Edited by Foxit PDF Editor Copyright (c) by Foxit Software Company, 2004 - 20 For Evaluation Only.

NSZ

Canl sistemlerle ilgili eitli fizyolojik parametrelerin alglanmas ve deerlendirilmesi amacyla kullanlan tm elektronik teknoloji ve yntemleri kapsayan tp elektronii lkemiz iin ok yeni bir konudur. Bu kitap .T.. Elektrik Elektronik Fakltesi, Elektronik ve Haberleme Blm, Elektronik 2 (tp elektroninigi) paketinde okutulmakta olan "Tp Elektroniine Giri" ders notlan ile "Biyolojik aretlerin Oluumu ve Alglama Yntemleri" ders notlarnn bir ksmndan olumutur.lk 10 blmde temel kavramlar elektriksel ve elektriksel kkenli olmayan biyolojik iaretlerin oluumu, bunlar alglamak ve deerlendirmek amacyla kullanlan temel sistemler; 11. blmde ise biyoloik iaretleri ileme yntemleri zerinde durulmutur. Bu eserin Tp elektronii konusunda, Trke olarak yazlm bir kaynak eser olarak, gerek niversitemizde Tp Elektronii alannda eitim gren renciler ve gerekse bu alanda alan teknik elemanlara yararl olaca inancndayz. Bu eserin olumasnda emei geen ok sayda renci, Aratrma Grevlisi ve Faklte personeli bulunmaktadr. Hepsine ve zellikle Do. Dr. Bahattin KARAGZOLUna, TBTAK Marmara Aratrma Merkezi elemanlarndan Mh. Hayati EME'ye, Fakltemiz Teknik Ressamlarndan Ayla ZORLU'ya ve Elif AVa, Ofset Atlyesi alanlarna, Yard. Do. Dr. Tamer LMEZ'e, Aratrma Grevlisi Yk. Mh. Zmray DOKUR'a ve Aratrma Grevlisi Sat EROGLUER'e teekkr ederiz. stanbul, Ekim 1995 Erturul YAZGAN Mehmet KORREK

T.C. STANBUL TEKNK NVERSTES REKTRL Say: 1574

I. Bask 1996 "Her hakk mahfuzdur. Kitabn sahibi T.. Rektrl'dr. Bu kitabn tamam veya bir ksm .T.. Rektrlnn yazl izni alnmakszn mekanik veya elektronik bir ekilde oaltlamaz ve kopya edilemez."

T.. Ktphanesi Katalou YAZGAN, Erturul Tp Elektronii / Erturul YAZGAN, Mehmet KORREK .-stanbul: T, 1996. 386 s.: ekl., tabi.- (stanbul Teknik niversitesi Rektrl yayn no; 1574) Kaynakas ve dizini var. 1. TIP ELEKTRON L Eser ad. EL KORREK, Mehmet, ort yaz. Di Seri. R856.Y69 1996 ISBN 975-561-073-1

vii

NDEKLER
NSZ ..................................................................................................... v

GENEL TANIMLAR ...................................................

1.1

1.1 TIP ELEKTRON ..................................................................... 1.1 1.2 TEP ELEKTRONNN DER BLM DALLARI ARASINDAK YER......................................................................... 1.2 1.3 TIBB CHAZLARIN GELM.................................................... 1.5 1.4 FZYOLOJ ................................................................................... 1.6 1.5 NSAN - ENSTRUMANTASYON SSTEM ................................ 1.9 1.6 DNTRC ZELLKLERNN LM ZERNE ETKLER ..................................................................................... 1.10 1.7 MEDKAL LM SSTEMLERNN DNAMK KARAKTERSTKLER ............................................................... 1.13

BYOELEKTRK ARETLERN OLUUMU

2.1

2.1 GR ............................................................................................ 2.1 2.2 HCRELERDE ELEKTRKSEL AKTVASYON .............. ___ 2.2 2.3 MEMBRAN POTANSYEL OLUUMUNUN BAST AIKLANMASI ........................................................................... 2.3 A) Aksiyon Potansiyelinin Yaylan .............................................. 2.8 B) Biyoelektrik Potansiyellerin llmesi .................................... 2.10 2.4 MEMBRAN POTANSYELNN AYRINTILI AIKLANMASI . 2.11 A) Tek yonlu Sistemde Denge ...................................................... 2.12 B) Donnan Dengesi .................................................................... 2.14 C) Uzay Yk Ntrl ............................................................. 2.15 D) Btn yonlar in Geirgenlii Sfr Olmayan Bir Membrann Ularndaki Gerilimin Hesaplanmas ....................................... 2.15 E) Goldman Bants..................................................................... 2.17 F) yon Pompalan .......................................................................... 2.19 G) Biyolojik Membranlann Ularnda Oluan Gerilim .................. 2.21 H) Hodgkin-Huxley Modeli . 2.22

viii

ELEKTRONROGRAM ARETLERNN LLMES ................................................................

31
3.1 3.4 3.5 3.7 3.11 3.12

3.1 SNR SSTEM ............................................................................. 3.2 SNRLERDE AKSYON POTANSYELNN LETLMES ____ 3.3 SNR LFNDE AKSYON POTANSYEL KAYDETME YNTEMLER............................................................................. 3.4 SNRSEL HABERLEME ............................................................ 3.5 DUYU ALICILARI ........................................................................ 3.6 SNR SSTEM LE LGL LMLER ...................................

ELEKTROMYOGRAM ARETLERN LLMES

41
4.1 4.2 4.2 4.3 4.5 4.5 4.8 4.13 4.14 4.18 4.19

4.1 GR ............................................................................................ 4.2 KASLAR ......................................................................................... A) Kaslarn Yaps ......................................................................... B) Kas Kaslmas........................................................................... C) Motor Hareketi.......................................................................... D) Kaslarda Servo Mekanizma ................................................... 4.3 KASIN KASILMASI SIRASINDA OLUAN GERLM................ 4.4 EMG ARETLERN NCELEME YNTEMLER.................... A) EMG aretlerinin Zaman Domeninde ncelenmesi................. B) EMG aretlerinin Frekans Domeninde ncelenmesi ............. 4.5 ELEKTROMYOGRAM LME DZEN .................................

ELEKTROKARDYOGRAM ARETLERNN LLMES

51
5.1 5.1 5.2 5.4 5.6 5.7 5.7 5.7 5.8 5.9

5.1 KALP ........................................................................................... A) Kalp ve Dolam Sistemi .......................................................... B) Kalbin Anatomik Yaps ........................................................... C) Kalbin Elektriksel letim Sistemi......................... . . . . ' ............. D) Kalp Kaslar ............................................................................. E) Kalp Kaslarnn Kaslmas:........................................................ 5.2 DERVASYONLAR ...................................................................... A) Elektrokardiyogram Dzlemleri ................................................ B) Einthoven geni ..................................................................... C) Standard Bipolar Derivasyon .................................................

Edited by Foxit PDF Editor Copyright (c) by Foxit Software Company, 2004 - 20 For Evaluation Only.
ix

5.9 D) Unipolar Derivasyon................................................................ E) Kuvvetlendirilmi Derivasyon (Augmented Lead)..................... 5.10 F) Kuvvetlendirilmi Modda Elde Edilen EKG aretlerinin nipolar Moddakine Gre % 50 Fazla Olduunun Gsterilii 5.11 G) Transvers Dzlemde Yaplan EKG lmleri........................... 5.12 H) Sagittal Dzlem EKG lmleri.............................................. 5.12 5.3 ELEKTROKARDYOGRAM (EKG) LM DZEN ................ 5.13 5.4 SA BACAK SRCS ......................................................... 5.16 5.5 MKROLEMCL ELEKTROKARDYOGRAF DZEN........... 5.18 5.6 ELEKTRKSEL EMNYET BAKIMINDAN ELEKTROKARDYOGRAF DZENLERNN GELM ____ 5.20 5.7 ELEKTROKARDYOGRAF CHAZLARINDA KULLANILAN DER DEVRELER .................................................................. 5.22 A) Elektrod-Arza (Lead-Fail) Detektr...................................... 5.23 B) EKG Elektrod Durum Detektr .............................................. 5.24 C) Taban Hatt (Baseline) Dzeltme Devresi................................. 5.24 D) Pacemaker aretini Yok Eden Devre ....................................... 5.25 5.8 ELEKTROKARDYOGRAM ARETLERN DEERLENDREN DER DZENLER ................................. 5.26 A) Kardiyotakometre ................................................................... 5.26 C) Kardiyak Monitrleri................................................................ 5.29 D) Fetal Elektrokardiyografi Dzeni ............................................. 5.31 5.9 MEDKAL CHAZLARIN KULLANIMINDA KARILAILAN BAZI SORUNLAR ..................................................................... 5.32 A) Frekans Distorsiyonu ............................................................... 5.32 B) Doyma veya Kesim Distorsiyonu .......................................... 5.34 C) Geici Elektriksel Gerilimler Nedeniyle Oluan Bozulma . . . 5.34 D) evrede alan Dier Elektriksel Dzenler Nedeniyle Oluan Bozucu Etkiler .................................................................... 5.36 E) Elektriksel Alann Etkisi .......................................................... 5.37 F) Toprak evrimleri..................................................................... 5.39 G) Magnetik Alann Etkisi .......................................................... 5.40 H) Elektriksel Kkenli Dier Bozucu Etkenler ............................. 5.40 5.10 VEKTRKARDYOGRAF ........................................................... 5.41

ELEKTROENSEFALOGRAM VE UYARILMI POTANSYEL ARETLERNN LLMES ................................................................ 6 1

6.1 6.3

6.1 GR ........................................................................................... A) EEG'nin Kullanm Alan:.........................................................

B) Beyin Aktivitesi ile EEG Arasndaki liki: 6.4 6.2 ELEKTROENSEFALOGRAM ARETLERNN LLMES . 6.3 ELEKTROENSEFALOGRAM ARETLERNN BLGSAYAR YARDIMIYLA ANALZ...................................................... A) EEG Spektral Younluunun Fourier Analizi Yardmyla Belirlenmesi .......................................................................... B) Band Geiren Filtreler Yardmyla Srekli Frekans Analizi . . C) Transient Analizi...................................................................... D) Bilgisayar Destekli Beyin Elektriksel Aktivitesinin Haritalanmas ....................................................................... 6.4 UYARILMI POTANSYELLER ................................................ A) Uyarlm Potansiyel lm Sistemi ...................................... B) Somatik Duysal Uyarlm Potansiyeller (SUP, SEP) ............ C) Duysal (Akustik) Uyarlm Potansiyeller (AEP) ................... D) Grsel (Visual) Uyarlm Potansiyeller (VEP) .......................

6.5 6.9 6.10 6.10 6.11 6.12 6.16 6.16 6.18 6.19 6.22

ELEKTRORETNOGRAM VE ELEKTROOKULOGRAM ARETLERNN LLMES

7.1
7.1 7.4

7.1 ELEKTRORETNOGRAM ARETLERNN LLMES____ 7.2 ELEKTROOKULOGRAM ARETLERNN LLMES ____

KAN BASINCININ LLMES

8.1
8.1 8.2 8.3 8.3 8.4 8.6 8.6 8.6 8.6 8.9 8.9 8.9 8.11

8.1 GR ............................................................................................ 8.2 DREKT YNTEMLER ................................................................. 8.3 NDREKT YNTEMLER ............................................................. A) Dokunma (Palpatory) Yntemi ............................................... B) Osilometrik Yntem ................................................................. C) Dinleme (Oskltasyon - Auscultatory) Yntemi....................... D) Flush Yntemi ......................................................................... E) Ultrasonik Yntem ..................................... : ......................... F) Otomatik lm Yntemi......................................................... 8.4 BASIN KUVVETLENDRCLER ............................................. A) DC Basn Kuvvetlendiricisi.................................................... B) AC Basn Kuvvetlendiricisi.................................................... C) Darbe Uyanml (Pulsed Excitation) Kuvvetlendirici ............ 8.5 KAN BASINCI LEN DZENLERDE KULLANILAN DER

xi

DEVRELER........................................................................... A) Sistolik - Diyastolik ve Ortalama Basn leri ....................... B) Ortalama Arter Basncnn llmesi ....................................... C) Basncn Trevini Alan Devre ................................................ D) Otomatik Sfrlama Devresi ...................................................... E) Kalp (Kardiyak) Katerizasyonu .............................................. 8.6 FONOKARDYOGRAF VE OSKLTASYON (PHONOKARDIOGRAFY - PKG -, OSCULTATION)................ A) Fonokardiyograf ...................................................................... B) Karotid Basncnn Kayd ........................................................

8.11 8.11 8.13 8.14 8.14 8.16 8.18 8.20 8.24

KAN AKI VE HACMNN LLMES ........................................................... 9.1

9.1 GR ........................................................................................... 9.1 9.2 KAN AKI DNAM (HEMODNAMK)................................... 9.2 9.3 SREKL ENJEKSYON NDKATR SEYRELTME YNTEM 9.4 A) Fick Yntemi ....................................................................... 9.5 B) Isl Seyreltme ........................................................................... 9.6 9.4 DARBEL ENJEKSYON NDKATR SEYRELTME YNTEM 9.7 C) Isl seyreltme .......................................................................... 9.8 9.5 ELEKTROMAGNETK YNTEM ............................................... 9.8 9.6 ULTRASONK YNTEM ............................................................. 9.10 9.7 LASER DOPPLER KAN AKI LER........................................ 9.11 9.8 EMPEDANS PLETSMOGRAFS ................................................. 9.13 9.9 AORT BASEN ERS YARDIMIYLA KALP IKIININ HESAPLANMASI ........................................................................ 9.20

10 ELEKTRODLAR VE DNTRCLER

o.

10.1 GR ......................................................................................... 10.1 10.2 ELEKTRODLAR .......................................................................... 10.1 10.2.1 Elektrodun Devre Modeli............................................................ 10.3 10.2.2 Elektrod eitleri........................................................................ 10.5 A) Yzey Elektrodlan ................................................................ 10.5 B) Dahili Elektrodlar ................................................................... 10.7 C) Mikroelektrodlar....................................................................... 10.8 10.2.3 Hcre Uyarmada Kullanlan Elektrodlar...................................... 10.9 10.3 DNTRCLER.................................................................' 10.10

xii

A) Potansiyotnetreler................................................................. B) Gerinim lerler (Strain-Gage)............................................ C) Piezorezistif Dntrcler................................................. 10.3.2 Scaklk Dntrcleri ......................................................... A) Termorezistif Dntrcler................................................ B) Termoelektrik Dntrcler............................................... 10.3.3 Deiken ndktansl (ndktif) Dntrcler...................... A) Tek Bobinli ndktif Dntrcler.................................... B) ok Bobinli ndktif Dntrcler .................................... 10.3.4 Kapasitif Dntrcler ....................................................... 10.3.5 Piezoelektrik Dntrcler................................................... A) Piezoelektrik Malzemeyle Kuvvet llmesi ........................ B) Ultrasonik Yntemle Kan Ak Hm llmesi ................... 10.3.6 Elektromagnetik (Elektrodinamik) Dntrcler .................

10.11 10.12 10.14 10.15 10.15 10.18 10.20 10.20 10.21 10.24 10.26 10.26 10.28 10.30

11 BYOLOJK ARETLERN LENMES...........................................................

11.1 GR ....................................................................................... 11.2 LME VE TANILAMA SSTEMNDE ARET LEMENN YER........................................................................................... 11.3 ARETLERN SINIFLANDIRILMASI .................................. 11.4 BYOLOJK ARETLERN ANALOG LENMES............... A) Eviren Kuvvetlendirici.......................................................... B) Evirmeyen Kuvvetlendirici ................................... ............... C) zleyici ............................................................................... D) Fark Kuvvetlendiricisi........................................................... E) Enstrumantasyon Kuvvetlendiricisi ....................................... F) zolasyon Kuvvetlendiricisi................................................... G) Karlatnc......................................................................... H) Krpc ................................................................................. I) Logaritmik Kuvvetlendirici.................................................... ) Negatif Giri Kapasiteli Kuvvetlendirici.................................. J) Dogrultucu............................................................................. K) Aktif Tepe Detektr............................................................ L) ntegratr (ntegral Alc)....................................................... M) Trev Alc.......................................................................... N) Alak Geiren Filtre (AGF) ................................................. O) Yksek Geiren Filtre (YGF) .............................................. P) Band Geiren Filtre (BGF).................................................... R) entik Filtre (Notch Filter)...................................................

11.1
11.1 11.2 11.10 11.13 11.14 11.15 11.16 11.16 11.17 11.19 11.24 11.25 11.25 11.26 11.27 11.27 11.28 11.29 11.30 11.32 11.33 11.35

xiii

S) Frekans Kompanzasyon Devresi ...................................... 11 35 11.5 KUVVETLENDRCLERDE GRLT AZALTMA YNTEMLER ............................................................................ 11.36 11.6 MKROLEMCLER VE MKRODENETLEYCLER .......... 11.45 A) Z80 Mikroilemcisi .............................................................. 11.47 B) 8031 Mikrodenetleyicisi.......................................................... 11.56 11.7 ANALOG SAYISAL EVRCLER (ADC) .............................. 11.66 11.8 BYOLOJK ARETLERN SAYISAL LENMES................ 11.70 A) Saysal Filtreler....................................................................... 11.70 - Adaptif Filtreler......................................................................... 11.78 11.9 MODELLER; ZAMAN VE FREKANS DOMEN ANALZLER 11.85 A) statistik Analizi...................................................................... 11.86 B) Modelleme ........................................................................... 11.94 C) Zaman Domeni Analizi ........................................................ 11.104 D) Frekans Domeni Analizi ......................................................... 11.107 11.10 ELEKTROKARDYOGRAM VER SIKITIRMA TEKNKLER ............................................................................. 11.116 A) Deiken Eikli ADAPTF Algoritma Teknii....................... 11.117 B) AZTEC Teknii (Amplitude Zone Time Epoch Coding) . . . 11.118 C) Dnen Nokta (Nokta Deiimi) Teknii (TP, Turning Point) 11.119 D) SAPA Teknikleri (Scan Along Polygonal Approximation). . 11.120 11.11 ARET TANILAMA VE SINIFLAMA.....................................11.123 11.12 WENER FLTRESYLE GRSEL UYARILMI POTANSYEL ANALZ ..................................................................................... 11.129 KAYNAKLAR.......................................................................................... K . 1 NDEKS....................................................................................................... . l

BRNC BLM

GENEL TANIMLAR

1.1 TIP ELEKTRON Tp Elektronii (Medikal Elektronik), canl sistemlerle ilgili eitli parametrelerin alglanmas ve deerlendirilmesi amacyla kullanlan tm elektronik teknoloji ve yntemleri kapsayan bilim daldr. Byle bir amala kullanlan bir lm dzeni, l cihaz (sistemi) ve zerinde lm yaplan obje olarak iki ksmdan oluur, ekil (1.1).

ekil (1.1) lm dzeni

Enstrumantasyon asndan bakldnda obje, tmyle insan veya insandan alnan bir doku rnei olabilir. lm iin yaplan rnekleme iki ekildedir: a) Dinamik rnekleme : Dinamik rneklemede fizyolojik parametreler vcuttan bir dntrc yardmyla alglanr. Dinamik rneklemede daima bir dntrc kullanlr. Bu dntrc, gm - gmklorrl yzeysel elektrod gibi basit veya diyaframla srlen lineer deiken diferansiyel transformatr gibi kompleks olabilir. Dinamik rneklemede l sistemi, llecek parametrelerdeki ani deimelere cevap verebilecek zelliklere sahip olmaldr. Birim zamanda kalp atlarn gsteren kardiyak monitr ile yaplan lmler dinamik rnekleme iin tipik bir rnektir. Byle bir lm sistemi dinamik lm sistemi olarak da isimlendirilir. Dinamik rneklemede "invasive" (direkt) veya "noninvasive" (direkt olmayan, dolayl) rnekleme teknikleri kullanlr. Noninvasive rnekleme : Bu yntemde dntrcnn objeyle temas

1.2

yoktur, lmler daha gvenilirlidir. Fakat bu yntemi kullanan lm sistemi gerek tasarm ve gerekse kullanm asndan karmaktr. nvasive rnekleme : Bu yntemde elektrodlar veya dntrcler, deri yzeyine veya vcud ierisine yerletirilir. Bu nedenle, bu yntem, hasta asndan daha tehlikelidir. Ancak, bu yntemi kullanan sistemlerin tasarmlar ve kullanmlar daha kolaydr. b) Statik rnekleme : Statik rneklemede, zerinde lm yaplacak obje, canl sistemden alnmtr. Parmaktan kan alnmas, bu rnekleme ekline bir rnektir. 1.2 TIP ELEKTRONNN DER BLM DALLARI ARASINDAK YER Tp elektroniinin dier bilim dallan arasndaki yerini belirleyebilmek iin ok geni bir alan kapsayan Biyomedikal Mhendisliini ksaca incelemek gerekir. Biyomedikal mhendislii: Biyomedikal Mhendislii, mhendislik teknik ve bilgisini kullanarak tehis ve tedavi iin yeni teknik ve yntemlerin gelitirilmesi, arzal vcut ksmlarnn desteklenmesi ve gerektiinde deitirilmesi eklinde tanmlanabilir. Biyomedikal Mhendislii, 1950'li yllarn balarnda yeermeye balayan ve 1970'den sonra ok hzl bir geliim gsteren disiplinleraras bir konudur. Konunun geni kapsaml, salkla ilgili olmas ve eitli disiplinlerle ilikili olmas ok deiik dallarda uzmanlam kiilerin ilgisini ekmi ve bu durum, konunun hzl geliimini salamtr. Geliimi boyunca eitli tanm tartmalar yaplm ve Amerikan Milli Akademisi 1971'de yaynland bir raporda konunun niteliini belirlemi ve ana dala ayrmtr. 1) Biyomhendislik : Biyolojik sistemlerin tannmasnda ve tbbi uygu lamalarn gelimesinde mhendislik teknik ve grlerinin uygulanmas; 2) Medikal Mhendislik : Biyoloji ve tpta kullanlan cihaz, malzeme, tehis ve tedavi dzenleri, yapay organlar ve dier dzenlerin gelitirilmesinde mhendislik teknik ve grlerinin kullanm; 3) Klinik Mhendislii : eitli kurulular (niversiteler, hastahaneler, devlet ve endstri v.b. kurulular) iindeki salk hizmetlerinin gelitirilmesi iin mhendislik gr, yntem ve tekniklerinin uygulanmas. Birinci alandaki almalar vcut fonksiyonlarnn daha iyi anlalmasn amalamaktadr ve aratrmaya dnktr. Bu almalar genellikle eitli lmlerin yaplmas ve elde edilen verilerin ileri matematik yntemleriyle deerlendirilmesi eklindedir. Canllar oluturan organlar eitli fonksiyonlarn gerekletirirken baz iaretler retirler. Vcut iindeki eitli olaylarn

1.3

anlalabilmesi iin bu iaretlerin kayna olan fizyolojik yapnn ok iyi bilinmesi gereklidir. Ayrca, iaretlerin deiimlerinin ve birbirleriyle olan ilikilerin de incelenmesi gerekmektedir. Bu alandaki almalara u rnekler verilebilir: -Biyolojik organlarn fiziksel yaplan ve onlarn canl organizmalarla ilikileri zerinde temel aratrmalar; -Kalp, kaslar ve beyin tarafndan retilen elektriksel iaretler iin ekil tanma; -Organ ve hcre dzeyinde insana ait reglasyon ve kontrol sistemlerinin incelenmesi; -Radyasyon tedavisinin planlanmas; -Kardiovasktiler (kalp ve dolam sistemi), solunum, sindirim ve endokrin sistemlerinin modellenmesi ve simlasyonu; -Beyin fonksiyonlarnn anlalmas konusunda temel aratrmalar. kinci alandaki almalar daha ziyade endstriye dnk olup tehis, tedavi ve prostetik dzenlerin tasarm ve gereklenmesi ile ilgilidir. Bu alandaki almalara u rnekler verilebilir: -Kimya laboratuvarlarnda kullanlan kan ve idrar analizrleri gibi tehis cihazlarnn gnn en ileri elektronik teknoloji ve tasarm yntemleri kullanlarak gerekletirilmesi; -Biyolojik iaretlerin hastalardan alnmas ve izlenmesi ile ilgili mikroelektronik yaam ve monitr sistemlerinin gerekletirilmesi; - organlarn X nlaryla gzlenmesi; -Radyoaktif ve ultrasonik gzlem cihazlarnn gerekletirilmesi; -Kalp-akcier makinas gibi tedavi cihazlarnn gerekletirilmesi; -Respiratrler (solunum cihazlar), uyarclar, defibrilarrler, radyasyon tedavi cihazlar; -Takma organlar, "pacemaker"lar (kalp ritmini dzenleme cihazlar), yapay kalp kapakklar, yapay kala ve eklemler, yapay bbrek ve benzerinin gerekletirilmesi; -Kr ve sarlar iin alglama dzenlerinin gerekletirilmesi. nc alandaki almalar ok hzl bir geliim gstermektedir. Klinik Mhendisi, klinik ekibin bir parasn oluturmaktadr. Klinik Mhendislerinin grevleri yle zetlenebilir: -Problemlerin tanmnda, cihazlarn seiminde ve kontrolnde hastahane personeline yardmc olmak;

1.4

-Ticari olarak bulunmayan amal elektronik cihazlar gereklemek; -Cihazlarn performans kontrol ve kalibrasyonu iin yntemler gelitirmek; -Emniyet standartlarn belirlemek ve bu konuda danmanlk yapmak; -Hayat destekleme sistemlerini idare etmek; -Hastahanelerde kullanlmaya balayan bilgisayar ve otomasyon merkezlerinin sorumluluunu almak. Hastahanelerde bilgisayarlar ok deiik ilerde kullanlmaktadr. Bunlar arasnda klinik kimya laboratuvarlar, youn bakm niteleri, ameliyathaneler ve elektrokardiogram laboratuvarlar gibi klinik iler ile Iaboratuvar raporlarnn dzenlenmesi, hastalarn tarife ve cretlerinin belirlenmesi, demirba kontrol gibi idari iler, aratrma ve koruyucu salk hizmetleri iin veri depolanmas saylabilir. Yukarda belirtilen aklamalardan anlalaca zere Tp Elektronii, Biomedikal Mhendislii kapsamna giren faaliyetlerin byk bir ksmn kapsamaktadr. Teknolojik gelimelerin zaman ierisinde kaplad aralklara genellikle a ad verilmektedir. rnein buhar makinas, otomobil a gibi, (bunlarn herbiri kabaca bir dekat ierisinde meydana gelen hzl gelimelerdir). kinci Dnya savan takiben ok sayda birbiri zerine akan teknolojik alarla karlayoruz. Nkleer mhendislik ve uzay mhendislii bu alanda hemen verilebilecek iki tipik rnektir. a olarak nitelendirilen alanlarndaki gelimeler bir tepe noktaya ulatktan sonra azalma kaydederek kararl bir hale gelmektedir. Biyomedikal mhendislii alannda yaplmakta olan almalarn younluu, biyomedikal mhendislii a olarak isimlendirebileceimiz bir an 1970'li yllarn bandan balayarak ierisinde olduumuz yllarda da devam ettiini gstermektedir. Biyomedikal mhendisliinin dier alanlardaki almalara gre belirgin bir avantajl durumu vardr. Bu stnlk, gayesinin insan salkl tutmak ve hastalkl insanlarn tedavilerinde yardmc olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle, Biyomedikal Mhendislii alanndaki almalar dier alanlardaki almalara yaplan tenkit ve hcumlardan uzak kalarak daha kolay srdrlebilmitir.
1.3 TIBB CHAZLARIN GELM

Medikal cihazlar alanndaki almalar 19. yzyla kadar uzanmaktadr. rnein elektrokardiografi, Einthoven tarafndan 19. asrn sonlarna doru gelitirilmitir. Bu alandaki almalarn II. Dnya savann sonuna kadar

1.5

olduka yava bir tempoda gelitii grlmektedir. Savan bitiminde kuvvetlendirici, kaydedici gibi eitli elektronik cihazlarn ok sayda elde kalm olmas, mhendis ve teknisyenleri bu cihazlar medikal amalarla kullanlmas alanna yneltmitir. 1950'li yllarda bu alandaki almalar, genellikle baka amalar iin gerekletirilmi bu cihazlar zerinde baz modifikasyonlar yaparak medikal alanda kullanlabilir bir hale getirmek zerinde younlamtr. Fakat bu cihazlar yardmyla elde edilen lmlerin tatminkr olmad anlalm ve bylece fizyolojik parametrelerin, fiziksel parametreler gibi llemeyecei gerei ak bir ekilde renilmitir. Takip eden dekat ierisinde bir ok firma medikal cihazlar alanna girmitir. Bu firmalar eldeki cihazlarda deiiklik yapmak yerine zel olarak medikal alanda kullanlacak cihazlar gelitirmilerdir. Fakat retilen cihazlarn hem pahal ve hem de medikal alanda alanlarn bu yeni cihazlara gven duymamalar bu cihazlarn yaygn kullanmna engel olmutur. Bu alandaki almalara zellikle NASA (National Aeronatics and Space Administration)'daki almalarn nemli katklar oldu. Mercury, Gemini ve Apolla programlan astronotlarn uzay uular esnasnda fizyolojik parametrelerinin salkl bir ekilde izlenmesini gerektiriyordu. Bu nedenle, bu alandaki cihaz ve sistemler zerindeki almalar younlatrld. nemli lde mali olanaklar bu alandaki almalara aktarld. Uzay-Tp programlan zerinde NASA'da yrtlen bu almalara ek olarak niversitelere ve hastahane aratrma nitelerine bu alandaki almalar desteklemek amacyla byk destek saland. Gnmzde hasta monitr amacyla kullanlmakta olan cihaz ve sistemlerin nemli bir ksm astronotlar iin gelitirilen sistemlerin uzants olarak ortaya kmtr. Biyotelemetre alanndaki gelimeler de NASA'daki almalar sonucu meydana gelmitir. 1960'l yllara ulaldnda mhendislik, ve tp alannda alanlar birbirlerini daha rahat anlamaya baladlar. Btn byk mhendislik kurululan, tp ve biyolojide mhendislik alt gruplarn kabul etti. niversitelerdeki aratrma programlarna paralel olarak ortaya eitli ekillerde Biyomhendislik ve Biyomedikal mhendislii programlan ortaya kt. Gnmzde hemen hemen tannm niversitelerin ve kolejlerin tmnde aralarnda baz farkllklar olan Biyomhendislik ve Biyomedikal mhendislii ismi altnda bu alandaki eitim ve aratrma faaliyetleri yrtlmektedir. Bu faaliyetlerin ierisinde Tbbi cihaz ve sistemlerin gelitirilmesi en arlkl alma alann oluturmaktadr.

1.6

1.4 FZYOLOJ

Canllarda vcut fonksiyonlarn inceleyen bilim dalma Fizyoloji denir. Fizyoloji, bu incelemeleri yaparken Fizik ve Kimya bilimlerinden yararlanr. Fiziksel metodlarn canl organizmaya uygulanmas Biyofizik, Kimyasal metodlarn uygulanmas ise Biyokimya Bilim dallarn meydana getirir. Fizyoloji terimini Aristoteles ortaya koymutur (Yunanca, fsis: tabiat, logos:bilim). Gnmzde Fizyoloji bilimi Fizik ve Matematik bilimlerinin geni ldeki katklaryla biyolojik olaylarn molekler seviyedeki temel prensiplerini de incelemektedir. Biyoloji, ksaca hayat anlatan bilim dal olarak tanmlanabilir. Biyoloji iki ana dala aynin-: a) Morfoloji : Canllarn biim ve ekillerini anlatr. Morfolojide aratrmalarn gzle veya mikroskopla yaplmalarna gre Anatomi ve Histoloji olarak ikiye aynin-. b) Fizyoloji: Canllarn ileyiini, yani organlarn grevlerini, birbirleriyle ilikilerini inceler. Vcudun normal almasyla ilgili parametrelere Fizyolojik Parametre veya Fizyolojik aret denir. Fizyoloji drt ana dala ayrlr. 1. Genel Fizyoloji. 2. zel Fizyoloji (insan Fizyolojisi bu gruptadr) 3. Karlatrmal Fizyoloji, 4. Uygulamal Fizyoloji (Klinikte kullanlan Fizyolojidir). Canl bir insandan alnan lmlerle, incelenen olay arasndaki ilikiyi kurabilmek iin insana ait Fizyolojik sistemler zerinde bilgi sahibi olmak gerekir. nsan vcudunda ok sayda elektriksel, mekaniksel, hidrolik, pnmatik, kimyasal, termal sistemler bulunmaktadr. Bu sistemlerin her biri d dnyayla (evre) ve birbirleriyle etkileim (haberleme, al-veri) halindedirler. oklu seviyeli (multilevel) bir kontrol ve haberleme sistemi yardmyla bu sistemler birok karmak fonksiyonlar gerekletirebilirler. Bu sistemler yardmyla insan, yaamn srdrmeyi, faydal beceriler elde etmeyi, kendine has ahsiyet ve davranlara sahip olmay ve neslinin idamesini salar. nsan organizasyonu hiyararjisinin eitli seviyelerinde lmler yaplabilir. rnein insan bir btn olarak (organizasyonun en yksek seviyesi) alrsak bu sistemin giri ve k byklklerinden bazlarn ekil (1.2)'de olduu gibi gsterebiliriz. Bu giri ve k byklklerinin bir ksmna lm amacyla kolayca ulalabilmesine karn, bazlarnn (konuma ve davran gibi) kalitatif olarak llmesi ok zordur.

1.7

ekil (1.2) nsann bir sistem olarak dnlmesi durumunda giri ve k byklkleri

Organizasyon hiyerarisinde bir sonraki sray vcdun temel (ana) Fizyolojik sistemleri oluturur (sinir, solunum, kalp ve dolam sistemleri gibi). nsann bir btn olarak kendi evresi ile haberleebilmesine benzer ekilde bu temel sistemlerde, hem kendi aralarnda ve hem de d evre ile haberleirler. Bu fonksiyonel sistemler alt sistemlere ve organlara ve bunlar da daha kk nitelere ayrlabilir. Bu kk nitelerde ayrlma ilemi hcre seviyesine ve hatta molekler seviyeye kadar devam edebilir. Biyomedikal enstrumantasyonda temel gaye bu ok eitli niteler arasndaki haberlemedeki enformasyonu lmektir. Eer organizasyon hiyerarjisindeki her seviyedeki tm deikenler llebilirse ve aralarndaki bantlar belirlenebilirse, beynin ve vcudun fonksiyonlar daha ak bir ekilde anlalabilir. niteler arasndaki bantlar bazen o derece kompleks ve o kadar ok nite arasnda olabilir ki, problemin zmnde bilinen teori ve yntemler yeterli olamaz. Problemin basitletirilmesi amacyla gelitirilen modeller ou kez bir ok kabul ve kstlamalar kapsar. Bu nedenle gelitirilen bu modellerin uygulama alanlar da olduka kstl kalmaktadr. Mhendislikte karakteristikleri bilinmeyen bir sistem genellikle bir drt ulu (siyah kutu - "black box") olarak gsterilir. Byle bir sistemin analizinde

1.8

amalanan, bu kutunun i fonksiyonlarn belirleyecek ekilde giri k bantlar dizisi elde etmektir. Bu amala sistemin giriine belli iaretler uygulanr. Yaayan organizma, zellikle insan, dnlebilecek en karmak sistemlerden biridir. Bu sistemde elektrik, mekanik, akustik, termal, kimyasal, optik, hidrolik, pnmatik ve dier bir ok alt sistemlerin birbirleriyle etkileim halinde fonksiyonlarn srdrdn biliyoruz. Bu sistemde ayn zamanda gl bir bilgi deerlendirme, eitli tipte haberleme ve ok eitli kontrol alt sistemleri de bulunmaktadr. Bu sistemin giri-k bantlar sistemin deterministik olmadn gsterir. Bu sonu byle bir sistemin incelenmesini daha da zor bir duruma sokar. Yaayan organizmada daha baka zorluklarla da karlalr. rnein, llecek byklklerin ou iin lm sistemine dorudan doruya kolay bir balant yapmak mmkn deildir. Bunun anlam baz byklklerin llmesi mmkn deildir. Bu byklklerin belirlenebilmesi ancak daha az dorulukla sonu veren ikincil yntemlerin kullanlmasn gerekli klar. Ayrca bu byklkler arasndaki yksek derecede etkileim, durumu daha da zor bir hale getirir. Bu etkileim nedeniyle, iki deiken arasndaki banty incelerken nc bir deikeni sabit tutmak mmkn olmaz. Baz durumlarda, nerenin giri ve nerenin de k olduunu bile belirlemek ok zordur. l dzeninin kendisi durumu daha da karmak bir hale getirir. lm sisteminin objeye uygulanmas sonucu obje doal koullardan ayrlmaktadr. l yaplan objenin, insan olmas nedeniyle daha baka kstlamalara da dikkat edilmelidir. lm ilemi, hastaya hibir ekilde yaam bakmndan tehlikeli olmamaldr. Ac, rahatszlk ve dier arzu edilmeyen durumlar oluturmamaldr. Bu kstlamalarn anlam aktr. Canl olmayan objeler zerinde uygulanan lm yntemleri aynen insanlara uygulanamaz. Bu glkler nedeniyle ilk bakta yaayan organizmaya (canl siyah kutu) ait byklklerin llmesi ve analiz edilmesi mhendislik asndan imkansz gibi grnebilir. Fakat insan vcuduna ait bantlarn llmesi ve analiz edilmesi alannda alan kimseler bu sorunu zmek zorundadrlar. Biyomedikal Mhendislii alannda alanlarn grevi, tp alannda alan personele, canl insana ait byklklerin anlaml ve gvenilebilir ekilde elde edilmesini salamaktr. 1.5 NSAN - ENSTRUMANTASYON SSTEM Yaayan organizmalarla (zellikle insanla) ilgili byklklerin llmesinde, lm sistemiyle subje arasndaki etkileim nedeniyle, zerinde lm yaplan

1.9

insann da lm sisteminin bir paras olarak nazara alnmas gerekir. Bunun anlam, llen byklklerin gerek byklkleri gsterebilmesi iin yaayan organizmann i yaps ve zellikleri, lm sisteminin tasarm ve uygulanmas srasnda nazara alnmaldr. zerinde lm yaplan insan organizmas ve lm yapan l sistemi ile birlikte oluan tm sisteme, nsan-Enstrumantasyon Sistemi ad verilir. Bir insan-enstrumantasyon sisteminin blok diagram ekil (I.3)'de gsterilmitir. Bu sistemdeki temel bloklar herhangi bir enstrumantasyon sistemindeki temel bloklarn ayndr. Aradaki tek fark zerinde lm yaplan subjenin insan olmasdr. Sistem aadaki bloklardan oluur: a. Subje: zerinde lm yaplan canl organizma. Bu genellikle insandr. b. Uyanc : Baz lmlerde bir d uyarcya kar gsterilen tepkinin llmesi istenir. Uyary reten ve subjeye uygulanmasn salayan nite bu sistemin temel paralarndan biridir. Uyarma, grsel (bir n parlamas), ses veya sinir sisteminin bir ksmnn elektriksel uyarlmas eklinde olabilir. c. Dntrc : Dntrcler, llen bykl elektriksel iarete evirmek amacyla kullanlr. Dntrlen byklk, scaklk, basn, ak, veya herhangi bir fizyolojik byklk olabilir. Dntrc k daima elektriksel

ekil (1.3) nsan-Enstrumantasyon sistemi

bir iarettir. Olaylar arasndaki ilikilerin incelenmesi istendiinde birden fazla

1.10

dntrc kullanlabilir. d. aret ileme: Bu nitede iaret ilenir (rnein kuvvetlendirilir). Bu nite, dntrc kndaki iaretin, grntleme ve kaydetme nitelerine uygulanabilmesini salamak amacyla iaret zerinde yaplmas gerekli ilemleri gerekletirir. e. Grntleme nitesi: Bir nceki nitenin kndaki iaretin anlaml olabilmesi iin kolayca alglanabilen bir formda olmas gerekmektedir. Bu nitenin k genellikle grnt veya ses eklindedir. Grntleme nitesinde llerin srekli saklanmasn salamak amacyla bir grafik kaydedici de bulunabilir. f. Kaydetme, veri ileme ve gnderme nitesi: Daha sonra kullanmak veya baka bir yere gndermek amac salayan nite, sistemin en nemli nitelerinden biridir. Bilgilerin otomatik depolanmas ve/veya ilenmesinin istenmi olduu durumlarda veya lm sisteminde bilgisayar kullanlm olmas durumunda gerek zamanda ("on-line") alan bir bilgisayar bu sistemin bir paras olabilir. 1.6 DNTRC ZELLKLERNN LM ZERNE ETKLER Dntrc, lme dzeninde hem hasta hem de lme sistemiyle temas halindedir. Bu nedenle dntrcnn hem hastay hem de l aletlerini nasl etkilediinin incelenmesi gerekir. Bir dntrcnn almasn belirleyen alt tasarm parametresi aada belirtilmitir; - rnek Yklenmesi ("sample loading"), - k Empedans, - Snm ("damping"), - Frekans Cevab, - Dorusallk, - Grlt. - rnek Yklenmesi: rnek yklenmesi, dntrcnn, zerinde lm yaplan obje zerine yapt etkidir. deal olarak bir dntrc, dntrmeye alt bykl hi bir ekilde deitirmemelidir. Fizyolojik deikenlerin kayna mekanik ya da kimyasal olduundan dntrc, obje zerinde en az mekanik ve kimyasal etkiyi gstermelidir. Eer mekanik diren yksek ise, dntrcnn duyarl azalr ve elde edilen lmler, llen parametrenin deimelerini salkl olarak belirtmez. Doal olarak bir dntrcnn mekanik direncinin drlebilecei bir alt limit bulunmaktadr. Eer bu snrn altna inilirse o zaman dntrc ar

1.11

duyarll dolaysyla hastann en ufak kas hareketleriyle yanltc k iaretleri verebilir. Her tip dntrc iin bu gibi yanltc sonular dourmayacak uygun bir rnek ykleme direnci aralklar vardr. Bu deerler kullanldnda ne fizyolojik parametre bozulmaya urar ne de evreden anlamsz grltler alglanr. Objeden alglanan iaretin elektriksel kkenli almas durumunda dntrc olarak elektrod kullanlr. Elektrodun deri ile temasta olmas nedeniyle baz nlemlerin alnmas gerekir. nsan vcudu byk bir kimyasal ilemler dzenei olarak dnlebilir. Eer vcudun kimyasal zellikleri elektrodun kimyasal zellikleriyle olumsuz ynde etkilenirse o zaman her bakmdan sorunlu durumlar ortaya kabilir. Bu sorunlar, elektrod direncinin artmasyla rnek yklemesinde olumsuz bir deiiklikten, elektroliz yoluyla insan vcudunun iine zararl maddelerin salverilmesine kadar tehlikeli durumlar olabilir. Bu elektroliz sonucu, hastahane evrelerinde, metal zehirlenmesi ya da organik toksisite ad ile tannr. Vcutla temas eden ya da vcudun iine yerletirilen elektrodlar ne ok aktif olan ve gevek kimyasal balan bulunan metal bakrdan, ne de ok sk kimyasal balan bulunan metal platinden yaplmaldr. Bakr elektrodlar her ne kadar en az grltl olmalarna ve elektriksel zellikler asndan da olduka kararl olmalarna karn kimyasal bakmdan yksek aktiviteli olmalar nedeniyle seyrek kullanlmaktadr. Dier yandan platin elektrodlar vcudun kimyasal zelliklerinden etkilenmedii halde, grlt kapma ve elektrik zelliklerinin tutarszl yznden ender kullanlr. Ancak, eer bir elektrod hastann vcudu iinde uzun bir sre (rnein bir ka gn) kalacaksa o zaman platin elektrod kullanlr. nk bu durumlarda kimyasal kararllk dier her trl zellikten daha nemli olmaktadr. Genelde, gerek deri yzeyine gerekse vcut iine yerletirilecek elektrodlar gm-gmklorr alamndan yaplr. Bu alamn, grlt kapma, elektriksel ve kimyasal kararllk asndan en dengeli bir alam olduu saptanm bulunmaktadr. - k Empedans : Dntrcnn k empedans, iaret ileme biriminin giri empedansyla uyumlu olmaldr. aret ileme birimi ou sistemlerde bir kuvvetlendiricidir. Dolaysyla dntrcnn k empedans ve kuvvetlendiricinin giri empedans arasndaki iliki nemlidir. Elektronik devrelerde en byk g aktanm iin, sren cihazn k empedansnn srlen cihazn giri empedansnn elenii olmaldr. Ancak dntrc olarak bir elektrod kullanlmas durumunda elektrodun k empedans, kuvvetlendiricinin giri empedansna eit olmas istenmemektedir. Eer empedanslar eitse elektrodun iinden ve cihaz zerinden hasta ynnde veya ters ynde bir akm

1.12

akabilir. Bu istenmeyen elektrod akm kimyasal reaksiyonlar hzlandrabilir ve ek grlt iaretleri retebilir. Bundan dolay dntrcnn k empedansnn kuvvetlendiricinin giri empedansna gre dk deerde olmas istenir. Bu ekilde kuvvetlendirici gerilim deimelerini sezebilir ve akmn akmasn nemli lde nler. Bu durumda kabul edilen en kk empedans oran 10: l'dir. Yani kuvvetlendiricinin giri empedans, elektrodun k empedansnn en az 10 kat olmaldr. Bu deerlerde kk bir elektrod akm bulunabilir. En byk oran ise 1.000.000:1 orandr. Bu deerlerde grlt kapma ve evreden etkilenme olaylar bagsterir ki bunlar da arzulanmayan durumlardr. Elektrodlarn deri yzeyine ya da vcut iine yerletirildikleri birok uygulamada kuvvetlendiricinin empedans 20 ile 80 Mohm arasnda seilmektedir. - Snm: Dntrcnn, fizyolojik olay aslna sadk kalarak izleyemedii durumlarda eitli snm durumlar sz konusudur. farkl snm durumu vardr. Kritikalt snm: Kritikalt snml bir dntrc darbe ya da basamak biiminde bir giri iaretine hzla cevap verebilir, ancak bir tepe deerinden sonra snml salnmlar gstererek k iaretini oluturur. Bu durumda dntrcnn frekans cevab sistemin frekans cevabndan daha byktr. Kritikst snm: Kritikst snml bir dntrc, darbe ya da basamak biiminde bir giri iaretine ok yava cevap verir. Hi bir ekilde ama ve salnm olumaz. k iareti ancak uzun bir gecikmeden sonra kararl durumuna gelir. Dntrc kritikalt snml ise frekans cevab dk olur ve bylece btn enstrmantasyon sisteminin frekans cevabnn azalmasna neden olur. Kritik snm: Kritik snml bir dntrc arzulanan bir dntrcdr. Ne hzl ne de an yava cevap verir. Salnm ya da ama olmad gibi k iareti giri iaretini en yakn biimde izler. - Frekans Cevab: Dntrcnn frekans cevab, snm miktarna dorudan baldr. Eer dntrcnn frekans cevab fizyolojik olayn band geniliinden dk ise bu olay hakknda bilgi nemli derecede kaybolur. Eer frekans cevab olayn band geniliinden byk ise o zaman da fizyolojik olayla ilgisi olmayan bir takm ilgisiz iaretler (grltler) de sezilerek anlamsz sonular ortaya kabilir. Dntrcnn frekans cevab, sezebildii ve cevap verebildii frekans band ile tanmlanr. Dolays ile incelenecek fizyolojik olayn frekans, dntrc tasarmnda gz nnde bulundurulur. Eer fizyolojik olay yava ve sinzoidal bir dalga biiminde ise, rnein

1.13

elektroensefalografde olduu gibi, iaretin kapsad frekans band dar olur. Buna gre dntrcnn band genilii de dar olmaldr. Dier yandan kan basncn izlemede olduu gibi daha geni bir frekans aral sz konusu ise dntrcnn band genilii daha byk olmaldr. - Dorusallk: Dorusallk, dntrc k iaretinin dntrc giriindeki fizyolojik iareti izleme yeteneini etkileyen bir zelliktir. Dntrcnn gei karakteristii dorusal ise dntrc kndaki elektriksel iaret, fizyolojik iaretin benzeri olacaktr. Dolays ile dorusallk, dier bir deyile lineerlik, dntrclerde aranan nemli bir zelliktir. Baka bir deyile fizyolojik iaretteki % olarak bal deime, dntrc knda ayn miktarda deime oluturacaktr. Dntrclerin salamas arzu edilen bu zellik, kullanm dinamiklerini nemli lde kstlar. Dntrc ancak dar bir blge ierisinde lineer alabilir. Dntrclerin lineer olduu blge, dntcnn tipine ve kullanld sistemin zelliklerine baldr. - Dntrc Grlts: Dntrc grlts ok nemli bir sorundur. ayr grlt kayna vardr. Fizyolojik grlt, termal grlt ve evre grlts. Bu grlt iaretlerinin ortak yan, bunlarn, istenmeyen ve lme dzeninin kalitesini olumsuz ynde etkileyen iaretler olmasdr. Fizyolojik grlt, dntrcnn alglayp lmeye alt fizyolojik deikenin doal frekansna yakn frekanslarda meydana gelen dier fizyolojik deimeleri sezmesinden kaynaklanr. Bu gibi grltler, kas titreimi, vcut uzuvlarnn hareket etmesi ve dier organlarn faaliyetleri gibi durumlarda ortaya kar. Bu grlty azaltmann tek aresi elektrodlarn hassas bir ekilde doru yerletirilmesi ve hastann hareketsiz kalmasnn salanmasdr.
1.7 MEDKAL LM SSTEMLERENN DNAMK KARAKTERSTKLER

Vcut scakl gibi zamanla ok yava deien byklkleri lmek amacyla gerekletirilmi medikal lm sistemlerinin says bir ka gemez. Genellikle llen fizyolojik parametreler zamanla deiim gsterirler. Bu nedenle bu parametreleri len sistemlerin dinamik karakteristiklerinin incelenmesi gerekir. Bir medikal lm sisteminin birka farkl grevi gerekletiren bloklardan olutuunu biliyoruz. Bu blok zincirin ierisinde dinamik bakmndan kstl bir nite varsa, tm sistemin dinamii de bu nitenin zincir ierisindeki varl nedeniyle kstlanm olur. Byle bir lm zincirinde kstlamay genellikle

1.14

dntrc niteler ve varsa kateter oluturur. Sistemleri, genel olarak, dinamik davranlarn asndan, sfrnc, birinci ve ikinci mertebeden sistemler veya dzenler olarak incelemek olaan olmutur. a) Sfrna mertebeden dzenler: Sfrnc mertebeden bir dzenin transfer fonksiyonu, (1.1) bantsyla belirlidir. Burada ao ve bo dzenin fiziksel ve elektriksel parametrelerinin belirledii sabitlerdir. X(jw) ve Y(jw) ise srasyla frekans domeninde giri ve k byklkleridir. K, statik duyarllk olarak isimlendirilir. Tm frekanslar iin, k iaretinin genliinin giri iaretinin genliine orannn sabit olmas dolaysyla gerek genlik ve gerekse faz bakmndan k iaretinde bir bozulma meydana gelmez. Bu nedenle sfrnc mertebeden dzenlerin dinamik karakteristikleri idealdir. ekil (1.4)'de, sfrnc mertebeden bir dzene rnek olmak zere bir lineer potansiyometrenin karakteristikleri gsterilmitir.

ekil (1.4) Sfrnc mertebeden bir dzene rnek olarak lineer potansiyometre ve karakteristikleri

1.15

b) Birinci mertebeden dzenler : Dzende tek bir enerji depolayan elemann bulunmas durumunda giri ve k arasndaki bant,
(1.2)

bants yardmyla, (1.3) olarak elde edilir. Burada T = a1/ao zaman sabiti, sistemin fiziksel ve elektriksel parametrelerinin belirledii sabitlerden bir tanesidir. ekil (1.5)'de grld gibi bir RC alak geiren filtre devresi birinci mertebeden bir dzene rnek olarak verilebilir. wn, sistemin ke frekans olarak, wn= l/ =1/RC eitlii ile belirlenir.

ekil ( 1 . 5 ) Birinci mertebeden bir dzene rnek olarak alak geiren bir filtrenin karakteristikleri

1.16

c) kinci mertebeden dzenler: kinci mertebeden dzenlerin dinamik cevaplan ikinci mertebeden bir diferansiyel denklem yardmyla hesaplanabilir. (1.4) Burada ao, a1, a2, ve b0, dzenin fiziksel ve elektriksel parametreleriyle belirleyen sabitlerdir. Medikal dzenlerin ou ikinci veya daha yksek mertebedendir. Yksek mertebeden dzenler, baz basitletirmelerin yaplabilmesi durumunda ikinci mertebeden dzen olarak ifade edilebilirler. ekil (1.6)'da gsterilen ve mekanik kuvvet lmek amacyla kullanlan dzen ikinci mertebeden dzene tipik bir rnektir.

ekil (1.6) kinci mertebeden bir dzene rnek olarak kuvvet len yay dzeni ve karakteristikleri

1.17

ekil (1.7) Transfer fonksiyonu ikinci dereceden olan bir kateterin frekans cevabnn azalmasyla giriteki kan basnc eklinin nasl bozulduu grlmektedir. Kateterin boyu 1 m olup d, kateterin apn gstermektedir.

1.18

Ekinci mertebeden bir dzenin transfer fonksiyonu,

(1.5) olarak elde edilir. Burada, wn ve srasyla sndrlmemi tabii frekans ve snm katsays olarak isimlendirilir.

(16)

ekil (1.7)'de, snm (sndrme) katsays <1 olan bir su dolu kateterin, kanbasnc erisini nasl bozduu gsterilmitir. Su dolu kateter damarn iersine sokulmu, br u ise bir basn dntrcsne balanmtr. Kateterin uzunluu ve i ap, wn ve y belirlemektedir. Kateterlerin boyu genelde 1 m kadar olup aplan ise 5 mm den 0.3 mm'ye kadar deimektedir. ekil (1.7.a)'da lm yaplan noktadaki basn deiimi gsterilmitir. ekil (1.7)'de, b'den h'ya doru sralanan ekillerde, kateterin i ap artmakta ve dolaysyla byyp, f0 klmektedir. n'in klmesi sonucu kateterin dier ucundaki basn deiiminin ne derece bozulduu, zellikle ekil (1.7.h)'daki eride ok belirgin bir ekilde grlmektedir. ekil (1.8)'de, ikinci mertebeden bir dntrcnn giriine basamak eklinde bir iaret uygulanmas durumunda kta elde edilen normalize iaret, snm katsaysnn; a. <1 (kritik alt snm), b. =1 (kritik snm) ve c. >1 (kritik st snm) deerleri iin gsterilmitir. ekil (1.9)'da ise gene ikinci mertebeden bir dntrcnn giriine frekans deien bir iaret uygulanmas durumundaki kazan-frekans karakteristii, nn hali iin gsterilmitir. Dey eksende kazan, orta frekanslardaki kazanca gre bal olarak verilmitir. Yatay eksende ise frekans, wn sndrlmemi konumdaki frekansa gre bal olarak verilmitir. Dntrlecek iarete ait frekanslarn mmkn mertebe karakteristiin dz

1.19

ksmlarnn ierisinde kalm olmasnn, dntrme ileminin salkl yaplabilmesi asndan gereklilii aktr.

ekil (1.8) Transfer fonksiyonu ikinci mertebeden olan bir dntrcnn giriine basamak eklinde bir iaret uygulandnda normalize k iaretinin <1, =l ve >1 olmas durumundaki deiimi

ekil ( 1.9 ) Transfer fonksiyonu ikinci mertebeden olan bir dntrcnn <1, =l ve >1 olmas durumlarnda bal kazan-frekans karakteristikleri

KNC BLM

BYOELEKTRK ARETLERN OLUUMU

2.1 GR Vcudu oluturan sistemler, eitli fonksiyonlarn gerekletirirken baz iaretler retir. Biyolojik iaret veya biyoelektrik iaret ad verilen bu iaretler ou kez alttaki karmak biyolojik yapdan darya kolay anlalabilir bilgileri tamazlar. Vcut iindeki eitli olaylar incelemek iin bunlarn ilenmeleri ve yorumlanmalar gerekmektedir. Biyoelektrik iaretler, sinirsel iletim, beyin, kalp, eitli kas hareketleri ve benzeri vcut sistemleriyle ilgilidirler. Bir ksm hcrelerdeki elektrokimyasal olaylarn sonucu iyonik akmlar oluur. Bu akmlardan, elektrodlar yardmyla alglanp iaret ileme ilemlerinden geirildikten sonra eitli hastalklara tan konmasnda (tehisinde) yararlanlmaktadr. Vcutda elektriin retildii fikri, ilk olarak 1786 ylnda talyan Anatomi Profesr Luigi Galvani tarafndan ortaya atlmtr. Galvani, yapt deneylerle bir kurbaa bacandaki elektriksel aktiviteyi incelemeye almtr. Sonraki yzylda bu konuda birok alma yaplm, fakat 1903 ylnda Hollandal Fiziki William Einthoven'in telli galvanometreyi bulmasna kadar bu elektriksel aktivitenin pratik bir uygulamas yaplamamtr. Elektronikteki gelimeler ve Fizyolojik alandaki almalar, biyolojik iaretlerin ilenmesi ve deerlendirilmesi alannda yeni ufuklar amtr. 2.2 HCRELERDE ELEKTRKSEL AKTVASYON Hcre, canllarn bamsz olarak yaamn srdrebilen en kk parasdr. Hcre, "nucleus" olarak isimlendirilen ekirdek, sitoplazma denilen hcre gvdesi ve sitoplazmay evreleyen bir hcre membranndan (zarndan) oluur, ekil (2.1). Hcrelerde elektriksel iaretler, hcrenin uyarlabilme zellii

2.2

nedeniyle oluur. Hcrenin uyarlabilme zellii belli bir tip hcreden baka bir tip hcreye nemli lde deiir. Sinir ve kas hcreleri en byk uyarlabilme zelliine sahiptirler. Bu tip hcrelerin membranlarnn bir ksm eik seviyesi olarak isimlendirilen bir deerin zerindeki bir iaret ile uyarlacak olurlarsa bu uyarma btn hcreye yaylr. Uyarma ekli elektriksel, kimyasal, optik, termal veya mekanik olabilir. Vcut hcrelerinin ierisindeki sv intraselller sv, darsndaki ise ekstraselller sv adn alr. Bu svlarn bileimleri birbirlerinden ok farkldr. Hcrelerin normal fonksiyonlarn gerekletirebilmeleri iin gerekli besin maddeleri ve dier maddelerin hcrelere geii, hcreler arasnda dolaan ve klcal damarlarn duvarlarndan kolayca geerek kan svs ile karabilen ekstraselller sv yardmyla olur. ekil (2.2)'de, her iki svnn bileimleri gsterilmitir.

ekil (2.1) Hcrenin ematik gsterilii

ekil (2.2) ntraselller ve ekstraselller svlarn kimyasal bileeni

2.3

2.3 MEMBRAN POTANSYEL OLUUMUNUN BAST AIKLANMASI Vcudumuzdaki hcrelerin tmne yaknnn zarnda membran potansiyeli oluur. Sinir ve kas hcreleri gibi hcreler ise uyarlabilme zelliine sahiptir. Bu hcreler membranlar boyunca darbe eklinde deien elektrokimyasal deiimleri iletebilmektedir. Bez hcreleri gibi dier bir takm hcrelerde ise membran potansiyelinin deiimi, uyarlabilir hcrelerde grlen ekilde olmamakla beraber bu hcrelerin bir ok fonksiyonlarn kontrol bakmndan ok nemlidir. Membran, ortasnda lipidlerin yer ald 75-100 kalnlnda ift lipid tabakasndan oluan dinamik bir yapdr. ift lipid tabakasnn kalnl kabaca 45 'dur. Membran iinde baz blgelerde 80-85 kalnlnda protein blgeleri bulunur. Membran, hcrenin evresini kaplayan bir duvar olarak hcrenin i ve d ksmn ayrr ve geirgenlik (permeabilite) engeli olarak alr. Hcreye gireni, kan kontrol eder ve bylece aktif ve pasif membran iletimini gerekletirir. Hcreye gelen tm kimyasal (hormonal) ve elektriksel (sinirsel) enformasyon membran yolu zerinden hcreye ulaa. Hormonlar membrandaki reseptrlere etki ederek etkilerini hcreye ulatrrlar. Birok ila etkilerini ancak membran ile temas ettikten sonra gsterir. Enzimlerin ounun aktiviteleri membranda olmaktadr. Hcrenin davran bozukluklarnda, genellikle membranda bozulmalar olur. rnein kanserde tmr hcresi kontakt inhibasyon kuralna uymaz. Bu kurala gre birbiriyle fiziksel olarak temas eden hcreler birbirleriyle haberleebilmekte, hareketi, bymeyi ve remeyi durdurabilmektedirler. Kanserli hcrelerde bu ilem gereklemediinden reme devam eder. Hcrenin elektriksel aktivitesi asndan bakldnda hcrenin dnda ve iinde yer alan sv bileimleri arasnda temel fark, hcre dnda Na+ ve Cl' iyonlar saysnn hcre iine nazaran fazla, K+ iyonlar saysnn ise az olmasdr. Hcre membranndan eitli maddelerin gemesini salayan iki temel mekanizma difzyon ve aktif rransport olaylardr. a. Difzyon (pasif gei-transport): Maddelerin yksek konsantrasyondan alak konsantrasyona doru membran geme olaydr. Bu olayda etkili olan sadece bahis konusu maddenin kinetik enerjisidir. b. Aktif tama (aktif rransport) : Maddelerin alak konsantrasyondan yksek konsantrasyona doru membran gemesi olaydr. Bu olayn olabilmesi iin gerekli enerji kayna metabolik enerjidir. Maddeler, bir takm kimyasal reaksiyonlar yolu ile enerji tketimi sayesinde belirli tayc maddeler tarafndan tanarak membran geerler. Baz maddelerin hcre iinde daha yksek

2.4

konsantrasyonda tutulmas gereklidir. Buna rnek olarak K+ iyonlarn verebiliriz. Baz maddelerin (rnein Na+) ise hcre dndaki konsantrasyonlarnn daha fazla olmas gereklidir. Vcudun eitli blmlerini incelediimizde aktif transport yardmyla hcre zarn, Na+, K+ iyonlarna ilaveten Ca-, Fe-, H-, I- v.b. iyonlarla eitli ekerler ve amino asitlerin getiini grrz. ekil (2.3)'dc aktif transport olaynn nasl gerekletirildii gsterilmitir. Tama esnasnda tayc aralar kullanlmaktadr. S, aktif transport ile tanacak maddeyi gstermektedir Zann d yznde C, tayc ile birleip birlikte zarn i yzne giderler. Burada S, C'den ayrlp hcre iine geer, C ise geri dner. Gereken enerjiyi ATP salamaktadr.

ekil (2.3) Aktif transport olaynn ematik gsterilii

Vcut z svsndaki en nemli iyonlar Sodyum (Na+), Potasyum (K+) ve Klor (Cl-) iyonlardr. Uyarlabilen hcrelerin membranlar Potasyum ve Klor iyonlarnn hcre iine gemesine izin vermesine ramen Sodyum iyonlarnn geiine engel olur. Sodyumun hcre iine kolay geememesi sonucu iki dunun ortaya kar; 1) Hcre iindeki Sodyum iyonu younluu dardakinden ok azdr ve Sodyum iyonlar pozitif ykl olduundan hcre d iine gre daha pozitif olacaktr; Elektriksel yk dengesini salamak amacyla pozitif ykl Potasyum iyonlarnn hcre iine girmeleri hcre ii Potasyum konsantrasyonunun darya gre artmasna neden olur. yon ak denge durumuna ulanca membranda ii dna gre negatif ve iyon konsantrasyon farklaryla belirlenen bir gerilim oluur, ekil (2.4). Bu membran potansiyeline, dinlenme potansiyeli denir ve membran uyarlana kadar sabit kalr. Mikroelektrodlarla yaplan lmlerde hcre d pozitif olmak zere membrann ii ve d arasnda deeri-90 m V olan ve -60 mV ila -100 mV arasnda (rnein -90 mV) deien bir gerilim llr.

2.5

ekil (2.4) Dinlenme potansiyeli ile kutuplanm hcre

Hcre membrannn bir blm, bir iyonik akm darbesi veya dardan uygulanan enerji ile uyarldnda membrann Na iyonlarna olan geirgenlii artar ve sodyum iyonlar hcre iine akmaya balar. Sodyum iyonlarnn hcre iine doru ak bir iyon akm dourur ve membrann sodyuma gsterdii direnci daha da azaltr. Sodyum iyonlar hcre iine akarken potasyum iyonlar da dar karlar, fakat onlarn hareketi sodyum iyonlarna gre olduka yavatr. Sonu olarak hcre ii dna gre biraz pozitif olur (- 20 mV kadar), ekil (2.5). Bu potansiyel deiimine aksiyon potansiyeli, hcreye depolarize hcre ve olaya da depolarizasyon denir. Yeni bir kararl durum salanp sodyum iyonlarnn membrandan geii durduktan sonra, artk sodyuma kar membran direncini kracak bir iyon akm mevcut deildir. Membran (zar), tekrar seici iletken duruma ve Sodyum Pompas ad verilen aktif bir iyon pompas yardmyla da hcre tekrar dinlenme durumuna dner. Bu olaya repolarizasyon ad verilir. Aktif iyon pompann nasl alt tam olarak anlalamamtr.

ekil (2.5) Hcrenin depolarizasyonu

2.6

td : Depolarizasyon sresi tr : Repolarizasyon sresi ta : Toplam aktivasyon sresi te : Minimum uyan sresi
ekil (2 6) Aksiyon

olmasna ramen, yk ve younluk gradyanlar, bu ite, yksek enerjili Fosfatlarn yardm olduunu ortaya koymaktadr. ekil (2.6)'da, tipik bir hcre aksiyon potansiyelinin ekli gsterilmitir. Hcrenin uyarlabilmesi uyan akmnn genlik ve sresine (t'ye) baldr. Normal olarak bu sre minimum uyan sresinin zerinde (t > te) olmaldr. Uyan darbesinin suresi uzun olmad takdirde genlii byk olmaldr. Uyan ile membran potansiyeli -90 m V'luk dinlenme seviyesinden -60 mV civarndaki eik seviyesine ulatnda uyan kesilse bile depolarizasyon devam eder. +20 mV'luk aksiyon potansiyelinden sonra hcre tekrar dinlenme durumuna dner. Toplam aktivasyon sresi (depolarizasyon + repolarizasyon sresi) sinir ve kas hcrelerinde 1 ms kadar kk olabildii halde kalp kaslarnda genellikle bu sre 150-300 ms kadardr. Eik deerinden kk deerli uyanlarda aksiyon potansiyeli olumaz. Eik deerde veya daha yksek deerdeki uyanlarda ise aksiyon potansiyelinin genlii sabittir. Bu olaya, ya hep - ya hi prensibi denir. Bir aksiyon potansiyelinin retilmesinden sonra ksa bir sre iin hcre ikinci bir uyarya cevap veremez. Mutlak beldeme suresi ("absolute refractory period") denilen bu sre sinir hcrelerinde 1 ms kadardr. Mutlak bekleme sresinden sonra hcrenin daha kuvvetli bir uyarya cevap verebilecei bal bekleme sresi ("relative refractory period") vardr. Bu bekleme srelerinin son gerilimlerden dolay olduu sanlmaktadr. Hcre iindeki ve dndaki iyon younluklar bilindiine gre Nemst denklemi yardmyla membran potansiyeli hesaplanabilir. Membrann elektriksel

2.7

modeli ekil (2.7)'de gsterilmitir. Dinlenme durumunda membran potansiyeline katkda bulunan en nemli iyon potasyum iyonudur ve onun iin Nernst denklemi, (2.1) yardmyla bulunur. Burada n, K'nn valans, Ko, ve Ki srasyla hcre dndaki ve iindeki iyon younluu (mol/lt); R, niversal gaz sabiti; T, mutlak scaklk (K); ve F, Faraday sabitidir. Dinlenme durumunda Na iyonlarnn katks ENa ise 62mV olarak bulunur. ekil(2.7)'de gsterilen edeer devre yardmyla dinlenme durumunda hcre iinin dna gre -90mV depolarizasyon durumunda ise +20mV olduu hesaplanabilir.

ekil (2.7) Hcrenin elektriksel modeli

Daha gereki bant ise Goldman (1943) tarafndan gelitirilmi ve sonradan baz deiikliklere uram olan,

(2.2) denklemidir. Burada E, denge durumundaki (membrandan akan akm sfr iken) membrann iki taraf arasndaki dinlenme potansiyeli; P ise, membrann iyon geirgenlik katsaysdr (permeabilite).

2..8

A) Aksiyon Potansiyelinin Yaylm: Bir hcre uyarlp aksiyon potansiyeli rettiinde iyon akm akmaya balar. Bu olay komu hcreleri de uyarabilir. Uzun aksonlu sinir hcrelerinde aksiyon potansiyeli aksonun uzunluuna gre ok ksa bir ksmnda meydana gelir ve her iki yne yaylr. Tabii durumda bir sinir hcresi yalnz giri ucuna yakn bir yerden uyarlr. Aksiyon potansiyeli hcre boyunca yaylrken bekleme srelerinden dolay nce uyarlm blge yeniden uyarlmaz. Bylece yaylma tek ynl olmu olur. ekil (2.8).

ekil (2 8) a) Aksiyon potansiyeli lm dzeni, b) aksiyon potansiyelinin zamana gre deiimi ve c) aksiyon potansiyelinin yaylm {Thomas, k. -41)

Uyarnn yaylma hz hcrenin tipine ve sinir lifinin kalnlna gre deiir, Sinirlerde normal hz 20-140 m/s dir. Kalp kaslarnda hz ok daha kk olup, 0.2-0.4 m/s kadardr. Kalbin atriyumu ile ventrikl arasndaki gecikme liflerinde (AV dmnde) ise yaylma hz 0,03 - 0,05 m/s kadar kk olmaktadr. Genellikle iletken sv (vcut zsvs) ierisine gml olan hcrenin aksiyon potansiyelleri hcre dndan llr. letken hacminin boyutlar hcreninkine gre ok byktr. Hcre dndan yaplacak lmde llen

2.9

gerilim, ortamn iletkenliine, elektrodlarn kaynaktan uzaklna ve membran etrafndaki potansiyel deiiminin ikinci trevine bal olup, ekli trifaziktir. Tek bir sinir hcresi yerine birok sinir lifinden (akson) meydana gelen sinir gvdesi dikkate alndnda tek lifinkine benzer bir deiim elde edilir. Kaynaktan uzaklatka aksiyon potansiyelinin genlii azalr ve yksek frekans bileenleri de kaybolur. Hcre dndaki bir elektrod ile baka bir referans elektroduna gre lm yapldnda, dinlenme durumunda 0 mV, depolarizasyon ve repolarizasyon srelerinde ise iki fazl bir gerilim elde edilir. Birden ok hcrenin uyarlmas durumunda ise her bir hcrenin tek bana oluturduu gerilimlerin toplam elde edilir . Uyan, bir hcre grubuna ayn anda gelirse ekil (2.9)'daki durum meydana gelir. Kmedeki btn hcrelerin beraber uyarlmas durumunda depolarizasyon hepsinde hemen hemen ayn zamanda olmasna ramen repolarizasyon rastgele olup, hepsinde deiik zamanlarda oluur. Fakat her iki olayda membran geen iyon saylarnn ayn olmas nedeniyle, toplam depolarizasyon ve repolarizasyon alanlar birbirine eittir (yklerin sakinimi prensibi). ekil (2.10)'da ise bir hcre kmesindeki hcrelerin farkl zamanlarda uyarlmalar sonucunda elde edilen toplam etki grlmektedir. Bu durumda, depolarizasyon ve repolarizasyon sreleri birbirine kabaca eit olabileceinden, depolarizasyon ve repolarizasyon genlikleri de buna gre birbirine, bir nceki durumda olduundan, daha yakn olacaktr.

ekil (2.9) Bir hcre kmesinde hcrelerin ayn sinir kknden ayn anda uyarlmas

2.10

ekil (2.10) Bir hcre kmesinde hcrelerin farkl zamanlarda uyarlmas

B) Biyoelektrik Potansiyellerin llmesi: Biyoelektrik potansiyelleri lebilmek iin iyonik potansiyel ve akmlar elektriksel potansiyel veya akma dntren dntrclere ihtiya vardr. Byle bir dntrc iki elektrodtan meydana gelir ve elektrodlarn uygulandklar noktalar arasndaki iyonik potansiyel farkn ler. Her bir hcrenin rettii bireysel aksiyon potansiyellerini lmek imkansz deilse de baz zel uygulamalar dnda ok zordur. nk hcre iine hassas olarak elektrod yerletirilmesi gerekmektedir. Biyopotansiyellerin en genel lme yntemi, vcut yzeyinden yaplan lmlerdir. Bu durumda alttaki birok hcrenin aksiyon potansiyellerinin yzeye gelen toplam llmektedir. Baz lmlerde ise bir kasa, sinire veya beyinin belirli blgelerine batrlan ine elektrodlar yardmyla lm yaplr. Biyopotansiyellerin vcut yzeyine nasl ulatklar kesin olarak bilinmemektedir. Ortaya birok teori atlmtr. Kalbin elektriksel potansiyellerinin izah iin ortaya atlan ve nispeten gereki grnen teoriye gre, yzeyden llen potansiyel, alttaki bireysel aksiyon potansiyellerinin kendilerinin deil fakat birinci trevlerinin toplamdr. lm metodu ne olursa olsun, biyoelektrik potansiyellerin olduka iyi bilinen dalga ekilleri mevcuttur. Bir fizyolojik iaretin zamann fonksiyonu olarak ifadesi, o dalga eklinin ait olduu organn latince isminin sonuna gram szc eklenerek, bu iareti alglamak amacyla kullanlan l aleti ise graf szc eklenerek yaplr. aretin elektrik kkenli olmas durumunda ise kelimenin bana elektro gelir. rnein kalbin elektriksel aktivitesi sonucu ortaya kan dalga ekline elektrokardiyogram, onu len alete ise elektrokardiyograf denir.

2.11

2.4 MEMBRAN POTANSYELNN AYRINTILI AIKLANMASI Membrann ularnda oluan gerilim drt temel bant yardmyla hesaplanabilir:
(2.3)

parack difzyonunu karakterize eden Fck Kanunu, (2.4) bir elektriksel alanda ykl paracklarn srklenmesini belirten Ohm Kanunu, (2.5)

Einstein Bants ve (2,6) Uzay yk ntrl Bu drt bant yardmyla membran geriliminin belirlenmesinde yararl olan Nemst, Goldman, ve Donnan Denge bantlar elde edilebilir. Bantlardaki byklkler : | C |: C iyonu konsantrasyonu (Mol/litre) D : difzyon katsays-sabiti (cm2/s) u : hareket yetenei ("mobility") (cm2/vs) v : potansiyel (Volt) k : boltzman sabiti (l,38xl0-'3 Joule/K) q : elektron yk (1.66x1019 Kulon) T : mutlak scaklk (K) J : paracklarn ak miktar (molekl/cm2.) z : bir iyonun tad elektrik yk elektron yk cinsinden, deerlii, valans (rnein Na+ iin z=+l) A': anyon, C+: katyon gstermektedir. imdi iyon akmlarn incelemede en basit sistem olan tek iyonlu sistemi inceleyelim.

2.12

A) Tek yonlu Sistemde Denge: yon akmlarn incelemede en basit sistemden hareket etmek yararl olacaktr. ekil (2.11)'de grld gibi bir membranla ayrlan tankn her iki blgesinde farkl konsantrasyonda KCl bulunsun. Membran sadece K+ iyonlarnn geebildiini, Cl- iyonlarnn ise geemediini kabul edelim.

ekil (2.11) Tek iyon akl sistem

Denge durumunda net bir iyon akmnn olmamas gerekir. Potasyum iyonu akmnn iki bileeni vardr.

(2.7) (2.9)
Denge durumunda JK(Top)=0 olacaktr. Einstein bantsn ele alp DK yerine,

(2.8)

(2.10)

koyarsak, ve dv/dx'e gre dzenleme yaparsak,

2.13

(2.11)

elde edilir. Bu son banty (dv/dx)dx ekline koyup, soldan saa doru membran boyunca entegre edersek,

(2.12)

(2.13)

elde edilir. Bu bant Nemst denklemi olarak isimlendirilir. Bu bantnn belirttii gerilim fark net potasyum akn sfr yapmak zere Potasyum difzyonuna eit fakat ters ynde Potasyum atomlarnn srklenmesini salayacak gerilim deerini vermektedir. Nernst denklemi literatrde bazen,

(2.14)

eklinde de verilir. Burada; R=kA, F=qA bantlaryla verilmitir. F, 1 Faraday (1 mole protondaki yk miktar) A, Avagadro sabiti, R, niversal gaz sabitini gstermektedir. Oda scaklklarnda kT/q ~ 26 mV olarak alnabilir. B) Donnan Dengesi: Membrann tek bir iyonu geirmi olmas halinde membrann ularnda Nernst bantsyla hesaplanabilen bir gerilimin olutuunu biliyoruz. imdi problemi daha karmak bir hale getirelim ve ekil (2.12)'de grlen sistemde membrann K+ ve Cl- iyonlarn geirdiini fakat, bir R+ iyonunu (byk organik bir iyon) geirmediini kabul edelim.

2. 14

ekil (2.12) ift iyon akl fakat R+ iyonunu geirmeyen sistem

Denge durumunda, (2.15)

(2.16) (2.17) bantsndan,

(2.18)

elde edilir. | K+ | iin z=l koyarsak, (2.19) ve benzer ekilde JCl (Top)=0 bantsndan,

2.15

(2.20)

elde edilir. K+ ve Cl- iyonlar konsantrasyon fark nedeniyle oluan gerilimlerin,

olduu nazara alnrsa, (2.21)

elde edilir. yonlarn iki valansl olmas halinde ise ayn bant, (2.22)

olarak elde edilir. Bu son bant Donnan Dengesi ("Donnan equilibrium") olarak isimlendirilir. C) Uzay Yk Ntrl : (2.23) Katyon ("cation") olarak isimlendirilen pozitif yklerin toplam, anyon ("anion") olarak isimlendirilen negatif yklerin toplamna membrann her iki blgesinde de eittir. Byle bir eitliin salanmamas halinde, kompanze edilmemi az sayda yk bile byk gerilim farklar meydana getirir. D) Btn yonlar in Geirgenlii Sfr Olmayan Bir Membrann Ularndaki Gerilimin Hesaplanmas: Bir eriyik ierisinde bulunan iyonlarn en az bir tanesine kar geirgen olmayan bir membrann ularnda bir gerilim olutuunu biliyoruz. ekil (2.13)'de gsterilen membrann iyonlara kar farkl geirgenlik gstermesi durumunu inceleyelim.

