ISBN 978-9944-100-30-4

STANBUL BYKEHR BELEDYES SANAT VE MESLEK ETM KURSLARI (SMEK) YAYINLARI

Bran Kitaplar Serisi

Editr: Muhammet ALTINTA Yayna Hazrlk: SMEK Yayn Editrl Mizanpaj: Kahraman SARI - Melih SERGEK Kapak: Melih SERGEK Kapak Ebrsu: mer Faruk DERE Tashih: Dilek CAN, Hatice GZLEMEC Bask: Gzel Sanatlar Matbaas

(Bu kitap stanbul Bykehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eitimi Kurslar (SMEK)nn bir kltr hizmeti olup cretsizdir. Kitabn metin, grsel malzeme v.b. her trl yasal sorumluluu yazarna aittir. )

EBR SANATI
TARHE, MALZEME, UYGULAMA
mer Faruk DERE

EBR SANATI

BAKANDAN...
Ebr, erbabnn maharetli dokunularyla suda dans etmeye balayan renklerin kat ile asrlar sren bir ak aktidir. Kavumann ve kaynamann cokusunu tar yreinde, sevinci bulut olur akar gzlerinden ebr teknesine, ardndan da kadn zne Esiz gzellikte bir sanat olan ebr, geleneksel sanatlarmz ierisinde ok zel bir yere haizdir. Bu sanatn ilk kez ne zaman, nerede ve kim tarafndan yapld bilinmemektedir. nk bu sanata ruhunu katan deerli sanatkrlar, sanat sadece gzellikleri vcuda getirmek olarak grm ve kendi eserlerini varlklarndan soyutlayarak bir imza, bir tarih dahi brakmadan fani dnyadan gp gitmilerdir. inde gizemli bir ahenk barndran ebrya, Avrupada Trk kad denmesi bu sanatn bir Trk sanat olduunu aka gstermektedir. Kt ssleme sanatlarnn en nemlilerinden biri kabul edilen ebr, hat sanatnn yaz zemininde, yaz kenar sslemelerinde ve kitap ciltlerinde ska kullanlmtr. Geleneksel kullanmlarn dnda gnmzde ebr, kuma, ini, fayans, tuval ve cam gibi yzeylere de baaryla uygulanabilmektedir. Geleneksel sanatlarn yaatlmas ve yaygnlatrlmas toplumun z kimliine dnmesinde nemli bir faktrdr. Gemiin ltsn ve srrn baki tutmann bu anlamda ok nemli olduunu dnmekteyim. stanbul Bykehir
stanbul Bykehir Belediye Bakan

Belediyesi olarak SMEK vastasyla binlerce stanbulluya cretsiz sanat ve meslek eitimleri vermekteyiz. stanbullular sanatn binbir tonu ile buluturan SMEK, sadece bu eitim dneminde 155 bin kursiyere eitim olana salamaktadr. u ana kadar SMEKten eitim alanlarn says ise yaklak 380 bine ulamtr. SMEKte olduka rabet gren alanlardan olan geleneksel el sanatlar ve bu sanatlar ierisinde de ebr bran pek ok stanbullu tarafndan severek icra edilmektedir. Bu vasta ile hem manevi hazinelerimizden biri korunmakta hem de yaplndaki huzur ve skunet ruhlara ila olmaktadr. Deerli ustalarmz sayesinde bugnlere kadar ulaan ebr sanatnn bundan sonra da gelecek nesillere aktarlmasna bir k tutabilmek amacyla SMEK tarafndan Ebr Sanat kitab hazrlanm ve siz kymetli sanatseverlerin beenisine sunulmutur. Bu gzel almada emei geenleri tebrik ediyorum. Sanatla gzelleecek bir gelecekte hep birlikte olmak dileiyle diyorum

Kadir TOPBA

EBR SANATI

NDEKLER

Takriz / Hikmet Barutcugil.............................................................. 6 Ebrli / Prof. Dr. skender Pala .................................................... 8 nsz .................................................................................................... 10 I. BLM - TANIM ve TARHE A-EBR.................................................................................................. 14 a. Ebr Nedir? ..................................................................................14 b. Ebrcunun Duas ...................................................................... 15 c. Teknenin Dndrdkleri................................................... 15 B-TARH NDE EBR ...................................................................... 22 a. Kt Hakknda .......................................................................... 22 b. Ebr Sanatnn Menei .......................................................... 25 c. Ebr Ustalar Hakknda........................................................... 32 d. ebek Mehmet Efendi............................................................ 32 e. Hatib Mehmet Efendi.............................................................. 32 f. eyh Sadk Efendi ...................................................................... 32 g. Hezrfen Edhem Efendi ......................................................... 34 h. stad Necmettin Okyay........................................................ 36 . Mustafa Dzgnman................................................................ 40 C-YAAYAN USTALARIMIZ ............................................................. 47 a. Hikmet Barutugil .................................................................... 47 b. Fuat Baar.................................................................................... 48 c. Alparslan Babaolu.................................................................. 49 II. BLM - ALET ve MALZEMELER A. Tekne ............................................................................................ B. Kvam Artrclar ........................................................................ C. d.................................................................................................... D. Boyalar ......................................................................................... E. Fra ................................................................................................ F. Kt ............................................................................................... G.Yardmc Malzemeler...............................................................

56 56 59 60 64 67 68

c. Renk Hakknda .......................................................................... 76 d. Pigmentlerin kullanma hazrlan ................................... 77 B - GELENEKL EBR FORMLARI ................................................... 79 a. Battal Ebr................................................................................... 80 b. Gel-Git Ebr................................................................................. 92 c. al Ebr ......................................................................................... 96 d. Blbl Yuvas Ebr ................................................................ 100 e. Tarakl Ebr .............................................................................. 104 f. Kumlu Klkl Ebr ................................................................. 112 g. Hatib Ebrsu............................................................................. 113 C - EKL EBRLAR ......................................................................120 a. iekte Renk ve Ayarlan .................................................120 b. Lle (Tulipa)................................................................................122 c. Karanfil (Dianthus cariophillus) ..........................................126 d. Smbl (Hyacinthus orientalis) .........................................129 e. iek Demeti .............................................................................130 f. Hercai Meneke (Viola tricolor) ..........................................132 g. Papatya (Matricaria chamomilla)......................................134 h. Gelincik (Papaver rhoeas) ....................................................136 . Gl (Rosa) .....................................................................................139 i. Hafif Ebr ................................................................................... 144 D - AKKSE EBRNUN YAPILII ..................................................145 E - DALGALI EBR ............................................................................146 F - EBRNUN KUMAA UYGULANII .........................................148 G - UYGULAMADA KARILAILAN GLKLER VE ZM YOLLARI...............................................................................................150 IV. BLM - K USTADAN RNEKLER A. Necmeddin Okyay ................................................................ 154 B. Mustafa Dzgnman............................................................ 158 V. BBLYOGRAFYA ........................................................................ 188 VI. GENEL KISALTMALAR ............................................................. 190 VII. FOTORAF DZN .....................................................................190 VIII. YAZAR HAKKINDA .................................................................191

III. BLM - UYGULAMA A - EBR UYGULAMALARI ............................................................ 74 a. Ebr Yapm ................................................................................ 74 b. Kvam Artrclarn Ayarlan............................................... 74

EBR SANATI

TAKRZ
Hikmet BARUTUGL*

Trk ebru sanatnn genel olarak tarihine baktmzda ad bilinen ustalarmz olduka azdr, sadece birka isim saylabiliyor. Yirminci yzylda bile, son eyrei hari, bildiimiz ustalar, Hazerfen Ethem Efendi (1905), Necmeddin Okyay, Mustafa Dzgnman, Niyazi Sayn ve belki de sanat meslek edinmeyen birka ustann isimlerini sayabiliriz. Trk Ebru Sanatnn yakn gemiteki tarihi olduka ilgin bir geliim gsterdi. Otuz-krk yl ncesinde, hayal bile edilemeyecek lde byk bir tekml gerekleti. zellikle 80lerin sonunda ve 90l yllarda ebru sanatnda, deyim yerindeyse bir patlama yaand. 70li yllarda Gzel Sanatlar Akademisi Uygulamal Endstri Sanatlar Yksek Okulunda renci iken ebru sanatna heves edip kendi kendime ebruyu renirken yepyeni ufuklar ald. Sanata baka bir pencereden bakma fikri ortaya kt. Baz tabular ykld, gelenekteki baz kat kurallar ve rivayetler deimeye balad. Bu ilgin ve gizemli ebru sanat, baz kesimlerce miadn doldurmu, bitmi, kaybolmu bir zanaat olarak kabul ediliyordu. Bu sanatlarla ilgilenenler de gerici, banaz, yobaz gibi szcklerle anlyordu. Hatta gelenein de tarifi nerdeyse bu ekilde yaplyordu. Tarihi iinde hep bir kat ssleme sanat olarak gnmze gelen ebru teknii kat dnda da uygulanabilir hale geldi. Renk ve desen konularnda daha nce yaplmam cesur giriimler oldu. Deneme yanlma yoluyla edindiim bilgileri her merak ve talep edenle paylamaya baladm. 1989 ylndan itibaren, dzenli olarak Caferaa Medresesi ve stanbul niversitesi Kltr Merkezinde ders vermeye baladm. Daha sonra Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk Sanatlar Blmnde, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesinde (ki bu kitabn mellifi olan mer Faruk Dere orada rencim olmutur) dersler, daima artan talepler zerine devam etmitir. 1997 ylnda Ebristan, stanbul

Ebru Evi kuruldu. Son derece sevindirici bu gelimeyle muhtelif kurum ve kurulular, daha sonralar da belediyeler (zellikle SMEK) bu sanata ilgi duyup kurslar, dersler, seminerler tertip etmeye baladlar. Yirminci yzyln sonlarnda yaanan bu hzl geliim, biroklarnn kafasn kartrd. Yersiz endielere kapldlar. Oysa dndkleri gibi sanat elden gitmiyor, en eski ustalardan ve kendilerinden intikal eden bilgi ve tarzlar ayn ekilde, bir alfabe gibi retilerek devam ediyordu. Bu arada, tarihin her dneminde ve her dalda olduu gibi, zanaatlarn kemale erdirip sanata ulaanlar, ustalarn aanlar oldu. Bu sanat stanbul dnda da icra edilir hale geldi, tannd, sevildi. Anadolunun birok niversitesinde geleneksel sanatlar blmleri ald. Artan ebru ustalar arasnda tatl bir husumet balad. Bu gzellik aray bir yar haline geldi ki bu yar kaliteyi ykseltti ve ykseltmeye de devam ediyor. Sanatn arkasndaki ilahi gzellik aray nn farkna varanlar oldu. ALLAH GZELDR GZELL SEVER hadis-i erifinde iaret edilene layk eserler arayna girenler oldu. Daha neler oldu neler Sonuta kendi z kltrmze, kendi iimize dnmeye baladk, Cenab Allaha sonsuz hamd olsun. .

Bu kitab yayna hazrlayan mer Faruk Dere bey kardeimi ve yaynlanmasnda emei geen, destek veren her kii ve kurumu tebrik eder teekkrlerimi sunarm. Annemarie Schimmelin benim bir kitabmda yazd nsz duas ile dua ederim ki: RABB, DAM HIFZ EYLESN EBRU YAPAN ZMREY!
* Mimar Sinan Sanat niversitesi ve Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi, Geleneksel Trk Sanatlar Blm r. Gr.

Hikmet BARUTUGLin Efsun iei ebrusu

EBR SANATI

Brekallhu Tel Yce Allah mbarek klsn.

Celi Tlik Hat, Kemal Batanay 1369/1950 Ebr, Mustafa Dzgnman. (M. Refii Kileci koleksiyonu)

EBRL*
skender PALA
Geldiler... Sz yerde kalmasn dediler, kucaklamaya geldiler. Geldiler; gzellik katmak iin cmle gzel szlere. Ve zne ufuklar aabilmek iin szn, yamur yamur yamaya bulutlar getirdiler. Yazlarn evresine nisan nisan gklerden, mermer mermer damarlardan ziynetler kondurdular. Dalga dalga, iek iek, renk renk bulutlar getirdiler ve adna bulutumsu, bulut renginde, bulutlu mnsna ebr dediler, peisra akamlar savurdular. Geldiler... nce sevgilinin kandaki kvrma, sonra kz ocuklarna ebr diye ad koyup nn ycelttiler bulutumsuyu, leme destn eylediler. Avrupa'da "Trk kd", Arapta "mcezza" adyla sslendi ktlar damar damar. lk rneini Buhr semalarndaki bulutlardan almt ebr; ilk gzyan Trkistan yaylalarnda brakt kvrm sal gzel. Durgun sularna ay dt eyiz sandklarna istiflenen iirlerin ve bir fesleen yaprana yazld berrak mentler. Anadolu'ya getirdiinde kar inemekten yorgun esir tacirleri bu iil gzelini, stanbul tahtnda Muhteem Sleyman oturuyor, Fuzul, "ilm bir kyl kl imi ancak" diyordu. Geldiler... Budaksz am ya da inkodan tekneler yapp iine bal kvamnda kitreli sular doldurdular. Desteseng ile ezdiler bir mermer zerinde boyalarn ve merhem merhem

EBR SANATI

sakladlar kavanozlarda eleim samalara yknerek. Lahor'dan, Bedahan'dan, Bengal'den insanlar kendine rastlyordu renklerinde... ivid topraklardan, krmz bceinden, kibrt-i ahmerden... At kuyruu fralar ile serptiler boyalar semender renkli tekneye ve gnllerinden geeni nakettiler Ayvazovski dalgalarnn kpklerine raf kular gibi. Geldiler... Su zerine resim yaptlar nce, kalp izdiler, akayk ve karanfil resmettiler. Bir denizci trks tutturdular tavlon gvertede, sersefil rpeneleri erittiler beyaz hurafeler zgrlnde. Renk renk hercler, deste deste snbller, ftade karanfiller. lle lleler... Solmasn, sararmasn diye bunca iek, katlara sardlar yapraklarn, dallarn; Filistin'de bir kuyu Yusuf'u sarar gibi, Yed-i Beyz'da asa, denizi yarar gibi... Boynu bkk aldanmalar yldz yldz ekildi bahelere ve ku dilini bilenler yazd en eski kafiyeleri suyun stne. Geldiler... Suya resmettikleri gzelliklerden hreler ve menevilerle aslet verip kda, cilt cilt varaklara glgn kerrakeler giydirdiler, zahriyelerden emselere atldlar; hatimelerde zerefna atldlar. Sevincinden bulutlarda dolayordu ilk kez kitap olal kitap. Ayetler, hadisler, ktalar, beyitler... Kelm- kibar ve darb- meseller... Hayatn horozlu aynasna vurgun murakkalarla aslrken duvarlara harfler ve kelimeler, en sde uykularn uyumak zere ilk kez yasladlar balarn bulutlara ve her uyandrlta bir kez daha zinde yaadlar hayat. Siyah ebrlerini durben atp gamze oklarn ka atan dilberler bir ebrli yamak takndlar. Geldiler... talar zerinde koyu glgelerde kuruttuklar taze ebrlara mhreyle fn ektiler, zerefn ile srme. Ad koydular her birine desen desen ve battaln bek bek renklerini hafif blbl yuvalaryla tarttlar. iekliler, gelgitler, akkseler, ifte herliler... Sen de klkl, ben diyeyim kumlu; sen somaki syle, ben snbl duyaym; sen tarakl ren, ben tarama anlataym... Sefere gecikmi tayfalar anlatt yayla glerinin telli turnalarna Ahd-i Atik efsaneleri buram buram, ve derinliklerinde kayboldu kekeme hznlerle ritmik sevinler. Geldiler... Sanatlarn adlaryla andrmak zere geldiler ve Ayasofya krssnde Hatip, gl yetitiren adamn ruhundan Necmeddin oldu ebrnun ad. ebek, Hezarfen Edhem, eyh Sadk ve Sami'ler... Suda bir Lafza-i Cell, kaytsz aruz admlarnda bir Sa'dbd-llesi... Sonra bir Mustafa Dzgnman ve gelincik ebrsu, akayklar. Geliyorlar... Japonya'dan Amerika'ya; Avustralya'dan mitburnu'na kadim "Trk kd"n bir medeniyet mihengiyle tartarak geliyorlar. Kalkn ve alayn!.. Kald yerden devam etsin ryalar... * Bu deneme sayn skender Palann zel izni ile yine adl kitabndan alnmtr (S. 108-110).
Hat-Ebr, mer Faruk Dere

EBR SANATI

Hat-Ebr, mer Faruk Dere

NSZ

Trk-slm sanatlarnn en hzl neticeye ulalan ubesi olan ebr, sprizlere ak ve rengrenk ynyle insanlar derinden etkilemektedir. Son dnemde ebr sanatna olan alka, gemi devirlerle kyaslanamayacak kadar yksek seviyelere ulamtr. Youn ilgi, bu sanatn retimine olan ihtiyac da beraberinde getirmektedir. stanbul Bykehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eitimi Kurslar (SMEK), sanat eitiminde stanbulda nemli bir grev stlenmitir. Yeni balayan kursiyerlere temel ebr sanat eitiminin yannda, at tekml ve ihtisas kurslaryla da kursiyerlerin bilgi ve tecrbelerini arttrmalarn salamaktadr. Geleneimizde sanat eitimi usta-rak ilikisi iinde gerekleir. Bu eitim, yalnzca sanatn teknik ynnden ibaret olmayp, edep, tevaz, gzel ahlak gibi erdemlerin de retildii ve uyguland ok ynl bir eitimdir. Ebr yapmann anlatma ve okumayla hakkyla renilemeyeceini, edeple, bir ustann rahle-i tedrisinden geerek ve mr boyu srecek bir feyz akyla renilebileceini ifade etmeliyiz. Gelenekli sanatlarmzn retilmesi ve yaatlmasna byk nem veren SMEK, stanbulda usta ile ra, hoca ile talebeyi kendi ats altnda buluturmakta ve sanat taliplilerine klavuzluk edecek nitelikli yaynlarla da faaliyetlerini talandrmaktadr.

Ebr sanat XVII. asrda Avrupaya geene kadar Osmanl corafyasnda ve zellikle de stanbulda icra edilmekteydi. Yakn zamana kadar batda Trk kad adyla bilinen ebr sanatnn merkezi, tarih boyunca ah ehir stanbul olmutur. Bir stanbul sanat olan ebrnun mazideki parlak devrine benzer gnlere doru hzla yol aldn grmek, bu sanatla megul olanlar ve sevenlerini istikbal iin mitlendirmektedir. Ebr sanatnn meneinin Orta Asya olduu ynnde kuvvetli bir kanaat hkimdir. Gerek bu sanatn ismi, gerekse in ve Japonyada ebrya benzer su zeri sanatlarnn varl, su zerinde boya yzdrmenin yeryznde ilk kez Orta Asyada uyguland grn pekitirmektedir. Tarihte yaam ebr ustalar hakknda ok az ey bilmekteyiz. Pek ou dervi merep hayat sren bu ustalarn bilinmek, mehur olmak gibi bir gayeleri olmadndan ebrlarna isim yazmamlardr. Bu sebepten elimizdeki eski ebr rneklerinin tarihini ve ustasn kesin tespite maalesef imkan yoktur. Ortaya kabilecek yeni belge ve bulgularla ebr sanatnn karanlk kalan asrlarnn aydnlanaca midini hep tayoruz. Gerek eldeki bilgiler, gerekse son devir ustalar hakknda renci ve muhiblerinin verdii bilgiler nda ustalarmz hakkndaki malumat kitabmzn ilk blmnde derc ediyor, hepsini hayr dua

10

EBR SANATI

ile yd ediyoruz. lk blmn sonunda yaayan ustalarmzdan isme yer verdik. Hepimiz, faal olarak ebr sanatyla megul olan bu ustann ya rencisi ya da rencisinin rencileriyiz. Gelenekli olmak gelecee umutla bakabilmemizi, yeni ufuklara emin admlarla yryebilmemizi salar. Geleneki olmak ise gemite kalmay, eski gnlerin zlemiyle yaamay ve tekmle kapal olmay da beraberinde getirir. Yahya Kemal Beyatlnn veciz ifadesiyle kk mazide olan tiyiz. Trk ebr sanat gelenekli bir sanat olup zamann artlarna uyarak, yeni gelien malzeme ve teknik imknlar kullanarak tekml yolculuuna devam edecektir. kinci blmde eski ustalarmzdan bize ulaan malumat ve yaayan ustalarmzdan edindiimiz bilgiler nda eski zamanlardan itibaren ebrda kullanlan malzemeler belirtildikten sonra gnmz artlarnda ebrcunun iini kolaylatracak yeni alet ve malzemelere de ayrntlaryla yer verilmitir. Ayrca boya, kvam artrclar, fra gibi hazrlk gerektiren malzemeler uygulama resimleriyle desteklenerek aklanmtr. nc blmde en batan balayarak ebrnun nasl yapld, ebr yaparken uyulmas gereken kurallar ve karlalan glklere zm yollar anlatlm, ebrnun battaldan ieklilere, akkseden kuma zerine uygulanmasna kadar btn form ve tarzlar grsel ynden de desteklenerek izaha allmtr. Son blmde ise Cumhuriyet dneminin en nemli ve en byk iki ustasna, daha dorusu usta ile rana yer verilmitir. Hezrfen stad Necmeddin Okyay ve talebesi Mustafa Dzgnmann bizlere brakt yadigar eserler, ilgili sayfalarda sizleri beklemektedir. Her iki sanatkr, ebr sanatnn bu gnlere gelmesinde ok byk pay sahibidir. Onlar tanmadan bu sanatn tekml srecini anlamak zordur. Her daim ruhniyetlerinden feyz-yb olduumuz bu iki byk ustamz bu vesileyle rahmet ve hasretle yd ediyor, eserlerinden istifade edileceini mid ediyoruz. Mteakip sayfalarda yer alan eserlerin sanatkrlar resim altlarnda belirtilmitir. Sanatkr zikredilmemi ebrlar mellife aittir. Ayrca hat eserlerinde hat cinsi ve hattat kaydedilerek bulunduu yer ile varsa tarihi de belirtilmitir. almalarmda her zaman yanmda olan vefakr eim Emine Hanma daima kran borluyum. Kitabn hazrlanmasnda gerek ahsm gerekse SMEK Yayn Editrl azami dikkat ve titizlik gstermitir. Buna ramen farkedemediimiz hatalarmzn ho karlanmasn mid ediyoruz. Ebr sanatyla alakal bu kitapta verilen malumat, bu sanata gnl ve emek vereceklere bir nebze olsun klavuzluk ederse, bu satrlarn yazar hadsiz bahtiyar olacaktr. Bu sanatn tekml iin zuhurundan bugne kadar emek sarf edip ile eken ustalarmzdan hirete irtihal edenlere Mevldan rahmet, ber-hayat olanlara ise fiyetler temenni ediyor; yeni balayacaklara da Cenb-I Allahtan sabrlar ihsan eylemesini yrekten niyaz ediyorum. Gayret bizden, baar Haktandr. ncelikle bu eserin yaynlanmasn salayan stanbul Bykehir Belediye Bakan sayn Kadir Topba Beyefendiye; bu sanat bana reten ve kendisinden srekli feyz aldm ustam, hocam Hikmet Barutugile; ebr sanat hakknda kendinden ok ey rendiim hattat, ebrcu Fuat Baara; yetimemizde byk emekleri olan Prof. Dr. M. Hsrev Suba ve Prof. Dr. Muhittin Serin beylere; yazdklar ve anlattklaryla Trk-slm sanatlarnn geleceine devaml k tutan Prof. M. Uur Derman hocamza; her zaman desteklerini grdm hocam hattat Mehmed zay ve Osman zay aabeylerime, SMEKten mesai arkadam Dr. Sleyman Berke ve fotoraf ekimi iin btn ebr malzemelerini kullanmmza tereddtsz veren Esad Malbelei ve mer Karaduman beylere teekkr ediyorum. ektikleri fotoraflarla kitaba hayat veren Bahadr Takn ve Mustafa Ylmaza da ayrca teekkr borluyum. Koleksiyonlarn bizlere cmerte aan bata aziz dostum Mehmet ebiye, smet Glnihale ve zlem - Haluk Perk iftine teekkrlerimi sunuyorum. Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan ebrlar hakknda yardmlarn grdm, ube Mdr lhan Ovalolu ve Dr. Mustafa Kke de ayrca teekkr etmeliyim.

