TMMOB 1.

ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

KMRE DAYALI TERMK ELEKTRK SANTRALLARINDA VERM VE KAPASTE KULLANIM ORANI DKLNN NEDENLER VE BUNLARIN YKSELTLMELER N ALINMASI GEREKL TEDBRLER
Hdr ASLAN* Elektrik Mhendisi

ZET: Kmre dayal termik elektrik santrallarnda elde edilen elektrik enerjisi, dnyada retilen tm elektrik enerjisinin yarsndan fazladr. Trkiye'de ise kmr kullanan termik santrallarda retilen elektrik enerjisi 1995 ylnda 27 milyar kwh'ti gemitir. Bu almada elektrik enerjisi retiminde bu kadar nemli yeri bulunan termik santrallarin ksaca nasl altklar anlatldktan sonra, santrallardaki verim dklnn nedenleri ve verimi arttrabilmek iin yaplmas gerekli almalar ve santrallarin kapasite kullanm oranlarnn nasl ykseltilebilecei anlatlmtr. 1-GR amzn modern yaam gemi dnemdekinden ok farkl hale gelmitir. Bunun en byk nedeni, makinalar yardmyla aitli ekillerdeki enerjinin, elektrik enerjisine evrilmesiyle, amz insan tarafndan srekli olarak artan ekilde kullanlmasdr. Elektrik enerjisinin insan yaamna girmesi sonucunda, ar ilerde alan insanlarn alma koullar hafiflemi, alanlarn alma saatleri azalm, yaam standartlar artm, ulam ve haberlemede srat ve gvenlik artm, salkl ve dengeli beslenme imkanlar gelimi, hastalklarla ve tabii afetlerle mcadele daha kolay hale gelmitir. Artk elektriksiz bir yaam dnyann her blgesindeki insanlar iin dnlemez olmutur. nsanlarn yaam standard dahi o insanlarn kulland elektrik enerjisi miktaryla llr hale geldii gibi, lkelerin kalknmlnn derecesi de o lkedeki kii bana elektrik enerjisi retimi ile llr olmutur. Dnyada termik yolla ylda retilen elektrik enerjisi miktar milyar kwh llerini oktan am artk.billion kwh (1000 milyar kwh) deerindeki birimlerle llmektedir. Bu elektrik enerjisi kmr, doalgaz, petrol ve nkleer enerji ile alan termik santrallarda retilmektedir. Tm termik santrallarin net verimleri en iyi durumlarda dahi srf elektrik enerjisi retmek iin kurulan santrallarda % 50'nin altnda kalmaktadr. Tablo-1'de modern termik santral nitelerinin verimleri gsterilmitir.

Afin-Elbistan ve ayhan Termik Santrallar Eski letme Mdr

143

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

Tablo-1 Termik Elektrik Santral Gc (MW) 2x820 2x931 2x907 1x1025 1x414 1x750 1x100 Gaz Trbini 1000 Kombine Doal Gaz Santral Ana Yakt Cinsi Linyit Kmr Linyit Kmr Linyit Kmr Linyit Kmr Ta Kmr Ta Kmr Doal Gaz Doal Gaz Net Verim (%) 40.6 42.3 41.7 >43 47 46.3 32 47

Tablodan da grlecei gibi yakt ve nite gc deitike verimde deimektedir. Termik santrallardaki verim dkl byk apta sistemden dolay olmaktadr. Enerji evrimi srasnda meydana gelen kayplarn nne gemek u durumda mmkn deildir. Sistemden dolay gelen kayplara ilave olarak termik elektrik Santrallarnn hatal iletilmelerinden dolay meydana gelen kayplar vardr. Bu kayplar santral nominal veriminin % 5'ini asla gememelidir. Eer kayplar bu deeri ayorsa, gerekli tedbirler acil olarak alnmaldr. Tablo-2 ylda 5 milyar kwh elektrik enerjisi reten kmre dayal bir termik elektrik santraln eitli verimlilikte almas durumunda (boa) havaya verdii s enerjisinin kwh olarak karl grlmektedir. Tablo-2 Termik Elektrik Santral almas A B C D Santral Net Verimi % 38 36 34 33 rettii Net Enerji Milyar kwh 5 5 5 5 Havaya (boa) verilen enerji milyar kwh 8.15 8.6 9.7 10.15 letme Verimliliinin Dkl Nedeniyle Boa Verilen Enerji

450 milyon kwh 1550 milyon kwh 20Q0 milyon kwh

Tablodan grlecei gibi, bir termik elektrik santralnn % 33 gibi dk bir verimde almas demek, % 38 gibi yksek verimde almasna gre ek olarak 2 milyar kwh'lik bir enerji daha boa harcanm olacaktr. Ylda toplam 50 milyar kwh elektrik enerjisi termik santrallardan retilen bir blgede santrallarm yllk net verimleri ortalama % 33 olduunda, byle bir blgede termik elektrik Santrallarnn boa verdii s enerjisinin karl 101.5 milyar kwh'tir. Bu blgede % 3'lk bir verimlilik art salandnda, 144