2.16

ekil (2.13) ki iyon iin farkl geirgenlik durumu

Yukardaki sistemde uK>ua olmas nedeniyle Potasyum iyonlar membran daha nce geecektir. Bu nedenle Klarn hareketi sonucu oluacak E alan, Criann difzyonuna yardmc olacaktr. Denge durumuna eriildiinde membrann ularndaki gerilimin sfr olaca aktr. Fakat her iki taraftaki tanklarn geni olduunu kabul eder ve uK <> uCl, olduunu hatrlarsak JK = JCl olduunda szde-statik (quasi-statik) bir duruma eriilebilir. Bu koullarda membran gerilimi, Einstein Bants yardmyla hesaplanabilir: (2.24) Fick ve Ohm Kanunlar gerei, (2.25)

(2.26) bantlar yazlabilir. Balangtaki gei durumundan sonra, uzay yk ntrl nedeniyle, (2.27) yazlabilir. Bu bantnn zamana gre trevi,

2.17

(2.28)

(2.29) olur. ZK = + 1 ve konursa ve gerekli dzeltmelerden sonra, (2.30) ve entegral alndktan sonra, (2.31)

Zcl, = -1

elde edilir. uCl = uK olmas halinde VR-VL = 0 olur. nk membran geen her bir K+ iyonuna, bir Cf iyonu refakat etmektedir. Bylece yklerde bir dengesizlik meydana gelmez; zaman sonsuza giderken membrann her bir tarafndaki iyon younluu ayn olaca iin, bu gerilim sfra yaklar. O halde, membranda srekli gerilim olumas iin; a) Membran en az iyonlardan birini geirmemeli, ve/veya b) Membranda aktif iyon pompas olmaldr. E) Goldman Bants: Biyolojik membranlarn incelenmesinde, ok sz edilen bir bantdr. Literatrde, elde edilmesinde kullanlan kabul nedeniyle, sabit alan bants olarak da bilinmektedir. Bir elektrik alan ierisinde srklenen bir iyonun hareketinin incelenmesinde, elektriksel alan sabit olarak kabul edilmitir. Eer membran geebilen iyonlar tek valansl ("univalent"), membrann her iki tarafndaki toplam iyonik konsantrasyon eit ve membran ince ise bu kabul geerlidir. Membrandaki elektrik alannn sabit olduunu kabul edersek, difzyon ve srklenme nedeniyle oluan iyon akmn veren bantdan hareketle Goldman bants elde edilebilir. K+ ak,
(2.32)

2.18

bantsyla verilmitir. E sabit olduuna gre, (2.33) yazabiliriz. Burada W membrann kalnldr. Z = 1 koyarak,

(2.34)

elde edilir. PK geirgenlik (permeability) (2.35)

diye yeni bir byklk tanmlarsak,

(2.36) elde edilir. Bu

denklem

dzenlenerek, (2.37) ve

(2.38) elde edilir. Quasi-statik durumda JK'nn x'den bamsz olduunu nazara alarak

2.19

ara hesaplar yapldktan sonra, (2.39) elde edilir. Cl- iin de ayn ekilde, (2.40) elde edilir. Quasi-statilc durum iin uzay yk ntrl dikkate alnarak, JK = Jc yazlabilir. Bu bantlardan, (2.41) ve buradan,
(2.42)

elde edilir. Hcre iin, bu banty, Na* iyonunu da dikkate alarak dzenlersek, (2.43)

elde edilir. Burada o ve i indisleri srayla hcre dn ve iini belirtmektedir. F) yon Pompalar: Hcre membranlarnda, iyonlar bir taraftan dierine geiren bir mekanizma daha vardr. Bu mekanizmann kayna Adenosine Triphosphate (ATP)'dir. Bu olay membranda bir iyon pompas varm gibi dnebiliriz. Eer pompa bir yk transferi yapyorsa "Electrogenic", yapmyorsa "Nonelectrogenic" adn alr. imdi srekli rejimde, ekil (2.14)'de grlen bir electrogenic pompann meydana getirdii srekli rejimdeki (steady-state) younluk farkn hesaplayalm. Membran, K+ ve Olara geirgen olsun ve pompa, sabit bir JP potasyum iyonu akn salasn. Denge durumunda,

2.20

(2.44)

olmas nedeniyle, (2.45)

(2.46) ve benzer ekilde (2.47)

yazabiliriz. Bu iki banty dv/dx 'e gre dzenleyerek ve uzay yk ntrln ( | Cl- | = ( |K+ | ) nazara alarak,

ekil (2.14) Potasyum pompas

bulunur. JP 'nin konsantrasyondan bamsz olduu kabul ile, (2.48) bulunur.

2.21

G) Biyolojik Membranlarn Ularnda Oluan Gerilim: Grdmz drt temel bant yardmyla, bir biyolojik membrann ularndaki gerilim hesaplanabilir. ekil (2.15)'de membrann modeli gsterilmitir. L indisli elemanlar "leakage" (kaak) kanalna ait byklklerdir. (K+ ve Na+ dndakiler, rnein Klor) Hesaplan basitletirmek iin, sonu zerindeki etkilerinin kk olmas nedeniyle ihmal edilmilerdir. JPN = JPK alnarak Na-K iyon pompasnn toplam akm zerindeki etkisi ihmal edilebilir. Na+ iyonlar dikkate alndnda (Na+ pompas ihmal edilerek) Kirchoff Bants yardmyla, (2.49) yazlabilir. Buradan (Na+ pompas ilavesiyle),

(2.50)

elde edilir. Ayn bantlar iK iin de elde edilebilir. (2.51) Kararl durumda, iNa= iK olur.

ekil (2.15) Membrann elektriksel modeli

2.22

H) Hodgkin-Huxley Modeli: Bu model, bir mrekkep balna ait sinir zerinde yaplan deneye dayanmaktadr. ekil (2.16)'da grld gibi gm bir tel sinirin aksonu iersine yerletirilmi ve aksonun iindeki svnn d ortamdan ayrm ise vaselin ile salanmtr. Deney srasnda membran ularndaki gerilimin deeri, gerilim kaynann deerine eit kalaca iin bu deneye gerilim kenetleme deneyi ismi de verilmektedir. Deniz suyu ierisine konmu olan aksona gerilimin, basamak eklinde ve aksonu depolarize edecek ynde uygulanmas halinde ekil (2.17)'de grld gibi membrandan geen akm, fazdan olumaktadr.

ekil (2.16) Gerilim keneeme deneyi {Bahill, k. -1)

ekil (2.17) Membran akmnn bileenleri (Bahill, k. -1)

2.23

a. Membran kapasitesinin boalmas nedeniyle bir ka us sren darbe eklinde akm (IMC). b. Axonun ierisine doru, nce hcrenin ierisine doru akan, fakat birka milisaniye ierisinde yn deitirerek aksonun iinden dar doru akan akm. Bu akmn zamana gre deiimi ve genlii, uygulanan basamak gerilimine ve deneye balamadan nceki membran gerilimine bal olarak deimektedir. Axondan dar doru akan akm kenetleme depolarizasyon geriliminin uyguland sre ierisinde, bir ka on us devam ettii ve membrann depolarize edilmesi durumunda ksa bir sre ierisinde yok olduu grlmtr. eriye akan akm Na+ iyonlarnn , darya doru akan ise K+ iyonlarnn oluturduunu anlamak iin aadaki deney yaplmtr. Axonun dndaki ortamdaki Na+ iyonlar 9/10 azaltlarak yerlerine Cl- iyonlar konmutur. Deney tekrar edilmi ve IB bulunmutur. D ortamdan Na+ iyonlar tmyle alnarak yerlerine Cliyonlar konmu ve deney tekrarlanarak Io akm bulunmutur. Aktr ki IB, K+ iyonlarnn oluturduu akm, IA.B ise Na+ iyonlarnn akmn gstermektedir.

ekil (2.18) Na+ ve K+ iletkenliklerinin zamana gre deiimi (Balill, k. -2)

2.24

ekil (2.18)'de ise Na+ ve K+ iletkenliklerinin zamana bal olarak deiimi gsterilmitir. Srekli eriler, gerilimin basamak eklinde uygulanmas durumunda; kesikli olanlar ise gerilimin darbe eklinde uygulanmas durumuna karlk olmaktadr. Na+ ve K+ iletkenlikleri gNa, ve gK srasyla, (2.52)

(2.53) bantlaryla hesaplanabilir. Bu bantlarda VNa ve VK, membrann d taraf referans alnarak hesaplanm Nernst gerilimleridir. Hodgkin ve Huxley'in yaptklar deneyler, zaman faktrnn yansra, depolarizasyon geriliminin deerine bal olarak da bu iletkenliklerin deitiini gstermektedir, ekil (2.19).

ekil (2.19) Na+ ve K+ iletkenliklerinin depolarizasyon gerilimiyle deiimi (Bahill. k. -1)

NC BLM

ELEKTRONROGRAM ARETLERNN LLMES

3.1 SNR SSTEM Vcut organlarnn fonksiyonlar, hormonal ve sinirsel olmak zere iki ekilde kontrol edilir. Hormonlar, kimyasal bilgi ileticileridir. Endokrin bezlerinde retilip kan yoluyla, faaliyetini kontrol edecekleri uzak organlara tanrlar. Hormonlar yardmyla yaplan kontrol yavatr. Organlarn faaliyetlerini dzenleyen ikinci sistem ise sinir sistemidir. Komutlar, Merkezi Sinir Sistemini (MSS) oluturan beyin ve omurilikten kodlanm sinir darbeleri halinde, sinirler yoluyla organlara gnderilerek onlarn faaliyetlerini dzenlerler. MSS'den organlara emir gtren bu sinirlere motor (efferent) sinirler denir. stemli hareket, motor sinirleri ile kaslara ular ve kas lifleri kaslr. Geri besleme yoluyla MSS'ne durum bilgisi gider ve bylece hareket koordine edilir. MSS, baz zel organlar yardmyla d dnya ile temas halindedir. rnein; dokunma, ac ve scaklk deri yoluyla; grme, gz; iitme, kulak; tat, dil ve koku, burun yoluyla alglanr. Bu bilgileri ve kaslardaki bilgileri beyine gtren sinirlere duyu ("afferent", gtren) sinirler denir. Duyu sinirlerinde de bilgi kodlanm darbeler eklinde iletilir. Merkezi sinir sisteminin dndaki sinirlere evresel Sinirler (evre Siniden, Periferik Sinirler, "Peripheral Nerves") denir. Vcudun belirli blgelerini kontrol eden evre sinirleri, omuriliin belirli seviyelerinden karlar. evre sinirleri, omurilikten kan 31 ift sinirle (omurilik sinirleri) beyinden gelen l2 ift sinirden (kafa sinirleri) oluur. stemli hareket yapan kaslar tek bir motor siniri ile kontrol edilir. Motor sinirleri uyarcdrlar. Eer sinirden kasa emir tanrsa kas kaslr ve motor sinirindeki aktivitenin sona ermesiyle de kas gever. Bu sinirlerden bazlarnn hcre gvdeleri MSS'de bulunur. Uzunluklar

3.2

boyunca evre sinirleri birbirine karm vaziyette olup getiren ve gtren (afferent ve efferent) sinirlerden meydana gelirler. Kalp, salg bezleri ve istemsiz kaslar besleyen sinir sistemine Otonom Sinir Sistemi denir. izgisiz veya dz kaslar olarak da adlandrlan istemsiz kaslar sindirim ve solunum yollarnda, idrar kesesi, kan damarlar ve gzde bulunurlar. Bunlarn kontrolleri istemli kaslarnkinden farkldr. evresel sinir sistemi birok alt sistemlerden meydana gelir. Bunlar arasnda, derideki alclardan beyine bilgi tayan Somatik Sinir Sistemi ve gzlerden bilgi tayan Grme ("Visual") Sinir Sistemi bulunur. Sempatik ve Parasempatik kollara ayrlan, hissi durumla ilgili olan ve dz kaslar kontrol eden Otonom Sinir Sistemi de evresel sinir sisteminin bir alt parasdr. Sempatik aktivite vcudun enerji harcamasn, parasempatik aktivite ise vcudun enerji saklamasn arttrr. Sempatik aktivite kalp aktivitesini arttrrken sindirim sistemi aktivitesini yavalatr. Parasempatik aktivite ise bu organlar zerinde sempatik aktivitenin tersi etki yapar. Sinirsel hareket, sinirin kasla olan balant noktasndan bir miktar kimyasal maddenin salglanmasn salar. Bu kimyasal madde, sinir ucu ile kas arasndaki boluu doldurarak kimyasal haber taycs grevini yapar. Kimyasal maddenin cinsine gre kas kaslr veya gever. Sempatik sinir ularnda salglanan kimyasal madde "noradrenaline" ve parasempatik sinir ularnda salglanan madde asetilkolin'dir ("acetylcholine"). Noradrenalin, ayrca baz endokrin bezlerinde de salglanp kana karr ve ulat uzuvdaki sempatik aktiviteyi arttrr.

ekil (3.1) eitli tip sinir hcreleri

3.3

Sinir sisteminin temel nitesine nron denir. Nron bazen soma denilen bir hcre gvdesi, dentrit denilen bir veya birok giri lifleri ve akson denilen uzun bir tayc lifden meydana gelir. ounlukla akson birden fazla terminale ayrlr. Nronlarla ilgili rnek ekil (3.1)'de gsterilmitir. Akson'un hcre gvdesine yakn ksmna akson hillok denir ve buras genellikle aksiyon potansiyelinin retildii yerdir. Ana akson'dan ayrlan kollara koleretaller ad verilir. Baz nronlarn akson ve dentritleri miyelin denilen bir yal tabaka ile kaplanmtr. Baz durumlarda bu miyelin klf muntazam aralklarla kesilmi olup bu ksmlara Ranvier dmleri denir. Bu dmler bilgi iletim hzn artrrlar. Merkezi sinir sistemi dnda miyelin klf nrilemma denilen baka bir yaltkan klfla kaplanmtr. Bu klf, ince van hcrelerinden meydana gelen ince bir tabakadr ve ranvier dmnde de devam eder. Akson ve dentritlere sinir lifleri ve bireysel sinir liflerinin bir demetine de sinir denir. Baz nronlarn dentritleri uzun bazlarnnki ksadr. Beyin, nron hcre gvdeleri ve liflerinin kafatas iinde youn bir toplamdr. Fiziksel, kimyasal ve scaklk oklarna kar ok iyi korunmutur. Beyin, alt tarafndan, yine birok nron gvdesi ve liflerinden oluan omurilie baldr. Byk miktardaki eitli nronlara ek olarak, beyin ile omurilikten oluan merkezi sinir sisteminde ok sayda geni ve yal nroglia veya glial hcreleri vardr. nceleri bunlarn sadece yapy kuvvetlendirici malzemeler olduu sanlmtr. Son yllarda ise yabanc maddeleri uzaklatrmakta rolleri olduu ve hafza ile de ilgili olduklar anlalmtr. Hcre gvdeleri ve kk lifler, taze beyinde gri renkte olup gri madde'yi, uzun liflerin miyelin klf ise beyaz renkte olup beyaz maddeyi olutururlar. MSS'deki sinir hcreleri toplamna ekirdek ("nuclei"), MSS dndaki benzer toplama ise ganglia denir. MSS iki tarafl ve genellikle simetrik bir yapya sahip olup bir tarafta bulunanlar dier tarafta da vardr. Byle olmasna ramen baz fonksiyonlarn icras simetrik deildir. Beyinin sa tarafndaki sinirsel yap vcudun sol taraf ile, sol tarafndaki sinirsel yap da vcudun sa taraf ile ilgilidir. Nronlar arasndaki birleme blgesine sinaps ad verilir. Btn sinapslar sinir hcrelerinin gvdeleri civarndadrlar. Sinirler birbirlerine temas etmezler ve aralarndaki bilgi geii bir kimyasal maddenin salglanmas ile sinaps zerinden olur. Bir sinirin aksonu, bir baka sinirin dentriti yalanna kadar gelir. Akson ucuna bilgi geldiinde, kimyasal haber taycs salglanarak tek ynl bilgi geii salanm olur. Baz durumlarda akson ucunun yaknma gelen dier bir akson ucundan salglanan kimyasal maddelerle uyarnn iletimi zorlar veya kolaylar.

3.4

3.2 SNRLERDE AKSYON POTANSYELNN LETLMES Sinir hcrelerinin enlerine gre boylarnn uzun olmas dolaysyla membranlarnda uyan sonucu oluan aksiyon potansiyeli, btn hcreyi saramaz ve belli bir sre uyan blgesi civarnda kalr. ekil (3.2)'de, sa tarafndan uyarlm bir sinirin, temsili olarak membran potansiyeli dalm ve bu dalmn zamanla deiimi gsterilmitir. Uyarlan sinirin sa ucu, uyan sonucu depolarize olduundan, zar potansiyeli i taraf pozitif olacak ekilde deiir. Depolarize olan blge, depolarize olmam komu blgeleri etkiler. Bu etki sonucunda depolarize olan blgenin i yzeyindeki pozitif iyonlar, uyarlmam komu blgelerin i yzeylerini ntrletirmeye alr ve sola doru bir membran i yzey akm doar. Benzer ekilde, ayn blgenin d yzeyinde de saa doru bir membran d yzey akm oluur. Birbirine zt yndeki bu iki yzey akm sonucu bu blgede bir dipol meydana gelir. Bu dipol, komu blgelerin hcre ii potansiyellerini eik deerinin stne karacak gte olduundan komu blgeler uyarlm ve depolarize olmaya balam olur. Bu arada, eski depolarize olan blgeler de tekrar polarize olmaya (repolarize olmaya) balamtr. Bylece, depolarizasyon ve dolaysyla aksiyon potansiyeli darbe eklinde sola doru

ekil (3.2) a,b) Miyelinsiz sinir aksonunda depolarizasyon darbesinin sola doru ilerlemesi ve c) aksiyon potansiyelinin akson eksenine gre deiimi

3.5

hareket etmi olur. Bu durum, aksiyon potansiyeli darbesinin sinirin (daha dorusu aksonun) sol ucunda sonlanmasna kadar srer. Sol uca gelen darbe buradan, veya aksonun herhangi bir depolarize olmu olan blgesinden, geri saa doru dnemez. nk, sa taraftan uyarlan aksonun depolarize olan blgelerinin sa taraflar hep bekleme (refrakter) dnemi iindedir. Uyarlan blgeler, repolarize olduktan ancak belli bir sre sonra tekrar uyarlabileceinden, aksonun sa utan tekrar uyarlabilmesi iin de belli bir srenin gemesi gerekmektedir. Bu ekilde, belli bir darbe sklna (darbe frekansna) kadar sola doru aksiyon potansiyeli darbeler dizisi tanm olur. Ya hep- ya hi prensibine gre aksiyon potansiyeli darbelerinin genlikleri hep ayn olacandan bilgi, sz konusu aksonda, darbelerin frekans deitirilerek tanm olur. Miyelinli sinirlerde ise miyelin klfn bulunduu blgeler yaltkandr ve ancak Ranvier boumlarnda membran, depolarize veya repolarize olabilecek ekilde yk tayabilmektedir. Uyarma sonucunda depolarize olan boumdan, rnein, sol tarafndaki bouma, arada ykl blge olmadndan, yk etkileimi olur. Bylece aksiyon potansiyeli darbesi, boumdan bouma adeta srayarak ilerlemi olur. Bu yzden, bilgi ileti hznn nemli olduu, istemli hareketlerin kontrolunda grev alan miyelinli somatik sinirlerde ileti hzlar, miyelinsizlerdekine gre 100 defa daha yksektir (100 m/s). 3.3 SNR LFNDE AKSYON POTANSYEL KAYDETME YNTEMLER Sinir liflerinden alglanan ve bir aksiyon potansiyeli deiiminin sonucu olarak ortaya kan biyolojik iaret deiimlerine Elektronrogram (ENG) ad verilmektedir. ENG iaretleri sinir lifinden alglama ekline ve elektrodlarn yerletirili biimine gre monofazik, bifazik veya trifazik adlan verilen farkl deiimler gsterir, ekil (3.3). ekil (3.4)'de gsterildii gibi, aksiyon potansiyeli kaydedilmek istenen sinirin sol ucu zedelenerek sabit bir potansiyelde kalmas salanm ve bu blgeye referans elektrod balanmtr. Esas aksiyon potansiyeli deiimini alglayan aktif elektrod ise sinir lifinin yzeyindeki harapl blgeden ve uyarma blgesinden uzak herhangi bir noktaya balanm olsun. Bu iki elektrod arasna ise i direnci yksek olan ve aksiyon potansiyeli deiimlerini izlemek iin kullanlan bir elektrometre balanmtr. Elektrodlarn bu ekilde balanmasna monopolar balama ad verilmektedir. Normalde (hcre dinlenmede iken) elektrometre pozitif bir deer gstermektedir. Depolarizasyon darbesi aktif elektrodun bulunduu blgeye yaklatnda elektrometrenin ularna ayn deerdeki potansiyeller uygulanm olacandan elektrometre sfr gstermeye

3.6

ekil (3.3) a) Mikroelektrodlarla bir sinir lifinden alnm monofazik ENG iareti, b) yzey elektrodlaryla alglanm ENG iareti

ekil (3.4) a,b,c) Elektrodlarn sinir yzeyine monopolar balan ve d) alglanan monofazik ENG iareti

balar. Depolarizasyon darbesi sola doru uzaklatnda ise elektrometre tekrar hcrenin dinlenme durumundaki durumuna gelmeye balar. Bu ekilde, gelen depolarizasyon darbesiyle birlikte elektrometre k, negatif bir deiim gstermi olur. Elektrometrenin gsterdii bu deiim ekline monofazik deiim ad verilmektedir. ekil (3.5)'de gsterildii gibi lm elektrodlar, sinir lifi zerinde birbirine yakn iki noktaya yerletirilecek olursa bu balama ekline, bipolar balama ad verilmektedir. Bu ekle gre, aksiyon potansiyelinin sola doru

3.7

ekil (3.5) a,b,c,d) Diferansiyel (bipolar) olarak elektrodlarn balanmas sonucunda aksiyon potansiyel dalgasnn ilerleyii ve e) alglanan bifazik ENG iareti

ilerlemesiyle elektrodlardan nce sadaki soldakine gre daha negatif olur ve bu durumda elektrometrede pozitif bir sapma gzlenir. Potansiyel darbesi sola doru ilerlerken soldaki elektrodu sadakine gre daha negatif yapar ve bunun sonucunda da elektrometrede negatif bir sapma meydana gelir. Elektrometrede, veya bir gstericide, bir pozitif ykselme ve hemen arkasndan bir negatif dme eklinde gzlenen iaret, bifazik veya difazik iaret olarak isimlendirilir. Sinir lifi zerinden deil de deri zerinden yaplan ("noninvasive", "transcutaneous") ENG lmleri fazl anlamna gelen trifazik deiim gsterir, ekil (3.3). Bu deiim eklinin trifazik karakterde oluuna, sinir lifi membran potansiyelinin yaylma dorultusundaki ikinci dereceden gradyanlarnn neden olduu gr hakimdir. 3.4 SNRSEL HABERLEME Daha nceki blmlerde anlatld gibi sinirler uyanlabilen hcrelerdendir ve uyarldklarnda aksiyon potansiyelleri retirler. Sinirlerde bu aksiyon potansiyellerinin sreleri ok ksa olup bunlara sinirsel darbeler veya darbe boalmalar denir. Uyarmann eik seviyesini amasyla, uyarmann genliinden bamsz olarak hep ayn genlikte aksiyon potansiyeli oluur. Bir hcrenin eik seviyesinin altndaki ve stndeki uyarmaya, uyarma genliinden bamsz olarak srasyla hi cevap vermemesi ve ayn ekilde cevap vermesi olayna ya hep ya

3.8

hi prensibi denir. Bilgi, bu sinirsel darbeler eklinde tanr. Genellikle hcre gvdesinde veya akson hillokta balatlan hcre aksiyon potansiyeli, akson boyunca yaylarak akson ucuna gelir ve buradan dier sinirlere geer. Yeteri byklkte uyan enerjisi uygulandnda, ou nronlar dentritleri, hcre gvdeleri veya aksonlar boyunca herhangi bir yerlerinden tetiklenebilir ve uyarlma noktasndan her iki yne hareket eden aksiyon potansiyelleri retilir. Fakat sinapslardaki gei tek ynl olduundan haberleme tek ynldr. Memelilerde ve ou dier organizmalarda sinapslardaki bilgi geii kimyasaldr (transmiter, nrotransmiter). ekil (3.6)'da sinapsn yaps ematik olarak gsterilmektedir. Olay yle zetlenebilir:

ekil (3 6) Sinaps

1- Aksiyon potansiyeli akson terminaline ular; 2- Akson terminalinden kimyasal haber ileticisi, genellikle acetylcholine salglanr ve yaklak 200 geniliindeki boluu doldurur; 3- Kimyasal madde postsinaptik (sinaps sonras) dentrit membrann uyarr: 4- Bekleme sresinin sonunda sinaps boluunda herhangi bir kimyasal taycnn kalmamas iin kart kimyasal madde (acetylcholine esterase) ile kimyasal tayc paralanarak boluk temizlenir; 5- Bastrlmad srece membran potansiyelinin deimesi, postsinaptik nronda bir aksiyon potansiyelinin meydana gelmesine sebep olur. Aslnda durum burada anlatld kadar basit deildir. Sinaps etrafnda uyarc (kolaylatrc) ve bastna (inhibe edici) olmak zere iki tip haberleme vardr. Her iki olay iin de ayn kimyasal madde kullanlr. Genellikle herhangi

3.9

bir nron ile eitli nronlarn aksonlar haberleirler. Bir ksm alc nrona uyarc etki yaparken bir ksm da uyary nlemeye alr. Nronun tetiklenip tetiklenmemesi, onunla ilikide bulunan btn aksonlardan gelen net etkiye baldr. eitli nronlarn alc nron zerindeki etkileri, alc nronun dinlenme potansiyelinin deimesi eklinde olmaktadr. Bu deiim dinlenme potansiyelini belli bir eik seviyesinin zerine karttnda nron tetiklenir ve aksiyon potansiyeli retilir. Herhangi bir nronun aksiyon potansiyeli, dinlenme potansiyelinden bamsz olarak hep ayndr ve ayn hzda yaylr. a) Sinir fiberlerinin kalnlklar : Sinir lifleri, aksiyon potansiyelini iletme hzlarna, aplarna ve fonksiyonlarna bal olarak gruplandrlmtr, Tablo (3.1). ekil (3.7), tipik bir hcre gvdesinin kesitini gstermektedir. Bir sinir, hcre gvdesi, tipi, ap ve dolaysyla ileti hm farkl fiberlerden olutuu iin, sinir boyunca yol alrken aksiyon potansiyelinin ekli bozulur. Bu olay, ekil (3.8)'de gsterilmitir. ekil (3.8)'deki sinir, bir kurbaann siyatik siniridir. Sinir gvdesi a, B gruplarndan olumu olup, 6 grubundaki hz, a grubundaki hzdan byktr. izilen dorularn eimlerinin tersi o grubun hm ile orantldr. Her bir grup hznn farkl olmas nedeni ile aksiyon potansiyelinin ekli mesafe ile deimektedir. Reobaz ("Rheobase"): Bir sinir hcresinin uyarlmasnda kullanlan akm darbesinin uyarmay salayabilmesi iin gerekli iddet-sre ilikisi ekil (3.9)'da gsterilmitir. Uyarabilen en kk akm iddetine reobaz ad verilir. Reobazn iki misli iddetindeki akmn hcreyi uyarmas iin gerekli sreye kronaksi denir.

Tablo(3.1) Sinir liflerinin tipleri

Lif tipi A (alfa, a) A (beta, P) A (gama, y) A (delta, 8) B C

Lif ap (um) 13 -22 8-13 4-8 1-4 1-3 0.2-1

leti hz (m/s) 70 - 120 40 - 70 15-40 5-15 3-14 0.2

310

ekil (3.7) Bir sinir gvdesinin kesiti

ekil (3.8) Sinir gvdesi boyunca ilerleyen aksiyon potansiyelinin eklinin bozuluu (Plonsey, k. -33)

3.11

ekil (3.9) Uyarma iddet - sre erisi

3.5 DUYU ALICILARI ayet bir duyu alc hcresi, bir scaklk deiimi veya herhangi bir fiziksel etki ile uyarlrsa kendisiyle temasta olan sinir hcresini uyararak aksiyon potansiyel serisi oluturur. Bu darbeler arasndaki zaman eitli faktrlerin etkisi ile deiir. Darbeler arasndaki sre zamanla byr ve bir mddet sonra fiziksel uyarnn devam etmesine ramen hibir darbe retilmez. Duyu alclarnn, uyarnn genlii (iddeti) ile hemen hemen logaritmik olarak orantl potansiyel seviyesi rettii kabul edilmektedir. Duyu organlarndan gelen darbelerin frekans birka ile 2000 darbe/s arasnda deiir, insanda 50 darbe/s den daha ykseine pek rastlanmaz. Duyu alclar, uyarnn iddetine gre logaritmik bir cevap gsterdikleri iin son derece geni bir uyan deiimine cevap verirler (1:107 veya daha fazla). ekil (3.10)'da, deride olan duyu alclar gsterilmitir. Duyu alclar kk olduklarndan ve genellikle toplu halde bulunmadklarndan ou ile ilgili elektriksel aktiviteyi alglamak hemen hemen imkanszdr. ou duyu alclar tabiat itibariyle elektriksel deildir, fakat onlarn biyokimyasal deiimlerini inceleyecek bir teknik de mevcut deildir. ki alc grubu vardr ki onlarn elektriksel aktiviteleri alglanabilir; bunlar orta kulak ve retinadr. Duyma ve grme ile ilgili olaylar i kulak ve retinadaki alclar byk gruplar oluturduundan ve onlarn beraberce uyarlmalar mmkn olduundan alglanabilirler. Kulaa bir ses ulatnda, kulak zar titreir ve bu zarn titreimi

3.12

sa hcreleri ("hair cells") denilen ok saydaki alc grubunu uyarr. Sesin iddetine gre uyarlan hcrelerin says deiir. kulak mekanik titreimleri elektriksel iarete evirir. kulakta 40000 kadar sa hcresi vardr. Retinada ise a hassas 1,000,000 kadar hcre vardr. Kk bir kontak lensin i tarafna yerletirilmi kk bir gm klorr elektrodu ile bu hcrelerin elektriksel faaliyetleri alglanabilir. Bu iaretlere Elektroretinogram (ERG) denir.

ekil (3.10) Derideki duyu alclar {Guyton, k. -25)

3.6 SNR SSTEM LE LGL LMLER Sinir sisteminin elektriksel faaliyetinin dorudan lm nadiren yaplr. Fakat, sinir sisteminin dier sistemler zerindeki etkisi ou fizyolojik lmleri etkiler. ou durumlarda duyarl nronlar zel bir uyan ile uyarmak ve eitli sinirlerdeki cevaplan hatta baz durumlarda evrede ve merkezdeki bireysel nronlardaki cevaplan lmek mmkndr. Ayrca bireysel sinirleri veya nronlar elektriksel olarak uyarmak ve bu uyan sonucunda sistemin baka bir yerinde meydana gelen sinirsel darbeleri veya bir kas hareketini lmek

3.13

mmkndr. Yalnz elektriksel uyan kullanlrken sadece arzu edilen nronun uyarlmasna dikkat etmek gerekmektedir. Uyan sonucu komu nronlarn da uyarlmas yanlgya sebep olabilir. ekil (3.11)'de tek bir hcrede oluan aksiyon potansiyelini len bir sistem gsterilmitir. Enstrumantasyon kuvvetlendiricisinin giri empedans 10MD frekans karakteristii 0-30 KHz arasnda dz, ortak moddaki iaretleri elimine edebilmek iin ortak moddaki iareti reddetme oram ("CMRR") byk olmaldr.

ekil (3.11) Hcre aksiyon potansiyelini kaydeden dzen

ekil (3 12) (a) Tek hcrenin aktivitesi: dey eksen gerilim, yatay eksen zaman, (b) Hcrenin birim zamanda uyarlma saysnn zamann fonksiyonu olarak gsterilmesi (Bronzino, k. -4)

3.14

Grntleme nitesinin, ortalama alma ve iaret ileme zellii olmaldr. Aksiyon potansiyelinin zamana gre deiimi srekli olarak bu nitede kaydedilmektedir. Bir hcrenin birim zamanda uyarlma saysn (uyarlma frekansn) zamann fonksiyonu olarak gsteren eriler, ekil (3.12)'de gsterilmitir. ekil (3.13)'de, ele alnan bir sinirdeki ileti hznn nasl lld temsili olarak gsterilmektedir. Sinir, P, noktasndan bir elektriksel darbe ile uyarlmakta ve P2 ve P3 noktalarndan ise lm elektrodlar yardmyla deri zerinden uyarana olan cevaplar alglanmaktadr. Uyar ve lm elektrodlar arasndaki uzaklk belli iken (rnein ekilde l12 uzakl), uyan ve alglama darbeleri arasndaki sreler de llerek (rnein t1-t2 sresi) buradan, (3.1)

ekil (3.13) Sinirlerde ortalama ileti hznn llmesi

eitlii yardmyla sinir ileti hz llebilmektedir. lm sonucunun daha gvenilir olmas iin, gerekte, bir uyarmla sonuca gidilmeyip pepee birka

3.15

uyarm yaplarak bulunan sonularn ortalamasnn alnmas yoluna gidilir. Ayn sinirin daha baka paralan zerinde de (rnein ekilde P2 ve P3 noktalar arasnda llecek v23 hz gibi) benzer lmler yaplarak blgelerdeki ileti hzlar karlatrlr ve buradan sinirin hastalkl ksmlarnn bulunmasna allr. Benzer yntemle, uyarlan sinirin bal olduu kas zerinde, motor u plakalarnn sanda ve solunda, belirli uzaklklara konan iki lm elektrodu yerletirilerek yaplan lmlerle, ilgili kasa veya motor birimine ait ortalama kas iletim hz llebilmektedir. Kas iletim hznda normalden olan sapmalar, kasn sal hakknda bilgi verebilmektedir. lmn doruluu, yaplan lmlerde tekrar saysna bal olduu gibi, kasn uzunluunun, lm srelerinin ve kas scaklnn belirlenmesindeki yanlglar lsnde de snrl kalmaktadr. ekil (3.14)'de de sinir iletim hz lm dzeninin blok diagram gsterilmitir. Darbe retecinin oluturduu darbe, flip-flop kn 1 durumuna getirmekte ve kap zerinden saat darbelerinin sayc ve grntleme nitelerine ulamalarn salamaktadr. Bu darbe ayn zamanda, izolasyon nitesi ve kuvvetlendirici zerinden uyarma iareti olarak denee uygulanr. Kaydedici elektrodlarn bir iaret alglamas halinde bu iaret, karlatrc zerinde flipflop'un temizle giriine uygulanr. Bu durum, flip-flop'un km sfrlayarak saat darbelerinin kap zerinden saycya gemesini nlemi olur. Bylece, sayc ve grntleme nitelerinde, uyarma ve alglama elektrodlarnda oluan iaretler arasndaki zaman sresi belirlenmi olur. Sonuta, uyanc ve alglayc elektrodlar arasndaki uzaklk belli iken, uyarlan sinirdeki sinir ileti hz llm olur.

ekil (3.14) Sinir iletim hz lm dzeni

DRDNC BLM

ELEKTROMYOGRAM ARETLERN LLMES

4.1 GR Elektromiyogram (EMG), kasn kaslmas sonucu ortaya kan biyopotansiyel iaretlerdir. Bunlarn kayna, vcutta meydana gelen eitli elektrokimyasal olaylardr. istemli kas hareketleri, beyinde oluan aksiyon potansiyellerinin sinirler yoluyla kasa iletilmesi sonucu ortaya kar. EMG iaretleri vcuttan zel elektrodlar yardmyla alglanrlar ve elektrod eidine gre deiik adlarla anlrlar. Bu iaretlerin kuvvetlendirilmesinde diferansiyel (fark) kuvvetlendiriciler kullanlr. aretin deerlendirilmesi zaman domeninde ve/veya frekans domeninde yaplabilir. EMG, klinik uygulamalar da hastalk tehislerinde, kol kesilmesi v.b. olaylarda kesik yere taklan protezin hareket ettirilmesini salayacak kaynak iaret olarak kullanlr. skelet kaslarnn fonksiyonel olarak temel birimi, motor niteleridir. Gevek demetlerde motor nitesinin bileenleri demet boyunca uzanr. eitli motor nitelerinin lifleri iie durumda bulunmaktadr. Tek bir motor nitesinden uyarlma sonucu, ine elektrodlarla elde edilen hcre d potansiyel deiimleri 3-15 ms arasnda srer ve motor nitesinin byklne bal olarak genlii 20-2000 mVdur. Dearj frekans genellikle saniyede 6-30 darbe arasndadr.

ekil (4.1) Elektromiyogram iareti

4.2

ekil (4.1)'de, tipik bir EMG iareti gsterilmitir. Yzey elektrodlar ile yaplan lmlerde ok geni bir alandaki elektriksel aktivite ile ilgili bilgi elde edilebilir. zel olarak bir motor nitesinin veya niteler grubunun incelenmesinde, elektrodlarn bilgi topladklar alttaki alan ok geni olabilir. Ayrca, yzeydeki kaslarn faaliyeti alttan gelen bilgiyi maskelediinden yzey elektrodlar, sadece yzeydeki kaslarn incelenmesinde kullanlabilir. Tek kutuplu (monopolar), ift kutuplu (bipolar) ve ok kutuplu (multipolar) ekillerde gelitirilmi batrma (ine) tipi elektrodlar, genellikle derinlerdeki kaslarn veya tek motor nitesinin elektromiyogramnn lmnde kullanlrlar (Bak. 10. Blm).

4.2 KASLAR A) Kaslarn Yaps: skelet kaslar lif (fiber) denilen ince uzun hcrelerden meydana gelmitir. Uzunluklar 1-50 mm ve aplan 10-100 um arasndadr. D yzeyleri sakrolenma denilen bir klf ile rtlmtr. Bu lifler, balayc (kkrdak) dokuya baldrlar. Kasn kaslmas, liflerin ksalp imesi ile olur. Kaslara besin, kan damarlar ile, uyan ise sinirlerle gtrlr. Kasn kaslmas annda bir seri kimyasal reaksiyon olur. Bu reaksiyonlar iin gerekli aktomiyosin proteini, kandaki hemoglobine benzer biimde oksijen depolayan myoglobin, enerji tasarrufu iin gerekli fosfatlar ve yakt olarak glycogen eklinde kasta bulunur. Kaslar izgili ("striated"), dz ("smooth") ve kalp kaslan olmak zere tiptir. a) izgili kaslar: stemli hareketi salayan iskelet kaslandr. Mikroskop altnda yaplan incelemelerde ak renkli ve koyu renkli bandlar gzlenmitir. Koyu banda A,ak banda I band denir. A bandnn ortasnda ak H band ve I bandnn ortasnda koyu Z band vardr, ekil (4.2). Z bandlar arasndaki

ekil (4 2) stemli hareket kaslarnn mikroskop altnda grn

4.3

blge kaslma annda daralr. A band sabit kalr H ve I bandlar ise daralr Kasn proteinin actomyosinin myosin bileeni A'da bulunur. Actin ise Z bandnda balayp H bandnda biter. ekil (4.3)'de kaslan kas elemanlar ayrntl bir ekilde gsterilmitir.

ekil (4.3) izgili kaslarn kaslabilen elemanlar

b) Dz kaslar: Bu kaslar, istemsiz hareket kaslan olup sindirim sistemi, idrar yollan ve kan damarlan etrafnda bulunurlar. Lifleri ksadr. Otonom sinir sisteminin sempatik ve parasempatik kontrollar altndadrlar. c) Kalp kaslar: Bu kaslar ok gelimi istemsiz kaslardr. Kaln ve ksa liflerden meydana gelen ok youn bir a gibidir. Sinirsel uyan olmadan kaslabilirler. Sinirsel uyan, kaslma zamann etkiler. B) Kas Kaslmas: Kas lifi uyarldnda kaslr. Gerekli uyan motor siniri ile gelir. Kas, elektrik akm gibi bir uyarya da cevap verir. Kasn kaslmas, boyunun sabit kalp sadece imesi eklinde statik(izometrik), veya hem boyunun ksalmas hem de imesi eklinde dinamik (izotonik) olabilir. Kasa bir uyan uygulandktan sonra bir zaman gecikmesi ("latent period") ile nce kaslma ve bundan sonra bir geveme oluur. Kimyasal olarak kasn kaslmas ksaca yle zetlenebilir : Kas aktif duruma getiinde glikojen depolan boaltlr, oksijen kullanm ile karbondioksit meydana kar. Kas glikojeni pruvik aside paralanrken yksek enerjili ATP (Adenezin Trifosfat) molekllerinde depolu enerji aa kar. Pruvik asidin tekrar oksitlenmesi ile sitrik asit evriminde CO2 ve H20 ile yeni ATP moleklleri oluur. Oksijen yetersizlii durumunda ise pruvik asitten anaerobik reaksiyonla laktik asit retilir ve yeni enerji aa kar. Egzersizden sonra artm olarak devam eden solunum ile salanan fazla

4.4

oksijen alm, oksijen an kapatr. Laktik asidin bete biri oksitlenerek CO2 ve su ile enerji aa kar ve bu enerji ile laktik asidin geri kalan ksm glikojene geri dnr. Kasn aktif olduu zaman retilen enerjinin bir ksm mekanik enerjiye, bir ksm da s enerjisine dnr. Kasn randman en fazla % 25'dir. Yani enerjinin en az drtte s enerjisi olarak kaybolur. Motor sinirlerin kas lifine ulat noktaya motor u plakalar ad verilir. Motor sinirinden motor u plakalarna bilgi geldiinde acetylchaline salglanarak kas uyarlr. Baz dzgn kaslar ise kimyasal haber ileticisi olarak noradrenaline kullanrlar. Kalp kaslar, enerjilerini glikozdan deil yadan salar. Bylece kandaki glikoz oranndan etkilenmezler. Dz kaslar kontrol ettikleri organ bir a gibi sarar. Onlarn daralp kaslmalar ile organda hareket meydana gelir. Buna peristaltik hareket denir. Vcudun hareketsiz olduu anlarda baz kaslar, izometrik olarak gergin olup, yerekimine kar koyarlar. Motor nitesi: sminden de anlalaca gibi kas fonksiyonunun biyolojik nitesidir. Bir motor nitesi, merkezi sinir sisteminden gelip motor u plakalarna dalan bir motor sinirine sahiptir. U plakalarnn her biri bir kas lifine balanmtr ve onlarn uyarlmas ile bal bulunduklar kas lifleri de uyarlr, ekil (4.4).

ekil (4.4) Kaslarla sinirler arasndaki iliki

4.5

Motor nitelerinin adedi vcudun muhtelif blgelerindeki kaslar iin birbirinden farkldr. Genellikle kas bydke motor nitelerinin adedi de artar. Motor nitesinin bykl, yani ayn sinir lifi tarafndan uyarlan kas liflerinin adedi, eitli kaslar iin birbirinden ok farkldr. nsanda bir motor nitesinde 25 ila 2000 kas lifi bulunabilir. Bir motor nitesinde retilen kuvvet, 0,1 - 250 gram arasnda deiebilir. Ayn niteyi oluturan lifler bir araya toplanm olmayp eitli nitelerin lifleri giriim (i ie girmi) halindedirler. C) Motor Hareketi: Motor sinirleri yap itibariyle sinir hcrelerinden meydana gelir, bylece her bir motor siniri sadece polorize veya depolarize durumunda bulunabilir ve motor u plakalarna iki seviyeli (var yok) bir bilgi gnderir. Bylece her bir kas lifi de ya dinlenme durumunda (gevek) veya uyarlm (gergin) durumdadr. Normal kas hareketinin zellii, hareketinin yumuakl, devamll ve hassasiyetidir. Bu zellikler, herhangi bir kasn birok motor nitesinden meydana gelmesinden dolaydr. ayet ufak bir kas hareketi arzu edilirse, sadece bir motor nitesi faaliyete geer. Kas hareketinin artmas ile birok motor nitesi faaliyete geer ve hepsinin faal olduu zaman, kas hareketi en st dzeydedir. Bylece harekette bir miktar dzgnlk salanm olur. lave hareket dzgnl de birim zamanda uyarlan kas liflerinin adedini modle ederek salanr. Her bir motor nitesi sadece bir kas kaslma seviyesi verebilirse de birim zamandaki kaslma says (yani motor u plakalarnca birim zamanda yaplan depolarizasyon ve repolarizasyonlarn adedi), kas liflerinin gcn artracaktr. Bylece bir kasn hareketinin dzgnl, hem uyarlan motor nitelerinin says ve hem de bu motor nitelerinin uyarlma hz ile kontrol edilir. D) Kaslarda Servo Mekanizma: Kas hareketini kontrol eden sinir sisteminin olduka basitletirilmi blok emas ekil (4.5)'de gsterilmitir.

ekil (4. S) Kaslarda servomekanizma

4.6

Sistem, bir servomekanizma kontrol sistemidir. Bir duyu alcs, bir hz veya konum iareti retir. Bu iaret duyu siniri ile beyne iletilir.Beyin hafzadaki bilgi ile gelen bilgiyi karlatrarak bir hata (kontrol) iareti retir. Bu iaret motor siniri ile kasa gnderilerek onun hareketi kontrol edilir. Bu servo sisteminin almas basit bir rnekle aklanabilir, rnein bir insan parman souk bir cisme dedirdii zaman, parmaktaki duyu alclar scakl alglar ve beyine gnderir. Beyin bu iaretin souktan geldiini anlar ve motor siniri ile kas harekete geirmesi gerekmez. ayet parmak scak bir cismin zerine konmusa, beyin duyu sinirleri ile gelen bilgiden parman scak bir cisim zerinde olduunu anlar. Eer cisim ok scak ise motor sinirleri ile kol kaslarna gerekli bilgiyi gnderip parman scak cismin zerinden ekilmesini salar. Duyu alclarnn scak cismi hissetmeleri ile parman kaldrlmas arasnda birka yz ms'lik bir zaman gecikmesi vardr. Bu gecikme daha ziyade ahsn o scak cisme gsterdii ilgi ile de ilgilidir. imdi, parman ok scak bir cisim zerine dedirildiini dnelim. Bir refleks cevap ile parmak, 150 ms civarnda bir srede cismin zerinden kaldrlr. - Refleks Cevap: ekil (4.5)'de gsterilen acil kaps, normal durumda ie karmaz. Acil kaps genellikle omurilikte bulunur. Duyu alclarndan kuvvetli bir iaret alglandnda refleks cevap ortaya kar. Bu durumda acil kaps beyin yolunu kprleyerek kasn hzl hareket etmesini salar. Bu refleks cevap sayesinde vcut tehlikelere kar korunmu olur. - Kas Hareketi Srasnda retilen Gerilim: Bir duyu alcs uyarldnda, duyu sinir lifi boyunca yryen bir depolarizasyon dalgasn (aksiyon potansiyelini) oluturur. Bu darbe dizisi beyine ular. Buna cevap olarak beyin de, motor u plakalarnn depolarizasyonuna sebep olan uyary, motor sinirleri boyunca propagasyon yapan aksiyon potansiyelleri eklinde kasa gnderir. Motor u plakalarnn depolarizasyonu kas lifi iindeki hcreleri depolarize eder ve lifler kaslr. Kaslarla ve sinirlerle urarken, mikroelektrodlarla hcre potansiyellerinin lm pek nadir yaplr. Genel olarak bir motor nitesi gibi az saydaki hcrelerin net potansiyel deiiminin lm ine elektrodlarla, birok motor nitelerinin oluturduu toplam potansiyelin lm ise yzey elektrodlar ile yaplr. Eer bir mikroelektrod hcrenin iine batrlarak lme yaplrsa hcrenin tm faaliyetinin 1ms'den daha az olduu grlr. Eer, ine elektrodlar bir hcrenin yalanna yerletirilirse evredeki hcrelerden gelen deiimleri de alglarlar. Ayn motor nitesine bal kas lifleri, motor u plakalarna gelen sinir dallan ile hemen hemen ayn zamanda uyarld halde, hcrelerin depolarize durumda kal srelerindeki farkllklar ve ayrca kas liflerine gelen sinir dallarnn uzunluk farkllklarndan dolay (baz kas liflerine uyan dierlerinden

4.7

biraz daha nce ulam olur) bir motor nitesindeki deiim sreci 2 ila S ms arasndadr. Bu asenkron durum, kas hareketinin dzgnlne katkda bulunur, ne veya yzey elektrodlarla alnan, kasn hareketi esnasnda oluan elektriksel iaretlere "elektromiyogram" veya ksaca EMG denir. - Kas Kaslmasnn Reglasyonu: Motor nitesinin her bir kaslmas sabit bir kuvvet oluturur. Btn kasn hareketi, kaslma frekansndaki bir deime ve motor nitelerinin ilavesiyle salanr. Kasn hareket ettirdii organn hassas hareketi, kastan, merkezi sinir sistemine ulatrlan bir geribesleme iareti yardmyla salanr. Kaslardaki duyu alglayc (reseptr) elemanlar kas mekii (muscle spindles) adn alr. Bunlarn bnyesinde kendilerine ait kas fiberleri vardr, ekil (4.6). Merkezi sinir sistemine bal efferent gamma sinir fiberleri olarak isimlendirilen motor sinirleri yardmyla, istenilen kaslma derecesi salanacak ekilde iin uzunluu ayarlanr, ekil (4.7). Kas iini merkezi sinir sistemine balayan afferet sinir fiberleri, arzu edilen ve gerek deerler arasndaki fark deeri merkezi sinir sistemine ulatrrlar. Bu geri besleme ile kasn kaslmas regle edilir. Ayrca eklem yerlerinde, eklemin durumunu ve hareketinin hzn merkezi sinir sistemine ulatrarak kasn kontroln salayan reseptrler vardr. Bu reseptrler yardmyla grmeden dahi u organlarn byk bir hassasiyetle hareket ettirilmeleri salanr.

ekil (4.6) Bir motor nitesinde bir kas iinin grn

4.8

ekil (4.7) Kas kaslmasnn reglasyonu

4.3 KASIN KASILMASI SIRASINDA OLUAN GERLM Tek bir motor nitesinden elde edilen EMG iaretinin ekli, hastalk etkisiyle olduka deiir. Periferik (evre) nropatilerinde (sinirlerin bozulmasnda), kasn ksmen sinirsel uyary alamamas sz konusu olabilir. Sinirler kendilerini yenileyebilen dokular olup bu durumdan sonra regenerasyon (dzelme) mmkndr. Kendini yenileyen sinir liflerindeki iletim, salkl sinir liflerinden daha yavatr. Ayrca, ou periferik nropatilerde nronlarn uyanlabilirlii de deiebileceinden sinirsel iletim hznda genel bir yavalama grlr. Bunun bir sonucu olarak, EMG eklinde bir dalma ve senkronluun bozulmas ortaya kar. ekil (4.8)'de, konsentrik (e merkezli) ine elektrodlarla salkl ve hastalkl motor nitelerinden, kas hcresinin uyarlmas ile elde edilen EMG iaretleri gsterilmitir. ekil (4.9)'da normal bir interosseus dorsalis (elin ba parma ile iaret parma arasndaki kas) kasnn eitli kaslma sralarnda rettii motor nite potansiyelleri (EMG) iaretleri grlmektedir. Hafif kaslma durumunda tek bir motor nitesinin faaliyeti ayrt edilebildii halde kuvvetli kaslmalarda bu mmkn deildir. nk birok motor nitesinin faaliyeti stste binmitir. Kasn kaslmas kademeli olarak artarken aktif motor nitelerinin uyarma frekanslar artar, ve yeni (daha nce aktif olmayan) motor niteleri devreye girer.

4.9

ekil (4 8) Salkl ve hastalkl motor nitelerinden elde edilen EMG kaytlar

ekil (4 9) Normal bir dorsal interossus kasnn ok azdan ok kuvvetliye, kadar kaslmas anlarnda retilen potansiyeller {Webster, k. -47)

4. 10

Bilindii gibi, bir mikroelektrod yardmyla hcrenin iine girilmesi halinde llen aksiyon potansiyelinin dalga ekli unipolardr. EMG iaretinin genlii, kas fiberinin apna, deteksiyon noktasyla kas fiberi arasndaki mesafeye ve elektrodlarn filtreleme zelliine baldr. Sresi ise kas fiberlerinin iletim hzyla ters orantldr. ekil (4.10)'da bir motor nitesinin aktive edilmesi durumunda elektrodlarda alglanan EMG iaretinin bileenleri ve toplam olarak kendisi ematik olarak grlmektedir.

ekil (4 10) Bir motor nitesinin aktive edilip EMG iaretinin olumas (Basmajian, k. -2)

Deri zerine eiektrodlann yerletirilmesi halinde, o blgede aktif olan kas fiberlerinin oluturduu iaretlerin toplam elektrodlarca alglanacaktr. Elde edilen dalga ekline "interference pattern" ad verilir. ekil (4.11)'de bir ift yzey elektrod yardmyla elde edilen EMG iaretleri gsterilmitir. Aktivitenin artmasyla daha fazla motor nitesi faaliyete katlmaktadr. Aktivitenin artmasyla tek motor nitesinin faaliyeti belirlenemez duruma gelmekte ve interference pattern ortaya kmaktadr.

4.11

ekil (4.11) EMG iaretlerinin oluumu ve yzey elektroduna ulam (Basmajian. k. 2)

Kasa uyarnn gelmesiyle kasn kaslmaya balamas arasnda gecikme sresi ('latent period") olarak isimlendirilen bir sre geer, ekil (4.12). Burada T, mekanik gerilmeyi gsterir. Her kaslma fazn bir geveme faz takip eder. Kasn uyarma sonucu kaslmas olayna kas seirmesi denir. Seirme sresi kasn tipine gre deiir. rnein hzl, ve hassas hareketleri salayan "hzl" kaslarda bu sre 7.5 ms kadar kk bir deere inebildii halde kaba ve kuvvetli hareketlerin yaplmasn salayan kaslarda 100 ms. kadar olabilir.

4.12

ekil (4.12) Kasa uyarnn gelii ve kasn kaslmas

- Kas Yorumas ile EMG'de Grlen Deiimler : ekil (4.13)'de deri zerindeki elektrod yardmyla elde edilen kaslm bir kasa ait EMG iaretleri grlmektedir.

ekil (4.13) Yorulmann EMG zerine etkisi a)EMG gcnde zamanla azalma b) EMG frekans spektrumunda yorulma ile deiimi (De Luca, k. -15)

4.13

Yorulma sonucu EMG iaretlerinin frekans spektrumu, alak frekanslara doru genlii artarak kaymaktadr. Eriden yorulma sonucu kastan elde edilen kuvvetin zamanla azald da grlmektedir.Frekans bandndaki kaymay alak frekanslarda 20-40Hz ve yksek frekanslarda 130-238 Hz bandlar ierisindeki bileenler nazara alnarak yaplmaktadr. 4.4 EMG ARETLERN NCELEME YNTEMLER ekil (4.14)'de, EMG iaretlerinin monopolar ve bipolar modda alglama yntemi gsterilmitir. Ortak moddaki iareti dk tutmak mmkn olduundan bipolar mod daha fazla kullanlmaktadr.

ekil (4.14) EMG iaretlerinin monopolar ve bipolar deteksiyonu

ekil (4.15)'de, EMG iaretlerinin oluumu ve grntlenmesi srecinde eitli dokularn iaret zerindeki filtreleme ilemleri gsterilmitir. Kuvvetlendiricinin band, yzey elektrodlarn kullanlmas durumunda 20-500

4.14

Hz, ine ve tel elektrod kullanlrken 20-1000 Hz olmaldr. Tek bir fiberde oluan iareti alglamak iin kullanlan ine ve tel elektrod durumunda ise 20-10000 Hz olmaldr. EMG iaretlerini, zaman domeni ve frekans domeni olmak zeje (aada akland ekilde) iki ayr domende incelemek mmkndr (daha fazla bilgi iin Bak. Altblm 11.9).

ekil (4.15) EMG iaretlerinin elektrodlara ulancaya kadar karlat ilemler

A) EMG aretlerinin Zaman Domeninde ncelenmesi: EMG iaretlerinin zaman domeninde incelenmesi 5 farkl yntem yardmyla yaplmaktadr. a) Dorultma ("Rectifcation") : EMG iaretleri dorultulur. Dorultma genellikle, enerjinin tmn kullanabilmek iin tam dalga dorultmas eklinde yaplr. Bylece dorultulan iaret, orijinal iaretin mutlak deerini gsterir. Dorultmadan sonraki aamada farkl yol takip edilmektedir. 1. Alak geiren filtreleme: Dorultulmu iaretteki random flktuanslar yok etmek iin dorultulmu iaret, analog veya saysal bir alak geiren filtreden geirilir. Yani iaret zerinde yumuatma ("smoothing") yaplr. 2. Ortalama alma ("Averaging") : Ortalama alma yumuatma ileminin saysal yapldr. Bu iaretin random olarak deien deerlerinin ortalamas alnarak, byk flktasyonlar yok edilebilir. Tamamlanm bir olay karakterize eden bir kaydn zamanla deien ortalamasn elde etmek iin zaman penceresinin kayt boyunca hareket ettirilmesi gereklidir Bu ilem, hareket eden ortalama.("moving average", MA) olarak isimlendirilir. Hareket eden ortalama

4.15

veya dorultulmu iaretin ortalamas,

(4.1)

bantsyla hesaplanabilir. Burada, T pencereleme (windowing) sresidir. T'nin kk olmas, dorultulmu iaretin zamana bal ortalamasnn az yumuatlmad sonucunu oluturur. Tnin byk deerlerinde ise iaret duraan olmayabilir. T iin tavsiye edilen deerler 100-200 ms arasnda deerlerdir. 3. Entegrasyon: Data azaltmakta en ok kullanlan yntem dorultulmu EMG iaretlerinin integralinin alnmasdr. ntegral alma ilemi, alak frekanstan filtreleme ileminin zel bir ekli olmas nedeniyle bir nceki ilemin benzeridir. Bu ilem,
(4.2)

bantsyla hesaplanr. ekil (4.16)'da bir EMG integratrnn blok diagram ve ekil (4.17)'de ise integratrn eitli noktalarndaki dalga ekilleri grlmektedir.

ekil (4.16) EMG iaretlerinin ilendii entegratrn diyagram

4.16

ekil (4.17) Entegratrn eitli noktalarndaki iaretlerin zamana gre deiimi (Webster, k. -47)

Dorultulmu EMG iaretlerinin entegratr yardmyla alnan entegralin deeri, srekli deiir ve karlatrcya uygulanm olan deere ulanca karlatrn knda oluan iaret tek atml devreyi tetikler. Tek atml devrenin kndaki darbe C, entegratr kapasitesinin ksa devre edilmesini salar ve saycda kaydedilmi deeri bir artrr. Entegratr kndaki bilgi iki farkl ekilde deerlendirilebilir: a. Entegratr kndaki analog gerilim bir kaydedici yardmyla zamann fonksiyonu olarak kaydedilir. Bylece herhangi bir anda gerek entegral deer grlebilir. Entegratrn sfrlanmas iin gerekli entegral deerinin bilinmi olmas nedeniyle, herhangi bir andaki entegral deeri entegratrn sfrlanma says ile kalibrasyon sabitinin arpmna, o andaki entegratrde kaydedilmi olan deerin ilave edilmesiyle bulunabilir. b. Sayc yardmyla sfrlama darbeleri saylr. Bylece yaklak entegral hesaplanr. Entegratrdeki deerin ilavesiyle gerek deer elde edilir. 4. RMS deerin llmesi : Sins, kare darbe gibi dalga ekli olan deterministik iaretlerin genlikleriyle RMS deerleri arasndaki bant bilinmektedir. Bu nedenle bu zellii sahip iaretlerle ilgili g hesaplarnda, bu iaretlerin genlikleri kullanlabilir. EMG'nin rastgele zellie sahip bir iaret olmas nedeniyle, genliiyle RMS deeri arasnda bir bant yoktur. Bu nedenle, bu tip iaretlerin kapsad gcn belirlenebilmesi iin RMS deer hesaplanmak zorundadr. RMS deer,

4.17

(4.3) bants yardmyla hesaplanabilir. 5. Sfr gei ve dnlerin saylmas ("zere crossing ve turns counting"): Bu yntemde, iaret genliinin, bir t anndaki deeri iaretin sfr deerinden gei says veya genliklerin (pozitif veya negatif) saysnn llmesiyle belirlenir. Dk dzeylerdeki kaslmalarda sfr gei says ile motor nitesi aksiyon potansiyeli dnleri (MUAPT) arasnda lineer bir bant vardr. ekil (4.18)'de drt veri azaltma ynteminin karlatrlmas, ilenmemi ("raw") EMG iaretiyle beraber gsterilmitir.

ekil (4.18) Veri azaltma yntemleri (Webster, k. -47)

4.18

B) EMG aretlerinin Frekans Domeninde ncelenmesi: EMG iaretlerinin frekans domenindeki analizi bu iaretlerin frekans spektrumundaki zelliklerini belirleyen parametrelerinin llmesi ve hesaplanmas ile yaplr. Bu iaretlerin G Spektrum Younluklarnn belirlenmesinde genellikle Hzl Fourier Dnmleri kullanlr. ekil (4.19)'da idealize edilmi EMG iaretinin g spektrum younluu, median frekans, ortalama frekans ve spektrumun band genilii gibi nemli parametreleriyle birlikte gsterilmitir.

ekil (4.19) dealize edilmi EMG iareti g spektrum younluu

Median ve ortalama frekans arasndaki bant,

(4.4)

(4.5)

bantlaryla verilmitir. Burada Sm(f), EMG iaretinin g spektrum younluunu gstermektedir. Median ve ortalama frekansn, EMG'nin analizinde

4.19

en ok gvenilebilecek parametreler olduu gsterilmitir. Median frekans, grltye dierine nazaran daha az duyarldr. Bu durum, zellikle iaret/grlt orannn dk olduu dk seviyeli kaslmalarda nemli olmaktadr. Band genilii, spektrumu karakterize eder ve ekil (4.13)'de grld gibi zaman ve kuvvetle deiimi belirtir. Ayn zamanda, EMG zerinde gerekletirilmi olan, filtreleme ilemleriyle ilgili faydal bilgiler verir. Sadece g spektrumu yardmyla hesaplanabilmesi nedeniyle gerek zaman almalar iin faydal deildir. Mod frekans, spektrumun tepe noktasnn frekansdr. Median ve ortalama frekans deiimlerine benzer deiimler gsterir. Yksek dorulukta belirlenebilecek bir parametre deildir. Zaman domeni analizlerinde kullanlan sfr gei teknii, frekans domeni analizinde de kullanlabilir. Zf, sfr gei hz ("zero crossing rate"), ortalama frekansa ve EMG'nin varyansna, (4.6) bantsyla bal olduu gsterilebilir. Burada fm, median frekans gstermektedir, k ise bir sabittir. Kasn, yorgunluk dnda, almas durumunda yzey EMG'sinin 500 ms'ye kadar duraan olduu ve gauss dalmyla karakterize edilebilecei gsterilmitir. O halde Zf, kas yorulmas sonucu spektral karakteristikteki kaymay belirtmek amacyla kullanlabilir. 4.5 ELEKTROMYOGRAM LME DZEN Kliniklerde kullanlan EMG lm dzenleri, genel olarak EMG iaretlerini alglamaya yarayan elektrodlar, uyarc, kuvvetlendirici, osiloskop, magnetik kaydedici ve hoparlrden oluur, ekil (4.20). Aratrmaya ynelik almalar iin bunlara ek olarak eitli iaret ileme bloklar, spektrum analizrleri ve bilgisayar da bulunabilir. Uyarc ile incelenecek kasn motor siniri uyarlarak kas liflerindeki elektromiyogram iaretleri, alc elektrodlar yardmyla biyopotansiyel kuvvetlendiriciye ve oradan da ilgili grntleme nitesine aktarlr. EMG dzenleri pratikte ayr ayr bloklar halinde deildirler. Uygulamada ve tamada kolaylk asndan tek bir kompakt nite olarak ve bazen de kas iaretleri dndaki biyopotansiyelleri de lebilecek nitelikte genel amal olarak gerekletirilirler.

4.20

ekil (4.20) Klinik EMG dzeni basitletirilmi blok diyagram

BENC BLM

ELEKTROKARDYOGRAM ARETLERNN LLMES

5.1 KALP

A) Kalp ve Dolam Sistemi: eitli ekilleriyle kalp yetersizlii, asrmzda lm nedenlerinin banda gelmektedir. Mhendislik tekniklerinin kullanlmas ve bu konu ile ilgili cihazlarn gelimesi ile nceleri bilinmeyen birok konu aydnlatlm ve kalp yetersizliinden kaynaklanan lm oranlan azalmtr. Gnmzde kan basnc, ak hz ve debisi, mhendislik teknikleri yardmyla llebilmektedir. Elektrokardiyogram, ekokardiyogram ve fonokardiyogram gibi kalbin fonksiyonel yapsn belirten iaretler elektronik aletlerle kaydedilebilmektedir. Halen birok hastahanede, tbbi elektronik cihazlara dayal youn ("intensive") ve koroner bakm ("coronaiy are") niteleri de bulunmaktadr. l ve izleme dzenlerinin yansra kalp almasn desteklemek amacyla "pace-maker", "defbrillator" gibi eitli elektronik cihaz ve dzenler de gelitirilmitir. ekil (5. l)'de kalp ve kan dolam sisteminin blok diyagram gsterilmitir. Kann dolam, bir pompa grevi gren kalbin skmas sonucu oluan basn yardmyla salanr. Temiz kan (oksijen verilmi kan) kalbin sol karnc (sel ventrikl) yardmyla tm vcuda, eitli organ ve dokularda gerek duyulan oksijeni salamak zere verilir. Vcuttaki kan dolam sistemi, hcrelere bir hcre apndan daha uzakta kalmayacak ekilde, klcal damarlar yardmyla tm vcudu rmtr. Sindirim sistemine urayan kan, buradaki besin maddelerini ve suyu bnyesine alr. Bbrek, bir filtre grevi yaparak kan kirli ve artk maddelerden temizler. Oksijenini organlardaki doku ve hcrelere veren kan, oksijensiz kirli kan olarak sa kulaka (sa atriyuma) dner. Bu kirli kan, sa kulaka ve oradan da sa karnca geer. Sa karncktan, bnyesinde toplanan CO2'yi verip yerine O2 almak zere pulmaner arter zerinden akcierlere pompalanr. Akcierlerde CO2-O2 alverii sonucunda temizlenen kan sol kulaka, pulmoner ven yardmyla dner.

5.2

ekil (5.1) Kalp ve dolam sistemi

B) Kalbin Anatomik Yaps: Kalp gs kafesi iinde ters evrilmi bir koni eklindedir. Damarlarn girdii st ksmna taban, ventriklllerin bulunduu u ksmna ise "apex" denir, ekil (5.2).

ekil (5.2) Kalbin anatomik yaps

5.3

Sistemik dolamda, arterlerle (atardamarlarla) venler (toplardamarlar) arasnda byk bir basn gradyan vardr. Dolaysyla, sol kalp bir basn pompas gibi dnlebilir. Pulmoner dolamda ise arterlerle venler arasndaki basn fark az olup, sa kalp, bir hacim pompas olarak dnlebilir. Sistemik dolam yksek basnca ihtiya gsterdiinden, sol kalpte daha geni ve kuvvetli bir kas ktlesi vardr. ayet uzun bir zaman aralndaki ortalamalar gznne alnrsa, her iki tarafn da pompaladklar ortalama kan hacmi birbirine eittir. Sol ventriklde vcudun en u noktalarna kadar kann ulamasn salayacak bir basn oluur. Kan pompalama ilemi, kalbin odacklar etrafn eviren kalp kaslarnn kaslmasyla olur. Bu kaslar, kalbi bir elenk gibi ren koroner arterlerle beslenir. Koroner arter sistemi, sistemik dolamn zel bir parasdr. Kalp ve dolam sistemini, bir pompa ve hidrolik boru sistemine benzetirken ok dikkatli olmak gerekir. Boru sistemini oluturan arterler ve venlerin genilikleri sabit olmayp, kendilerini evreleyen kaslarn kontrol altnda deikendir. Ayrca herbirinin valf sistemi vardr. Aynca kan, Newton kurallarna uygun bir sv da deildir. Bunlara ilave olarak, kann oksijen alm iin akcierlere ihtiya vardr ve lenfatik sistemle dolam sistemi arasnda ilikiler vardr. Bu nedenle an bir basitletirme hatalara neden olabilir. Sa atriyum dolduunda, kaslarak kann trikspid ( paral) kapakk yoluyla sa ventrikle gemesini salar. Sa ventrikln kaslmasyla yarm ay eklindeki pulmoner kapak alr ve kan pulmoner artere pompalanr. Ventrikldeki basn, atriyum basncnn zerine ktnda trikspid kapak kapanr. Pulmoner arter iki artere ayrlp akcierlere ular. Akcierlerde ise gittike klen kollara blnerek kesit alanlar son derece kk olan arteriollara ayrlr. Akcierlerdeki gaz deiimi alveol denilen hava keseciklerinde olur. Bu arteriollar, alveolilerin etrafn ren klcal damarlar (kapilerleri) beslerler. Dier taraftan, temizlenmi kan, bu klcal damarlar yoluyla ok ince venllere ve oradan da gittike byyerek pulmoner vene ve sol kalbe ular. Pulmoner venden sol atriuma giren kan, sol atriyum kaslarnn kaslmasyla mitral kapakk zerinden sol ventrikle pompalanr. Sol ventrikl kaslar kasldnda oluan basn sonucu, mitral kapak kapanr. Yine ventrikldeki basncn artmas sonucu aort kapak alr ve kan aorta baslr. Bu olayla senkron olarak pulmoner kapakk da alr ve sa ventrikl iindeki pis kan pulmoner atardamara
baslr.

Kalbin pompalama evrimi, sistol ve diyastol olmak zere iki ksma ayrlr. Sistol, kalp kaslarnn, zellikle sol ventrikl kaslarnn kaslarak kann pulmoner arter ve aorta pompalanmas zamandr. Diyastol ise kalp odacklarnn

5.4

geveyerek kanla dolduu zamandr. Kan, arter sistemine pompalandktan sonra kalp, dinlenme durumuna geer, k kapaklan kapanr, ksa bir sre sonra giri kapakklar alarak diyastol ve yeni bir kalp evrimi balar. Arterlerden ayrlarak eitli kollardan geen kan, beyine, uzuvlara ve dier organlara ular. Arteryel sistemin son basamanda, damarlarn kesit alanlar klr ve saylan atarak en ince damarlara kadar devam ederler. Bu ince damarlar, hcrelere oksijenin getii ve hcrelerin artk karbondioksitinin de kana getii klcal damarlar beslerler. Bundan sonra byk venlere ve onlar da superior ve inferior vena cavalara balanrlar. Kalbin kendisinin beslenmesi, aorttan ayrlan koroner arterler yoluyla olur. Bu arterler de klcal damar sistemine benzer bir sisteme dnrler ve kardiyak venlerine balanrlar. Kalbi besleyen kan, kalbe, koroner sins yoluyla dner. Kardiyovaskler sistemle ilgili baz ortalama rakamlar unlardr: Salkl byklerde (erikin) kalp vurum hz 75 vuru/dakika olup bu rakam, ok deiebilir. Kalp vurum hz, ayaa kalkldnda artar, oturulduunda ise der. Bir bebekte, normal artlarda, kalp vurum hz 140 vuru/dakikaya kabilir. Bunlardan baka, birok psikolojik, fizyolojik ve evresel etkenler, kalp vurum hzn etkiler. Kalp, dakikada ortalama 5 litre kan pompalar. Ar egzersiz srasnda bu miktar ok artabilir. Herhangi bir anda, toplam kan hacminin %75 ile %80'i venlerde, yaklak %20'si arterlerde ve geri kalan da klcal damarlarda bulunur. Kan basncnn maksimum deerine, sistolik kan basnc, en dk deerine de diyastolik kan Irasna denir ve genellikle, sistolik basn/diyastolik basn eklinde gsterilir, l birimi olarak mmHg kullanlr. Byklerde, normal artlarda, koldaki atardamardan llen sistolik basn 95 ile 140 mmHg arasnda deiir ve ortalama deeri 120 mmHg'dir. Normal diyastolik basncn ortalama deeri 80 mmHg olup, 60 ila 90 mmHg arasnda deiir. Dier baz ortalama basn deerleri de unlardr; aort basnc 130/75, sol ventrikl basnc 130/5, sol atriyum basnc 9/5, sa ventrikl basnc 25/0, sa atriyum basnc 3/0 ve pulmoner arter basnc 25/12 mmHg'dir. C) Kalbin Elektriksel letim Sistemi: ekil (5.3)'de, kalbin elektriksel iletim sistemi gsterilmitir. lerim sistemi, sinoatrial dm (sins dm, "sinoatrial node-SA"), his demeti ("bundle of his"), atrioventrikler dm ("atrioventricular node -AV"), demet kollan ("bundle branches") ve purkinje fiberlerinden oluur. SA dm, kalbin pacemakeri (vuru dzenleyicisi) olarak alr. Pacemaker, hareketi balatan, hareketin hzn belirleyen anlamna gelmektedir. SA dmnde kendi kendine oluan aksiyon potansiyeli, depolarizasyon dalgas halinde tm kalbe yaylr. Kalp hcreleri arasndaki gei ise hcreleraras alak

5.5

diren blgelerini oluturan geit blgeleri zerinden olur. SA dm sa atriumun arka duvarndan yer alan (3x10 mm boyutunda) zellemi kalp hcrelerinden olumutur. SA dmnn oluturduu aksiyon potansiyelinin frekans deien koullarn gereksinimini karlamak zere Merkezi Sinir Sistemi tarafndan da kontrol edilmektedir.

ekil (5.3) Kalbin elektriksel iletim sistemi

SA dmnde oluan aksiyon potansiyeli, atriumlar zerindeki iletim yollan zerinden hzl bir ekilde yaylarak atriumlarn kaslmasn salar ve buradaki kan ventrikllere baslr. Atriumlarda aksiyon potansiyelinin hz, 30 cm/s kadardr. SA ve AV dmleri arasndaki zel iletim hatlarnda ise hz 45 cm/s kadardr. SA dmnde oluan aksiyon potansiyeli 30-50 ms sonra AV dmne ular. Bu sre, atriumlarn ierlerindeki kan tmyle ventrikllere doldurmalar iin yeterli deildir. Bu nedenle ventrikUerin kaslmasnn bir sre sonra yaplmas gereklidir. Bu ilem, bir geciktirme eleman gibi alan AV dmnde, aksiyon potansiyelinin 110 ms kadar geciktirilmesiyle salanr. Atriumlarla ventrikller arasndaki yal septum blgesi elektriksel izolasyonu salar ve kalbin bu iki blgesi arasndaki iletim sadece iletim sistemi zerinden yaplabilir.

5.6

Ventrikllerin uyarlmas purkinje fiberleri ile olur. Bunlarda aksiyon potansiyelinin hz 2-4 m/s kadardr. Bu fiberler ve tm iletim mekanizmas zerindeki aksiyon potansiyelinin ulam sreleri, saniye olarak, ekil (5.3)'de gsterilmitir. Purkinje fiberleri yardmyla uyarlan miyokardium kaslr ve burdaki kan arterlere baslr. ekil (5.4)'de, kalp kaslarnn ayn anda kaslmas sonucu genlii olduka byk bir elektriksel iaret oluur. Elektrokardiyogram (EKG) olarak isimlendirilen bu iaret vcud zerinden alglanabilir. EKG erisi zerinde deiik zellikler gsteren ksmlar, harflerle karakterize edilir. P dalgas olarak isimlendirilen ksm, atriumlarn kaslmas sonucu oluur. Genlii, atriyum kaslarnn fonksiyonel aktivitesini belirtir. PQ aral, his demeti iletim zamann gsterir. QRST dalgas, ventrikler kompleks olarak isimlendirilir. QRS (QRS kompleksi), ventrikllerin depolarize olmasna karlktr. Ventrikl kaslarnn fonksiyonel aktivitesini gsterir. His demeti ve kollarndaki iletim bozukluklar da QRS'de deiikliklere neden olur Ventrikllerin kaslmas ile R dalgasnn yukar k ayn anda olur. ST aralnda, ventrikl kas hcreleri yava, T srecinde ise hzl repolarize olur. Dakikada kalp vurum hz 75 olan salkl bir kimsede P, PR, ve QRS sreleri srasyla 0.1, 0.13, ve 0.08 ms kadardr.

ekil (5 4) Elektrokardiyogram iareti (Noycv, k. -32)

D) Kalp Kaslar: Kalpte eit kas hcresi vardr. a. SA ve AV dm hcreleri: Kaslma yetenekleri ok azdr, kktrler ve dardan bir uyan almadan ritmik olarak aksiyon potansiyeli olutururlar. b. Endokardium kas hcreleri: Ventrikllerin iini kaplarlar, kaslma yetenekleri azdr, aksiyon potansiyelini hzl iletirler. c. Asl kalp kas hcreleri: Orta byklktedir. Kuvvetli ve hzl kaslrlar.