Nisan 2007 / Aksaray-Fatih

mer Faruk DERE

11

I. BLM

TANIM VE TARHE

EBR SANATI

Lle demeti. Mustafa Dzgnman (zlem - Halk Perk koleksiyonu)

A - EBR a. Ebru Nedir? Ebr, kvaml suyun zerine, gl dal ve at klndan maml fralar yardmyla, sr d ilave edilerek ayarlanm, suda erimez boyalarn serpilip, kda alnmasyla oluan kt bezeme sanatdr. Kt yzeyinde buluta benzer ekiller olutuu iin bu sanatn adna bulutumsu manasna gelen Farsa ebr denilmitir. XX. asrn balarna kadar ebr ismiyle anlan bu sanatn ad, daha henkli syleniinden olsa gerek ebrya dnmtr. Bu dnmn ok eski tarihe dayanmad, byk ebr ustas Hezrfen stad Necmeddin Okyayn bu sanatn ad olarak ebryi kullanmasndan anlalmaktadr. Yzeydeki ekillerin yer yer kaa benzemesinden dolay bu sanata Farsa ebr kelimesinin zellikle verildiini syleyenler de vardr. Ancak emseddin Smi Bey, ka manasna gelen ebr kelimesi iin ayr bir madde aarken, sanat manasndaki ebryu yle aklamtr: Ebr: [Asl Farsa ebr, bulut renginde ve daha dorusu aatayca ebre: roba yz, krk kab.] Hre gibi dalgal veya damarl kuma, kt ve-saire. Cz ve defter

kab yapmak iin kullanlan renkli kt emsseddin Sami bey bu ksa ama zl tarifiyle aslnda ebrnun tarihini ve tarih iinde ebrya bak asn da zetler gibidir. Kelimenin aslnn aataycaya dayandn syleyerek bu sanatn Trkistanda aatay Devrine (XV. asr) kadar uzanabileceini akllara getirmekte, cz ve defter kab yapmak maksadyla kullanldn kaydederek de bu iin renkli kt retmek amacyla ortaya ktn ve byle uygulana geldiini nakletmektedir. Ebr kelimesinin asl olarak Farsa b-rdan geldiini, izafet terkibine gre yzsuyu demek olmayp, tavsf terkib manasyla su yz demek olduunu nakledenler de bulunmaktadr . Ebre, Ebr, ebr, b-r. Aslnda drt kelimeyle anlatlmak istenen ey ayn olup hi biri akla ters gelmemektedir. Ancak eski risalelerde bu sanattan daima ebr olarak bahsedilii ve emseddin Sami Beyin yerinde tespitleri bu sanatn adnn bulutumsu manasnda ebrden geldii grn kuvvetlendirmektedir. Kt zerinde mermere benzer damarlar grld
1 - YAZIR, s. 162 1

14

EBR SANATI

Celi talik hat ve ebr Necmettin Okyay. 1350/1931 nne Rabbi l Klli eyin Hfiz / phesiz ki Rabbim Hereyi Koruyandr. (SSM. 130-0249-NO)

iin Avrupallar ebr kdna mermer kd (marbled paper, papier marbr, marmor papier) ismini vermiler, Arap leminde ise varakul-mcezza (damarl kt) olarak tannmtr . a - Ebrcunun Duas Ebr teknesi kk bir kainat kitab gibidir. Okumasn bilene her dim derin manalar, varln srrn anlamada emsalsiz mlhazalar sunar. Ebr sanat her ne kadar fizik, kimya gibi mspet ilimlerin kaideleriyle olusa da manevi dinamiklerin ebr teknesine tesiri ok zaman hissedilir. Kiinin ruh hali suyun yzeyine tesir eder. Moral bozuk olarak ebr teknesinin bana geildiinde ou zaman dzgn ebr kmaz. Buna o anda yaydmz negatif enerjinin sebep olduu dnlebilir. Yine su molekllerinin latif bir musiki ile sert bir mzikten nasl etkilendii deneylerle ortaya konmutur. Ho nameler alarken molekllerin hareketlerinin dzenli ve henkli, sert ve rahatsz edici bir mzik sesinde ise dzensiz ve kararsz hareket ettikleri saptanmtr. Ebr yapmaya balamadan evvel btn menfi his ve duygulardan olabildiince kendimizi arndrmaya almalyz. zerimizden negatif enerjiyi alacak, konsantrasyonu salayacak baz uygulamalar yaplabilir. Her ebrucunun kendine has psikolojik hazrl mutlaka vardr. Ancak belki faydal olur midiyle kadim ustalarn bu husustaki uygulamasn burada ifade etmeyi vazife addediyorum: Bir boy abdesti alarak ebr teknesinin nne
2

oturan ebrucunun lem-i imkn olarak idrk ettii bu tekne karsnda: Bismillahirrahmanirrahim, lhi y Rabbi! Ezeldeki Hkmne uygun olarak bu teknede zuhur edecek olan naklarn, Hilkatin naklarnda meknz olan Hikmetini idrkden ciz olan bu fakirin nefsini teshir edip de enniyetini azdrmasna izin verme! Nefsimi, senin gibi bir Hlk olma vehminden de, bu vehmin tevlid edecei bir irk-i hafden de, hubb- riyasetten de koru, y Hfz! Fakiri L file illallah srrnn edebiyle techiz et! Bu tekne bandaki mesaiyi senin zikrinle taltif ve sana olan kulluumun bir nianesi olarak kabul et! Destr y Hakk! Diyerek ilk fra darbesiyle yaylacak olan boyalarn ihtiamn gnl iftiharla dolan bir stad olarak deil de, aksine Cenb- Hakkn kudretinin basit ve mtevaz bir arac olduunun idrkiyle ebruya balanr. b - Teknenin Dndrdkleri Bir hadislerinde Hz. Peygamber Allah gzeldir. Gzeli sever buyurarak gzelliin kaynann Allah- Telnn bizzat kendisi olduunu bildirmitir. Sanat ilahi gzellii arama mcadelesidir. Sanatkr hayalindeki gzellie ulaabilmek iin mr boyunca hayali nde, kendisi arkada amansz bir kovalamaca iindedir. En gzel
2 - DERMAN 1977, s.8.
3 - Alem-i mkn : stenilenin yaplabilecei ortam, Hilkat : Yaradl, Meknuz : Gizli, Teshr : Aldatma, Enaniyet : Benlik, Ego, Hlk : Yaratc, Tevlid : Ortaya karma. irk-i Hfi : Gizli irk, Hubb-i Riyaset : Ba olma sevdas, L file illllah : Allahtan baka fail yoktur, Techiz : Donatma. Tltif : ltifat etmek, dllendirmek, ZEMRE 2005, s. 295.

15

EBR SANATI

Celi Talk hat ve ebr Necmeddin Okyay. Amn Ya Fahr-i Alem 1332/1914 (Hususi koleksiyon)

eserlerini nadiren hayalinin eteinden tutmay baarabildii anlarda ortaya koyar. Oynatan stad gr, kurmu hakikat perdesi
4

Frann her darbesini Onu anmann bir vesilesi addederek alr. Bu uura ermi bir sanatkrda enniyet (benlik), gurur olabilir mi? slm sanatkryla Bat sanatkrn ayran en nemli husus ite bu enniyet mefhumudur. Batl sanat anlaynda ahsi yaratclk (kriativite) her eyin stndedir ve en mkemmel eserler ancak insann ibda kabiliyetiyle retilebilir. Mslman sanatkr ise yapt her eseri Hakkn bir ltfu olarak grr. Sni-i hakik olan Rabbinin sanat yannda kendi yaptklarnn hibir anlam olmadn mahede eder ve aczini idrk ile azndan u mbarek kelam dklr: 6 Hz min fazl- Rabb (Bu Rabbimin fazlndandr) Ebr sonsuz bir renk cmbdr. Ebrcu tabiattaki renkleri teknesine yanstmaya alr. Renk imknlar kstl gibi grnmesine ramen ebr, boyalarn su ve d miktarlar ayarlanarak sonsuz bir renk cmbne dnr. Kstl gibi grnen imknlar beraberinde ok geni imknlar getirir. Gerek sanatkr Cenab- Hakktr ve slm sanatkrlar gerek sanatkrn izinden giderek onun tabiattaki renk kompozisyonlarn teknesine yanstmaya

Ebr teknesi hakikat perdesinin suya aksidir. Ebr klli ve cz iradenin birletii tecellightr. Ebrcu cz iradesiyle boyalar yzeye serper fakat nasl bir ekil kacan asla tam olarak bilemez. Sadece tecrbesine istinaden bir tahminde bulunabilir. Sebepleri ortaya koyar ve sonucu byk bir tevekklle bekler. Tevekkl ve Haktan gelene raz olma hisleriyle dopdolu olarak, kan her ebrudan sonra Allaha hamdeder. O, her gn (an) bir itedir
5

yetinin hikmetince

tecelliytta tekrar yoktur. Tecelliytta tekrar olmadndan ebr teknesinde ortaya kan naklarn da tekrar yoktur. Ebrcu ayn boya ve malzemelerle yapt bir ebrunun tpksn bir daha yapamaz. Ancak benzerini yapabilir. Bu sebepten ebr eserinin her biri, tekrar retilemeyen benzersiz bir eserdir. Ebrcu boya serpmek iin eline ald fray dier elinin iine kalp hizasnda birletirerek vurur. Boyalar adeta gnlnden dker. Fra yukardan aaya, semadan tekne yzeyine tecell damlalar serperken, bu esnada ebrucu da gnlnden gelen muhabbeti damlann iine koyarak zuhurat tezyin eder.

4 - Karagzn perde gazelinden 5 - Rahman Suresi 29. Ayet 6 - Neml Suresi 40. Ayet

16

EBR SANATI

Eva Van Brugel, Hollanda (mer Faruk Dere koleksiyonu)

17

EBR SANATI

Sls-Nesih hat, Mustafa Vsf Efendi. 1240/1825 Ebru Hatib Mehmed Efendi. (TSMK G.Y. 309)

alr. Ebr santkar renk tccardr ve sermayesi renklerdir. Renkleri uyumlu kullanabildii oranda muvaffak olur. Tarih boyunca derghlar sanat icrasnn merkezi olmulardr. Sanatn tasavvuf ehlinin nezdinde nevnema bulmasnn en mhim sebebi, sanatn manevi eitim arac olarak grlmesidir. Ebr eitimi ayn zamanda sabr, nefse hakimiyet, yaratl esrarnn idrki, dengeli olabilme eitimidir. Sanat eitimi, seyr-i slk-i rhnide yardmc metot olarak ilev grmtr. Ebrcu, teknesiyle btnleebilirse ve kendini btn benliiyle teknesine, boyalarna, sanatna verebilirse ok derin anlar yaad zamanlar olur. Orda idrk, gnlk idrkten artk daha ulvi idrke kayar. Hele sanatkrn ruhunu dengeleyecek, onu motive edecek iyi de bir name varsa alt fonda, o zaman motivasyon zirveye ular. Burada bir idrk deimesi vardr, algda deiiklik olur. Sanatkr o anda ben nerdeyim, buras neresi ya da be ne i yapyorum gibi sorulara muhatap olabilir. Artk gndelik hayatla irtibat kopmutur.

O andan itibaren yaanan dakikalar baka bir alemde yaanmaktadr. Tekrar gndelik hayatn idrkine dnldnde tatl bir i huzuruyla beraber ok yorgunluk hissedilir. ok gzel bir duygudur; bu ilerle uraan herkese nasip olmas temennisiyle. Herkes ebru yapabilir, fray sallayp, boyalar dkebilir ama sanatkr olamaz. Sanatkrlk baka bir eydir. Sanatkrlk baka bir ruh gerektirir. Yoksa boyal ktlardan baka bir ey yapmam oluruz. O ruhu eserimizin altna verebiliyorsak sanatkrzdr. Eski ustalarmz, eski insanlar bunu ok iyi baarmlardr. Bir ebek Mehmet Efendi nin bir Ayasofya Kebir Camii hatibi Hatib Mehmet Efendinin ebrularna bakldnda baka bir ruh hissedilir. Orada baka bir maneviyat teneffs edilir. Bunun, o insanlarn kemltndan kaynaklandn dnmek yanl olmasa gerek. Bizler de ayn kemlta ulaabilirsek bizim eserlerimiz de ruh kazanacaktr. Bunun iin ncelikle kendimizi saflatrmamz, enniyetten syrlp nefsimizi terbiye etmemiz gerekir.

18

EBR SANATI

Ayasofya Camii hatiblerinden Hatib Mehmet Efendinin serpmeli gel-git ebrusu. (TSMK G.Y.309)

19

EBR SANATI

Necmeddin Okyaydan yol laleleri. (mer Faruk Dere koleksiyonu)

Ebr, dengenin sanatdr. Yzeyde denge, fra darbelerinde denge, boya ayarlarnda denge, elde denge, ruhta denge. Ebr teknesindeki denge, kozmik dengenin iz dmdr. Ebr ritmin sanatdr. Fra darbelerinin dzgn bir ritimle vurulmas icap eder. Yeni balayan ebr talebesi fra vurularnda dengeyi yakalayabilmesi iin nce ritmi yakalamas gerekir. Bu yzden mptedi talebelere uzun mddet fra talimi yaptrlr. Talebe fra vurularnda ritmi yakaladktan sonra hayatnda da ritmi yakalayacaktr.

Ebr, sabrn sanatdr. Eskiler sabrla koruk helva olur demiler. Sanat eitiminin ilk art olan sabr, yce Rabbimizin de sevdii bir amel olup yce kitabmzda defalarca nemine dikkat ekilmitir. Sabr olmadan sanat olmaz. Sanatkr yapt ite, banda hangi dikkat ve itinay gsteriyorsa son ana kadar ayn itinay gstermelidir. Bu da ok sabrl olmay gerektirir. Sabr gelitirilebilir bir histir ve sanat eitimi bu gelimeye byk katk salamaktadr. Ebr renmek isteyen kii sabr, sebat ve istikrarla eitime devam etmeli ve ustasyla arasnda cereyan eden feyz akn inktaya uratacak her trl davrantan imtina etmelidir.

20

EBR SANATI

eyh Hamdullah hattyla bir murakkadan iki kta. Etraflarnda Hatibin enfes ebrlar. (SSM. 120-0243-SH)

21

EBR SANATI

Neftli Battal ebr 1271/1854. (BOA. ML Defteri 3393)7

B -TARH NDE EBR Orta Asyada zuhur etmi, ran ve Anadolu topraklarnda yaam, XVII. asrn balarnda Avrupaya intikal etmi gelenekli Trk ebr sanat, asrlardr kt sanat olarak uygulanm ve Batda da Trk Kd ya da Trk Mermer Kd olarak anlmtr. Bugn iin plastik sanatlarn bir ubesi haline dnen ebr sanat, tarih iinde hep kt ssleme, dier bir ifadeyle renkli kt retme sanat olarak icra edile gelmitir. Kdn tarih iinde geirdii serveni bilmek, mevzunun daha iyi anlalmasna yardmc olacaktr. a-Kt Hakknda nsanln yaz yazmak iin kulland ilk malzemenin kilden tabletler olduu ynnde genel bir kanaat vardr. M.. 4000de Msrllar, Nil kenarnda yetien papirs bitkisinden kda benzer bir malzeme retmeyi baarmlardr. Nitekim Bat dillerinde kt karlnda kullanlan paper, papier kelimeleri buradan gelmektedir. Eski devirlerde insanlar yaz yazma arac olarak deriden de faydalanmlardr. V. Yzylda yaam Herodotos birok milletin yaz iin deri kullandn kaydeder . Kdn icad tarihini iki asr geriye gtrenler olsa da genel kanaat M.S. 105te inde Tsai Lunun icad ettii ynndedir.
8

in kd deniz yoluyla Japon adalarna, Orta Asya zerinden ipek yolunu takip ederek rana gitmitir. Nsr- Hsrev ve bn Batuta gibi byk Mslman seyyahlarn verdikleri bilgilere gre Orta a slm dnyasnn hemen her yerinde ok kaliteli ktlar imal edilmekteydi . slm ftuhtyla spanyaya geen kt, bu blgede kurulan kt imalathanelerinden btn Avrupaya ihra edilmitir. Avrupa, talyann Fabriano kentinde 1276 ylnda kurulan Avrupann ilk kt fabrikasna kadar ihtiyacn Yakn Dou ve Endlsten karlyordu. slm dnyasnda milad VIII. asrda balayan kt imalat, Avrupada ancak be yz yl sonra balayabilmitir. Batda imal edilen ktlarda bir nevi damga yerine geen filigran (su damgas) denilen eitli ekil ve yazlar bulunmaktadr. Dou meneli ktlarda rastlanmayan bu filigranlardan kdn nerede veya nereye yapld anlalmaktadr. XV. yzyl Osmanl saraynda hem Dou hem de Bat meneli ktlar kullanlyordu. Mustafa li Efendi XVI. asrda Osmanlda kullanlan ktlarn menelerini ve
7 - Babakanlk Osmanl Arivine ait Ebr grntleri, Babakanlk Osmanl Arivindeki Belge Trleri, Padiah el Yazlar ve Belge Restorasyonu, stanbul 1997 adl kitaptan alnmtr. 8 - HERODOTOS, s. 223-224. 9 - NSIR-I HSREV, s. 82; BN BATUTA, c. I, s. 208.

22

EBR SANATI

1113/1701 tarihli iekli ebr. (BOA. EV. HMH. SR 566)

iekli ebr. 1113/1701 (BOA. EV. HMH. SR. 556)

23

El yapm iekli Hint kd

EBR SANATI

El yapm Hint ktlar

adlarn Menkb- Hnervern adl eserinde tafsilatyla tadd etmitir . Muhtemelen XVI. asrdan itibaren Avrupaya nispetle doudan daha az kt gelmi ve nihayet XVIII. asrda dou ktlar piyasadan tamamen ekilmitir. Baz veriler Osmanlda kt imalinin XIV. asr sonlarna kadar gittiini gsterse de bilinen ilk kt imalathanesi XVIII. yzylda almtr. brahim Mteferrika tarafndan 1729da alan ilk Trk matbaasnn kt ihtiyacn karlamak zere Yalova (o zamanki adyla Yalakbd)da bir kt fabrikas kuruldu. Gerek alan bu ilk fabrika gerekse Sultan III. Selim devrinde Kthanede, 1804te Beykoz Deirmenocanda, 1844te zmirde ve Sultan II. Abdlhamid zamannda ikinci kez Beykoz`da alan btn imalathane ve fabrikalar deiik sebeplerden dolay ok uzun mrl olamamlardr. Bunun en byk sebebi bu geni pazar kaybetmek istemeyen lkeler ve kt ithal eden tccarlarn baltalama faaliyetleridir. Cumhuriyet devrinde 1939da kurulan zmit Kt Fabrikas ve SEKAya bal dier fabrikalar sayesinde lkenin kt ihtiyac karlanmaya allmtr . Gnmzde ise Batl markalar dnya pazarn ellerinde tutmaktadrlar. Sna ktta nde olan Batl firmalar zellikle acid free (asitsiz) kt imalinde ok
11 10

baarldrlar. Kt retilirken kullanlan, asit ihtiva eden maddeler ve sert sular kdn mrn ksaltmaktadr. Bu sebepten Avrupada baz firmalar doal su kaynaklarnn yanna kurulmutur. Dnyada Avrupayla beraber ikinci en nemli merkez Hindistan, Nepal, Banglade blgesidir. Bu blgede hand made (el yapm) kt imali byk bir sektr olup, blge insan iin de nemli bir geim kaynadr. Burada retim fabrikasyon olmayp, tamamen elle yaplmakta; blgenin iklimine uygun olarak yetien bitki lifleri ve ieklerle ssl, fevkalade tabii renklerdeki ktlar ok ilgi grmektedir. nceki sayfada bir rneini grdmz son dnemde lkemize de gelmeye balayan Hint ktlar Trk-slm sanatlarnn hemen tm ubelerinde kullanlmakta ve sanatkrlarn ibda kabiliyetlerine katkda bulunmaktadr. Batl sna asitsiz ktlar renk ve doku olarak ebr iin idealdir. Batl ktlarla beraber Hint ktlarnn ak renkte olanlar da ebruda kullanlabilir. b- Ebr Sanatnn Menei Ebr sanatnn nerede ve ne zaman balad henz
10 - L, s. 11. 11 - Kt hakknda ayrntl bilgi ve bibliyografya iin bk.: ERSOY Osman, Kt, DA, c. 24, s.163-166.

25

EBR SANATI

Hatib ebrs 1176/1762, (BOA D. BM Defteri 1356)

26

EBR SANATI

Hatib ebrsu, 1120/1708. (BOA EV. HMH. SR. 658)

Kumlu Hatib ebrsu 1207/1792 (BOA EV. HMH. Defteri 6984)

27

EBR SANATI

Hatib Mehmet Efendinin ilgin denemelerinden (TSMK G.Y. 309)

bilinmemektedir. Kelimenin aslnn aataycaya dayandrlmas, zbekler tekkesinin ilk eyhlerinden Sdk Efendinin bu sanat Buharada renmi olmas ve inde VIII. asrdan itibaren Liu-a-ien, Japonyada XII. asrdan itibaren suminagai ve beninagai isimleriyle su zerinde yaplan uygulamalarn varl gibi ipular bu sanatn doduu yerin Orta Asya olduu tezini kuvvetlendirmektedir . Japonyada Sumi ressamlarnn fralarn temizlemek zere batrdklar suda oluan ekilleri kda alnarak bulunduu tahmin edilen suminagai teknii metot olarak ebrya ok benzemektedir. Bilenen en eski suminagai rnei Sanjuroku-nin Shu adl yazmann iki sayfasndadr ve 1112 ylna aittir . Orta Asyada zuhur ettiine inanlan bu sanat, byk pek Yoluyla nce ran sahasna oradan da Anadolu topraklarna gemitir. Ebr kelimesinin menei olarak iddia edilen kelimelerden aatayca ebreyi bir tarafa brakrsak kelimenin de Farsa oluu bu ihtimali desteklemektedir. Ayrca bir baka rivayete gre XVI. asr ortalarnda Mir Muhammed Thir tarafndan Hindistanda yaplmaya balanan ebr sanatnn bugn iin elimizdeki en eski
14 13 12

rnekleri ancak XVI. asrn balarna tarihlenmektedir. Bir ebrnun tarihini kesin olarak verebilmek iin ebrnun zerine tarih notu drlm olmaldr. Mze ve ktphanelerde grdmz ok eski tarihli eserleri ssleyen, cilt yan kd ya da murakkaalarda pervaz olarak kullanlm ebrlar, eserin daha sonraki devirlerde grd tamir esnasnda yaptrlm olabileceinden ebrnun tarihi hususunda kesin bir hkme varmak zordur. Topkap Saray'nda bulunan Arifi'nin 1539 tarihli "Gy-i evgan" adl eserindeki ebrlar, Heratl Mir Ali'nin stanbul niversitesi Ktphanesi'nde bulunan 1539 tarihli iki ktasnn bulunduu ebrlar, muhterem Uur Derman hocamzn koleksiyonunda bulunan Mliki Deylem'ye ait bir kt'ann yazld 1554 tarihli ebr ve Ik Yazann kaydettii Fuzul'nin Hadkats-sed (Mutluluklar Bahesi) isimli eserinin bir kopyasnda kullanlm olan ebrlar bugne kadar tespit edilebilen en eski ebrlardr. lk ebrnun yapan bilinmemesine karlk

12 - DERMAN 1999b, s. 189. 13 - BARUTUGL, s. 33-34. 14 - DERMAN 1994a, s. 80.

28

EBR SANATI

Hatib Mehmet Efendinin kendi adyla anlan Hatib ebrsu. Sls-Nesih kta, eyh Hamdullah TSMK.GY309

Sls-Nesih ktann koltuklarnda ve d pervaznda Hatibin ebrlar. Hat, Ahmet Hfzi. TSMK.GY321

29

EBR SANATI

XVII. asrn byk hattat Hafz Osman Efendinin sls hattnn etrafndan altn tahrirli Hatib ebrsu (SSM. 120-0343-HO)

"Hadkat-s sed"nn ba sayfasnda Hadkat-s sed yazldktan sonra krmz mrekkeple "Ma ebek Mehmet Ebrsi" ibaresi eklenmitir. Kitabn sayfalar arasnda adet hafif ebr kullanlm ve son sayfasnda da ".......ktibl harf Ahmet bin Hasan yenieri-i korucuyn- dergh- li f beldeti Trablus am f zemn defterdr Mehmet Efendi. Sene 1004" ketebesi konulmutur. Ba sayfadaki "ebek Mehmet Ebrsu ile" anlamndaki bu ibareden kitapta kullanlan ebrlarn, Tertb-i Risle-i Ebrde kendisinden ebek diye bahsedilen ebrcu tarafndan yapld ve bu ebrcunun adnn Mehmet Efendi olduu, son sayfasndaki ibareden de kitabn Hicri 1004 (1595) ylnda yazld anlalmaktadr
15

ok baarl uygulamalardr. Zaman iinde ngiltere ve Amerikaya da yaylan ebr sanat, her lkenin sanat anlayna gre farkllk kazanmtr. Bu gn itibariyle dnyann hemen her lkesinde ebr yaplmakta ve tekneye yatrlabilecek hemen her eyaya ebr desenleri alnmaktadr. Ebr kitap sanatlarnn bir ubesi olarak gelimi, kendisine bazen bir murakkaada yaz pervaz, bazen bir mushafn cild yan kad bazen de bir hat levhasnn etrafnda i ve d pervaz olarak yer bulmutur. Ebr kitap cildlerinin n kapaklarnda cild yerine sklkla kullanlm, bu tarz cildlere ehr-ge cild denilmitir. Kullanlan ebrlarn zerlerine ezilmi varak altn serpitirilerek zerefanl ebr, hatib ebrlarnn d snrlarna da altn kontur ekilerek tahrirli ebr meydana getirilirdi. Hat sanatnda sls-nesih hatlarla yazlm kta formundaki eserlerde nesih satrlar sls satrdan daha ksa tutulduundan iki yanlardaki dengeli boluklara koltuk denilir. Genellikle tezhip yaplan bu koltuklara maliyeti

XVI. yzyln sonlarnda stanbula gelen Avrupal seyyahlar tarafndan kendi memleketlerine gtrlen ebr sanat nce Almanyada sonra Fransa ve talyada Trk kd olarak tannp yaplmaya balanmtr. Yakn zamana kadar bu isimle anlan ebr, Avrupada farkl malzeme ve tekniklerle yaplsa da retilen formlar gelenekli ebrmuzun formlaryla benzerlikler gsterir. Resimlerde grlen ebrlar bildiimiz tarakl ve blbl yuvas ebrnun

15 - YAZAN, s.41-42.

