ksirler

Yazan Alison Coudert eviren Kemal Menemenciolu

Elixir, Arapa el-iksir kelimesinin Latincelemi bir eklidir ve Greke'de tp ve simya dnm iin kullanlan kuru bir toz olan xerion kelimesine akrabadr. ksirler yenileyici ve ifa verici olduu inanlan ikilerdir. Bu terim ilk nceden simyagerler tarafndan (ayn zamanda felsefe ta olarak bilinen) basit metalleri altna dntren, hastalklar tedavi eden ve yaam uzatan maddeyi tanmlamak iin kullanlrd. Simyagerler her ne kadar bu kelimeyi tretmilerse de, byle bir madde konusundaki inan simyadan nce de vard ve srekli olarak mitoloji ve din tarihinde rastlanr.

zellii ve nemi
Din, mitoloji ve peri hikayelerinde bir yerlerde yaly gen klan, hastay iyiletiren, veya ondan bir yudum, soluk veya para sracak kadar ansl, bilge veya kurnaz olana refah ve sonsuz yaam veren bir ot, pnar, ta, sarho edici iki veya cad kazannda hazrlanan zehirleyici bir karm olduu fantezisi olduka yaygndr. Glgame DestanndaUruk'un grkemli kral sonsuz yaamn srrn bulmak iin yolculua kar ve denizin dibinde sonsuz yaam otunu bulma ansn sahip olur. Onu yerinden sker ama dikkatsiz bir ekilde onu ortalkta brakr ve bir deniz ylan onu alar. Glgame'in kaybettii eyi bulmak iin saysz insan abalamtr. Salk, refah ve sonsuz yaam balayabilen sihirli bir maddenin varl konusunda inan insanlarn lme meydan okumas kadar eski bir dnsel dilektir. lm yaamn doal sonucu olarak kabul etmekten uzak, her yerde insanlar lm cehalet ve kt niyetin sonucu olarak grmlerdir. nsanlarn bir zamanlar lmsz olduklar ve halen olmalar gerektii inanc lmn dnyaya nasl girdiini anlatan mitolojik yklerde ierilmektedir. Glgame Destanndaki gibi bir deniz ylann lmszlk otunu almas motifi dnyann her tarafnda tekrarlanmaktadr. Hepsi bir ylan veya deniz canavarnn kutsal bir lmszlk pnar, yaam aac, genlik pnar, altn elma vs. koruduu mitinin varyasyonlardr. Btn bu mitlerin arkasnda tanrlarn kskan olduu ve lmszlk iksirini insanlarn ulaamayaca yerlerde saklad korkusu yatar (Tekvin 3:22'e baknz). nsanlar z hakk olan lmszl geri kazanmak iin tanrlar ayartmak veya atlatmak iin gerek fiziksel, gerekse de ruhsal olarak byk aba harcamlardr.

Yaam Sular
Msr, Hint, Grek, Babil ve brani yaratl efsanelerine gre hayat, her eyin zn tayan ilkel madde olan sudan kar. Tufan efsanelerinde hayat sulara (ekilsiz biim) geri dner, buradan yeni ekillerle yeniden ortaya kabilir. Vaftiz treni suyun hayatn kayna olduu ve dolaysyla yeniden doma ve lmszln kayna olduu inancndan domutur. Bu ekilde su nihai bysel ve tbbi madde olmaktadr. Arndrr, genlii yeniler ve bu yaamda ve gelecek yaamda lmszl temin eder. Bu sihirli "ab- hayat"a (yaam suyu) birok isim verilmitir - soma, haoma, ambrosya, arap - her biri insanlara ve tanrlara bilgi, g ve lmszlk balayabilecek kutsal bir iecektir. Hem aylk yinelenmesinden dolay, hem de hayatn kayna su zerindeki kontrolnden dolay ay yinelenmenin nihai semboldr. Ay deniz suyu, yamur, bitkisel yaam, dii bereket, doum, lm, inisiyasyon ve yinelemeye ilikilendiren sembolizm Neolitik ana dek iner. Gne de gl bir yineleme ve lmszlk semboldr. Gne ve ayla ilgili mitolojik ve dini balantlar, insanlarn bu gk cisimlerine ilintili sv, bitki, hayvan, mineral ve metalleri kullanarak neden iksirler hazrlamak istediklerini aklar.