5.7

Bu hcrelerin membranlar arasnda, alak direnli hcreleraras geit blgesi vardr. Bu blgeler yardmyla uyan kolay bir ekilde yaylr. E) Kalp Kaslarnn Kaslmas: Tipik bir ventrikl kasnn kaslmadan nceki membran gerilimi -90 mV kadardr. Uyarma geldiinde ok hzl bir ekilde bir depolarizasyon oluur. Bunu takiben 200-300 ms kadar sren depolarize bir platoya ulaan hzl bir repolarizasyon ve sonuta membran potansiyelinin istirahat seviyesine indii yava bir repolarizasyon meydana gelir. Bylece bir kardiyak evrimi ierisinde, membran gerilimi drt fazdan geer ekil (5.5)'de, kalbin eitli noktalarndaki aksiyon potansiyeli, EKG erisiyle birlikte gsterilmitir.

ekil (5.5) Kalbin eitli noktalarndaki aksiyon potansiyelleri (Feinberg, k. -18)

5.2 DERVASYONLAR A) Elektrokardiyogram Dzlemleri: Kalbi, gvde (torso) iersinde bir elektrik reteci olarak dnebiliriz. Bu retecin tamamen gvde ierisinde gml olmas nedeniyle rete knn direkt lm, ancak bir ameliyatla mmkn olabilir. EKG'de, bir hacimsel iletken olan gvdenin yzndeki eitli noktalar arasnda yaplan potansiyel fark lmleri yardmyla, kalbin durumu

5.8

ekil (5.6) Kardiyak vektrnn izdrld eksenlerin bulunduu dzlemler

belirlenebilir. Bylece kardiyak vektr istenilen referans dzlemlerinin zerlerindeki eksenler zerine izdrlebilir. ekil (5.6)'da, uygulamada referans dzlem olarak alnan "Frontal, Transverse" ve "Sagittal" dzlemler gsterilmitir. B) Einthoven geni: Bir vektrn bulunduu dzlem ierisindeki iki eksen zerinde izdmlerinin bilinmesi, o vektrn belirlenmesi iin yeterlidir. EKG lm tekniinde frontal dzlemindeki kardiyak vektr izdmnn belirlenmesi ise birbirleriyle 60'lik alar yapan eksen zerindeki izdmlerinin llmesiyle yaplmaktadr. Bu eksenlerin belirledii gen Einthoven geni adn alr. ekil (5,7)'de bu gen, frontal dzlemdeki kardiyak vektr bileeni ve bunun dier eksenler zerindeki izdmleri gsterilmitir.

ekil (5.7) Einthoven geni

5.9

C) Standart Bipolar Derivasyon: lmler, kolay yaplabilmesi bakmndan genin ke noktalarnda deil, bu noktalara yakn olan kol ve bacaklar zerinde yaplr. Srasyla; a- Sa ve sol kollar arasnda, b- Sa kol ve sol bacak arasnda, c- Sol kol ve sol bacak arasnda, lmler yaplmaktadr. Bu lmlere srasyla I, IIve III no'lu Standart Bipolar Derivasyonlar ad verilir, lm bantlar ekil (5.8)'de gsterilmitir.

ekil (5 8) Bipolar standart derivasyon lmlerinde elektrodlann balan ekli

D) Unipolar Derivasyon: Eer elektrodlardan eit direnler zerinden birbirlerine balanr ve bu nokta ile nc elektrod arasnda lm yaplrsa, bu derivasyon unipolar derivasyon olarak isimlendirilir, ekil (5.9). lmler VR, VL ve VF olarak isimlendirilir. C noktas, Wilson noktas olarak isimlendirilen referans noktasdr. VR, VL ve VF srasyla sa kol, sol kol ve sol bacak ile Wilson noktas arasndaki lmleri ifade etmektedir.

ekil (5.9) Unipolar derivasyon lmlerinde elektrodlann balan ekli

E) Kuvvetlendirilmi Derivasyon ("Augmented Lead"): Kuvvetlendirilmi derivasyonda lmlerin nasl yapld ve hangi eksenler boyunca kardiyakvektrnn izdmnn elde edildii ekil (5.10)'da gsterilmitir. I, II ve III

5.10

no'lu derivasyonlarla birlikte alndnda frontal dzlem zerinde aralarnda 30'ar derece olan eksenler zerinde izdmler elde edilebilmektedir. Bu modda elde edilen iaretlerin genlikleri, nipolar moddaki genlie gre %50 fazladr. Bu fazlal, ekil (5.1 l)'deki edeer devre yardmyla gsterebiliriz. Burada aVR, aVL ve aVF her bir organ (kollar veya sol bacak) ile toprak arasndaki gerilimi gstermektedir.

ekil (5.10) Kuvvetlendirilmi modda elektrodlarn balan ekli (a,b,c) ve bu yntemle alnan lmlerin belirledii ynlerin I, II ve III no.lu standart derivasyondaki ynlerle karlatrlmas (d)

F) Kuvvetlendirilmi Modda Elde Edilen EKG aretlerinin nipolar Moddakine Gre % 50 Fazla Olduunun Gsterilii: va, vb, vc ve vw gerilimleri arasnda, ekil (5.1 lc)'deki edeer devre ve bu devrenin basitletirilmi ekli

5.11

yardmyla, aadaki bantlar yazlabilir: (5.1)

ve aVR gerilimi, (5.2) VR gerilimi ise, (5.3)

olarak bulunur. Bu son bant ile aVR'yi veren bant karlatrlnca, (5.4) bulunur.

ekil (5.11) Kuvvetlendrilmi, nipolar modda llen iaretlerin genliklerinin hesaplanmasnda kullanlan edeer devreler ve kuvvetlendirilmi moddaki edeer devrenin basitletirilmi ekli

G) Transvers Dzlemde Yaplan EKG lmleri: Kardiyak vektrnn

5.12

transvers dzlem zerindeki izdm de kalbin durumuyla ilgili nemli bilgiler verir. Frontal dzlemde kullanlan nipolar yntem, bu durumda da kullanlr. Sa kol, sol kol ve sol bacaktaki elektrodlar birer R direnci zerinden balanarak, bir "indifferent" referans elektrod Wilson noktas elde edilir, ekil (5.12.a).

ekil (5.12) Transvers dzlem EKG lmleri (Jacobsen, k. -27)

Gsn eitli noktalarna yerletirilen bir gs elektrodu ile indifferent elektrod arasndaki iaret EKG lm dzenine verilir. Transvers dzlemdeki EKG lmleri V derivasyon lmleri olarak isimlendirilir. ekil (5.12.b)'de, V . . V6 olarak isimlendirilen lmler gsterilmitir. H) Sagittal Dzlem EKG lmleri: Sagittal dzlem zerinde kardiyak vektr izdmnn llmesi, nipolar nefes borusu derivasyonu EKG lm olarak isimlendirilir. Daha ksa olarak E derivasyon EKG lm olarak da ifade edilir. Gnmzde bu tip lm nadiren yaplmaktadr. Burundan yemek borusunun iine uzatlan bir kateterin ucundaki elektrodun nefes borusuna temas ile, EKG lm dzeninin girilerine uygulanacak aktif u elde edilmi olur. Dier girie ise Wilson noktas balanr, ekil (5.13).

5.13

ekil (5.13) Sagital dzlemde EKG lm

5.3 ELEKTROKARDYOGRAM (EKG) LM DZEN

EKG lm dzeni, Elektrokardiyograf olarak isimlendirilir. Elektrokardiyograf yardmyla kaydedilen grafie Elektrokardiyogram (EKG) denir. Kaytlar, kat eritler zerine yaplabildii gibi, bir manyetik bant zerine de yaplabilir. Kayt edilen EKG'lerin normal EKG'lerle karlatrlmasyla, kalbin almasyla ilgili baz normal d durumlar belirlenebilir. ekil (5.14)'de, tipik bir Elektrokardiyograf cihaznn blok diyagram gsterilmitir (daha fazla bilgi iin Bak Altblm 11.4).

ekil (5.14) Elektrokardiyograf cihaznn blok diyagram

5.14

a) Elektrodlan Kalbin elektriksel aktivitesi sonucu oluan iyon akmn elektrik akmna eviren dntrclerdir. b) Koruma, yaltm ve anza sezme nitesi: Bu ilem tek bir nitede gerekletirilebildii gibi birden fazla nitede de gerekletirilebilir. Koruma ve yaltm devresinin yaltm ksm, EKG cihaznda oluabilecek ve hasta iin tehlikeli olabilecek akmlardan hastay korur. Ksaca, elektrodlarla cihaz ve enerji kablolar arasnda izolasyon salar. Koruma ksm, hasta zerinde oluabilecek yksek gerilimin EKG cihazna zarar vermemesini salar. Anza sezme ksm ise elektrodlann balant kablolarnda oluacak bir kopmay veya elektrodlarn uyguland noktalardan kaymalarn sezerek alarm verir. c) Balant seici nitesi: Hasta zerine uygulanm tm elektrodlar bu nitenin giriine uygulanmtr. Bu nite yardmyla, istenilen elektrodlar EKG cihazna uygulanr. Yani istenilen derivasyonun seilmesi salanr. d) Ayar devresi: 1 mV'luk darbe eklinde bir iaret, bu devre yardmyla, gerekli ayarlarn yaplabilmesini salamak amacyla cihazn giriine uygulanr. e) n kuvvetlendirici: Bu nite, EKG iaretlerini kuvvetlendirir. Giri empedansnn ok byk, ortak moddaki iareti reddetme orannn (CMMR) yksek olmas gerekir. Enstrmantasyon kuvvetlendiricisi tipindeki bir kuvvetlendirici bu ama iin kullanlabilir. f) Src kuvvetlendirici nitesi: Bu nite, EKG iaretlerini, gsterge ve kayt dzenlerinin bulunduu niteyi srecek seviyeye kadar kuvvetlendirir, n kuvvetlendiricinin kndaki DC kaymasnn etkili olmamas iin giri, genelde AC kuplajl olarak gerekletirilir. Cihaz iin gerekli frekans band genilii, bu kat tarafndan belirlenir. Kayt dzenindeki kalemin pozisyonunu ayarlamak amacyla, bir sfr kayma ("zero-offset") kontrol ayan vardr. Bu kontrol yardmyla, nitenin kndaki DC seviye ayarlanr. g) Gsterge ve kayt dzenleri nitesi: Bu nitede EKG iaretleri bir kat eride kayt edilir ve varsa bir monitr yardmyla izlenebilir. stenirse zel dzenler yardmyla bir manyetik bant zerine de kayt yaplabilir. Koroner youn bakm merkezlerinde EKG iaretleri, monitrler yardmyla izlenir. Hasta banda bulunan monitre ilaveten her hastaya ait monitrler, merkezi hasta izleme konsolunda bulunmaktadr. Bu konsol zerinde aynca kat kayt dzeni, kaset teyp, video kaset kaydedicisi ve bilgisayarl kayt dzeni bulunmaktadr. h) Hasta yaltm: Modern EKG cihazlarnda yaltma zolasyon Kuvvetlendiricileriyle yaplmaktadr. i) zolasyon kuvvetlendiricileri: Modern EKG cihazlarnda, mikro oklar nlemek iin, hasta ile direkt temas halindeki blmlerde izolasyon kuvvetlendirici kullanlmaktadr. Bylece hasta ile ebeke arasnda 1012 ohm'a varan

5.15

yaltm salanabilir. j) Koruma nitesi: Baz durumlarda hasta zerinde oluabilecek gerilim, EKG cihaz ve/veya hastaya bal dier cihazlar iin tehlikeli olabilir. rnein ameliyat esnasnda elektrocerrahi cihaz kullanlr. Bu cihazn toprak balants hatal ise, hasta zerinde transient eklinde olduka yksek deerde gerilimler oluarak, hastaya bal cihazlar zerinde hasar oluabilir. Bu sakncay ortadan kaldrmak iin cihazn giriine, cihaz an gerilimlerden koruyan devreler koymak gereklidir. ekil (5.15)'de, gsterilen koruyucu devre, cihazn giri ulanndaki gerilimin belli bir deerine kadar ak ve bu deerin zerindeki deerlerde ise ksa devre etkisi gstermelidir. Pratikte bu amac salamak iin eitli elemanlar kullanlabilir. rnein birbirlerine ters olarak paralel bal iki silisyum diyod yardmyla +-600 mV'un zerindeki gerilimler iin giri ksa devre edilebilir. 3 V ile 20 V aras ve zerindeki gerilimlerdeki snrlamalar iin birbirine ters olacak ekilde seri bal iki zener diyodu kullanlr. 50 V ile 80 V aras ve zerindeki gerilimler iin ise gazl dearj tpleri kullanlr.

ekil (5.15) Koruma nitesi

k) n kuvvetlendirici: EKG lm dzenlerinde EKG iaretleri, n kuvvetlendiricide kuvvetlendirilir. Bu katn giri empedans ok yksek ve ortak moddaki iareti reddetme oran (CMMR) ok byk olmaldr. Pratikte bu amala genellikle ilemsel kuvvetlendiriciden oluan ve Enstrmantasyon Kuvvetlendiricisi olarak adlandrlan bir diferansiyel (farksal) kuvvetlendirici kullanlr (Bak. Altblm 11.4).

5.16

5.4 SA BACAK SRCS Gnmzde kullanlan EKG lm dzenlerinin ounda hastann sa bacak elektrodu topraklanmayp yardmc ilemsel kuvvetlendirici ad verilen aktif elemanl bir devrenin k ucuna balanmtr. ekil (5.16)'da, Sa Bacak Srcs olarak isimlendirilen bu devrenin blok diyagram gsterilmitir. Enstrmantasyon kuvvetlendiricisinin n kat kndaki iaretlerin, Ra, direnleri yardmyla ortalamalar alnmakta ve yardmc kuvvetlendiricinin faz eviren giriine uygulanmaktadr. Bylece vcuttan alglanan, sadece ortak moddaki iaretler ters fazda olarak Ro, direnci zerinden vcuda uygulanmaktadr. Bylece vcutta oluan ortak moddaki iaretler azaltlabilmekte, farksal moddaki iaretler zerinde ise evrimin bir etkisi olmamaktadr. Ayrca hasta zerinde hayati

ekil (5.16) a) Sa bacak srcs, b) sa bacak srcsnn edeer devresi

5.17

tehlike oluturabilecek byk deerde akmlarn akmasna neden olabilecek bir durumda ise yardmc ilemsel kuvvetlendiricinin doymaya girmesi nedeniyle hasta deeri byk olan Ro direnci zerinden topraklandndan, hasta zerinden geen akm kk deerde tutulabilmektedir. Hasta zerinde oluan ortak moddaki iaretin byk olmayan deerlerinde ise bu evrimin lm dzenine ilavesiyle bu iaretin azaltlmasna ilaveten, hastann kk deerde bir diren zerinden topraklanmas da salanm olmaktadr. evrimin bu ilemleri nasl gerekletirdiini, ekil (5.16b)'de gsterilen edeer devre yardmyla grelim. ekil (5.16a)'da gsterilen, hastann zerinde vcm ortak moddaki iareti oluturacak ekilde akt kabul edilen id akm, rnein g kablolar ile hasta arasndaki dalm kapasite nedeniyle olumu olabilir Yardmc ilemsel kuvvetlendiricinin ideal olduunu kabul edersek, (5.5) ve evrimin hastaya balanan ksmn nazara alrsak; (5.6) bantlarn yazabiliriz. Bu iki bant yardmyla, (5.7)

bants elde edilir. Bu son bant kk deiimler iin, yani vcm'in byk olmayan deerlerinde hastann Ro'a gre olduka kk tutulabilecek bir (5.8)

direnci zerinden topraklandn gstermektedir. Uygulamada, Ra, bir ka kohm, Rf ve Ro ise Mohm'lar mertebesinde olmas durumunda, Ref = 12.5 kohm olur ve id= 0.2uA olmas durumunda ise,

olur.

5 18

5.5 MKROLEMCL ELEKTROKARDYOGRAF DZEN Kk salk kurulularndan telefon hatlar yardmyla alnan EKG iaretleri, zaman paylaml alan bilgisayarlar yardmyla byk hastanelerde deerlendirilebilir. Bu amac salayan bir mikroilemcili EKG cihaz, ekil (5.17)'de gsterilmitir. Hastadan gelen EKG iaretleri, 12'li kablo zerinden EKG cihazna ular. EKG iaretleri, lokal olarak bir kaydedicide kaydedilmekte ve uzaktaki bilgisayara telefon hatt zerinden ulatrlmaktadr. Program ROM'a kaydedilmitir. Ayrk zaman EKG iaretleri RAM'da saklanr. A/D evirici, derivasyonu ayn anda rnekler. Telefon hatlar zerinden FM ile derivasyon ayn anda gnderilebilir. Normal alma durumunda balant seici, mikroilemci kontroll olarak l balantlar, drt grup ve zaman paylaml olarak A/D nin giriine uygular. Her grup iin gerekli zaman 2,5s'dir. kanall D/A knda, analog EKG iaretleri elde edilir. D/A evirici, ayn zamanda, telefon frekans bandnda modle edilmi ses frekansl iaretleri meydana getiren FM modemini de srmektedir. Blok diyagramda, kesikli izgilerle gsterilen ksmn (bir UART ve saysal modem) sisteme ilave edilmesi halinde, EKG iaretleri saysal iaretler eklinde de telefon hatlar zerinden gnderilebilir. Bu ikinci iaret gnderili ekli FMli moda gre daha az grltl olmasna ramen, ayn anda kanaln gerek zamanda transmisyonunun salanmas, normal telefon hatlarnda hzn dk olmas gibi nedenlerle saysal transmisyon fazla kullanlmaz.

ekil (5.17) Mikroilemcili EKG lm dzeni (Tompkins, k. -42)

5.19

ekil (5.18) aret ileme ve saysal filtreletne ilemlerinin iaret zerindeki etkileri (Tompkins, k. -42)

Tu takm ("keyboard") yardmyla, hastayla ilgili bilgiler ilave edilebilir. lemci btn bu bilgileri ve bu nitenin numarasn EKG'lerden nce gnderir. Alfa nmerik display, eitli hata kodlarnn ve EKG ile ilgili eitli parametrelerin, operatrce takip edilmesini ve hatal durumlarn, iaretlerin bilgisayara ulamadan ortaya kmasn salar. Mikroilemcili baka bir EKG dzeninde Motorola 6800 ve programlarn depolanmas iin 2 kbyte UV-EPROM kullanlmaktadr. Cihaz aldnda

5.20

dinamik hafza kontrol edilmekte ve herey normal ise bir kere, deilse arka arkaya srekli bip sesi vermektedir. aret rtmesine kar kullanlan filtre ile btn iaret ileme ilemleri, EPROM hafzaya depolanm programlar yardmyla yaplmaktadr. Bu dzende, iaret ileme ve saysal filtreleme ilemlerinin iaret zerinde meydana getirdii iyiletirici etkiler aada gsterilmitir 1.. Taban hattndaki kaymay azaltr, ekil (5.18a). 2.- Maksimum ve minimumlar detekte edip iareti otomatik olarak ortalar, ekil (5.18.b). 3.- 50 Hz giriimini otomatik olarak ler ve giriimsiz iareti elde etmek amacyla, EKG'yi bozmadan 50 Hz'i, EKG iaretinden karr, ekil (5.18.c). Bunlara ilaveten, bu dzende kanall FM telefon hatlar zerinden iletimi salayan nite, aritmiyi otomatik olarak alglayan ve 10 s nceki EKG'yi veren nite de vardr. 5.6 ELEKTRKSEL EMNYET BAKIMINDAN ELEKTROKARDYOGRAF DZENLERNN GELM

erisinde kuvvetlendirici bulunan ve toprak referansl diferansiyel kuvvetlendiricili ("Ground Referenced Differential Amplifier") ilk EKG lm dzeni 1946'da gerekletirildi, ekil (5.19.a). Bu dzende hastann sa baca, bir elektrod yardmyla 50 Hz'lik giriimi azaltmak amacyla topraklanmaktayd. Hastann kalbine direkt bir temas olmamas nedeniyle, elektrik arpmalarna kar sa bacan genellikle 5 mA'lik bir sigorta zerinden topraklanmas yeterliydi. Bu lm dzeni, elektrodlar, hastann derisi zerinden uyguland srece yeterli oldu. Ameliyat odalarnda ve youn bakm nitelerinde {"Intensive Care Unit"), EKG iaretlerinin srekli kullanlmas gerei ortaya knca, elektriksel emniyet bakmndan bu dzenin yeterli olmad anlald. 1962 ylnda, EKG lm dzenlerindeki 50 Hz'lik iaretin bozucu etkisini azaltmak ve hastann izolasyonunu salamak amacyla sa bacak srcs ("right-leg driver") denen bir dzen kullanlmaya baland. Sa bacak srcl, EKG dzeni, ekil(5.19.b)'de gsterilmitir. Sa bacak srcs hasta zerinde oluan 50 Hz'lik iareti alglar ve bu iareti kaynanda yok edecek ekilde hastaya uygular. Bu dzen ayn zamanda, hasta ile toprak arasnda izolasyon salar. Youn bakm niteleri ve kalp bakm nitelerinin ("Coronary Care Unit") daha yaygn kullanlmas, kalbe ulaan kateterlerin kullanlmasn gerektirdi. Bu durum, elektriksel emniyet bakmndan daha gvenli dzenlerin kullanlmas gereini ortaya kard. 1967 ylnda, giri devresi izole edilmi EKG dzenleri

5.21

ekil (5.19) Elektriksel emniyet bakmndan elektrokardiyografi dzenlerinin geliimi

kullanlmaya baland. Hastayla temasta olan giri ular, toprak ve EKG lm dzeninin dier ksmlarndan izole edilmitir (bu dzen dier tip hasta monitrlerinde de kullanlmaktadr), ekil(5.19.c). Bu izole giri devresi, gerekli enerjiyi cihazn ierisinde bulunan, yksek frekanslarda alan bir izolasyon transformatr zerinden alr ve EKG iaretlerini ayn frekansta alan bir dier izolasyon transformatr zerinden cihazn kayt ve grntleme nitelerine ulatrr. Bylece izole edilmi giri nitesi ve cihazn dier ksmlar arasnda tam bir izolasyon salanm olur. ELEKTROKARDYOGRAF CHAZLARINDA KULLANILAN DER DEVRELER ekil (5.20)'de, bir EKG kuvvetlendiricisinin temel bloklar gsterilmitir. 5.7

5.22

lk birim, Enstrumantasyon kuvvetlendiricisidir. lave bir kat yardmyla, gerekli kazan ve uygun frekans band salanr. Elektrodlar yardmyla alglanan EKG iaretleri, bir koruyucu ve elektrod-arza ("lead-fail") deteksiyon devresi zerinden kuvvetlendiriciye uygulanr. Enstrumantasyon kuvvetlendiricisinde ilk katn Ad diferansiyel kazanc, (1+2R2/R1) ve AC ortak mod kazanc ise l'dir. kinci kat, diferansiyel kuvvetlendirici olup; Ad=R4/R3 tr. Ac'si ise ayarlanabilen R4 yardmyla ok kk tutulabilir. R5 ve R'5 direnleri yardmyla, sa bacak srcs iin gerekli olan ortak mod iareti elde edilir. lk iki katn kazanc, elektrodlarda oluabilecek DC gerilimler nedeniyle, doymaya gitmeyecek ekilde kk tutulmutur. Elektrodlarda, 300 mV kadar byk ofset potansiyeli oluabilmektedir. Bu nedenle, kuvvetlendirici kazanc yksek frekanslar geiren filtreye ulancaya kadar 33'n altnda tutulmaldr. C3 ve C3' kapasitelerinin ilavesiyle de alak frekanslarn filtrelenmesi (szlmesi) yaplabilmektedir.

ekil (5.20) Bir EKG kuvvetlendiricisinin temel bloklar, a ) enstrumantasyon kuvvetlendiricisi ve b) ilave kazan ve filtrelemeyi salayan kat (fVebster, k. -46)

5.23

nc kat gerekli kazanc ve band geniliini salar. R6-C1, kombinezonu yksek, R8-C2 kombinezonu ise alak frekanslar filtreler. R6'', ilemsel kuvvetlendiricinin iki giriini dengeler ve ofseti azaltr. Kuvvetlendiricinin son kat izolasyon devresidir. A) Elektrod-Arza ("Lead-Fail") Detektr: Elektrodlarn durumunu belirleyen eitli devreler gelitirilmitir. Burada gelitirilmi olan iki devre aklanacaktr. Elektrodlarn, EKG iaretlerini, kuvvetlendiriciye bozulmadan iletmeleri gerekmektedir. Elektrodlardaki temas bozukluu, elektrodlarn ikisi arasndaki empedansn lmyle belirlenir. Elektrodlar ve aradaki vcut parasnn empedans, 100 KHz"de bir ka yz ohm kadardr. Daha yksek bir empedans lm anza belirtisidir. Deteksiyon amacyla kullanlabilecek bir yol, 100 KHz'de kk bir akn geirmek ve empedans lmektir. Emniyet nedeniyle bu akm uA'ler mertebesindedir. ekil (5.21)'de grlen devre, Astabil bir multivibratrdr. Devrenin frekans, transformatrn sekonderinden grlen Re' ve C2 ile belirlidir. Re, elektrodlar ve vcud empedansn gsteriyor. R1, R2 gerekli pozitif geri beslemeyi salar. C1, elektrodlardaki DC gerilimi bloke eder.

ekil (5.21) U-Arza detektr (Webster, k. -46)

Elektrod devresinde kt bir temas veya kopukluk olmas halinde Re' artacaktr. Multivibratr, bu durumda osilasyon yapmayacak ekilde tasarlanmtr. Normal durumda osilasyon vardr. k bir detektr veya

5.24

demodlatre uygulanr. Demodlatr k, bir eik iaretiyle, normal temasn varln belirtecek ekilde karlatrlr. B) EKG Elektrod Durum Detektr: Uzun sre kullanlan kardiyak monitrlerinde, elektrod-hasta balantsnn durumu ok nemlidir. Sakncal durumlarla karlamamak iin youn bakm merkezlerinde elektrodlar olduka sk (gnde bir defa) deitirilir. Modern kardiyak monitrlerinin ounda, elektrodlarn hastaya temasnda meydana gelecek bir bozulmay gsteren alarm dzenleri vardr. ekil (5.22)'de byle bir dzen gsterilmitir.

ekil (5.22) EKG durum detektrnn blok diyagram

50 KHz'lik yksek empedansl iaret reten bir akm kayna, elektrodlarn ularna balanmtr. Normal durumda, elektrodlarn ularndaki gerilim ok kk olmaktadr. Elektrod balantlarnda meydana gelebilecek bir bozukluk sonucu elektrodlar aras empedans aniden ykselir ve dolaysyla elektrodlar arasndaki 50 KHz'lik iaretin genlii de artar. 50 KHz'lik iaret, 50 KHz'lik band geiren filtre yardmyla EKG iaretinden aynlr, eik detektrne uygulanr ve alarm devresi alr. Giriteki koruyucu diyod dzeni, elektrodlarn tamamen kurtulmas ve 50 KHz'lik iaretin detektrde bir bozulma oluturmamas iin kullanlmtr. C) Taban Hatt ("Baseline") Dzeltme Devresi: ekil (5.23)'de, gsterilen kuvvetlendirici, elektrodlarn balanmas srasnda doymaya gidebilir. Bir defibrillatrn kullanlmas durumunda ise kesinlikle doymaya gider. Yksek geiren filtrenin 3,2 s gibi byk zaman sabiti olmas nedeniyle, taban hatt ancak uzun bir sre sonra normale dner. Bu nedenle, satrasyonu alglayan ve otomatik olarak taban hattn dzelten devreye gerek vardr. ekil (5.20)'de

5.25

verilen devrede, R6 direnci ksa devre edilerek (C1 in ksa srede boalmas iin) dzeltme ilemi yaplmaktadr. Devrede, satrasyonu izleyen iki ynl bir karlatrc vardr. Taban hattnn, 10 V eik deerinin tesinde deimesi durumunda, karlatrc, rleyi altrr. alan rle, C1'i ksa devre ederek taban hattnn normal konumuna hzla dnmesini salar.

ekil (5.23) Taban hata dzeltme devresi {Webster, k. -46)

D) Pacemaker aretini Yok Eden Devre: Kardiyak monitrlerinin ounda kalp vurum hm hesaplanp grntlenmektedir. Bu ilemde, EKG'nin, QRS kompleksinin alnmasn salayacak ekilde filtrelenmesine ve ilave bir deteksiyon devresine gerek vardr. Baz hastalarda, pacemaker vcut iine yerletirilmitir. Bu durum, QRS'in deteksiyonunda ve kalp vurum hz lm devresinde, pacemaker iaretinin bir vuru iareti gibi alglanabilmesi nedeniyle, problem oluturur. Pacemaker iaretinin genliinin yksek olmas da, kuvvetlendiriciyi doymaya sokmas nedeniyle, ikinci problemdir. Bu nedenle, pacemaker iaretlerinin elimine edilmesi veya zayflatlmas gerekir. Pacemaker darbelerinin sresi 2-10 ms kadar olup, 1V/US gibi byk bir ykselme hzlan ("slew-rate") vardr. Bu deer, mmkn olabilen en byk QRS ykselme hzna gre ok daha byktr. ekil (5.24)'de grlen diyod kpr devresi, ykselme hz byk olan iaretleri zayflatr. Giri iareti deiim hznn byk olmamas durumunda, devre iletimdedir.

5.26

ekil (5.24) Pacemaker iaretini yok eden devre {Webster. k. -46)

Diyodlardan akan maksimum akm, (VCC-VD)/R dir (R=R1=R2 ve VD, diyodun ularndaki gerilim). ktaki deiim, C1'in ularndaki gerilimin ani deimemesi nedeniyle snrlandrlmtr. Kapasiteyi dolduran akm, (5.9) Burada dV/dt, gerilim deiim hzdr. Grld gibi bu devrede gerilim deiim ha, R1, R2 ve C, ile belirlenmektedir. Bu elemanlarn deerleri, deiim hz QRS'inkine gre yksek, pacemakerinkine gre ise daha kk olacak ekilde seilir. Bylece pacemaker darbeleri iin kapasite, ksa devre etkisi yaparak, bu iaretleri elimine eder. 5.8 ELEKTROKARDYOGRAM ARETLERN DEERLENDREN DER DZENLER

A) Kardiyotakometre : Kalp vurum (at) hzn len bir dzendir. Bu ama iin genellikle EKG iaretleri kullanlr. Kalp seslerinden veya kan basnc lmlerinden yararlanlarak da bu lm yaplabilir. Bu amala gerekletirilen dzenler iki grupta toplanabilir. a) Ortalama alan kardiyotakometre: Bu tip dzenlerde, belirli bir sre ierisinde ortalama kalp vuru ha llr. ekil (5.25)'de byle bir dzenin blok diyagram gsterilmitir.

5.27

ekil (5.25) Ortalama alan kardiyotakometrenin blok diyagram

Elektrodlar yardmyla elde edilen EKG iaretleri, kuvvetlendirildikten sonra, band geiren filtreden (10-50 Hz) geirilip eik detektrne uygulanr. Filtre, alak frekanslar blgesindeki grltleri ve de seviye kaymasnn eik detektrnde ortaya karaca olumsuz etkiyi yok eder. Filtre kndaki iaret, QRS kompleksini karakterize eder. Darbe retecinin (monostabil devre) knda elde edilen darbenin sresi, Q-S sresinden uzun tutulmutur. Darbe retecinin k, alak geiren filtre giriine uygulanr. Filtre k gsterici ve karlatrc devreye birlikte uygulanmaktadr. Gsterici kalp vuru hznn ortalama deerini gsterir. Karlaana ise kalp vuru hznn, ayarlanan bir deerin tesine gemesi halinde alarm devresinin almasn salar. b) Vuru-vuru kardiyotakometresi: ekil (5.26)'da byle bir dzenin blok diyagram gsterilmitir. ekil (5.27)'de ise bu devreye ait zamanlama diyagram gsterilmitir. Elektrodlar yardmyla alman EKG iaretleri, QRS kompleksini elde etmek amacyla band geiren filtreden geirilip, eik detektrne uygulanr. Eik detektrnn kndaki iaret, birinci monostabil devreyi tetikler.

5.28

ekil (5.26) Vuru-vuru kardiyotakometresinin blok diagram (fVebster, k. -47)

ekil (5.27) Vuru-vuru kardiyotakometresinin zamanlama diagram (fVebster. k. -47)

5.29

Bu devrenin knda elde edilen darbenin (P1) den kenar, ikinci monostabil devreyi P2 darbesi verecek ekilde tetikler. P1 ve P2 darbeleri bir NOR devresinin giriine uygulanmtr. NOR kapsnn kndaki P3 seviyesi, P1 ve P2 darbelerinin olmad sre ierisinde yksek seviyededir. Bir QRS kompleksinin dedekte edilmesiyle P3, 20 us iin alak seviyeye iner ve sonra balangtaki seviyeye dner. Bu iaret, bir VE kapma 1 KHz'lik saat darbeleri ile birlikte uygulanmtr. P3 yksek seviyede olduu srece, 1 KHz'lik saat darbeleri sayma kaydedicisine ("register") ular. QRS aralklarnda P3'n yksek seviyede olmas nedeniyle saatten gelen P4, darbeleri, bu sre zarfinda 1 nolu kaydedicide toplanr. Eer balangta kaydedicide kaydedilen deer sfr ise, bir sonraki QRS ulancaya kadar kaydedicideki darbelerin says bu QRS kompleksi ile bir nceki arasndaki sre ierisindeki milisaniye saysna eittir. Kap (geit), dier saat darbelerinin 1 nolu kaydediciye girmesini engelleyince, P, darbesi, bu kaydedicideki bilginin bir hafza olarak alan ikinci kaydediciye gemesini salar. kinci kaydedici, bir saysal-analog eviricinin giriine uygulanr. Bu devrenin Vo knn seviyesi, her bir kalp vuruunda deimektedir. Vo n genlii bir nceki vuru-vuru sresi tarafndan belirlenmektedir. stenirse bu dzene, bir alarm devresi ilave edilebilir. Byle bir ilave durumunda, bir saysal karlatrma devresi kullanlr. Bu devre, 1 nolu kaydedicideki iaretin, nceden ayarlanm deerden (aralktan) byk veya kk olduunu belirlemek amacyla kullanlr. lave bir kaydedici yardmyla, 2 nolu kaydedicideki deerin ayarlanm deerden az olup olmad da izlenebilir. Bu tip takometreler, bir ncekine gre daha hzldr. C) Kardiyak Monitrleri: Baz durumlarda, hastann EKG'sinin ve kalp vuru hznn srekli izlenmesi gereklidir. rnein ameliyat masasndaki bir hastaya anestezi verilmesi srasnda EKG'nin srekli izlenmesi, doktora hastann o anki durumuyla ilgili hayati bilgiler vermektedir. Enfarkts ("Myocardialinfarction") geirmi bir hastann EKG ve kalp vurum hznn srekli izlenmesi, olay takip eden bir ka gn iinde hastann lmne neden olabilecek bir kardiyak aritmisinin erkenden farkedilmesi imkann salar. Doum esnasnda fetalin kalp vuru hznn srekli izlenmesi, fetalin durumunda olabilecek herhangi bir anormalliin erken anlalmasn salar. Bu amalan salayacak ekilde, yani EKG ve kalp vuru hznn srekli izlenmesini salayan cihazlar gelitirilmitir. Bu cihazlar, Kardiyak monitr ve Kardiyoskop adn alr. ekil (5.28)'de bir kardiyak monitrnn blok diagram gsterilmitir.

5.30

ekil (S.28) Kardiyak monitrnn blok diyagram

Elektrodlar yardmyla elde edilen EKG iaretleri, bir hasta izolasyon ve koruma devresi zerinden EKG kuvvetlendiricisine uygulanr. Genellikle bu devrenin alt kesim frekans, hastann hareketi sonucu oluabilecek alak frekansl iaretlerin bozucu etkisini yok etmek amacyla biraz yukarda tutulur (0,1-1 Hz). Bu devrenin k eitli devrelerin giriine uygulanmtr. EKG'nin eklinin izlenmesi iin k bir skoba verilir. Son zamanlarda gelitirilen cihazlarda EKG'nin daha rahat izlenmesini mmkn klmak amacyla skoba bir hafza nitesi de ilave edilmektedir. Cihaz, sadece bu bloktan oluuyor ise Kardiyoskop adn alr. Byle bir cihaz genellikle ameliyathanelerde, ameliyat esnasnda hastann kalp durumunun izlenmesi amacyla kullanlmaktadr. Genellikle doktorlar, EKG'nin skopta izlenmesine ilaveten srekli olarak kaydedilmesini de isterler. Bu amala cihaza, bir anahtar yardmyla altrlabilecek bir yazc ("recorder") da ilave edilir. Baz durumlarda, belirli bir olaydan nceki sre iindeki EKG'ler faydal bilgiler kapsamaktadr. rnein, bir hayati aritmiden nceki 5-10 s'lik sre iersindeki EKG iaretlerinin bilinmesi yararldr. Bunu salayacak ekilde, istenildiinde altrlabilecek bir hafza evrimi zerinden (genellikle 15 s) rekorder beslenebilir. Cihazn bandaki kimsenin, osiloskopta anormal bir EKG iaretini grmesi halinde, hafza evrimi devreye ilave edilerek gemi 15 s iersindeki durumu izlenebilir. Cihaza istenirse, bir kardiyotakometre de ilave edilebilir. Kardiyak monitrleri, yatan hastaya hizmet verebilmek amacyla

5.31

tanabilir ekilde gerekletirilmitir. Hastahanelerde, koroner youn-bakm nitelerinde sabit cihazlar eklinde de kullanlmaktadr. Bu nitelerde her hastann yatann yannda gerekli alarm niteleriyle birlikte kardiyoskop ve kardiyokatometre bulunmakta, ayrca bu cihazlardaki bilgiler merkezi bir kardiyoskop zerinde de izlenebilmektedir. Merkezde, ayrca istenilen hastann EKG 'sini, hafza evrimi zerinden izlemek imkanlar da bulunmaktadr. D) Fetal Elektrokardiyografi Dzeni : Bir ift elektrodun anne karnnda uygun yerlere yerletirilmesiyle fetal EKG'si elde edilebilir. ekil (5.29)'da, anne karnndan elde edilen EKG iaretleri gsterilmitir. Ayn ekil zerinde, direkt olarak elde edilen fetal ve anne EKG 'leri de gsterilmitir. F, fetal, M anneye ait EKG'leri gstermektedir. Fetal EKG'si ok zayftr, genellikle 50 uV'lar veya daha kk deerdedir. zellikle doum esnasnda bu iaretlerin kaydedilmesi, annenin hareketsiz olmamas ve EMG interferans nedeniyle daha da glk arzeder.

ekil (5.29) Anne, fetal ve her ikisinin EKG iaretleri (fVebster, k. -47)

Fetal EKG'sini, istenmiyen dier iaretler ierisinden salkl bir ekilde alnmasn salayan eitli yntemler gelitirilmitir. Aada bu yntemlere bir rnek verilmitir. Bu rnek yntemde anne QRS kompleksini elimine etmek iin akmama ("anticoincidence") dedektr yntemi kullanlmtr. ekil (5.30)'da bu yntem blok diyagram eklinde gsterilmitir. Bir tanesi sadece anne EKG'sini alacak ekilde annenin gsnde, iki tanesi de karnda uygun yerlerde olmak zere, en az elektrod kullanlabilir. Genelde, gs blgesine iki elektrod balanmaktadr. elektrod kullanlmas halinde merkez elektrod, ortak

5.32

elektroddur. Bylece, gs elektrodlaryla sadece anneye ait EKG, karn blgesindeki elektrodlar yardmyla da anne ve fetal EKG' leri elde edilir. Eik dedektr annenin QRS kompleksini belirler. Eik detektrnn k, analog anahtar devresine uygulanr. Anneye ait QRS kompleksinin var olduu srece analog anahtar st devreyi aar. Dier srelerde ise anahtar, devreyi kapal tutarak sadece fetala ait EKG iaretlerinin sonraki devrelere ulamasn salar, rnein sonraki devreler bir kuvvetlendirici ve rekorder olabilir. Bu yntemde, anne QRS kompleksi sresi iersinde olabilecek fetal EKG'leri elde edilememektedir. Modem sistemlerde, baz hesaplama yntemleri sisteme ilave edilerek, fetal kalp vuru hz dzeltilmi olarak elde edilebilmektedir.

ekil (5.30) Fetal elektrokardiyografi dzeninin blok emas

5.9 MEDKAL CHAZLARIN KULLANIMINDA KARILAILAN BAZI SORUNLAR Medikal cihazlarn kullanmlarnda karlalan sorunlardan bazlar, kullanlan cihazn EKG lm cihaz olmas hali iin aada incelenmitir: A) Frekans Distorsiyonu: EKG iaretlerinin salkl bir ekilde kayt edilebilmesi iin, EKG cihaznn 0.02 -150 Hz'lik band olmaldr. Herhangi bir nedenle bu bandn alt kesim frekansnda oluabilecek bir artma ve/veya st kesim frekansnda bir azalma, iaretin ekli zerinde nemli bir bozulma meydana getirir. Cihazn bandnda oluan bu bozulma, genellikle, cihazdaki kuvvetlendiricide meydana gelir. Frekans distorsiyonu olarak isimlendirilen bu bozulma ekil (5.31)'de gsterilmitir.

5.33

ekil (5 31) EKG'de frekans distorsyonu (Webster. k. -16)

ekil (5.31.a)'da, frekans cevab 0.02-150 Hz olan bir kuvvetlendiriciyle alnan EKG grlmektedir. ekil (5.31.b)'de ise frekans cevab 0.02-25 Hz olan bir cihazla kaydedilen EKG grlmektedir. Bu durumdaki distorsiyon, yksek frekans distorsiyonu olarak adlandrlr. ekil (5.31.c)'de de ayn EKG'nin, frekans cevab 1-100 Hz olan bir kuvvetlendiriciyle kaydedilmesi durumu gsterilmitir. EKG'nin alt ksm artk yatay deildir. Hatta, bu kaytta, tek fazl doal EKG dalgalan, iki fazl olarak grlmektedir. Bu bozulma alak frekans distorsiyonu olarak adlandrlr.

5.34

B) Doyma veya Kesim Distorsiyonu: Elektrodlardaki yksek kayma gerilimleri veya frekans bantlan yeterli olmayan kuvvetlendiriciler, EKG'nin grnn byk lde bozar ve doyum veya kesim distorsiyonuna neden olurlar. ekil (5.32.a)'da normal bir EKG, ekil (5.32.b)'de ise doyum yznden distorsiyona uram EKG iaretleri gsterilmitir. Doyma durumunda QRS kompleksinin tepeleri kesilir. ekil (5.32.c)'de ise EKG 'nin seviyesi dk blmlerinin kesilmesiyle oluan durum gsterilmitir. Bu bozulma, kuvvetlendiricinin kesime girmesi yznden meydana gelir.

ekil (5.32) EKG'de doyum veya kesim distorsiyonu (Webster, k. -46)

C) Geici Elektriksel Gerilimler Nedeniyle Oluan Bozulma: Hastann EKG'sinin alnd baz durumlarda, kalp defbrilasyonuna gerek olabilir. Byle bir durumda, yksek gerilim ve yksek akmda bir elektriksel darbe hastann gsne uygulanr. Bunun sonucu olarak, elektrotlarda yksek deerde gerilim darbeleri oluur. Bu iaretlerin genlikleri, normal EKG'de alglanan iaretlerin genliklerinden ok daha byktr. Dier baka nedenlerle de, benzeri geici gerilimler elektrodlarda oluabilir (rnein elektrodlann yerlerinden oynamalar, biyostatik elektrik yknn hasta zerinden boalmas vb). Bu durumlarda kuvvetlendirici, giriine gelen iaret genliinin byk olmas sonucu doymaya girer. Bu durum ekil (5.33)'de gsterildii gibi EKG kaytlarnda ani sapmalara

5.35

neden olur. Bu ani sapmalar takip eden bir sre iinde kuvvetlendirici doymada kalr ve kuvvetlendiricideki elemanlarn belirledii zaman sabitine bal olarak eski durumuna dner.

ekil (5.33) Geici elektriksel evrimler nedeniyle oluan bozulma (Webster. k. -46)

Defbrillatr kullanlmas durumunda oluan sorun, hastann defibrillasyonu esnasnda, elektrokardiyografi hastadan ayrmaya vakit olmayacandan, cihaza elektronik koruma devresi eklenmelidir. Bylece, EKG kuvvetlendiricisinin ularnda byk deerlerde gerilimin olumas ve cihazn harap olmas nlenmi olur. Gnmzde kullanlan EKG cihazlarnda koruma dzenleri vardr. Bu dzenlerin yardmyla EKG cihazlarnn bu byk gerilimlerden dolay harap olmalar nlenmi olur. Geici durumu takiben, hzla normal alma durumuna dnmeleri ise iaretin getii yol zerinde bulunan seri kapasitelerin ksa bir sre

5.36

iin topraa balanmas ile salanr. D) evrede alan Dier Elektriksel Dzenler Nedeniyle Oluan Bozucu Etkilen EKG iaretleri zerinde nemli bozucu etkenlerden biri de elektrik g sistemidir. EKG kuvvetlendiricisine g salamann yannda, gerilim hatlar, bir hastane odasnda bulunan dier gerelere de baldr. Ayn zamanda duvarlarn iinde, zeminde ve tavanda da gerilim hatlar vardr. Bu hatlar EKG nin kayd zerinde olumsuz etki yapabilir. ekil (5.34)'de, ebeke frekansnda bozucu etki grlmektedir.

ekil (5.34) EKG'de ebeke frekansnda bozucu etki {Webster, k. -46)

ekil (5.35) G hatt, EKG cihaz ve elektrod balant kablolar arasnda dalm kapasiteler ve bunlarn zerinden akan akmlar

5.37

E) Elektriksel Alann Etkisi: G hatlar ile EKG cihaz ve/veya hasta arasnda elektriksel alan kuplaj vardr. Bu durumda, hastann g kablolarna kk kapasiteler (dalm) zerinden balanmas eklinde karakterize edilebilir, ekil (5.35). G hattnn topraklanmam ksmyla EKG kuvvetlendiricisi arasndaki C3 dalm kapasitesinden akan akm, topraa gider ve lmlerde bozucu etki yapmaz. C1 ve C2, g hattyla elektrod balant kablolar arasndaki dalm kapasiteleri gstermektedir. d1 akm, giri direnci byk olan EKG cihaz yerine, Z1 deri-elektrod direnci ve ZG toprak elektrodu direnci zerinden topraa akar. Ayn ekilde d2 de, Z2 ve ZG zerinden topraa akar. 500 ohm civarnda olan vcut empedans, dier empedanslar yannda ihmal edilebilir. A ve B arasnda farksal modda oluan gerilim, (5.10) dir (tellerin birbirine paralel olmas nedeniyle id1=id2=id alnabilir). rnein id=6nA olsun. Deri-elektrod direnleri arasndaki fark, en fazla 20 Kohm civarndadr.

bulunur ki, bu deer mV'lar seviyesindeki EKG iaretleri yannda ihmal edilemeyecek seviyededir. Bu gerilim, elektrod balant kablolarn ekranlamak ve ekranlar EKG cihaznda topraklamak yoluyla kltlr. Deri-elektrod empedanslann kltmek de yararl sonu verir. ekil (5.36)'da db ile gsterilen bir akmn g hatandan hasta vcuduna akt da grlmektedir. idb akm, ZG toprak elektrodu empedans zerinden topraa akar. Bunun sonucu olarak, vcut zerinde ortak modda,

gerilimi oluur. Tipik deerler yerine konulursa,

bulunur. idb = 1 uA olmas durumunda ise vcm = 50 mV olur. deal bir fark kuvvetlendiricisinde, bu herhangi bir problem oluturmaz. nk ideal bir fark kuvvetlendiricisinin ortak mod iaret kazanc sfrdr.

5.38

ekil (5.36) Vcud zerinde vcm,. ortak moddaki iaretin oluumu

Gerekte, kuvvetlendiricilerin, Zin gibi sonlu deerde giri empedanslar vardr. Bu nedenle VA-VB gerilimi, (5.11)

dir. Z, ve Zj, Zj. 'den ok kk olduu yaklamyla yerine , (5.12)

olur. Tipik deerler yerine konursa,

bulunur ki, bu da EKG lmlerinde ihmal edilemeyecek seviyede bozucu bir iarettir. Deri-elektrod empedans farkn azaltarak ve EKG cihaznn giri empedansn artrarak, bu gerilim azaltlabilir.

5.39

F) Toprak evrimleri: Elektrokardiyograf cihaz balanm hastaya, baz durumlarda, baka cihazlar da balanabilir. Hastaya bal btn cihazlar, ya bu cihazlarn g kablolar zerinden veya civarda bulunan bir toprak balantsna balanarak topraklanrlar. Bir toprak evriminin nasl olutuunu ekil (5.37.a)'da gsterildii gibi hastaya elektrokardiyografi ve baka bir cihazn bal olduu durumu gznne alarak inceleyelim. Her iki cihaz, toprak elektrodlan hastaya balanm olsun. Her iki cihaz oda ierisindeki farkl topraklan olan farkl prizlerden beslenmi olsun. Eer B toprann gerilimi, A'nnkinden biraz farkl ise hasta zerinden bir akm akacaktr. Bu akmn hasta zerinde elektriksel emniyet bakmndan ortaya karaca soruna ilave olarak hasta potansiyeli de, A toprak potansiyelinden farkl bir potansiyele gelir. Bylece hasta zerinde ortak modda bir iaret olumu olur. Akmn akt yol, toprak evrimi olarak isimlendirilir. Bu evrimin ortadan kaldrlmas gereklidir. ekil (5.37.b)'de evrimin nasl yok edildii gsterilmitir. Her iki cihazn ayn noktadan topraklanmas durumunda evrim ortadan kalkmaktadr.

ekil (5.37) Toprak evriminin etkisi

5.40

G) Magnetik Alann Etkisi: Magnetik yolla da g hatlar, EKG lmleri zerinde olumsuz etki yapabilir. Magnetik alan, ayrca civardaki transformatrler, ve floresan lambalardaki balastlardandan kaynaklanabilir. ekil (5.38)'de grld gibi lm dzeninin oluturduu evrimde bu magnetik alslar gerilim olutururlar. Bu etki; a- Magnetik alan ekranlama yardmyla, b- lm dzenini, alann bulunduu blgeden uzak tutarak, o- evrimin efektif alann azaltarak, azaltlabilir. nc nlem, balant kablolarnn birbirleri zerine bklmesiyle ok kolay bir ekilde gerekletirilebilir.

ekil (S.38) Magnetik alann bozucu etkisi oluturmasn salayan evrim

H) Elektriksel Kkenli Dier Bozucu Etkenler Civarda bulunan gl radyo, televizyon ve radar vericileri de EKG lmlerinde olumsuz etkiler yapabilir. Hasta ve bal kablolar, bir anten gibi bu elektromagnetik iaretleri alglarlar. Bu iaretler EKG iaretlerine gre ok yksek frekanslarda olmalarna ramen, cihaz ierisinde ve hatta baz durumlarda elektrod-deri ara kesitinde demodle olup, EKG iaretlerini etkileyebilecek frekanslar blgesine inebilirler. Hastanelerde bulunan ve almalar yksek frekansl iaretlerin retilmesi esasna dayanan elektrorrji, diatermi ve benzeri cihazlar da EKG lmlerinde bozucu etkiler yapar. Hastanelerdeki dier X-nl cihazlar, anahtarlar, rleler, fazla akm eken cihazlar ve hatta titreimli bir ekilde yanan bir floresan lambas dahi EKG lmleri zerinde, elektromanyetik yolla olumsuz etkiler yapabilir. Btn saydmz bu kaynaklarn etkilerinden, EKG lm dzenindeki kuvvetlendirici giriine kk deerde (rnein 100 pF) bir kapasitenin paralel balanmasyla kurtulunabilir.

5.41

Dier bir bozucu etken de elektrodlar arasndaki kaslarn oluturabilecei elektromiyogram (EMG) iaretleridir, ekil (5.39). Hastann hareketsiz durmasyla bu iaret ortadan kalkar.

ekil (5.39) Elektromiyogram iaretlerinin bozucu etkisi (Webster, k. -46)

5.10 VEKTRKARDYOGRAF ekil (5.40)'da, kardiyak vektr ucunun zaman fonksiyonu olarak izdii eri ve bu erinin frontal, sagittal ve transvers dzlemlerdeki izdmleri gsterilmitir. Herhangi bir derivasyonda elde edilen EKG iareti skaler bilgi kapsar. Ayn anda x, y, z dorultularnda elde edilecek EKG iaretleri yardmyla kardiyak vektr elde edilebilir, ekil (5. 41).

ekil (5 40) Kardiyak vektrnn zamann fonksiyonu olarak deiimi

5.42

ekil (5.41) Vektorkardiyogram iaretinin elde edilmesinde yararlanlan EKG iaretlerinin elde edildii dorultular

Birbirine dik derivasyonlarda alman bu EKG iareti, skop ekrannda kardiak vektrnn uygun ekilde grntlenmesi amacyla kullanlabilir. Bu ama iin kullanlan dzene vektrkardiyograf ve elde edilen grntlere de vektrkardiyogram ad verilir. Bu grntler frontal, sagittal ve transvers dzlemlerde elde edilir, ekil (5.42).

ekil (5 42) Salkl bir insann vektrkardiyogram (R,safc L, sol, P, posterior, .V, anterior, S, superior, I, infenor) {Tompkins, k. -42)

5.43

Normal bir vektrkardiyogramda, P, QRS(R) ve T dalgalarna karlk olmak zere evrim vardr. En belirgin evrim, ventrikllerin depolarizasyonuna karlk olan QRS kompleksidir. Bu evrim, sola, arkaya ve aaya dorudur. Ventrikllerin repolarizasyonu, arka-aa kanna doru olan T evrimini oluturur ve QRS evrimiyle 0-30'lik bir a yapar. Patolojik durumlarda bu evrimlerin karakteristik ekillerinde bozulmalar olur. Bir kardiyak evrimi surecinde elde edilen evrimin ynn ve zamanm belirlemek iin, skobun Z giriine testere dii bir gerilim uygulanr, ekil (5.43).

ekil (5.43) Vektarkardiyogram iaretinin grntlenmesini salayan sistem

Bylece, srekli eri ok eklinde paralara ayrlm olur. rnein testere dii geriliminin frekans, 200 Hz veya katlan eklinde seilirse, ok eklindeki her bir parack 5 ms veya bunun kesirlerine karlk olur. ekil (5.44)'de, miyokardiyal enfarkts geirmi bir hastann vektrkardiyogramlan gsterilmitir.

ekil (5.44) Miyokardiyal enfarkts geirmi bir hastann vektrkardyogram (Tompkins, k. -42)

ALTINCI BLM

ELEKTROENSEFALOGRAM VE UYARILMI POTANSYEL ARETLERNN LLMES

6.1 GR Tarihsel geliim: Caton 1875 tarihinde hayvanlar zerinde yapt deneylerin sonucunda ilk defa, beyinde bir takm elektriksel faaliyetlerin var olduunu buldu. Hans Berger ise 1929 ylnda ilk defa, insan beyninde elektriksel aktivitenin varln, kafaya yerletirilen elektrodlar ve bunlara bal bir galvanometre yardmyla ortaya koydu. Berger, 1930'da Elektroensefalogram (EEG) ad verilen bu dalgalarn gzn alp kapanmasyla deitiini gsterdi. EEG iaretlerinin varlnn bilimsel ekilde kesin olarak ortaya konmas, ancak elektronikteki gelimeler sonucu olabildi ve 1934'de Adrian ve Matthews, elektrodlarla alnan EEG iaretlerini kuvvetlendirip kaydedilmesini saladlar. P.A. Davis, 1939'da, uyank bir insann EEG'sinde, sese kar uyarlan yantlarn (EP) olduunu buldu. H.A. Davis ve arkadalar, ayn olayn uyuyan insanda da meydana geldiini ayn yl gsterdiler. kinci dnya savan takip eden yllarda, elektronik ve bilgisayarlarda meydana gelen byk gelimelerin olumlu sonulan, bu alanda da kendisini gsterdi. EEG'nin klinik uygulamalar gelitirildi ve tanm zerinde yaplan almalar olumlu sonular verdi. Uyarlm Potansiyeller (UP, "Evoked Potantials", EP) alanndaki gelimeler, bunlarn genliklerinin EEG'ye nazaran kk olmalar nedeniyle ancak yeni iaret ileme yntemlerinin bulunmasyla mmkn olabildi. Her ne kadar Davvson, 1953'de, bu amala otokorelasyon ve aprazkorelasyon yntemlerinin uygulanabileceini sylemi olsa da bu ilemlerin yaplmasnn bilgisayarla mmkn olabilmesi nedeniyle uygulamaya konulamad, lk olarak 1958'de Clark ve arkadalar, gelitirdikleri averaj yant bilgisayarlar yardmyla, korelasyon tekniinin zel bir hali olan averajlama ilemini iaretin (EP),

6.2

grltye (EEG) olan orann ykseltmek amacyla kullandlar. Beynin sinirsel faaliyeti sonucu elde edilen biyoelektrik iaretlere Elektroensefalogram (EEG) ad verilir. EEG'nin ok karmak bir deiim ekli vardr ve yorumlanmas zordur. Yzeyden llen EEG potansiyelleri, alttaki birok noktadan ve serebral korteksin olduka geni bir blgesinden gelen potansiyellerin toplamndan oluur. Deneyler, EEG frekansnn kiinin zihin faaliyeti ile deitiini gstermitir. Bu durum, beynin tabii ve bota alma frekans gibi bir senkronizasyon durumunu gsterir. Kii uyanr uyanmaz veya dnmeye balarken alfa ritmi kaybolur ve yerine senkronize olmayan biimde, genellikle beta bandnda bir ritim oluur. Gnmzde ou aratrmalar, beyindeki bu ilemi yapan mekanizmay bulma zerinedir. Bu konu zerinde yaplan almalar, baz zel durumlarda, kiinin, kendi EEG'si ile ilgili bilginin, ses veya kla uyar olarak geri besleme eklinde kendisine verilmesi durumunda, EEG iaretlerini bir miktar kontrol etmeyi renebileceini gstermitir. EEG iaretinin frekans bileenleri son derece nemli olduu gibi, farkl blgelerden alnan benzer EEG iaretleri arasndaki faz ilikileri de olduka ilgintir. Bu tip bilgiler, EEG'nin kaynann incelenmesinde ok faydal olup, beynin almas ile ilgili ilave bilgiler elde edilmesini salar. Kafa zerinden alglanan EEG'lerin genlii tepeden tepeye 1-100 uV ve frekans band ise 0.5-100 Hz'dir. lmler, beyin zerinden dorudan alnd takdirde, genlik 10 kat kadar artar. EEG'de oluan farkl frekanslarn oluum mekanizmalarnn anlam, henz tam olarak anlalamamtr. EEG, EKG ve EMG iaretlerinde olduu gibi ekil bakmndan deil, kapsad frekanslara gre deerlendirilmektedir. EEG iaretleri periyodik deildir; genlik, faz ve frekanslar srekli deiir. Bu nedenle, anlaml bir data elde edebilmek iin, lmlerin olduka uzun bir srede yaplmas gerekir. Alttaki tabloda, EEG iaretleri, kapsadktan frekans bandlar ve bu bandlara verilen zel isimler ile birlikte verilmitir.
Tablo (6.1) EEG iaretlerinin kapsadklar bandlar (Hz olarak)

Delta (5) Teta (0) Alfa (a) Beta (B) Gamma (y)

0.5 - 3.5 4 - 7 8 - 12 12 - 22 22 - 30

Delta (5) Teta (0) Alfa (a) Beta (B) Gamma (y)

0.5 - 3.5 4-7 8 - 12 12 - 22 22 - 30

6.3

A) EEG'nin Kullanm Alan: Nroloji: EMG, ekokardiogram ve nrolojik kontrollar ile birlikte hastann beyin patolojisinin belirlenmesinde, Beyin Cerrahisi ("Neurosurgeiy"): Beyinden ameliyatla kartlacak tmr gibi anormal patolojik dokularn yerinin belirlenmesinde, Anestezi: Anestesi altndaki hastann anestezi seviyesinin belirlenmesinde, Pediatri: Ortalamas alnm uyarlm potansiyeller ("Averaged evoked potentials") gibi dier test yntemleriyle birlikte, yeni domu ocuklarn duyma ve grme problemlerinin belirlenmesinde, Psikiyatri: Zihinsel bir bozukluun daha kesin bir ekilde belirlenmesi amacyla, organik bir beyin hastalnn var olup olmadnn belirlenmesinde kullanlmaktadr. EEG iaretlerindeki ana bileenin frekans yala birlikte artar, genlikleri ise azalr Bir ocuun EEG'stnin genlii byk, frekans dktr. Yetikinlerde genlik der, frekans artar. uur durumu da, EEG zerinde etkilidir. Uykudaki yetikinde EEG'nin genlii artar, frekans ise azalr. ekil (6.1)'de, normal bir insann EEG kayd gsterilmitir. Kaytlar zerindeki harfler, kaydn hangi elektrodlar arasnda yapldn gstermektedir.

ekil (6.1) Normal bir insann Elektroensefalogram

6.4

Alfa Dalgalar: 8-12 Hz arasndaki beyin dalgalandr. Uyank, normal ve sakin kimselerde grlr. Youn ekilde oksipital blgede ortaya kar, genlikleri 50 uV kadardr. Uyku durumunda yok olurlar. Uyank kii dikkatini zel bir faaliyete yneltirse a dalgalan yerine, daha yksek frekansl, fakat dk genlikli EEG iaretleri (P dalgalan) meydana gelir. ekil (6.2)'de, parlak kta gzleri ama ve sonra kapatma durumunda EEG iaretlerindeki deiim gsterilmitir.

ekil (6.2) Gzn ak veya kapal olmasnn EEG zerindeki etkisi

Beta Dalgalan: Frekanstan 12 Hz'in zerindeki beyin dalgalandr. 25 Hz'e ve nadir hallerde de 50 Hz'e kadar uzanrlar. Sal derinin parietal ve frontal blgelerinde belirgin olarak kaydedilebilir. Beta-I (BI) ve beta-II (Bu) diye ikiye ayrlrlar. Bu dalgalarnn frekans, BI'ninkinin iki mislidir ve a dalgalarnda olduu gibi zihinsel aktivitenin artmas ile ortadan kalkarlar ve yerlerine dk genlikli asenkron iaretler oluur. BU dalgalan, merkezi sinir sisteminin kuvvetli aktivasyonunda veya gerginlik hallerinde ortaya kar. Teta Dalgalar: 4-7 Hz arasndaki dalgalardr, zellikle, ocuklarda parietal ve temporal blgelerde ortaya karlar. Yetikinlerde de, emasyonel gerginlik,d krkl durumlarnda ortaya karlar. Genlikleri, 100 uV (p-p)'den kktr. Delta Dalgalar: 3.5 Hz'in altndaki beyin dalgalandr. Baz durumlarda 1 Hz'in altna da der. St ocuklarnda ve ar organik beyin hastalklarnda grlr. Genlikleri, 100 uV (p-p)'den kktr. Gamma Dalgalar: Baz aratrmaclar tarafndan kullanlmaktadr. Baz aratrmaclar da bu dalgalarn yerine, beta-II dalgalarn kullanmaktadr. Genlikleri, 2 uV (p-p)'den daha kktr. Kafann merkezinde, genlikleri daha byktr. Uykunun karakteristik belirtisini tarlar. B) Beyin Aklivitesi ile EEG Arasndaki liki: EEG iaretlerinin ana frekans ile beyin aktivitesi yakndan ilikilidir. Aktivite ile frekans birlikte ykselir. ekil (6.3)'de bu durum, ematik olarak gsterilmitir.

6.5

ekil (6.3) Aktivite ile EEG temel frekans arasndaki bant

6.2 ELEKTROENSEFALOGRAM ARETLERNN LLMES

ekil (6.4)'de, basitletirilmi bir n kanall EEG sisteminin blok diyagram verilmitir. Ba zerine uygun noktalara konmu 20 elektrod, elektrod seici niteyle n adet diferansiyel kuvvetlendiriciden oluan n kuvvetlendirici nitesi giriine uygulanr. klar, kuvvetlendiriciler zerinden n kanall yazc nitesi giriine uygulanmtr. Kalibrasyon iareti, dikdrtgen eklindedir.

ekil (6.4) n kanall bir EEG lm sisteminin blok diyagram

6.6

kaydedilen bu iaretin genlii tm sistemin kuvvetlendirmesini, ekli ise frekans karakteristiini gsterir. EEG ktan, bir A/D yardmyla digital analizre (bilgisayar) ve kaydedilmek zere digital magnetik teybe yerilir. EEG iaretlerinin genlikleri uV'lar mertebesinde olduundan, n kuvvetlendirici olarak diferansiyel kuvvetlendirici kullanmak gerekmektedir. Bu kuvvetlendiricilerin kazantan yksek, grltleri dk, ortak moddaki iareti reddetme oranlan yksek olmak zorundadr (rnein >100 dB). Ayrca, giri empedanslar yksek (1MOhm'un zerinde) ve DC kaymalar da dk olmaldr. -EEG Elektrodlarnn Balan ekli: EEG lmlerinde, be farkl tipte elektrod kullanlmakla beraber, en yaygn olan yeniden kullanlabilir scalp disk tipi elektrodlardr. Bunlar, uygun bir iletken krem yardmyla deriye temas ettirilirler, nce, elektrod temas direnci 10 kOhm'un altnda olacak ekilde temas blgeleri temizlenir. Elektrodlarn balantsnda, milletleraras standartlar kullanlr. En ok kullanlan 10-20 EEG elektrod sistemidir. Bu yerleme eklinde, ba drt Standard noktayla iaretlenmitir. "Nasion", burun; "inion", kafann arka ksm; sol ve sa "Preauricular", kulak anlamna gelmektedir, ekil (6.5). "Nasion" ve "inion" aras % 10-20-20-20 ve 10 olacak ekilde blnerek elektrodlar yerletirilmitir. Dier elektrodlar, bu elektrodlarla birlikte bir. daire oluturacak ekilde yerletirilirler. Bylece 19 elektrod kafa zerine yerletirilmi olur. Kulak memesine yerletirilen 20. elektrod ise toprak elektrodu olarak kullanlr. Elektrodlarn EEG sistemine balants, ekil (6.6)'da gsterildii gibi unipolar veya bipolar ekilde gerekletirilir.

ekil (6 5) 10-20 EEG elektrod yerletirme sistemi (JVebster, k. -46)

6.7

ekil (6.6) EEG Kayt modlar: a)Unipdar, b)Ortalama ve c)Bipolar (Ccn, k. -6)

ekil (6.7)'de, eitli uyku durumlarnn EEG iaretleri zerindeki etkisi grlmektedir. ekil (6.8)'de ise EEG zerinde yan etkisi grlmektedir. ekil (6.9)'da, saral bir hastann, ekil (6.10)'da ise beyninde tmr olan bir hastann EEG kaytlar grlmektedir.

6.8

ekil (6.7) Uyku durumunun EEG zerine etkisi (Webster, k. -47)

ekil (6 8) Yan EEG zerine etkisi {Webster, k -47)

6.9

ekil (6.9) Saral bir hastann EECsi (Webster, k. -47)

ekil (6.10) Beyninde tmr olan bir hastann EECsi (Webster, k. -47)

63 ELEKTROENSEFALOGRAM ARETLERNN YARDIMIYLA ANALZ

BLGSAYAR

Bir EEG incelenmesinin yaplabilmesi iin ok sayda dataya gereksinim vardr, rnein, verilerin 16 kanal zerinden bir buuk saat gibi uzun bir sre alnmas gereklidir. Tehis amacyla yararl olabilecek bilgi, bu kanallarn herhangi bir tanesinde, bir saniyenin kk bir kesrinde ortaya kabilir. Bu nedenle, EEG dalgalarnn incelenmesi uzun zaman gerekli klan bir ilemdir, dolaysyla deerlendirmeyi basitletirmek amacyla, veri azaltlmasnda otomatik yntemlerin gelitirilmesiyle ilgili youn almalar yaplmtr. Teknikteki dier uygulamalarda, deney sonucu elde edilen verinin otomatik analizi, olayn dayand fiziksel prosesle ilgili bilgiye dayanmaktadr. EEG

6.10

dalgalarnn olumasyla ilgili mekanizma hakknda bilgimizin ok kstl olmas nedeniyle byle bir durum, EEG dalgalarnn analizi iin bahis konusu deildir. Bu nedenle, EEG iaretlerinin otomatik analizinde, her bir kanaldaki iaretler ksa sre ierisinde alglanr ve bunlarn frekans ve fazlan analiz edilerek elde edilen parametreler, dier kanallardaki iaretlerin frekans ve fazlaryla karlatrlr. EEG, istatistiksel byklklerle aklanabilecek muntazam ekli olmayan bir iarettir. ki dalga eklini birlikte kapsar. Birinci dalga eklinde gzlenen iaret, duraan olarak kabul edilebilir (stokastik proses). kinci tipte, izole pulslar veya kompleks burstler (patlamalar) grlr. EEG iaretlerinin otomatik analizi iin eitli yntemler gelitirilmitir. A) EEG Spektral Younluunun Fourier Analizi Yardmyla Belirlenmesi: ekil (6l)'de, bir EEG iaretinin frekans spektrumu grlmektedir. Bu spektrum, bir bilgisayar yardmyla FFT kullanlarak elde edilmitir (Spektrum analizi iin Bak. Altblm 11.9 Modeller Zaman ve Frekans Domeni Analizleri). Bu metodla yksek bir frekans rezolsyonu elde edilmesi istenirse, spektral younlukta olduka byk lde statistiksel hata meydana gelir. Normal kiilerden elde edilen kaytlar arasnda byk farklar olmas ve ayrca bu iaretlerin orjinlerinin bilinmiyor olmas nedeniyle, yeteri kadar faydal bilgi vermezler.

ekil (6 11) EEG iaretlerinin frekans spektrumu

B) Band Geiren Filtreler Yardmyla Srekli Frekans Analizi: EEG iaretlerinde random veya periodik patolojik deiimlerin bilgisayarla belirlenmesi ileminde, tm kayt sresinin fonksiyonu olarak incelemeyi salayabilecek parametrelerin seilmesi gereklidir. Bu ilem en basit ekilde,

6.11

band geiren filtreler yardmyla iareti bandlara ayrmak ve bu ekilde kaydederek yaplmaktadr. Filtreler yardmyla, bandlara ayrlm bulunan EEG iaretlerinin karesi alnr ve zamana gre entegrali alnarak, zamann fonksiyonu olarak kayt yaplr, ekil (6.12). Erilerdeki eimler, o banddaki aktivite ile ilgili bilgi kapsarlar. Eimler arasndaki oranlar, aktivite deiimi baklanda bilgi verir. Byle bir kayt yardmyla, 50-60 m'lik bir kayt, bir sayfa ierisine sdrlabilir. Bununla beraber, tehis iin nemli olabilecek baz detaylar, bu kaytta grlmeyebilir.

ekil (6.12) eitli bandlardaki EEG iaretleri g younluunun zamanla deiimi

C) 'Transient Analizi: EEG iaretlerinde arada srada, ksa sreli ortaya kan dik darbeler ("spike"lar) ve kompleks dalgalar, tehis asndan nemli bilgiler tarlar. EEG iaretlerinin analizinde kaydedilen verilerin faydal bilgi tayan ve tamayan tasmlarn kabaca ayrmak amacyla, baz otomatik yntemler gelitirilmitir. Bylece, hekim tarafndan incelenecek veriler nemli lde azaltlm olur. Bu i, zellikle ok uzun sren EEG kaytlarnn incelenmesinde ok nemlidir. aretten, tanmlanm ksmlar kabaca ayran basit bir yntemde, iaretin birinci ve ikinci trevleri alnr ve bunlarn taban hattn kestii anlarda sreleri belli darbeler oluturulur, ekil (6.13). Bu darbeler arasndaki zaman aralklarnn llmesiyle, tehis iin nemli bilgiler elde edilmi olur. Bu basit ynteme ilave olarak, gnmzde ok daha gelimi yntemler mevcuttur. Uyumlu filtreler ve eitli rnt tanma teknikleri

6.12
r

yardmyla "transient" deteksiyonu yaplabilmektedir.

ekil (6.13) EEG iaretlerinin "transient" analizi

D) Bilgisayar Destekli Beyin Elektriksel Aktivitesinin Haritalanmas: EEG iaretinin zamann fonksiyonu olarak gsterili biiminde, iaretin, kafa zerinde genlik ve faz bilgileriyle birlikte dalmn grmek mmkn deildir. Bu eksiklii gidermek zere, EEG iaretlerinin frekans spektrumu yardmyla, beyin dalgalarnn kafa zerindeki aktivite haritalarnn karlma almalar yaplmaktadr. Beynin elektriksel aktivitesinin haritalanmas ("Brain Electrical Activity Mapping", BEAM), beyin aktiviteleri olarak gzken EEG iaretlerinin, grafik olarak haritalanabilecei nicel verilere dntrlmesi ilemidir. EEG haritalarnn elde edilmesinde kullanlacak elektrod says ve yerleimi 10-20 sistemindeki gibidir. Az sayda elektrod ile yaplan lmler sonucu izilen EEG haritalarnda boluklar meydana gelmekte ve daha fazla elektrod kullanlarak izilen haritalara gre, zellikle interpolasyon blgelerinde bozulmalar olumaktadr. Gerekletirilen bir BEAM sisteminde, kulaa taklan toprak elektrodu dahil toplam 8 elektrod kullanlmtr. Kullanlan 7 elektrod, biri merkezde olmak zere, kafa kesitini alt eit gen parasna blecek ekilde yerletirilmitir, ekil (6.14).

6.13

ekil (6.14) BEAM uygulamalarnda elektrodlarn yerleimi

Bu ekle gre EEG iaretleri, monopolar (tek kutuplu) olarak, Rr veya Rl sa veya sol kulak elektrodundan kafann allan blgesine gre uygun olan referans alnmak zere, yedi aktif elektroddan alnmaktadr. Unipolar (ift kutuplu veya diferansiyel) uygulamalarda ise genlikler daha yksek ve grlt problemi daha az olmakla birlikte, hesaplama ilemleri daha uzun olmaktadr. Grntleme ilemi, kabaca, elektrodlardan alman iaretlerin, belli frekans blgelerine kar den belli dalgalardaki (5,6,a ve 8) genliklerinin, uygun veya seilen renklerle renklendirilmesi eklinde olmaktadr. Genelde, EEG haritalama ileminde, elektrodlardan alman iaretlerin genliklerine kar drlen ve haritalama dnda kullancya nicel olarak da verilebilen parametreler aada aklanmtr: a) Ortalama deer (a uV): EEG iaretlerinin g spektrumunun, seilen frekans blgesindeki ortalama g deerlerinin karekk olarak tanmlanan uV cinsinden efektif deeri. b) Mutlak g deeri P( | a |): Belli bir frekans bandnn mutlak g deeri c) Yzdesel g deeri P(%a): Belli bir frekans bandndaki gcn, tm iaret spektrumundaki ortalama gce orannn yzdesel deeri. d) Form sabiti, rezonans sabiti (k %): k= (g spektrumu)2 / ( g spektrumu)2 e) Asimetri sabiti: [L/R veya (L-R)/(L+R)]: L sol ve R sa beyin yarm kresinin toplam genlii olmak zere, beyindeki simetrisizlii gsteren sabit f) Oiansallk, (teta/alfa): Teta band genliinin alfa band genliine oran; BEAM olarak ele alnan yntemde kullanlan parametre, yzdesel g deeridir. Yzdesel g deeri hesabnda, toplam 128 Hz'de rneklenmi 4 saniyelik EEG kaydnn, 4 ms'lik parasna (segmentine) HAMMING pencereleme ilemi uygulanp, Hzl Fourier Dnm (FFT) yardmyla g spektrumu elde edildikten sonra, bu spektrumda istenen banda den yzdesel deeri hesaplanmaktadr. Haritalama dnda istenirse her elektroddaki iaretin g spektrumu izimi de grafik olarak elde edilebilmektedir. Haritalama ileminde,

6.14

elektrodlar arasnda kalan noktalardaki bal g deerleri interpolasyonla bulunmakta ve bylece blgesel rezolsyon arttrlmakta ve renk geilerinde yumuak gei salanmaktadr. Gce gre renklendirilecek noktadaki iaretin gc, interpolasyon ilemine sokulmakta ve noktann kaynaktan olan uzaklnn tersi ile orantl olarak hesaplanmaktadr. Bu durumda, ele alnan noktadaki g deeri, o noktaya en yakn a elektroddaki g deerlerinin, noktann elektrodlar arasndaki uzakln tersi ile arlkl olarak toplanmas ile elde edilmektedir. Noktaya en yakn elektrod ise noktann iinde bulunduu genin kelerindeki elektrodlar olarak alnmaktadr. BEAM sistemde, EEG iaretleri hastadan, 8 kanall bir poligraf aracl ile alnmakta ve poligraf ile kiisel bilgisayar (PC) arasndaki balant, bir veri toplama nitesi yardm ile olmaktadr. Kiisel bilgisayarda hazrlanm olan program altrldnda 4 seim ile karlalmaktadr. Seenekler u ekildedir. 1. EEG izimi, 2. Pencereleme, 3. Yzdesel bal frekans bandlarnn izimi, 4. Haritalama, 1. EEG izimi seeneinde, rneklenmi EEG verilerinin zaman domenindeki deiimleri, 7 kanal olarak izilmektedir. Bilgisayar monitrnde grntlenen segment uzunluklar 4,6 s ve zaman ayrcl ise 1/128 s olarak seilmitir. Genlik ayrcl ise 3,3 uV kadardr. ekil (6.15)'de, unipolar olarak bir denekten alnm olan EEG kaydnn bir segmentlik ksm gsterilmitir. Kayt uzunluu yaklak olarak 120 s veya 26 segment kadardr.

ekil (6.15) Bir denekten alnan EEG iaretlerinin 4,6s'lk paras

2. Pencereleme seeneinde, EEG iaret segmentleri HAMMING fonksiyonu kullanlarak pencerelenmektedir. rneklenmi EEG verilerinin Fourier Transformu alnmadan nce bu seenek seilerek cevaptaki kenar

6.15

tamalar nlenebilmektedir. 3. Yzdesel bal frekans bandlarnn izimleri seeneinde, FTT si alnm EEG verilerinin, frekans bandlarna (alfa, beta, delta ve teta) gre izimleri gerekletirilmektedir. Burada kullanlan g bykl, bal yzdesel gtr. Hesap sonulan, bilgisayar ekrannda gsterilmektedir, ekil (6.16).

ekil (6.16) EEG iaretinde seilen segmentin bal frekans bandlarnn izimi

4. Haritalama seeneinde, FFT'si alnm verilerin, istenen segmentinin, istenen frekans bandna gre renkli olarak bilgisayar ekrannda haritalanmas gerekletirilmektedir. rnein, seilen frekans bandnda, tm gcn yzdesel olarak % 60'ndan byk gce sahip olan blgeler, "krmz" renk ile gsterilmektedir. ekil (6.17)'de EEG iaretinde seilen segmentin DELTA bandna gre haritalanmas gsterilmitir.

ekil (617) EEG iaretinin seilen segmentinin DELTA bandna gre haritalanmas

6.16

6.4 UYARILMI POTANSYELLER Be duyudan bir tanesinin yokluu veya yeterli seviyede olmamas, normal yaam gletirir. Yaplan aratrmalar, normal bir insann alglad tam enformasyonun % 70'ini grme, % 15'ini iitme ve % 10'unu da dokunma duyusu ile elde ettiini gstermitir. Duyular ile ilgili bozukluklarn (zellikle yeni doan ocuklarda) mmkn mertebe erken belirlenmesi, tedavinin erken balamasn ve dolaysyla basan ansn attrmaktadr. Uyarlm Potansiyellerin llmesiyle, grme, iitme ve dokunma duyularnn normallik seviyeleri belirlenebilmektedir. Beynin, grsel, duysal ve elektriksel uyarmaya kar cevabnn normal olup olmamas, uyarmann beyne ulatn gsteren UP'deki tepe ve vadilerin oluma srelerinin, normal deerlerden olan farkllklarnn llmesiyle belirlenir. UP'lerin llmesiyle, sinir sisteminin fonksiyonlar, invasive olmayan objektif bir yntemle belirlenmi olur. Kanama, tmr, "multiple sclerosis" gibi sinir sistemiyle ilgili bozukluklarn erken tehisi mmkn olmaktadr. UP'ler elektrodlar yardmyla alglanr. Alglanan iaretin grlt ierisine gml olmas nedeniyle, aret/Grlt Orann artracak bir ilemden (averajlama) sonra tehis iin kullanlabilmektedir. UFlerin zelliklerinin byk oranda bilinmesine karn, kaynaklan ve oluum mekanizmalar, beynin elektriksel aktivitesinin oluumunu aklayan temel bir teorinin olmamas nedeniyle ak bir ekilde bilinmemektedir. Byle bir temel teori, beyin anatomisinin karmak ve nrofizyolojik olaylarn lineer olmamalar nedeniyle gelitirilememitir. Sonu olarak, beyinde oluan potansiyellerle ilgili bilinenler niteliksel kalmaktadr. A) Uyarlm Potansiyel lm Sistemi: ekil (6.18)'de bu amala gerekletirilmi bir lm dzeni gsterilmitir. Hastann basma uygulanm EEG elektrodlarndan seilen l bir grup, bir EEG kanaln oluturur. Hastadan alglanan iaret kuvvetlendirildikten ve entik (notch) filtreden geirildikten sonra Uyarlm Potansiyel Averajlama Bilgisayar'na uygulanr, ilenmemi EEG iaretleri, filtre knda grntlenmektedir, ekil (6.19). Bilgisayar, istenilen zaman aralklarnda uyar dzenlerini tetiklemektedir. Her bir uyar sonucu oluan ve beynin cevabn karakterize eden iaretler senkron bir ekilde bilgisayarda toplanr ve lm sayma blnr. Bylece aret-Grlt Oran, N lm saysn gstermek zere N kadar artrlmakta ve uV'lar mertebesinde oluan bu iaretlerin salkl bir ekilde kayd mmkn olmaktadr. Bu lmlerde, uyarya cevap olarak elde edilen iaretlerin dndaki tm iaretler grltdr. Baka bir deyile, normal EEG iaretleri de grltdr. ekil (6.19.b ve c)'de srasyla 8 uyarmn ve 64 uyarmn ortalamas alnmasyla

6.17

(averajlanmasyla) elde edilmi, ksmen EEG grltsnden temizlenmi, UP cevaplar gsterilmektedir.