30

EBR SANATI

Bir nesih sayfann d pervaznda Hatibin ebrsu. (TSMK. G.Y. 309)

31

EBR SANATI
daha dk olduundan uygun ebrlar uyguland da grlr. Koltuklarda kullanlmak zere zel olarak hazrlanm kk desenli ebrlara koltuk ebrsu denilmektedir. iekli ve akkse formlarnn XX. yzyln balarndan itibaren gelimeye balamas ve modern resim anlayndaki abstre (soyut) resim zevkinin gelimesi, ebryu kitap ve yaz albmlerinden duvarlara tayarak bir plastik sanat hviyetine brmtr. Eski zamanlarda ebrya bal bana bir sanat olarak deil, daha ok kitap sanatlarnn btnleyici bir unsuru olarak baklmtr. c - Ebr Ustalar Hakknda Gelibolulu Mustafa l Efendi tarafndan yazlan en eski kaynaklardan biri olan (1586) Menkb- Hnerveran ve Nefeszde brahim Efendi tarafndan kaleme alnan Glzar- Savab gibi hat, aharcilik, kt boyamacl mrekkepilik gibi kitap sanatlarna dair bilgileri ihtiva eden kaynaklarda tek satr bilgiye rastlanmamas ilgintir. Ebr tarihi hakknda elimizdeki tek yazma eser 1017/1608 ylnda yazlan Tertb-i Risle-i Ebrdir. 1975 ylnn son gnlerinde eline geen bu yazma nshay Uur Derman Hocamz nce 1977 ylnda nerettii Trk Sanatnda Ebr kitabnda zetle, daha sonra da kendisinin Halll Mkltm (zor meselelerin zcs) dedii Nihad M. etine verdii tamamn yaynlama szn, rahmetliye armaan kitabnda orjinaliyle beraber yaynlayarak yerine getirmitir . O dneme kadar ebr imali hakknda bilinenleri bir araya toplayan risalede kt boyama ve harlama usullerinden de bahsedilmektedir. Devrinin diliyle kaleme alnan yazmada verilen baz malzeme ve kullanm oranlar bugnknden pek de farkl deildir. Tarihte yaam ebr ustalar hakknda ok az ey bilmekteyiz. Pek ou dervi merep hayat sren bu ustalarn bilinmek, mehur olmak gibi bir gayeleri olmadndan ebrlarna isim yazmamlardr. Bu sebepten elimizdeki eski ebr rneklerinin tarihini ve ustasn tespite maalesef imkan yoktur. Ortaya kabilecek yeni belge ve bulgularla ebr sanatnn karanlk kalan asrlarnn aydnlanaca midini hep tayoruz. Gerek eldeki bilgiler, gerekse son devir ustalar hakknda renci ve muhiblerinin verdii bilgiler nda ustalarmz hakkndaki malumat derc ediyor, hepsini hayr dua ile yd ediyoruz. d - ebek Mehmed Efendi Tertb-i Risle-i Ebrnin 3a sayfasnn ba tarafnda ebek adyla anlan Mehmed Efendiden rahimehullah
16

(Allah rahmet eylesin) diye bahsedildiine gre lm 1017/1608 ylndan evvel olmaldr. Ayn yerde geen nsha-i ebek sznden de mahiyetini bilemediimiz bir risale kaleme aldn anlamaktayz. ebek lakapl bu ebrcunun isminin Mehmed olduunu ise bu risalenin ortaya kndan yaklak on yl sonra ele geen bir belgeden (bk. S.30) renmekteyiz. e - Hatib Mehmet Efendi Byk Ayasofya Camiinde hatiblikle vazifeli olduundan Ayasofya Hatibi veya Hatib diye anlan Mehmed Efendinin doum tarihi bilinmemekle beraber, Mstakimzde Sleyman Saadettin Efendinin Tuhfe-i Hatttn adl kaynak eserinde kendisinden pr-i fn diye bahsedildiine gre
17

vefat tarihi olan Muharrem

1187/Nisan 1773te hayli yal olmaldr. Hat sanat tarihinde Eski Zhd diye tannan smail Zhd Aadan (. 1144/1731) sls-nesih yazlarn renmi ve eserler vermitir. Ancak asl hreti ebr sanatndadr. Hafif bir zemin zerinde, farkl renklerde damlalar i ie koyup ince tel ya da tek at kl ile hareket vererek oluturduu ebr tarz ok beenilmi ve bu tarz kendi adyla anlr olmutur. Uygulama blmnde yapmn izah edeceimiz bu tarz, iekli ebr formlarna da temel tekil etmitir. Hatib ebr denilmekle hatib formu anlalr. Bir kavram kargaasna mahal vermemek iin hangi formda olursa olsun Hatib Mehmed Efendinin elinden kan ebrlarn tmne Hatibin ebrsu demek daha uygun decektir. Sultan III. Ahmed devrinde zamanla ypranm olan hat eserlerinin yenilenmesi faaliyeti balatlm, bu yolla pek ok nadide eser yeniden hayat bulmutur. Bu byk yenileme faaliyetleri srasnda yaz etraflarna pervaz olarak yaktrlan ebrlarn pek ounda Hatib Mehmed Efendinin imzas vardr. Kulland renklerin armonisi, frasndan dklen ok ho naklarla Hatib Mehmed Efendi, bugn mze ve ktphanelerimizde ziyaretilerini beklemektedir. Muharrem 1187/Nisan 1773de Hocapaa (Sirkeci) yangnnda ebrlarn kurtarmaya alrken ebrlaryla beraber yanarak, elim bir ekilde vefat etmitir. f - eyh Sadk Efendi Buharann Vabakne ehrinde doan ve skdar Sultantepedeki Nakibendiye tarikatine bal zbekler Tekkesi eyhi Sadk Efendinin hayat hakknda ayrntl
16 - Bk. DERMAN M. Uur, Gecikmi Bir Vaad Prof. Dr. Nihad M. etine Armaan, s.371-405, stanbul 1999. 17 - MSTAKMZDE, s. 386

32

EBR SANATI

Nesih hat ile yazlm Hadisi erif sayfasnn d pervaznda Hatib Mehmet Efendinin enfes Battal. (TSMK. GY 309)

33

EBR SANATI

Edhem Efendi Battal (mer Faruk Dere koleksiyonu)

bilgimiz bulunmamaktadr. Ebryu Buharada rendii ve iki olu Edhem ve Nafiz Efendilere de rettiini bilmekteyiz. Dergahtaki kabir kitabesinden 17 recep (18) 1262/11 Temmuz 1846da vefat ettii anlalmaktadr. g - Hezrfen Edhem Efendi 1829 ylnda zbekler Tekkesinde domutur. zbek Trklerinin kurduu, hacca giden Trkistanllarn stanbuldaki urak yeri olduu iin bu isimle anlan derghn mill mcedelede de nemli bir yeri vardr. Zira Anadoluya geecek asker veya sivil, geceyi burada geirirler, sabah erkenden de Samandra zerinden yola karlarm. Babas yukarda ad geen eyh Sdk Efendidir. Mahalle mektebini takiben babasndan, amcasndan ve tekkeye gelen limlerden dersler alarak yetimitir. Mimari, hendese, kozmografya ve teknik konularda derin bir vukfiyet sahibi olan Edhem Efendi, aatayca, Arapa, Farsa ve Ermenicenin yannda Bat dillerinden de okuduunu anlayacak kadar renmitir. Amcas Abdrrezak Efendinin vefatndan sonra derghn eyhi olmu, el sanatlarna olan dknl, eyhlik vazifesini olu Sdk Efendiye devretmesine sebep olmutur. Ebrculuunun yannda ince marangozluk, doramaclk, oymaclk, hakkklik, dkmecilik, torna-tesviyecilik,

demircilik, makinecilik, dokumaclk, matbaaclk mesleklerinde mahir olan Edhem Efendi, hezrfen (bin sanat sahibi) unvann sonuna kadar hak etmi bir byk sanat ve fen adamdr. Ayn zamanda mucid olan Edhem Efendi, icad ettii buharl makinenin ucuna bir pervane takarak, bindii sandal emsipaadan Paalimanna kadar yrtmeyi baarmtr. Midhat Paa tarafndan kurulan Mekteb-i Sanayinin imalat mdrlne tayin edilmise de bir sre sonra Kabe-i Muazzamann ve Ravza-i Mutahharann iinde ve dnda tamir ilerini yrtmek zere vazifelendirilmitir. Burada iilerle beraber alrken kulland malay baka hibir yerde kullanmayarak mcib-i efaat olur midiyle ldnde kendisiyle beraber gmlmesini istemi ve bu istei yerine getirilmitir. Olduka ileri yata arambal Arif Beyden talik hattn renip czet almtr. Babasndan rendii ebrculuu lene kadar devam ettirmi ve talebelerinden Necmeddin Okyay vastasyla bu sanat gnmze kadar gelebilmitir. Trkiyede ilk kurun boruyu dken Edhem Efendidir. Dkt kurun borular kullanarak tekkenin bahesindeki derince kuyudan su eken tulumba retmitir. Kendisine yeni bir teknik veya usulden sz edilince merhum u cevab verirmi: Tecrbeyi ge ekmediler ya, biz de deneriz.
18 - DERMAN 1977, s. 32.

34

EBR SANATI

zbekler Dergh eyhi Hezrfen Edhem Efendinin Hseyin Zeki Paa tarafndan yaplan yal boya portresi (zbekler Dergah)

35

EBR SANATI

skdar Sultantepede zbekler Dergh (2007)

Devrin lim ve sanatkrlar kendisinden feyz almak iin sk sk ziyaretine geldiklerinden onun zamannda zbekler Tekkesi ilim ve sanat akademisine dnmtr. 20 evval 1321/8 Ocak 1904 Cuma gecesi derghta yats namazn eda ederken vefat eden Edhem Efendi, ertesi gn hazireye defnedilmitir. Kabir kitabesindeki manzume Rza Tevfik Blkbaya aittir. Yakn zamanda kaybettiimiz Amerikada yaam, nl mzik yapmcs Ahmet Ertegn, Edhem Efendinin torununun torunudur. Ebr sanatnda ok byk bir usta olan Edhem Efendinin zellikle zrnk, glbahar, lk renklerinin zerine, lahor ividine katt terebentinli serpme battallar mehurdur ve hemen anlalabilir. Daha sonra gelen ebrcular tarafndan bu tr battallara Edhem Efendi battal ad konulmutur . Kardei Nfiz Efendi de kendisi gibi ebrculuu babasndan renmise de elimizde eseri yoktur. Edhem Efendinin en nde gelen talebesi Necmeddin Okyaydr. Osmanl hat sanatnn zirve isimlerinden Smi Efendi ve Aziz Ruf efendiler de kendisinden ebrculuu renmilerse de meslek edinmemilerdir.
9

h - stad Necmeddin Okyay skdar eriyye bakatibi ve Yeni Valide camii imamlarndan Abdnnebi Efendinin olu olan Mehmed Necmeddinin doum tarihi 19 Rebilevvel 1300/29 Ocak 1883tr. skdarda dnyaya gelen Necmeddin Okyay, hayatnn tamamn bu semtte geirmitir. Hfzn kk yalarda tamamlayarak hfzlk pyesi, Ravza-i Terakki Rtiyesine devam ettii senelerde ise aere ve takrib izni almtr. Mektebin hocas Hasan Talat Beyden rka, divan ve cel divan yazlarndan czet aldktan sonra ilerleyen yllarda Smi Efendiye devamla 1905te talk, Hac Arif Efendiden de 1906da sls ve nesih yazlarndan iczet almaya layk grlmtr. zbekler Tekkesi eyhi Hezrfen Edhem Efendiden ebr kd ve hr denilen cilal kt hazrlama usullerini de renmitir. ok ynl bir insan olan Necmeddin Okyay, eski mrekkepilii Vehbi Efendiden, kemankelik denilen okuluu da Sultan Abdlazizin okubas Seyfeddin Beyden renmitir. Cami derslerine devamla ilmiye iczetine de sahip olan Necmeddin Efendi, 1907de babasnn vefat zerine ayn camiye imam ve hatib olarak

36

EBR SANATI

zbekler Dergh eyhi Edhem Efendinin kendi adyla anlan Nefti Battal. (Osman zay koleksiyonu)

37

EBR SANATI

Reisl-Hattatn Kmil Akdikin sls-nesih Hadisi erif ktasnn etrafnda Necmettin Okyay ebrlar, koltuk tezhipleri Arda akmak. (Hususi koleksiyon)
20

tayin edilmi ve bu vazifesini krkbir yl aksatmadan srdrmtr. Sls ve tura ekmeyi renmek iin 1332/1914 te alan Medresetl-Hatttne devam ederek Turake Hakk Beyden bu yazlar renmitir. Ayn okula iki yl sonra ebr ve har muallimi olarak atandnda ya otuztr. iekli ve yazl ebr formlarnn zerinde bu yllarda almtr. skdar Toygar Tepesindeki evinin bahesinde 400 eit gl yetitirip, eitli sergilerden madalya kazanmtr. 1925 ylndan itibaren de klasik cild sanatyla sanat seviyesinde megul olarak emse cildin en gzel rneklerini yapmtr. Soyad Kanunu ktnda kendisine okuluuyla mtenasib Okyay soyadn tercih etmitir. Birok sanatta hner sahibi oluundan, hocas Edhem Efendi gibi kendisine de hezarfen lakab verilmi nadir ahsiyetlerimizden olan Necmeddin Okyay, 23 muharrem 1396/5 Ocak 1976da vefat etmi ve Karacaahmed Kabristanna defnolunmutur. Ebcedle tarih drmede mahir, leheleri ustalkla taklit edebilen, nktedn ho sohbet bir zat olduu anlatlmakta, en byk maharetinin de Osmanl devrine ait imzasz yazlar hattat ve hatta tarihine kadar tespit

edebilme olduu aktarlmaktadr . Ebr sanatnda iekli ebr denemeleri ok eskilere dayanmaktadr. Necmeddin Okyaydan nce yaplan iek denemeleri daha ok kr iei tarznda olmutur. ok gzel rnekleri ortaya konmu olsa da ekil olarak tekml edii stadn 1917-1918 yllarnda yapt uzun ve ileli olduunu tahmin ettiimiz almalar neticesinde olmutur. iekli ebrlarn nasl ortaya ktn Hocann kendinden dinleyelim: Medresetl-Hatttne tanmadm bir zat gelerek iekli ebr yapmam istedi. `Efendi beyim, bu sanatta yle iek filan olmaz; geri eskiler tecrbe etmiler ama, o da iee pek benzemez dedim. Adam Hoca deil misiniz? Yapmanz lzm! cevabn verince eve geldim, tekneyi kurdum; iek ekillerini karmak iin uramaya baladm. O srada evimize ok sevdiim arkadam Hattat Macid Bey geldi. Ben lle ekli, karmaya alyordum. Mcidim birden: `Birader u ular yukar doru eksene!dedi. Ben hayatmda i bilmeyenlerden o ie dair ok ey renmiimdir. Bu da yle oldu.
19 - DERMAN 2002, s. 224-229, DERMAN 1977

38

EBR SANATI

Soldan saa: skdarl Eref Ede, Mustafa Dzgnman ve Necmettin Okyay. Necmettin Okyayn skdar Toygartepedeki evinin bahesinde

Mustafa Dzgnman (oturanlar arasnda ortada) zbekler Dergahnda bir heyetle

39

EBR SANATI

smail Zhdi eliyle yazlm Sls-Nesih ktas, etrafnda Necmettin Okyayn Yol Lalesi (SSM. 110-0470-IZ)

Elimdeki tek at kuyruu kln teknenin iinde iki taraftan yukar doru ekince ekil tpk lleye benzedi. ok heyecanlandm ve zevklendim. Gnlerden cuma olduu iin benim vazifeli bulunduum skdar Yeni Vlide Camiine gittik. Namazdan sonra lle, snbl, karanfil, o mevsimde hangi iekler varsa hepsinden alp eve getirdim; onlara bakarak ebr teknesinde tek at kuyruu klyla aynn resmetmeye baladm. te Mcidin o ikaz ve Rabbimin Lutf-u keremiyle bu i oldu . -Mustafa Dzgnman 9 ubat 1920'de stanbul skdar'da Sultantepe'de dnyaya gelen Mustafa, ilk tahsilini tamamladktan sonra, ayn semtteki Abdlbki Efendi ve Aziz Mahmud Hdy Camilerinin imamln yapan babas Saim Efendi'nin skdar arsndaki aktar dkknnda almaya balamtr. 1938 ylnda, annesinin days hattat Necmeddin Okyay, kendi eliyle onu, kendisininde hocalarndan olduu Devlet Gzel Sanatlar Akademisi'nin Trk Tezyin Sanatlar Blm'ne kaydettirmitir. Burada byk days Necmeddin Okyay'dan eski tarz cild ve ebr renmi ve dier kymetli hocalardan da istifade etmitir. Ancak hayat artlar sebebiyle bir mddet sonra okuldan ayrlarak tekrar baba
21

meslei olan aktarla dnmek zorunda kalan Dzgnman, mrnn sonuna kadar devam ettirdii mesleinde iinin ehli drst bir esnaf olarak tannmtr. Akademi'deki talebelii yllarnda emse denilen klasik cildin gzel rneklerini imal eden Dzgnman, bir mddet sonra o srada taliplisi ok az bulunan bu sanat da terk etmek zorunda kalmtr. Marifet iltifata tabidir. Mterisiz meta zayidir szn hatrlatan bu hadiseden sonra 1957den itibaren daha ok ebryla megul olmu ve mrnn sonuna kadar zaman zaman mterisi olmasa bile o, marifetini ortaya dkmekten geri kalmamtr. eitli konularda yenilie ak olduu halde ebr sanatnda klasik anlaya smsk bal kalan ve bu hususta modern uygulamalara iltifat etmeyen Dzgnman, ebrculukta kendisini getiini syleyen hocas Necmeddin Okyay'n bu sanata kazandrd iekli ebr eitlerini gelitirerek iekli formlarn arasna papatyay eklemi ve ieklerde kompozisyona gitmitir. 1940'ta balayp lmne kadar elli yl sren ebrculuu srasnda, 1967'den itibaren eitli sergiler aan ve baz sergilere katlan
20 - DERMAN 2002, s. 224-229, DERMAN 1977

40

EBR SANATI
Dzgnman, hem eserleriyle hem de yetitirdii rencileriyle bu sanatn tannmasna ve yaylmasna hizmet ederek son otuz be yln ebrculuuna adeta damgasn vurmu bir sanatkrdr. Bugn ebr sanat biliniyor, tannyor ve seviliyorsa bunda en byk pay phesiz Mustafa Dzgnmanndr. Sanatn unutulmamas iin adeta tek bana cephede mcadele vermi bu byk ustay tanmal ve rahmet dualarmz eksik etmemeliyiz. Mustafa Dzgnmann devrin kamuoyu tarafndan bilinip ebr sanatnn hret bulmas, 1968de Yap Kredi Bankasnn sanat maviri Vedat Nedim Trn, bankann Galatasaraydaki genel mdrlk binasnn giri katnda Dzgnmann ebrlarn sergilemesi sayesinde olmutur. Sergi bir ay boyunca dolup tam, stanbullularn byk ilgisine mazhar olmutur . Mustafa Dzgnman, ebr sanat dnda din msikiyle de megul olmu ve tasavvuf zevkini, Hafz Eref Ede'den almtr. Muzka-i Hmyun'da yetitii iin "Mzkal" lakabyla anlan Hafz Muhittin Tank, skdar'daki aramba Ruf Dergh eyhi Hayrullah Tcettin Yalm ve skdar Rif sitnesi eyhi Hsn Sarer gibi kymetli hocalardan musiki teorisi ve pratii konusunda ok istifade etmitir.
21 - DERMAN 2002, s. 228. 22

Bestekr seviyesinde musiki bilgisine sahip olan Dzgnman, Aziz Mahmud Hdy Camii'nde uzun yllar cuma gnleri i ezan ve teravih namaz aralarnda ilahi okuyuuyla iyi bir icrac olarak da tannmtr. Dzgnman'n, bir ksmnn gftesi de kendisine ait olmak zere deiik makamlarda besteledii yirmi kadar ilhisi vardr. Onun bestekrlk tarafn gsteren ve son yllarn din msiki repertuar asndan ayr bir nem tayan bu ilahiler, vefatndan nce yakn arkada neyzen Niyazi Sayn tarafndan notaya alnmtr. Ayrca vaktiyle mek ettii din eserleri son zamanlarnda banda okuyarak tesbit edilmelerini salamtr. 1953'ten 1979'a kadar yirmi alt yl mddetle Aziz Mahmud Hdy Dergh'nn trbedarln yapan Dzgnman, halk azyla koma tarznda iirler de yazmtr. Bunlar arasnda, ebrnun tarihesi, zellikleri ve mahiyetini anlatan tasavvuf remizlerle dile getirdii yirmi ktalk "Ebrname" en tannmdr. Kymetli tespihler, yaz levhalar, kendi ebrlar, emse tarznda yapt kitap kaplar, kutu ve erevelerden oluan koleksiyonu halen ailesinde bulunmaktadr.

Hatib ebr, Necmettin Okyay (mer Faruk Dere koleksiyonu)

41

EBR SANATI
Ayrca eski tarz krkl fotoraf makinesiyle 1000'e yakn hat rneini emsyonlu cama ekmi, bazlar Kalem Gzeli ve slm Mirasnda Hat Sanat adl eserlerde yer alan bu fotoraf camlarnn asllar, daha sonra kendisi tarafndan Trkpetrol Vakf'na balanmtr. 12 Eyll 1990 aramba gn vefat eden Mustafa Dzgnman'n kabri, Karacaahmet Mezarl'ndadr .
23

Bu mes l ekt e ok us t a l a r emek v erip yet i mi , Biz y et i ti k z ev l ine heps i Ha kka g et mi , By k s ta t z b ek eyhi E t hem K mi E f endi, Hez a r- fe n, pr m rif et b u s a n' t t a pr imi .

Son za m a nl a r e ms -i eb r gurub et mi n gihn, Sa n' a tk r ka l ma m hi, ne de i t en a nl a yan, Bir e r km s kda r' da n ihy et mi b u z ev ki,

Ebrnme

24

smi hattt Necmeddin'dir tek statdr bu zaman.

E b r d a ki g r ne n u n u k ta i y i ba k, uun t - il h d i r s fa t n d a n a y a n Ha k Nak- sun'un pertevinden Hubb-u Rahman ikr, R y e t ul l a h s r r d r bu m se m m d r he r va r a k.

st a dm z N ec mi M ol l a r a m b u i t e, A zi mk rd r, m uk t edirdir a nl a y t a s ez i t e, L l e s nb l ka ra nf il l e b ez endirmi eb ryu, T l i m e tm i t l ipl ere z ev l yok b u gidi t e.

Za n e t m e k i b u ek l i n h l i k y z se n l e be n , G fil o l up ir ke d a l ma bi r f i l d i r i g r e n , Fr a , a na k, b o y a , te kn e v s ta d r bi l mi ol , H e p s uve r - i il m i y y e d i r m e z hi r d e g r n e n .

Des ti ze nkte e zi l ir hep renkl i cis m-i b oya l a r, Sa r z rn k i na t dr eb rcuyu oya l a r, Z rn k, l hur , g l b a ha r, a l eb rda hep es a s t r,
B u d rt re n kl e o k re nk ol ur b u cm b te ne l e r va r

Tr l t r l e k i l l e r l e a r z - d d r e y l e y e n , Kit b , l e vh a , s i r e y a z e y n - i e n v r e y l e y e n, uh ve c zip h a tl a r y l a ka l b- i i n sa n z e vki y b , Sa l t a na t - e b r du r bu a k- i z ha r e y l e y e n .

Bu e it l i boy a l a rn cil v eg h t eknedir, Ra hm -i m der g ib i s a nki reng-i v us l a t e nedir, T ekne i r e kit re ma hl l b ekl er s rr- f t ra t , Ba z en tu ta r b a ze n t ut ma z b ir a c yip nes nedir.

O na l t nc y zy l n d a T u r a n e br me bd e i , O r d a z h ir o l m u a mma bu r d a bu l m u n e ' ey i, Y c e T r k l e r l k e si n d e ke m l bu l m u bu h ne r, R a b b im d im h fz e y l e si n e br y a p a n z m re yi .

A y r a y r a na kl a rda b oya l a rn kv a m, S u, d il e a y a rl a n r b a l a r i in dev a m, K i tr el i s u z er ine f ra l a rl a b oya l a r, S er pil e re k na k edil ir k da ka r t a ma m.

E b r d e m e k e b i r d e me k y n i g kte ki bu l u t , Ab - r d a t ut a r m n su y z d r e t u h t , B ir ke l m - fa r is d i r e br i n sa n ka l a r , H e r t e vcih e s e z d r ki m m n s d a p e k ve l t .

T ri f ge r i kol a y a mma t a t b ika t t a gl k v ar, T ec r be si z ya p l rs a ins n ol ur b ka ra r, G r n e a l da np da ok kol a ym deme s en, Bi r iht is a s i idi r b u k ol a n er ya pa r.
22 - zemre 2005, s. 298. 23 - DERMAN 1994b, ZEMRE 1996, ZEMRE 2005. 24 - Sayn Prof.Dr. Ahmed Yksel zemre, bu iirin bizzat kendi tarafndan daktilo ve teksir edildiini 2005 ylnda skdar sempozyumu mnasebetiyle yaynlad tebliinde nakletmitir. Biz de oradan iktibas ediyoruz. Bk. ZEMRE 2005, s. 298-301. s .

Ka d m e c d t y d i g a r m z e y y e n bi r sa n ' tt r, Ta b ia t t e n m l h em ol a n bu n a k l a r m i r ' tti r, S ni- i H a k s un'u n d a n he p ke n d i ke n d i n se y re der N k na kka e y -i v hi t bi r va hd e ti hi km e t ti r.

42

Papatya demeti, Mustafa Dzgnman (Sleyman Berk koleksiyonu)

EBR SANATI

Sayn Ahmet Yksel zemrenin kendisi tarafndan daktilo edilerek hafif ebrlu zemin zerine teksir metodu ile oaltlm, Mustafa Dzgnmana ait Ebrname adl iir. (Mehmet ebi Koleksiyonu)

Mt e ne vv e kil l i d i r e br l a r n su r e ti , B a t t a l , h a t ip , t a r a ma y l a g r s r - ku d r e ti , Ka r a nfil l e l l e s n b l p a p a ty a y l a me n e ke , Ta r a k l d a t e zy i n e d e r bu e l v n - ke sr e ti .

Yapan hayran,bakan hayran,alan, satan hep hayran Bu eb r da n z ev k a l ma ya n eb rcuya y r ol maz .

Na z a r kl d k k i na t a b a kt m mut l a k eb rya, Ve ch- i y r i ya n grdm s a l t et t im b u Ru' ya,

E b r y a p a n s e y r ed e n d e g a m ka s ve t bu l u nm a z, G nl l e r i t e n it e d e r z e vkl e d oy u m ol u n ma z,

K enz -i m a hfi t ez hr a k- Hd nm ya n Eb r g r p A l l a h dedim irdim ka l b i duyguya.

