EKONOM ZERNE

Abdullah CALAN

Abdullah calan Sosyal Bilimler Akademisi Yaynlar

NDEKLER BRNC BLM: GR KNC BLM: DOAL TOPLUMDA EKONOM NC BLM: DEVLETL UYGARLIKTA EKONOM a) Hiyerarik Toplumun Douunda Ekonomi b) Devleti Toplum-Kle Toplumun Oluumunda Ekonomik Olgu c) Feodal Devleti Dnemde Ekonomi DRDNC BLM: KAPTALZM EKONOM DEL EKONOMNN DMANIDIR a) Ekonomizm b) Kapitalizm Ekonomi Deil ktidardr c) Kapitalizmin Ekonomi Olmadna likin Veriler d) Tekelci Ticaret Kapitalizmi e) Sanayi Devrimi Ve Endstriyalizm a f) Finans a-Komutan Para g) Kapitalist ada Yahudiliin Ekonomideki Yeri BENC BLM: GNMZN EKONOMK AMAZLARI a) Toplumun Ekonomik Sorunlar b) Toplumun Endstriyalizm Sorunlar 1- Endstriyalizm Ve Ekoloji 2- Endstriyalizm Ve Ulus-Devlet 3- Endstriyalizm Ve Faizm 4- Endstriyalizm, Kadn Ve Aile 5- Endstriyalizm, Bilim Ve Medya ALTINCI BLM: DEMOKRATK MODERNTEDE EKONOM a) Kapitalizme Kar Demokratik-Ekonomik Toplum b) Demokratik Modernitenin Alternatif Ekonomik Boyutu c) Endstriyalizme Kar Eko-Endstriyel Toplum

BRNC BLM: GR Ekonomi kavram evrenseldir. Tm canllar leminde metabolizma olayndaki madde alveriinin dzenlenmesi olarak en genel bir tanma kavuturulabilir. Cansz maddeden canlandrc madde elde etmek ve bunu tketerek tekrar cansz maddeye dntrmek ekonomik faaliyetin zdr. Toplumun da oluum ve varln srdrmede bu faaliyetten yoksun kalamayaca aktr. Fakat dier balantl gerek, canllk olmadan da -zihniyet, ruh olarak anlamlandrlr- ekonomi olmaz. Dolaysyla yalnz bir unsura arlk vererek zmlemek yanl sonulara gtrr. Zihniyet ve ekonomiyi i ie -ara toplumsal gruplar, devlet ve ailedir, daha genel olarak siyasal ve sosyal olgulardr- zmlemek en doru yntemdir. Yalnz bana ekonomi veya zihniyet analizleri fili kllarla tarif etme hatasna gtrr. Ekonomi kelimesinin Yunanca anlam aile yasas, ev yasas, evi geindirme kurallar demektir. Szck olarak Antika Grek-Helen dnyasna aittir. Eko-nomos, ev yasas, kadnn yapt iler, ev ileri, kadna ait iler anlamna geliyor. Ekonomos, ekonomi, kadn iidir, retime dayaldr, ekonomist de bu ii yapandr, ekonomist kadndr. Ailenin maddi geim kurallarn, evresini, malzeme ve dier materyallerini ifade etmektedir. Ekonomiyi sosyolojik adan anlaml deerlendirmek istiyorsak, en doru yaklam, Ekonomi biliminin de kadn biliminin bir paras olarak gelitirilmesi olacaktr. Ekonomi batan beri kadnn asal rol oynad bir toplumsal faaliyet biimidir. ocuklarn beslenme sorunu kadnn srtnda olduu iin, ekonomi kadn iin hayati anlam ifade eder. Namus, Eko-nomostan geliyor. Bunun da kadnn temel ii olduu aktr. Kadnn ekonominin merkezinde rol oynamas anlalr bir husustur. nk ocuk yapmakta ve beslemektedir. Ekonomiden kadn anlamayacak da kim anlayacaktr! Uygar toplumda kavram daha da genelletirirsek, kk topluluklarn geim kurallar olarak ifade edilmesi mmkndr. Ekonomik sorun esas olarak kadnn ekonomiden dlanmasyla balar. Genelde uygarlk tarihinde, zelde kapitalist modernitede kadn dlannca, kocaman erkeklerin zerinde en ok oynadklar ekonomi bu nedenle sorunlar yumana dnmtr. Ekonomiyle organik ilgisi olmayan, sadece ar kr ve g hrsyla bata kadn olmak zere tm ekonomik gleri denetimleri altna almak iin giriilen bu oyun, sonuta her tr hiyerarinin, iktidar ve devlet glerinin toplum zerinde bir ur gibi bymesine yol aarak srdrlemez ve oynanamaz bir aamaya dayanmtr. Ekonominin kadnn elinden alnp tefeci, tccar, para, sermayedar ve iktidar-devlet ve aa gibi davranan yetkililerin eline verilmesi, ekonomik yaama en byk darbe olmutur. Ekonomi-kart glerin eline verilen ekonomi, hzla iktidar ve militarizmin temel hedefi haline getirilerek, tm uygarlk ve modernite tarihi boyunca snrsz sava, atma, bunalm ve kavgalarn ba etkenine dntrlmtr. Gnmzde ekonomi, ekonomiyle ilgisi olmayanlarn, kt paralaryla oynayarak kumardan beter yntemlerle snrsz toplumsal deer gasp ettikleri bir oyun alan haline getirilmitir. Kadnn kutsal meslei, tamamen kendisinin dland, sava makinelerini, evreyi yaanmaz hale getiren trafik aralarn ve temel insan ihtiyalaryla pek fazla alakas olmayan kr getiren fuzuli rnleri reten imalathanelere, borsalara, fiyat ve faiz oyunlarna evrilmitir. Mademki ocuu karnnda beslemekten tutalm, en zor doum sonras ayakta durabilecek hale getirinceye kadar kadn besliyor, evin besleme zanaatkr da kadndr; o halde en temel g kadndr. Cevabm geree daha saygl sosyolojik bir cevaptr. Biyolojiyle ban da kesin gz nnde bulundurarak. Kald ki, tarm devrimindeki rol ve milyonlarca yl bitki toplayclyla halen sadece ev iinde deil, ekonomik yaamn birok alannda da ark dndren kadndr. Bilimlerin temelini atma onurunu tayan Antik Yunanllarn ekonomiye ev yasas, kadn yasas olarak ad koymalar da bu gerei binlerce yl nce tespit ettiklerini gsterir. 3

Kadndan sonra bata iftiler olmak zere gerek ekonomiyle ilgilenen obanlar, zanaatkrlar ve kk tccarlar da iktidar ve sermaye tekel aygtlar tarafndan adm adm ekonomiden dlanarak tam bir ganimet ortam yaratlmtr. En ok aydnlatlmas gereken bir konuyla kar karyayz. Bir anlamda ekonomik yaam alanlarnn ve nesnelerinin talan olan uygarlk sreleri nasl oldu da merulatrlp gnmze kadar tand? Ekonomiyi tasfiye eden gler nasl temel ekonomik faktrler olarak sunuldu? Smer toplumunda tanrlar ina edilirken bundan daha gerekiydiler dersek yanlm olmayz. Tm bu eletirilere ramen, K. Marks kapitalist ekonomi ad altnda sunulan dehetin, felaketin farkndayd. Fakat kapitalist modernitenin kendi hegemonyasn alabildiine ina ettii bir dnemde zmleme ve devrimci eylemi ancak bu kadar olabildi dersek daha doru olur. Ekonominin kendisi beslenme konusu olan her eydir. Ekonomi-politie (K. Marksn Kapitali dahil) gre ise, piyasalara gre retim zerinden salanan kr, rant, faiz ve cretler ekonominin temel konusunu tekil etmektedir. Bilim deil, tamamen burjuvazinin kr zerine kurulu yaamna gre bir disiplin sz konusudur. Kr esas alnarak dzenlenen ekonomik yaam toplumun en dibindeki sorundur. nsan yaamn kra gre dzenlemek en vahi iktidar anlamna gelir. Biyo-iktidar kavram biraz da bu gerei ifade eder. Tarih boyunca tm toplumlar insan ihtiyalar dnda zenginlemek iin yaplan mal ve para birikimlerine hep pheyle bakmlar, frsat bulur bulmaz bu birikimleri ihtiya sahiplerine datmaktan ekinmemilerdir. Birikimin felaketlere kar deil de, baz grup ve kiilerin zenginlemesi iin yaplmasnn hep ahlkn kt biimindeki yargsna maruz kalmas bouna deildir. nsan yaam gibi kutsal tutulmas gereken bir deeri birikimcilere ipotek etmek en byk ahlkszlk saylmtr. Batnn kapitalist modernitesinin bin bir hukuk ve g aygtyla merulatrmak istedii ey bu olgudur. Kutsal Kitapta geen Leviathan znde bu olguya iaret etmektedir. Topluma kar canavar olarak simgeletirilmektedir. Ekonomi olmayan, tersine ekonominin canna okuyan olgular kmesi ekonomi-politik ad altnda bilim diye sunulmaktadr. Marksn ngiliz ekonomi-politiini rasyonelletirmede hi de az olmayan abas ekonomiyi deil, antiekonomiyi ifade etmektedir. Buna ekonomi demesi sosyalist toplumda deil, herhangi bir toplumda bile etik olamaz. Hegeli ayaklar stne kaldrmak isterken, kendisini ba aaya drmtr. zcesi, piyasa stnde yrtlen sermaye birikimi ve kr operasyonlar tarihte ei grlmemi ekonomik sorunlarn temelidir. u hususu belirtmeliyim ki, insanlar iin zorunlu beslenme, giyinme, tanma ve barnma ihtiyalarna hizmet ettike, piyasaya kar olmann ve onu meta fetiizminin arac olarak deerlendirmenin tutarl bir yn yoktur. Bu anlamda piyasa gerekli ve iyi bir ekonomik aratr. Kar olunan bu deildir. Piyasalar zerinde bir yandan fiyatlarla oynayarak, dier yandan uzak mesafeler nedeniyle oluan ar kr sistemine, yani kapitalizme kar klmaktadr. Anti-kapitalist olmak bu sisteme, tabii bu sistemi ayakta tutan her eye kar olmaktr. Piyasa gerei bu kapsamn dndadr. Bilakis sermaye tekelleri fiyatlarla srekli oynayarak ve bylelikle kr olanaklarn canl tutarak piyasalarda salkl ve adil bir deiimin oluumunu engellerler. Yani kapitalizm sadece anti-ekonomi deil, antipazardr da. Byle olmasayd, srekli bunalm ve finans oyunlaryla toplumsal yaam alt st edilebilir miydi? Bunca bilim ve teknie ramen ar nfus art, isizlik, yoksullama ve evre imhas bata olmak zere, insanl tehdit eden sorunlar bu dnemdeki kadar byyebilir miydi? Uygar toplumda metalamann ok nemli bir olgu olarak gelitiini gzlemliyoruz. Yani metalamayla uygar toplum (zel mlkiyetli, snfl, kentli ve devletli toplum) arasnda ok sk bir iliki vardr. Meta ve metalama toplumun, uygarlamann ba kategorilerindendir. O halde metay tanmlamak ok nemlidir. Basite insann ihtiyacn gideren bir nesnenin kullanm dnda (bir fayda, bir ihtiyac direkt gidermesi dnda) deiim deeri (alveri, ticari deer) kazanmas halinde metalatndan bahsedebiliriz. Toplum ok uzun sre deiim deerine yabancdr. Bunu dnmez bile, ayp sayar. Deerli bir nesneyi deerli bulduu topluluk veya bireylere armaan eder. Armaann yerine deiimin gemesi tam bir uygarlk icad veya hilesidir. Uygarlk ncesi veya dndaki toplum iin deiim ayptr ve ok zorunlu olmadka kanlmas gerekir. Toplum derin tecrbesiyle biliyor ki, bir kullanm nesnesi en temel dokusu olarak ekonomik kurum dna taar ve deiim konusu olursa, bana her tr belay getirebilir. Dolaysyla deiime kar ok hassastr. 4