<

ekil (6.18) Uyarma potansiyeli lm sisteminin blok diyagram

ekil (6.19) Grsel UFler; a) ilenmemi iaret, b) 8 cevabn ve c) 64 cevabn ortalar

6.18

B) Somatik Duysal Uyarlm Potansiyeller (SUP, SEP): SEP'lerin alglanmasndan, somatik duysal sistemin fonksiyonunun incelenmesinde faydalanlr. Bu tr bir sistemin kayna, temel olarak, uyary sinirlerde impulslara dntren reseptrlerdir (deri-, kas-, eklem-reseptrleri). Bu impuls dizisi, evre (periferik) afferent sinir lifleri zerinden omuriliin arka kklerine gelir ve birtakm ilemlerden sonra da beyin kabuuna (kortekse) ular. SEP'ler, kaln, ilik ieren duyarl liflerin mekanik ve elektriksel uyarm sonucu meydana gelir. Bu lifler, derinin, kaslarn ve eklemlerin mekanik reseptrlerinden kar. Uyar, sinir yolu boyunca olmak artyla, vcudun herhangi bir yerine uygulanabilir. SEPler, uyarma blgesinin (sinir yolu boyunca) birka cm uzandan, omurilikten veya korteksten llebilir. Her lmde, bipolar veya unipolar bir lm sisteminin kullanlaca; lm elektrodlarnn yeri, bykl ve uzakl zel olarak dnlp nceden bir karara balanmaldr. evresel sinirlerin kaynaklarnn etkili olduu alanlarn snrl byklkte oluu nedeniyle, dier biyolojik iaretlerin karmn nlemek amacyla elektrodlar aras uzakln, lmde kk tutulmas gerekir. Kafa derisinden SEP'lerin alglanmasnda, unipolar lm yntemlerine bavurulur. Bu lmde, different elektrodlar, korteksteki somatik duysal alan zerinden C lm noktas civarna (beyinde "central" blgeye); indifferent elektrodlar ise Fz civarna ("frontal" blgeye) yerletirilir. Senkron uyarlm olan blgelerin lmnde, lm blgesinin yerine ve byklne gre SEP'in maksimum genlik deeri, birka mikrovolt mertebesine ular. Bu, her SEP'in, dier biyolojik iaretler ve lm dzeninin grlt iaretleri tarafndan baarlabilecei anlamna gelir. Ortamda, uyardan bamsz olan ve rastgele bir karaktere sahip olan grlt iaretleri sz konusu olduundan iaret/grlt orann iyiletirmek amacyla, senkron uyarlar iin SEP'in ortalamasnn alnmas (averajlama) yntemi kullanlr. Bu ekilde, iaret/grlt orannn, 30 kat deerine kadar ykseltilmesi mmkndr. Bu alandaki en nemli parametre, uyar ile ortalama SEP bileenleri arasndaki gecikmelerin llmesiyle elde edilir, ekil (6.20). SEP'lerin genliklerine baklarak, somatik duysal bir kanalda hastalkl bir deiimin varl tespit edilebileceinden, bu iaretlerin ortaya k anlar yannda genlikleri de byk nem tamaktadr. Sz edilen parametrelerin belirli bir uyar ve lm durumu iin elde edilen normal deerleriyle yaplan karlatrma sonularndan yola klarak bir tan konulabilir. Kk genlikli olular nedeniyle, SEP'lerin alglanmasnda, 103104 orannda bir kuvvetlendirme yaplmaldr. Gerekli kuvvetlendiricinin st kesim frekans 2kHz civarnda olmaldr; alt kesim frekans

6.19

ekil (6 20) Ayak ekleminden sinirler uyarlyorken, eitli blgelerden alglanan SEP'ler (Hutten. k. -26)

ise duruma gre belirlenir. Gecikmi, yava SEP bileenleri iin bu frekans deerinin 0.5-l Hz arasnda olmas yeterlidir, daha hzl bileenler iin ise alt kesim frekans lOO Hz civarnda tutulmaldr. SEP lmleri, vcudun somatik duysal sisteminin, objektif ve nicel bir deerlendirmesinin yaplmasna imkan verir. Somatik duysal yol boyunca birok uyarma ve lm yeri seilerek, gecikme miktarlar belirlenebilir; periferik (evresel) ve merkezi uyar iletim hzlar hesaplanabilir. Bir veya birka blgede, uyar iletim hznda normal deerlerine gre gzlenen sapma, periferik veya merkezi sinir sisteminde hastalkl bir durumun var olduunun gstergesidir. Byle bir durumda hastalkl blgenin yeri tespit edilebilir ve ilgili ksmn uzunluu belirlenebilir. Bu ekilde tedavide de daha iyi bir baar salanmas mmkn olur. Bunun dnda, fizyolojide ve psikolojide (rnein; duyu sistemlerinin geliimini inceleyen almalarda) de SEP lmlerinden faydalanlmaktadr. C) Duysal (Akustik) Uyarlm Potansiyeller (AEP): Duysal (Akustik) Uyarlm Potansiyeller, iitme duyusunun elektriksel aktivitesi sonucu meydana gelirler. D ve orta kulak blmlerinin, ses uyarsn mekanik titreimlere dntrd akustik iaretlerden elde edilirler. Daha sonra, dalgalar eklinde ana membran zerinden salyangoz ("cochtea") iinde dalm olan i ve d sa

6 20

hcrelerine kadar yaylrlar, ekil (6.21). Esas iitme duyusu hcreleri, says yaklak 25000 olan ve gelen mekanik dalgalan elektriksel reseptr potansiyellerine eviren bu sa (kl) hcreleridir. Salyangozun (kohleann) akustik zellii nedeniyle, burada bulunan sa hcreleri, ses dalgalarn frekansa evirir. iddetli ses dalgalan, bu hcrelerin reseptr potansiyellerinde dlere neden olur; bu ise ilgili sinir liflerindeki aksiyon potansiyellerinin oluum frekansn arttrr. itme siniri yaklak olarak 30000 sinir lifinden oluur, beyin sap, orta beyin ve beyin kabuu ile birlikte merkezi iitme yolunu oluturur. Beyin kabuunun elektriksel aktivitesi; toplam eklinde, duysal uyarlm potansiyel olarak llr.

ekil (6.21) Dalgalarn oluum yerleri ile birlikte Duysal Uyarlm Potansiyeller (Hutten, k. -26)

6.21

AEP'lerin elde edilmesi iin, geni bandl ses uyarlar veya darbe genilii birka 100 s olan ses darbeleri uygulanr. "Click"-ses uyarlar olarak bilinen uyarlar, geni bandl olular nedeniyle, yksek genlikli AEP'ler retirler ve iaret/grlt orann iyiletirirler; lm sresinin ksalmasn da salarlar. Akustik uyar, bir kulaklk araclyla her iki kulaa birden ayn anda uygulanr, lm; yzey elektrodlar ile ya da korteksteki aktif akustik blgenin zerine veya d kulak yolu zerine yerletirilen ine elektrodlar yardmyla yaplr. Different elektrod, 10-20 lm sistemine gre A1, A2 (sol ve sa kulaklar) zerine, indifferent elektrod ise Cz ("central" blgesi) zerine yerletirilir. Referans elektrod, bilee veya alna yerletirilir. AEP'lerin geni band geniliine (100Hz-2kHz) sahip olmalar ve maksimum genliklerinin 20 nV-20 uV arasnda oluu nedeniyle, lm dzenlerinin de bu zel koullara uygun olmas gerekir. Yeterli bir iaret kalitesini elde edebilmek iin (senkron uyarm halinde) yaklak 6000 AEP cevab alnmaldr. AEP'lerin genlikleri ve genel ekilleri, kullanlan ses uyarsnn cinsine ve ses seviyesine baldr. itilir blge civarlarndaki ses seviyelerinde, AEP'nin tek tek btn bileenlerinin ak bir ekilde fark edilmesi mmkn olmaz. ekil (6.21)'de, 70dB'lik bir "click"-ses uyars sonucu oluan tipik AEP bileenleri grlmektedir, l'den 7'ye kadar olan erken potansiyeller, uyarlmadan sonraki ilk milisaniyelerde gzlenen elektriksel cevabn; sa hcrelerinde, iitme sinirinde ve beyin sapnda yaylmasna karlk gelir. Pa'ya kadar olan dalgalar, korteksin hzl aktiviteleri sonucu; N1, P2 ve N2 ise yava aktiviteleri sonucu meydana gelirler. AEP parametreleri olarak belirli bir ses seviyesinde, oluan dalgalarn genlikleri ve gecikmeleri llr. Duyu organlaryla ilgilenen fizyologlar, otologlar, nrologlar ve psikiyatristler, akustik uyarlm potansiyellerden tan koymaya ynelik deerli bilgiler elde ederler. Tan koymada; erken, ortalama (normal) ve gecikmi uyar cevaplar, kararda etkili olur. Duyu organlaryla ilgilenen fizyoloji dalnda, iitme yolunun sinir hcrelerinin iletim zellikleri sonucu meydana gelen, erken bileenlerin genlikleri ve gecikmeleri anlam tamaktadr. Sa ve sol kulaktan alman AEP'lerin karlatrlmasyla, hastaln tr ve yeri belirlenebilir. Otologlar ve ocuk doktorlar, akustik sistemin fonksiyon yeterliliinin, ses iddetine duyarln ve frekansa duyarln incelenmesinde erken, ortalama ve gecikmi AEP'lerden faydalanrlar. Bunun dnda, AEP'lerden tm nrolojik sistemin fonksiyonunun denetlenmesinde ve incelenmesinde (rnein; akustik sinirlerde olumu olan bir tmr tespit edilebilir) faydalanlr.

6.22

D) Grsel (Visual) Uyarlm Potansiyeller (VEP): Grsel uyarlm potansiyeller denince, grme sinirlerinin toplam elektriksel aktivitesi ve grsel bir uyar karsnda korteksteki grme merkezinde oluan cevap anlalr. Grsel bir uyar, gzn d tabakas, mercek ve gz yuvarlann iini dolduran esas madde zerinden, gzn i yzeyini evreleyen retinaya (a tabaka) ular (Bak. Yedinci Blm). Retinada; k reseptrleri, gelen biyokimyasal yollarla membran gerilimine dntren ve homojen olmayan bir dalma sahip koni ve ubuk hcreleri bulunmakladr. Uyar sonucu bu hcrelerde oluan potansiyel deiimlerini, bu hcreleri takiben retinada yer alan gangliyon hcreleri, grme sinirlerine gndermeden nce ilemeye tabi tutarlar. Elde edilen grsel bilgi, grme sinirleri zerinden, yine bir takm ileme olaylarnn gerekletirildii korteksteki grme merkezine ular, ekil (6.22). Dier duyu kanallarndan farkl olarak grme sinirlerinde, iaretin karakterine gre nemli lde farkllklar gsteren, komplex bir bilgi tanmas sz konusudur. Bu nedenle; her VEP ekli, kullanlan grsel uyarnn zellikleri ile dorudan ilgilidir.

ekil (6.22) Gne! kanalda optik bir uyarnn (satran tahtas modeli) ilenii (Hutlen, k. -26)

VEPlerin elde edilmesinde genellikle; imeimsi, ok ksa sreli parlak k uyaranlar ve kontrast uyaran olarak da satran tahtas modeli kullanlr. Kontrast uyaran olarak, vertikal veya horizontal ynlendirilmi sins dalgalar trnde bir takm iaret katarlar da kullanlmaktadr. Kontrast uyaranlar hastaya

6.23

genellikle bir ekran zerinde sunulur VEP'ler, grsel korteks blgesinde, yukarda belirtilen trde parlaklk ve kontrast uyaranlarna kar bir cevap olarak oluur. Bu iaretlerin elde edilmesi iin, rnein; belirli zaman aralklarnda, satran tahtas modelinde siyah ve beyaz alanlarn yerleri deitirilir. Bu yer deiimin frekansna gre eitli VEP ekilleri elde edilir. Bu amala kullanlan uyarnn parametreleri olarak aadaki maddeler sralanabilir: - Model zerindeki ak ve koyu blgelerin yer deiim frekans, - Modelin bykl, - Modelin zerindeki blgeler arasndaki kontrasttk derecesi, - Ekrann k iddeti younluu, - Deney ortamnn aydnl, - Model zerinde yaplan deiimlerde izlenen yol. VEP'lerin deerlendirilmesindeki, bir dier parametre de lm yeridir, lm elektrodlar olarak ine veya yzey elektrodlar kullanlabilir. Elektrodlarn yerleim dzeni ile ilgili herhangi bir standart yoktur. Ancak bipolar lmlerde genellikle, indifferent elektrodlar sagital dzleme (O1 ve O2 noktalarna); yzey elektrod kullanlmas halinde de Fz blgesine (10-20 lm sistemine gre) yerletirilir.

ekil (6.23) a) Uyar cevaplarnn ortalanmasyla VEP'in elde edilii ve b) ileme katlan cevap saysnn bir fonksiyonu olarak isaret/grlt orannn iyiletirilmesi (Hutten, k. -26)

6.24

Elektromagnetik ve elektrostatik alanlar, dier biyolojik kaynaklar, elektrod ve lme dzenlerinden v.s. kaynaklanan bozucu faktrlere (grltlere) ek olarak VEP'lerin lmnde, yine mmkn olduunca nlenmesi gereken bir takm etkiler daha mevcuttur. VEP'lerin genlik deeri, bak ynne byk lde bamldr. Bak ynnn uygunluunun kontrol edilmesiyle iaret/grlt orannn iyiletirilmesi salanabilir. Bir dier istenmeyen olay da bilinsizce gerekleen, gzn alp kapanma hareketleridir. VEP'lerin frekans spektrumu, 1-5OHz arasndadr ve maksimum genlik deeri de 10 uVun altndadr. Salkl bir VEP eklinin elde edilebilmesi iin 60 civarnda (veya daha fazla) senkron uyarm cevabnn ortalamas alnmaldr, ekil (6.23). Elde edilen uyarlm potansiyeller, birok negatif ve pozitif dalgalara sahip olabilir. Tbbi tanmna gre pozitif olanlar aa doru; negatif olanlar ise yukar doru gsterilir, ekil (6.24). N1-, N2-, P1- ve P2- dalgalarnn gecikmeleri ve negatif ve pozitif ular arasndaki, tepeden tepeye genlik deerleri elde edilir. Bu parametreler uyarann zellikleri ile dorudan ilgilidir ve birlikte gznne alnmaldr.

ekil (6.24) Tipik negatif (N) ve pozitif (P) dalga bileenlerinin genlikleri ve gecikmeleri ile VEP (Hutten, k. -26)

VEP'ler gzlerin ve optik sinir sisteminin incelenmesi amacyla kullanlr. Bu ekilde, uygun uyaranlar kullanlarak, hastalk veya yaa bal olarak meydana gelmi olabilen gr alan ile ilgili bozukluklar, ift grme ve renk krl gibi durumlar tehis edilebilir. Bunlarn dnda, skleroz (kirelenme) gibi bir takm hastalklar da VEP ekillerinde bozukluklara neden olabilir. VEP parametrelerinin bu kadar ok etkiye baml oluu nedeniyle, tan koyarken baka bir takm ek yntemlerle kararn kontrol edilmesi gereklidir. ekil (6 25)'de, grsel ekilde uyarlm bir hastadan, iki ayr deneme

6.25

sonucu olarak, elde edilen Uyarlm Potansiyel erileri gsterilmitir. Sol gze uygulanan uyarm sonucunda (OS) normal bir cevap elde edilmitir. Ana pozitif dalgann (ekildeki byk genlikli negatif deiimin), latens gecikmesi 100 ms dir. Ayn ekilde sa gzn cevabnda (OD), ana pozitif dalgasnn latens gecikmesi uzam olarak 150 ms dir. Bu kiide doku sertlemesi olmas mmkndr. Sa gzde sinir iltihab belirli bir dereceye ykselmi olabilir.

ekil (6.25) iki ayr deneme sonucu st ste konulmu Grsel Uyarlm Potansiyeller a) sol gz ve b) sa gz UP cevaplarnda ana pozitif dalga latens gecikmeleri (Hutten. k. -26)

YEDNC BLM

ELEKTRORETNOGRAM VE ELEKTROOKULOGRAM ARETLERNN LLMES

7.1 ELEKTRORETNOGRAM ARETLERNN LLMES Retina parlak bir fla ile uyarldnda retina iindeki a duyarl hcreler ani olarak uyarlr ve retinann dnda detekte edilebilir bir senkronize cevap oluur. Retinann i yzeyine veya kornea zerine yerletirilen bir elektrod 've vcudun herhangi bir yerine (rnein aln, akak veya kulak memesi) yerletirilen referans elektrod yardmyla alglanabilen bu elektriksel iarete Elektroretinogram (ERG) denir. Elektrod olarak ok ince, ii tuzlu su dolu bir kontakt lensin i yzeyine tutturulmu kk ve dz bir Gm-Gm Kloriir (Ag-AgC) levha kullanlr. Referans elektrodu da Ag-AgCl'den yaplmtr.

ekil (7.1) Gzn anatomik yaps ve elektroretinogram iaretinin llmesi (Webster, k. -47)

7.2

kre ve retina krenin kutbuna bal ince erit eklinde bir biyoelektrik kaynak olarak dnlebilir. Elektroretinogram, ekil (7.1)'de gsterilen bir dzenle llebilir. ekil (7.2)'de ise lm dzeni daha ak bir ekilde gsterilmitir. EKG1 de olduu gibi ERG'de de olduka kompleks bir biyolojik yapdan iaret alnmaktadr. Bu iaret, retinann elektriksel aktivitesini gsterir. ekil (7.3)'de, 2 s'lik bir fla na karlk elde edilen tipik bir ERG erisi grlmektedir. ERG iareti a, b, c, d olarak isimlendirilen drt farkl deiim gsterir. Bu tipik dalga ekli, insan dahil birok omurgalda benzer ekildedir. Aratrmalar, a dalgasnn sadece fotoreseptif tabakadan ortaya kan gstermektedir, b dalgas ise geni lde bipolar hcre blgesinden elde edilir, c dalgas da fotoreseptrlerin arkasndaki pigment epitelyum tabakasndan kaynaklanmaktadr. Parlak fla na cevabn ilk ksm ("Early receptor potential" - ERP), fotopigment molekllerinde deiiklik meydana getiren ilk nlarla ortaya kar, ikinci bileen 1-5 msn sonra ortaya kan "Late reseptr potantial" (LBP)'dir. LRP'nin, fotoreseptrlerin sinaptik ularna yakn ksmlarnda maksimum olduu bulunmutur. Normalde ERP ve LRP, a dalgasnn st ksmn meydana getirir. ERP k younluuna gre lineer, LRP ise yaklak logaritmik deiim gsterir. nsan ERG'sinde a ve b dalgalarn ubuk ve koniler meydana getirir. Konilerin oluturduu dalga daha hzldr. Ik uyarmnn sonunda beliren d dalgasn, a ve b bileenlerinin snm cevab oluturur.

ekil (7 2) Elektroretinogram lm dzeni

7.3

ekil (7.3) Elektroretinogram

ERP, ani k uyaranlar sonucu ortaya kar. LRP, fotoreseptrlerin sinaptik ularndan ve d pleksform tabaka seviyesindeki dier hcrelerden yansr, b dalgasnn byk bir ksm bipolar hcre aktivitesi yardmyla meydana gelir. Ancak, ganglion hcrelerinin de b dalgas srecinde aktif olduklar gsterilmitir. Ganglion hcreleri dnda btn retina hcreleri, propagasyon yapmayan yapdaki gradyan potansiyeli ile uygun uyarmalara cevap verirken, retinal ganglion hcresi depolarizasyon srasnda bir aksiyon potansiyeli retir. Gz, optik eksenin bir kutbunda tabaka halinde, erit yapl biyoelektrik bir kayna olan kresel iletken bir yapdr. Gzn kornea kutbunda snr genellikle hava, geri kalan ksmlarda ise gz yrngesindeki ya-kemik yapsdr. Her iki durumda da gz, gz ab tabakasndan dar ok az veya hi akim akmayacak ekilde yksek direnli bir malzeme ile evrelenmi olur. Bir koatakt lens korneann d yzeyine temas ettirilir, dier elektrodan, gzden uzakta olduu iin retinal kaynan yayd alanlardan etkilenmedii kabul edilir. Kresel koordinatlarda, gz iindeki herhangi bir noktada 0 potansiyeli, (7.1) Poisson bants yardmyla hesaplanabilmektedir. Burada 0; gz ii ortamn iletkenliini, iret ise retinann akm younluunu gstermektedir. ERG lmlerinde, retinal kaynak belirlenmek istenir. Retinal kaynak olduka karmaktr. Yapnn tabakal olmas zorluklara yol aar. En nemli problemlerden biri, fotoreseptrlerin dalmndan dolay retinann uniform olmamasdr. Foveada ise bipolar veya ganglion hcre tabakas yoktur. Retina iin basit bir model olarak, klinik ERG ile kaydedilmi potansiyelleri kullanarak, retinal tabakalarn ayrk paralara blnd ve her birim hacim iin bir dipol kaynann, her parann merkezine yerletirildii iki

7.4

tabakal retinal mozaik model gelitirilmitir. Bu modelde sabit bir k geldiinde, dipollerin iddetleri artar ve dipol kayna zamanla deiir. Dipol iddeti, ayn zamanda k younluuna da baldr. Model parametrelerinin elektrofizyolojik bilgiler yardmyla belirlenmesinden sonra, gzn tamamn tekil eden kresel hacim iindeki dipol kaynaklarnn sperpozisyonu ile potansiyel alan belirlenebilir. Retinann belli bir blgesinden ERG'yi kaydetmek mmkndr. Bu cevap genellikle, karanla adapte olmu bir gz parlak bir fla ile uyararak alnr. 1956'da B rindi ey, bir kurbaada, birka retina blgesi tarafndan retilen ERG'lerin toplamnn, btn bu blgeler ani olarak uyarldnda retilecek tek bir ERG'ye eit olduunu gstermitir, insan ERG'sinin geometriksel zellikleri de Brindley Westheimer ve Aiba tarafndan yaplan incelemelerle ortaya karlmtr. ERG cevaplarnn lineer sperpozisyonun, insan gz iin de geerli olduu kantlanmtr. ERG kayd, genellikle alt kesim frekans 0.2-0.8 Hz olan kuvvetlendiricilerle yaplr, c Dalgasnn uzun sreli olmas dolaysyla, ERG'nin bu nc nemli bileeninin kayd iin de kuvvetlendirme yaplr. ERG mikrovolt seviyesinde olduundan 1000 kazanl bir kuvvetlendirici gerekir. 7.2 ELEKTROOKULOGRAM ARETLERNN LLMES Gz hareketlerinin incelenmesi gzn evresinde oluan ve Elektrookulogram (EOG) olarak isimlendirilen elektriksel kkenli biyolojik iaretlerin llmesiyle yaplabilir. Gz yuvarla bir dipoi gibi davranr ve gz hareketleri, dipol deiiminin vektr momenti olarak izlenebilir. llen potansiyel, retinann grsel adaptasyonu, gz yuvarlann uzunluu ve uyarmlara cevap gibi birok faktrle deiir. Buna ek, olarak mutlak potansiyel farknda kiiden kiiye deien farkllklar mevcuttur. Btn bunlara ramen bu metod, byk gz hareketini incelemek iin faydal olmaktadr. EOG'nin lmnde, orta iddetteki bir n sndrlmesinden sonra, sabit potansiyelin genliinde bir azalma gzlenir. Kuvvetli bir k uygulanmasndan sonra ise genlikte byk bir ykselme, daha sonra da dme grlr, ekil (7.4). EOG gzn sa ve soluna, buma ve akaa yerletirilen yzey elektrodlar ile llr, ekil(7.5). len doru baklrken dipol iki elektroda gre simetriktir ve EOG k sfir olur. Bak sola kaydrldnda, pozitif kornea sol elektroda yaklar ve daha pozitif olur. Bakn yatay as ile EOG k arasnda +30'ye yaklaan lineer bir iliki vardr. Elektrodlar dey gz hareketlerini izlemek zere gzn alt ve stne de yerletirilebilir. Duyarlk 0.5-1.5 derece arasndadr.

7.5

ekil (7 4) Elektrookulogramn kla deiimi

ekil (7.5) Elektrookulogramn llmesi

7.6

EOG llmesi AC veya DC olarak yaplabilir. AC kaytlarnda, sadece gzn hareket hzn belirlemek mmkndr. Bu amala zaman sabiti 0.1-3 sn arasnda deien EEG ve EKG cihazlar kullanlr. Zaman sabiti kkse alak frekansl gz titremeleri tespit edilemez. Ancak hzl hareketin yn ve yaklak genlii belirlenebilir. Gzn gerek pozisyonunu belirlemek gerekiyorsa DC-kay it gereklidir. Burada da, alglanan mikrovoltlar seviyesindeki iaret zerinde, alak frekanslarda elektrodlarda oluan grlt, sorun karabilir. Kullanlan elektrodlar polarize olabilir ve direnleri deri ile temas srasnda deiebilir. Bunu nlemek iin ya uygun bir elektrod pastas veya polarize olmayan AgAgCl elektrodlar kullanlr. - Gz hareketinin izlenmesinde kullanlan dier yntemler: Gz pozisyonunun elektriksel olarak llmesinde dier bir metod, SullivanWeltman tarafndan gelitirilen empedans okulogram metodudur. Bu yntemde yksek frekansl kk deerde bir akm, gz ukurundan elektrodlar yardmyla geirilir. Gz pozisyonunun fonksiyonu olarak, deien empedans llr. EOG, uyku ve rya aratrmalarnda bebek ve ocuklarn gz hareketlerinin izlenmesi ve okuma yetenei ile gz yorgunluklarnn belirlenmesinde sk sk kullanlan bir metoddur. Klinik uygulamalar iin pratik EOG cihazlar gelitirilmitir. Bu cihazlarda, uyku srasnda gz hareketlerini gsterecek bir monitr de bulunmaktadr. Klinik aratrmalar iin zor olan ancak ok byk doruluk salayan yntem, aynal bir kontakt lens kullanmaktr. Aynadan yansyan k demeti, duran veya hareketli bir film zerine gelir. ki ayna kullanlmas, sonucu daha da hassaslatrr, ancak gze yapt basn rahatsz edici olur. Robinson tarafndan gelitirilen dier bir metodda ise 4.8 kHz'de osilasyon yapan bir faz evirici ve iki magnetik bobin, kontakt lens iine yerletirilmi olan iki kk bobini uyarr. Gzn hareketi bobinlerde birka milivoltluk gerilim indklenmesine yol aar. aret kuvvetlendirilerek llr. Gz ak ile gzn renkli ksm arasndaki snra uygulanan k demeti, gzn hareketine bal olarak, azalan veya artan ekilde yansr. Gz zerinde eitli lmeler iin Ultrasonik cihazlar da kullanlabilir. Byle bir cihaz, A modunda almaktadr ve alma frekans 6-15 MHz arasndadr. lmeler, hastann gzne anestezik bir ila Hamlatldktan sonra kk kalem tipi bir prob gze degdirilerek yaplr. Bylece eitli gz hastalklar, retinal farkllklar, korneal farkllklar, tmrler ve yabanc cisimler belirlenebilir. Bu cihaz, "Ophthalmograph" ad ile bilinmektedir.

SEKZNC BLM

KAN BASINCININ LLMES

8.1 GR Kan basncnn llmesiyle, kalbin fonksiyonel (ilevsel) durumu ve dolam sistemi hakknda nemli bilgiler elde edilir. zellikle bu bilgiler kalp hastalklarnn belirlenmesinde yararl olmaktadr. Kan basnc lmlerinde; a. Sistolik (kalbin kaslmas) basn ve b. Diyastolik (kalbin gevemesi) basncn deersel olarak belirlenmesi nemlidir. Kan basncnn sistolik ve diyastolik deerleri, yaa, cinsiyete ve dier baz faktrlere bal olarak deiimler gstermesine ramen normal yetikin insanlar iin, Sistolik basn: 95-130 mmHg (ortalama 120 mnHg) Diyastolik basn: 60-90 mmHg (ortalama 7 S mmHg) olarak alnabilir, ekil (8.1). Kan basnc bu deerlerin olduka zerinde olan kimselere yksek tansiyonlu ("hypertansive"), olduka altnda olan kimselere de dk tansiyonlu ("hypotansive") denir. Her iki durum da, bir hastaln belirtisi olabilecei gibi, yapsal nedenlerle normal olarak da kabul edilebilir. Kan basncnn ortalama deeri de, hcrelere verilen besin maddesi miktarn belirledii iin nemli bir byklktr. Kan basncnn zamann fonksiyonu olarak deiimi de, baz hastalklarn belirlenmesinde yararl olmaktadr. Kan basncnn belirlenmesinde, a. Direkt (dorudan lm - "invasive") yntemler, b. ndirekt (dolayl - "noninvasive") yntemler kullanlmaktadr. 8.2 DREKT YNTEMLER Bir kateter yardmyla arter veya ven ierisinden basncn llecei noktaya ulalr ve lm yaplr. Direkt yntemde basn lm iki ekilde yaplabilir

8.2

ekil (8.1) Sistolik ve diyastolik basncn erkek ve kadnlarda yaa gre deiimi

8.3

1. Basn dntrcs kaderin ucuna yerletirilmitir. Bylece basn llen noktada dnm ilemi yaplr. Bu amala, eidi tipte minyatr dntrcler kullanlabilir. 2. lm yaplan yerdeki basn, kateterin ierisine konmu aline (damar yolu ile verilmek zere hazrlanm tuzlu eriyik) yardmyla vcudun dna tanr ve dnm ilemi vcudun dnda bir basn dntrcs yardmyla yaplr. Kullanmndaki kolaylk, ucuzluk ve uzun sre kullanlabilmesinin mmkn olmas bakmndan, bir nceki ynteme gre bu yntem daha stndr Rezonans problemi ve hasta iin hayati tehlike oluturabilecek hava kabarc oluum riski ise bu yntemin sakncalardr

8.3 NDREKT YNTEMLER

ndirekt yntemlerde, kan basmann llmesinde tkayc (kapayc -"occlusive") dzenler kullandr. ok yaygn olarak kullanlan tkayc dzen, kaf (kolluk - "cuff") ad verilen, ii hava ile doldurulabilen, lastik bir torbadr. Hastann yana gre eitli boyutlarda yaplr. Bu gruba giren be yntem vardr. Bu yntemler, lebildii arter basn byklkleriyle batikte Tablo 8.1 'de verilmitir.

Tablo 8.1 Kan basnc lmnde kullanlan indirekt yntemler

Metodun ad Dokunma Osilometrik Dinleme Ultrasonik Flush

Sistolik Evet Evet Evet Evet Evet

Ortalama Hayr Evet Hayr Hayr Hayr

Diyastolik Hayr Evet Evet Evet Hayr

A) Dokunma ("Palpatory") Yntemi: ekil (8.2)'de bu yntem gsterilmitir. Kota sana kafn basnc sistolik basncn zerine karlr. Basncn zamana bal olarak azalmas salanr. Kafn aasnda (bilek), parmakla arterden darbelerin hissedildii basn sistolik basn olarak belirlenir.

8.4

ekil (8.2) Dokunma yntemi (Geddes, k. -21)

B) Osilometrik Yntem: Osilometrik yntem ekil (8.3)'de gsterilmitir. Sistolik basn deerinin zerine karlan kaf basnc azaltlrken, kaf basncnda osilasyonun balad deer sistolik basn, osilasyonun maksimum olduu deer ortalama basn ve osilasyonun bittii deer ise diyastolik basnc verir.

ekil (8.3) Osilometrik yntem (Geddes, k. -21)

8.5

ekil (8.4) Dinleme yntemi (Geddes, k. -21)

ekil (8.5) Dinleme ynteminde alglanan sesin deiimi (Geddes, k. -21)

8.6

C) Dinleme (Oskltasyon - "Auscultatory") Yntemi: Oskltasyon, bir organda meydana gelen sesi dinleme demektir. Kaf yardmyla, zerinde basn lm yaplacak arter tkanr, ekil (8.4). Basn yavaa azaltlrken, arter ierisinde kesikli akan kann oluturduu ses dinlenir. Sesin balad ve bittii basn deerleri sistolik ve diyastolik basn deerleridir. Dinleme ilemi, kaftan sonra arter zerinde bir steteskop yardmyla gerekletirilir. Bu sesler, Rus doktoru Korotkoff'un adna izafeten Korotkoff sesleri olarak isimlendirilmitir. Alglanan ses genliinin kaf basmayla deiimi, ekil (8.5)'de gsterilmitir. D) Flush Yntemi: zerinde basn lm yaplacak, organ (kol, bacak) ucundan balayarak band ile skca sarlr ve bylece o blge kansz braklr. Organn ast ksmna kaf balanr ve basn sistolik basncn zerine karlr. Band alr ve kafin basnc yavaa azaltlr. Sistolik basnca ulalnca, kansz blgeye kesikli olarak kan gelmeye balar. Bu durum kansz organn renk deitirmesi ve hastann o blgede bir scaklk duymasyla belirlenir. E) Ultrasonik Yntem: Ultrasonik yntemle kan basnc, hem manuel hem de otomatik olarak llebilir. ekil (8.6)'da byle bir sistem gsterilmitir. Piezoelektrik kristaller hasta kolu ile kaf arama yerletirilmitir. Damar duvarlarnn, kaf basncnn sistolik ve diyastolik basnca eit olduu anlarda, hareketli olmas sonucu yansyan ultrasonik dalgann frekansnda, Doppler olay nedeniyle kayma olur. Bu deiim, kan aknn balamas annda 200-500 Hz, akn kesilmesi annda ise 25-100 Hz kadardr. Bu frekans kaymasnn detekte edildii andaki basn sistolik basn ve frekans kaymasnn bittii andaki basn, ise diyastolik basntr. Kaf basncnn deiimiyle ilgili ayrntlar dier yntemlerin aynsdr. F) Otomatik lm Yntemi: ekil (8.7)'de ise otomatik ultrasonik kan basn lm dzeni gsterilmitir. Sistemin almas elektronik kontrol sisteminden, kaf basncn salayan pompay altran bir iaretin gelmesiyle balar. Bu basn nceden belirlenen seviyeye kar, ikinci kontrol iareti V1, basn azaltma vanasn aar. Kaf basnc sistolik basnca eit olduunda Doppler kaymas oluur. Bu iaret kontrol sistemi tarafndan alglannca, V2 sistolik vanasn kapatan bir iaret vanaya ular. Kaf basmc diyastolik basnca ulatnda ise kontrol sistemi, V3 vanasn kapatr. Son retilen kontrol iareti V4 valfnn almasn salar ve kaf basnc atmosfer basncna der. Bu ilemler istenirse periyodik olarak tekrarlanabilir. Sistolik ve diyastolik manometreler zerinde basnlar okunur.

8.7

ekil (8.6) Ultrasonik basn lm sistemi: a) dntrcnn yerleimi ve blok diyagram, (b) zamanlama

ekil (8.7) Ultrasonik basn lm sisteminde kullanlan pnomatik sistem

8.8

- Ortalama Kan Basncn len Otomatik Bir Sistem: Ameliyat srasnda anestezistler, hastann dolam sisteminde bir anormallik olup olmadm anlamak iin srekli olarak ortalama kan basncn gzlemek zorundadr. Bu basncn normalden dk olmas, anestezi seviyesinin yksek olmasn veya bir kanamay gstermektedir. Bu amala gelitirilen bir mikroilemcili dzenin almas, osilometrik ynteme dayanmaktadr. ekil (8.8)'de grld gibi, kaf basncnda maksimum osilasyon, kaf basncnn ortalama kan bascna eit olmas durumunda oluur. ekil (8.9)'da gsterilen sistemde, kaf basncnn taban deeri ve osilasyonlarn genlii mikroilemciyle rneklenir. Mikroilemci ayn zamanda kaf basncn kontrol eder, istenilen lojik kararlan verir ve sonularn grntlenmesini salar.

ekil (8.8) a) Arter basnc deiimi ve b) kaf basncndaki osilasyon

ekil (8.9) Ortalama kan basncn otomatik olarak len mikroilemcili bir sistem

8.9

8.4 BASIN KUVVETLENDRCLER Basn kuvvetlendiricileri olarak eitli uygulamalar mevcuttur: A) DC Basn Kuvvetlendiricisi: ekil (8.10)'da, bir DC basn kuvvetlendiricisi gsterilmitir. 1 nolu ilemsel kuvvetlendiricinin girii "Wheatstone" kprs eklindeki dntrcnn balanmasn salamak amacyla diferansiyeldir. Dinamik anahtar, kn maksimum deerinin 30mmHg, 120mmHg veya 300mmHg'ye ayar edilmesini (lme dinamii), Kazan potansiyometresi ise kuvvetlendiricinin kalibre edilmesini salar.

ekil (8 10) DC basn kuvvetlendiricisi {Car, k. -6)

B) AC Basn Kuvvetlendiricisi: ekil (8.1 l)'de, bu devrenin blok dagram verilmitir. Tayc dntrcye bir transformatr yardmyla uygulanmtr. A, kuvvetlendiricisi AC tipi bir kuvvetlendiricidir. Byk oranda geri besleme uygulanarak olduka kararl alma salanmtr. S, zerinden uygulanan tayc iareti kalibrasyon amacyla kullanlmaktadr. Balans kontrol, faz 180 kaydrlan taycnn bir potansiyometre zerinden kuvvetlendirici A,'in giriine uygulanmasyla salanr. Bu iaret yardmyla devrede olabilecek bir kayma yok edilebilmektedir. Ayn tayc iareti senkron demodlatr giriine uygulanmtr.

8.10

Bu nitenin k bir alak geiren filtreden geirilip basn iaretleri elde edilmektedir.

ekil (8.11) AC basn kuvvetlendiricisi (Cetr. k. -)

ekil (8.12) Darbe uyarml kuvvetlendirici sistemi a) devre ve b) zamanlama diyagramlar (Car, k. -6)

8.11

C) Darbe Uyarml ("Pulsed Excitation") Kuvvetlendirici: Wheatstone kprs eklinde balanan strain gauge'ler dntrcy oluturur, ekil (8.12). Dntrc uyarma iareti iki fazldr. A1, DC basn kuvvetlendiricisidir. k bir saysal voltmetreye uygulanmtr. S1,...Sj anahtarlar elektronik olup, saat iareti 1 (lojik 1,L1, high) olduunda kapaldr. Devrenin almas, drt fazl bir saat iaretince kontrol edilir. 1 ve 2 iaretleri dntrcy uyarr ve kayma kompanzasyon devresini altrr. 3, metredeki bilgiyi yeniler, 4 ise 3 takiben devreyi sfrlar. S2, S3 anahtarlar, C1 kapasitesi ve A2 ilemsel kuvvetlendiricisi kayma kompanzasyon devresini oluturur. Dntrc sadece, 1, Ll ve 2, L0 (lojik 0, low) olduu srece uyarlmaktadr. -Dntrcnn uyarld surece S1, S2 ve S5, ak, S3 ve S4 kapaldr. -A1, A2 zerinden geen iaret C2'yi doldurur. -Dntrc uyarlmad sre ierisinde 3 ve 4, L1 olur. 3 gstergeyi "strobe" ederek C2 ucundaki gerilimin okunmasn salar. Takiben 4, L1 olur ve S5'i kapatarak C2'nin boalmasn salar. -Kayma kompanzasyon devresi, dntrc almad srece almaktadr. Bu sre ierisinde S1 ve S2 kapal dier anahtarlar ise aktr. S1, A1'in giriini ksa devre eder. A1'in knda sadece kayma nedeniyle oluan hata iareti kalr. -S2'nin kapal olmas nedeniyle A1 kndaki bu gerilim ile C1 dolar. Bir sonraki periyodda, yani dntrc ikinci defa uyarldnda S ve S2 alr, S3, ve S4 kapanr. -Bu durumda A1'in k; Ep, llen basn ile Eoff kayma gerilimlerinin toplamdr ve A2'nin faz eviren giriine uygulanmtr. C1 ularndaki Eoff gerilimi ise A2'nin faz evirmeyen giriine uygulanmtr. Bylece A2 'nin knda sadece Ep elde edilir. 8.5 KAN BASINCI LEN DZENLERDE KULLANILAN DER DEVRELER

A) Sistolik - Diyastolik ve Ortalama Basn leri: Basn kuvvetlendiricisinde yeteri kadar kuvvetlendirilen kan basnc iareti bu devrenin giriine uygulanr. ekil (8.13). Devrenin almas FF1 flip flop devresinde oluturulan Q ve Q' iaretlerince salanr. -Q, L1 olduunda, S1 ve S4 kapal, Q', L1 olduunda ise S2, S3 kapaldr. -Giriteki analog kan basnc iareti, A1 ve A2 girilerine uygulanm olup ayn anda klarda elde edilir. -T, suresince, Q, L1 ve S1, S4 kapal olacaktr. C2, R4 zerinden yavaa

8.12

boalacak ve kta bir iaret olumayacaktr. S1'in kapal oluuyla C1, rneklenen gerilimle dolacaktr. C1'in ularndaki gerilim nedeniyle D3, iletim ynnde polarize olur. A3 zerinden geen bu iaret, sistolik basnc gsteren gstergeye gider. -T2 sresinde S2, S3 kapal, S1, S4 ise ak olur. C2 rneklenen gerilimle dolar. -S3 'n kapanmasyla C1, R3 zerinden yavaa boalr. RC zaman sabitlerinin, saat iaretinin peryoduna gre yeteri kadar byk alnmas durumunda devre k, sistolik basnc gsterir. Ayn devre, girie bir inverter devresi ilavesiyle, diyastolik basncn elde edilmesi amacyla da kullanlabilir.

ekil (8 13) a) Sistolik detektr devresi, b) su kapama devresi ve dalga ekli (Carr, k. -6)

8.13

B) Ortalama Arter Basncnn llmesi: ekil (8.14)'de arter basncnn zamanla deiimi, sistolik, diyastolik basnlar, ortalama basnc yaklak ve tam veren bantlar gsterilmitir. Integral alma ilemi bir integral alma devresiyle yaplabilir. ekil (8.15)'de ise sistolik-diyastolik basnlarla birlikte ortalama basncn da llmesini salayan bir dzen gsterilmitir.

ekil (8.14) Arter basncnn deiimi ve ortalama basnc veren bantlar

ekil (8.15) Sistolik, diyastolik ve ortalama basncn lme dzeni blok emas

8.14

C) Basncn Trevini Alan Devre: Kliniklerde kullanlan kan basnc monitrlerinin ounda, iaretin trevi de grntlenir, ekil (8.16a). R1 ve C1 elemanlar trev alma amacyla konmutur. C2 ve R2 ise devrenin kararlln iyiletirmek amacyla ilave edilmitir. Trev devresinin zaman sabiti, giri iaretinin periyoduna gre ok kk (rnein 10ms) tutulmaldr. ekil (8.16b) de ise bir trev devresinin nasl kalibre edildii gsterilmitir. Monitrde retilen testere dii eklindeki gerilim, kalibrasyon iareti olarak kullanlmaktadr.

ekil (8.16) a) Basncn trevini alan devre, b) kalibrasyon erileri

D) Otomatik Sfrlama Devresi: Yeni gelitirilen kan basnc monitrlerine otomatik sfrlama devresi konmaktadr. Bu tip monitrlerde operatr nce, dntrc musluunu referans sfr basn olan atmosfer basncna aar ve akabinde sfr dmesine basar. Bylece kta olabilecek bir gerilim (kayma veya baka bir nedenle oluan hata gerilimi) sfrlanm olur. ekil (8.17)'de gsterilen otomatik sfrlama devresi, A1, toplama kuvvetlendiricisi, rampa iaret reteci ve kontrol lojik devresinden olumutur. Toplama kuvvetlendiricisine, kan basnc kuvvetlendiricisinin k ve rampa iareti birlikte uygulanmaktadr. Rampa retecinin knda, DAC giriine uygulanan saat darbeleri saysyla orantl bir k gerilimi oluur.

8.15

Kontrol lojik devresi, iki monostabil, bir girili NAND devresi ve referans toprakl bir gerilim karlaana devreden olumutur. NAND girilerinden herhangi bir tanesinin LO olmas durumunda k L1 olur. 1 ve 3 nolu girilerin birlikte Ll olmalar durumunda saat darbeleri saycya uygulanr. Karlatrn devrenin k, toplama kuvvetlendiricisinin Eo k gerilimi 0 V-dan byk olduu srece L1'dir. Devrenin almas aadaki srayla aklanabilir -Operatr dntrc musluunu aar ve sfr dmesine basar. Bylece 1 nolu monostabil devre OS1, 1 ms sreli bir darbe vermek zere tetiklenir . -OS1 k 0S2'yi tetikler ve saycy sfrlar. -OS2 k 0.5 sn iin Ll olur ve NAND giriine bu iaret uygulanr. -Eer k hata gerilimi E0, >= 0 ise karlatrc k (NAND'n dier girii) L1 olur. Bylece saat darbeleri saycya ular. DAC kndaki gerilim lineer olarak ykselir, ekil (8.18). -E0, hata kayma gerilimi ve rampa geriliminin toplamdr. Rampa iaretinin ynnn E0' a gre ters olmas nedeniyle E, azalmaya balar.

ekil (8.17) Otomatik sfrlama devresi {Carr, k. -6)

8.16

ekil (8.18) Otomatik sfrlama devresinin eitli noktalarnda oluan iaretler

-E0=0 olduunda karlatrc k L0 olur ve NAND kaps kapanr. Sayc durur. ktaki byklk E0=0'dr -Kuvvetlendirici sfrlanmtr. Dntrc musluu kapanr. Bu ilemden sonra toplayc kuvvetlendirici kndaki iaret, sadece basn iaretidir. E) Kalp (Kardiyak) Katerizasyonu: Kalp ile ilgili baz hastalklara kesin tan konabilmesi iin kalbin odacklarna ulap, baz lmlerin yaplmas gereklidir. Bu ilem, kardiyak katerizasyonu olarak isimlendirilir ve evresel damarlardan birinin iine kalbe ulaacak ekilde yerletirilen bir kateter yardmyla yaplr. Kateter, ince, salam, bklebilen 1 m. kadar uzunlukta ii bo bir borudur. X n yardmyla damar iindeki hareketin izlenebilmesi, kateterin radyoopak bir maddeden yaplm olmas ile veya kateter ierisine konan bir klavuz metal telle salanr. Katerizasyon esnasnda kateterin grntlenmesinde, fluoroskopi grntleme teknii kullanlr. Kateter, elektriksel bakmdan iyi bir yaltkan olmas nedeniyle zerinden damn geip kalbe ulamas mmkn olmamakla beraber, ierisindeki tuzlu sv nedeniyle geebilecek akmn deeri 10uA'den az olmas gereklidir. Bu nedenle, katerizasyon srasnda, hasta ile temasta olan btn cihazlarn sadece elektriksel balamdan topraklanmalar yeterli deildir. Kaak akmlar da (cihaz ak veya

8.17

ekil (8.19) Kateterin grntlenmesini salayan angioskop sistemi (Kresse, k. -29)

kapal) ventrikler fibrillasyon oluturmayacak deerde olmaldr. Katerizasyon yardmyla: a Fizyolojik parametreler llebilir b. Kan rnekleri alnabilir c. Kalp odacklarnn ve koroner damarlarn angiografisinin elde edilmesi amacyla istenilen blgeye kontrast maddenin ulatrlmas salanr. ekil (8 9)'da angioskop ad verilen ve kateterin izlenmesini salayan X-nl bir grntleme sistemi gsterilmitir. -Katerizasyon teknikleri: Katerizasyon koldaki "brachial" veya bacaktaki "femoral" ven zerinden yapld gibi bir arter zerinden kan ak ynne ters ynde de yaplabilir ("retrograde"). -Koroner angiografi: Koroner kan damarlarnn grntlenmesi, zel ekil verilmi kateterler yardmyla yaplr. Femoral arter yardmyla kalbe ulatrlan kateter zel ekli nedeniyle sol veya sa koroner arter aklna girer. Radyoopak bir madde, katetere hzla zerk edilir ve o blgenin srekli olarak X-n resimleri alnr. Bylece korona damarlarda kan ak grntlenmi olur. -Kalp kateterizasyonunda risk: Deneyimli bir ekibin, gvenilir tehizatla yapaca kateter ilemi olduka gvenlidir. Ciddi bir tehlike ventrikler

8.18

fibrillasyon durumunda ortaya kar. Bu nedenle katerizasyon esnasnda, EKG'nin srekli izlenmesi gerekir. Defbrillatr ve ventilatr cihazlar kullanma hazr olmaldr. 8.6 FONOKARDYOGRAF VE OSKLTASYON ("PHONOKARDIOGRAFYPKG-, OSCULTATION"): Kalbin mekanik ilevi ve kann kardiyovaskler sistemde hareketi esnasnda, kalp sesleri meydana gelir. Kalp kapakklarnn kapanmasyle ilgili basit kalp seslerinin frekans 20-200 Hz. arasndadr. Kalp seslerinin yannda, grlt eklindeki kalp seslerinin frekans 1500 Hz.'e kadar kar. Bu grltlerin baz bileenleri de 4-5 Hz'e kadar iner. Fonokardiyogram (PKG ile kaydedilen iaret), kalbin mekanik fonksiyonlarn gstermesi asndan kardiyolojide nemli br kullanm alanna sahiptir. Kalp sesleri Tablo (8.2)'da topluca gsterilmitir.
Tablo (8.2) Kalp sesleri

Yksek Frekansl Kalp Sesleri (Fonokardiyografi, PKG) A- Basit Kalp Sesleri I- Normal sesler 1) Birinci Kalp Sesi (30-100Hz) 2) kinci Kalp Sesi (100-200Hz) II- Anormal Sesler 1) Frlatma Sesi 2) Mitral Kapan Alma Sesi 3) Karncn Dolma Sesi B- Grlt Sesleri I- Sistolik Grltler 1) Frlatma Sesleri 2) Kann Yn Deitirme Sesleri II- Diyastolik Sesler 1) Diyastolik ncesi Sesler 2) Diyastolik Ortas Sesler 3) Sistolik ncesi Sesler C- Devaml Sesler

Alak Frekansl Kalp Sesleri (Darbe kardiyografisi, 0-40 Hz) 1) Karotid Basnc 2) Toplardamar Basnc 3) Apeks Basnc

8.19

Normal bir kalp steteskop ile dinlendiinde, "Lup, dup, Lup,dup" eklinde duyulan sesler iitilir. "Lup" sesi sistoln banda atrioventrikler kapaklarn, "dup" sesi ise sistol sonunda semiluner kapaklarn kapanmasn ifade eder: "lup" sesi birinci, "dup" sesi ise ikinci kalp sesi olarak isimlendirilir. Lup sesiyle kalp normal evrimine sistol ile balamtr. ekil (8.20)'de kalp sesleri gsterilmitir. Normal durumda kapaklar ald zaman bir ses meydana gelmez.

ekil (8.20) Kalp sesleri

Bir kalp evrimi esnasnda drt kalp sesi meydana gelir a) Birinci kalp sesi: Kulakklarn depolarizasyonu sonunda, karncklarn depolarizasyonu banda meydana gelir. Karncklarn bzlmesiyle kann karncklardaki ilk hareketi ve kulakk-karnck kapakklarnn kapanmasyla, kulakklardaki kann hareketinin aniden kesilmesi, birinci kalp sesini meydana getirir. Frekans band 30-100 Hz, sresi ise 50-100 ms'dir. b) kinci kalp sesi: Aort ve akcier atardamar kapakklarnn kapanmas esnasnda meydana gelir. Frekans band 100-200 Hz, sresi 25-50 ms'dir. c) nc kalp sesi: Karncklarn kanla dolmas sonunda meydana gelir. Diyastolik sestir. d) Drdnc kalp sesi: Kulakklarn depolarizasyonu sonunda meydana gelir. Diyastolik sestir. e) Grlt eklindeki kalp sesleri: Kann kardiyovaskler sistemdeki hareketi esnasnda meydana gelen, baz bileenleri duyulabilen seslerdir. Kardiyovaskler sistemde, kann trblansl akndan meydana gelir. Trblansl akn nedenleri ise; kanm hznn deimesi, kardiyovaskler sistemdeki damarlarn ap deitirmeleri, ani yn deitirmeleri ve damarlarn spesifik direnlerinin degimesidir. Kalbin mekanik aktivitesi sonucu oluan mekanik titreimler, kalbin almasyla ilgili nemli bilgileri kapsarlar. Bu titreimler, bir kateter yardmyla

8.20

kalbin ierisinden veya yemek borusuna yerletirilen bir ara yardmyla vcut ierisinden, aslna mmkn mertebe sadk kalnacak ekilde kayt edilebilir. Uygulamada ise genellikle, bu mekanik titreimlerin steteskop. PKG mikrofonu veya gs zerine yerletirilen ve mekanik darbelere duyarl bir dntrc yardmyla incelenmesi yeterli olmaktadr. nsan kulann alglayabildii blgedeki mekanik titreimler, kalp sesleri veya frm olarak isimlendirilmektedir. Kulaka alglanamayanlar ise, kalbin apeks ("apex", alt u) blgesinden alglanr. Kalp seslerinin nemi 1628'de W.Harvey tarafndan, ilk defa ortaya atlmtr. Bu tarihten iki asr sonra steteskobu bulan RLaennec (1816), oskltasyon ynteminin klinikte uygulanmasn salad. (Oskltasyon: Dinleme; bir organ - kalp, akcier v.s.- de meydana gelen sesi dinleme; organdan gelen sesleri dinlemeyi hedef alan muayene metodu). Kalp seslerinin kayd ise ilk defa 1893'de K.Huerthle tarafndan, ok basit olarak gerekletirildi. Elektronikte meydana gelen gelimelere paralel olarak, PKG'lerde gerek duyulan uygun mikrofon, kuvvetlendirici, filtre ve kaydediciler geliti ve sonu olarak kalbin incelenmesinde PKG dzenlerinin kullanlmalar mmkn oldu. A) Fonokardiyograf: ekil (8.21)'de, bir mikrofon, n kuvvetlendirici, filtreler ve kaydediciden oluan bir PKG dzeni grlmektedir. Mikrofon gste uygun yere yerletirilir. Yazc (rekorder), genlik-zaman erilerini izer. Dier bir kayt ekli ise kalp seslerinin frekans spektrumlannn elde edilmesidir.

ek (8.21) Fonokardiyografi cihaznn blok diagram

a) PKG'de kullanlan filtreler PKG dzenlerinde kullanlan filtreler, en nemli nitelerden biri olup, eitli tipleri PKGlerde kullanlmaktadr. Almanya'da, Mass ve Weber tarafindan gelitirilen, skandinavya lkelerinde ise, Mannheimer'in almalarna dayanarak gelitirilmi olan Oktav filtre sistemi kullanlmaktadr. Mannheimer'in filtresi, dierine gre alak frekanslar blgesinde tekillik gsterir. Fransa, ingiltere, Japonya ve Amerika'da imal edilen PKG'lerdeki filtrelerde de nemli farkllklar grlmektedir. Bu alanda standartlama henz yoktur. Baz filtre sistemleri, frekans cevab dmnn hzland frekansa gre karakterize edilirler. Dier baz sistemler ise,

8.21

zayflamann minimuma ulat frekansla karakterize edilirler. Karklklar nlemek amacyla yaynlarda sadece filtrenin numaras deil kullanlan sistem de belirtilmektedir. Mass ve Weber, hzl den filtre egrisindeki karakteristik frekans ile filtreyi karakterize eder. Karakteristik frekans, cevap erisinin 500 Hz'deki deerinin 20 dB altna dt frekans olarak ifade edilir. Mass ve Weber'in Delirttikleri ikinci parametre ise zayflama frekans erisinin, tanmlanm olan frekansdaki eimidir. ekil (8.22.a)'da Mass ve Weber filtrelerinin karakteristikleri ve Tablo (8.3)'de ise bu filtrelere ait karakteristik deerler verilmitir. Tablo (8.3) Mass-Weber filtresinin karakteristik deerleri Filtrenin ismi t (dk) m2 (orta 2) g (iitsel) Frekans (Hz) Eim (dB/oktav) >=21.5_____________ >= 26 >=26 ______________ 15.5

35 _________________ >= 9 _______________ 140 140

m1 (orta 1) _________ 70 h (yksek) _________ 250

ekil (8.22) a) Mass ve Weber filtresi ve b) Manahehner oktav filtresinin karakteristikleri (Kresse, k.-29)

8.22

ekil (8.22.b)'de, Mannheimer oktav filtresi olarak isimlendirilen filtrenin karakteristii gsterilmitir. Verilen bu filtrede cevabn en byk olduu frekans (gs duvar zayflatmasnn frekans ile deiiminin -12 dB/oktav olduu da dikkate alnarak filtreyi karakterize etmektedir. Bylece 25, 50,100, 200 ve 400 Hz oktav filtreler, PKG'de nemli olan frekans blgesinde uniform dalm olarak kullanlrlar. ekil (8.23) ve ekil (8.24)'de her iki tip filtre karlatrma amacyla birlikte gsterilmitir. Filtrelerin seicilik zellikleri ak bir ekilde grlmektedir. Her iki sistemde h ve 400;m2 ve 200 filtreleri arasndaki byk benzerlik ak bir ekilde grlmektedir.

ekil (8.23) Gs duvar ile birlikte Mass-Weber filtresinin frekans karakterisii (Kresse, k. -29)

ekil (8.24) Gs duvar ile birlikte Mannheimer oktav filtresinin frekans karaktenstii (Kresse. k. -29)

Bilimsel aratrmalarda kullanlan dier bir PKG filtre dzeni ise Luisada tarafndan gelitirilmitir. Bu tip filtrelerin eimi 48 dB/oktav olup, zayflatmann minimum olduu frekanslar ayarlanabilmektedir. ekil (8.25.a)'da normal, ekil (8.25.b)'de ise anormal bir fonokardiyogram grlmektedir. I. ve II. kalp sesleri 25, 100 ve 400 Hz bandlarnda ak bir ekilde grlmektedir. kalp seslerinin oluum zamanlarn belirlemek amacyla eklin stnde EKG de gsterilmitir. Fonokardiyografik inceleme sonucu bulgular, genellikle eklin altnda gsterilen ekilde, ematik olarak gsterilir. bulgular, genellikle eklin altnda gsterilen ekilde, ematik olarak gsterilir.

8.23

ekil (8.25) Normal ve anormal fonokardiyogramlar (Jccobsen, k. -27)

ekil (8.26)'da ise normal ve kalp kapakklarnda eitli anormallik durumlarnda fonokardiyogramlar gsterilmitir.

ekil (8.26) Normal ve anormal kalp sesleri (Guyton, k. -25)

8.24

B) Karotid Basncnn Kayd (Darbe Kanliyografisi): Kalp seslerinin kaydn frekansa gre ikiye ayrmak mmkndr. Bunlardan birincisi basit kalp seslerinin kayddr, ikincisi ise yine kardiyovaskler sistemde meydana gelen alak frekansl darbelerin kaydedilmesidir. Alak frekansl darbelerin kaydna kardiyolojide, Darbe Kardiyografisi ad verilir. Darbe kardiyografisi, sol karncn performansnn llmesi ynnden ok nemlidir. Darbe kardiyografisinin frekans band iitilemeyen alak frekans blgesini de kapsar (0,05-25 Hz). Dolayl veya dorudan kaydedilebilir.

DOKUZUNCU BLM

KAN AKI VE HACMNN LLMES

9.1 GR Bir bekimin hastada yaplmasn arzu ettii temel lmlerden birisi, hcrelerdeki oksijen ve besin maddeleri younluklarnn belirlenmesidir. Fakat, bu lmleri yapmak ok zor olduundan doktorlar, ou kez, besin maddeleri younluklar ile ilikili ikinci snf bir lm olan kan ak ve kan hacmi deiimi lmleri ile yetinirler. Bu lmlerin de zor olmas durumunda nc snf bir lm olan ve kan ak ile dorudan ilgisi bulunan kan bastnc'nn lm ile yerinilir. Kan basnc lmnn de yaplamad durumlarda kan basnc ile orantl drdnc snf bir lm olan EKG ve kalp vuru hz lm ile yenilmektedir. Oksijen, enerji retiminin ana elemanlarndan birisidir ve hcrelerdeki oksijen younluu ile net oksijen alm arasnda yakn bir iliki vardr. Net oksijen alm, solunumda alman ve atlan gazlardaki oksijen younluklarnn lm ile yaplr. Bu ii yapan dzene solunummetre denir. Solunummetre, yz maskesi, burun kskac ve solunumda darya atlan havann toplanmas iin kullanlan bir torbadan oluur, lm sonunda, torbadaki gazn analizi yaplarak solunan hava hacmi ve oksijen miktar hesaplanr. Kalbin bir tararndan, bir dakikada, atar damarlara pompalanan kan miktarna kalp debisi ("caidiac output", CO) denir. Kalp debisinin deeri yetikinlerde 3-5 Litre/dakikadr. CO, kalp debisi, CO = SV.R (9.1)

bamnsryla hesaplanabilir. Burada SV, kalbin bir vuruda arterlere verdii kann hacmi (stroke volume) ve R ise kalbin dakikadaki vuru saysdr. Kan ak hz lmlerinin kalbe yalan arterlerde yaplmas halinde, zamana gre integrali alnarak kalp debisi hesaplanabilir. Kalp debisinin ve baz organlara giden kann

9.2

llmesinde genellikle, a) ndikatr seyreltme yntemi b) Elektromagnek yntem c) Ultrasonik yntem d) Empedans pletismografisi yntemi kullanlr. 9.2 KAN AKI DNAM (HEMODNAMK) Damarlar ierisindeki kan ak laminer bir ak olarak kabul edilebilir. Laminer akta damar eperlerine temas eden blgedeki kan ak hz sfr, ortada ise maksimumdur. ekil (9.1)'de, damar ierisindeki laminer akn hz profili gsterilmitir. Bu profil, parabol eklindedir. Bir damarn ierisinden bir saniyede geen kan hacmi (Q), bahis konusu damar parasnn her iki u noktalarndaki basnlarn fark) ve damar direnci, R tarafadan belirlenir, ekil (9.2). Q = (P 2 - P 1 ) / R (9.2)

ekil (9.1) Damar ierisinde laminer ak hz profili

Mekanik ve elektriksel byklkler arasndaki anoloji aada belirtilmitir Mekanik Byklkler Q, Ak miktar P, Basn R, Diren Elektriksel Byklkler I, Akm V, Gerilim R, Diren

Yukardaki bant elektriksel byklklerle ifade edilirse ohm kanunu elde edilmi olur. Bu bant damar direncini veren

9.3

R = P/ Q bants eklinde de ifade edilebilir.

(9-3)

ekil (9.2) Damarn mekanik edeeri

Kan akm, dolamn belirli bir noktasndan, belirli bir zamanda geen kan miktardr. Genellikle dakikada mililitre veya litre olarak ifade edilir. Kan akna kar damarn gsterdii R direncinin boyutu, c.g.s. birimleri kullanldnda, 1 R = 1 mmHg/cm3/s = 1330 dyne.cm-1.s (9.4)

olur. Burada kan basnc, P, milimetre civa stunu (mmHg) olarak ifade edilmektedir. stirahat halinde bir kimsede dolam sisteminde kan ak miktar Q=100ml/s kadardr. Sistemik arterlerle sistemik venler arasndaki basn fark 100 mmHg kadardr. Tm sistemik dolamdaki dirence toplam periferik diren ad verilir ve deeri yukarda belirtilen deerler iin 1 PRU dur. Bu deer kan damarlarnn son derece gevemi durumunda 0.25 PRU'ya kadar der, kaslma halinde ise 4 PRU'ya kadar kar. stirahat halinde 0.09 PRU, hastalk durumunda ise 1 PRU kadar olabilir. Ar alma durumunda bu deer 0.03 PRU kadar olabilmektedir. Damarlarn kan akna kar gsterdikleri direncin tersi iletkenlik, (G) olarak isimlendirilir. Direnleri (iletkenlikleri) farkl damarlarn seri veya paralel balanmalar halinde elde edilen sistemin diren veya iletkenlii, ayn elektriksel devrelerde olduu gibi hesaplanr. letkenlik r, damar apnn drdnc kuvvetiyle orantldr. G r4 (9.5)

Damar iersinde akan kann ortalama hzn, V ve damar boyunca basn

9.4

dmn, P ile gsterirsek,

(9.6)
bantsyla hesaplanabilir. Burada , viskoziteyi gsterir (c.g.s sisteminde birim poise). L ise damarn uzunluudur. -Kalbin vura hznn kontrol: stirahat halinde, normal bir insanda, kalbin bir dakikada 5 litre kadar kan pompalamasna karn, ekzersiz durumunda bu miktar 5-6 kat artabilir. Kalp bu deiik yk koullarna iki kontrol mekanizmas yardmyla uyum salar. a) Kalbin otoreglasyonu: Kalp, toplardamarlardan gelen kant otomatik olarak arterlere pompalar. b) Otonom sinirler yardmyla kalp atm hz kontrol edilir. 9.3 SREKL ENJEKSYON NDKATR SEYRELTME YNTEM mo, miktarnda bir indikatr, V hacmindeki bir svya ilave edilirse C, konsantrasyon,

C = mo / V

(9.7)

bantsyla hesaplanr. (ekil 9.3)'de, svnn ak ve kapal evrimlerde dolamas durumunda ve indikatr maddesinin srekli ve darbesel enjekte edilmesi durumunda konsantrasyonun zamana gre deiimi verilmitir. Eer m miktarnda indikatr maddesi bu ortama ilave edilirse, C, konstrasyonda deime,

C = m / V

(9.8)

bantsyla hesaplanr. Akkan akyor ise, Cnin sabit tutulmas indikatr maddesinin belirli bir hzda ortama ilavesiyle mmkn olabilir. Bu durumda (9.8) bants,

C = (dm/dt) / (dV/dt) (9.9)

yazlarak,

9.5

ekil (9 3) Srekli ve ani enjeksiyon yntemi a),c) ak evrim, b),d) kapal evrim (Cromwell, k. -12) .

(9.10)

eklinde dzenlenebilir. Burada dV/dt ak F'yi verir. A) Fick Yntemi: Ak veren bantdan yararlanarak kalpten kan kan miktar (kalp k), aadaki bant yardmyla hesaplanabilir (ekil 9.4).

(911)

9.6

Burada; F : Kan ak, litre/dak. dm/dt : Tketilen 02 litre/dak. Ca : Arter 02 konsantrasyonu litre/dak. Cv : Ven O2 konsantrasyonu litre/dak. Bu yntemde indikatr maddesi olarak zaten ortamda bulunan O2 alnmtr. ndikatr maddesinin miktar bir spirometre ile llr. Ca ve Cv ise srasyla arter ve sa atriyumda kateter yardmyla llr.

ekil (9.4) Fick yntemi

B) Isl Seyreltme: Scaklk da indikatr olarak kullanlabilir. Damar eperlerince ismin ortamdan uzaklatrlmamas iin enjeksiyon ve dedeksiyon noktasnn bir birinden ok uzak olmamas gerekir. Ak, (9.12)

9.7

bantsyla hesaplanr. Burada: q : lave edilen s miktar, Wpb : Kan younluu, kg/m3 cb : Kann spesifik ss, J/(kg.K) T : Scaklk deiimi, K. 9.4 DARBEL ENJEKSYON NDKATR SEYRELTME YNTEM Bir miktar indikatr maddesi hzl bir ekilde damara zerk edilir ve dolam sisteminin ilerdeki bir noktasnda konsantrasyon deiimi zamann fonksiyonu olarak gzlenir, ekil (9.5). ekildeki srekli izgi indikatr konsantrasyonunun zamanla deiimini gsterir. Noktal eri ise dolamn kapal olmamas durumunda indikatrn deiimini gstermektedir. rnekleme blgesinde dt sresinde dV hacminde kan geiyor ise, dm, indikatr miktar,

dm = C(t) dV
Buradan,

(9.13)

dm/dt =C(t) dV/dt

elde edilir. dV/dt = Fj ile gsterilirse (Fj, ani ak),

(9.14)

dm = FjC(t)dt
elde edilir, t1'e kadar entegre edersek,

(9.15)

ekil (9 5) Darbeli enjeksiyon ynteminde indikatr konsantrasyonunun zamanla deiimi

9.8

(9.16) elde edilir. Buradan,

(9.17)

yazlabilir. Paydadaki terim erinin taral ksmndaki alan gsterir. Bu alan bir bilgisayar yardmyla veya eri zerinde bir planimetre yardmyla hesaplanabilir. Isl Seyreltme: Bu yntemde souk tuzlu su indikatrdr. Klinik kullanm ok kanall kateter yardmyla yaplr. Bir toplardamar zerinden kateter kalbin sa tarafna ulatrlr. ndikatr, sa atriyuma alan kanal zerinden zerk edilir. Pulmaner artere alan kanal zerindeki termistor ile dedeksiyon yaplr. nceki yntemdekine benzer ekilde elde edilmi olan ak veren

(9.18)

bants yardmyla ak hesaplanabilir. Burada, Q :enjekte edilen s miktar, (J=Vi Ti, pi ci) pb :Kan younluu, kg/m3 cb :Kann spesifik ss, J/(kg.K) 9.5 ELEKTROMAGNETK YNTEM ap 1 mm. veya daha byk damarlardaki kan ak elektromagnetik yntemle llebilir. Bu ilem iin ekil (9.6)'da grld gibi bir ameliyatla damara ulalmas gerekmektedir. Kan, B magnetik ak younluuna dik dorultuda akmaktadr. Damar eperine yerletirilen iki elektrod yardmyla U, gerilimi alglanr. Elektrodlarda polarizasyon, alternatif magnetik alan

9.9

kullanlmasyla nlenir. V, ortalama kan ak hz, (9.19) bantsyla hesaplanr. Burada r, damarn yarapdr. Kan ak miktarnn, birim zamanda akan kan hacmi miktar olduu hatrlanrsa i, kan ak miktar, (9.20) bantsyla belirlidir. 10-2 Tesla deerindeki magnetik ak younluunda, 10uV mertebesinde gerilim llmektedir.

ekil (9.6) Elektromagnetik yntemle kan ak lm (Kresse. k. -29)

ekil (9 7) Elektromagnetik ak lerin blok diagram (Kresse, k. -29)

9.10

ekil (9.7)'de bir elektromagnetik ak lerin blok diyagram verilmitir. 9.6 ULTRASONK YNTEM

Damar ierisindeki kan aknn llmesinde iki farkl yntem kullanlr. Birinci yntem, kan ierisinde ters ynlerde propagasyon yapan ultrasonik dalgann, belirli bir mesafeyi alma sreleri arasndaki farkn llmesi prensibine (Gei Zaman Fark prensibine) dayanmaktadr.

ekil (9.8) Gei zaman fark llmesi ile kan ak hzn belirleyen ultrasonik ak lerin prensip emas (Car. k. -6)

nce A kristali verici, B kristali alc olarak alsn, ekil (9.8). Sonra B kristali verici, A ise alc olarak alsn. D mesafesini kateden dalgann bu aral gei sreleri arasndaki T zaman fark llsn V ortalama kan ak hz, (9.21) bantsyla hesaplanabilir. Burada c, kan ierisinde ultrasonik dalgann hzdr. ekil (9.9)'da, kandan salan ultrasonik dalgada oluan Doppler

9.11

kaymasnn llmesi prensibine dayanan ikinci yntem (Doppler Yntemi) grlmektedir. A dntrcs verici, B ise kan ierisinde kan ile birlikte hareket eden krmz kan hcrelerinden saman ultrasonik dalgay alglayan alc kristal olarak almaktadr. Gnderilen ve yansyan ultrasonik dalga frekanstan arasnda f Doppler frekans kaymas, (9.22)

bantsyla hesaplanabilir.

ekil (9 9) Doppler frekans kaymasnn llmesine dayanan ultrasonik ak hz ler (Carr. k. -6)

9.7 LASER DOPPLER KAN AKI LER Bir laser n incelenen bir doku zerine gnderildiinde sorulma ve sanma meydana gelir. Krmz hcreler gibi hareketli paracklardan sanan nn frekans, Doppler olay nedeniyle kayar. Hareketsiz yumuak dokudan saman nn ise frekans deimez. Saman toplam radyasyonun bir fotodetektr zerine drlr. Efektif radyasyon penetrasyon derinlii yumuak dokularda liran kadar olup sanma ve sorulma etkisi papilla ve altndaki corium tabakalarda oluur (deri klcal damarlar bu tabakadadr). Bu amala gelitirilmi sistemlerde k, dk gl bir He-Ne laseri ile

9.12

salanr. Bu k, bir quartz optik fiberi yardmyla deri zerine gnderilir: Sanan k (hareketli ve hareketsiz hedeflerden yansyan) fotodiyotta kartrlr. Doppler frekans kaymal k iareti kuvvetlendirilir, hem DC ve hem de RMS deerleri hesaplanr, llen DC deer toplam alglanan gcn bir endeksi olacak ekilde, geriye saman k iddetine kar arlatnlr. k, ak hzn verir. ekil (9.10)'da, bir laser doppler kan ak ler sisteminin blok diagram gsterilmitir. He-Ne laseri 632.8 nm. dalga boyunda bir n yaynlar. Bu n, bir mercek ve fiber optik balant zerinden deri zerine drttr. Alc taraftaki fiber optik balant yardmyla alglanan sanm n, akm-gerilim bants karesel olan fotodiyot zerine drlr. Fotodiyot k, zerine den nn iddeti ve dolaysyla frekans kaym ve kaymam iaretlerin giriimiyle oluan iaretlerdeki vuru frekanslanyla orantldr. k iareti kuvvetlendirilir. Sistem k, toplam iaretin RMS deeri, nn olmamas durumundaki grltden ayrlarak ("dark current") ve toplam yansyan na gre normalize edilerek elde edilir. RMS dnmnden nce bir ses frekansl k, ak duyabilmek amacyla kullanlr. Bu dzen, akn lld klcal damarn kesiti ve nn damarla yapt ann bilinememesi nedeniyle gerek kan akn deil, krmz kan hcrelerinin ortalama hzn ler. Non-invasive bir yntemdir. Seiciliinin dk olmas, taban hattndaki kararszlk ve lm noktasndaki snrlandrmalar, klinik kullanmn snrlamaktadr.

ekil (9.10) Laser doppler kan ak leri

9.13

9.8 EMPEDANS PLETSMOGRAFS Dokulara gelen kan aknn darbesel zellikte olmas ve baz dokularn nefes alp verme esnasnda ierilerindeki hava miktarnn deimesi gibi nedenlerle canl dokularn elektriksel empedanslar, zamann fonksiyonu olarak deiir. Bu deiim organn uygun yerlerine elektrodlar balanarak, bilinen klasik empedans lme yntemleriyle llebilir. Byle bir lm sonucu elde edilen eriler Empedans Pletsimogram olarak isimlendirilir. ok eitli uygulama alan olan bir yntemdir. rnein her iki bacaa uygun ekilde yerletirilen elektrodlar yardmyla llen empedansn deerlendirilmesiyle, bacaklarn bir tanesini besleyen arterde tkanklk olup olmad veya tkankln her iki daman besleyen arter zerinde olup olmad bulunabilir, lm sonulan ok hassas olmayp, sorunla ilgili kaba bir deerlendirme yapma imkan verir. - Empedans Pletismografsinin prensibi: Nyboer (1970), empedans pletismografisi ile 1950'lerde ilgilenmeye balad. Kulland model Swanson (1976) tarafndan gelitirilmitir. Bu modelde zerinde lm yaplan uzuv, silindir eklinde dnlmektedir. Bantlarn karlmasnda kabul yaplmaktadr. Uzuv, uzunluu L ve kesit alan A olan bir silindir olarak dikkate alnmaktadr, ekil (9.11). Her kalp vuruunda, kesit, A ve Z empedans da seri edeer durumunda Z, paralel edeer durumunda ise Zb kadar deimektedir. Modelin geliiminde tartmaya ak aadaki kabul yaplmaktadr:

ekil (9 11) Empedans pletismograf modeli (Webster, k. -47)

9.14

1- Arterler dzgndn Bu kabul salkl damarlarda geerli fakat hastalkl olanlarda geerli deildir. 2- Kann zdirenci deimez: Aslnda, kan hz arttka azalr. Zira hcrelerin ak ynnde dizilmeleri ve eksen boyunca hareketleri sz konusudur. Alak frekanslarda recidir. Yksek frekanslarda ise kk bir reaktif bileeni vardr. 3- Akm izgileri arterlere paraleldir Bu kabul baz istisnalar hari ou uzuv iin geerlidir, (rnein diz iin geerli deildir) Her kalp vurusunda, Zb empedans deiiminin, A kesitinde olan AA deiimi nedeniyle olutuu kabul ile, (9.23) V hacmindeki V deiimi ise, (9.24) olur. Seri edeerin kullanlmas durumunda ise

(9.25)

olarak elde edilir. Son bant, uzva gelen kann, uzvun empedansnda oluan deiime lineer bal olduunu gsterir. Orant katsays kolayca hesaplanabileceine gre, Z'in llmesi ile V hesaplanabilir. Z'in llmesi, aada belirtilen nedenlerle 100 KHz mertebesindeki frekanslarda yaplr. 1. lm dzeninde, iaret grlt orannn yksek olabilmesi iin 1 mA'den byk akmlar kullanlmas gereklidir. Alak frekanslar kullanlmas durumunda, bu deerdeki akm hasta zerinde rahatsz edici bir etki yapmaktadr. 2. Frekansn artmasyla deri-elektrod empedans nemli lde azalr. 100 KHz mertebesindeki frekanslarn kullanlmasyla, deri-elektrod empedans i ve hastann hareketi sonucu bu empedansta oluabilecek deiimler azalm olacaktr. Frekansn 100 KHz'in ok zerinde tutulmas ise lm dzenindeki kaak kapasitelerin etkili olmalar nedeniyle istenmez. ki veya drt elektrod kullanan lm dzeni ekil (9.12)'de gsterilmitir.

