 1. 64), Erevan, 1974. BAGIROV G. Azerbaycan dilinde fellerin leksik semantk inkiaf. Bak, 1971. BANGUOGLU Tahsin. Trk grameri. Sesbilgisi. Ankara. 1959. BARTOLD V. V. Soineniya. t. V. M., 1968. BASKAKOV N. A. Vvedenie b izuenie tyurkskih yazkov. M., 1969. BASKAKOV N. A. storiko tipologieskaya morfologiya tyurkskih yazkov. M., 1979.

343

BASKAKOV N. A. Altayskaya semya yazkov ee izuenie. M., 1981. BERTAGAEV T. A. Singarmonizm, udarenie i izmenenie zvukovogo sostava slova. VYA, 1968, No: 2. BER TEYN S. B. Oerk sravnitelnoy grammatiki slavyanskih yazkov. eredovaniya, imenne osnov, M., 1974. BENDEROLU A. Irak trkmen dili (Dil bilgisi ve karlatrma). 1976. BLAGOVA G. F. Tyurkskoe skloneniye v arealno istorieskom osveenii, M., 1982. BLAKOV Y. Toponim starotyurkskogo proishojdeniya v territorii slavakii. VYA, 1972, No: 6. BLUMF LD L. Yazk. M., 1968. BOGOROD TSKIY V. A. Vvdenie v tatarskoe yazkaznanie. Kazan, 1953. BUDAGOVA Z. . K. storii azerbaydjansko armayanskih yazkovh kontaktov. Doklad mejdunarodnogo simpoziuma po armyanskomu yazkoznaniyu. Erevan, 1984. VARBOT J. J. Praslavyanskaya morfologiya, slovoobrazovanie i etimologiya. M., 1984. VAS LEV D. D. Grafieskiy fond pamyatnikov tyurkskoy runieskoy pismennosti aziatskogo areala (Opt sistematzatsii). M., 1983. VEYSOV B. eredovanie zvukov odin iz vidov slovoobrazovaniya. AKD, Ahabad, 1974. V NOGRADOV V. A. Singarmonizm i fonologiya slova. AKD, M., 1966. V NOGRADOV V. A. K nterperetatsii singarmonizma kak morfonologieskogo Yavleniya. PSL 1971, M., 1972. VORON N S.V. Osnov fonosemantiki. L., 1982. GADJ EVA N. Z. Gluhoe naalo slova v tyurkskom prayazke. ST, 1973 No: 4. GADJ EVA N. Z. K. starii anlauta v tyurkskih yazkah. T , 1976. GADJ EVA N. Z. Tyurkoyazne areal kavkaza. M., 1979. GADJ EVA T. . O proishojdenii geminat v tyurkskih yazkah. ST, 1971. No: 6.

344

GERODOT. stariya v devyati knigah. L., 1972. G ORGADZE G. G. K voprosu o lokalizatsii i yazkovoy strukture kaskskih etnieskih i georgafieskih nazvaniy. Peredneaziatskiy sbornik vopros hettologii i Hurrtologii. M., 1961. GUKASYAN V. Vzamootnoeniya azerbaydjanskogo i udinskogo yazkov. ADD, Baku, 1973. GUKASYAN V. Drevnie tyurkizm v udinskom yazke. zv. AN Azerb. SSR, seriya literatur, yazka i iskusstva, 1978, No: 2. GULAKYAN B. S. O Sootnoenii fonetieskogo i fonologieskogo slogov v armyanskom yazke. PSL 1971, M., 1972. GURBANOV A. M. Masir azerbaycan edebi dili. Bak, 1967. DESN TSKAYA A. V. Sravnitelnoe yazkoznanie i istoriya yazkov. L., 1984. DEM R ZADE E. M. Azerbaycan dilinin tarihi. 1 c., Bak, 1947. DEM R ZADE E. M. Masr azerbaycan dili. 1. Hisse, Bak, 1972. DEM R ZADE E. M. Azerbaycan edebi dilinin tarihi. 1. Hisse, Bak, 1979. DJAVADOV A. M. Poryadok yazkovh edinits. ADD, Baku, 1975. DJAL LOV F. A. Morfonologieskaya tipologiya AFM, 1984. DJNK YA M. S. Struktura slovoform turetskogo yazka. Tbilisi, 1980. DM TR EV N. K. Stroy tyurkskih yazkov. M., 1962. DONDUA K. D. Stati po obemu kavkazskomu yazkoznanyu. L., 1975. DULZON A. P. Pratyurkskie formant glagolnogo ditsa. TI, 1976. DYAKONOV . M. storiya midi. M. L., 1956. DYAKONOV . M. umersky yazk. YAA A, 1979. D YAKONOV . M. K drevenevostonomu substratu v armyanskom yazke. storiko filologieskiy jurnal AN Arm. SSR. 1981, No: 1. EGOROV N. . uvaskaya dialektologiya i etimologiya. T PE , 1985. ERG N Muharrem. Trk dil bilgisi. Sofya, 1967.