lkel Kavim ve Kadim Dinler

amanizm'in temsil ettii ilkel kavim ve kavim dinlerinde iksirler, toplulua psikotik maddeler eklinde salanyordu. aman ve takipilerini yaadklar dnyadan da daha gerek bir ruh alemiyle irtibat kurmalarn salayan vizyon ve vecit halleri yaratma asnda psikotikler, halsyonojenler ve uyuturucular ok nemlidir. Bu vizyonlar sefalet, hastalk ve lmn iinde bulunmad doast bir alemin varolduu inancn desteklemektedir (ve belki de retmektedir). lmszlk vizyonundan lmszlk arayna gei kk bir admdr. Vizyonu yaratan madde ifa ritellerinde kullanlyordu veya da ila olarak veriliyordu. Bazen Vedik ritellerde soma iin ve Kuzey Amerika dzlk Kzlderililerin kulland psikotik madde "Baba Peyote" iin yapld gibi onlara bizzat tanrlatrp taplyordu. nsanlar bu tanrlar elle tutabileceklerini ve onlar yiyip g ve lmszlklerini zmseyebileceklerine inanyorlard. Bunun arkasndaki inan insan yedii ey olduu ve hayvan, insan ve ilahi gc sindirim sistemi ile zmseyebilecei fikri yatmaktadr. Bu inancn ciddi veya mecazi olarak alnmas, deiik dini akmlarda kurbanlarn yenilmesi iin zemin hazrlamtr (Dionysis, Attik, Eleusis, Hristiyan). Rg Veda'da anlatlan Soma riteli bir iksirin hazrlann ve kullann anlatan en eski kaytl dini trendir. Soma'nn ne olduu konusunda farkl fikirler ortaya atlmtr. R. Gordon Wasson'un aratrmalar (1969) soma'nn svs ldrc bir zehir olan, ama sulandrldnda psikotik bir madde olan Amanita

Muscaria mantarndan hazrland olasln olduka inandrc klmaktadr. kinin neden olduu lmszlk vizyonlar ikinin kendisiyle zdeleti. Somay itik ve lmszletik Tanrlarn kefettii a eritik Bize artk hangi erlik iler ki? Ve lmllerin kini bize kar ne yarar ki? ey lmsz Tanr Soma'nn kullanm Vedik dnemin sonuna dek ortadan kalkt. Baz alimler bu gelimeyi Hint-Avrupallarn mantarn yetitii blgelerden uzak yerlere gmelerine atfetmektedirler. Belki de daha inandrc bir gre gre zamanla ruhban snfn daha ok hakim olduu kurumsallam ve daha az cokulu bir din anlay yaygnlamt.

Dnya Dinleri
amanizm'in yerine yava yava daha organize dinler geerken, zihinsel farkllam yaratan druglar eklinde iksirlerin ritel kullanm giderek ruhban snfn tekeliyle snrland. Zamanla tamamen terk edildi veya ruhban snfn kontrol altnda (etkisiz maddelerin kullanld) sembolik riteller yerini ald. Bu durum hem Hint ibadette ravent suyu ve dier svlarn somann yerine ald Vedik sonras dneminde, hem de haoma'nn iimi Zerdst tarafndan vazgeirildii ran'n erken Zerdt dneminde yaanmt. Bireysel vecit zelliklerine dayanan amanlarn translar, hiyerari ve muhafazakarlk zerinde kurulu dini tekilatlara ters dmektedir. Eleusis Misterlerde kukeon'i ime riteli tekilatl dinlerin bireysel vecit deneyimleri nasl bir takdis edilmi bir rahip tarafndan toplumsal bir olaya dntrld konusunda bir rnek oluturmaktadr.