44

EBR SANATI

Mustafa Dzgnmann Snbl ebrsu. (zlem-Haluk Perk koleksiyonu)

B h ud ud u ze vk- i e l va n e br c u l u k sa n ' ti , E r b b nn na za r n d a oktu r on u n k y m e ti , H e r va r a kt a s r r - c e m l i k r d r z a hi d , B u e b r l a r , b u s a f l a r he p si a k n hi kme ti .

Bes mel e yl e t ez g h a p eb r ya pa n ki iyiz , F r a i l e su st n de hner s a t a n ki iyiz , st a dm z z be k eyhi hem N ecmeddin hocadr, By kl e re b oyu n kes ip Ha kka t a pa n ki iyiz .

B e n e b r y a k ol d u m d t m on u n p e i n e, Le y l gib i na zl a r e tti y a r a ma d i i m e , B ir a r a l k is y a n etti m g r m e d i m hi i l ti fa t, ns a f e d ip y z n g l d i l e r a t ba ma .

Ey M u st a fa na k- s ev da s a na nel er ret t i, Der nu nda du ra n na kka "E ynem "y ret t i, Ba b- eb r r ehn ma dr v ech- b k f ehmine, ri f ol a n b u ez ha r b ir nokt a da n s eyret t i.

45

EBR SANATI

Mustafa Dzgnmann ebrlaryla oluturulmu Gelincik levhas (Sleyman Berk koleksiyonu)

46

EBR SANATI
C - YAAYAN USTALARIMIZ Bu blmde hayatta ve faal olarak ebr sanatyla uraan, gerek ya gerekse tecrbe olarak sanatkr bymze yer verdik. Bu gn biz dhil pek ok ebrcu, bu hocann, ya rencileri ya da rencilerinin rencileri olarak bu sanata adm att. Onlar olmasalard bizler olmaz; bu sanat bu noktaya ulamazd. yi ki varlar. Allah bamzdan eksik etmesin . a - Hikmet BARUTCUGL 1973'de stanbul Devlet Gzel Sanatlar Akademisi, Uygulamal Endstri Sanatlar Yksek Okulunda tekstil eitimine balad. Yksek reniminin ilk ylnda tand ve rencisi olduu Prof. Emin Barnn tevikiyle hat sanatyla ilgilenmeye balad. Hat sanat ile ilgili almalarn srdrrken ebru sanat ile de tant. rencilik yllarnda almalarn tek bana srdrp kendisini gelitirdi. 1977de Akademiden tekstil desinatr olarak mezun oldu. Okuldan sonra almalarn ebru zerine younlatrd. 1978-1981 yllar arasnda ihtisas iin gittii Londrada da aratrma ve almalarn aralksz srdrd. Ebruyu her zaman bir bilim dal gibi grp, gelitirmeyi hedefleyen sanat, bu sanat yaatmak iin yaamann gereine
Hikmet Barutugilin kendi buluu olan Barut ebrsu zerine resim almas
25

inandndan, gnlk kullanm aralarndan i mimaride kullanlan malzemelere kadar birok rn gelitirdi. Daha nce grlmemi ebru yntemleri denedi. Literatre; Barut Ebrusu olarak bilinen ebru trn bulan kii olarak geti. Trk Ebru Sanat'n tantmak ve yaymak amac ile yurt ii ve yurt dnda (32 lkede -Amerika, Kanada, Almanya, Hollanda, Danimarka, spanya, Avusturya, ngiltere, Msr, Tunus, sve, Suriye, rdn, Pakistan, Hindistan, Bahreyn, ran, Japonya, Banglade, Slovakya, Lbnan, svire, Porto Rico, Yunanistan, Bosna Hersek, Fas, Sharjah-BAE-, Estonya, S. Arabistan, Umman, Slovenya, Singapur) 67 kiisel ve 76 karma sergi ile 138 kurs ve seminer, 58 konferans ve uygulamal ebru gsterimi ile 6 sanat terapisi gerekletirdi. Royal College Of Art (Londra), Internationale Gesellschaft fr Musik-Ethnologie und Kunsttherapie Forschung (Viyana), Otonom University (Madrid), University of Graz (Avusturya), Basel Paper Museum (svire), University of Massachusetts (Boston, ABD) ve Lok Virsa Museum'da (Islamabad) ve birok sanat akademilerinde dersler verdi. Hikmet Barutcugil'in eitim faaliyetleri halen Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi,

Hikmet BARUTUGL tarafndan geleneksel iek silsilesine katlan Efsun iei. (almann orjinali siyah-beyazdr)

25 - Her sanatkrn ksa biyografileri kendileri tarafndan kaleme alnm olup burada aynen aktarlmtr.

47

EBR SANATI
Geleneksel Trk Sanatlar Blm; Marmara niversitesi GSF; Ebristan Salacak (stanbul Ebru Evi) ve baz eitim kurumlarnda devam etmektedir. Uluslararas birok dlleri olan Barutcugil'in bunlara ek olarak, London British Museum bata olmak zere dnyaca nl mzelerde ve baz zel koleksiyonlarda srekli olarak sergilenen eserleri bulunmaktadr. Ebru sanat ile ilgili birok TV programna katlan, dergilerde rportajlar yaynlanan Hikmet Barutcugilin bu konuda yaymlanm birok makalesinin yan sra Renklerin Sonsuzluu, Suyun Renklerle Dans, Suyun Ryas Ebru, The Dream of Water, Efsun iei, Ebristanbul, Siyah Beyaz Ebru, Gl Kitab ve Simetri adl yaynlanm dokuz kitab bulunmaktadr. Sanat 1996 ylnda stanbul, skdarda kurduu Ebristan stanbul Ebru Evinde halen kat, kuma, seramik, cam, ahap ve mum gibi malzemeler zerine ebru almalarna devam etmekte; hat, tezhip, minyatr, cilt gibi dier geleneksel sanatlar da uygulayarak srdrmektedir. b - Fuat BAAR 1953 ylnda Erzurum'da dnyaya geldi. lk, orta, lise ve tp eitimlerini Erzurum'da yapt. niversite yllarnda yaz sanatna ilgi duyarak 1976'da hat sanat almalarna balad. 1977 ylndan itibaren ebr sanatna ilgi duymaya balad. nceleri kaynaklardan okuyarak yapmaya alt ebr denemeleri pekde netice vermeyince daha sonra hocas olacak Mustafa Dzgnman'la 1978 ylnda mektuplamalara balad. Yine de pek olumlu netice alamaynca, tbbi geleceini terk ederek yaz ve ebr almalarn gelitirmek iin stanbul'a yerleti. Merhum hattat Hamid Ayta'tan 10 Eyll 1980de hsn-i hatt iczeti ald. 80'li yllarda Mustafa Dzgnman'a devam ederek 10 Eyll 1989'da ebr iczeti ald. Halen profesyonel hattat ve ebrcu olarak hayatn srdrmektedir. Her iki sanat dalnda da lke ve dnya apnda birok sanatnn yetimesine hizmet eden Baar, yurt ii ve yurt dnda 350'den fazla sergi faaliyetinde bulunmutur. Her iki sanat dalnda kitap, makale, TV programlar, belgeseller, radyo konumalar ve konferanslarla bu sanatlarn tantmna youn aba sarf etmektedir. Ebr fizikokimyas konusunda Yldz Teknik niversitesi'nde bir aratrmaya da katlan
Fuat Baardan bir Gelincik ebrsu (mer Faruk Dere koleksiyonu) Hatip desenleriyle sslenmi Lale ebrsu, Fuat Baar

sanat, evli ve 4 ocuk babasdr.

48

EBR SANATI
c- Alpaslan BABAOLU 1957 ylnda Ankarada dodu. lk ve ortarenimini Ankara ve Erzurumda tamamlad. Devlet bursuyla gnderildii ngilteredeki elektronik mhendislii eitimini 1979 ylnda, ayn dalda yksek lisans eitimini 1980 ylnda tamamlayarak yurda dnd. Mhendislik hayatn bir kamu kurumunda ynetici olarak srdren Alparslan Babaolu, evli ve Elif ve Burak isimlerinde iki ocuk babasdr. 1984 ylnda Topkap Saray Nakhnesine devam ederken balad ebr yapmn aralksz srdrmektedir. 1985 ylnda ustas merhum Mustafa Dzgnman ile tant ve 1989 ylnda kendisinden ebr sanatnn retilmesi ve icrs konusunda dersler ald. lk kiisel sergisini 1990 ylnda Topkap Saraynda at, ayn yl Washington D.C.de ikinci, 1991 ylnda memleketi olan orumda nc ve 1999 ylnda Yldz Saray it Kasr'nda drdnc kiisel sergisini at. Saysz karma sergiye katld. Ebr sanatnn, ustas Mustafa Dzgnmanla keml noktasna ulatna inanmakta olup, ustasnn ebrlarnn benzerlerini yapmaya almann yan sra, gelenee uygun

Lle ebrsu. Alpaslan Babaolu (mer Faruk Dere koleksiyonu)

olduuna inand "boya olarak ezilmi varak altn kullanlmas" gibi zgn almalarla eskiden yaygn olarak olmasa da kullanld bilinen "ayn kdn her seferinde farkl bir blgesini ebrlamak suretiyle minyatrler yaplmas" ve "kt teknii ile kalb kartlan hsn-i hat rneklerinin ebr ile yaplmas" gibi almalar da yapmaktadr. Ustasnn izinde ve yalnzca toprak boya kullanarak ebr yapan Alparslan Babaolu, 1996 ylnda stanbulda alan bir sergideki Avrupal ve Amerikal ebrcularn almalarnn ilgi grmesi zerine, isterlerse Trk ebrcularn da Avrupallarn malzeme ve tekniklerini onlar kadar hatta daha baarl kullanabildiklerini gstermek zere hazr boyalar kullanarak da ebrlar yapm ve 1999 ylndaki sergisinde sergilemitir
Smbl ebrsu. Alpaslan Babaolu
26

26 - Sayn Babaolunun ahsi internet sitesinden alnmtr..

49

EBR SANATI

ngiliz ebrcu Victoriann Blbl Yuvas ebrsu. (mer Faruk Dere koleksiyonu)

50

EBR SANATI

Farkl malzeme ve teknik kullanlarak Amerikal ebrcu OLAF tarafndan yaplm bir ebr tr. (mer Faruk Dere koleksiyonu)

51

II. BLM

LET VE MALZEMELER

EBR SANATI

Ebr Teknesi

A - TEKNE Su yzeyinde yaplan bir sanat olan ebrda akla gelen ilk malzeme iine suyu koyacamz teknedir. Eski zamanlarda tekneler (idene) budaksz am aacndan yaplr; su szdrmamas iin de ziftle kaplanrd . Gnmzde ise paslanmaz olarak bilinen krom esasl metal malzemeden hazrlanmaktadr. Kromdan baka su szdrmayan her trl malzeme iinde ebr yaplabilir. Alminyum, galvaniz gibi malzemelerden de imal edilebilecei gibi cam, pleksi hatta plastikten dahi olabilir. Ancak plastik trevi malzemelerde yzey gerilimi metalden yaplm teknelere nispetle daha farkl olmakta ve ebr kalitesini menfi ynde etkilemektedir. Bu sebepten dolay metal tekneler tercih edilmelidir. Tekne lleri kt lmze baldr. Tekne ebatlar, standart kt ls olan 70x100 cm., yars 50x70 cm., onun da yars 35x50 cm. ve en byk lnn drtte biri olarak 25x35 cmlik llere uygun olarak tespit edilmelidir. Burada tekne ebadnn kt ebadndan yarmar santim byk olmasna zen gsterilmesi gerekir. Mesela 35x50 cm. ebatlarnda bir kt ebrlanacak ise
27

tekne ebad 35,5x50,5 olmaldr. Kt suya dediinde iecek ve 2-3 mm. -baz ktlarda daha da fazla olabilirgenileyecektir. Kdmzn tekneden rahatlkla karlabilmesi iin bu yarm santimlik boluk byk nem tamaktadr. Teknelerin derinlii 56 cm. olmal, ebrlanan kt tekne kenarna syrlarak karldndan tekne kenarlar kd izmeyecek ekilde tesviye edilmeli veya kenar sac geriye kvrlarak przsz bir yzey elde edilmelidir. lk defa kullanlacak hazr krom tekneler kullanlmadan nce scak suyla ok iyi ykanarak yadan arndrlmaldr. B - KIVAM ARTIRICILAR Ebr yapabilmek iin zerinde allacak svnn bir miktar younlatrlmas gerekmektedir. Zira younluu artrlmam yzeylerde yaplacak ebrlarda damla ekilleri istenilen tarzda olumaz, ste atlacak damlalar alttaki damlann ekillerini tamamen bozarlar. Ebrda kullanlan kvam artrclar ayn zamanda yapkanlk zellii bulunan tabii malzemelerdir. Yapkanlk zellii, yzeydeki
27 - DERMAN 1977, s. 11.

56

EBR SANATI
boyalarn kda sabitlenmesini temin etmektedir. Tarih boyunca suyun younlatrlmas iin eitli maddeler kullanlmtr. Kitre, slep, ayva ekirdei, keten tohumu, denizkadayf, hilbe (boytohumu), kullanldn bildiklerimizdendir. Kvam artrclar hakknda merhum hezrfen stat Necmeddin Okyayn anlattklarna kulak verelim: Bir tarihte, skdar zbekler derghnda elime eski ebr rnekleri geti evldm Lkin dehetli pastrma koktuunu fark ettim. Allah Allah, pastrma sarmak iin ebr kdndan baka kt bulamamlar m? diye dndm, bir mn da veremedim. Sonradan bir yazma eserde, ebr yapmak maksadyla hilbenin de kitre gibi kullanld bahsi gzme arpt. te o zaman pastrma kokusunun esrarn zer gibi oldum! Zira bu kokuyu pastrmaya veren ve dier baharatlar ile kartrldktan sonra etin stn kapatacak bir tabaka halinde srlen emen maddesinin esas, hilbe (boytohumu) dir. Bunun zerine kendim de tecrbe ettim. yi netice almakla beraber, aradan geen ok uzun zamana ramen kdn pastrma kokusunu kaybetmediini hayretle mahade ettim. Ben btn lzc (kvam artrc) maddeleri ebr imalinde kullanmmdr. Ancak bunlar arasnda slep kadar iyi netice veren olmad. Lkin hakiki slep bulmann zorluundan ve bu maddenin pahallndan, kitre stnde karar eyledim.
28

Kitre (Astragalus)

Anadolunun farkl blgelerinde yetien, Geven (Astragalus) adl bodur, dikenli bir bitkiden elde edilen plaka ve erit eklindeki kitre, en ok tercih edilen kvam artrc olmutur. Yln muayyen aylarnda toplanan kitre, geven aacnn gvdesinin izilmesiyle elde edilir. izilen yerden szan sv havayla temas ettiinde bir mddet sonra sertleir. Sertleen sv krlarak toplanr ve dier bir yerinden ikinci kez izilir ve toplanr. nc ve son kez izilen aa gvdesinden bitkinin en saf z elde edilir; ebrda kullanlan kitre, ite bu nc ve en saf kitredir. Her szmda kitrenin rengi biraz daha beyaz olmaktadr. En iyi ebr yaplabilecek kitre, en beyaz olandr. Dolaysyla kitre alnrken en beyaz olan tercih edilmelidir. Anadolunun deiik blgelerinden toplanan kitreler denenmi; en iyi netice veren ve en uzun sre bozulmadan dayanabilen kitrenin Gller Blgesinden toplanan kitreler
28 - DERMAN 1977, s. 11.

tlm denizkadayf (carrageenan)

Bitkisel kvam artrc

57

EBR SANATI
olduu tecrbesine ulalmtr. Gnmzde malzeme temin eden firmalar kitreyi bu blgeden getirtmektedirler. Kitreden sonra en ok kullanlm ve hali hazrda da kullanlmakta olan kvam artrc malzeme, denizkadayf (carrageenan)dr. Ebrculuk bizden Avrupaya getikten sonra kitre yerine daha ok oralarda tercih edilmitir. Gnmzn iletiim artlar bizi dnya ebrcularyla teknik ve malzeme hususunda daha rahat haberleebilir hale getirmitir. Batda yaygn olarak kullanlan denizkadayf, son yllarda Trk ebrcular tarafndan da kullanlmaktadr. Sratli erimesi, uzun mddet salamln muhafaza edebilmesi gibi stnlkleri sayesinde tercih edilir olmutur. Denizkadayf, okyanus derinliklerinden karlan esmer su yosunlarndan bir deniz bitkisidir. Bu yosun kaynatlarak suyun younluunu artrmada kullanlmtr. Bugn ise denizkadayf tlm, un halinde imal edilmekte, souk suda eritilerek kullanlmaktadr. Bu malzemenin farkl cinsleri bulunmakla beraber ebrculukta kullanlan cinsi, ebrcular tarafndan denenip tasdik edildikten sonra malzeme firmalarnca ithal edilmektedir. Tarih boyunca kullanlan btn bu malzemelerin yannda bir firma tarafndan kitre ve denizkadayfna alternatif olarak sunulan yeni nesil bir kvam artrcdan da bahsetmeden gememek gerekir. Bitkisel esasl bu malzeme, gda endstrisinde de kullanlmakta olup kitre ve denizkadayfndan daha ekonomiktir. ok ince tlm olan malzeme, souk suda rahatlkla ve hzla eriyebilmektedir. ok net ve przsz bir yzey elde edilmekte, zerinde gayet net ebrlar yaplabilmektedir. Dayankllk mddeti dier iki malzemeden hi de aa kalmamaktadr. imdi yukarda bahsettiimiz en ok kullanlan kvam artrcnn hazrlann izah etmeye gayret edelim. 35x50x6 cm. ebadndaki bir tekne ortalama 10-11 litre kadar su almaktadr. Bu sebepten eritilecek kvam artrclar 8 litre su ls zerinden hesaplayarak eritmek, daha sonra ilave edilecek su iin yer kalmas asndan uygun olacaktr. 8 litre suya bir avu (yaklak 50-60 gram) kitre gerekmektedir. Geni bir kaba konulan bir avu kitrenin stne 2 litre su ilave edilerek serin ve kuru bir yerde yirmi drt saat erimeye terk edilir. Yirmi drt saatin sonunda denizanasn andrr ekilde ien kitre, temiz, yadan ve sabundan arndrlm bir elektrikli paralayc yardmyla paralanr. zerine iki litre daha su konularak tekrar ekilip dinlenmeye terk edilir. Yirmi drt saat sonra 2 litre daha su ilave edilip iyice kartrlr ve o andan balayarak iki tam gn daha dinlendirilir. Kitrenin slatlmasndan tam almasna kadar geen sre drt-be tam gndr. Bu srenin sonunda ince bez szgeten geirilerek tekneye aktarlr. 6 litreye ulaan su miktar teknede ilave edilecek suyla beraber yaklak 8 litreye tekbl edecektir. tlm denizkadayfnn eritilmesi ise u minvl zere yaplrsa gayet iyi netice alnr: Sekiz litre suya yaklak 65 gram toz denizkadayf ince bir elekten yava yava elenir. Bir yandan elenirken dier yandan kartrlrsa topaklanmann da nne geilmi olur. En az alt saat serin ve kuru bir yerde dinlenmeye braklan kerajinli (carrageenan)li su, erime ilemini hzlandrmak iin aralklarla kartrlr. Bu ilemlerin sonunda szlerek tekneye aktarlr. Bu iki malzemeye alternatif olarak sunulan dier kvam artrc da ise yaplacak ilem denizkadayfndan farkl deildir. Tek fark sekiz litre suya 45-50 gram kvam artrc kullanlmasdr. Erime sresi

Kitrenin almas

58

EBR SANATI

Toz kvam artrcnn suda eritilmesi

denizkadayfndan daha da ksadr. Islatlmasndan iki- saat sonra tam olarak eriyerek ebr yapmaya hazr hale gelmektedir. Net, keskin ve przsz ebr yapabilmek, zerinde ebr yaplacak suyun younluunu artran btn maddelerin tam olarak erimesine baldr. Yukarda verilen miktar, nispet ve erime mddetleri tahmini olup malzemenin kalitesine, ortamn artlarna hatta topland yreye gre deiiklik gsterebilir. Kvam artrclar tabi malzemeler olduundan bir mddet sonra bozulacak ve zelliklerini kaybedeceklerdir. Kitre normal s ve nem artlarnda on be-yirmi gn, carrageenan otuz-otuz be gn, dier kvam artrc ise yirmi be-otuz gn rahatlkla dayanabilmektedir. Bu malzemelerin daha uzun mrl olmasn istiyorsak kullandmz sulara dikkat etmeli; kiresiz ve saf su kullanmaya gayret etmeliyiz. Ayrca kullanlmad zamanlarda daha serin bir yerde muhafaza etmek kvam artrclarn dayanma mddetlerini uzatacaktr.

C- D Ebr yapmnda kullanlan en mhim malzemedir. Kvam artrlm suyun zerinde boyalarn dibe kmeden yaylmasn salamak amacyla, yzey aktif bir madde olan sr d kullanlr. Safra asitleri ihtiva eden d, bozulmamas ve yzeydeki kuvvetini kaybetmemesi iin kaynatlarak saklanr. Eskiden bu ilem kapal bir kaptaki dn, el tahamml edecek kadar scaklktaki hayvan gbresinin iine yatrlmasyla gerekletirilirdi. Kkba hayvan d ayn maksatla kullanlabilirse de yzeyde alma kuvveti sr dnn ancak yars kadardr. d, ebrculuktan baka kozmetik rnler ve ila retiminde de kullanlmaktadr. Tpta kullanlan hazmszlk ilalarnn bir ounun hammaddesidir. Eskiden d yerine ttn yapra suyu, hazara suyu ve pikrik asit de kullanlmtr. Ancak stad Necmeddin Okyay, pikrik asitin patlayclk zellii bulunduundan kullanmaktan ekinmitir . Bu ok nemli malzemenin pek sevimli olmayan bir kokusu vardr. Bakteri remesini nlemek iin
29

Toz kvam artrcnn yar erimi hali.

59

EBR SANATI
kaynatlarak muhafaza edilse de kokusuna pek tesiri olmamaktadr. Resim tekniinde kullanlmak zere Batda retilen rafine edilmi d (oxgall) ise tamamen kokusuz ve saftr. Ancak rafine esnasnda dn kuvveti olduka azalmaktadr. rnek vermek gerekirse, bir boyann ayarnda sr dnden on damla kullanlrken, kkba dden yirmi-yirmi be damla, rafine edilmi kokusuz dden ise otuz damla kullanmak icb etmektedir. dn kalitesi ve uzun sre dayanabilmesi, alnd hayvann hastalkl olup olmamasna, kesimin yapld mevsime ve hayvann beslenme ekline de byk lde baldr. D - BOYALAR Trk ebrsunda kullanlan boyalar suda erimeyen, ya veya bir baka yzey aktif madde iermeyen, saf pigment boyalardr. Btn boya cinslerinin asl olan boyar maddeler (pigmentler) eski zamanlardan beri toprak ve kayalardan, baz renkler ise bitkilerden elde edilmektedir. Gnmzde ise byk oranda topraktan ve tabiattaki oksitlenmeden oluan metal-oksit boyalardan istifade ediliyorsa da tabiatta kendi halinde oluamayacak baz renkler labarotuar ortamnda sentetik yollarla elde edilmektedir. Suda eriyen yani suya renk salan anilin boyalar suyun zerine serpildiinde tekne materyaliyle Zrnk: Doada bulunan arsenik slfr, parlak sar. Hat sanatnda da sar mrekkep olarak kullanlan zrnk, zellikle cel (iri) yazlarn kalplarn hazrlama esnasnda siyah kt zerinde kullanlmtr. Altn rengine alan tonuna zeheb veya altnba zrn denilmitir. Zehirli olduundan gnmzde bu renk iin sentetik yollardan retilen boyalar tercih edilmektedir. Tertb-i Risle-i Ebrnin 1b sayfasnda yer alan zrnk bahsinde unlar boyalarndan bazlar unlardr:

Sr d

kaydedilmitir: Zrnh nevidir: biri zehebdir ki, yeili olmayp, sar, saf ve altn gibi effaf ola ve bir nevi, zrnh- ahmerdir (kzl zrnk) ki etr tabir olunur, toprakls olmaya ve bir nevi, siyahtr ve lazm deildir
30

s Siyah: Hat mrekkebi yapmnda da kullanlan ve tercihen bezir yandan elde edilen is. Eskiler barut isini de (dde-i barut) boya olarak kullanmlardr. Siyah boya iin isin yannda karbon esasl ve demir oksit siyahlar da ebr boyas imal eden firmalar tarafndan tercih edilmektedir. ivit Mavi: amar ividi olarak bilinen bu parlak mavi boya, ultramarin adyla da adlandrlmaktadr. imdilerde kullanlan ultramarin ise sentetik yollardan elde edilmektedir. Lk: Eski ustalarn kulland, asl ismi lek olan, Hindistanda bitki yapraklarnda ebnem olarak oluan ve kuruduktan sonra toplanan viner renginde bir boya. Avrupadan gelen lke ise frengi lk denmektedir. Al Bakkam: Krmz renkli bu boya, Hindistanda yetien bir aacn (Hoematoxylon cempechianum) talandan elde edilmekte, mor renkli olanna da mor bakkam denilmektedir.

kararak yzeyde yzemeyecekleri iin ebrda kullanlmazlar. Ksaca ebrda kullanlan boyalarn ya iermemeleri ve suda erimemeleri gerekmektedir. Gemite ve gnmzde kullanlan ebr

Slen: Kurun oksitlerden oluan turuncu-krmz renkli tabii boya.

29 -DERMAN 1977, s. 11. 30 - DERMAN 1999a, s. 373.

