TRKYE RUH SALII PROFL RAPORU

HAZIRLAYANLAR Do. Dr. Nee EROL Do. Dr. Cengiz KILI Prof. Dr. Mahir ULUSOY Uzm. Dr. Muzaffer KEEC S.H.U. Zeynep MEK

T.C. SALIK BAKANLII SALIK PROJES

GENEL KOORDNATRL

T.C. SALIK BAKANLII Temel Salk Hizmetler Genel Mdrl

TRKIYE RUH SAGLIGI PROFILI

RAPORU

HAZIRLAYANLAR
Do. Dr. Nee Erol Do. Dr. Cengiz Kl Prof. Dr. Mahir Ulusoy Uzm. Dr. Muzaffer Keeci S.H.U. Zeynep imek

Ankara niversitesi Tp Fakltesi ocuk Ruh Sal ve Hastalklar Anabilim Dab T.C Salk Bakanl Salk Projesi Genel Koordinatrl

Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Psikiyatri Anabilim Dal T.C Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl

Abant zzet Baysal niversitesi, iktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dnya Salk rgt

Trkiye Ruh Sal Profili Raporu Birinci Bask Ankara, 1998

Yayn haklan : T.C. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl Tm haklar sakldr. Kullanlmas, oaltlmas, yaynlanmas izne tabidir.

ISBN 975-590-013-6
Bu yayn T.C. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl ve Salk Projesi Genel Koordinatrl ibirlii ile bastrlmtr.

Dizgi: Do. Dr. Cengiz Kl Bask: Eksen Tantm Ltd. ti, ANKARA

TRKYE RUH SALII PROFL RAPORU

Hazrlayanlar: Do. Dr. Nee Erol

Ankara niversitesi Tp Fakltesi, ocuk Psikiyatrisi Anabilim Dal, Ankara

Do. Dr. Cengiz Kl

Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi, Psikiyatri Anabilim Dal, Ankara

Prof. Dr. Mahir Ulusoy

Abant zzet Baysal niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Bolu

Uzm. Dr. Muzaffer Keeci

T.C. Salk Bakanl, Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl, Ankara

S.H.U. Zeynep imek

T.C. Salk Bakanl, Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl, Ankara

NDEKLER
Aratrmann amac, planlanmas ve yrtlmesi rnekleme plan ve hanehalk anketi ile ilgili sonular ocuk ve genlerde ruh sal: yeterlik alanlar, davran ve duygusal sorunlarn dalm Erikin nfusta ruhsal hastalklarn yaygnl, ilikili faktrler, yetiyitimi ve ruh sal hizmeti kullanm sonular zet Ekler 77 95 101 1 5

25

ONSOZ lkemizde yaanan hzl sosyal ve ekonomik deiimlere paralel olarak salk sorunlarnn boyutlar da nemli lde deimektedir. Gnmzde toplum salmz, kalp hastalklar, kanser, bulac hastalk gibi fiziksel hastalklar yansra ruhsal bozukluklar da byk lde etkilemektedir. Toplumun ruh sal dzeyini ykseltmek iin, ncelikle koruyucu/nleyici hizmetlerin etkin bir ekilde verilmesi; bunu yapabilmek iin de ilk olarak risk altndaki hedef gruplarn, ruhsal bozukluklar dorudan ve dolayl olarak etkileyen faktrlerin epidemiyolojik almalarla belirlenmesi gerekmektedir. Elde edilen bulgular dorultusunda, lke genelinde koruyucu ruh sal programlarnn hazrlanmas ve uygulanmas mmkn olabilecektir. Bir lkede hizmet politika ve programlarn gereki bir biimde belirleyebilmek iin, epidemiyolojik veriye olan ihtiya aktr. lkemizde ruhsal bozukluklar epidemiyolojisinde var olan durumu yanstabilecek epidemiyolojik bulgulara alan aratrmalar ile ulalabilir. Ancak, lkemizin genelini yanstan geni apl bir aratrma bulunmayp, yaplan aratrmalar snrl ve dar kapsamldr. Hastane kaytlar incelendiinde, belli ipular vermekle birlikte, ruhsal bozukluu olan tm bireylerin tedavi kurumuna bavurmamas, tan birlii olmamas, blgesel younluunun bilinmemesi verilecek hizmetlerin nitelik ve niceliini belirlemede yetersiz kalmaktadr. Hizmet planlamas yaplacak alanda, soruna ynelik gerekli bilgiler toplandktan sonra "kim, ne, nerede, niin ve nasl" sorularna cevap verebilmek mmkndr. Bu sorulara cevap oluturabilmek amacyla planlanan "Trkiye'de Ruh Sal Profili" aratrmas bulgular kullanlarak, blgelere ve yerleim yeri tiplerine uygun modeller gelitirilebilecektir. Dolaysyla ruhsal bozukluklarn yaygnlnn ve bu yaygnl belirleyen etkenlerin ortaya karlmas bilimsel adan olduu kadar, ruh sal politikalarnn gelitirilmesi ve ihtiyaca ynelik hizmet planlamasnn yaplabilmesi asndan nem tamaktadr. Aratrmann basan ile tamamlanmas, aratrmann balatlmas, yrtlmesi ve sonlandnlmasnda sorumluluk tayanlann deerli abalan ile mmkn olmutur. Aratrmaya teknik destek veren ynlendirme komitesine, Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Psikiyatri Anabilim Dal, Ankara niversitesi Tp Fakltesi ocuk Ruh Sal ve Hastalklar Anabilim Dal, Abant zzet Baysal niversitesi retim yelerinden proje danmanlarna, aratrmaya maddi destek salayan Dnya Salk rgt ve Salk Projesi Genel Koordinatrl'ne teekkr ediyorum. Bu aratrmada byk zveri ve titizlik iinde grevlerini yerine getiren Bakanlmz merkez alanlarna, l Salk Mdrlklerine, il deneti ve grmecilerine, aynca almamza ayrdklar zaman ve sabrlar iin cevaplayclara teekkr ediyorum.

Dr. Halil brahim zsoy Salk Bakan

BLM 1

TRKYE RUH SALII PROFL

Aratrmann
Uzm.Dr. Muzaffer Keeci S.H.U. Zeynep imek
T.C. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl

amac, planlanmas ve yrtlmesi

AMALAR Trkiye Ruh Sal Profili Aratrmas, 2 yatan itibaren tm ya grubu ocuk, gen, yetikin ve yallara uygulanan ve lke apnda seilen bir meklemle yaplan bir aratrmadr. Aratrmada 2-18 ya aras ocuk ve genlerde sorun davranlar ile yeterlik alanlar, 18 ya stnde ise sk rastlanan ruhsal bozukluklarn yaygnl yansra ruh sal hizmetlerinin kullanm konusunda bilgi toplanmas amalanmtr. Trkiye Ruh Sal Profili Aratrmas lke apnda yrtlen ilk epidemiyolojik aratrma olma niteliini tamaktadr. Aratrmann amalar u ekilde sralanabilir; 1-ocuk ve yetikinlerde grlen ruhsal bozukluklar konusunda bilgilerin ulusal dzeyde toplanmas ve ruhsal bozukluklarn ya, cinsiyet, blge ve yerleim yeri tipine gre dalmnn belirlenmesi, 2-Ruhsal bozukluklar dorudan ya da dolayl olarak etkileyen faktrlerin saptanmas, 3-Ruh sal konusunda ulusal dzeyde veri taban oluturulmas, 4-Ruh sal politikalarnn belirlenmesi ve yeni stratejilerin oluturulmasna yardmc olunmasdr.

ORGANZASYON Aratrmann 1993 ylnda hazrlk almalarna balanmas srasnda konuya ynelik nerileri almak amacyla bir "Ynlendirme Komitesi" oluturulmutur. Bu komiteye Prof. Dr. Ahmet Gs, Prof. Dr. Efser Kerimolu, Prof. Dr. Bahar Gkler, Prof. Dr. Perin Yola, Prof. Dr. Abdlkadir evik, Prof. Dr. Il Bulut, Prof. Dr. Sevil Atauz, Prof. Dr. Nesrin ahin, Prof. Dr. Nail ahin, Do. Dr. Nee Erol, Do. Dr. Emine ztrk Kl, Do. Dr. Mahir Ulusoy, Do. Dr. Ferhunde ktem, Do. Dr. Belma Akit, Do. Dr. Nesrin Dilbaz, Yrd. Do. Dr. Afin Saduyu, Uzm. Dr. Murat Rezaki, Dr. A. Giray Arhan, Dr. Cengiz Erden ve Ruh Sal Daire Bakan Uzm. Dr. Nevzat Satm katlmlardr. Bu komite drt toplant yapm ve yaplan toplantlar sonucunda, bu aratrmann gerekli olduuna karar verilmi, kullanlacak yntem ve lekler tartlmtr. n hazrlklar tamamlandktan sonra, ocuk ve genlere uygulanan leklerin uyarlamas, standardizasyon ve datmndan sorumlu olan Ankara niversitesi Tp Fakltesi ocuk Psikiyatrisi Anabilim Dal retim yelerinden Do. Dr. Nee Erol ve yetikin lei (CIDI)'nin eitim ve uygulamasndan sorumlu olan Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Psikiyatri Anabilim Dal retim yelerinden Do. Dr. Cengiz Kl ile Trkiye genelinde rneklem seimi ve hanehalk soru formu gelitirme konusunda deneyimi olan Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits retim yelerinden Prof. Dr. Mahir Ulusoy danman olarak grevlendirilmilerdir (Prof. Ulusoy halen Abant zzet Baysal niversitesi'nde almaktadr). Aratrmann planlama, uygulama ve deerlendirme aamalarnda gerekli ileri yrtmek zere sosyal hizmet uzman Zeynep imek, psikolog Aysn Kurtulu, sosyal hizmet uzman Nermin Berkta, tbbi teknolog Mustafa Nianc grev almlardr. Aratrmann balang ve sonu aamasnda idari adan Genel Mdr Uzm. Dr. Cihanser Erel uygulama aamasnda, Genel Mdr Uzm. Dr. M. Rifat Kse, ayrca Genel Mdr

Yardmclar Bilgin Gzm, Dr. Niyazi akmak ve Ruh Sal Daire Bakan Uzm. Dr. Seluk Candansayar destek salamlardr.

lekler Aratrmann alan almas srasnda aadaki lek ve soru formlar kullanlmtr. 2-3 Ya ocuklar in Davran Deerlendirme lei, 4-18 Ya ocuk ve Genleri in Davran Deerlendirme lei, 5-18 Ya retmen Deerlendirme lei, 11-18 Ya Grubu Genler in Kendini Deerlendirme lei, Uluslararas Bileik Tan Grmesi, Genel Salk Anketi, Ksa Yetiyitimi Anketi, Salk Hizmeti Kullanm Anketi, Hanehalk Anketi

Grmeci ve deneticiler Aratrmada alan almas iin il denetileri ve grmeciler belirlenmitir. l denetileri, rnekleme kan illerde grev yapan Ruh Sal ube Mdrleri ya da Ruh Sal ubesinden sorumlu Salk Mdr yardmcs'ndan, grmeciler ise salk ocaklarnda grev yapan doktor, ebe, hemire ve devlet hastanelerinde alan psikolog ve sosyal hizmet uzmanlarndan olumutur. Ek A'da il denetileri ile grmecilerin listesi verilmitir. Grmeciler, rnekleme kan illerin kme says ve kme byklklerine oranl olarak seilmitir. Aratrmada grev yapan tm personel 2 ay sre ile sadece bu aratrmada almlardr.

Eitim ncelikle aratrmann nasl yrtlecei, sreci ve rnekleme konusunda bilgi verme ve yneticilerin desteini almak amacyla, 26-27 Ekim 1995 tarihleri arasnda Salk Mdr yardmclarnn ya da Ruh Sal ube Mdrlerinin katld iki gnlk bir toplant yaplmtr. Bu toplantda, aratrma iin illerde yaplacak dzenlemeler ile rnekleme ilikin almalar planlanmtr. l denetisi ve grmecilerin eitimi ise iki aamada yaplmtr. lk aamada, Anadolu ve Gney Anadolu blgelerinden rnekleme kan illerin deneti ve grmecilerinin eitimi 20-24 Kasm 1995 tarihleri arasnda yaplmtr. kinci aamada ise Bat, Kuzey ve Dou Anadolu blgelerinden rnekleme kan illerin deneti ve grmecilerinin eitimi 26 ubat-lMart 1996 tarihleri arasnda yaplmtr. Eitimlerin ilk gnnde eitime alnan salk personeline duyarllk kazandrmak amacyla, ocuk ve yetikin ruh sal, koruyucu ruh sal ve epidemiyolojiyi ieren konularda bir panel dzenlenmitir. Bu panele konumac olarak Prof. Dr. Efser Kerimolu, Prof. Dr. Ahmet Gs, Do. Dr. Nee Erol, Prof. Dr. Mahir Ulusoy, Do. Dr. Cengiz Kl ve Genel Mdr yardmcs Uzm. Dr. Muzaffer Keeci katlmlardr. Her iki eitim aamasnda da, birinci grup olarak ocuk ve genlere ynelik leklerle hanehalk anketi uygulamas iin psikolog, sosyal hizmet uzman, tbbi teknolog, ebe ve hemireler, ikinci grup olarak yetikin soru formu uygulamas iin ise pratisyen hekimler eitim almlardr. ki ayr grup halinde iki aamada gerekletirilen eitim program sonunda: ilk eitimde 37 pratisyen hekim, 37 psikolog, sosyal hizmet uzman, tbbi teknolog, ebe ve hemire olmak zere 74 kii, ikinci eitimde ise 42 pratisyen hekim ve 42 psikolog, sosyal hizmet uzman, tbbi teknolog, ebe ve hemire olmak zere 84 kii eitim almtr. l eitim ekibinin yeterli olmad durumlarda, ihtiyaca gre personel eitimi yaplmtr. Birinci grubun ocuk ve genlere ynelik leklerinin eitimi Do. Dr. Nee Erol, hanehalk soru formu eitimi Prof. Dr. Mahir Ulusoy tarafndan verilmitir. kinci grubun eitimi ise Uzm. Dr. Murat Rezaki, Uzm. Dr. ncila Kaplan, Uzm. Dr. Gliz zgen, Do. Dr. Cengiz Kl tarafndan yaplmtr. Eitimde rol oynama teknii ve grup almalar uygulanmtr.

ALAN ALIMASI Alan almas iki aamada gerekletirilmitir. Birinci aamada Aralk 1995 - Ocak 1996 tarihleri arasnda Anadolu ve Gney Anadolu blgeleri, ikinci aamada ise Nisan-Mays 1996 tarihleri arasnda Bat, Kuzey ve Dou Anadolu blgelerinden rnekleme kan illerde alan almas yaplmtr. llerde uygulamaya balamadan nce, rnekleme kan hanelere Salk Mdrlkleri tarafndan hazrlanan bir mektup gnderilerek aratrma konusunda aile bilgilendirilmitir. Baz illerde ise, o blgenin ebesi tarafndan ailelere bilgi verilmi ve uygulama srasnda evde bulunmalar salanmtr. Ayn ekilde rnekleme kan evde yaayan ocuklar okula gidiyorlarsa, hazrlanan bir mektupla okulun da aratrma konusunda bilgi sahibi olmas salanmtr. Alan almas srasnda, il denetileri srekli olarak merkez ekiple ibirlii ierisinde almlardr. Ayrca, merkez ekibinden psikolog Aysn Kurtulu, sosyal hizmet uzman Zeynep imek ve Proje Danman Do. Dr. Cengiz Kl yerinde denetim ve spervizyon iin illere gitmilerdir. l denetileri ve grmecilerin ara, gere ve yemek ihtiyalar salk mdrlklerince karlanmtr. llerde tamamlanan soru formlar il denetileri tarafndan kontrol edildikten sonra Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl'ne gnderilmitir. Merkez ekibi tarafndan Prof. Dr. Mahir TJlusoy'un danmanlnda formlarn tekrar kontrol yaplm ve her haneye ait olan formlar numaralandrlmtr. Proje danmanlar tarafndan formlar gzden geirildikten sonra veri giri ilemi balam ve Eyll 1996 tarihinde tamamlanmtr. Veri kontrol yapldktan sonra analizlere balanm ve n rapor 1997 ylnda yaynlanmtr.

BOLUM 2

TRKYE RUH SALII PROFL

rnekleme Plan ve Hanehalk Anketi ile lgili Sonular
3

rof. Dr. Mahir Ulusoy

Abant izzet Baysal niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi

Ruh Sal Profili Aratrmas, 2 ve 2 yan stnde herkese farkl modller uygulanarak btn Trkiye'de, ruh sal konusunda bilgi toplamay amalamaktadr. Aratrma, ayn zamanda, hane ve hane halk modlleriyle toplanan temel demografik ve sosyal bilgilerle zenginlik kazanmaktadr. Trkiye'de bu konuda bu kadar iddial bir aratrmann bulgularnn tm lkeye genellenebilirliinin yannda, kabul edilebilir duyarlkla, blgelere ve alt nfus gruplarna da genellenebilir olmasn salamak amacyla tabakalar saptanm ve rnek byklne karar verilmitir. Aratrma planlanrken, ruh sal gstergelerinin ve bu gstergelerin dalm hakknda veri olmamas nedeniyle, her tabakadan ayn oranda rnek seilmi, bu nedenle aratrma kendinden arlkl olmutur. Bulgular, blgelere, yerleim yeri tiplerine ve bu iki deikenin aprazyla elde edilen tabakalara genellenebilir. Bunun yannda, rnee 1 olaslkla girdiklerinden dolay 4 byk kentimize (stanbul, Ankara, zmir, Adana) de genelleme yaplabilir. Bunun dnda kalan, rnee km yerleim merkezlerinin hi birine zel bilgiler tretilemez. Ruh Sal Aratrmasnn rnekleme plan ok aamal, tabakal, kmeli olaslk rneklemesidir.

TABAKALAMA Tabakalar, homojen birimler ieren alt rnekleme ereveleridir. Bu aratrmada tabaka tanm iin iki kstas kullanlmtr. Blge kstasnn 5 kategorisi ve yerleim yeri tipi kstasnn 3 kategorisinin aprazyla Trkiye toplam 15 tabakaya blnmtr. Bu yaklam, her bir tabaka iinde kalan hanelerin tmn blge ve yerleim yeri tipi asndan birbirine benzer (homojen) varsayar. 1- Blge: Yerleim yerlerinin birbirine corafi yaknl tabakalama iin birinci kstas olmutur. Bu amala, Trkiye'nin 5 demografik blgesi aratrmann 5 byk tabakasn oluturmutur. Blgeler Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits tarafndan corafi yaknlk ve demografik adan birbirine benzeyen iller biraraya getirilerek tanmlanm ve Nfus ve Salk Aratrmalarnda kullanlmtr. Trkiye Ruh Sal Profili Aratrmasnn demografik ierii ve bulgularnn baka aratrmalarla karlatrlabilirliinin salanmas iin 5 demografik blge tanm bu aratrmada da kullanlmtr. llerin 5 blgeye dalm aadaki gibidir (TNSA 1993): Bat Anadolu: Aydn, Denizli, stanbul, Edirne, Krklareli, Tekirda, Kocaeli, Sakarya, Bursa, anakkale, Balkesir, Manisa, zmir, Yalova Gney Anadolu: Mula, sparta, Burdur, Antalya, Mersin, Adana, Gaziantep, Hatay Orta Anadolu: Afyon, Eskiehir, Bolu, Ankara, Konya, ankr, orum, Yozgat, Kayseri, Nide, Nevehir, Krehir, Ktahya, Uak, Bilecik, Tokat, Amasya,Aksaray, Karaman, Krkkale Kuzey Anadolu: Zonguldak, Sinop, Samsun, Ordu, Giresun, Rize, Trabzon-, Artvin, Kastamonu, Karabk, Bartn Dou Anadolu: Erzurum, Tunceli, Diyarbakr, Bitlis, Siirt, Sivas, anlurfa, Malatya, Kahramanmara, Adyaman, Gmane, Erzincan, Kars, Elaz, Mardin, Mu, Bingl, Ar, Van, Hakkari, Batman, rnak, Ardahan, dr, Kilis

2- Yerleim Yeri bykl ve tipi: Yerleim yeri tipi (yerleim yerinin il merkezi, ile merkezi ya da ky oluu) tabakalama iin ikinci kstas olarak kullanlmtr. Yerleim yeri tipi kategoride ele alnmtr. l merkezleri: Yukarda tanmlanan blgelerin her birinde il merkezleri, idari rgtlenmede vilayet yaps gsterdii, hizmetler ve ticaret sektrlerindeki eitlenmeyi yanstt iin ayr bir tabaka olarak tanmlanmtr. le merkezleri: le merkezleri, nfus byklkleri gerei il yapsnn kk bir modeli olduu iin il merkezlerinden ve kylerden farkl bir tabaka olarak ele alnmtr. le merkezi olmamakla birlikte, Trkiye'deki pek ok ileden byk olan belde ve kyler de bu tabakaya dahil edilmilerdir. Kyler: Yukardaki iki tabakaya dahil edilemeyen, ky statsnde olan btn yerleim yerleri bu tabakaya dahil edilmitir. rnekleme iin tanmlanan 15 tabakann her birinde bamsz seim yaplmtr. Her tabakadan seilecek yerleim yeri says nceden saptanmtr. Yerleim yeri saysna karar verirken alan almasnn yk ve Salk Bakanlnn il rgtlenmesi gznnde tutulmutur. Olaslkl rneklemede, rnek birimlerin (bu aratrmada hane) seilme olaslnn birbirine eit olmas esas olduundan, seilen her bir yerleim yerinde, hanelerin seilme olaslklarn eit klacak sayda rnek hane seilmitir. ok aamal bir rnekleme plannda, her hangi bir tabakada bir hanenin seilme olasl: P(Hane)=P(A)*P(B)*P(C)*...*P(M) (1)

ile ifade edilebilir. Burada A, birinci aama, B, ikinci aamada seilen birimdir, M aama saysdr. Forml 3 aamal bir rnekleme plan iin biraz daha aarsak, P(Hane)=n(A)/N(A) * n(B)/N(B) * n(C)/N(C) (2) olur.

Burada n(A) birinci aamada seilen A says, N(A) evrendeki A says, n(B) ikinci aamada seilen B says, N(B) evrendeki B says, n(C) nc aamada seilen C says, N(C) evrendeki C saysdr. Eer sistematik rasgele seim yaplrsa, birinci ve ikinci aamalarda seilen birimler alt alta sralanarak bir balang noktasndan balanarak, nc aamada seilmesi gereken n(C) kadar birim seildiinde, birinci ve ikinci aamalarda seilmesi gereken birim saylar da kendiliinden ortaya kar. Ancak bu yntem, birinci ve ikinci aamalarda ok sayda birimin rnee girmesine neden olur. rnein; birinci aamada il merkezi, ikinci aamada ile merkezi, nc aamada da kme seiliyor ve toplam seilecek kme says 250 ise, byle bir rnekleme plan ile rnee giren yerleim yeri says 250'den biraz az fakat 250'ye yakn bir say olacaktr. Byle bir rnekleme plannn alan almas hem zaman asndan hem de maliyet asndan pahal olacaktr. Oysa, (2) numaral forml, son aamada seilen birimin seilme olasl sabit kalmak kouluyla, birinci ve ikinci aamalarda seilen birim saysnn, alan almasn kolaylatrmak ve daha ucuza maletmek amacyla, aratrmac tarafndan saptanabileceini gstermektedir. Formlde,m(A) ve n(B) belirlendikten sonra, n(C)'nin deeri serbest braklarak P(Hane) 'nin sabit kalmas salanabilir. Baka bir deyile, n(A) ve n(B) saptandktan sonra P(Hane)'nin eitlii, n(C)'nin deerini, formln vermesiyle salanabilir. Bu aratrmada, il merkezi, ile merkezi ve ky saylar saptandktan sonra, seilen yerlerden ne byklkte ka kmenin seilecei (2) numaral forml ile hesaplanmtr. (2) numaral forml rnee seilen bir yerleim yerinden seilmesi gereken hane saysn vermektedir. Eer rnekleme kme rneklemesi ise, son aamada seilen birim kme olacaktr. Formln verdii sayda haneden ok deiik byklkte ve sayda kme oluturmak olasdr. Ancak kme byklnn sabit olmas, hem alan almasn yrtecek ekiplerin oluturulmasnda, hem de rnekleme hatalarnn hesaplanmasnda kolaylk salayaca iin tercih edilir. Verilen sayda haneden kmeler oluturulurken ortalama kme bykl esas alnr ve sonuta elde edilecek kmelerin byklklerine gre dalmnn varyansnn kk olmas salanr. Bylece elde edilen bir kme bykl dalmnda deiim katsays 0.2'den kk olursa kme bykl sabit saylabilir (Kish 1966).

mee seilen bir yerleim yerinde seilecek hane says 20 (ortalama kme bykl) 'den kk ise, o yerleim yerinden bir kme seilmitir. Eer hane says 20'den byk ise, kme says, kme byklklerinin 20'den ayrllarnn kareleri ortalamasn minimum eden kme bykl dalmndaki kme says olmutur. Bir forml ile ifade edersek: Var(kme bykl)= I(X-20) /n O halde kme says formldeki kme bykl varyansn minimize eden n deeridir. rnein; bir yerleim yerinden 45 hane rnek hane seilecek ve kme bykl ortalamas 20 ise, buradan ya 15'er hanelik 3 kme, ya da biri 23, dieri 22 hanelik 2 kme almak olasdr. Birinci alternatifte 3*(152 2 2 20) /3=25, ikinci alternatifte ((23-20) + (22-20) )/2=6.5 olduundan, 45 haneden 2 kme ile daha kk varyans elde edildiinden, bu yerleim yerinden 2 kme seilir.
2

AAMALANDIRMA Tabakalama kstas olarak kullanlan iki deikene gre elde edilen 15 tabakada bamsz seim yaplmtr. Aamalandrma, kullanlabilir, hazr, rnekleme erevelerin varlna gre yaplmtr. l Merkezi Seimi: 5 blgenin il merkezleri tabakalarnn her birinde ilk aamada ngrlen say kadar il merkezi sistematik rasgele yntemle seilmitir. Bu ynteme gre yaplan seimde stanbul, Ankara ve zmir kentlerinin nfuslar, rnekleme aralndan byk olduu iin bu kentler rnee birden fazla girmilerdir. Bu nedenle Bat Anadolu ve Orta Anadolu blgelerinde ngrlen il says daha fazla olduu halde seilen il says daha azdr. Bu aamada ereve olarak Devlet statistik Enstits'nn (DE) 1990 Saym dari Bln yayn kullanlmtr. Seim il merkezleri nfuslarnn birikimli dalmndan yapld iin, nfusa orantl bir seim olmutur.(Bkz. EK 1). l merkezinde ikinci Aama Seim: Seilen il merkezlerinden Evhalk Tespit Fileri (ETF) kaytlar kullanlarak Salk Ocaklarna gre hane saylar ve nfuslar ieren dkmler alnm, bu listelerden yine sistematik rasgele seim yntemine gre, o merkezden seilmesi gereken kme says kadar Salk Oca ve kme seilmitir. Seilen Salk Ocann ETF sralamasna uyarak bu aamada retilen rasgele sayya denk gelen haneden balayarak birbirine komu hanelerle kme listesi tamamlanmtr. Byk Salk Ocaklarndan birden fazla kme seilmitir. Bu yntem, kmelerin, Salk Ocaklarnn sorumlu olduu nfusa orantl seilmesini salamtr. le Merkezi Seimi: Seilen il merkezlerine idari olarak bal ileler ikinci aamada ile seimi iin ereve oluturmutur. ereve iin yine DE'nn 1990 Saym dari Bln yayn kullanlmtr. le merkezleri sistematik rasgele seim ile yaplmtr. Seim, erevedeki ile merkezlerinin birikimli nfus dalmndan yapld iin, nfusa orantl bir seim olmutur. le merkezlerinde nc Aama Seim: Seilen ilelerde Salk Oca ve kme seimi, aynen il merkezlerinde uygulanan yntemle yaplmtr. Ky Seimi: Ky seimi iin kullanlan ereve, seilen il merkezlerine bal kylerdir. ereve olarak 1990 Saym dari Bln yayn kullanlmtr. Her blgeden seilecek ky says aratrmaclar tarafndan nceden saptanmtr. Genel bir ilke olarak her kyden bir kme alnacak ekilde ky says belirlenmitir. KMELEME rnekleme kme rneklemesidir. Kme, birbirine komu haneler olarak tanmlanmtr. Ortalama kme bykl 20 olarak belirlenmitir. Ancak bu deer seilen yerleim yerinin byklne bal olarak deimektedir. Kme bykl iin deiim katsays 0.189 olduu iin kme bykl sabit kabul edilebilir. Yerleim yerlerindeki hane saylar, yerleim yerlerinin kestirim nfuslar, 1990 saymnda il merkezleri, ile merkezleri ve kylerdeki ortalama hane byklklerine blnerek elde edilmitir. 1990 ortalama hane byklklerinin 5 senede deimedii varsaylmtr.

Tablo 2,1: Kmelerin byklklerine gre dalm Kme bykl Kme says Kme bykl (hane) (hane) 4 5 6 7 9 12 13 14 15 16 1 3 1 5 5 I 6 6 18 17 18 19 20 21 22 23 24 25

Kme says

14 17 41 77 41 19 7 2 1

b = 18.65 (ortalama kme bykl) a =3.5268 C.V.= 0.189 GNCELLEME rnek seiminde, ngrlen seilme olaslklarnn doru hesaplanmas ve uygulamada bozulmamas iin, her aamada kullanlan erevenin gncel olmas gerekmektedir. Bu amala, blge ve yerleim yeri tiplerinin oluturduu 15 tabakann her birinde ilk aama seim iin gerekli olan yerleim yerleri erevesi olarak 1990 Saym dari Bln yayn temel alnarak erevelerde gerekli gncelleme ilemleri yaplmtr. l merkezleri erevesine aratrma tarihinde says 79 olan tm il merkezleri; ile merkezleri erevesine, birinci aamada seilen illere bal ile merkezleri, ve ky erevesine de, yine birinci aamada seilen il merkezlerine bal kyler dahil edilmilerdir. Bu ilem sonucunda, bal olduu ile merkezi seilmedii halde rnee giren kyler olmutur. le merkezleri ve kylerin, birinci aamada seilen il merkezlerine bal klnmas, aratrmann alan almasnda i blmnn il salk mdrlklerinin grevli olduklar ilde sorumlu tutulmalar nedeniyle olmutur. Birinci gncelletirme ilemi, il ve ile merkezleri erevelerine giren yerleim yerlerinin 1985 ve 1990 yllarndaki nfuslarn kullanarak aratrma tarihindeki nfuslarnn kestirimidir. Nfus projeksiyonu iin bileik faiz forml kullanlmtr. Bu ilem srasnda, zellikle byk il snrlarnn deimesi nedeniyle, 1985 ve 1990 saymlarnda stats deien kyler ok byk byme oranlar gsterdikleri iin, 1990 ylnda ait olduklar il merkezi iinde tek tek ele alnm ve uygun byme hzlan ile 1995 nfuslar kestirilmitir. Kylerin nfus projeksiyonu, rnee giren bir ilenin tm kylerinin toplam nfusu iin yaplmtr. Projeksiyon ileminden nce nfusu 6000'in stnde olan kylerin nfus projeksiyonlar tek tek yaplm ve aratrma tarihinde nfusu 10 000'in stnde olanlar ky erevesinden ile erevesine aktarlmtr. rnek seiminin her aamasnda sistematik rasgele seim yaplmtr. KME SEMNDE KULLANILAN EREVE, EVHALKI TESPT FLER Ruh Sal Aratrmasnda rnekleme erevesi olarak Salk Ocaklarnda tutulan ETF (Evhalk Tespit Fileri) 'lerin kulanlrnas dnlmtr. Alternatif rnekleme erevelerine gre ETF'lerin aada sralanan nitelikleri, bunlarn gncel ereveler olabileceini dndrmektedir. Kanun gerei ETF'ler her yln Haziran aynda gncelletirilmektedir. Her hanehalk yesi ya, akrabalk ve cinsiyetine baklmakszn ET filerine geirilmektedir.

 Bir salk ocann sorumluluuna giren alann nfus ve hane says ET filerinden hesaplanabilir. Kiralk evlerde kirac deiince eski kart atlp yeni kirac iin yeni kart doldurulmaktadr. Salk Ocaklarnn sorumlu olduklar alanlar ve snrlar l Salk Mdrlklerince belirlenmektedir. Grevli salk personeli grev srasnda yeni iskan edilmi ev veya apartmana raslarlarsa bu tip yerler iin ETF'ler doldurulmaktadr. ETF'lerin rnek ereve olarak nasl kullanlaca ve ierdii bilgilerin gvenirlii EK 2 'de tartlmtr.

YANITLAMA ORANLARI Yantlama oranlar, aratrmada kullanlan ve aratrma evrenine giren farkl kuak insanlara uygulanan anket formlar iin farkl dzeylerde gereklemitir. Ayn zamanda, rnekleme tabakalarnda farkl dzeylerde yantlama oranlan elde edilmitir. Hane Anketi Yantlama oranlar Grme sonucu, "Anket dolduruldu", "Hanede uygun yantlayc yok", "Reddetti" olarak iaretlenen hane formlar, eriilmi ve grlm haneler olduundan haneler iin yantlama oranlar, her rnekleme tabakasnda bu hanelerin toplamnn hedef hane saysna orandr. Tablo 2.2: Eriilen (temas kurulan) hane anketi yantlama oranlar le Ky l Bat Anadolu Hedef Grlen Yantlama % Hedef Grlen Yantlama % Hedef Grlen Yantlama % Hedef Grlen Yantlama % Hedef Grlen Yantlama % Hedef Grlen Yantlama % 1231 1195 97.1 267 224 83.9 525 433 82.5 83 64 77.1 229 217 94.8 2335 2133 91.3 419 279 66.6 214 189 88.3 237 223 94.1 116 101 87.1 171 149 87.1 1157 941 81.3 426 385 90.4 229 205 89.5 355 253 71.3 190 175 92.1 309 230 74.4 1509 1248 82.7

Toplam 2076 1859 89.5 710 618 87.0 1117 909 81.4 389 340 87.4 709 596 84.1 5001 4322 86.4

Gney Anadolu

Orta Anadolu

Kuzey Anadolu

Dou Anadolu

Toplam

Alan uygulamas .srasnda stanbul'da 60 hanelik kme, zmir-Knk'ta 21 hanelik bir kme, Diyarbakr'n bir kynde 38 hanelik iki kmede hibir hane ile grme yaplamamtr. Diyarbakr kyne gvenlik nedeniyle, stanbul'daki kmelere ekiplerin organize olamamalar nedeniyle zamannda gidilememitir. Bu veriler Dou Anadolu'nun krnda ve Bat Anadolu'nun ilelerinde eriilen dk yantlama oranlarn aklamaktadr. Genel olarak, sosyal aratrmalarda grlen, yerleim yeri bydke klen yantlama oranlar, bu aratrmada Bat, Gney ve Kuzey Anadolu blgelerinde de grlmektedir. Orta Anadolu'da bu trend

kylerde elde edilen dk yantlama oranlar ile bozulmaktadr. Dou Anadolu'da ise tam tersi bir olguyla karlalm, Dou'da sren terr dolaysyla, daha gvenli olan illerde ve ilelerde daha yksek yantlama oranlar elde edilmitir. Tablo 2.3: Hane anketi yantlama oranlar l Bat Anadolu Grlen Tamamlanan Yantlama % Grlen Tamamlanan Yantlama % Grlen Tamamlanan Yantlama % Grlen Tamamlanan Yantlama % Grlen Tamamlanan Yantlama % Grlen Tamamlanan Yantlama % 1195 1064 89.0 224 207 92.4 433 316 73.0 64 61 95.3 217 204 94.0 2133 1852 86.8 le 279 249 89.2 189 186 98.4 223 209 93.7 101 94 93.1 149 114 76.5 941 852 90.5 Ky 385 368 95.6 205 196 95.6 253 249 98.4 175 170 97.1 230 202 87.8 1248 1185 95.0 Toplam 1859 1681 90.4 618 589 95.3 909 774 85.1 340 325 95.6 596 520 87.2 4322 3889 90.0

Gney Anadolu

Orta Anadolu

Kuzey Anadolu

Dou Anadolu

Toplam

Eriilen hanelerde tamamlanan grmelerin oran daha yksek dzeyde gereklemitir. Sadece Orta Anadolu'nun ilinde ve Dou Anadolu'nun ilelerinde tamamlanan anket oran %70'lere dmektedir, dier tabakalarda yantlama oranlar %90'lar dzeyinde seyretmektedir. Genel yantlama oranlar Tablo 2.2 ve Tablo 2.3'deki yantlama oranlarnn arpm ile elde edilir. Tablo 2.4'de hane anketi iin yantlama oranlar verilmitir. Tablo 2.4: Hane anketi iin genel yantlama oranlar (yzde olarak) l le Ky Toplam Bat Gney Orta Kuzey Dou Toplam 86.4 77.5 60.2 73.5 89.1 79.2 59.4 86.9 88.2 81.1 66.6 73.6 86.4 85.6 70.2 89.4 65.3 78.6 80.9 82.9 69.3 83.6 73.3 77.8

rnekleme tabakalarnda genel yantlama oranlan byk deikenlik gstermektedir. En yksek yantlama orannn elde edildii Dou Anadolu'nun ili ile en dk yantlama orannn elde edildii Bat Anadolu'nun ilesi arasnda %30'a varan fark vardr. Tabakalar arasnda yantlama oranlarnda grlen bu deikenliin analizlerde etken olmamas iin grme yaplan haneleri arlklandrmak olasdr. Ancak, bunu yapabilmek iin "btn tabakalarda yantlayanlarla yantlamayanlarn ve eriilemeyenlerin ruh sal ayndr" gibi bir varsaym yapmak gerekir. Aratrma konusu gerei byle bir varsaym yaplamyacandan arlklandrma yaplmamtr.

10

Tablo 2.5: 2-3 Ya ocuklar iin Davran Deerlendirme Ole Yantlama Oranlar le Ky 11 Toplam Bat Anadolu Hedef coc. Grlen Yantlama % Hedef coc. Grlen Yantlama % Hedef coc. Grlen Yantlama % Hedef coc. Grlen Yantlama % Hedef coc. Grlen Yantlama % Hedef coc. Grlen Yantlama % 149 151 101.3 32 28 87.5 52 46 88.5 5 4 80.0 54 54 100.0 292 283 96.9 35 29 82.9 44 43 97.7 20 16 80.0 21 20 95.2 33 31 93.9 153 139 90.8 39 33 84.6 25 31 124.0 50 46 92.0 35 34 97.1 79 72 91.1 228 216 94.7 223 213 95.5 101 102 101.0 122 108 88.5 61 58 95.1 166 157 94.6 673 638 94.8

Gney Anadolu

Orta Anadolu

Kuzey Anadolu

Dou Anadolu

Toplam

2-3 Ya ocuklar iin Davran Deerlendirme lei Yantlama Oranlar: Tablo 2.5' de baz hcrelerde grlen 100%'n stndeki yantlama oranlan, hanehalk listesinde ya 2'nin altnda bildirildii halde baz ocuklara 2-3 ya leinin uygulanmasndandr. Ya bildirim hatas olasl dnlerek uygulanan lekler bu tabloya dahil edilmitir. 2-3 ya ocuklar iin kullanlan lek ile hane modlleri genelde anneler tarafndan yantland ve hane modlleri de reddedilmedii iin, bu anketlerin yantlama oranlar ok yksek gereklemitir. 4-18 Ya ocuk ve Genler iin Davran Deerlendirme lei Yantlama Oranlar: Aratrmada, rnee giren her hanede hane anketi uygulanm ve hanede yaayan, hane yesi olan herkes listelenmitir. Hanehalk litesinde yer alan ve 2 yan stnde olan herkese uygun bir modl uygulanmtr. Bu modllerden biri 4-18 ya arasnda olan ocuk ve genler iin uygulanan lektir. Gerek bu kuaktan herkese ulaamamaktan, gerekse reddedilmekten dolay bu lek iin de bir yantlama oran szkonusudur. Tablo 2.5'de rnekleme tabakalarnda bu oranlar verilmitir.

11

Tablo 2.6: 4-18 Ya ocuk ve Genler iin Davran Deerlendirme lei Yantlama Oranlan. l le Ky Toplam Bat Anadolu Hedef coc. Grlen Yantlama % Hedef coc. Grlen Yantlama % Hedef coc. Grlen Yantlama % Hedef coc. Grlen Yantlama % Hedef coc. Grlen Yantlama % Hedef coc. Grlen Yantlama % 1212 970 80.0 281 259 92.2 335 279 83.3 . 81 71 87.7 386 340 88.1 2295 1919 83.6 377 359 95.2 336 289 86.0 306 286 93.5 137 120 87.6 197 172 87.3 1353 1226 90.6 318 297 93.4 211 127 60.2 340 283 83.2 279 246 88.2 539 427 79.2 1687 1380 81.8 1907 1626 85.3 828 675 8 i.5 981 848 86.4 497 437 87.9 1122 939 83.7 5335 4525 84.8

Gney Anadolu

Orta Anadolu

Kuzey Anadolu

Dou Anadolu

Toplam

Bir haneye gidildiinde, zellikle annelerin, bir hane modl, bir yetikin modl (CIDI), varsa 2-3 ya ocuklarnn her biri iin bir modl ve 4-18 ya gurubunda ocuklarn her biri iin bir modl doldurmas gibi bir yk dnlrse, 4-18 ya modl iin yantlama oranlar olduka yksek dzeyde gereklemi saylabilir. Sadece Gney Anadolu'nun krnda yantlama oran %60'a, Dou Anadolu'nun krnda ve Bat Anadolu'nun ilinde %80'e kadar dmtr, dier tabakalarda %82 ile %95 arasnda deimektedir. 18 Ya st CIDI yantlama oranlar: Tablo 2.7'de gsterilmitir.