Metann deiim deeri haline gelmesiyle ticaret ve tccar ok nemli bir uygarlk kategorisi haline gelmitir. Ksaca belirteyim ki, ben metay Karl Marks gibi yorumlamyorum. Yani metann deiim deerinin iinin emeiyle llebilecei iddiasn nemli sakncalar douran bir kavramlama srecinin balangc olarak deerlendiriyorum. Gnmzde nerdeyse metalamadk bir deeri kalmayan toplumun zln gz nnde bulundurursak, ne demek istediimi daha iyi aklam olurum. Toplumun metalamasn zihnen kabul etmek demek, insan olmaktan vazgemek demektir. Bu, barbarlktan daha tesi demektir; bir benzetmede bulunacak olursak, mezbahada para para edilmi hayvann sata sunulmasnn tm insan toplumuna tarlmas demektir. Toplumsal ktln temelinde faiz, faizin temelinde ticaret, ticaretin temelinde meta vardr. Ekolojinin ykmyla da ticaretin yakn ba vardr. Toplumsal doku olmaktan kan ekonomi, doadan kkl kopuun da balangcdr. nk maddi deerleriyle canl deerlerin birlii kkl bir ayrma tabi tutuluyor. Bir nevi kt metafiziin tohumu atlyor. Madde ruhsuz, ruh maddesiz klnarak, dnce tarihinin zihni en ok bulandran ikilemine yol alyor. Maddecilik ve maneviyatlk biimindeki sahte ayrm ve tartmalar, tm uygarlk tarihi boyunca ekolojik ve zgr yaam ortadan kaldryor. l madde ve evren anlayyla ne olduu belirsiz bir ruhuluk, insan zihnini adeta igal ve istila edip smrgeletiriyor. Bir noktada daha kukumu belirtmek istiyorum. Toplumsal deerlerin (bu arada metalar da dahil) llebileceinden kukuluyum. Yalnz canl emein deil, saylmas olanaksz emeklerin rn olan bir maddeyi bir kiinin emeinin deeri saymann kendisi yanllk olup, deer gasp ve hrszln nn aan bir yaklamdr. Nedeni aktr. Saylamayacak emeklerin karl nasl llecek? Dahas, deeri hi lme girmeyen emekiyi douran ve byten anann, ailenin emei nasl llecek? Deer denen nesnenin iinde gerekletii tm toplumun hakk nasl llecek? Tartmay uzatabiliriz. Dolaysyla deiim deeri, artk-deer, emekdeer, faiz, kr, rant gibi kavramlar hrszlkla (resmi ve devlet gc yoluyla) ortaktr. Deiim iin baka ller bulmak veya armaan tarznn yeni biimlerini gelitirmek anlaml olabilir. Ekonomi temel mahiyette bir tarihsel toplum eylemidir. Hibir birey (efendi, bey, patron, kle, serf ve ii olarak) ve devlet ekonomik eylemin aktr olamaz. rnein en tarihseltoplumsal bir kurum olan annelik iinin karln hibir patron, bey, efendi, ii, kyl, kentli birey deyemez. nk annelik toplumun en zor ve gerekli eylemini, yaamn srdrlmesini belirliyor. Sadece ocuk dourmasndan bahsetmek istemiyorum; anala bir kltr, srekli yreiyle ayaklanma halinde bir olgu, zek ykl eylemin sahibi olarak geni adan bakyorum. Doru olan da budur. Peki, bu kadar zorunlu, zorlu, eylemli, yrek ve akl dolu, srekli ayaklanma halindeki kadna cretsiz emeki muamelesi yapmak hangi akl ve vicdanla badaabilir? En emeki ideoloji olarak Marksizmin bile aklna getirmedii bu ve benzer toplumsal eylem sahiplerini cret d tutup, patronun uan bakeye oturtan bir ekonomi bilimi, zmn nasl sosyal olarak sunabilir? Marksist ekonomi fena halde bir burjuva ekonomidir. Byk bir zeletiriye ihtiyac vardr. Cesurca zeletiri yapmadan burjuvazinin kar sahasnda sosyalizm aramak, tpk yz elli yllk hareketin (reel sosyalizmin) iflasnda, zlnde (hem de kendiliinden) grld gibi, kapitalist sisteme karlksz en deerli hizmettir. Cehennemin yolu iyi niyet talaryla delidir derken, Lenin ne kadar da doru sylyordu! Acaba kendisi, eyleminde de bu cmlenin dorulanacan dnebiliyor muydu? u husus ok nemlidir: Ekonominin zelletirilmesi ve devletletirilmesi erkenden gasp ve hrszlk olarak yorumlanmtr. Bu hususu daha bilimsel bir ifadeyle ortaya koyan Karl Marks, emek-deerdeki artk-deerin hrszlandn (kr olarak) syler. Konu daha derinlikli bir yorumu gerektirir. Ekonominin zel ve devlet mlkiyetine konu olmas, bana gre artkdeerin, daha nceleri artk-rnn dnda bir gasp ve hrszlk olarak deerlendirilebilir. Toplumun temel dokusu olarak ekonominin, zel ve devletsel olan dahil, tm mlkiyetleme biimleri ahlakszcadr; gasp ve hrszlk konusuna girer. Nasl ki bir insann kalbini veya baka bir organn zelletirmek ve devletletirmek anlamszsa veya ok sakncalysa, ekonomi iin de ayn ey geerlidir. Ekonomi, en az devletletirilmi, zelletirilmi toplumsal gerekliktir. Toplum kolektivizminin en temel dokusudur. zelletirilmesi, devletletirilmesi dnlemez bile. Ekonomiyi zelletirmek, devletletirmek, temel toplumsal dokuyu tahrip etmek demektir; 5

toplumu en hayati yaam kurallarndan yoksun brakmak demektir. Hibir toplum kapitalizm kadar bu nedenle zelletirme ve devletletirmeyi toplumun ba zellii haline getirmeye ne cesaret etmi, ne de bunu dnmtr. phesiz uygarlk toplumunda tm toplumsal alanlar devletletirildii gibi, en temel dokusu olan ekonomisi de hem zel mlkiyetin hem devlet mlkiyetinin konusu olabilmitir. Ama hibir toplum kapitalizm kadar resmen ve aka zel ve devlet mlkiyetini sistem olarak ilan etmemitir. Ekonomik alana ilikin yaklamn temelinde metalama ve kra dayal ekonomiden, kullanm deerine ve paylamaya dayal ekonomiye gei olmaldr. Krn ahlandrd ekonomi sadece toplumu deil, doay da tahrip etmitir. Yaanmaz bir evreye doru yol alnmaktadr. Burjuva ekonomi politii durdurulamazsa, varaca yer gerek bir cehennemdir. Burjuvazinin azami kr peindeki, zellikle sadece parayla oynayarak kr salayan finans kesimlerinin ne kmas kresellemeyi en kt tarafyla insanla yaatmaktadr. Tarihin hibir dneminde hibir toplumsal snf bu denli kr, deer kazanmamtr. Toplumun yozlamasnn en bata gelen nedeni ekonominin vard finans dzeyidir. Finansn srkledii sanayi ve ticaret ise, srekli metalama ve onun en ok kr getiren lzumsuz biimlerini piyasaya sunduundan, toplumun alamad, tketmedii szde bir bollukla birlikte korkun boyutlara varm bir yoksulluk ve alk snr altnda bir teki insan olumasna gtrmtr. nsanlk bu ekonomi politik ile daha fazla yaayamaz. Sosyalizmin asl rol burada karmza kar. O da yava yava meta toplumundan kullanm deeri iin retim yapan topluma, kr esas alan retimden paylam esas alan retime geile tanmlanabilir. Sosyalizmin ekonomi politii budur. Bu ekonomi politikas uygulandnda isizlik, bolluk iinde yoksulluk, ar retimin yannda alk, kr ile birlikte evre tahribi bir kader olmaktan kar. Bu noktada toplumu ekonomik temel ve ahlaki styap gibi blme kavramlar sama gelmektedir. Ahlak ekonominin, daha dorusu yaamn temel ihtiyalarnn elde edilmesinin en iyi yolu olarak tanmlanabilir. Tre ve usul olarak ahlak, ekonominin veya temel ihtiyalarn elde edili tarzdr. Dolaysyla altyap-styap ayrmlar aklayc kavramlar olmaktan uzaktrlar. Ahlak, bata ekonomik abalar olmak zere, tm toplumsal eylemliliklerin iyi tarznda gerekletirilmesini ifade eder. Dolaysyla toplumsal olan her ey ahlakidir. Ahlaki olan her ey de toplumsaldr. rnein ekonomi ahlaksal olduu gibi, din de ahlaksaldr. Dorudan demokrasi olarak siyaset ahlakn kendisidir. Ekonomi konusunu tarihsel toplumun ahlaki ve politik ana eylemi olarak dnp, gerekirse bir soyutlama ve bilim haline getirmek mmkn olabilir. Ama Avrupa merkezli ekonomi-politii bilim olarak dnmek, belki de Smer mitolojisinden sonra en smrgen bir ikinci mitolojiye akln tutsak olmas demektir. Radikal bir bilimsel devrim bu alan iin hayati rol oynayacaktr. Israrla belirtmeliyiz ki, hibir toplumsal eylem ekonomi kadar ahlaki ve politik olamaz. Bu vasfyla demokratik siyasetin en ncelikli konusu olarak anlam bulmaktan kurtulamaz. Toplum sal iin tptan bin kat daha gerekli olan tarihsel-toplum ekonomisi zerinde demokratik uygarlk sistemi, doru yorumu kadar gerek bir devrim vaat etmektedir. KNC BLM: DOAL TOPLUMDA EKONOM Toplumsallama srecinin kendi bana dnya gezegenimizin insan eliyle gerekleen en temel olgusu olduu bilimce kabul grmektedir. Genelde insan d tm canl varlklarda sren doal evrim sreci, insan toplumunda kendini kavrama ve iradesiyle bilinlice srdrlmektedir. nsan trnn Homo Sapiens trnde gnmzn dil yapsna yol aan kavrama srecindeki srama, iradeli toplum oluumlarna sratma imkn vermitir. Yabanl topluluk aamasnda insan gruplar bir nevi gelikin hayvan topluluklarnn dzeyini yayorlard. Beyindeki byme ve yaam aralarn ve tekniklerini kullanma Homo Sapiens trnde niteliksel bir sramaya ulatnda, aslnda toplumsal devrimin en temel ve birinci aamas gereklemi oluyordu. Bu toplumsal devrimin en temel zellii, topluluk halinde yaamann stnlnn kavranmasdr. Maddede ilk elementlerin oluumu gibi, toplumsallkta da dayankl birimlerin kalc ve giderek ilerleyen bir izgide geliimi sz konusudur. 6