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

toplam yakt ve dier masraflar artmad halde 4.5 milyar kwh net enerji fazladan bedelsiz olarak elde edilecektir. Bu durum ayn zamanda evrenin de daha az kirlenmesine yardm edecektir. Grlecei gibi termik elektrik Santrallarnn verimli altrlmasnn ekonomiye, evreye ve kt olan enerji kaynaklarnn israf edilmemelerine byk yarar olacaktr. Santrallarn kapasite kullanm oranlar termik elektrik Santrallarnn genel performanslar ierisinde dnlmelidir. Termik santrallarn performanslarnn yksek olmas, elektrik retiminin gvenirliini, kapasitesini her an kullanmaya hazr olmasn salarken santrallarn genel verimlerini de artrr. 2- Elektrik Santrallar Elektrik g santrallar kullanlan ilk enerji tipine gre snflandrlr. 1-Termik 2-Hidrolik 3-Nkleer 1- Termik elektrik g santrallarnda, kimyasal yaktlardaki s enerjisi kullanlr. Kmr, Doalgaz ve Fuel-Ol yakt olarak kullanlr 2- Hidrolik g santrallarnda sudaki potansiyel enerji kullanlr. 200-300 metre yksekliklere kadar su dlerinden ve byk su debilerinden yararlanlr 3- Atom veya nkleer santrallarda nkleer fizyondan elde edilen s enerjisi kullanlr. Yakt olarak uranium madeni kullanlr. Termik elektrik g Santrallarnn hidrolik g santrallarna gre avantajlar vardr; a) Kurulu masraflar azdr, b) Daha ksa zamanda retim salanr. c) retim iklime bal deildir. Buna karlk hidrolik g santrallarnda ucuz elektrik retilmesi, barajlardan tarm sulamas yaplmas, baraj gllerinde balklk gelitirilmesi gibi baka avantajlar mevcuttur. 3- TERMK ELEKTRK G SANTRALLARI Termik elektrik g santralnda yakttaki kimyasal enerji nce kazanda s enerjisine evrilerek buhara verilir. Daha sonra bu buhardaki s enerjisi trbinde mekanik enerjiye ve arkasndan generatrde elektrik enerjisine evrilir. Modern orta ve byk gteki termik elektrik g santrallarnda buhar kazaanlarma ek olarak buharl turbo-generatr guruplar kullanlr. Buhar

145

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

trbinleri 100 MW tan 300, 500 ve 1000 MW gce kadar olabilmektedir. ok yksek basn ve scaklk deerlerindeki buhar artlarna gre yaplan buhar trbinlerinde verim % 40 ile % 46'ya kadar ykselmektedir. Buharl turbogeneratrlerin iletmeleri ok gvenli ve nominal glerini binlerce saatte devaml ve yksek otomasyon seviyesinde verirler. Termik elektrik g santrallar iki tiple dizayn edilir: 1) Kondenseli santrallarda sadece elektrik enerjisi retilir ve trbin kondenseye baldr. 2) Istma ve g santrallarnda elektrik gc elde edildii gibi ayrca 15 bar'a kadar proses buhar veya stma amacyla scak su da elde edilir. Bu tip sistemde verim % 60~70'lere hatta kar basnl trbin kullanldnda verim % 85'lere kadar kmaktadr. Termik elektrik g santrallarnda ilk enerji dnm buhar kazanlarnda olur. Burada yakttaki kimyasal enerji yaklarak elde edilen s su buharna verilir. Suyun buharlatrlarak, buharn elde edildii kazanlara buhar kazan veya buhar retici ismi de verilir. Dnyada, s enerjisinin ve elektrik enerjisinin byk ksm buhar kazanlarnda elde edilen buharla salanr. Termik elektrik santrallarnda ana iletme ekli su buhar evrimiyle yaplr ve buhar kazan ile turbo-generatr gurubunu ierirler. Kazan nitelerinin de, turbo generator guruplar gibi binlerce saat kesintisiz olarak iletmede olmalar gerekir. Byk gl termik elektrik santrallar ok byk miktarlarda yakt tketirler ve bu durum buhar kazanlar dahil tm nitelerin mmkn olabilecek en yksek verimde altrlmalarn nemli klmaktadr. ema-1'de basit olarak bir termik elektrik g santralnn ak diyagram gsterilmektedir. Buhar kazannda yaklan yakttan elde edilen s ile saf suyun buharlatrlmasndan elde edilen buhar kazandan (K) karak, buhar kzdrclarndan (BK) geer ve buhar trbinine (BT) akarak tbini 50 Hz'de evirirken trbine bal generatrden (G) 50 Hz frekansta elektrik gc elde edilir. Tad s enerjisi buhar trbininde mekanik enerjiye evrilen buharn basnc ve scakl derken trbinden karak kondenseye (Kon) akar. Ve burada, bu i grm buhar kondense soutma suyu tarafndan vakum altnda youturularak su haline getirilir. Kondensede bu buhardan alnan s soutma suyu ile dar tanarak soutma kulelerinde havaya verilir. Kondensede youan su, kondense pompas (KP) tarafndan alnarak, kazan besleme suyu tankna (KBST) baslr. Bu tanka, sistem kaaklarn gidermek iin katma suyu (KS) olarak saf su ilave edilir. Daha sonra kazan besleme pompas (BP) yardmyla bu tanktan alnan stlm su yksek basnta buhar kazanna baslr. Byle bir termik elektrik santralnn evrimine, ilave olarak, eitli sayda besleme suyu stclar, buhar hatlar, yardmc buhar hatlar ve su tasfiye sistemleri vs. gibi eitli tesisleri vardr.

146.

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

4- ELEKTRK ENERJS KAYNAKLARI Dnyamzda enerjinin birinci ve temel kayna gnetir. Gne enerjisinden kontrol edilebilir enerji elde edebilmek ancak imdilik kk miktarlarda olabilmektedir. Byk miktarda enerji elde edebilmek iin ok fazla solar sistem alanlarna ve bulutsuz hava artlarna ihtiya vardr. Rzgar enerjisi de dier bir enerji kaynadr. Rzgar enerjisi yzlerce yldr deirmenlerde kullanlmaktadr. Zamanmzda rzgar generatrleri gelitirilerek elektrik enerjisi elde edilmektedir. Fakat bu da kk miktarlarda olmaktadr. Sularn potansiyel enerjisinden elde edilen hidrolik enerjisinden ancak, elektrik tama hatlarnn gelitirilmesi ile byk apta yararlanma imkan domutur. kinci dnya savandan sonra nkleer enerjinin, reaktrlerde kontrollu olarak elde edilebilmesinden sonra, nkleer santrallar gelitirilerek elektrik retimi yaplmaktadr. Zamanmzda elektrik enerjisinin retiminde kullanlan ana yakt kmr, petrol ve doalgazdr. 5- TERMK BRMLER SANTRALLARDA KULLANILAN BAZI NEML FZK