Dier bir rnek de Hristiyanlkta komnyon ayinidir. Bir iksir kavramnda lmszlk vaadi bu ritelin esasn oluturur. Yuhanna nciline gre (6:51) ekmek ve arap tam anlamyla sa'nn bedeni ve kandr ve onu sindiren kiiye sonsuz yaam verir. Antakya'l Ignatius (lm M.S. 113) ekmei ebediyet ilac ve lme kar are olarak tanmlad. Ancak Hristiyan teologlar komnyon doktrininde sa'nn gerek varlnda sakl tanrlama ve (ahlaki terbiye gerekmeden imann hidayet iin yeterli olduu) antinomyanizim fikirlerinin tehlikelerinin farkndayd ve srekli olarak bu iki konuda uyarlarda bulunuyorlard. Aziz Pavlus'n erken Hristiyanlar tarafndan kutlanan Ak Ziyafeti Agape'yi knamas (baknz 1 Cor. 10-11), cokunun heteredoks inanlara yol aabilecei korkusunu yansmaktadr. Kilise g kazandka eki amanik

uygulamalar devam eden bireyler din sapknlar olarak afilendiler ve kyma uradlar. Cadlarn, majisyenlerin ve simyagerlerin kaderi buydu.

Simya
Hem dou, hem de bat simyagerler insanlar lmsz klan iksirler rettiklerini iddia etmilerdir. Ama in simyagerler Hint, Grek ve bat simyagerlere kyasla fiziksel lmszlk araynda daha da srarc bir tutum iindeydiler. Bat dncesine o denli has olan bu dnya ve te dnya arasndaki fark in simyagerler tarafndan gze alnmyordu, ayrca Grek ve Hint simyagerler gibi kozmostan kurtulmay da ummuyorlard. inliler iin madde ve ruh tek bir organik btnn paralaryd ve iksirlerin ilevi bir nevi srekli tutkal gibi hareket edip beden ve ruhu sonsuza dek bir btn olarak tutup "cevheri" (en) korumakt.

inliler her zaman yaam uzatmakla ilgilenirlerdi, ancak grne gre lmszlk iksiri fikri erken Taoist felsefesinin harfi tefsirinden dolay ilk kez drdnc asrda ortaya kt. Esasnda Tao kelimesi fiziksel bedenlerin gelimesi ve almasn salayan yaam gc anlamna gelmiti. Zamanla Taoist simyagerler bu soyut ilkeyi iilir veya yenilir bir iksire dntrd. Tek sorun Tao'nn maddi yapsn tayin etmek ve yenilir bir ekle sokmakt. Genel gre gre zellikle dayankllndan dolay altn ve renginden dolay zincifre en gzde

adaylard. Dnyann her tarafnda insanlar altnn mkemmel ve yok edilmez zelliini kendileri dahil mkemmel olmayan eylere alamaya almlardr. Bunu baarmak iin altn tozunu yemiler ve altnl ikiler imilerdir. (Bat simyagerler Musa iin simyager demiler, bunun sebebi k 32:20'de srailoullarn altn buzay toz haline getirip suyla kartrp imelerine zorlamtr).

Zincifrenin iksir iin ideal madde olduu fikri onun rengi ve kimyasal yapsna dayanmaktayd. Zincifre kann rengi krmzdr ve cva kkrt karm cva slfat olduu iin metallerin en canls saf cvaya dntrlebilir. Tabii ki, burada nemli bir sorun var, zincifre zehirlidir, ama lmszlk gl bir hayaldi ve simyagerler bakalar gibi ileyi gerekli bir bedel olarak kabul etmilerdi. M.S. 820 ve 659 yllar arasnda tam alt in mparatoru sonsuza dek yaama dilei ile aldklar iksirlerden zehirlendiler. Joseph Needham (1957) dokuzuncu asrdan sonra in simyasnn gzden dmesinin sebebi iin zehirlenmenin nemli bir unsur olduunu ortaya atmtr.

Simyasal bir iksirin fikri Orta alarda Batya slam aracl ile gelmitir. Ancak Hristiyanlarn madde ve ruh ayrm ve ahrette yaam zerinde durmalar simyagerlerin bu yaamda lmszl kabul etmelerini zorlatrd. Yine de baz simyagerler lmszlk iksirini yaratmaya altlar ve deneyleri tbbi teori ve uygulamalara katkda bulundu, ou simyager ise basit metalleri altna evirecek daha snrl ve dnyevi amaca yneldiler. Sekin bir grup ruhsal simyagerler her iki amac hor grdler ve ruhu yceltip ilahi meneine gtrecek ruhsal iksirler aradlar.

lmszlk iksirini arayan btn bu simyagerler arasnda, bildiimiz kadaryla hibiri baaramad. Ancak insanolunu sefalet, hastalk ve lmden kurtaracak bir maddenin olduu fikri dini, felsefi ve bilimsel dnceye gl bir drt olmutur.