Afrikann dousunda yaad varsaylan ve yaklak iki yz bin yl ncesine dayanan, ondan sonra bir anadan doduu ve elli bin yl ncesinde simgesel dile kavutuu sanlan, yirmi bin yl nce Toros-Zagros eteklerinde son buzul dneminin sona ermesiyle birlikte tarm ncesi toplumdan kp yaklak on be bin yl ncesinden itibaren kabilesel tarm ve toplayclkavclkla i ie bir sosyal yaam dzenine getii genel kabul gren Homo Sapiens (Dnen nsan) yklemesi nemli gereklik pay tamaktadr. Tarm-ky toplumu olarak gelien bu yaam tarznn zerine be bin yllk bir dnemle merkez uygarlk eklendi. Tarm devrimi toplumun maddi ve manevi kltrnde tarihin en kkl devrimidir. nsan toplumu esas olarak tarmn etrafnda ekillenmitir. Tarmsz toplum dnlemez. Tarm sadece beslenme sorununun zmn salamakla kalmaz; zek, dil, nfus, ynetim, savunma, yerleme, din, teknik, giyim, etnik yap bata olmak zere, temel maddi ve manevi kltr aralarnda kkl dnm ve gelimelere yol aar. Son buzul dneminin sona ermeye balad yirmi bin yl ncesinden itibaren TorosZagros da silsilesinin eteklerinde rgtlenmeye allan yeni toplumsallk, zengin bitki trlerinden tarma ve evcillemeye uygun hayvanlardan hayvancla gei halindeydi. On bin yl ncesinde bu gei sreci yerleik ky yaamyla sonuland. Ekim ve hayvanclk faaliyetleri ifti ve oban toplumsalln ne kard. nsanlk iin rya gibi bir yaam belirdi. Halen izleri sren tm bayram ve trenlerin temeli bu yeni rya gibi yaam sevincinden kaynakland. Ktlk toplumundan bolluk toplumuna gei yaplmt. Yaklak on bin yl baka toplum tipleri tannmadan bu biim yaand. Bu yaam biimi tm dnyaya yayld. oklu merkez grleri olsa da, beliren yeni yaamn bu ilk merkezliliinin belirleyici nemde olduu gl kantlarla daha fazla desteklenmektedir. lkel komnal a, ilkel insandan drdnc buzul dneminin sonuna, 20000 yl ncesine kadar olan sreyi tanmlamaktadr. lkel komnal ana dzeninde ekonomi kltrnn temeli atlmaktadr. Toplayclk ve avclkla salanan besinler annda tketilmekte, hayvan postu ve bitki liflerinden yararlanlmaktadr. Arlkl olarak ana-kadn klann dzenleyici otoritesidir. Klan toplumunun ana ilikisi ve elikisi doal evre koullarndan risk tekil edenlerden korunmak, elverililik ve beslenme imkn sunanlardan yararlanmaktr. Klan kimlii bu koullarda hayati vazgeilmezlik arz etmektedir. Kar-koca mefhumu gelimemitir. Douran ana tannmaktadr, ama partner, iftleilen erkek tannmayacak kadar nemsizdir. nsan toplumu imdiye kadar yaamnn yzde 98,5ini bu biimde srdrmtr. En uzun vadeli toplum biimi oluyor. Hafif yontulan talar ilk temel kullanm aralar olduu iin, bu dneme yontma ta devri de denilmektedir. lkel vahet dnemi denildii de olur. Sosyolojik olarak benimsenen ad ilkel komnal dzendir. aret dili kullanlmaktadr. Dere ve gl kylarnda, maara ve aklan kazklar zerindeki kulbelerde barnmaktadrlar. Yaklak iki milyon yl yalnz Afrikada, bir milyon yldan beri de Asya ve Avrupa ktasnda byle yaand varsaylmaktadr. Yurt kavram, snr, mlkiyet henz gelimemitir. Aidiyet sadece klanla tannmaktadr. Klan simgeletirildiinde, herhangi bir nesneyle, totemle temsil edilmektedir. Kendi iinde aama yapma, az veya ok gelimilik dzeyleri olsa da, drdnc buzul dnemi sonuna insanlk bu dzen biimi altnda gei yapyor. Neolitik ky devrimi, bu srete ikinci byk aamadr. Yaklak 12 bin yl nce gelien bu devrim, toplumsallamann en byk admdr. Bu admn insanln gelimesi zerindeki etkisi maddi ve manevi kurumlar ile zihniyet yapsnda srp gitmektedir. Bugn bile ok arzulanan doal zgr yaam zihniyeti, doayla canl dostluk, korkutucu tanrsal glerin hkm srmedii ve etkilemedii ruhsal yap, gl analk duygular, kadn-erkek eitlii arzusu, tarm ve evcilleen hayvancln bugn de Avrupa uygarln besleyen rnleri ve aralar, bu rnler ve aralara dayal ideoloji, dnce ve dil yaplar ve kavramlar, madenlerin kefi ve kullanma almas bata olmak zere uygarl srekli ve halen besleyen ana unsurlarn yaratan ey, neolitik ky devrimi ve buna dayal olarak gelien yerleik krsal toplum yapsdr. Ky oluumlar imdiye kadar tarm devrimine bal olarak deerlendirilmiti. Yargebe kabile sisteminde ky oluumlarna geildii Urfa-Gbeklitepe tapnann kantlad dier nemli bir toplumsal gerekliktir. Daha nceleri kentin ve devletin douunu Smer rahip tapnaklarna balamtm. Ayn biimde ky ve komn ynetiminin, yani ilkel (orijinal anlamnda) ilk demokrasinin de bu sefer kabilelerin ortak tapnak sistemleri etrafnda 7

olutuklarn nemle belirtmeliyim. Her ortak tapnak yerleikliin, ilkel alveriin, ortak duygu ve dnce (sanat) devriminin de temelini tekil etmektedir. O halde ticaretin primitif, orijinal biimi olan hediye alverilerinin ortak mabet bulumalarnda gelitirildiini belirtmek mmkndr. Tarm devriminin yar-yerleik kabile sistemine dayanarak gelitii ve devrimsel bir anlam tad tarihilerin ve yaamn kendisinin ortak yargsdr. Verimli Hilalin en verimli blgesi olarak geni Urfa jeobiyolojik alann tarm devriminin uzun sreli (tahminen M.. 10.000-5000 dnemi) merkez alan olarak deerlendirmek geree en yakn tarihsel anlatmdr. En eski yerleim sisteminin Urfa yrelerinde gelitii gzlemlenmektedir. Nevali oli ve Gbekli Tepede olduu belirlenen ilk yerleim yerleri, milattan nce 11 bin yllarna uzanmaktadr. lk tapnakl yerleimlerin de buralarda gerekletii kantlanmaktadr. Arlkl olarak bugnk Urfa, Diyarbakr, Mardin ve komu yreleri bu an merkezleridir. Halen sradan yolculuklarda bile grlen topraklk tepeler, bu dnemden kalma esiz tarih hazineleridir ve yzlercesi halen kazlmay beklemektedir. Dikkatli bir arkeoloji almas, bu tepelerde insanln ilk byk devrimini ayrntlaryla yakalayabilir. Bu durum blgenin olaanstlnden deil, en uygun corafi koullarndan ileri gelmektedir. Tarma en uygun bitkilerle, aalar ve evcilletirilecek hayvanlar, hem dalk hem de ovalk alanda bolca bulunmaktadr. Doal maaralar, gvenlik asndan da en uygun ilk yerleim yerlerini tekil etmektedir. Her kede byk rmak ve kollarndan baka, pnar gzeleri bulunmaktadr. Yamurlarla birlikte bu sulama olanaklar bitki, hayvan ve yerleim olanaklaryla birleince, ideal bir durum ortaya kmaktadr. Blgenin insanla beiklik etmesi bu zellikleri nedeniyledir. Tarmn gelitirilmesi, yerleik ky yaamn beraberinde getirmekte; bir nevi kent devriminden nce ky devrimi gerekletirilmi olmaktadr. Bu devrim, insann zihniyet ve ruh dnyasnda byk deiimlere yol amaktadr. Bol gda, artan nfus ve gelien yerleim alanlar, bu blge tarihinin en arpc yandr. O kadar kk salmtr ki, halen neolitik tarm kltr, zihniyet ve temel insan davranlarnda etkisini srdrmektedir. Uzun bir sre anaerkil toplum kltr yaanmtr. Tarm ve evcilletirme, esas olarak kadn etrafnda gelimektedir. Yine yerleik yaam en ok kadn iin gereklidir. ocuk yetitirme, tarla ve al kltr, daha ok yerleiklii gerektirmektedir. Bu koullar kadnn roln ok bytmekte, tanra kltr olumaktadr. lk tanrsal simgeler erkek deil, kadn biimlidir. Dil yapsna diilik yaps egemendir. Yldzlarla simgeletirilen ilk kadn tanralara sterk, yldz denilmesi bu dnemden kalmadr. Star szc, Istarktan tremedir. lk tapnaklar da ky yerlerinde kurulmaktadr. Urfa yresi, bu devrimin en byk merkezi konumundadr. nsanlk burada yerleiklii, doada tarm ve hayvancl teknik ve bilimiyle, ideolojik ve ynetim gcyle iyice tecrbe ettikten sonra, daha aaya, verimli alvyon toprakl nehir kylarna inecektir. Msr ve Smer blgesine inen kltrn buradan kaynakland, arkeolojik kalntlar aa ktka, bu daha iyi kantlanmaktadr. Tarm devrimi herhalde Arabistan ve Afrika lnde geliecek deildir. Ayrca alvyonlu nehir yataklarnda ilk yerleimleri balatacak bitki ve hayvan kltr yoktur. Bu gereklik, tarihi balatan an neden Dicle-Fratn yukar havzas, zellikle Urfa yresi ve evresi olduunu aka gstermektedir. Gerek bitkileri tarma almada, gerek koyun, kei ve srlar evcilletirmede bu alanlar verimlilik ve eitlilik asndan ideale yakndr. Arazi yaps, topran verimlilii, iklimsel koullar, bitki ve hayvan flora ve faunas dnemine gre en ideal alan konumundadr. Adeta doal sulama koullarna sahiptir. Ayrca Dicle-Frat ve kollar evresinde sulu tarm iin geni alanlar hep var olagelmitir Bu a, tarm, evcilletirme, aalandrma, ky kurma, tapnak yapma ve ge ilk tanrsal simgeyi yerletirmenin adr. Kadn etrafnda anaerkil toplumun, tanra kltrnn gl douuna tank olunan adr. Bu an tm insanlk zerindeki etkisi halen srmektedir. Tarm, hayvanclk ve analk kltr nerede, ne kadar etkiliyse, bu an gerekletii orijinal yerin damgasn tamakta; tarihin bu ilk devriminin dalga-dalga her tarafa yaylan izi zerinde gereklemektedir. Daha da nemlisi, kadnn baatlnda ve evre ile elimeyen bir yaam sz konusudur. Gnmzle kyaslandnda, yalnz bu husus bile bu dnem toplumunun stnln izah 8