9.15

ekil (9.12) ki veya drt elektrod kullanan empedans pletismograf lm dzeni (Webster, k. -47)

aret kaynann iteki elektrodlara uygulanmas durumunda, iki elektrodlu dzen elde edilir. Akmn, gerilim lm yapan elektrodlar zerinden uygulanmas nedeniyle ekonomik olmasna ramen, aada belirtilen nedenlerle, salkl bir lm yaplmas iki elektrod kullanlan sistemlerde zordur. 1. Elektrodlar civarndaki akm younluu daha fazladr. Dolaysyla Z=V/I ifadesindeki Z'ye, elektrod yaknlarndaki dokunun katks, dier taraflarndaki dokulardan daha fazla olur. 2. Dokudaki darbeli kan ak, elektrod-deri empedansnda deiimler oluturur. Bu durum llen doku empedansnda hataya neden olur. Deri-elektrod empedansn doku empedansndan ayrp lm yapmak ok zordur. 3. lgilenilen blgede akm dalm dzgn deildir. Bu nedenle, kullanlan bantlar yeteri kadar salkl deildir. Bu sakncalar gidermek iin drt elektrod kullanlr. Akm d iki elektrod arasndan akar. Dolaysyla lm elektrodlar civarnda daha dzgn akm dalmlar elde edilir.

ekil (9.13) Empedans pletismograf (fVebster, k. -47)

9.16

ekil (9.13)'de sabit akm kayna ile beslenen, drt elektrodlu bir empedans pletismograf lm dzeni grlmektedir. llecek empedansn deerinden bamsz olarak, bu empedans zerinden sabit bir akm akar. Pratikte, kablo ve kaak kapasiteler nedeniyle paralel bir Zi empedans oluur. f=100 KHz ve 15 pF iin bu empedans 100 Kohm olur ve i akmnn bir ksm Zi zerinden akar. Uygulamada Z1, Z ve Z4'n kk olmas ve iyi bir tasarmda Zi'nin yeteri kadar byk tutulabilmesi nedeniyle bu durum, nemli bir sorun oluturmaz. Ayrca Z, ve Zi'nin aralarndaki faz asnn 90'ye yakn olmas, sorunu daha da nemsiz yapar. a) Kuvvetlendirici: Kuvvetlendirici Zi empedansnn yksek olmas nedeniyle Z2 ve Z3 zerinden akm akmaz. Ancak kablo ve kaak kapasitelerin oluturduu Zv nedeniyle Z2, ve Z3'deki deiimler lm etkileyebilir. Z2 ve Z3'deki deiimlerin ok kk olmas ve Zv'nin de ok byk yaplabilmesi nedeniyle bu durum, ciddi bir sorun oluturmaz. b) Demodlatr: Kuvvetlendirici knda, kk oranda genlik modlasyonuna uram, 100 KHz taycl bir iaret elde edilir. Demodlasyon ilemi, bir diyod ve bir de alak geiren filtreden oluan basit bir demodlatr devresi yardmyla yaplabilecei gibi grlt ve 50 Hz lik giriimlere daha az duyarl olmas nedeniyle faz duyarl bir detektr yardmyla da yaplabilir. Demodlatr knda Z+Z iareti elde edilir. Z, istenilen iaretin genlii Z'e gre 10-4 mertebesindedir. 0,05Hz kesim frekans olan yksek geiren bir filtre yardmyla Z, Z'den ayrlabilir. Bu yntem, arterdeki deiimlerin neden olduu empedans deiimlerini belirlemek iin yararl olmasna karn, venlerdeki kan veya solunum deiimlerinin oluturduu AZ'leri lmek iin yeterli deildir Bu sorun, demodlatr kndaki Z+Z iaretinden, Z ile orantl bir DC gerilimin kartlmasyla salanr. c) Koruma elektrodu: Empedans pletismograf yntemiyle akcier hacminin lm yaplmaya allm ve bu amala elektrodlar, koltuk altlarna yerletirilmitir. Fakat akmn byk bir ksm dk empedansl toraks duvarndan akacandan, yksek empedansh akcierlerden ok az akm akar. Bu da hatal lme neden olur. Koruma elektrodlar kullanlarak akmn istenen dorultuda akmas salanr, ekil (9.14). Empedans llen uzuv, eer elektrodlara nazaran byk ise, elektrodlarn kenarlarnda, akm yolunun dorusal olmaktan uzaklamas nedeniyle lm sonularnda hata meydana gelir. Elektrodlann geni alnmasyla bu hata kayna bir miktar azaltlm olur. Bu sorun lm yaplan elektrodu saracak ekilde "guard" ad verilen bir ilave elektrodun kullanlmasyla zlebilir. ekil (9.14.c)'de, lm elektrodunda bu uygulama sonucu akm yolunun

9.17

dorusal yapld grlmektedir. Bu zm eklinde, lm elektrodunun zerinden geen akmn tmnn, lm elektrodunun zerinden gemesi salanmtr.

ekil (9.14) eitli tip elektronlarda elektriksel alan izgileri, a) kk elektrod, b) geni elektrod, c) evresinde dairesel koruyucu bulunan elektrod, d) merkezi elektroddan geen i akm ile bir gerilim takp edici zerinden beslenen koruyuculu elektrod (Webster. k. -47)

d) Oda ("chamber") pletismografisi: ekil (9.15)'de gsterilen oda pletismograf dzeni, koldaki kan atasnn toplam miktarn lmek amacyla kullanlabilmektedir. Kaf, toplardamar basnc zerinde bir basnla iirilir. Atardamar kan kola akar, fakat toplardamar kan buradan uzaklaamaz. Hacimdeki deiim, basn deiimi olarak alglanr. Bu yntemle yaplan lm sonulan ekil (9,16)'da gsterilmitir. Erinin eimi, kolu veya birim zamanda giren kann miktarn gsterir. Balangta sabit olan eim, bir sre sonra azalmaya balar.

ekil (9 15) Oda tipi pletismograf (Cromwell. k, -12)

9.18

ekil (9 16) Oda tipi pletismograf ile kaydedilen kan hacmi (Cnmwell, k. -12)

e) Fotoelektrik Pletismografisi: Ik, klcal damarlann bulunduu bir uzuvdan geebilir. Kalbin her bir vurusunda bu damarlardaki kann Hacmi deiir.Bylece, ortamn geirgenlii, refleksiyonu ve n urad sanm deiir. In, urad deiikliin detekte edilmesi prensibine dayanan bu yntem basittir ve kan hacmini kabaca belirler. ekil (9.17)'de bir fotopletismograf dzeni gsterilmitir.

ekil (9 17) Fotopletismograf a) devresi, b) yandan gnin (Ccrr. k. -)

ekildeki devrede k kayna bir LED, dedektr ise bir fotodirendir. I, sabit akm, fotodirenci beslemektedir. Fotodiren, k younluundaki deiimle orantl bir deiim gsterir. Fotodiren zerinden akan akm sabit olduundan, k gerilimi, Eo deiir. Arterlerde kann darbesel ak, parmaktaki kann hacmini deitirir.

9.19

Bylece arterial vuru, kandan geen n younluunu modle eder. Bu yntem, yalnzca kalp vuru hzn saptamada, parmakta kan aknn varl ile kaba bir bilgi edilmesi amacyla kullanlmaktadr. f) Empedans Kardiyografi: Toraks evreleyen drt elektrod yardmyla kalp vuru hacminin elde edilmesi amacyla gelitirilmi bir yntemdir, ekil (9.18). 1 ve 4 nolu elektrodlar yksek frekansl bir akm kaynanca srlmekte, 2 ve 3 nolu elektrodlarca alglanan iaret kuvvetlendirilip grntlenmektedir. ekil (9.19)'da, normal EKG, Z (empedans) ve dZ/dt nin zamana gre deiimleri gsterilmitir. Empedans erisinde grlen Z(tepe-tepe) deiimi, vuru hacmini veren, (9.26) bantsnda ancak bir dzeltme yapldktan sonra kullanlabilir. Bu dzeltme, Z yerine Z'nin alnmas eklindedir. Bu dzeltmenin nedenini ksaca aklayalm. Toraks empedans deiimi birbirine zt ynde alan iki olay nedeniyle oluur. (Kalbin skmasyla kann kalpten torakstaki arterlere baslmas ve toraksdan da d organlara arterler yardmyla kann uzaklamas). Torakstan darya bir kan ak olmadan gerekleecek gerek hacim deiimi, kan enjeksiyon srecinin sadece balang ksm dikkate alnarak hesaplanabilir, yani Z'dek balangtaki deiim enterpolasyon yoluyla Z' olarak bulunur, ekil (9.19). Burada T, enjeksiyon sresidir. O halde vuru hacmi,

ekil (9 18) Empedans kardiyograf lm dzeni (GeJUes, k. -21)

9.20

(9.27) olarak bulunur.

ekil (9.19) Empedansn zamana gre deiimi

9.9 AORT BASIN ERS YARDIMIYLA KALP IKIININ HESAPLANMASI Kalp knn belirlenmesinde gerekli olan kalp vuru hznn llmesi, zellikle kritik ekilde hasta olan kimselerde mmkn deildir. Bu gibi durumlarda, aort basnc erisi kullanlarak SV hesaplanabilir. Basn erisinin kullanlmasyla CO'nun belirlenmesi yntemi, ak, basn ve zaman arasnda hidrolikte verilmi bantlarn kullanlmasyla yaplr. Enjeksiyon faznda ak aorta olmaktadr. SV, (9-28)

bantsyla hesaplanabilir, ekil (9.20). Bu bantdaki integral ekildeki taral alan gsterir. Zao aort karakteristik empedansdr. Kalp k CO ise, SV ile kalp vuru hznn arpmna eittir ve

(9.29)

9.21

olarak bulunur. Burada T, iki vuru arasndaki zamandr. Zao'n ortalama deeri yetikinler iin 0,115 l/dak olarak alnabilir.

ekil (9.20) Kalp knn belirlenmesinde aort basnc llmesi yntemi

ONUNCU BLM

ELEKTRODLAR VE DNTRCLER

10.1 GR Genel olarak dntrc terimi, enerjiyi bir trden baka bir tre dntren lme dzeni elemanlar iin kullanlmaktadr. Bu dntrme ileminde, dntrlen enerji ounlukla elektrik enerjisi olmaktadr. Her ne kadar elektrodlar da, biyokimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dntren bir kimyasal dntrc durumunda ise de bunlar, elektrodlar ad ile ayr bir balk altnda incelenmektedir. 10.2 ELEKTRODLAR Biyolojik iaretlerin, zellikle tpta tehis amacna ynelik olarak alglanabilmesi iin, vcut ile lme dzeni arasndaki iletiimi salayan ve aynca eitli amalar ve zellikle tedavi amac iin organlara akm gnderilmesini salayan elemanlara elektrodlar ad verilir. Elektrodlar, bu grevlerini, iyon akmn elektron akmna veya elektron akmn iyon akmna dntrerek gerekletirirler. Elektrodlarn iyon akmn elektron akmna dntrme ilemi, elektrodlarn iinde bulunduklar sv ortamda (elektrolit iinde) ve elektroda yakn olan yzeyde (arayzde) gerekleir. ekil (10.1)'de bu dnm ileminin gerekletii arayz grlmektedir. Bu arayzn elektrod tarafnda akm tayc olarak elektronlar ve elektrolit tarafnda ise katyon (C+) ve anyonlar (A-) bulunur. Elektrolit iinde, kullanlan elektrod malzemesinden katyonlarn bulunduu durum da gznne alnarak, elektrod atomlarnn elektronlarn kaybederek elektrolit iinde katyon (pozitif iyon) durumuna gelmesi (oksidasyon reaksiyonu) veya tersine elektrolit iindeki elektrod malzemesinden olan katyonlarn, elektroddan elektron alarak elektrod yzeyinde birikmesi (eksiltme

10.2

ekil (10.1) Elektrod-elektroht arayz ve akm, elektroddan elektrolite doru olduu (oksidasyon reaksiyonunun baskn olduu) durumdaki iyon hareketleri

reaksiyonu) ilemleri ile karlalr. Elektroddan akm ekilmedii srece, kimyasal birer reaksiyon durumunda olan bu iki ilem, birbirlerini dengeleyecek biimde, (10.1) eitliinde gsterildii gibi, srp gider (termodinamik denge). (10.1)

(10.1) Eitliinde, n ve m, srasyla katyon ve anyonlarn valanslann (deerliklerini) gstermektedir. Termodinamik dengede, elektrod-elektrolit arayznde pozitif ykl C+ iyonlar ile. elektrodun arayze yalan olan blgelerinde elektronlar birikir. Bu ekilde, arayzdeki yk birikimi (iyon birikimi), elektrodu evreleyen elektrolit blgesinin elektriksel potansiyelini, elektrolitin dier blgelerine gre farkl bir potansiyele getirir. Kullanlan elektrodun yapld malzemeye ve kullanlan elektrolitteki iyon aktivitesine gre deien bu potansiyel farkna, yar-hcre potansiyeli ad verilir. Elektrodlarn yar-hcre potansiyellerini (Eo) lmek kolay deildir. nk elektrolitin elektroddan uzaktaki referans potansiyelde olan noktasna batrlacak referans elektrodunun da bir yar-hcre potansiyeli olacaktr ve yan-hcre potansiyeli llecek elektrod ile referans elektrod arama balanacak byk i direnli bir voltmetre, ancak bu iki elektrodun yan-hcre potansiyellerinin farkn gsterecektir. Bu soruna bir zm getirmek amacyla, yanhcre potansiyeli sfr varsaylan hidrojen elektrodu (asit iine daldrlarak, etrafnda hidrojen kabarcklar oluturulmu platin elektrod), referans elektrod olarak ele alnmtr

10.3

Yar-hcre potansiyelinin llebilmesi iin elektroddan hi akm ekilmemesi gerekir. Akm ekilince reaksiyon dengesi bozulur ve llen yarhcre potansiyeli, akmn sfrkenki deerinden farkl olur. Bu iki potansiyel arasndaki farka gerilim am ad verilir. Teorik olarak elektrodlar, polarize olan ve polarize olmayan elektrodlar olarak ikiye ayrlabilir. Polarize olan elektrodlarda, elektrod-elektrolit arayznde akm geii snrldr ve elektrod bir kapasite gibi davranr. Polarize olmayan elektrodlarda akm, arayz serbeste geer ve bu elektrodlarda gerilim am yoktur. Ag-AgCl (Gm-Gm Klorr) elektrodu pratik olarak polarize olmayan elektrod snfna girer ve bu yzden, bu elektrodlann yan-hcre potansiyelleri olduka kararldr, yani grltleri ok azdr. Aynca bu elektrodlarn yapm kolay ve ucuzdur. 10.2.1 Elektrodun Devre Modeli Elektrodun elektriksel devre modeli ekil (10.2)'de gsterilmektedir. Bu modelde, Cd elektrod-elektrolit arayzndeki yk birikiminin neden olduu kapasiteyi, Rd ise bu kapasitenin kaak direncini temsil etmektedir. Ed, elektrodun yan-hcre potansiyeline karlk olan gerilim kaynadr, Rs ise elektrolitin direncine kar gelir. Kullanlan elektrod, Ag-AgCl elektrodu ise Cd kapasitesi olduka kktr ve bu yzden kapasitif etki olduka azdr.

ekil (10.2) Elektrodun edeer devre modeli

ekil (10.3)'de, Ag-AgCl referans elektrodu ile birlikte kullanlan ve devre modeli karlacak olan elektrodun, empedansnn genliinin frekansla deiimi gsterilmitir. Bu deiimde, empedansn modlnn alak frekanslardaki deeri, edeer devredeki (Rd+Rs)direncinin deerine ve yksek frekanslardaki deeri ise Rs direncinin deerine kar gelmektedir. ekil (10.4)'de, elektrodlarn doku ile olan balant durumunun elektriksel edeer modelinin karlmasnda yardmc olabilecek ekil olarak, elektrolit iine daldrlm olan elektrodlarn kuvvetlendirici ile olan balants ve bu

10.4

ekil (10.3) Bir elektrodun Ag-AgCl referans elektrodu ile arasndaki empedansn modlnn (genliinin) frekansla deiimi

ekil (10.4) a) Elektrod- elektrolit ve kuvvetlendiriciden oluan sistem ve b) bu sistemin basitletirilmi elektriksel edeer modeli

balantnn elektriksel edeer modeli gsterilmitir. Bu modelde elektrodlar, ekil (10.2)'deki elektrod edeer devresi ile ve elektrolit ise daha ok rezistif karakter gstermesi nedeniyle Ru direnci ile gsterilmitir. Elektrodlarn, deri zerinden test edilecek veya lme yaplacak organa olan balantsnda ise deri, paralel R-C elemanlar ile, biyopotansiyel kaynak, bir gerilim kayna (emp) ve ona seri olan paralel R-C devresi ile ve elektrod-

10.5

biyopotansiyel kaynak arasndaki, daha ok svms olan ortam (iletken hacim, "volume conductor") ise bir diren eleman ( Ru ) ile modellenebilecektir. 10.2.2 Elektrod eitleri Deiik amalara gre kullanlan elektrod eitleri aadaki ekilde gruplandrlabilir A) Yzey elektrodlar, a) Metal plaka elektrodlar, b) Emici dzenli (vakum pompal) elektrodlar, c) Gezici tipten elektrodlar, d) Tmyle atlabilir elektrodlar, e) Bklebilir elektrodlar, f) Kuru elektrodlar, B) Dahili elektrodlar, C) Mikroelektrodlar. A) Yzey Elektrodlar: ekil (10.5)'de, eitli yzey elektrodlar grlmektedir. Bu elektrodlar, biyolojik iaretlerinin deri zerinden alglanmasnda kullanlrlar.

ekil (10 5) Yzey elektrodlar: a) metal plaka, b) emici dzenli (vakum pompal), c) gezici tipten, d) tmyle atlabilir, e) bklebilir ve f) kuru elektrodlar

10.6

a) Metal plaka elektrodlar: ok sk kullanlan bir elektrod trdr ve zellikle EMG, EEG ve EKG iaretlerini alglamakta kullanlr. Deri ile temas eden metalik bir yzeyi bulunur. Gerekte, deri ile temas bir elektrolit pasta aracl ile olur. Metal plaka, dz veya uygulanacak yzeyin (bacak) eklini alacak ekilde bir silindir yzey paras biimindedir ve genellikle Nikel-Gm alamndan yaplmaktadr, ekil (10.5.a). Genelde bu snfa giren elektrodlarn yzeyleri byk olduundan empedanslar kktr ( 2 - 1 0 Kohm). b) Emici dzenli elektrodlar. Metal plaka elektrodunun gelitirilmi bir ekli olup herhangi bir ekilde yapkan ve balama kay gerektirmez ve genelde gs zerinden EKG iaretlerinin alglanmasnda kullanlr. Bu elektrod trnde, metal elektrod bir boru eklindedir. Bu borunun halka eklindeki yzlerinden biri deriye deerken dier yz, deriye elektrodun tutturulmasn salayan ve vakum pompas grevi gren elastik bir hazne iinde kalr. Bu tr bir elektrodun deri ile temas eden yzeyi halka (ember) eklinde olduundan, elektrod olduka byk hacimli olsa bile, empedans byktr ve bu yzden, kk giri empedansl kuvvetlendiricilerle kullanlmas elverili olmaz, ekil (10.5.b). c) Gezici tipten elektrodlar. Bu tipten bir elektrodda elektrolit, metal elektrod ile birlikte hareket ettiinden, elektrod ya da deri, yani elektrolit hareketinden ileri gelen bozucu iaretler pek olumamaktadr. ekil (10.5.c)'de, gezici tipten bir elektrod grlmektedir. Elektrod apka biimindedir ve metal disk apkann en st i yzeyine yapk durumdadr. Elektrod kullanlaca zaman, yaltkan apkann ii elektrolit ile doldurulur ve apka, her iki yz yapkan olan elastik bir halka vastas ile deriye yaptrlr. apka hareketli olsa bile metal, elektrolite gre hareket etmeyeceinden aralarndaki yk dalm bozulmaz ve daha kararl iaretler elde edilir. Ayrca metal, disk gmten (Ag) yaplp AgCl ile kaplanrsa, kararllk daha da arttrlm olur. Her iki taraf yapkan olan elastik halka, her hasta iin yenilenir. d) Tmyle atlabilir elektrod: Bu elektrodlar, EKG lmlerinde ok kullanlan ve bir kere kullanldktan sonra ablan ("disposable") elektrodlardr, ekil (10.5.d). Elektrolit, Ag-AgCl elektrod tabannn hemen altnda, elektroda yapk durumda jel, emdirilmi snger olarak gerekletirilir. e) Bklebilir elektrodlar. Bu trden bir elektrod, dz olmayan vcut yzeyinin eklini alacak biimde bklebilmektedir. ok kullanlan, bir yz ksmen Ag telleri ile rlm, yapabilir zellie sahip olan bir band eklinde olandr (ekil 10.5.e). Bklebilir elektrodlar genelde, kk ocuklarn EKG iaretlerini alglamakta kullanlrlar. 0 Kura elektrodlar. Yzey elektrodlarnn bu gruba girenleri, ara pasta malzemesi gerektirmeden, deri zerine direkt olarak uygulanabilirler ve aradaki kuplaj kapasitiftir. ekil (10.2)'deki edeer devre geerlidir ancak,

10.7

elektod-elektrolit ilikisi bulunmadndan, edeer devrede kaynak gerilimi yoktur. D deri, elektrod yzeyi ile, daha iyi iletken durumunda olan dermis arasnda bir yaltkan durumundadr ve bu yzden bir kapasite oluur ki dermi ile elektrod, bu kapasitenin plakalar, d deri ise dielektrik malzeme durumundadr. st deri iyice temizlenmeden kuru elektrod deri yzeyine uygulandndan, edeer devredeki kapasiteye paralel gelen diren (Rd) de olduka byktr. Bu yzden bu tr elektrodlarn baland kuvvetlendiricilerin giri direnleri de ayn oranda byk (1 GOhm mertebelerinde) olmaldr. Byk empedansl devrelerle alld iindir ki grlt problemini en aza indirmek amacyla, daha ziyade, empedans dntrme ii yapan kuvvetlendiricinin n kat, elektrodun hemen yanna monte edilir, ekil (10.5.f) Kuru elektrodlarn, bazen dielektrik malzemesi de metal zerinde oksit film oluturularak gerekletirilir ki bu durumda artk hi elektrolite gerek yoktur. Yar iletken yapm teknolojisi ile Silisyum (Si) kristal yzeyler zerinde ok ince ve dzgn SiO2 yaltkan tabakalar oluturularak yaplan kuru elektrodlarda, kapasite 1nF civannda olup, kuvvetlendiriciler de ayn Silisyum taban zerinde gerekletirilebilmektedir. B) Dahili Elektrodlar. Dahili elektrodlar, biyopotansiyel iaretleri vcut iinden alglamakta kullanlrlar. Deri altna batrlan ine eklinde olardan bulunduu gibi, tmyle vcut iine gmlp harici kuvvetlendiriciye telemeni verici dzeni ile bal olanlar; da vardr. Bu tr elektrodlarda pasta kullanlmaz, elektrolit olarak hcre svs mevcuttur. ekil (10.6)'da, dahili elektrodlardan, ine, tel ve tel halka elektrodlar grlmektedir. ne elektrodlar, paslanmaz elikten yaplm olup, EMG ve ameliyat gereken hastalarda EKG iaretlerinin alglanmasnda kullanlrlar, ekil (10.6.a). Bu elektrodlarla, yzey elektrodlara gre daha kararl iaretler elde edilebilmektedir, ancak bunlarn kullanl her zaman hastay rahatsz etmektedir. nk ine aplan 0,l mm ile 1 mm

ekil (10.6) Dahili elektrolardar, a) ine elektrod, b) tel elektrod ve c) tel halka elektrod

10.8

arasnda deimektedir. Tel elektrodlarn metal ular kanca eklindedir ve bu kanca sayesinde bir rngaya tutturularak deri altna sokulurlar ve rnga geri ekildiinde ise yine bu kanca yardmyla bulunduklar yere tutunurlar, ekil (10.6.b). Vcut iine yerletirilen elektrodlardan biri, ekil (10.6c)'de gsterilmitir. Bu elektrodun ucu, vcut iinde lme yaplacak noktaya dikilebilmesi iin halka ekline getirilmitir. C) Mikroelektrodlar: Uyarlabilen hcrelerin elektriksel davranlarn inceleyebilmek iin, hcre zar ile blnen hcre ii ve hcre d arasndaki potansiyel farkn lmek gerekmektedir. Bunu gerekletirmek iin hcreyi tahrip etmeyecek ve elektriksel davrann bozmayacak bir elektrodun hcre iine daldrlmas gerekmektedir. Bu ama iin kullanlan ve u aptan 0,05-l0 m arasnda deien ve hcre zarn delerek, mekanik olarak kararl kalabilecek durumda olan elektrodlara mikroelektrodlar ad verilir. Mekanik salamlk, metal, cam tp iinde muhafaza edilerek veya, bir cam silindir yzeyini kaplayacak biime getirilerek salanr, ekil (10.7a ve b).

ekil (10 7) Mikroelektrodlar; a) cam muhafazal ve b) cam gbekli mikroelektrod

ekil (10 8) Mikropipet elektrod

Elektrodu, iine konan elektrolit iinde muhafaza eden, camdan yaplma mikropipetler de mikroelektrod snfna girerler, ekil (10.8). Mikropipet elektrodlarda, cam muhafaza eklindeki tbn ii KCl ihtiva eden bir sv ile doldurulduktan sonra, tbn geni olan az, ortasnda metal (Ag) elektrod tel bulunan yaltkan bir tpa ile kapatlr. Cam tbn ince ve ak olan ucunun ap 1 m kadardr.

10.9

ekil (l0.9)'da, mikroelektrod ile yaplan hcre ii biyopotansiyel lm dzeninin, basitletirilmi elektriksel modeli gsterilmitir. Bu ekilde, A ucu mikroelektrodun balant ucuna ve B ucu ise referans elektrodunun balant ucuna kar gelmektedir. Bu modelde, yzeyi mikroelektrod yzeyine gre olduka geni olan referans elektrodunun pasif model elemanlar, mikroelektrodun model elemanlar yannda ihmal edilmitir. ekil (l0.2)'deki modelde gzken seri direnler de bu modelde ihmal edilmitir. Sonuta, basitletirilmi modelde, mikroelektrodun paralel R-C elemanlar ile kablo ve elektrod kaak kapasiteleri kalmaktadr. Modeldeki (Ema-Emb) potansiyel kayna, mikroelektrod ile referans elektrod edeer yan hcre potansiyel farklarn temsil etmektedir.

ekil (10.9) Mikroelektrod ile gerekletirilen lm dzeninin basitletirilmi modeli

10.2.3 Hcre Uyarmada Kullanlan Elektrodlar Hcre uyarmada kullanlan elektrodlar genelde, biyoelektrik potansiyellerin alglanmasnda kullanlan elektrodlara benzerler. Ancak bu elektrodlardan miliamperler mertebesinde uyan akmlan aktlmaktadr. Kalbin hzl ve zayf almasn nleyici cihazlarda (defibrilatr) ve kalbin at hzn ayarlayan cihazlarda (kalp pili, pacemaker) hcre uyarmas iin zel elektrodlar kullanlr. Elektriksel uyar iin, dikdrtgen dalga, sinsoidal veya dn exponansiyel olarak azalan darbeler kullanlmaktadr. Uyar, akm veya gerilim deiimi biiminde yaplabilir. Elektrod edeer devresi ekil (10.2)'deki gibidir. Uyar elektrodlarnda kullanlan malzeme nemlidir, nk uyar akm, elektrodun okside olmasna ve elektrod yaknnda, elektrod malzemesinden iyonlarn konsantrasyonunun artmasna ve dolaysyla hcre zehirlenmesine yol aabilir. Elektrod asndan bakldnda ise bu oksidasyon, elektrodun mrn azaltc bir etkidir. Bu yzden uyan elektrodu olarak soy metaller (en azndan paslanmaz elik) kullanmak uygun olur.

10.10

10.3 DNTRCLER Bir bykl lmek, o bykl ayn cinsten bir referans byklkle karlatrmak demektir. lme dzenleri, bu karlatrma ilemini yapmak ve llen byklkle orantl, gzlenebilir bir k vermek zere tasarlanrlar. Birinci blmde de belirtildii gibi lme dzenlerinin girilerinde, llen bykl alglayan ve enerjiyi bir biimden baka bir biime dntren dntrcler bulunur. Bu ekli ile Tp Elektroniinde dntrcler, fizyolojik byklklerin veya parametrelerin llmesinde kullanlrlar. Genelde lm dzenlerinde, ileme, grntleme ve saklama kolayl asndan dntrlen enerji, elektrik enerjisi olmaktadr. Tpta, scaklk, yer deitirme, hareket, kuvvet, basn (kan basnc), hz (kan ak hz), ivme (titreme), hacim (akcier hacmi), ses (kalp sesi) gibi fizyolojik byklklerin lmleri ile, doku ve organ gstericilerinin ve yapay organlarn yapmnda eitli teknikleri kullanan dntrcler kullanlmaktadr. Bir ama iin birden fazla teknik kullanld iin, dntrcleri, kullanldklar yere gre deil de, kullandklar tekniklere gre anlatmak olaan olmutur. rnein, kan ak hz lm iin elektromagnetik, deiken indktansl ve deiken direnli dntrme teknikleri kullanlabilmektedir. Kullanlan tekniklerin birbirlerine olan stnlkleri vardr ve bu stnlkler, u ekilde sralanabilir: a) frekans cevab, b) giri empedans, c) lineerlii, d) doruluu, e) duyarl, f) rezolsyonu (en kk deiimi farkedebilme yetenei), g) operasyon (deme, yarma) gerektirip gerektirmemesi, h) deiken ortam artlarnda (scaklk, nem, basn) uzun sre kararlln korumas, i) fiyat, j) yapm ve ileme kolayl, k) grlts, 1) boyutu, m) arl, n) lm dzenine etkisi, o) lme snrlan ve dinamii, p) ataleti (cevap verme sresi), r) g harcamas (disipasyon sabiti) ve s) mr. Dntrcler, bu dntrme ilemlerini gerekletirirken alternatif gerilim (AC) veya doru gerilim (DC) g kayna ile beslenmek durumunda olabilirler ki, bu dntrclere pasif dntrcler ad verilir. G kayna kullanmay gerektirmeyen dntrcler ise aktif dntrc snfna sokulur. Fotodiyot ve termokupl, birer aktif dntrcdr. Deiken diren ve deiken endktans dntrcleri, besleme kayna gerektirdiklerinden birer pasif dntrcdrler. Baka bir deyile, aktif dntrcler, besleme kayna gerektirmeden dntrme ilemini yaparlar ve pasif dntrclerden farkl olarak dntrme ilemini ters ynde de yapabilirler. Tablo (10.1)'de dntrclerden bazlar, girdikleri snflara gre gruplanarak verilmitir. Pasif dntrclerden olan deiken direnli dntrcler DC veya AC olarak beslenebildikleri halde indktif dntrcler iin sadece AC besleme kullanlr.

10.11

Tablo (10.1) Aktif ve pasif dntrcler

Pasif dntrcler
Deiken direnli Deiken indktansl Deiken kapasiteli Mekanorezistif Magnetorezistif Piezorezistif Termorezistif Fotoiletken Hall Olay

Aktif dntrcler
Piezoelektrik Termoelektrik Elektromagnetik Magnetostriktif Fotodiyod Elektrokinetik Pyroelektrik

10.3.1 Deiken-Diren Dntrcleri Dardan bir kaynakla (AC veya DC) beslenmeden dntrme yapamadklarndan, bu tip dntrcler pasif tiptendir. Fizyolojik byklk olarak yer deitirme, hareket ve kuvveti, diren deiimi yoluyla elektrik enerjisine dntrrler. Potansiyometreler ve gerinim-ler (strain-gage) dzenler bu snfa girerler. Solunura hz lerler, tbbi elektronik termometreler, karbon mikrofonlar (kalp sesleri iin), nemlerler, hacim (gs hacmi deiiklii) lerler ve bolometreler bu tipten dntrc kullanrlar. A) Potansiyometreler: En verimli ve ucuz yer deitirme dntrclerindendir, ekil (10.10). Potansiyometre gezici kolu, giri bykl ile hareket ettirilerek, kta, orantsal bir gerilim deiimi elde edilir. Bu durumda, potansiyometreyi Vi kayna ile beslemek gerekmektedir. Potansiyometreler, dorusal veya dairesel hareketli olabilir. kta elde edilen gerilim, 0 V'dan kaynak gerilimine kadar deitiinden bunlar byk iaret dntrcleridir.

ekil (10.10) a) Dorusal ve b) dairesel hareketli potansiyometreler

10.12

Kullanlan potansiyometrenin toplam direnci (Rp) ve k geriliminin alnd paras (x.Rp) ise k geriliminin giri gerilimine oran (blme oran), (10.2)

olarak potansiyometrenin kolunun konumu olan x ile orantl olacaktr ki burada (0<=x<=l) art salanr.(l 0.2) bantsnn geerli olabilmesi iin yk direncinin, (10.3) eitsizliini salayacak ekilde byk olmas gereklidir. (10.3) Bants salanmyorsa, ykleme etkisi nedeniyle, P ve x arasndaki iliki nonlineer olacaktr. Bir yer deitirme dntrcsnn yapmnda daha nemli bir zellik, duyarlk veya rezolsyondur. Gezici ucu harekete geirecek kuvvetin de kk olmas nemlidir ve ounlukla kullanlan potansiyometrelerde bu deer, 200gr kadardr ve 30 gr'dan daha dk deerlere de inilmi durumdadr. B) Gerinim lerler (Strain-Gage): Bunlar, germe (boyunu uzatma) yoluyla bir malzemenin direncini deitirme prensibini kullanan dntrclerdir. Genellikle kk iaret deiiklikleri oluturduklarndan, bir kpr devresi ile bir fark kuvvetlendirici gerektirirler. Kpr devresinde kullanlmalar, sl bakmndan da kararl almalarn salamaktadr. Kullanlan malzeme, metal, yariletken veya iletken sv olmaktadr. Metal ve yan iletken gerinim lerlere 30 gr'lk bir kuvvet uygulandnda, boylarnda 50 m'lik bir uzama elde edilir. Sv iletken malzeme kullanan elastik gerinim lerlerin boylarndaki deime ise cm mertebelerine ktndan, daha byk yer deitirme gerektiren yerlerde kullanlrlar. Gerinim lerlerde uzama ile diren arasndaki iliki, kesit alan A, boyu L, zgl direnci p olan bir telin direncinin, (10.4) forml ile belirlenmesine dayanr. Direnteki bal deime, direnci belirleyen parametrelerin bal deiimlerine,

10.13

(10.5) eitlii ile baldr. Bir telin gerilmesi ile boyu nasl uzuyorsa, ap da ters orantl olarak azalr. Sonuta, bal diren deiiminin bal boy deiimine oran nemli olur ve bu oran l faktr (gey faktr) veya gerinim duyarl olarak, (10.6) eklinde verilir. ou metallerde bu faktr, G=2 civarndadr. Maksimum germede, gey elemannn bal diren deiimi, %1'den kk kalmaktadr. Gerinim lerlerin diren deiimleri l00 ohm'lar mertebesindedir. ekil (10.11)'de, gerilme gelen yzeye yaptrlabilen trden bir gerinim ler grlmektedir.

ekil (10.11) Yaptrlabilir trden bir gerinim ler eleman

ekil (10.12) Yapsnda gerinim ler bulunduran bir basn ler

ekil (10.12)'de, yaptrlabilir trden bir gerinim ler eleman kullanan bir kuvvet ya da basn-ler grlmektedir. Diyaframa gelen kuvvet, gerinim lerlerin yapk olduu esnek yzeyi bker ve sonuta gerinim lerlerin direnci deiir. st yzeye yapk olann direnci AR kadar artarken, alt yzeye yapk olann direnci AR kadar azalr. Bu elemanlar ekil (10.13)'de gsterildii gibi bir Wheatstone kprsnn komu kollan durumunda

10.14

kullanlrlarsa kta elde edilecek gerilim, tek gerinim ler kullanan kpr kndaki gerilime gre iki misli fazla olur. zerine gerilme gelen tek gey eleman kullanma zorunluunda, sl kararllk iin, kprnn komu kolunda da, ayn ortamda bulunan ve fakat zerine gerilme gelmeyen bir gey eleman (dummy gage) kullanlmaldr. Bu durumda, geylerin direnci, scaklkla ayn miktar kadar deieceinden, kta llen gerilimde bir deime olmayacaktr.

ekil (10 13) Wheatstone kprs montaj

C) Piezorezistif Dntrcler: Piezorezistif etki, basn ile diren deiimi anlamnda kullanlmaktadr. Bu etki, (10.5) eitliinde, dp/p bal zgl diren deiimi olarak gzkmektedir. Bu etki nedeniyledir ki yariletkenlerin l faktrleri olduka byktr. Bu yzden, piezorezistif dntrclerde, byk iaret dntrcs durumunda olan potansiyometrelerle, kk boyutlu, grlts ve mekanik balantlar az olan gerinim lerlerin en iyi zellikleri birarada toplanm olmaktadr. Bu zellikleri tayan, l,5cm uzunluunda, silindirik kateter tipi bir basn dntrcs ekil (10.14)'da gsterilmektedir.

ekil (10.14) Kalp ii basn lmnde kullanlan piezorezistif dntrc

10.15

10.3.2 Scaklk Dntrcleri ou fiziksel ilemler scaklktan etkilenirler. Bu yzden scaklk lmleri ya da scaklk kompanzasyonlar, her trl lme ve kontroln yapld yerde byk nem kazanr. Tpta da, kanser tehisi iin kullanlan yzeysel deri scakl dalmn karmak (termograf), eitli doku ve hcrelerin scakln ve hatta vcut scaklm hassas olarak lmek ve laboratuvar aratrmalar iin uygun scaklkta ortamlar oluturabilmek iin hep scaklk lme ilemi gerekmektedir. Scaklk dntrclerini, pasif olanlar ve aktif olanlar diye ikiye ayrmak mmkndr. Bu alt blmde anlatlacak olan termorezistif dntrcler ile pn jonksiyon termometreleri, pasif dntrcler ve termoelektrik dntrcler ise aktif dntrcler snfna girmektedir. Mekanik, kimyasal ve emisyon termometreleri de bu snfa girmekte ise de burada ele alnmayacaktr. A) Termorezistif Dntrcler: Belli metal ve yariletkenlerin direnlerinin scaklkla deimesi prensibinden faydalanlr. ou metallerde ve an olmayan scaklk deiimlerinde, direncin scaklkla deiimi lineer saylabilir ve (10.7) bants yazlabilir ki bu eitlikte RT, T scaklndaki ve Ro, To scaklndaki direnlerdir. (10.7) eitliindeki terimi To scaklndaki direncin scaklk sabiti olarak isimlendirilir. Metallerin ve hatta yariletkenlerin scaklk sabitleri pozitiftir. Metal olan termorezistif dntrclere ksaltlm olarak RTD ad verilir ve bunlarn scaklk katsaylar = %0,4/C civarndadr. Seramik yariletkenlerin (termistrlerin) scaklk sabiti, malzemedeki karma gre pozitif (PTC) veya negatif (NTC) olabilir ve bu sabitin scaklkla deiimi olduka nonlineerdir. Metallerin iinde platin, olduka geni bir scaklk aralnda (-180C ile +630C arasnda) en mkemmel lineerlie sahip olandr. 0C ile 100C arasnda kullanlan bir platin diren termometresindeki (Platin RTD elemanndaki) lineerlik hatas, %0,2 civarndadr ve 0,001Clik bir dorulua da eriebilirler. 0 C'de l00 ohm'luk diren deerine sahip olan platin RTD eleman, PT100 olarak bilinmektedir. RTD elemanlarnn scaklkla olan diren deiimleri, genel olarak iki yolla alglanr; a) sabit akm kaynann bu diren zerindeki gerilim dmn lmek ve b) bu direnci bir kpr kolunda kullanp kpr k gerilimini

10.16

lmek. ekil (10.15)'de, lmA'lik kararl akm kayna akmnn, RTD eleman ularnda oluturduu gerilimi kuvvetlendiren bir RTD kuvvetlendiricisi blok emas gsterilmitir. fo=lHz ke frekansl Alak Geiren Filtre (AGF), 50Hz de dahil olmak zere yksek frekansl grltleri bastrmak iin kullanlmtr Bu devrede, saysal k iin bir Analog-Dijital evirici (ADC) eleman kullanlabilir. Saysal olarak alld iin de, her trl kumanda, zamanlama, bilgi aktarma ve saklama ilemleri iin bir mikroilemciye (CPU'ya) gerek olabilir. Devrede, ortak mod grltlerinden kurtulmak iin, Ortak aret Bastrma Oran (CMRR'si) yksek olan bir enstrumantasyon kuvvetlendiricisi kullanlmtr.

ekil (10 15) Kararl akm kaynakl platin diren (RTD) kuvvetlendiricisi

ekil (10.l5)'deki RTD kuvvetlendiricisinde, ofset ayar veya baka bir deyile sfr ayar, lme aralnn banda, rnein 0 C'de, ofset ayar potansiyometresi ile k sfrlanarak veya olmas gereken minimum bir deere getirilerek yaplr. Daha sonra, kuvvetlendiricinin kazancyla oynanarak, kuvvetlendirici knn istenen scaklkta istenen deeri almas salanr. Bu iki ayar yardmyla kpr kalibrasyon ilemi gerekletirilmi olur. RTD eleman drt ulu olarak gerekletirilip kuvvetlendiriciye giden gerilim ularnn ierden seilmesiyle, hem akm balant noktalarndaki direnlerin grlt etkilerinden ve hem de akm kaynandan RTD elemanna giden akm tayc iletkenlerde, scaklk dalm nedeniyle oluan diren deiimlerinin etkilerinden kurtulmu olunmaktadr. ekil (10.16)'da, kpr tipi scaklk lme nitesi blok emas gsterilmitir. Burada, scakla duyarl RTD eleman ulu olarak gerekletirilmitir. Bu durumda RL1 ve RL2 balant iletkenleri komu kollara

10.17

bltrldnden ve bu komu kollardaki e etkiler birbirini yok edeceinden, bunlarn grlt etkileri de kpr kna yansmayacaktr. Dzenin kalibrasyonu, ekil (10.15) iin anlatlanlara benzer olarak yaplr. Kprnn sfr ayan, sfr ayar potansiyometresi yardmyla yaplr.

ekil (10 16) Kpr tipi termorezistif (RTD) kuvvetlendiricisi

Kpr kuvvetlendiricilerinde hata kaynaklarndan biri de, eitli balant noktalarnda oluan termoelektrik potansiyellerdir. Bu etki, tm balant noktalar ayn scaklkta tutularak azaltlabilir veya kpr, alternatif (AC) gerilim kayna ile srlerek giderilebilir. Termorezistif termometrelerde nemli bir hata kayna da, dntrcden akan akmn (I) dntrc direncinde oluturduu I2RT gcdr ki bu, dirente s olarak aa kar. Direncin kendi i snmasndan dolay deeri deiir ve termistr iin lineer olmayan bir akm-gerilim erisi elde edilir. Bu etkiden kurtulmak iin kpr, darbe kayna ile srlebilir veya daha basit bir yol olarak, AC kaynann gerilimi azaltlp, kpr kuvvetlendiricisinin kazanc arttrlr. Termistrlerin nemli zelliklerinden birisi, diren-scaklk karakteristiidir ve bu karakteristik olduka nonlineerdir. rnein has yariletkenlerde, tayc younluunun scaklkla olan ilikisi, n ~ T3/2 exp (-Eg/2kT) eklindedir ve tayclarn hareket yetenekleri (u) scaklkla T-3/2; eklinde deitiinden, yariletkenin zgl diren-scaklk ilikisi; q, elektron yk, Eg, yasak band genilii ve k, Boltzmann sabiti olmak zere, (10.8)

eklinde olacaktr. Termistrn diren-scaklk ilikisi, benzer olarak,

10.18

(10.9) eklindedir. katsaysnn deeri ise termistrn yapm ekline gre, 1500 K ile 6000 K arasnda deiir. Scaklk sabiti (a), scaklkla,

(10.10) eklinde nonlineer olarak deiir ve scaklk arttka deeri azalr. Oda scaklnda, T=300K iin, a = -%4,4/C olarak kabaca hesaplanabilir. Termistrlerdeki bu nonlineerlii ksmen kompanze etmek iin, eer termistr sabit akmla srlp ularndaki gerilim scakln bir ls olarak kullanlacaksa, deeri uygun seilmi bir diren (Rp), termistre (RT) paralel balanarak, paralel edeer direncin (R) scaklkla deiimi lineer yaplmaya allr. R direncinin deeri,

(10.11)

iken bu deiimin, T, scakl civarnda lineer olmas istenirse paralel konan direncin uygun deeri hesaplanabilir. Bunun iin R-T deiiminin bklme noktasn bulmak, yani (10.11) eitliinin ikinci trevini sfra eitlemek gerekir. Sonu olarak aranan diren, RTi, Ti, scaklndaki termistr direnci iken,

(10.12) olarak hesaplanr. Eer termistr bir gerilim kayna ile srlp, akm, k bykl olarak alnacaksa, bu sefer admitanslar iin yazlacak benzer bir formlle hesaplanan direnci, termistre seri olarak balamak gerekecektir. B) Termoelektrik Dntrcler Aktif dntrcler snfna girer ve temel eleman olarak termokupl kullanrlar, Termokupl, iki farkl metalin (rnein demir ve balar gibi) birleme noktasnda (jonksiyonunda), scakla bal olarak

10.19

bir potansiyel farknn elde edilmesi prensibine gre alr. Genellikle bu potansiyel farkn lmek iin araya baka balant iletkenlerini sokmak gerekeceinden, termokupl oluturan iki metal (A ve B), ekil (10.17.a)'daki gibi balanr. Bu balantda ortaya kan iki jonksiyondan biri scak (T1) ve dieri souk (T2) ise, ekil (10.17.a)'daki evrim kapatldnda, evrimden bir akm akar veya evrim aksa ak olan ularda (T1-T2) scaklk farkyla orantl bir gerilim oluur (Seebeck etkisi). Tersine olarak iki jonksiyonu olan byle bir evrime bir gerilim kayna sokulduunda, evrimde bir akm dolar ve jonksiyonlardan biri T1, dieri T2 scaklna gelir (Peltier etkisi). Bu son etki, scakla duyarl baz elektronik dzenlerin soutulmasnda kullanlr.

ekil (10.17) a) ki jonksiyonlu ve b) bir jonksiyonlu termokupl elemanlar

ekil (10.17.a)'da gsterilen dzende, scakln lld nokta ile gerilim lme aleti arasnda bulunan C balant iletkenlerinin, B iletkenleriyle oluturduu jonksiyonlarn farkl (T3) scaklkta olmas, k geriliminin, (T1-T2) scaklk farkyla olan orantsal ilikisini bozmaz. nk, bu jonksiyonlar oluturan iletkenler (B ve C) ayndr, dolaysyla jonksiyon potansiyelleri de ayn olmakta ve CBABC evriminde bu potansiyeller birbirini gtrerek, etkisiz kalmaktadr. Pratik olarak T1 ve T2 scaklklarn, birbirine yalan olan noktalarda bulmak mmkn olmaz ve ekil (10.17.b)'deki gibi sistemi, tek aktif jonksiyona indirmek gerekir. Ancak burada, C balant iletkenlerinin A ve B iletkenleriyle olan balantlarnda ortaya kan J2 ve J3 jonksiyonlanndaki jonksiyon potansiyelleri, farkl olmalar nedeniyle bu evrimde birbirlerini gtrmezler ve kta bir hata gerilimi ortaya karrlar. Bu hata geriliminin etkisinin az olmas iin balant iletkenleri, A ve B iletkenleri ile olan balant noktalarnda ortaya kan jonksiyon potansiyelleri kk olacak ekilde seilmelidir ve T2 scakl, referans scaklkta (en iyisi 0Cde) sabit tutulmaldr.

10.20

10.3.3 Deiken ndktansl (ndktif) Dntrcler Genellikle alternatif gerilim (AC) kayna ile beslenen pasif dntrclerdendir. Fiziksel deiimleri (ki genelde yer deitirmeleri) indktans deiimlerine evirirler ve sonuta frekans, genlii ya da faz fiziksel deiimlerle deien iaretler elde edilmi olur. Biyomhendislikte indktif dntrclerle, basn, kuvvet, ivme ve yer deitirme gibi fizyolojik byklkler llebilmektedir. ndktif dntrcleri iki grup altnda toplamak mmkndr: A) Tek bobinli indktif dntrcler, B) ok bobinli indktif dntrcler. A) Tek Bobinli ndktif Dntrcler: ekil (10.18)'de gsterildii gibi tek bobinli indktif dntrclerde indktans deiimi, a) kapal magnetik ekirdei olanlarda, magnetik aknn dolat yol zerindeki hava aral, b) magnetik yol zerine konan iletken yzeydeki girdap akmlar ve c) silindir eklinde bobini olanlarn piston eklindeki magnetik ekirdein inin konumu veya magnetik ekirdee gre silindirik bobinin konumu deitirilerek salanabilir.

ekil (10.18) Tek bobinli indktif dntrcler, a) hava aral deitirilen, b) magnetik yolu zerinde girdap akmlar deitirilen ve c) bobini veya ekirdei hareketli olan

ekil (10.18a)'da gsterilen, hava aral deitirilen trden olan indktif dntrcde, magnetik ekirdein, kesit alan Ao ve hava aral lg olan orta ksmnn relktans (magnetik direnci), (10.13)

ve kesit alan A, olan kenar ksmnn relktans ise,

10.21

(10.14) olarak verilir. Magnetik ekirdein magnetik geirgenlii, u0 yannda ok byk (1000 kere byk) iken, magnetik ekirdein relktans dier relktanslar (R0ve R1) yannda ihmal edilir ve magnetik yol zerindeki toplam relktans, (10.15) olarak elde edilir. Magnetik geirgenlii sabit (=St) olan, yani magnetik alan ile magnetik indksiyon (magnetik ak younluu) arasndaki ilikinin lineer olduu (B=.H) ortamlarda indktans, N, bobinin sarm says olmak zere,

(10.16) olarak hesaplanr. Uygulamada, ou dntrclerde, genlik deiiminden ok, frekans deiimi tercih edilmektedir. Bobine paralel olarak konan, C deerli bir kondansatrle oluturulan rezonans devreleri yardmyla gerekletirilen osilatrlerde alma frekans, (10.17) olarak hesaplanabilmektedir. (10.16) konduunda, K bir sabit olmak zere, eitlii, (10.17) eitliinde yerine

(1018)

elde edilir ki, bu bant, elde edilen frekans deiiminin, Ig yer deitirmesinin karekk ile orantl olduunu gsterir. Bu durumda, lineerliin fazla nemli olmad ve kk yer deiimleri sz konusu olduunda, sz konusu dntrc, yer deitirme dntrcs olarak kullanlabilecektir.

10 22

B) ok Bobinli ndktif Dntrcler ok bobinli indktif dntrclerin duyarlk ve lineerlii, tek bobinli olanlara gre ok daha iyidir. Bunun nedeni, fark alma ilemini gerekletirecek ekilde , rnein magnetik ekirdein hareketiyle, bobin endktanslarndan biri artarken dierinin azalmas ve bu ekilde lineer olmayan etkilerin, bu fark alma ilemi srasnda birbirlerini yok etmesidir. ok bobinli indktif dntrclerde, aralarnda kuplaj olmayan iki bobinin birbirlerine gre indktans deiimlerinden veya aralarnda kuplaj olan bobinlerin, aralarndaki kuplaj deiiminden yararlanlarak dntrme ilemi gerekletirilir, ekil (10.19).

ekil (10 19) ok bobinli indktif dntrcler, a) Bobini veya ekirdei hareketli olan, b) transformatr eklinde olan (LVDT) trleri

ok bobinli indktif dntrclerden Lineer Deiken Yerdeitime Dntrcs (LVDT), direkt olarak yerdeitirmeyi (uzunluu) ve dolayl olarak da basn ve kuvveti, elektriksel bykle dntrmektedir. Kullanlan dier indktif dntrclere gre LVDT'nin stnlkleri; kk yerdeiim miktarlarna byk genlikli k iaretleri vermesi ve bu yzden duyarlklarnn yksek olmas, S1 ve S2 gibi iki sekonderinin olmas nedeniyle lineerliinin yksek olmas ve ekirdei hareket edebilen bir dntrc olmas nedeniyle de byk yerdeitirmelere cevap verebilmesidir. LVDT'lerin lineerliklerinin yksek olmasna karn kusurlar ise; biraz hacimli olular, magnetik ekirdein arl ve srtnmesi nedeniyle ilave kayplara neden olmasdr. ekil (10.20)'de, bir Lineer Deiken Fark Transformatr (LVDT) kuvvetlendiricisi blok diyagram gsterilmektedir. Hareketli magnetik ekirdek, primer (P) ve sekonder (S1 ve S2) bobinleri arasndaki kuplaj deitirir. S1 bobininde indklenen gerilim, primere uygulanan gerilim ile ayn fazda, S2

10 23

bobininde indklenen gerilim ise 180 faz farkl olacak ekilde, sekonder bobinler birbirleri ile seri balanr. Eer ekirdek, her iki sekonder bobine ayn genlikte gerilim endkleyecek ekilde, x=0 noktasnda duruyorsa, sekonderlerde indklenen gerilimlerin toplam sfr olur. ekirdek, S1 bobinine doru hareket ettirildiinde, S1 bobininde indklenen gerilim artar, S2 bobininde indklenen gerilim ise azalr ve kta, giri ile ayn fazda olan bir gerilim elde edilir. ekirdek ters ynde hareket ettirildiinde ise ktaki gerilim 180 faz farkl olur. LVDT sekonder klar, bir fark kuvvetlendiricisine baldr. Fark kuvvetlendirici k ise ekirdek hareketi ile modle edilen, tayc iaretteki genlik deiim bilgilerini elde etmek zere dengeli demodlatre baldr. Faz dzeltici devre, demodlatr iin bir referans iaret faz salamaktadr. Faz farkna da duyarl olan demodlatr iin bu referans iaretin nemi byktr. Faz dzeltici devre, ana osilatrden ald iaretin fazn ok az deitirerek, ancak LVDT sekonderlerinde bozulan faz farkn yenmek (kompanze etmek) zere, demodlatrn referans giriine uygulamaktadr. Bu faz dzeltici devre yardmyla yn bilgisi de, demodlatr kndan elde edilmektedir. Faz dzeltici devrenin fan, sfr yerdeitirme girii iin, demodlatr knda sfr gzlenecek ekilde ayarlanmaldr (sfr ayan). Pratikte, frekans 50 Hz - 20 KHz ve genlii ise 1 ile 10V arasnda olan uyarma iaretleri kullanldnda 0,5 ile 2mV/0,001 cm arasnda duyarlklar elde edilmektedir. Kk genlikli uyarma gerilimleri, duyarl, byk genlikli uyarma gerilimleri ise lineerlii bozmaktadr. Dk frekansl iaretlerde ise, lineerlik azald gibi dntrcnn dinamik alma frekans da snrlanmaktadr. Gene de, ebeke frekansl iaretlerle uyarlan ucuz transformatrler (LVDT'ler) kullanlmaktadr.

ekil (10.20) Yn bilgisinin de elde edildii LVDT srme ve iaret kuvvetlendirme dzeni

10.24

10.3.4 Kapasitif Dntrcler Bir kapastif eleman, birbirini gren iki iletken yzey ve bu yzeyler arasnda kart, sv ve gaz olabilen dielektrik malzemesinden olumaktadr. Kenar etkileri ihmal edilen, aralarnda d uzakl ve birbirini gren yzey alan A olan iki iletken plaka arasndaki kapasite, plakalar arasndaki ortamn dielektrik sabiti olmak zere,

(10.19)
olarak verilmektedir. Kapasite deiimi, (10.19) eitliindeki A, d veya parametreleri deitirilerek salanabilmektedir. Bu dntrclerde iletken plakalar dz olabildii gibi, silindirik de olabilmektedir. Tp Elektroniinde, kapastif dntrcler, yer deitirme, basn, kuvvet ve ses gibi eitli fizyolojik byklklerin llmesinde kullanlmaktadr. ekil (10.21)'de gsterildii gibi, kapasitif dntrcleri, a) iki plakal yaln ve b) ikiden ok plakal diferansiyel olanlar diye ikiye ayrmak mmkndr. Bu dntrclerde de, kapasite deiiminin elektriksel bykle evrilebilmesi iin dntrc elemannn, bir gerilim kayna ile (genelde alternatif gerilim kayna ile) srlmesi gerekmektedir. Bu durumda, kapasitif

ekil (10 21) eitli kapasitif dntrcler

10.25

ekil (10.22) Kapasitif kuvvetlendiricilerin kullanld devreler; a) Alternatif akm kpr devresi, b) FM osilatr devresi ve c) yk kuvvetlendiricisi devresi

dntrclerle, sonuta, genlii, frekans veya faz, fiziksel deiimlerle deien iaretler elde edilmi olur. Kapasitif dntrclerin bu dntrme ilemini gerekletirebilmesi iin kullanlan devreleri, ekil (10.22)'de gsterildii gibi, a) alternatif akm (AC) kpr devreleri, b) frekans modlasyonlu (FM) osilatr devreleri ve c) yk kuvvetlendiricileri olarak snflamak mmkndr. ki plakal kapasitif dntrclerde, hareketli orta plaka, balangta her iki sabit plakaya ayn d uzaklnda bulunuyorken, rnein stteki plakaya doru x kadar hareket ettirildiinde, yeni plakalar aras uzaklklar srasyla (d-x) ve (d+x) ve kapasiteler ise (C+C) ve (C-C) deerlerini alrlar. Bu fark, kapasiteler ekil (10.22a)'daki kpr montajnda kullanldnda, kpr k gerilimi, (10.20) olarak elde edilir ki bu eitlik, k geriliminin x yer deitirme miktaryla orantl olduunu gstermektedir. Cx deerindeki kapasitif dntrc, ekil (10.22c)'deki gibi, yk kuvvetlendiricisinin geribesleme eleman olarak kullanlrsa, vo k gerilimi, (10.21) olarak elde edilir ki burada da k geriliminin x yerdeitirme miktaryla orantl olduu grlmektedir.

10.26

10.3.5 Piezoelektrik Dntrcler Gerek mekanik basnla cismin ekil deitirirken yzeylerinde gerilim oluturmas ve gerekse baz yzeylerine uygulanan elektriksel iaretlere uygun ekilde cismin, gvde eklini deitirirken basn dalgas (akustik dalga) oluturmas prensiplerine gre alan piezoelektrik dntrclerin Tp Elektroniinde kullanl yerleri, zetle; a) kalp sesi lmlerinde mikrofonlar, b) titreme yada ivme alglayclar, c) ultrasonik kan ak hz lerleri, d) ultra-sonik grntleme cihazlar, e) ultrasonik operatrlk cihazlar, f) ultrasonik diyatermi (doku stc) cihazlar, g) kalp destek cihazlar, h)sterilizatr (temizleyici) cihazlar, i) fizik tedavi cihazlar ve bbrek ta paralayclar olarak verilebilir. Kristal yaplan olan piezoelektrik malzemeler, mekanik kuvvet ile yklenen bir kapasite elemanna benzetilebilmektedir. Yksek empedansl olmalar nedeniyle, ancak ok kk akmlar verebilmekte ve bu yzden ok yksek giri empedansl devreleri srebilmektedir. Bu kapasitenin kendi kaak direnci ile birlikte dardan paralel olarak gelen yk direnleri, piezoelektrik malzemenin zerindeki yk ve dolaysyla plakalar arasndaki gerilimi uzun sre tutamamalarna neden olur. Bu nedenle, piezoelektrik kristaller, ancak deiken mekanik kuvvetleri lmek iin kullanlabilmektedirler. Temel malzemesi baryum titanat ve benzeri kristaller olan yapay piezoelektrik elemanlarn, mekanik salamlklar ve dntrme sabitleri, doal olarak bulunan Kuartz ve benzeri kristallerinkine gre olduka yksektir. A) Piezoelektrik Malzemeyle Kuvvet llmesi: ekil (10.23)'de, bir piezoelektrik malzemeye kuvvetin uygulan temsili olarak gsterilmektedir. Piezoelektrik malzeme yzeyinde oluan yk deiimi, genellikle uygulanan kuvvet deiimiyle orantldr ve bu orant, Q = D.F (10.22)

ekil (10.23) Piezoelektrik malzemede kuvvetin gerilime dnmesi

10.27

eitliiyle ifade edilmektedir ki bu eitlikteki D sabiti, malzemenin yk duyarl olarak isimlendirilmektedir. Plakalar arasndaki kapasite deeri C olan piezoelektrik malzemenin plakalar arasnda oluan gerilim deiimi, (10.23) olarak tanmldr. Kapasitenin plakalar aras uzaklkla ilikili tanm bantsyla (10.22) eitlii, (10.23) eitliinde yerlerine konursa, (10.24) eitlii elde edilir ki bu eitlik, dntrcden, F giri kuvvet deiimiyle orantl bir gerilim deiiminin elde edilebileceini gstermektedir.

ekil (10.24) a) Piezoelektrik dntrcnn yk kuvvetlendiricisine balants ve b) bu balantnn devre modeli

Kuvvet veya basn lmede kullanlan piezoelektrik dntrcler, a) gerilim kuvvetlendiricilerine veya b) yk kuvvetlendiricilerine olmak zere, iki ekilde kuvvetlendiricilere balanmaktadr. ekil (10.24)'de yk kuvvetlendiricisi

10.28

ile olan balant ve bu balantnn elektriksel edeer devre modeli gsterilmektedir. Yk kuvvetlendiricisinde, K kazanl ilemsel kuvvetlendiricinin geribesleme eleman olarak sabit ve kararl bir Cf kondansatr bulunmaktadr. Bu kondansatrn kuvvetlendirici giriindeki Miller edeeri (l+K)Cf kadar olup ekil (10.24b)'deki edeer modelde, K>>l iin, (10.25) eitlii yazlabilecektir ki bu eitlik, k geriliminin, girie uygulanan F kuvvetiyle orantl olduunu gstermektedir. B) Ultrasonik Yntemle Kan Ak Hz llmesi: Ultrasonik ak hz lmeleri, iki fizik prensibinden birine dayanr. Birinci prensip, hareketli ortamdaki sesin alglanan (efektif) hznn, ortam hz ile sesin ortama gre olan hzlar toplamna (veya farkna) eit oluudur. kinci prensip, hareketli ortam tararndan yanstlan sesin frekans, ortam hz ile orantl olarak deiecektir ki bu deiime, Doppler frekans kaymas veya ksaca Doppler frekans ad verilir. Bu iki prensibi kullanan ultrasonik kan ak hz lerleri; A) Gei zaman yntemini ve B) Doppler yntemini kullananlar olarak isimlendirilirler. Gei Zaman Ynteminde, v hzna sahip akkann ak ynnde c hz ile yaylan akustik iaretin efektif hm (c+v) ve fakat akkann ak ynne ters olarak yaylan akustik iaretin efektif hm ise (c-v) kadardr. Her iki durumdaki hzlarn fark akkan hznn iki katn (2v) vereceinden, sonuta, akkan hz ile ilgili bir bilgi elde edilebilecektir. Akustik iaretin efektif hz yerine akustik iaretin, aralarnda D uzakl olan iki nokta arasndaki gei sresi llerek, akkann hz llmesi yoluna gidilir. Eer akustik iaret ile akkan ak dorultusu arasnda 6 gibi bir a varsa her iki durum iin sreler,

(10.26) ve bu sreler arasndaki fark da, (c v.cos 6) iin, (10.27)

10.29

olacaktr. (10.27) eitliinden grld gibi T fark, llmek istenen v hz ile orantl olmaktadr. Doppler Yntemiyle ak hz llmesinde, Doppler frekans kaymasndan (f = fr - fs), yararlanlr, ekil (10.25). Doppler Yntemleri, a) Srekli Dalga Doppler Yntemi ve b) Darbeli Doppler Yntemi olmak zere kabaca ikiye ayrlmaktadr. Srekli Dalga Doppler Ynteminde, ultrasonik verici (V) ve alc (A) kristalleri olmak zere iki kristal kullanlmaktadr. Verici kristale gnderilen fr frekans, ak hzndan etkilenerek, alc kristale fs frekans olarak geri dner. Bu iki frekans arasndaki fark frekans olarak Doppler frekans, ak hz ile orantldr ve bu orant, (10.28) eklindedir. Doppler hassasiyet blgesi, A ve V kristallerinin etki alanlarnn arakesiti ile belirlenir. RF kuvvetlendiricisi kma konan Alak Geiren Filtre (AGF) devresinden sonra elde edilen Doppler frekansl iaretler, ya ses frekans kuvvetlendirici siyle bir hoparlr srlerek ses deiimlerine ya da Sfr Gei Detektr yardmyla hz deiimlerine kar gelen analog gerilim deiimlerine evrilmektedir.

ekil (10.25) Doppler Yntemiyle alan kan ak hz lm dzeninin blok diyagram

Gerek Doppler hassasiyetinin geni olmas ve gerekse alman iarette verici iaretinin bulunmas nedeniyle Srekli Dalga Doppler hz lerlerinde grlt problemi mevcuttur. Bu yzden, grlts daha az olan Darbeli Doppler hz

10.30

lme teknikleri kullanlr. Bu teknikte, V kristaline, fr frekansnda -drt periyotluk dalga paketi eklinde bir iaret uygulanr. Bu srada A kristali ile RF kuvvetlendirici arasndaki balant elektronik bir anahtar ile alarak, A kristalinin yksek genlikti fr frekansl iareti alglamas nlenir. A kristali ile kuvvetlendirici arasndaki anahtarn kapan an, iaretin, hz lmesinin yapld Doppler hassasiyet blgesinden geri yansyp geldii ana rastlatlarak, dier noktalardan gelen ve Doppler frekans olarak gzken grltlerin etkisi bylece azaltlm olur. 10.3.6 Elektromagnetik (Elektrodinamik) Dntrcler Elektromagnetik dntrcler, gerek hareketi elektriksel bykle ve gerekse elektriksel bykl harekete dntrebilen ve bu dntrme ilemi iin ortamda magnetik alan oluumu gerektiren pasif dntrclerdir. Bu eit dntrclerden lme amacyla kullanlanlarnn dayand prensip; "magnetik alan kesen hareketli bir iletkende bir gerilim endklenir" eklindedir ve Faraday yasas olarak bilinir, lme amacyla bu dntrcler, kan ak hz ve solunum hz lmelerinde kullanlrlar. Ayrca gs mikrofonlar ve balistokardiyograf cihazlar olarak da uygulama alanlar vardr. Src kaynak olarak, kalbe destek cihazlarn ve kalp pompalarnn yapmnda kullanlrlar ve bunlarn dayand prensip ise; "magnetik alan iinde bulunan ve iinden bir akm geen bir iletkene bir kuvvet etkir" eklindeki Amperkuvvet yasasdr.

ekil (10.26) Elektromagnetik kan ak hz lme prensibini aklayc ekil

ekil (10.26)'da gsterildii gibi, ak younluu B olan magnetik alan iinde ve iletken durumunda olan kan stunu, bu alana dik dorultuda v hzyla hareket ederken, her iki dorultuya dik dorultuda yerletirilen elektrodlarda, v

10.31

hzyla orantl bir E gerilimi endklenir. Her dorultunun birbirlerine dik olmas durumunda endklenen gerilim, en byk genlie sahiptir ve

E = B.l.v

(10-29)

eitliiyle ifade edilir ki bu eitlikte, l, hareketli iletkenin boyunu veya kan stununun apn gstermektedir. Elektromagnetik ak hz dntrc problar, 3 cm ile 1 mm arasnda eitli aplardaki damarlar halkalayacak ekilde, her apa gre ayr bir dntrc olarak gerekletirilirler. ekil (10.27)'de eitli elektromagnetik ak hz dntrc problar grlmektedir.

ekil (10.27) eitli elektromagnetik ak problar

ekil (10.28)'de bir sinzoidal iaret elektromagnetik ak hz lerin blok diyagram gsterilmitir. Elektromagnetik ak hz lme dzenlerinde, elektromagnetik alan sabit tutulursa, elektrodlarda endklenen gerilimin deiim ekli, ak hzndaki deiim ekli gibi olacak ve bir doru gerilim bileeni de tayacaktr. Bu durumda, gerekli olan kuvvetlendiricilerin, direkt kuplajl, yksek kazanl ve kararl olmalar gerekmektedir. Bu nedenle, sabit magnetik alanl kuvvetlendirici devrelerinde, grlt ve kuvvetlendirici ofset kayma problemleri nemli olmaktadr. ekil (10.28)'deki devre dzeninde olduu gibi, elektromagnetik alan deiken yapldnda ise, elektrodlarda endklenen gerilimin genlii, hz deiimleriyle orantl olan ve magnetik alan deiim hzyla salman, baka bir deyile, hz deiimiyle modle edilen magnetik alan frekansnda bir iaret olmu olur. Modle edilmi olan iaretler, uygun demodlatr ve Alak Geiren Filtre devreleriyle ak hz iaretlerine evrilebilmektedir. Sinzoidal iaret kayna kullananlar yannda, kare dalga ve yamuk ekilli iaret kayna kullanan, daha gelimi elektromagnetik ak hz lerler de mevcuttur.