ok eitli birimler kullanlmaktadr. Ancak burada yaygn olarak kullanlan baz birimler verilecektir. Is enerjisi birimi olarak en ok Calorie veya Joule kullanlmaktadr. 1 gr suyun scakln 1 C ykseltmek iin gereken s miktarna 1 Calorie denir. 1000 katna ise 1 kilocalorie (kcal) denir. rnek olarak yetikin bir insann bir gnlk enerji ihtiyacnn 2000 ile 3000 kcal olduu dnlebilir. Joule ve Robert Mayer'in almalar ve deneyleri ile birim s enerjisinin mekanik enerji karl da tespit edilmitir. 1 cal = 4.18 x 107 erg = 4.186J (Joule) 1 watt = 107 erg/Sc = 1 Joule/S 1 Joule = 1 J = 1 N.M = 1 kg.m2/S2 = 0.738 ft.lb. 1 H.P = 746 W 1 kW = 1000 W = 1.360 PS = 1.341 HP = 0.2388 kcal/s 1 MW = 1000 000 W = 10 6 W = 1000 kW 1 kilowatt-saat = (1000) x (3600) W.S = 3.6 X 106 Joule = 3412 BTU 1 kw.h = 8.6 x 10 cal = 860 kcal = 3600 kJ 1 kwh = 1000 w.h. 1 milyon kw.h = 106 kwh 1 milyar kw.h = 10 9 kwh 1 Billion kw.h = 10 12 kw.h

147

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

1 1 1 1

electron -volt = 1 eV = 1.60 x 10 ia Joule = 3.827 x 10'2U cat kilo electron-volt = 1 keV = 103 eV Mega (million) electron-volt = 1 MeV = 106 eV = 4.450 x 10' 20 kW.h. Giga electron-volt = 1 GeV = 109 eV

1 kW.h = 2.247 x 1 0 1 9 MeV 1 calorie = 2.613 x 1 0 1 3 MeV Yakt s deeri: Q Q = kcal/Kg veya Q = kJoule/Kg = Kat veya sv yakt s deeri (1 Kg yakt yakldnda elde edilen s miktar) Q= kcal/stm3 veya Q=kjoule/st.m3=Gaz yakt s deeri Santral Is Tketimi: Santral brt s tketimi =

Qburtit -(kcal/kwh brt) veya (kjoule / kWh brt) Qbrt = Kazana yakt ile verilen toplam s miktar (kcal) / Santralde elde dilen brt enerji miktar (kwh)

Santral net s tketimi = Qnet (kcal/kwhnet) veya (kJoule/kwhnet) Qnet = Kazana yakt ile verilen toplam s miktar (kcal) veya (kjoule) / Santralde elde edilerek sisteme verilen net enerji miktar (kwh) Termik santral net verimi r|net % r|net=(860/Qnet) x 100 (s birimi olarak kcal kullanlm ise) % r|net=(3600/Qnet) x 100 (s birimi olarak kJoule kullanlm ise) 1 atmosfer = 1 atm=1.013x10 6dyne / cm 2 =76cmHg=1.013x10* PASCAL 1 atm=1.01325bar=760tor 1 bar=10 6 d y n e / c m 2 =0.1 Mpa (MegaPascal) 1 tor=1 mmHg 6- TERMK ELEKTRK SANTRALLARINDA KULLANILAN YAKITLAR Daha nce de belirtildii gibi termik elektrik g santrallarnda yakt olarak daha ok kmr, doalgaz ve petrol kullanlmaktadr. Bunlar kat, gaz ve sv yaktlar olarak da snflandrlabilir. Dnyada mevcut doal yaktlarn banda yer alrlar. Elektrik enerjisinin retiminde yakt olarak en nemli yeri kat yaktlar dediimiz ta kmrleri ve linyit kmrleri almaktadr. Dnyada elektrik enerjisi retmek amacyla termik santrallarda yakt olarak kullanlan kmrlerin orjinal s deerleri 800 kcal/kg'dan 5000-7000 kcal/kg seviyelerine kadar kmaktadr. Bu kmrlerin ierdikleri kl oran ise arlk olarak % 6-7'den % 30~40'lara kadar kmaktadr. Ta kmrleri dediimiz kmrlerin s deerleri 5000~7000 kcal/kg arasnda deiirken ierdikleri kl oran arlk olarak % 6-12 arasnda almaktadr. Linyit kmrlerin s
Q n e t < Qburiit

148

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

deerleri 1000 ile 4000 kcal/kg arasnda deiirken ierdikleri kl yzdeleri ise 20 ile 40 arasnda deimektedir. Trkiye'de termik elektrik santrallarnda kullanlan kmrlerin s deerleri 1000 kcal/kg ile 3500 kcal/kg deerleri arasnda, ierdikleri kl miktarlar arlkl olarak % 15 ile 35 arasnda deien linyit kmrleridir. 7- TERMK SANTRALLARDA VERM Termik santrallarda genel olarak verim (r|) belli bir zaman dilimi ierisinde, santralda net olarak retilen enerjinin, gene bu zaman dilimi ierisinde santrala verilen enerjiye ( ayn enerji birimlerinde ) oran ile elde edilir. Kayplar (kjoule)
A

Yakylarla Verilen Enerji (kjoule) Verim: n =

retilen Enerji (kWh ) Verilen Enerji (k Wh )