60

EBR SANATI

Farkl renklerde toz pigmentler

Gz ta: Tabiattaki mavi renkli bakr slfat tandan elde edilen boya. Glbahar: Demir oksitleri ihtiva eden pembemsi pas renkli boyaya verilen isimdir. Zc: Zc- Kbrs olarak da bilinen tabii bakr slfat gzta. amlca Topra: Kadim ustalarmzn ebrlarnda pek sk grdmz bu ttn renkli toprak, o devirlerde ismiyle msemm sk am aalaryla kapl, eteklerinden grl grl sularn akt, oksijeni bol bir mesire yeri olan amlca tepesinin kil oran dk toprandan elde edilirdi. imdilerde ise amlcann brakn am aalarn, kurumaya yz tutmu Tomruk, Tantvi gibi su membalarn, artk toprak alacak bir kar yerin dahi kalmad beton ynna dnmesini hznle izlemekteyiz. Kayseri Topra: Ttn renginde, kristal toprak boya. Suyla kartktan ksa sre sonra kullanma hazr hale gelmekte, asla solmamakta ve dier boyalarla kartrldnda da ok iyi netice vermektedir. Ebr

renmeye beraber baladmz, kymetli arkadam Muammer Emin Serkan tarafndan kefedilmitir. Kendisinin verdii bilgiye gre, memleketi olan Kayseri, Yahyalda Aladalarn gbeinde, maden aramak iin alan bir ocan eriimi zor bir noktasndan karlmaktadr. Bu toprakla nasl karlatn kendinden dinleyelim: Fakltenin son snfnda hocamz Hikmet Barutcugilden ebr renmeye balamtk. Hocamz, bize grdmz gzel renkteki btn topraklardan boya yaplabileceini anlatmt. O yaz memlekete dndmde ben de etrafmdaki topraklar incelemeye baladm. Bir gn evimize bir hanm, elinde kzl renkli bir toprakla geldi. Kendisine ne ie yaradn sorduumda bana, hamile ve kanszlk eken hanmlarn ifa niyetiyle yediini anlatt. Rengi ok ho olan topraktan bir para aldm; suda eriterek teknemde denediimde ok iyi netice verdiini grdm. Muammer Bey tarafndan ebr sanatnn hizmetine sunulan Kayseri Topra, malzeme firmalarnca getirtilerek ielenmektedir.

61

EBR SANATI

Ezilmi, kullanma hazr pigment boyalar.

Beyaz: Bazik kurun karbonatn tabiattaki hali olan stbe (isfid) beyaznn yannda beyaz renk iin titan beyaz denilen titan dioksit de kullanlmaktadr. Sar: ki cins sar kullanlmakta olup ilki tabiattan elde edilen oksit sardr. Olgun ve parlak olmayan bu sar, renk karmlarnda ok iyi netice vermektedir. kincisi ise sentetik yollardan elde edilen parlak sardr. zellikle iekli ebr yapmnda tercih edilmektedir. A krmz: Kadim renklerden biri olup bir cins oksit boyadr. Tabii gzellikte bir krmz renktir. Krmz: Kanatlarndan krmz renk karlan cochnile bceinin ad olup bu renge krmz bceine ait manasnda Krmz, buradan galat olarak da bu eit renklerin tmne krmz ad verilmitir. Lahor ividi: Pakistann Lahor ehrinden gelen bitki yapraklarnn kaynatlmasyla elde edilen derin mavi renktir. Kristal halde kk akl talar eklindeki Lahor ividi, Trk ebrculuu iin vazgeilmez bir boyadr. Lotur: ekercilerin kulland bir boya cinsi.

Kadmiyum krmz: iekli ebrlarda kullanlmak zere hazrlanan parlak ve derin bir krmzdr. Bileeni kadmiyum slfoselenittir. Kahverengi: Toprak ve kahve tonlar, ya gzel renkli topraklarn kendinden ya da demir oksit pigmentlerin deiik ekilde ilenmesiyle elde edilmekte olup tabii renkli ebr retiminde oka tercih edilen boyalardr. Oksit yeil: Metal oksit, tabii bir boyadr. iek sap ve yapraklarnn yapmnda kullanlmaktadr.

Lahor ividi

62

EBR SANATI
Mor: Pigmentlerin birleimiyle elde edilemeyecek bir tonda, ok kuvvetli bir mor olup sentetik yollardan elde edilmektedir . Hatrmza gelen ve kaynaklarda geen bu birka rengin dnda Bat meneli, onlarca daha renkte ok kaliteli pigmentler de bulunmaktadr. Kadim boyalarn artk birouna ulaamyoruz. Son devirde boya sanayinin gelimesiyle eskiden olduu usullerle elde edilmese de ayn tonlarda sentetik ve oksit boyalar imal edilmektedir. Biz Trk ebrcularnn yapmas gereken klsik renk zevkimizi tekil eden bu renkleri gnmz toz pigmentleriyle elde edecek karmlar yapmaktr. Pigment, resim tekniinde kullanlan gua, yal boya, akrilik vb. btn boya eitlerinin de ana boyar maddesidir. Toz halindeki bu pigmentler ebr sanatnda kullanlabilmesi iin ezilmesi gerekmektedir. Toz boyalar ezilmeden kullanlmazlar. Geleneimizden gelen boya ezme usulnde Destizeng denilen bir tr el ta kullanlr. Bir mermer tabakann zerine konan toz pigment bir spatl yardmyla su ilave edilerek amur kvamna getirilir. Destizeng, amur kvamndaki boyann zerinde ileri-geri hareket ettirilerek bilek gcyle iyice ezilir. Ezilme sresi bilek gcne, pigmentin kalitesine ve rengine gre farkllk gsterebilir. Bir boyann ezildiini ve kullanlmaya hazr hale geldiini anlamann yolu udur: Ezilmi az bir boya mermerin bir kesinde iyice sulandrlp boyann akmas salanr. Eer boya akarken yourt gibi ptrler brakrsa bu, boyann daha ezilmeye ihtiyac olduunu, ayet st gibi ptr brakmadan akarsa bu da boyann ezilmi olduunu gsterir. Ezilen boyalar spatl yardmyla ana kavanozlara aktarlr. Bir miktar daha sulandrlan boyaya 2530 damla d ilave edilerek kullanlmaya hazr halde bekletilir. d safra asitleri ihtiva ettiinden asit, pigmentteki zerreleri
31

paralamaya devam etmektedir. Bir baka deyile ezmekten maksat, boya zerrelerinin tamamnn slanmasna yardmc olmak ve d yardmyla zerrelerin ayrmasn salamaktr. dn paralayc zellii olduu gibi, slatc zellii de bulunmaktadr. Bu sebepten ezilen boyalarn kullanlmadan evvel bir mddet de yatrlmalar gerekmektedir. Ustamzdan rendiimiz bu metot, ebr malzemesi satan firmalarn ezilmi boya satna balamasyla rabet grmez olmutur. Zira bir boyann elle ezilmesi gnler,hatta haftalar almaktayd. malat firmalar elektrikli bir dzenek zerinde dnen, ii bilyeli seramik havanlar sayesinde insan
kuvvetinin asla ulaamayaca safiyette ezilmi boya hazrlamaya muvaffak oldular. Hal byle olunca ebr yapmn renecek kii, boya ezme esnasnda gsterecei sabr ve tahamml ebrnun temel kurallarn renmekte gsterme frsatn bulmu oldu. Ressamlar ok eski devirlerde kendi yal boyalarn kendileri hazrlarlard. Her ressamn ayr bir boya hazrlama forml bulunmaktayd. Daha sonra gelien teknik imknlar sayesinde boya firmalar en nl ressamlarn formllerinden istifade ederek kullanma hazr boya imaline baladlar. Bylelikle o tarihlerden beri ressamlar boya hazrlamakla uramamakta, sanatlarna younlamaktadrlar. Benzer bir srecin ebr sanatnda da yaanmakta olduunu burada ifade etmeliyiz. Toz boyalarn haricinde, ezilmeden yalnzca suyla eritilerek kullanlan boyalarda ise durum biraz daha farkldr. Lahor ividi, Kayseri topra gibi kristal halde elimize ulaan boyalar bo bir kavanoza konulur ve zerine az bir miktar su ve yine 25-30 damla d ilave edilerek dinlenmeye terk
31 - DERMAN 1977 s. 10-11; DERMAN 1999a, ayrca SCHIMINCKE boyalar rn kataloundan istifade edilmitir.

Toz pigmentin havanda ezilmesi

Destizeng (El ta)

63

EBR SANATI

Fra yapmnda kullanlan malzemeler

edilir. Zaman zaman kartrlarak boyann tamamen zlmesi salanr. Birka gn sonunda her iki boyamzda kullanlr hale gelmitir. Hazr boyalarn dnda bir de topraktan boya elde edilebilir. Teorik olarak tabiatta grdmz btn topraklardan boya yaplabilir. Ancak ince topraklardan daha kolay boya yaplabilecei unutulmamaldr. Alnan toprak ncelikle kuru halde mermer havanda dvlr. Orta boy bir kalburdan elenerek ta ve akldan arndrlr. Elenen toprak aynen toz boya ezer gibi iyice ezilir. Ezilen toprak, byke bir kavanoza alnr, zerine bolca su ilave edilip kartrlr. Birka dakika sonunda ezilmemi zerreler hzla dibe kecek ezilenler ise stteki sulu ksmda kalacaktr. stteki sulu ksm bir baka kavanoza sarslmadan aktarlr. Uzunca bir sre bekledikten sonra toprak dibe kecektir. stteki su tamamen alnp toprak yeniden ezilecek ve bu ezme-keltme ilemi birka sefer daha tekrarlanacaktr. Btn bu ilemlerin sonunda en saf ve ince toprak zerreleri bizim boyamz oluturacaktr. Memleketimiz toprak eitlilii ynnden esizdir. Pek zahmetli grnen topraktan boya elde etme ilemi, neticesi itibariyle ok keyiflidir. nk rettiiniz boyadan yalnzca sizde bulunacak ve yapacanz ebrlar da size has olacaktr.

E - FIRA Trk ebrsunun dier su zeri sanatlardan ekil itibariyle ayrlmasn salayan en mhim malzeme fradr. Baka memleketlerde boya, suyun yzeyine deiik fra ve aletler yardmyla damlatlarak farkl desenler oluturulurken Trk ebr sanatnda desenler boyalarn yzeye pskrtlmesiyle oluur. Gelenekli ebrmuzda fra atn kuyruk klndan ve gl dalndan elle balanarak retilir. Ebr sanatyla megul olacak kii fra balamay ve frann hususiyetlerini renmek zorundadr. Zira dzgn balanmam bir frayla damlalar dengeli dm, renkleri dengeli dalm ebr yapmann imkn yoktur. yi bir fra yapabilmenin yolu kaliteli malzemeden geer. Framzn kl, at kl olup atn yelesinden deil kuyruundan alnm olmaldr. Kuyruk klnda da en sert kllar seilmelidir. lkemizde fra sektrnde kullanlmak zere Orta Asyadan birka kalnlkta ithal edilen at kllar iinde en sert olanlar gayet gzel i grmektedir. Sarlacak fra sap ise gl daldr. Esneklii ynnden tercih edilen gl dal, hezarfen stad Necmeddin Okyayn skdar Toygar Tepesindeki evinin bahesinde yetitirdii gllerin dallarna fra sarmasyla gelenek halini almtr. Gl dalyla ayn esneklie sahip baka malzemelere de fra sarlabilir. Ancak gl

64

EBR SANATI
Fra balan

65

EBR SANATI
dal kullanma gelenei bu sanatla zdelemitir. Zaten baka aa dallar ya da malzemelerde gl dalnda hissedilen scaklk nedense hissedilememektedir. Fra balanacak gl dalnn sert, z ksmnn az olmasna dikkat edilmelidir. Dallar ehl gllerin yandan byk olanlarndan veya kuburnu olarak da bilinen yaban gllerin dolmakalem kalnlnda olanlarndan otuzar santim uzunluunda kesilmelidir. Kesilen dallar, dikenlerinden temizlenip onarl tomar halinde kalnca ip ya da kuma parasyla skca balanmal, dallar kuruduka ekeceinden muayyen aralklarla ba sklmaldr. Oda scaklnda tamamen kurutulan gl dallar artk balamaya hazr hale gelmitir. 7,5 cm. uzunluunda kestirilecek at kl tomar, fazla kaln olmayan tutamlara ayrlmal ve tutamlar paket lastiiyle balanmaldr. Fra balamak iin 0,50 mm apnda olta misinas kullanmaktayz. Misina esnek oluuyla daha sk balamakta ve rmeyeceinden ok uzun mrl olmaktadr. Balanacak gl dal, u ksmna yakn bir yerden ok derin olmayan bir yiv oluturacak ekilde yontulur. Bu yiv, zerine sarlacak kln ileri-geri hareket etmesini nlemek maksadyla yaplr. Paket lastiiyle tutturulmu bir tutam at kln avucumuzun iine alp gl daln, tutamn ortasna dndrerek sokalm. 1.50 m. boyunda kestiimiz misinay bir ucundan ikiye kvrp halka haline getirdikten sonra ortasna gl dal sokulmu atkln ve misinann halka ksmn hep beraber sol avucumuzun iinde toplayalm. Bu durumda sol avucumuza aldmz at kl, gl dal ve misina sol elimizin parmaklar arasnda sabitlenmi, misinann uzun ve ksa ular da avucumuzdan darya doru bakmaktadr. Misinann uzun ucunu ksa ucun zerine dtan ieri doru skca sarmaya balamal, -drt tur attktan sonra gevetmeden pratik bir el hareketiyle kl nmze almalyz. Bunu yaparken de gevetmemeye zen gstermeliyiz. Lastie doru sra atlamadan dzgn ve gergin bir ekilde sarmaya devam etmeli, misina lastie dayandnda ise lastii ileri iterek sarmaya daln ucunun birka milimetre gerisine kadar devam etmeliyiz. Sarma ileminin sonuna gelindiinde sardmz ucu halka halindeki misinann iinden, sarma ynnde geirerek sargnn altnda kalan dier ucu aa doru ekmeliyiz. Bylece sarlan u sarg sipirlerinin altna kayacak ve dmsz bir balama gereklemi olacaktr. Lastiimizi karp bamzn salamln kontrol ettikten sonra misina ularnn fazlalklarn kesmeliyiz. Framzn boyu misina

66

EBR SANATI

Farkl renk ve dokularda el yapm Hint ktlar

hizasndan 3-3,5 cm. uzunlukta olmaldr. Bu miktardan fazla olan ksm makasla tam dz ekilde kesmeliyiz. Bombeli ya da uzunlu-ksal kesilecek fralarda damlalar dengesiz debileceinden frann ucunun tam dz kesilmesi gerekmektedir. Frann dal ksmnda kalan fazlalklar da mutlaka kesilmelidir. Kesme ilemini ok keskin bir maket ba yardmyla yapmalyz. Fray kendimize gre tam dik olarak bir masann zerine koyup dal hi hareket ettirmeden, maket ban stten tek seferde bastrarak ve her kesiten sonra fray, azar azar dndrerek kesmeliyiz. Bu kesme ok hassas yaplmal dala zarar vermemeye zen gsterilmelidir. Sarma ve kesme bittikten sonra artk yaptrmaya sra gelmitir. Misina plstik bir malzeme olduundan kln zerinden kayabilir. Hem bu kaymay hem de kllarn dklmesini nlemek maksadyla frann dip ksmndan kllar ve misinay yaptrmak framzn verimliliinin yan sra mrn de artracaktr. Yaptrc olarak piyasada elli kat vernik olarak bilinen kuvvetli bir vernik tercih etmekteyiz. Bu verniin zellii ok yksek s haricinde hibir maddeyle znmemesidir. Sertletiricisiyle beraber kullanlmakta, karm miktarlar mamuln zerinde belirtilmektedir. Belirtilen ekilde hazrladmz yaptrcy kln dalla birletii ksmdan balayarak misinann zerine kadar iyice srmeli, misinadan aaya tamamasna dikkat etmeliyiz. Dik vaziyette kurumaya terk etmeliyiz. Yaptrcnn ortalama kuruma mddeti be- alt saattir. Yaptrcs kuruyan framz artk kullanma hazrdr. Ebr yapmaya yeni balayanlara tavsiyemiz ilk fra balamada ok sayda fra balamalar olacaktr. nk ebr sanatnda parola; ne kadar ok renk, o kadar ok fra ve kavanozdur. f - KIT Ebrda emicilii olan her kt kullanlabilir. Kue, mat kue, selefonlu ya da ok parlak yzeyli ktlar boyay emmeyeceinden kullanlamazlar. Hava kabarc kalmamas iin kt, tekneye esnetilerek yatrlr (mteakip sayfalarda tekrar anlatlacaktr). Kt kalnlatka suyun zerine yatrmak zorlaacandan kt kalnl 80100 gr./cm2 civarnda olmaldr. Gelenekli Trk ebrsunda kullanlan pigment boyalar geirir. Bu sebepten boyalarn renkleri, alnan kdn rengine gre tonlara brnrler. Parlak beyaz bir kdn zerine alnan ebrlarda renkler i grnmekteyken, ayn renkler krk beyaz, nohud gibi renklere sahip ktlarn zerine alndnda daha olgun durmaktadr. Daha nce de zikredildii zere asitsiz ktlar ok daha uzun mrl olmaktadr. Biraz pahal olmasna ramen bu ktlar kullanmalyz. Onca emek harcayarak ortaya kardmz eserlerin mrlerinin elli - atm yl gibi ksa bir sre olduunu bilmek ne kadar rahatszlk verici bir durumdur. ayet imkn varsa asitsiz kt kullanmalyz. Bugn itibariyle piyasada Bat meneli ok ho ton ve dokularda

67

EBR SANATI

Kavanozlar

d Damlal

Spatula Suluk Bz eitleri

Ebru tara

Ebr imalinde kullanlan yardmc malzemeler

sna asitsiz kt rahatlkla bulunmaktadr. Tabii ki, bu tavsiyemiz yeni balayan arkadalara deil de biraz daha ilerlemi arkadalaradr. Acemilik safhasnda ok kt zayi olacandan ekonomik davranmak gereklidir. G-YARDIMCI MALZEMELER Ebr yapmnda kullanlan temel malzemelerin yannda yardmc malzemeler de kullanlmaktadr bu malzemeler rahat ebr yapabilmek iin elzemdir. te onlardan bazlar: Biz: Boya ayarlarn yapmak, hareketli, iekli ve hatip tarz ebrlarda damlalara hareket vermeye yaramaktadr. Uzun zamanlarn tecrbesi olarak tespit edilen kalnlklarda, paslanmaz ubuk ya da telden malzeme firmalarnca imal edilen bzlar, alt farkl kalnlktadr. Kartrma spatl: Tekne materyalini ihtiya duyulduunda kartrmaya yarayan plastik veya demirden spatller. Suluk: Boya ayarlar bahsinde de anlatlaca zere boyalara ayar yaplrken boya ve d azar azar konmaldr. Bu i iin boyalara su katmaya yarayan pipetli ie kullanmaktayz. Damlalk: Boyalara d damlatma iini gren 100

cc. hazneli damlalk. d, asit ihtiva ettiinden sradan plastik ieleri zamanla eritebilmektedir. Bu yzden malzemeciler epey sert plastikten mamul ithal damlalklar tedarik ederek bu mkl halletmilerdir. Kavanoz: Boyalarmz muhafaza etmek ve ebr yaparken kullanmak zere iki farkl kavanoz kullanmaktayz. lki orta boyda, en ok kullanlan boy olup, frann rahat girebilmesi iin geni azldr. kinci ve daha kk olan ise iek ve hatip ebr yaparken renk tonlamasnda kullandmz kavanozdur. Elbette her trl kavanoz kullanlabilir. Ancak bu iki boy, kullanm en rahat ebatlardr. Tarak: Tarakl ebr yapmnda kullanlmak zere sk aklm ineli talar. Uygulama bahsinde de grebileceiniz gibi bu taraklar eitli desenlerde ebr elde edebilmek iin ok farkl ekillerde aklabilmektedir. Kt peete: zellikle hatib ve iek ebr yapmnda yzeye braklan damlalarn ekillendirilmesi esnasnda bz silmeye yarar. Kullanlrken toz karmayan kaliteli bir peete veya kt havlu olursa ok daha iyi olur.

68

El yapm Hint Kad

EBR SANATI

70

EBR SANATI

71

. BLM UYGULAMA

EBR SANATI

A-EBRU UYGULAMALARI a - Ebr Yapm Ebr yapmn izah etmeye balamadan evvel baz hususlar belirtmekte fayda olduunu dnmekteyim. Alet ve malzemelerimize ya, sabun, alkol gibi su yzeyinde iimizi bozacak, yzey gerilimini artrarak istenmeyen durumlar oluturabilecek her trl yzey aktif maddenin bulamasn nleyecek tedbirleri almalyz. Tekne yannda herhangi bir ey yenilip iilmemesine, ellere krem, kolonya veya parfm srlmemesine zen gstermeli, ellerimizi sabunla ykamsak bol su ile durulamalyz. Ebr yaplacak meknn, oda scaklnda, tozsuz ve rutubetsiz olmasna dikkat etmeliyiz. Havada uuan tozlar tekne yzeyine indiinde yzeyde istenmeyen delikler oluturacandan ortamn tozsuz olmas son derece nemlidir. Tekne materyali ok scak, ok souk yahut ok rutubetli ortamlardan olumsuz etkilenebilmektedir. Ar scak havalarda tekne materyali normalden daha hzl bozulmakta ve verimli alma zaman ksalmaktadr. ok soukta alma zorlamakta, boya ve yzey scaklk farklarndan dolay da boyalarn yzeyde alma hareketleri yavalamaktadr. Rutubeti yksek yerlerde ebr yapldnda ise ortamdaki nem, yzeye basn uygulamakta ve ayarlarmzn srekli deimesine sebep

olmaktadr. Ebr yapmak iin 18 C s, %50-60 bal nem deerlerindeki ortam en ideal ortamdr. malat safhasnda teknemize ya bulaabilmektedir. ayet teknemizi yeni almsak ve ilk defa kullanacaksak az miktarda bulak deterjan ve kaynar suyla iyice ykayarak arndrmal, bol su ile de ok iyi durulamalyz. Ayakta ebr yapmak zahmetlidir. Hele masa ykseklii yetersizse uzun sreli almalarda bel ve bacak arlar hissedilecektir. Teknemizi ve aletlerimizi koyacamz masann yeterince byk, oturarak rahat allabilecek ykseklikte olmasna dikkat etmeliyiz. Ebr teknesinin yeterince aydnlatlm olmas gerekmektedir. Renkler kla varlk sahnesine karlar. Doru k, renklerin gerek deerleriyle grnmesini salar. Sradan, flamanl ya da akkor flamanl lambalar yeterli deillerdir. Aydnlatma sektrnde renklerin hakiki deerlerinde grnmesini salayacak flouresant lambalar gelitirilmitir. Farkl markalar olmasna karn genel ad Biolux flouresantlardr. Uluslararas standart kodlar ise 965tir. Bu flouresantlar hem gz yormamakta hem de en doru k olan le gnei scaklnda k vererek renklerin gerek deerlerinde grnmelerini salamaktadrlar. b- Kvam Artrclarn Ayarlan nceki sayfalarda izahna allan ekilde eritilmi

74

EBR SANATI

kvam artrc teknemize szlerek alnr. Szme ilemi iin sk dokunmu bez paras, tlbent veya ince bayan orab kullanlabilir. Kumalar esnek olduklarndan szme esnasnda gzenekleri genilemekte ve bazen iyi szme gerekleememektedir. Boya imalathanelerinde boya szmek iin esnemeyen malzemeden retilen ok ince gzenekli tl szgeler ok gzel i grmektedir. Szlerek tekneye alnan materyalin younluunun ayarlanmas icab eder. Zira adal su zerinde boyalar rahat alamayacak ve dibe kecektir. Tekne materyalinin cvk da olmamas gerekir. ok cvk yzeyde boyalar haddinden fazla alr, damlalarn ekli bozulur ve kvam artrcnn yapkanl azalacandan boyalar ktta sabit duramaz ve akarlar. stenmeyen bir durumun olumamas iin kvam artrclar eritilirken biraz koyu kvamda eritilip teknede sulandrlmas cihetine gidilmelidir. Koyu kvam artrcnn aresi su ilave edilerek bulunur; sulu materyalin koyulatrlmas ise ok zor olmaktadr. Tekne materyalinin ayar yledir: Yzeyde alabilen bir boyadan bir damla, bz yardmyla tekne yzeyine damlatr, elimizdeki bz derine batrmadan yzeydeki boyaya hareket veririz. Eer boya lastik gibi geri geliyorsa su istiyordur. Hareket verdiimiz

ynde ileri gitmeye devam ediyorsa o zaman su miktar fazla olmutur. Azar azar su ilave ederek ve her defasnda ayn kontrol ilemini yaparak yzeydeki boya geri gelmeyene kadar su ilavesine devam ederiz. Her su ilave ediimizde spatlle iyice kartrarak teknemizi homojen tutmalyz. Materyalin younluu yzeyin gerilimini belirler. Youn kvamdaki yzeyde gerilim fazla olacandan sulu yzeydeki gerilime nispetle daha az boya kabul edecek, ok koyu olursa boyalar almayacak ve dibe kecektir. Cvk teknede renklerin ak kmasnn, koyu teknede koyu kmasnn sebebi yzey geriliminin artmas ya da gevemesidir. Kvam artrcnn, hafif ebr yaplacaksa cvk, hatip, iek gibi kontrol gerektiren ve koyu renkte olmas istenen ebrlar yaplacaksa nispeten daha koyu kvamda ayarlanmasnda fayda vardr. Kvam artrclar uzun sre havayla temas ederlerse zeri kaymak balar. Hem bu sebepten hem de toz dmemesi iin kvam artrc ayarmz tamam olunca teknemizi temiz bir ktla kapatmalyz. Kapatmak iin gazete kd kullanlabilecei gibi emicilii yksek baka ktlar da kullanlabilir. Temizlik ve koruma amal

75

EBR SANATI
yaptmz bu ameliyede ok miktarda kt kullanacamzdan maliyeti dk ktlar daha iktisatl olacaktr. Gazete kdndaki mrekkep ve kimyasallar zamanla tekneye bularlar ve kvam artrclarn abuk bozulmalarna sebebiyet verirler. En iyisi gazete kd yerine ambalaj malzemecilerinde rahatlkla bulunabilen gazete kdnn baslmam hali gazete beyaz kullanmaktr. Hem ucuz, hem ince, hem de emici olan bu malzeme tekne ebadndan yarm santim byk kesilirse teknenin tmn kapatr. c - Renk Hakknda Ebrcu renk tccardr, sermayesi renklerdir. Bir ebr sanatkr renkleri doru ve ahenkli kullanabildii mddete muvaffak olur. Hangi renkleri nasl kullanacamz nasl renebiliriz. Bunun en basit ve kestirme yolu tabiat gzlemlemektir. Tabiat her mevsim renkten renge brnmekte; bakmasn bilenlere, nasibi olanlara adeta renk dersi vermektedir. nsan, ftratna yakn olan eylerden holanr. Her eyin yaratcs tek olduuna gre insanolu tabii olan eyleri kendi ftratna daha yakn grr. Gelenekli Trk ebr sanatnda renklerin tabiilii dier bir ifadeyle ftrlii esastr. Ar parlak ve gz yoracak renklerden uzak durulur. slm sanatkr tabiatla i ie yaar ve Sni-i Hakikinin renklerini teknesine yanstr. Yalnzca iek renklerinde parlaklk aranr. O da yine tabiatta olduu kadar. rnein bir lle ba yaplacaksa kadmiyum krmz yaln halde kullanlmaz. Onun ar parlakl, iine ok az a krmz eklenerek olgunlatrlr. Saydam olmayan btn cisimler, aydnlatldnda aldklar n tmn ya da bir ksmn yanstma zellii vardr. Neden krmzbiber krmzdr? Bunun sebebi, k ktn grrz. Hlbuki maviyle krmznn birleiminden mor olmaz m? Bunun nedeni k renklerinin birletiinde daha gl ikinci bir rengi oluturmasdr. ana k renginin birlemesinden beyaz k oluur. iek sap yeili elde etmek iin lahor ividi mavisi ile sar renk kartrarak yeil yaparz. te burada mavi renk, n krmz rengini, sar renkte n mavi rengini emer, n son rengi yeil aa kar. Ik, renk nlarn birbirine ekleyerek (eklemeli sentez), pigment renkleri ise n renklerini azaltarak, karmdan karma (karmal sentez) yoluyla cisimleri boyarlar. Baz ressamlar sar, krmz ve mavi renkleriyle tabiattaki btn renklerin yaplabileceini sylerler. Btn renkler bu rengin karmyla elde edilebilir. Yukarda
Ik renk emberi

renklerinin temeli olan yeil, mavi ve krmznn biberin zerine yansdnda yeil ve mavi rengin emilip krmznn yanstlmasdr. Aslnda u anda baktnz sayfada da ana renk vardr. Ancak kt bu rengi tamamen yansttndan beyaz grnmektedir. Ik tamamen emildiinde ise siyah renk oluur. Ik renkleri ana renkten oluur demitik. Bu ana rengi daireler halinde yan yana getirsek, yeille krmznn birleiminden sar, krmzyla mavinin birleiminden daha gl mavimsi krmz (macenta) ve maviyle yeilin birleiminden ak mavi renklerin aa

Pigment boya renk emberi

verilen emberde de grlecei zere ana pigment renkleri sar, krmz ve mavidir.