etmeye yeterlidir. evre ve kadn gnmz uygarl kadar bastran bir toplum -oka propagandas yapld halde- asla stn ve gelimi saylamaz. Eer bir toplumun salndan ve stnlnden bahsedilecekse, ekolojik ve feminist (burjuva anlamnda olmayan) kriterler esas olmak durumundadr. Bu ynyle gnmz toplumlar gerekten hasta toplumlardr. Kadnn ocuk dourma ve bytme ihtiyac ancak yerleik koullarda daha rahat gerekleebilir. Uygun bir iklim, bitki ve hayvan varl bu ihtiyala birleince, evcilemenin temel koullar domaktadr. Toplayclk sanat, birok bitki ve aa meyvesi yiyecek ihtiyacn giderebilmektedir. Da koyunu ve keisinin evcillemesi yn, st ve etleriyle ihtiya gidermeyi daha da zenginletirmektedir. Verimli bitki ve aalarn tarlams alanda yetitirilmesinin verimin kat kat artmasna yol at deneyle grlmektedir. Hayvanlar hemen ldrmek yerine beslemek, st ve yn rnleriyle ktlklarda a kalmamak asndan uygun dmektedir. Anakadn etrafnda bytt ocuklaryla evcil dzeni gelitirmek iin her iki konuda da gl deneyimlere sahiptir. Maaradan kp uygun rn yetitirmek ve hayvan besleme alanlarnda ev kurmak belki basittir, ama tarihin aya k gibi bir dev adm roln oynayacaktr. Kk kulbelerin kylemesi zor olmayacaktr. M. 11.000lere kadar gidebilen tarihlerde bugnk Krdistann birok yresinde -Diyarbakr Ergani ayn, Batman em Xalan, Urfa Nevala ol ve Gbeklitepe, Bradostiyan, Hakkri Maralar- bu kltrn gl kalntlarna rastlanmaktadr. Dnyann hibir yerinde bundan daha eski bir yerleim kltrne rastlanmamaktadr. Buralarda evcil-ana kltrnn younluunu gsteren kantlarn banda, bulunan tm heykelciklerin kadn figrl olmas gelmektedir. Ayrca yre dil yapsndaki kadn nekleri rnek gsterilebilir. Gnmzde bile ayn kltrn kadnn tam bir ustalk alan olmas bu gerei dorulamaktadr. Kadn toplumsal sreklilii salamada en youn abann sahibi olduundan, erkee nazaran toplumsallkta daha baat rol oynar. Doum, ocuklarn bytlmesi ve savunulmas toplumsalln anacl dorultuda gelimesini salar. Toplum arlkl olarak ana-kadn kimliini tar. Dilin ve dinin kkeninde diil enin varl bu gereklii dorular. Tarm-ky toplumunda kadnn kimlii ve sesi gcn korumaya devam eder. Kadn etrafnda ilk yerleik tarmsal ailelerin domas ve ok az da olsa bata dayankl gdalar olmak zere saklama, ambarlama imkn ile birlikte ekonomi domaktadr. Fakat bu tccar ve pazar iin bir birikim deil, aile iin bir birikimdir. nsani olan gerek ekonomi de bu olsa gerekir. Birikim ok yaygn bir armaan kltryle gz koyulacak bir tehlike esi olmaktan karlmaktadr. Mal tamah getirir ilkesi herhalde bu dnemden kalmadr. Armaan kltr nemli bir ekonomik biimdir. nsann gelime ritmiyle de son derece uyumludur. Elinde rn biriktiren ancak bunu topluluk yeleri ile paylarsa otoritesine sayg ve ballk gsterilir. Biriktirmeye byk bir su gzyle baklr. En iyi kii birikimlerini datan kiidir. Halen kabile toplumlarnda yaygn olan cmertlik anlay kaynan tarihin bu gl geleneinde bulmaktadr. Bayramlar bile bir nevi fazlay datm trenleri olarak balamtr. Topluluk biriktirmeyi daha balangta kendi zerlerinde en nemli tehdit olarak grmekte ve ona kar direnmeyi ahlak ve din anlaynn temeli haline getirmektedir. Tm dinsel-ahlaksal retilerde bu gelenein izlerini gl bir biimde grmek zor deildir. Toplum hiyerariye ancak yararll, cmertlilii bir eyler kazandrdnda onay vermektedir. Bu ynl hiyerari olumlu ve yararl bir rol oynamaktadr. Ana-kadna dayal hiyerarinin bu nitelii halen tm toplumlarda byk bir sayg ve otorite olarak kabul gren ana kavramnn da tarihsel temelidir. nk ana en zor artlarda hem douran hem besleyen baat edir. Bu temelde oluan kltr ve hiyerari, otorite elbette byk ballk grecektir. Toplumsal varln temelini oluturmas gnmze kadar ana kavramnn gcnn gerek izahdr. Sanld gibi bu soyut bir biyolojik douruculuk zelliinden ileri gelmemektedir. Ana, tanra ana en nemli toplumsal olgu ve kavram olarak anlalmaldr. Kurban kltrn de bu dnemden balatmak mmkndr. Tanrlar denen kavramn aslnda artan verim karsnda topluluklarn kendi kimliklerine saygnn ve ilk ifade tarznn sonucu olarak gelitiini gzlemek anlalr bir husustur. Verimlilik hamdetmeyi getirir. Kayna topluluk tarzndaki evrime dayandna gre, kendini kimliklendirme, yce klma, dua etme, tapnma ve zihinsel dnyann artan gelimesi olarak sunma tarmsal devrimle derinden 9

balantl kltr eleridir. Arkeolojik bulgular bu gr arpc biimde dorulamaktadr. Daha da somut olarak ana-tanra ve kutsal ana kavramlar da dorulayc bir etkendir. Neolitik kltrn ideolojik ve maddi kltr olarak ayrmnda ciddi sorunlarn olamayacan, daha ok tkanma srecine girdiinde ve uygarlk toplumunun gelimesi karsnda kendini savunamadnda bu kltrn youn sorunlarla karlatn belirtmek durumundaym. ncelikle srekli balk konusu yaptm sorunlar kavramn ama gereini duyuyorum. Kullandm anlamyla bu kavram, ideolojik ve maddi kltrn birey ve toplum tarafndan artk srdrlemez hale gelen kaotik durumunu ifade etmektedir. Sorunlu halden k ise, yeni toplumun anlaml yapsn kazandktan sonraki dzenlenmi halini ifade eder. deolojik kltr, oka yorumlamaya altm gibi yaplar, kurumlar ve dokularn ne tr bir ilevle ykl olduklarn, anlamlarn ve zihniyet hallerini ifade etmektedir. Maddi kltr grng, olgu, kurum, yap ve doku gibi kavramlarla izah etmek durumunda olduum, ilevin ve anlamn grnen ve elle dokunulan dier ksmn ifade eder. Evrensellikle btnletirmek istersek, enerji-madde diyalektik ikilemini toplumsal gereklikte aramaya ve yorumlamaya alr. Bu kavramlarn nda neolitik toplumun ideolojik ve maddi kltr eleri arasnda yaam tehdit edecek ve atmaya gtrecek hususlar arlkl olarak zellikle kurulu ve kurumlama aamasnda olumamaktadr. Toplumsal ahlak buna frsat vermemektedir. Toplumsal atlaa yol aan temel etken olan zel mlkiyet gelime frsat bulamamaktadr. Bununla balantl dier bir konu olan farkl cinsiyetler arasndaki iblm de henz mlkiyet ve zor ilikisini tanmamaktadr. Ayrca ortak almann rn olan besin elde etmede de zel mlkiyet sz konusu deildir. Tm bu hususlarda hacim ve say olarak bymemi topluluklarn birbirleriyle sk ba iinde ortak ideolojik ve maddi kltrleri sz konusudur. zel mlkiyet ve zor bu yapy bozacandan hayati bir tehlike olarak grlmekte, ahlaklarnn temel kural olarak ortak paylam ve dayanma toplumu ayakta tutan temel ilke olmaktadr. Neolitik toplumun iyaps bu anlam ilkesi gerei son derece salam grnmektedir. Bu toplum tarznn binlerce yl srmesinin nedeni de bu gereklikten kaynaklanmaktadr. Toplum-doa ilikisinde de, uygarlk toplumuyla kyaslandnda, uurumun almas urada kalsn, ekolojik ilkeye uyum her iki kltr bakmndan da gl bir biimde srmektedir. Zihniyetin doaya yaklam kutsallklar ve tanrsallklarla ykldr. Doa aynen kendileri gibi canl kabul edilmektedir. Kendilerine hava, su, ate, her tr bitkisel ve hayvansal besin sunduu iin tanryla e tutulmakta, daha dorusu tanrsalln en gl esi olmaktadr. Tanr ve tanrsallk kavramnn en gl nedenlerinden birinin bu gereklikte yatt younca gzlemlenmektedir. Her ne kadar z kltrleri haline getirdikleri bitkilerle evcilletirdikleri hayvanlar zerinde bir toplumsal aidiyet varsa da, buna mlkiyet denilemez. Mlkiyet nesnellik ierir. Ortada nesnel-znel ayrmna yol aacak bir zihniyet henz sz konusu deildir. Nesneler kendileri gibi saylmaktadr. Birbirleri kendileri iin ne denli mlkse, kltre ve evcillemeye ektikleri bitkiler ve hayvanlar da o denli mlktr. Dolaysyla ciddi bir ekolojik ihlalden sz edilemez. phesiz mlkiyete yol aacak bir balang yaplmtr. Ama bunun gerek anlamda mlkiyete dntrlmesi baka koullarda uzun sre sonra gerekletirilecektir. Anlattklarmzdan neolitik toplumun cennet olduu anlam karlmasn. Toplumun kendisi henz gentir ve gelecei belirsizdir; ska deien doa koullarndan dolay krm olaslyla kar karya bulunmas nedeniyle tehlikeli durumdadr. Toplum bunun bilincindedir. Zaten zihniyetine damgasn vuran da budur. Buna are olarak, ok safa da grlse, mitolojik ve dinsel boyutlu bir metafizik gelitirmesi kanlmaz grnmektedir. Ana-kadn evresindeki kolektif yaam ve ona dayal kutsallk ve tanrsallk metafiziinin anlamn bu yorumlar temelinde daha iyi anlayabiliriz. Ana-kadn doa gibi dourganl, besleyicilii, efkati ve yaamdaki byk yeriyle hem maddi hem de manevi kltrn baat esidir. Kocaln bir yana brakalm, erkein toplum kolektivitesi zerinde henz glgesi bile yoktur, olamaz. Toplumun yaam ekli buna izin vermemektedir. Dolaysyla erkein hkim cinsiyet, kocalk, mlk sahibi, devlet sahibi gibi vasflar tamamen sosyal karakterlidir ve sonradan geliecektir. Toplum demek ana-kadn, ocuklar ve kardeleri demektir. Muhtemel koca aday erkek ise yararlln ancak kocal dnda bir marifetle, rnein iyi avclk yaparak, bitki ve hayvan yetitiriciliiyle kantlarsa kabul grebilir. Karmn erkei, ocuklarmn 10