Termik Elektrik Santral I

Jretilen Net e ne

*100

Elektrik santrallarnda verim lmleri, Santrallarn kabulleri srasnda kabul testleri olarak, ve iletilmesi srasnda iletme verimlilii lme testleri olarak yaplr. Kabul testlerinde elde edilen bir-iki saatlik verim deerleri nitelerin en yksek deerlerini gsterir. Santral iletmeciliinde bu deerlere mmkn olduunca yakn almak zorunluluu vardr. yi bir iletmecilikle bu mmkndr. Santral iletme verim lmleri, haftalk periyotlar ierinde ani lmler eklinnde ve aylk, alt aylk, yllk periyotlar iin ise aylk, alt aylk ve yllk zaman sreleri dikkate alnarak yaplmaldr. Ani verimlilik lmleri srasnda ncelikle kazandaki yanma incelenir. nk iyi bir yanma yksek verimliliin yani enerji taasarrufunun ve evre temizliinin temel artdr. Yanma kontrolu srasnda, yanma odasndaki alev gzetlenir, alev scakl llr, baca gaz incelenir, gazdaki 0 2 , CO ve duman miktar ile gaz k scakl tespit edilir. Kl ve Cruftaki yanmam karbon miktar tespit edilir. Kazan, trbin ve yardmc tesislerdeki su, buhar hatlar kontrol edilir, varsa kaaklar tespit edilir. Isya maruz kalan blgelerin izalasyon'lar kontrol edilir. Hasar varsa tespit edilir. ncelemeler ve lmler iletme artlatrnda yaplmaldr. lmler raporlara geirilererek verimde deime olup olmad kontrol 149

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

edilmeli ve gerekli tedbirler vakit geirilmeden alnmaldr, nk her verim dnn boa giden bir enerji karl vardr. Byle ani verimlilik lmleri hafta da en az bir defa, konuyu bilen mhendisler tarafndan mutlaka yaplmaldr. Aylk, alt aylkve yllk zaman sreleri iin yaplan verimlilik hesaplar, bu zaman dilimi ierisinde santrala ve nitelere ayr ayr verilen toplam s ( kWh ) ile nitelerden ve santraldan retilen net elektrik enerjisinin( kWh olarak ) birbirlerine oran ile yaplmal ve durum deerlendirilmelidir. zellikle yllk santral verimi hesaplanrken, kmr stok sahalarndaki kmr miktar ve bu kmrn ortalama kalorisi kesin olarak standartlara uygun ekilde tespit edilmelidir. Ancak bu durumda santraln gerek yllk net verimi veya net s tketimi hesaplanabilir. Kmre dayal termik santrallarda verim amzdaki teknoloji gereince olduka dk kalmaktadr. Modern bir termik santralda verim ancak test amacyla ve ksa sreler iin (bir veya iki saatlik) % 40 deerinin zerine kabilmektedir. ema-2 Saatte 100 MW net enerji reten bir termik santraldaki kayplarn ne oranlarda nerelerde harcandn gstermektedir. EMA-2

'>v i (?)

150

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

emada grlecei gibi orta bir termik santralda maksimum verim ancak % 38.4 civarnda olabilmektedir. Bu deerin - be deer daha zerine kabilmek ok byk ve modern nitelerde mmkndr. Gnmzdeki teknik bilgi ve teknoloji koullar mevcut kayplar byk apta giderecek seviyede deildir. Bununla birlikte % 38 deerine yaklamak byle bir termik santralde iletmeciliinin temel hedefi olmaldr. nk yllk iletme sreleri dikkate alndnda termik santrallarn verimi % 30'lara kadar dmektedir. 8- TERMK SANTRALLARDA VERM DKLNN NEDENLER Modern bir termik santralda santral kayplarnn nedenleri u ekilde sralanabilir. 8/1- Teknolojiden kaynaklanan kayplar: ema-2'de grld gibi teknolojik kayplar % 61 civarnda olmaktadr. Bu kayplar ierisinde en byk yeri % 56 ile kondensenin soutulmas iin soutma suyu ile dar verilen s oluturmaktadr. 100 MW elektrik gc reten bir santralda kondense soutma suyu ile bir saatte dar verilen s 132.5 MWH elektrik enerjisi karldr. Gene byle bir santralda kazandan kan bacagaz ve klleri ile dar atlan enerji karl saatte 23.5 MWH elektrik enerjisidir. Bir saatte kazan,trbin, generator ve transformatr kayplar toplam olarak, 100 MW elektrik gc reten bir santralda 160 MWH elektrik enerjisi karl olmaktadr. Daha baka bir deyi ile retilen her 1 kWH karlnda 1.6 kwh elektrik enerjisi karl s eitli yollarla evrimde harcanarak boa verilmektedir. 8/2- letmecilikten kaynaklanan kayplar: Modern termik santral iletmeciliinde iletmeden dolay meydana gelen kayplar % 2yi gememektedir. Bu deeri aan santral iletmecilii kt bir iletmenin rneini olutururlar. nk bu kayplar azaltmak iletme ynetiminin elindedir. rnek olarak ylda 5 milyar kwh enerji reten bir termik santralda iletme kaypkarn % 2 orannda azaltmak ile bedelsiz olarak geri kazanlan elektrik enerjisi 450 milyon kwh olacaktr. Bunun iletmeye mali katks net olarak (yaklak 3000 TL/kwh) elektrik sat fiat dnlrse) 1.35 trilyon TL'yi amaktadr, (tablo-2) letme kayplarn etkileyen faktrler aadaki gibi belirtilebilir; a- Ynetim b- Eitim c- Kontrol ve testler d- Malzeme e- Bakm ve Revizyonlar f- Tketim g- Yakt h- evre