10.32

ekil (10.28) Sinzoidal iaret kullanan bir elektromagnetik ak hz lme dzeni

ONBRNC BLM

BYOLOJK ARETLERN LENMES

11.1 GR aret ileme, genel olarak, alglanan iaretin deerlendirilebilir ve yorumlanabilir ekle getirilmesi iin gerekletirilen bir ilemler dizisidir. Biyolojik iaretler, gerek kk genlikli olmalar ve gerekse insan vcudu gibi, eitli iaret kaynaklarna sahip olan ve grltl bir ortam iinde bulunan byk hacimli bir yapdan alnmalar nedeniyle, grltl iaretlerdir. Dier iaretler gibi, biyolojik iaretlerin de anlalabilir bir ekle getirilmeleri iin ncelikle bu grltlerden temizlenmeleri gerekir, iaretin grltden temizlenmesinde, iaretin zelliine uygun eitli filtreleme ilemleri gerekletirilir. Bu filtreler, analog olabilecei ve donanm olarak gerekletirilebilecei gibi saysal ortama geilerek yazlm olarak da gerekletirilebilmektedir. n filtreden geirilmi olan biyolojik iaret, hala yorumlanabilir dzeyde olmayabilir. Bu durumda iaret zerine, iarete zg bakaca ilemler uygulamak ve dnmlerle zaman domeninden baka domenlere geerek bu domenlerde iareti ilemek gerekebilir ki bu da, iaret ilemenin konusuna girmektedir. rnein beyinden alglanan Elektroensefalografk (EEG) iaretin daha iyi ve hzl yorumlanabilmesi iin iaretin frekans spektrumu elde edilerek, iaret, bu spektruma gre renklendirilebilmektedir. Uyarlm potansiyel (UP) analizlerinde de, gze uygulanan parlak bir k sonucu beyinden alglanan iaret (UP cevab), beynin normal aktivitesi srasnda oluturduu EEG iareti iinde gml olduu (UP cevabnn, beynin spontan EEG cevab yannda en az 10 kere kk olduu) bir durumla karlalr ki bu durumda EEG cevab, bir bozucu iaret niteliine brnm olmaktadr. UP cevabnn, bu durumda grlt olarak gzken EEG cevabndan temizlenebilmesi iin zel senkron ortalama alma tekniklerine bavurulmaktadr. Buradan da grld gibi, esas iaret dnda olan ve esas iareti bozucu durumunda olan her trl iaret, baka durumlarda esas iaret

11.2

durumunda olsa bile, grlt olarak ele alnmaktadr. aret ilemenin nemli adm olarak, iaretin bu grltlerden temizlenmesi yoluna gidilmekte, baka bir deyile iaretin aret/Grlt Oran arttrlmaya allmaktadr. aret/grlt orann arttrmak iin grlt zayflatma veya yoketme teknikleri veya iaret iyiletirme (signal enhancement) teknikleri uygulanmaktadr. Bu teknikleri kullanabilmek iin iaret ve grlt konusunda bir n bilgiye sahip olmak gerekir. yiletirme metotlarndan, deien artlara kendisini otomatik olarak ayarlayanlar, adaptif metodlar olarak bilinmektedir. Kontrol ve analiz amalarna ynelik olarak da biyolojik iaretin modellenmesi gerekebilir. rnein, elektronik kol protezlerinde, zrlnn gdk Kaslarndan alnan ve protez Kontrolunda kullanlan Elektromiyografk (EMG) iaretleri, protezde belli hareketlerin gerekletirilebilmesi iin snflama ilemine sokulur. Bunun iin de iaretin, modellenerek snflamada kullanlacak model parametrelerinin elde edilmesi, baka bir deyile veri sktrma ilemi, gerekli olur. Elektrokardiyografik (EKG) iaretlerinin otomatik olarak deerlendirilmesinde de modelleme gerekli olur. te yandan, baz durumlarda, EKG iaretlerinin, hasta zerinden alnp ilenecei daha geni ilem kapasiteli ortama tanmas gerekli olur ki burada da, iaretin, haberleme kanalndan gnderilebilmesi iin, kanaln gerektirdii art ve snrlamalara uygun biime gelecek ekilde ilenmesi gerekir. Baz durumlarda da, biyolojik iaretlerin minimum kapasiteli bellek ortamnda saklanmas gerekir. Gerek haberleme ve gerekse saklama ilemlerinde, iaret zerine uygulanacak bu ilemler de iaret ilemenin bir kolu olan veri sktrma ilemleri arasna girmektedir. Belli ama iin bozulan veya deitirilen ve deitirilen domende ilenen iaretin, ilendikten sonra tekrar eski domene getirilmesinde de, ters ynde olmak zere, gene iaret ileme yntemlerini uygulamak gerekir. Takip eden Alt Blmlerde, biyolojik iaretlere has olarak, lme ve tanlama sisteminde iaret ilemenin yeri, iaretlerin snflandrlmas, analog iaret ileme, kuvvetlendiricilerde grlt azaltma yntemleri, analog saysal (analog-dijital) dnm ve mikroilemciler, saysal filtreler, baka domenlere olan dnmler (Fourier analizleri), veri sktrma ve rastgele ilemler konulan ele alnmtr. 11.2 LME VE TANILAMA SSTEMNDE ARET LEMENN YER ekil (ll.l)'de, genel lme ve tanlama (tehis) sisteminde iaret ilemenin yeri gsterilmektedir. Bu sistemde, dntrc yardmyla hastadan alnan (alglanan) ham biyolojik iaretler, hastal bu iaretlere bakarak tanmaya alan doktor veya izleyicinin, iareti en iyi anlayabilecei, baka bir deyile

11.3

kolayca hazmedebilecei dzeye getirilmesi iin iaret ileme bloundan geirilmektedir. Eskiden, doktorun bu iaretleri yorumlayabilmesi iin zel eitimden gemesi, iaret ve hastalklara kar deneyim sahibi olmas ve bu ikisi arasnda iliki kurabilmesi gerekiyordu. Gnmzde ise, bilgisayar teknolojisinin getirdii gelimi iaret ileme olanaklar kullanlarak, doktorun sahip olaca eitim ve deneyim, lme cihazlarna kazandrlmakta ve doktora, tehis iin fazla bir ey braklmamaya allmaktadr. aret ileme blounda, iaret, nce n iaret ileme bloundan geirilmekte, daha sonra amaca ve iarete uygun iaret ileme teknikleri uygulanarak grntlenmekte ve bir taraftan da daha sonra karlatrma yapabilmek ve izlenmek zere saklanmaktadr. Daha ileri iaret ileme teknikleri yardmyla, iaretin yorumlanmas ve snflanmas da yaplabilmekte ve gerektiinde snflama sonucuna gre sistemin alarm k da salanabilmektedir. Sistem knn, tehis dnda, kontrol amacna ynelik olarak kullanlmas da mmkndr.

ekil (11.1) Genel lme ve tanlama sisteminde iaret ilemenin yeri

ekil (11.2)'de ise iaret ileme bloklar gsterilmektedir. Genel olarak iaret ileme, analog ileme ve saysal ileme olmak zere iki ksma ayrlabilmektedir. Eski lme ve tehis cihazlarnda iaret ileme analog arlkl iken gnmzde saysal iaret ileme arlk kazanmaktadr. Saysal iaret ilemenin, analogtan olan en nemli kusuru, ilem zaman gerektirmesidir ki bu, gerek zaman ("real lime", "on line") almalarnda nemli olmaktadr. Ancak gnmzde gelitirilen hzl iaret ilemciler (DSPler) kullanlarak bu sorun giderilmitir. Bu durumda ise mhendislere, bu ilemcileri tanmak ve bu ilemcileri kullanabilmek dmektedir. Gerek olmayan zaman ("off line") almalarnda ise saysal ilemcilerin stnl ok fazladr. ekil (11.2)'den de grld gibi, analog iaret ileme bloklar, genel olarak, alglama, n kuvvetlendirme, szme ve n iaret ileme bloklarn kapsar. Saysal iaret ilemede ise veri toplama, saysal szme, gerektiinde veri azaltma, amaca

11.4

ynelik iaret ileme (deteksiyon, ekillendirme, baka domene geme ve modelleme), znitelik bulma veya parametre tretme (modelleme), n snflama ve son snflama bloklar bulunmaktadr. Son bloklarda bulunmas gereken yorumlama, snflama blounun iinde dnlmektedir. Ayrca, saklama ileminin yapld blok da, bloklar dizisinin sonuna eklenebilmektedir. Sistem k ise ka yalan bloklardan birinden veya birkandan olabilmektedir. Gnmzde, yorumlamay kolaylatrc zellii dolaysyla ok boyutlu grntleme de kullanlmakta ve grntleme teknikleri, iaret ilemenin bir kolu olarak gelimektedir.

ekil (11.2) aret ileme bloklar

ekil (11.2)'deki bloklar, sistemin rnek olarak EKG Aritmi Detektr olduu da dnlerek aadaki biimde zetlenebilmektedir: I- Veri alglama: Veri alglamada, biyolojik veya fizyolojik bykl elektriksel bykle eviren bir dntrc bulunur. Biyolojik iaret alglamada kullanlan dntrcler ise elektrod adn alp, geni olarak Elektrodlar ve Dntrcler Blmnde (Bak. 10. Blm) ilenmitir. Her eyden nce, kullanlacak dntrc, alglanmak istenen byklk veya parametreye uygun olmal ve hastaya zarar ve ac vermeyecek ekilde seilmelidir. Hastaya ac ve zarar vermeyecek dolayl ("noninvasive") yntemler kullanlmas durumunda alglama zayf olmakta, iarete daha ok grlt karm olmakta ve bunun sonucunda ise daha ileri seviyeli iaret ileme teknikleri kullanlmas gerekmektedir. arete en az grlt karmas arzu edildiinden, bunu salayabilmek iin biyolojik iaret alglamada; a) grlts az olan Ag-AgCl elektrodlar kullanlmal, b) elektrodlarn balanaca deri

11.5

yzeyi ve elektrodlar ok iyi temizlenmi olmal, c) mmkn mertebe hasta grlt kaynaklarndan uzak bir ortamda bulundurulmal ve gerekirse bu i iin ekranlanm ve yaltlm zel odalar kullanlmal, bu mmkn deilse magnetik ve elektrik alan oluturan kaynaklar ekranlanmal, d) elektrodlarda ortaya kan hareket grltsn ve dier istenmeyen biyolojik iaret karmlarn en aza indirebilmek iin hasta, ok sakin bir duruma getirilmeli, e) elektrod kablolar ekranl olmal, hasta zel olarak ebeke toprandan yaltlm olmal, f) grlty mmkn mertebe daha alglama yaplrken en azda tutacak tedbirler alnmal ve bunun iin uygun yntemler seilmeli, g) balant kablosu ksa tutulmal ve magnetik alan kuplajna imkan verecek kablolar aras halka oluumuna engel olunmal, h) mmkn mertebe kaynak direncini kltecek ynde elektrodlar geni yzeyli seilmeli, i) mmknse aktif elektrodlar kullanlmal (n kuvvetlendiriciler elektrodlann hemen yaknnda gerekletirilmeli) ve elektrodla deri arasnda uygun pasta kullanlmaldr. II- n kuvvetlendirme: Yukarda sz edilenler yannda grlt azaltma tedbirleri iin n kuvvetlendiricinin aadaki zelliklere sahip olmas istenir: a) Kuvvetlendiricinin giri direnci, biyolojik iaretin algland frekans spektrumu iinde, kaynak direncinin en az 1000 kat byklnde (lGohm'dan byk) olmaldr. Bunun iin biyopotansiyel kuvvetlendirici giri katlan daha ok izleyici olarak tasarlanmaktadr. b) Biyopotansiyel kuvvetlendiriciler yksek kazanl olduundan, giri katlarndaki kk ofset (dengesizlik) gerilim kaymalar kta byk gerilim deiimlerine neden olacaktr. Bunun nne geilmesi iin giri katlarnda dengesizlik (kayma, ofset) gerilimleri ve ofset kaymalar kk olan kuvvetlendiriciler kullanlmaldr. c) Fark kuvvetlendiricisi yardmyla ayn fazdaki bozucu gerilimlerin bastnlp etkisiz hale getirilebilmeleri iin, giri katlarnda, ortak iaret bastrma oran (CMRR'si) 50Hz'de l00dB'nin zerinde olan enstrumantasyon kuvvetlendiriciler kullanlmaldr. d) Grlt akmlar ve gerilimleri, kuvvetlendiricinin dinamiini olumsuz ynde etkiledikleri iin, giri katlarnda, grlts az olan kuvvetlendiriciler kullanlmaldr. Grlt gerilimi deeri (f =10Hz iin) 10 nV/Hz ile; grlt akm da maksimum lpA/Hz ile snrl kalabilen fark kuvvetlendiricileri tercih edilmelidir. Bunun yannda, zellikle kazanc etkileyen pasif elemanlar (diren ve kondansatrler) da grlts az olan elemanlar olarak seilmelidirler. Bu i iin, zellikle metal film direnler tercih edilmelidir. e) Grlt kuplajn nlemek iin giri katlan ok iyi ekranlanmal ve giri katlarnn topraklamalarna zen gsterilmelidir. Giri katlan mmkn mertebe

11.6

kk hacimli olacak ekilde gereklenmelidir. f) Kuvvetlendirici elemanlarn besleme kaynana balanan bacaklarnn hemen yaknnda kprleme (dekuplaj, "bypass") kondansatrleri kullanlmaldr. g) n kuvvetlendiricinin giri kutuplama akm l0pA'in altnda olmaldr. h) Mmknse girilerde direkt kuplaj (doru gerilim kuplaj) bulundurulmamaldr. i) Giri kat fark kuvvetlendiricisi eklinde tasarlanmsa, iaret kayna ile kuvvetlendiricinin girileri arasnda bulunan empedanslarn birbirinin ayn olmasna dikkat edilmelidir. Bunun iin, kuvvetlendirici girilerinde genel olarak elektrod bulunacandan, bu elektrodlar birbirinin ayn olmaldr. Bu yaplmadnda, kuvvetlendirici giriinde gzken ve iarete gre byk genlikli olan ortak mod iaretleri, kuvvetlendirici giri empedanslarnn da ok byk olmad durumda, girilere seri gelen farkl empedanslarda farkl gerilim dmlerine ve sonuta kuvvetlendirici giriinde bir fark grlt bileeninin ortaya kmasna neden olacaktr. Bunlarn yannda, giri katlarnda hasta izolasyonu salanmal ve bu i iin gelitirilmi izolasyon kuvvetlendiricileri kullanlmaldr. zolasyon kuvvetlendiricileri, hasta ile ebeke arasnda en az 10 Gohm'luk bir izolasyona sahip olmal ve tepe deeri 2KV olan 10ms sreli gerilimlere kar da izolasyon salayabilmelidir. Bu zellikleri yannda, izolasyon kuvvetlendiricilerinin lineerlikleri de iyi (nonlineerlii %0.1'den daha kk) olmaldr. III- Szme ve n iaret ileme: Biyolojik iarete kansan belli bal grlt kaynaklar; a) hareket grlts (elektrodun hareketine neden olan ve hastann vcut hareketiyle nefes alp vermesi srasndaki hareketten doan grlt), b) dier biyolojik kaynaklardan kansan grlt (rnein EKG alglanrken kaslardan karan EMG grlts), c) 50Hz ebeke grlts, d) magnetik veya elektrostatik alak veya yksek frekansl harici kaynaklardan kansan grlt, e) elektronik elemanlarn i grlts, f) elektronik elemanlarn nonlineerlik grlts ve g) saysal ksmda ise kuvantalama grlts olarak sralanabilmektedir. Bu grltleri devre baznda bastrmak iin kullanlan filtreler (szgeler), iaretin gemesine imkan verecek ve grlty bastracak band geniliine sahip olacak ekilde, band geiren filtre olarak tasarlanrlar. rnein, EKG iareti frekans band 0,05Hz-100Hz iken, toplam devrenin bandnn da bu deerler arasnda veya biraz daha dar olmasna dikkat edilir. Bunun yansra, tasarmlar, kullanlan hemen hemen tm kuvvetlendirici katlarnn kendi bana bir filtre, zellikle alak geiren filtre gibi almas salanacak ekilde gerekletirilmektedir. zellikle EKG kuvvetlendiricilerinde, 50Hz'lik ebeke frekansn yok eden entik ("notch") filtrelerde kullanlmaktadr. IV- Veri toplama: Bir analog iaretin saysal ileme tabi tutulmas iin

11.7

ncelikle analogdan saysala dntrlmesi gerekir. Bu i iin kullanlan Analog-Dijital dntrcler (ADC'ler) yardmyla analog iaret rneklenerek ayrk biime getirilir ve rnekler kuvantalanr. Dnm srasnda, rtmeyi ("aliasing") nlemek ve grlt tekil edecek ek frekans bileenlerinin oluumuna engel olmak iin rnekleme frekans, maksimum iaret frekans bileeninin en az 2,5 kat ("Nyquist" kriteri iin en az 2 kat) kadar seilmelidir. Frekanslar arasndaki bu oran (rnekleme oran), daha grltsz A/D evirme ilemleri iin 5 olarak seilebilmektedir. Bu bakmdan, nceden A/D eviricinin rnekleme frekans belirlenmise (rnein, snrl olarak alabilecei en byk deerde seilmise), A/D evirme ileminden nce iaretin maksimum frekans bileeni, analog aktif alak geiren filtreler yardmyla iyice olmas gereken noktaya ekilmelidir. Analog iaretin belli bir kuvanta seviyesinin altnda kalan ksm, saysala dntrlrken kaybolmakta ve tekrar iade edilememektedir. Bu nedenle, birok biyolojik iaret lm dzenindeki veri toplama ilemlerinde, 1024 kuvantalama adm (10 bit) kullanmak yeterli olmaktadr. Bu durumda, 5 V genlie sahip analog katn k gerilimi, 5000/10245mV'luk hata ile saysala dntrlm olmaktadr. Daha yksek znrln (seiciliin, rezolsyonun) istendii dnmlerde, bit says 12 olarak seilebilmektedir. A/D dnmnn daha iyi bir duruma getirilebilmesi iin alak geiren filtrenin kenar diklii, rnekleme frekans ve kuvantalama seviyelerinin says arttrlmaldr. V- Saysal szme: Vcuttan alnan ve kuvvetlendirilen iaret, ou zaman, analog iaret ileme nitelerinden getikten sonra bile, hala fark edilebilir lde grlt bileenlerini zerinde tayor olabilir. Bu grltler, saysal iaret ileme katnda, uygun saysal filtreler yardmyla daha da bastrlabilmektedir. Bu amala, grlt ile esas iaretin yapsna uygun alak geiren, yksek geiren, veya band geiren zellikte bir dizi filtreleme yntemleri ve bunlann dnda zel filtreleme yntemleri kullanlmaktadr. Filtre tasarmnda, temelinde saysal iaret ilemeye uygun rekrsif metodlar ya da Fourier Dnm olan eitli algoritmalardan da faydalanlmaktadr. Hzl Fourier Dnmnden (FFTden) faydalanlarak hzl, tasarm kolay, kazan ve faz karakteristii ngrlen artlara uyan filtre algoritmalar gereklenebilmektedir. Adaptif filtreler, karakteristikleri, iaretin ve grltnn zaman iinde deien zelliklerine uydurulabilen bir filtre grubunu olutururlar. Bu filtre grubunun en nemlileri; Wiener, Kalman ve Otoregresif (AR) filtrelerdir. Wiener filtresi, duraan olaylarda kullanma uygun, zamanla deiim gstermeyen bir filtredir. Bu filtre algoritmasyla, esas iaretle ilgili filtre k iaretinin ortalama karesel hatas en aza indirilmektedir. Kalman filtresi, duraan olmayan olaylarda herhangi bir gzlem zaman iin kullanlabilen bir

11.8

filtredir. Durum uzaynda formle edilen ve durum vektrnn deerlendirme hatasnn varyansn en aza indirmeyi amalayan bir teoriye dayanr. Hareketli-ortalama alan filtre ("Moving-Average Filter", MA filtresi, Tm Sfr filtresi), bir iaretin alak geiren filtreden geirilmesine ynelik, hzl, rekrsif olmayan bir yntem ortaya koyar. Filtre cevab, iaretin birbirini takip eden rnek deerlerinin, model parametreleriyle arlkl toplamlarndan hesaplanr. Filtrenin frekans cevabna bakldnda; yasak blgesinde (geirme band dnda), birok dar bandl geirme blgesinin olduu ideal olmayan bir karakteristik grlr. Buna ramen, basitlii, kararll ve hz nedeniyle biyolojik iaretlerin alak geiren trde filtrelenmesinde sklkla kullanlmaktadr. Otoregresif filtre (AR filtresi, z Balanml filtre, Tm Kutup filtresi), bir stokastik iaretin dalga formunu, parametrelerine ve giriine zel olarak uygulanan beyaz grltnn zaman iindeki deiimine uygun olarak deiime uratr. Filtrelemenin bir sonraki admnda, ortalama alma ilemiyle, iaret, grltden iyice temizlenmi olur. Ortalama deer bulunmasnda, tanmlanan iaret bileenlerinin zaman asndan senkron olarak topland ve sonra bu toplam oluturan eleman saysna blnd bir yntem ortaya konur. Bu durumda, iaretin stokastik duraan bir iaret olmas halinde, esas iaretle grlt arasndaki aret/Grlt G Oran (SNR), toplama giren sz konusu eleman saysnn karekk ile ters orantl olarak

artmaktadr.

nterpolasyon filtreleri, etkili ve hzl yksek geiren filtreler olarak kullanlabilirler. Bunun iin, iaretin bir periyot iindeki en az iki genlik deerinin biliniyor olmas arttr. Lineer interpolasyon yoluyla, iaretin dk frekansl dalgalanmalar yok edilebilmektedir. Bu filtrenin kullanm alanna rnek olarak EKG'de taban hattnn ("base line") dzeltilmesi gsterilebilir. Korelasyon filtresi, iki dalga eklinin benzerlii ile ilgili, aralarndaki zaman kaymasnn bir fonksiyonu olarak bir l salar. Bu ilemde ele alnan iaret paralan ayn fonksiyona uyduruluyor olabilir (otokorelasyon, ziliki) veya iki farkl fonksiyona ait olabilir (apraz korelasyon, apraz iliki). Otokorelasyon, grlt tayan iaretin periyodik blmlerinin ortaya kartlmas amalandnda kullanlmaya elverilidir. Cevabn nasl olmas gerektii (yani ekli) biliniyorsa, cevabn seilen ekilde olduunun tespiti ve genliinin bulunmas iin grltl iaret, apraz korelasyon ilemine tabi tutulur. Bu yntemle, grltden 100 kere daha kk genlikli cevaplarn (aranlan iaretlerin) szlerek elde edilmesi mmkn olmaktadr. Verilen bir durumda, bu filtrelerden hangisinin kullanlacana, esas iaretin ve grltnn teorik zelliklerine baklarak karar verilmelidir. VI- Veri azaltma: Veri azaltma ilemi, bilgi sktrmann, dierleri

11.9 parametre retme, uyarlaycl rnekleme ve kodlama olan dallarndan biridir. Bilgi sktrma, belli bir miktar veriyi belli bir zamanda tamak iin gerekli band geniliini azaltan veya belli bir band geniliindeki belli miktardaki bilgiyi gndermek iin gerekli zaman azaltan veyahut da belli band geniliine sahip belli zaman iinde gelen iaretteki bilgi miktarn azaltan bir tekniktir. Burada daha ok, ilenecek veya saklanacak bilginin miktarndaki azaltma nemli olmaktadr. Tp elektroniinde, Delta Kodlama (Nokta Deiimi), AZTEC, CORTES, Huffman Kodlama gibi deiik veri azaltma teknikleri kullanlmaktadr. Veri azaltmada, genel olarak iaretin yava deien ksmlarnda alnan ve birbirine ok yakn kan benzer rnek deerleri, plato seviyesi ve plato uzunluu ile temsil edilmek zere saklanr, yollanr veya ileme sokulur. Yava deien iaret paralarnda 20-1 orannda veri sktrmas salanabilmektedir, iaretin hzl deien yksek frekans bileenlerine sahip paralan ise eim ve uzunluk olarak temsil edilir. Gnmzde, EKG iaretleri iin, ortalama 8-1 orannda veri sktrmas yaplabilmektedir. VD- Amaca uygun iaret ileme, deteksiyon ve ekillendirme: Bazan, iaret zerinde, zel amalar iin zel iaret ileme tekniklerinin uygulanmas gerekli olur. rnein Uyarlm Potansiyel (UP, "Evoked Potentials", "EP") cevaplarnda, senkron ortalama alma ilemi ve EMG iaretlerinde de mutlak ve ortalama deer alma ve medyan frekansm bulma gibi ilemler gerekletirilir. Bazan da, iareti baka domene (frekans domenine, z domenine, Walsh uzayna) tayarak bu domende iaret ileme gerekletirilir. Snflamada da kullanlmak zere, biyolojik iarete ait belli parametrelerin bulunabilmesi iin, zaman iinde belli noktalarn veya iaretteki belli ekle sahip anlarn ve bu anlardaki iaret deiim ekillerinin ortaya kartlmas gerekli olmaktadr. Buna rnek olarak, EKG iaretinde R deteksiyonu verilebilir. vm- znitelik (parametre) bulma: Elde edilen iaretin teorik zellikleri incelendiinde eitli parametreler ortaya kar. Bir biyolojik iaretin parametrelerinin seimi, sadece bilinen teorik iaret koullarna gre belirlenmez; fizyolojik adan da bir anlam tayor ve salam temellere oturuyor olmas gerekir. Biyolojik iaretlerin en nemli parametreleri u ekilde sralanabilir, a) iaret, yaplabiliyorsa periyodik iarete yaklatrlarak periyodunun bulunmas, b) iaretin yapsna gre gecikme (latent) sresinin (etkiyle tepki arasnda geen srenin) elde edilmesi, c) deterministik olduu varsaylan iaretlerde karateristik noktalarn tepe deerlerinin (QRS yksekliinin) lm, d) ekil (form) faktrlerinin (rnein, bir dalgann ykselme ve dme hzlan, dalgann sresi ve iaretin belli bir ksmnn altnda kalan alan vb. deterministik iaretlerin irdelenmesinde kullanlan parametrelerin, rnein, QRS sresi, QRS alan ve

11.10

QRS ofseti gibi morfolojik parametrelerin) bulunmas, e) iarete ait g spektrumu ve bu spektrumun arlk merkezinin bulunmas ve 0 iaretin belli frekanslardaki faz alarnn bulunmas. Fourier spektrumu; zamana baml bir iaretin karmak (kompleks) frekans bileenlerine paralanmas sonucu elde edilir. Bu yntem, deterministik iaretlerde esas iaretin kapsad frekans alannn belirlenmesi iin kullanlr. Bir iaretin G Spektrum Younluu (PSD), Kompleks Fourier spektrumundan faydalanlarak bulunabilir. Stokastik iaretlerde, genellikle, g spektrumunun, band geniliine gre bir normalizasyonu sz konusudur. Oto ve apraz korelasyon fonksiyonlar bir iaretin iki blm arasndaki ya da iki iaretin arasndaki benzerlikleri yakalamak amacyla kullanlr. Bunun dnda; bu analiz yntemi llen iki olay arasndaki gecikme sresinin elde edilmesini salar. Olaslk Younluk Fonksiyonlar; stokastik bir iaretin istatistiksel dalmnn irdelenmesine yarar. Bu ekilde, beklenen tepe deerleri ve ortalama karesel hata elde edilebilmektedir. IX ve X- Snflama: Snflamada tutulan yol, kalp uyumlatrma ilemidir. Gzlenen iaretin ele alnan snflardan hangisine dahil edilecei, iarete ait znitelik veya znitelikler grubunun, her snf iin seilen kalp karlklarna ne kadar uyduuna bal olmaktadr. Bu uygunluk ilemi, bir uyumlatrma kriteri erevesinde, iaret-kalp karlatrmasnn sonucunun deerlendirilmesine bal olmaktadr. Eer iaret, i. snfa ait kalba, seilen bir kritere gre, dier snf kalplarna uyduundan daha iyi uyuyorsa, iaret, o kalbn snfna sokulmaktadr. Kalp uyumlatrma yaklamnn kusurlar, her snf iin iyi bir kalp semenin zorluu ve uyumlatrma kriterinin belirlenmesi sorunudur. Bazan, kalba basite uyumlatrmann aranmas yerine, giri iaret zniteliklerine bir kurallar dizisinin uygulanmas ilemi gerekletirilir (karar-teori yaklam). Aritmi deteksiyonu ileminde snflar, eitli aritmi durumlar olarak ele alnmakta ve iarete ait QRS ykseklii, QRS sresi, QRS alan ve QRS ofseti gibi drt temel zniteliin uymas ile ilgili gerekli koullar bir algoritma erevesinde aratrlarak, iaret n snflamaya sokulmakta (bozuk, salam ve arada gibi kaba snflamaya sokulmakta) ve daha sonra, salamlar dnda kalan durumlar, son snflama blounda, daha sk lme (karlatrma) ileminden geirilerek snflama ilemi tamamlanmaktadr. 11.3 ARETLERN SINIFLANDIRILMASI Biyolojik ve fiziksel sistemlerden elde edilen iaretlerin eitli zellik ve karakteristikleri vardr. Uygun iaret ileme metodlarnn uygulanabilmesi iin

 iaretin ve iarete karm olan grltlerin genel karakteristiklerinin bilinmesi nem kazanr. ekil (11.3)'de gsterildii gibi snflandrlan iaretler iki ana grup altnda toplanr; deterministik (belirgin) iaretler ve rastgele (random) iaretler.

ekil ( 1 1 3 ) aretlerin snflandrlmas

Deterministik iaretler, ak ve belirgin matematiksel bantlarla ifade edilen iaretlerdir. Bu bantlar, zaman yada frekansn birer fonksiyonu eklindedir ve sonlu sayda terim bulundururlar. Rastgele (random) iaretler ise tam olarak matematiksel bantlarla ifade edilemezler, ancak olaslklar ve istatistiksel ortalamalar ile belirlenebilirler. Pratikte ise tam olarak matematiksel bantlarla ifade edilen bir iaret bulmak zordur, te yandan rastgele iaret de bulmak mmkn deildir. Gene de iaretleri, duruma gre, getirecei hatalar bilerek ve sonularna katlanarak, bu iki gruptan uygun olanna sokmak mmkndr. rnek olarak, EKG iaretine bakldnda ve bunun QRS kompleksi ile ilgilenildiinde, iaretin bu QRS dilimi deterministik olacak ve fakat RR aralnn deiimi ile ilgilenildiinde ise bu deiim rastgele olacaktr. Deterministik iaretler, periyodik ve periyodik olmayan iaretler diye iki alt gruba ayrlrlar. Periyodik iaretler, her t iin x(t)=x(t+T) bantsn salayan iaretlerdir. Burada T, periyod adn alr. Periyodik iaretler, bir periyodluk ksmlarnn tm iareti belirlemesi nedeniyle, iaret ileme ve iareti tanmlama alarndan kolaylk arzederler. Frekans domeninde ise, periyodik iaretler Fourier serileri ile temsil edilirler. Bu domende, temel frekans ve harmonik bileenler sz

11. 12

konusu olur. Periyodik olmayan iaretler de hemen hemen periyodik ve sreksiz (transiyent) iaretler olmak zere iki ksma ayrlrlar. Hemen hemen periyodik iaretler, birbirinden bamsz ve periyodlar farkl (temel frekanslar farkl) iaretlerin kombinasyonu sonucu meydana gelirler. Sreksiz iaretler ise zaman iinde ksa bir sre ortaya kan ve periyodik olmayan iaretlerdir. Rastgele (random) iaretler, ilenmesi daha zor olan iaretlerdir. Bir random iaret, bir random prosesin (rastgele ilemin) bir rnek fonksiyonudur. Bu rnek fonksiyonlarn oluturduu iaret, topluluk ("ensamble") adn alr. Random iaret, birleik olaslk younluk fonksiyonu ile belirlenir. Rastgele iaretler, stasyoner (duraan) ve stasyoner olmayan iaretler olmak zere iki alt gruba ayrlr. Stasyoner proses (duraan ilem), yle bir prosestir ki istatistiksel zellikleri zamanla deimez. Bu gruba giren nemli bir random iaret, ergodik iaret adn alr ve bu iaret iin herhangi bir t annda topluluk elemanlar zerinde alnan topluluk ortalamas, elemanlardan birinin (rnek fonksiyonlardan birinin) zaman zerindeki ortalamasna eittir. Stasyoner olmayan proses, en zor ilenen prosestir ve bu yzden hatal olduunu bile bile prosesi ergodik proses varsayma yoluna gidilir, rnein, EEG iaretini ilerken elimizde tm topluluk olmayp sadece bir rnek fonksiyon bulunabilir ve bu yzden ergodiklik varsaym yaplarak gerekli istatistiksel zellikler, bu rnek fonksiyonun zaman iindeki deiiminden elde edilme yoluna gidilir. Stasyoner olmayan iaretler iin ileme metodlar pek etkili olmadndan nonstasyoner iaret, herbiri stasyoner varsaylan dilimlere (segmentlere) ayrlr. Segmentlerin uzunluu, nonstasyonerliin zelliklerine baldr, rnein ses iaretleri iin segment uzunluu 10ms. iken EEG iaretleri iin birka saniyedir. aret ileme asndan iaretlerin dier bir snflamas da vardr ki bu snflamada iaretler, srekli ve ayrk iaretler olarak iki gruba ayrlrlar. Genel olarak srekli iaretler, zaman iinde herhangi bir anda tanmlanabilirler. Bu iaretlere uygulanan iaret ileme metotlar; Fourier ve Laplace transformlar ve dier analog metotlardr. Donanm asndan bu iaretler, analog sistemlere (filtreler, kuvvetlendiriciler, analog bilgisayarlar) uygulanrlar veya bu sistemlerde ilenirler. Ayrk iaretler ise ancak belli zaman noktalarnda (belli anlarda) tanmldrlar. Genellikle bu iaretler, genlik olarak da rneklenirler. Bu yzden ayrk iaretler, srekli iaretlerin zaman iinde rneklenmi ve genlik olarak kuvantalanm ekilleridir. aretler, genelde Analog/Saysal Dntrcler (ADC elemanlar) yardmyla ayrklatrlrlarsa da buna gerek kalmadan, pratikte ayrk iaretleri hazr olarak bulmak da mmkndr. Saysal iaret adn da verdiimiz bu iaretlere, t Transformu ve Ayrk Fourier Transformu (DFT) gibi ayrk iaret ileme metotlar uygulanr. Yazlm ve donanm asndan, ayrk ("diserete") iaretler, dijital bilgisayarlan ihtiva eden dijital sistemlerde ilenirler.

11.13

11.4 BYOLOJK ARETLERN ANALOG LENMES Kuvvetlendirme, analog iaret ilemenin temelini tekil eder. Genel olarak, kk genlikli biyolojik iaretlerin kuvvetlendirilmesinde kullanlan kuvvetlendiricilere biyopotansiyel kuvvetlendirici ad verilmektedir. Biyopotansiyel kuvvetlendiricilerin kazanlar (K), daha ok, kuvvetlendirilecek iaretin genliine bal olarak, dk (K<10), orta veya yksek (K>1000) olmaktadr. Biyolojik iaretler, fark iaretleri eklinde olduundan, bunlarn kuvvetlendirilmelerinde kullanlan kuvvetlendiriciler de fark kuvvetlendiricileri eklinde olur. zellikle, ortamda bulunan ortak mod iaretlerinden arnm olarak biyolojik iaretlerin kuvvetlendirilmesi nemli olur ki, bu durumda kullanlan fark kuvvetlendiricisi, ensrrumantasyon kuvvetlendiricisi olarak tasarlanr. Biyopotansiyel kuvvetlendiricilerinde aranan nemli zelliklerden biri de izolasyondur. zellikle elektrokardiyografik iaretlerin kaytlarnda, kaza ile oluabilecek ve gerek devrenin beslemesinden ve gerekse EKG kuvvetlendiricisi kna bal olan grntleyici ve kaydedici gibi cihazlardan gelebilecek ebeke gerilimi kaaklarndan elektrodlarla EKG kuvvetlendiricisine bal olan hastay koruyabilmek iin, zel tasarlanm izolasyon kuvvetlendiricilerine gerek duyulur. Bu kuvvetlendiriciler, hasta ile besleme veya k kat arasnda, diren olarak 1012 ohm'luk veya gerilim olarak 2KVluk bir izolasyon salarlar. Biyopotansiyel kuvvetlendiricilerinde aranan dier bir zellik ise, giri empedanslarnn yksek olmasdr. Genelde biyopotansiyel kuvvetlendiriciler elektrodlarla hastaya bal olduklarndan, bu kuvvetlendiricilerin giri empedanslar, girite iaret zayflamasn nlemek amacyla, elektrod empedanslar yannda ok byk olmaldr. Kuvvetlendirme ileminden sonra, iaret ilemenin nemli konusu olarak filtreleme nem kazanr. Biyoelektrik iaretlerin (EKG, EEG, EMG, EOG gibi) frekanslar genellikle ok dk frekanslara kadar indiinden, biyopotansiyel kuvvetlendiriciler genellikle DC kuplajl olurlar ve kuvvetlendirilecek iarete gre de st kesim frekanslar 100 KHz' e kadar kabilir. EKG kuvvetlendiricileri gibi elektrod kullanan kuvvetlendiricilerde ise elektrodlarda oluan doru (DC) gerilimin yksek kazanl kuvvetlendiriciyi doymaya sokmamas iin AC kuplaj kullanlr. Bu durumda kuvvetlendirici alt kesim frekans, 0,04 Hz'e karlm olur. Kuvvetlendiricilerin frekans karakteristii, filtrelerle stten de snrlandrlr ve bylece yksek frekansl bozucu iaretlerden (grltden) etkilenmeden kuvvetlendirilmi iaretler elde edilir. Kuvvetlendirici st kesim frekans, genellikle kuvvetlendirilecek iaretin en byk frekansl bileeninin frekans kadar yaplmaya allr. Baz durumlarda, zellikle EKG kuvvetlendiricilerinde,

11.14

esas iaretteki ebeke frekansl (50 Hz'lik) bozucu iaretleri zayflatabilmek iin zel filtreler ("notch filter", entik filtresi) de kullanlmaktadr. Kuvvetlendirme ve fltreleme dnda, biyolojik iaretlerin analog olarak ilenmelerinde baz zel durumlarla karlalr. rnein, elektromiyografik (EMG) iaretlerin st kesim frekanslar, l0KHz gibi, biyolojik iaretler iin yksek saylabilen frekanslara ktndan, bu iaretlerin alglanmasnda kullanlan elektrodlarn, iaretin yksek frekansl bileenlerini zayflatan kapasite etkisini yok etmek iin negatif giri kapasiteli kuvvetlendiriciler gerekli olur. EMG iaretleri gibi baz biyolojik iaretlerin mutlak deerleri alnarak ilenmeleri sz konusu olduunda ise, iaretlerin kuvvetlendirilirken dorultulmalar da gerekir. Analog olarak iaretlerin ilenmesinde, fark girilere sahip olan ilemsel kuvvetlendiriciler temel eleman olarak yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu alt blmde, ilemsel kuvvetlendiricilerle yaplm baz temel devreler zerinde durulacaktr. A) Eviren Kuvvetlendirici: ekil (11.4)'de, evirici olarak da isimlendirilen negatif kazanl kuvvetlendirici yaps gsterilmektedir. Devrenin kazancn, geribesleme direncinin, girie seri olarak kullanlan dirence oran belirlemektedir. Bu durumda eviricinin k gerilimi, (11.1) olarak yazlabilmektedir. Devrenin giri direnci, giriteki seri direncin deeri kadardr ve bu nedenle bu yapda, byk giri direncinden sz etmek sz konusu olmamaktadr. Devrenin evirmeyen girii topraa balanmtr, ancak, sl kararllk iin, baka bir deyile scaklkla devrenin ofset gerilim kaymasnn en az olmas iin, bu girii, eviren girie seri konan diren deerinde bir direnle topraa balamak gerekmektedir. Eviren kuvvetlendirici yaps, devrenin toplayc olarak almasna olanak salamaktadr. ekil (11.5)'de, byle bir toplama devresi gsterilmektedir. Toplaycnn k gerilimi, (11.2)

olarak ifade edilmektedir. Toplaycnn bu zelliinden yararlanarak, kuvvetlendiricinin iaret girii olmayan dier girii, + ve - iaretli olarak

11 15

ayarlanabilir bir doru gerilim kaynana balanarak kuvvetlendirici k doru gerilim seviyesi, istenilen deerlere ayarlanabilmekte ve bu ekilde kuvvetlendirici ofset veya sfr ayan da yaplabilmektedir.

ekil (11.4) Eviren kuvvetlendirici devresi

ekil (11.5) Toplayc devresi

B) Evirmeyen Kuvvetlendirici: ekil (11.6)'de, kazanc pozitif olan evirmeyen kuvvetlendirici devresi gsterilmektedir. Devrenin k gerilimi, (11.3) olarak hesaplanmaktadr.

ek! (11.6) Evirmeyen kuvvetlendirici devresi

11.16

C) zleyici: ekil (11.7)'de, birim kazanl evirmeyen kuvvetlendirici durumunda olan izleyici devresi gsterilmektedir. Daha ok giri katlarnda, kk olmayan kaynak empedans ile byk olmayan kuvvetlendirici giri empedansnn gerilim blc etkisi nedeniyle iarette zayflama meydana gelmemesi iin, bu iki empedans arasnda bir empedans dntrcs grevi gren eleman olarak kullanlmaktadr. Bu zelliinden dolay izleyiciye, tampon kuvvetlendirici ("buffer") ad da verilmektedir, izleyicinin girik bants, vo=vi olarak verilmektedir. (11.4)

ekil (11.7) zleyici devresi

D) Fark Kuvvetlendiricisi: ekil (11.8)'de, fark kuvvetlendiricisi devresi gsterilmektedir. R1=R3 ve R2=R4 iin devrenin k gerilimi,

(115) olarak hesaplanmaktadr. (11.5) eitliine gre, v2=v1 iin k geriliminin sfr olmas gerekir. Bu durum ancak,

(11.6) eitlii geerli olduunda salanr. Bunun iin R4 direncini ayarlamak yeterlidir. Bu ekilde, fark kuvvetlendiricileri iin tanmlanan nemli bir terim ortaya kar ki bu, Ortak aret Bastrma Oran (CMRR, "Common Mode Rejection Ratio") olarak bilinmektedir. Ortak aret Bastrma Oran, tanm olarak,

11.17

(11.7)

eklinde ifade edilmektedir. Bu eitlikte, ortak iaret kazanc, her iki giri eit olacak ekilde girilere verilen iareti kuvvetlendirme kazancdr. Devrenin ortak iaret kazanc en kk ve fark kazanc en byk, yani ortak iaret bastrma

ekil (11.8) Fark kuvvetlendiricisi devresi

E) Enstrumantasyon Kuvvetlendiricisi: ekil (11.9)'da, girilerine yksek giri empedansl izleyici devreleri konmu fark kuvvetlendiricisi olan enstrumantasyon kuvvetlendiricisi devresi ve sembol gsterilmektedir. Biyopotansiyel kuvvetlendirici girilerinde ve de grltsz olarak fark iareti kuvvetlendirilmek istenen yerlerde yaygn olarak kullanlan enstrumantasyon kuvvetlendiricilerinin en nemli zellii, Ortak aret Bastrma Oranlarnn byk (CMRR=100 - 130dB) olmasdr. ekil (11.9)'daki devreyi analiz edelim: Enstrumantasyon kuvvetlendiricisi giriine, (v1 = v2 = vi ) ortak mod iareti uygulanm olsun. A1 ve A2 kuvvetlendiricilerinin - ve + giri gerilimleri, karlkl olarak birbirine eit olduundan, R1 direncinin her iki ucunda ayn ortak mod gerilimi bulunmakta ve bu yzden bu direnten ve dolaysyla R2 direnlerinden akm akmamaktadr. Bu durumda, giri kuvvetlendirici klarnda ayn gerilim olmakta yani birinci katn ortak mod iaret kazanc 1 olmaktadr. Girie (vd = v1 - v2 ) fark iareti uygulandnda ise, giri katnn farksal k gerilimi, R1, R2 diren takmndan akan alam i ile gsterildiinde,

11.18

(11.8) olarak ifade edilebilecektir. Kuvvetlendirici farksal giri gerilimi de, (11.9) olacaktr. Bu durumda, ilk katn fark kazanc, (11.10) olur ve ilk katn CMRR'si, ilk katn ortak mod kazanc l olduundan, Kv'e eit olur. kinci katn CMRR'si ise faik kuvvetlendiricisi anlatlrken bahsedildii gibi direnlerin (11.6) eitliinde verilen denge durumlarna bal olarak olduka yksektir ve her iki katn toplam CMRR'si daha da yksek (katlarn CMRR'leri arpm kadar) olmaktadr. Enstrumantasyon kuvvetlendiricisinin toplam fark kazanc da katlarn fark kazanlar arpm olarak olduka byk deerler alabilmekte ve kuvvetlendirici k gerilimi, (11.11) olarak hesaplanabilmektedir. Kuvvetlendirici ortak iaret bastrma oran R4 direnciyle, kazanc ise bamsz olarak R1 direnciyle ayarlanabilmektedir.

ekil (11.9) a) Enstrumantasyon kuvvetlendiricisi devresi ve b) sembolik gsterimi

11 19

Enstrumantasyon kuvvetlendiricilerinde aranan zellikler; a) yksek giri empedans, b) yksek CMRR, c) ok kararl yksek kazan, d) dk dengesizlik (ofset) gerilimi kaymas ve e) yksek lineerliktir. ekil (11.l0)'da, bir enstrumantasyon kuvvetlendiricisinin CMRR'sinin nasl llebilecei temsili olarak gsterilmektedir. ekil (11.10a)'da gsterildii gibi, kuvvetlendirici girilerinden birisi topraa ksa devre edilerek dier giriine vi iareti uygulanr ve devrenin v0 gerilimi llerek fark kazanc, Kv=v0/vi olarak bulunur. Daha sonra ekil (11.l0b)'de gsterildii gibi, devrenin girileri birletirilerek ortak mod iareti olarak vcm uygulanr ve bu durumda da devrenin vc k gerilimi llerek devrenin ortak mod kazanc, Kcm=voc/vcm olarak bulunur. llen kazanlar yardmyla devrenin CMRR'si, CMRR=KV/Kcm olarak elde edilir.

ekil (11.10) Enstrumantasyon kuvvetlendiricisi CMRR'sinin llmesiyle ilgili olarak, a) fark kazancnn llmesi ve b) ortak mod kazanann llmesi

ekil (ll.ll.a)'da, Analog Devices irketinin bir rn olarak AD624 isimli enstrumantasyon kuvvetlendiricisi elemannn basitletirilmi temsili resmi gsterilmektedir. Bu elemann kazanc (fark kazanc); elemann uygun bacaklar birbirine ksa devre edilip kendi iindeki ok doru olarak hazrlanm direnler devreye sokularak, 1,100,200,500 ve 1000 gibi belirli deerlere getirilebilmekte ve bylece harici olarak taklacak diren kararszlndan ileri gelebilecek kazan deiimlerinin nne geilmi olmaktadr. Elemann nonlineerlii %0,00l, ofset kaymas 0,25uV/C ve CMRR'si 130dB kadardr. Baka bir zellik olarak, elemann kazan-band genilii arpm da 25MHz'dir. F) zolasyon Kuvvetlendiricisi: Tp Elektroniinde kullanlan biyopotansiyel kuvvetlendiricilerin nemli bir zellii de kaak gerilimlerine kar yaltmlarnn ok iyi olmasdr. Bu nedenle, biyopotansiyel kuvvetlendiricilerin giri katlan izolasyon kuvvetlendiricisi olarak tasarlanrlar. zolasyon kuvvetlendiricisi kullanlmasyla, rnein Elektrokardiyograflarda

11.20

(EKG cihazlarnda), elektrodlarla cihaza direkt olarak bal olan hasta, ebekeden beslenen cihaza ait gerilim kaynandan ve de cihaz kma bal dier lme ve hasta uyarma cihazlarndan hasta zerine gelebilecek olan kaak akmlarna kar yaltlm olmaktadr. zolasyon kuvvetlendiricisi olarak kullanlan devreler, genelde, tnagnetik kuplajl veya optik kuplajl olmak zere iki prensip zerine kurulu olarak almakta ve hasta ile devre k arasnda (ve de devre besleme kayna arasnda) 10 KMohm'a varan yaltm direnci salayabilmektedir. ekil (11.11 .b)'de, "Analog Devices" irketinin 284J isimli magnetik kuplajl izolasyon kuvvetlendiricisi gsterilmektedir.

ekil (1111) Analog Devices irketinin a) AD624 enstrmantasyon ve b) 284J izolasyon kuvvetlendiricileri

284J izolasyon kuvvetlendiricisi, harici olarak kendi nnde bulunan aktif devreleri de besleyebilmesi iin, izole gerilim kaynaklarn (+Viso ve -Viso gerilim klar) dar verecek ekilde tasarlanmtr. Bu byle olmad taktirde, EKG n kuvvetlendiricileri, DC/DC izole doru gerilim eviricisi durumunda olan elektronik devre elemanlar yardmyla beslenmelidir. ekil (11.12)'de, 284J eleman kullanlarak gerekletirilmi bir EKG cihaznn basitletirilmi devre emas, devrede kullanlan elemanlarn kullanln gstermek asndan rnek olarak ele alnmtr. Devrenin giri katnda, izleyici durumunda olan, ofset kaymas ve g harcamas ok kk olan ilemsel kuvvetlendiriciler kullanlmtr. Devredeki derivasyon seme ileminde kullanlan elektronik tarayc (oullayc) elemann mikroilemci ile balantl olan saysal girileri de, elektriksel emniyet asndan, optik olarak izole edilmitir. Bu devrede 284J eleman, kendi nnde bulunan elektronik elemanlara, 8,5 V deerinde 5mA'lik izole besleme gerilimini salayabilmektedir. 284J eleman, girii ile k arasnda, standartlara uygun

11.21

olarak, tepe deeri 2KV olan l0ms sreli gerilimlere kar izolasyon salayabilmektedir. EKG kuvvetlendiricisinde, hastann sa baca topraa direkt olarak balanmayp arada sa bacak srcs kullanlmakta ve bylece hasta, topraktan gelebilecek kaak akmlarna kar da korunmu olmaktadr.

ekil (11.12) 284J izolasyon kuvvetlendiricisiyle gerekletirilmi EKG kuvveti, devresi

Tp Elektroniinde kullanlan izolasyon kuvvetlendiricileri, genelde enstrmantasyon kuvvetlendiricisi yapsnda olup, aada belirtilen yntemlerden birini kullanrlar. a) Batarya ile beslenen kuvvetlendiriciler. ok sayda dzene uygulanm bulunan, konuya en basit yaklam budur. Devrenin giri kat bataryadan, dier ksmlar ise ebeke gerilimine bal gerilim kaynandan beslenmektedir. Batarya bakmnn gerekli olmas, bu uygulamann kusuru olarak gsterilebilir. b) Tayc akmla izolasyonlu kuvvetlendiriciler: ekil (U.13)'de, blok emas gsterilen bu kuvvetlendiricinin yapsnda uygulanan yntem, izole n kuvvetlendirici kat ile devrenin izole edilmemi bulunan dier blmleri arasndaki besleme akm ve iaret balantlarnn, yksek frekans tayc akmlar yardmyla transformatrler zerinden yaplmasdr. Kuvvetlendiricinin ebekeden ald enerji, izole olmayan bir g kaynan, devrenin izole olmayan blmlerini ve 5 KHz lik tayc frekans osilatrn besler. Kullanlan T1 ve T2 izolasyon transformatrleri, ebeke frekanslarnda empedans gsteren, ancak yksek frekanslarda (50 KHz civar) etkin transformasyon yapabilen bir ekirdek zerine sarlmtr. retilen bu 50 KHz'lik iaret, izole giri devresine, Tl trafosu zerinden aktarlr. Burada 50 KHz, bir yandan 10-500 kazanl A, kuvvetlendiricisinin k iaretini modle etmekte kullanlrken, dier yandan

11.22

dorultulup filtrelenerek n kuvvetlendirici ve modlatr katlarm beslemekte kullanlr. 50 KHz zerine bindirilmi fizyolojik iaret, T2 trafosu zerinden izole olmayan ksmdaki demodlatr devresine aktarlr. Burada demodle edilen iaret, A2 kuvvetlendiricisinde tekrar kuvvetlendirilerek ilenecek hale getirilir. Burada osilatr - Tl - izole gerilim kayna bloklar DC-DC evirici (DC-DC konvertr); modlatr - T2 - demodlatr bloklar ise izole iaret iletimi ilevlerini grmektedirler. Modlasyon ilemi genlik modlasyonu ise demodlatr, Zarf Demodlatr veya Senkron Demodlatr, frekans modlasyonu ise Faz Detektr'dr.

ekil (11.13) Tayc akmla izolasyonlu kuvvetlendirici blok emas

c) Optoizolatrl izolasyon kuvvetlendiricileri: ekil (11.14)'de blok emas gsterilen bu tr kuvvetlendiricilerde, izolasyon iin tmdevre optaizolatrlerden yararlanlmaktadr. ki yaygn yntem, Tayc A kimli Kuvvetlendirme ve Direkt Yntemdir. Birinci yntem, bir ncekinin aynsdr. Ancak burada T2 transformatrnn yerini bir optoizolatr almaktadr. Bu yntemin kullanlmasndaki kusur, tmdevre optoizolatrlerin frekans cevabndaki snrlamalardan kaynaklanmaktadr. Direkt yntemde ise besleme izolasyonu yine bir DC-DC evirici ile salanmaktadr. Farksal giri kuvvetlendiricisinden gelen giri iareti ise bir src kat zerinden, bu kez optoizolatr ile izole biimde, izole olmayan ksma aktarlr. zole olmayan ksmdaki DC kuvvetlendiricisi ile tekrar kuvvetlendirilerek ka ilenmek zere verilir.

11.23

ekil (11.14) Optoizolatrl kuvvetlendirici blok emas

d) Akm-ykleme tipi izolasyon kuvvetlendiricisi: ekil (11.15)'de blok emas gsterilen akm yklemeli tipteki izolasyon kuvvetlendiricileri, Tektronix tarafndan, tanabilir EKG cihazlarnda kullanlmak zere gerekletirilmitir. Burada da izole giri blm, bu kez 250 KHz'de alan bir DC-DC evirici zerinden beslenmektedir. Ancak devrenin ilgin taraf, iaret izolasyonunun da yine ayn T transformatr ile yaplm olmasndadr. Giri ularndaki empedans ykseltmek amac ile MOSFET'li bir giri kat kullanlmakta ve bunu izleyen ilemsel kuvvetlendiricinin k, bir R direnci zerinden izole g kaynan yklemektedir. Bu yklemenin, T transformatrnn sekonderinde meydana getirecei akm deiimi sabit bir oranla T'nin primerinde de izleneceinden, bir ykleme akm deteksiyonu yaplarak izole ksmdaki analog giri iaret deiimi, aynen izole olmayan ksmda alglanabilmektedir. Skunetteki ofset sfrlamas ayarlanabilen A2 DC-kuvvetlendiricisiyle analog iaret, ilenebilir seviyeye getirilmektedir.

1124

ekil (11.15) Akm yklemdi kuvvetlendirici blok emas

G) Karlatrc (Komparatr): Karlatrclar, iki gerilimi birbiriyle karlatran elemanlardr. ekil (ll.l6.ayda, karlatrc devresi gsterilmektedir. Devre besleme gerilimi Vk iken, esas iaret durumunda olan vi gerilimi, vr referans geriliminden kk olduunda, k gerilimi, konum deitirerek -Vk deerini almaktadr. Karlatrc eleman olarak, "National" irketinin eleman olan LM393, rnek olarak ele alnmtr.

ekil (11.16) a) Tek referansl ve b) snr deer karlatrmal karlatrma devreleri

11 25

ekil (11.16.b)'de ise snr deer karlatrcs olarak ayn ip iindeki iki LM393 elemannn balan ekli gsterilmektedir. Giri iareti snr deer olarak seilen +vr ve -vr deerlerinin dna ktnda k, konum deitirerek -Vk deerini almakta, bunun dnda ise +Vk deerinde kalmaktadr. Karlatrc klar, ak kollektr kl olduklarndan bu ekilde birbirlerine balanabilmektedir. ka, istenirse lojik seviyelerde kalacak ekilde gerilim snrlayc (krpc) elemanlar ve faz fark salamak iin ise evirici elemanlar balanabilmektedir. H) Krpc: Krpc elemann grevi, ekil (11.17)'de gsterildii gibi k, seilen VR geriliminden daha byk olmasn engelleyerek, VR geriliminde snrlamaktr.

ekil (11.17) Krpc devresi ile giri ve k iaret deiimleri

I ) Logaritmik Kuvvetlendirici: lemsel kuvvetlendiriciler yardmyla birok farkl transfer fonksiyonu, kuvvetlendiricinin geribesleme devresinin zellikleri uygun seilerek gerekletirilebilmektedir. Bu fonksiyonlardan birisi de, kla giriin arasnda logaritmik bantnn bulunduu logaritmik kuvvetlendiricilerdir. ekil (11.18)'de, logaritmik kuvvetlendirici devresi gsterilmektedir. Bu devrede k gerilimi, giri gerilimi cinsinden, VT, sl gerilim ve I0 kullanlan tranzistorun tkama yn doyma akm olmak zere, (11.12) olarak ifade edilebilmektedir. Devrede, R direnci ile tranzistorun yerleri deitirilerek antilogaritmik kuvvetlendirici devresi de gereklemek mmkndr. VT sl geriliminin oda scaklnda deeri 26 mV kadardr.

11.26

ekil (11.18) Logaritmik kuvvetlendirici devresi

) Negatif Giri Kapasiteli Kuvvetlendirici: EMG gibi frekans blgesi yksek olan biyolojik iaretlerin alglanmasnda kullanlan elektrodlarn (Cs) kaak kapasitelerinin, iaretin zayflamasna neden olduu bilinmektedir. Bu kapasitenin etkisini yok edecek negatif giri kapasiteli kuvvetlendirici devresi ekil (11.19)'da gsterilmektedir. Devrenin pozitif giriinden iaretin uyguland ve kuvvetlendirici kazancnn sonlu KV>1 deerine sahip olduu gznne alnrsa, giri gerilimi, (11.13) olarak yazlabilmektedir. Bu eitlikten kuvvetlendirici giri kapasitesinin, (11.14) deerinde negatif deerli bir kapasite olduu anlalmaktadr. O halde kuvvetlendirici giriindeki toplam kapasite, (Cs - C1) kadar olup, kaak kapasite kompanzasyonu iin bu toplam, sfra eit yaplacak ekilde kuvvetlendirici kazanc ve geribesleme kapasitesi belirlenmelidir.

ekil (11.19) Negatif giri kapasiteli kuvvetlendirici devresi

U 27

J) Dorultucu: ekil (11.20)'de, tek yollu ve ift yollu dorultucu devreleri gsterilmektedir. Tek yollu dorultma devresinde, giriin pozitif olduu durumda, pozitif girii toprak potansiyelinde olan kuvvetlendirici k, negatif ynde doymaya giderken, katodu ka bal olan diyod iletime geerek kuvvetlendiricinin bir evirici gibi alma durumuna gelmesini salar. Bu durumda ve R1=R2 olmas durumunda, k, girii evirerek izlemektedir. Giriin negatif olmas durumunda ise bu sefer anodu kta olan diyod iletime girer ve k, sfr potansiyelinde kalr. ift yollu dorultma ileminde de A1 kuvvetlendiricisi tek yollu dorultucu gibi almaktadr. A2 kuvvetlendiricisi ise birinci kuvvetlendirici kn iki arlkl olarak esas iaretle toplamaktadr. Bylece ikinci kuvvetlendiricinin k, giri negatif iken birinci kuvvetlendiricinin devrede olmamas nedeniyle, giri iaretinin evrilmi pozitif deerini almakta; giri pozitif iken de, birinci kuvvetlendiricinin evirici durumuna gemesi nedeniyle giriin [-2(-l)-l=l] kazanl olarak pozitif deerine eit olmaktadr.

ekil (11.20) a) Tek yollu ve b) ift yollu dorultucu devreleri

K) Aktif Tepe Detektr: Aktif pozitif tepe detektr basitletirilmi devresi ve giri-k erisi ekil (11.21)'de gsterilmektedir. lemsel kuvvetlendirici ve diyod bir dorultucu devre gibi almaktadr. Devrenin vi girii pozitif iken, daha dorusu pozitif ynde artarken, D diyodu iletir ve bu durumda kuvvetlendirici bir izleyici gibi alarak C kondansatrnn ularnda gzken vo k geriliminin vi gerilimini aynen izlemesini salar. vi gerilimi azalmaya baladnda ise, kuvvetlendirici k gerilimi, kondansatr geriliminin, seviye olarak, altnda kalmaya balar; sonuta diyod kesime girer ve ilemsel

11.28

kuvvetlendirici devre d kalr. Bu durumda ise, C kondansatrn dolduran etken ortadan kalktndan, C kondansatr, vo geriliminin daha nceki deerlerinin en byk olduu deeri sakl tutmu olur. Pratikte ise, C kondansatr, kendinden sonra gelen devrenin giri direnciyle veya baka bir R yk direnciyle ykl durumda olup yk, RC zaman sabitiyle boalmaktadr. Baz durumlarda ise, k geriliminde byle bir azalma istendiinden, R direnci zel olarak devreye eklenir. R yk direncinin, C elemann yklemesi nedeniyle vo geriliminin zamanla azalmas istenmiyorsa, C ve R elemanlar arama empedans evirme zellii olan ve empedans yklemesi asndan bir izolasyon salayan bir izleyici kullanlmaldr. k geriliminin ykselme zaman bu devre iin nemli bir parametredir ve devrenin v, gerilimini ne denli iyi izleyebileceini ortaya koyar. lemsel kuvvetlendiricinin byk iaret deiim hz <"slew-rate") bir snrlama getirmemesi durumunda, k iaretinin ykselme sresini, Im, ilemsel kuvvetlendiricinin ksa devre akmn gstermek zere, Im/C oran belirlemektedir. Byk hz oranlan iin kapasite deeri byk seilemeyecektir. Pozitif ve negatif tepe detektrleri kullanlarak iaretin maksimum, minimum ve tepeden tepeye genlii olarak bu ikisi arasndaki fark deerleri bulunabilecektir.

ekil (11.21) a) Pozitif tepe detektr devresi ve b) giri-k erisi

L) ntegratr (ntegral Alc): ekil (11.22)'de, bir integratr devresi ve Bode diyagram frekans cevab gsterilmektedir. ntegratrn k gerilimi, (11.15) olarak ifade edilmektedir. Frekans domeninde k ve giri arasndaki iliki ise,

11.29

(11.16) olarak yazlr, ki bu eitliin logaritmik tabanda karl, (11.17) eklindedir. (11.17) eitliinden grld gibi integratr kazancnn frekansla deiimi logaritmik eksen takmnda lineer olmakta ve deiimin eimi -20 dB/dec ile ifade edilmektedir. Frekans deiimindeki bu eim ifadesi, integratrn, o frekansndaki iareti zayflatmadan ve rnein 10o frekansndaki iareti ise 20dB veya 10 misli zayflatarak integre edecei anlamn tamaktadr.

ekil (11.22) ntegratr devresi ve kazancnn Bode diyagramnda deiim ekli

M) Trev Alc: ekil (ll.23)'de, trev alc devresi ve frekans cevab gsterilmektedir. Trev alc devrenin zaman ve frekans domeni cevaplar, (1118) (11.19) eklinde verilmektedir.

11.30

ekil (11.23) Trev alc devresi ve frekans cevab

N) Alak Geiren Filtre (AGF): Birinci mertebeden Alak Geiren Filtre (AGF) ve frekans cevab ekil (11.24)'de gsterilmektedir. AGF iin kazan ifadeleri, (11.20)

(11.21) olarak

yazlabilmektedir.

ekil (11 24) a) Birinci mertebeden alak geiren filtre devresi ve b) frekans cevab

11.31

(11.21) Eitliinden grlecei zere, <<O olduu alak frekanslar (geirme band) blgesinde kazan, 201og(Rf / Ri)sabit deerinde iken >>o olduu yksek frekanslar blgesinde bu sabit deerden itibaren -20dB/dec'lk eimle azalan ve bu ekliyle bir integral alc devre kazan ifadesini andran biime dnmektedir. =O iin ise kazan, geirme bandndaki deerine gre V2 kere veya -3dB kadar azalmaktadr. ekil (11.25)'de, ikinci mertebeden Sallen-Key tipi AGF devresi gsterilmektedir. Filtrenin s domeninde kazan ifadesi,

(11.22)

olarak devrenin dm denklemlerinden kolayca bulunabilmektedir. kinci mertebeden, en genel, alak geiren filtre s domeni transfer fonksiyonu ifadesi,

(11.23) biiminde iken (11.22) ve (11.23) eitliklerinde katsaylar uygun klndnda, verilen o kesim frekans, Ko geirme band kazanc ve amortisman katsays iin devrenin pasif elemanlar,

(11.24)

eitlikleri yardmyla bulunabilmektedir. Devredeki kazan katnn sonsuz kazanl olmayp Ko kazancnda olduuna dikkat edilmeli ve daha nce devresi verilen evirmeyen kuvvetlendirici olarak tasarlanmaldr. (11.24) eitlikleri, drt bilinmeyenli iki denklemin zmn vermektedir. Baka bir snrlama ve art olmadndan bilinmeyenlerden ikisi, rnein kapasite elemanlar, birbirine eit ve uygun deerde seilerek, (11.24) eitlikleri yardmyla diren deerleri bulunmaldr.

11 32

ekil (11.25) kinci mertebeden Sallen-Key tipi AGF devresi ve 0,7 iin frekans cevab

O) Yksek Geiren Filtre (YGF): Birinci mertebeden YGF devresi ve frekans cevab ekil (11.26)'da gsterilmektedir. YGF iin kazan ifadeleri, (11.25) (11.26) eklinde

yazlabilmektedir.

ekii (1126) a) Birinci mertebeden yksek geiren filtre devresi ve b) frekans cevab

11.33

ekil (11.27) kinci mertebeden Sallen-Key tipi yksek geiren filtre devresi

ek(11.27)'de, ikinci mertebeden Sallen-Key tipi yksek geiren filtre devresi gsterilmektedir. Devrenin transfer fonksiyonu ve en genel ifadesi, srasyla,

(11.27)

(11.28)

olarak verilmektedir. P) Band Geiren Filtre (BGF): ekil (11.28)'de, birinci mertebeden band geiren filtre devresi ve frekans cevab gsterilmektedir. Devrenin kazan ifadesi,

(11.29)

eklindedir. Kazan ifadesi, <<b iin YGF kazan ifadesine, >>a, iin ise AGF kazan ifadesine yaknsamaktadr.

1134

ekil (11.28) a) Birinci mertebeden band geiren filtre devresi ve b) frekans cevab

ekil (11.29) kinci mertebeden Sallen-Key tipi band geiren filtre devresi

ekil (11.29)'da ikinci mertebeden Sallen-Key tipi band geiren filtre devresi gsterilmektedir. Devrenin transfer fonksiyonu ve en genel ifadesi, srasyla,

(11.30)

11.35

(1131) olarak verilmektedir. R) entik Filtre ("Notch Filter"): entik filtre, zellikle Tp Elektroniinde, iaret zerindeki 50Hz'lik ebeke frekansl grltlerini bastrmak iin kullanlan band sndren filtre yapsnda bir filtredir. ekil (11.30)'da, byle bir entik filtre devresi ve frekans cevab gsterilmektedir. Devrenin entik frekans, (11.32) olarak hesaplanmaktadr. alnabilmektedir. fo=50Hz iin C=390pF ve R=8,16Mohm

ekil (11.30) a) entik filtre devresi ve b) frekans cevab

S) Frekans Kompanzasyon Devresi: Frekans kompanzasyonu, sistemin veya devrenin, frekans karakteristiini iyiletirmek ve kararlln arttrmak iin, frekans bandnn arttrmak ("lead" tr) veya azaltmak ("lag" tr) iin uygulanmaktadr. Devrenin frekans band arttrlmak istendiinde, devrenin frekans cevabndaki band belirleyen kutbunu yok edecek ekilde bir sfr ve daha sonra istenen frekans band iin bir kutup getirerek devreye eklentiler yaplr. ekil (11.31)'de, bu amaca ynelik "lead" tr kompanzasyon ilemine rnek olarak bir devrenin st kesim frekansn a deerinden b deerine kartmak iin devreye kaskad olarak balanan kompanzasyon devresiyle

11.36

devrelerin frekans cevaplan gsterilmektedir. ekilde, 2 nolu karakteristik kompanzasyon devresinin, 3 nolu karakteristik ise toplam devrenin frekans cevabdr. Kaskad olarak balanan devrelerin toplam frekans cevab, devrelerin frekans cevaplarnn toplam olarak Bode diyagramnda kolayca elde edilebilmektedir.

ekil (11.31) a) Frekans kompanzasyon devresi ve b) frekans cevaplan: 1) frekans cevab dzeltilecek devrenin, 2) kompanzasyon devresinin ve 3) toplam devrenin frekans cevaplar

11.5 KUVVETLENDRCLERDE GRLT AZALTMA YNTEMLER Bu Alt Bolmde, lme ve Tanlamada Sisteminde aret lemenin Yeri -n Kuvvetlendirme Alt Blmnde zetlenen grlt azaltma tedbirlerinden bazlar ekillerle daha ak olarak anlatlmaya allacaktr. a) CMRR: Fizyolojik iaretlerin kuvvetlendirilmesinde kullanlan fark kuvvetlendiricilerinde nemli bir sorun ortak modda gelen giri iaretlerinin bastrlmasdr. Fizyolojik iaretler dk genlikli (rnein EKG'de lmV ve EEG'de 50uV mertebesinde) iaretlerdir. Byle kk genlikli giri iaretleri yannda birka yz mVluk ortak mod iaretlerinin bunlarla birlikte fark kuvvetlendirici girilerine gelmesi, fark iaretlerinin, ortak mod iaretlerinden ayrlmasnn nemini vurgular. Ortak modda gelen temel iaretler 50Hz ebeke frekansl olanlardr. Bu amala dnlebilecek en basit zm yollarndan biri, biyopotansiyel kuvvetlendirici giri katlarnda Ortak aret Bastrma Oran (CMRR'si) byk olan fark kuvvetlendiricileri kullanmaktr. Yksek CMRR olmas durumunda, grlt eklindeki ortak mod iaretleri, daha zayf olarak kuvvetlendirici knda gzkecektir. yi bir fark kuvvetlendiricisinde CMRR, l00dB'in zerindedir. b) Giri empedanslarnn dengesi: ekil (11.32)'de, temsili olarak giri

11 37

katnda bulunan bir fark kuvvetlendiricisi, ortak mod gerilimi (vcm) ve girilere seri olarak bulunduu varsaylan direnlerle birlikte gsterilmektedir. Bu modelde girie seri olan ve kuvvetlendirici giri direnci durumunda olan direnler (genel olarak empedanslar), kuvvetlendirici giriinde bir kpr devresi oluturmaktadrlar. Ortak mod gerilimi, girilere seri bulunan direnlerle kuvvetlendiricinin giri direnleri arasnda blneceinden kuvvetlendirici giriinde, (11.33) fark gerilimi oluacak ve yksek kazanl fark kuvvetlendiricisi, bu grlt bileenini de kuvvetlendirecektir. Girie seri direnlerin eit (R1=R2) yaplmas durumunda bu grlt bileeni etkisiz kalacaktr.

ekil (11.32) Kuvvetlendirici giriine seti direnlerin dengesizlik etkisi

c) Kuvvetlendirici giri empedans: ekil (11.32)'deki modelde, kuvvetlendirici giri empedanslarnn girie seri direnler yannda ok byk (Ri>>R1) olmas durumunda da, R1=R2 art olmasa da, ortak mod eklindeki giri gerilimi, ka ulaamayacaktr. R,R, art, kuvvetlendirici giri direncinin kaynak direnci yannda ok byk tutulmasn veya kaynak direnci durumunda olan elektrod ve elektrod temas direnlerinin, kuvvetlendirici giri direnleri yannda ok kk tutulmasn gerektirecektir. d) Ekranlama: ekil (11.32)'de gsterilen modelde, kuvvetlendiriciyle kaynak arasndaki kablolarn uzun olmas durumunda, topraa olan kablo kaak kapasiteleri de etkili olmaya balayacak ve bu etki, kuvvetlendirici girileriyle toprak arasnda temsili kaak kapasiteleriyle gsterilebilecektir. Kablolarn ekransz olmas durumunda ise, kablolar, her trl harici grlt kaynana kar etkilenmeye ak bir durumda bulunacak ve bu durum, modelde, bu grlt

11.38

kaynaklaryla kuvvetlendirici girileri arasnda baka kaak kapasitelerinin de temsili olarak gsterilmesine neden olacaktr. ekil (U.33)'de, harici elektrik alannn kaynaa, kabloya ve kuvvetlendiriciye olan kapasitif kuplaj, temsili olarak gsterilmektedir. Gerek bu ekildeki elektrod kablosuna veya balant kablosuna olan elektrik alan kuplajn engellemek ve gerekse kablo-toprak arasndaki kaak kapasitelerinin kuvvetlendirici giri empedans dengesini bozmasnn nne gemek iin kablolarn ekranlanmas gerekecektir. Elektrik alanna kar kullanld durumda, elektrik alannn etkisi altnda kalan ekrann, grltl iaret tayan bir kaynak durumunda olmasn engellemek iin de topraklanmas gerekli olur. Topraa kaak kapasitelerinin etkileri gznne alnarak kullanldnda ise, ekran, kaak kapasitelerinin belirli deerlerde kalmasn salayan bir unsur olmaktadr. ekil (11.34)'de, balant kablosu ekranlanm olan kuvvetlendirici devresinin edeeri gsterilmektedir. Bu edeer devrede, kablolarla ekran arasndaki kapasiteler, kablo iletkenlerinin ekrana kar konumlan, kablo hareket etse bile, bozulmayacandan, bu ekilde, kaak kapasiteler kararl ve muhtemelen de eit olmu ve daha nceki maddelerde anlatlan giri empedans dengesi de korunmu olacaktr.

ekil (11.33) ebeke hattndan olan kapasitif kuplajn etkileri

ekil (11.34) a) Balant kablolarnn ekranlanmas ve b) edeer devre modeli

11 39

ekil (11.34)'deki edeer devredeki R ve C'ler arasnda R1=R2 ve C1=C2 eitliklerinin olmamas halinde devrenin fark girileri arasnda, (11.33) eitliine benzer olarak ifade edilebilen ve vcm ortak mod iaretinden kaynaklanan bir fark iareti daha oluacaktr. yle ki, artk, devrenin CMRR'si ok yksek olsa bile, devredeki dengesizliin oluturaca bu istenmeyen farksal giri iareti, gerekte alnmak istenen vi fark iaretinden ayrt edilemeyecektir. O halde, giri iaretinin, ortak moddaki iaretin bozucu etkisinden korunmas amac ile daha ayrntl nlemler alnmas gerekmektedir. Bu amala kullanlan ekran srcl ("shield driver" kullanan) bir devre yaps, ekil (11.35)'de gsterilmektedir. Bu yapda, kuvvetlendiricinin + ve girilerinde ortak olarak bulunan ortak mod iareti, birbirine eit R direnlerinden olumu ortalama alma devresinden elde edilerek bir izleyici (ortak mod srcs, "shield driver") yardmyla ekrana uygulanr. Bu ekilde, RC empedans gruplarnn giri ve k ularnda vcn ortak mod gerilimi bulunacandan, giri empedanslarnda dengesizlik olsa bile, ortak mod iaretinin, bu empedanslar zerinden blnerek girite fark grlt gerilimini -oluturmas, baka bir deyile v1v2 olmas, engellenmi olacaktr. Girite iaret zayflamasna neden olmamas iin (R >= lMohm) olmaldr.

ekil (11.35) a) Ekran srcl ekranlama devresi ve b) edeer devre modeli

Baz durumlarda, ekil (11.35)'de anlatlan ekran, harici elektrik alan etkilerinden de korumak amacyla ikinci bir ekran (ana ekran) yardmyla ekranlamak ve bu ekran da topraklamak gerekir. ekil (11.36)'da, byle bir ekranlama devresi yaps gsterilmektedir. Bu yntemde, biyoelektrik iaret kuvvetlendiricisinin giri ular ekranlanmtr. erdeki birinci ekrana, Koruma Ekran ad verilir. Bunun zerinde ise, zellikle ortak moddaki iaretleri azaltan Ana Ekran bulunmaktadr. Ana Ekran topraklanmaktadr. Bu ynteme benzer bir yap, ortak mod karmnn, bir izleyici yardmyla geri kaynana iade edilerek, geri beslemeyle, ortak mod geriliminin

11.40

kuvvetlendirici kndaki etkisinin azaltld, Sa Bacak Srcs ("drivenright-leg") sistemidir. Elektrokardiyogram aretlerinin llmesi Blmnde ayrntl olarak ele alnan bu sistem, giri iaretinin ortak moddaki iaretin bozucu etkisinden korunmas yannda hastann izolasyonunu da salamaktadr.

ekil (11.36) Koruma ekranl devre

e) Magnetik alan: Kuvvetlendirici ve kaynak arasndaki balant kablosu, ortamdaki magnetik alann halkalayaca ekilde bir evrim oluturuyorsa, bu evrimde akan im ortak mod akm, kuvvetlendirici giriinde bir fark iareti meydana getirecek ve bir grlt geriliminin olumasna neden olacaktr. Bu eit grltden kurtulmak iin, nlem olarak, ekil (11.37)'de gsterildii gibi, kablolar birbirine burularak magnetik alann grecei alan daraltlmaldr. Ayrca, devre tasarmlarnda gerekletirilen baskl devrelerde de magnetik alan kuplaj salayacak toprak evrimlerinin olmamasna dikkat edilmelidir. Devre girilerinde magnetik alan ekranlamas kullanlacaksa, ekranlama iin, magnetik geirgenlii ok yksek malzemeler, rnein trafo sac tercih edilmelidir.

ekil (11 37) a) Kablolar evrim oluturuyor ve b) burulmu durumda iken magnetik alann etkisi

11 41

f) Elektrik alan: ekil (11.33)'de gsterilen elektrik alan kuplajn engellemek iin daha nceki admlarda da belirtildii gibi, balant kablolarn ekranlamak gerekecektir. Devre elemanlarn ekranlamak iin ise iletkenlii yksek olan malzemeler, ucuz olmas nedeniyle balar levhalar, tercih edilmelidir. ebeke kaynandan, kaak kapasiteler zerinden gelen kaak akmlar, kaynak tarafndaki RT topraklama direnci zerinde bir vcm, ortak mod iareti oluturacaklardr. RT direnci kk seildii taktirde, bu ortak mod gerilimi de kk olacaktr. Ancak bu direncin deeri, Elektriksel Emniyet asndan (bir kaza durumda hasta zerine gelecek yksek gerilimin, bu diren zerinden ve dolaysyla topraklad hasta zerinden aktaca akmn, hasta iin tehlikeli olabilecek deerlere kmasn engellemek iin) fazla kk seilemeyecektir. Bunun yerine, hastann emniyetli ekilde kk direnle topraklanmasn salayan ve zellikle Elektrokardiyografik iaretlerin alglanmasnda kullanlan Sa Bacak Srcs devresi kullanma yoluna gidilmektedir. g) Toprak evrimleri: Tehis ve tedavi srasnda, hastaya, birden fazla tp cihaz balanm olabilir. Bunlardan biri elektrokardiografi cihaz, dieri rnein bir basn lm dzeni olabilir. Hastaya bal cihazlar, ya bu cihazlarn g kablolar zerinden ebeke hattyla birlikte gelen toprak noktasna veya ayr bir kablo zerinden civarda bulunan bir toprak balantsna balanarak topraklanrlar. Bu topraklama srasnda, ekil (11.38)'de gsterildii gibi bir toprak evriminin nasl olutuunu inceleyelim. Her iki cihazn toprak elektrodlar, ekil (11.38.a)'da gsterildii gibi hastaya balanm ve bu elektrodlar, oda ierisindeki farkl topraklar zerinden topraklanm olsun. Eer B toprann gerilimi, A'nnkinden biraz fazla ise hasta zerinden bir akm akacaktr. Bu akm, elektriksel emniyet bakmndan hasta iin tehlikeli boyutlarda olabilmekte ve hasta zerinde vAB ortak mod potansiyelini ortaya karabilmektedir. Akmn

ekil (11.38) a) Toprak evriminin olumas ve b) tek nokta topraklamas

11.42

akt yol, toprak evrimi olarak isimlendirilir. Bu evrime, bir magnetik akm kple olacak olursa, ortak mod gerilimi daha byk deerlere kabilecektir. Ayrca, cihazlardan birinin toprak hatt koptuunda, o cihazn toprak akm, dier cihazn toprak hattndan ve dolaysyla hasta zerinden akacandan tehlike daha da byyecektir. Bu evrimin ortadan kaldrlmas gereklidir. ekil (11.38.b)'de evrimin nasl yok edildii gsterilmitir. Cihazlardan birinin topra, dierinin topraklama noktasna balanarak tek toprak noktas kullanlacak olursa bu sorunlar ortadan kalkacaktr. h) Elektronik Devre Tasarmnda Baskl Devre Dzenlemesi: ekil (11.39a)'da, tasarlanan devre elemanlarnn mterek toprak hattn kullanmas durumu gsterilmektedir. Burada, rnek olarak, Kuv.2 elemann referans olarak alalm. Bu kuvvetlendiriciden nceki Kuv.l'in toprak akmnn, ortak toprak hattndan akarken oluturduu R,ITl gerilimi, Kuv.2'nin toprak potansiyelini, besleme kayna toprak potansiyelinden farkl bir potansiyele getirmektedir. Benzer ekilde, Kuv.2'den sonra gelen elemanlarn akmlar da Kuv.2'nin toprak potansiyelini, (R1+R2)(IT3+IT4+...+ITn) kadar arttracaktr. Gerek IT1 ve gerekse IT3, It4, ..,ITn toprak akmlarnn grltl olmas durumunda Kuv.2 kndaki iaret, bu akmlarla orantl ortak mod ve fark gerilimlerinden etkilenecektir. Bunun nne gemek iin, ekil (11.39.b)'de gsterilen tek nokta topra uygulamas gerekletirilmelidir. Bu durumda, elemanlarn toprak akmlar, dier elemanlarn toprak potansiyelini etkilemeyecektir. Bu durum zellikle, analog ve saysal devre topraklarn ayrarak, analog devre elemanlarnn, grltl saysal devre elemanlar toprak akmlarndan etkilenmesini nlemede ok nemlidir. Grlt oluumunu engellemede dier nemli bir unsur, genellikle her elemann besleme kaynana giden ularn, elemana en yakn yerden bir kapasite eleman ("bypass capacitance", topraklama kapasitesi) ile topraa balamaktr. Genellikle grlt azaltmada uygulanan yntemlerden biri de, hemen hemen her kuvvetlendiriciyi bir alak geiren filtre tarznda gereklemektir.

ekil (t 1.39) a) ortak toprak hatt ve b) tek nokta topra uygulamalar

11.43

Tek nokta topraklamasnn yaplmad yerlerde ortak toprak hatt, toprak direncini azaltacak ekilde, mmkn mertebe kaln yaplmaldr. Ancak, fazla geni bir topraklama hatt alan, d ortama kar grlt kuplajnda istenmeden kusurlu bir durum ortaya karr. Bunun nne gemek ve geni topraklama yzeylerinde oluacak evrim akmlarn nlemek zere geni yzeyli toprak hatt dantelli olarak (bu alan iinde birbirini apraz olarak kesen ince bakr yollar eklinde) yaplmaya allr. Tek nokta topraklamas yaplamad durumlarda dikkat edilmesi gereken durumlardan biri de, devrenin girii ile kndaki elemanlarn toprak hattna balanmalar srasnda, zerinden iaret akm akan geni toprak evrimlerinin oluumuna engel olmaktr. Giri katlan izole yapldnda (izole edilmi kaynaktan beslendiinde), grltye ok ak olan giri katlarnn kla byle bir toprak evrimine girmesi engellenmi olur. Endktif grlt kuplajn nlemek iin, devre zerinde, elemanlara ait iaret ve iaret dn hatlarnn da bir evrim oluturmamas gerekir. Bunun iin, ok katmanl baskl devre kullanarak, katmanlardan birini srf iaret dn hatlarna ayrmaldr. Bu durumda dn hattnn, dn katmannda, mmkn mertebe iaret hattna yakn olacak ekilde gerekletirilmesi, geni iaretiaret dn hatt evrimlerinin olumasn engelleyecektir. ekil (11.40)'da, dn karman kullanmann mmkn olmad durumda, iaret-iaret dn hatt evrim alannn, endktif kuplaj nlemek amacyla, nasl azaltlaca ematik olarak gsterilmektedir. aret tayan hatlarn da, aralarndaki kapasitif kuplajn azaltlabilmesi iin, birbirine paralel gtrlmemesi gerekir. Bu tedbir alnamyorsa, mmknse, bu iaret hatlar arasna, ekranlama grevi grecek olan ve dn akm tamayan bir toprak hatt bulundurulmaldr.

ekil (11.40) a) deal olmayan ve b) ideal toprak dn uygulamalar

11.44

arete grlt karmn nlemenin bir yolu olarak, ekil (11.41)'de, dk genlikli iaretlerin uyguland kuvvetlendirici girilerinin, koruma halkalar("guarded ring") ile yakndaki yksek gerilimli noktalardan gelecek olan kaak akmlarna kar nasl korunduu gsterilmitir.

ekil (11.41) Koruma halkasnn, a) baskl devre zerinde, b) evirmeyen kuvvetlendiricide ve c) eviricide uygulan

ekil (11.42)'de, bir giri kat kuvvetlendiricisi zerinde, grltye kar alnan tedbirlerden biri olarak, ekranlamann ("shielding") nasl yaplaca basitletirilmi olarak gsterilmektedir. Ekranlama yapmak iin, grltye kar hassas olan zellikle giri katlarnn etraf bakr yol ile evrilir ve bu yol uygun bir noktadan topraklanr. Gerektiinde, bu katlarn zerinde, uygun bacak uzantlar ile bu ekran hattna balanan iletken yzeyler de ekran olarak kullanlmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken husus, ekran hattndan, bir evrim eklinde, elemanlarn toprak akmlarnn akmasn nleyici her trl tedbirin alnmasdr. Bu tedbirlerden birisi, ekran halkasnn tek noktadan, grltsz devre toprana balanmasdr. u da unutulmamaldr ki, hi ekranlama yapmamak, uygun olmayan bir ekranlama yapmaktan daha iyidir. Aslnda, hi grlt olmamas durumu, grlt olup da onu yoketme abalaryla elde edilen grlt temizleme durumundan daha iyidir.

ekil (11.42) Basitletirilmi devre ekranlamas ematik gsterimi

11.45

11.6 MKROLEMCLER VE MKRODENETLEYCLER Mikroilemciler, ikili say sistemine gre ilem ve kontrol yapabilen tmleik elemanlardr. Bir mikroilemcinin temel yapsn, ilemlerin organizasyonunu salayan Merkezi lem Birimi (MB, "CPU"), zerinde ilem yaplabilen zel bellek gzleri (zel ktkler, "register") ve akmlatr (A kt), Aritmetik (toplama, karma) ve Lojik (AND, OR) ve Kontrol ilemlerini gerekletiren Aritmetik Lojik Birimi (ALB, "ALU") tekil eder. Mikroilemcinin d birimlerle olan bilgi alveriini salayan Giri-k Birimi (G/, "PIO"), iinde verilerin ve iletim programlarnn sakl olduu bellek elemanlar (RAM, ROM EPROM), mikroilemcinin alma admlan ve senkronizasyonunda gerekli olan saat darbelerini sayan saat osilatr, olaylar, daha dorusu olaylar temsil eden darbeleri sayan ve d ortam zamanlama ilemlerinde kullanlan Sayc-Zamanlayc Birimi (S/Z, "CTC", "Counter/Timer"), adresleme ilemlerinde kullanlan kod zcler ("decoder") ve benzeri yardmc devre elemanlar, mikroilemcinin evre Birimlerini olutururlar. Bellek elemanlar, genelde D Birimlerden saylr. Mikroilemci, evre Birimleri ve D Birimlerden olan Tu Takm ve Gsterici birimlerinden oluan sisteme Mikrobilgisayar("P") ad verilmektedir. Son yllarda, retici firmalar, tmleiklii arttrarak, evre Birimlerinin byk bir ksmn mikroilemci ile ayn entegre zerinde gerekleyerek Mikrodenetleyici ad altnda kullanma sunmulardr. Bu ekilde, birok devrenin baskl devre zerinde kaplayaca alan azaltlm ve mikroilemcili devre tasarm kolaylam olmaktadr. ekil (11.43)'de, basitletirilmi mikroilemci yaps ve evre Birimi olarak Bellek ve Giri-k Birimine olan balants gsterilmektedir.

ekil (11.43) Mikroilemci ve evre Birimlerle balants

11.46

Giri/k Birimi (PIO, "Parallel Input-Output"), bilgisayarn d evre ile alveriini salar. Bu birim yardmyla mikroilemci, tu takmndan gelen iaretleri alr, adres, komut ve verileri gstergesine aktarr, teyp, disk gibi ek belleklerden bilgi alr ya da verir, kna bal elektronik daktilo ya da yazcya k bilgilerini gnderir, ka bal A/D (Analog-Dijital) eviriciden bilgi alr veya D/A eviriciye (DAC, "Dijital to Analog Converter") bilgi verir ve dier bilgisayarlardan (veya ilemcilerden) bilgi alr ve/veya verir, ka bal motor ve benzeri kontrol dzenlerine kontrol iaretlerini gnderir veya bu dzenlerden gerekli bilgiler alr. Saat osilatr, zamanlamay (), CPU ile evre birimleri (PIO, CTC) ve hatta d birimler arasndaki senkronizasyonu salar. Bellek; mikrobilgisayarn kullanc tarafndan kolayca kullanlabilmesi iin gerekli olan rutin (allm) ilemlerin yaplmasn salayan program (monitr program, iletim program) ieren, ierii kullanc tarafndan deitirilemeyen ve yapmc tarafndan sistemle (mikrobilgisayarla) birlikte verilen ROM ("Read Only Memory", Salt Oku Bellek), ieriinin program gelitirmek amacyla kullanc tarafndan sk sk deitirilmesinde ve veri depolanmasnda kullanlan RAM ("Random Acsess Memory", Yaz-Oku Bellek) ve ierii ultraviyole k ile silinip tekrar programlanabilen EPROM ("Erasable Programmable Read Only "Memory") elemanlarndan oluur. Bilgisayarn besleme kayna gerilimi kesildiinde, bu belleklerin iinde, yalnz RAM'da yazl olanlar silinir, dierleri silinmez. Ayrca CPU iinde kontrollarn yaplabilmesi iin durum bilgilerinin (bayraklarn) ve aritmetik ve lojik ilem sonularnn sakland baz hafza gzleri (zel ktkler) de vardr ki bunlardan aritmetik ve lojik ilemler iin kullanlanna Akmlatr(A kt) ad verilir. Bu ktklerin, mikrobilgisayarn ilevini yrtmesi srasnda olduka nemli grevleri vardr. Mikrobilgisayarlar, bilgileri dijital (saysal) formda alr, iler ve gnderir. Bu formun temelinde, tm deerleri 0 ve l'lerle gsteren ikili say sistemi vardr. kili say sistemindeki her dijit (rakam) veya hane, bit olarak bilinir. Bitler yanyana gelerek bir gurup olutururlar. lemlerin alnp ilenmesi bu guruplar aracl ile olur ki bunlara kelime ("word") ad verilir. Bilgisayarlar ou zaman kelime uzunluklar ile tannrlar. Bilgileri 16 bit'lik kelimeler olarak ileyen bir mikrobilgisayar iin 16 bitliktir denir. 8 bit'lik kelimeye zel olarak bayt("byte") ad verilir. Bir bayt'lk bilgi 00'dan FF'e kadar deer alabilmektedir. Burada F, her bayt'n drt bit'lik ksmnn tm bit'lerinin 1 olduu sayya kar der ki bu ondalk (decimal) olarak 24-l=15 demektir (F111115). Bu ekli ile ikili ("binary") kodlu saylar, ondalk say dzenine daha rahat evrilebilen ve onaltlk ("hexadecimal") say dzeni ad verilen dzende yazlm olurlar. Buna gre ikili kodlu say dzeninde 9'dan sonra gelen saylar srasyla A, B, C, D, E ve F olmaktadr. 8 bitlik bir mikrobilgisayarda veri alma ve gnderme ilemi 8 bitlik veri yolu ("data bus")

11 47

zerinden yaplr. Bilgisayarlarn bellek kapasiteleri de yerine getirecei grevler iin nemli olur. Buraya kadar anlatlanlardan 8 bitlik bir makinada bellek gzlerinin ("memory location") normalde 1 bayt'lk olduu, yani 8 bit'lik bir bilgiyi saklayabildikleri sonucu kmaktadr. Genellikle mikroilemciler (FFFF 2" 65536 64 K) farkl bellek gzne eriebilmekte iseler de (adres yollan 16 bit'lik ise de) tm sistemin kapasitesini, kullanlan bellek elemanlar belirler. Bellek elemanlarnn says arttka mikrobilgisayarn bellek kapasitesi de artar Yalnz burada sz konusu edilmesi gereken bellek elemanlar, program ve veri yazlmna elverili olan RAM elemanlardr. ROM ve EPROM'larn bu kapasitenin hesaplanmasnda katklar yoktur. rnein 1 adet 6116 entegre devresi (RAM) kullanan bir bilgisayar iin bu kapasite (211 2048 2 K) kadardr. Ya da bu durumdaki mikrobilgisayarn "2 kilobayt'lk (2K) bellei vardr" denir ki burada kapasitenin 2048 gzden ve her gzn de 8 bit'ten (1 bayt'tan) olutuu dnlr. Yani bu bilgisayarn ikili olarak yazlp okunabilecei 2048x8 = 16384 bellek hcresi mevcuttur. A) Z80 Mikroilemcisi: ekil (11.44)'de, ZILOG Firmasnn rn olan Z80 mikroilemcisinin, CTC ve PIO evre Birimleriyle olan balants gsterilmektedir. Mikroilemcinin 16 bit'lik adres yolu (adress bus) A0'dan A15'e kadar isimlendirilmi bitler ile temsil edilir. 8 bit'lik veri yolunda ise D0'dan D7'ye kadar isimlendirilmi bitler bulunur. Bu bitler iinde D0 (ondalk say sistemindeki arl 2=l'dir) en az anlaml biti, D7 ise (ondalk say sistemindeki arl 27=128'dir) en ok anlaml biti oluturur. Adres yolunda A0-A7 bitleri, G/ birimi ve sayc (Timer/Counter) gibi zel elemanlar adreslemede kullanlr. Adres yolu, mikroilemciden darya doru tek yndedir. Bu durum, adresleme ileminin sadece mikroilemci tarafndan yaplacan gsterir. Veri yolu ise durumlu ("tn-state") olup iki ynldr. durum, Lojik 0 (L0), Lojik 1 (Ll) ve elektriksel olarak yksek empedans (TRS) durumlarna kar gelir. Bu durumlu almada, mikroilemciden dar bilginin gnderilecei (yazma yaplaca, WRITEWR) veya mikroilemciye dardan bilginin gelecei (okuma yaplaca, READRD) durumlaryla karlalr. Eer mikroilemci yazma yapyorsa bellek alma klarndan ("Memory Operation") WR k LO olur. WR'nin zerine izilen izgi (WR) bu anlam tar. Yani, szkonusu k, bu izgi ile temsil edilen L0 konumunda ise, szkonusu i yaplm ya da szkonusu bacak grevini grm (aktif duruma gelmi) olur. Buna, L0 iken aktif ad verilir. Eer mikroilemci okuma yapacaksa, tri-state L0'da aktif olan RD k bu sefer L0 olur.