12

Tablo 2.7: 18 Ya Ustu C1DI Yantlama Oranlar l Bat Anadolu Hedef kii Grlen Yantlama % Hedef kii Grlen Yantlama % Hedef kii Grlen Yantlama % Hedef kii Grlen Yantlama % Hedef kii Grlen Yantlama % Hedef kii Grlen Yantlama % 2684 2209 82.3 542 360 66.4 813 525 64.6 154 128 83.1 564 328 58.2 4757 3550 74.6

le 626 450 71.9 549 334 60.8 553 334 60.4 262 217 82.8 317 212 66.9 2307 1547 67.1

Ky 940 754 80.2 541 459 84.8 646 482 74.6 502 411 81.9 602 276 45.8 3231 2382 73.7

Toplam 4250 3413 80.3 1632 1153 70.6 2012 1341 66.7 918 756 82.4 1483 816 55.0 10295 7479 72.6

Gney Anadolu

Orta Anadolu

Kuzey Anadolu

Dou Anadolu

Toplam

Yetikin anketi (CIDI) ok kapsaml bir anket olup, uygulanmas ok zaman almaktadr. Bu nedenle btn rnekleme tabakalarnda yantlama oranlar dk gereklemitir. Ayn zamanda, yantlama oranlar tabakalarda byk deikenlik gstermekte, %45.8 ile %84.8 arasnda deimektedir.

VERI G V E N I R L I I Aratrmann bir rnekleme aratrmas olmas nedeniyle, rneklemeden hesaplanan istatistiklerin Trkiye'ye genellenebilirlii, baka bir deyile, rneklemenin Trkiye'yi temsil edebilirlii szkonusudur. Bu aratrmann Trkiye'yi ne kadar temsil ettiini grmek iin, hane anketiyle toplanan baz temel deikenlerin dalmn incelemek ve varsa baka aratrma veya saym bulgular ile karlatrmak gerekmektedir. Bu aratrma bulgularn karlatrmak iin baz olarak kullanlabilecek kaynak vardr. Bunlardan birisi 1990 Saym, dieri de 1993 Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas (TNSA), ncs ise 1995 ylnda DE ve UNICEF ibirii ile yaplan Trkiye ok Gstergeli ocuk Aratrmasdr (TGA). 1990 Saym bulgular aratrma tarihinin 5 yl gerisinde kalmtr. zellikle, son yllarda insan hareketliliinin ok olduu lkemizde, sosyal gstergelerde doal, ya da g nedeniyle meydana gelen deiikliklerden dolay 1990 Saym bulgularnn bu aratrmann bulgularna baz olamyaca kansn uyandrmaktadr. 1993 Nfus ve Salk Aratrmas, bu aratrma tarihine daha yakn bir tarihte yrtlen bir aratrma olduu iin 1990 saym iin saylan sakncalar ayn younlukta tamamaktadr. 1993 TNSA veya 1995 TGA aratrma bulgular bu aratrma iin baz olarak kullanld taktirde, bulgularn farkl kmamas halinde her iki aratrma rnekleminin ayn kitleden ekildiine karar verilecektir. Aksi halde iki aratrma rneklemlerinin farkl kitlelerden ekildii sonucuna varlacaktr. Bu durumda, ya her iki aratrma da, ya da aratrmalardan biri Trkiye'yi temsil etmiyor kararn vermek gerekecektir, fakat bunlardan hangisinin Trkiye'yi temsil edip hangisinin etmedii belli olmayacaktr. Bu nedenle, test sonularndan ok, bulgularn birbirine yaknl deerlendirilmelidir. Bu aratrma bulgularn

13

deerlendirmek zere 1990 Saym baz alnd zaman, bulgulardaki farkllklardan bir ksm zaman iinde oluaca iin ve bunun miktar bilinemeyecei iin doyurucu bir karlatrma olmayacaktr. Karlatrma amacyla ya, cinsiyet, hane bykl, bamllk oran ve blge dalm incelenecektir.

Tablo 2.8: Ruh Sal Profili ve 1993 Aratrmalarnda Cinse Gre Ya Dalm RUH SALII PROFL 1993 ARATIRMASI RUH SALII PROFL 1993 ARATIRMASI

% % Ya E K E % K % Ya E E /o K % % K % . . . 0 105 1 3 88 1 1 396 2 1 373 1 9 37 141 1 7 103 1 2 250 1 3 212 1 1 . . . . . 182 2.2 328 1 8 315 1 6 38 104 1 3 100 1 2 258 1 4 271 1.4 . . . 1 197 2.4 . . 2 152 1 8 181 2.2 329 1 8 323 1 7 39 106 1 3 115 1 4 187 1 0 183 0.9 . . . . . . 3 169 2.0 169 2.0 365 1 9 325 1 7 40 150 1.8 138 1 7 285 1 5 297 1 5 . . . . . 4 175 2 1 189 2 3 374 2.0 355 1 8 41 106 1 3 115 1 4 134 0 7 149 0.8 . . . . . . . 5 193 2 3 171 2 1 362 1 9 355 1 8 42 . 80 1.0 95 1 1 183 1 0 188 1.0 . . . . 6 195 2.4 183 2.2 385 2 1 415 2 1 43 . . 97 1.2 99 1 2 221 1 2 224 1 1 . . . 44 111 1 3 87 1 0 130 0 7 135 0.7 . 7 176 2 1 190 2 3 468 2 5 444 2 3 . . . . . . 8 183 2.2 185 2.2 481 2.6 468 2.4 45 92 1 1 . 65 0 8 227 1 2 217 1 1 . . . 85 1 0 84 1 0 125 0 7 139 0.7 . . 9 184 2.2 158 1 9 467 2 5 392 2.0 46 . . . 80 1.0 69 0 8 130 0 7 134 0.7 . . 10 190 2 3 168 2.0 517 2.8 499 2 5 47 . . . 71 0.9 72 0 9 158 0 8 157 0.8 11 187 2 3 177 2 1 450 2.4 419 2 1 48 . . . . 12 179 2.2 176 2 1 521 2.8 511 2.6 49 58 0.7 51 0 6 102 0 5 81 0.4 . . . 63 0.8 83 1 0 226 1 2 198 1.0 . . 13 165 2.0 157 1 9 546 2.9 497 2.5 50 . 64 0.8 62 0 7 105 0 6 169 0.9 . 14 203 2 5 162 2.0 446 2.4 472 2.4 51 . . 53 0.6 53 0 6 118 0 6 209 1 1 . 15 185 2.2 202 2.4 444 2.4 471 2.4 52 . . 53 0.6 55 0 7 150 0 8 191 1.0 . . 16 182 2.2 191 2 3 446 2.4 498 2.5 53 . 45 0.5 40 0 5 104 0 6 130 0.7 . . 17 149 1 8 159 1 9 439 2 3 521 2.7 54 . . . . . 49 0.6 53 0 6 248 1 3 285 1 5 . . 18 156 1 9 174 2 1 428 2 3 492 2 5 55 . . . 50 0.6 62 0 7 127 0 7 126 0.6 . . 19 156 1 9 179 2.2 344 1 8 382 2.0 56 . . 46 0.6 58 0 7 100 0 5 126 0.6 . . 20 167 2.0 162 2.0 298 1 6 453 2 3 57 . . 48 0.6 43 0 5 126 0 7 116 0.6 21 130 1 6 160 1 9 221 1 2 352 1 8 58 . . . . . . 48 0.6 55 0 7 87 0 5 76 0.4 . . 22 164 2.0 165 2.0 311 1 7 389 2.0 59 . 1 4 327 1.7 57 0.7 65 0 8 269 . . . 23 143 1 7 155 1 9 358 1 9 360 1 8 60 . . . 37 0.4 42 0 5 95 0 5 64 0.3 . . . 24 144 1 7 145 1 7 310 1 7 317 1 6 61 . . . 51 0.6 49 0 6 106 0 6 99 0.5 . . . 25 123 1 5 145 1 7 360 1 9 355 1 8 62 . . . 69 0.8 59 0 7 116 0 6 108 0.6 . . . . 26 138 1 7 159 1 9 261 1 4 284 1 5 63 . . 47 0.6 51 0 6 72 0 4 78 0.4 . . . . 27 117 1 4 132 1 6 297 1 6 315 1 6 64 . . 47 0.6 53 0 6 222 1 2 239 1 2 . . . 104 1 3 298 1 6 298 1 5 65 . . 28 127 1 5 . . 41 0.5 38 0 5 82 0 4 116 0.6 . . . . . . 29 110 1 3 116 1 4 228 1 2 221 1 1 66 27 0.3 38 0 5 85 0 5 97 0.5 . . . . . 30 171 2 1 165 2.0 355 1 9 382 1 9 67 23 0.3 28 0 3 65 0 3 57 0.3 . . . 31 135 1 6 125 1 5 203 11 219 1 1 68 . . . 32 0.4 45 0 5 41 0 2 27 0 1 . . . . 32 125 1 5 126 1 5 221 1 2 246 1 3 69 . . . . 33 137 1 7 120 1 4 250 1 3 332 1 7 70+ 174 2.1 208 2.5 544 2.9 582 3.0 . . . 36 70 50 . . 34 127 1 5 135 1 6 203 11 218 1 1 Biln 35 . . 18710 19574 8295 . 35 144 1 7 143 1 7 305 1 6 292 1 5 Top.8255 . . . . 36 132 1 6 128 1 5 212 1 1 199 1 0 . . . Kaynak: Trkiye, Nfus ve Salk Aratrmas, 1993; Salk Bakanl Ana veocuk Sal, Aile planlamas Genel Mdrl, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, DHS Macro International, Ekim 1994, Ankara, s: 169.

Tablo 2.8'de 1993 Aratrmasna ait yzdelerle, Ruh Sal Aratrmas yzdeleri arasnda farkn %.4 (binde 4)' getii yalar arasnda %5 anlamllk dzeyinde anlaml farkllklar vardr. Dier yalarda farkllk rasgele olumutur. Ya dalmnn tek yalar iin verilmi olmas ve anlaml farkllk gsteren yalarn az olmas iki aratrma bulgularnn uyumlu olduunu gstermektedir.

14

Tablo 2.9: Seilmi kaynaklarda ve Ruh Sal Profili Aratrmasnda ya gruplarna g re nfus (%) Y a grubu TNA 1989 35.4 60.4 GNS 1990 35.0 60.7 TNSA 1993 33.0 61.4 MICS 1995 32.4 62.3 Ruh Sa. P r o . 31.4 63.8

-15
15-64

65+
Ya bamllk oran

4.2
65.7

4.3
64.7

5.6
62.7

5.3
58.1

4.8
56.7

Kaynaklar: 1989 Trkiye Nfus Aratrmas, DE, 1991. 1990 Genel Nfus Saym, DE, 1993. Trkiye, Nfus ve Salk Aratrmas, 1993; Salk Bakanl Ana ve ocuk Sal, Aile Planlamas Genel Mdrl, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, DHS Macro International, Ekim 1994, Ankara, s:l 5. Yalar gruplanp, zaman iinde yaplm baka aratrmalar ve saym bulgular ile karlatrma yapldnda, aradaki farkllklar istatistik olarak nemli olduu halde, yzde dalmlarnn ve ya bamllk orannn zaman iindeki geliimi, bu aratrma bulgularnn dier bulgularla uyumlu olduunu gstermektedir. Tablo 2.10: 1993 ve luh Sal Profili Aratrmalarnda rnekleme kap samna giren kiilerin blgelerde yzde dalm 1993 T. Ruh Sal Profili Erkek Erkek Kadn Toplam 39.7 39.4 40.0 33.9 15.6 16.0 15.5 15.7 19.0 19.3 19.1 21.9 Aratrmas Kadn Toplam 33.0 15.4 23.1 33.5 15.5 22.5 1995 UNICEF MICS Erkek Kadn Toplam 36.9 36.0 36.4 14.7 14.5 14.6 22.1 22.9 22.5

Bat Anadolu Gney Anadolu Orta Anadolu Kuzey Anadolu D o u Anadolu

9.3
16.4

9.0
16.1

9.2
16.3

8.2
20.3 16557

9.2
19.4 17528

8.7
19.8

9.3
17.1

9.1
17.5 13166

9.2
17.3

34085 12343 7230 7279 25509 Toplam 14509 94.46 93.75 Cinsiyet oran 99.32 Kaynak: Trkiye, Nfus ve Salk Aratrmas, 1993; Salk Bakanl Ana ve ocuk Sal, Aile Planlamas Genel Mdrl, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, DHS Macro International, Ekim 1994, Ankara, s: 16.

Tablo 2.10 dzenlenirken, 1993 bulgular ile karlatrma yapabilmek iin tabloya sadece 6 ya st nfus dahil edilmitir. Grld gibi Bat ve Dou Anadolu blgelerinde her iki cins iin, Orta Anadolu'da da kadn nfusta nemli farkllklar vardr. Ruh Sal Profili Aratrmasnda Dou Anadolu nfusunda azal, Bat Anadolu nfusunda da art grlmektedir. Bu grn farklln gten ileri gelmi olabileceini dndrmektedir. Her ne kadar farkllklar istatistik olarak nemli olsada, her iki aratrmada blgelerin byklk olarak sralamas ayndr. Ruh Sal Profili Aratrmasnn cinsiyet oran, baz deer olan 100'e yakn olmas nedeniyle, 1993 Aratrmas cinsiyet oranndan daha akla yakn bir deerdir. Tablo 2.11: 1993 ve Ruh Sa l Profili Aratrmalarnda rnekleme kapsamna giren kiilerin eitim durumlarna gre dalm (/>) Erkek Eitimsiz ilkokul terk l k o k u l mez Orta O.ter Ort + Toplam T. Ruh Sal Profili Toplam Kadn 29.6 17.1 35.3 24.0 17.0 36.4 1993 Nfus ve Salk A r a t r m a s Erkek Kadn Toplam EP.O 15.8 36.5 29.1 15.6 35.9 21.3 15.7 36.2

18.4 16.8 37.4

6.7
20.7 7229 100.0

4.6
13.3 7280 100.0

5.7
17.0 14509 100.0

9.1
25.3 16507 100.0

4.7
14.5 17578 100.0

6.8
19.7 34085 100.0

Kaynak: Trkiye, Nfus ve Salk Aratrmas, 1993; Salk Bakanl Ana ve ocuk Sal, Aile Planlamas Genel Mdrl, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, DHS Macro International, Ekim 1994, Ankara, s: 16.

15

Tablo 2.11'e de karlatrma yapabilmek amacyla sadece 6 ya st nfus dahil edilmitir. Eitimsiz erkekler ve orta st eitimli erkeklerde byk farkllklar grlmekte, erkek eitiminin dier kategorilerinde ve kadn eitimi dalmnda byk farkllklar grlmemektedir. Ruh Sal Aratrmasnda eitimsiz erkeklerin 1993 Aratrmasna gre daha fazla, orta st eitimlilerin daha az olmas, sbjektif bir yarg olmasna ramen daha akla yakndr. Tablo 2.10 ve Tablo 2.ll'de yaplan istatistik testler sonucunda farkllklarn nemli olmasnda, aratrmalardaki gzlem saysnn ok byk olmasnn pay vardr. Her iki aratrmada 100 000 dolaynda gzlem olsayd, istatistik testlerin, binde 1 farkll bile anlaml bir farkllk olarak tanmlayaca gzard edilmemelidir. SONU Nfus bykl bakmndan dnyann 11. byk lkesinde, ruh sal gibi tbbn sosyolojiye ok yaklat bir noktada rnekleme aratrmas yapmak ve aratrma bulgularnn bilimsel ortamlarda kabul edilirliini salamak iin yaln bir rnekleme plan dzenlenmitir. rnekleme plannda Trkiye'nin fdari yaps ve demografik zellikleri gznnde tutularak tabakalama, alan uygulamasnn zorluu gznnde tutularak da kmeleme teknikleri kullanlmtr. Gelimi lkelerde yaplan bu tip aratrmalarda salanan yantlama oranlaryla karlatrldnda ok yksek yantlama oranlar elde edilen bu aratrmann bulgularnda bir yanllk olmad grlmektedir.

HANEHALKIBULGULARI Bu blmde hanehalk anketiyle toplanan ve hanehalkmn tmn ilgilendiren baz bilgilerin dkm verilecektir. Yine ayn anketle toplanan, ancak sadece hane reisini ilgilendiren bilgilere (ilk evlilik ya, akraba evlilii yapp yapmad gibi), aratrma konusuyla ilgili olmad iin deinilmeyecektir. Aratrmada kullanlan anket ve leklerin standart uygulanmas, toplanan bilgilerin geerlii iin bir nkouldur. Grmede evirmen kullanm standart soru cmlesinin yapsn bozaca iin standart uygulamay bozan en nemli etmendir. Tablo 2.12 toplanan bilgilerin kalitesi hakknda fikir edinmek zere dzenlenmitir. Grld gibi hane grmelerinin %3.47'si evirmen aracl ile yaplmtr. Bu oran Dou Anadulu'nun kyleri ve ileleri ile Dou Anadolu'dan genlerin gittikleri Gney Anadolu'nun il merkezleri gibi yerlerde ykselmektedir. Tablo 2.12: Blg e ve yerleim yeri tiplerinde hane anketi grmesinde < rmen kullanlp ;evi kullanlmad le Merkezleri l Merkezleri Kyler ev. ev. ev. Toplam ev. ev. Toplam ev. var var yok var yok yok Bat 36 3.4 10 4.8 5 1.6 0 1028 96.6 197 95.2 311 98.4 61 100. 194 95.1 1791 96.7 1064 57.5 207 11.2 316 17.1 61 3.3 204 11.0 1852 100. 7 2.8 8 4.3 1 0.5 1 1.1 11 9.6 28 3.3 242 97.2 178 95.7 208 99.5 93 98.9 103 90.4 824 96.7 249 29.2 186 21.8 209 24.5 94 11.0 114 13.4 852 100. 5 1.4 8 4.1 1 0.4 3 1.8 29 14.4 46 3.9 363 98.6 188 95.9 248 99.6 167 98.2 173 85.6 1139 96.1

Toplam

368 31.1 196 16.5 249 21.0 170 14.3 202 ' 17.0 1185 100.

Gney

Orta

Kuzey

Dou

10 4.9 61 3.3

Topl.

16

1993 Nfus ve Salk Aratrmasna gre 4.5 olan Trkiye hane bykl ortalamas bu aratrmada 4.26 olarak kestirilmektedir. Aradaki fark olduka byk ve anlamldr, Btn blge ve yerleim yeri tiplerinde kk deiikliklerle, hane byklndeki bu klme izlenmektedir. Btn canl organizmalar gibi aileler de domakta, bazlar bir sre iin ana-baba yannda yaamn srdrmekte, sonra ekirdeklemekte, daha sonra byyp genilemekte, yeni hanelerin olumasn saladktan sonra da klp, vakti geldiinde de lmektedir. Toplumun tmn ve aile bykln etkileyen uzun sreli harp, ktlk, salgn gibi olaylarn yokluunda ortalama aile byklnde uzun srede deiiklik olmaz. Bu gibi olaylarn 30-40 yl gibi yakn gemite olmas durumunda, ortalama aile byklndeki deimeler bu tip olaylarn zaman iindeki periodik yansmalar olarak ortaya kabilir. nemli bir olayn sonucu olarak grnen aile byklndeki ani deiiklik uzun zaman iinde kaybolur gider. Bu nedenle, aile bykln etkileyen bu tip olaylarn ok eskide kalmas halinde aile byklndeki bu d baka bir nedenle aklanmaldr. Bu aratrmada 18 ya stnde her yetikine, olduka uzun srede C1D1 uygulanmas, ailedeki baz yetikinlerin hem grmeciler hem de aile fertleri tarafndan "bildirilmemesi" sonucunu dourmu olabilir.

Tablo 2.13: Tabakalarda hanehalk bykl ortalamas dalm Ortalama Standard Gzlem sapma says Trkiye Bat Anadolu Gney Anadolu Orta Anadolu Kuzey Anadolu Dou Anadolu l Merkezleri le Merkezleri Kyler 4.26 3.84 4.40 4.09 4.58 5.49 4.02 4.54 4.42 1.94 1.68 2.00 1.69 1.85 2.42 1.71 2.00 2.17 3889 1681 589 774 325 520 1852 852 1185

ekil 2.1: Ya piramidi.

Erkek

75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4

Kadn

Yi 10 8

2 0

4 6 8 10 12 %

17

Hane halk nfusu iin yaplan ya piramidi 0-4 ya grubunda gelimemi lke karakteristii gstermektedir (ekil 2.1). Yeni doan ocuklarn nfusa kayt ileminin ge yaptrlmasndan dolay bu grup okluu 5-9 ya grubu okluundan azdr. Bu durum son yllarda gzlenen dourganlk dnn sonucu da olabilir (TNSA 1993).

Tablo 2.14:Cinsiyete gre medeni hal da lm Kadn Erkek Evli satr % stun % Dul satr % stun % Boanm satr % stun % Ayr yayor satr % stun % Toplam 3858 49.8 96.9 89 14.6 2.2 31 43.1 0.8 4 36.4 0.1 3982 47.2 3882 50.1 87.3 519 85.1 11.7 41 56.9 0.9 7 63.6 0.1 4449 52.7

Belirsiz 2 0.0 50.0 2 0.3 50.0

Toplam 7742 91.8

610 7.2

72 0.9

11 0.1

4 0.0

8435 100.0

Tablo 2.14 aratrma kapsamna giren nfusun, bandan en az bir evlilik geirmi ksmn kapsamaktadr, baka bir deyile, evlilik a dnda saylan 12 ya alt nfus ile 12 ya st olup henz hi evlenmemi nfus tablo d kalmtr. Bu tablodaki dalm, Trkiye'de yaplan baka aratrmalar ve saymlarda grld gibi evlilik kurumunun istikrarl bir sosyal kurum olduunu gstermektedir. Cinsiyet ayrmna bakmakszn, evliliklerin %7.2'sinin lm gibi doal bir nedenle bozulmu olmas, taraflarn iradesiyle bozulan, "boanmlk" ve "ayr yaama" ile sonulanan evliliklerin sadece %1 oluu bu tezi dorulamaktadr. Dullarn cinsiyet dalmndaki dengesizlik, ei len erkein yeniden evlenmesi ya da evlendirilmesi geleneinin srdn gstermektedir.

18

Tablo 2.15: Cinsiyete gre mezun olunan okul dalm Erkek Kadn lkokul satr % stun % Normal ortaokul satr % stun % mam-hatip orta. satr % stun % Sanat ortaokulu satr % stun % Dier ortaokul satr % stun % Normal lise satr % stun % mam-hatip lise satr % stun % Sanat lisesi satr % stun % Dier lise satr % stun % niversite satr % stun % Toplam 3915 50.6 62.2 877 60.4 13.9 40 59.7 0.6 65 71.4 1.0 43 43.0 0.7 611 57.9 9.7 43 65.2 0.7 194 68.8 3.1 101 58.0 1.6 402 61.7 6.4 6291 53.9 3822 49.4 71.0 575 39.6 10.7 27 40.3 0.5 26 28.6 0.5 57 57.0 1.1 444 42.1 8.2 23 34.8 0.4 88 31.2 1.6 73 42.0 1.4 250 38.3 4.6 5385 46.1

Toplam 7737 66.3

1452 12.4

67 0.6

91 0.8

100 0.9

1055 9.0

66 0.6

282 2.4

174 1.5

652 5.6

11676 100.0

Trkiye nfusunun en son devam ettii okullarda cinsiyet dalm sadece ilkokul dzeyinde her iki cinsin eit daldn gstermektedir. "Dier ortaokullar" dzeyinde denge kadnlardan yana bozulmakta, geri kalan btn eitim dzeylerinde "erkekler" ounlukta kalmaktadrlar. Erkek-kadn arasndaki farkn en byk olduu okullar, daha ok erkek meslei olarak bilinen mesleklerin eitiminin yapld "sanat liseleri" ile "imam-hatip liseleri" ndedir. Kz ocuklarn ounlukta olduu "Dier ortaokul" kodlu okullarn kadn mesleklerine dnk eitim veren okullar olmas olasdr.

19

Tablo 2.16: Hanehalknn cinsiyete gre gelir getiren bir ite alp almad Erkek Kadn Toplam alan satr % stun % almayan satr % stun % Toplam 3811 81.1 56.8 2897 32.0 43.2 6708 48.8 889 18.9 12.6 6144 68.0 87.4 7033 51.2 4700 34.2

9041 65.8

13741 100.0

alma andaki nfusun (12 ya st) te ikisi gibi ok byk bir ksm gelir getiren bir ite almyor grnmektedir. Rakamn byk olmasnn bir nedeni, ek i sorgulamasnn yneltildii 12 ya st nfusun hem renimine devam eden gen nfusu, hem de aktif ekonomik hayatn tamamlam yal nfusu kavramasdr. Dier neden ise, ev kadnlarnn retimlerinin ekonomik deer tamad anlaydr. Gelir getiren ite alanlarn iinde erkeklerin pay %81'leri bulurken, almayanlarn iinde kadnlarn pay %68'lere kadar kmaktadr. Tablo 2.17: Cinsiyete gre ek ii olanlarn dalm. Erkek Kadn Ek ii var satr % stun % Ek ii yok satr % stun % Toplam 267 86.4 4.0 6443 48.0 96.0 6710 48.8 42 13.6 0.6 6992 52.0 99.4 7034 51.2

Toplam 309 2.2

13435 97.8

13744 100.0

Trkiye genelinde ek ii olduunu bildirenlerin oran %2.2 gibi ok dk dzeyde kalmaktadr. Ek ii olduunu bildirenlerin de ounluu erkektir. Gelir ve ekonomik faaliyet konusunda yaplan aratrmalar denekler zerinde kazan sorgulamas izlenimi brakt iin genelde bidirim eksiklii ile karlalmaktadr. Bir baka adan bakldnda, ilde yaad halde, ky kkenli olup, kyde bir ksm arazisi olan ve tarmsal faaliyetlerini senenin bir ka ayna sdran insanlar, bu faaliyetlerini ek i olarak nitelememekte, bu yzden de bildirmemektedirler. Tablo 2.18: Sosyal gvenlii olan ve olmayanlarn cinsiyete gre dalm Erkek Kadn Toplam Sos. gvenlii var satr % stun % Sos. Gvenlii yok satr % stun % Toplam 3698 49.9 55.1 3014 47.6 44.9 6712 48.8 3709 50.1 52.7 3324 52.4 47.3 7033 51.2 7407 53.9

6338 46.1

13745 100.0

20

Aratrmada 12 ya st nfusa sorulan "her hangi bir sosyal gvenlik kurumuna bal olup olmama" sorusuna alnan yantlara gre, nfusun ok nemli bir ksmnn (%46) sosyal gvenliinin olmad anlalmaktadr. Sosyal gvenlii olanlarn cinsiyet dalmnda anlaml bir farkllk olmamasna karlk, sosyal gvenlii olmayan kadnlarn erkeklere gre %5 fazlal vardr ve bu fazlalk cinsiyet ayrmyla aklanabilen bir fazlalktr. Tablo 2.19: Bal olduu sosyal gvenlik kurumunun cinsiyete gre dalm. Kadn Toplam Erkek Emekli sa nd satr % stun % SSK satr % stun % Ba-kur satr % stun % Dier satr % stun % Toplam 912 48.0 24.7 1991 50.3 53.9 633 51.1 17.1 161 51.8 4.4 3697 49.9 989 52.0 26.7 1965 49.7 53.0 606 48.9 16.3 150 48.2 4.0 3710 50.1 1901 25.7

3956 53.4

1239 16.7

311 4.2

7407 100.0

Gelir getiren bir ite alp herhangi bir sigorta sistemine bal olduunu bildiren 7407 kiinin %95.8'I Tablo 2.19'de grlen byk sosyal gvenlik kurumuna baldrlar, bunlar Emekli sand, SSK ve Bakur'dur. "Dier" kodu altnda toplanan kurumlar zel kurulularn ve bankalarn kendi bnyelerinde kurduklar gvenlik sistemleri ve sigorta irketlerinin mterilerine sunduu zel gvenlik kolaylklardr. Bu drt sosyal gvenlik sisteminden yararlanmada nemli saylacak bir kadn erkek farkll grlmemektedir. Sosyal gvenlik kurumunun yaygnlna gelince, sosyal gvenlik kurumlarndan yararlananlarn yardan fazlasnn SSK'ya, %25.7'sinin emekli sandna, %16.7'sinin de Bakur'a bal olduu grlmektedir. Tablo 2.20: Sosyal gven lik tipinin cinsiyete gre dalm. Toplam Erkek Kadn Salk sigortas satr % stun % Dier satr % stun % Tam sigorta satr % stun % Toplam 775 44.5 21.0 111 52.4 3.0 2811 51.5 76.0 3697 49.9 966 55.5 26.0 101 47.6 2.7 2643 48.5 71.3 3710 50.1 1741 23.5

212 2.9

5454 73.6

7407 100.0

21

Trkiye'de alanlar iin sosyal gvenlik kurumlarnn yapt sigorta, salk sigortas ve ihtiyarlk sigortas gibi iki ksmdan olumaktadr. alanlar bu iki sigortann ikisinden de yararland halde, alanlarn yaknlar sadece salk sigortasndan yararlanmaktadrlar. Tablo 2.20, kendileri altklar iin tam sigortal olanlarla, yaknlarndan dolay ksmen sigortal olanlarn cinsiyet dalmn vermektedir. Buna gre, kendileri alt iin tam sigortal olanlar, toplam sigortallarn %73.6' sini oluturmakta, salk veya ihtiyarlk sigortalarndan sadece birinden yararlananlar %26.4 dzeyinde kalmaktadr. Yarm sigortal olanlarn da byk bir ounluu (%89.1) salk sigortasndan yararlanmaktadr. Sadece salk sigortasndan yaralananlarda kadnlar, tam sigortal olanlarda da erkeklerin ounlukta olduu grlmektedir.

Erkek Dolaysz (k<ndisi) satr % stun % Ana-baba satr % stun % Evlat satr % stun % E satr % stun % Toplam 2509 76.5 67.9 961 48.5 26.0 196 42.6 5.3 31 1.8 0.8 3697 49.9

Kadn 769 23.5 20.7 1022 51.5 27.5 264 57.4 7.1 1655 98.2 44.6 3710 50.1

Toplam 3278 44.3

1983 26.8

460 6.2

1686 22.8

7407 100.0

Trkiye'de dolaysz sigortallarn pay toplam sigortallar iinde yardan azdr (%44.3). Bunlarn da 3/4'U erkektir. Kendi alt iin sigortal olan (ana-baba veya evlat veya einden dolay sigortal olmayan), kadnlarn toplam sigortal kadnlar iindeki pay daha da azdr (%20.7). Dolayl sigortal olanlarn (ana-baba, e ya da evlattan dolay sigortal) cinsiyet dalmnda hep kadnlar ounluktadr. Ana-babadan dolay sigortal olanlarn cinsiyet dalm doal olarak, iki cinste eitlik gstermektedir. Sigortal olmakta kadn-erkek arasndaki bu farkllk kadnlarn faaliyetlerinin ekonomik deerinin "yok" saylmasndandr. SONU Trkiye'de yaplan dier sosyal aratrmalarda olduu gibi, bu aratrmann bulgular da aile kurumunun nemini korumakta olduunu, lm gibi doal nedenler dnda, aile kurumunun taraflar tarafndan bilinli olarak bozulmadn gstermektedir. Eitimde cinsiyet farkllamas ilkokul dzeyinin stnde kendini gstermekte, ilkokul mezunlarnn cinsiyete gre dalmnda grlen kadn erkek eitlii, st dzey eitim kurumlarndan mezun olanlarn dalmnda erkekler lehine bozulmaktadr. Oniki ya st nfusun te ikisi gelir getiren bir ite almamaktadr. Bu, her gelir getiren bir ite alan kiinin kendinden baka alma anda iki kiinin daha bakmn salamas demektir. Bu durum 12 ya st nfusun eitimini srdren gen nfus ile alma andan km nfusu iermesinden olduu kadar, "ev kadn" olarak grnen kadnlarn mesailerinin ekonomik deer tamad anlayndan kaynaklanmaktadr. Gelir getiren ite alanlarn iinde erkeklerin pay %81'leri bulurken, almayanlarn iinde kadnlarn pay %68'lere kadar kmaktadr.

22

Nfusun ok nemli bir ksmnn (%46) sosyal gvenliinin olmad anlalmaktadr. Sosyal gvenlii olanlarn cinsiyet dalmnda anlaml bir farkllk olmamasna karlk, sosyal gvenlii olmayan kadnlarn erkeklere gre %5 fazlal vardr ve bu fazlalk cins ayrmyla aklanabilen bir fazlalktr.

BILGI I L E M Aratrmada kullanlan anketler ve leklerin birbiriyle ilikisi gznnde tutulunca gzlem birimleri arasnda grnen hiyerari, bilgi ilem ktklerine de aksettirilmitir. Her ne kadar ktkler ayr adlarla bilgisayarda saklanyorsa da, bunlar her an birletirmek olasdr. Anketlerin ve ktklerdeki kayt tantm numaralar sistematik bir ekilde verildiinden ve tantm numaras iinde hem anket tipini hem haneyi hem de hanehalk yesini ayrdedici bilgiler olduu iin, ktkler birletirilip kaytlar sralandnda, en baa hane anketi, onun ardndan, hane bakanndan balayarak hanehalk yeleri, onun ardndan CIDI anketi, sonra srasyla 2-3 ya Anne anketi, 2-5 ya retmen anketi, 4-18 ya anne anketi, 4-18 ya retmen anketi ve en sona 11-18 ya ocuk anketi yerleecektir.

KAYNAKLAR Salk Bakanl Ana ve ocuk Sal, Aile Planlamas Genel Mdrl, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, DHS Macro International (1994) Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas, 1993, Salk Bakanl Yaynlar, Ankara, s: 169. T.C. Babakanlk D..E (1991) 1989 Trkiye Nfus Aratrmas, Babakanlk yaynlar, Ankara T.C. Babakanlk D..E (1990) 1990 Genel Nfus Saym, Nfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, Babakanlk yaynlar, Ankara T.C. Babakanlk D..E (1985) 1985 Genel Nfus Saym, Nfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, Babakanlk yaynlan, Ankara UNICEF, SIS (1996) M1CS 1996: Multi Indicator Children Survey, 1996, Ankara. Kish, L (1965) Survey Sampling. New York: John Wiley & Sons, Inc.

23

BOLUM 3

TRKYE RUH SALII PROFL

ocuk ve genlerde ruh sal: yeterlik alanlar, davran ve duygusal sorunlarn dalm
Do. Dr. Nee Erol (Ph.D.)
Ankara . Tp Fakltesi, ocuk Ruh Sal ve Hastalklar Anabilim Dal

S.H.U Zeynep imek

Salk Bakanl, Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl

GR
ocuk ve genlerde gerek toplumsal balamda gerekse kliniklerde ruh salna ynelik olarak yaplan epidemiyoloji aratrmalar psikopatoloji alanna byk katklarda bulunmutur. Epidemiyolojik yaklamlar toplumdaki psikopatolojinin skl, yaygnl, zaman, yer ve kiiye gre deiimleri belirlemenin yansra, tedavi ve nleme almalarna ynelik sorulara yant vererek ruh sal politikalarnn geliiminde ynlendirici olmutur. Toplum temelli epidemiyoloji almalar, klinik uygulamalardaki bavuru yanllndan farkl olarak, bireylerin sorunlarnn doal ortamlarnda geni bir yelpaze iinde ele alnmasn ve dalmnn belirlenmesini salamaktadr (ztrk 1997, Yrkolu 1981). ocuk psikopatolojisinde genel olarak iki zellik zerinde durulmaktadr. Bunlar, ocuun davran ile ocuun iinde yaad toplumdaki yetikinlerin (anne, baba, retmen, klinisyen gibi) o davran alglay ve deerlendirmesidir. Toplumdaki kiilerin tutum ve inanlar ocuun davrannn salkl ya da salksz olduunu belirleyen nemli etkenlerdendir. Bir toplumda ocuk ve gencin baz davranlar onaylanarak ve dllendirilerek o davrann grlme skl arttrlabilir ya da davran bastrlarak, onaylanmayarak ortadan kaldrlabilir. Yetikinler de ocuun davrann ekillendirmeye alrken bir yandan iinde yaadklar toplumun kltrel deerlerinden, rf ve adetlerinden, ocuk yetitirme konusundaki beklentilerinden etkilenirler. Dier yandan, doal olarak kendi beklentileri, umutlar, korku ve kayglarn ocuk yetitirme tutumlarna yanstrlar. Bununla birlikte ocuun biyolojik yaps, bilisel ilevleri ve mizac ile yetikinin beklentileri ve iki taraf arasndaki etkileim de davran zerinde etkili olmaktadr. Davran ve duygusal sorunlar belirleyen etmenler karmak olduu iin, ocuk psikopatolojisi ile ilgili deerlendirme yaplrken ocuun davran ve yetikinin bak asnn birlikte ele alnmas nem kazanmaktadr (Weisz ve Eastman, 1995). Bu gibi amalara ynelik olarak, ocuk ve genlerdeki davran/duygusal sorunlarn oklu bilgi kaynaklarndan elde edilmesini salayacak standart, gvenirlii ve geerlii olan deerlendirme aralar gelitirilmitir. ocuk psikopatolojisi aratrmalarnda genellikle iki farkl yaklam kullanlmaktadr. Bunlardan birisi "kategorik" yaklamdr. Bu yaklam, hastalk modeli ya da psikolojik bir bozuklukla ilgilidir. Bozukluklarn DSM ve ICD gibi tan sistemi iinde tannmas ya da belirlenmesine odaklanr. Dieri ise "boyutsal yaklam"dr (dimentional) ve burada deerlendirme ampirik olarak yaplr. Bu yaklamda, zgl problemlere, toplam problem puanlarna ve ie ynelim, da ynelim sorunlar gibi sendrom puanlarna odaklanlr. Kategorik yaklam tercih eden aratrclar standart tan grmelerini seme eilimindedirler ve DSM, ICD gibi kabul edilen bir tan snflandrma sistemi kullanrlar. Boyutsal yaklam seenler ise, problem tarama leklerini kullanrlar. Bu lekler, tanya eitli alardan katkda bulunmaktadr. Normal, snr ve klinik dzeyde elde edilen puanlar, ocuun sorunlu olup olmadn belirledii gibi sorunun hangi alanda olduuna ilikin de bilgi salar. eitli aratrmalar, DSM, ICD tan ltleri ile CBCL (4-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerde Davran Deerlendirme lei), YSR (11-18 Ya Grubu Genler in Kendini Deerlendirme lei), TRF(retmen Bilgi Formu) gibi ampirik olarak elde edilen leklerdeki sendromlar arasnda istatistiksel olarak anlaml ilikiler ortaya koymutur (Edelbrock ve Costello 1988; Rey ve Moris-Yates 1992; Gould ve ark 1993). Ancak bu iki yaklam arasnda baz farkllklar da ortaya konmutur. rnein, boyutsal yaklam grlme skl az olan bozukluklardan ok, ocuk ruh sal merkezlerine sklkla bavurulan sorunlar 25

zerinde odaklanr. Kategorik yaklam ise, sk grlen sorunlarn yansra ender grlen bozukluklar zerine de younlar. Boyutsal yaklamda, istatistiksel olarak elde edilen standart deerlendirme lmleri kullanlrken, kategorik yaklamda ltler klinik deneyime dayanr. Boyutsal yaklam, ocuun ya ve cinsiyetine, bilgi alnan kaynaa dikkat ederken dier yaklam bu konuya arlk vermemektedir. Dier bir farkllk ise, bireylerin deerlendirilmesindedir. Boyutsal yaklam bireyi belirli bir zaman dilimi iinde "doru deil, bazen doru, sklkla doru gibi" l bir puanlama sistemi iinde deerlendirir, o ocuu benzer ya grubundaki ve cinsiyetteki ocuklarla karlatrr. Kategorik yaklam ise, belirli bir zaman dilimi iinde "var-yok" gibi ikili puanlama sistemi kullanr, dier ocuklarla ve bilgi kaynaklaryla karlatrma olana salamaz (Achenbach 1995; Verhulst ve Achenbach 1995; Achenbach, McConaughy 1997). Bird ve arkadalar (1988) Porto Riko'da yaptklar bir toplum taramasnda DSM-III tanlarn tek morbidite lt olarak kullanm ve genel poplasyon rnekleminin yaklak yarsn sorunlu olarak bulmulardr. Bu sonu, DSM III ltlerinin ok kapsaml olduunu ve genel poplasyonda sorunu olan ocuklar olmayanlardan ayrt etmediini gstermitir. zetle, varolan deerlendirme sistemlerinin olumlu zellikleri olduu gibi baz eksiklikleri de vardr. almalar, her iki sistemin ileyen olumlu zelliklerini alarak varolan sistemleri zenginletirmeye almaktadr. Her iki yaklam kullanan modeller ve problem deerlendirmesi yapan aratrmalar da vardr. Ancak bunlar snrldr ve kltrleraras aratrmalara yansmamtr. Tan snflandrma sistemleri temel alnarak ocuklara ynelik olarak gelitirilen standart grme aralar henz lkemizde kullanlmamaktadr. Bu almada, farkl ya gruplarndaki ocuk ve genler iin Amerika Birleik Devletlerinde Thomas Achenbach tarafndan gelitirilen ve 50 lkede standardizasyon ve adaptasyon almas yaplm olan lekler kullanlmtr. Amerika Birleik Devletleri ile Avrupa ve Asya lkelerinde pek ok epidemiyolojik aratrmalarda yaygn olarak kullanlan bu leklerin lkemizde de gvenirlik ve geerlik almas yaplmtr. leklerin, objektif puanlama olana salamas, verilerin kolaylkla toplanabilmesi, karlatrlabilmesi, tekrarlanabilir olmas ve sadece sorunlara deil ocuk ve gencin gl yanlarna, yeteneklerine ve yeterlik alanlarna da ynelmesi nedeniyle, lekler yaygn olarak kltrler aras karlatrmalarda ve aratrmalarda kullanlmaktadr. Gnmzde halen, daha ileri deerlendirme ve tan koyucu yntemlere, klinik ve toplum odakl sistemli aratrmalara gereksinim duyulmaktadr. lkemizde ocuk ve genlerin davran ve duygusal sorunlar ile yeterlik alanlarnn dalmn, geni bir ya dilimi ve genel poplasyonu temsil eden bir rneklem iinde, anne- babalardan, retmenlerden, ocuk ve gencin kendisinden dier bir deyile oklu bilgi kaynaklarndan elde edilen bilgiler dorultusunda aratran bir alma bulunmamaktadr. imdiye kadar yaplan almalar, ounlukla temsili olmayan rneklemlerle ve tek bir bilgi kaynana dayanarak yaplmtr. Bu nedenle, elde edilen sonular, ocuklar hakknda deerlendirmeler, genellemeler yapmada ve karar vermede aratrclar kstlamaktadr. Temsili rneklemlerin seilebilmesinin gl gerek lkemizde gerekse d lkelerde sklkla belirtilmektedir. Bunlar; yeterli maddi destein salanamamas, kurumlar aras egdmn olmamas, organizasyon yetersizlii ile geerlii ve gvenirlii olan leklerin eksiklii gibi nedenler olarak sralanabilir. almann ilk analizleri 1997 ylnda yaynlanmtr (Erol ve imek 1997a). Bu raporda ya ve cinsiyet deikenlerinin yansra, yerleim yeri tipi ve blge deikenleri de analizlere katlmtr. almann Amac l)Trkiye'de 2-3 ve 4-18 ya grubu ocuk ve genlerin yeterlik alanlar ile davran ve duygusal sorunlarn dalmn, anneler, retmenler ve genler gibi oklu bilgi kaynaklarndan elde edilen bilgiler dorultusunda ya, cinsiyet, yerleim yeri tipi ve blgelere gre belirlemektir. 2) Anneler, retmenler ve genlerden elde edilen bilgiler dorultusunda 2-18 ya grubu ocuk ve genlerde sorun davranlarn grlme skln, cinsiyet, yerleim yeri ve blgelere gre saptamaktr. 3) zleme almalar yapabilmek zere temel oluturmaktr. 4) ocuk ve genlere ynelik Ulusal Ruh Sal politika ve programlarnn oluturulmasna katkda bulunmaktr.