345

EL ZADE A. Azerbaycan dilinin yazl abidelerinde saylarn ifade olunmasna dair (Migdar Saylar). Azerbaycan dililiyi meseleleri. Bak, 1967. EL ZADE Z. E. Masir azerbaycan dilinde model szler. Bak, 1965. EL ZADE S. G. Trk dilinde ilkin kkler ve onlarn derivatlar Trk dillerinin leksik morfoloji guruluu. (elmi eserlerin tematik mecmuas), ADU-nun neri, 1981. EL ZADE S. G. Orta esrlerde azerbaycan yaz dili. Bak, 1985. EFEND ZADE E. Dzgn yaz teliminin elmi esaslar. Bak, 1975. EHMEDOV T. M. Azerbaycan paleotoponimiyas. Bak, 1985. YUS FOV M. . htisarlar ve dil sistemi. ADU-nun elmi eserleri, dil ve edebiyyat Seriyas, 1974, No: 2. YUS FOV M. . Ouz grupu trk dillerinin mgayiseli fonetikas. Bak, 1984. ZAK EV M. Z. O Tyurkskoy morfonolojgii. ST, 1984, No: 1. ZAK EV M. Z. Ob zuenii drevnih tyurkov i ih yazkov. Tyurkskoe yazkoznanie (material III vsesoyuznoy tyurkologieskoy konferentsii). Takent, 1985. ZAK EV M. Z. Morfonologiya turnda. sovet mektebe, Kazan, 1983, No: 6. ZEYNOLOV F. R. Trkologiyann esaslar. Bak, 1981. ZEMSKAYA E. A. Sovremenniy russky yazk, slovoobrazovane. M., 1973. ZOLHOEV V. . Fonologiya i morfonologiya agglyutinativnh yazkov. Novosibirsk, 1980. VANOV V ya . Vs. ob otnoenii hattstogo yazka s severopadiokavkazskim. Drevnyaya anatoliya. M., 1985. LL SV T V. M. Opt sravneniya nostratieskih yazkov. Sravnitelniy slovar. M., 1971. L NA N. E. Morfonologiya glagola v sovremennom russkom yazke. M., 1980. OANN oann de galonifontibus. Svedeniya o narodah kavkaza, (1404 g.), Baku, 1980. SLAMOV M. . Drevnie form linh mestoimeniy v dialektah i azerbaydjanskogo yazka. ST, 1972, No: 3.

346

SLAMOV M. . Mestoimeniya v dialektah i govorah azerbaydjanskogo yazka. ADD, Bak, 1973. SHAKOV F. G., PALMBAH A. A. Berle glasne v tatarskom i nkotorh drugih tyurkskih yazkah. PSGTYA, 1955. SHAKOV F. G. mya prilagatelnoe. islitelnoe. Mestoimeniya. PSGTYA, 1956. KALANKATUATS Movses. storiya stran aluank. (Perevod s drevnearmyanskogo, predislovie i kommentariy .V. Smbatyana). Erevan, 1984. KAPANTSYAN Gr. Hayasa Kolibel armyan. etnogenez armyan i ih naalnaya istoriya. Erevan, 1947. K LANAVA B. . K Etnogenezisu gruzin. (Rol faktov indoevropeyskih i tyurkskih yazkov v izuenii etnonimov kartveli, egri, iberi, kolhi). AFM, 1983. KONDRATOV A. M. Kniga o bukve. M., 1975. KONONOV A. N. Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazka. M. L, 1956. KONONOV A. N. Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazka. M. L., 1960. KONONOV A. N. O Fuzii ve tyurkskih yazkah. S TYA. KORMU N . V. Kauzativne form glagola v altayskih yazkah. Oerki po morfologii altayskih yazkov, L., 1978. KORMU N . V. Sistemi vremen glagola v altayskih yazkah. M., 1984. KORN LOV G. E. mitativi v uvaskom yazke. eboksar, 1984. KOROGLI H. G. Vzaimosvyazi eposa narodov sredney azii, irana i azerbaydjana. M., 1983. KORTLANDT F. Praindoevropeyskie glottalizovanne smne. (Sravnitelno istoreskie danne). VYA, 1985, 4. KUBRYAKOVA E. S., PANKRATS YU. G. Morfonologiya v opisanii yazkov. M., 1983. KUBRYAKOVA E. S. Osnov morfonologieskogo analiza. M., 1974.