76

EBR SANATI
Ebrda renk elde etmek biraz da tecrbe iidir. Her ebrcu, kendi renk zevkine gre renkler retir. Her insann kiilii ve zevkleri farkl farkldr. Bu yzden temel baz renk karmlarn kaydedip dier renkleri bu satrlar

B C A

A C

okuyanlara brakalm.

B C A

A Krmz + Lhor ividi = Koyu Kahverengi Sar + Lhor ividi = Yeil amar ividi + Krmz = Mor Beyaz+Siyah=Gri Beyaz+Lhor ividi=Ak Mavi Ebrda karm yoluyla eitli renkler elde edilebilecei gibi su ve d miktarlarn oaltarak koyudan aa doru ayn rengin saysz tonunu retebiliriz (monokromatik dizi). d-Pigmentlerin Kullanma Hazrlan Oksit sar, a krmz, ivit mavi, beyaz, lahor ividi, oksit yeil, oksit yahut is siyah ve iek iin kadmiyum krmz mutlaka elimizde bulunmas gereken renklerdir. Ezilmi, ok youn haldeki boyalarn suda zlmesi ksa da olsa zaman almaktadr. Ezilmi ve krem kvamnda paketlenerek sata sunulmu boyalardan satn alarak her rengi ayr kavanozlara aktaralm. Krem halindeki boyalara bir ay barda kadar su ve bir tatl ka kadar d ilave edip iyice kartralm. drt gn sonra boyalarmz suda tamamen zlm olacak ve kullanma hazr hale geleceklerdir. akl ta halindeki 100 gr. lahor ividine yaklak 100 cc. su ilave ederek bir tam gn erimesini beklersek elimizde tamamen erimi ve kullanma hazr lahor ividi boyas olacaktr. Btn bu ilemlerin neticesinde btn renkler ana kavanoz diye tabir ettiimiz ilk kavanozlara aktarlm olacaktr. altmz mddete hem asli renkler hem de renk karmlar iin ana kavanozlardaki bu boyalar kullanacaz. Ana kavanozlarmzdan bir miktar boyay ilk ara kavanozlarmza aldktan ve yukarda izah edildii ekilde kartrarak deiik renkler rettikten sonra her rengin iine bir fra koyalm. Fralar kullanmadan evvel mutlaka bol su ile ykamay unutmayalm. Her rengin fras ayr olmaldr. Fralar kullanldktan sonra fazla boya, fradan iyice sklarak tahliye edilmeli ve ak ortamda braklmaldr. Kullandmz boyalar kimyasal madde ihtiva etmediinden framz kurusa dahi sertlemeyecektir. Bu yzden ykayarak boyay ziyan etmemeliyiz. Tekrar kullanmda fralar dorudan ayn renkteki kavanozlara koyarak kullanabiliriz. Artk teknemizin

Renk emberi

A ile gsterilen boyalar birincil renklerdir. Birincil renkler birbirleriyle ikier ikier kartnda B renklerini, A ve B renklerini ise birbirleriyle kartrarak C renklerine ulalabilir. Bu bylece sonsuza kadar uzayp gider. Karmlarda dikkat edilecek husus, her rengin kendine en yakn bir nceki renkle kartrmaktr. Uzaktaki bir renkle kartrlrsa kirli bir renk elde edilir. Bu karm kuralna riayet edilemediinden ebrda renk kartrlrken genellikle gri veya amur rengi kmazna girilir ve istenilen renk bir trl elde edilemez. emberde karlkl gelen renkler birbirinin renk kontrast, yan yana gelen renkler ise uyumlu renkleri olutururlar. Ton kontrast ile renk kontrast birbirinden ayrdr. Ak ve koyu mavi yan yana geldiinde bir ton kontrast olutururken, mavi ile krmz ise bir renk kontrast olutururlar. Renkler bir dizi halinde atlacaksa scak ya da souk bir rengin mutlaka hkim olmas gerekir. Scak renkler, meneke moru, krmz, turuncu, sar ve fstk yeili gibi renklerdir. Souk renkler ise yeil, ivit mavisi, lahor ividi, mor renkleri ve buna yakn renklerdir. Ebr renklerin resmi olduuna gre yaptmz bir ebrda mutlaka bir hkim renk olmaldr. Souk ve scak renkler birbirleriyle tabii ki kullanlabilir. Ancak asl olan, renklerden birinin hkimiyetiyle karmaann nne geilmesidir. Renkler yanndaki renklerden etkilenerek gze farkl renklermi gibi grnebilir. Bir renk, eer onu evreleyen renk ak renk ise daha koyu, koyu renk ise daha ak grnr.

77

EBR SANATI

Toz pigmentler

bandayz ve nmzde bulunan tm renklerin ilk ayarlarn yapabiliriz. Teknemizin stndeki kd, tekne materyalinin ziyan olmamas iin tekne kenarna iyice syrarak teknemizi aalm. Renklerimizi en koyu renkten balayarak ayarlamak ak renklerin ayarlanmasnda kolaylk salayacaktr. Orta boy bz kavanoza daldrp kenara syrmadan teknemizin yzeyine dokunduralm. ayet boyamz hi almyor, nokta gibi kalyor ve dibe kyorsa kavanozumuzun iine iki- damla d katp kartralm. Bzla ayn ilemi tekrar ettiimizde boyann kk bir daire eklinde aldn greceiz. kier er damla d koyma ilemini boyamz yzeyde 67 cm. apnda

alncaya kadar tekrar etmeliyiz. Her renk yzeyde 67 cm. alacak kadar d koyularak ayarlandnda boyalarmzn ilk ayarlar tamamlanm olacaktr. lk ayar esnasnda dn fazla kamamasna ok dikkat etmeliyiz. Ebrda ayar iin ilave edilecek btn svlar azar azar eklemeli, bu konuda temkini hibir zaman elden brakmamalyz. Boyalarn yzeyde almak iin ihtiya duyduklar d miktar, yzey gerilimlerinin farkl olmasndan dolay kvam artrcnn cinsine gre farkllk arz eder. Bir cins kvam artrc iin hazrlanm boyalar dier bir cins kvam artrcnn zerinde haddinden fazla alma yapabilir. Mesela, kitreli suyun zerinde ayarlanm bir boya, yeni nesil kvam artrcnn zerinde kat daha fazla alacaktr.

78

EBR SANATI

B - GELENEKL EBR FORMLARI Her sanat veya ilm disiplinin kendine mahsus terminolojisi vardr. Trk ssleme sanatlar iinde kt bezeme sanat olarak kkl bir yer edinmi olan ebr sanatnn da kendine has terimleri mevcuttur. Battal,

gel-git, tarakl, akkse Bu ve bunun gibi daha pek ok ebrculuk terimi asrlara dayanan tecrbenin mahsuldr. Baz form adlar o formlar ilk uygulayann koyduu isimlerle anlr. Hatib, Necmeddin ebrsu gibi.

Geleneimize dayanan ebr formlarn hakkyla

79

EBR SANATI
renmeden yeni araylara ynelmek en hafif ifadeyle kolaycla kamaktr. Sanatta salam temellere dayanmayan tarz araylar o sanatn ifsdndan baka bir ey deildir. Bundan dolay evvela ustalarmzdan tevatren bize intikal eden bilgileri renip sindirmemiz ve bu yolda kemle ermek iin gayret sarf etmemiz gerekir. Sanatta tekml, zaman iinde ve kendi kurallar erevesinde mutlaka olacaktr. Zaten tekml etmeyen deerler yok olmaya mahkmdur. Gelenekli ebr formlar st balyla mteakip satrlarda yapmlarn izah etmeye alacamz formlar ebrnun temel formlar olup iekli, akkse, dalgal vb. formlarnda temelini oluturmaktadrlar. a - BATTAL EBR Lgatte cesur, kahraman, ok byk, manalarna gelen battal, ebrculukta btn formlarn temeli olan ilk ve en nemli formun ad olmutur.
32

ebrmuzu bozacaktr. Pigmentlerin zgl arlklar birbirinden farkldr. ivit mavi, oksit yeil gibi pigmentlerin zgl arl fazla, oksit sar, a krmz, okra toprak gibi renklerin ise zgl arlklar daha azdr. Bu sebepten zgl arl fazla olan boyalar dibe daha hzl kecek, kartrmaya daha fazla ihtiya duyacaktr. lk ayarlar yaplm boyalarmzn en koyu olann iyice kartrdktan sonra kavanozun az ksmna framz srerek fazla boyay tahliye etmemiz gerekir. Hatta yeterli miktarda tahliye olmazsa iki parmamzla da framzn u ksmn skarak fazlaln alabiliriz. Framzdan den damlalarn bykln, framzdaki boya miktar belirler. Byk damlalar serpmek istersek framz az, kk damlalar serpmek istersek ok skmalyz. Framz en ucundan tutup dier elimizin avu iine veya iaret parmamzn i ksmna frann kla yakn yerini vurarak ve iki elimizi teknenin 15-20 cm. stnde dolatrarak ilk rengimizi fazla olmamak kaydyla yzeye serpelim. lk birka fra darbesinde boya dmeyebilir. Bu noktada acele edilmemelidir. nk boya, framzn orta ksmnda bulunan boluktan u ksma gelinceye kadar ksa bir sre geecektir. Bu boluk kl tomarnn ortasnda, gl dalnn denk geldii boluk olup adeta bir boya haznesi vazifesi grmektedir. lk birka vuruta boya gelmediinde telala vuru hzmz ve ritmimizi artrrsak o zaman damlalar bir anda byk der, ayet ok hzl vurursak yzeydeki damlamzn orta ksmlar dibe dahi kebilir. lk attmz koyu rengin zerine daha ak renkleri srasyla ve ayn tarzda serptikten sonra yzeyin boyaya
32 - EMSEDDN SM, c. I., s, 295.

Boyalarn fradan

dkld ekliyle kald bu formda ebrcunun ikinci bir mdahalesi yoktur. Hal byle olunca burada gzellii belirleyen unsurlar, boyalarn yzeye eit aralk ve byklklerle dmesini salayacak olan dengeli fra vurular ve renk hengidir. renilmesi kolay, ama gzelini yapmak zordur. Hemen btn ebr formlar aslnda battal ebrnun trevleridir. Battal ebryu ok iyi bellemeden dier formlara geilmemeli, fra ve boya ayarlarna hkimiyeti rettii iin de sabr ve azimle zerinde allmaldr. Ebr boyalar suya renk salmayan, suda erimeyen pigment boyalardr; zamanla dibe kerler. Bu yzden de fra, serpmek zere her ele alndnda kavanozdaki boya iyice kartrlmaldr. yi karmam boyalar, yzeye serpildiinde renk tonunda dengesizlikler oluturarak,

80

EBR SANATI

Battal Ebrnun yapl.

81

EBR SANATI

Edhem Efendinin Neftli Battal (smet Glnihal koleksiyonu)

doyduunu hissettiimizde boya serpmeyi bitirerek battal ebryu tamamlayalm. lk yaplan ebrlar genellikle ya ok ak ya da ok youn olmaktadr. Bunun sebebi yzey doygunluunun hissedilemeyiidir. Yzeyin boyaya doyduunu anlamak tecrbeye dayansa da bir misalle konuyu izah etmeye alalm: Teknemizin boya alma kapasitesini bir kavanozun i hacmine benzetirsek, attmz her damla boyayla bu kavanozu azar azar doldururuz. ayet kavanozun tamamna yaknn doldurursak renklerimiz canl kar. Kavanozu yarya kadar doldurursak renkler soluk, kavanozu tarrsak o zaman da boyalar ok youn ve etraflarna bulam olarak grnr. Kavanozu bir tek renkle doldurabileceimiz gibi dengeli atla drt, be hatta daha fazla renkle de doldurabiliriz. Yzeye ka renk attmz deil, ne kadar boya attmz nemlidir. Sra iin en heyecan verici yerine, yaplan ebryu kda almaya gelmitir. Yaplan bir ebryu kda almak, akp giden hayattan bir kareyi dondurmaya benzer. Ebryu kda almak zuhurtn fotorafn ekmektir. Fotorafn temiz kmas iin titiz davranmal, acele etmemeliyiz. Kdmz iki diyagonal keden tutarak sol elimizi teknenin sol kenarna sabitliyoruz. Sa elimizi dik tutuyor, sol elimizin kar kesini suya dokundurmaya

baladmzda hi duraksamadan, kd ileri-geri, aayukar oynatmadan, geriye doru esneterek suya yatryoruz. lk yatrmalarda hava kabarc ya da iz kalabilir. El, birka yatrmadan sonra alacaktr. Kt, boyaya dedii anda bask ilemi tamamdr. Ancak boyay iyice emmesi iin ksa bir mddet beklenmesi iyi olur. Kt ince bz yardmyla iki ucundan tutulup teknenin kenarna syrlarak tekneden karlr. Kd tekneden karmadan evvel tekne kenarn mutlaka silmeliyiz. Aksi takdirde kenara bulaan boyalar, syrma esnasnda kdmz kirletebilir. Tekneden karlan ebrlar, kurutma tezgahnda kurumaya terk edilir. Eskiden kurutma tezgah iin sk aklm ince talar kullanrlarm. Bugn ise malzeme reten firmalar ince gzenekli polyester telden retilen rayl ve ok katl kurutma tezghlar imal etmektedirler. Bu tezghlar hem kullanl hem de ok sayda ebryu kurutmaya imkn salamaktadr. Yaptmz bu ilk ebrda; akan ve kenarlara bulaan, aralarda skp kopma olan ve almayan renklere d, kurumu toprak gibi atlayan renklere de su ilave ederiz. lk ayardan sonra yaplacak bu ince ayarlarda ok hassas davranlmaldr. Net, parlak ve arpc ebrlar yapabilmenin ilk art olan bu ince ayarlarda kvam artrclarn erimilii

82

EBR SANATI
de byk nem arz etmektedir. yle ki, henz erime srecini tamamlamam tekne materyalinde, erimeyen zerreler yzeyde engebeler olutururlar. Engebeli yzeyde ise boyalar rahat alamaz ve ptrl gibi grnrler. Su ve d ayarlaryla ne kadar uralrsa uralsn, byle bir yzeyde net ve przsz ebr yapmann imkan yoktur. Bundan tr tekne materyalinin tam erimi olmasna dikkat etmeliyiz. ayet kitre ile alacaksak kitreyi slattktan en az drt-be gn sonra (oda scaklnda) net ebrlar yapabiliriz. Bu sre kitrenin kalitesine ve topland yreye gre farkllklar gsterebilir. Kerajin (denizkadayf) yahut dier kvam artrclarda ise bu sre iki saate kadar debilmektedir. Kitrenin en iyi ebr yapt zaman dilimi, bozulmaya balamadan hemen nceki vakittir. Kitrenin en iyi zamann yakalayabilmek iin bir tekneyi ap kitreyi bozulmadan sonuna kadar kullanmalyz. Teknenin eref saatini yakalamak iin srekli banda olmak, her gn ebr yapmak gerekir. Dier iki kvam artrc toz olduklarndan kitreye nispetle ok hzl erimekte ve ilk gnden itibaren gayet net ebrlar yaplabilmektedir. Kvam artrc olarak kullanlan btn malzemelerin birbirlerine gre stnlk ve noksanlklar vardr. Btn kvam artrclarla uzun sreli alanlar bu zellikleri daha iyi anlayacaklardr. Bu sanata yeni balayan arkadalara tavsiyemiz ilk olarak kitreyle almay renmeleri olacaktr. Kitreyi ayarlayarak gzel ebrlar yapmaya muvaffak olanlar, dier btn kvam artrclarla ok rahat alabileceklerdir. Ebrda btn bu ayarlar gz karardr. Ebrcu ayar yapa yapa miktarlar tespit eder. lk ayarlarn zorluundan olsa gerek, eski ustalar ilk on-onbe ebrya kma ebr derlermi. Ebrcu ustalatka kma ebrlarnn says da azalr. Battal ebrda renkler atldklar sraya gre ayarlanrlar. lk renk atlnca yzeydeki gerilim artacaktr. kinci rengin, gerilimi normalden fazla olan bu yzeyde alabilmesi iin ilk renkten daha kuvvetli olmas gerekir. Srasyla nc ve daha fazla renklerin birbirlerinden daha kuvvetli olmalar iin yeterli miktarda d ilave edilmelidir.
Edhem Efendinin Neftli Battal (smet Glnihal koleksiyonu)

84

EBR SANATI

Edhem Efendinin Battal (smet Glnihal koleksiyonu)

85

EBR SANATI
Mesela, ilk kat rengi olan kahverengi boyay nc katta kullanmak istediimizde, yzeyde dier boyalar iterek kendine yer aabilmesi iin d miktarn ilk kat ayarna gre daha fazla tutmalyz. Ancak altta kalan boyalarn da kuvvetlerinin az olmamas, kendi stne gelen boyadan dolay skp kopmamas ve akmamas gerekir. Tekrar ifade etmeliyiz ki, battal ebrda boyalar atldklar sraya gre ayarlanrlar. Ayn rengi farkl katlarda kullanacaksak o renk iin her kata ayr kavanozlarda ayr ayar yapmalyz. Sonu olarak unlar syleyebiliriz: Ebrda her ey dengede olmaldr. Tekne younluu, boyalarn d ayarlar, yzey doygunluu, scaklk, nem ve daha sayamadmz pek ok unsur dengeye geldiinde gzel ebr yaplabilir. Eski ustalar Usta olan teknedir derler. El hak dorudur. Tekne, lisan haliyle ne istediini erbabna fsldar. Usta olan tekne, ebr yapan da usta eder. Bu cmleyi yle anlarsak zannmca daha isabetli olur: Usta yapan, teknedir. zbekler Dergh eyhi Edhem Efendi merhum har ne kadar Ebr sihir gibidir. Bazen tutar bazen tutmaz dese de nihayetinde ebr, fizik, kimya gibi mspet ilimlerin kaideleriyle zuhur eden bir sanat daldr. Gerekli sebepler bir araya gelince her zaman ayn sonucu doururlar. nemli olan probleme doru tehisi koyabilmektir. Hareketsiz, fradan dkld gibi kalan btn ebrlar battaldr. Ancak zaman iinde sevilen battal tarzlar olmutur. Tarz- Kadim, neftli, somaki, Edhem Efendi battal, Dzgnman battal en ok bilinen ve uygulanan battal cinsleridir. Tarz- Kadim, ilk renkten balayarak ok sayda rengin ince ince kalburdan elenmi gibi serpilmesiyle oluur. ine konulduu boyaya yzeyde orantl ince boluklar aarak kaynarm hissi uyandran bir efekt veren terebentinli battallara ise neftli veya terebentinli battal denilir. Eskiden Eriboz adasndan getirilen am terebentini kullanlrm. imdilerde zellikle resim tekniinde Byk ebr ustas hezrfen Edhem Efendi tarafndan ok tercih edilen bir battal tarz daha sonralar kendi adyla anlr olmutur. Bir nceki sayfada bir rneini grdmz bu battal tarznda zrnk, glbahar veya lk rengi atldktan sonra bazen araya yeilin tonlar da atlrken ste mutlaka terebentinli Lahor ividi atlmtr. Edhem Efendinin battallar zrnk renginden ve terebentinli lahorundan kolayca anlalabilmektedir. Mustafa Dzgnman merhumun kendi tarz olan youn renkli ve ince serpmeli battal tarzna Dzgnman battal denmektedir. Vefatndan sonra talebeleri ve onlarn talebeleri tarafndan devaml uygulanarak yaatlan bu battal tr ok sevilmi ve benimsenmitir. Altta hareketlendirilmi bir siyah renk, onun stne fazla olmamak kaydyla bazen bir ara renk, zerine btn ebrya hakim olacak byk damlal esas renk ve en stne de ounlukla terebentinli ince bir serpme. te Dzgnman ebrsunun atl sras umumen byledir. Btn ebr desenlerinin anas olan battal ebrnun ok iyi renilmesi gerektiini bir kez daha vurgulayarak ebr yapmann anlatma ve okumayla hakkyla renilemeyeceini, edeple, bir ustann rahle-i tedrisinden gemekle ve mr boyu srecek bir feyz akyla ebrnun hakikatlerine mazhar olunabilecei hakikatini hatrlatalm. kullanlmak zere Avrupal firmalar tarafndan retilen terebentinlerin bazlar ebrda da ok iyi netice vermektedir. Eskiler terebentinin yannda portakal kabuu suyu, incir st, marsama suyu (nane gibi kokulu yapraklar olan bir bitki), soan suyu, gibi yzey aktif svlar da ayn maksatla kullanmlardr. Somaki battal, isminden de anlalaca gibi ekil itibariyle somaki mermerini andran bir ebr eididir. Koyu rengin mermer renklerine yakn renk tonlaryla sktrlarak mermer damar grnts elde edilmesiyle oluur. Mermer rengini andran boya, su ve d miktarlar birbirinden farkl iki- farkl tonda ayarlanarak derinlik salamas iin koyudan aa doru yzeye atlmaldr.

86

Mustafa Dzgnmann model olmu Battal ebrsu. (mer Faruk Dere koleksiyonu)

Somaki Battal

Battal ebr rnei

EBR SANATI

Somaki Battal

90

EBR SANATI

Somaki Battal

91

EBR SANATI
b - GEL-GT EBR Battal ebrnun bzla hareketlendirilmesiyle oluan formlarn ilki olup, adndan da anlalaca gibi bzla yzeyde gelip gidilerek, zikzak hareketlerle ekil verilmesinden oluur. Hareketlendirilecek battalda damlalarn orta boy, 23 cm. apnda dmesi, en altta koyu bir renk atlmas ve kontrast renkler tercih edilmesi gerekir. Zira damlalar, ok byk derse hareket tam olarak hissedilemeyecei gibi ok kk dtnde de harekete katlmayarak ahengi bozarlar. lk renk olarak siyah, kahverengi, lahor gibi koyu renkler, dier renkleri konturlayacandan hareketi tebarz ettirirler. Koyu rengin zerine atlacak renkler kontrast renklerden seilirse sonu ok daha arpc olacaktr. Yukarda belirttiimiz hususlara riayet ederek atlm bir battal ebryu kalnca bir bzla bir kenarndan balayarak yakn apraz izgiler izerek kar kenara kadar izelim. ayet ksa kenardan balayarak izmisek, uzun kenardan ayn zikzak hareketi tamamlamalyz. izgilerin yaknln bz kalnlna gre ayarlamal, izgilerin i ie gememesine dikkat etmeliyiz. Gel-git ebrlar dikine olabilecei gibi verevine de yaplabilir. Hareketli ebrlarda formun tam oluabilemesi iin mutlaka yaplan izme ileminin doksan derece dikine ikinci hareket yaplmas icap eder.