26

YNTEM Veri Toplama Aralar 1) ocuk Davran Deerlendirme lei/2-3 (Child Behavior Checklist For Ages 2-3, CBCL/2-3) Bu lek 2 ve 3 ya grubu ocuklarn sorun davranlarn anne babalardan ya da gnlk iliki iinde ocukla birliktelii olan dier kiilerden elde edilen bilgiler dorultusunda deerlendirmek amacyla Achenbach (1992) tarafndan Amerika Birleik Devletleri'nde gelitirilmitir. lek, erken ocukluk dneminde grlen davran ve duygusal sorunlar tanmlayan 100 maddeden olumutur. rnein, "Yeni eyleri denemekten korkar" gibi. Sorun davranlar son iki ay ierisindeki grlme sklk derecesine gre 0, 1 ve 2 olarak derecelendirilir ve maddeler eitli alt lekler iinde gruplandrlr. lekten, "e Ynelim ve Da Ynelim" sorunlar gibi iki ayr davran belirti puan elde edilmektedir. e Ynelim sorunlarn "Anksiyete/Depresyon ve Sosyal e Dnklk", Da Ynelim sorunlarn ise "Saldrgan Davranlar ve Ykc Davranlar" gibi alt testler oluturmaktadr. Ayrca her iki gruba da girmeyen "Uyku Sorunlar ve Somatik Sorunlar" da lekte yer almaktadr. Tm alt testlerin toplamndan "Toplam Problem Puan" elde edilmektedir. Her bir alt testten elde edilen puanlar kz ve erkekler iin ayr olarak hazrlanm profil katlarna iaretlenir ve o ocua zg bir profil oluturulur. lkemizde lein Trke'ye eviri ve uyarlamas Nee Erol tarafndan 1993 ylnda yaplmtr. Geri eviri, alanda uygulama ve dilbilim uzman tarafndan Trke ifadelerin gzden geirilmesinden sonra lek bir hafta ara ile 110 anneye 2 kez uygulanm ve lein test-tekrar test gvenirlii Pearson Momentler arpm korelasyonu ile hesaplanmtr. Korelasyonlar e Ynelimde .96, Da Ynelimde .92 ve Toplam Problemde .94 olarak saptanmtr. lein i tutarll, almann rneklemini oluturan 635 ocuun puanlan zerinden elde edilen Cronbach alpha katsays ile hesaplanmtr. tutarllk katsaylar: e Ynelimde .77, Da Ynelimde .76 ve Toplam Problemde .82 olarak bulunmutur. Yerleim yeri tipine gre Toplam Problem katsaylar ise; il merkezinde .82, ilede .85 ve kyde .80 olarak bulunmutur. Bu sonular, lein i tutarllnn test tekrar test korelasyonundaki gibi yksek olduunu ve ele alnan cinsiyet ve ya gruplar ile il, ile ve kylerde gvenilir olarak kullanldn gstermektedir. 2) 4-18 Ya ocuk ve Genlerde Davran Deerlendirme lei (Child Behavior Checklist For Ages 4-18-CBCL/4-18): Bu lek 4-18 ya grubu ocuk ve genlerin yeterlik alanlar ve sorun davranlarn anne-babalardan elde edilen bilgiler dorultusunda deerlendirmek amacyla Achenbach ve Edelbrock (1983) tarafndan gelitirilmitir. lek 20 yeterlik ve 118 problem maddesinden olumaktadr. Yeterlik ile ilgili maddeler "ocuunuzun yapmaktan en ok holand sporlar sralaynz" gibi, ocuk ve gencin ilgilendii ve aktif olarak katld spor ve spor d etkinlikleri, ev ya da ev dnda yapt ileri kapsar. Derecelendirme katlmn miktar ve niteliine gre yaplr. Ayrca herhangi bir spor ya da sosyal kurulu, klp ya da gruba yelii, arkada, karde, anne baba ilikileri, kendi bana oyun oynama ya da i yapma gibi sosyal alanlardaki ilevleri belirler. Okuldaki baar durumunu, sorunlarn ve okul etkinliklerine katlmn niteliini ve niceliini de yanstr. Etkinlik, Sosyallik ve Okul alt leklerinin toplamndan Toplam Yeterlik puan elde edilir. lekte Yeterlik ile ilgili maddelerin yan sra ak ulu baz sorular ve ifadeler de yer almaktadr. Bunlar ocuk ve gencin herhangi bir hastal, fiziksel ya da zihinsel zrnn olup olmad, ocuun anne babay en ok kayglandran zellikleri ile ocuun en beenilen zelliklerine ilikin bilgilerdir. Bu maddeler profilde puanlanmamaktadr. lein 2. blmnde ise, ocuk ve genlerde grlen davran ve duygusal sorunlar tanmlayan 118 maddeye yer verilmitir. rnein "Hep dikkat ekmek ister" gibi. Sorun davranlar son 6 ayda grlme sklk derecesine gre 0, 1 ve 2 olarak derecelendirilir ve maddeler eitli alt lekler iinde gruplandrlr. lekten "e Ynelim" ve "Da Ynelim" gibi, iki ayr davran belirti puan elde edilmektedir. e Ynelim grubunu "Sosyal e Dnklk, Somatik Yaknmalar, Anksiyete/Depresyon", Da Ynelim grubunu ise "Sua Ynelik Davranlar ve Saldrgan Davranlar" alt testlerinin toplam oluturmaktadr. Ayrca her iki gruba da girmeyen "Sosyal Sorunlar, Dnce Sorunlar ve Dikkat Sorunlar" da lekte yer almaktadr. Bu alt testlerin toplamndan "Toplam Problem" puan elde edilmektedir. Her iki blmden ve her bir alt testten elde edilen puanlar kz ve erkekler iin ayr olarak hazrlanm profil katlarna ya dilimleri dikkate alnarak iaretlenir ve o ocua zg bir profil oluturulur. lek ocuk ve genlerin sosyal yeterlik alanlarn ve sorun davranlarm birlikte ele alp deerlendirebilmektedir (Achenbach 1991a).

27

CBCL/4-18'in 1981 formu lkemizde Trke'ye ilk kez Melda Akakn ve k Savar tarafndan 1983 ylnda evrilmi, gvenirlik almas yaplm ve 6-11 yanda toplam 80 ocua uygulanmtr (Akakn 1983, Akakn 1985). almada farkl ya gruplar ve cinsiyet deikenlerine gre normlar toplanmad iin lek daha sonralar lkemizde yaygn olarak kullanlmamtr. CBCL nin 1991 formu, Trke'ye Nee Erol ve Cengiz Kl tarafndan evrilmi ve lkemizdeki 1983 eviri formuyla srekliliini salayabilmek amacyla eviriler karlatrlm, farkllk ve benzerlikler gzden geirilmitir. Daha sonra lek bir Trk dilbilimci tarafndan incelenmi ve Trke ifadelerde baz dzeltmeler yaplmtr. lek bu ekliyle baka bir psikolog ve psikiyatr tarafndan tekrar ngilizceye evirilerek karlatrma yaplmtr. Daha sonra lek, eitim dzeyi dk olan 10 anneye uygulanarak alanda uygulama yaplmtr. Bunlara ek olarak iki dilde tekrarlama teknii kullanlm ve lek ngilizce ve Trke'yi iyi bilen 24 anneye bir hafta ara ile bir kez Trke bir kez ngilizce olarak iki kez uygulanm ve korelasyonlar Toplam Yeterlikte .89, Toplam Problemde .93 bulunmutur. lein Trke test-tekrar test gvenirlii, 50 anneye bir hafta ara ile 2 kez uygulanarak hesaplanm ve korelasyonlar Toplam Yeterlikte .78, Toplam Problemde ise .84 olarak saptanm ve korelasyonlarn yksek olduu belirlenmitir (Erol ve ark. 1995). lein i tutarll, bu almann rneklemini oluturan 4488 ocuk ve gencin puanlar zerinden Cronbach alpha katsays ile hesaplanm ve katsaylar; e Ynelimde .82, Da Ynelimde .81 ve Toplam Problemde .88 olarak bulunmutur. Toplam Yeterlikde ise, katsay .70 olarak saptanmtr. lein yerleim yeri tipine gre Toplam Problem Katsaylar ise; il merkezinde .85, ilede .86 ve kyde .84 olarak bulunmutur. Bu sonular, lein i tutarllnn test tekrar test korelasyonundaki gibi yksek olduunu ve ele alnan cinsiyet ve ya gruplar ile il, ile ve kylerde gvenilir olarak kullanldn gstermektedir. 3) retmen Bilgi Formu (Teacher's Report Form/ TRF): retmen Bilgi Formu, 5-18 ya grubu rencilerin okula uyumunu ve sorun davranlarn retmenlerden elde edilen bilgiler dorultusunda standart bir biimde deerlendirebilmek amacyla Achenbach ve Edelbrock tarafndan 1986 ylnda gelitirilmitir. lek, okul ve renciyle ilgili " Bu renciyi ne zamandan beri tanyorsunuz?" gibi temel bilgilerin yansra, "Yatlarna gre renciniz derslerinde baarl mdr?" gibi rencinin okul ve uyum ilevlerine ynelik bilgi salar. Bu blm Okul Baars, Sk alma, Uygun Davranlar ve Mutlulua" ynelik alt testlerden oluur ve bunlarn toplamndan Toplam Uyum Puan elde edilir. lein 2. blm, CBCL / 4-18 ile paralellik gstermekte ve "retmenlerine ve dier okul personeline kar gelir" gibi 118 problem maddesinden olumaktadr. Sorun davranlar son 6 ayda grlme sklk derecesine gre 0,1 ve 2 olarak derecelendirilir. lekten "e Ynelim" ve "Da Ynelim" gibi, iki ayr davran belirti puan elde edilmektedir. e Ynelim grubunu "Sosyal e Dnklk, Somatik Yaknmalar, Anksiyete/Depresyon", Da Ynelim grubunu ise "Sua Ynelik Davranlar ve Saldrgan Davranlar" alt testlerinin toplam oluturmaktadr. Ayrca her iki gruba da girmeyen "Sosyal Sorunlar, Dnce Sorunlar ve Dikkat Sorunlar" da lekte yer almaktadr. Bu alt testlerin toplamndan "Toplam Problem" puan elde edilmektedir. Her iki blmden ve her bir alt testten elde edilen puanlar kz ve erkekler iin ayr olarak hazrlanm profil katlarna ya dilimleri dikkate alnarak iaretlenir ve o ocua zg bir profil oluturulur (Achenbach 1991b). lein 1983 formu lkemizde Trke'ye ilk kez Fsun Akkk ve arkadalar tarafndan evrilmi, 712 ya grubu erkek ocuklar iin uyarlanm ve standardizasyon almalar yaplmtr (Akkk ve ark 1988; Akkk ve Askar 1989). lein 1991 formu Nee Erol tarafndan 1992 ylnda yeniden gzden geirilmi ve lein eski ve yeni formlar arasndaki farkllklar belirlenmitir. Akkk ve Askar tarafndan lein formatnda yaplan baz dzenlemeler ve deiiklikler, lein orjinaline uygun olarak yeniden yazlmtr. Daha sonra lek bir Trk dilbilimci tarafndan incelenmi ve Trke ifadelerde baz dzeltmeler yaplmtr. lek bu ekliyle 20 retmene uygulanarak alanda uygulama yaplmtr. lek, 49 rencinin retmenine 15 gn ara ile 2 kez uygulanarak Trke test-tekrar test gvenirlii hesaplanm ve korelasyonlar Toplam Problemde .88 olarak saptanmtr. lein i tutarll, bu almann rneklemini oluturan 2340 ocuk ve gencin puanlar zerinden elde edilen Cronbach Alpha katsays ile hesaplanm ve katsaylar; e Ynelimde .82, Da Ynelimde .81 ve Toplam Problemde .87 olarak bulunmutur. lein yerleim yeri tipine gre Toplam Problem katsaylar ise; il merkezinde .87, ilede .87 ve kyde .86 olarak bulunmutur. Bu sonular, lein i tutarllnn test tekrar test korelasyonundaki gibi yksek olduunu ve ele alnan cinsiyet ve ya gruplar ile il, ile ve kylerde gvenilir olarak kullanldn gstermektedir. 4) 11-18 Ya Grubu Genler in Kendini Deerlendirme lei (Youth Self-Report / YSR): 11-18 Ya Grubu Genler in Kendini Deerlendirme lei bu ya grubu genlerin yeterlik alanlar ve

28

sorun davranlarn kendi verdikleri bilgiler dorultusunda standart biimde deerlendirmek amacyla Achenbach ve Edelbrock tarafndan 1987 ylnda gelitirilmitir. lek CBCL/4-18'deki yeterlik ve sorun davranlarla ilgili maddelerle parelellik gstermektedir. Ancak, maddeler 1. ahs olarak yazlmtr. YSR, 17 yeterlik ve 112 problem maddesinden olumaktadr. rnein "Dikkatimi toplamakta glk ekerim" gibi. Yeterlik ile ilgili maddeler, gencin ilgilendii ve aktif olarak katld spor ve spor d etkinlikleri, bu konulardaki becerilerini, evde ya da ev dnda yapt ilerin says ve niteliini kapsar. Derecelendirme katlmn miktarna gre yaplr. Ayrca herhangi bir spor ya da sosyal kurulu, klp ya da gruba yelii, arkada, karde, anne baba ilikileri, kendi bana alma gibi sosyal alanlardaki ilevlerini belirler. Okuldaki baar durumu ile ilgili maddeler de lekte yer almaktadr. Etkinlik ve Sosyallik alt leklerinin toplamndan Toplam Yeterlik puan elde edilmektedir. Akademik konulardaki performans deerlendiren maddeler Etkinlik ve Sosyallik alt testlerine eklenerek toplam yeterlik puan iinde deerlendirilmektedir. lekte, Yeterlik ile ilgili maddelerin yan sra 2. sayfada ak ulu baz sorular ve ifadeler de yer almaktadr. Bunlar gencin herhangi bir hastal, fiziksel rahatszl ya da zihinsel zrnn olup olmad, okul ile ilgili kayg ve sorunlar, okul d alanlardaki kayg ve sorunlar ile en beendii zelliklerine ilikin bilgilerdir. lein 2. blm ise, CBCL / 4-18 ve retmen Bilgi Formu ile paralellik gstermektedir. 89 problem maddesi her lektede ortaktr. Sorun davranlar son 6 ayda grlme sklk derecesine gre 0, 1 ve 2 olarak derecelendirilir ve maddeler eitli alt lekler iinde gamlandrlr. lekten "e Ynelim" ve "Da Ynelim" gibi, iki ayr davran belirti puan elde edilmektedir. e Ynelim grubunu "Sosyal e Dnklk, Somatik Yaknmalar, Anksiyete/Depresyon", Da Ynelim grubunu ise "Sua Ynelik Davranlar ve Saldrgan Davranlar" alt testlerinin toplam oluturmaktadr. Ayrca her iki gruba da girmeyen "Sosyal Sorunlar, Dnce Sorunlar ve Dikkat Sorunlar" da lekte yer almaktadr. Bu alt testlerin toplamndan "Toplam Problem" puan elde edilmektedir. YSR'de CBCL/418'de olmayan ve sadece erkekler iin puanlanan "Ykc Davranlar" alt testi vardr (Achenbach 1991c). CBCL/4-18 de ayrntl eviri almalar yapld iin YSR'deki yeni maddeler Nee Erol ve Refa Palabykolu tarafndan ayr ayr evirilmi, eviriler karlatrlm, benzerlik ve farkllklar gzden geirilmitir. Daha sonra lek bir Trk dil bilimci tarafndan gzden geirilmi ve Trke ifadelerde baz dzeltmeler yaplmtr. Sonraki aamada lek 15 gence uygulanarak anlalrl test edilmitir. lein test-tekrar-test gvenirlii bir hafta ara ile 60 gence iki kez uygulanarak hesaplanm ve korelasyonlar Toplam Yeterlikte .81, Toplam Problem'de ise .82 olarak saptanmtr. lein i tutarll, bu almann rneklemini oluturan 2206 gencin puanlar zerinden elde edilen Cronbach Alpha katsays ile hesaplanm ve katsaylar; e Ynelimde .80, Da Ynelimde .81 ve Toplam Problemde .89 olarak bulunmutur. lein il, ile ve kyde i tutarlln belirlemek zere ocuklarn puanlar zerinde Cronbach alpha katsaylar hesaplanm ve Toplam Problem il merkezinde .89, ilede .88 ve kyde .89 olarak bulunmutur. Bu sonular, lein i tutarllnn test tekrar test korelasyonundaki gibi yksek olduunu ve ele alnan cinsiyet ve ya gruplar ile il, ile ve kylerde gvenilir olarak kullanlabildiini gstermektedir. Grmeciler Aratrmaya grmeci olarak Salk Bakanl'na bal salk ocaklarnda ve Devlet Hastanelerinde alan psikolog, sosyal hizmet uzman, tbbi teknolog, hemire ve ebe olmak zere toplam 171 kii katlmtr. Grmeciler rnekleme kan illerin kme says ve kme byklklerine oranl olarak seilmitir. Grmecilerin ounluu aratrmann rneklemini oluturan yerleim birimlerinde grev yapan salk alanlardr. Aratrmann alan uygulamas Aralk 1995-Mays 1996 tarihleri arasnda yaplmtr. Her ilde yaklak 2 ay kapsayan alan almas srasnda grmeciler Salk Bakanlnca sadece bu ile grevlendirilmilerdir. Tm grmeciler Ankara'da bir hafta sreyle kuramsal ve uygulamal eitim almlardr. Kuramsal eitimde leklerle ilgili bilgi verilmitir. Uygulamal eitimde ise, rol oynama teknii kullanlarak sorunlar tartlmtr. Uygulama Grmeciler, rnekleme kan hanelerdeki annelerle, ocuk ve genlerin retmenleri ile ve genlerle grme srasnda aadaki sreci izlemilerdir: Grmeciler yrenin salk alanlar olduu iin,

29

bir ok blgede uygulama yapmadan nce kiisel ya da yazl olarak almay anlatmlar ve ailelerden grme randevusu almlardr. Grmeler genellikle hafta iinde mesai saatleri arasnda yaplmtr. alan annelerle hafta sonlar ya da mesai saatinden sonra grlmtr. Grmeci, aratrmann amacn aileye anlatm, ailenin onayn aldktan sonra gence ve retmene ulalarak her birinin onay alnm ve uygulama ilemine geilmitir. Grme yaplan kiilere isim, adres gibi zel bilgilerin gizlilii konusunda bilgi verilmitir. Grme kabul edildikten sonra, grmeci ncelikle aileye hanehalk soru formunu uygulamtr. Daha sonra hanede yaayan tm ocuklara -fiziksel zrl, ocuk ve genlik ruh sal merkezine bavuranlar dahil- yalarna uygun lekler uygulanmtr. Uygulama srasnda ocuklardan birinci derecede sorumlu olan ebeveynden biri ile grlmtr. Anne ya da babann olmad durumlarda ise ocuktan sorumlu olan ve ona bakm veren dier kiilerle grme yaplmtr. Grmeci anneye CBCL/2-3 ve CBCL/4-18' in bir rneini vererek lei grmesini salam dier rneinden de her bir maddeyi kendisi okuyarak cevaplaycnn yantlarn iaretlemitir. Genlerle ve retmenlerle uygulama srasnda ncelikle birlikte birka rnek yaplm ve daha sonra lekleri kendilerinin doldurmas istenmitir. Eer gencin okuma ile ilgili bir sorunu varsa annelerle yaplan uygulama sreci izlenilmitir. Maddelerle ilgili cevaplayclardan gelebilecek herhangi bir soru grmeciler tarafndan objektif olarak yantlanm ve yorum yapmadan ve testte aklanan bilgilerin dna kmadan uygulama yaplmtr. lek retmenlerden bir hafta ierisinde geri alnmtr. Grmenin sonunda, bavuru orann belirlemek zere, ailelere ve genlere son 12 ay ierisinde psikolojik sorunlardan dolay, ocuk ve genlik ruh sal merkezlerine, ocuk kliniklerine, psikiyatr ve psikologlara, salk ocaklarna bavurup, vurmadklar sorulmu ve iaretleme yaplmtr. llerde tamamlanan soru formlar il denetileri tarafndan denetlendikten sonra Salk Bakanl'na gnderilmitir. Formlar proje danmanlar ve merkez ekibi tarafndan gzden geirildikten sonra numaralandrlarak veri giriine hazr hale getirilmitir. Eyll 1996 tarihinde veri girii ilemi tamamlanm ve kontroller yapldktan sonra analizlere balanmtr. Cevaplama Oranlar ve Cevaplayan Kiiler Aratrmalardan elde edilen verilerin genel poplasyonu gvenilir ve geerli biimde temsil etmesinde; temsili rneklemin seilmesinin yansra, deerlendirme aralarnn nitelii ve seilen rneklemdeki kiilerin lekleri cevaplama oran nemli gstergelerdir. almada, Trkiye genelinde hedef olarak belirlenen 5001 haneden, uygulama tarihleri arasnda g edenlerin olmas, yeni binalarn yaplmas ya da eskilerin yklmas gibi nedenlerle 4322 haneye ulalmtr. Eriilen 4322 haneden, 65'inde uygun cevaplaycnn olmamas, 368'inin red etmesi nedeniyle 3889 hanede aratrma yrtlmtr. Grme yaplan hanelerde 2-3 ya grubunda 671 ocuk saptanmtr. Bu ocuklarn 638'ine lek uygulanmtr (cevaplama oran %95.1). lek uygulanamayan 33 (%4.9) ocuun yaad hane grmeyi reddetmitir. Ayrca, 3 lekte 8'den fazla madde bo brakld iin lekler analizden karlmtr. Dolaysyla CBCL/2-3 'n cevaplama oran % 94.6 olarak belirlenmitir. lein 606' s (%95.4) anneler, 13 (%2.0) babalar, 16' s (%2.5) ise dier kiiler tarafndan cevaplandrlmtr. Grme yaplan 3889 hanede 4-18 yalar arasnda toplam 5344 ocuk ve gencin yaad saptanmtr. ocuk ve genlerden 4525'ine (%84.7) lek uygulanmtr. Ancak 8'den fazla madde iaretlenmedii iin 37(%.8) lek analizden karlmtr. CBCL/4-18'in cevaplama oran %83.9 olarak belirlenmitir. lein 4382'si (%97.6) anneler, 80'i (%1.8) babalar, 26's (%.6) ise dier kiiler tarafndan cevaplandrlmtr. retmen Bilgi Formu'nun cevaplama oran %87.7'dir. Bu lek snf retmenleri tarafndan doldurulmutur. YSR/11-18'in cevaplama oran %79'dur. lek genler tarafndan doldurulmutur.

statistiksel lem Verilerin analizi SPSS for Windows 6.0 kullanlarak yaplmtr. leklerden elde edilen yeterlik ve problem puanlan ile temel demografik deikenler arasndaki ilikiyi deerlendirmek zere varyans analizi (ANOVA) kullanlmtr. Post-hoc karlatrmalar Scheffe yntemiyle yaplmtr. Anlamllk p<.01 dzeyinde deerlendirilmitir. leklerin grup ortalamalarn karlatrmak iin; 2 cinsiyet (erkek, kz) x 2 ya (4-11,12-18) x 3 yerleim yeri tipi (il, ile, ky) x 5 blge (Bat, Gney, Orta, Kuzey', Dou) ANOVA deseni kullanlmtr. Ya deikenleri iin; 2-3 ya grubunda 2 ve 3, 4-18 ya grubunda 4-11 ve 12-18, retmen Bilgi Formu'nda 5-11 ve 12-18, Genler in Kendini

30

Deerlendirme leinde 11-14 ve 15-18 gruplamalar yaplmtr. CBCL/4-18'de 4-5 ya grubu ocuklarda yeterlik ile ilgili alt testler, testin orijinalinde de deerlendirilmedii iin analizlerden karlmtr. + Sorunlu olan ocuklar sorunlu olmayanlardan ayrt etmek iin ncelikle ham puanlar T standart puanna dntrlmtr. Ham puanlarn standart puana evrilmesinde ortalama 50, standart sapma 10 olarak kabul edilmitir. Daha sonra Toplam Problemin grlme skl snr ve klinik dzeyde belirlenmitir. Genel olarak, ortalamann 1 standart sapma st snr, 1.5 standart sapma st klinik dzey olarak belirlenmitir.

BULGULAR Bu blmde, 2-3 ya ve 4-18 ya grubu ocuk ve genlerin annelerinden, retmenlerinden ve kendilerinden elde edilen bulgular; ya, cinsiyet, yerleim yeri tipi ve blge deikenlerine gre ele alnacaktr. Ayrca cinsiyet, yerleim yeri tipi ve blgelere gre Toplam Problemin grlme sklna yer verilecektir.

DENEKLER 1) 2-3 Ya Grubu Denekler rneklemi oluturan 635 ocuun ya, cinsiyet, yerleim yeri ve blgelere gre dalm ile lei cevaplayan kiilerin dalm Tablo 3.1'de gsterilmitir. Tablo 3.1'de izlendii gibi, denekler 313 (%49.3) erkek, 322 (%50.7) kz olmak zere toplam 635 ocuktan olumutur. ocuklarn 260's (%40.9) 2 ya, 375'i (%59.1) 3 ya grubundadr. Yerleim yeri tipine gre dalm incelendiinde ocuklarn 281'i (%44.3) il merkezinde, 139'u (%21.9) ilede, 215'i (%33.9) ise kyde yaamaktadr. ocuklarn ounluunun il merkezinde yaad bunu kylerin izledii grlmektedir. Blgelere gre dalm izlendiinde; ocuklarn 210'u (%33.1) Bat Anadolu, 102'si (%16.1) Gney Anadolu, 108'i (%17.0)OrtaAnadolu, 58'i (%9.1) Kuzey Anadolu ve 157'si (%24.7) Dou Anadolu blgesinde yaamaktadr. Blgelere gre dalm izlendiinde en yksek oran Bat Anadolu'da en dk oran ise Kuzey Anadolu'da grlmektedir. Nfusa oranl rneklem seildii iin nfus younluuna bal olarak oranlarda farkllk izlenmektedir. Tablo 3.1: 2-3 Ya Grubu ocuklarn Demografik zellikleri Demografik zellikler N % Cinsiyet Erkekler 313 49.3 Kzlar 50.7 322 Toplam 100.0 635 Yl OlarakYa 2 40.9 260 3 375 59.1 Yerleim Yeri 11 281 44.3 ile 139 21.9 Ky 215 33.9 Blgeler Bat 210 33.1 Gney 16.1 102 Orta 17.0 108 Kuzey 9.1 58 Dou 24.7 157 Cevaplayan kiiler Anne Baba 1 Dier

606 13 16 31

95.4 2.0 2.5

Sorun davranlar: 2-3 ya grubu ocuklarn cinsiyete gre her bir alt test ile e Ynelim, Da Ynelim ve Toplam Problemden aldklar ham puan ve T puanlarn ortalama, standart sapma ve standart hatalar Tablo 3.2'de gsterilmitir. Tablo 3.2 'de izlendii gibi, cinsiyet deikeni ele alndnda; Anksiyete/Depresyon, Sosyal e Dnklk, Uyku Sorunlar, Somatik Sorunlar, Saldrgan Davranlar, Ykc Davranlar alt testleri ile e Ynelim, Da Ynelim ve Toplam Problem puannda kz ve erkek ocuklar arasnda istatistiksel adan anlaml bir farkllk saptanmamtr. Ya deikeni dikkate alndnda da; 2 ve 3 ya arasnda istatistiksel adan anlaml bir farkllk grlmemitir. Tablo 3.2: 2-3 Ya Grubu ocuklarda Sorun Davranlarn Cinsiyete Gre Dalm Erkekler Kzlar Sorun Davranlar Toplam 313 322 635 N= Anksiyete/Depresyon Ham Puan Ortalama 6.1 6.6 6.4 Standart Sapma 3.8 3.7 3.7 Standart Hata .2 .2 .1 T Puan Ortalama 58.2 57.0 57.6 Standart Sapma 8.1 8.3 8.2 Standart Hata .5 .5 .3 Sosyal e Dnklk Ham Puan Ortalama 4.7 4.7 4.7 Standart Sapma 3.8 3.9 3.9 Standart Hata .2 .2 .2 T Puan Ortalama 57.0 56.7 56.8 Standart Sapma 8.1 8.2 8.3 1 Standart Hata .5 .5 Uyku Sorunlar Ham Puan 3.0 Ortalama 3.0 3.0. 2.4 2.6 Standart Sapma 2.7 Standart Hata .2 .1 .1 T Puan 53.2 53.4 Ortalama 53.6 5.5 Standart Sapma 6.4 5.9 .3 .2 Standart Hata .4 Somatik Sorunlar Ham Puan 3.8 3.7 Ortalama 3.6 3.1 2.9 Standart Sapma 2.8 Standart Hata .2 .2 .1 T Puan Ortalama 57.1 56.9 56.6 7.3 Standart Sapma 7.5 7.2 Standart Hata .4 .3 .4 Saldrgan Davranlar Ham Puan Ortalama 9.7 9.4 10.1 6.4 Standart Sapma 6.2 6.6 Standart Hata .3 .3 .4 T Puan 55.6 Ortalama 56.1 55.1 8.1 7.4 Standart Sapma 8.7 Standart Hata .5 .4 .3

Ykc Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata e Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata Da Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata Toplam Problem Puan Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata

3.8 3.3 .2 53.8 5.9 .3

3.7 3.1 .2 53.4 5.6 .3

3.8 3.2 .1 53.5 5.7 .2

10.8 6.9 .4 54.4 11.5 .7

11.3 6.7 .4 55.2 11.4 .6

11.1 6.9 .3 54.8 11.5 .5

13.9 9.2 .5 51.3 10.9 .6

13.1 8.5 .5 50.4 10.0 .6

13.5 8.8 .4 50.9 10.5 .4

41.1 23.6 1.3

41.1 22.2 1.2

41.1 22.9 .9

53.4 11.5 .7

53.4 10.9 .6

53.4 11.2 .4

Sorun davranlarn yerleim yeri tipine gre dalm Tablo 3.3 'de gsterilmitir. Tablo izlendiinde, anneler tarafndan doldurulan 6 alt test ile e Ynelim, Da Ynelim ve Toplam Problemin ilde yaayan ocuklarda daha yksek grld bildirilmitir.

Tablo 3.3: 2-3 Ya Grubu Sorun Davranlar N= Anksiyete/Depresyon Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata

ocuklarda Soru Davranlarn Y srleim Yeri Tipine Gre Dalu Toplam Ky l Merkezi le 139 215 635 281

7.0 3.7 .2 58.7 8.5 .5

5.2 3.8 .3 55.5 7.9 .7

6.3 3.6 .2 57.5 7.7 .5

6.4 3.7 .1 57.6 8.2 .3

33

Sorun Davranlar N= Sosyal e Dnklk Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata Uyku Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata Somatik Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata Saldrgan Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata Ykc Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata e Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata

l Merkezi 281

le 139

Ky 215

Toplam 635

5.3 4.1 .2 58.1 8.6 .5

3.6 3.9 .3 54.6 7.9 .7

4.7 3.5 .2 56.7 7.6 .5

4.7 3.9 .2 56.8 8.2 .3

3.5 2.7 .2 54.4 6.9 .4

2.7 2.5 .2 52.9 5.3 .4

2.4 2.3 .2 52.4 4.6

3.0 2.6 .1 53.4 5.9 .2

4.3 3.1 .2 58.4 7.7 .5

3.1 2.8 .2 55.5 6.9 .6

3.2 2.8 .2 55.8 6.9 .5

3.7 2.9 .1 56.9 7.3 .3

10.8 6.4 .4 56.6 8.5 .5

8.5 6.6 .6 54.7 8.3 .7

9.2 6.1 .4 54.8 7.1 .5

9.7 6.4 .3 55.6 8.1 .3

4.4 3.2 .2 54.4 6.1 .4

3.2 3.1 .3 52.8 5.2 .4

3.4 3.2 .2 52.9 5.5 .4

3.8 3.2 .1 53.5 5.7 .2

12.3 6.9 .4 56.9 11.1 .7

8.8 7.0 .6 50.6 12.1 1.0

10.9 6.3 .4 54.8 10.8 .7

11.1 6.9 .3 54.8 11.5 .5

34

Da Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata Toplam Problem Puan Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata

15.1 8.8 .5 52.9 10.1 .6

11.7 8.9 .8 48.6 11.0 .9

12.6 8.5 .6 49.7 10.2 .7

13.5 8.8 .4 50.9 10.5 .4

46.1 22.3 1.3 56.0 10.3 .6

35.1 24.5 2.1 50.1 12.4 1.1

38.4 21.2 1.4 52.1 10.8 .7

41.1 22.9 .9 53.4 11.2 .4

Sorun davranlarn Blgelere gre dalm Tablo 3.4'de gsterilmitir. Blgelere gre dalm incelendiinde; Anksiyete/Depresyon, Saldrgan Davranlar alt testleri ile Da Ynelim Sorunlar ve Toplam Problemin Bat, Gney ve Orta Anadolu'da, Uyku Sorunlarnn ise, Bat Anadolu'da yaayan ocuklarda daha fazla grld saptanmtr.

Tablo 3.4 : 2-3 Ya Grubu Sorun Davranlar N= Anksiyete/Depresyon Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata Sosyal e Dnklk Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata Uyku Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata

ocuklarc a Sorun Davranlarn Blgelere Gre Dalm Gney Orta Kuzey Dou Bat 210 102 108 58" 157

Toplam 635

6.7 3.6 .2 58.2 8.2 .6

6.8 4.2 .4 58.6 9.7 .1

6.8 3.6 .3 58.1 8.6 .8

4.9 3.4 .4 54.9 6.5 .9

5.9 3.6

6.4 3.7 .1 57.6 8.2

56.9 7.2 .6

4.8 3.9 .3 56.9 8.5 .6

4.9 4.6 .5 57.2 9.3 .9

4.9 3.7 .4 57.0 8.0 .8

3.7 3.2 .4 55.1 6.9 .9

4.7 3.6 .3 57.1 7.8 .6

4.7 3.9 .2 56.8 8.2 ->

3.6 2.8 .2 54.7 6.9 .5

2.6 2.3 .2 52.7 4.7 .5

3.0 2.7 .3 53.4 7.1 .7

2.2 2.3 .3 51.9 4.6 .6

2.6 2.3 .2 52.6 4.2 >

.J

3.0 2.6 .1 53.4 5.9 .2

35

Sorun Davranlar N= Somatik Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata Saldrgan Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata Ykc Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata e Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma ' Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata Da Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata Toplam Problem Puan Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata

Bat 210

Gney 102

Orta 108

Kuzey 58

Dou 157

Toplam 635

4.0 3.0 .2 57.6 7.6 .5

3.5 2.9 .3 56.7 7.5 .7

3.5 2.6 .3 56.5 6.5 .6

2.7 2.2 .3 54.6 5.7 .8

3.8 3.3 .3 57.1 7.9 .6

3.7 2.9 .1 56.9 7.3

10.1 6.1 .4 55.8 7.7 .5

10.6 6.9 .7 56.7 8.9 .9

11.2 7.1 .7 57.7 10.2 .1

7.7 5.3 .7 53.1 4.9 .6

8.5 5.9 .5 54.2 6.8 .5

9.7 6.4 .3 55.6 8.1

4.1 3.3 .2 54.0 5.9 .4

3.8 3.3 .3 53.7 5.9 .6

4.1 3.6 .3 54.2 6.8 .7

3.3 2.8 .4 52.4 4.8 .6

3.3 2.9 .2 52.7 4.8 .4

3.8 3.2 .1 53.5 5.7 .2

11.6 6.7 .5 55.8 10.9 .8

11.7 7.9 .8 55.4 12.6 1.3

11.6 6.7 .6 56.0 10.6 1.0

8.7 6.1 .8 50.5 11.5 1.5

10.6 6.6 .5 53.9 11.7 .9

11.1 6.9 .3 54.8 11.5 .5

14.2 8.6 .6 51.6 10.0 .7

14.4 9.5 .9 51.8 11.1 1.1

15.2 10.0 .1 52.9 11.6 1.1

11.0 7.2 .9 48.0 9.3 1.2

11.8 8.0 .6 48.8 9.9 .8

13.5 8.8 .4 50.9 10.5 .4

43.3 22.6 1.6 54.5 10.7 .7

42.6 25.2 2.5 54.0 12.0 1.2

44.4 23.4 2.3 55.1 10.8 1.0

32.5 19.1 2.5 49.0 10.8 1.4

38.2 21.7 1.7 51.8 11.4 .9

41.1 22.9 .9 53.4 11.2 .4

36

2) 4-18 Ya Grubu Denekler meklemi oluturan 4488 ocuk ve gencin ya ve cinsiyete gre dalm Tablo 3.5'de, yerleim yeri tipi, blgeler ve cevaplayan kiilere gre dalm ise Tablo 3.6'da gsterilmitir. Tablo 3.5'de izlendii gibi, denekler 2293 (%51.2) erkek, 2195(%48.8) kz olmak zere toplam 4488 ocuk ve genten olumutur. Ya ve cinsiyete gre dalmn birbirine yakn olduu grlmektedir. Bu almada ya gruplar lein orjinalinde olduu gibi 4-11 ve 12-18 olarak gruplandrlmtr. ocuk ve genlerin 2286's (%51.1) 4-11 ya, 2202'si (48.9) 12-18 ya grubundadr. Bu ocuk ve genlerin 1908'i (%42.5) il merkezinde, 1210'u (%27) ilede ve 1370'i (%30.5) kyde yaamaktadr. Deneklerin blgelere gre dalm incelendiinde ise, ocuklarn 1615'inin (%36) Bat Anadolu, 665'inin (%14.8) Gney Anadolu, 846'snm (%18.8)Orta Anadolu, 434'nn (%9.7) Kuzey Anadolu ve 928'inin (%27.7) Dou Anadolu Blgesinde yaad grlmektedir. Blgelere gre dalm izlendiinde ise, en yksek oran Bat Anadolu'da en dk oran ise Kuzey Anadolu'da grlmektedir. Nfusa oranl rneklem seilmi olduundan, nfus younluuna paralel olarak, oranlarda farkllklar grlmtr. Grme yaplan toplam 2451 annenin ya ortalamas 36.32 (Ss= 8.44)'dir. Annelerin eitim dzeyine gre dalm incelendiinde; 675'i (%27.5) okur-yazar deil, 137'si (%5.6) okur-yazar, 1198'i (%48.9) ilkokul mezunu, 160' (%6.5) ortaokul mezunu, 166's (%6.8) lise mezunu, 57'si (%2.3) niversite mezunudur. 58 (%2.4) annenin eitim dzeyi ise bilinmemektedir. Annelerin ounluu ilkokul mezunudur. Babalarn ya ortalamas 39.87 (Ss= 8.8)'dir. Babalarn eitim dzeyine gre dalm incelendiinde ise; 135'i (%5.8) okur-yazar deil, 75'i (%3.2) okur-yazar, 1376's (%58.9) ilkokul mezunu, 226's (%9.7) ortaokul mezunu, 302'si (%12.9) lise mezunu, 15l'i (%6.5) niversite mezunudur. 72'sinin (%3.1) eitim dzeyi ise bilinmemektedir. Babalarn ounluu da anneler gibi ilkokul mezunudur.