151

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

a- Ynetim Etkileri: Muhakkak ki her eit iletmede olduu gibi termik santral iletmeciliinde de ynetimin santral verimini etkilemekte byk rol vardr. Konuyu bilen, tarafsz, alkan, zeki yneticilerin santral iletmeciliine olumlu etkileri tartlmaz. b- Eitimin Etkileri: Termik santral verimli ve gvenilir ekilde iletebilmek iin personel eitiminin ok nemli bir yeri vardr. yi eitilen bilgili personelin alt iletmelerde verim ve gvenirlik artmaktadr. zellikle teknik eitim ii, teknisyen ve mhendis seviyelerinde srekli gelitirilerek tekrarlanmaldr. c- Kontrol ve Testler: Santrallarda evrim srekli kontrol altnda bulundurulmaldr. Tm l ve kontrol sistemleri ile l aletlerinin doru almas, doru deer gstermeleri, otomasyon sistemlerinin salkl almas santral verimi iin hayati nem tad gibi santraln emniyetini de gvenli klar. evrimdeki buhar ve su kayplar en ksa srede giderilmeli, kazan ve buhar trbini nominal yklerde altrlarak scaklk, basn, debi seviye ve dier lmler ile yzde oranlar mmkn olduu kadar nitenin verim testlerinin yapld iletme artlarna ok yakn tutulmaldr. Aada gsterilen grafiklerde evrimdeki eitli deerlerin sistem verimine etkileri grlmektedir. d- Malzemenin Etkileri: termik santrallarda yksek basn, yksek scaklk, yksek anma ortamlar, yksek korozyon artlar ile yksek gerilim ve akmlarn bulunmas nedeniyle kullanlan malzeme ve tehizatlarn bu alma ortam ve artlarna uygun olmalar gerekir. Bu koullara uygun malzeme ve tehizatlar seilmedii durumlarda termik santrallarn verimlilii ve kullanma faktr nemli derecede der. e- Bakm ve Revizyonlarn Etkileri: termik elektrik santrallarn verimli altrlmalarnda bakm ve revizyonlarn nemli yeri vardr. Bakmlar kesinlikle tamir etmenin dnda dnlmelidir. Bakm ilemi tamir ilemine dntnde makinalarn verimli ve gvenli almalar mmkn olmaz. Ancak bakm, koruyucu ilevini grd durumlarda gvenli bir iletme salanr. Koruyucu bakmn dzenli ve programl yrtld santrallarda verimli bir iletme saland gibi, ani arzalarn meydana gelmesi olasl azalacak ve dolaysyla tamir bakm masraflar ile arza nedeniyle retilemeyen enerji de azalacaktr. Ayn ekilde planl-programl yllk revizyonlarnda dikkatlice yrtlmesi durumunda termik santraldaki nitelerin verimli almalar salanm olur. f- tketimin Etkileri: Termik santrallarda i tketim santralda retilen brt elektrik enerjisinin % 8'inden balayarak, baca gaz artma tesislerinin bulunduu santrallarda % 16'lara kadar kabilmektedir. Santraldaki i tketimin azaltlmas iin gerekli almalar yapldnda tabloda grlecei gibi santral net retiminde art olacaktr.

152

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

g- Santral Verimine Yaktn Etkileri: Kmrle alan termik elektrik santralnda ana hammadde girdisi kmrdr. Kazanda yaklacak kmrn kimyasal ve fiziksel zellikleri kazann dizayn edildii deerlere uygun olmas gereklidir. Ancak bu durumda kazandan yksek performans ve verim alnabilir. Bu durumda santral verim ve performansn dorudan etkiler. Trkiye'de termik santrallarda yaklan kmrler genelde ierdikleri kl oran ve su miktarlar nedeniyle yakldklar kazanlarn dizayn deerlerinin dna karlar. Kmrlerdeki kl orannn artmas, kmr hazrlama ve tama tesislerinde dar boazlar meydana getirir. Bu dar boazlar genellikle tama bantlarnda hasarlarn olmas, hatta yrtlmalar, krma, eleme ve kazan kmr tme tesislerinde byk apta malzeme anmalar ve sistem tkanmalar eklin grlerek retimin aksamasna neden olurlar. Ayrca kmr tama, hazrlama ve tme tesislerinde, kmr hazrlama birim enerji miktar (kwh /ton kmr) tketimi artarak i ihtiyacn artmasna sebebiyet verir. Buhar kazannn dizayn edildii kmrde bulunmas gereken yzde kl oranndan fazla kl miktar ieren kmrler kazan ierisinde de retimi etkileyen byk sorunlara neden olurlar. Bu durumda kazan ierisinde fazla kl oluacandan kazan basnl boru sistemlerinde anmalar artacak, zellikle kzdrc ve ekonomizerlerde boru patlamalar meydana gelecektir. Ayrca ar kl ve cruflarn kazandan atlmalar aksayacak ve nitede yk dmne veya nitenin devre d kalmasna sebebiyet verecektir. Bu durum da zorunlu devre d kalma orann ve devre d saysn da arttracaktr. Kmrn ierdii su miktarnn dizayn kmrndeki deerden yksek olmas durumunda gene sistemde tkanklklara, svanmalara, dolaysyla ar malzeme anmalarna ve kazan yanma odasnda scaklk dmesine sebebiyet vererek santral ykn ve verimini kt ynde etkileyecektir. Trkiyede termik elektrik santrallarnda yaklan kmrler genellikle buhar kazanlarnn dizayn edildii, kmrlere uymamaktadr. Bu nedenle termik santrallarda 1995 ylnda yalnz kmr yetersizlii ( Miktar ve kalite olarak ) nedeni ile retilmeyen enerji 9 milyar kWh kadar byk bir deere ulamtr. Kazanlarda yaklacak kmrn ierdii kl ve su yzdelerinin kazan dizayn deerinden az olmas halinde de kazanlarda sorunlar olumaktadr. Bu durumda kazana verilen kmrn s deeri ykselecek ve bu yksek s deerli kmr kazanda yaklnca kazan performansn kt ekilde etkileyecektir. Dk s deerine sahip kmrler iin dizayn edilen kazanda daha yksek s deerine sahip kmrler yakldnda kazan ierisinde yksek scaklklar meydana gelecek ve bu durum kazanda byk curuflanmalara neden olacaktr. Bu durum kazan ykn ve verimini olumsuz ekilde nemli derecede etkiler Hatta byle curuflanmalar nedeni ile nitelerin devre d edildii ok grlmtr. Ayn ekilde kazan yanma odasndaki yksek