347

KURANYAN A. A. Tyurkskie line imena v udinskoy antroponimieskoy sisteme. AKD, Baku, 1984. KUR LOV E. O metodah vnutrenney rekonstruktsii. Novoe v lingvistike, IV t. M., 1965. KURTENE 1963 Bodyen de Kurtene. zbranne trud po obemu yazkoznaniyu. M., 1963. KUS MOVA T. H. Drevnebakirskie antroponim. AKD, Ufa, 1975. KREYNOVI E. A. Ob odnoy tyurko paleoaziatskoy yazkovoy paralelli. Turcologika, L., 1976. LAYONZ Lyons L. Phonemic and nonphonemic phonology: some typolocigal reflections. IYAL, v. 28, 1962, No:2. LEV TSKAYA L. S. storieskaya morfologiya uvaskogo yazka. M., 1976. LEV TSK Y V. V. Zvukosimvolizm Filologieskie nauki, 1975, No: 4. v lingvistike i psiholingvistike.

L P N L. A. Akkadskiy (Vavilono Assiriyskiy) yazk. Vp. II. slovar. L., 1957. LOPAT N V. V. Russkaya slovoobrazovatelnaya morfemika. M., 1977. LOPAT N V. V., ULUHANOV . S. K sootnoeniyu edinits slovoobrazovaniya i morfonologii. edinits raznh urovney grammatieskogo stroya i ih vzaimodeystvie. M., 1969. MAYZEL S. S. Puti razvitiya kornevogo fonda semitskih yazkov. M., 1983. MAYT NSKAYA K. E. Mestoimeniya v yazkah raznk sistem. M., 1969. MAYT NSKAYA K. E. storiko sopostavitelnaya morfologiya finno ugorskih yazkov. M., 1979. MAKAEV E. A., KUBRYAKOVA E. S. O statuse morfonologii i edinitsah ee opisaniya. edinits raznh urovney grammatieskogo stroya i ih vzaimodeystvie. M., 1969. MALOV S. E. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. M. L., 1951. MALOV S. E. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti mongolii i kirgizii. M. L., 1959. MAMEDOV A. M. Tyurkskie soglasnie: anlaut i kombinatorika. Baku, 1985.

348

MAMEDOV N. H. Otrojenie drevnetyurkskih leksieskh elementov v talskom yazke. ST, 1980, No: 3. MARKOV N V. . Dolmen zapadnogo kavkaza. M., 1978. MARR N. YA. Rasselenie yazkov i narodov i vopros o prarodine turetskih yazkov. Pod znamenem marksizma, M., 1927, No: 6, yun. MART NE A. Prinsip ekonomii diahronieskoy fonologii). M., 1960. v fonetieskih izmeneniyah (Problem

MAHMUDOV M. A. Razrabotka sistem formalnogo morfologieskogo snaliza tyurkskoy slovform. AKD, Baku, 1982. MEYE A. Vvedenie v sravnitelnoe izuenie indoevropeyskih yazkov. M. L., 1938. MEYE A. Sravnitelny metod v istorieskom yazkoznanii. M., 1954. MEL K V L G. A. Spicok tsarey drevney kartli ( berii). kulturnoe nasledie vostoka. L., 1985. MELN KOV G. P. Neskolko poemu iz oblasti azerbaydjanskogo vokalizma. VT, 1971. MELN UK A. S. Koren *kes- i ego raznovidnosti v leksike slavyanskih i drugih indoevropeyskih yazkov. Etimologiya 1966, M., 1968. MEAN NOV . . Annotirovanny slovar urartskogo (biaynskogo) yazka. L., 1978. MEL KOV . Hatt mumtrk dil paralelleri. AFM, 1984. MEMMEDOV Y. G. Orhon yenisey abidelerinde adlar. 1, Bak, 1979, II, 1981. MEMMEDOV ., CEL LOV F. Azerbaycan dilinde asemantik morfemler. Dililik corafyas, tarihi dialektologiya ve trk dillerinin tarihi problemleri. (Elmi eserlerin tematik mecmuesi). ADU- nun Neri, 1982. M RZEYEV H. . Masir azerbaycan dilinde tesirli ve tesirsiz feeller. Bak, 1979. M RZEZADE H. . Azerbaycan dilinin tarihi morfologiyas. Bak, 1962. MOLANOVA O. T. Toponimieskiy slovar gornogo altay. Gorno altaysk, 1979. MUSAEV K. M. Grammatika karaimskogo yazka. M., 1964.