babasym gibi bir hak ve duygu henz sosyal olgu olarak gelimemitir. Unutmayalm, babalk ve hatta analk, psikolojik boyutlar hi yoktur denilmese de, esas olarak sosyolojik kavram ve olgulardr, alglardr. Neolitik toplum ne zaman darboaza girdi veya almaya alld? Bu konuda i ve d nedenler temelinde yorumlar gelitirmek mmkndr. Erkein zayfln ap baarl avc olmas ve etrafndaki maiyetiyle gl bir konumu yakalamas anaerkil dzeni tehdit etmi olabilir. yi bitki ve hayvan yetitiricilii de bu gce yol am olabilir. Arlkl gzlemlerimiz ise bize neolitik toplumun d etkenli nedenlerle eritildiini gstermektedir. Bu etken phesiz rahibin kutsal devlet toplumudur. Aa Mezopotamya ve Nilin ilk uygar toplum ykleri bu yaklam byk oranda dorulayc niteliktedir. Kantl olarak anlattmz gibi, gelimi neolitik toplum kltryle alvyonlu topraklarda suni sulama teknikleri bu toplum iin gerekli artk-rne yol amtr. Artk-rnn bykl etrafnda kentleen yeni toplum devlet biiminde rgtlenmi, arlkl olarak erkek gcyle ok farkl bir pozisyonu yakalamtr. Artan kentleme metalama demektir. O da beraberinde ticareti getirir. Ticaret ise koloniler eklinde neolitik toplumun damarlarna szarak, gittike artan biimde metalamay, deiim deerini (Neolitik toplumda nesnelerin kullanm deeri geerlidir. Deiim yerine armaan etme esastr) ve mlkiyeti yaygnlatrp bu toplumun zlmesini hzlandrr. Uruk, Ur ve Asur kolonileri bu gerei aka kantlamaktadr. Aznln beslendii hem maddi hem ideolojik kltr ise ifte ynl hasta bir topluma yol aar. Maddeye boulmu, evresel ve zgr bir ideolojiden ise tamamen kopmutur. Toplumsal sorun dediim haller bu diyalektik gelimenin sonucudur. Uygar toplum tam da bu nedenle evreden kopar. Bu kopu sanld gibi niteliksel veya nitel olmayp ontolojiktir. Yani uygar toplumun varl zorunlu olarak evreden kopmay gerektirir. ster eski haliyle doa-toplum btnl iinde ele alnsn, ister en bilimsel ifadeyle doa-toplum btnlemesi biiminde anlalsn, evre ve ekolojinin gereksindii toplum, uygarl oluturan temel ltleri, yani snfkent ve devletini amay gerektirir; yeni bir toplumun maddi ve ideolojik kltrnn dengeli ve uyumlu olmasn varsayar. Burada kaba bir yok etme eyleminden bahsetmiyorum. Toplumun ite dengeli ve uyumlu maddi ve ideolojik kltr doayla btnlemesini zgrlemi doa (Murray Bookchinin deyiiyle nc doa) olarak gerekletirirken, ayn zamanda beraberinde uygar toplumun dengesiz doa-toplum elikisinin almasna da yol aar. Tecrbeyle ve zihinsel gelimeyle artan artk-rn birikimleri armaanlarla tketilemeyince, yine arlkl olarak tetikte bekleyen avc erkek, mesleine ilave olarak bu artnn ticaretini kafasna ve kltrne yerletirir. Farkl blgelerde artan farkl rnlerin birikimi, ticaret denen olguyu devreye sokar. rnlerin karlkl ihtiyalar daha iyi gidermesi nitelii, meslek veya ikinci byk toplumsal iblm olarak ticaret ve tccar dourur. ekiniklikle ykl de olsa merulatrr. nk tanan rnler iblmn gelitiriyor. O da daha verimli bir retim ve yaam mmkn klyor. Bir tarafta gda ve dokuma, dier bir tarafta maden yataklar ok olunca ticaret anlamldr. NC BLM: DEVLETL UYGARLIKTA EKONOM a-Hiyerarik Toplumun Douunda Ekonomi Hiyerarik toplum, doal toplumla snf temeline dayal devleti toplum arasnda ara halkay oluturmaktadr. Otoritenin ahsi nitelii, askeri maiyetin kiiyle snrl olmas dnemin tipik zelliidir. Otoritenin kurumlamas niteliksel bir dnm ifade eder. Hiyerarik kavram, amann kutsal otoritesi ile birleen otoritenin ynetim anlaynn ilk rneini anlamlandrmaktadr. Giderek toplumun stnde ykselecek bu otorite kurumu, snfsallama ynl gelimeler younlatka devlet otoritesine dnecektir. Hiyerarik otorite daha ok kiiseldir, kurumlamamtr. Dolaysyla devlet kurumlamas kadar toplumda hakimiyeti yoktur. Uyum yar yarya gnlldr. Ballk toplumun menfaatleri ile belirlenmektedir. Fakat balayan sre devleti dourmaya aktr. lkel komnal toplum bu srece uzun sre direnir. 11

Uygarlk ncesi toplum alarnda gl adamn ilk zor rgtlenmesi sadece hayvanlar tuzaa drmedi. Kadnn duygusal emeinin (gz nurunun) rn olan aile-klan birikimine de gz koyan yine ayn rgtlenmeydi. Bu ilk ciddi zor rgtlenmesidir. El konulan kadnn kendisi, ocuklar ve dier kan hsmlaryd; hepsinin maddi ve manevi kltr birikimleriydi; ilk ev ekonomisinin talanyd. Bu temelde proto-rahip aman, tecrbe sahibi eyh ve gl adamn zor rgtnn el ele verip, tarihin ilk ve en uzun sreli ataerkil hiyerarik (kutsal ynetim) gcn oluturduunu tm benzer aamadaki toplumlarda gzlemlemekteyiz. Snflama, kentleme ve devletleme aamasna kadar toplumsal ve ekonomik yaamda bu hiyerarinin belirleyici rol oynad aktr. Hiyerarik toplumun ilk kurban ana-kadnn evcil dzeni oldu. Kadn belki de toplum sistemde ezilen kesimlerin banda gelmektedir. Tarih ncesinde yaygn olarak yaanan bu srecin sosyal bilimlerde yer bulamamas da ok kkl erkek egemen toplumun yerleik deerlerinden ileri gelmektedir. Kadnn hiyerarik topluma adm adm ekilmesi, tm gl toplumsal zelliklerini yitirmesi toplumda gerekleen en temel kardevrimdir. Gnmzde yoksul emeki bir ailede kadnn durumu incelendiinde bile, halen bu bask ve aldatmacann boyutlarn dehetle karlamamak mmkn deildir. En basit nedenlerle namus ve ak cinayetlerinin erkein tekelinde olmas, olup bitenin ufak bir gstergesidir. Bu sreci biyolojik farklara balamak en temel bir yanllk olacaktr. Toplumsal ilikilerde biyolojinin rol veya yasalar geerli olamaz. Olsa-olsa eril ve diil zelliklerin karlkl ilikileri deerlendirilebilir ki, bu da tm trler iin geerli bir husustur. Ana-kadn klt esas olarak toplumsal nedenlerle tahakkm altna alnmtr. Uygulanan bask ve ideoloji tamamen bu nedenledir. Balangta ok zayf olan bu eliki giderek geliir. Avn gelimesi erkein sava gcn ortaya karrken bilgisini de arttrr. zellikle amanizm dini bu olguyu arpc olarak karmza karmaktadr. amanlar daha ok erkek rahiplerin prototipini temsil etmektedir. Kadnlara kar ok sistemli olarak kar bir hareket, ev dzeni gelitirmek istiyorlar. Daha nce ana-kadnn gelimi evcil dzeni karsnda basit kulbeler, yar-vahi gibi barnan erkek amanizm ile kar bir ev dzeni oluturabiliyor. amanlarla yal ve tecrbeli erkeklerin ittifak nemli bir gelimedir. Aralarna aldklar baz gen erkekler zerinde kurduklar ideolojik g ile topluluk iindeki konumlar giderek gleniyor. Erkein g kazanmasnn nitelii daha ok nem kazanmaktadr. Hem avclk hem de da kar klan savunma askeri nitelikte ve ldrmeye, yaralamaya dayaldr. Bu, sava kltrnn balangcdr. lm-kalm sz konusu olduunda, otorite ve hiyerariye bal olmay gerektirmektedir. En yetenekli kii, sz, otoritesi en yksek kii konumuna geliyor. Ana-kadn klt karsnda stnln gelitiren farkl kltrn balangc sz konusudur. lk gl otoritenin kadn zerinde kurulmas rastlant deildir. Avclkta glenen ve evresinde bir grup rgtleyen gl adam, bu gcn iyice fark ettikten ve kabul ettirdikten sonra ana-kadnn evcil dzenini yava yava kontrolne almtr. Bu sre ilk site devletlerin kuruluuna kadar devam etmitir. Bunun en ahane aklamasn Smer ehir devletlerinde grmekteyiz. Yazl tabletler bu gereklii ok arpc iirsel bir dille anlatmaktadr. Smer ehir devletini balatan Uruk tanras nanna Destan ok arpcdr. Halen kadn klt ile ataerkil kltn dengede olduu bir dnemi yanstan bu destan ok etin geen bir srecin ansn dile getirmektedir. Uruk tanras olarak, Eridu tanrs olan Enkinin sarayna gidip, oradan daha ncesinde kendisine ait olan 104 mesini eitli yntemlerle ele geirmesi ve Uruka karmas bu dnemi izah etmede kilit bir role sahiptir. Melerle kast edilen, temel uygarlk bululardr. nanna bu bulularn ana-tanra kadna ait olduunu, bunda erkek tanr Enkinin rol olmadn ve kendisinden zorla ve kurnazlkla aldn srarla vurgulamaktadr. nannann tm abas bu ana-tanra kltn tekrar ele geirmektir. Ataerkil ilikinin g kazanmasna bir zorunluluk gzyle baklamaz. Ayrca sanki bir kanun gereiymi gibi saf bir k deildir. Snflama ve devletlemeye giden yolda temel bir aamay tekil etmesi zerinde nemle durmay gerektiriyor. Kadn-ana etrafndaki ilikinin bir g, otorite ilikisinden ziyade organik dayanma tarznda olmas, doal toplumun zne uygundur. Bir sapmay tekil etmez. Devlet otoritesine kapaldr. Organik oluumdan tr zor ve yalana dayanma ihtiyac duymaz. Bu nokta amanizmin neden arlkl olarak bir erkek dini olduunu da aklar. amanizme yakndan bakldnda, yanltma ve g gsterisi ar basan bir meslek olduu hemen anlalr. Doal toplumun safl zerine yaylacak kurnazca otorite iin 12