153

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

scaklk nedeniyle kazan buhar scaklk kontrolnn yaplmas zorlanacak ve neticede santralda yk dmne gidilecek ve hatta nitenin devre d edilmesi bile zorunlu hale gelecektir. Sanldn tam aksine, kazan dizayn deerinden daha yksek s deerlerine sahip olan kmrlerde santraln verimliliini ve performansn drmektedir. h- evre etkisi: Termik santrallardan modern yaam iin gerekli olan elektrik enerjisi elde edilirken, bir yandan da doaya zarar verildii bilinmektedir. Artk zamanmzda dnyamzn neresinde olursa olsun doann kirlenmesine gz yumulmamaldr. nk dnyamz bir anlamda klm, dnyann bir yerindeki kirlilik yanlz o blgeyi deil zamanla o blgeden ok uzak bir blgeyi de etkiledii grlmektedir. Bu nedenle dnyann neresinde olursa olsun doann kirletilmesine ada insanlar kar kmaktadrlar ve kar klmaldrda. Tm sanai tesisleri gibi termik santral tesisleri de kurulurken ve iletilirken evreye verecekleri zararlar en aza indirecek tedbirler dnlmeli, uygulanmal ve iletme dnemlerinde srekli denetlenmeleri gerekmektedir. evreye olan zararlar en aza indiren tesislerin n grlmedii yeni santrallarn kurulmalarna izin verilmemeli, bu tesislerin bulunmad ve iletilmekte olan santrallara da bir gei dnemi ierisinde bu evre koruyucu tesislerin mutlaka eklenmeleri ve srekli iletmede tutulup tutulmadklar ve atklarn fiziki ve kimyasal deerleri devaml kontrol altnda tutulmaldr. Bir termik santralda evreyi olumsuz ekilde etkileyen atklar yle sralanabilir: 1- Toz kirlenmesi a- Baca gazndan da atlan kller b- Kmr tama, hazrlama ve stoklama ile kl tama ve stoklama srasndaki tozuma kirlenmesi 2- Baca gaznda bulunan kimyasal maddeler: a- Slfr dioxide b- Nitrogen oxide c- Corbon monoxide d- Hydrocarbon'lar e- Oxidant'lar (Nox vs. gibi) 3- Santralda evrimde kullanlan saf suyun elde edilmesi iin su tasfiye tesislerinde meydana gelen atklar. Termik elektrik g santrallar iletilirken bu bahsettiimiz evreyi kirleten maddelerin evreye etkileri evre koruma standartlarnn altna drlmedii takdirde santrallarn altrlmasna merkezi ve yerel ynetimler tarafndan msaade edilmez. Santral yksek parasal cezalara

154

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

maruz kalabilir ve hatta santraln devre d braklmas bile sz konusu olabilir. Bu durumun rnekleride mevcuttur.

9- TERMK ELEKTRK SANTRALLARINDA PERFORMANS

Endstrinin ve yaamn en temel enerji kayna elektrik enerjisidir. Fakat elektrik enerjisini byk apta stoklamak mmkn deildir. Ancak retim yerlerindeki ham maddesi stoklanabilir. Bu da kmr stoklamak, su biriktirmek eklinde olur. Elektrik santrallar elektrik enerjisinin talabine gre otomatik olarak elektrik retirler. Bu bakmdan elektrik Santrallarnn yksek performansta almas, elektrik enerjisinin her an kullanlmaya hazr olmasn ve gvenirli olmasn salar. Termik Santrallarnn performanslar ayr ayr hesaplanan be faktrle tespit edilir. Bu faktrler niteler iin ayr ayr hesaplandklar gibi, yalnz santral iinde hesaplanr. Bu faktrler unlardr; 1) Kapasite kullanma faktr= Toplam brt retim (Mwh) / Maksimum srekli kapasite (MW) x periyot sresi (saat) 2) retime hazr olma faktr=Hazr olduu saatler (toplam) / Periyot sresi (saat)(genelde 1 yl) 3) retime hazr olma edeer faktr=Hazr olduu saatler-(zorunlu devre d kalma saatleri+programl devre d kalma saatleri) / Periyot sresi (saat) (genelde 1 yl) 4) (Zorunlu devre d kalam oran) = Zorunlu devre d kalma saatleri / serviste olduu saatler+(zorunlu devre d kalma saatleri) 5) Devre d olma says=Devre d says / Periyot (1 ay, 6 ay, t yl gibi) Kapasite kullanm faktrnn dk olmas, elektrik santralna yaplan yatrmn, ( 1- kapasite kullanm faktr ) kadar boa yaplmas anlamna gelir. Bu da santralda yatrmdan gelen retim maliyetini (TL / kWh ) arttrr. Ayn zamanda ihtiya duyulacak elektrik enerjisini salamak amacyla yeni yatrmlarn yaplmasn gerektirecektir. Termik santrallar ise byk para gerektiren pahal tesislerdir. Bu tesislerin planlanarak iletmeye alnmas 4-5 yl gibi bir sre gerektirmektedir. Termik elektrik Santrallarnn mutlaka yksek kapasite faktrlarinde altrlmas iin gerekli tm tedbirler alnmaldr, kalknm sanayii lkelerinde santrallarn kapasite kullanm faktrlari yzde 75 ' in zerinde gereklemektedir. Dk kapasite kullanm faktrleri ile altrlan santrallarda kapasite kullanm faktrn arttrmak sureti ile elde edilecek enerji iin yaplacak birim masraf ( TL / kWh ), yeni niteler yapmak