349

MUSAEV K. M. Leksikologiya tyurkskih yazkov. M., 1984. MUHAMMEDOVA Z. B. Opt issledovaniya islitelnih v istorieskom plane. Trkmen dilinin tarihinden dernev. I t. Agabad, 1973. NAGAEV A. A. eredovanie zvukov kak sredstvo slovoobrazovaniya (na materiale uzbekskogo i nekotorih drugih tyurkskih yazkov). AKD, Samarkand, 1969. NEMENKO V. N. Sovremenny russkiy yazk slovoobrazovanie. M., 1984. NOVRUZOV M. Mekani hallar. AFM, 1984. PAVLOV . P Kratkiy oerk morfonologii sovremennogo uvaskogo yazka. uvaskiy yazk, literatura i folklor. Sb. statay, vp. 4. CN , 1974. PIZAN V. K. ndoevropeyskoy probleme. VYA, 1966.No: 4. P NES V. YA. O Modelirovonii struktur glagolnh form v tyurkskih yazkah. ST, 1971, No: 3. PLETNEVA Pletnjova S. A. Die chasaren. Mittelalterliches reich an don und wolga, kocehler 8c amelang. Leipzig, 1978. PLOTK N V. YA. Evolyutsiya fonologieskih sistem. M., 1982. POGREBOVA M. N. Pamyatniki skifskoy kultur v zakavkaze. kavkaz i srednyaya aziya v drevnosti i srednevekove. M., 1981. POKROVSKAYA L. A. Grammatika gagauzskogo yazka. M., 1964. POL VANOV E. D. Stati po obemu yazkoznaniyu. M., 1968. POTSELUYEVSK Y A. P. zbranne trud. Ahabad. 1975. PRAJSK Y Lingvistieskiy krujok. M., 1967. RADLOV W. Raloff. Alttrkische studien. V. izv. AN VI seriya, 1911. No: 6. RAMSTEDT G. . Vvedenie v altayskoe yazkoznanie. M., 1957. REDK N V. A., SAHAROV A. L. Morfonema i morfonologieskiy slovar russkogo yazka. sktualne problem ebnoy leksikorafii. M., 1977. RYASYANEN M. Material po istorieskoy fonetike tyurkskih yazkov. M., 1955. RYASYANEN Martti Resenen. Versuch eines etymologichen wrterbuchs der trksprachen. Helsinki, 1969.

350

RASSAD N V. . Morfologiya tofalarskogo yazka v sravnitelnom osveenii. M., 1978. REFORMATSK Y A. A. O sootnoenii fonetiki i grammatiki (morfologii) vopros grammatieskogo stroya. M., 1955. REFORMATSK Y A. A. erarhiya fonologieskih singarmonizma. issledovaniya po fonologii. M., 1966. REFORMATSK Y A. A. Fonologieskie etyud. M., 1975. REFORMATSK Y A. A. Oerki po eonologii, morfonologii i morfologii. M., 1979. RADJABOV A. A. Zalogi glagola v yazke orhono eniseyskih pamyatnikov. Baku, 1982. REH MOV M. . Azerbaycan dilinde fel ekillerinin formalama tarihi. Bak, 1965. SADIHOV B. P. Ob odnom drevnem affikse rodietelnogo padeja v ayrumskom govore azerbaydjanskogo yazka. ST, 1974, No: 4. SAL HOVA D. A. Morfonologieskaya sistema sovremennogo tatarskogo literaturnogo yazka. AKD, Kazan, 1986. SEVORTYAN E. V. Affiks glagoloobrazovaniya v azerbaydjanskom yazke. M., 1962. SEVORTYAN E. V. Affiksi immenogo slovoobrazovaniya v azerbaydjanskom yazke. M., 1966. SEVORTYAN E. V. O sluayah padeniya naalnh soglasph v tyurkskih yazkah. Turcologica, L., 1976. SAVENKO A. N. Sravnitelnaya grammatika indo evropeyskih yazkov. M., 1974. SEY DOV M. M. Azerbaycan mifik tefekkrnn gaynaglar. Bak, 1983. SEY DOV M. M. Azerbaycan halgnn soykkn dnerken. Ulduz, No: 12, 1985. SEY DOV Y. M. Azerbaycan edebi dilinde sz birlemeleri. Bak, 1966. SEMEREN O. Vvedeniye v sravnitelnoe yazkoznanie. M., 1980. SEREBRENN KOV B. A. O nekotorh astnh detalyah protsessa obrazovaniya affiksa mnojestvennogo isla lar tyurkskih yazkoh. ST, 1970 No:1. edinits i yavleniya