Tablo 3.5: 4-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerin Ya ve Cinsiyete Gre Dalm Ya Kzlar Erkekler Toplam N % N % N % 4 126 2.8 131 255 57 . 29 . 5 142 32 . 308 69 . 166 3.7 6 160 180 4.0 36 . 340 76 . 7 153 3.4 175 39 . 328 73 . 8 166 75 . 172 3.8 37 . 338 150 336 75 . 9 186 4.1 33 . 43 . 411 10 201 4.5 195 91 . 121 27 . 256 57 . 11 135 3.0 " 12 141 294 65 . 153 3.4 31 . 65 . 13 141 31 . 290 149 3.3 304 68 . 14 141 31 . 163 3.6 36 . 314 70 . 161 15 153 3.4 300 67 . 147 33 . 16 153 3.4 140 258 57 . 17 118 2.6 31 . 84 166 36 . 18 82 1.8 19 . 48.8 4488 100.0 2195 Toplam 2293 51.2

37

Tablo 3.6: 4-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerin Demo grafik zellikleri Demografik E r kekler K z1ar Deikenler 4-11 12-18 4-11 12-18 1330 963 956 1239 Yerleim Yeri 522 404 381 l Merkezi 601 309 le 345 272 284 Ky 385 406 291 288 Blge Bat Gney Orta Kuzey Dou Cevaplayan Kiiler Anne Baba Dier

Toplam 4488 1908 1210 1370

493 177 245 122 291

319 173 190 110 178

470 179 213 109 264

333 136 198 93 195

1615 665 846 434 928

1300 15 4

940 43 10

930 12 9

1212 10 3

4382 80 26

Yeterlik Alanlarnn Karlatrlmas: 6-18 ya grubu ocuk ve genlerde yeterlik alanlarnn ya ve cinsiyete gre dalm, ortalama, standart sapma ve standart hatalar hesaplanarak Tablo 3.7'de gsterilmitir. Cinsiyet deikeni ele alndnda; Toplam Yeterlik ile Etkinlik ve Sosyallik alt testlerinden erkekler, Okul alt testinden ise kzlar daha yksek puan almtr. Yaa bal deimeler incelendiinde ise, Etkinlik ve Toplam Yeterlikte 12-18 ya grubu, 6-12 ya grubundan daha yksek puan almtr. Ya ilerledike ocuk ve genlerin daha etkin ve yeterli olarak algland grlmektedir. Okul alt testinde, 6-11 ya grubu, 12-18 ya grubundan daha baarl olarak deerlendirilmitir (Tablo 3.7).

Tablo 3.7. 6-18 Ya ocuklarn Ya ve Cinsiyete Erkekler Yeterlik Alanlar 6-11 12-18 N(b)= 1029 959 Etkinlik Ham Puan 3.8 Ortalama 3.3 2.2 Standart Sapma 2.1 Standart Hata(a) .07 .06 T Puan 35.3 Ortalama 34.7 Standart Sapma 9.0 9.3 Standart Hata(a) .3 .3 Sosyallik Ham Puan Ortalama 5.6 5.9 1.5 Standart Sapma 1.6 Standart Hata(a) .05 .04 T Puan 42.1 Ortalama 43.2 7.2 7.4 Standart Sapma .2 Standart Hata(a) .2

Gre Yeterlik Alanlar Kzlar Toplam 12-18 6-11 3862 945 929 2.9 2.0 .06 33.7 8.4 .2 5.4 1.6 .05 42.9 6.9 .2 3.6 1.8 .06 35.7 7.7 .3 5.4 1.6 .06 41.5 7.2 .3 3.4 2.1 .03 34.8 8.7 .1 5.6 1.6 .02 42.4 7.2 .1

38

Okul Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Toplam Yeterlik Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) 4.6 .9 .02 44.6 6.6 .2 4.3 1.0 .03 45.8 6.6 .2 4.7 .8 .02 42.6 6.8 .2 4.6 .8 .02 43.8 6.3 .2 4.6 .9 .01 44.2 6.7 .1

13.9 3.0 .09 37.9 7.2 .2

14.5 3.1 .1 38.6 7.2 .2

13.3 2.9 .09 36.8 6.3 .2

13.9 2.9 .09 37.3 6.7 .2

13.9 3.0 .04 37.6 6.9 .1

*SH(a)=Ortalamann standart hatas. N(b) Okul gibi baz alt testlerde okula gitmeyen ocuklar olduu iin say deimektedir. Yeterlik alt testleri 4-5 ya grubu ocuklar iin testin orjinalinde puanlanmad iin analiz edilmemitir. Yeterlik alanlarnn yerleim yeri tipine gre dalm Tablo 3.8'de gsterilmitir. Tablo'da izlendii gibi; Toplam Yeterlikte ilede yaayan ocuklar il ve kyde yaayan ocuklara oranla anneler tarafndan daha yeterli olarak alglanmlardr. Tablo 3.8: 6-18 Y a Grubu ocuk ve Genlerin Yerleim Yeri Tipine Gre Yeterlik Puanlarnn Dalm Yeterlik A l a n l a r N(b)= Etkinlik Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Sosyallik Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Okul Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) 4.5 .9 .03 44.1 6.7 .2 4.6 .9 .03 45.0 6.5 .2 4.5 .9 .03 43.5 6.8 .3 4.6 .9 .02 44.2 6.7 .1 5.4 1.6 .04 41.8 7.4 .2 5.5 1.5 .05 42.2 6.9 .2 5.8 1.6 .05 43.4 7.1 .2 5.6 1.6 .03 42.2 7.2 .1 3.6 2.0 .05 35.7 8.5 .2 3.8 2.2 .07 36.5 9.1 .3 2.8 1.8 .05 32.2 7.8 .2 3.4 2.1 .03 34.8 8.7 .1 l Merkezi 1619 le 1069 Ky 1174 Toplam 3862

39

Toplam Yeterlik Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a)

13.9 3.1 .1 37.9 7.1 .2

14.3 3.1 .1 38.7 7.0 .3

13.3 2.8 .1 36.3 6.2

13.9 3.0 .06

37.6 6.9 .0 .1 *SH(a)=Ortalamann standart hatas. N(b) Okul gibi baz alt testlerde okula gitmeyen ocuklar olduu iin say deimektedir. * Yeterlik alt testleri 4-5 ya grubu ocuklar iin testin orjinalinde puanlanmad iin analiz edilmemitir.

Yeterlik alanlarnn blgelere gre dalm Tablo 3.9'da gsterilmitir. Toplam Yeterlikte Gney Anadolu'da yaayan ocuklar dier blgelere oranla daha yksek puan almlardr.

Tablo 3.9: 6-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerin Blgelere Gre Yeterlik Puanlarnn Dalm Yeterlik A l a n l a r N(b) Etkinlik Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Sosyallik Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Okul Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Toplam Yeterlik Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) 4.5 .9 .03 43.6 6.9 .2 4.6 .9 .05 44.5 6.9
.J
"I

Bat 1396

Gney 597

Orta 751

Kuzey 364

Dou 754

Toplam 3862

3.4 2.0 .05 34.8 8.4 .2

3.9 2.2 .09 36.7 9.2 .4

3.3 2.0 .07 34.5 8.3 .3

3.6 2.1 .1 34.5 8.8 .5

3.1 2.1 .08 33.4 8.8 .3

3.4 2.1 .03 34.8 8.7 .1

5.6 1.6 .04 42.5 7.2 .2

5.5 1.5 .06 42.0 6.9 .3

5.5 1.6 .06 42.4 7.2 .3

5.2 1.6 .09 40.7 7.0 .4

5.8 1.6 .06 43.5 7.3 .3

5.6 1.6 .03 42.4 7.2 .1

4.7 .8 .03 45.0 6.1 .3

4.6 .9 .06 44.5 6.9 .4

4.5 .9 .04 43.6 6.8 .3

4.6 .9 .02 44.2 6.7 .1

13.7 3.0 .1 37.3 6.9 .2

14.5 3.2 .2 39.1 7.4 .4

13.8 2.9 .1 37.4 6.5

13.7 3.3 .2 37.2 7.4 .5

13.9 2.9 .2 37.5 6.5 .4

13.9 3.0 .06 37.6 6.9 .1

*SH(a)=Ortalamann standart hatas. N(b) Okul gibi baz alt testlerde okula gitmeyen ocuklar olduu iin say deimektedir. Yeterlik alt testleri 4-5 ya grubu ocuklar iin testin orj inal inde puanlanmad iin analiz edilmemitir.

40

Sorun Davranlarn Karlatrlmas: 4-18 ya grubu ocuk ve genlerde sorun davranlarn ya ve cinsiyete gre dalm, ortalama, standart sapma ve standart hatalar Tablo 3.10'da gsterilmitir. Cinsiyete bal deimeler izlendiinde; Toplam Problemde anneler erkek ocuklarn kzlara oranla daha sorunlu olarak bildirmilerdir. Sorunlarn trne bakldnda ise, e Ynelimde kz ocuk ve genler, Da Ynelimde ise erkek ocuk ve genler daha yksek puan almtr. Ayrca e Ynelim ve Da Ynelim genel sendrom grubuna girmeyen Dikkat Sorunlarnda anneler erkek ocuklarnda daha fazla sorun bildirmilerdir. Yaa bal deimeler incelendiinde; 4-11 ya grubu ocuklarda, 12-18 ya grubu ocuklara oranla daha fazla sorun davran bildirilmitir. Dier bir deyile ya ilerledike Toplam Problemde azalma grlmektedir. Ayrca Da Ynelim sorunlarnda da ya ilerledike azalma saptanmtr. Buna karlk e Ynelim sorunlarnda ya ilerledike artma izlenmitir. Anksiyete/Depresyon, Dnce Sorunlar ve Dikkat Sorunlarnda yaa bal bir deiiklik izlenmemitir.

Tablo 3.10: 4-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerde Sorun Davranlarn Ya ve Cinsiyete Gre Dalm Kzlar Erkekler Sorun Davranlar Toplam 4-11 12-18 4-11 12-18 1330 963 1239 956 4488 N= Sosyal e Dnklk Ham Puan 3.3 2.7 Ortalama 2.5 2.8 2.6 2.4 3.3 2.7 Standart Sapma 2.5 2.7 Standart Hata(a) .07 .08 .06 .1 .04 T Puan 55.9 55.7 Ortalama 56.1 55.2 55.9 7.2 7.2 7.4 7.4 7.0 Standart Sapma Standart Hata(a) .02 .2 .2 .2 .1 Somatik Sorunlar Ham Puan 1.5 .9 1.0 Ortalama .8 1.1 2.7 1.7 1.6 1.8 1.9 Standart Sapma Standart Hata(a) .2 .05 .04 .08 .02 T Puan 53.8 53.8 54.1 53.3 Ortalama 53.9 6.5 6.3 6.7 5.7 Standart Sapma 6.3 Standart Hata(a) .2 .2 .2 .2 .1 Anksiyete/Depresyon Ham Puan 5.4 4.8 4.4 5.0 Ortalama 4.6 4.4 3.8 3.5 3.8 3.5 Standart Sapma Standart Hata(a) .1 .1 .1 .1 .05 T Puan 56.4 56.7 56.6 56.6 Ortalama 56.7 6.9 6.9 6.5 6.8 7.2 Standart Sapma Standart Hata(a) .2 .2 .2 .2 .1 Sosyal Sorunlar Ham Puan 2.0 1.5 1.8 1.4 Ortalama 2.1 1.8 2.2 1.9 2.0 Standart Sapma 1.6 Standart Hata(a) .05 .05 .05 .07 .02 T Puan 53.1 53.8 54.3 53.5 Ortalama 54.1 4.8 5.7 5.4 6.1 Standart Sapma 6.1 .2 2 .2 .1 .08 Standart Hata(a) Dnce Sorunlar Ham Puan .6 .5 .5 .5 Ortalama .6 1.2 1.9 1.1 .9 Standart Sapma .9 Standart Hata(a) .02 .03 .02 .06 0! T Puan 53.3 53.3 53.7 53.2 Ortalama 53.1 5.7 5.4 5.6 5.5 6.1 Standart Sapma 2 .2 .08 .2 Standart Hata(a) .2 41

Dikkat S o r u n l a r Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Sua Ynelik D a v r a n l a r Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Saldrgan Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Cinsel Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) e Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Da Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Toplam Problem Puan Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a)

3.8 2.7 .07 54.8 5.8 .2

3.7 3.1 .09 54.6 6.1 .2

3.2 2.5 .07 55.7 6.4 .2

2.9 3.1 .1 54.3 5.8 .2

3.4 2.8 .04 54.9 6.1 .09

1.6 2.0 .05 53.8 6.3 .2

1.4 2.0 .06 52.9 4.9 .2

1.0 1.4 .03 53.1 5.3 .2

.8 1.9 .06 52.0 3.7 .1

1.2 1.9 .02 53.0 5.3 .07

7.0 6.0 .2 53.4 6.0 .2

5.2 5.5 .2 52.9 5.6 .2

5.7 5.3 .2 53.0 5.6 .2

4.1 4.6 .1 52.4 5.1 .2

5.7 5.5 .08 52.9 5.6 .08

.2 .6 .01 51.8 5.4 .1

.2 .5 .01 51.8 5.2 .1

.2 .6 .008 51.8 5.3 .07

7.7 6.0 .2 54.2 10.2 .3

8.0 6.3 .2 52.9 10.5 .3

8.4 6.3 .2 53.8 9.4 .3

9.7 7.4 .2 53.2 10.5 .3

8.4 6.5 .09 53.6 10.2 .2

8.6 7.4 .2 48.0 10.5 .3

6.6 7.0 .2 46.7 10.2 .3

6.7 6.1 .2 47.3 10.0 .3

4.8 5.0 .2 46.1 9.5 .3

6.9 6.7 .09 47.1 10.1 .2

26.3 17.2 .5 51.2 10.2 .3

22.7 17.4 .5 49.9 10.8 .3

24.2 16.2 .5 50.8 10.0 .3

21.9 15.7 .5 50.1 10.0 .3

24.0 16.7 .2 50.6 10.2 .2

*SH(a)=Ortalamann standart hatas.

42

Yerleim yeri tipine gre sorun davranlarn dalm Tablo 3.1 l'de gsterilmitir. Tablo izlendiinde; Toplam Problem, e Ynelim ve Da Ynelim ilde yaayan ocuk ve genlerde daha fazla bildirilmitir. Sadece Sua Ynelik Davranlar alt testinden kyde yaayan ocuklar ilde yaayanlar gibi yksek puan almtr. Tablo 3.11:4-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerde Sorun Davranlarn Yerleim Yeri Tipine Gre Dalm Sorun D a v r a n l a r N= Sosyal ie Dnklk Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Somatik S o r u n l a r Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Anksiyete/Depresyon Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Sosyal S o r u n l a r Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Dnce Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) l Merkezi 1908 le 1210 Ky 1370 Toplam 4488

3.1 3.0 .07 56.6 7.8 .2

2.5 2.6 .07 55.0 7.1 .2

2.5 2.3 .06 55.1 6.4 .2

2.7 2.7 .04 55.7 7.2 .1

1.2 2.3 .1 54.4 6.8 .2

1.0 1.7 .1 53.5 6.0 .2

.8 1.5 .04 53.1 5.6 .2

1.0 1.9 .03 53.8 6.3 .09

5.4 4.0 .1 57.6 7.2 .2

4.5 3.7 .1 55.9 6.8 .2

4.4 3.5 .1 55.9 6.3 .2

4.8 3.8 .06 56.6 6.9 .1

2.1 2.7 .1 54.6 6.4 .1

1.4 1.6 .5 52.9 4.7 .1

1.6 1.7 .04 53.5 5.3 .1

1.8 1.9 .03 53.8 5.7 .09

.7 1.5 .03 54.0 6.2 .1

.5 .9 .02 53.1 5.6 .2

.4 .7 .02 52.5 4.8 .1

.5 1.2 .02 53.3 5.7 .09

43

Sorun D a v r a n l a r N= Dikkat S o r u n l a r Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Sua Ynelik Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Saldrgan D a v r a n l a r Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Cinsel S o r u n l a r Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) e Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Da Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a)

l Merkezi 1908

le 1210

Ky 1370

Toplam 4488

3.9 3.1 .07 55.9 6.5 .1

3.0 2.7 .08 54.2 5.8 .2

3.1 2.5 .06 54.2 5.4 .1

3.4 2.8 .04 54.9 6.1 .09

1.5 2.2 .05 53.7 5.8 .1

.9 1.5 .04 52.2 4.7 .1

1.6 1.6 .04 52.8 5.0 .1

1.2 1.9 .03 53.0 5.3 .08

6.8 6.1 .1 54.0 6.4 .1

4.9 5.3 .2 52.4 5.2 .2

4.8 4.7 .1 52.2 4.5 .1

5.6 5.5 .08 53.0 5.6 .09

.2 .6 .01 52.2 5.9 .2

.2 .5 .01 51.3 4.7 .2

.1 .5 .01 51.5 4.9 .2

.2 .6 .01 51.8 5.3 .1

9.4 6.8 .2 55.2 10.2 .2

7.8 6.5 .2 52.6 10.0 .3

7.6 5.9 .2 52.2 9.9 .2

8.4 6.5 .1 53.6 10.2 .2

8.2 7.3 .2 49.1 10.5 .2

5.8 6.3 .2 45.3 9.9 .3

6.0 5.8 .2 46.0 9.1 .2

6.9 6.7 .1 47.1 10.1 .2

44

Toplam Problem Puan Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) *SlI(a)=Ortalanann standart hatas.

27.7 17.8 .4 52.8 10.2 .2

21.3 16.3 .5 48.9 10.0 .3

21.1 14.4 .4 48.9 9.9

24.0 16.7 .3 50.6 10.2 .2

Blgelere bal sorun davranlarn dalm Tablo 3.12'de gsterilmitir. Toplam Problem'de Bat, Gney, Orta ve Dou Anadolu blgelerinde yaayan anneler ocuklarnn daha fazla sorun davran gsterdiini bildirmilerdir. e Ynelim sorunlarndan Bat, Gney, Orta ve Kuzey, Da Ynelim sorunlarndan ise Bat ve Dou Anadolu'da yaayan ocuklar daha yksek puan almlardr. Tablo 3.12. 4-18 Ya Grubu ocuk/Genlerde Sorun Davranlarn Blgelere Gre Dalm Sorun D a v r a n l a r N= Sosyal e Dnklk Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Somatik Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Anksiyete/Depresyon Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Sosyal S o r u n l a r Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Bat 1615 Gney 665 Orta 846 Kuzey 434 Dou 928 Toplam 4488

2.9 2.9 .07 55.8 7.5 .2

2.7 2.7 .1 55.7 7.5 .3

2.9 2.7 .09 56.3 7.4 .3

2.1 2.1 .1 54.0 5.7 .3

2.7 2.5 .08 55.8 7.0 .2

2.7 2.7 .04 55.7 7.2 .1

1.0 2.2 .05 53.7 6.3 .2

1.0 1.9 .07 53.6 6.5 .3

.9 1.7 .06 53.5 6.0 .2

1.0 1.6 .08 53.6 5.9 .3

1.1 1.8 .06 54.2 6.4 .2

1.0 1.9 .03 53.8 6.3 .09

5.1 4.0 .1 57.1 7.2 .2

4.6 3.7 .1 56.3 6.8 .3

5.0 3.8 .1 57.1 6.9 .2

4.4 3.5 .2 56.0 6.4

4.4 3.6 .1 55.9 6.6 .2

4.8 3.8 .06 56.6 6.9 .1

1.8 2.2 .06 53.9 6.1 .2

1.7 1.8 .07 53.7 5.6 .2

1.7 1.6 .06 53.5 5.0 .2

1.7 1.6 .08 53.6 4.8 .2

1.8 1.9 .06 54.0 5.9 .2

1.8 1.9 .03 53.8 5.7 .09

45

Sorun D a v r a n l a r N= Dnce Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Dikkat S o r u n l a r Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Sua Ynelik Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Saldrgan Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Cinsel Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) e Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a)

Bat 1615

Gney 665

Orta 846

Kuzey 434

Dou 928

Toplam 4488

.6 1.6 .04 53.8 6.1 .2

.5 .1 .04 53.3 5.6 .2

.5 .9 .03 53.0 5.4 .2

.5 .8 .04 53.0 5.3 .3

.4 .9 .03 52.8 5.4 .2

.5 1.2 .02 53.3 5.7 .09

3.6 3.1 .08 55.2 6.4 .2

3.6 2.9 .1 55.4 6.5 .3

3.4 2.7 .1 54.7 5.9 .2

3.0 2.5 .1 54.0 5.2 .3

J.J

2.6 .09 54.6 5.7 .2

3.4 2.8 .04 54.9 6.1 .09

1.4 2.1 .05 53.4 5.6 .1

1.3 1.9 .08 53.3 5.7 .2

1.05 1.6 .06 52.4 4.6 .2

.9 1.3 .06 52.3 4.4 .2

1.2 1.6 .05 53.1 5.4 .2

1.2 1.9 .03 53.0 5.3 .08

6.1 5.8 .1 53.3 6.0 .2

5.4 5.8 .2 52.9 5.9 .2

5.6 5.4 .2 52.9 5.5 .2

4.6 4.6 .2 52.1 4.3 .2

5.6 5.3 .2 52.9 5.2 .2

5.7 5.5 .08 53.0 5.6 .09

.2 .6 .02 52.1 5.8 .2

.2 .6 .03 52.2 5.7

.J

.1 06 .03 51.3 4.7 .2

.4 .4 .03 51.7 5.0

.1 .5 .02 51.5 4.8 .2

.2 .6 .01 51.8 5.3 .1

8.7 6.7 .2 54.3 9.9 .2

8.2 6.6
. j

8.8 6.5 .2 54.2 10.1 .3

7.4 5.8

8.1 6.4 .2

8.4 6.5 .1 53.6 10.2 .2

53.2 10.3 .4

51.8 10.3 .5

53.0 10.3 .3

46

Da Ynelim Ham Puan Ortalama 7.4 Standart Sapma 6.9 Standart Hata(a) .2 T Puan Ortalama 47.9 Standart Sapma 10.3 Standart Hata(a) .3 Toplam Problem Puan Ham Puan Ortalama 25.4 Standart Sapma 17.5 Standart Hata(a) .4 T Puan Ortalama 51.4 Standart Sapma 10.1 Standart Hata(a) .3 *SH(a)=Ortalamanm standart hatas.

6.7 7.2 .3 46.5 10.7 .4

6.6 6.4 .2 46.9 9.7

5.6 5.4 .3 45.4 9.3 .4

6.9 6.5 .2 47.2 9.9

6.9 6.7 .2 47.1 10.1 .2

23.4 17.1 .7 50.2 10.5 .4

24.0 16.0 .6 50.8 9.9 .3

21.1 14.8 .7 48.5 10.6 .5

23.3 16.5 .5 50.1 10.2 -* .J

24.0 16.7 .2 50.6 10.2 .2

Ya, Cinsiyet, Yerleim Yeri Tipi ve Blgeler Arasndaki Etkileim: Annelerden elde edilen bilgilere gre; Toplam Yeterlikte cinsiyet x blge etkileimi anlaml bulunmutur. Gney Anadolu blgesinde yaayan erkek ocuklar daha yeterli olarak alglanmtr. Ayrca blge x yerleim yeri tipi arasnda etkileim saptanm ve Gney Anadolu'nun ilelerinde yaayan ocuklarn daha yeterli olduu belirlenmitir. Toplam Problemde cinsiyet x yerleim yeri tipi arasnda etkileim bulunmu ve ilde yaayan erkeklerin kzlara oranla daha yksek puan ald saptanmtr. Ayrca, blge x yerleim yeri tipi arasnda etkileim anlaml bulunmu, Bat, Gney, Orta ve Dou Anadolu'nun illerinde yaayan ocuklar dier blge ve yerleim yerlerine oranla daha sorunlu olarak bildirilmitir. 3) 5-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerin retmenler Tarafndan Deerlendirilmesi rneklemi oluturan 2340 gencin ya ve cinsiyet dalm Tablo 3.13'de, yerleim yeri tipi ve blgelere gre dalm Tablo 3.14'de gsterilmitir. Tablo 3.13'de izlendii gibi, denekler 1251 (%53.5) erkek, 1089(%46.5) kz olmak zere toplam 2340 ocuk ve genten olumutur. Ya ve cinsiyete gre dalmn birbirine yakn olduu grlmektedir. Bu almada ya gruplar lein orjinalinde olduu gibi 5-11 ve 12-18 olarak gruplandnlmtr. ocuklarn 1431'i(%61.2) 5-11 ya, 909'u (%38.8) 12-18 ya grubundadr. Bu genlerin 999'u (%42.7) il merkezinde, 682'si (%29.1) ilede ve 659'u (%28.2) kyde yaamaktadr. Genlerin ounluu il merkezinde yaamakta, bunu kyler izlemektedir. lede yaayan ocuklarn says dier yerleim yerlerine oranlara daha azdr. Deneklerin blgelere gre dalm incelendiinde ise, 872'si (%37.3) Bat Anadolu'da, 366's (%15.6) Gney Anadolu'da, 511'i (%21.8) Orta Anadolu'da, 269'u (%11.5) Kuzey Anadolu'da ve 322'si (%13.8) Dou Anadolu Blgesinde yaamaktadr. Blgelere gre dalm izlendiinde ise, en yksek oran Bat Anadolu'da en dk oran ise Kuzey Anadolu'da grlmektedir. Nfusa oranl rneklem seildii iin nfus younluuna paralel olarak, oranlarda farkllklar grlmtr. Tablo 3.13: 5-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerin Ya ve Cinsiyete Gre Dalm Kzlar Toplam Ya Erkekler N % N N % .0 7 1 6 .3 5 47 1.0 24 1.0 23 6 5.5 128 256 7 128 5.5 5.8 285 6.4 136 8 149 5.7 285 133 152 6.5 9 306 147 6.3 10 159 6.8 4.6 245 11 137 5.9 108 194 12 94 4.0 100 4.3 3.4 178 4.2 13 99 79

% .3 2.0 10.9 12.2 12.2 13.1 10.5 8.3 7.6

47

14 15 16 17 18 Toplam

96 73 77 38 19 1251

4.1 3.1 3.3 1.6 .8 53.5

71 73 53 27 10 1089

3.0 3.1 2.3 1.2 .4 46.5

167 146 130 65 29 2340

7.1 6.2 5.6 2.8 1.2 100.0

Tablo 3.14: 5-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerin Yerleim Yeri Tipi ve Blgelere Gre Dalm Kzlar Erkekler Toplam 12-18 12-18 5-11 5-11 676 413 496 2340 755 Yerleim Yeri l Merkezi 190 279 203 327 999 165 143 682 ile 203 171 232 67 Ky 225 659 135 Blge Bat 270 872 159 283 160 72 Orta 94 366 87 113 132 93 511 . Gney 172 114 45 Kuzey 81 269 80 63 44 322 Dou 72 99 107

Okul ve Uyum levlerinin Karlatrlmas: ocuk ve genlerin "Okul ve Uyum levi" puanlan ya ve cinsiyet deikenine gre Tablo 3.15'de gsterilmitir. Kzlar, Toplam Uyum ile Okul Baars, Sk alma, Uygun Davranma, renme ve Mutlu Olma alt testlerinden erkeklere oranla anlaml olarak daha yksek puan almlardr. Kzlarn retmenlerin beklentilerine daha uygun davrandklar grlmektedir. Yaa bal deimeler incelendiinde, retmenler Toplam Uyum ile Uygun Davranma ve renme alt testlerinde byk ya grubu kzlar, kk ya grubuna oranla daha uyumlu olarak alglamlardr. Erkeklerde ise yaa bal bir deiim bildirmemilerdir. Tablo 3.15. 5-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerde Ya ve Cinsiyete Gre Okul ve Uyum levi Puanlar Toplam Kzlar Erkekler Okul ve Uyum levi 5-11 12-18 12-18 5-11 413 676 2340 496 N= 755 Okul Baars Ham Puan 3.2 2.9 3.0 2.9 Ortalama 2.9 .7 .7 .7 .8 Standart Sapma .7 .1 .2 .1 .1 Standart Hata(a) .0 T Puan 45.5 47.8 47.2 49.3 Ortalama 46.9 7.4 7.3 7.6 7.1 Standart Sapma 7.3 .2 .3 .4 .2 .3 Standart Hata(a) Sk alma Ham Puan 4.2 3.8 3.8 Ortalama 3.7 3.6 1.2 1.2 1.1 Standart Sapma 1.2 1.2 .02 .06 .04 Standart Hata(a) .04 .06 T Puan 46.2 46.6 45.0 Ortalama 47.8 48.6 5.4 5.8 5.4 Standart Sapma 5.5 5.6 .3 .1 .2 Standart Hata(a) .3 .2

48

Uygun Davranma Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) renme Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Mutlu Olma Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Toplam Uyum P u a n Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) *SH(a)=Ortalamann standart hatas.

4.0 1.0 .04 48.9 4.8 .2

4.1 1.0 .05 49.6 4.9 .2

4.3 1.0 .04 45.9 5.4 .2

4.6 1.1 .05 46.3 5.3 .3

4.2 1.1 .02 47.3 5.6 .1

3.8 1.6 .04 46.0 6.3 .2

3.8 1.2 .05 47.3 5.7 .3

3.8 1.1 .04 44.2 6.5 .3

4.3 1.1 .06 45.9 5.7 .3

3.9 1.2 .02 45.7 5.9 .2

4.1 .9 .04 47.2 5.5 .2

4.1 .9 .05 47.1 5.9 .3

4.2 .9 .05 45.7 5.3 .2

4.4 1.1 .06 47.7 6.3 .3

4.2 1.0 .02 46.8 5.7 .1

15.5 3.6 .1 46.4 6.1 .2

15.7 3.6 .2 47.6 5.3 .2

16.2 3.5 .1 43.7 5.9 .2

17.6 3.6 .2 45.6 5.8 .3

16.1 3.7 .08 45.8 6.0 .1

Okul ve uyum ilevi puanlarnn yerleim yerine gre dalm Tablo 3.16'da gsterilmitir. retmenler, Toplam Uyum puannn il ve ilelerde yaayan ocuklarda daha yksek olduunu bildirmilerdir.

Tablo 3.16: 5-18 Y a Grubu ocuk ve Genlerde Yerleim Yeri Tipine Gre Okul ve Uyum levi Puanlarnn Dalm II Merkezi le Ky Okul ve Uyum levi 682 659 N= 999 Okul Baars Ham Puan 2.8 3.0 2.9 Ortalama .7 .7 .7 Standart Sapma Standart Hata(a) .1 .1 .0 T Puan 46.5 47.2 47.9 Ortalama 7.6 7.4 7.3 Standart Sapma Standart Hata(a) .2 .3 .3

49

Sk alma Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Uygun Davranma Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) renme Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Mutlu Olma Han Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Toplam Uyum Puan Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapna Standart Hata(a) *SH(a)=ortalamann standart hatas Blgelere gre Okul ve Uyum levi puanlarnn dalm Tablo 3.17'de gsterilmitir. Blgelere bal dalmda anlaml bir farkllk olmad saptanmtr. Tablo 3.17: 5-18 Y a Grubu ocuk ve Genlerde Blgelere Gre Okul ve Uyum levi Puanlarnn Dalm Okul ve Uyum levi N= Okul Baars Han Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Bat 872 Gney 366 Orta 511 Kuzey 269 Dou 322 3.8 1.2 .03 46.8 5.8 .2 3.9 1.1 .04 47.4 5.7 .2 3.5 1.2 .05 45.4 5.6 .2

4.3 .03 47.4 5.6 .2

4.3 1.1 .04 47.8 5.9 .2

4.1 1.0 .04 46.5 5.3 .2

3.9 1.2 .04 45.9 6.2 .2

4.1 1.1 .04 46.6 6.3 .2

3.7 1.2 .04 44.6 5.9 .2

4.2 1.0 .03 47.0 5.8 .2

4.2 1.0 .04 47.0 6.0 .2

4.2 .9 .04 46.5 5.3 .2

16.3 3.6 .1 45.9 6.0 .2

16.5 3.7 .1 46.5 6.0 .2

15.4 3.6 .1 44.7 5.8 .2

2.9 .7 .0 46.8 7.4 .3

3.0 .6 .1 47.5 6.7 .4

2.9 .7 .0 47.2 7.3

.J

3.0 .8 .1 47.7 8.4 .5

2.9 .7 .1 47.2 7.8 .4

50

Sk alma Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Uygun Davranma Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) renme Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Mutlu Olma Haw Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Toplam Uyum Puan Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a)
*SH(a)=ortalamann standart hatas

3.7 1.1 .04 46.3 5.5 .2

3.8 1.1 .06 47.0 5.4 .3

3.8 1.1 .05 47.0 5.7

3.8 1.3 .08 46.5 6.7 .4

3.7 1.2 .07 46.2 6.1

4.2 1.1 .04 47.1 5.6 .2

4.3 1.0 .05 47.6 5.3

-t

4.3 1.0 .05 47.6 5.4 .2

4.3 1.1 .07 47.5 6.1 .4

4.1 1.1 .06 46.7 5.7 .3

3.9 1.1 .04 45.5 6.0 .2

3.9 1.1 .06 46.0 6.0 .3

4.0 1.1 .05 46.2 6.1 .3

3.9 1.3 .08 45.8 6.9 .4

3.8 1.3 .07 45.4 6.6 .4

4.2 1.0 .04 46.6 5.8 .2

4.2 .9 .05 46.7 5.4 >

4.2 1.0 .05 47.2 5.8

1

4.4 1.1 .07 47.9 6.6 .4

4.1 .9 .05 46.1 5.0 .3

16.0 3.7 .1 45.4 5.9 .2

16.3 3.5 .2 46.1 5.6

16.3 3.6 .2 46.2 5.9

16.3 4.1 .3 46.2 6.9 .4

15.7 3.6 .2 45.2 6.0

.0

Sorun Davranlarn Karlatrlmas: Sorun Davranlarn ya ve cinsiyet deikeni ile ilikisi Tablo 3.18'de gsterilmitir. Cinsiyete bal deimeler izlendiinde; Toplam Problemde retmenler erkek ocuklarn kzlara oranla daha sorunlu olarak bildirmilerdir. Sorunlarn trne bakldnda ise almamzda kzlar e Ynelim, erkekler ise Da Ynelim sorunlarndan daha yksek puan almlardr. Ayrca e Ynelim ve Da Ynelim genel sendrom grubuna girmeyen Dikkat Sorunlar ve Sosyal Sorunlardan erkek ocuklar daha yksek puan almlardr. Yaa bal deimeler incelendiinde; daha fazla sorun davran bildirilmitir. 11 ya grubu ocuklarda, 12-18 ya grubu ocuklara oranla

51

Tablo 3.18. 5-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerde Sorun Davranlarn Ya ve Cinsiyete Gre Dalm Sorun Davranlar Erkekler Kzl ar Toplam 12-18 5-11 5-11 12-18 676 N= 755 496 413 2340 Sosyal e Dnklk Ham Puan 3.4 Ortalama 3.5 3.5 3.4 3.3 Standart Sapma 3.5 3.3 3.5 3.5 3.4 Standart Hata(a) .2 .1 .1 .07 .1 T Puan Ortalama 56.8 58.0 58.0 57.7 57.9 Standart Sapma 6.7 8.7 8.9 8.0 8.2 Standart Hata(a) .3 .4 .2 .3 .3 Somatik Sorunlar Ham Puan Ortalama .9 .7 .8 .7 .8 Standart Sapma 1.7 1.8 1.6 1.7 1.8 Standart Hata(a) .07 .07 .06 .08 .04 T Puan Ortalama 53.6 54.1 53.9 54.0 54.3 Standart Sapma 6.7 6.7 7.1 7.1 7.6 Standart Hata(a) .4 .3 .1 .3 .3 Anksiyete/Depresyon Ham Puan Ortalama 6.5 7.3 7.6 7.0 6.6 Standart Sapma 5.0 5.4 5.1 4.7 5.0 Standart Hata(a) .2 .3 .2 .1 .2 T Puan Ortalama 60.2 59.6 60.1 60.6 60.8 7.4 Standart Sapma 7.1 7.8 6.7 7.3 Standart Hata(a) .3 .4 .2 .3 .3 Sosyal Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Dnce Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Dikkat Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a)

2.7 3.4 .1 56.3 7.4 .3

2.4 3.1 .1 55.3 6.0 .3

2.4 3.0 .1 55.8 6.5 .2

2.1 2.7 .1 56.3 6.4 .3

2.5 3.1 .1 55.9 6.7 .1

.8 1.4 .05 55.4 7.3 .3

.7 1.2 .05 55.1 7.0 .3

.8 1.3 .05 55.6 7.4 .3

.8 1.2 .06 55.5 6.9 .3

.8 1.3 .02 55.4 7.2 .1

9.1 8.0 .3 54.1 6.2 .2

8.4 7.3 .3 53.3 4.8 .2

7.6 7.2 .3 55.8 6.8 .3

5.7 5.9 .3 54.8 5.5 .3

7.9 7.4 .2 54.5 6.0 .1

52

Sorun Davranlar N= Sua Ynelik Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Saldrgan Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) e Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Da Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Flata(a) Toplam Problem Puan Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) *SH(a)=Ortalamann standart hatas. 5-11 755

Erkekler 12-18 496 5-11 676

Kz ar 12-18 413

Toplam 2340

1.6 2.2 .08 55.0 6.7 .2

1.6 2.3 .1 54.2 5.6 .2

1.1 1.8 .07 55.4 7.1 .3

.8 1.6 .08 53.3 5.5 .3

1.3 2.0 .04 54.6 6.4 .1

6.7 7.7 .3 54.4 6.1 .2

5.6 7.2 .3 54.1 5.6 .2

4.8 6.3 .2 55.6 6.3 .2

3.7 5.2 .3 55.4 5.4 .3

5.4 6.9 .1 54.9 6.0 .1

10.4 8.3 .3 58.0 10.8 .4

10.3 7.9 .4 57.8 8.8 .4

11.3 8.3 .3 58.3 9.8 .4

11.5 8.7 .4 58.9 9.8 .5

10.9 8.3 .2 58.2 9.9 .2

8.2 9.5 .3 52.3 8.6 .3

7.2 9.1 .4 51.7 8.2 .4

5.9 7.6 .3 54.0 8.4 .3

4.5 6.5 .3 52.7 7.9 .4

6.7 8.5 .2 52.7 8.4 .2

32.3 25.4 1.0 54.1 9.7 .4

30.1 24.2 1.! 53.7 8.7 .4

28.6 21.9 .8 56.1 9.7 .4

24.8 20.3 .1 55.6 9.2 .5

29.5 23.5 .5 54.8 9.4 .2

Sorun Davranlarn yerleim yeri tipine gre dalm Tablo 3.19'da gsterilmitir. retmenler, Toplam Problemin ilde yaayan ocuklarda daha yksek olduunu bildirmilerdir. Da Ynelim sorunlarnda yerleim yerine bal bir farkllk izlenmemi ancak, e Ynelim sorunlar il ve ilede daha yksek olarak belirtilmitir.