g ve mitoloji zenle hazrlanr. aman artk rahipleme, din adam olma yolundadr. Yal atayla ilikiler ittifaka ynelir. Tam hkimiyet iin gl avcnn adamlarna ihtiyalar vardr. Gcne ve av yeteneklerine en ok gvenen grup ilk askeri ekirdee dnme eilimindedir. Bu lnn elinde giderek deer ve yetenekler birikmektedir. Kadn-anann etraf kurnazlkla yava yava boaltlr. Evcil dzen gittike kontrol altna alnr. nce kadn erkeklerin etkileyici gc, sz geireni iken, yava yava yeni otoritenin hkmne girer. lk gl otoritenin kadn zerinde kurulmas rastlant deildir. Kadn organik toplumun gc ve szcsdr. O almadan ataerkillik zafer kazanamaz. Daha tesine devlet kurumuna geilemez. Ana-kadn gcnn almas stratejik bir anlama sahiptir. Eldeki veriler Smer kantlanmasnda da gzlemlendii gibi srecin ok etin getii anlalmaktadr. Gl adam karsnda ilk kurban kadn olmutur. Yaamla bann daha gl olmas, kadnda doal duygusal zeky daha gelikin klar. Kadn ocuklarn anas olarak acyla yorulu bir emekle toplumsal yaamn esas sorumlusudur. Yaamn farknda olmas kadar, nasl srdrldn de daha ok bilmektedir. Toplaycdr; toplaycl hem duygusal zeknn bir sonucu, hem de doadan renmi olmasnn bir gereidir. Toplumsal birikimin uzun bir tarihi boyunca ana-kadn etrafnda gerekletirildii, ana-kadnn bir nevi zenginlik, deer merkezi rol oynad antropolojik verilerdendir. Artk-deerlerin de anas olduu kestirilebilir. Esas roln avclk olarak belirleyen gl erkek adamn bu birikime gz koymas anlalrdr. Hkimiyet kurmas halinde ykl avantajlar salayabilecek durumdadr. Kadnn cinsel obje durumundan tutalm ocuklarn babalna, bir nevi efendiliine gei, dier maddi ve manevi kltrel birikimler zerinde sz sahibi olmas hayli itah kabartcdr. Avclkla kazand gcn rgtll ona egemen olma, ilk toplumsal hiyerariyi kurma ansn tanmaktadr. Analitik zeknn toplumsal bnyede ilk ktcl amala kullanmn ve sistematik hale gelmesini bu tip olgu ve olaysal gelimelerde gzlemleyebiliriz. Avclk ve sava kltrnn varaca durak askeri rgtlenmedir. Askeri rgtlenme doal, etnik toplumun dalmas orannda geliir. Kadn-ana etrafndaki rgtlenme soy, gen, akraba n ilikisini gelitirirken, askeri rgtlenme bu ilikiden kopmu gl erkekleri esas alr. Artk bu gcn karsnda hibir doal toplum biiminin kar duramayaca aktr. Toplumsal ilikilere toplumsal zor -buna medeni iliki de denilmektedir- girmitir. Belirleyen g zorun sahipleridir. Bylelikle zel mlkiyetin de yolu almaktadr. Mlkiyetin temelinde zorun yatmas anlalr bir husustur. Zorla ve kanla ele geirme benlik duygusunu ar glendirir. likilere hkmetme olmadan, zor arac gelitirilip uygulanamaz. Hkmetme ise sahip olmayla balantldr. Hkmetmenin ieriinde sahip olma bir diyalektik ilikidir. Sahiplik de tm mlk dzenlerinin znesidir. Artk toplulua, kadna, ocua, genlere, verimli av ve toplayclk alanlarna mlk gzyle bakma dnemi almaktadr. Gl erkek btn ihtiamyla ilk kn yapmaktadr. Tanr-kral olmaya az kalmtr. aman-rahip artk bu yeni srecin mitolojisini oluturmak iin i bandadr. Yaplmas gereken i, bu yeni oluumu muhteem bir gelime olarak hkmedilen insann zihnine yerletirmektir. Meruiyet sava en az plak zor kadar hnerli aba gerektirmektedir. nsann zihnine yle bir inan yerletirilmeli ki, mutlak bir kanun deerinde olsun. Btn sosyolojik veriler hkmeden tanr kavramna bu srete eriildiini gstermektedir. Doal topluma elik eden totem inancnda hkmetme ilikisi yoktur. Klann simgesi olarak tabusaldr, kutsaldr. Klan yaam naslsa simgesel kavramsallatrlmas da yle yanstlmaktadr. Klan rgtlenmesinin hayat ve kurallarna smsk balanmadan yaam dnlmemektedir. Dolaysyla varlnn en yksek, en yce yansmas olarak totem dokunulmaz ve kutsal saylacaktr. Hrmet edilecek, sayg gsterilecektir. Nesne olarak en yararl eya, hayvan ve bitkilerden seilecektir. Doada klana yaamsallk veren nesne ne ise ona inanlacak ve simgesi saylacaktr. Bylelikle doal toplumun dini de doayla btnlk arz etmektedir. Bir korku kayna deil, glendirme unsurudur. Kiilik ve g kazandrmaktadr. Yeni toplumda ykseltilen tanr ise totemi aacaktr, kamufle edecektir. Dalarn doruklarnda, denizin diplerinde, gklerde ona mekn aranacaktr. Hkim gc vurgulanacaktr. Yeni doan efendiler snfna nasl da benziyor! Eski Ahitte -dolaysyla ncil ve Kurandatanrnn bir ad Rab, efendi anlamndadr. Yeni snf kendini tanrsallatrarak domaktadr. Dier tanr adlarndan en tannm olan olan El, Elohim, ycelik anlamna gelip, l kabileleri 13

zerinde ykselen atay, eyhi mjdelemektedir. Ataerkilliin douuyla yeni tanrnn douu kutsal kitaplarn tmnde arpc bir i ielie sahiptir. Homerosun lyadasnda, Hintlerin Ramayanasnda, Finlilerin Kalavelasnda hep byledir. Zihinlerde yeni toplumun meruiyeti salanmadan yaama ans zordur. Hibir ynetilen toplum birimi inandrlmadan uzun sre ynetilemez. Zorun ynetimdeki etkisi anlktr. Kalc inan salamaktadr. Tarihin Smer rnei bu ynl eldeki ilk yazl orijinali iermesi asndan incelenmesi hayli ilgintir. Smerlerdeki tanr yaratm harikadr. zellikle ana-tanraln yklmas, ata-tanrnn egemen klnmas tm destanlarnn zn tekil etmektedir. nanna ile Enki, Marduk ile Tiamatn mcadelesi batan sona destanlarn igal etmektedir. Daha sonraki tm destanlara ve kutsal kitaplara yansm bu destanlarn sosyolojik incelenmesi nmze muazzam bilgiler sunmaktadr. Tarih bouna Smerlerden balatlmyor. Dinleri, edebiyat destanlarn, hukuku, demokrasiyi, devleti Smerlerin yazl tabletlerine dayal olarak zmlemek, belki de sosyal bilime k yaptrabilecek doruya yakn temel yollardan biridir. Ataerkil zihniyetin yaad bu kardevrim belki de tarihin yaad en byk arptma, saptrma giriimidir. nsan, toplum zihninde ylesine kk salmtr ki, halen bu etkinin almasnn kenarndan bile geemiyoruz. Halen Smer rahipleri bize hkmediyor. cat ettikleri devlet kurumlar ve meruiyet ifadesi olarak kurguladklar tanrlar gz atrmamasna bizi ynetmekte; temel gr alarmza, paradigmalarmza hkim olmaktadrlar. Albert Einsteinn Alkanlklarn, geleneklerin gc, atomu paralamaktan daha zordur deyii en ok da bu ilikiler iin sylenmi gibidir. Bu sylem deil midir ki, halen uygarln, devletin dou beii, Smerlerin kutsal rahip saraylar zigguratlar yurdunda, Dicle-Frat arasnda, Irakta, o icatlardan beri dinmeyen acmasz sava ve smr hibir insanlk lsne smadan devam ediyor. Demek ki ataerkil toplum ve devletlemesi insanln hayrna olmas urada kalsn, en byk ba belasym. Bu yeni ara bazen kartopu, bazen nar topu gibi giderek etrafn ykarak byyecek ve kutsallar kutsal gezegenimizi oturulamaz hale getirecektir. Eski Ahit devletin kn denizden kan bir canavara (Leviathan) benzetir. Demek ki Kutsal Kitabn bir yan da byk doruyu tespit etmi. Leviathanla ba etmek en temel kayg olarak srekli vurgulanr. Bu canavar kontrol edilmezse herkesi yer der. M. 4.000lerde ataerkil otoritenin gelimesini hzlandrd gzlemlenmektedir. Yeni toplumdaki askeri maiyetler g kazanm olup, youn kabile atmalar, imha ve boyun edirmelerin izlerini younca gryoruz. Airetlerin halen varln srdrmesi bu dnemin ne denli etin getiine tanklk etmektedir. Ataerkillik oraya yaylp snflama ve devletlemeyi dourmaktadr. M. 3.000ler site devletin tarihte ilk douuna tanklk etmektedir. En parlak rnei Uruk sitesidir. Glgame Destan znde Uruk sitesinin kurulu destandr. Denebilir ki, tarihin en byk devrimi bu site kltrnn erevesinde yaanmtr. nanna-Enki kurgusu kadn-ana toplumuyla ataerkil toplumun ekimesini grkemli bir iir diliyle yanstmaktadr. Glgame Destan kahramanlk ann her toplumda grlen rneinin ahane ve ilk orijinal yapsn dile getirmektedir. lk ehir-barbar atmasn da burada grmekteyiz. Kadn hala yenilmi olmaktan uzaktr. Ama gl erkek, askeri maiyeti ile artk toplum zerinde hkmranla adm-adm altrlmaktadr. deolojik kurgusuyla, dinsel kurumlaryla ve ilk hanedanlk ve saraylaryla uygar toplumun afa atmaktadr. b- Devleti Toplum-Kle Toplumun Oluumunda Ekonomik Olgu Kleci devlet, insanlarn karn tokluu karlnda, devlete ve devletli zel efendilere sadece emeiyle deil, tm varlyla ait olduu devlet biimidir. lka uygarlnn temel smr biimidir. Kleler temel retim aracdr. Devlet biiminde zor, ulat her alanda ekonomik anlamda ne bulursa talan etmeyi hakk olarak grmektedir. Talan, bir nevi zorun diyeti olarak dnlmektedir. Zor tanrsal ve kutsaldr. Ne yaparsa haktandr ve helaldir. zellikle ana ekillenme merkezi olan Ortadou, in ve Hint uygarlklarnda siyasi styap veya kast, altyapy bir nevi ekonomi olarak deerlendirip her tr ynetim gcn kendinde grmektedir. Pazar, rekabet henz olumad gibi, gnmzdeki anlamyla ekonomik sektr diye bir kavram da olumu deildir. Her ne kadar ticaret varsa da, bu eylem devletleraras ana ilevden biridir. Ticaret zellemi olmaktan uzaktr. Devlet tekeli ayn zamanda ticaret tekelidir. Pazar kentleri ok istisnai olarak 14