Gel-Git ebrnun yapl

92

EBR SANATI

Gel-git ebr

93

EBR SANATI

Gel-git ebr

94

EBR SANATI

Serpmeli Gel-Git ebr

95

EBR SANATI
c - AL EBR Enine, boyuna yahut verevine yaplm gel-git ebrnun, geni aralklarla ve son yaplan gel-git ynnn tersi istikametinde, dzms iki- S izilerek dengeli bir biimde hareketin datlmasyla oluan ebr tarzna al ebrsu denilmektedir. al isminin bu ebr tarzna verili hikayesini hocam Hikmet Beyden dinlemitim. Rahmetli Mustafa Dzgnman bir gn atlyesinde alrken rasgele hareketlendirdii bir ebr yapt esnada ei yanna gelmi. Bu ebrya bir isim bulalm. u ebrya bakp bir isim syleyebilir misin? dediinde ei Bu ebrnun ad al olsun. demi ve bylece o zamandan beri bu ebrnun ad al ebrsu olarak anla gelmitir. al ebrsunun zerine fazla youn olmamak kaydyla ok kk damlal bir serpme atlrsa ebr ayr bir gzellie brnr. Bu serpmeler aln zerine atld gibi, gelgit ebrsuna da atlabilir. Serpme rengi ak renklerden seilmeli, ok koyu renkler kullanlmamaldr. nk koyu renkler ste atldnda leke gibi grnmekte ve gze ho gelmemektedir. stenirse serpme boyasnn iine birka damla terebentin konularak terebentinli serpme de atlabilir. Serpme damlalarnn ok kk dmesi iin frann sklmas hatta bir beze silinmesi suretiyle fazla boyadan arndrlmas gerekir. Bu ilemi kolaylatrmaya yardmc olmak maksadyla, serpme iin normalden ksa ve az kll fralarda balanabilir. Serpme boyas tekneye normalden daha yksekten atlrsa, damlalarn d as genileyeceinden birka vuruta teknenin tamamna boya serpilmi olur.

96

EBR SANATI

al ebrnun yapl.

97

EBR SANATI

al ebr rnei

98

EBR SANATI

al ebr rnei

99

EBR SANATI
d - BLBL YUVASI EBR Battal ebrnun iten da doru yan yana helezonik daireler izilerek yaplan ebr eklidir. Kadim bir form olup eski zamanlarda ska yaplm ve sevilmitir. Dairelerin aplar istenilen byklkte yaplabilir. Blbl yuvas ebr, battal, gelgit veya tarakl ebr zerine uygulanabilir. Blbl yuvalar bzla tek tek yaplabilecei gibi geni aralkl, kaln ulu bir tarak ile hatta teknenin tamamn kaplayacak zel bir tarakla bir defada da yaplabilir. Taran di aralklar istenen blblyuvas deseni byklnde ve en az yar ap kadar tekne boyundan kk olmaldr ki, rahata dndrebilelim. Blbl yuvas ebrda damla byklkleri ok iyi ayarlanmaldr. ok ince atldnda helezonlarn i ksmnda kalan ve harekete katlmayan boyalar, ahengi bozmaktadr. Haddinden fazla byk damlalarla yaplm blbl yuvas ebrsunda ise bz hareketleri hissedilmemektedir. Bu sebepten damlalarn orta boy dmesine ve kaln bzla yaplmasna dikkat edilmelidir. Tm hareketli ebr desenlerinde olduu gibi dier renkleri konturlayacandan ilk olarak atlacak renk koyu renklerden seilmelidir.

100

Blbl yuvas ebr rnei

EBR SANATI
e - TARAKLI EBR Dikine yaplm gel-git ebrsunun ince talara tutturulmu ineler yardmyla son yaplan gel-gitin aksi ynnde izilmesiyle ok farkl bir efekt ortaya kmaktadr. Tarakl ebrlarda renkler ince aralklarla izilecei iin boya ayarlarnn hassas yaplmas icab eder. Aksi takdirde boyalarda kopmalar olur; tarakl formdan istediimiz gzellii alamayz. Tarak ekline ve eki hareketlerine gre farkl desenler retilebilir. 3-4 mm.den 8-10 mm.ye kadar eit aralklarla hazrlanan taraklar dz olarak kullanlabilirler. Dz tarakl ebrlar ince bzla aksi ynde Sler izilerek hareket kazandrlabilir. neler ikier, er, drderli gruplar halinde ve gruplarn aralar da muayyen aralkta aklabilir. Tarakl ebr, ebrculuk XVII. asrda Batya gittiinden bugne kadar oralarda ok sevilen bir form olmutur. zerinde imal-i fikir ederek ok deiik taraklar retmilerdir. Bunlarn banda midye kabuu tarak gelir. 3 cm. eninde bir tahtaya ift sra halinde, ilk srann 6 cm. aralkla, kar srada yer alan inelerin ise ilk srann tam ortasna denk gelecek ekilde yine 6 cm. aralkla aklmasyla oluur. Tahtann eni ine aralnn yars kadar olmaldr. neler hangi aralkta akldysa tahtann boyu teknenin eninden bu araln yars kadar yani 3 cm. ksa tutulur. Verilen ller rnek olup ine aralklar daha geni veya dar yaplabilir ama forml hep ayndr. Tara ekeceimiz yne dik yaplm bir gel-git veya midye kabuu tara ekeceimiz ynde yaplm ince dz tarakl ebrnun zerinden midye kabuu tara apraz hareketlerle geirdiimizde, midye kabuunu andrr ekiller olutuu grlr. Bu konu zerinde allarak ok deiik tarak ekilleri retilebilir. Yeter ki, taraktaki inelerin yzeydeki boyalarda nasl bir iz brakacan bilelim.

104

EBR SANATI

Tarakl ebrnun yapl

105

Midye kabuu, tarakl ebr rnei

Tarakl ebr rnei

Farkl aralklarla aklm tarak

EBR SANATI
f-KUMLU - KILIKLI EBR Daha ok hat levhalarnn etraflarnda i pervaz olarak kullanlan bir ebr cinsidir. Su miktar az olan boyalarn, koyu kvaml bir teknede bir damlalk yardmyla yzeye srekli damlatlmasyla ve uzun sre bekletilmesiyle oluurlar. Koyu kvaml teknede yzey gerilimi ok fazladr. Yzeydeki bu yksek gerilimde skan suyu az boya, bir mddet getiinde atlayacak ve kumlu ebryu meydana getirecektir. Bekleme sresi artrlrsa atlaklar kk vler halini alrlar. Bu ebr cinsine de klkl ebr denir. Bekleme esnasnda zerine bir cam kapatlrsa yzeye yabanc maddelerin dmesi engellenmi olur. Lahor ividi dier boyalara nazaran daha fazla atlamaya meyyaldir. Lahor, ya da iinde lahor bulunan renkler tercih edilirse neticeye daha sratli ulalabilir. Eski ustalar kumlu-klkl ebr yapmann kirlenmi teknede daha rahat olduunu sylerler. Bunun nedeni, uzun sre allan teknede, tekne materyaline karan boyalarn zamanla yzeye karak yzeydeki gerilimi artrmalardr. Necmeddin Hoca ise kumlu ebr yapmnda kalkan bal d kullanm ve ok iyi netice almtr. Lkin kalkan bal dnn kokusuna tahamml edebilene ak olsun.

112

EBR SANATI
g-HATB EBRSU Ayasofya-i Kebir camii hatiblerinden Mehmed Efendinin (. 1773) slah ettii ve kendi adyla anlan ebr tarzna hatib ebrsu denir. Bu tarzda hafif zemin ebrsu zerine bz yardmyla tm yzeye eit aralklarla i ie konulan boyalara hareket verilerek motifler elde edilmektedir. Hatib ebrsu yaplrken zemin renklerinin ak, desen renklerinin de youn ayarlanmasna dikkat edilmelidir. Bir rengin akln veya koyuluunu boyann iindeki su miktar belirler. Suyu fazla boyalar ak, az boyalar ise koyudur. Hatib ve iekli formlar desenli formlardr. Bu formlarda desenin altnda kalacak zemin ebrlar buraya kadar rendiimiz boya ayarlaryla yaplrsa ok koyu olurlar. Bu sebepten hafif zeminler, boyalara normalden daha fazla su ve d ilavesiyle elde edilirler. Birbirine yakn tonlar kullanlabilir. Ancak zemin ebrsu ayn rengin su ve d miktarlar farkl, iki tonu, koyudan aa doru atlarak oluturulursa ok daha derinlii olan ve stteki desenleri belirginletiren bir zemine ulalm olur. Merhum Dzgnman tek renkli, farkl tonlu zemin ebrlarnda en ste ayn renkten ince, terebentinli serpme atarak zemin ebrsunu eitlendirmi, ok beenildiinden kendinden sonra da kullanlmaya devam edilmitir. Zemin ebrsunda att bu son kat serpme iin, Terebentinli serpme, hanmlarn dar kmadan nce yaptklar makyaja benzer, dermi. Zemin ebrsunun zerine, eit aralklarla teknenin tamamna dalm, i ie renkli damlalar koyulur. nce bzla bu damlalar iten da ya da dtan ie doru izildiinde farkl desenlerin olutuu grlecektir. Bz kalnlna gre desenlerin ekilleri de farkllk gsterirler. Hayal gcne bal olarak ok farkl hatib ebrlar yaplabilir.

Zemin ebr yapl

113

EBR SANATI

Sami Okyaydan Hatib ebrsu (mer Faruk Dere Koleksiyonu)

Eskiden beri yaplan baz hatib ekilleri unlardr: yrek, ark- felek, tarakl yrek, yldz. Hatib ebrda i ie koyulan -drt desen battal ebrdaki gibi orta boy bzla tek tek damlatarak ve her boyann dle ortalama 3-4 cm. apnda almasn salayarak ayar yapmal, ilk denemelerde akan boya

varsa d ilave ederek ayar hassaslatrmalyz. Battal ebrdaki yzey doygunluu kurallar burada da aynen geerli olup yzeyin desen yaplacak boyalarla beraber doyma noktasna ulaaca unutulmadan zeminin buna gre atlmas gerekir. Aksi takdirde desen boyalarmzda akmalar meydana gelebilir. Desen boyalarnn ayar, zemine atlan boya miktaryla alakaldr.

114

EBR SANATI

Hatib ebrnun yapl.

115

ark- felek hatib ebrsu Mustafa Dzgnman (Osman zay koleksiyonu)

ark- felek hatib ebrsu Mustafa Dzgnman (Osman zay koleksiyonu)

EBR SANATI

119

EBR SANATI
c-EKL EBRLAR (Necmeddin Ebrlar) Ebr sanatnda iekler bu sanatn imkanlar dhilinde yaplr. Ebrcu ressam deildir. O, iekleri teknesine sluplatrarak yanstr. Tm desenler suyun zerinde yapldndan tuval zerinde alr gibi saatlerce boyayla uraamayz. Urama sresi uzadka boyalarda atlamalar ve yzeyde boluklar oluacaktr. Ebrcu iekleri seri olarak forma sokup kda almaya mecburdur. Dolaysyla ebr tekniiyle resmedilmi iekler bu bak asyla deerlendirilmeli, resim sanatyla kyas edilmemelidir. Tarih sre iinde hatib ebrsunun tekmlnden sonra iek araylar da hz kazanmtr. O dnemlerde ancak kr ieklerine benzer ebrlar yaplm ve hatta ok iyi rnekler de verilmitir. Ancak ebrda iek ekillerinin olgunlamaya balamas Necmeddin Okyay stadmzla beraberdir. Tahminen 1918 ylndan itibaren merhum hocamz iekli ebrlar slah ederek, lle, karanfil, hercai meneke, gelincik, gonca gl, kasmpat, smbl gibi iek cinslerini resmetmeye muvaffak olmutur. Talebesi Mustafa Dzgnman da bu formalar gelitirmi ve bunlara papatyay ilave etmitir . Kltr ve sanata dair hibir hadise birdenbire ortaya kmaz. Uzun asrlara dayanan tecrbeler neticesinde geliir ve olgunlar. iekli ebrlarn geliim sreci de bundan farkl deildir. Necmeddin Hoca merhuma kadar ok denenmi olmasna ramen bu formlar gelitirmek ona nasip olmutur. Bu sebepten de gelenekli Trk ebrsunda iekli ebrlar Necmeddin Ebrsu adyla anlrlar. Uur Derman Beyefendi, bu ismin nasl verildiini 1977 ylnda nerettii Trk Sanatnda Ebr adl eserinde yle anlatmaktadr: iekli ebrlar, Necmeddin Okyayn talebesinden olan Ord. Prof. Dr. Sheyl nverin teklifi zerine, o zamandan beri sanat tarihimizde Necmeddin Ebrsu ismiyle anlmaktadr. Necmeddin Efendinin skdar Yeni Camii imam ve hatibi olmas mnasebetiyle, Hatib ebrsuna kar, bu buluun da mam Ebrsu adyla anlmas Reislhatttn Hac Kmil Akdik (. 1941) tarafndan teklif edilmise de Necmeddin Ebrsu denilmesi daha uygun bulunmutur.
34 33

Necmeddin OKYAYn smbl ebrsu (Mehmet ebi koleksiyonu)

iek yapm iin sap yeili ve iek renklerinin ayarlanmas gerekmektedir. Hatib ebr bahsinde de akland gibi sap ve iek renkleri, zemin ebrsunun stnde ayarlanrlar. Zemin ebrsunun zerinde 34 cm. apnda alana kadar d koyulup ayarlanan iek renklerleriyle ilk ebr yaplr, ayet akan boya varsa kda alndnda akmayana kadar d ilavesine devam edilir. Her daim olduu zere d, boyaya ikier-er damlalar halinde ve ok dikkatli konulmaldr. iek renkleri frayla serpilmedii, bzla yzeye damla damla brakldndan, battalda kullanld gibi ok miktarda kullanlmazlar. Bununla beraber iek renklerinin ok tonu olmas sebebiyle kullanm kolayl asndan kk kavanozlar kullanabilir, kk kavanoza uygun, ince gl dallarna kck kartrma fralar da balayabiliriz. Ebrda iek resmetmenin kural udur: Yzeydeki damlay farkl kalnlklardaki bzlar yardmyla yle forma sokacaksnz ki, damlann ald son ekil, yaprak ya da iei oluturacak. Burada nemli olan ine hareketlerini iyi kavramaktr. Damlalarla resim yaparken bz hareketlerinin karlkl yapldn unutmamalyz. iek yapmlar ustann eline baklarak renilir. Bazen sz ve hareketsiz resimler kfi gelmemektedir. Bu yzden ilk art, ncelikle bir hocadan bu ii renmektir.

a-iekte renk ve ayarlan Lahor ividinin iine sap yeiline dnene kadar oksit sar koyarak, ya da oksit yeilin iine ok az lahor ividi koyarak sap yeilini elde edebiliriz. Krmz iin kadmiyum krmzya ok az a krmz, sar iin de parlak sarya bir-iki damla a krmz kartrmalyz. Mor, hazr alnabilecei gibi, ivit maviye kadmiyum krmz katlarak da yaplabilir. Siyah ve beyaz renkler aynen kullanlr, dier renklerin daha ak tonlar ise beyaz ilavesiyle gerekleir.

33 - DERMAN 1977, s.19. 34 - DERMAN 1977, s.19.

120

EBR SANATI

b-Lale (Tulipa) Gelenekli Trk ebrsunda sluplatrlarak resmedilebilen ilk iek lledir. Osmanl tarihinde bir devre adn vermi bu nadide iek, zamanmzda o kadar iyi resmedilmektedir ki, adeta Trk ebr sanatnn sembol haline gelmitir. Gerek Osmanl toplumunda gerekse Bat toplumlarnda o kadar ok sevilmitir ki, Batda tulipominia (lle lgnl) ad verilen bir dnemin nedeni olmutur. Osmanl sanatnda en erken grlen ieklerdendir. Lle cinslerinin eitlilii sanata da yansmtr. Bunun neticesinde zaman iinde ssleme sanatlarnda llenin ekli de deimitir. XVI. asrda yumurtaya benzer bir ekildeyken, XVIII. asrda ise tamamen uzun bir ekil almtr. XIX. asrda ise sanat sahnesinden ekilerek yerini rokoko gllerine brakmtr. Ebrda llenin yapl yledir: Zemin ebrsu yaplm bir teknede yapraklara denk gelmesini istediimiz yere st ste orta boy iki damla koyalm. Damlalar tek seferde istenilen bykle ulamazsa i ie birka defa boya brakarak damlamz bytebiliriz. Kk bzla kk, byk bzla byk damlalar elde edebiliriz. dn yzeyde damlalar arasnda grnmeyen bir snr oluturarak birbirinin iine gemesini nlediini daha nce zikretmitik. Bu sebepten byk bir damla iin ince bz kullanrsak her defasnda damlatlan boyalarn arasnda oluacak snr

boluklar damlamzn damarl grnmesini salayacaktr. stteki damlamzn ortasndan kaln bzla ileriye doru bir sap karrz. ayet ince olursa ayn ilemi bir kere daha yaparak kalnlatrabiliriz. Sapn her iki yanndan, dardan ieri, sapa yakn olarak merkeze doru ve oradan da alttaki damlann ortasndan aaya kadar izeriz. Ortasndan kalnca izgi geen st ste iki kalp gibi duran yapraklarn u ksmlarn ince bzla dar doru kvrdmzda yapraklarmz oluacaktr. Bz tekneye her dokundurup kardmzda mutlaka kt peeteyle iyice kurulamalyz. Bzda kalacak slaklk yzeyde istenmeyen boluklar oluturabilir. Sapn ucunun birka milimetre yukarsna, iek renklerimizi oluturacak damlalar i ie koyarz. Tam ortasndan dtan ie doru damlann ortasna kadar kaln bzla izdiimizde kalp eklini alan damlamzn ularn iten da ve ileri doru izdiimizde llemiz ortaya kacaktr. Yaprak says istee bal olarak deiebilir. Yeri gelmiken hareli ieklerin nasl yapldn da anlatalm. ki rengin yzeyde birbirinin iine girmi gibi harelendirilmesiyle oluan ieklere hareli iekler denmektedir. ki ayr renge batrlm iki bz, birbirine dedirilerek yzeye dokundurulduunda harelenme oluur. arpc harelenmeler elde edilmek isteniyorsa kontrast renkler seilmelidir.

122

EBR SANATI

Lle ebrnun yapl.

123

EBR SANATI

c-Karanfil (Dianthus cariophillus) ini, ta ileme ve kumalarda XVI. asrdan balayarak ok sk grlen bu iee kitap sanatlarnda ok fazla rastlanmamaktadr. Ebrda ise lleden sonra en ok yaplan ikinci iektir. Ebrda resmedilii tecrbeye dayanan bu iein en kolay yaplabilecek ekli yledir: Alt alta koyduumuz damlann en sttekinin ortasndan yukar doru bir sap kalm. Sapn iki yanndan paralel ve dtan ie doru girerek en alta kadar ektiimizde dal ve yapraklarn olutuunu grrz. Yapraklarn ularn ince bzla sivrilterek yapraklarn yapmn bitirelim. Sap ve yaprak yapmak zere

koyduumuz damlalarn llede koyduumuz damlalardan biraz daha kk olmasna dikkat edelim. Karanfilin iek renklerini yatay bir biimde yan yana damlalar halinde daln ucuna koyduktan sonra dalla iek renklerinin birletii yere, karanfilin ta yapraklarn yapmak iin kk bir damla yeil boya brakalm. nce tel bzmzla iek iin koyduumuz damlalarn d snrlarn nce da sonra ie doru kk tel hareketleriyle buruturup karanfili yapalm. Daha sonra da nce iekten ta yapran iine, sonrada ta yapraktan da doru ince bz yardmyla girip ta yapraklarmz da resmettikten sonra kda alalm.

126

EBR SANATI

4 3

Karanfil ebrnun yapl.

127

EBR SANATI
d-Smbl (Hyacinthus orientalis) Smbl edebiyatmzda sevgilinin sann remzidir. Halvetiye tarikatinin Smbliye kolunun piri Yusuf Smbl Sinann semboldr ve bu eyhin yetitirdii smbl cinsi eyh smbl adn tar. Kitap sanatlarmzda eitli zevk ve sluplarda stilize edilen smbl, llenin devrinin kapanmaya balad devirlerde hem Avrupada zellikle Hollandada hem de stanbulda n plana gemitir. Ebr teknesinde smbl atrmak dier ieklere nazaran daha basittir. Byk ve ular uzunca kvrk yaprakl bir sap yapldktan sonra iek rengi, ok sayda kk damlayla gene yakn oval eklinde konulup tel bz, kk damlalarn iinde gezdirilirse smbl iei oluur. Eskiden kk damlalarn hepsini bir anda koymaya yarayacak smbl taraklar da aklmtr. Bu tarak sayesinde dengeli smbller yapmak daha kolay olmaktadr.

Smbl ebrnun yapl.

129

EBR SANATI
e-iek Demeti Ebrda demet iek yapmn Mustafa Dzgnman gelitirmitir. Ebr sanatna inanlmaz bir kompozisyon zenginlii kazandrm olan bu metodun yaplmas biraz tecrbe gerektiren bir ilemdir. st ste konulmu damlalardan en sttekini alttakinin iki misli byk yapalm. Byk damladan istediimiz ynde ve adette dallar karp bu dallarn yanlarndan aksi istikamette dtan ie doru ve alttaki damlann ortasnda birleecek ekilde izerek dallarmz oluturalm. Son daln yanndan ie doru ekerken alttaki damlann da altna kadar ektiimizde birden ok dall bir yaprak olutuu grlecektir. Dallarn ince dmesi halinde bz her seferinde kurulanmak artyla birden fazla ekililerle kalnlatrlp uzatlabilir. Burada yeil boyann d ayarnn ok iyi yaplm olmas gerekmektedir. Zira d miktar az olan boyalarda kopmalar oluur. Uzun dallarn kopuk olmamas iin yeil boyann d ayarnn hassas yaplmas icap eder. Bu dallara lle, karanfil, meneke veya daha baka bir iek ekleyerek iek demetleri oluturabiliriz.

iek demeti yapl.

130

EBR SANATI
f-Hercai Meneke (Viola tricolor) Kitap sanatmzda pek sk rastlanmayan bu iek ebr tekniine son derece uygun olup gnmzde ok gzel rnekleri verilmektedir. Biri dierinin iki kat byklnde iki yeil damlann sttekinden drt ayr yne drt kol kp, bu kollarn yanlarndan alttaki damlann ortasnda birleecek ekilde aaya ekilerek drt kollu bir demet yapalm (istee gre daha fazla kollu da yaplabilir). Bu drt kollu demetin dal ularna istenilen renklerde ve her renk dala biraz daha yakn olacak ekilde renkler damlatlr. Hepsi dtan ieriye doru olmak artyla stten, dala yakn iki yandan ve daln birletii yerden merkeze doru izilerek meneke formu resmedilir. Yapraklar ise da kvrmadan dtan ie doru aralklarla izilerek resmedilir. Hercai menekelerde hareli renkler ok yakmaktadr. nceki sayfalarda da izah edildii zere hare vermek iin iki ayr renge daldrlm iki bz yzeye dokundurmadan hemen nce birbirine dedirerek damlay koyarsak yzeyde renkler birbirinin iine girerek hare olutururlar.

Meneke ebrnun yapl.

132

EBR SANATI
g-Papatya (Matricaria chamomilla) Sar ve beyaz renklerde ve 10 ile 50 cm. arasnda boylar bulunan bu iek halk arasnda babu olarak da bilinir. Ebr sanatna Mustafa Dzgnman tarafndan kazandrlan papatya ebrsu sanatkarn kendi tarafndan demet halinde de yaplmtr. Bir, iki veya istee gre daha fazla dall demet, tarif edildii zere yapldktan sonra dal ularna beyaz boya damlatlr. Ortasna da ince bzla kk bir sar renk koyulup tel bz yardmyla beyaz daireler dtan ie doru sk aralklarla taranarak papatya ekli ortaya karlr. Papatya yapra dierlerinden biraz farkldr. nce bzla yapraklar sk aralklarla adeta diken yaplrcasna da doru kk kk izilir.

Papatya ebrnun yapl.

134

EBR SANATI
h-Gelincik(Papaver rhoeas) Gelincik bahe iei olmamasna ramen nazeninlii ile kendini kabul ettirmi bir vahi gzeldir. Mustafa Dzgnman tarafndan perspektiften de resmedilmitir. Gelenekli ebr sanatnda gelincik genellikle bealt dall bir demet halinde resmedilmitir. Bu dallarn bazlarna am, bazlarna yar am, bazlarna da hi amam tomurcuklar yaplr. Am gelincik iin dal ucuna gelincik rengi olan koyu krmzdan 4 cm. apnda damla koyalm. Ortasna da kk bir damla siyah koyup krmz daireyi dtan ie doru drde blecek ekilde dtan ie ince bzla izelim. Orta ksmda kalan siyah damlann ularn sivrilterek am gelincik tamamlanr. Yar am ve tomurcuk iin kk krmz damlalar sap ucuna yakn bir yere konulur. Krmz renk ile sap arasna ta yaprak iin kk bir yeil damla braklr. Yar am gelincik damlasn yanlara doru kvrp, krmz boyay ta yaprak yapmak iin braktmz yeil damlann iine doru bz yardmyla kaydralm. Krmz boyayla ortadan ikiye blnm kalp eklinde duran yeil boyann ularn yukar doru kvrdmzda ta yapraklarn olutuu grlecektir. Bu ilem daha kk ve yanlara kvrlmam bir krmz damlayla tekrar edilirse iein tomurcuu resmedilmi olur.

136

EBR SANATI

Gelincik ebrnun yapl.