Sorun D a v r a n l a r N= Sosyal e Dnklk Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Somatik Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma , . Standart Hata() T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Anksiycte/Depresyon Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Sosyal Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Dnce Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Ilata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Dikkat S o r u n l a r Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Sua Ynelik D a v r a n l a r Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Ilata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Mata(a)

II Merkezi 998

le 683

Ky 659

3.6 3.5 .1 58.2 8.5 .3

3.4 3.4 .1 57.6 8.0 .3

3.1 3.3 .1 57.0 8.0 .3

.9 1.8 .06 54.4 7.4 .2

.8 1.8 .07 54.2 7.3 .3

.6 1.4 .07 53.1 6.2 .2

7.4 5.1 .2 60.9 7.3 .2

7.2 5.3 .2 60.5 7.6 .3

6.1 4.6 .2 58.9 6.8 .3

2.5 3.2 .1 56.1 6.8 .2

2.5 3.0 .1 56.0 6.5 .2

2.4 3.0 .1 55.6 6.6 .3

.9 1.4 .04 55.8 7.4 .2

.8 1.3 .05 55.7 7.3 .3

.7 1.1 .04 54.6 6.6 .3

8.2 7.7 .2 54.9 6.4 .2

7.3 7.0 .3 54.0 5.4 .2

8.1 7.4 .3 54.5 6.1 .2

1.3 1.9 .06 54.5 6.3 2

1.3 2.0 .08 54.5 6.1 .2

1.4 2.2 .08 55.0 6.8 .3

54

Sorun Davranlar N= Saldrgan Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) e Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Da Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Toplam Problem Puan Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) *SH(a)=ortalamann standart hatas

II Merkezi 998

le 683

Ky 659

5.5 7.1
9

5.2 6.7 .3 54.8 5.7 .2

5.3 6.8 .3 54.7 5.9 .2

55.1 6.2 .2

11.6 8.5 .3 59.3 9.5 .3

11.1 8.7 .3 58.3 10.3 .4

9.5 7.4 .3 56.5 9.8 .4

6.8 8.7 .3 52.9 8.4 .3

6.5 8.2 .3 52.7 8.1 .3

6.7 8.5 .3 52.5 8.6 .3

30.7 24.3 .8 55.6 9.2 .3

29.0 23.3 .9 54.5 9.6 .4

28.1 22.3 .9 54.1 9.4 .4

Sorun davranlarn blgelere gre dalm Tablo 3.20'de gsterilmitir. Blgelere gre dalm izlendiinde, retmenler Toplam Problem ile e Ynelim ve Da Ynelim sorunlarnn Bat, Gney ve Dou Anadolu'da dier illere oranla daha yksek olduunu bildirmilerdir. Tablo 3.20: 5-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerde Sorun Davranlarn Blgelere Gre Dalm Kuzey Orta Bat Gney Sorun Davranlar 366 511 269 N= 872 Sosyal e Dnklk Ham Puan 3.2 3.2 2.5 3.7 Ortalama 3.4 3.4 3.6 3.0 Standart Sapma 2 2 .2 .1 Standart Hata(a) T Puan 57.4 57.2 55.6 Ortalama 58.5 8.2 7.2 7.8 Standart Sapma 8.7 Standart Hata(a) .3 .4 .4 .4 Somatik Sorunlar Ham Puan .7 .6 1.0 Ortalama .8 1.9 1.6 1.4 Standart Sapma 1.8 Standart Hata(a) .06 .1 .07 .08 T Puan 53.5 53.2 Ortalama 54.2 54.7 6.2 6.8 7.8 Standart Sapma 7.1 .2 .4 .3 .4 Standart Hata(a)

Dou 322

3.7 3.3 .2 58.4 7.9 .4

.9 1.7 .09 54.1 7.1 .4

55

Sorun Davranlar N= Anksiyete/Depresyon Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Sosyal Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Dnce Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Dikkat Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Sua Ynelik Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Saldrgan Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) ie Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a)

Bat 872

Gney 366

Orta 511

Kuzey 269

Dou 322

7.3 5.0 .2 60.7 7.3 .2

7.2 5.6 .3 60.4 8.0 .4

6.8 4.8 .2 59.9 7.0 .3

5.9 4.7 .3 58.6 7.1 .4

7.1 4.9 .3 60.4 7.1 .4

2.6 3.3 .1 56.3 7.0 .2

2.7 3.2 .2 56.4 6.9 .4

2.1 2.6 .1 55.2 5.9 .3

1.9 2.5 .2 54.7 5.7 .3

2.8 3.5 .2 56.7 7.4 .4

.8 1.3 .05 55.4 7.3 .2

.9 1.4 .07 56.2 7.6 .4

.7 1.1 .05 55.1 6.6 .3

.8 1.3 .08 55.0 7.3 .4

.8 1.3 .07 55.4 7.3 .4

8.6 8.0 .3 55.2 6.8 .2

7.5 7.3 .4 54.3 5.7 .3

7.0 6.5 .3 53.6 4.7 .2

6.6 6.5 .4 53.4 5.0 .3

9.0 7.6 .4 55.3 6.4 .4

1.4 2.1 .07 54.8 6.7 . .2

1.4 1.9 .1 55.0 5.9 .3

1.0 1.8 .08 53.6 5.5 .2

1.2 1.8 .1 54.2 5.8 .4

1.6 2.5 .1 55.6 7.6 .4

5.6 7.4 .2 55.2 6.4 .2

5.0 6.4 .3 54.7 5.5 .3

4.8 6.1 .3 54.3 5.3 .2

4.9 6.6 .4 54.4 5.7 .3

6.4 7.4 .4 55.7 6.3 .4

11.5 8.4 .3 59.1 9.5 .3

11.0 9.0 .5 57.8 10.9 .6

10.4 7.9 .4 57.7 9.9 .4

8.8 7.4 .5 55.5 10.3 .6

11.2 8.2 .5 59.1 9.0 .5

56

Sorun Davranlar Da Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Toplam Problem Puan Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a)

N=

Bat 872 7.0 9.1 .3 53.0 8.7 .3 31.3 24.9 .8 55.8 9.3 .3

Gney 366 6.5 7.8 .4 52.5 8.2 .4 29.3 24.5 1.3 54.3 10.2 .5

Orta 511 5.8 7.4 .3 51.9 7.8 .3 26.8 20.1 .9 53.6 9.2 .4

Kuzey 269 6.1 7.8 .5 52.0 8.2 .5 24.8 20.5 1.3 52.7 9.4 .6

Dou 322 8.0 9.5 .5 54.1 8.6 .5 32.8 24.7 1.4 56.6 8.7 .5

*SH(a)=ortalamann standart hatas Ya, Cinsiyet, Yerleim Yeri Tipi ve Blgeler Aras Etkileim: retmenlerden elde edilen bilgiler dorultusunda; Toplam Uyum Puannda cinsiyet x ya deikenleri arasnda etkileim belirlenmi, 12-18 ya grubu kzlar 5-11 ya grubu kzlardan daha yksek puan alrken, erkeklerde ya gruplar arasnda anlaml bir farkllk saptanmamtr. Toplam problemde ya x blge arasnda etkileim anlaml bulunmu, Bat, Gney ve Dou Anadolu'da yaayan kk ya grubu ocuklarn daha sorunlu olduu bildirilmitir. te yandan blge x yerleim yeri tipi arasnda etkileim olduu, Bat, Gney ve Dou Anadolu'nun illerinde yaayan ocuklarn daha yksek puan ald saptanmtr. 4) 11-18 Ya Grubu Genlerin Kendini Deerlendirmesi rneklemi oluturan 2206 gencin ya ve cinsiyet dalm Tablo 3.21'de, yerleim yeri ve blgelere gre dalm Tablo 3.22'de gsterilmitir. Tablo 3.21'de izlendii gibi, denekler 1109 (%50.3) erkek, 1097(%49.7) kz olmak zere toplam 2206 genten olumutur. Ya ve cinsiyete gre dalmn birbirine yakn olduu grlmektedir. Bu almada ya gruplar lein orjinalinde olduu gibi 11-14 ve 15-18 olarak gruplandrlmtr. Genlerin 1126's (%51.0) 11-14 ya, 1080'si (%49.0) 15-18 ya grubundadr. Bu genlerin 932'si (%42.2) il merkezinde, 621'i (%28.2) ilede ve 653' (%29.6) kyde yaamaktadr. Deneklerin blgelere gre dalm incelendiinde ise, 819'u (%37.1) Bat Anadolu, 350'si (%5.9) Gney Anadolu, 368'i (%16.7) Orta Anadolu, 226's (%10.2) Kuzey Anadolu ve 443'nn (%20.1) Dou Anadolu Blgesinde yaad grlmektedir. Genlerin ounluu il merkezinde yaamakta, bunu kyler izlemektedir. lede yaayan ocuklarn says dier yerleim yerlerine oranlara daha azdr. Blgelere gre dalm izlendiinde ise, en yksek oran Bat Anadolu'da en dk oran ise Kuzey Anadolu'da grlmektedir. Nfusa oranl rneklem seildii iin nfus younluuna paralel olarak, oranlarda farkllklar grlmtr.

57

Tablo 3.21: 11-18 Ya Grubu Genlerin Ya ve Cinsiyete Gre Dalm Kzlar Ya Erkekler Toplam N % N % N % 132 6.0 105 4.8 237 11 10.7 138 6.3 286 12 148 6.7 13.0 287 143 6.5 144 6.5 13.0 13 316 142 6.4 174 7.9 14.3 14 185 8.4 343 158 7.2 15.5 5 154 7.0 161 7.3 315 14.3 16 144 6.5 275 131 5.9 12.5 17 68 3.1 79 3.6 147 6.7 18 1097 49.7 1109 50.3 2206 Toplam 100.0 Tablo 3.22: 11-18 Ya Grubu Genlerin Demografik zellikleri Demografik Erkekler Deikenler 11-14 15-18 11-14 528 598 511 Yerleim Yeri l Merkezi 249 218 235 145 ile 152 151 148 Ky 197 142 Blge Bat Gney Orta Kuzey Dou

Kzlar 15-18 569 230 173 166

Toplam 2206 932 621 653

224 88 86 68 132

180 92 87 59 93

198 80 96 52 102

217 90 99 47 116

819 350 368 226 443

Yeterlik Alanlarnn Karlatrlmas: Yeterlik alanlarnn cinsiyet ve ya deikenine gre dalm Tablo 3.23'de gsterilmitir. Tabloda izlendii gibi, Toplam Yeterlik ile Sosyallik alt testinde erkekler, kzlardan daha yksek puan almlardr. Yaa bal anlaml bir farkllk saptanmamtr (Tablo 3.23).

Tablo 3.23: 11-18 Ya Grubu Genlerde Ya ve Cinsiyete Gre Yeterlik Alanlarnn Dalm Kzlar Erkekler Toplam Yeterlik Alanlar 11-14 15-18 11-14 15-18 521 564 509 2206 N= 593 Etkinlik Ham Puan Ortalama 3.3 3.2 3.3 3.5 3.3 Standart Sapma 1.6 1.7 1.7 1.7 1.7 Standart Hata(a) .04 .07 ..07 .07 .07 T Puan Ortalama 39.2 39.3 38.9 39.4 39.9 Standart Sapma 9.1 9.1 9.6 9.9 9.7 .4 Standart Hata(a) .4 .2 .4 .4 Sosyallik Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) 6.6 1.6 .07 45.3 7.5 .3 6.6 1.5 .08 45.6 7.4 .3 58 6.0 1.5 .07 43.7 7.0 .3 5.9 1.5 .07 43.3 6.9 .3 6.2 1.6 .03 45.6 7.3 .2

Toplam Yeterlik Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) *SH(a)=Ortalamann standart hatas.

11.8 2.8 .1 40.7 9.6 .5

12.2 2.4 .1 42.1 8.3 .5

11.8 2.6 .1 40.9 8.2 .4

11.1 2.3 .06 38.8 7.3 .5

11.8 2.6 .07 40.7 8.7 .2

Yeterlik puanlarnn yerleim yeri tipine gre dalm Tablo 3.24'de gsterilmitir. Genler, Toplam Yeterlikte yerleim yeri tipine bal anlaml bir farkllk bildirmemilerdir. Tablo 3.24. 11-18 Ya Grubu Genlerde Yerleim Yeri Tipine Gre Yeterlik Puanlarnn Dalm le Ky Yeterlik Alanlar l Merkezi Toplam 610 651 N= 926 2206 Etkinlik Ham Puan 2.9 Ortalama 3.4 3.6 3.3 Standart Sapma 1.6 1.7 1.7 1.6 Standart Hata(a) .05 .06 .07 .04 T Puan 39.3 Ortalama 40.0 40.8 37.0 10.0 Standart Sapma 9.2 9.1 9.6 .4 .4 .2 Standart Hata(a) .3 Sosyallik Ham Puan 6.2 6.2 6.3 6.3 Ortalama 1.6 1.5 1.6 1.6 Standart Sapma .06 .03 .05 .06 Standart Hata(a) T Puan 44.2 44.5 44.7 Ortalama 44.5 7.2 7.3 6.9 7-5 Standart Sapma Standart Hata(a) .2 .3 .3 .2 Toplam Yeterlik Ham Puan 11.5 11.8 Ortalama 11.8 11.9 2.7 2.6 2.6 Standart Sapma 2.5 Standart Hata(a) .1 .1 .2 .07 T Puan 40.7 39.9 Ortalama 41.1 40.9 9.0 8.7 8.6 Standart Sapma 8.5 Standart Hata(a) .3 .4 .5 .2 *SH(a)=Ortalamann standart hatas. Yeterlik alanlannn blgelere gre dalm Tablo 3.25'de gsterilmitir. Genler Toplam Yeterlikte blgelere bal anlaml bir farkllk bildirmemilerdir.

59

Tablo 3. 25: 11-18 Ya Grubu Genlerde Blgelere Gre Yeterlik Puanlarnn Dalm Orta Kuzey Gney Bat Yeterlik Alanlar 342 365 223 N= 818 Etkinlik Ham Puan 3.4 3.2 3.5 3.4 Ortalama 1.7 1.7 1.8 Standart Sapma 1.5 .09 .1 .09 Standart Hata(a) .05 T Puan 39.5 38.7 40.2 40.0 Ortalama 9.7 10.2 9.6 Standart Sapma 8.9 .5 .6 Standart Hata(a) .6 .3 Sosyallik Ham Puan 6.4 6.3 6.2 Ortalama 6.3 1.6 1.6 1.6 Standart Sapma 1.5 .08 .1 Standart Hata(a) .09 .05 T Puan 45.3 44.5 Ortalama 43.9 44.7 7.0 7.6 Standart Sapma 7.4 6.9 Standart Hata(a) 2 .4 .4 .5 Toplam Yeterlik Ham Puan 11.8 11.6 Ortalama 12.0 11.9 Standart Sapma 2.7 2.5 2.6 2.5 Standart Hata(a) .2 .2 .2 .1 T Puan 41.5 40.7 40.2 Ortalama 41.2 8.2 Standart Sapma 8.4 8.8 9.1 .6 Standart Hata(a) .7 .4 .6 *SH(a)=Ortalamann standart hatas.

Dou 439

3.0 1.7 .08 37.6 9.9 .5

6.1 1.6 .08 43.7 7.7 .4

11.4 2.6 .2 39.3 8.8 .6

Sorun Davranlarn Karlatrlmas: 11-18 ya grubu genlerden elde edilen Toplam Problem'de kz ve erkekler arasnda anlaml bir farkllk saptanmamtr. Sorunlarn trne bakldnda, almamzda kzlar e Ynelim, erkekler ise Da Ynelim sorunlarndan daha yksek puan almtr. e Ynelimi oluturan Sosyal e Dnklk, Somatik Sorunlar ve Anksiyete/Depresyon alt testlerinde kzlar erkeklere oranla daha yksek puan almtr. Genlerden elde edilen bu bulgu anne-babalardan elde edilen sonularla tutarllk gstermektedir. Da Ynelimi oluturan Sua Ynelik Davranlarda erkekler kzlardan daha yksek puan alrken, Saldrgan Davranlar alt testinde genler, cinsiyetler aras farkllk bildirmemitir. e Ynelim ve Da Ynelime girmeyen Sosyal Sorunlar, Dnce Sorunlar ve Dikkat Sorunlarnda genler cinsiyetler aras farkllk belirtmemilerdir (Tablo 3.26). Yaa bal deimeler incelendiinde, almamzda yan etkisi farkl alt testlerde farkllk gstermektedir. Genler ya ilerledike, Toplam problemde artma olduunu bildirmilerdir. Sosyal e Dnklk, Somatik Sorunlar, Anksiyete / Depresyon, Dikkat Sorunlar, Sua Ynelik Davranlar ve Saldrgan Davranlarda genler ya ilerledike sorunlarda artma bildirmilerdir. Sosyal Sorunlar, Dnce Sorunlar ve Ykc Davranlarda genler yaa bal bir deiiklik belirtmemilerdir (Tablo 3.26).

60

Tablo 3.26. 11-18 Ya Grubu Genlerde Sorun Davranlarn Ya ve Cinsiyete Gre Dalm Kzlar Erkekler Toplam Sorun Davranlar 11-14 15-18 11-14 15-18 598 511 528 569 N= 2206 Sosyal ie Dnklk Ham Puan 3.7 3.4 4.1 Ortalama 3.0 3.6 2.6 2.7 Standart Sapma 2.3 2.5 2.6 Standart Hata a) .1 .1 .1 .1 .05 T Puan 55.1 53.2 Ortalama 53.3 55.0 54.2 7.2 Standart Sapma 5.7 5.5 7.6 6.6 .2 .2 .3 Standart Hata(a) .1 Somatik Sorunlar Ham Puan 1.9 2.0 2.2 Ortalama 2.6 2.2 2.3 2.5 2.7 2.7 Standart Sapma 2.6 Standart Hata(a) .1 .1 .1 .1 .06 T Puan 52.8 53.4 Ortalama 53.7 53.8 53.4 5.4 6.1 5.7 Standart Sapma 6.6 6.0 .2 .2 Standart Hata(a) .3 .1 .J Anksiyete/Depresyon Ham Puan Ortalama 6.5 6.8 8.3 5.8 6.8 5.4 Standart Sapma 4.6 4.7 4.3 4.9 Standart Hata(a) .2 .2 .2 .2 .1 T Puan 54.9 54.1 56.1 Ortalama 56.0 55.3 6.4 7.2 Standart Sapma 6.9 5.8 6.7 .3 .3 .3 Standart Hata(a) .1 Sosyal Sorunlar Ham Puan Ortalama 2.6 2.4 2.5 2.6 2.5 2.1 Standart Sapma 2.2 2.2 2.1 2.0 Standart Hata(a) .09 .08 .1 .1 .05 T Puan 54.0 Ortalama 53.9 53.3 53.8 53.8 Standart Sapma 6.1 5.6 6.1 5.9 5.9 .2 .3 .1 Standart Hata(a) .2 .2 Dnce Sorunlar Ham Puan 1.3 Ortalama 1.2 1.3 1.3 1.3 1.6 Standart Sapma 1.7 1.7 1.7 1.7 Standart Hata(a) .07 .06 .04 .07 .07 T Puan 51.7 51.7 51.6 Ortalama 51.7 51.7 3.5 Standart Sapma 4.1 3.8 4.0 4.3 .2 .2 Standart Hata(a) .1 .1 .08 Dikkat Sorunlar Ham Puan Ortalama 3.4 3.4 4.1 3.9 3.7 Standart Sapma 2.8 2.9 2.9 2.9 2.9 Standart Hata(a) .1 .1 .1 .1 .06 T Puan Ortalama 52.1 52.9 52.5 53.3 52.7 Standart Sapma 5.2 5.4 5.4 4.7 5.2 | Standart Hafa(a) .2 .2 .2 .2 .1
'I
-1

61

Sorun Davranlar N= Sua Ynelik Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Saldrgan Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Ykc Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) e Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Da Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Toplam Problem Puan Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a)
*SH(a)=0rtalamamn standart hatas.

11-15 598

Erkekler 15-18 511

Kzlar 11-15 528 15-18 569

Toplam 2206

1.8 2.2 .09 51.8 4.5 .2

2.1 2.3 .1 52.4 4.9 .2

1.4 1.7 .07 51.7 3.8 .2

1.7 1.8 .08 52.1 4.3 .2

1.8 2.0 .04 52.0 4.4 .09

5.9 4.9 .2 52.1 4.6 .2

6.5 5.2 .2 52.5 5.2 .2

5.3 4.7 .2 52.0 5.0 .2

6.2 4.6 .2 52.5 4.9 .2

6.0 4.9 .1 52.2 4.9 .1

2.5 2.8 .1 55.9 7.3

2.8 2.8 .1 56.6 7.5 .3

2.7 2.8 .08 56.2 7.4 .2

10.5 7.5
1

11.9 7.9 .3 51.7 11.4 .5

12.1 8.1 .4 49.0 10.2 .4

14.7 8.9 .4 52.0 10.5 .4

12.3 8.3 .2 50.6 11.0 .2

49.7 11.3 .5

7.7 6.6
.J

8.7 6.9 .3 44.9 11.0 .5

6.7 5.8 .3 43.4 10.2 .4

7.9 5.8 .2 45.8 10.0 .4

7.7 6.3 .1 44.4 10.6 .2

43.4 10.9 .4

29.8 20.5 .8 45.4 11.7 .5

32.8 20.5 .9 47.2 11.6 .5

30.5 20.2 .9 45.6 10.9 .5

35.6 20.4 .9 48.5 10.3 .4

32.2 20.5 .4 46.7 11.2 .2

62

Sorun Davranlarn yerleim yeri tipine gre dalm Tablo 3.27'de gsterilmitir. l ve ilede yaayan genler Toplan problem ve e Ynelim sorunlarndan daha yksek puan almlardr. Da Ynelim sorunlarndan ise ilde yaayan genler daha yksek puan almlardr. Tablo 3.27: 11-18 Ya Grubu Genlerde Sorun Davranlarn Yerleim Yeri Tipine Gre Dalm ti Merkezi Sorun Davranlar ile Ky 621 N= 932 658 Sosyal ie Dnklk Ham Puan Ortalama 3.8 3.6 3.2 2.6 Standart Sapma 2.5 2.6 .1 Standart Hata(a) .08 .1 T Puan 54.5 54.3 Ortalama 53.5 6.9 Standart Sapma 6.8 6.1 .3 Standart Hata(a) .2 .2 Somatik Sorunlar Ham Puan 2.4 2.2 Ortalama 1.8 2.7 2.6 Standart Sapma 2.4 .1 .08 Standart Hata(a) .09 T Puan 53.8 53.6 Ortalama 52.8 6.0 Standart Sapma 6.2 5.7 .2 Standart Hata(a) .2 .2 Anksiyete/Depresyon Ham Puan 7.1 Ortalama 7.3 5.9 4.8 Standart Sapma 5.0 4.6 .2 .2 .2 Standart Hata(a) T Puan 55.5 54.3 Ortalama 55.9 6.8 5.9 Standart Sapma 6.9 .3 .2 .2 Standart Hata(a) Sosyal Sorunlar Ham Puan 2.4 2.4 Ortalama 2.7 1.9 2.2 2.2 Standart Sapma .08 .09 .07 Standart Hata(a) T Puan 53.1 53.6 54.3 Ortalama 5.1 6.0 6.3 Standart Sapma .2 .2 .2 Standart Hata(a) Dnce Sorunlar Ham Puan 1.4 1.0 1.4 Ortalama 1.7 1.5 1.7 Standart Sapma .07 .06 .06 Standart Hata(a) T Puan 51.2 51.9 51.9 Ortalama 4.1 3.4 4.2 Standart Sapma .2 .1 .1 Standart Hata(a)

63

Dikkat Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Sua Ynelik Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Saldrgan Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Ykc Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) e Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Da Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Toplam Problem Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a)

4.2 3.0 .1 53.5 6.0 .2

3.7 2.9 .1 52.6 5.0 .2

2.9 2.7 .1 51.7 4.0 .2

2.0 2.0 .07 52.3 4.6 .1

1.6 1.9 .08 51.7 4.1 .2

1.6 2.1 .08 51.8 4.4 .2

6.7 4.9 .2 52.7 5.2 .2

5.7 4.8 .2 52.1 4.8 .2

5.1 4.8 .2 51.8 4.5 .2

2.9 2.8 .1 56.8 7.6 .3

2.7 2.8 .2 56.2 7.5 .4

2.3 2.6 .1 55.3 7.0 .4

12.3 8.3 .3 51.9 10.5 .3

12.7 8.2 .3 51.1 10.5 .4

10.7 8.0 .3 48.2 11.6 .5

8.7 6.3 .2 46.2 10.2 .3

7.4 6.2 .2 43.8 10.4 .4

6.8 6.3 .2 42.3 10.9 .4

35.3 20.3 .7 48.5 10.7 .3

32.0 20.1 .8 46.8 10.7 .4

27.8 20.5 .8 43.9 11.9 .5

*SH(a)=Ortalamann standart hatas.

64

Sorun davranlarn blgelere gre dalm Tablo 3.28'de gsterilmitir. Genler, Toplam Problem, e Ynelim ve Da Ynelimde blgeler aras farkllk bildirmemilerdir. Ancak, Sua Ynelik Davranlarda Bat ve Kuzey Anadolu blgelerinde yaayan genler dier blgelere oranla daha fazla sorun bildirmilerdir.

Tablo 3.28 : 11-18 Ya Grubu Genlerde Sorun Davranlarn Blgelere Gre Dalm Sorun Davranlar Bat Gney Orta Kuzey N= 819 350 368 226 Sosyal ie Dnklk Ham Puan Ortalama 3.7 3.4 3.9 3.3 Standart Sapma 2.6 2.6 2.5 2.5 Standart Hata(a) .09 .1 .1 .2 T Puan Ortalama 54.3 53.9 54.5 53.9 Standart Sapma 6.7 6.8 6.6 6.2 Standart Hata(a) .2 .4 .3 .4 Somatik Sorunlar Ham Puan 2.3 2.1 Ortalama 2.3 2.1 2.5 Standart Sapma 2.7 2.4 2.8 .1 Standart Hata(a) .1 .2 .1 T Puan 53.4 53.4 Ortalama 53.6 53.5 Standart Sapma 5.9 6.3 5.1 6.5 .3 Standart Hata(a) .2 .3 .4 Anksiyete/Depresyon Ham Puan 6.7 7.1 Ortalama 7.3 6.2 5.0 4.8 Standart Sapma 5.0 4.5 .3 .3 Standart Hata(a) .2 .3 T Puan 55.5 55.3 54.7 Ortalama 55.7 6.5 Standart Sapma 7.0 6.9 6.0 .2 .4 .3 .4 Standart Hata(a) Sosyal Sorunlar Ham Puan 2.6 2.6 2.6 2.4 Ortalama 2.1 2.2 2.2 2.1 Standart Sapma .1 .07 .1 .1 Standart Hata(a) T Puan 53.8 53.8 53.6 54.0 Ortalama 6.0 5.7 Standart Sapma 6.1 6.1 .4 .2 .3 .3 Standart Hata(a) Dnce Sorunlar Ham Puan 1.4 1.3 1.3 1.4 Ortalama 1.7 1.7 1.8 1.5 Standart Sapma .09 .1 .06 .08 Standart Hata(a) T Puan 51.9 51.6 51.5 51.9 Ortalama 4.1 4.1 3.5 4.4 Standart Sapma .2 .3 .2 .2 Standart Hata(a) Dikkat Sorunlar Ham Puan 3.3 3.7 3.7 4.0 Ortalama 2.9 3.0 3.0 3.1 Standart Sapma .2 .2 .2 .1 Standart Hata(a) T Puan 52.7 52.6 52.3 53.3 Ortalama 5.0 5.0 5.0 Standart Sapma 5.9 .3 .3 .3 Standart Hata(a) .2

Dou 443

3.4 2.6 .1 53.8 6.5 .3

2.0 2.6 .1 53.2 5.8 .3

6.3 4.7 .2 54.6 6.2 .3

2.3 2.0 .1 53.3 5.6 .3

1.0 1.5 .07 51.2 3.2 .2

3.3 2.6 .1 51.8 4.2 .2

65

Sorun Davranlar N= Sua Ynelik Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Saldrgan Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Ykc Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) e Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Da Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) Toplam Problem Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata(a) *SH(a)=Ortalamann standart hatas.

Bat 819

Gney 350

Orta 368

Kuzey 226

Dou 443

2.0 2.2 .07 52.4 4.9 .2

1.7 1.9 .1 51.8 4.2 .2

1.6 1.9 .09 51.7 4.1 .2

1.9 2.2 .1 52.3 4.7 .3

1.5 1.7 .08 51.4 3.6 .2

6.6 5.0 .2 52.6 5.4 .2

5.8 5.1 .3 52.3 5.3 .3

5.9 4.6 .2 52.1 4.4 .2

5.5 4.8 .3 51.9 4.4 .3

5.4 4.6 .2 51.8 4.3 .2

2.8 2.8 .1 56.5 7.5 .4

2.8 3.1 .2 56.5 8.0 .6

2.5 2.3 .2 55.8 6.6 .5

2.3 2.7 .2 55.5 7.1 .6

2.6 2.8 .2 56.0 7.5 .5

13.0 8.4 .3 51.5 10.6 .4

12.1 8.3 .4 50.1 11.5 .6

13.0 7.8 .4 51.5 10.3 .5

11.3 8.1 .5 49.3 11.5 .8

11.4 8.2 .4 49.1 11.2 .5

8.5 6.5 .2 45.9 10.4 .4

7.4 6.6 .4 43.5 11.0 .6

7.5 5.9 .3 44.1 10.3 .5

7.4 6.3 .4 43.4 10.9 .7

6.9 5.9 .3 43.0 10.2 .5

34.5 21.2 .7 47.9 11.0 .4

31.1 20.6 1.1 46.0 11.6 .6

33.1 19.3 1.0 47.3 10.7 .6

30.3 21.0 1.4 45.3 12.1 .8

28.9 19.5 .9 45.0 10.8 .5

Ya, Cinsiyet, Y e r l e i m Yeri Tipi ve Blgeler A r a s n d a k i Etkileim: Genlerden elde edilen bilgilere gre; Toplam Yeterlikte cinsiyet x ya deikenleri arasnda etkileim anlaml bulunmutur. Byk ya grubu erkekler ayn ya grubundaki kzlardan daha yksek puan almlardr. Ayrca blge x yerleim yeri tipi arasnda da etkileim bulunmutur. Toplam Problemde ise, blge x yerleim yeri tipi arasnda etkileim anlaml dzeydedir.

66

Sorun Davranlarn Grlme Skl: Preyelans almalar belirli bir zaman dilimi ierisinde toplumda hangi alanlarda ve ne tr hizmete ihtiya duyulduunu belirleyebilmek asndan nem tamaktadr. almamzda farkl bilgi kaynaklarndan elde edilen Toplam Problemlerin snr ve klinik dzeyde grlme skl Tablo 3.29'da gsterilmitir. Tablo'da izlendii gibi, annelerden elde edilen bilgiler dorultusunda; 2 - 3 ya ocuklarda son 2 ay ierisinde Toplam Problemin grlme skl snr dzeyde %16.5, klinik dzeyde %10.9 olarak belirlenmitir. Bu ya grubunda cinsiyete bal anlaml bir farkllk bulunmamtr. Yerleim yeri tipine gre grlme skl incelendiinde; lde yaayan ocuklarda sorunlarn daha fazla grld saptanmtr. Ayrca, Bat Anadolu blgesinde yaayan ocuklarda dier blgelere oranla sorun davranlar daha fazla oranda grlmtr. Annelerden elde edilen bilgilere gre; 4-18 ya grubu ocuk ve genlerde son 6 ay ierisinde Toplam Problemin grlme skl snr dzeyde %16.7, klinik dzeyde %11.3'dr. Erkeklerde kzlara oranla, lde yaayanlarda ile ve kylere oranla, Bat, Gney ve Orta Anadolu blgelerinde ise dier blgelere oranla sorun davranlarn grlme skl daha yksek bulunmutur (p<.01). retmenlerden elde edilen bilgiler dorultusunda 5-18 ya grubu ocuk ve genlerde son 6 ay ierisinde Toplam Problemin grlme skl snr dzeyde %18.4, klinik dzeyde %11.6'dr. Erkeklerde kzlara oranla, lde yaayanlarda ile ve kylere oranla, Dou, Bat, Gney ve Anadolu blgelerinde ise dier blgelere oranla sorun davranlarn grlme skl daha fazladr (p<.01). Genlerden elde edilen bilgiler dorultusunda 11-18 ya grubu genlerde son 6 ay ierisinde Toplam Problemin grlme skl snr dzeyde %19.6, klinik dzeyde %11.9'dur. Cinsiyetler arasnda anlaml bir farkllk saptanmamtr. Ancak, lde yaayanlarda ile ve kylere oranla, Bat ve Kuzey Anadolu blgelerinde dier blgelere oranla sorun davranlarn grlme skl daha fazladr (p<.01). Tablo 3.29: Sorun Davranlarn Demografik Deikenlere Gre Grlme Skl (%) Demografik TRF CBCL/4-18 CBCL/2-3 YSR Deikenler N=2340 N=635 N=4488 N=2206 Snr Klinik Snr Klinik Snr Klinik Snr Klinik Cinsiyet 1.7 17.6 Erkek 16.2 10.8 16.9 11.0 18.9 11.6 10.8 19.2 15.6 11.6 Kz 16.8 10.9 15.8 9.9 Yerleim Yeri Tipi 12.9 17.7 19.5 11.7 l Merkezi 20.0 11.0 16.3 12.7 11.1 17.6 18.6 10.9 le 15.3 9.9 16.1 11.1 11.7 14.6 14.5 10.1 10.4 12.8 10.0 Ky 16.9 Blgeler 12.3 19.9 11.9 16.9 Bat 19.0 10.9 16.9 12.2 11.1 18.0 16.7 11.0 Gney 17.7 10.3 16.5 12.6 11.5 18.1 15.0 11.7 17.2 11.1 Orta 17.7 10.9 10.6 15.0 19.0 12.3 15.4 10.4 Kuzey 16.2 10.1 13.4 10.1 18.3 17.9 10.7 15.6 11.0 17.4 Dou 11.6 19.6 18.4 11.9 16.7 11.3 16.5 10.9 TOPLAM

Bavuru Oranlar: Epidemiyoloji almalarnn ocuk psikopatolojisi alanna en byk katks, toplumda sorunu olan ocuklarn byk bir ksmnn yeterli yardm alamadn belirlemesidir (Verhulst 1995; Offord ve ark. 1987; Zahner ve ark 1992; McGee ve ark. 1995). almamzda, son 12 ay ierisinde ocuk ve genlerin psikolojik sorunlarndan dolay ocuk klinikleri, salk ocaklar ile ocuk ve genlik ruh sal merkezlerine bavuru durumlar deerlendirilmitir. Aileler 2-3 yalarndaki ocuklar iin hi bavuruda bulunmamlardr. 4-18 ya grubunda ise 4 erkek ve 3 kz olmak zere toplam 7 (%.2) ocuk ve gen iin bavuru yaplmtr. almamzda, genlerin, 6's (3 erkek ve 3 kz) (%.3) psikolojik sorunlarndan dolay ocuk klinikleri, salk ocaklar ile ocuk ve genlik ruh sal merkezlerine bavurmulardr. Oysa genlerin 110'u (%5) (51 erkek ve 59 kz) davran ya da duygusal sorunlarndan dolay yardma ihtiya duyduklarn belirtmilerdir. 67

TARTIMA 2-3 Ya Grubu ocuklar 2-3 ya grubu ocuklarn annelerinden elde edilen Toplam Problem puan ortalamas 41.1 olarak saptanmtr. Bu ya ocuklarn sorun davranlarnda cinsiyet ve yaa bal anlaml bir farkllk bulunmamtr. lde yaayan ocuklarda daha fazla sorun bildirilmitir. Blgelere bal deiimler incelendiinde ise, Bat, Gney ve Orta Anadolu'da yaayan ocuklarda anneler daha ok sorun bildirmilerdir. Achenbach (1992), normal rneklemde 2-3 ya grubu ocuu olan 368 anneye ocuklar iin Davran Deerlendirme lei (CBCL/2-3) uygulam ve Amerikan rnekleminde Toplam Problem puan ortalamas 34.4 olarak bulunmutur. Hollanda'da 469 ocua uygulanan ayn lein Toplam Problem puan ortalamas 32.8 olarak saptanmtr (Koot 1993). Larson ve arkadalarnn (1988), Montreal-Kanada'da 3 ya grubu 756 ocua uygulad CBCL/2-3'de, ortalama Toplam Problem puan 32.9 olarak bulunmutur. rneklemimizden elde edilen ortalama puan dier lkelerde elde edilen ortalamalardan ok daha yksektir. Bu sonu, anne-ocuk etkileimindeki sorunlarn ok erken dnemde baladnn bir gstergesidir. 2-3 ya ocuklarnda son 2 ay ierisinde Toplam Problemin grlme skl snr dzeyde %16.5, klinik dzeyde %10.9 olarak saptanmtr. Bu ya grubunda cinsiyete bal anlaml bir farkllk bulunmamtr. Yerleim yeri tipine gre sklk incelendiinde; lde yaayan ocuklarda sorunlarn daha fazla grld saptanmtr. Ayrca, Bat Anadolu blgesinde yaayan ocuklarda dier blgelere oranla sorun davranlar daha fazla oranda grlmtr. Kadna verilen deer, annenin toplum iindeki yeri ve stats, ocuk ruh salnda ok hassas bir lttr. Glklerin ok erken dnemde baladnn belirtilmesi, annelerin annelik roln daha salkl yapabilmesi iin eitim, deneyim ve yeterli destee ne denli gereksinimleri olduunu yanstmaktadr. Sorunlarn, anne-baba-ocuk ilikisini bozmadan ve davran/duygusal sorunlar artmadan nce ele alnmas koruyucu ruh sal asndan nem tamaktadr. Anne-babaya ocuun yana zg olabilecek genel geliim ve geliimsel glklerle ilgili bilgi verilmesi, baa kma yntemlerinin retilmesi, kayg ve korkularnn giderilmesi ilikilerdeki glkleri byk oranda azaltabilmektedir. Yalnzca anne babaya ocuk ile ilgili bilgi vermek ile yetinilmeyip, anne babann kendileriyle, anne baba olmalaryla ve genel beklentileriyle ilgili duygu ve dncelerini dinlemek ve onlarn gl yanlarn vurgulayp farkettirerek destek salamak da nem kazanmaktadr (Stern 1995; Zeanah ve ark. 1997; Katba 1996, Erol ve ark. 1997b; Erol ve ark. 1997c ). 4-18 Ya Grubu ocuklar Yeterlik Alanlar: 6-18 ya grubu ocuk ve genlerin annelerinden elde edilen bilgiler dorultusunda yeterlik alanlar incelendiinde, Toplam Yeterlik, Etkinlik ve Sosyallik alt testlerinde erkekler, Okul alt testinde ise kzlar daha yksek puan almlardr. Bu bulgulara dayanarak, annelerin erkek ocuk ve genleri spor tr etkinlikler ile spor d ilgi alanlarna ve uralara daha yatkn olarak algladklar grlmektedir. Anneler erkek ocuklarnn daha ok sayda arkadalarnn olduunu, arkadalarna fazla zaman ayrdklarn ve daha sosyal olduklarn belirtmektedirler. Kz ocuk ve genlerini ise, okul gibi akademik alanda daha baarl ve alkan olarak deerlendirmekte ve kzlarn okula, derslere daha fazla nem verdiklerini vurgulamaktadrlar. Sonular Amerikan rneklemi ile karlatrldnda Toplam Yeterlik, Etkinlik ve Sosyallik alt testlerinde Amerikal ocuklar Trk ocuklarndan daha yksek puan almlardr. Okul alt testinde ise iki lkenin ocuk ve genleri arasnda anlaml bir farkllk bulunmamtr. lkemizde ocuk ve genlerimizin katlabilecei spor, mzik, resim, izcilik, folklor gibi eitli etkinlikleri dzenleyen kurulularn yaygn olmamas, var olan kurululara katlmn zaman ve ekonomik adan aileye yk getirmesi, okullarda bu gibi konulara ynelik ocuklara yeterince olanak salanamamas, toplumun, ailelerin bu alanlara verdii deer iki lkede farkllk gstermektedir. lkemizde aileler, daha ok akademik katlm, dersleri desteklemekte ya da desteklemek zorunda braklmakta dolaysyla ders d etkinliklere yeterince arlk verememektedirler. Oysa almalar ocuk ve genlerdeki yeterliin koruyucu bir boyut olduunu ve ocuun gcnn, yeterliinin glkleri ve sorunlar azaltmada nemli rol oynadn ortaya koymaktadr (Cohen ve Kershner 1988). Gnmzde snflandrma sistemlerinde de yeterlik alanlar, uyumlu davranlar sistemli bir biimde aratrlmaktadr.

68

Yaa bal deimeler incelendiinde, Etkinlik, Sosyallik ve Toplam Yeterlikte 12-18 ya grubu, 6-11 ya grubundan daha yksek puan almtr. Ya ilerledike ocuk ve genlerin daha etkin, sosyal ve yeterli olduu grlmektedir. Okul alt testinde, 6-11 ya grubu, 12-18 ya grubundan daha baarl olarak alglanmtr. Her iki cinsiyette de ya ilerledike baar dzeyinde azalma grlrken,bu azalma erkeklerde daha fazla kzlarda ok daha azdr. 12-18 ya grubu kzlar ve erkekler karlatrldnda kzlar erkeklere oranla okulda daha baarl olarak deerlendirilmilerdir. Yerleim yeri tipine gre, anneler ilede yaayan ocuklarn daha yeterli olduunu bildirmilerdir. Blgelere gre ise, Gney Anadolu'da yaayan ocuklar daha yeterli olarak alglanmtr. Sorun Davranlar: 4-18 ya grubu ocuk ve genlerin annelerinden elde edilen Toplam Problem'de erkek ocuk ve genlerde kzlara oranla daha fazla sorun davran bildirilmitir. Bu bulgular daha nce lkemizde yaplan baz almalarla da paralellik gstermektedir (Gkler ve ktem 1985, Erol ve zcebe 1988, Erol ve ark. 1988, Erol ve ark.1995). Ancak, Ankara'da 191 ocuun incelendii "Gei Toplumundaki lkokul ocuklarnda Ruhsal Uyumsuzluk ve Grlme Skl" isimli almada kz ve erkek ocuklar arasnda sorun davranlar arasnda farkllk bulunmamtr (Sonuvar ve Yaln 1973). Dier lkelerde cinsiyetler aras farkn karlatrld baz almalarda, Toplam Problemler erkeklerde kzlara oranla daha fazla bildirilirken (Bird ve ark. 1989, Offord ve ark. 1987, Rutter ve ark. 1970), baz almalarda ise fark belirtilmemitir (Velez ve ark. 1989). Sorunlarn trne bakldnda ise, almamzda e Ynelim sorunlarnda kz ocuk ve genler, Da Ynelim sorunlarnda ise erkek ocuk ve genler daha yksek puan almtr. Da Ynelim sorunlar, dier insanlarla olan atmalar yanstrken, e Ynelim sorunlar daha ok isel sorunlarn ve skntlarn gstergesidir. almamzda, anneler kzlarda e Ynelim ile ilgili sorunlara arlk verirken kzlarn duygusal sorunlara daha eilimli olduklarn belirtmilerdir. Erkeklerde ise, Da Ynelim sorunlar ve davran zellikleri vurgulanmtr. Hem kz hem de erkeklerden elde edilen e Ynelim puan ortalamas Da Ynelimden yksektir. Annelerden elde edilen bilgiler dorultusunda, Trk ocuklarnn Amerikal ocuklarla karlatrld bir almada (Achenbach ve Erol, yaynlanmam alma), Trk ocuklarnda e Ynelim, Amerikal ocuklarda ise, Da Ynelim sorunlar arlk kazanmtr. ki grup arasnda en belirgin farkllk Anksiyete/Depresyon alt testinde saptanmtr. Benzer sonular bir baka almada da ortaya konmutur. Hollanda'da yaayan Trk ii ocuklar, Hollanda'l ocuklar ve Ankara da yaayan ocuklarn karlatrld bir almada, Trk ocuklarn Hollanda'l ocuklardan ayran en byk farkn Anksiyete/Depresyon alt testinden kaynakland saptanmtr (Aslan ve ark. 1997). Bu konunun ayrntl olarak incelenmesinde yarar vardr. Kzlarda e Ynelim, erkeklerde Da Ynelimin ykseklii uluslararas almalarda da izlenmektedir (Verhulst 1995). Yaa bal deimeler incelendiinde, Da Ynelim ve Toplam Problem'de ya ilerledike sorunlarda azalma saptanmtr. Buna karlk, e Ynelimi oluturan alt testlerden Sosyal e Dnklk ve Somatik Sorunlarda ya ilerledike artma izlenmitir. Ya ilerledike e Ynelimde art grlmesi ve ounlukla kz ocuk ve genlerde erkeklere oranla yksek olmas, normal grup iinde kzlarn risk altnda olduunu dndrmektedir. Yerleim yeri tipine gre deimeler incelendiinde, anneler bu ya grubunda ilde yaayan ocuklar daha sorunlu olarak alglamlardr. Blgelere gre dalm incelendiinde ise, anneler Toplam Problemin Bat, Gney, Orta ve Dou Anadolu'da yaayan ocuklarda Kuzey Anadolu'ya oranla daha yksek olduunu bildirmilerdir. e Ynelim sorunlar Dou Anadolu dndaki blgelerde daha fazla grlrken, Da Ynelim sorunlar sadece Bat ve Dou Anadolu'da bildirilmitir. Annelerden elde edilen bilgiler dorultusunda, 4-18 ya grubu ocuk ve genlerde son 6 ay ierisinde Toplam Problemin grlme skl snr dzeyde %16.7, klinik dzeyde ise, %11.3'dr. Erkeklerde kzlara oranla, lde yaayanlarda ile ve kyde yaayanlara oranla, Bat, Gney ve Orta Anadolu blgelerinde ise dier blgelere oranla sorun davranlarn grlme skl daha yksek olarak bulunmutur. almamzda, 4-18 ya grubu ocuk ve genlerde Toplam Problem'in klinik dzeyde grlme skl %11.3 olarak belirlenmesine ramen, psikolojik sorunlardan dolay, ocuk klinii, salk oca ya da

69

ocuk ve genlik ruh sal merkezlerine bavuru oran %.2 olarak saptanmtr. ok dk olan bu oran dndrcdr. Bavurunun bu kadar az olmasnn nedeni, ocuklarn zelliklerinden ve davranlarndan kaynaklanabilecei gibi yetikinlerin kendi kiisel zellikleri, eitim dzeyi, skntya katlanabilme eikleri, inan ve tutumlar ile kltrel ve evresel etkenlere de balanabilir. Bunun yan sra, yetikinlerin, ocuklarn sorunlarn alglamalar, farkedebilmeleri, abartma ya da yadsmalar ile onlar bildirmeye hazr olmalar da nemli rol oynamaktadr. ocuk ya da gencin sorunlarn deerlendirirken, onlarn davrannn normal ya da normal d olduunu belirleyen kiinin yetikin olmas ve yardm arama srecine yetikinin karar vermesi nedeniyle, ruh sal konusunda anne-baba, retmen ve topluma ynelik eitici programlarn yaplmasna byk gereksinim olduu grlmektedir. lkemizdeki ocuk ve genlik ruh sal ile ilgili tm kurum ve kurulular ile niversitelerin ibirlii yaparak ve kaynaklarn btnletirerek ocuk, gen, aile ve retmen gibi geni bir alana ynelik programlar hazrlayp, toplumu bilinlendirme grevini yerine getirmeleri, koruyucu ruh sal hizmetleri asndan byk nem tamaktadr. nleme almalar kapsamnda, ocuk ve gencin evresinde onun yararna olabilecek dzenlemelerin yaplmasna, okul - aile ibirliinin salanmasna, risk altndaki ocuk ve genlerin erken dnemde tannp gerekli nlemlerin alnmasna ve yaamn niteliinin ykseltilmesine toplumumuzda byk gereksinim duyulmaktadr.