devletlerin tampon blgelerinde ancak zaman-zaman boy vermektedir. Onlar da ksa sreler iinde kent devletlerine dnrler. Bu srete ticaret kervanlarla yapld iin, gl adamn daha sonra krk haramiler, korsanlar ve ekyalarn soygunu da en az devlet soygunlar kadar geerlidir. Kleci devlet toplumu ekonomik alanda byk bir fabrika grnmndedir. Modern fabrikalardan teknik ve sahiplik bakmndan farkldr. Kleler sr halinde altrlr. Toprakta, ta ocaklarnda, inaatlarda korkun bir kle emeinin kullanld halen bu arkaik dnemden kalma yaptlardan anlalmaktadr. Kle ynetimi hayvan ynetiminden daha iddetlidir. Kle alan bir hayvandr. Mlk konusudur. Sadece bir retim aracdr. Kleler hukuki kapsamn dndadrlar. Sanki duygular olmayan bir eyadrlar. Analitik zeknn erkekte vard biim kle gereinde ok daha arpcdr. nsan egosunun kendini en byk ilan etme a balatlyor. Artk doa ve toplum tanrkraln bir eseri olarak yanstlr. Tm mitolojiler bu anlatma ncelik vermektedir. Her eyin sahibi tanr anlay, kkenini bu Smer ve Msr mitolojilerinden almaktadr. Kutsal kitaplara bu kaynaklardan yanstlacaktr. Bylece devlet iktidar sonsuz klnacaktr. Halen bir slogan olarak kullanlan Ebet-mddet devlet anlay da buradan gelmektedir. Eer devlet gelimeseydi, zellikle mitolojiyle donanmasayd, basit bir ekya kurumu, rgt olmaktan teye gitmezdi. Devlet iktidarnn dnem iin ok krl olmas, onu olaanst bir tanrsal kurum olarak yanstmaya ve tm zihinlere egemen klmaya gtrmtr. Bu anlamda en ince bir gasp rgtlenmesi olarak anlalabilir. deolojinin gc bu noktada karmza kyor. Byk gasp rgtnn tanrsal bir emrin kutsal bir kurumu olarak tannmasn salyor. Bir yerde devlet iktidar ne kadar yceltilerek allanp pullanyorsa, orada byk bir soygunun, karn gizlendiini anlamak durumundayz. Tanr-krallar kendini yanstrken, bu gerein farknda olarak kurumlarlar. Grkemli saraylar, en gllerden oluan askeri maiyetler, iyi bir istihbarat, etkileyici bir harem, nam salan bir hanedan, hangi tanr kkeninden geldiine dair ecere, soy kt, dalkavuk vezirler ve tapan kullar bu kurumlamann vazgeilmez eleridir. Piramit mezarlar daha kalc bir dnya saraydr aslnda. Elbise, asa, mhr zerlerinde eksik olmayan aksesuarlardr. Artk tm toplum yelerine, kullarna den, bu yce tanrsal kurulua srekli tapnmak, kretmektir. Kutsal kitaplardaki tanr sfatlarna ilikin ok say da kavramlar ilk Smer, Msr tanr-krallarnn sfatlarnn hem tekrar hem ksmen deitirilmi versiyonlardr. lmleri -daha dorusu te dnyaya gitmeleri- halinde, tm maiyeti canl olarak kendileriyle birlikte gmlr. nk maiyet kral bedeninden ayr dnlemez. Asl bedenle birlikte gmlmeleri te dnyada hizmetleri iin gereklidir. Dnyada kalan zrriyetleri de kendisinin varln srdrmeye devam ederler. lmszlk kavram biraz da byle domutur. Analitik zeknn gereklerden kopmasyla toplumu nasl dntrd bu rnekte ok arpc yansmaktadr. Yalnz bir piramidin yapm yz binlerce klenin lm almasn gerektirmektedir. Kleci devlet toplumunda mlkiyet kurumu da salam bir balang yapar. Sistemin z st toplumun alt toplumu her eyiyle mlkletirmesine dayanr. Tanr-krallar ve yardmclar her eyin sahibidirler. Sahiplik, hkimiyetin doal sonucudur. nsan egosu gelime imkn buldu mu, snr tanmaz zellikler tar. Sistemin kurulu dneminde snrlayc etkenlerin olmay tanr-krallk kltne yol amaktadr. Doal toplumun tank olmad mlkiyet dzeni devlet mlkiyetinden balayarak aileye dek her kuruma szar. Herkeste mlk duygusu yaratr. Mlkiyet devletin temeli saylr, kutsallatrlr. Artk bundan sonra yaplmas gereken tm dnyann mlkletirilmesidir. Devlet snrlar, hanedan arazileri, vatan snrlar olarak mlkiyet snrlar eitli biimler altnda gnmze doru neredeyse bir tanr vergisi olarak insanlarn benliine kaznr. Aslnda bir rant kayna olarak mlkiyet gerekten hrszlktr. Toplumun kolektif dayanmasn en ok bozan kurumdur. Ama st toplumun beslenmesi iin en temel kurum olarak vazgeilmezdir. Mlkiyet olgusu toplumsal gelimenin snflama aamasnda daha belirgin olmakla birlikte, toplumsal aidiyet ve kimlik duygularnn derinliklerinde oluur. ki tr mlkiyeti ayrt etmek yararl olabilir. Kolektif mlkiyet, esas olarak organik bir topluluun yaamsall anlamnda ortaklaa gereksinim duyduu her ey zerindeki tasarruf iradesi olarak 15

tanmlanabilir. Topluluun her bireyi bu ey zerinde ayn hakka, tasarrufa -kullanm iradesisahiptir. Aslnda bu niteliinden tr tam mlkiyet de denilmez. Kolektivizm zel mlkiyetin inkr demektir. zel mlkiyet ise genel, kolektif mlkiyet aleyhine birey ve bireyler grubunca artan tasarruf, kullanm iradesi demektir. Ortadou uygarl, snflamay en eski yaayan niteliinden tr, mlkiyeti de en eskiden tanyan toplumu temsil eder. Devletleme kendi etrafnda hem kolektif hem zel nitelii i ie yaayan bir mlkiyeti tesis etmekle birlikte olumutur. Yani nce zel mlkiyet sahipleri, sonra devleti ele geiri modeli deil, devletlemeyle i ie bir kolektif-zel mlkiyet dzeni olumutur. st tabaka ne kadar devletlemise, o kadar mlkiyete sahip olmutur. Devlet demek, hkim olduu snrlar kendisine mlk olarak ilan etmek demektir. Devletin kendisi en byk mlkiyet ortakldr. zel mlkiyet birimidir. Daha altta ve orta kesimlerde snrl bir zel mlkiyet varlna izin gsterilir. O da sk-sk msadere edilmekten kurtulmaz. Bu adan zel mlkiyet fazla gelimez. Devlet dndaki zel mlkiyetin fazla gvencesi yoktur. Bu durum Batda olduu gibi neden zel mlkiyetin gelimediini de izah eder. Devletin oluum tarz mlkiyetlemenin nasln da belirleyen temel etkendir. Devleti dar anlamda artk-rn-deer zerine kurulu ekonomik tekel olarak tanmlamak daha aklaycdr. Devlet artk-rn ve deeri toplumdan szdrmak iin, ideolojik aralardan zor aralarna kadar kendini toplum zerinde bir styap olarak rgtleyip tekelletirir. Devletin bu dar tanm nda bakarsak, siyaset, devlet politikacl son tahlilde artk-rn ve deerlerini gerekletirmeyi koordine eden bir ynetim sanatdr. En kaba bir formlletirmeye balarsak, DEVLET = ARTIK RN-DEER + DEOLOJK ARALAR + ZOR AYGITLARI + YNETM SANATI diyebiliriz. Devlet artk-deer gaspdr demek doru, ama ok eksik bir tanmlamadr. Tarmc devlet, ilk kurulduundaki devlet esas olarak tarmsal artk-rn ele geirme ynetimi olarak rgtlendiinden, byle tanmlanmas olduka aklaycdr. Tarih boyunca birok devlet veya devlet iindeki tarmc kliin gcyle orantl olarak tarm devletinden bahsetmek mmkndr. Sermaye dzeni sanld gibi, son drt yz yllk kapitalizmin bir rn olmayp, be bin yllk devlet uygarlnn rndr. Tarmda beliren artk-rn sermaye oluumunun maddi temelidir. lk rgtlenmesini tapnak zemininde yrtmtr. st kat tanrnn (st ynetici), orta kat merulatrc g rahibin (st yneticinin yardmcs; topluluk ve kullara ilikin eli), alt kat karn tokluuna alan klelerin olan bu sistem, gnmze kadar srekli oalarak, ayrarak, katmerleerek gelmitir. Kentleme, snflama ve devletleme son tahlilde artkrnn rnleridir. Toplumun artk-rn oaltma temelinde srekli iblmne uratlmas, kademeletirilmesi, gle donatlmas, savunma ve saldr konumuna getirilmesi uygarlama denilen olgu olup, sermaye ile olan ban aka ortaya koymaktadr. Dar anlamda sermaye kendisini ekonomik olarak ksa sreler halinde oaltma olarak tanmlarsa da, geni anlamda uzun sreler halinde oaltmayla zde ayn anlam tar. Tccarn gnlk arts ne kadar sermaye ise, toprak tekelinin (tarm devleti) yllk art-rn de rahatlkla sermaye olarak tanmlanabilir. Tekel, farkl mekn ve zaman koullarnda eitli yntemlerle toplumdan byk artkdeer szdrma rgtdr. Smer, Msr ve Harappa toplumunda M.. 3000lerden beri tarmda firavun sosyalizmi diyebileceimiz yntemlerle (rgtl) muazzam artk-rn elde etmektedir. Sermayenin ilk byk birikim modelidir. Neolitik topluma gre mthi bir verimlilik yakalanmtr. Bu verimlilik beraberinde kenti, snf ve devleti dourmutur. Neolitik toplumda da oktan balam artk-rn olanaklar stnde ya zor yntemleri ya da ticari tekel yoluyla ilk byk smr a alr. phesiz firavun sosyalizminde karn tokluuna, tpk hayvanlarn deiik bir tr gibi altrlan kullarn smrs esastr. Ksacas gnmzdeki merkez-evre smrsnn ilk orijinal halkas bu biimde kurulmu bulunmaktadr. Smer toplumunda da eldeki belgeler nda bu ynl gelimeleri tm plakl ve rts iinde grmek mmkndr. phesiz bu tarz retim ve artk-rn gasp toplumun barna saplanm haner trnden ar sorunlara yol amtr. Mitoloji ve dinler tarihi bu sorunlarn ykleriyle doludur. rneklersek, ilk Glgame Destan, Nuh Tufan, dem-Havva ve Habil-Kabil efsaneleri, cennetcehennem kurgusu, Tanr Enki-Tanra nanna atmas, oban-ifti elikisi anlat halinde 16