137

Gelincik ebrsu

EBR SANATI
- Gl (Rosa) Hz. Peygamberin semboldr. Edebiyatmzda hem bu manada hemde sevgilinin yz ve endam manasnda da kullanlmtr. Kitap sanatlarnda ok stilize rneklerinden aslna en yakn tarzda resmedilenine kadar yzlerce tarzda ilenmesine ramen ebr sanatnda en ge gelien iek formu gldr. Yakn zamana kadar ok l rneklerine rastlanmayan gl ebrsu, zellikle son dnemde ok baarl bir ekilde yaplr olmutur . Yapm itibaryla gzelini resmetmenin zor olduu bir iektir. Zamanmzda gl ebrsunu farkl ustalar, farkl yntemlerle yapmaktadr. Her ne yntemle yaplrsa yaplsn aslolan, gle en ok benzeyen slupta teknede resmedebilmektir. Ebr tekniiyle tam am, olgun, katmerli gl denemelerinin ok baarl olduu sylenemez. Tomurcuk olsun, am olsun ebrda gl yandan grnd ekliyle resmedilirse daha gereki olmaktadr. Yapraklar dier btn ieklerden farkl yaplr. Sk aralklarla yan yana koyulan kk damlalar iki gurup
35

olarak karlkl damlatlr. Kk damlalardan merkeze doru uzun ekililer yaplr. Yeil boyann alma durumuna gre ince veya kaln biz yarsna kadar yeil boyaya daldrlr. Bz kalem gibi kullanlarak yaprak saplarnn aralarndan geecek ekilde, yukardan aa doru dal izilir. izme esnasnda bz, aa doru ekilirken ayn zamanda dibe doru daldrlarak bzdaki boyann yzeye eit yaylmas salanr. Yaprak saplar ince bzla yanlardan ieri doru izilerek, yaprak ular yuvarlak damlann ucundan kk bir hareketle da doru klarak resmedilir. iek yapm iin yine bz kalem gibi kullanarak daldan yukar doru uzanan krmz damla koyulup st ksmdan tel bzla dairevi hareketle gl resmedilir. Glmzn gonca yahut am gl olduunu koyduumuz uzunca damlalarn byklkleri belirler. Ta yapraklar daha nce izah edildii tarzda, fakat -drt yaprakl yaplarak gl formu tamamlanm olur.
35 - ieklerle alakal bilgiler iin Yldz Demirizin Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler, stanbul 2005 isimli kitabndan faydalanlmtr

139

EBR SANATI

Gl ebrnun yapm

140

EBR SANATI

i-Hafif Ebr Su miktarlar fazlalatrlarak hazrlanan boyalarla yaplan hafif ebrlarn zerleri aharlanarak hat yazlabilir

hale getirilir. Yukarda bir rneini grdmz hafif ebr, serpmeli al tarznda yaplm olup, zeri niasta ve yumurta aharyla terbiye edilmitir.

144

EBR SANATI

Akkse ebr Alpaslan Babaolu, Hat Osman zay 1424/2004

Sevgi kerem sahibi insanlarn zelliklerindendir.

D-AKKSE EBR Ayn kda birden fazla ebr alnarak yaz veya desen elde edilen ebr eididir. lk olarak zemine hafif bir ebr yaplr. stenen ekil d snrlarndan zemin ebrsunun zerine aktarlr. Desenin ii Arap zamkyla hazrlanm svyla kapatlr. Kt ikinci kez, bu sefer daha koyu bir renkle ebrlandnda Arap zamkl ksm, boyay emmeyeceinden desen ak renkli ebrlu olarak ortaya kar. Desenin ii deil de d zamklanrsa, bu defa desenin ii koyu, d ak renkte olacaktr. Necmeddin Okyay tarafndan gelitirilen bu Arap zamkl metot, yeni malzemelerin ortaya kmasyla kullanlmaz olmutur. Bugn bizler ayn ilemi ablonlama metoduyla yapmaktayz. stenilen desenin (hat, minyatr veya desen olabilir) kttan kesilerek ablonu karlp, hafif zeminli ebrnun zerine yar yapkanl spray yaptrclarla yaptrlp tekrar ebrlanarak ablon skldnde akkse tamamlanm olur. ablonun erkek veya dii kullanmna gre desenin ii-d, koyu-ak

yaplabilir. ablonlama tekniinde birden fazla ablon kullanlarak -drt renkli akkseler de yaplabilir. Genellikle hsn-i hat yazlarnn tercih edildii akkse ebrda hat yazlarnn ablonu, kalem hakkna riayet edilerek ok dikkatli karlmaldr. Kalem hakk izginin ruhudur. ablonlar ya bizzat hattat tarafndan karlmal, buna imkn yoksa kesilen ablonlar bir hattatn tasdikinden geirildikten sonra kullanlmaldr. ablonu karlacak yazlar cel (iri) yazlardan seilmeli, ince detayl yazlardan uzak durulmaldr. Akkse formunun bide eseri stad Necmeddin Okyayn ta`lik hatla yazarak ebrlad Allah yazl ebrdur. Takriben 1927-1928 yllarnda kirli bir teknede yaplan bu ebrnun tekrar, sanatkrn kendisi tarafndan saysz defa denenmesine ramen mmkn olmamtr. Yaplanlarn, bu ebrya deil benzemek; kenarndan bile gemediini, bu denemelere hocasna yardm etmek suretiyle ahit olan Sayn Uur Derman tatl bir hatra olarak aktarmaktadr.

145

EBR SANATI
E-DALGALI EBR Batda spanyol ebrsu adyla bilinen, ebrnun kda alnmas esnasnda oluan bir ebr trdr. Teknede hazrlanan ebryu almak iin kd yatrrken, kd ileri geri hareket ettirirsek ebrnun kda dalgalar yaparak getiini grrz. Perde kvrm, k huzmesi gibi grnen bu desenlerin oluabilmesi, hareketlerin belirli bir ritimde yaplmasyla mmkn olur. Dengeli dalgalar oluturabilmek iin ok deneme yapmak gerekir. Monokromatik (ayn rengin ak ve koyu tonlaryla yaplan resim) bir uygulama olan dalgal ebr, k glge oyunlar ile perspektif kazanarak seyredende derinlik hissi uyandrmaktadr. Koyu bir rengin birka farkl tonuyla bir ebr atalm. Kdmz rahat hareket ettirebilmek iin tekne ebadndan beer santim ksa keselim. Kt suya dokunduu andan itibaren sol elimizle kd ileri- geri hareket ettirirken sa elimizi de yavaa indirerek kd tekneye kapatalm. Tekneden syrarak alalm. te sonu karnzda duruyor. Dalgal ebr yaparken ebryu alacamz kad drde veya sekize katlayarak yzeye yatrrsak, hareketler kat yerine geldiinde yn deitirecek ve eitli dalga ekilleri ortaya kacaktr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, kat yerlerinin, kadn yatrdnz yzne doru olmasdr.

146

Dalgal ebr

EBR SANATI

F-EBRNUN KUMAA UYGULANII Boya sanayindeki ilerlemeye paralel olarak, ebr sanatnda kullanlan boyalarda da gelimeler olmutur. Baka alanlarda kullanlmak zere imal edilmi baz boyalar, ebr tekniiyle su zerinde denenmi ve eitli yzeylere tatbik edilmitir. Batda lkemizde olduundan ok yllar evvel bu tarz uygulamalar grlmektedir. lkemizde ise zellikle son dnemde ahap, seramik, cam ve kuma yzeylere ebrlar yaplmaktadr. Bu uygulamalarn bazlar hakkyla hazrlanm olsa da pek ounun renk ve desen olarak zevksiz olduunu esefle mahede etmekteyiz. Devam eden satrlarda ebrnun kt haricinde uygulanan yzeylerden kumaa yer verecek, iyi bir kuma ebrsunda bulunmas gereken hususiyetleri, tespit edebildiimiz tecrbeleri ve malzeme seimindeki tercihleri sralamaya alacaz. Ebrlanacak kuman cinsi nemlidir. Sentetik kumalarn emicilik zellikleri fazla olmadndan tercih edilmemelidir. Pamuklu, ynl ve zellikle de has ipek kumalar, boyay gayet gzel emmektedirler. Kuma kalnl, kullanlacak amaca gre tespit edilmeli, boyalarn bir miktar kuma kalnlatraca unutulmamaldr. Bu sebepten ayn ama iin kullanlacak kumatan az daha ince bir kuma tercih edilmelidir. Haddinden fazla koyu renk kumalarn ebrda kullanlamayaca aktr. Ak renklerde kumalar ebryu ok daha belirgin hale getirmektedir. Kuma ebrsunda kullanlan hemen btn marka boyalar az da olsa geirmektedirler. Seilecek kuman rengi, boyalarn rengini

dorudan etkileyeceinden, boya rengini olgunlatracak bir kuma rengi tercih edilmeli, kuma renklerinde ilikten kanlmaldr. Tekne ebad kumalarn firesiz ebrlanabilmesine imkn salayacak ekilde ayarlanmaldr. Bunun iin 100x150 cm. ebadndaki paslanmaz malzemeden imal edilen tekneler kullanlabilir. Bylesine byk ebattaki teknenin su tahliyesi hayli mkldr. Bu mkl teknenin bir kesine kaynatlacak kk bir tahliye vanas pek l halledecektir. Yzeydeki ebryu kumaa aktarmak dikkat ve tecrbe isteyen bir ilem olup, kuman tek kii tarafndan yzeye yatrlmas neredeyse imknszdr. Farkl teknikler gelitirilebilecei gibi iki kiiyle karlkl tutularak yatrlmas ok iyi netice vermektedir. Kuma ebrsunda kullanlan boyalar, kt yzeye uygulanan boyalardan farkldr. Kt yzeye uygulanan boyalar, bnyesinde hibir katk maddesi bulunmayan saf pigmentlerdir. Kda alnan ebrnun ykanma, anma gibi bir meselesi bulunmadndan gayet rahatlkla kullanlabilirler. Fakat kumaa alnacak boyalarn kuruduktan sonra bnyesine su kabul etmemesi ve anmamas gerekmektedir. Bunun iin, aslnda hzl kuruma zelliinden dolay yal boyann alternatifi olarak, resimde kullanlmak zere imal edilmi su bazl akrilik boyalar kullanmaktayz. Bu boyalar ihtiva ettikleri sentetik maddeler sayesinde kuruduktan sonra asla slanmazlar ve suyla ykansa dahi kmazlar. Kullanlacak akrilik boyann kalitesi ebrmuzun kalitesini dorudan etkileyecektir. indeki boyar madde (pigment) oran yksek, yzeyde iimizi bozacak yzey-aktif madde ihtiva etmeyen akrilik boyalar tercih edilmelidir.

148

EBR SANATI

Ebr sanatkr renk tccardr. Sermayesi renklerdir. Renkleri ne kadar ustaca kullanabilirse o nispette muvaffak olur. Gelenekli ebrmuzda renkler, tabii olduundan tabiattaki renklerle uyumlu, gz yormayan, olgun renklerdir. Akrilik boyalarda ise tabii renklerin yannda bir hayli de sentetik, gayri tabii renk bulunmaktadr. Bunlar dier renklerle, usulne uygun, bir renk dizisi halinde birbirleriyle kartrarak ok ho renk kompozisyonlarna ulalabilmektedir. Ancak burada ebrlanan kuman kullanm amacna ynelik olarak renklerin tespit edilmesi gerekmektedir. Mesela giyim-kuamda kullanlmak iin ebrlanm bir kumata renkler, daha canl ve dikkat ekici olmaldr. Hatib ve iekli tarzlarn dndaki ebrlar, mevcut kuma boyalaryla rahatlkla yaplabilmektedir. Zemin ebrlarnn zerine desen yaplacak boyalarn pigment ve yzey aktif madde oranlar normalden daha yksek olmaldr. Bu sebepten mevcut boyalarla hatib ve iekli ebrlar yaplsa dahi istenilen netice elde edilememektedir. Bu konuyla alakal olarak boya retici firmalarn ar-ge birimleriyle grmelerimiz srmekte olup, toz pigmentlerle yaplan iekli ebrlara ok yakn ebrlar yapabilmek iin denemelerimiz aralksz devam etmektedir.

Sanatta en mhim zelliklerden biri dengedir. Buraya kadar saylan btn formlarda aranlan temel zellik dengedir. Renklerde denge, fra vuruunda denge, boyalarn yzeydeki dalmnda denge. Denge, denge, denge.. ster ktta, ister kumata, isterseniz bir baka yzeyde, nerede olursa olsun iyi bir ebrnun ilk art dengedir. Kuma, asrlardr insan hayatnn vazgeilmez paras olmutur. Giyimden mefruata, ayakkabdan antaya kadar gnlk hayatn her alanna girmitir. Kumaa ebr yapmann en byk riski, retilen ebrlu kumalarn basit, renkli kuma gibi grlmesi ve uygunsuz yerlerde kullanlmasdr. Ebrlanan kuma, renklendirilmi desenli kuma olmaktan kurtaracak tek yol insan hayatnda itibarl amalar iin kullanlmasdr. Hanmefendilerin banda rt, fular, beyefendilerin boynunda kravat ya da takm elbisede bir aksesuar mendili olarak kullanlabilir. Ancak ebrlu kumatan elbise retmek gibi basit uygulamalarn bu sanatn itibarn dreceine inanmaktayz. Yaptmz her ebrlu kuman bu sanata duyulan muhabbeti perinlediini mit ederek, almalarmz bu minval zere devam ettirirsek istikbale emin admlarla yryebileceimizi dnmemiz yersiz olmasa gerektir.

149

EBRU SANATI
G-UYGULAMADA KARILAILAN GLKLER VE ZM YOLLARI Hava kabarcklar: Teknede hzl kartrma veya katla temizleme esnasnda hava kabarcklar oluabilir. ok miktarda kabarck varsa yzey, temizleme kadyla birka kez temizlenmeli, ayet yzeyde az kabarck varsa bir kt parasyla patlatlmaldr. Erimemi kvam artrc: Ya kvam artrc tekneye alnrken iyi szlmemi veya iyi erimemitir. Bu durumda yzeyde mikroskobik engebeler olacaktr. Bu engebelerin olduu yerlere boya gelmeyecek ve bazen kada alndnda da akacaktr. Bu sebepten kvam artrc malzemenin ok iyi eridiinden emin olmalyz. Ebr yaparken yzeyde ani boluklar oluuyor: 1. Uzun sre allan teknede boyalar zamanla tekneye karp, dibe kebilir. Boya iindeki d aniden yzeye kp istenmeyen boluklar oluturur. ayet tekneyi uzun zamandr kullanyorsak ara sra tekneyi kartrp yzeyi temizlemeliyiz. 2. Fradan d damlam olabilir. Boya ayar yaparken frann dibine d gelmise boya serperken yzeye debilir. Boyalara d ilave ederken fraya gelmemesine dikkat etmeliyiz. 3. evreden gelen veya zerimizden dklen toz ve benzeri zerreler yzeyde istem d boluklar olutururlar. alma ortamnn temiz ve tozsuz olmas gerekmektedir. Ktta hava boluu var: Usulne uygun
Hava Boluu Erimemi kvam artrc

yatrlmayan ktlarda hava boluu kalabilir. Uygulama bahsinde anlatld ekilde kad yatrrsak hava boluu kalmayacaktr. Kad yatrdktan sonra ince tel bz kadn stnde gezdirelim. Hava boluu kalan yerden farkl bir ses gelecektir. ayet birka dakika beklersek hava kendiliinden kabilir. Eer kmazsa kd stten hafife svazlayarak bu havay alabiliriz. Renk dalmlarnda dengesizlik var: Boya iyi karmam veya sert fra darbeleriyle serpilmi olabilir. Boyay her defasnda kartrarak almal, fra darbelerini sabrla ve yava yava vurmalyz. Renkler yzeyde kontrolsz yaylyor: Kvam artrc ok cvk veya boyalarn d fazladr. Kvam artrc ayarlanrken suyu azar azar ilave etmeye zen gstermeliyiz. Sulu teknenin koyulatrlmas iin kvam
Hzl fra darbeleri

150

EBRU SANATI
artrc ilave edilebilir. Fazla dl boyalarn iine ana kavanozdan boya ilave ederek boyann kuvvetini dengeleyebiliriz. Ancak bu her zaman mmkn olmayabilir. ok dl veya ok sulu boyalarda en iyi metot keltmedir. Bu trden boyalar dibine kmesi iin bir kenara brakp tamamen dibine ktkten sonra zerindeki sulu ksm alp tekrar ayarlamalyz. Boya yzeyde rahat almyor ve kda alndnda boncuklanma yapyor: Ebr yapmnda temizlik son derece nemlidir. Elimizden veya malzemelerimizden yzeye ya, deterjan art vs. bulamtr. Yzey birka kez temizleme kadyla temizlenmelidir. atlak kumlu grnen boyalar var: atlayan boyalarda yeteri kadar su yoktur. Nasl kuruyan toprak atlarsa suyu az olan boya da aynen atlamalar, kumlanmalar gsterir. Boya yzeyde yava alyor: Kvam artrc ile boya ayn sda deildir. Kvam artrclar bozulmamalar iin buzdolabnda muhafaza edilebilirler. Kullanmadan birka saat evvel buzdolabndan karp oda scaklna getirmeliyiz. Kt tekneden karlrken boyalar akyor: 1. Boyalarn ayar tam deildir. Bu durumda ya yeterince d koyulmam veya gereinden fazla su konulmu olabilir. Boyalarn ilk ayardan sonra hassas bir ekilde ince ayarlarn yapmalyz. 2. Yzeyde boyalar ok skm olabilir. Yzeyin boya alma kapasitesinden fazla boya atlmamaldr. Yzey doygunluunu anlayabilmek tecrbe gerektirdiinden deneme yanlma yoluyla renilir. 3. Syrlan kenar ok keskin veya przl olabilir. Metal teknelerde ska rastlanan bu aksaklk, keskin kenarlarn zmparalanmasyla giderilebilir. Ayrca bir miktar kvam zartrcnn kt zerinde kalarak koruyucu tabaka oluturmas gereklidir. Bu yzden syrma sert olmamaldr. 4. Kullanlan kt yeterince emici olmayabilir. Kt boyay emmezse syrma esnasnda boyalar akabilir. Emici kt kullanmalyz. Boyalar kopuyor: d miktar az olan boyalar, zerlerine gelen boyalar tarafndan sktrldnda kopuk kopuk grnrler. Bunun sebebi skan boyadaki d miktarnn yetersiz oluudur. Kopan boyalara yeteri kadar d azar azar ilave edilmelidir.
Ya veya deterjan art Ayarsz boyalar Yeil boya su istiyor Siyah boyada d yok

151

IV. BLM K USTADAN SEMELER *

NECMEDDN OKYAY (s.154-158), MUSTAFA DZGNMAN (s.158-188)

* Bu blmdeki ebrular, Mehmet ebi koleksiyonundan alnmtr.

EBRU SANATI A - NECMETTN OKYAY

154

EBRU SANATI

155

EBRU SANATI

156

EBRU SANATI

157

EBRU SANATI

B - MUSTAFA DZGNMAN

158

EBRU SANATI

159

EBRU SANATI

160

EBRU SANATI

161

EBRU SANATI

162

EBRU SANATI

163

EBRU SANATI

164

EBRU SANATI

165

EBRU SANATI

166

EBRU SANATI

167

EBRU SANATI

168

EBRU SANATI

169

EBRU SANATI

170

EBRU SANATI

171

EBRU SANATI

172

EBRU SANATI

173

EBRU SANATI

174

EBRU SANATI

175

EBRU SANATI

176

EBRU SANATI

177

EBRU SANATI

178

EBRU SANATI

179

EBRU SANATI

180

EBRU SANATI

181

EBRU SANATI

182

EBRU SANATI

183

EBRU SANATI

184

EBRU SANATI

185

EBRU SANATI

186

EBRU SANATI

187

EBRU SANATI

V. BBLYOGRAFYA

A. Haemmerle-O. Hirsch, Buntpapier, Mnchen 1961. [L] L Mustafa, Menkb- Hnervern (nr. bnlemin Mahmud Kemal nal), stanbul 1926. ARNDT Robert, ebr: The Clond Art, Aramco World Magazine, XXIV, s. 26-33, May-Jun Washington 1973. BARUTUGL Hikmet, Ebristanbul, stanbul 2003, ___, Renklerin Sonsuzluu, stanbul 2000. ___, Siyah Beyaz Ebr, stanbul 2005. ___, Simetri, stanbul 2006. ___, Suyun Renklerle Dans, stanbul 2000. [BARUTUGL] ___, Suyun Ryas Ebr, stanbul 2001. BAAR Fuat-TRYAK Yavuz, Trk Ebr Sanat, stanbul 2000. Babakanlk Osmanl Arivindeki Belge Trleri, Padiah El Yazlar ve Belge Restorasyonu, stanbul 1997. OKTAN Ahmet, Trk Ebr Sanat, stanbul 1992. DEMRZ Yldz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler, stanbul 2005. DERE mer Faruk, Gnlden Kumaa Dklen Damlalar, El Sanatlar, s.100-102, stanbul 2007 ___, Hat Sanatnda Kat Altamira, Say 3, s.11, stanbul Eyll-Ekim 2004 [DERMAN 1994a] ___,DERMAN M. Uur, Ebr, DA, c. 10, s. 80-82, stanbul 1994. [DERMAN, 1994b] ___, DZGNMAN Mustafa, DA, c. 10, s. 62-63, stanbul 1994. [DERMAN, 1994c] ___, Edhem Efendi, DA, c. 10, s. 416-417, stanbul 1994. [DERMAN 1999a] ___, Gecikmi Bir Vaad, Prof. Dr. Nihad M. etine Armaan, s. 371-405, stanbul 1999. ___, Hazrfen Hattat skdarl Necmeddin Okyay, Bildiriler skdar Sempozyumu, c.II, s. 182-194, stanbul 2004. [DERMAN 1999b] ___, Osmanllarn Renk Cmb Ebrculuk, Osmanl Ansiklopedisi, c. XI, s. 189-192. Ankara 1999. [DERMAN 2002] ___, Sakp Sabanc Mzesi Hat Koleksiyonundan Semeler, stanbul 2002. ___, Tertb-i Risle-i Ebr, 1017/1608 tarihli yazma nsha. M. Uur Derman hususi ktphanesi. [DERMAN 1977] ___, Trk Sanatnda Ebr, stanbul 1977.bingen 1991.

188

EBRU SANATI

DOZY Marie-Ange IPERT Stephane, Le Papier Marbr, son histoire et sa fabrication, Paris ts. EASTON P. Jane, Marbling, History and a Bibliyography, Los Angeles 1983. ERSOY Osman, Kt, DA, c. 24, s.163-166, stanbul 2001. GKTA Uur, Ebr Terimleri Szl, stanbul 1987. GNCOLU Sleyman Faruk ETNTA Burak, stanbulun zbekleri Chronicle, say 5, s. 60-67, stanbul 2006. [HERODOTOS} HERODOTOS, Tarih (trc. Perihan Kuturman), stanbul 1973. Hseyin Vassf, Sefine-i Evliya, Sleymaniye Ktphanesi Yazma Balar 2306, 1348. bn Batuta, Voyages KITI Mehmet Ali, Ebr-Paperies Marbrs turks Palette, XXX, Suisse 1969., KUMM, Glistn- Hner, s.41-42. Muhammed Hasan Simsar, Ebr, DMB, c. II, s. 570-574 [MSTAKMZADE] MSTAKMZADE Sleyman Saadettin Efendi, Tuhfe-i Hatttin, stanbul 1928 Nsr- Hsrev, Sefernme (trc. Abdulvehhab Tarzi), stanbul 1994. [ZEMRE 1996] ZEMRE Ahmed Yksel, skdarda Bir Attar Dkkan, stanbul 1996. [ZEMRE 2005] ___, skdarda Ebr Sanat, Bildiriler skdar Sempozyumu, c. II, s. 295-304, stanbul 2005. PALA skender, Ayine, stanbul 2000 PARRAMN Jos M., Resimde Renk ve Uygulan, (trc. Erol Erduran), stanbul 1995. SCMINCKE, rn Katalou. SNMEZ Nedim, Ebr Lart du Papier Marbre Turc, Rovensburg 1992. SUNGUR Necati, Ebr, Bilim ve Teknik, c. 27, say 316, s. 54-59, Mart 1994. emseddin Smi, Kams-i Trk, stanbul 1317. TRKMENOLU Turan M., Sudaki Nak Ebr, stanbul 1999. WEMANN ngrid SNMEZ Nedim, Christopher Weimann, Tbingen 1991. [YAZAN] YAZAN Ik, Ebr sanat, Antika, say 14, s. 40-43, stanbul Mays 1986 [YAZIR] YAZIR, Mahmud Bedrettin, Medeniyet leminde Yaz ve slm Medeniyetinde Kalem Gzeli, c. I-II. Ankara 1981. YVES Porter, Qaqaz-e Abri, notes sur la technique de la marbrure, Slr., c. XVII/1, s.47,1988. Zkir kr, Mecma-i Teky, s.76.( transkripsiyon Mehmet Serhan Tayi) Verlag, 1980.

188

EBR SANATI

VI. GENEL KISALTMALAR

DA : Ts. : c. : s. : cm. : mm. : gr. : M.. : M.S. : BOA: SSM: TSMK: Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi Tarihsiz Cild Sayfa Santimetre Milimetre Gram Milattan nce Milattan sonra Babakanlk Osmanl Arivi Sakp Sabanc Mzesi Topkap Saray Mzesi Ktphanesi

VII. FOTORAF DZN

Mehmet ZAY: s. 16, 18, 19, 28, 29, 31, 33, 37, 89 Mustafa YILMAZ: s.8, 35, 36, 43, 46, mer Faruk DERE: s.10, 14, 17, 45, 50 Bahadr TAKIN: s.15, 21, 30, 40 Nebi URGANCI: s.25, Malzeme ve uygulama ekimlerinin tm. Fuat HDAVERD: s.9

190

EBRU SANATI

VIII.YAZAR HAKKINDA

mer Faruk DERE

1973de stanbulda dodu. 1997 ylnda Marmara niversitesi lahiyat Fakltesinden mezun oldu. Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Ensitits Trk slm Sanatlar Tarihi bilim dalnda yksek lisans renimini tamamlad. Hat Sanatnda Hfz Osman Efendi ve Ekol konulu yksek lisans tezi 2001 ylnda kabul edildi.

Aratrma konusu itibariyle gerek Babakanlk Osmanl Arivi gerekse Topkap Saray Arivinde almalarda bulundu. Aratrmacnn Hat ve Ebr sanat pratii ve tarihiyle ilgili yaynlanm makalelerinin yansra Hattat Hfz Osman Efendi bal altnda yayna hazrlad bir de kitab mevcuttur. Sabanc niversitesi Sakp Sabanc Mzesinde uzmanlk grevini stlenen Dere, be yldr stanbul Bykehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eitimi Kurslar SMEKte Ebr ve Hat Sanatlar usta reticilii vazifesine devam etmektedir.

Arapa ve ngilizce bilen mer Faruk Dere, evli ve iki ocuk babasdr.

191