155

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

sureti ile temin edilecek enerji n yaplacak birim masraftan ( TL / kWh ) ok daha az olmaktadr. Bu bakmdan dk kapasite kullanm faktr ile alan termik elektrik santrallarnndaha yksek kapasite ve retime hazr olma faktrleri ile altrlmas iin gerekli tedbirlerin en ksa srede alnmas daha abuk retim art salayacak ve daha ekonomik olacaktr. Termik elektrik santrallarnda devre d olma saysda nemli bir gsterge olarak grlmektedir.Normal olarak bir nite ylda 3-4 defadan fazla saylarda kontrolsz olarak devre d olmamaldr.Bir ylda bu saylardan daha fazla devre d olan bir santraln enerji verme gvenilirlii zayf demektir. Bu da mteriler iin risk oluturur. Mterileringvenini azaltr. Ayrca termik nitelerinin ok sk devre d olmas, santral verimini ve retim maliyetlerimde kt ynde etkiledii gibi, santralda daha baka beklenmedikarzalarn olumasna ortam hazrlayan eitli tiplerdeki geici rejimlerin domasna neden olur. Daha nemlisi santraln mr dahi nitelerin devre d olma ve devreye alnma saysnn fazlal orannda ksalmaktadr. nk ykek basn, yksek scaklk ve yksek debiler, yksek elektrik gerilim ve akmlarn, retildii, ve tand tm malzemeler, geici rejimler srasnda byk apta ssal kuvvetlere-gerilimlere maruz kalrlar. Tablo 3 te 150 MW gcndeki bir nitenin, tam ykte alken bir ylda eitli saylarda devre d olmas ve her seferinde yaklak 15 dakika devre d kalmasndan sonra, enerji retimine gemesi halinde, bu onbe dakikalk zaman ierisinde santral genel kayplarna ilave olarak boa harcanan net enerjinin kWh cinsinden karl grlmektedir. Tablo 3 nitenin her seferinde 15 dakikalk sre boyunca devre d kalmas halinde boa harcanan ilave net enerji Ylda 5 defa Ylda 50 defa devre d olma devre d kalma durumunda durumunda 150000x1/4x5= 150000x1/4x50 187500 kWh = 1875000 kWh

Unite net gc 150 MW

Unite genel kayplar ( TI = % 61 ) 235 MW

Tablodan da grlecei gibi tam ykte alan 150 MW lik bir nitenin ylda 50 defa 15 dakikalk sreler iinde devre d kalmasndan dolay, santral genel kayplarna ek olarak, 1875000 kwh'lik enerji daha boa harcanm olacaktr. Genel olarak termik elektrik g Santrallarnn ve nitelerinin perfonmansnn dk olmasnn nedenleri unlardr:. 1- Dzenli periyodik bakmlarnn aksamas 2- Genel ve ksmi revizyonlarn, bakm ve revizyon talimatlarna gre uygun olarak tam yaplmamas 3- Sistemin test ve ayarlarnn en ileri seviyede yaplmamas

156

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

4- Kmrn, buhar kazanlarnn dizaynn'na esas olan kmr deerlerine uymamas 5- Kmrn miktar olarak yetersiz kalmas 6- Kazanlar iin gerekli olan fiziksel ve kimyasal zelliklere sahip suyun temin edilememesi 7- Kazan ve turbo-generatr yardmc tesislerinin tam olarak alr vaziyette olmas 8- Personelin eitiminin, termik santrallar gibi komplike sistemleri ieren tesislerin iletilmesine yetecek seviyede olmas 10- Termik elektrik santrallarnda verimlilii ykseltmek ve santral performansn arttrmak iin aadaki tedbirler alnmaldr. 1- Modern termik elektrik g santrallarnda yksek seviyede teknoloji kullanlmaktadr. En kaliteli, eitli zelliklerde malzemeler, bigisayarl l kontrol sistemleri ve yksek basn ve yksek scaklk deerlerinin bulunduu niteler ve yksek gerilim elektrik tesisleri v.s.gibi karmak sistemlerin kullanld termik elektrik santrallarnda alan tm teknik personelin en iyi ekilde eitilmeleri gereklidir. Bu personelin ncelikle fizik, kimya ve matematik gibi temel bilimlerde, bilgi dereceleri yeterli seviyelere getirilmelidir. nk termik elektrik santrallarnda fizik, kimya ve matematik youn olarak kullanlmaktadr. Ancak bu temel bilgileri yeterince alan elemanlara santral birimlerine ait genel ve zel bilgiler yeterince retilebilir. Daha sonra santral iletme ve bakmlaryla ilgili teorik ve i ba eitimleri ile personelin bilgi seviyeleri srekli arttrlmaldr. 2- Santral nitelerinin bakm ve revizyonlar ile test ve ayarlar en yksek seviyede ve asla aksatlmadan periyodik olarak, iletme ve bakm talimatlarna uygun yaplmaldr. 3- santral nitelerinde perfonmans ve verimlilii dren arzalartespit edildiinde, gerekli incelemeler yaplarak arza nedenleri kesin olarak tespit edildilmeli, arzann ve problemin tekrarlanmamas iin her trl alma yaplmaldr. 4- Santralde verimlilik ani test ve kontollar yaplmal verimlilik kaybna sebep olan her trl enerji kaa veya kaybnn nne geilmelidir. 5- Kmr alnrken, kalori ve tonajnn ok iyi bir ekilde normlara uygun olarak tespit edilmesi gerekir.Kmr tama ve hazrlama tesislerinde ve kmr park sahasndaki her trl kmr ziyan ve kalori kaybnn nne geilmelidir, zellikle park sahalarndaki kmrde meydana gelebilecek kmr yanmasna ve kalori kaybna azami derecede dikkat edilmelidir. Ayn ekilde sv yakt almnda da teslim alnan sv yaktn tonaj doru olarak tespit edilmeli ve sv yakt stoklama ve yakma tesislerinde her hangi bir kaak bulunmamaldr. 6- Santral i tketiminde ciddi ekilde tasarruf salanmaldr. 7-termik santral niteleri nominal devaml ykte ve nominal fiziksel ve kimyasal deer artlarnda iletilmelidir. 8- Buhar kazanlarnda kullanlan su , mutlaka yetince saf olmaldr. Sistemde kullanlan su ve buhardan rnekler alnp gerekli analizleri yaplarak su ve buharn safl kalitesinden heran emin olunmaldr.