5-18 Ya ocuk ve Genlerin retmen Bilgi Formu Okul ve uyum ilevleri: 5-18 ya grubu ocuk ve gelerin retmenlerinden elde edilen bilgiler dorultusunda, retmenlerin kzlar erkeklere oranla daha uyumlu olarak algladklar grlmtr. Okul Baars, Sk alma, Uygun Davranma, renme ve Mutlu Olma alt testlerinden kzlar erkeklere oranla daha yksek puan almtr. Kzlarn retmenlerinin beklentilerine daha uygun davrandklar grlmektedir. Anne- babalar da, kz ocuklarn okulda daha baarl ve alkan olarak alglamakta ve kzlarn okula, derslere daha fazla nem verdiklerini vurgulamaktadrlar. Anneler ve retmenler arasnda bu konuda benzerlik olduu grlmektedir. Yaa bal deimeler incelendiinde, retmenler Okul Baars, Sk alma, renme ve Toplam Uyumda 12-18 ya grubu kzlar 5-11 ya grubu kzlardan daha uyumlu olarak alglamlardr. Uygun Davranma ve Mutlu Olma alt testlerinden, 12-18 ya grubu kz ve erkekler kk ya grubuna oranla retmenlerinden daha yksek puan almlardr. Ya ilerledike rencilerin, retmenlerin beklentilerine daha uygun davrandklar grlmektedir. Anneler de, ya ilerledike ocuk ve genlerin daha erkin, sosyal ve yeterli olduunu belirtmilerdir. Ancak anneler, retmenlerin tersine 6-11 ya grubunu 12-18 ya grubundan okulda daha baarl olarak deerlendirmilerdir. retmenler il ve ilede yaayan ocuk ve genlerde okul ve uyum ilevlerinin daha iyi olduunu belirtmiler ancak, blgeler arasnda farkllk bulunmadn bildirmilerdir. Sorun Davranlar: 5-18 ya grubu ocuk ve genlerin retmenlerinden elde edilen Toplam Problem'de erkek ocuk ve genlerde kzlara oranla daha fazla sorun davran bildirilmitir. Sorunlarn trne bakldnda ise, almamzda kzlar e Ynelimde erkekler ise Da Ynelimde daha yksek puan almtr. Grld gibi retmenler de anne-babalar ve genler gibi kzlarda e Ynelim ile ilgili sorunlara arlk verirken, kzlarn duygusal sorunlara daha eilimli olduklarn belirtmilerdir. Erkeklerde ise Da Ynelik sorunlar ve davran zellikleri her grupta da vurgulanmtr. Kzlarda e Ynelim, erkeklerde Da Ynelimin ykseklii hem anne baba hem de genlerden elde edilen bilgilerle de uyumaktadr. Bu l uyuma uluslararas almalarda da izlenmektedir (Achenbach ve ark. 1990d, Achenbach ve ark. 1990e, Verhulst ve ark. 1993). Yaa bal deimeler incelendiinde, Da Ynelim ve Toplam Problem'de ya ilerledike sonunlarda azalma saptanmtr. Bu sonular annelerden elde edilen sonularla da parallellik gstermitir. Yerleim yeri tipine bal deimeler incelendiinde, retmenler Toplam Problemin ilde yaayan ocuklarda daha fazla olduunu bildirmilerdir. e Ynelim sorunlar il ve ilede daha fazla grlrken, Da Ynelim Sorunlarnda yerleim yeri tipine bal bir deime saptanmamtr. Blgelere gre dalmda ise, Bat, Gney ve Dou Anadolu'da yaayan ocuklarda daha fazla sorun belirtmilerdir. retmenlerden elde edilen bilgiler dorultusunda 5-18 ya grubu ocuk ve genlerde son 6 ay ierisinde Toplam Problemin grlme skl snr dzeyde %18.4, klinik dzeyde %11.6'dr.

70

Erkeklerde kzlara oranla, lde yaayanlarda ile ve kylere oranla, Bat, Gney ve Dou Anadolu blgelerinde dier blgelere oranla sorun davranlarn grlme skl daha yksek bulunmutur Okullar, ocuk ve genlerimize sosyal, toplumsal ve kltrel deerlerimizin yanstld son derece nemli retim kurumlardr. Okul, ocuk ve gen iin ok zel bir geliimsel ortamdr. renciler, burada baka bir ortamda grlemeyecek duygu ve davranlar sergilerler. Okulda kazanlan sosyal beceriler ve derslere ynelik baar, toplumlarn baarsnda ve salkl geliiminde nemli admlardr. retmenler, ocuk ve gencin yaamnda anne babadan sonra gelen ikinci nemli kiilerdir. Annebabann grme ve izleme olana olmad farkl eitim ve deneyimin yaand bir ortamda retmen, ocuk ve genci gzleme ve deerlendirme ansna sahiptir. retmenler, okula giden ocuk ve genlerin okula uyumunu ve okuldaki sorunlarn bilen ve ocuklarn yaratcln ve baarlarn desteklerken sorunlarn farkedip salk kurulularna gnderen kiilerdir. Kiileraras ilikilere dayanan okul ortamnda retmenler, ocuk ve genlerin okuldaki davranlar ile ilgili bilgi veren nemli bilgi kaynaklardr. ocuk ve gencin sorunlarn erken dnemde farkeden ve erken mdahale iin giriimde bulunan retmenin koruyucu ruh salna katks ok byktr.

11-18 Ya Grubu Genler in Kendini Deerlendirme lei Sonulan Yeterlik Alanlarnn Karlatrlmas: Genler, Toplam Yeterlikte ya ve cinsiyet deikenlerine gre anlaml bir farkllk belirtmemilerdir. Yerleim yeri tipi ve blgelere gre de genler yeterlik alanlarnda anlaml bir farkllk bildirmemilerdir. Sorun Davranlar: 11-18 ya grubu genlerden elde edilen bilgiler dorultusunda, Toplam Problem'de genler, kz ve erkekler arasnda anlaml bir farkllk belirtmemilerdir. Dier bir deyile sorunlarn genel dalm cinsiyetler aras fark gstermemektedir. Oysa anne-baba ve retmenler erkekleri kzlara oranla daha sorunlu olarak alglamaktadr. Sorunlarn trne bakldnda ise, almamzda kzlar e Ynelim, erkekler ise Da Ynelim sorunlarndan daha yksek puan almtr. Genlerden elde edilen bu bulgular anne-babalar ve retmenlerden elde edilen sonularla da benzerlik gstermektedir. e ynelim sorunlarna giren ocukluk korkular ile lkemizde yaplan almalarda da kz ocuk ve genler, erkeklere oranla daha fazla korku bildirmilerdir (Erol ve ark 1990; Erol ve ahin 1995; Fonseca ve ark. 1994). Bu almada, Da Ynelimi oluturan Sua Ynelik Davranlarda, erkekler kzlardan daha yksek puan alrken, Saldrgan Davranlar alt testinde genler, cinsiyetler aras farkllk belirtmemilerdir. Oysa Saldrgan Davranlar alt testinde anneler ve retmenler erkek ocuklarn kzlara oranla daha saldrgan olarak bildirmilerdir. Yaa bal deimeler incelendiinde, almamzda genler ya ilerledike, Toplam Problemde artma olduunu belirtmilerdir. Oysa anne-babalar ve retmenler ya ilerledike ocuk ve genlerin Toplam Problem puannda azalma bildirmilerdir. Burada her iki grubun deerlendirmesi arasnda farkllk vardr. Genlerin kendi duygu, dnce ve davranlarn alglamalar ve deerlendirmeleri, anne-baba ve retmenlerinden farkllk gstermektedir. almamzda genler, anne-baba ve retmenlerinden daha fazla sorun bildirmilerdir. Yabanc yaynlarda da benzer sonular vurgulanmtr (Achenbach ve ark. 1990a; Verhulst 1995) Bu sonular anne-baba ve retmenlerin ocuklar bydke onlar daha az tandklarn ya da ya ilerledike genlerin kendilerini daha az ortaya koyduklarn gstermektedir. Genler sorunlarn il ve ilede daha yksek olduunu bildirmilerdir. Toplam Problemde blgeler aras fark bildirilmemi, ancak, Bat ve Kuzey Anadolu'da Sua Ynelik Davranlarn daha fazla olduu vurgulanmtr. Genlerden elde edilen bilgiler dorultusunda 11-18 ya grubu genlerde son 6 ay ierisinde Toplam Problemin grlme skl snr dzeyde % 19.6, klinik dzeyde %11.9'dur. Cinsiyetler arasnda anlaml bir farkllk saptanmamtr. Ancak, lde ile ve kylere oranla, Bat, ve Kuzey Anadolu blgelerinde dier blgelere oranla sorun davranlarn grlme skl daha yksek bulunmutur.

71

almamzda, genlerin 6's (3 erkek, 3 kz) (%0.3) psikolojik sorunlarndan dolay ocuk klinikleri, salk ocaklar ile ocuk ve genlik ruh sal merkezlerine bavurmulardr. Oysa genlerin 110'u (%5) (51 erkek ve 59 kz) davran ya da duygusal sorunlarndan dolay yardma ihtiya duyduklarn belirtmilerdir. Bu bulgular, toplumumuzda sorunu olan genlerin byk bir ksmnn yeterli destei alamadn ve lkemizde ruh sal alannda karlanamam bir ihtiya olduunu ortaya koymaktadr.

SONU VE NERLER lkemizde, 2-18 ya grubu ocuk ve genlerin davran ve duygusal sorunlar ile yeterlik alanlarnn dalm ve bu dalm iinden sorunlarn grlme skl, genel poplasyonu temsil eden bir rneklem iinde oklu bilgi kaynaklarndan elde edilen bilgiler dorultusunda belirlenmi ve toplumumuza zg veri taban oluturulmutur. almamzda, genel dalm incelendiinde en fazla sorun davran 2-3 ya grubu ocuu olan anneler tarafndan bildirilmitir. Elde edilen bu bulgu, anne-baba ve bebek etkileimine ynelik olarak yaplacak erken mdahelelerin kritik bir dnem olan bebeklik dneminden balamasnn yararn ortaya koymutur. Daha ileri yalarda, anneler ocuklarnda daha az sorun davran bildirmilerdir. retmenler, annelerden daha fazla sorun davran ortaya koyarken, genler, hem anne hem de retmenlerinin bildirdiinden daha fazla sorun belirtmilerdir. Sorunlarn trne bakldnda, 2-3 ya grubu ocuu olan anneler, ocuklarnda Da Ynelim sorunlar ile e Ynelim sorunlar arasnda fark olmadn belirtmilerdir. Daha sonraki yllarda ise anne-baba, retmen ve genler gibi her kaynaktan elde edilen bilgiler dorultusunda e Ynelim sorunlarnn, Da Ynelim sorunlarndan daha fazla olduu vurgulanmtr. Bu nedenle, anne-baba, retmen, ruh sal alanlar ve ocukla ilgilenen dier kiilerin, sreklilik gstermesi nedeniyle, e Ynelim sorunlarna zenle eilmeleri, sorunu gzard etmemeleri ve koruyucu ruh sal programlarnda bu konulara arlk vermeleri salanmaldr. lde yaayan ocuk ve genlerimizde sorunlar daha fazla grlmtr. Blgelere gre dalmda ise, genel olarak Bat, Gney ve Orta Anadolu'da sorunlarn daha fazla olduu bildirilmitir. Toplumumuza zg ruh sal politikalarnn gelitirilmesine ynelik olarak yaplacak almalarda bu bulgular yol gsterici niteliktedir. Toplumumuzdaki her bir ocuk ve gence ocuk psikopatolojisinde uzmanlam bir kii bulmak olas deildir. Pek ok davran ve duygusal sorunlar I. ve II. basamak salk alanlar tarafndan ele alnabilir. Ancak duygusal ve davran sorunlarnn 1. basamak tarafndan tannmasn etkileyen baz faktrler vardr. Dulcan ve arkadalarnn (1990) yapt bir almada sorunu olan ocuklarn byk bir ounluunun 1. basamak salk alanlar tarafndan tannmad ortaya konmutur. stelik, 1. basamak salk alanlarna ynelik, ocuklardaki psikopatolojinin tannmas asndan gelitirilen programlarn says da ok azdr. Varolan almalarda da pek ok olgunun gzden kat saptanm ve programlarn etkilerinin deerlendirilmemesi nedeniyle, srekli yeni eitim programlarnn gelitirilmesine allmtr. Birinci basamak salk alanlar tarafndan ocuktaki sorunun tannmasndaki ilk adm, sorunun farkna varmalarn salayc nitelikte, bilgi, beceri ve yeteneklerini arttrc programlar yaplmasdr. Birinci basamak salk alanlarnn zellikleri, problemlerle baa kmada kendi yeteneklerine, bilgi ve becerilerine gvenmeleri nemlidir. Bunun yansra, hizmetin uygunluu, sosyal gvenlik sistemleri ve bu sistemlerin ocuklara uygunluu, onlara nasl yardm edileceini belirler. te yandan 1. basamak kurumlarnda doktor, psikolog, sosyal hizmet uzman, hemire, ebe gibi farkl meslek elemanlarnn ibirlii ve ekip almas bilinci iinde hizmeti yrtmelerini salayc dzenlemelerin yaplmasna zen gsterilmelidir. Bu uygulamann yarar, lkemizde u anda 9 ilde yrtlen "Temel Salk Hizmetleri Yoluyla ocuun Psikososyal Geliiminin Desteklenmesi" projesinde izlenmektedir (Erol ve ark 1997b; Erol ve ark.l997c). Koruyucu ruh sal politikalar asndan nemli olan bir dier konu da, risk altndaki ocuk ve genlerin, aileler, retmenler ve toplumun dier kesimleri tarafndan erken dnemde tannmasn salayc programlarn yaplmasdr. Sorunu topluma farkettirmek yeterli deildir. Hissedilen ihtiyacn karlanabilmesi iin, hizmetin nasl gtrlecei, var olan servislerin ilevsellii ve yeterlilii konularna ynelik almalara gereksinim vardr. Ruh sal hizmetlerinin yaygnlatrlabilmesi ve 1. ve II. basamak alanlarnn ruh sal hizmetlerine kaynatrlmas Dnya Salk rgt'nn temel politikalarndandr. Bu politikalarn gerekletirilmesi ile yardma gereksinimi olan pek ok ocuk ve gencin hakk olan yardm alabileceini umud ediyoruz.

72

KAYNAKLAR Achenbach TM, Edelbrock C (1983). Manual for the Child Behavior Checklist/4-18 and Revised Child Behavior Profile. University of Vermont, Department of Psychiatry, Burlington VT. Achenbach TM, Bird HR, Canino GJ, Phares V, Gould M, Rubio-Stipec M (1990a) Epidemiological comparisons of Puerto Rican and U.S. mainland children: Parent, teacher and self-reports. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 29:84-93. Achenbach TM, Hensley VR, Phares V, Grayson D (1990b) Problems and competencies reported by parents of Australian and American children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 31: 265-286. Achenbach TM (1991a) Manual for the Child Behavior Checklist/4-18 and 1991 Profile. University of Vermont, Department of Psychiatry, Burlington VT. Achenbach TM (1991b) Manual for the Teacher's Report Form and 1991 Profile. University of Vermont, Department of Psychiatry, Burlington VT. Achenbach TM (1991c) Manual for the Youth Self-Report and 1991 Profile. University of Vermont, Department of Psychiatry, Burlington, VT. Achenbach TM (1992). Manual for the Child Behavior Checklist/2-3 and 1992 Profile. Universityof Vermont, Department of Psychiatry, Burlington, VT. Achenbach TM (1995) Empirically based assessment and taxonomy: Applications to clinical research. Psychological Assessment, 7: 261-274. Achenbach TM, McConaughy SH (1997) Empirically based assessment of child and adolescent psychopatology: Practical applications. 2nd ed. Developmental Clinical Psychology and Psychiatry Series. Sage Publications, London. Akakn M (1983) ocuklar ve anababalarnn psikiyatrik belirtiler ynnden incelenmesi. Yaynlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi. Akakn M (1985) ocuklarn davranlarn deerlendirme leinin tantm ve gvenirlik almas. Psikoloji Dergisi, 5:3-6. Akkk F, Askar P, Sucuolu B (1988) lkokul ocuklarnn davranlarnn retmenler yoluyla gzlenmesi: retmen Gzlem Formu El Kitab. Ankara: afak Matbaas. Akkk F, Askar P (1989) The adaptation and standardization of the teacher version of the child behavior profile: Turkish boys aged 7-12. International Journal of Psychology, 24:129-136. Arslan L, Verhulst FC, Van der Ende J, Erol N (1997) Understanding childhood (problem) behaviors from a cultural perspective: Comparison of problem behaviors and competencies in Turkish immigrant, Turkish and Dutch children. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 32:477-484. Bird HR, Canino G, Rubio-Stipec M, Gould MS, Ribera J, Sesman M, Woodbury M, Huertas-Goldman S, Pagan A, Sanchez-Lacay A, MoscosoM (1988) Estimates of the prevalence of childhood maladjustment in a community survey in Puerto Rico: The use of combined measures. Archives of General Psychiatry, 45;1120-1126. Bird HR, Gould M, Yager T, Staghezza B, Canino G (1989) Risk factors for maladjustment in Puerto Rican children. Journal of American Academy yChild and Adolescent Psychiatry, 28:847-850. Cohen NJ, Kershner J (1988) Correlates of competence in a child psychiatric population. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56:97-103. Edelbrock C, Costello AJ (1988) Convergence between statistically derived behavior problem syndromes and child psychiatric diagnoses. Journal of Abnormal Child Psychology, 16;219-23l.

73

Erol N, Yaln A, ztrk M (1988) Behavioral Problems of Normal Children Between Ages of 3-12: A Normative Study. Ankara Tp Blteni, 10:1-12. Erol N, zcebe H (1988) Rutter Anne-Baba ve retmen lekleri ile gecekondu kesiminde oturan ocuklarn davran sorunlarnn deerlendirilmesi. XXIV. Ulusal Psikiyatri ve Nrolojik Bilimler Kongresi, Ankara. Erol N, ahin N, zcebe H (1990) ocukluk korkular - Korku tarama leinin psikometrik zellikleri ve gecekondu kesimine ilikin norm almas. Trk Psikiyatri Dergisi 1:31-38. Erol N, Arslan BL, Akakn M (1995) The adaptation and standardization of the Child Behavior Checklist among 6-18 year-old Turkish children. In J Sergeant (ed.), Eunethydis: European Approaches to Hyperkinetic Disorder. Zurich:Fotoratar. 97-113. Erol N, ahin N (1995) Fears of children and the cultural context. The Turkish Norms. European Child and Adolescent Psychiatry, 4: 85-93. Erol N, imek Z (1997a) Trkiye Ruh Sal Profili: ocuk ve genlerde yeterlik alanlar ile sorun davranlarn dalm: N Erol, C Kl, M Ulusoy, M Keeci, Z imek (eds.). Trkiye Ruh Sal Profili: n Rapor, Aydodu Ofset, Ankara. Erol N, imek Z, Keeci M (1997b) ocuun Psikosoyal Geliiminin Desteklenmesi Projesi. VII. Ulusal ocuk ve Ergen Psikiyatrisi Kongresi, Bildiri, Antalya. Erol N, imek Z, Erten (1997c) nleyici almalar: Anne-Baba-Bebek likisini Glendirme ve ocuun Psikosoyal Geliimini Temel Salk Hizmetleri Yoluyla Destekleme Projesi. N. Karanc (ed.) Farkllkla Yaamak: Aile ve Toplumun Farkl Gereksinimleri Olan Bireylerle Birliktelii. Trk Psikologlar Dernei Yaynlar, No: 13, 1. Bask, Ankara. Foncesa A, Yule B, Erol N (1994) Cross-Cultural Issues in Ollendick T.H, King NJ, Yule W (eds). International Handbook of Phobic and Anxiety Disorders in Children and Adolescents. New York:Plenum Press, s: 67-84. Gould MS, Bird H, Jaramillo BS (1993) Correspondence between statistically derived behavior problem syndromes and child psychiatric diagnoses in a community sample. Journal of Abnormal Child Psychology, 21 ;287-313. Gkler B, ktem F (1985) Bir gecekondu ilkokulu rencilerinde ruhsal uyum taramas. Toplum ve Hekim, 36:24-27. Katba (1996) Family and human development across cultures: A view from the other side. Lawrence Erlbaum Associates, Mahwah, New Jersey. Koot HM (1993) Problem behaviour in Dutch preschoolers. Unpublished thesis, Erasmus University, Rotterdam, Netherlands. Larson CP, Pless B, Miettinen O (1988) Preschool behaviour disorders: their prevalence in relation to determinants.The Journal of Pediatrics, 113: 278-285. McGee R, Feehan M, Williams S (1995) Long-term follow-up of a birth cohort. FC Verhulst, HM Koot (eds.) The Epidemiology of Child and Adolescent Psychopathology. New York: Oxford University Press, s: 366-384. Offord DR, Boyle MH, Szatmari P, Rae-Grant NI, Links PS, Cadman DT, Byles JA, Crawford JW, Blum HM, Byrne C, Thomas H, Woodward CA (1987) Ontario child health study: II. Six-month prevalence of disorder and rates of service utilization. Archives of General Psychiatry, 44: 832-836. ztrk O (1997) Trkiye'de Ruh Sal Sorunlarna Genel Bir Bak. Ruh Sal ve Bozukluklar, 7. Basm. Hekimler Yayn Birlii, Ankara.

74

Rey JM, Morris-Yates A (1992) Diagnostic accuracy in adolescents of several depression rating scales extracted from a general purpose behavior checklist. Journal of Affective Disorders, 26;7-16. RutterM, Tizard JR, Whitmore K(ed) (1970). Education, health and behaviour. Longman, London (Reprinted 1981, Krieger, Melbourne). Sonuvar B, Yaln A (1973) Gei toplumundaki ilkokul ocuklarnda ruhsal uyumsuzluk ve grlme skl, IX. Milli Psikiyatri ve Nrolojik Bilimler Kongresi. 297-301. Stern DN (1995) The Motherhood Constellation: A unified view of parent-infant psychotherapy. New York: Basic Books. Velez CN, Johnson J, Cohen P (1989) A longitudinal analysis of selected risk factors for childhood psychopathology. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 28: 861-864. Verhulst FC, Koot HM (1992). Child Psychiatric Epidemiology: concepts, methods and findings. Sage Publications, Beverly Hills. Verhulst FC, Achenbach TM, Ferdinand RF, Kasius MC (1993) Epidemiological comparisons of American and Dutch adolescents' self-reports. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 32:1135-1144. Verhulst FC, Achenbach TM (1995) Empirically based assessment and taxonomy of psychopathology: Cross-cultural applications. A Review. European Child and Adolescent Psychiatry. 4;61-76. Verhulst FC (1995) A review of community studies. In FC Verhulst, HM Koot (eds.). The Epidemiology of Child and Adolescent Psychopathology. New York: Oxford University Press,s: 146177. Weisz JR, Eastman KL (1995) Cross national research on child and adolescent psychopathology. In FC Verhulst, HM Koot (eds.). The Epidemiology of Child and Adolescent Psychopathology. New York: Oxford University Press, s: 42-65. Yrkolu A (1981) Ruh hastalklarnn epidemiyolojisi. Ruh Sal ve Hastalklar (Ed. O. ztrk), Meteksan, Ankara, s:383-396. Zahner GEP, Pawelliewicz W, De Francesco JJ, Adnopoz J (1992) Children's mental health service needs and utilization patterns in an urban community: an epidemiological assessment. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 31 ;951-60. Zeanah CH, Boris NW, Larrieu JA (1997) Infant development and developmental risk: A review of the past 10 years. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 36:165-178.

75

BLM 4

TRKYE RUH SALII PROFL

Erikin nfusta ruhsal hastalklarn yaygnl, ilikili faktrler, yetiyitimi ve ruh sal hizmeti kullanm sonular
Do. Dr. Cengiz Kl
Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi, Psikiyatri Anabilim Dal

GR ve AMA Birok lkede yaplan toplum taramalar ruhsal hastalklarn sanlandan ok daha yaygn olduunu gstermektedir. A.B.D'de yaplan ruhsal hastalk epidemiyolojisi almasnda nfusun neredeyse yarsnn hayatlar boyunca en az bir ruhsal rahatszlk geirdiini ortaya koymutur (Kessler ve ark. 1994). lkemizde bugne kadar yaplan ruhsal hastalk epidemiyolojisi almalar ya zel topluluklarla, ya da yerel rneklemlerle yaplmtr. Bu almalarda bulunan sonulara gre lkemizde tan konacak dzeyde ruhsal hastalk yaygnl %20 dolayndadr (Key ve ark. 1987). Dnya Salk rgt tarafndan planlanan, 14 lkenin katld ok merkezli uluslararas bir projede Ankara Glba'nda salk ocana herhangi bir yaknma ile bavuranlara %17.6 orannda ruhsal hastalk tans konmutur (Rezaki ve ark. 1995). Toplumda ruhsal hastaln yaygn olmas yannda hastal olanlarn pek aznn yardm arad iyi bilinen bir gerektir. Toplum iindeki bireyin ruhsal sorunlar olduu halde uygun yardm alamamasnn nedenlerini Goldberg ve Huxley (1992) yardm aramay deiik aamalara blerek tanmlamlardr. Bu aamalarn balangcn hastaln farkna varma, kiinin i ve sosyal ilevlerinin etkilenmesi, kiinin ve evresinin sorunu bir hastalk olarak etiketlemesi, ekonomik nedenler ve fiziksel koullar oluturur. Yardm iin kime bavurulacan belirleyen ise ekonomik, kltrel ve fiziksel koullardr. Yardm iin bavurmu olan hastann doru tan almas baka bir aamadr. Yardm iin bavuran hastalarn nemli bir ksmna tan konamamaktadr, pratisyen hekime bavuran ruhsal hastal olan kiilerin yarsndan fazlasna doru tan konamad bilinmektedir (Rezaki ve ark. 1995, Goldberg ve Huxley 1992). Doru tan konanlarn bir ksmna da eitli nedenlerle (ekonomik, yanl ve yetersiz tedaviler, hastann tedaviye uymamas vb.) etkili yardm verilememektedir. Bu nedenlerle toplumda tedavi edilmemi ruhsal hastalklar olan ok sayda kii vardr. Ruhsal hastalklar sk grlmelerine ek olarak ciddi yetiyitimine (iten gten kalmaya) de neden olurlar. Ankara Glba'nda salk ocana bavuran hastalarda yaplan ruhsal sorunlarla ilgili aratrmada ruhsal hastalklarn en az bedensel hastalklar kadar insanlarn ilerini ve gnlk yaantlarn etkiledii ortaya konmutur (Kaplan 1995, Rezaki ve ark. 1995). Toplumda yaygnl fazla, yardm arama ve tannma oranlar dk olan, ayrca hem ciddi igc kayb hem de sosyal ykma yol aan ruhsal hastalklarn yaygnlnn saptanmas ve ilikili faktrlerin belirlenmesi, hem salk hizmetlerinin planlanmas, hem de karlatrmal aratrmalar iin atlacak ilk admdr. Trkiye'de ruhsal hastalklarn yaygnl iin lke genelini temsil eden meklemle yaplm alma yoktur. Bu eksiklii gidermek amacyla hazrlklar 1993 ylnda balayan "Trkiye Ruh Sal Profili" aratrmas erevesinde 18 ya ve stndeki 7479 kiiyle grlmtr. Grmeleri yaplandrlm klinik psikiyatrik grme eitimi alm olan pratisyen hekimler yrtmtr. Aratrmada ruhsal hastalklarn yaygnl ile neden olduklar yetiyitimi, ilikili demografik ve sosyal deikenlerin yansra deneklerin ruh sal hizmetlerini kullanmlar hakknda da bilgi toplanmtr.

77

YNTEM Denekler Aratrmada rnekleme kan hanelerde 18 ya ve stndeki tm deneklere yaplandrlm psikiyatrik grme (C1DI), Genel Salk Anketi, Yeti Yitimi Anketi ve Salk Hizmeti Kullanm Anketi uygulanmtr. Herhangi bir dlama lt kullanlmamtr. Ancak yaplandrlm grmeyi srdrmeye engel olacak derecede dil sorunu, zihinsel yetersizlik, ar bedensel hastalk gibi durumlarda kiiler aratrma kapsam dnda kalmlardr. Aralar: 1. Uluslaras Bileik Tan Grmesi (Composite International Diagnostic Interview-CIDI): 1990 ylnda Dnya Salk rgt iin gelitirilen tam yaplandrlm bir psikiyatrik grme leidir (DS 1990). Deiik kltrlerdeki ruhsal bozukluklarn epidemiyolojik adan karlatrlabilmesi amacyla dzenlenmitir. ounlukla epidemiyolojik aratrmalarda olmak zere dnyada ok yaygn biimde kullanlmakta olan bir psikiyatrik grme leidir. CID1 tam yaplandrlm olmas nedeniyle grmeciye esneklik tanmaz. Grmeci sorular aynen yazl olduu biimiyle okumak zorundadr. Cevaplarn nasl kodlanacan gsteren emalar vardr. Kodlamalarda grmecinin yargs deil, ayrntl soruturmadan sonra denein verdii cevap nemlidir. Grmeciye esneklik salanmamas ve grmeci yargsna yer verilmemesi nedeniyle grmeyi psikiyatri uzman olmayan kiiler de yapabilir. Ancak uygulamada grmeci karar veremedii, phe ettii durumlar grme metninde zel iaretlerle belirtir ve tm grmeler bir denetleyici tarafndan denetlenir, gerekirse dzeltilir. Daha sonra kodlamalar bir bilgisayar program araclyla tanlara dntrlmektedir. CIDI'nin bu aratrmada kullanlan biimi toplumda grlen ruhsal rahatszlklarn byk ounluuna tan konabilecek ekilde dzenlenmitir. Normal koullarda uygulanmas bir saat kadar srmektedir. Bu aratrmada kullanlan CIDI biiminde 220 civarnda soru vardr. rnek bir soru aada verilmitir:

D32. Balangcndan sonlanma kadar kan grmekten, ine yaptrmaktan, diiye veya hastaneye gitmekten (korkunuz/kanmanz) o durumlara her giriinizde veya her dndnzde oluyor muydu? HAYIR / EVET. 5

Bu aratrmada grme arac olarak CIDI'nin seilme nedenleri unlardr: 1. CIDI'nin daha nce Glba'nda yaplan uluslararas bir almada (Rezaki ve ark.1995) kullanlm ve bu konuda deneyim kazanlm olmas, 2. Tam yaplandrlm olma zellii nedeniyle grmecilerden kaynaklanan deikenliin en aza indirilmi olmas; gene ayn nedenle grmecilerin psikiyatr olmasnn gerekmemesi ve pratisyen hekimler tarafndan uygulanabilmesi, 3. Baka lkelerde yaplan epidemiyolojik almalarda ok yaygn olarak kullanlm olmas, 4. Dnya Salk rgt tarafndan gelitirilip nerilmi olmas, 5. Hem ICD (International Classification of Diseases) hem de DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) tanlarnn konabilmesi. CIDI'nin bu aratrmada kullanlan biimi Tablo 4.1'deki ICD-10 tan gruplarn iermektedir. Kullanlan lek Glba aratrmasnda kullanlan CIDI biimine CIDI 1.1'den baz blmlerin eklenmesi ve lein genel toplum rneklemine uyarlanmas ile yazar tarafndan hazrlanmtr. CIDI'nin son biimi olan 2.1 basm da Trkeye evrilmitir (Kl ve Gs 1997).

78

Tablo 4.1: Aratrmada kullanlan ICD tanlar ve kodlar Tan grubu ICD-10 kodu Alkol Bamll Depresif Nbet Distimi Ksa Yineleyici Depresyon Agorafobi Sosyal Fobi Spesifik Fobi Panik Bozukluu Yaygn Bunalt Bozukluu Obsesif Komplsif Bozukluk Somatizasyon Bozukluu Somatoform Ar Bozukluu Hipokondriyazis Nevrasteni Anoreksiya Nervoza Bulimiya Nervoza F 0.2 F32.0 F34.1 F38.1 F40.0 F40.1 F40.2 F41.0 F41.1 F42.0 F45.0 F45.4 F45.2 F48.0 F50.0 F50.2

CIDI'nin kullanlabilmesi iin psikiyatr ya da hekim olmak gerekli deildir, ancak Dnya Salk rgt'nce tannan bir merkezde eitim zorunludur. Bilgi iin yazara bavurulabilir. 2. Genel Salk Anketi-GSA (General Health Questionnaire-GHQ): Toplum taramalarnda ve hasta gruplarnda genel ruhsal belirtileri taramak amacyla David Goldberg (1988) tarafndan gelitirilen bu lek 30'dan fazla dilde kullanlmaktadr. lein 12, 28, 30 ve 60 soruluk biimleri vardr. Her soru son birka haftadaki belirtileri (bedensel, ruhsal, sosyal ilevle ilgili..) sorgular ve drder kldr ("hi olmuyor, her zamanki kadar, her zamankinden sk, ok sk"., gibi). Bu drt stun denek tarafndan 1,2,3,4 olarak kodlanr, ya da uygulayc tarafndan yksek sesle okunarak denein cevab kodlanr. Drt kl Likert tipi kodlanabilecei gibi ilk iki stunu 0, son iki stunu 1 kodlayaak puanlamak da mmkndr. GSA, ya geni topluluklarda genel psikopatoloji dzeyi saptamak iin ya da iki basamakl epidemiyolojik almalarda tarama amacyla kullanlmaktadr. Daha ok ksa sreli (kronik olmayan) hastalklara ve anksiyete/ depresyon spektrumundaki hastalklara duyarl olduu belirtilen anketin 12 ve 28 soruluk biimleri Trkeye evrilmi, salk ocana bavuran hastalarda geerli ve gvenilir olduklar gsterilmitir (Kl 1996). Bu aratrmada daha nce deiik topluluklarda geerli ve gvenilir olduu gsterilmi olan GSA'nn genel toplumda vaka bulma baarsnn snanmas amalanmtr. Eer genel toplum rnekleminde de ruhsal hastal olan bireyleri "tanma" oran yksek bulunursa iki aamal toplum taramalar iin GSA'nn kullanlmas daha kolay olacaktr. Aratrmada GSA12 ve GSA28'in birlemesinden oluan 34 soruluk biim kullanlmtr. Sonular bildirilirken puan hesaplamas stunlara 1,2,3 veya 4 puan verilerek yaplmtr. 3. Ksa Yetiyitimi Anketi-KYA (Brief Disability Questionnaire-BDQ): Rahatszlklarn hastalarn yaamlarn ne lde etkilediini, hem bedensel hem de sosyal alanda yetiyitimlerini soruturan ve 8 sorudan oluan bu anket Dnya Salk rgt (1991) tarafndan gelitirilmitir. Anketin Trkiye'de geerlilik almas Kaplan (1995) tarafndan yaplmtr. Ankette son bir ayda denein bedensel becerilerinde veya sosyal ilikilerinde bozulma olup olmad, evde ya da ite ilerini yapp yapamad, ilgi/istek azalmasnn varl sorulmaktadr. Cevaplar 0 (yok), 1 (bazen/biraz), 2 (her zaman/olduka) olarak kodlanmaktadr. almamzda Yetiyitimi anketinin toplamndan elde edilen puan, geerlilik almasnda nerildii gibi, 0-4 aras ise yetiyitimi yok, 5-7 aras hafif yetiyitimi, 8-12 aras orta, 13 ve st ise ar yetiyitimi olarak deerlendirilmitir. Sorulardan hem fiziksel hem de ruhsal yetiyitimi puanlar elde edilebilmektedir. Ayrca son bir ayda ie gidemedii ya da yataktan kamad gnlerin says da saptanmaktadr. Glba almasnda kullanlan iki yetiyitimi leinden biri olan bu lek, ksa olmas nedeniyle tercih edilmitir. 4. Salk Hizmeti Kullanm Anketi: Aratrmaya alnan kiilerin son yl iindeki genel salk sorunlar, bilinen bedensel hastalklar, son yl iinde ruhsal nedenle tedavi bavurusu olup olmad,

79

kime bavurduu, neden bavurduu, ne gibi tedaviler ald, u andaki psikotrop ila kullanm, ailede ruhsal hastalk olup olmadn soruturan ve 8 sorudan oluan bu anket ruh sal hizmetinin kullanm hakknda bilgi sahibi olmak iin yazar tarafndan bu almada kullanlmak zere oluturulmutur. Grmeciler Aratrmaya grmeci olarak Salk Bakanl'na bal salk ocaklarnda alan 146 pratisyen hekim katlmtr. Katlan hekimlerin nemli bir ksm aratrma rneklemtni oluturan yerleim birimlerinde grev yapan kiilerden olumaktadr. Yaklak bir ay sren veri toplama srasnda hekimler Salk Bakanl'nca izinli saylmlardr. Katlan hekimler Ankara'da bir hafta sre ile CIDI, GSA, Ksa Yetiyitimi Anketi ve Salk Hizmeti Kullanm Anketi uygulamas ile ilgili kuramsal ve uygulamal eitim almlardr. Eitimde arlkl yer tutan CIDI eitimini uluslararas yetkili merkezlerde eitim alm kiiler yapmtr. Uygulamal eitim iin rol oynama yntemi kullanlmtr. Uygulama alma balamadan nce yaplan pilot uygulamada eitim alm pratisyen hekimlerden blgelerindeki herhangi bir haneye giderek tm erikinlere uygulama yapmalar istenmitir. Bunun sonucunda CIDI uygulamasnda karlalan glkler, formlardaki hatalar saptanm ve giderilmitir. Pilot almadan 2 hafta sonra veri toplanmasna balanmtr. Denekler, aratrmann ocuk ve genlerle ilgili leklerini uygulayan personelle birlikte ziyaret edilmi, grmeler deneklerin evlerinde ve yzyze gerekletirilmitir. Uygulayclar ou kez yrenin salk alanlar olduu iin birok blgede deneklere nceden szl ya da yazl olarak alma anlatlm ve grme randevusu alnmtr. Evinde bulunamayan denekler iin ziyaretler tekrarlanm, evde grlemeyen kiilere salk ocanda randevu verilmitir. Veri toplanmas yaklak 4 hafta srmtr. Veri toplanmasnn denetlenmesi aamada gerekletirilmitir: llerde ruh sal ube mdrleri veri toplayan hekimlerle dzenli toplantlar yaparak formlar kontrol etmi, eksik doldurulmu ya da hatal formlar dzeltilmi, gerektiinde denee tekrar ulalarak formlar tamamlanmtr. Aratrma yaplan iller aratrmann balang dneminde aratrclar tarafndan ziyaret edilmi, burada grmeciler ve ruh sal ube mdrleriyle toplant yaplarak formlar denetlenmitir. Tamamlanarak Ankara'ya gnderilen formlar veriler bilgisayara girilmeden nce tekrar denetlenmitir. statistiksel ilem ICD-10 tan kurallarna gre Tablo I'de belirtilen tanlar iin var/yok eklinde deikenler oluturulmutur. KYA toplam puan, ie gidilemeyen ve yataktan klamayan gnler deikenlerinde standart sapmalar yksek olduu (deneklerin yardan fazlas 0 kodu ald) iin srekli deiken yerine kategorik deiken yaratlmtr. GSA puanlar ise her maddenin klar var/yok (0,0,1,1) eklinde deil, 1,2,3,4 eklinde kodlanarak puanlanmtr. Bu ekilde normal dalma yakn dalmlar elde etmek mmkn olmutur. ki kategorik deiken karlatrmasnda ki-kare, iki srekli deiken aras iliki aratrmasnda Pearson korelasyonu, iki grup ortalamas karlatrmada t-test, ikiden fazla grup karlatrmada ise ANOVA kullanlmtr. Verilerin bilgisayara girilmesinde CIDI konusunda deneyimi olan ya da tp doktoru olan kiiler grev , alm ve veri girii srasnda formlarda hatal kodlamalar aratrcyla tartlarak dzeltilmitir. Verilerin analizi SPSS for Windows 6.0 ile yaplmtr.