11.48

ekil (11 .44) CTC ve PIO evre Birimlerinin Z80-CPU'ya balan

Mikroilemci, gerek okuma ve gerekse yazma yaparken MREQ kn, adres yolunun geerli adresi bulundurduunu d ortama bildirmek zere L0 yapar. 10RQ k ise benzer ekilde sadece zel adresler adreslendiinde (A0-A7 adres bitleri geerli zel adresi gsterdiinde) kullanlr. Buradan kan sonu; nce adres yolu bilgisi CPU tarafndan hazrlanr, adres hazrlama ilemi tamamlandktan sonra bunu d ortama bildirmek zere MREQ veya duruma gre IORQ klar aktif duruma getirilir. Daha soma veri yolundaki bilgilerin hazr olduu durum szkonusudur ve bu bilgilerin ileme konmas iin duruma gre RD ya da WR k aktif duruma getirilir. RESET girii, L0 iken aktif olup, CPUyu balang durumuna getirmek (sfrlamak, reset konumuna getirmek) amacyla kullanlr. CPU'ya gerilim verilir verilmez bu giri belirli bir sre L0'da tutulur. Bylece CPU yeni grevine balarken hereyi ile hazr duruma getirilmi olur. Mikroilemciye yaptrlacak iler, kendi dilinde (makina dili) bir komut

11.49

eklinde yazlmla kendisine bildirilir. Bu komutlar 1, 2, 3, ve 4 bayt'lk olmaktadr. Komutun ilk veya ilk iki bayr yaplacak ii (komut kodu), operand adn alan geri kalan baytlar ise adres ve/veya verileri oluturur. Komut kodunun okunmas, zlmesi (deerlendirilmesi, "decode") ve ileme sokulmas (yrtlmesi, "operate") zaman olarak M, makina sresini ("M, cycle") oluturur. CPU, bu sreyi evre birimlere, M1 kn aktif yaparak (LO0yaparak) bildirir. RESET girii LO yapldnda CPU, ilemlere balamak iin hazrland ilk balang konumuna getirilir; tm k kontrol iaretleri aktif olmayan konuma, adres ve veri yollan yksek empedans konumuna ve baz zel ktklerin (1 bayt'lk) ierii 00 durumuna getirilir ve kesme ilemleri sona erdirilir. WAIT girii, yava alan evre birimlerinin ilemlerini bitirene kadar CPUnun herhangi bir i yapmadan bekletilmesi ve HALT k ise zellikle kesme ilemlerinde yazalm yolu ile HALT komutu geldiinde CPUnun hi bir i yapmadan kesme bekler duruma getirilmesi ve bu durumun evre birimlerine bildirilmesi iin kullanlrlar. Kesme ilemi (ki NMI ve INT girileri ile CPU'ya bildirilir), mikroilemcinin, yapt normal ilemleri brakarak, daha nce bu kesme iaretleri geldiinde CPUnun ne yapaca belirlenen, ncelik ve nem tayan zel almalar iin kullanlr. girii, daha nce bildirildii gibi zamanlama ve evre birimlerle senkronizasyon ilemi iin saat girii olarak kullanlr. GND, kaynan ve mikroilemcinin referans saylan ucudur. G/ Birimi (PIO) olarak Intel Firmasnn 8255 eleman seilmitir. PlO'nun veri yoluna bal olan ve ekil (11.44)'de gsterilen veri giriindeki ift ynl byk ok, elemann bu okun bulunduu blgedeki bacaklarnn (8 bit olarak) giri ya da k ynnde altrlabilecei ya da mikroilemcinin bu ular okuyabilecei ya da yazabilecei anlamna gelir. Mikroilemcinin okuma yapabilmesi iin PlO'nun RD giriini, yazma yapabilmesi iin de WR giriini canlandrmas gerekir. Ele alnan PIO elemannn knda, giri/k yaplabilecei Ver bayt'lk port'u veya iskelesi (PA, PB ve PC) bulunmaktadr. D birimler bu portlara baldr. Bu portlardan hangisinin PIO zerinden veri yoluna bal olaca port adresi ile seilir. Port adresleri, 1 bayt'lk zel PIO adresinin en kk anlaml AO ve Al bitleri yardmyla olur. Tablo (11.l)'de, AO ve Al'in eitli lojik konumlan iin bu adreslerin nereye ait olduu gsterilmitir. Ancak, bu adreslemenin geerli olabilmesi iin, portlar tayan elemann (krmn, ipin veya burada PlO'nun) seilmi olmas ve bunun iin de CS ("chip select") giriinin aktif durumda (L0'da) olmas gerekir. PlO'nun

11.50

seimi, AO ve Al bitlerinin dnda kalan A2 -A7 bitleri yardmyla adreslenen kod zc (74138, dekoder, "decoder") araclyla olur.
Tablo (11.1) Port adresleme tablosu (CS-LO)

Al 0 0 1 1

AO 0 1 0 1

-> Port A adresi -> Port B adresi -> Port C adresi -> Port kontrol adresi (WR iin geerli)

Kod zc (74138), uygun adres bitlerinin bal olduu Gl, G2A ve G2B krmk seim (CS) girileri yardmyla seilir. 74138 eleman, bitlik giri bilgisini zerek bu bitin belirledii say ile seilen (LO veya L yaplan ki L1 de burada H ile temsil edilmektedir) sekiz ka sahiptir. Bu elemann giri/k doruluk tablosu Tablo (11.2)'de verilmitir. Bu tabloya gre rnein CBA girileri lojik olarak 011 (veya LHH) olduunda bu elemann Y3 k L yaplarak seilmi olur. Ancak bu tablonun geerli olabilmesi iin 74138 elemannn G2A, G2B ve Gl girileri ile seilmi olmas yani, G1-L1 , G2A-L0 , G2B-L0 olmas gerekir.
Tablo (11.2) 74138 kod zc doruluk tablosu (Gl-Ll , G2A-L0 , G2B-L0)

11.51

imdi evre birimi olarak kullanlan sayc (Counter/Timer Circuit->CTC) elemannn (Z80-CTC'nin) yapsn inceleyelim. ekil (11.44)'deki emada, kabaca bacak balantlar gsterilen bu elemann veri yolu (D0-D7), iki ynl ve "tri-state"dir. CTC elemannn fonksiyonunu yapabilmesi iin bu elemann CE ("chip enable") girii yardm ile seilmi olmas gerekir. CTC elemannda drt bamsz sayc eleman (veya drt sayc kanal; Ch0, Ch1, Ch2 ve Ch3) mevcuttur. Programlama srasnda adreslemelerin (hangi sayc elemann kullanldnn) CSO ve CS1 girileri yardm ile nasl yaplaca, Tablo (11.3)'de gsterilmitir.
Tablo (11.3) CTC adresleme tablosu (CE-L0)

CS1 (Al) ChO Chl Ch2 Ch3 0 0 1 1

CSO (AO) 0 1 0 1

Sayclarn dardan saat girii (external clock) ald bir CLK/TRG girii ile bir k (ZC/TO k) vardr. Ancak Ch3 byle bir ka sahip deildir. EEI, IEO ve IN'T giri/klar kesme ilemi iin kullanldndan burada bahsedilmeyecektir. imdi de buraya kadar elde edilen bilgilerden Z80 CTC, 8255 (PIO) ve 74138 (kod zc) elemanlarnn balanarak, ekil (11.44)'de gsterilen bir evre birim kartnn nasl oluturulduuna bakalm. Bu balantda Z80-CTC'nin tm (D0-D7) veri ular ile 8255'in tm (D0-D7) veri ular direkt olarak CPLTnun veri yoluna baldr. CTC kontrol girilerinden M1 , IORQ , RD ve INT ile PIO kontrol girilerinden RD ve WR ular direkt olarak CPU'ya baldr. PlO'nun port giri/klar ile CTC'nin CLC giri ve TO klar d birimlere (kontrol edilecek olan veya kontrol iareti reten birimlere) baldr. Geriye, adreslemeler iin 74138 ile olan balantlar ve RESET iaretinin uygulan kalmaktadr. Bu balant iin eer bir snrlama szkonusu deilse 74138'in Y0 k ile PIO, Y1 k ile CTC seilir olsun. Bunun iin Y1 k

11.52

CTC'nin CE giriine ve Y0 k PlO'nun CT giriine direkt olarak balanr. nk Y klar, aktif iken L olan klardr. 74138in Y1 knn L olmas iin CBA girilerinin LLH olmas ve Y0 knn L olmas iin ise CBA girilerinin LLL olmas gerekir. A2, A3 ve A4 bitleri sras ile A, B ve C girilerine balanmtr. Bu durumda l'er bayt'lk zel adresleme ilemi iin geri kalan A5, A6 ve A7 bitlerinin de bu seimde grevi olmaldr. A5, A6 ve A7 bitlerinin nn de 1 olduu durum iin bu iki elemandan biri veya baka bir deyile 74138 eleman seilebilsin. Bu durumda zel adres seimi doruluk tablosu Tablo (11.4)'deki gibi olacaktr.

Tablo (114) zel adres seimi doruluk tablosu (X "0 veya 1 olabilir")

Tablo (11.1) ve Tablo (11.3)'de verilen evre birimlerine ait adresleme tablosu ve Tablo (11.4)'de verilen zel adres seimi doruluk tablosu birlerilirse PIO ve CTC elemanlarnn port ve kanal adresleri Tablo (11.5)'de gsterildii gibi elde edilir.

Tablo (11.5) PIO ve CTC port ve kanal adresleri

PIO EO: PA port adresi El: PB port adresi E2: PC port adresi E3: PIO kontrol adresi E4: E5: E6: E7:

CTC ChO adresi Chl adresi Ch2 adresi Ch3 adresi

CTC veya PIO seiminde adresin geerli adres olabilmesi (yani bu 1 bayt'lk adreslerin, bellek adresleri deil de evre birimi adresleri olduunun belirlenmesi ve bildirilmesi) iin CPU'nun IORQ knn L olmas ve bunun 74138 eleman seimi iin de geerli olmas iin IORQ'nun Gl veya G2

11.53

girilerinden birisine, rnein G24'ya, bal olmas gerekir. ekil (11.44)'deki devre emasna gre A5 biti L1'de aktif olan G1 giriine bal olduundan, L1 seviyesinde olmaldr. Geriye kalan A6 ve A7 bitleri NAND eleman zerinden 74138'in G2B giriine bal olduundan, A6 ve A7 birlikte L1 olmaldr. Burada tutulan yol, devre emas verildiinde adreslerin nasl olacan gstermektedir. Bunun tersi olduunda, yani Tablo (11.5)'deki evre Birimi adresleri verildiinde, buradan devre emasna da gemek mmkndr.

Tablo (11.6) PIO Kontrol Kelimesi (Control Word) ve Tanmlama Format

11.54

imdi de bu evre birimi kart ve mikroilemci yardm ile evre Birimi elemanlarnn (PIO olarak 8255 ve CTC eleman olarak da Z80-CTC elemanlarnn) nasl programlandn grelim. 8255'in alma modu vardr; Mode 0, Mode 1 ve Mode 2. Bu almada, herhangi bir portun herhangi bir ucunun giri ya da k ve k seilenlerinin ise L veya H yaplabilecei mod olan Mode 0 (0 modu), basit mod olarak yaygn ekilce kullanlmaktadr. Tablo (11 6)'da, PIO mod seimine bal olarak hangi portlann giri, hangilerinin k seileceinin gstergesi olan Kontrol Kelimesi (kelime bitlerinin neleri kontrol ettii) verilmitir. Yazlmda nce Kontrol Kelimesi verilerek, hangi portlarn giri, hangilerinin k olarak seilecei ve alma modu belirlenir (k olarak seilen portlara ait bitler L0, giri olarak seilen portlara ait olanlar Ll yaplr). Bu kelimenin Kontrol Kelimesi olduunu belirtmek iin ise D7 biti Ll yaplmaldr. A portu giri ve B portu k seildiinde, Kontrol Kelimesi iin D7-l; D6D5-->00 (grup A iin mode 0); D4->1 (port A giri), D2-->0 (grup B iin mode 0); Dl-->0 (port B k) ve dier bitler keyfi (x) olmaldr. Keyfi bitler L0 seilirse Kontrol Kelimesi; D7-D0 - 1 0 0 1 0 0 0 0 (veya onaltlk dzende 90 H) olarak seilmelidir. Bu kelime (90H), program balangcnda, hazrlk ilemleri iin, PIO elemannn kontrol adresine (rnein Tablo (11.5)'de verilen E3 adresine) yazlmaldr. Bu hazrlk ileminden sonra program ak iinde istenilen yerde, giri olarak seilen portlar okunur veya k olan portlara gerekli bilgiler yazlabilir. rnein port B (PB) klarnn seviye seimi iin, B portunun adresi olan El adresine L0 yaplmak istenen bitler iin 0 ve Ll yaplmak istenen bitler iin 1 yazlr. rnein, PB5 bit k Ll ve dier bit klar L0 yaplmak istenirse El adresine 0 0 1 0 0 0 0 0 yani 20H yazlmaldr. Burada, H; "hexadecimal", onaltlk taban anlamndadr. PIO programlandktan sonra CTC elemannn nasl programlanacan grelim. CTC eleman Kontrol Kelimesi Tablo (11.7)'de verilmitir.

Tablo (11.7) CTC Kanal Kontrol Kelimesi

11.55

ekil (U.44)'de gsterilen Z80-CTC elemanndaki kanallar, CLK girilerine dardan uygulanan iaretleri sayan sayc durumunda iken "counter(sayc)", bu elemann 15 no'lu bacana bal iaretini sayan sayc durumunda iken ise "Tner (zamanlayc)" modunda alr. rnek olarak, "counter" modu kullanldnda (yani CTC'nin Chl saycsnn CLK1 giriine bal olan harici osilatrn elektrik darbelerini sayma modu kullanldnda), CTC kontrol kelimesinin alaca durumu inceleyelim. Kesmeli alma yaplmayacandan D7->L0, "counter" modu seimi iin D6->L1 yaplmaldr. D5 ve D3 bitleri, "tner" modunda alma iin geerli olup L0 veya Ll yaplabilir; burada L0 durumu seilebilir. D4 biti, saylan iaretin alalan kenarnda m (negatif eim), yoksa ykselen kenarnda m (pozitif eim) sayclarn geri sayacan belirler. Bu almada her iki durumdan biri, rnein D4-L0, seilebilir. D2->L1 yaplnca bir sonraki komut ile, seilen kanala yazlan say o saycnn sayma kapasitesini belirlemi (kanal bu say ile yklenmi) olur. D2->L0 iin ise kanala eski yklenmi saynn geerli olduu (ykleme yaplmayaca), program ile CTC'ye bildirilmi olur. D1->L1 iin sz konusu kanal (yani kontrol kelimesinin yazld kanal) saymay durdurur. Normal almada D1->L0 olmaldr. O halde kanal Kontrol Kelimesi: D7-D0 - 0 1 0 0 0 1 0 1 (veya 45 H) olacaktr. Bu kelime, programlanacak kanal olan Chlin adresine (E5'e) yazlacaktr. imdi de programlamada kullanlan ve kullanc iin makina diline gre daha anlalr durumda olan "Assembler" Dili'ni gzden geirelim. LD x,y : YKLE komutudur. x'e aktarlr anlamndadr. Burada x, ktk (register) isimleri (A,B,C,D,E,H,L,IX,IY) olabildii gibi, bellek gz adresleri de olabilir (bu durumda x says parantez iine alnr), y Bir baytlk (veya zel olarak iki baytlk) say olabildii gibi, ktk isimleri (parantez iinde olduu zaman ktkte yazl olan adresteki bellek gz ierii anlalr) de olabilir. Bir bellee direkt olarak bir sayy yazmak mmkn deildir. Bu durumda nce A ktne yazlr ve sonra ikinci bir komutla A'nn ierii, istenen bellek gzne aktarlr. rnein, LD A,50H : Hexadecimal 50 says A ktne aktarlacak (A<-50) veya yklenecek anlamn tar. OUT (x), A : A kt ierii, adresi x olarak verilen evre birimine aktarlr. x, 1 baytlktr. IN A, (x) : Adresi x olarak verilen evre birimi ierii, A ktne aktarlr. CP x : x kt ierii (veya says) A kt ierii ile karlatrlr. Karlatrma sonucuna gre, daha sonra gelen komutun belirledii adrese gidilir.

11.56

B) 8031 Mikrodenetleyicisi: Mikrodenetleyiciler veya baka adyla mikrokontrolrler ("microcontrollers"), mikroilemcilerin, baz evre Birimlerini de iinde bulunduran ekilleri olarak kabaca tanmlanabilirler. Gelimi olanlarda sahip olmas istenen birimler, sistem programlarnn yer alaca EPROM, eitli parametre ve deikenlerin deerlerinin saklanaca RAM, mikroilemcinin d dnya ile iletiim kurabilecei ve ilem sonularnn saysal olarak d ortama aktarlaca ve d ortamdan bilgi alaca Giri-k arabirimleri (SIO, Seri Giri-k ve PIO, Paralel Giri-k Birimleri), otomatik sayma ve zamanlama ilemlerinin yaplaca Zamanlayc-Sayc (CTC) Birimleri, Direkt Bellek Eriim (DMA) Birimleri ve Analog-Dijital (A/D) ve Dijital-Analog (D/A) evirici elemanlardr. Btn bu birimleri bnyesinde topluyor olmas, mikroilemcilerle gerekletirilen sistemlerin, kk boyutlu olmasn ve maliyetlerinin ve grltlerinin az olmasn salamaktadr, rnek olarak ele alman, ntel MCS-51 ailesinin ROMsuz yesi olan 8031 mikrodenetleyicisinin sahip olduu belli bal Birim ve zellikler aadaki gibidir - 8 bitlik, +5 V'luk kaynak gerilimiyle alan CPU, - 8 bitlik akmlatr (A kt) ve 8 bitlik yardmc akmlatr (B kt), - Herbiri 8 adet 8 bitlik kte sahip 4 ktk bankas (toplam 32 ktk), - 64Kbaythk program ve harici adresleme imkan, - Dorudan bit ve/veya bayt adresleme yetenei, - Geniletilmi Boolean (Lojik) ilem yapma yetenei, - ikili veya onlu say tabannda aritmetik ilem yetenei, - Donanmla gerekletirilen arpma/blme yapabilme, - 128 bayt RAM, - 4 adet 8 bitlik, ift ynl, birbirinden bamsz adreslenebilir PIO, - 2 adet, ok fonksiyonlu, 16 bittik CTC, - Ayn anda hem veri alma, hem de gnderme yapabilen SIO veya UART, - G harcamas az olan skunet ("idle") modunda alma olana, - 6 kaynakl, 5 vektrl ve 2 ncelik seviyeli kesme ("interrupt") yaps. mimari yaps ekil (11.45)'de gsterilen 803 1'in, klasik mikroilemcilerde olduu gibi birbirinden ayr adres ve veri yollar bulunmamakta, elemann snrl saydaki bacaklarnn daha farkl ve ok amalarla kullanma imkan verecek ekilde, adres yolunun dk anlaml bayt (AO, A1.....A7 bitleri) ile veri yolunun bitleri (DO, D1,...,D7) zaman paylaml ("time-sharing") olarak almaktadr. Adres yolu ile ortak olarak veri yoluna ayrlm olan port, P0 portudur. Bu nedenle P0 portunun Giri-k portu olarak kullanlmas elverili deildir. P2 portunun baz bitleri de adres yolunun st bitleri iin giri-k ilevine ortak olarak kullanlmaktadr.

11.57

ekil (11.45) 8031 Mikrodenetley icisinin basitletirilmi i yaps

Tablo (118) 8031'in P3 portuna ilikin ikinci fonksiyonlar

11.58

Tablo (11 8)'de, giri-k port pini olmas zellii yannda, P3 pinlerinin ikinci fonksiyonlar gsterilmektedir. Giri-k portu olarak Pl portunu kullanmak en elverilisi olmaktadr. ekil (11.46)'da, 803 Tin, iinde iletim program veya zel alma programnn bulunduu EPROM a balants gsterilmektedir. 8031 'in EA ("external access") baca topraa balanarak elemann, tm harici adreslere erimesi salanm olur. 8031'in PSEN ("program store enable") k ise EPROMun krmk seim girii olan OE bacana baldr. 803l'e harici RAM balantsnda EPROM balantsna benzer bir yap kullanlr. Ancak burada, makinann PSEN k yerine, WR ve RD klar kullanlr ve bunlar sras ile RAM'n WE ve OE girilerine balanr.

ekil (11.46) 80l'in EPROM balants

8031'in, ou mikroilemciler gibi, RESET sonrasnda ilk gidecei EPROM adresi OOOOHdr. 8031'de 5 kesme kayna mevcuttur; bunlar srasyla, INT0 (Harici Kesme 0), INT1 (Harici Kesme 1), TF0 (Zamanlayc 0), TFl (Zamanlayc 1) ve RI VEYA TI (Seri Port Kesmesi) olarak isimlendirilmektedir. EPROMda ilk kesme adresi (harici kesmelerden INT0 adresi) 0003H olup, sonra gelen kesmeler 8 baytlk aralklarla birbirlerini izlerler. Kesme geldiinde kalkan (Ll olan) kesme bayraklar, ilgili Kesme Hizmet Programlarnn banda yazlmla sfrlanmaldr. Her kesme kayna, ilgili kontrol biti araclyla bamsz olarak izinlenebilir ("enable" edilebilir) veya yasaklanabilir ("disable" edilebilir). lgili ktklerde gzken ve kesme reten tm bitler yazlmla kurulabilir (set edilebilir) veya sfrlanabilir (L0 yaplabilir, resetlenebilir).

11.59

Eer RAM bellei olarak 128 bayt yeterli oluyorsa, bu durumda dardan RAM balants yapmaya gerek kalmaz. Dahili RAM alannn en dk adresleri olan 00-1F arasnda, herbiri 8'er bayt olan ve R0,R1,R2,R3,R4,R5,R6 ve R7 isimlerini alan ktkleri (saklayclar) bulunan 4 ktk bankas ("register bank") bulunur (toplam 32 bayt). Veri alannda, sonra gelen 20-2F adres aralnda, bit bit adreslenebilen 128 genel amal bit (veya 16 baytlk blge) mevcuttur. 30-7F adresleri aras, genel amal kullanma ynelik RAM alandr (toplam 80 bayt). 803l'in zel Fonksiyon Ktkleri (SFR, "Status Function Registers") ve bu ktklerin (saklayclarn, kaydedicilerin) zellikleri aada belirtildii gibi zetlenebilmektedir (keli parantez iindeki saylar ktk adreslerini gsterir): - Akmlatr(A kt, ACC, [E0]): ou ilemlerin zerinde yapld ktktr. - B kt [FO]: Genel amal kullanma ynelik, akmlatre yardmc bir ktktr. arpma ve blme ilemlerinde akmlatre destek olur. - Program Durum Kt ('Program Status Word\ PSW, [D0]): Program durum bilgisini (elde vb.) ieren ktktr. - Yn Gstergesi ("Stack Pointer", SP, [81]): zellikle kesmeli almalarda, PUSH ve CALL komutlarnn iletilmesinden nce otomatik olarak ierii artarak, programdan ayrlmadan nce programla ilgili tm gerekli ktk ve durum bilgilerini saklar. Geri, ana programa dnldnde ise, program ile ilgili bilgileri yerlerine verir. - Veri Gstergesi ("Data Pointer", DPTR, [82] ve ]83]): zellikle RAM alanna eriirken, 16 bitlik adreslemelerde kullanlan bir ktktr. 8'er bit iki ktk imi gibi de kullanlabilmektedir. - Zamanlayc Ktkleri, [8C], [8A], [8D] ve [8B]: TH0-TL0 ve TH1-TL l ktk iftleri srasyla, Zamanlayc/Sayc 0 ve Zamanlayc/Sayc l'e (Z/S l'e) ilikin 16 bitlik ktklerdir. - Kontrol Ktkleri: IP [B8] (Kesme ncelii Kt, "Interrupt Priority Register"), EE [A8] (Kesme zni Kt, "Interrupt Enable Reg."), TMOD [89] (Zamanlayc/Sayc Mod Kt, "Timer/Counter Mode Reg."), TCON [88] (Zamanlayc/Sayc Kontrol Kt, "Timer/Counter Control Reg."), SCON [98] (Seri Port Kontrol Kt, "Serial Port Control Reg.") ve PCON [87] (G Kontrol Kt, "Power Control Reg.") ktkleri, kesme sistemi, Zamanlayc/Sayc ve Seri Port mod almalarnda kullanlan kontrol ve durum bitlerini (kesme bayraklarn) ierirler. - Porflar [80], [90], [AO] ve [B0[: 8'er bitlik drt Giri-k portu, PortO, Portl ,Port2 ve Port3 de zel adrese sahip ktklerden saylabilmektedir.

11.60

Zamanlayc/Sayc'larn Mod0, Mod1 Mod2 vc Mod3 olmak zere belli bal drt alma modu bulunmaktadr. Zamanlayc/Sayc 0'n (Z/S 0'n) Mod0'da almasn gsterir fonksiyonel blok ema ekil (11.47)'de rnek olarak gsterilmektedir. Zamanlayc/Sayc Mod seimi ise TMOD ktne yazlan bilgi araclyla yaplmaktadr. Tablo (11.9)'da, TMOD'un ierii gsterilmektedir.

ekil (11.47) Zamanlayc/Sayc 0 Mod0 alma modunda Zamanlayc/Sayc i yaps Tablo(11.9) TMOD (Zamanlayc/Sayc Mod Saklaycs)

11.61

Zamanlayc 0 ve Zamanlayc 1 iin geerli olan drt moddan istenilenler, TMOD saklaycsnn iindeki kontrol bitleri yardmyla seilebilmektedir. Mod0, Modl ve Mod2, her iki zamanlayc iin ayn zelliklere sahip iken, Mod3 farkldr. Gerek Zamanlayc ve gerekse Sayc, giriine verilen darbelerle ileri ynde saymaktadrlar. Mod0'da, Zamanlayc, 5 bitlik bir n blcs olan toplam 13 bitlik bir Zamanlayc/Sayc gibi alr. x, Zamanlayc numarasn gstermek zere, ele alman Zamanlaycnn TMOD saklaycsndaki GATE biti 1 iken ve TRx Zamanlayc alma kontrol biti TCON saklaycsnda yazlmla 1 yaplmsa, INTx kesme girii, Zamanlaycnn almasn kontrol eden eleman durumunda olur. GATE = 0 ise, Zamanlaycnn alp durmas sadece yazlmla TRx bitine verilmi olur. Zamanlayc ileri ynde saydnda FF'den 00'a geerken TFx kesme bayra kalkar (aktif olur). Tablo (ll.l0)'da, TCON saklaycsnn ierii gsterilmektedir. TCON, kesmeli almalar ve/veya TR kontrol iin kullanlmaktadr.

Tablo (1110) TCON (Zamanlayc/Sayc Kontrol Saklaycs

TF1

TR1

TF0

TR0 IE1

IT1

IE0

IT0

TF1: Zamanlayc 1 tama bayra TR1: Zamanlayc 1 kontrol biti, yazlmla al/dur kontrol TF0: Zamanlayc 0 tama bayra TR0: Zamanlayc 0 kontrol biti, yazlmla al/dur kontrol

IE1: Kesme 1 Kenar bayra. Harici kesme kenarnn deteksiyonu IT1: Kesme 1 Tip kontrol bayra, yazlmla kenar seimkontrolu IE0: Kesme 0 Kenar bayra. IT0: Kesme 1 Tip kontrol bayra

Kesme iin kullanlan donanm tr temel kaynaklar, d kesme girileri olan INT0 ve INT0'dir. Bu giriler, TCON saklaycsndaki IEO ve IE1 bayraklarn (bitlerini) etkiler. Zamanlayc/Sayclarn FF'den 00'a geerken kesme retmeleri mmkndr ve bu durumda da TCON'daki TFO ve TF1 bayraklar etkilenmektedir. Bunlarn yannda SCON saklaycsndaki Rl ve Tl bayraklarn etkileyen seri port da kesme retebilmektedir. Kesme iin kullanlan kaynaklar ve kesme geldiinde ana programdan ayrlarak gidilen kesme vektr

11.62

adresleri, ncelik ("priority") srasna gre, Tablo (11.1 l)'de, kesme kontrol iin kullanlan Kesme zni Saklaycs (IER, [A8]) ierii ise Tablo (11.12)'de gsterilmektedir. u da unutulmamaldr ki, kesme reten btn bayraklar, yazlmla da, sanki donanm etkisi olmu gibi kaldrlp (birlenip, kurulup) indirilebilmektedir (sfrlanabilmektedir, temizlenebilmektedir).
Tablo (11.11) Kesme kaynaklar ve vektr adresleri (ncelik srasna gre)

Tablo (11.12) Kesme zni Saklaycs (IER) ierii

imdi de, yazlmda gerekli olan baz adresleme modlarn gzden geirelim, rneklerde kullanlan MOV komutu AKTAR (YKLE, sadan sola doru) anlamn tamaktadr. Dolaysz (Direkt) adresleme: 8 bitlik adres alan kullanlr. Bu nedenle, zel adresler (SFR adresleri, [128-255]) ve i veri RAM adresleri [0-127], bu modda kullanlmaktadr. MOV A, direkt ...... (direkt olarak zel adres ieriini Akmlatre aktarr). MOV A, 80 ......... (P0 portundaki bir baytlk veri A'ya aktarlr). MOV A, P0.......... (P0 portundaki bir baytlk veri A'ya aktarlr). MOV C, P1.3 ....... (Pl portunun 3. biri Cye (elde'y.) aktarlr). MOV A, R6 ..........(Seilen Saklayc bankasnn R6 saklayc ierii A'ya aktarlr).

11.63

Dolayl (ndirekt) adresleme: Bu adreslemede, Program Durum Belirticisinde (PSVV, 'Program Status Word", [DO]) bulunan RSO ve RS1 bitleriyle seilen saklayc bankasnn RO veye Rl saklaycs ile Yn Gstericisi (SP) zerinden 8 bitlik i veya d RAM adreslerine eriilebilir. 16 bitlik d adreslere ise DPTR (Veri Gstergesi, "Data Pointer") zerinden eriilmektedir. MOV A, @ DPTR (DPTR'nin gsterdii adresteki veri A'ya aktarlr). MOV A,@ Ri ..(8 bitlik i RAM adresindeki veriye RO veya Rl zerinden eriilir). Kaydedici adreslemesi: ki baytlk komutun son biti, seilen saklayc bankasndaki Rn, (n = 0,1,2,...,7) saklayclarnn adreslerini gstermektedir. MOV Rn, A ..... (A ieriini Rn'e aktarr). MOV Rn,dir..... (direkt olarak zel adres ieriini Rn'e aktarr). Dorudan ("Immadiate") veriye ulama: leme girecek sabit say, komutun ilem kodundan ("opcode") sonra gelen bir veya iki baytnda yer alr. MOV A, #100 ..(A'ya 100 ondalk says hemen aktarlr). MOV A, # data (8 bitlik veri A'ya aktarlr). ndeksli adresleme: Program belleinde yer alan bir tablo biiminde dzenlenmi veri deikenlerini akmlatre aktarmak iin kullanlr. Bu adreslemeyle sadece program hafzasna eriilebilir ve sadece okuma yaplabilir. DPTR veya Program Sayc (PC), indekslemede temel (taban) adresi gsterir. A'da ise kayma veya teleme miktar vardr. Benzeri bir yntemle, programda koulsuz bir dallanma yapmak mmkndr. MOV A,@ A+DPTR (A ierii DPTR ieriiyle toplanarak geerli adres bulunur). 8031'de kullanlan dier komutlar ise ksaca aadaki gibidir: ADD A, Rn ...(Rn ierii A'ya eklenir). SUBB A,Rn ..(A ieriinden Rn ierii kartlr). INC A ..........(A ierii 1 arttrlr) MUL AB...... (A ile B arplr). DIV AB ........(A, B ile blnr, kalan B'de saklanr). ANL A,Rn ....(bit bit, A ile Rn, AND ilemine sokulur). CLR A ......... ( A sfrlanr) XCH A,Rn ....(A ile Rn ierikleri yer deitirilir). SETB C ...... (C = 1 yaplr). JC rel .......... (C = 1 ise bal olarak dallandrlr). RET ............ (altprogramdan DN). RETI (kesme altprogramndan anaprograma DN)

11.64

DJNZ Rn,rel dallandrlr).

(Rn saklaycs ierii 1 azaltlr ve sonu sfr deilse

ekil (11.48) Zamanlayc 0 yardmyla kare dalga retme program ak diyagram

Zamanlayc 0 yardmyla, Pl .0 port pininden kare dalga k iaretini elde edecek programn ak diyagram, yazlma rnek olmak zere, ekil (11.48)'de gsterilmektedir. Program, kesmeli olarak altrlmaktadr. Programn aklama yaplarak Assembler Dili ile yazlm ekli aadaki gibidir. Programda kullanlan saylar, onaltlk tabanda ("hexadecimal") verilmektedir. Programda E0 adresindeki CIKIS olarak isimlendirilen veri, her kesme geldiinde evrii alnarak deitirilmekte ve sonra gene kolay hatrlanmak zere PORT_CIKIS olarak isimlendirilen P1.0 port pininden d ortama aktarlarak, her seferinde, kesmelerle lojik seviyesi deien kare dalga k iareti elde edilmektedir. imdilik CEVRIM dngs iinde ana program, gerekli olmadndan veya ana programlk baka bir i olmadndan, konmamtr. CIKIS BIT E0 PORT_CIKIS BIT Pl.0 seilmi). (lk koullamalar. Pl.0 port k olarak

11.65

ORG 0000 JMP ANA_PRGRAM ORG 000B

(Program balangc olarak kullanlan Eprom balang adresi 0000'dr) (Kesme vektr adresi olarak TF0 yani Z/SO'a zg vektr adresi seilmitir) (Zamanlayc 0 yklenir)

MOV TL0,# - 05 MOV TH0,# - AO CPL CDCIS (CIKIS biti, br faz elde etmek iin evrilir) MOV P0RT_CDC1S, CIKIS (CDCIS biti Port kna aktarlr) RETI (Kesmeden ana programa dnlr) ANA_PROGRAM: MOVTMOD, #01 MOV E, # 82 MOV TL0,# - 05 MOV TH0,# - AO SETB TR0 CEVRIM: JMP CEVRIM END

(TMOD koullamas, Zamanlayc 0 ve Modl) (IER koullamas, EA=1, ET0=1, Z/SO'a izin) (Zamanlayc 0 yklenir) (Zamanlayc 0 altrlr)

(Kesme beklemek iin dngye girilir) (Bu komut, her program sonunda mutlaka bulunmaldr)

Gnmzde, hemen her konuda bilgisayarlarn yaygn ekilde kullanlmas, bilgisayarlarla iletiimi nemli bir konu haline getirmitir. Bilgisayarlarla iletiim, seri ve paralel kanallar kullanlarak salanmaktadr. Seri iletiim sistemi, paralel iletiim sistemine gre daha yava, fakat daha ucuzdur ve uzak mesafeler iin kullanlmaktadr. Mikrobilgisayar kontrolunda Analog Dijital evirici (ADC) yardmyla saysala evrilen analog iaretler, mikrobilgisayarn (mikroilemci veya mikrodenetleyicinin) seri kanal (RXD giri ve TXD k bacaklar), kiisel bilgisayarn (PC'nin) RS-232 sistemiyle balantl olarak PC'ye aktarlabilmektedir. Bu balant iin seviye telemesi, yani +5V seviyesinin +10V'a ve OV seviyesinin de -l0V'a getirilmesi gerekir. Bu da MC1488 ve MC1489 tmdevreleri yardmyla yaplabilmektedir.

11.66

11.7 ANALOG SAYISAL EVRCLER (ADC) Analog iaretlerin saysal ilemciler tarafndan ilenebilecei saysal iaretlere evrilmesinde kullanlan Analog-Saysal (Analog-Dijital) eviricilerin, ksaca ADC'lerin, iki nemli zellii, hz ve saysal kndaki bit saysdr. ADC'ler, seri ve paralel olma zelliklerine gre de gruplanabilirler. Genelde ADC seiminde tercih edilen, yksek hz (ksa evirme sresi) ve yksek bit (yksek rezolsyon) olmaktadr. Tp Elektroniinde 30us veya daha yksek evirme sreli ADC'ler kullanlabilmektedir. ekil (11.49)'da, 8 bitlik bir paralel ADC'nin genel yaps gsterilmektedir. ADC'lerin analog girileri genel olarak, fark girii eklindedir. Giri dinamiini belirleyen bir de referans analog girii (Vref/2) mevcuttur. Saysala evrilen bilgiler, veri yolu zerinden Ei-skma ("Hand-shake") ad ile bilinen belli bir protokol ile mikrobilgisayara aktarlabilmektedir. Bu protokolde nce, mikroilemci, ADC'ye (ADC'nin BALA giriine) BALA komutunu gnderir. ADC, giriindeki analog bilgiyi saysala evirmesi iin geen evirme sresi sonunda, HAZIR isimli bacandan mikroilemciye, HAZIR iaretini gnderir. Bu iaret genelde, mikroilemcinin seilen kesme girilerinden birine verilebilmektedir. Mikroilemci, kesme giriine gelen bu iaretten etkilenerek hemen yapmakta olduu ana ii brakp Veri toplama kesme altprogramna giderek ADC'de hazr olan bilgiyi okumak zere ADC'nin AKTAR bacana AKTAR iaretini gnderir. Bylece aamada, analog iaret mikroilemciye saysal olarak aktarlm olur. ADC'lerin analog ve saysal ksmlarnn topraklan gerek grlty nlemek ve gerekse her iki taraf arasnda belli bir yaltm salamak iin ayr tutulmaktadr.

ekil (11.49) Genel bir paralel ADC'nin bacak fonksiyonlar

11 67

ekil (11.50)'de rnek olarak seilen ADC0804 elemannn bacak fonksiyonlar gsterilmektedir. Seilen eleman, 8 bitlik, evirme sresi lOOus olan paralel bir ADC'dir. 5V'luk besleme gerilimi ile ve mikroilemcilerle uyumlu olarak almaktadr. Analog giri iareti fark iareti eklinde uygulanmayacaksa, Vin(-) girii, maksimum k dinamii iin, analog giri iaretinin minimum deerine eit deerde, Vref/2 girii ise iaretin maksimum ve minimum deerleri arasndaki farkn yansna eit deerde olan kararl gerilim kaynaklarna balanmaldr. rnein, analog iaretin minimum deeri OV ve maksimum deeri +5V ise, Vin(-) girii, analog topraa, Vref/2 girii ise 2,5 V'luk kararl bir gerilim kaynana balanmaldr. LM336 referans diyodu bu amala kullanlabilmektedir. Analog giri iareti, elemann Vin(+) giriine uygulanmaktadr. Elemann kontrol giri-klarndaki iaretlerin, evirme ilemi uasnda zamanla deiim ekilleri, ekil (11. 51) ve ekil (11.52)'de gsterilmektedir. ekil (11.51)'de gsterilen ADC-YAZMA (WR) periyodu, El-skma protokolnn BALA safhasn oluturmaktadr. ADC evirme ilemini bitirir bitirmez INT kn canlandrr (Lojik 0 yapar). Bu k kesme olarak alglayan mikroilemci, ADC'nin uygun bacaklarna, ekil (11.52)'de gsterilen ADC-OKUMA (RD) periyoduna uygun tarzda iaretler gndererek, ADC knda belli sre kadar hazr duran saysal bilgiyi okur. OKUMA periyodu sonunda ADC'nin INT k tekrar Lojik l'e ekilir.

ekil (11.50) ADC0S04 elemannn basitletirilmi bacak fonksiyonlar

11.68

ekil (11.51) ADC0804'n YAZMA (WR) per.yodu zamanlama taretleri

ekil (11.52) ADC0804'n OKUMA (RD) periyodu zamanlama iaretleri

ekil (11.53) ADC0804 adreslemesi

11.69

ekil (11.53)'de, ADC'nin adreslemesi gsterilmektedir. ADC, 11.6 Mikroilemciler ve Mikrodenetleyiciler Altblmnde anlatlan zel adres ile adreslenebilen evre birimi elemanlarndan olup, adresi, 74138 kod zc eleman yardmyla mikroilemci tararndan seilebilmektedir. ekilde aynca gsterilen adresleme tablosundan grlecei zere, kod zc km belirleyen ve elemann A,B.C girilerine bal olan A6,A5 ve A4 bitlerinin nn de 1 olduu durumda 74138'in aktif 0 olan Y7 k, ADC'yi adresleyen (ADC'nin CS giriini canlandran) k olsun. Bu durumda ADC'nin adresi, ADC adresleme tablosunda 1111 0000 ikili ("binary") sayma karlk olan F0 onaltlk ("hexadecimal) says olacaktr. Bylece, Z80 "assembler" dilinde OUT (FO), A komutu, ADC'nin hem WR ve hem de CS girilerini canlandrarak BALA fazn balatm olur. ekil (11.53)'de, ADC'nin INT k, mikroilemcinin kesme giriine balanmayp bir tampon eleman ("buffer") zerinden veri yolunun DO hattna balanmtr. Normalde, veri yolu kullanlmadnda, yani veri yolu ile ilgili bir komut icra edilmediinde (veri okuma yada yazma ilemi yaplmadnda) veri yolu yaltmdadr ("tri-state" durumundadr). INT knn veri yolu zerinden sorgulanmasn salayan tampon eleman da, giriindeki INT bilgisini, kendisi adreslendiinde, daha dorusu kendisi zerinden okuma yapldnda, veri yoluna aktarmakta, bunun dnda veri yolunu yklememektedir. Adres kod zcnn Y6 k da tampon elemannn kontrol giriine bal olduundan, tampon adresi E0 olarak belirlenmi olur. Bu durumda, HAZIR fazndaki mikroilemci komutu IN A, (E0) olacaktr. Mikroilemcinin, OKUMA faznda, ADC'nin RD ve CS girilerini ayn anda canlandrabilmesi iin, ADC'ye sanki bir bilgi gnderiyormu gibi IN A, (F0) komutunu icra etmesi gerekmektedir. O halde, ekil (11.53)'de basitletirilmi donanm verilen ADC iin, Z80 mikroilemcisinin kontrolunda ADC evirme program rnei aadaki gibi olacaktr: OUT (F0),A ...(ADC BALA faz, WR ve CS canlandrmas) IN A,(E0).......(EB ve Tampon devre canlandrlr, INT sorgulanr) BIT 0,A .........(D0 biti okunur. evirme ilemi tamamsa D0 = 0'dr) JR NZ.LOOP ..(D0 0 ise INT sorgulamas yeniden yaplr) IN A,(F0) ....... (evirme tamamsa ADC okunur, OKUMA faz)

LOOP

Geici olarak A saklaycsna okunan say, daha sonra, kalc olarak saklanmak zere seilen adreslere aktarlabilecektir. Bylece, ADC eleman ile, giri iaretine ait veriler toplanm ve bir bellek blmnde saklanm olur.

11.70

11.8 BYOLOJK ARETLERN SAYISAL LENMES 11.2 lme ve Tanlama Sisteminde aret lemenin Yeri Altblmnde de ilendii gibi, genel iaret ilemenin saysal ksmn saysal filtreler, veri azaltma, amaca ynelik saysal iaret ileme, baka domenlere olan dnmler, modelleme ve snflama oluturmaktadr. Saysal iaret ileme, gerek zaman ("on line" veya "real time") ve gerek olmayan zaman ("offline") almas olarak iki ekilde gerekletirilebilmektedir. Gerek zaman almasnda, mikroilemci ve Analog-Saysal evirici yardmyla saysala evrilen iaret, annda ileme sokulmaktadr. Gerek olmayan zaman almasnda ise toplanarak bir veri dosyasna veya veri deposuna atlan bilgilerin iaret toplandktan soma ilenmesi szkonusu olur. A) Saysal Filtreler Saysal filtreler, zaman domeninde i gren yaplar olmalarna karn, tasarmlar frekans domeninde gerekletirilir. Frekans domeni dnmlerinde Laplace ve z dnm teknikleri kullanlr ve tasarm s-dzlemi ve z-dzleminde gerekletirilir. Filtreler, allan domendeki k ve giri fonksiyonlarnn oranlan olarak verilen H(z) [veya H(s)] transfer fonksiyonlar ile temsil edilmektedir. Transfer fonksiyonundaki fonksiyon parametreleri (katsaylar), istenen filtrenin cinsine ve derecesine gre, tasarmla, uygun olarak seilmektedir. Hereyden nce saysal filtrelerden beklenen, kararl olmas ve iaretin distorsiyona uratlmadan ilemden geirilebilmesi iin filtre transfer fonksiyonu faz cevabnn frekansa gre lineer olmasdr. Saysal filtrelerin hzl bir ekilde fonksiyonlarn yapabilmeleri ve mikroilemci uygulamalarnda gerek zamanda alabilmeleri iin filtre katsaylarnn tam say olmas gerekmektedir. Bu artlan salayan filtrelerin z domenindeki tasarmlan u ekilde yaplr: a) Sfr ve kutuplar z dzlemindeki birim ember zerinde katl veya katsz olmal (kutuplar z=0 noktasnda olabilir), b) Sfr ve kutuplar reel Re{z} eksenine gre simetrik olmal, c) Sfr ve kutuplarn says eit olmal. ekil (11.54)'de, lineer faz cevapl olma zelliine sahip Alak Geiren, Yksek Geiren ve Band Geiren Filtrelerin z domeni ve frekans domeni karakteristikleri gsterilmektedir. a) AGF Tasannu: Lineer faz cevapl olma zelliine sahip bir alak geiren filtrenin (AGF'nin) z dnemi ve frekans dnemi gsterilimi ekil (11.54a)'daki gibidir. Bu ekle gre, AGF transfer fonksiyonu, l kat saysn veya filtre mertebesini, Y(z) filtre kn ve X(z) filtre giri fonksiyonunu gstermek zere,

11.71

ekil (11.54) Lineer faz cevapl saysal filtre karakteristikleri; a) Alak Geiren Filtre, b) Yksek geiren Filtre, c) Band Geiren Filtre

11.72

(11.34) eklindedir. Sfrlar, z=l noktasndan balamak zere, birim ember zerinde k eit aralkla yerletirilmitir. Kutuplar z=l noktasnda ve z=0 noktasndadr. z=l noktasnda eit sayda sfr ve kutup bulunduundan, =0 yada doru gerilime kar den bu noktada zayflama yoktur ve kazanc l'dir. =0'dan sonraki ember zerindeki ilk sfr noktas, filtrenin kazancnn sfr olduu ilk frekans noktas olup filtrenin ke frekansn belirlemektedir. Gerekte ise ke frekans, =0 ile 0 arasnda kazancn 3dB dt veya %70 orannda azald noktadaki frekans olmaktadr. Bu nedenle 0 frekans gerek ke frekans olmayp, nominal ke frekans olarak isimlendirilmektedir. z dzleminde =2n noktas, rnekleme frekansna (0'ye), = noktas ise wnyq=0/2 artn salayan Nyquist frekansna kar der. Nyquist kriterine gre frekans karakteristiini, bu frekansa kadar olan blge iinde dnmek gerekir. Bu durumda filtrenin nominal ke frekans, O = / 2 olarak hesaplanabilecektir. k katsays da, AGF tasarmnda, k=/O (1136) (11.35)

olarak hesaplanmaktadr. (11.34) eitliinin co frekans domenindeki karl, T rnekleme periyodu olmak zere, z = ejwT (11-37) dnm ile elde edilir. 1. mertebeden ( l =l) AGF karakteristii rnek olarak ele alndnda, (11.34) eitlii, (11.38) olacak ve, x{n-l) =z-1 .x{n) z dnm notasyonu kullanldnda, ayrk zaman ifadesi, y(n) . (1-z-1) =x(n) (1-z-k) y(n) =y(n-l) +x(n) -x{n-k) (11.40) (11.39)

11.73

olarak elde edilecektir. Bu durumda (11.40) eitlii, filtre knn, eski giri ve klar cinsinden ardl olarak hesaplanabilecei eitlii vermektedir. 4. mertebeden (J=4) AGF transfer fonksiyonu ise, (11.41) eklinde olup, filtrenin zaman serileri cinsinden ifadesi,

(11.42)

olarak elde edilecektir.

ekil (11.55) Lineer faz cevapl AGF. a) giri ve b) k iaretleri (fo = 50Hz)

11.74

rnek olarak f=lKHz rnekleme frekans olmak zere, 1. mertebeden alak geiren filtrenin fo=100Hz nominal ke frekansna sahip olmas isteniyorsa, (11.36) eitlii yardmyla, =2f alnmak zere, k=f/fo=1000/100=10 seilmesi gerekir. k=10 iin (11.40) eitlii, y(n)=y(n-l) +x{n) -x(n-10) (11-43)

ekline gelir. (11.43) eitliinden grld gibi, filtre k deeri hesabnda katsaylar tamsaydr (bu rnekte +1 veya -1 gibi deerler elde edilmitir) ve hzl hesap yapmaya uygundur. ekil (11.55.a ve b)'de, zerine 50 Hz ve yksek frekansl grltler binmi olan EKG iareti ile fo=50Hz alnarak tasarlanm lineer faz cevapl AGF k grlmektedir. b) YGF tasannu: AGF tasarmna benzer bir tasarm olup, ekil (11.54.b)'de gsterildii gibi ember zerindeki kutup, =, z=-l veya =nyq olduu noktadadr. alma frekans blgesinin st snn olan bu noktadaki kazan, sfr zerine kutup getirilerek en yksek deeri olan l'e karlmtr. Bu durumda YGF'nin filtre transfer fonksiyonu, en genel olarak,

ekil (1156) Lineer faz cevapl YGF a) giri ve b) k iaretleri (fo=100Hz)

11.75

(11.44)

biimindedir. ekil (11.56b)'de, ekil (11.56a)'daki grltl EKG iaretinin, fo=100Hz iin YGF kn gstermektedir. YGF knda, filtre giri iaretinde bulunan doru gerilim bileeninin bulunmad grlmektedir. d) BGF Tasannu: ekil (11.54c)'de gsterildii gibi, ember zerindeki kutuplar, z=l noktasna en yakn sfrlarn zerine getirilmitir. Bu nedenle filtrenin kazanc, geirme band merkez frekans olan 0 iin l'dir ve transfer fonksiyonu,

(11.45)

ekil (11 57) Lineer faz cevapl BGF giri ve k iaretleri (fo=20Hz)

11.76

biimindedir. BGF'nin geirme band merkez frekans 0=/T olarak hesaplanr. ekil (11 57)'de fo=20Hz (=0T=2.20.10-3=4.20.l0-2 ve l =l iin filtre cevab k grlmektedir. Bu frekans QRS kompleksi merkez frekansna yakn olduundan filtre knda QRS iaretinin belirginlemekte olduu grlmektedir. d) BSF tasannu: Darbandl band sndren filtre karakteristiine sahiptir ve z dzlemindeki sfr kutup yerleimi, ekil (11.58)'de gsterilmektedir. Dar bandl BSF, entik Filtre ("notch Biter") olarak da isimlendirilir. Bu ekilde entik filtrenin transfer fonksiyonu, (11.45) eitliinin elde edilmesinde tutulan yol gznne alnarak, (11.46) biimindedir. Filtrenin sndrme band zayflatmasn c=a/b oran ve filtrenin band geniliini ise B=b/T oran belirlemektedir. entik filtrenin sndrme band frekans 0=/T eitlii ile hesaplanr. Genelde byle bir entik filtre, iaretteki 50 Hz'lik ebeke frekansl grltleri yok etmek iin tasarlanmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken ey, a,b ve cosa gibi terimlerin tam say olamaydr. Bu ise, tam say aritmetii ile ilem yapan mikroilemcili entik filtre almalar iin pek uygun olmamaktadr. Benzer durum, band geiren filtreler iin de sz konusu olmaktadr.

ekil (11.58) entik filtrenin z domeni ve frekans domenindeki karakteristikleri

11.77

T=l/f=lms ve fo=50Hz iin =oT=2.foT=2.50.10-3=0,l. c=0,01 ve B=10Hz iin b=B.T=10..10-3=10-2 ve a=bc=10-2..l0-2=10-1 olup, 0=1 iin transfer fonksiyonu,

(11.47)

eklinde elde edilir. Burada dikkat edilmesi gereken ey, filtre katsaylarnn tamsay olarak elde edilemediidir. ekil (11.59)'da, grltl EKG iaretinin byle bir entik filtre kndaki deiimi grlmektedir. Filtre kndaki iarette, 50Hz'lik grlt bileenlerinin tamamen ortadan kalkt ve fakat daha yksek frekansl (muhtemelen kaslardan alglanan elektromiyogram)

ekil (11.59) Lineer faz cevapl entik filtre giri ve k iaretleri (fo=50Hz)

11.78

grltlerinin temizlenemedii grlmektedir. entik filtre k iareti, daha sonra, ke frekans 200 Hz gibi yksek seilen bir AGF'den geirilerek, bu grltlerden de kurtulmak mmkndr. e) Adaptif filtreler Filtreler (szgeler), iaret/grlt (S/N) orann iyiletirecek (arttracak) ekilde ileme sokulurlar. Adaptif filtreler, verilen performans indeksini en uygun duruma getirecek ekilde, parametrelerini gelen iarete gre adapte ederek filtreleme ilemini yerine getirirler. Ancak bu filtreler, renme ve adaptasyon iin bir balang periyodu gerektirirler. Bu periyot (zaman aral) iinde performans tatmin edici deildir. Adaptif filtrede kullanlan performans indeksi, en az ortalama karesel hata (LMS, 'least mean square error") algoritmasdr. LMS algoritmas, kriteri optimumlatrarak parametreleri hesaplayan bir mekanizmadr. Adaptif grlt yokedici ("adaptive noise canceler", ANC): ekil (11.60)'da, adaptif grlt yokedici yaps grlmektedir. Bu yapda, saysal iaretler ile alldndan, ardl ("recursive", rekursif, zyineleyici) ilemler kullanlr. Filtrenin d primer (ilksel, birincil) girii, grlt (n) ile karm iareti (s) temsil eder (d=s+n). Filtrenin n giriine (referans girii) mmkn olduu kadar, iinde iaret bulundurmayan, fakat primer giriteki iarete karm olan grlt ile ilikili (korele) olan grlt iareti verilmelidir. Filtre parametrelerini, w1 w2,...wn arpanlar tekil eder. Bu ekli ile filtre n. mertebedendir. Kullanlan LMS algoritmasnda filtre arlklar, j zaman gstermek zere, bir sonraki adm iin, (11.48) olarak hesaplanmaktadr. (11.48) eitliinde kullanlan vektrler,

(11.49) eklindedir. Bu filtre ile, wj vektr, filtre k j'nin karesel ortalamas minimum olacak ekilde belirlenir. Bunun iin ise, (11.50) eklindeki birletirici kndaki iaret (yani grltnn kestirilen deeri), primer

11.79

ekil (11.60) Adaptif grlt yokedici (ANC)

giriteki sadece grlt bileeni ile ilikili olmak durumundadr. deal durumda n= n dir. Bu durumda filtre k (iaretin kestirilen veya beklenen deeri olarak),
(11.51) olmu, yani kestirilen deer, iaretin gerek deerine eit olmu olacaktr. ekil (11.61)'de, w arlklarndan herhangi birisinin deiimi ile karesel hatann nasl deiebilecei temsili olarak gsterilmektedir. Filtrenin grevi, bu karesel hatay minimum yapacak optimum arlklar (wopt) bulmak olmaktadr. ekil (11.61)'deki erinin V ile gsterilen erimi ne kadar bykse, w'nin deeri, optimum deerinden o kadar uzak demektir ve w'nin yeni deeri bulunurken w'da bu eim ile orantl miktar kadar deiiklik yapmak gerekir. O halde w vektr,

11.80

ekil (11.61) Karesel hatann w arl ile deiimi

(11.52) eklinde gncellenecektir. Burada , algoritmann optimum noktaya yaklam hzn ve kararlln kontrol eden kazan sabitidir, gereinden byk seilirse, optimum noktaya gre w'nn yeni deeri, sadan sola veya soldan saa geer (atlan admlar ok byk olmu olur) ve sistem kararsz bir durumda bulunur, ok kk olursa w, optimum deerlerine ok yava gelir (adaptasyon yava olur). Bu durumda filtre yava reniyor demektir. Hata ve karesel deeri, (11.53) (11.54) eklindedir ve j2'nin w'ya

gre trevi 'y verecektir.

(11.55) (11.55) eitlii (11.52) eitliinde yerine konursa, (11.48)'de verilen LMS algoritmas elde edilmi olur. arete karan grltnn genlii arttka, ayn sre iinde adaptasyon iin, 'nn, artan grlt genliinin karesi ile ters orantl olarak azaltlmas gerekir.

11.81

ekil (11.62) Adaptif grlt yokedici'nin a) giri ve b) k iaretleri (=lE-6 , k=20)

Adaptif ebeke grlts yokedici ("adaptive line canceler", ALC): ki arlkl adaptif ebeke grlts yokedici blok diyagram, ekil (11.63)'de gsterilmitir. Bu filtrenin primer girii, (11.56) eklindedir. Burada s, biyolojik iareti temsil etmekte olup, bu iarete kansan grlt, o=2.50 r/slik ebeke grltsdr. A genlii ve faz bilinmemektedir. Adaptif filtrenin buradaki grevi, A ve bilinmeyenlerini bularak bunlar, w1 ve w2 gibi iki parametre ile belirlemek ve sakl tutmaktr (temsil etmektir). Bu filtrede referans iaretler, ebeke frekans ile ayn frekansda olan x,(t)=B.cos(0t+) ve bundan 90 faz farkl olan x2(t)=B.sin((0t+) iaretleridir. Bu iaretleri bir transformatr yardmyla ebekeden elde etmek mmkndr. Bu durumda adaptif filtre k,

11.82

(11.57) eklindedir ve d-y=e'nin grltden arnm olarak s iaretine eit olabilmesi iin, (11.58) artnn salanmas gerekir. (11.58) eitlii fazrel olarak, ekil (11.64)'de gsterilmitir. A vektr, birbirine dik w,B ve w,B vektrlerinin bilekesi ile akacak ekilde, w, ve w, arlklar seilmelidir. Byle bir filtrenin, merkez frekans her zaman o'da olmak zere, iyilik faktr,

(11.59) olan bir entik filtresine edeer olmaktadr. Bu eitlikte AT, iareti rnekleme periyodudur. Pratikte bu filtre, EKG iaretinden 50Hz'lik ebeke grltlerini yok etmek amacyla kullanlmaktadr.

11.83

ekil (11.64) aretteki grlt bileenine, birletirici knn fazrel olarak aktrlmas

ekil (11.65) Adaptif ebeke grlts yok edici ak diyagram ve basitletirilmi program

11 84

ekil (11.65)'de Adaptif ebeke grlt yok edici ak diyagram ve basitletirilmi program gsterilmitir. G(J) yani n girii, frekans 50Hz olan ebeke iaretidir. aret rnekleme periyodu 1ms olduundan, yani iaretler 1KHz ile rneklendiinden, 50Hz'lik iaretin bir periyodunda 1000/50=20 rnek bulunmaktadr. 20 rnek iinde 90'lik faz kaymas iin bir periyodun 1/4' kadar yani 20/4=5 rnek kadar geri gitmek gerekmektedir. Bu durumda, ikinci referans girii deeri x2=G(J-5) olmaktadr. Filtre edilmi klar programdan S(J) olarak alnmaktadr. ekil (11.66)'da adaptif ebeke grlts yokedicinin (ALC'nin) giri ve klar gsterilmitir. Tm saysal filtreleri, bu alt blmde anlatlan lineer faz cevapl filtreler olarak dnmek hatal olur. Saysal filtre tasarmnda, dnm yaparak, analog filtre tasarm yntemlerinde kullanlan teknikleri (Buttenworth veya Chebyshev filtre tasarm gibi) uygulamak da mmkndr.

ekil (11.66) Adaptif ebeke grlts yokedicinin a) giri ve b) klar, =lE-4

11.85

MODELLER; ZAMAN VE FREKANS DOMEN ANALZLER Biyolojik iaretler, zaman iinde oluan fizyolojik olaylarn sonucu olarak ortaya kan iaretler olduundan, deerlendirilmelerinin de zaman domenindeki (ortamndaki, boyutundaki) analizler ile mmkn olaca ilk bakta ortaya kmaktadr. rnein EKG iaretinin zaman iindeki deiim ekli, kalp hastalklarnn tehis edilmesinde kullanlabilmektedir. EKG iaretinin kat zerindeki veya monitordaki deiimine bakan uzman doktorun, iaretteki ekil bozukluklarndan birisini yakalayarak hastalk tehisine gittii gnmzde, artk bu iin, bilgisayarlarda bu ama iin gelitirilmi programlara yaptrlmas ihtiyac nem kazanmaktadr. Bilgisayarlar bu ynden, doktorlarn ksa zamanda ve az abayla sonuca varmalarna olanak salamaktadr. Bunun iin tek yaplacak i, doktorun iarete bakt gibi iarete bakp yorumlayabilen ve yorumunda az hata yapan programlarn gelitirilmesidir. Gene de doktorlarn tercihi, sonuca olan gvenilirlii yksek tutmak iin, btn analiz ilemini bilgisayarn zerine ykmayp, bilgisayarla birlikte ortak olarak iaretin deiim ekillerine bakmaktr. Bu durumda bilgisayarlardan beklenen, doktor iin zahmetli ve skc olup bilgisayarlarn ise hemen ortaya karabilecei parametre deerlerinin veya bunlarn zamanla deiimlerinin, iaret gzlenirken hesaplanp doktorun incelemesine sunmaktr, rnein bu parametreler, EKG iareti iin, ST segmenti uzunluu, birbirini izleyen R dalgalan aras RR zaman aralklarnn deiimi ve QRS genlii olabilmektedir. Hastalk tehisinde de kullanlacak snflama ilemlerinde, iaret modellemesiyle gerekletirilen, rneklenmi iaretin rnek sayma gre iareti temsil eden ok daha az saydaki model parametrelerinin analizi, snflamay kolaylatrmakta ve gerek zaman snflamasna olanak salamaktadr. Parametre bulma ilemi, genel olarak, yaps ve ifadeleri ortaya konmu modelleme sonucunda gerekletirilmektedir. Model ise, yaps, davranlar ve almas incelenmek istenen sistemin, aklanabilecei ortamdaki (domendeki) temsil edili biimidir. Model kurarken iaretin dinamik bantlarndan yararlanlabildii gibi, sistemin giri ve klar arasndaki ilikilerden de yararlanlmaktadr. Model kurmak anlamna gelen raodellemede, domenler aras analojinin, simlasyonun, deiken dnmlerinin, model yapsnn kurulmasnn, sistem i byklkleri arasnda tanmlanacak olan bantlarn ve model parametrelerinin bulunmasnn nemi byktr. Tp Elektroniinde, kalp ve dolam sistemi, solunum sistemi, boaltm sistemi ve sinir sistemi gibi insann temel sistemlerinin matematiksel modelleri kurularak, bu sistemlerin deiik artlardaki dinamik davranlar simle edilebilmektedir (benzetirilebilmektedir). Bu simlasyonla, sistem hakknda daha

11.86

derinliine inceleme yaplmas ve direkt olarak llemeyen parametrelerinin bulunmas mmkn olmakta ve bu yolla, sistem tanlama (tehis) yoluna gidilebilmektedir. Genel anlamda, iaret analizi iin bir model ekli olan frekans domenine geiin ve bu yolla iaretin frekans analizinin de, iareti oluturan sistemin davrann ve almasn incelemek asndan ayr bir nemi vardr. EEG iaretlerinin, eitli frekans bandlan iinde incelenerek nrolojik hastalklarn belirlenmesi, uyku durumlarnn otomatik snflandrlmas ve anestezinin derinliinin belirlenmesi; EMG iaretlerinin frekans analizi yardmyla, bu iaretlerin kayna durumunda olan kasn yorgunluk ve patalojik durumunun (aktivitesinin) belirlenmesi; konuma iaretlerinin benzer analiziyle grtlaa ("larinkse") ait bozukluklarn tehisi; el titreme analizleri; basn ve ak hz frekans spektrum cevaplaryla ilgili sistemlerin analizi ve gs seslerinin frekans analiziyle solunum sistemine bal hastalklarn tehisi, bu eit analize verilebilecek rneklerdendir. Her modelleme gibi frekans domeni analizi de, iaretten hastalk tehisine geie yeni bir boyut kazandrmaktadr. Baz durumlarda iaretin sadece zaman ve sadece frekans domeni analizleri, tehis ve sistem tanma iin yeterli olmamakta, bunun yerine her iki domen deikeninin de kullanld boyutlu iaret analizlerine ihtiya duyulmaktadr. Her ne kadar zaman domeni ve frekans domeni analizlerini ve filtreleri model ats altnda toplamak mmknse de, bunlar kendi ana balklar altnda incelemek olaan olmutur. aret analizi, iaretin deterministik veya rastgele oluuna gre deimektedir. Bu bakmdan rastgele iaret analizini (istatistik analizini) de ayn bir balk altnda incelemek daha uygun olmaktadr. A) statistik Analizi: Rastgelelik, Tp Elektroniinde iki ana ekilde gzkr; ya kaynan z stokastiktir ve rastgele iaretler retir veya lme sistemi, deterministik iarete arpmsal veya toplamsal olarak rastgele karakterli grlt ekler. Rastgele iaret analizinde, olaslk teorisi nemli bir rol oynamakta ve iarete ait istatistiksel ortalamalar sz konusu olmaktadr. Rastgele iaretleri, daha genel adyla rastgele byklkler olarak incelemek, baka bir deyile, zamana baml olarak deien rastgele iaretlerle (rastgele prosesler, "random processes") rastgele deikenleri (rastlant deikenlerini), rastlant byklkleri ats altnda toplamak mmkndr. Rastgele prosese rnek olarak, duruma gre, EEG ve EMG iaretlerini verebiliriz. Rastgele deikene rnek olarak ise, atlan zarda gelen say gibi, modellenen rastgele prosesin herhangi bir model parametresinin ald deer verilebilir.