351

SEREBRENN KOV B. A. K probleme proishojdeniya prityyajatelnh suffiksov v tyurkskih i uralskih yazkah. Fonetika, fonologiyai grammatika. M., 1971. SEREBRENN KOV B. A. K istorii suffiksa denominativnh glagolov -la v tyurkskih yazkah. ST, 1972, No: 5. SEREBRENN KOV B. A. Veroyatnostne obosnovaniya v komparativistike. M., 1974. SEREBRENN KOV B. A. K probleme proishojdeniya affiksov stradatelnogo zaloga -l-, -l- //-il, -n-, -n-// -in- v tyurkskih yazkah. ST, 1976, No: 2. SEREBRENN KOV B. A. GADJ YEVA N. Z. Sravnitelno istorieskaya grammatika tyurkskih yazkov. Baku, 1979. SEREBRENN KOV B. A. Yavlyutsya li tyurko mongolskie paralelli sredstvom proniknoveniya v glubin, istorii tyurkskih yazkov?. ST, 1980 No: 6. SERGEEV V. . Genezis i semantika formanta mnojestvennosti -sem v uvaskom yazke. ST, 1972, No: 3. S DOROV E. . Etnonim Saha. EO. 1984. S MOKATTA FEOF LAKT, istoriya. M., 1957. SOLNTSEV V. M. Yazk kak sistemno strukturnoe obrazovanie. M., 1977. SOSSYUR Ferdinand de Sossyur. Trud po yazkoznaniyu. M., 1977. SULEYMENOV O. Az i ya. Alma Ata, 1975. TAIZADE Z. H. Fonologiya ile morfologiyann garlgl elagesine dair (Morfonologiya). V. . Lenin ad. AP nin elmi eserleri, XI seriya, 1967, No: 6. TAIYEV B. M. Azerbaycan dilinde sifetin azaltma derecesi. Azerbaycan dililiyi meseleleri. Bak, 1967. TARASENKO R. F. Kategoriya prinadlejnosti v tyurkskih yazkah. PVF, 1974. TEN EV E. R., TODAEVA B. H. Yazk jelth uygurov. M., 1966. TEN EV. E. R. Stroy Sarg Yugurskogo yazka. M., 1976. TEN EV .E. R. Stroy salarskogo yazka. M., 1976a. TEN EV E. R. O Tyurkizmah v selkupskom yazke. Altaica (permanent) international altaistic conferense XIX). Helsinki 1977.