BULGULAR Aratrmada grme yaplan 7479 kiinin %45.1'i erkek %54.9'u kadndr. Ya aral 18-85, ya ortalamas 39.3'rr. Kadnlarn ya ortalamas 38.9, erkeklerin ise 40.6'dr. Temel demografik deikenlerin cinsiyete gre dalm Tablo 4.2'de grlmektedir.

80

Tablo 4.2 Aratrmaya Katlan Deneklerin Demografik: zellikleri Kadn Erkek Say, % Say, % Eitim 1081 (26.3) 272(8.1) yok ilkokul 2125(51.7) 1850(54.9) 935 (27.7) Orta/lise 694(16.9) Yksek 202 (4.9) 301 (8.9) Medeni hal 484(11.8) 520(15.4) Evlenmemi Evli 3238 (78.8) 2767(82.1) 387 (9.4) 83 (2.5) Dul/boanm Toplam 4109(54.9) 3370(45.1)

Toplam Say, % 1353(18.1) 3975(53.1) 1629(21.8) 503 (6.7) 1004(13.4) 6005 (80.3) 470(6.3) 7479(100)

Cevaplama oranlar Aratrmada grlmesi planlanan kiiler iinden eitli nedenlerle grlemeyenlerin oran %27.3'tr. Bu orann iinde rnekleme kan hanenin mevcut olmamas, hane bulunduu halde evde kimsenin olmamas veya grmecinin eve alnmamas, eve girildii ve ev halk hakknda bilgi alnd halde reddetme veya eitli nedenlerle dolduramama gibi durumlar saylabilir. rnekleme kan haneyle ilgili bilginin alnd ancak CIDI uygulanmam olan deneklerden elde edilen bilgilere gre red nedenleri arasnda kabul etmeme (%48), yerinde bulunmama (askerde, okuyor, alyor; %23) dil sorunu (Trke bilmeme; %16), dil d iletiim gl (ar hasta, zeka gerilii, bunama; %8) gibi nedenler nde gelmektedir. Erkeklerde red oranlan kadnlara gre daha yksek bulunmutur (% 8.6'ya % 6; ki kare=32.5, p=.000). Reddedenlerin tmnn zelliklerini analiz etmek mmkn olmamtr, nk reddeden baz hanelerde ka kii olduu ve o kiilerin zellikleri renilememitir (kapy hi amayanlarda olduu gibi). ICD-10 tanlar Son 12 aydaki tanlar gznne alndnda deneklerin % 17.2'sine en az bir ruhsal hastalk tans konmutur. Tanlarn cinsiyete dalm Tablo 4.3'de gsterilmitir. Tablodan izlenebilecei gibi, alkol bamll dnda tm ruhsal hastalk tanlar kadnlarda daha yaygndr. Her be kadndan birinde herhangi bir ruhsal hastalk tans varken, erkeklerde bu oran onda birdir.

Tablo 4.3: Son 12 aydaki ICD-10 Tanlarnn Cinsiyete Gre Dalm Kadn Erkek Say (stun %) Say (stun %) 7 (0.2) 22 (0.5) Panik Bozukluu 10(0.3) 38 (0.9) Agorafobi 33 (0.8) 17(0.5) Yaygn Bunalt Bozukluu 221 (5.4) 76 (2.3) Depresif Nbet 90 (2.2) 26 (0.8) Distimi 91 (2.2) 28 (0.8) Ksa Yineleyici Depresyon 31(0.8) 11(0.3) Hipokondriyazis 150(3.7) 33(1.0) Nevrasteni 4(0.1) 57(1.7) Alkol Bamll 26 (0.6) 8 (0.2) Obsesif Komplsif Bozukluk 0 0 Anoreksiya Nervoza 15 (0.4) 2(0.1) Bulimiya Nervoza 96 (2.3) 38(1.1) Sosyal Fobi 157(3.8) 46(1.4) zgl Fobi 464(11.3) 161 (4.8) Ar Bozukluu 15 (0.4) 1(0) Somatizasyon Bozukluu Herhangi bir ruhsal bozukluk 919(22.4) 369(10.9)

Toplam Say (stun %) 29 (0.4) 48 (0.6) 50 (0.7) 297 (4.0) 116(1.6) 119(1.6) 42 (0.6) 183(2.4) 61 (0.8) 34 (0.5) 0 17(0.2) 134(1.8) 203 (2.7) 625 (8.4) 16(0.2) 1288(17.2)

81

Ruhsal hastalk tanlarnn ya ve GSA puanlaryla ilikisi Tablo 4.4'te grlmektedir. Ar bozukluu, distimi, nevrasteni, hipokondriyazis ve ksa yineleyici depresyon grubundaki hastalarn ortalamadan yal, bulimiya nervoza ve sosyal fobi hastalarnn ise daha gen olduu grlmektedir. Distimi, nevrasteni, somatizasyon bozukluu, depresif nbet ve panik bozukluu olan hastalar en yksek GSA puanlarn almlardr. Tablo 4.4: Son 12 aylk ICD tanlarnn ya ve GSA puanlan ile ilikisi GSA12 puan Tanlar Panik Bozukluu Agorafobi Yaygn Bunalt Bozukluu Depresif Nbet Distimi K. Yineleyici Depresyon Hipokondriyazis Nevrasteni Alkol Bamll Obsesif Komplsif Bozukluk Bulimiya Nervoza Sosyal Fobi zgl Fobi Ar Bozukluu Somatizasyon Bozukluu Herhangi Bir Ruhsal Bozukluk Toplam ort (SS) 25.6 (7.5) 23.0 (5.7) 24.1 (5.5) 25.6(6.1) 26.7 (6.8) 24.2 (6.4) 23.2 (5.8) 25.2 (6.0) 21.2(5.1) 24.3(5.1) 21.9(6.9) 23.8 (6.3) 23.0 (5.9) 21.2(5.3) 27.1 (7.8) 21.9(5.4) 18.8 (3.96) j GSA28 puan ort (SS) 57.1 (15.4) 52.2(13.3) 54.5(13.0) 57.0(13.5) 59.8(14.6) 54.4(13.9) 52.3(13.0) 57.6(13.5) 46.3 (10.2) 52.2(11.1) 48.4(15.9) 52.0(14.1) 50.4(13.8) 46.5(11.7) 58.1 (16.5) 48.2(12.1) 40.3 (8.8) Ya ort (SS) 43.2(15.5) 41.2(16.5) 43.0(15.5) 40.1 (14.7) 42.1 (15.7) 43.6(14.7) 43.3(11.4) 43.6(15.6) 41.1(13.4) 40.9(14.5) 34.0(8.7) 36.9(13.2) 37.8(14.3) 43.0(16.4) 48.6(15.8) 41.4(15.4) 39.3(15.3)

Eitim dzeyi ve ruhsal hastalk tanlarnn ilikisi Tablo 4.5'te grlmektedir. Hi okula gitmemi olan grupta tan orannn bete birden fazla olduu, alkol bamll ve zgl fobi dnda tm hastalk gruplarnn bu grupta dier gruplardan daha fazla grld dikkati ekmektedir. Eitim dzeyi arttka hastalk tan oranlar azalmaktadr.

82

Tablo 4.5: Son 12 aylk ICD tanlarnn eitim dzeyiyle ilikisi Eitim Durumu Say, stun %, satr % Tanlar Panik Bozukluu Agorafobi Yaygn Bunalt Bozukluu Depresif Nbet Distimi K. Yineleyici Depresyon Hipokondriyazis Nevrasteni Alkol Bamll Obsesif Komplsif Bozukluk Bulimiya Nervoza Sosyal Fobi zgl Fobi Ar Bozukluu Somatizasyon Bozukluu Herhangi Bir Ruhsal Bozukluk Toplam 302, 1353 22.3, 23.4 670, 16.9, 52 3975 256, 15.7 1629 19.9 58, 503 11.5, 4.5 9, 2, 30, 43, 153, 6, 0.7, 26.5 0.1, 11.8 2.2, 22.4 3.2, 21.2 11.3, 24.5 0.4, 37.5 14, 10, 68, 82, 0.4, 41.2 0.3, 58.8 1.7, 50.7 2.1, 40.4 7, 4, 27, 61, 96, 1, 0.4, 20.6 4, 1, 8, 15, 14, 0.8, 0.2, 1.6, 11.8 5.9 6 Eitim yok 10, 15, 20, 77, 33, 29, 13, 63, 2, 0.7, 34.5 lkokul 14, 22, 21, 0.4, 48.3 0.6, 45.8 0.5, 42 Orta/lise 5, 9, 4, 0.3, 0.6, 0.2, 17.2 18.8 8 22.9 2, 5, 14, 2, 10, 2, 5, 5, 0.4, 1, 4.2 10 niversite

1.1, 31.3 1.5, 40

5.7, 25.9 2.4, 2.1, 1, 28.4 24.4 31

138, 3.5, 46.5 53, 57, 17, 81, 37, 1.3, 45.7 1.4, 47.9 0.4, 40.5 2, 44.3 0.9, 60.7

68, 4.2, 28, 23, 9, 34, 17,

2.8, 4.7 0.4, 1.7

1.7, 24.1 1.4, 0.6, 19.3 21.4

2.0, 8.4 0.4, 4.8 1, 2.7 1, 8.2

4.7, 34.4 0.1, 3.3

2.1, 18.6 1, 27.9

0.2, 23.5 1.7, 20.1 3.7, 5.9, 0.1, 30 15.4 6.3

3, 7.4 2.8, 2.2

362, 9.1, 57.9 9, 0.2, 56.3

Hastalk tanlarnn medeni durumla ilikisi Tablo 4.6'da grlmektedir. Alkol bamll ve obsesif komplsif bozukluk dndaki tm tanlarn dul ya da boanmlarda daha sk grld dikkati ekmektedir.

83

Tablo 4.6: Son 12 aylk 1CD tanlarnn medeni durumla ilikisi Medeni Durum say, stun %, satr % Tanlar Panik Bozukluu Agorafobi Yaygn Bunalt Bozukluk Depresif Nbet Distimi K. Yineleyici Depresyon Hipokondriyazis Nevrasteni Alkol Bamll Obsesif Komplsif Bozukluk Bulimiya Nervoza Sosyal Fobi zgl Fobi Ar Bozukluu Somatizasyon Bozukluu Herhangi Bir Ruhsal Bozukluk Toplam 134, 1004 13.3, 10.4 1017, 16.9, 6005 79 137, 470 29.!, 10.6 Bekar 2, 4, 4, 38, 14, 11, 2, 13, 9, 7, 1, 20, 31, 43, 1, 0.2, 0.4, 0.4, 3.8, 1.4, 1.1, 0.2, 1.3, 0.9, 0.7, 0.1, 2, 6.9 8.3 8 12.8 12.1 9.2 4.8 7.1 14.8 26 5.9 14.9 Evli 20, 39, 40, 230, 78, 83, 36, 148, 50, 24, 15, 104, 152, 518, 12, 0.3, 0.6, 0.7, 69 81.3 80 Ayr/dul 7, 5, 6, 29, 24, 25, 4, 22, 2, 3, 1, 10, 20, 64, 3, 1.5, 1.1, 1.3, 6.2, 5.1, 5.3, 0.9, 4.7, 0.4, 0.6, 0.2, 2.1, 4.3, 24.1 10.4 12 9.8 20.7 21 9.5 12 3.3 8.8 5.9 7.5 9.9

3.8, 77.4 1.3, 67.2 1.4, 69.7 0.6, 85.7 2.5, 80.9 0.8, 82

0.4, 70.6 0.2, 88.2 1.7, 77.6 2.5, 74.9 8.6, 82.9 0.2, 75

3.1, 15.3 4.3, 0.1, 6.9 6.3

13.6, 10.2 0.6, 18.8

Hastalk tanlarnft corafi blgelerle ilikisi Tablo 4.7'de grlmektedir. Batda tan oran dier blgelerden daha yksektir. Batda istatistiksel olarak anlaml oranda fazla grlen hastalklar alkol bamll, bulimiya nervoza, sosyal ve zgl fobi ile ar bozukluudur. Gneyde ksa yineleyici depresyon, hipokondriyazis ve nevrasteni dier blgelerden daha fazla grlmektedir, farkllk sadece ksa yineleyici depresyonda anlamldr. Toplam ruhsal hastalk yaygnl asndan Batdan sonra ikinci srada gelen Kuzeyde ise yaygn bunalt bozukluu dier blgelerden daha fazladr. Douda ise depresif nbet ve distimi dier blgelerden daha fazla oranda grlmektedir.

84

Tablo 4.7: Son 12 aylk 1CD tanlarnn corafi blgelerle ilikisi Blgeler say, stun %, satr % Tanlar Panik Bozukluu Agorafobi Yaygn Bunalt Bozukluu Depresif Nbet Diti mi K. Yineleyici Depresyon Hipokondriyazis Nevrasteni Alkol Bamll Obsesif Komplsif Bozukluk Bulimiya Nervoza Sosyal Fobi zgl Fobi Ar Bozukluu Somatizasyon Bozukluu Herhangi bir ruhsal bozukluk Toplam 11, 0.3, 68.8 681, 20, 52.9 3413 4, 0.3, 2.5 195, 14.5, 15.1 1341 1, 129 756 0.1, 6.3 118 816 14.5, 9.2 22, 0.6, 64.7 14, 0.4, 82.4 77, 2.3, 57.5 114, 3.3, 56.2 371,10.9,59.4 6, 0.5, 17.6 5.9 25, 1.9, 32, 2.4, 18.7 15.8 4, 0.3, 11.8 2, 1, 9, 19, 67, 0.3, 5.9 0.1, 5.9 1.2, 6.7 0 1, 0.1, 5.9 51, 1.5, 42.9 18, 0.5, 42.9 88, 2.6, 48.1 45, 1.3, 73.8 25, 2.2, 21 9, 0.8, 21.4 21, 1.6, 8, 0.6, 17.6 19 11, 4, 17, 4, 1.5, 9.2 11, 1.3, 9.2 3, 20, 2, 0.4, 7.1 2.5, 10.9 0.2, 3.3 16, 0.5, 32 4, 0.3, 8 13, 51, 1, 26 Bat 19, 0.6, 65.5 24, 0.7, 50 Gney 1, 0.1, 3.4 5, 0.4, 10.4 Orta 5, 8, 0.4, 0.6, 17.2 16.7 Kuzey 2, 7, 0.3, 0.9, 1.5, 6.9 14.6 22 Do u 2, 4, 6, 0.2, 6.9 0.5, 8.3 0.7, 12

n,
31, 10,

148, 4.3, 49.8 62, 1.8, 53.4

29, 2.5, 9.8 8, 0.7, 6.9

3.8, 17.2 14.7

4.1, 10.4 1.3, 8.6

38, 4.7, 12.8 19, 2.3, 16.4

17, 1.3,

0.5, 9.5 2.2, 9.3 0.5, 6.6

37, 3.2, 20.2 5, 0.4, 8.2

21, 1.6, 11.5 5, 0.4, 8.2

1, 0.1, 7,

0.6, 5.2

16, 2.0, 11.9 25, 3.1, 12.3

13, 1.1, 6.4 78, 6.8, 12.5

2.5, 9.4 8.9, 10.7

65, 4.8, 10.4

44, 5.4, 7.0

165,4.3,12.8 1153

17.1, 10

Hastalk tanlarnn yerleim yeri tipiyle ilikisi Tablo 4.8'de grlmektedir. Yerleim yeri deikeninde idari blnme esas alnmtr. Hemen tm hastalklarn il merkezlerinde daha ok grld anlalmaktadr. Hipokondriyazis ky merkezlerinde daha sk grlmekle birlikte farkllk istatistiksel olarak anlaml deildir.

85

Tablo 4.8: Son 12 aylk ICD tanlarnn yerleim yeri t piyle i kisi Yerleim Yeri Tipi say, stun %, satr /o Tanlar Panik Bozukluu Agorafobi Yaygn Bunalt Bozukluu Depresif Nbet Distimi K. Yineleyici Depresyon Hipokondriyazis Nevrasteni Alkol Bamll Obsesif Komplsif Bozukluk Bulimiya Nervoza Sosyal Fobi zgl Fobi Ar Bozukluu Somatizasyon Bozukluu Herhangi Bir Ruhsal Bozukluk Toplam 704, 3550 19.8, 54.7 231, 1547 14.9, 17.9 353, 2382 14.8, 27.4 21, 13, 86, 137, 330, 11, 0.6, 0.4, 2.4, 3.9, 9.3, 0.3, 61.8 76.5 64.2 67.5 52.8 68.8 8, 1, 21, 27, 114, 3, 0.5, 0.1, 1.4, 1.7, 7.4, 0.2, 23.5 5.9 15.7 13.3 18.2 18.8 5, 3, 27, 39, 181, 2, 0.2, 0.1, 1.1, 1.6, 7.6, 0.1, 14.7 17.6 20.1 19.2 29 12.5 l 18, 29, 24, 175, 68, 68, 19, 96, 35, 0.5, 0.8, 0.7, 4.9, 1.9, 1.9, 0.5, 2.7, 1, 62.1 60.4 48 58.9 58.6 57.1 45.2 52.5 57.4 le 5, 7, 11, 42, 21, 18, 7, 40, 0.3, 0.5, 0.7, 2.7, 1.4, 1.2, 0.5, 2.6, 0.7, 17.2 14.6 22 14.1 18.1 15.1 16.7 21.9 18 Ky 6, 12, 15, 80, 27, 33, 16, 47, 15, 0.3, 0.5, 0.6, 3.4, 1.1, 1.4, 0.7, 2, 0.6, 20.7 25 30 26.9 23.3 27.7 38.1 25.7 24.6

Genel Salk Anketi Sonular Genel Salk Anketi puanlar Likert tipi puanlama (1,2,3,4) ile hesaplanmtr. Bu ekilde hesaplama ile GSA12 puanlar 12-48, GSA28 puanlan 28-112 arasnda deiir. Genel Salk Anketi toplam puanlarnn cinsiyete gre dalm Tablo 4.9'da grlmektedir. Kadnlar erkeklere gre daha fazla puan almlardr.

86

Tablo 4.9: Genel Salk Anketi Puanlarnn Cinsiyete Gre Dalm Kadn ort (SS) 19.4(4.2) 41.9(9.4) Erkek ort (SS) 18.0(3.6) 38.3 (7.5) Toplam ort (SS) 18.8(3.9) 40.3(8.8)

GSA12 GSA28

Yetiyitimi anketi sonular Yetiyitimi anketinin toplamndan elde edilen puan 0-4 aras ise yetiyitimi yok, 5-7 aras hafif yetiyitimi, i 12 aras orta, 13 ve st ise ar yetiyitimi olarak deerlendirilmitir. Kadnlarda yetiyitimi oranlarnn erkeklerden daha fazla olduu grlmektedir. Bedensel hastal olanlar olmayanlardan, ruhsal hastal olanlar olmayanlardan daha fazla yetiyitimi bildirmilerdir. Ek olarak ruhsal rahatszl olan kiilerde yetiyitimi bedensel hastal olanlardan daha fazladr.

Tablo 4.10: Bedensel/Ruhsal Yetiyitimi Puanlarnn Cinsiyet ve Bedensel/Ruhsal Hastalk ile likisi Yetiyitimi say, (satr %) Yok Kadn Erkek Bedensel hastalk: Var Yok Ruhsal hastalk: Var Yok Toplam 729 (57.7) 5110(84.2) 5839 (79.6) 211 (16.7) 429(7.1) 640 (8.7) 189(15) 380 (6.3) 569 (7.8) 134(10.6) 151 (2.5) 285 (3.9) 2965 (73.8) 2874 (86.6) 2038 (63.9) 3801 (91.8) Hafif 433(10.8) 207 (6.2) 437(13.7) 203 (4.9) Orta 419(10.4) 150(4.5) 450(14.1) 119(2.9) Ar 199(5.0) 86 (2.6) 266 (8.3) 19 (0.5)

Ruhsal hastalk tansyla yetiyitimi ilikisi Tablo 4.1 l'de grlmektedir. Orta ve ar yetiyitimi oranlarnn somatizasyon bozukluu, distimi, nevrasteni ve panik bozukluunda olduka fazla olduu grlmektedir. e gidememe/i yapamama gnlerinin says da ayn hastalk gruplarnda dierlerinden fazladr. Tablo 4.11: Son 12 aylk 1CD-10 tanlarnn yetiyitimi ile ilikisi Yetiyitimi say, (satr %) Tanlar Panik Bozukluu Agorafobi Yaygn Bunalt Bozukluu Depresif Nbet Distimi Yok 9(32.1) 24(51.1) 19 (39.6) 105 (36.2) 37 (32.7) Hafif 6(21.4) 6(12.8) 13(27.1) 67 (23.1) 23 (20.4) Orta 7(25) 12 (25.5) 7(14.6) 59 (20.3) 23 (20.4) Ar 6(21.4) 5(10.6) 9(18.8) 59 (20.3) 30 (26.5)

87

K. Yineleyici Depresyon Hipokondriyazis Nevrasteni Alkol Bamll Obsesif Komplsif Bozukluk Bulimiya Nervoza Sosyal Fobi zgl Fobi Ar Bozukluu Somatizasyon Bozukluu Herhangi Bir Ruhsal Bozukluk Toplam

50 (42.7) 22 (52.4) 64 (36.2) 40(65.6) 12(35.3) 10(62.5) 71 (54.2) 110 (54.7) 368 (60) 5 (33.3) 729 (57.7) 5839 (79.6)

21(17.9) 3(7.1) 31 (17.5) 10(16.4) 8 (23.5) 2(12.5) 18(13.7) 33(16.4) 103(16.8) 3(20) 211 (16.7) 640 (8.7)

22(18.8) 9(21.4) 42 (23.7) 6(9.8) 9 (26.5) 1 (6.3) 20(15.3) 26 (12.9) 88(14.4) 3(20) 189(15) 569 (7.8)

24 (20.5) 8(19) 40 (22.6) 5 (8.2) 5(14.7) 3(18.8) 22(16.8) 32(15.9) 54(8.8) 4 (26.7) 134(10.6) 285 (3.9)

Tablo 4.1 la ve 4.1 lb incelendiinde yetiyitimi anketinde sorulan son bir ayda ie gidememe/i yapamama ve yataktan kamama gn saysnn cinsiyet, bedensel ve ruhsal hastalk varl gibi deikenlerle ilikisi grlmektedir. yapamama gnleri kadnlarda erkeklerden daha fazladr. Bedensel hastal olanlarda olmayanlardan, ruhsal hastal olanlarda olmayanlardan daha fazla i yapamama bildirilmitir. Yetiyitimi oranlarnda olduu gibi i yapamama gnleri ruhsal hastal olanlarda bedensel hastal olanlardan daha fazladr.

Tablo 4.1 la: Son Bir Ayda e Gidememe ile Cinsiyet, Ruhsal/Bedensel Hastalk Varl Arasndaki liki e Gidemedii Gn Says say, (satr %) Yok 3266 (80.3) 2968 (88.8) 2476 (76.5) Yok Ruhsal Hastalk: Var Yok Toplam 3758 (90) 861 (67.3) 5373 (87.6) 6234(84.1) 1-7 gn 609(15) 269 (8) 515(15.9) 363 (8.7) 267 (20.9) 611 (10) 878(11.8) 7 gn + 193(4.7) 107(3.2) 244 (7.5) 56(1.3) 151 (11.8) 149 (2.4) 300 (4)

Kadn Erkek Bedensel Hastalk: Var

88

Tablo 4.1 lb: Son Bir Ayda Yataktan kamama ile Cinsiyet, Ruhsal/Bedensel Hastalk Varl Arasndaki liki Yataktan kamad Gn Says say, (satr %) Yok 1-3 gn 3 gn+ Kadn 3526 (86.7) 306 (7.5) 235 (5.8) Erkek 3087 (92.3) 144 (4.3) 112(3.4) Bedensel Hastalk: Var Yok Ruhsal Hastalk: Var Yok Toplam 2696 (83.4) 3917(93.8) 1000(78.2) 5613(91.5) 6613 (89.2) 278 (8.6) 172(4.1) 136(10.6) 314(5.1) 450(6.1) 259 (8.0) 88(2.1) 142(11.1) 205 (3.3) 347 (4.7)

Salk hizmeti kullanm sonular Deneklerin %44' en az bir, %20'si iki ya da daha fazla sayda bilinen bedensel hastalklar olduunu belirtmilerdir. Bedensel hastalk says yala pozitif korelasyon gstermektedir (.36, p=.000). Son 12 ay iinde ruhsal/sinirsel nedenlerle yardm arayan/tedaviye bavuran kii oran % 4.7 olarak bulunmutur (Tablo 4.12). Son 12 ayda CIDI ile tans konmu ruhsal hastal olanlarn son bir ylda tedaviye bavuru oran %13.8'dir. En yksek bavuru oranlan panik bozukluu, obsesif komplsif bozukluk ve somatizasyon bozukluundadr. lk bavurular en ok psikiyatri uzmanna, sonra dier uzmanlara, nc sklkta ise pratisyen hekimlere yaplmaktadr. Tablo 4.12: Son 12 aylk ICD tanlarnn son bir yl iinde ruh sal hizmetine bavuruyla ilikisi Bavurulan Ki * Son 12 Ayda Bavuru Tanlar Panik Bozulduu Agorafobi Yaygn Bunalt Bozukluk Depresif Nbet Distimi K. Yineleyici Depresyon Hipokondriyazis Nevrasteni Alkol Bamll Obsesif Komplsif Bozukluk 11, 3.2 32.4, 30, 20, 30 34 (0.5) Say, satr%, stun% 10, 11, 13, 81, 33, 27, 8, 38, 6, 2.9 3.2 3.7 23.3 9.5 7.8 2.3 11 1.7 34.5, 22.9, 26, 27.4, 28.9, 23.1, 19, 21, 10.2, % Prat, uzman, psikiyatr 12.5, 10, 8.3, 18.7, 16.7; 23.1, 0, 22.2, 60, 0, 20, 41.7, 20, 23.3, 26.9, 62.5, 22.2, 20, 75 . 70 50 53.3 53.3 50 37.5 55.6 20 Toplam (%) 29 (0.4) 48 (0.6) 50 (0.7) 297 (4.0) 116(1.6) 119(1.6) 42 (0.6) 183(2.4) 61 (0.8)

89

Bulimiya Nervoza Sosyal Fobi zgl Fobi Ar Bozukluu Somatizasyon Bozukluu Herhangi Bir Ruhsal Bozukluk

1, 22, 32, 63, 5, 175,

0.3 6.3 9.2 18.2 1.4 50.4

5.9, 16.5, 15.8, 10.3, 31.3, 13.8, 4.7

0, 30, 20, 29.8, 25, 22.2, 20.7

100, 15, 13.3, 22.8, 25, 27.2, 33.1

0 55 60 40.4 50 44.4 39.2

17(0.2) 134(1.8) 203 (2.7) 625 (8.4) 16(0.2) 1288(17.2)

Toplam 347 * Sadece son 12 aydaki ilk bavurular alnmtr.

Grme annda "sinirleri" iin ila kullanmakta olan kii oran % 5 tir (kadnlarda %6.8, erkeklerde 2.7). Bunlarm %52'si 12 aylk ICD tans almtr. Kullanlan ilalar arlkl olarak antidepresanlar (%66), uyku haplar (% 23), nroleptiklerdir (%6.5) (Tablo 4.13). la kuUananlarm te biri bu ilac bir yldan daha fazla sredir kullanmakta olduklarn bildirmilerdir. Kullanlan ilac veren kiiler: uzman doktor (%51), psikiyatri uzman (%22), pratisyen (%18), eczac (%4.6)dr. Deneklerin %4' ilac kimseye danmadan kendi kendilerine aldklarn sylemilerdir. u anda psikotrop ila kuUananlarm %53.4' son bir ylda ruhsal nedenlerle bir tedaviciye bavurmutur. Tablo 4.13: u Anda Kullanlan Psikotrop Ilal arn Cinsiyete Gre Dalm Erkek Kadn Toplam say (%) say (%) say (%) Antidepresan Sedatif/hipnotik Antipsikotik Antiepileptik Dier Toplam 155 46 12 4 3 220 (70.3) (20.9) (5.5) (1.8) (1.4) (6.8) 38 21 7 2 4 72 (52.8) (29.2) (9.7) (2.8) (5.6) (2.7) 193 (66.1) 67 (22.9) 19 (6.5) 6 (2.1) 7 (2.4) 292 (5.0)

Genel Salk Anketi toplam puanlarnn ruhsal ^edensel hastalk varlna gre dalm Tablo 4.14'te grlmektedir. Bedensel hastalk varl hastalara bilinen bir bedensel hastalklar olup olmad sorularak ve 14 hastalktan oluan bir liste okunarak iaretlenmitir. Bu deikenin GSA puanlaryla ilikili olduu grlmektedir. Bedensel hastal olanlar, olmayanlara oranla belirgin olarak daha fazla GSA puan almlardr. CIDI grmesi sonucunda ICD-10 ltlerine gre konan ruhsal hastalk tansmm varlnn da GSA puanlaryla belirgin bir ilikisi olduu grlmektedir. Ruhsal hastal olan-olmayan farknn, bedensel hastal olan-olmayan farkndan ok daha fazla olduu grlmektedir.

90

Tablo 4.14: Bedensel/Ruhsal Hastalk Varlna Gre Ortalama GSA Puanlar GSA12 GSA28 ort. (SS) ort. (SS) Bedensel hastalk var Bedensel hastalk yok 19.8 (4.3) 18.0(3.5) 43.2 (9.8) 38.0 (7.2)

Ruhsal hastalk var Ruhsal hastalk yok

21.9(5.4) 18.2(3.2)

48.2(12.1) 38.6 (6.9)

Toplam

18.8(3.96)

40.3 (8.8)

TARTIMA Ruhsal hastalk yaygnl Bu aratrma ruhsal rahatszlklarn yaygnln gsteren ve Trkiye nfusunu temsil eden bir rneklemle yaplm ilk almadr. Sonular, aratrlan ruhsal rahatszlk sklnn toplumun yzde 17.2'sinde grldn gstermektedir. Ankara-Glba'nda benzer bir grme arac kullanlarak yaplm olan Dnya Salk rgt aratrmasnda salk ocana bavuranlar arasnda herhangi bir tan alanlarn oran %17.6 olarak bulunmutur. Salk ocana bavuranlarda ruhsal sorunlarn genel topluma oranla daha yaygn olmas beklenirse de aratrmamzda anlan aratrmada soruturulmayan tan gruplarnn (ar bozukluu, yeme bozukluklar, sosyal ve zgl fobiler ve obsesif komplsif bozukluk) varl beklenen farkm olmamasn aklayabilir. DSM-III ltlerine gre tan konan Amerika Birleik Devletleri'nde yaplan epidemiyolojik almada (ECA, Regier ve ark. 1988) toplam ruhsal hastalk oran 6 ay iin %19.1 bulunmutur. Bu almada depresyon %3, fobiler %7.7, panik bozukluu %0.8, obsesif komplsif bozukluk %1.5, somatizasyon bozukluu ise %0.1 bulunmutur. A.B.D'de en son yaplan epidemiyolojik almada ise (NCS, Kessler ve ark. 1994) DSM-III-R ltlerine gre 12 ay iin toplam ruhsal hastalk oran %29.5, depresyon %10.3, panik bozukluu %2.3 orannda bulunmutur. Aratrmalar ve lkeler arasnda grlen farkl oranlar, gerek bir farktan doabilecei gibi, ksmen grme aralarna ve tan koyma dizgelerinde^ farklla da bal olabilir. Alkol bamll dnda tm ruhsal hastalklarn kadnlarda daha sk grld bilinmektedir. Sonularmz bu bilgiyi dorulamaktadr. Somatoform ar bozukluu yksek oranda grlrken somatizasyon bozukluu oran beklenenden dktr. Bu, somatizasyon bozukluu tans koyabilmek iin ok sayda somatik belirtinin varlnn gerekli olmasna bal olabilir. Ar bozukluu tans koymak iin ise tbbi aklamas olmayan arlarn 6 ay srmesi yeterlidir. Ar bozukluu dta tutulursa en sk rastlanan ruhsal hastalk majr depresyondur. Depresyonun sk grlmesi yannda ciddi yetiyitimine de yol at hatrlanrsa tan ve tedavi ncelii de ortaya kacaktr. Anksiyete ve depresyon spektrumundaki hastalklar tanlarn byk ounluunu olutururken, yeme bozukluu, hipokondriyazis, somatizasyon bozukluu gibi hastalklarn dk sklkta olduu grlmektedir. Ruh sal hizmeti kullanm Ruh sal hizmeti almak iin bavuru yollar nceki almalarla benzerlik gstermektedir (Kl ve ark. 1994). Ruh sal hizmetine ulam yollarnda ilk bavuru seenei olarak psikiyatr ve dier uzman doktorlar arlk tamakta, pratisyen hekim daha sonra gelmektedir. Pratisyen hekimlerin sevk zinciri iinde arzu edilen yeri almas iin allmas gerektii aktr. Ruhsal sorunu olan ok sayda insann psikiyatri dndaki uzmanlk dallarna ilk bavuru yapt anlalmaktadr. zellikle bedensel belirtilerle bavuran hastalarda yanl/yetersiz tan ve tedavilerin sk olmas beklenebilir. Bu nedenle son yllarda pratisyen hekimler zerinde younlaan ruhsal hastalklar konusundaki eitimlerin baka uzmanlk dallarnda alan hekimler iin de planlanmas gereklidir.

91

Ruhsal hastal olan kiilerin yardm iin bavuru oranlar yetersizdir. rnek olarak son 12 ayda depresyon tans alm olan kiilerin son bir yl iinde ruhsal nedenle tedaviye bavurma oran drtte bir dolayndadr. Herhangi bir ruhsal hastal olanlar iin ise bu oran yedide birdir. Ruhsal rahatszln ruh hekimine ulancaya kadar 4 basamaktan getiini belirten Goldberg (1992) her aamada ulam engelleyen faktrleri tartmtr. Hastaln bir sorun olarak tannmas ve bavuruya karar verilmesi ilk admdr. Bavuran hastalarn nemli bir ksmnn da tannmasnda glk olduu dnlrse, uygun yardm alan hasta orannn ne kadar decei anlalabilir. Panik bozukluu en ok yardm arayan hasta grubudur. Alkolizm ve ar bozukluu doktora en az bavuran gruplardr. Panik belirtisinin kiide yaratt korkunun yardm aramay arttrd dnlebilir. Yaklak 20 kiiden biri aratrma annda psikotrop ila kullanmakta idi. Bunlarn te biri bu ilac bir yldan uzun sredir kullandklarn belirttiler. u anda ila kullananlarn ancak yarsnn son 12 ayda tan konacak bir ruhsal rahatszl vardr. Bu kiilerin gereksiz yere veya gereinden uzun sre mi ila kullandklar, yoksa hastalk iddetinde olmayan belirtiler iin kendiliklerinden mi ilaca baladklar aratrlmas gereken bir konudur. Yetiyitimi Ruhsal hastal olan kiilerin nemli lde yetiyitimine uradklar grlmektedir. Ruhsal hastal olanlar olmayanlara oranla, ayrca bedensel hastal olanlara oranla ilerini daha ok aksattklarn sylyorlar ve daha fazla yetiyitimi tarif ediyorlar. Kiinin ie gidemedii/iini yapamad gn saysnn ruhsal hastalk varlnda bedensel hastala oranla daha fazla olmas ruhsal rahatszlklarn ciddi sosyal ve ekonomik sonulan olduunu kantlamaktadr. Ruhsal yetiyitiminin kadnlarda daha fazla grlmesi, kadnlarda ruhsal rahatszln erkeklere gre iki kat daha fazla bulunmasyla ilikili olabilir. Yetiyitimi puanlar ve ie gidememenin distimik hasta grubunda depresyon grubuna oranla daha fazla olmas ilgin bir bulgudur. Distimik grubun puanlan nevrasteni ve sonntizasyon gruplarndan da yksektir. Genel Salk Anketi sonular Genel Salk Anketi puanlarnda grlen ilk zellik kadnlarn erkeklerden yksek puan alm olmalandir. Bu da beklenen ve baka almalarla paralel bir sonutur (Kl ve ark. 1997). GSA puanlan Ankara'da salk ocana bavuran kiilerde bulunan deerlerden daha dktr (Kl 1996). Bu da toplum dzeyinden birinci basamak salk hizmetine, oradan da psikiyatri servislerine uzanan sevk zincirinde hastalk iddetinin artmasyla aklanabilir. Bedensel hastal olanlar olmayanlara oranla ruhsal hastal olanlar da olmayanlara oranla daha yksek GSA puan almlardr. Ruhsal hastal olanlarn bedensel hastal olanlardan daha yksek GSA puan almalar, ayrca ruhsal hastal olanlarla olmayanlar arasndaki farkn bedensel hastalk olup olmamas arasndaki farka gre daha yksek olmas beklenen bir durumdur ve anketin ruhsal bozuklukla ilgili belirtileri ltnn de (geerliliinin) dolayl bir gstergesidir.

SONULAR 1. Sonular toplumdaki her alt erikinden birinin son yl iinde tan konabilir bir ruhsal hastal olduunu gstermektedir. 2. Ruhsal hastalklar ciddi yetiyitimine (iten gten kalmaya) neden olmaktadr. Sosyal hayat ve i verimi zerine yaptklar olumsuz etkiler bedensel hastalklara oranla daha fazladr. 3. Ruhsal hastalklar iin evrensel saylan risk faktrleri bu almada da ortaya kmtr: a) ruhsal rahatszlklarn hemen her tr (alkol bamll hari) kadnlarda erkeklere oranla iki kat daha sk grlmektedir. b) eitim dzeyi ykseldike ruhsal hastalk oran azalmaktadr. c) boanm ve dullarda ruhsal hastalk daha sk grlmektedir. 4. Corafi blgeler ve yerleim yeri tipi ruhsal hastalk skln etkilemektedir. (Gney, Orta ve Dou Anadolu'da toplam ruhsal hastalk yaygnl dk ve birbirine yaknken Kuzey Anadolu'da oranlar daha yksek, Bat'da ise hepsinden yksektir). ehir merkezlerinde yaayanlarda ruhsal hastalk riski ky ve iledekilere gre daha yksektir.

92

5. Ruhsal hastal olanlarn tedavi iin bavuru oranlar dktr. Son bir yl iinde ruhsal rahatszl olanlardan ancak yedide biri yardm iin bavurmaktadr. lk bavuru ounlukla pratisyen hekime deil, psikiyatri uzman veya baka uzmanlara yaplmaktadr. 6. Erikin nfusun %5'i halen psikotrop ila kullanmaktadr. Kullanlan ila ounlukla bir antidepresandr. u anda psikotrop ila kullanmakta olanlarn ancak yars son 12 ay iin ruhsal hastalk tans almtr. Hem tan almad halde ila kullananlarn olmas, hem de bu hastalarn te birinin bu ilalar bir yldan uzun sredir kullanyor olmalar gereksiz kullanmn aratrlmas gereini ortaya koymaktadr.

KAYNAKLAR Dnya Salk rgt (1990) Composite International Diagnostic Interview, Geneva Dnya Salk rgt (1991) Brief Disability Questionnaire, Geneva. Goldberg DP, Williams P (1988) A User's Guide to the General Health Questionnaire. Windsor: NFER/Nelson Goldberg DP, Huxley P(1992) Common Mental Disorders: A Bio-social model. London, NewYork: Tavistock/Routlege Kaplan (1995) Yar krsal alanda bir salk ocana bavuran hastalarda ruhsal bozukluklarn yetiyitimi ile ilikisi. Trk Psikiyatri Dergisi, 6:169-179. Kessler RC, McGonagle KA, Zhao S ve ark (1994) Lifetime and 12-month prevalences of DSM-III-R psychiatric disorders in the United States: Results from the National Comorbidity Survey. Archives of General Psychiatry, 51:8-19. Kl C (1996) Genel Salk Anketi: Gvenilirlik ve Geerlilik almas. Trk Psikiyatri Dergisi, 7: 3-9. Kl C, Gs A (1997) Uluslararas Bileik Tan Grmesi: CIDI. Hacettepe . Tp Fak. Psikiyatri Bl; Dnya Salk rgt birlii Merkezi Yaynlar, Nurol Matbaas, Ankara. Kl C, Rezaki M, zgen G ve ark (1997) General Health Questionnaire (GHQ12 & GHQ28): Psychometric Properties and Factor Structure of the Scales in a Turkish Primary Care Sample. Social Psychiatry & Psychiatric Epidemiology, 32: 327-331. Kl C, Rezaki M, stn TB, Gater R (1994) Pathways to psychiatric care in Ankara. Social Psychiatry & Psychiatric Epidemiology, 29: 131-136. Key L, stn TB, Gle C (1987) Trkiye'de ruhsal bozukluklar epidemiyolojisi aratrmalar zerine bir gzden geirme. Toplum ve Hekim, 44: 16-30. Regier DA, Boyd JH, Burke Jr. JD ve ark (1988) One month prevalence of mental disorders in the United States. Archives of General Psychiatry, 45:981. Rezaki MS, zgen G, Kaplan ve ark (1995) Results from the Ankara centre. Mental Illness in General Health Care: An International Study. TB stn, N Sartorius (Ed). John Wiley & Sons, s: 39-56.