157

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

9- Kazan ierisinde cruf teekklne msade edilmemelidir. Kazandaki tm kurum fleyiciler ( Temizleyiciler) alr durumda olmal ve sistem kazann durumuna gre aksatlmadan iletilmelidir. Kazan borularnn i yzeylerinde su kalitesinin bozukluu nedeni ile meydana gelebilecek depozit kaplamalar ile borularn d yzeylerinde kl ergimesinden oluan cruflardan meydana gelen cruf kaplamalarndan oluan tabakalar, kazanda s al veriine aadaki formldende grlecei gibi byk engel tekil ederler. AT q= k AT = Scaklk Fark L L = Depozit Tabakas Kalnl k = Depozit Tabakas Is Geirgenlii q = Is Transferi Kazan borularnn i ve d yzeylerinde meydana gelen depozit tabakalarnn s geirgenlii ( k ) kazanlarda kullanlan boru eliinin s geirgenliinden 30 - 40 defa daha azdr. Bu nedenle kazan borularnn i yzeyleri gibi ( su taraf ) borularn d yzeyleri ( ate taraf ) de her trl tabakadan temiz olmaldr ki iyi bir s al verii salansn ve verimlilik artsn. Aksi takdirde kazan da yakt yaklarak elde edilen s baca gaz ile darya gidecektir. 10- Santral nite ve birimlerinin tm koruma testlerinin periyodik aralarla programl olarak yaplmas ve sonularnn % 100 baarl olarak grlmesi gerekir. 11- santral ve nitelerinin sk sk devre d olmalarnn nne geilmelidir. 12- Su ve buhar sistemlerindeki scaklk snrlar ve scaklk deiim hzlar limitleri amamaldr. 12- Termik santrallarn evreye zarar vermemeleri iin her trl tedbir alnmaldr. 13- Santral ve niteleri ie ilgili tm deerler raporlar halinde saklanmaldr. 11-SONU Enerji, tm canllarn, yaamlarn srdrebilmeleri iin nemli bir yaama kaynadr. nsanlarn beslenebilmek iin ihtiya duyduklar ve gda yoluyla aldklar enerjiden ok daha fazla enerjiye ihtiyalar vardr. Ve insanlarn bu enerji ihtiyalar srekli artmaktadr. amzda insanlarn en kolay ve rahat olarak kullanabildikleri ve kumanda edebildikleri enerji eitdi elektrik enerjisidir. Bu bakmdan doada mevcut tm enerji eitlerinin ncelikle elektrik enerjisine evrilerek insanlarn hizmetine, elektrik enerjisi eklinde sunulmas gerekmektedir. Yaktlardaki kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine evirmek iin termik elektrik santrallar gelitirilmitir. Ancak dnyamzda snrl miktarda enerji kaynaklar vardr. Bu nedenle elektrik enerjisi retilirken, tanrken ve tketilirken her kademede verimlilie ve tasarrufa nem verilmelidir. Verimli ve yeterince retim yaplmal, ok tketim deil, verimlilik salanarak az tketilmelidir 158

TMMOB 1. ENERJI SEMPOZYUMU-12-14 KASIM 1996 ANKARA

Termik elektrik santrallarnda verimlilii ve kapasite kullanm orann arttrabilmek iin aadaki tedbirler alnmaldr; a) Buharkazanlarinda dizayn kmrndeki zelliklere sahip kmrler yaklmaldr. b) Termik santral nominal devaml ykte ve nominal fiziki ve kimyasal artlarda iletilmelidir. c) Buhar kazanlarnda tam yanma salanmal ve su-buhar evriminde en kk s kaybna neden olabilecek tm kaaklar giderilmelidir. d) Santral i tketiminde tasarruf salanmaldr. e) ok iyi ve etkin bir teknik bro oluturulmaldr. f) Santral nitelerinin bakm ve revizyonlar ile test ve ayarlar en yksek seviyede, asla aksatlmadan periyodik olarak iletme ve bakm talimatlarna uygun yaplmaldr. f) Santrallarn ynetimine teknik ve ekonomik bilgi seviyeleri yksek yneticiler getirilmeli ve tm teknik personel periyodik olarak devaml termik santral iletmecilii ve bakm konularnda yeterli seviyede eitilmelidir.

KAYNAKLAR 1- I.T.SHVETS ve PUBLISHERS.1980 V.I.TOLUBINSKY, "Heat Engineering" MIR

2- Steam an Gas Turbines. MIR PUBLISHERS. 1988 3- Fossil Power Systems-Combustion Engineering.inc-1981 4- F.W. Payne-Efficient Boiler Operations. "The Fairmont Press.inc"-1991 5- A.T.STARR, "Generation, transmission and utilization of electrial Power" Pitman Publishing,1973 6- Simens-"Power Journal" May-1996 7- Sevki ekerci, "Buhar Kazanlar ve Buhar Trbinlerinde Randman Taini", TEK Eitim Mdrl 8- David Halliday-Robert Resmek-Jearl Walker, "Fundamentals of Physics" John Wiley and sons, inc-1993

159