352

TEN EV E. R. Tyurkskie odin, dva, tri, TS. 1978. TEHOV B. V. Skif i tsentralny kavkaz v VII VI vv. do n. e. M., 1980. TRUBETSKOY N. S. Osnov fonologii. M., 1960. TRUBETSKOY N. S. Nekotore soobrajeniya otnositelno morfonologii. prajskiy lingvistieskiy krujok. M., 1967. TRUBETSKOY V. V. Bahtyar. Etneskie protsess i sostav naseleniya v stranah peredney azii. M. L., 1963. TUMANYAN D. G. Armyanskiy yazk sravnitelno istorieskoe izuenie yazkov raznh sistem. sovremennoe sostoyanie i problem. M., 1981. ULA N Ulaszyn N. Laut, Rhonema, morphonema. TSLR, 4, 1931. FASMER M. Etimologieskiy slovar russkogo yazka. M., t. I, 1964; t. II, 1967; t. III, 1971; T. IV, 1973. HASLEV Marianne Haslev. Morfo fonemikk. Synkrone og diakrone aspekter. Oslo, 1972. HBMANN N. Hbschman. die altarmenschen ortsnamen. mit enier karte. Strassburg, 1904. HESENOV G. M. Szlerin Morfoloji ve Funksiyonel Tehlili. Azerbaycan Dililiyi Meseleleri. (Elmi Eserlerin Tematik Mecmuesi). ADU-nun Neri, 1981. HESENOV H. E. Masir azerbaycan dilinde szlerin strukturas ve formalar. Bak, 1985. HSEYNZADE M. H. Masir azerbaycan dili. Morfonologiya. Bak, 1983. HAB EV M. A. K gidronimike karaaya i balkarii. Nalik, 1982. HAR TONOV L. N. Tip glagolnoy osnov v yakutskom yazke. M. L., 1954. HATTOR S. Naalne vzrvne v protomongolskom yazke i ih dalneyee razitie. PVF 1974. HATTOR S. O formirovanii tatarskogo i uvaskogo yazkov. VYA, 1980, No: 3. HORENATS storiya armenii moiseya horenskogo (perevod s armyanskogo i obyasnenie n. emina). M., 1958. EYF Uolles L. eyf. Znaenie i struktura yazka. M., 1975.

353

ERKASSK Y M. A. Tyurkskiy vokalizm i singarmonizm. M., 1965. URGANOVA V. G. Oerki russkoy morfonologii. M., 1973. CEL LOV F. A. Azerbaycan dilinde cingiltili samitlerin karlamas. ADU-nun elmi eserleri, dil ve edebiyyat seriyas, 1975, No: 3. CEL LOV F. A. Azerbaycan dili morfonologiyasnn bezi meseleleri. Azerbaycan dilinin grammatik guruluu meseleleri. (Elmi eserlerin tematik mecmuesi), ADU-nun Neri, 1982. CEL LOV F. A. Azerbaycan dilinin morfonoloji guruluu barede geydler. Azerbaycan dilinin leksik semantik guruluu meseleleri. (Elmi eserlerin tematik Mecmuesi), ADU-nun neri, 1982 a. CEL LOV F. A. Azerbaycan dilinin ses guruluu. Bak, 1983. CEL LOV F. A. Azerbaycan dilinde al kkl szler. AFM, 1983 a. CEL LOV F. A. Trk dillerinde tekhecal fellerin morfonologiyas, Mgayiseli tarihi trkologiyann aktual problemleri. (Elmi eserlerin tematik mecmuesi). ADUnun Neri, 1984. CEL LOV F. A. Azerbaycan dili morfonologiyasndan oerkler. Bak, 1985. CEL LOV F. A. Orfografiyada morfonoloji ller. Nitg medeniyeti meseleleri. (Elmi eserlerin tematik mecmuesi), ADU-nun neri, 1985 a. CEL LOV F. A. Trk dillerinin fonotaktikas. Kontrastiv fonetika. (Elmi eserlerin tematik mecmuesi), ADU-nun Neri, 1986. CEL LOV F. A. Kktrkede bezi dialekt hsusiyetleri. Trk dillerinin tarihi ve dialektologiyas problemleri. (Elmi eserlerin tematik mecmuesi), ADU-nun neri, 1986 a. CAFEROV S. A. Trk dillerinde ekilcilerin treme yollar. ADU-nun elmi eserleri, dil ve edebiyyat seriyas, 1975, No: 6. CAFEROV S. A. Azerbaycan dilinde szyaradcl. Bak, 1960. CAFEROV S. A. Masir azerbaycan dili. Leksika, Bak, 1982. AG ROV A. K. Etimologieskiy slovar adgskih (erkesskih) yazkov. M., 1977. RAL EV M. . O tvoritelnom padeje. ST, 1980, No: 6.