11.87

Rastgele byklkleri, ayrca, srekli ve ayrk olmak zere iki grupta incelemek mmkndr. Srekli rastgele byklk, ounluu grupland deer etrafnda olmak zere, her trl deeri alabilen byklktr. Ayrk rastgele byklk (xi) ise, ancak belli deerler alabilmekte, ara deerler alamamaktadr. Rastgele byklkler iin en ok kullanlan istatiktiksel ortalamalar; p(x), srekli rastgele byklk durumunda olan x'in olaslk younluk fonksiyonunu gstermek zere, ortalama (beklenen deer, birinci moment, mx) ve varyans (x2) olmaktadr. Aada, bu istatistiksel ortalamalarn matematiksel ifadeleri verilmitir:

(11.60)

Ayrk rastgele byklkler iin ise, (11.60) eitliinde verilen ifadelerde integralin yerine toplama operatr ve p(x)'in yerine ise P(x) olaslk fonksiyonu kullanlmaktadr. Bu durumda, ayrk rastlant deikeni iin deikenin ortalama deeri; xi, rastlant deikenini ve N, rastlant deikenine ait rnek saysn gstermek zere, (11.61) eklinde gsterilebilecektir. x(t), rastgele iaret kaynandan retilen bir proses olmas durumunda ise ifadelerde biraz deiiklik olur. rnein, T, iaretin gzkme zaman araln veya gzlem sresini ve t, ise balang ann gstermek zere, iaretin ortalama deeri; (11.62) olarak hesaplanabilecektir. (11.62) ifadesi, rastgele olsun veya olmasn zamanla deien btn iaretler iin yazlabilen, genel bir ortalama alma ifadesidir. Periyodik iaretler iin ise zel olarak T, iaret periyodu olarak kullanlmaktadr. (11.62) ifadesi, iaretin zaman ortalamas olarak da bilinmektedir. Zamanla ayrk olarak deien (ayrk zaman) rastgele iaretleri iin,

11 88

(11.60)'da deikenler iin verilen iki temel zellik; ortalama ve varyans; x(n), ayrk zaman iaretini ve N ise iaretin rnek saysn gstermek zere,

(11.63)

eklinde ifade edilebilmektedir. Bu ifadelerde (l/N) arpan, x(n) rneklerinin zaman iinde ortaya kma anslar veya oluma olaslklar ayn olduundan, P(x) olaslnn yerini almtr.

ekil (11.67) Varyanslar farkl iki olaslk younluk fonksiyonu erileri

Rastgele deikenler, olaslk younluk fonksiyonu ("probability density function", pdf, p(x)) ile ifade edilen belli dalmlardan birine uyacak ekilde deerler alr. En ok kullanlan normal dalm (Gauss dalm) olup buna ilikin olaslk younluk fonksiyonu, ekil (l1.67)'de gsterildii gibi an erisi biimindedir. ou istatistiksel analizler, normal dalma gre gelitirildiinden, bu analizlerden yararlanmak iin deiken dalm, ortaya kacak belli hatalara gz yumarak, normal dalma yaklatrlr. ekil (11.67)'de, ortalamalar (beklenen deerleri) ayn ve fakat varyanslar farkl iki normal dalma ilikin olaslk younluk fonksiyonunun deiimleri gsterilmitir. Varyans, tanm bantlarndan da grlecei zere, beklenen deerden olan sapmann (ayrlmann) bir ls olduundan, ekil (11.67)'deki sivri olan eri iin varyans, dier erinin varyansna gre daha kk olup, deikenler, normal

11.89

deere daha yakn ve daha toplu olarak dalmlardr. Her iki olaslk younluk fonksiyonu erileri alanda kalan alanlar l'e eit olup erinin tepe noktas l/x ile orantl olmaktadr. O halde, pdf ne kadar yayvansa bu dalmn varyans o kadar byk ve lm sonucuna olan gven ise o kadar azdr. Varyansn kk olduu durumda, deikenin ortalama deere yakn XOX blgesi iinde olmas olasl (bu blge iindeki pdf erisinin altnda kalan alan) yksektir ve bu olaslk, ortalama deerden biraz uzak X1X blgesi iin birden azalmaktadr. (11.63) Eitliinde N rnek zerinden hesaplanan ortalama deer, x(n) ayrk rastlant deikeni veya rneklenmi iareti iin estimatr olarak da bilinmektedir. Bir estimatrn performans, kutuplama ("bias") ve varyans terimleriyle llr. ekil (11.67)'de byle bir x estimatr, hesap sonucunda, bykln gerek xg deerinden farkl bir noktada ortaya kabilecektir. Bu durumdaki estimatrn kutuplu ("biased") olduu ve kutuplamann, ( x - xg) fark kadar olduu sylenir. x = xg iin ise kutuplama yoktur ve bu ynden estimatr hatas yoktur. Estimatrn ikinci hata terimi, varyansn byk oluuyla ortaya kar. Bir estimatrn performans, deikenin, beklenen deer civarnda belli bir X aralnda bulunma olaslnn ykseklii ile (veya varyansnn kkl ile) ortaya konabilmektedir. u da unutulmamaldr ki, lme ilemine giren rnek says (N) arttka varyans azalmakta ve sonuca olan gven artmaktadr. rnein, ayn topluluktan olan ve birbirinden bamsz xi yelerinin ortalamalar, m ve varyanslar, 2 olsun. N ye zerinden hesaplanacak topluluk ortalamas, y rastlant deikeniyle gsterilsin. Yeni deikenin ortalama ve varyans incelendiinde;

(11.64)

olduu grlr. Bu sonuca gre, topluluk ortalamas, yelerden herhangi birinin ortalamasna eit kalarak deimemekte, fakat varyans, ortalamaya giren ye says (N) ile ters orantl olarak azalmaktadr. statistik analizi sonucuna rnek olarak, bir denein krmz k uyaranna kar tepki sresinin lm verilebilir. Bu analiz iin denekten N=10 lme yaplm ve lme sonular, Tablo (11.13)'de gsterilmitir. Bu deerler iin tepki sresine ait ortalama ve standart sapma deerleri; ortalama = mT = 184,5 ms stand. sapma = T = 17,2 ms

11.90

kadardr. Denein, bulunan bu tepki sresi, ya kendi durumuna gre normal saylan deerlerle karlatrlabilir, ya da bu sre referans alnp denee belli bir ila verildikten veya kendisine uygulanan bir ilemden sonra bir kere daha lme yaplp ilacn veya ilemin etkinlii aratrlabilir veya deerlendirilebilir.
Tablo (11.13) Krmz a kar insan tepki sresi lm sonular

i
T,(i)

1 178

2 194

3 167

4 208

5 21 1

10

182 191

156 174 184

ki rastlant deikeni, x ve y, arasnda tanml olan ve ok kullanlan istatistiksel ortalamalar; p(x,y), x ve y arasnda tanml ortak olaslk younluk fonksiyonunu gstermek zere,

(11.65) eklindedir. Zamanla istatistiksel parametreleri deimeyen proseslere duraan (stasyoner) proses ad verilir. Tp elektroniinde, dar anlamda, iaretin duraan varsaylabilmesi iin ortalama, varyans ve korelasyon fonksiyonlarnn zamann fonksiyonu olmamas art yeterli olmaktadr. Bu parametrelerden korelasyon fonksiyonu, zamann fonksiyonu olmamasna karn, ilikiye sokulan iaret paralan (x ve y) arasndaki gecikmenin ('nun) fonksiyonu olmaktadr. Buna gre, x ve y zamanla deien srekli duraan prosesler olduunda, apraz iliki fonksiyonunu; (11.66) eklinde ifade etmek gerekir. Benzer ekilde, bir ad da normalize kovaryans olan ve (1,1) arasnda deerler alabilen korelasyon sabiti de; (11.67) bantsyla hesaplanabilmektedir. xy, x ve y rastlant iaretleri arasndaki

11.91

ilikinin bir ls olup, xy iin iaretler arasnda hibir iliki yok demektir. Proses ayrk zamanda olduunda ise n gecikme iin apraz iliki fonksiyonu; (11.68) ekline gelir. apraz iliki fonksiyonu; elde snrl sayda (N tane {x(i) ve N tane y(i)) rnek deerleri olduunda, (11.69) veya baka bir gsterili ekliyle, (11.70) olarak hesaplanr. Bu hesaplan biiminde, btn x(i) rnekleriyle bunlardan n kadar gerideki y(i-n) elemanlarnn arpmlarnn ortalamas bulunmaktadr. y(t) = x(t) Olduunda ise ortak beklenen (umulan) deer, ziliki fonksiyonu (oto korelasyon) adn almakta ve

(11.71)

olarak ifade edilmektedir. statistikte ortalamalar, topluluk elemanlar zerinden hesaplanmaktadr. Zamanla istatistiksel parametreleri deimeyen duraan olaylarn zel bir ekli olan ergodik olaylarda, topluluk ortalamas yerine, buna edeer olan topluluk yelerinden biri zerinde kolayca hesaplanabilecek zaman ortalamas alnabilmektedir. rnein Uyarlm Potansiyel (UP) analizinde, ayn hastalk zelliklerine ve artlara sahip topluluk yeleri zerinden, hastay uyarma anndan itibaren an ve an hesaplanacak EEG iaretlerinin topluluk ortalamasnn incelenmesi gerekirken, bunun yerine, topluluk yelerinden birine ait uyarma sonras EEG cevaplarnn zaman ortalamas alnr. Bu ikinci hesaplan eklinde, grsel, iitsel veya somatik olarak, belirli veya rastgele anlarda uyarlan denein EEG iaretlerinde, uyarma anlar referans alnarak oluturulacak segmentler zerinden hesaplanacak segment ortalamalar ele alnmaktadr.

11.92

Genel olarak, iaret zerinde herhangi bir ileme girimeden nce iaretin rastgele olup olmad, rastgele ise duraan olup olmad aratrlmal ve ona gre uygun iaret ileme teknikleri uygulanmaldr. ou zaman, duruma gre, iaretin duraan olduu varsaylr ve sonuta duraan iaretler iin gelitirilmi iaret analizlerine geilir. Tp Elektroniinde, ou grltlerin karakteri duraandr, rnein, Uyarlm Potansiyel analizinde deterministik olarak ele alman, uyarma sonras UP cevaplarna kansan ve grlt durumunda olan spontan (zaten var olan, sradan) EEG aktivitesinin, rastgele karakterde olduu varsaylr ve EEG grltsnn etkisini azaltmak iin grltl iarete, averajlama (ortalama alma) teknii uygulanr. ekil(l 1.68)'de eitli N deerleri (N=l, N=20 ve N=120) iin averajlanm Uyarlm Potansiyel cevaplan gsterilmitir. Ortalamaya giren segment (eleman) says arttka, grltnn etkisi azalmakta ve esas iaret belirginlemektedir. Bu sonu, yle aklanabilmektedir:

ekil (11.68) eitli N deerleri iin averajlanm UP cevaplar

11.93

Eer, zamanla (btn segmentler iin) deiim biimi sabit olduu varsaylan UP cevab, x(t) ile, k segment numarasn gstermek zere, her segmentte veya her uyarm iin rastgele deiim gsteren spontan EEG cevab, ortalamas 0 ve varyans a olan nk(t) Gauss prosesi ile, her segmentte gzlenen iaret ise bu iki iaretin toplam olarak; (11.72) ile gsterilirse averajlama sonucundaki iaret; (11.73) durumuna gelir. Averajlama sonucunda iaretin (x'in) genlii ve dolaysyla gc deimedii halde grltnn varyans (11.64) eitliine uygun olarak N orannda azalmaktadr. Ortalamas sfr olan rastgele grltnn varyans;

(11.74)

eitlii uyarnca grltnn gcne eit olduundan, averajlama sonucundaki grltnn gc, N orannda azalm demektir. Buna gre, averajlama ilemi giri ve kndaki iaret/grlt g oranndaki iyileme;

(11.75)

olarak hesaplanabilecektir. Rastgele iaretlerin, ziliki fonksiyonlar yardmyla g spektrumlarn bulmak ve gene bu fonksiyonlar kullanarak iaretleri modellemek (z balaml AR modellemesi) ve model parametreleri yardmyla da iaretleri snflamak mmkn olmaktadr.

11.94

B) Modelleme : Sistem zerindeki almalarda, model kurma ve sistem simulasyonu, son yirmi ylda byk gelimeler gstermitir. Bunun en nemli nedeni, modellemeye temel tekil eden sistem teorisiyle, nemli ykn eken bilgisayar teknolojisinde ilerlemelerin olmasdr. Model kurma, Biyomedikal mhendisleri tarafndan da geni olarak kullanlmakta ve bu alanda, kalp ve dolam sistemi, solunum sistemi ve sinir sistemi gibi insan vcudundaki sistemlerin matematik modelleri kurularak, bu sistemlerin dinamik davranlar ve almalar derinliine incelenebilmektedir. Modeller, sistem parametrelerinin direkt olarak llemedii veya llmedii durumlarda, sistem giri ve klar llerek, buradan parametre kestirimine gidilmesi konusunda da baarl olarak kullanlmaktadr. Bu bakmdan modelleme, sistem modellemesi ve iaret modellemesi (parametrik modelleme) olarak iki balk altnda incelenebilmektedir. a) Sistem modellemesi: Sistemi temsil edecek olan modeli kurabilmek iin ncelikle, sistem iindeki mekanik, kimyasal ve/veya fiziksel olaylar ve bu olaylara ilikin temel bantlar bilmek gerekmektedir. Bu bantlarn matematiksel ifadeleri oluturularak, buradan sistemin almasnn ve dinamiinin daha iyi analiz edilecei ortamdaki modeline (rnein elektriksel modeline) geilir. Model oluturulurken, sistem bantlar yannda, ortamlararas analojiden yararlanlr. Model kurulduktan sonraki aamada model parametreleri belirlenirken, sistem ve model girileri ayn olduu durumda, sistem ve model klarnn da ayn olmas art kullanlr. Parametreler belirlendikten sonra sra, modelin test edilmesi ve altrlmasna gelir ve artk model, sistem davranlarn eitli artlarda incelemek iin sistem yerine kullanma hazrdr. Gerekli artlar, model girii ve model parametreleri deitirilerek salanabilmektedir. Bu ekilde, modelin sisteme benzetilerek altrlmasna simulasyon (benzetim) ad da verilmektedir. Elde, sistemin matematik modeli varken, bunun analog veya dijital bilgisayarlarda kurularak altrlmas da mmkndr. Bu durumda, artlar kolaylkla deitirilebilmekte ve sonuca hzla varlabilmektedir. Bilgisayarda model kurmak iin gelitirilmi hazr ticari programlar (SIMULA, TUTSIM. PSPICE vs.) da mevcuttur. Modellemeye rnek olarak, solunum sisteminin elektriksel modeli verilebilir. ekil (11.69.a)'da, solunum sistemindeki akcierin, modelleme iin temelini tekil eden toplu parametreli alveol kesecii kmesiyle, bu kmeyi d ortama balayan soluk borusundan oluan fiziksel model gsterilmektedir. Modeldeki temel denklem, Newton'un nc (hareket) yasasdr. Bu yasaya gre, mekanik bir sistemde, etki kuvvetlerinin toplam, tepki kuvvetlerinin toplamna eittir. Sisteme etki eden toplam basn, Ptop= (P1-Pd) olup, bu basnca kar koyan pasif basnlar; hava akna kar koyan diren r iken, soluk

11.95

ekil (11.69) Solunum sisteminin basitletirilmi a) fiziksel ve b) elektriksel edeeri ile c) iki kompartmanl RC modeli

borusunda hava akna (Q) kar koyan basn (Q.r), esneklik sabiti K ve hava deiim hacmi V olan alveolde aa kan basn (V/K) ile hava aknda havann ataletiyle (M) ortaya kan ve momentumun sakinimi yasasnn sonucu olarak yazlacak olan ( M.dQ/dt) basnlardr. Bu durumdaki basn dengeleri denklemi; (11.76) olarak ifade edilir. Bu ifadeyi yazarken, basitletirme uruna yaplan kabuller; alveol ii hacm deiiminin, i basn deiimiyle dorusal olarak deimesi, sistem iinde hava skmas ve baka dorusal olmayan etkilerin olmaydr. P1 atmosfer basnc referans (P, = 0) alndnda, (11.76) eitliinin sol tarafnda etken terim olarak (-Pd) kalr. Bunun anlam, nefes almzn, solunum sistemine etki eden vcut ii negatif basn yardmyla oluudur. Sistemin elektriksel modelinin kurulmasnda, ortamlar arasndaki byklk benzeiminden yararlanlr. Tablo (11.14)'de gsterilen bu benzeim kullanldnda, (11.76) eitlii; (11.77)

11.96

eitlii durumuna dnr. Bu eitliklere gre, solunum sisteminin elektriksel modeli, ekil (11.69.b)'deki gibi olacaktr. Solunum sistemi, (11.77) eitliindeki endktif etki, dierleri yannda ihmal edilerek, yalnzca R-C elemanlar yardmyla da modellenebilmektedir. Bu durumdaki solunum sisteminin, basitletirilmi iki elemanl modelinin matematiksel ifadesi; (11.78) ekline gelir.
Tablo (11.14) Mekanik-elektrik byklk benzeimleri

Mekaniksel byklkler P (basn) Q = V (debi) r (ak direnci) M (atalet sabiti) K (esneklik sabiti) V (hacm)

Elektriksel byklkler U (gerilim) I (akm) R (diren) L (indktans) C (kapasite) q(yk)

Modelleme sonucunda ortaya kan parametreler;

(11.79)

olarak tanmlanmaktadr. Bu eitliklerde, parametreler, deikenlerden biri sabit tutulup dier deikenlerin fark oranlan yardmyla hesaplanmaktadr. Hesap kolayl iin byklklerin sabit deerleri; (11.80) olarak seilmitir. Bu parametrelerin hesaplanmasnda kullanlacak olan Ptop

11.97

ekil (11.70) Solunum sistemine ait temsili V debisi, Ptop basnc ve V hacmi deiimleri

basnc, V akcier hacmi ve V hava ak deiimleri, ekil (11.70)'de temsili olarak gsterilmitir. Buradaki byklerden Ptop basn deiimi, yemek borusuna yerletirilen zel bir balon yardmyla dolayl olarak ve V (veya Q) hava ak debisi deiimi de soluk borusuna yerletirilen pnmotakograf yardmyla ayn anda llebilmektedir. Akcier hacmi (V) deiimi ise, V deiiminden, bir integral alc devre yardmyla elde edilebilmektedir. Sa ve sol akcier loblar ayr ayr ele alnp, herbiri ekil (11.69.b)'deki gibi modellenip, daha sonra bunlar paralel olarak balanarak, ekil (11.69.c)'de gsterildii gibi, solunum sisteminin iki kompartmanl ve ikiden ok parametreli modelleri de kullanlmaktadr. Kullanlan modelde parametre says arttka, belirlenecek parametrelerin okluu nedeniyle, dolayl yntemlerin kullanlmas zorunluluu ortaya kar. Dolayl yntemler, eleman deerlerini, girilerin ayn olmas art altoda, model cevabnn (knn) sistem cevabna (kma) mmkn olduunca yaklamasn salayacak ekilde belirlemeye dayanr. Bu durumda kullanlacak olan minimum karesel ortalama yntemi, i rnek indisi ve N rnek says olmak zere;

11..98

(11.81) rneklenmi model (Pmodel) ve sistem basnlarnn (Peistem) farklarnn kareleri toplam olan karesel hatay minimum yapan parametre (eleman) deerlerini bulmaya dayanr. nce, elemanlara birer balang deeri verilir ve sonra iterasyona geilir. Her iterasyonda, parametre deerleri gerek deerlerine daha ok yaklar ve (Pmodel - Peistem) fark gittike azalr,.e Hatas belli bir deerin altna dtnde ise iterasyona son verilir ve iterasyonun son admndaki parametre deerleri, model parametreleri olarak kullanlr. Model parametrelerinin belirlenmesi, pnmoloji asndan byk nem tamaktadr. ok kompartmanl modellerde, akcierler arasndaki gaz dalm farkl olacandan, her iki akciere ait model paralarnn RC zaman sabitleri farkl kacaktr. Zaman sabitlerindeki bu farka baklarak, akcier yapsndaki anormallikler ve bu anormalliklerin dereceleri saysal olarak ortaya konabilmektedir. Modelleme yaplarak hastann akcierlerinin eitli zellikleri belirlenebilmekte ve buna ek olarak hasta tedavi altndayken, tedavi srecindeki iyileme, parametre deerlerindeki gidie baklarak izlenebilmektedir. Baz durumlarda, sistemin giri empedans modellenerek, empedansn spektrum analizleri yaplmaktadr. Burada hasta azndan bir hoperlor araclyla eitli frekanslarda uyanlarak bu uyarya olan cevaplar incelenmektedir. b) Parametrik Modelleme: Bu modelleme eidinde, sistemin fiziksel modeli ortada yoktur; ancak sistemi temsil eden k iaretinin, belli bir matematiksel forma uydurulmas ve bu formda gzken parametrelerin belirlenmesi sz konusudur. Zaman Serileri Analizi veya Dorusal ngrme ("Linear Prediction") olarak da bilinen bu modelleme eidinin belli ballar, duraan olduu varsaylan iaretlere uygulanan zbalaml model ("Autoregressive model", AR modeli, Tm kutup modeli ) ile Yryen Ortalamal model ("Moving average model", MA modeli, Tm sfr modeli) ve bunlarn karm olan ARMA modelidir (Sfr-kurup modelidir). Parametrik modellemede sre (proses), oransal (lineer) ve nedensel (sadece gemi deerlerine bal) olarak modellenir. Sre (veya iaret), modellendikten sonra parametrelerle temsil edildii iin, bu ilem, veri sktrma ve snflama amalarna ynelik olarak tp elektronii alannda da yaygn olarak kullanlmaktadr. rnein, nrolojik bir klinikte, EEG verilerini analiz etme ve depolamada bu yntem kullanlabilmektedir. Duraan iaretlerin spektrumlarnn hesaplanmasnda ve keskin tepe ve vadiler eklinde frekans cevab veren iaretlerin frekans analizlerinde de bu parametrelerden yararlanlmaktadr.

11..99

Parametrik modellemede sistem, (11.82) eitliinde gsterildii gibi, gemiteki klar ile, o andaki ve gemiteki girilerinin lineer kombinasyonlar ile modellenmektedir. (11.82) Bu eitlikte xk ve yk, sistemin ayrk zamandaki giri ve k serileridir. Bu nedenle, bu ileme, Zaman Serileri Analiz ilemi veya Zaman Serileri Modellemesi de denmektedir. Bu modellemede giri, beyaz grlt olarak alnmakta ve (11.82) eitliinden grld gibi model parametreleri olan a,, i=l,2,...p ve bj j=0,l,2,....q bilindii takdirde, gemiteki giri ve k deerlerinden, k anndaki yk deeri hesaplanabilmektedir. Bu nedenle bu modelleme, Dorusal ngrme ("Linear Prediction") olarak da adlandrlmaktadr. (11.82) fadesine z-dnm uygulandnda, sistemin transfer fonksiyonu,

(11.83)

olarak bulunur. Burada Y(z) ve X(z) srasyla, xk ve yk'nn z-dnmleridir. Sfrlar ve kutuplar ieren bu genel model, ARM\ ("Autoregressive Moving Average") model olarak tannmaktadr. Sistem, yalnzca giri iaretleri kullanlarak da modellenebilr. Bu durumda ai=0, i=l,2, ...p olur ki bu model, Tm Sfr veya MA. ("Moving Average") olarak bilinir. Bunun ifadesi u ekilde yazlabilir;

bj Katsaylarnn sfr olduu durumda ise sistem, yalnzca klar kullanlarak modellenir. Tm Kutup veya AR ("Autoregressive") model olarak adlandrlan bu modelin zaman serileriyle gsterilimi; (11.85)

11.100

eklindedir. AR modeli ile modelleme, daha ok, duraan (stasyoner) zaman serileri iin kullanlmaktadr. EMG iareti her ne kadar duraan deilse de, yeterince kk zaman aralklarnda duraan saylabilmektedir. ARMA modeli ile, duraan zaman serilerinin lineer bir modeli daha az sayda parametreyle elde edilebilir, ancak ARMA parametrelerini elde etmek, AR modeline gre daha karmak ve zordur. MA modeli, duraan olmayan sistemlerin modellenmesine daha uygun bir yapya sahiptir. Bir sistem veya iaret modelinin parametrelerini elde etmek, dier bir ifadeyle parametre kestirimi, zaman serileri analizinde nemli bir konudur. Parametre kestirimi iin deiik yntemler vardr. Bu yntemlerin ou, "En Kk Kareler" yaklamamdan yola kan ve probleme deiik yollardan zm getiren algoritmalardr. En kk kareler tekniinde, kestirim hatasnn karesinin beklenen deerini en kk yapacak ekilde sistem parametreleri belirlenir. Bir sistemin AR modeli, (11.86) olarak ifade edilir. Burada yk, iaretin k anndaki deerini; p, modelin derecesini; ai, AR katsaylarn; N, rnek saysn; ek ise beyaz grlty ifade etmektedir. Gemiteki k deerleri kullanlarak k anndaki rnek, (11.87) olarak kestirilebilir. Bu kestirimden doacak hata ise,

(11.88) olacaktr. Ayn zamanda ek, eriilemeyen giriin kestirimidir. Karesel hatann (veya sadece hatann)en kk (minimum) olabilmesi iin, (11.89) olmaldr. Yani,

11.101

(11.90) eitlii salanmaldr. (11.68) Eitlii yardmyla, y iaretine ait ziliki fonksiyonu, (11.91) olarak ifade edilebilmektedir. (11.90) ifadesinden, i=l,2,....p iin p bilinmeyenli p tane lineer denklem elde edilir. Yani,

(11.92)

denklem takm geerli olur. Bu eitlikte r0,r,,...,rp gibi (p+1) adet ziliki bilindii takdirde, p tane en iyi parametre (a;, i=l,2,...,p) bulunabilir. Bu eitlikler, Normal veya "Yule-Walker" eitlikleri olarak isimlendirilmektedir. Bu eitlikleri, (11.93) eitliinde olduu gibi matris formunda gstermek de mmkndr.

(11.93) Bu ifadede; simetrik ve kegenleri zerindeki elemanlar ayn olan Toeplitz yapdaki ziliki matrisidir. matrisinin tersi alnarak, (11.94) AR katsays vektr elde edilir. Yukarda anlatlan AR katsaylarn belirlemek iin ziliki matrisinin tersini almak gerekmektedir. Bu ilemden kurtulmak iin, Levinson ve Durbin tarafndan bir yntem gelitirilmitir. Ksmi Korelasyon ya da PARCOR ad verilen bu yntem, p bilinmeyenli problemi, p tane bilinmeyenli bir eidie indirger ki bunu hesap etmek daha kolaydr. PARCOR yntemi, (11.95) eitlikleri ile zetlenebilmektedir. Bu eitliklerde, aji, i'inci dereceden modelin j'inci AR katsaylardr.

11.102

(11.95)

(11.95) eitlikleri i=l,2, ....p iin ardl olarak zlr ve sonuta p. dereceden AR katsaylar, (11.96) olarak bulunur. (11.95) eitliklerindeki ki katsaylar, Yansma veya Ksmi Korelasyon Katsaylar adn alr. Dier bir ad da Levinson Yntemi olan PARCOR Ynteminin, Yule-Walker eitliklerinin direkt zmne olan stnlkleri; matris hesab yerine ardl ilemler yaplarak, hesaplama ilemlerinin bilgisayar ortamnda daha kolay, problemsiz ve hzl olarak gerekletirilmesi ve p. dereceden lineer kestirim katsaylar bulunurken, daha alt dereceden btn lineer kestirim katsaylarnn da elde edilebilmesi eklinde verilebilmektedir. uras da vurgulanmaldr ki, kararl olarak model derecesinin arttrlabilmesi iin, model derecesi arttka Ei kazanc azalmaldr. Buradan da, (11.95) eitliklerindeki son bant gereince, ki katsaylarnn l'den kk olmas gerektii ortaya kmaktadr. Levinson Yntemi, bu kararll garanti edememektedir. Burg Metodu yada Maksimum Entropi Metodu (MEM) ad verilen metodda ise, (11.97) eitliklerinde verilen ileriye ve geriye doru ortalama karesel tahmin hatalarnn toplam en aza indirilmeye allacak ekilde iterasyon yaplmaktadr.

(11.97)

11 103

leriye ve geriye doru lineer tahmin hatalar arasndaki iliki, (11.98)

olarak ifade edilir. Bu eitliklerde p, Yasma Katsays olarak bilinmektedir. Toplam hata olarak, ileriye ve geriye doru ortalama karesel tahmin hatalarnn toplam ise, (11.99)

eklinde verilir. Ama, elde edilen bu toplam karesel hatay minimum yapmaktr. Qp toplam hatasn minimum yapan p deerini belirlemek iin, (11.100) eitliinde gsterildii gibi, Qp'nin p'ye gre trevi sfra eitlenmelidir. (11.100)

(11.98)-(11.100) Eitlikleri birletirildiinde, (11.101)

eitlii elde edilir. Bu eitlikten yp zlerek,

(11.102)

elde edilir. (11.102) eitlii ile elde edilen p deeri, l'den kk olacak ve kararllk kriterini salayacaktr. Daha sonra, (11.103) eitliinde matrisel olarak gsterildii gibi, Levinson Yntemine benzer bir iterasyonla,(p-l). derece tahmin filtresine ait katsaylardan, p. derece filtresine ait katsaylara geilir.

11.104

(11.103)

Burg yntemine ait balang koullan,

(11.104)

olarak verilmektedir, p. dereceden lineer tahmin filtresinin ortalama tahmin hatas, (11.105) olarak iterasyona sokulmaldr. C) Zaman Domeni Analizi: Bir iaretin, incelenebilecek olan ve iareti karakterize eden, birok deiik zaman domeni lm veya zaman domeni parametresi vardr. Bunlarn en nemlileri, iaretin ortalama ve efektif deerleridir. aret rastgele ise bu parametreler, iaretin ortalama deeri ile varyans (veya karekk olan Standard sapmas) olmaktadr. Bunlar, x(n) ayrk zaman ve x(t) srekli zaman iaretleri iin, (11.106) eitliklerindeki gibi ifade edilirler. Bu eitliklerde, bilgisayar hesaplama ilemine uygun olan ayrk zaman iaretleri iin, sadece x(n) ve x2(n) toplamlarnn kullanldna, bunun da tm parametrelerin hesaplanmasnda kolaylk getireceine dikkat edilmelidir. Bu parametreler, 11.9.A statistik Analizi Alt Blmnde ayrca incelenmitir. Gerekte, 11.9.B Modelleme Alt Blmnn ierii de bir zaman domeni analizini oluturmaktadr. aret analizine balamadan nce, analizde yaplacak ilemler ve bu ilemlerin geerlilii asndan, her zaman u basit sorulan sormakta fayda vardr: aret rastgele midir? Duraan mdr? Periyodik midir? aretin ortalamas ve Standard sapmas nedir?

11.105

(11.106)

T (ayrk iaret iin N) periyodu ile periyodik olan iaret iin, k tam say olmak zere, (11.107) eitlii geerlidir. (11.107) aret ortalamasnn kullanld ortak amalardan biri de iaretteki iaret/grlt orann iyiletirmektir. ekil (ll.68)'de, senkron ortalamann uyarlm potansiyel cevabn iyiletirmedeki etkinlii gsterilmitir. Uyarlm potansiyeldeki P1 tepesinin uyarma anndan olan uzakl llerek uyarlan sistemin patalojik durumu hakknda bilgi alnabilmektedir. rnek olarak ele alnan elektromiyografik (EMG) iaretleri analiz etmek ve kaslarn fizyolojik durumlarn anlamak iin, frekans domeninde olduu kadar zaman domeninde de pek ok parametre kullanlmaktadr. Bu parametreler iin;

(11.108) eitlikleriyle, srekli

zaman iaretleri iin yazlm olan, iaretin mutlak deer

11.106

ortalamas, efektif deeri ve mutlak deer integrali rnek olarak verilebilmektedir. Bu parametrelere bakarak, kas hastalklarnn incelenmesi, kas yorgunluk seviyelerinin belirlenmesi ve otomatik kol-bacak protezlerinin kontrol gerekletirilebilmektedir. EMG iaretleriyle ilgili olarak yaplan aratrma sonularna gre, kasta yorgunluk arttka, iaretin genliiyle ilgili olan bu zaman domeni parametre deerlerinde art olmaktadr. Dorultulmu EMG iaretinin basit bir alak geiren filtreden szlm cevab da, iaretin ve dolaysyla iareti oluturan sistemin karakteri hakknda bilgi verebilmektedir. Tm bu parametrelerin dnda, sistem hakknda daha ayrntl bilgi veren sisteme zg parametreler de zaman domeni parametreleri olarak kullanlmaktadr. rnein, EKG iareti iin kullanlan baz zaman aral ve sreleriyle ilgili parametreler ekil (11.71 )'de gsterilmitir. Bunlar; EKG periyodu (PP aral veya RR aral), QT aral, PR aral, P dalgas sresi, T dalgas sresi, QRS sresi ve ST segmenti sresi olarak sralanabilmektedir.

ekil (11.71) EKG iaretine ait tipik zaman aralklar ve sreleri

QRS deteksiyonu iin kullanlan baz parametreler de ekil (11.72)'de gsterilmitir. Bunlar; QRS alan, QRS ykseklii, QRS ofseti, ve QRS sresidir. Bu parametrelerin dnda, taban hatuna olan yksekliklerle ifade edilen, R dalgas, P dalgas, Q dalgas, S dalgas ve T dalgas ykseklikleriyle ST segmentinin taban hattndan olan (ykselme ve kme olarak) ykseklii de, kullanlan EKG parametrelerindendir. Pratikte, iaret ilendikten sonra ortaya kan parametrelerin kullanld durumlarla da karlalmaktadr. Bunlara rnek

11 107

olarak; ST segmentinin ve T dalgasnn eimleri, iaretin birinci ve ikinci trevlerinin alnmasndan sonra ve iarete, homomorfik filtreleme gibi baka domenlere tayan dnmler uygulanmasndan sonra ortaya kan parametreler verilebilmektedir.

ekil (11.72) QRS deteksiyonunda kullanlan baz EKG parametreleri

D) Frekans Domeni Analizi: Biyolojik iaretler zaman domeninde oluan ilemlerin sonucu olarak ortaya kmalarna karn, bu iaretlerin analizlerinin frekans domeninde yaplmas baz durumlarda daha elverili olmaktadr. ou durumlarda, frekans domeni analizi, G Spektrum Younluu ('PSD") veya sadece Spektrum olarak yaplmaktadr. Zaman domeninde verilen x(t) iaretinin frekans domenine olan dnm X(), genel olarak (11.109) eitlii ile gsterilen, Fourier Transformu (yada Fourier ntegrali, FT) ile gerekletirilmektedir. (11.109)

Frekans domeninden zaman domenine olan ters dnm, Ters Fourier Transformu (IFT) ile verilir. (11.110) x(t) Reel olmasna karlk, X() karmaktr (kompleksdir). X()'nn elde edilebilmesi iin aada belirtilen Dirichlet koullarnn salanmas gerekir:

11.108

1)
(11.111) art salanmaldr. 2) x(t)'nin sonlu sayda sreksizlik noktas ve sonlu aralkta, sonlu sayda ekstramum noktas olmaldr. Dirichlet koullarna uymayan, impuls (delta) fonksiyonu, basamak fonksiyonu, sins ve kosins fonksiyonlar gibi matematikte ok kullanlan fonksiyonlar vardr. Bu fonksiyonlarn Fourier Transformlan yoktur, ancak bunlarn, belli snrlar iinde transformu alnabilmektedir. Biz bu fonksiyonlarn, limitlerinin olduu yerde Fourier Transformundan bahsedebilmekteyiz. Periyodik iaretler iin Dirichlet koullan salanmaz ve bu durumda da Fourier Dnmleri alnamaz. Ancak, iaretin sonlu (-/2,/2) zaman aralnda var olduu kabul edildiinde, Fourier Dnm alnabilmektedir. Periyodik bir iaretin Fourier Transformunu baka bir yoldan da bulabiliriz. aretin komplex Fourier serisini ele alalm; (11.112) Burada T = 27/0, iaretin periyodu ve an, alm (Fourier) katsaylardr. (11.112) eitliinin Fourier Transformu alndnda,

(11.113) elde edilir. Dolaysyla periodik iaretin Fourier Transformu, temel frekans 0'n harmoniklerine yerletirilmi bir impuls fonksiyonunun, Fourier serisinin ilgili katsaylar ve 2 ile arpmlarnn toplamna eittir. Fourier Transformunun baz zellikleri aada verilmitir: 1) Fourier Tarnsformu lineer bir operatrdr. ayet X1() = F{x1(t)} ve X2() = F{x2(t)} ise herhangi keyfi a1 ve a2 sabitleri iin; (11.114) eitlii Transformunun, ileri ve ters transformun geerlidir. Fourier

11.109

hesaplanmasnda kolaylk salayan, birok ilgin zellii vardr. Biz burada, sadece baz nemli zellikleri kullanacaz. 2) Konvolsyon Teoremi, frekans domeni analizinde nemli rol oynar. x1(t) ve x2(t) gibi iki duraan (stasyoner) fonksiyonun konvolsyon integrali yle tanmlanr: (11.115) (11.115) Eitliinin nemi, giri iaretinin impuls fonksiyonu ile konvolsyonu olan, lineer sistemin knn analizinde ortaya kar. Sistem k x(t)'nin Fourier Transformu yledir; (11.116) Baka bir deyile, zaman domeninde zor ve kark olan konvolsyon ilemi, frekans domeninde basit bir arpm ilemine dnmektedir. Zamana bal x(t) fonksiyonunun, toplam enerjisi olan E'nin zaman ve frekans domenindeki karlklar, Parseval Teoremi kullanlarak, (11.117) eklinde hesaplanabilmektedir. Perseval Teoremine gre bir iaretin toplam enerjisi, zaman domeninde ve frekans domeninde integral alnarak hesaplanabilir. Enerji Spektrum Younluu, S(), Spektrum veya PSD ise yle tanmlanmaktadr:

(11.118) - Ayrk ve Hzl Fourier Transformu (DFT, FFT) Ts rnekleme aralyla (s=2/Ts asal frekansyla) rneklenmi, band snrl x(t) iaretini, sonlu rnekleme dizisi {x(nTs), n= 0,1,....(N-l)} ile gsterelim. Ayrk Fourier Transformu (DFT), {x(nTs)} dizisi zerinde lineer operatr olarak yle tanmlanr:

11.110

(11.119) (11.119) Eitliinde, o frekans, (11.120) olarak tanmldr ve Fourier Dnmndeki frekans seicilii (rezolsyonu) olarak bilinmektedir. Frekans resolsyonunun mmkn olduu kadar yksek (o'n kk) olabilmesi iin, iaretin gzlendii To=2/o segment sresinin mmkn olduu kadar byk tutulmas gerekir. Yksek frekans seicilii iin bazan, ksa gzlem sreli iaretten alman rneklerin sonuna sfrlar eklenerek iaretin uzunluu yapay olarak arttrlmaktadr. (11.119) Eitliinden grld gibi, N elemanl ayrk xn=x(n)=x(nTs) dizisininin DFT sonucunda, N elemanl Xk=X(k)=X(ko) dizisi elde edilmekte ve bunun iin de, N2 arpma-toplama ilemi yapmak gerekmektedir. Kompleks X(k) serisini, x(n) serisine dntrecek Tere Ayrk Fourier Transformu (IDFT); (11.121)

olarak tanmlanr. Bu aamada, rneklenmi {x(nTs)} dizisini, zamana bal x(t) iaretiyle ideal rnekleyici 5(t)'nin arpm olarak ele alalm. rneklenmi iareti x*(t) ile gsterelim: (11.122) x*(t) iaretinin Fourier

Transformu FT, X*() olarak isimlendirilir ve (11.123) olduu gznne alnrsa,

11.111

(11.124) eitlii elde edilir. (11.124) eitliinde X*() Fourier Dnm, 'nn srekli bir fonksiyonudur. Ayrca bu fonksiyon, Ts=2 veya =s frekansyla periyodiktir. ekil (11.73)'de, x(t) iaretinin, X() Fourier Dnmyle, x(n) ayrk iaretinin X*() Fourier ve X(ko) Ayrk Fourier Dnm deiimleri gsterilmitir. Gerekte ise bu deiimler, dnmlerin gerel (reel) ksmlar, mutlak deerleri veya mutlak deer kareleriyle orantl olan g spektrumlar durumundadr.

ekil (11.73) a) x(t) iaretinin Fourier Dnm, b) x(n) dizisinin Fourier Dnm ve c) x(n) dizisinin Ayrk Fourier Dnm cevaplar

ekil (11.73.b)'den grlecei gibi, ayrk x(n) iaretiyle urald durumlarda, rnekleme frekans s, iaretin en yksek frekans bileeni max'n iki katndan byk olduu srece, periyodik FT cevabndaki periyodik paralar birbirinin iine girmeyeceinden, baka bir deyile rtme olmayacandan, bilgi kayb da olmayacaktr. Bu durumda,

11.112

(11.125) art gerekletiinde, orijinal iaretin -maxomax frekans blgesi iindeki bileenlerinin hepsi uygun bir alak geiren filtreden geirilerek, iaretin gerek spektrumu elde edilebilecektir. rnekleme Teoremi ad verilen bu ifadeye gre, rnekleme frekansnn en az, iaretin Nyquist frekans ad verilen en yksek frekans bileeninin iki kat frekansnda seilmesi gerekmektedir. Pratikte ise rnekleme frekans, 2,5 max ie 10 max arasnda seilmektedir. ekil (11.73.c)'de gsterilen Ayrk Fourier cevabnda, x(t) iaretinin Ayrk Fourier rneklerinin, N'e gre uniform bir serisiyle karlalmaktadr. Burada, Ayrk Fourier Transformu rneklerinin k=0,l,...,N/2 iin olan paras, Fourier Transformunun pozitif frekans blgesine kar gelmektedir. Geriye kalan k=(N/2+l),...,N-l rnekleri ise, Fourier Transformunun negatif frekanslarnn rnekleridir. Fourier Transformu cevabnn genlii (modl), =0 eksenine gre simetrik olduundan, Fourier Dnmnn negatif frekans blgesindeki ve dolaysyla DFT'nun k=N/2'den byk indisli paralan, ilave bilgi tamazlar. Baka bir deyile, N rnekli Ayrk Fourier Transformu serisinden sadece ilk N/2+1 rnek gereklidir, geri kalanlar fazlalktr. Parseval Teoremi, Ayrk Fourier Dnmne uygulandnda x(n) ayrk iaretinin toplam enerjisi, (11.126)

olarak hesaplanabilmektedir. Ayrk iaret ilemede Ayrk Fourier Transformu, srekli iaret ilemede Fourier Transformu, ayn sebeplerle ok nemli operatrlerdir. Ayrk Fourier Transformunun direkt hesaplanmas yaklak N2 adet karmak arpma ve toplama ilemi gerektirir. 1965 ylnda Cooley ve Tukey, Ayrk Fourier Transformunun hesaplanmasnda ok verimli bir metod sundular. Bu metoda, Hzl Fourier Transformu (FFT) denir ve bu yntem, N, 2'nin kuvveti olmak artyla, Nlog2N ilem gerektirir. N=1024 iin, Hzl Fourier Transformunu almak iin gerekli ilem says, direkt hesaplama (DFT) iin gerekli olan ilem saysndan 10 kere daha azdr. Birok Hzl Fourier Transformu algoritmas, yazlm ve donanm iin gelitirilmitir. Yaygn olarak kullanlan iki algoritma, zamanda desimasyon ve frekansta desimasyondur.

11.113

G Spektrum younluunun (PSD), FFT yardmyla kolayca hesaplanmasnda kullanlan (11.127) eitlii, Periyodogram olarak bilinmektedir: (11.127) Bu eitlie gre, iaretin spektrumu, iaretin X() Hzl Fourier Dnmnn mutlak deer karesi Ts/N lek faktryle arlklandrlarak bulunmaktadr. FFT ile DFT arasndaki fark, iarete ilikin N rnek saysnn 2'nin kuvveti eklinde olmas zorunluudur. FFT (veya DFT) iin nemli bir snrlama ise, spektrumda frekans znrl (seicilii, rezolsyonu) ile orantl olan iaretin toplam sresinin, pratikte baz durumlarda, byk tutulamaydr. FFT analizinde ortaya kan dier bir problem de, pencereleme ("windowing") olaydr. arete pencereleme ilemi uygulandnda, toplam spektrum, iaret ile pencere fonksiyonlarnn spektrumlarnn konvolsyonu olarak ortaya kmaktadr. Pencere fonksiyonunun spektrumunun dar olmamas ve yan loplar olmas durumunda toplam spektrum, gerek iaretin spektrumunu yanstmaktan uzak kalr. aretin, rastgelelik zellii tamas (ve duraan olmas) durumunda spektrum, Parametrik Spektrum olarak da hesaplanabilmektedir. Bunun iin kullanlan metoda, Blackman-Tukey Metodu ve bu metodda kullanlan eitlie de Wiener-Khinchin eitlii ad verilir, Eitlik (11.128): (11.128) Bu eitlie gre, spektrumla iaretin ziliki fonksiyonu birer Fourier iftidir. Parametrik spektrumu, AR, MA veya ARMA model parametreleri cinsinden de ifade etmek mmkndr. AR modeli rnek olarak ele alndndaki durumu inceleyelim. (11.86) Eitliiyle tanmlanan AR modeli, (11.129) eitlii olarak yeniden dzenlenecek olursa; (11.129) eitlii elde edilir. Bu eitlikte, E(z), model girii beyaz grlt iaretini ve H(z) ise sistemin transfer fonksiyonunu gstermektedir, (11.130) yardmyla model k ve giri iaretlerinin g spektrumlar (11.129) Eitlii

11.114

arasndaki iliki;
(11.131)

olarak yazlabilmektedir. Ortalamas sfr olan giri beyaz grltsnn spektrumu Se(), 'dan bamszdr ve karesel ortalama deerine (gcne) veya ortalamas sfr olmas nedeniyle, varyansna eit olan sabit bir deer almaktadr. Beyaz grltnn varyansna c2 denirse, Se(), (11.132) olarak ele alnabilmektedir. te yandan, (11.133) olarak yazlabileceinden, (11.131) eitlii, Parametrik Spektrum ifadesi olarak,

(11.134)

durumuna gelir. ekil (11.74)'de, kan ak hz len bir Doppler cihaznn k olan, gri skala spektrum kayd gsterilmitir. Bu deiimde, herhangibir an iin, ak hz ile orantl Doppler frekans kaymasndaki iaret genlii, grilik seviyesiyle gsterilmektedir. Kan ak hz grilik spektrumunun, (t1-t2) zaman arahndaki FFT ve AR modeli metodlar yardmyla elde edilen g spektrum younluu deiimleri, ekil (11.75)'de gsterilmitir. Bu iki spektrumdan FFT yardmyla elde edileni, AR metodu yardmyla elde edilene gre daha yksek spektral deiim gstermektedir. Oysa modern spektrum saylan parametrik spektrum, geree daha yalan ve daha dz bir deiim vermektedir. Bylece, daralm damarlara ilikin olarak parametrik spektrumda ortaya kacak olan sivri tepeler, sahte tepelerin youn olarak ortaya kt FFT spektrumuna gre daha kolay belirlenebilecektir. Spektrumla ilgili olarak, Elektromiyogram aretlerin llmesi Blmnde (Bk. Drdnc Blm) daha ayrntl anlatld gibi, EMG iaretlerinin spektrum analizleri de yaplmaktadr. Buna gre, kas yorgunluuyla birlikte, g spektrumunda tanmlanan medyan ve ortalama frekanslarn alak

11.115

frekanslara doru kayd ve EMG'nin genliinde de art olduu gzlenmektedir. EEG ile ilgili almalarda ise FFT analizi yardmyla, Elektroensafalogram ve Uyarlm Potansiyel aretlerinin llmesi Blmnde (Bk. Altnc Blm) akland gibi, beynin elektriksel aktivitesinin haritalanmas yaplabilmektedir. Bylece, frekans domeni analiziyle, iaretin bu yeni ortamda incelenmesi mmkn olmakta ve snflamada veya iaret tanlamada kullanlacak yeni parametreler elde edilebilmektedir. Fourier Dnmnn yaps gerei, ksa gzlem sreli iaretlerde frekans znrl iyi olmamaktadr. EKG iretinin ST segmenti iinde ortaya kan Ge Potansiyellerin frekans analizinin gerekli olduu durumlarda, Ksa Zamanl Fourier Dnmleri gerekli olur. Bu i iin, Dalgack Dnm ("Wavelet Transform") teknii de baarl olarak kullanlmaktadr.

ekil (1174) Kan ak hz Doppler cihazna ait gri skala spektrum kts

ekil (11.75) Doppler cihaz ktsna ait a) FFT g spektrumu ve b) AR modeli spektrumu

11.116

11.10 ELEKTROKARDYOGRAM VER SIKITIRMA TEKNKLER Elektrokardiyografik (EKG) iaretler iin veri azaltma yntemleri, iarette herhangi bir klinik bilgi kaybna neden olmadan, depolama, gnderme veya analiz ilemleri iin veri hacminin kltlmesine ynelik olarak, son yllarda artan bir ilgi ile kullanlagelmektedir. Bu altblmde, ADAPTF, AZTEC, SAPA ve NOKTA DEM (TP) veri sktrma yntemleri ksaca tantlmtr. EKG veri sktrma teknikleri arasnda karlatrma yaplrken aada sralanan zellikler dikkate alnmaktadr. 1) aret rnekleme frekans (f): EKG iaretlerini saysala evirmekte kullanlan analog/saysal eviricilerde rnekleme frekans, amaca gre eitlilik gsterip, yaygn olarak 500Hz'lik rnekleme frekans kullanlmaktadr. 2) Saysal rneklerdeki bit says (p): Saklanacak EKG saysal bilgilerinin znrlnn (rezolsyon) gstergesi olan bit says 8 veya 12 olabilmektedir. 3) Veri sktrma oran (CR, "compression ratio"): Veri sktrma algoritmasnn nemli parametrelerinden biri olup, bu orann bykl algoritmann stnln gsterir. (11.135) 4) Performans indeksi (PRD, "percent rootmean square difference"): Orjinal EKG iareti, xorg, ile sktrlmnn yeniden yaplanm, xrec, ("reconstructed") arasndaki farkn bal karesel ortalamasnn karekk olarak tanml olup, yeniden yaplanm (oluturulmu) olan EKG iaretinin, orjinaline ne derece benzer olduunun ls olarak kullanlmaktadr. PRD, veri sktrma algoritmalarnn nemli karlatrma parametrelerinden bir dieri olup, PRD'nin kkl algoritmann baar derecesini gsterir.

(11.136)

5) Algoritmann hz ne kadar yksekse, o oranda hzl ilem yaplabilir ve gerek zaman almalar gerekletirilebilir. 6) EKG sktrma algoritmalarnda kullanlan veri tabanlarnn ou standart ddr. Oysa kullanlacak veri tabanlarna gre de algoritma sonular

11.117

farkl olabilmektedir. A) Deiken Eildi ADAPTF Algoritma Teknii: Szkonusu tekniin ak mant aadaki admlarla anlatlabilir: a) Bu algoritma ilenmemi EKG verilerini alp AZTEC algoritmasnda olduu gibi, ksa izgiler retir. Orjinal iaret rnek dizisi, xi(i=l,2...) ile ve rneklerin maksimum ve minimum deerleri, xmax ve xmin ile belirtilsin. Balang xmax ve xmin deerleri, ilk iaret rnei olan x1'e eit klnr. x2, x3 gibi sonraki rnekler, devaml olarak xmax ve xmin deerleri ile karlatrlrlar. Eer yeni rnek xmax'tan byk ise, bu rnek xmax 'a atanr, yok eer bu rnek xmin'den kkse, xmin'e atanr. Bu durumlar dnda xmax ve xmin deerleri deitirilmez. Bu ilem, xmax-xmin farknn, T gibi bir eik deerinden byk olmasna kadar tekrar edilir. b) Szkonusu xmax-xmin>T koulu salandnda, izgi, (x,t) veri ikilisi kullanlarak kaydedilir. Burada x, xi rneinin hesaplanm ortalama genlik deerini ve t ise izginin uzunluunu, yani o blgedeki rnek saysn gstermektedir. c) T eii, iaretin tabiatna bal olarak deitirilir. Tabanhatt (baseline) gibi yava deiim gsteren dk bilgi blgelerindeki eik deerleri, P, T, ST, QRS gibi hzl deiim gsteren blgelerdeki eik deerlerinden daha yksek olacaktr. Bylece algoritma, bir eit kendinden adaptasyon iermektedir. d) Byle bir bilgi blgesinden dierine atlayabilmek iin algoritma, gerek zamanda, bir takm istatistiki bilgileri hesaplar. Bunlar; ortalama deer, Standard sapma ve (11.137) eitliinde ifadesi verilen nc moment M'dir. (11.137)

Standart sapma ve 3. moment hesaplan, yava deiim blgelerinden hzl deiim blgelerine geii, daha hassas olarak fark etmek amacyla hesaplanmaktadrlar. e) Her rnekten sonra bir kriter fonksiyonu, KFk, aadaki ekilde hesaplanr: (11.138) Daha soma bu kriter fonksiyonuna dayanarak, devaml yenilenecek ekilde eik deeri hesap edilir:

11 .118

(11.139) C1 ve C2 sabitleri, deneylerden edinilen tecrbeye gre, 1 ve 0,08 civarnda seilebilirler. Eik deeri de, (Tmin, Tmax gibi snrlar arasnda tutulabilir. Bylece standart sapma veya 3. momentteki herhangi bir deime, eik deerine yansm, yava deiim blgeleri byk eik deerlerine sahip olmu ve sktrma oran ykselmi olacaktr. Sktrma algoritmas, belli bir balang eik deeri ile balar ve sonra (11.138) ve (11.139) eitlikleri, her rnekten sonra T'yi yenilemek amacyla (xmax-xmn) > Tk oluncaya kadar hesaplanr. Belirtilen eitsizlik koulu salandnda, (x,k) deerleri yardmyla izgi saklanr ve ilem devam eder. - Yeniden yaplama (reconstruction) algoritmas: Sktrlm veri, (x,k) gibi veri iftleri dizisinden olumutur. Her ift, izginin genlik ve uzunluunu belirtir. rnein: (42, 5) = 5 adet 42 birim genlikli rnekten oluan izgiyi temsil etmektedir. Veri, bu ekilde alr ve gzlenirse, bu kabul edilebilir bir grnt oluturmaz. Onun iin bir eri yumuatma algoritmas bu diziye uygulanr. Standart en az karesel polinom erisi uydurma teknii burada yumuatma filtresi olarak uygulanr. Bu teknik, en iyi uygunluu iaretin her biri yedi rnekten oluan setlerine tatbik edilmesiyle en iyi sonucu verir. Burada iki adm mevcuttur: 1- Elde edilmi doru izgi verileri alnp ayrm veri noktalan eklinde alr; rnein: (42,5) = (42, 42, 42, 42, 42) gibi. 2- Her yedi noktaya yumuatma filtresi uygulanr; (11.140) Burada yk, yeni veri noktasn ve xk+n, orjinal veri noktalarn temsil etmektedirler. B) AZTEC Teknii ("Amplitude Zone Time Epoch Coding"): Esasnda AZTEC, yukarda anlatlan deiken eikli adaptif algoritmann bir alt algoritmas olarak kabul edilebilir. kisi arasndaki tek fark, AZTECde belirlenen eiin, ilem boyunca deimeden sabit kalmas ve dolays ile standart sapma ve nc moment gibi hesaplarn yaplmasna gerek kalmamasdr. AZTEC algoritmas, orjinal EKG rnek noktalarn, yatay ve eimli izgilere dntrr. AZTEC platosu (yatay izgiler), sfnnc mertebe interpolatr (ZOI) kullanlarak retilir. Her platonun bellekte saklanan deerleri,

11.119

izginin genlik deerleri ve uzunluudur. Bir AZTEC eiminin balamas iin (plato oluturabilmek iin), eik kapsamndaki rnek saysnn 3'den az olmas lazmdr. Eimin saklanan deerleri, sresi ve son rnek noktasnn genliidir. aretin yeniden yaplanmas, AZTEC plato ve eimlerine ait veri noktalarnn, ayrk dizilere almasyla elde edilir. Yeniden yaplanan EKG'deki sreksizliklerden tr AZTEC, yksek oranda veri azaltma salasa da, kardiyoglar tarafndan kabul edilecek dzeyde deildir. Bu sreksizliklerin byk oranda azaltlmas, yumuatma yapan bir parabolik filtrenin kullanlmasyla olur. Bu ilemin kusuru ise, EKG dalga biimine genlik distorsiyonunun katlmasdr. Bu durumda, AZTEC algoritmasnn ZOI ksm iin kullanlan hata eiinin, deien EKG iaretlerine adapte edilmesiyle elde edilen, yeni modifiye AZTEC algoritmas nerilmitir. Bu adaptiflik, iaretin ilk saniyesinin ardl (recursive) hesaplanmas temeline dayandrlmtr. Bu teknik, ortalama karesel fark kk yzdesine [PRD'sine] bakldnda, ayn sktrma oran [CR] iin, AZTEC algoritmasna gre daha stndr, Sreksizlii azaltmak amacyla, AZTEC'e dayal dier bir teknik gelitirilmitir. Platolar retmek iin ZOI kullanmak yerine, eim izgileri oluturmak iin FAN teknii kullanlmtr. Bu teknik, ZOI algoritmasnn tabiatnda iaret sreksizlii olduu iin kullanlmtr. Daha sonra EKG iareti, bu eim izgileri ve AZTEC eimleri balanarak, tekrar yaplanr. Bu teknikle ilgili hesaplamalar, AZTEC algoritmas ile karlatrldnda gstermitir ki, sktrma orannda bir art ve iaret performans indeksinde (PRD) %50'lik bir iyileme olmutur. C) Dnen Nokta (Nokta Deiimi) Teknii (TP, 'Turning Point"): Bu teknik, byk genlikli QRS'lerin yksekliini azaltmadan, 200 Hz'lik EKG iareti rnekleme frekansn 100 Hz'e indirmeyi amalamtr. Algoritma, ayn anda 3 veri noktasn iler; xo referans veri noktas ve bunu takip eden x1-x2 veri noktalan. Ya x1 ya da x2 sakl tutulacaktr. Bu ise hangi noktann orjinal noktann eimini koruduuna baldr. Bunu, Matematiksel bir dille yle ifade edebiliriz:

olarak tutulacaktr. TP algoritmas, 2: l'lik sabit bir sktrma oran salar ki burada yeniden yaplanm iaret, orjinal iarete, baz grltleri ierdii halde benzer. TP ynteminin bir kusuru, eit aralklarla dizilmi rneklerin zaman aralklarn, kayt edilmi noktalarn temsil etmemesidir.

11.120

D) SAPA Teknikleri ("Scan Along Polygonal Approximation"): adet SAPA (Poligonal Yaklam zleme) algoritmas vardr. SAPA-2, bunlardan en iyi sonu verenidir. Bu algoritmann teorik temeli, doru izgiler (approximated) ile orjnal iaret arasndaki sapmann, hata toleransndan hibir zaman daha byk olmamasdr. SAPA-2 ve FAN algoritmalar arasndaki tek fark, SAPA-2'nin, orijinal rnek noktas ve gerek sonraki rnek noktas arasnda 3. bir eim (merkez eim, center slope) hesaplamasdr. Merkez eim, iki nokta arasnda deien iaretin belli hata snrlan dna tat zaman, sondan bir nceki rnek noktas kalc (srekli) rnek noktas olarak dikkate alnr. Baka bir deyile, SAPA-2 algoritmas, rnein kalc m yoksa geici mi olduunu gereklemek iin merkez-eim kriterini kullanr, ekil (11.76). Oysa ki FAN'da, gerek rnek deeri kriteri kullanlmaktadr.

ekil (11.76) SAPA tekniinin ana fikri: 1- orjinal aret, 2- orjinal iaretin poligonal yaklam ve 3- yaklam hata snr

a) SAPA-1: Orjinal rneklenmi veri, w(k) gibi ayrk dizi eklinde gsterilsin. Burada k, rnek numaras olsun, e, kullanc tarafndan belirlenecek olan hata araln temsil etsin. Tekrar yaplanm iaret, w(k) ayrk dizisi ile gsterilsin, yle ki, bu dizi | w(k) - (k) < e, k=l,2,3,... artn salasn. Orjinal veri (k, w(k), k=l,2,3,...) ile, azaltlm veri ise, (k, (k), k=s s,,...) eklinde temsil edilsin. (rnek numaras, genlik) ifti eklinde gsterilen bu azaltlm veriye, orjinal verinin verteksleri denir. ki verteks aras dz bir izgi ekmek suretiyle yaklaklk yaplr. Algoritmaya balarken, ilk veri noktas verteks olarak seilir. k=c'deki daha sonra gelen rnein alnmasndan sonra, normalize edilmi iki dorunun eimleri hesaplanr. Bunlar;

11.121

(11.141)

eklindedir. ekil (11.77)'de bu eimler gsterilmitir. Her yeni veri noktas ilendiinde, o anki en kk g(c,e) deeri m1 ve en byk g(c,-) deeri m, olarak saklanr. Bylece m, ve m2, s'den gelen ve s aral iinde bulunan dorularn maksimum ve minimum eimlerini gstermi olur. Ne zaman m, > m, koulu salanrsa (k=c+i noktas), hemen bir nceki veri noktas, yeni verteks olarak seilir.

ekil (11.77) SAPA-1 algoritmasn aklayc ekil

b) SAPA-2: Bu algoritma, SAPA-1'in biraz daha iyiletirilmii olup, ekstra bir kontrol mekanizmas eklenmesiyle elde edilmitir. Burada g(c,) ve g(c,-) eimlerine ek olarak, (11.142) hesaplamas katlmtr. k=s ve k=c+i noktalan arasndaki noktalarn, uygun ekilde yaklaklklarnn yaplp yaplmadn anlamak iin de,

11.122

(11.143) (11.144) test hesaplamalar yaplmtr, ekil (11.78). Bu iki test koullarndan biri bozulduunda, hemen bir nceki veri, verteks olarak tutulur. Yukarda tanmlanan EKG veri sktrma yntemleri, deiik yaklam hatalar (e) ve eit seviyeleri (T) iin, 500 Hz'de 12 bitlik Analog-Digital evirici ile rneklenmi tek kanall EKG verilerine uygulanm ve karlatrmalar yaplmtr. Yaklam hatas, 1,5-30 arasnda ve eik seviyesi, 2-13 arasnda deitirilebilmektedir. Tablo (11.15)'de, ADAPTF, AZTEC, TP, SAPA-1 ve SAPA2 sktrma tekniklerinin, CR ve PRD cevaplan gsterilmitir. Bu teknikler iinde en byk sktrma oran (CR) ve en az hatay (PRD) veren, SAPA-2 teknii olmaktadr.

ekil (11.78) SAPA-2 algoritmasn aklayc ekil Tablo (11.15) eitli EKG veri sktrma tekniklerinin PRD ve CR sonulan (500Hz, 12 bit) TEKNK CR PRD ADAPTF AZTEC TP SAPA-1 SAPA-2 10.0 10.0 2.0 98 93 8.8 8.7 4.8 8.2 76

11.123

11.11 ARET TANILAMA VE SINIFLAMA Tp elektroniinde, hastalk tehisi ve/veya yaam destek cihazlarnn otomatik kontrol, vcuttan alnan iaretlerin tannmasn ve sonuta, snf ad verilen nceden belirlenmi ve zellikleri belli olan (tanmlanm olan) grup ya da snflara atanmasn gerektirir. Bir eit, olaydan iaret rnei alarak, bu ekilde olay tanma ilemine snflama ve bu ii yapan araca veya sisteme de snflayn ad verilmektedir. ekil rneklerini tanma ("pattern recognition") olarak gerekletirilen snflama, ok kaba olarak, bir kalp uydurma ("template matching") ilemidir. Eer snflayc giri iaret rnei (iaret segmenti), daha nceden belirlenen snf kalplarndan i.'sine, belli bir kritere, kurala veya indekse gre, dierlerine olduundan daha iyi uyuyorsa, giri rnei (x) veya lme vektr ad verilen bu rnek, i. snfa (i'ye) dahil edilir. ekil (11.79)'da, snflama ileminin basitletirilmi genel blok emas gsterilmitir. Tp elektroniinde snflamaya rnek olarak, hasta EKG kaytlarnn analizi sonucu hastalk tehisi, hastann EEG cevaplarn izleyerek uyku durumunun aratrlmas, solunum seslerinden solunumla ilgili hastaln eidi ve iddetinin bulunmas ve kol protezlerinin EMG iaretleri yardmyla otomatik kontrol verilebilmektedir. Baz durumlarda, izlenecek olaydan alnan iaretin, gerek zamanda ve uzunca bir sre izlenmesi gerekli olur. Bu durumda, iaretin kendisinden alman zaman rneklerinin, snflaycda ileme sokularak sonuca gidilmesi uzun zaman alabilir ve dolaysyla gerek zamanda alma zorlaabilir. Bu ekilde, ou snflama ilemlerinde, iaretin kendisi yerine, iareti temsil eden parametreler veya baka bir ismiyle znitelikler ("features"), snflama ilemine sokulmaktadr. Veri sktrma teknikleri sonucu olarak elde edilen, giri iaretine ait bu parametreler topluluuna ise znitelik vektr () ad verilmektedir. Bu bilgiler nda, snrlaycya, lme dzeninden alman giri rnei uygulanmakta, snflaycda bu rnein znitelikleri bulunarak znitelik vektr oluturulmakta ve bu vektr, daha nceden seilen ve tannan M snf iin karlm olan ve snf temsil eden (snf iin referans olan, snfn arlk merkezi durumunda olan) M adet kalp znitelik vektrleriyle (kalp vektrleriyle, i) karlatrlarak snflanmaktadr. Karlatrma, snflaycnn zelliine gre seilen bir kural ile yaplmaktadr. Snflama ilemi iin kullanlan bu kurala, karar kural ad verilmektedir. Karar kural, baz durumlarda bir performans indeksini ve baz durumlarda da znitelik vektr ile deer alabilen ve ayrm fonksiyonu ad verilen bir fonksiyonu kullanmaktadr. Her snfn kendi zelliini tayan aynm fonksiyonu, ou durumda bir skalerdir ve karar kural, bu fonksiyon deerini, seilen bir karar eii ile karlatrmaktadr. Karlatrma sonucuna gre giri vektr, rnein, hangi aynm fonksiyonunu maksimum

11.124

(minimum) yapmsa veya hangi ayrm fonksiyonunu seilen karar eiinin zerine kartmsa (veya altna indirmise), o ayrm fonksiyonunun bulunduu snfa snflanr. Burada dikkat edilmesi gereken, ekil (11.80)'de gsterildii gibi, snflamann iki aamada (safhada) gerekletirildiidir. Herbir aamasna mod ad verilirse, genellikle, snflama, renme ve alma modlarndan ibarettir. renme modu, snflamann en skc ve uzun sren ksmdr. Bu modda, snflan tanyabilmek (seilen snflarn kalp znitelik vektrlerini oluturabilmek) iin, ayn snftan yeteri kadar (veya seilen say kadar) giri iaret vektrleri alnmakta ve ilenmektedir. Genelde, renme (eitim) iin kullanlan her giri vektrnden (giri eitim vektrnden) elde edilen znitelik vektrlerinin ortalamas alnarak, snfn kalp vektr bulunmaktadr. alma modunda ise, alnan giri vektr (giri alma vektr) hemen snflama ilemine sokularak deerlendirilmektedir. ekil (11.81)'de ise ayrm fonksiyonu olarak kullanlan giri alma vektryle, snf kalp vektrleri arasndaki uzaklklar (mesafeler) gsterilmitir. Bu durumda karar kural, bu uzaklklar iinde hangisinin en kk olduu eklindedir ve iaret, hangi snfa en yakn ise (hangi snfa olan mesafesi en ksa ise) o snfa snflanr.

ekil (11.79) aret snflama ileminin genel blok emas

ekil (11.80) aret snflama ileminin safhalar

11.125

ekil (11.81) aret snflama ileminde ayrm fonksiyonu olarak kullanlan uzaklk kavram

ekil (11.81)'de gsterilen uzaklklar, kullanlan deimektedir. En ok kullanlan Euclidean uzakl,

ynteme

gre

(11.145) olarak tanmldr. Bu eitlikte i, i. snfn kalp vektrn gstermektedir ve (11.146)

olarak hesaplanmaktadr. Ni ise, snftaki iaret veya znitelik vektr saysn gstermektedir. Snflamaya rnek olarak, protez denetimi almalarnda kullanlmak iin tasarlanm olan bir EMG (elektromiyogram) snrlaycsn ele alalm. Protez kontrollar zerindeki ilk almalarda, kolu kesik olan zrlnn, yeni bir dil reniyormu gibi eitimden geirilip, gnlk yaamda pek kullanmad srt kaslar gibi gdk kaslann protez kontrolunda kullanabilmesi amalanmakta ve eitilen gdk kaslarn, protezde arzu edilen hareketi salayan motorlarn harekete gemesi iin, yeteri genlikte EMG iaretlerini retmesi salanmakta idi. Bu ekildeki iaret snflamasnda, ele alnan kaslarn hangisinin aktif olduu ve yeteri genlikte EMG iareti retmekte olduu bilgisi kullanlmakta idi. Gnmz gelimi protez kontrollarnda ise, renme ilemi zrl yerine mikroilemcili dzenlere yaptrlmaktadr. Bunun iin, zrlnn yapmak istedii hareketlerde aktif olan ve zel eitim gerektirmeyen kaslardan alglanan EMG iaretleri modellenmekte ve bu iaretleri temsil eden parametreler (znitelikler) mikroilemcili dzenler yardmyla bulunarak snflama yaplmaktadr. Bylece

11.126

hangi hareketin yaplmak istendiine karar verilerek, o harekete uygun protez motorlar aktif duruma geirilmektedir. ekil (11.82)'de, Paralel Filtreleme yntemi ad verilen, byle bir snflayc dzeninin blok diyagram verilmitir.

ekil (11.82) renme ve alma aamalaryla birlikte bir EMG snrlaycs

Paralel filtreleme yntemi ile EMG iaret snflamasnda, kol fonksiyonlar ayrm, alma ve renme modu gibi iki aamada olmaktadr. renme ya da kalibrasyon modu ad verilen birinci aamada, kol eitli hareketleri yaparken, her bir harekete ait kaydedilen EMG iaretlerinin AR modeli katsaylar bulunmaktadr. L kez tekrarlanarak elde edilen ortalama katsaylar, (11.147)

olarak gsterilmekte ve bellekte saklanmaktadr. Burada n, model derecesi; h, kol fonksiyonlar says ya da dier bir deyile snflandrlacak hareket saysdr (snf saysdr). j'inci harekete (snfa) ait k'nc rnein kestirimi, o harekete ilikin ortalama AR katsaylar kullanlarak,

11.127

(11.148) eklinde elde edilmektedir. ykj, j'inci hareketin k anndaki gerek deerini gsterdiine gre, bu kestirimden ileri gelen hata, (11.149)

olacaktr. Tm rnekler zerinden hatann kareleri toplamnn ortalamas olan Ej'yi, (11.150)

olarak tanmlayabiliriz, k Anndaki y kj kestirimi, (11.148) eitliinden grlecei gibi, n tane nceki deeri kullanlarak yapld iin, yukardaki tanmda k deeri (n+l)'den balatlmtr. Her hareket L kez tekrarlanarak, Ej ortalama deerleri, 1,E2, ...... Eh olarak hesaplanr ve saklanr. alma modunda ise, hangi snfa ait olduu bilinmeyen EMG iaretlerinin, bellekteki ortalama AR katsaylar ve yk'nin nceki deerleri kullanlarak, h snfa ilikin ykj, ekj ve Ej kestirimleri yaplr. Kestirilen E, deerlerinin en k, E; = min Es olmak zere, bellekte saklanan E. deeri ile karlatrlr. Eer, (11.151)

(11.152) koullan salanyorsa, iaretin h snftan i'inci snfa ait olduuna karar verilir. Aksi durumda, iaret bu snflardan hi birine dahil edilmez

11.128

Kalibrasyon aamasnda, her hareket iin, L kez tekrarlanarak elde edilen Ei deerleri, ortalamas i, olan bir dalm gsterir. Bu ortalamaya, gi gibi l'den byk bir arlk katsaysyla arplarak, alma modunda elde edilen Ei ile gii arpm karlatrlr. Bylece, deeri gii arpmndan daha byk olan, baka snfa ait noktalan ayklamak mmkndr. Ayrca, girite EMG iareti yokken herhangi bir snflandrma yaplmas, iaretin kareleri toplamnn, A gibi bir eik deerden byk olup olmad kontrol edilerek yaplmaktadr. Deneysel almalarda EMG iareti, 26 yandaki salkl bir erkek denekten eitli el-kol hareketlerinin gerekletirilmesi srasnda alnmtr. Dirsek kapama, dirsek ama, kavrama ve bilek dndrme hareketleri gznne alnarak snflama yaplmtr. Her hareket alt kez tekrarlanp, her denemede yaklak bir saniyelik veri olarak 4800 rnek alnmtr. Alman rneklerin, hareketin balang ve bitimi arasnda kalan lineer blgeden seilmesine ve her denemede, kaslara ayn kuvvetin uygulanmasna allmtr. Elde edilen verilerin ilenmesi aamasnda ise, EMG iaretleri normalize edildikten sonra, doru gerilim seviyeleri kartlarak iaret sfr ortalamak duruma getirilmitir. Her deney iin kaydedilen 4800 rneklik veri, her biri 80 ms'lik 400 rnee sahip olan, 12 segmente ayrlarak incelenmitir. Her segment, "Blackman" tipi pencere fonksiyonu ile arplarak pencereleme yaplm ve bu ekilde daha iyi gruplama elde edilmitir. Elde edilen baar oran Tablo (11.16)'da verilmitir. Bu tablodaki saylar, gerek hareketin, yzde olarak tannma oranlan olup, deneysel almada kullanlan yntemin baansn gstermektedir. rnein, kavrama hareketi denemelerinde, 100 denemenin yaklak 4 tanesi dirsek ama, 8 tanesi bilek dndrme ve 88 tanesi de kavrama hareketi olarak deerlendirilmitir.
Tablo (11.16) Drt hareket iin snrlaycnn baar oranlan matrisi

Gerek \ JCarar hareket \ Dirsek kapama Dirsek ama Kavrama Bilek dndr.

Dirsek kapama 81 38 0 0

Dirsek ama 19 62 4 0

Kavrama 0 0 88 31

Bilek dndrme 0 0 8 69

11.129

11.12 WENER FLTRESYLE GRSEL UYARILMI POTANSYEL ANALZ Wiener filtresi, ele alnan bir performans kriterini optimum yapmak zere tasarlanan ve genelde duraan (stasyoner) iaretler iin kullanlan bir optimum filtredir (optimal filtre). Optimum filtre, zamanla deimeyen (zamanla parametreleri deimeyen) filtre olarak kullanlyorsa, sadece duraan olan ilem iin etkilidir ve dolaysyla, gerek bir duraan olmayan ilemden kaynaklanan olayla ilgili dalga ekilleri iin optimum olmas beklenemez. Uyarlm Potansiyel analizinin yaplabilmesi iin ncelikle, normal beyin aktivitesi (spontan EEG) altnda ok daha kk genlikli olarak sakl olan ve denein, grsel, iitsel veya somatik olarak uyarlmas sonucunda ortaya kan Uyarlm Potansiyel cevaplarn, grlt olarak bu iaretlere karm olan EEG iaretlerinden temizlemek gerekmektedir. Burada EEG grlts, duraan bir iaret olarak ele alnp Optimal Filtre yardmyla, esas iaret durumunda olan UP cevaplarndan ayrlp alabilmektedir. UP temizleme ileminde oka kullanlan klasik bir yntem, senkron (ezamanl) ortalama (averajlama) ile, rastgele iaret olarak ele alman EEG iaretlerini, bu ortalama alma sonucunda bastrmak ve deiim ekli belli olduu ve bu nedenle deterministik olduu varsaylan UP iaretlerini ise belirginletirmektir. Uyarmdan uyanma alglanan EEG iaretleri birbiriyle ilikisiz olduu kabul edildiinden, ok sayda rastgele iaret durumunda olan EEG iaretleri, bu ortalama alma ileminde birbirini yok edecektir. Bu tekniin baarl olabilmesi iin, hastann ok sayda (rnein 100 kere) pepee uyarlmas gerekir ki bu, hem hasta iin yorucu olmakta, hem de deney sresi iin olduka uzun bir zaman almaktadr. O halde, bu tekniin yerine kullanlacak filtreleme ilemlerinde, bu kusurlarn gznne alnmas gerekmektedir. Optimal Filtreler de, bu soruna cevap verebilmekte ve az sayda uyarmla, iareti grltden temizlemeyi hedef almaktadr. Wiener filtresi, performans kriteri olarak kulland ortalama karesel hatay en aza indirerek, eklenmi stokastik grlt tarafndan bozulmu iaretin, optimal formunu elde etmeye alr. Zamanla deien Wiener filtresi Weerd tarafndan ortaya atlmtr. Bu ise, zamanla deien kazanca sahip bir filtre setidir. Frekans domeninde Wiener filtresi, aadaki transfer fonksiyonu ile karakterize edilir: (11.153) Burada, ss() iaretin,nn() ise grltnn g spektral younluudur (PSD).

11.130

Bu transfer fonksiyonu, her frekansta, grlt tarafndan bozulmu giri iaretinin spektral bileenlerini kapsar. Transfer fonksiyonunu belirlemek iin hem iaretin hem de grltnn bir n bilgisine (apriori bilgilere) ya da en azndan bir tahminine ihtiya vardr. zel olarak, filtrenin, tekli uyarlm potansiyel deneyine uygulanmas iin, analiz altnda olan ilemle balantl olan bir grlt tahmini elde etmemiz gerekmektedir. t=0 annda tetiklenen uyarm ile ezamanl kaydedilen tekli sprme iareti x,(t), aadaki gibi modellenir: (11.154) Burada uyarlm etki, si(t), analiz altndaki ilemin zaman domenindeki nedenselliin tanmna bal olarak, uyarmdan nce sfrdr. Yani, uyarmdan nce bir cevabn olumas beklenemez. Bu eit bir model, arkaplan EEG tarafndan temsil edilen grltnn [ni(t)] ve iaretin toplamal sperpozisyonuna kanttr. Eer bu hipotez kabul edildiyse, 1 sn'lik toplam period iin, grlt [nj(t)]'nin uyarmdan nce ve sonra ayn stokastik zelliklere sahip olduunu farz etmek kolaylar. Bu sebebin bir doal sonucu, t>0 iin uyarm sonras grltnn bir kullanl tahmini olarak, uyarm ncesi EEG'nin [ni(t), t<0] g spektrum younluunu (PSD'sini) ne srmektir. aretin spektrum tahmini olarak, iaretin ezamanl az saydaki rnek ortalamas alnmaktadr. Bylece, ortalamadan elde edilen PSD, iaretin PSD'sinin bir tahmini olarak gz nne alnm olur. Tek sprmeli xi(t) iin filtreleme ilemi, ekil (11.83)'de gsterilmitir. Giri xi+(t), i. denemenin uyarm sonras cevabdr. Bu durumda transfer fonksiyonu, aadaki gibi hesaplanr: (11.155) Burada, ss() ve nni() srasyla s(t) ve ni(t)'nin g spektral younluudur (PSD). Hi() uygun uyarm ncesi, iaretten tahmin edilen nni()teriminin bir sonucu olarak, her bir sprmeden dierine deiir. Filtre frekans domeninde tanmlanmtr. Bylece uyarm sonras, iaretin [xi+(t)] FFT'si, Wiener filtresinin girii olarak ele alnr. Filtre knda ise, filtrelenmi iaret olan si (t) elde edilir. Baz durumlarda ise sonu, yetersiz iaret/grlt oran (S/N oran) yznden uyarlm tepkiyi iyiletirmeye yetmez. Bu nedenle, baz birbiri pei sra gelen filtrelenmi cevaplarn [si(t)'lerin] ksmi ortalamasn almak

11.131

mmkndr Allagelmi ortalama metodundakinden daha a* sayda sprme kullanmakla, benzer SN oranlan elde etmek mmkndr.

ekil (11.83) Tek sprcl xi'ye gre tasarlanm olan Wiener Filtresi blok diyagram

ekil (11 84) Grse! Uyarlm Potansiyel (VEP) kayd iin kullanlan dzen

Deneysel almalarda, ekil (11.84)'de gsterilen model kullanlmtr. Kullanlan etektrodlar gm klorr disk elektodlardr. Elektrodlar, beynin Oksipital blgesinin sa ve sol ksmlarna ve kulaa balanmtr. Elektrodlardan gelen iaretler, 4 kanal olarak, monitrl EEG cihaztan (Poligrafa) gelmektedir Buradaki poligraf, maksimum 8 kanal olarak kullanlabilen bir kuvvetlendirme ve filtreleme ilevini grmektedir. Poligraf da filtreleme ilemi, 1-500 Hz arasnda alak geiren olarak yaplmaktadr lm srasnda kuvvetlendirici zaman sabiti olarak 0,5s deeri ve kuvvetlendirme ilemi iin ise 10000 kademesi kullanlmtr Poligraf dan kan ilenmi iaretler, bilgisayarn iindeki bir Analog-Dijital evirici (ADC) kartna gelmektedir. ADC kartnn, gelen bu analog iareti saysal iarete dntrmesi iin gerekli olan kuantalama says 2048'dir (12 bit). Hasta, verilerin topland ve ilendii bilgisayar yardmyla,

Edited by Foxit PDF Editor Copyright (c) by Foxit Software Company, 2004 - 2007 For Evaluation Only.

11.132

ayn zamanda uyarlmaktadr. Grsel uyarma olarak, bilgisayar ekrannda belli zamanlarda gsterilen dama tahtas iareti kullanlmtr. Bir program yardmyla, uyarma nce ve sonrasnda belli bir sre iinde ADC yardmyla alman iaretler, toplama ilemine sokularak, uyarm ilemi bittikten sonra sabit diske kaydedilmektedir. Dama tahtas programnda ekran, 520 msn'de bir, ters evrilmektedir (siyahlar beyaz ve beyazlar siyah yaplmaktadr). Oda tamamen karanlk ve yabanc elektriksel iaretlere kar topraklanmtr.

ekil (11.85) a) Filtre edilmemi 100 ve b) filtre edilmemi 10 sprmenin ortalamalar

ekil (11.86) Wiener Filtresiyle fltrelenmi tekli sprmenin cevab

11.133

ekil (11.85) ve ekil (11.86)'da, bir hastadan alnm VEP iaretlerine ait analiz gsterilmitir. ekil (11.85.a ve b)'de, ortalama yntemiyle alnan 100 sprmenin ortalamasyla, filtrenin uyarm sonras iaretin beklenen deeri (tahmini) iin kullanlan 10 sprmenin ortalamas gsterilmitir. ekil (11.86)'da, filtrelenmi tekli sprmenin deiimi gsterilmitir. 100 Yerine 10 sprme kullanarak elde edilen maksimum ve minimum tepelerin zaman iindeki yerleri, literatrde bulunan sonulara ok yakndr. Bu da, Wiener filtresi yntemiyle grsel uyarlm potansiyellerin analizinin, daha az sayda sprme kullanlarak gerekletirilebileceini gstermektedir.

Edited by Foxit PDF Editor Copyright (c) by Foxit Software Company, 2004 - 2007 For Evaluation Only.