93

TRKYE RUH SALII PROFL

ZET
ocuklardaki davran ve duygusal sorunlar ile yetikinlerdeki ruhsal bozukluklar toplumda yaygn olarak grlmelerine karn yeterince tannmamaktadr. Yaplan epidemiyolojik almalar, yetikinlerde her 4-5 kiiden birinde tedavi gerektirecek dzeyde ruhsal hastalk bulunduunu, ocuk ve genlerde ise davran ve duygusal sorunlarn yaygn olduunu gstermektedir. Toplumda bir ruhsal hastal olan bireylerin ya da sorunlu ocuu olan ailelerin pek az tedavi iin bavurmakta, bavuranlarn byk ounluuna tan konamamakta, tan konanlarn ise kk bir grubu etkili tedavi alabilmektedir. Ruhsal hastalklarn eskiden ok iyi bilinmeyen bir yn de yol atklar yetiyitimidir. Sadece ar akl hastalklar deil, depresyon ve bunalt bozukluklar gibi sk grlen ruhsal rahatszlklar da kiinin i, eitim ve sosyal yaantsmda ciddi sorunlar yaamasna, belirgin i gc kaybna yol amaktadr. Ruhsal hastalklarn neden olduu yetiyitiminin bedensel hastalklarn neden olduundan daha az olmad bilinmektedir. Bu da ruhsal hastalklarn nlenmesi ve tedavisinin ne denli nemli olduunu gstermektedir. Standart deerlendirme aralarnn kullanmnn yaygmlamas kltrleraras karlatrmalar mmkn klarak ocuk ve erikin ruh sal sorunlarnn daha iyi anlalmasn salamaktadr. Ruh sal hizmetlerinin planlanmasnda ruhsal sorunlarn yaygnl ve ilikili faktrlerin iyi bilinmesi temel nem tar. Bu bilgiler ise geerlilii ve gvenilirlii snanm deerlendirme leklerinin kullanld, iyi dzenlenmi epidemiyolojik aratrmalarla elde edilebilir. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl'nn balatt "Trkiye Ruh Sal Profili" aratrmas yukarda sz edilen nedenlerle erikinlerde sk grlen ruhsal hastalklarn, ocuk ve genlerde davransal ve duygusal sorunlarn yaygnl, demografik deikenlerle ilikisi, ruhsal ve bedensel sorunlarn neden olduu yetiyitimi ve bireylerin ruh sal hizmetini kullanmlaryla ilgili bilgi toplamay amalamtr. Trkiye Ruh Sal Profili Aratrmas tabakal, ok aamal, kmeli, olaslk meklemesidir. Son aamada seilen birim olan kmenin her tabakada seilme olasl eit olduu iin aratrma kendinden arlkldr. Tabakalar Trkiye'nin 5 demografik blgesi ve 3 yerleim yeri tipinin (il, ile, ky) aprazlanmasyla oluturulmutur. Aratrmann bulgular 15 tabaka ve 4 byk kentimiz ile bunlarn herhangi bir ekilde birletirilmesiyle elde edilen toplum kesimlerine genellenebilir. Yerleim yerinin seildii aamalarda ereve olarak T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits'nn 1990 Saym dari Bln Yayn gerekli gncelletirme yaplarak kullanlmtr. Son aamada kme seimi iin T.C. Salk Bakanl'nca tutulan ve her sene gncelletirilen Evhalk Tespit Fileri Kullanlmtr. rnek seiminin her aamasmda sistematik rasgele seim yaplmtr. Aratrmada saha almas iin il denetileri rnekleme kan illerde grev yapan Ruh sal ube Mdrleri ya da Ruh Sal ubesinden sorumlu Salk Mdr yardmcsndan, grmeciler ise salk ocaklarnda grev yapan doktor, ebe, hemire ve devlet hastanelerinde alan psikolog ve sosyal hizmet uzmanlarndan olumutur. l denetisi ve grmecilerin eitimi iki aamada iki ayr grup halinde yaplmtr. Alan almas da iki aamada gerekletirilmitir. Birinci aamada Aralk 1995 Ocak 1996 tarihleri arasnda Anadolu ve Gney Anadolu blgeleri, ikinci aamada ise Nisan-Mays 1996 tarihleri arasnda Bat, Kuzey ve Dou Anadolu blgelerinden rnekleme kan illerde alan almas yaplmtr. Toplam olarak 3889 hanede 16550 kii hakknda veri toplanmtr. Ulalan hanelerdeki 2 yan stnde herkese yalarna uygun lekler uygulanm, dlama lt kullanlmamtr. rnee giren hanede Hanehalk Anketi, 2-3 Ya ocuklar in Davran Deerlendirme lei, 4-18 Ya ocuk ve Genleri in Davran Deerlendirme lei, 5-18 Ya retmen Deerlendirme lei ve 11-18 Ya Grubu Genler in Kendini Deerlendirme lei; erikin nfus iin ise Uluslararas Bileik Tan Grmesi (CIDI), Genel Salk Anketi, Ksa Yetiyitimi Anketi ve Salk Hizmeti Kullanm Anketi kullanlmtr. Annelerden elde edilen bilgilere gre 2-3 ya grubu ocuklarda sorun davranlarn grlme skl %10.9, 4-18 ya grubunda %11.3 olarak bulunmutur. retmenlerden elde edilen bilgilere gre 5-18 ya grubunda sorun davran oran %11.6, genlerin kendilerinden elde edilen sonulara gre ise

95

%11.9'dur. Her bilgi kaynandan elde edilen bilgiler dorultusunda toplumumuzda e Ynelim sorunlarnn Da Ynelim sorunlarndan daha fazla olduu grlmektedir. ehirlerde ruhsal hastalk grlme oran, kasaba ve kylerden yksektir. Corafi blgelere gre ruhsal hastalk dalm farkllk gstermektedir. Genel olarak ocuk ve genlerde sorun davranlarn yaklak %11 olarak bildirilmesine karn, 2-3 ya grubu ocuu olan ailelerde ruh sal hizmetine bavuru hi yoktur; 418 ya grubunda bu oran % 0.2 olarak bulunmutur. 11-18 ya grubundaki genlerin %5'i davran ya da duygusal sorunlarndan dolay yardma ihtiya duyduklarn belirtmelerine karn, bavuru oran % 0.3 olarak bulunmutur. Erikinlerle ilgili verilere gre son 12 ayda herhangi bir ruhsal rahatszl olan kii oran %17.2'dir. Kadnlarda ruhsal rahatszlk grlme oran erkeklerin iki kat fazladr. Eitim, medeni durum gibi deikenler ruhsal hastalk yaygnln etkilemektedir. ehirlerde ruhsal hastalk grlme oran, kasaba ve kylerden daha fazladr. Corafi blgelere gre ruhsal hastalk dalm da farkllk gstermektedir: bat blgesinde oranlar en yksektir. Ruhsal hastalk varlnn belirgin olarak i gc kaybna, ie gidememeye yol at ve bu kaybn bedensel hastal olanlara gre daha fazla olduu grlmtr. Deneklerin son bir yl iinde ruhsal ikayetlerle tedavi bavurusu yapma oran %4.7'dir. Bavuru oranlan kadnlarda erkeklere gre iki kat daha fazladr. Ruhsal nedenle ilk bavurulan kii sklk srasna gre psikiyatri uzman (%39), psikiyatri d uzman (%33), pratisyen (%21) ve hocadr (%3.6). Aratrma annda psikotrop ila kullanma skl %5'tir. la kullanm oran kadnlarda erkeklere gre iki kat daha fazladr. Aratrma annda kullanlan ilalarn te ikisi antidepresanlar, drtte biri sedatif/hipnotiklerdir. Trkiye Ruh Sal Profili bulgular ruhsal hastalklarn yaygnl ve sonularyla ilgili nemli bilgiler salamaktadr. Aratrma ruhsal hastalklarla ilgili Trkiye nfusunu temsil eden ilk alma olmas, ok sayda ruhsal sorunun taranm olmas, hem ocuk hem erikin rneklemini iermesi gibi nedenlerle nemlidir. Topluma ynelik ruh sal hizmetlerinin planlanmas ve gelecekteki aratrmalara temel oluturmas asndan bulgularmzn yararl olacan umuyoruz.

96

MENTAL HEALTH PROFILE OF TURKEY

SUMMARY
BACKGROUND Epidemiological studies targeting general population yield higher than expected prevalence rates for mental disorders. Behavioral and emotional problems in children and adolescents are also reported to be high. Studies show that one in four or five people in the population at any given time is suffering from a diagnosable mental disorder. Although they are common, people with mental disorders rarely seek treatment. Of those who do, the great majority receive incorrect diagnoses or no diagnosis at all. Further, those who are correctly diagnosed, may not receive proper/sufficient treatment. Mental disorders can cause severe disability. Not only severe mental disorders, like schizophrenia, but also very common mental disorders like depression and anxiety disorders can seriously affect work and social performance. Studies show that disability caused by mental disorders in general is not less than that caused by bodily illnesses. These findings, in addition to the fact that mental disorders are very common, makes prevention and treatment of mental disorders a significant public health problem. The increasing use of standardized assessment tools have enhanced our understanding of child and adult psychological problems by making cross-cultural comparisons possible. In order to form public health policies for mental health services, it is essential to know the distribution of mental health problems and associated variables. Those variables will be provided by well designed community epidemiological studies done with standardized instruments with established validity and reliability. AIMS The Mental Health Profile Survey of Turkey aims to investigate the prevalences, characteristics and consequences of common adult mental disorders as well as children and adolescents' behavioral/ emotional problems. It also assesses demographic variables associated with psychological problems in addition to the disability caused by mental disorders and use of health services by people who suffer emotional problems. The results of this study will provide baseline data for future studies and will also help in shaping public health policies and programs. METHODOLOGY AND SAMPLING The survey was designed in a way that generalization of the findings would be possible on region level as well as on type of settlement. For this reason, a sample plan of a self weighted, equal probability of selection in strata, with a large target number of households was designed. Two stratification criteria was used: one was the region with five categories, and the other was type of settlement with three categories, constituting 15 strata. The selection was done at various stages where staging was determined by the existence of sampling frames. At the last stage, cluster selection was done from household records kept and updated every year by Ministry of Health. Systematic random selection was employed at every stage. An independent computer file was created for every module used in the survey. Identification of the records in these files was designed in a way that it is possible to match related records from various files. Distributions of background variables of the Mental Health Profile Survey were compared with 1990 Turkish General Census, 1989 Demographic Survey of Turkish State Planning Organization and 1993 Turkish Demographic and Health Survey of Hacettepe University Institute of Population Studies. Taking, also, the natural trend of change in time on these background variables into consideration, the findings of the Mental Health Profile Survey seemed to be reliable. ORGANIZATION AND PLANNING The Mental Health Profile Survey was carried out by General Directorate of Primary Health Care of Ministry of Health, through a technical collaboration of Child Psychiatry Department of Ankara University Medical Faculty, Psychiatry Department of Hacettepe University Medical Faculty and Hacettepe University Institute of Population Studies. The financial support for the survey was provided by Health Project General Coordination Unit of Ministry of Health and World Health Organization.

97

Field staff and local supervisors were selected among Ministry of Health staff including general practitioners, social workers, psychologists, midwives, nurses and health educators. All interviewers received theoretical and practical training for a week. Fieldwork activities were completed in two stages. The first stage of the fieldwork was completed by the end of December 1995, the second stage was completed by the end of May 1996. Local supervisors held regular meetings with the fieldwork team to ensure quality of data collection and reported weekly to the center coordinators in Ankara. At the end of field work, the questionnaires were returned to the Primary Health Care Directorate of Ministry of Health where they were edited by study supervisors. DATA COLLECTION Data was collected on a total of 16550 household members living in 3889 interviewed houses, no exclusion criteria was used. A Household Questionnaire was filled in for every house. Children and adolescents were given Child Behaviour Checklists (CBCL/2-3, CBCL/4-18), Teacher's Report Form (TRF) and Youth Self-Report (YSR). The adults were given Composite International Diagnostic Interview (GDI), General Health Questionnaire (GHQ), Health Services Use Questionnaire and Brief Disability Questionnaire (BDQ). A total of 635 were given CBCL/2-3, 4488 CBCL/4-18, 2340 TRF and 2206 cases were given YSR. The number of subjects receiving CIDI, GHQ, BDQ and Health Service Use Questionnaire were 7479. The internal consistency and test-retest reliability coefficients were satisfactory for all the checklists. The response rate for household questionnaire was 90 %. The total response rate of CBCL/2-3 was 94.6 %, it was 83.9 % for CBCL/4-18, 87.7 % for TRF, 79 % forYSR. The response rate for adult population was 73.4 %. RESULTS Household findings: The average household size in this survey was 4.26, a bit smaller than the average of Turkish Demographic and Health Survey, 1993. Marriage is still a stable sociological unit in Turkey, only 1% of the marriages dissolved because of divorces and 7.2% dissolved for natural causes like death. Gender differentiation still continues in education opportunities in Turkey, especially after primary education level. Primary school graduates were equally distributed in both sexes while the frequency of males was higher in higher education levels. A great majority (two thirds) of the 12+ age population, the population in the working age, do not work at any income returning job. This high figure may be explained by young population who are still continuing their education, older population who exited from working life and housewives whose work has no return in terms of money. In addition, 46% of the population has no social insurance at all. Child and adolescent sample: Each instrument for children and adolescents was scored for eight cross-informant syndromes, plus Internalizing and Externalizing groupings of the syndromes and total problems. No significant age and gender differences were reported by the parents of children aged 2-3. Parents of children aged 4-18 revealed significantly higher total problem scores for boys than for girls, higher scores for younger than for older children. Girls also had higher scores for Withdrawn, Somatic Complaints and Anxious/Depressed scales than boys. On the other hand, boys obtained higher scores for Attention Problems, Delinquent Behavior and Aggressive Behavior scales than girls. For Internalizing scale, girls were scored higher, for Externalizing scale boys were rated higher. There were significant differences between gender and age groups on the Competence scales. For Activities, Social and Total Competence, parents reported higher scores for boys than girls. There was a slight tendency for older children to obtain higher competence scores than younger children, whereas for School scale, parents reported higher scores for girls than for boys and for younger children than older children. On TRF, girls were rated significantly higher than boys on all six academic and adaptive scores. Teachers generally viewed girls on functioning somewhat better than boys. Older children obtained higher scores for 'Total Adaptive Functioning" than younger children. On Syndrome and Total Problem Scales, teachers reported higher total problem scores for boys than for girls, higher scores for

98

younger than for older children. For Internalizing scales, teachers reported higher scores for girls, whereas for Externalizing scales, they reported higher scores for boys. These findings pertain to studies based on parent reports. On Externalizing and Total Problems, younger age group had higher scores than older age group. No significant age differences were found on the Internalizing Scale. On YSR, boys obtained higher Total Competence score than girls. No significant age differences were found for the two scales or total competence. On syndrome scales girls reported higher on internalizing problems and boys on externalizing problems. These findings pertain to studies based on parent and teacher reports. Unlike parents and teachers reports of children's problem behavior, no significant gender differences were reported by the adolescents. They also indicated an increase of problem scores with increasing age. Adolescents reported higher problems than their parents and teachers. The mean total problems scores on the YSR (32.2), was much higher than those found on the CBCL (24.0) and the TRF (29.5). In all checklists, problem rates were higher in urban than semi-urban and rural areas. There were regional differences in problem rates. The prevalence rate of Total Problems of the CBCL/2-3 on the Total Problems revealed a rate of 10.9 percent based on parent information, 11.3 percent for ages 4-18 year olds, 11.6 percent on the basis of teacher information and 11.9 percent based on youth reports. Although a considerable proportion of children are reported to have behavioral/emotional problems, very few (none in 2-3, 0.2% for 4-18 age groups) are referred to mental health care services. Although 5% of the 11-18 age group youths have reported the need for help for their behavioral/ emotional problems, only 0.3% were referred. Adult sample: A total of 7479 people aged 18 or older were interviewed by general practitioners trained in the use of CIDI. 54.9% were female and mean age was 39.3. The prevalence of psychiatric disorders in the last 12 months according to ICD-10 was 17.2%. Three most common types of psychiatric illnesses were: pain disorder (8.4%), major depression (4%) and specific phobia (2.7%). The prevalence of any psychiatric disorder was 22.4% in women compared to 10.9% in men. People with any psychiatric disorder were older than general population. People with disorders which typically start during childhood or adolescence like specific and social phobia, however, were younger. Lack of education had a clear effect on rate of illness; the least educated had the highest rates of psychiatric disorder. Marital state also had an effect; divorced or widowed people had higher chances of having an illness compared to married and single people. Rates of illness differed depending on type of settlement and geographical region. Subjects who live in the western part of Turkey had clearly higher rates of overall ICD-10 psychiatric disorder (20%) than the other parts (14.3 to 14.5%); northern parts of Turkey also showed higher rates of illness (17.1 %), although not as high. People living in urban areas compared to those living in semi-urban and rural areas had higher rates of psychiatric disorders (19.8 vs. 14.8 and 14.9%). Presence of psychiatric disorder was clearly associated with higher disability (number of days unable to go to work, number of days unable to get off bed) compared both to those with no psychiatric disorder and those with physical illness. General Health Questionnaire scores were quite sensitive to psychiatric illness: both GHQ12 and GHQ28 scores differentiated people with and without psychiatric disorder for all diagnostic groups. GHQ scores were higher for any psychiatric illness compared to any bodily illness, thus confirming its specificity for psychological problems. 4.7% of subjects had contacted a carer in the last year for psychological reasons. Women had two-times higher rates of contact than men. Person first contacted for psychological problem was: psychiatrist (39% of cases), other specialist (internist, neurologist 33%), general practitioner (21%) and religious healer (3.6%). The three disorders with highest rates for any contact were: panic disorder, obsessive compulsive disorder and somatization disorder.

99

5% of subjects reported being on psychotropic medication at the time of the study. Two thirds of those were on antidepressants (women 70.3%, men 52.8%), one fourth were on sedative/ hypnotics. Half of these people received any ICD-10 diagnosis and one third said they had been taking their drug for longer than one year.

CONCLUSION The results provide essential information on prevalence, characteristics, consequences and related factors of psychological problems in Turkey. The study is important since it is the first epidemiological study on psychological problems on a national sample. Psychological problems of children and adults were more common in urban than rural areas. Although adult women had a higher prevalence of psychological problems, the female/male ratio was reversed in childhood. Adolescents reported more problems than their parents & teachers did. Results indicate that one in every six adults have a diagnosable mental disorder. They also show that mental disorders severely affect people's lives; the disability caused by mental disorders is higher than that caused by organic illness. Universal risk factors for mental illness were confirmed by our findings; those with less education, divorced or widowed people and adult women are at high risk for most of psychiatric illnesses. Urbanization is also a known risk factor for both adults and children. One interesting finding is that there were regional differences both in the prevalence of any disorder and also for types of disorders. One major finding is that both adults and children received inadequate help for their psychological suffering. Very few children with psychological problems were referred for help. Although 5% of 1118 age group volunteered they needed psychological help, only 0.3% of the whole group were referred. One out of seven adults who had a diagnosable psychiatric disorder sought help from a professional in the last 12 months. Some symptoms seem to increase this rate of help seeking. We hope the results of this study will be of help in future planning of needs of care for both adults and children in our population.

100

EK 1. RNEKLEME TABAKALARI, GRME TARHNDE NFUSLAR, YERLEM YER SAYILARI, RNEK YERLEM YERLERNN TABAKALARA DAILIMI
Tablo E1-1: Blge ve tabakalarda alan almas tarihi iin kestirilmi hanehalk saylar l merkezleri Kyler le merkezleri HH says HH says HH says YY s (Kestirim) YY s (Kestirim) (Kestirim) YY s 13 3288207.4 169 1137595.7 Bat A. 192 1120147.4 98 8 Gney A. 714448.9 107 611432.9 570671.9 239 948839.2 Orta A. 20 634206.1 1402190.5 225 131 506330.4 Kuzey A. 9 220566.3 126 309712.0 222 Dou A. 23 203 456974.7 825695.3 610446.1 73 859 4029893.5 6235859.2 3090712.1 853 Toplam HH says (Kestirim) 5545950.5 1896553.7 2985235.8 1036608.7 1892116.1 13356464.8

Tablo El-2: l merkezlerinde yerleim yeri says, hanehalk says, seilen yerleim yeri says, rnekleme aral ve rasgele say rnekleme Seilecek Yerleim yeri HH says Rasgele aral says YY says say (kestirim) Bat A. Gney A. Orta A. Kuzey A. Dou A. Toplam 13 8 20 9 23 73 3288207.4 714448.9 1402190.5 220566.3 610446.1 6235859.2 8 3 9 5 28 411025 238149 155798 73522 122089 170908 85323 142989 19561 70613

Tablo E1-3: Seilen il merkezlerine bal ile merkezlerinde yerleim yeri says, hanehalk says, seilen yerleim yeri says, rnekleme aral ve rasgele say. rnekleme Rasgele HH says Seilecek say (kestirim) YY says aral Bat A. Gney A. Orta A. Kuzey A. Dou A. Toplam 400798.8 216282.5 284440.5 120036.2 125909.3 1147467.3 6
1

7 3 6 25

66799 72094 40634 40012 20984

56340 68521 20980 13825 15003

Tablo El-4: Seilen il merkezlerine bal kylerde yerleim yeri says, hanehalk says, seilen yerleim yeri says rnekleme aral ve rasgele say. rnekleme Rasgele HH says Seilecek say (kestirim) aral YY says Bat A. Gney A. Orta A. Knzey A. Dou A. Toplam 314398.5 259308.8 402163.7 211834.9 238179.1 . 1425885.0 13 6 10 6 10 45 24184 43218 40216 35305 23817 2663 17710 11152 4435 4943

Tablo E1-5: l merkezi Bat A. Gney A. Orta A. Kuzey A. Dou A. Toplam 24.61884 5.34908 10.49821 1.65138 4.57041 46.68792 ile merk. 8.38655 4.27262 4.74830 2.31881 3.41388 23.14016 Kyler 8.51719 4.57780 7.10396 3.79090 6.18198 30.17183 Toplam 41.52259 14.19951 22.35049 7.76110 14.16629 99.99998

Tablo El-6: rnek 5000 Hanehalknn tabakalarda dalm. le merk. Kyler l merk. Bat A. Gney A. Orta A. Kuzey A. Dou A. Toplam 1231 267 525 83 229 2335 419 214 237 116 171 1157 426 229 355 190 309 1509

Toplam 2076 710 1117 389 709 5001

102

EK 2. KME SEM N EREVENN OLUTURULMASI

rnekleme erevesi, olaslkl seimde seilme ans verilen her birimin (aratrma konusuna uygun olan her birimin) yer ald listedir. Bu liste eksiksiz ve tekrarsz olduu zaman rnekten evrene genelleme yapmak mmkndr, aksi halde, bulgular sadece rnee giren birimler iin geerli kalr. ereve eksik ise, ereveye giren birimlerin seilme olasl artm, girmeyenlerinki de sfra indirilmi olur, bulgular erevede var olan birimlere yanl olur. Eer bir birim erevede birden fazla yer almsa, bu tip birimlerin seilme olasl dierlerine gre daha fazla olur, bu nedenle yine yanllk doar. Yanllktan kanmann en nemli ve birinci derecede etken yolu gncel ereveden seim yapmaktr. Bu nedenle ereve zenle hazrlanmaldr. Bu aratrmann temel rnekleme birimi "hane"dir. Trkiye'de btn haneleri kapsayan tek ereve DE'nin saym ncesinde yapt blok tarama ile elde edilen hane listeleridir ki 5 yl geride kalmtr, gncel deildir. Bir baka ereve TEDA (Trkiye Elektrik Datm ti.) in mteri kaytlandr. Bu listelere eriim hem pahal hem de zaman alcdr. Bu aratrmada ereve olarak Evhalk Tespit Fileri (ETF) kullanlmtr. ETF'ler senede bir ve en son Haziran 1995 gibi yakn bir tarihte gncelletirildiinden Trkiye'de kullanlabilir erevelerden biri olarak kabul edilebilir. Ancak, yine de bir yerleim yerinde tm haneleri kapsamama olasl aklda tutularak, rnek seimi aamalarnda ETF'lerin eksii giderilmeye allmtr. rnekleme olaslkl seim olacak ekilde dzenlendiinden ve olaslk hesaplayabilmek iin nceki aamalarda seilen yerleim yerlerindeki hanehalk saysna gerek olduundan, ilk olarak, her yerleim yeri iin aadaki form doldurulmutur. Form 1: Salk ocaklarnda nfus ve hane saylar ETF'lerin Hanehalk says Nfus ETF'lerin nasl snrlandrld kapsamad yerin tanm

1. Salk oca

2. Salk oca

3. Salk oca

n. Salk oca

Formun 1. stununda Salk oca tarafndan saptanan hanehalk says, 2. stununda bu hanelerde yaayan insan says istenmektedir. 3. stunda ETF'lerin smflandrl biimi tarif edilmitir. Baz Salk Ocaklar ETF'leri sokak sokak, bazlar sorumlu ebe-hemireye gre, bazlar da site site demetlemi ya da snflandrmlardr. Eer ETF'ler snflandrlmam; rasgele, dzensiz bir ekilde ylm ise, Salk ocann (rnee girdii taktirde) sokak sokak, ya da sitelere gre snflandrma yapmas istenmitir. Formun her satrna bir Salk oca iin bilgi yazlmtr. Salk ocann adnn eksiksiz olarak belirtilmesi erekir. Satrlardan bazlar Salk ocaklar tarafndan eitli nedenlerle kavranamayan, ETF'leri

103

doldurulmam hane, hane kmeleri (yeni yaplm ve iskan edilmi apartman, ev, site, sokak gibi) varsa bu tip hane kmeleri iin kullanlm ve buralar iin kesin hanehalk says ile yaklak nfus yazlmtr. Bu tip yerler grup bakanlklarnca doldurulmu ve adresleri 4. stunda belirtilmitir. Her yerleim yeri iin hazrlanan formun Bakanla gnderilmesi, formun bana ait olduu yerleim yerinin ili, ilesi, mahalle ve ky eksiksiz yazlmas istenmitir. ETF kaytlar herhangi bir Salk ocanda tutulan kyler iin de birer form doldurtulmutur. Eer ky iin ETF'Ier doldurulmam ise, kyn hanehalk listesi ky muhtar ya da ihtiyar heyetinden istenmitir. rnekleme kme rneklemesidir. Bu aratrmada kme, birbirine komu yaklak 20 hane olarak tanmlanmtr. Yerleim yerinin byklne bal olarak hem kme bykl hem de kme says deikendir. rnek hanelerin seimi iin bu formlar kullanlmtr. Seilen her Salk oca iin rasgele bir rakam verilmi, verilen rakama karlk gelen hane rnek kmenin ilk hanesi olacak ekilde, bu haneden itibaren kme bykl kadar hane rnee alnmtr. Eer kme tamamlanmadan demet biterse, demetin sonundaki n hane kmeyi oluturur (n kme bykldr). Eer demet verilen kme byklnden daha az kme ieriyorsa, seilen demete komu olan ve seilen demetten sonra gelen sokak, ya da sitenin demeti kullanlarak kme tamamlanmtr.

104

EK 3: UYGULAMA VE SONULARI
EK 2 ynerge haline getirilerek rnee giren illerin yneticilerine datlm, ayn zamanda ereve oluturma iin 2.5 saatlik bir eitim toplants yaplm ve yneticilerden kendi sorumluluklarnda olan il merkezi ve ile merkezleri iin FORM doldurmalar istenmitir. 3 Kasm 1995 te gelen FORM'lardaki bilgilerle aadaki tablo oluturulmutur. Tablo E3-1. Orta ve Gney Anadolu bl;pelerinde ETF'lerden gelen bilgilerin dkm. ETF Projeksiyon 1990 Nfus Hane CrtHH Nfus Hane OrtHH 1177167 5.12 Adana 229930 1098996 224285 4.90 5.70 Adana Osmaniye 149337 26198 144088 26931 5.35 3.84 Antalya 492866 128509 547812 139039 3.94 4.35 Antalya Ka 3172 730 5195 1270 4.09 3.82 sparta 129169 33896 124193 32596 3.81 sparta Yalva 14970 4.19 39841 3571 8497 4.63 Ankara 1913742 2925319 716990 4.08 3.92 Bolu 66071 16876 73483 18603 3.95 4.14 Dzce 69987 16893 67877 Bolu 15357 4.42 Eskiehir 464623 126800 3.66 465247 121793 3.82 4.55 663004 145662 627654 Konya 135562 4.63 4.22 Akehir 55800 13225 59083 Konya 11864 4.98 4.44 87254 Ereli 19639 80.263 Konya 16117 4.98 17854 5.78 18901 Kulu 3087 Konya 3796 4.98 3.91 144362 Ktahya 168077 43016 36091 4.00 4.77 46400 15298 10867 Ktahya Tavanl 72971 4.27 42843 4.35 165297 Krkkale 186392 33803 4.89 Kaynak: T.C. Babakanlk D.t.E., 1990 Genel Nfus Saym, Nfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, Tablo:61, s:179. Tablo E3-1 incelendiinde, bilgileri eksik olan Ankara ve Antalya illeri dnda yerleim yerinin ETF bilgilerinin aklanmaya muhta olduu grlmektedir. Dier btn yerleim yerlerinde ETF nfuslar kestirilmi nfuslardan byk ve yakn deerlerdir. Benzer ekilde hane says Osmaniye dnda btn yerleim yerlerinde ETF kaytlarnda daha byk deerlere ulamaktadr. Osmaniye'de ETF kaytlarna gre hane says kestirilmi hane saysndan kk olmasna ramen ETF nfusu kestirilmi nfustan daha byktr. ETF kaytlarnda saptanan nfuslarn kestirilmi nfuslardan byk olmas, kayt d kalm hanelerin ihmal edilebilir dzeyde kaldn gstermektedir. Bu nedenle ETF kaytlarnn bu yerleim yerlerinde rnekleme erevesi olarak kullanlabilir olduu dnlmtr. ETF kaytlan kestirim deerleri ile uyumayan be yerleim yeri iin Tablo E3-2 dzenlenmitir. Tablo E3-2: ETF kaytlar gzden geirilecek yerler iin ek dkm 1990 1985 Bolu sparta Konya Antalya Antalya 50288 19968 16064 261114 4002 60789 28028 17425 378208 4560

Kestirim 73483 39841 18901 547812 5195

ETF 66071 14970 17854 492866 3172

Yalva Kulu Ka

Tablo E3-2'ye gre, zellikle Yalva ETF bilgilerinin bu haliyle rnekleme erevesi olarak kullanlamayaca grlmektedir. Bu nedenle bu merkezlerin yneticilerinden kaytlarn gzden geirmeleri ve eksiklerini tamamlamalar istenmitir.

105

Ankara Bykkentin tm iin, ETF kaytlar kullanlamaz halde olduu iin kme seimi TEDA mteri ktklerinden yaplmtr. Kmenin balang yerinin adresi, il ad, ile ad, mahalle ad olarak verilmektedir. Ayrca kmenin mahalle iinde tam yerini belirlemek iin cadde ve sokak ad ile birlikte 3-11 arasnda TEDA mterisinin konut numaras ve ad-soyad verilmektedir. Bu liste sadece konutlar iermekte, iyerleri bu listede yer almamaktadr. Kme, birbirine komu 20 haneden olumaktadr (-100 kii). Kme, TEDA'tan alnan bu liste balang noktas saylarak, grmeci ekipler tarafndan 20 hane listelenerek oluturulmutur. Aratrmann ikinci aamas, ilk aamada kapsanan Orta ve Gney Anadolu dnda kalan Bat, Kuzey ve Dou Anadolu blgelerini kapsamaktadr. Bu blgelerden seilen l Salk Mdrlklerinden, ilin nfus ve hane says, Salk Ocaklarna gre dkm istenmitir. Tablo E3-3: Bat, Kuzey ve Dou Anadolu iin ETF' erden gelen bilgilerin dkm ETF Projeksiyon 1990 OrtHH Nfus Hane Nfus Hane OrtH %fark - 4.74 1062582 254206 1040440 219271 4.18 -2 Bursa 20971 4.33 39500 9338 Karacabey 4843 4.23 -47 Bursa istanbul 4.10 3.65 215630 2099334 545282 3.85 izmir 786287 -63 3850 3.21 18521 4965 12341 3.73 -34 izmir Knk 6564 26554 6357 4.18 24483 Torbal 3.73 +8 zmir 27102 2.96 80448 20315 Yalova 80128 3.96 -0 4.54 81777 Giresun 94230 20776 18756 4.36 + 13 4.55 Giresun 2067 6798 1241 5.48 Eynesil 9415 +28 83336 4.35 335427 77287 4.34 Samsun 362540 +7 Bafra 16205 4.73 80464 16255 Samsun 76591 4.95 -5 4.68 145900 32494 Trabzon 51020 4.49 +39 238607 4634 5.63 12232 2105 5.81 Trabzon Arakl 26071 +53 6.88 Diyarbakr 474834 79271 511786 74339 5.99 +7 694 7.03 4807 Diyarbakr Dicle 33027 4696 6.93 ?? 8.50 78207 Silvan 84792 9981 11285 6.93 +8 Diyarbakr ?? Erzincan 101943 4.59 65074 4.90 334403 67015 Malatya 318708 4.99 -5 2774 2764 6.79 16116 5.83 + 14 Malatya Battalgazi 18829 247125 5.03 ?? Sivas 5.08 12226 2187 10790 5.59 -12 Gemerek 2126 Sivas 5.04 16449 2943 5.59 +29 Sivas arkla 4590 23111 6.83 211860 31763 6.67 +21 Van 266817 39050 8.08 44795 6013 65655 8125 7.45 +32 Erci Van Kaynak: T.C. Babakanlk D.I.E., 1990 Genel Nfus Saym, Nfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, Tablo:61, s: 179. Projekte edilmi nfuslar baz alarak, ETF nfuslar ile projekte nfuslar arasndaki farkn yzde dalmlarna bakarak ETF kaytlar deerlendirilmeye allmtr. Grld gibi, il ve ile merkezlerinde, ETF kaytlarnn projekte nfuslardan fazla olduu yerleimler olduu gibi, ETF kaytlarnn projekte nfuslarn ok gerisinde kald yerler ve her ikisinin birbirine ok yakn olduu yerler vardr. Bunlardan, ETF kaytlarnn projekte nfusa gre en fazla %5 daha az kald yerler ve ETF kaytlarnn oklua baklmakszn projekte nfuslardan fazla olduu yerler tmyle kabul edilmi ve hane seimi iin ereve olarak ETF kaytlar kullanlmtr. Bunlarn dnda kalan yerlerin ETF kaytlarmm yetersiz olduu l Salk Mdrlklerine bildirilmi ve eksikliin kayna sorulmu, ETF kaytlarna girmeyen mahalle ve sokaklarn varlnn sorgulanmas istenmitir. Bu ekilde ETF nfusu az grnen il ve ile merkezleri aaya listelenmitir.

106

Tablo E3-4: Bat ve Dou Anadolu' da ETF kaytlar gzden geirilecek yerler. ETF Projeksiyon 1990 Hane Hane Nfus O r t H Nfus OrtH Bursa stanbul zmir zmir Malatya Sivas Erzincan Sivas Karacabey 20971 786287 12341 318708 10790 101943 247125 4843 215630 3850 65074 2126 4.33 3.65 3.21 4.90 5.08 39500 2099334 18521 334403 12226 9338 545282 4965 67015 2187
I

4.23 3.85 3.73 4.99 5.59

Knk Gemerek

-47 ?? -63 -34 -5 -12 ?? ??

Bunlardan stanbul Byk Kent merkezinden derlenen ETF kaytlarnn projeksiyon nfusundan byk farkllk gstermesi zerine bu kentte ETF kaytlarnn kme seimi iin ereve olarak kullanlmasndan vazgeilmitir. Bunun yerine, her Salk Oca sorumluluu altnda olan alandaki tm sokaklarn listesi karlm* ve bu sokaklardan sistematik rasgele seimle, her sokak bir kmeye karlk gelecek ekilde sokaklar seilmitir. Bu ilem, sokaklardaki hane says birbirine eit olmad iin bir miktar yanllk tamaktadr. Sokaklardaki hane saysn saymak hem pahal hem de zaman alc bir ilem olduu iin her sokakta ortalama 30 hane olduu varsaylmtr. Seilen sokakla birlikte bir de 1 ile 20 arasnda rasgele bir say seilmi ve grmeci ekiplerin bu haneden itibaren kme oluturmaya balamalar istenmitir. Listedeki dier yerleim yerlerinin Salk Mdrlklerinden ETF kaytlanndaki eksikliklerin tamamlanmas, eer tamamlanamyorsa projeksiyon nfusu ile ETF nfuslarnn arasndaki farkn aklanmas istenmitir. Sokak rneklemesi Dr. Seval Alkoy'un nerisidir.

107

EK 4: ARATIRMADA GREV ALANLAR

SALIK BAKANLII TEMEL SALIK HZMETLER GENEL MDRL Genel Mdr yardmcs Sosyal Hizmet Uzman Psikolog Tbbi Teknolog Sosyal Hizmet Uzman Dr. Muzaffer KEEC Zeynep MEK Aysn KURTULU Mustafa NANCI Nermin BERKTA

PROJE DANIMANLARI Do. Dr. Nee EROL-Ankara niversitesi Tp Fakltesi ocuk Psikiyatrisi Anabilim Dal Do. Dr. Cengiz KILI-Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Psikiyatri Anabilim Dal Prof. Dr. Mahir ULUSOY-Abant zzet Baysal niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi

L DENETLER Psk. Aykut Nazmi KAYA Psk. Bekir KARAKURT Dr. Ali Tanju ALTUNSU Dr. Doan UYSAL Dr. Sami GLER Dr. Erdal ONAT Dr. Nuri BERKEM Dr. Yaar ARLI Dr. Ertan MURAT Psk. Suna IRAK ALYAZICIOLU Dr. Figen BIYIK Dr. Blent ALBAYRAK Dr. Selma ZMEN Dr. Temel KERM Dr. Suat YALINSOY Hamza A. ALPER Dr. Sava AKBIYIK Dr. etin SARIUSTA Dr. Orhan ERZURUM Dr. Ergun SAK Dr. etin KURTULU

108

CIDI, Ksa Yeti Yitimi Anketi, Genel Salk Anketi, Salk Hizmeti Kullanm Anketi Grmecileri: Dr. A. Kasm KASIMOLU Dr. A. Melih AHN Dr. A. Mine ZGR Dr. A. Mine TOROSOLU Dr. Abdurrahman ALAR Dr. Abdlcelil KALEM Dr. Abdlvedat NER Dr. Ahmet KARAMOLLA Dr. Ahmet KILCAN Dr. Ahmet KILI Dr. Ahmet YILMAZ Dr. Ahsen ATLLA Dr. Akif SEVAL Dr. Ali TOPAL Dr. Alpay YILDIZ Dr. Asiye GENCE Dr. Asiye OKTAY Dr. Ash YILDIZ Dr. Atamer BRG Dr. Atilla ORHAN Dr. Aye DURAN Dr. Aye YCEAKTA Dr. Ayten ERDOAN Dr. Baar KARTAL Dr. Blent BAKIRCI Dr. Can DEDELOLU Dr. Cemil UCA Dr. Cihan DURSUN Dr. alayan KKSEL Dr. Demet AYDODU Dr. Deniz BAYRAM Dr. Didem EVC Dr. Dilek NAN Dr. Ebru DURMU Dr. Eder SKAN Dr. Emine BAL Dr. Emrullah KARPUZ Dr. Ender BOA Dr. Eralp GENCAL Dr. Eray AKGNL Dr. Erhan BKEN Dr. Ertan GNLOLU Dr. Ethem TFEKOLU Dr. Evren SVAR Dr. Fatih EROLU Dr. Fatma LALE Dr. Fatma MARANGOZ Dr. Fethi TURAN Dr. Gkhan GRGN Dr. Glar EROL Dr. Glin KADAKAL Dr. Glden ELK Dr. Glsen YILMAZER Dr. Glten TAN Dr. Gven YILMAZ Dr. Hakan GNAYDIN Dr. Hakan KUTLU Dr. Haldun KAYALAR Dr. Hatice GM Dr. Havva ATASOY Dr. Hikmet BUKAN Dr. Hilmi DALKIRAN Dr. Hseyin YAAR Dr. Hsn Murat KAYA Dr. brahim KALKAN Dr. lhan AHN Dr. nci KSEOLU Dr. smail BAYSAL Dr. Krz NAL Dr. Kvan LGENER Dr. Korhan Bar BAYRAM Dr. Kuma TOKLU Dr. Levent ALIKCA Dr. Lokman REN Dr. M. Ali ZKAN Dr. M. Blent YILMAZ Dr. M. Sra CURA Dr. Mahsuni KARAASLAN Dr. Mehmet BALIK Dr. Mehmet ERBAY Dr. Mehmet ZSYLER Dr. Mehtap KARTAL Dr. Meltem AYDOMU Dr. Meltem BAYRAK Dr. Mesut ACIZ Dr. Mesut TURAN Dr. Mine KIVRAK Dr. Murat SAYILGAN Dr. Mustafa GNL Dr. Mustafa ZTRK Dr. Mge BLGN Dr. Mmin DEMR Dr. Mnevver KOYUKCU Dr. Naci ZMENOLU Dr. Nazan BESLER Dr. Nazm KARALEZL Dr. Nedim KELEYILMAZ Dr. Nejat YILMAZ Dr. Nevzat AYTEKN Dr. Nihal KK Dr. Nural EKER Dr. Nuray ADA Dr. Nurper YEN Dr. OuzAKKU Dr. Ouz DEMRBLEK Dr. Osman Nuri MUTLU Dr. Ozan SEZER Dr. zden ZYURT Dr. zgl AKDEMR Dr. zgr UBUK Dr. Pnar KURTUL Dr. Resul MEN Dr. Sadk Hakan TURAN Dr. Sami AKKUZ Dr. Selda BAIRSAKI Dr. Selma ZMEN Dr. Semra AVCI Dr. Serdal DEMR Dr. Seval ALKOY Dr. Sezai GVEN Dr. Sibel BEREKETOLU Dr. Songl KORKUT Dr. Suat ZCAN Dr. erafettin SEVL Dr. eyda ERDOAN Dr. Tamer EDRNE Dr. Tarkan MACT Dr. Tayfun GRGAN Dr. Tuncay YENYAPAR Dr. Tlay KAYA Dr. lk ALAGZ Dr. lk AYDIN Dr. Vahap ALAGZ Dr. Vedat EMR Dr. Y. Bekir KUTBAY Dr. Yaln ETN Dr. Yaln DUTKUN Dr. Yeim ASENA Dr. Yeim BALCI Dr. Yldrm BOZKURT Dr. Yldz AY Dr. Yksel KMR Dr. Zehra BATAK Dr. Zmrt BURGU

109

ISBN 975-590-013-6