354

RAL EV M. . Zekonomernosti razvitiya azerbayjanskogo yazka. ST, 1985, No: 5. RAL EV M. . Dialekti i govor azerbaydjanskogo yazka. Baku, 1983. RAL YEV M. . Azerbaycan dialektologiyasnn esaslar. Bak, 1968. KROV E. C., MEHERREMOV A. M. Gedim trk yazl abidelerinin dili. Bak, 1976. ERBAK A. M. Sravnitelnaya fonetika tyurkskih yazkov. L., 1970. ERBAK A. M. Oerki po sravnitelnay morfologii tyurkskih yazkov. ( mya), L., 1977. ERBAK A. M. Oerki po sravnitelnay morfologii tyurkskih yazkov. (Glagol), L., 1981. ERBAK A. M. O nostratieskih issledovaniyah s pozitsii tyurkologa. VYA, 1984, No: 6. YULDAEV A. A. Svedeniya po fonomorfologii. GSBLYA, 1981. YUSIFOV YU. B. O yazkah drevneyih naselnikov azerbaydjana. AFM, 1983. YUSIFOV YU. B. Rannie kontakt mesopotamii s severo vostonmi stranami (priurmiyskaya zona). VD , 1987, No: 1. YAKOBSON R. Jakobson. Russian conjugation. Word, Vol 4, No: 3, 1948. YAKOBSON R. Tipologieskie issledovaniya i ih vklad v sravnitelno istorieskoe yazkoznanie. Novoe v lingvistike, III t., M., 1963. YAMPOLSK Y Z. . Drevnyaya albaniya III-I vv. do n. e. Baku, 1962.

355

SONU

Azerbaycan Trkesi, Trkiye Trkesinin en yakn akrabalarndandr. Genel dil bilgisel nitelikler asndan byk benzerlikler gsterseler de bu iki lehenin baz ayrlklarnn bulunmas da doaldr. Biim bilgisi ve ses bilgisi birbirinden bamsz olarak ele alndnda kk ve eklerin birleiminde oluan durumlar aklanamamaktadr. Biimsel ses bilgisi asndan bakldnda benzer ve farkl zelliklerin daha ak bir ekilde anlalabildii grlr. Celilovun almas Trkiye Trkesinin biimsel ses bilgisinin incelenmesinde kaynak olacaktr. Azerbaycan Trkesi ve Trkiye Trkesinde kk ve ek birleimi, tretme sistemi, ses olaylar vb. birok durumda benzerliklerin yan sra farkl zellikler de grlr. Eklerin kklere getirilmesi genel olarak ses uyumu, deikelerin says gibi niteliklerle dzenlense de birleim srasnda kaln sra ve ince sra nll biimbirimlerin seimi kk ya da gvdenin seslerine gre belirlenmektedir. Sondaki sesin zellii, seslerin evrelerinde bulunan dier sesleri etkilemeleri biimsel ses bilgisinde farkl zelliklerin gereklemesine neden olur. Ayrca Azerbaycan Trkesi ve Trkiye Trkesinde szck kklerinin ses dizimi zelliklerinin ayrlmas da kklere getirilecek biimbirimsel deikelerin seiminde etkilidir. Tretme sistemi asndan incelendiinde farkl yapm ekleriyle ayn anlaml szckler tretilebildii gibi her iki lehede ortak kullanlan kkler de ileklik ve tretme gc asndan farkllk gsterebilmektedir: TT. ayaklanmak, AT. aya lama , aya lanma ,

356

KAYNAKA

ABDULLAYEV, Elvset Z. 1992 Kongreye Katlan Konuklar Adna Prof. Dr. Elvset Zakirolu Abdullayevin Konumas, Trk Dili, 491, 352-353. 1996 Trk Dillerinin Tarihsel Gelime Sorunlar. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

ADALI, Oya 1979 Trkiye Trkesinde Biimbirimler. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. AKSAN, Doan 2000 Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim I, II, III. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. AKSAN, D.-N. ATABAY, S. ZEL, A. AM, N. P RAL 1978. Trkiye Trkesi Gelimeli Sesbilimi. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. AKSU, B. T.- A. TAR KOLU, E. GEMALMAZ 2004 Trke Szlkn Ters Dizimi. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar ALTAYLI, Seyfettin, 1994 Azerbaycan Trkesi Szl I II. stanbul: MEB Yaynlar, Szlk Dizisi. BANGUOLU, Tahsin 1959 Trk Grameri Sesbilgisi. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. CAFEROV, S. 1980 Azerbaycan Dilinde Sz Yaradcl. Bak. CEL LOV, Firidun 1988 Azerbaycan Dili Morfonologiyas.

357

Bak: Maarif Neriyat. 1985 Azerbaycan Dili Morfonologiyasndan Oerkler. Bak: AD Neri. Azer Halg (Seme Yazlar). Bak: Arda Neriyyat.

2000

DEM RCAN, mer 2001 Trkenin Ses Dizimi. stanbul: Der Yaynlar. 2005 Trkiye Trkesinde Kk - Ek Bilemeleri. stanbul:Papatya Yaynclk.

EKER, Ser 2002

ada Trk dili Ankara: Grafiker Yaynlar, 2. bask.

ERC LASUN, Ahmet B. 1993 rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. 1995 Ltin Alfabesi Konusunda Gelimeler, Trk Dili, 523, Temmuz, 738.

ERG N, Muharrem 1981 Azeri Trkesi. stanbul: Edebiyat Fakltesi Basmevi, kinci bask, VII-XII. 1999 Trk Dil Bilgisi. stanbul: Bayrak Yaynlar.

DOERFER, Gerhard 1992 randaki Trk Dilleri zerine Gttingende Yaplan Aratrmalar zerine, Trk Dili, 489, 264-266. HUD YEV, Nizami. 1995 Azerbaycan Edebi Dili Tarihi, Bak: Maarif Neriyyat.

358

HACIYEV, T. . K. N. VEL YEV 1983 Azerbaycan Dili Tarihi Oerkler ve Materialler (Bitirme tezi: Trkan Atc, Dokuz Eyll niv., zmir, 1990). Bak: Maarif Neriyyat. MER, Kamile 1976 Trkiye Trkesinde Kkler. Ankara: Trk Dil Kurumu yaynlar. JYRKANKALL O, P., A. d. BENN GSEN, G. HAZA , F. WENDT ve K. H. MENGES 1992 Trk Leheleri ve Edebiyatlar. (ev. Kemal Ayta). Ankara: Gndoan Yaynlar. KARAHAN, Leyla 1996 Anadolu Azlarnn Snflandrlmas. Ankara: Trk Dil Kurumu yaynlar. KAYDAROV, A. Tuganbayul-Meyirbek ORAZOV 1999 Trklk Bilgisine Giri (akt: Vahit Trk), stanbul: Birleik Yaynclk. MUSTAFAYEV E. V. G. ERB N N 1972 Rusa Trke Szlk Moskova: Sovetskaya Entsiklopediya Yaynevi. NASKAL , Emine Grsoy 1997 Trk Dnyas Gramer Terimleri Klavuzu. Ankara: Trk Dil Kurumu yaynlar. SARAY, Mehmet 1993 Azerbaycan Trkleri Tarihi stanbul: Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarih Serisi 1. SAUSSURE, Ferdinand De 1976 Genel Dilbilim Dersleri 1. (ev. Berke Vardar). Ankara: Trk Dil Kurumu yaynlar. 1978 Genel Dilbilim Dersleri 2. (ev. Berke Vardar). Ankara: Trk Dil Kurumu yaynlar.

359

M R, Bilal N. 1991 Azerbaycanda Trk Alfabesi Tarihe Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. TEK N, Talat 1997 Tarih Boyunca Trkenin Yazm. (Yay: Mehmet lmez). Ankara: Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi: 19, Simurg Yaynevi. 2005 Trk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi" Makaleler 3 ada Trk Dilleri (yay. E. Ylmaz-N. Demir), Grafiker Yaynlar, Ankara. s. 360-386.

OK, Necip 1947 Genel Dilbilim (LENG ST K). Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar. 1951 Genel Fonetik (Ana izgileri). Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar.

STNOVA, Kerime 2000 Trkiye Trkesi Azerbaycan Trkesi Dil Bilgisi Terimleri, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 126, s. 183-224. VARDAR, B., N. GZ, E. HUBER, O. SENEMOLU ve E. ZTOKAT 1998 Aklamal Dilbilim Terimleri Szl. stanbul: ABC Kitabevi. VARDAR, Berke 1982 Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri. Ankara: Trk Dili Kurumu Yaynlar. ZEYNALOV, Ferhat 1993 Trk Lehelerinin Karlatrmal Dilbilgisi. (ev. Yusuf Gedikli). stanbul: Cem Yaynevi. Azerbaycan Dilinin Orfografiya Leti, Elm Neriyat, Bak, 1975. Trke Szlk 1-2, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1998. Yazm Klavuzu, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005.