sunulurken, znde acmasz TEKELin yol at hanerlemelerin, yani zoralm ve hayvan misali altrmayla gerekletirilen artk-rn gaspnn yanstlmak istendii ok aktr. Topluluklarn sadece kullandklar eya ve topra gasp etmekle kalmaz, ldrdkleri dnda yararl grdkleri tm topluluu esaret altna alrd. Bugn bile grenleri hayretler iinde brakan o mthi kale, sur, mezar, arena, saray ve tapnak yaplar bu tr esirlerle ina edilirdi. Milyonlarcas ilk sulama kanallar vastasyla yaplan sulu tarmda altrlmasayd, herhalde o denli artk-rn elde edilemez ve bu devsel ta yaplarn inas mmkn olamazd. Bir de tekelin cennetimsi yaants garanti altna alnamazd. M.. 2000lerin balarna kadar uygarln sistem olarak douu ve geliimi ok kanl, smrl, kent kurmal ve ykmal, ittifakl, kolonili, hegemonik karakterde oluyor. Klelerin karn tokluuna alt verimli sulak topraklarda tarmla birlikte komu ehir ve neolitik blgelerle ticaret ve zanaatkrlk byk artk-rn retiyor. Bu retim, yani maddi kltr zerine kurulan uygarlk sistemi, muhteem bir manevi kltr ina ederek kendi ynetici gruplarn tanrlatrrken, alan klelerini de tanrlarn dksndan olumu varlklar biiminde tanmlayp aalyor. yi anlalmaldr ki, dou efsanelerinde maddi hayatn byle yanstlmas ok nettir. Yaratc ana-tanra ise, erkein sa kaburga kemiinden yaratlyor. Efsaneler hayli ilgintir, ana kadnn da kesin bamllatn arpc yanstyorlar. Yaam artk bu efsanelerin tekil ettii dille anlalp yorumlanacaktr. Gnmzn ii, isiz ve her soydan yoksullatrlan klelerine kadar bu yk derinleerek ve yaygnlaarak devam edecektir. Evrensel tarihin uygarlk aamasn tamamlamak ve ana momentlerinde belirlemelerde bulunmak byk nem tar. Krsal alann ticaret ihtiyacn iyi kullanan, bunu daha verimli retimle karlamann tasar ve teknii zerine ina edilen kentler balang itibariyle olumsuz rol oynamazlar. Tersine krsal alanla uyum ve ibirlii iinde toplumsal gelimeyi hzlandrrlar. Fakat yol alan ve byk birikim arz eden toplumsal artklar zerine yrtlen mcadele ve savalarla kente dayal snflama ve devletleme aamalar, gittike krsal ve kentsel emekilerle tm kabile sistemleri iin tehlike haline gelirler. Hegelin deyiiyle toplum genel bir efendi-kle ilikisi ve elikisine tabi tutulmu bulunmaktadr. Evrensel tarihin uygarlk aamas hep bu elikiden kaynaklanan savalarla, bu savalarla birlikte kurulan devlet biimlenileriyle dolu geecektir. Tarih bu anlamda bir insan mezbahasdr. Kabaca tarm ve ticari tekelci klikler olarak kavramlatrabileceimiz bu glerin ehir etrafnda younlaan ideolojik, politik ve askeri aygtlarn ekirdeini oluturduu maddi ve manevi kltrel btnlerden oluan toplum sistemini (biimini) uygarlk olarak tanmlayabiliriz. stismar edilen emein hkim biimi klecil tarzda denetlendii iin, bu sistemlere kleci uygarlklar demek de anlaml olabilir. Uygarlk tarihi boyunca rekabet ve atmann iki kanaldan yrtldn ayrt edebiliyoruz: Uygarln kendi iinde genelde tekeller arasnda, zelde tarm ve ticaret tekelleri arasnda; ikinci olarak, uygarlk sistemleriyle elikileri olan tm toplum gleri (snf, kabile, airet, halk, zanaatkr) arasnda. Savalarn doas bu iki kanaldan beslendii gibi, kazanabilmek asndan maddi ve manevi kltrn youn rekabet ve atma ortamnda srekli gelitirilmesi de bu nedenlerledir. Uygarlk tarihinde zincirleme reaksiyon dediimiz oluumlar balar. Dicle ve Fratn beslendii Toros-Zagros da sisteminin ovalarla birletii, doal bir sulama iklimine ve ok zengin bitki ve hayvan trlerine sahip olduu alanlarda M.. 1500012000lerde grkemli bir avc ve toplayc toplumdan (Urfadaki Dikilita tapna bu sreci aklayc niteliktedir) sonra balayan tarm-ky toplumu, M.. 6000lere kadar emekleme ve tam yerleiklie gei aamasndadr. M.. 6000-4000 aras tarm-ky toplumu en yaratc dnemini yaamaktadr. M.. 5000lerden itibaren her tarafa kendini ihra etmektedir. ok az gmen, oklukla kltrel ihra sz konusudur. M.. 5000-4000 dneminde Aa Mezopotamyada sulu tarm etrafnda ykselie geen El-Ubeyd kltr, Kuzey Mezopotamya zerinde kar kolonici siyasete balayacak kadar glenmitir. M.. 4000lerde Yukar Mezopotamyada bu kltrn kolonyal yaylna tanklk eden arkeolojik kalntlar bulunmutur. Fakat blgenin z kltr hala baat zelliini korumaktadr. Uruk a M.. 4000-3000 dneminde ykselir. Kentin douunu temsil eder. Glgame Destan bu byl gelimeyi konu edinmektedir. Uruk kuzeye doru benzer bir yaylm gstermektedir. Her iki 17

dnem kltr muhtemelen dokuma, anak mlek ve tarmsal retimi verimli klarak hamle stnln ele geirmitir. M.. 3000-2000 dnemi klasik Ur Hanedanlar dnemidir. Ayrt edici zellii, kentlerin oalmas ve aralarnda iddetli ve srekli paylam kavgalaryd. Bunlara ilk tekelcilerin yeniden paylam savalar da denebilir. Tarihin bu ilk kolonyalizm ve anti-kolonyalizm yaylm hareketlerinde her iki uygarlk tipinde de gelimeler yaanmaktadr. Kabilelerin hiyerarik kesimleri devletleme srecine girerken, birok kabile yesi kle snfna kattrlmaktadr. Kabile ve airet saflarnda ayrma yaanmaktadr. Bir yandan yeni kent uygarlklar trerken, dier yandan kabile ve airet rgtlenmeleri ve dayanmalar glenmektedir. Mezopotamya ticareti ve ticaret olmadan uygarlk olmaz. Ya ikisi birden veya biri decektir ya da birbirlerini dengeleyeceklerdir. Kazananlar kaybedenler olmutur. Dengede kalma, iki tarafn kazanamad dnemler daha uzun sreli olmutur. Yine rneklersek, El Ubeyd-Uruk atmal ve dengeli olmutur. Daha nce ikisi de Yukar Mezopotamyadaki toplumla atmal ve dengeli olmutur. Ur ve Akad hanedanlklar arasnda korkun atmalar olmutur. Denge de vardr. Ancak Ur ve Akadn tarihten silindii dnemler de olmutur. Akadlar ve Gutiler atmal, yok etmeli ve dengeli sreler yaamlardr. Babil ve Asur dengeli ve atmal olmulardr. Bir btn olarak Hurriler (Hitit, Mitanni, Kassit, Med, Urartu dahil) ile Babil ve Asurlular arasnda korkun savalar ve denge dnemleri sk aralklarla yaanmtr. Hititlerle Msrllar arasnda denge ve sava dnemleri varln korumutur. Nihayet bin yllk (M.. 550-M.S. 650) Greko-Romen ve Pers-Sasani savalar yaanmtr. Uygarlklarn kendi i klikleri ve birbirleri arasndaki atma ve barlar byledir! Tarih M.. 4000lerden itibaren ticaretin yaygnlatn gstermektedir. Aa Mezopotamyada ilk kent devleti olan Uruk sitesi etrafnda (M.. 4000-3000) gelien uygarla bal olarak, rann gneybatsndaki Elamdan Yukar Mezopotamyada bugnk Elaz ve Malatya yrelerine kadar bir tccar kolonilemesine rastlamaktayz. lk smrgecilik kaps bu biimde alyor. Daha nce de M.. 5000-4000 dneminde Uruk ncesi egemen kltr olarak El Ubeyd (devlet ncesi ilk ciddi gzlemlenen ataerkil kltr) koloniciliine tank olmaktayz. Ticaret ve kolonileme i iedir. anak mlek, dokuma rnleri karlnda maden ve kereste arlkl eya nakledilmektedir. Tccarla birlikte pazar da ekilleniyor. Eski armaan ve kurban sunma merkezleri yava yava pazara dnyorlar. Farkl blgelerin rnleri arasndaki bir nevi ilkel fiyatlandrma ayrcalna kavuan tccara ilkel kapitalist diyebiliriz. nk fiyat tayin etme olanayla hi kimsenin o dneme kadar baaramad bir mal birikimine sahip oluyor. Yaps gerei Uruk kltr yaylmacdr. ehrin artan verimlilikle her bakmdan bymesi, nfusunu bir dereceye kadar tarmas nedeniyle pe pee komu ehirlerin domasna yol aar. Verimli Hilalin kyl kltr de byle oalarak zincirleme ky kurulularna yol amtr. lk ky kuaklar olarak Nevali oriden (Urfa-Siverek Frat kysnda) aynne (DiyarbakrErganide, Diclenin bir kolu kysnda), oradan em Hallana (Batman ay yaknlarnda), bylece aaya Kerkke kadar gibi (M.. yaklak 10 binlerden itibaren) yaylm gsterirler. Kltrlerin ieklenmesi dediimiz olay budur. Uruk kltrlenmesi de benzer bir seyir izlemitir. oalan ehir artan rekabettir. ehir ayn zamanda pazar demek olduundan, yeni kltr rekabet unsurunu da pei sra tar. Ticaret daha imdiden gzde bir meslek olmutur. Tarma ve ulama ynelik bir zanaatkr endstrisi domutur bile. ehirler aras kavga, doal olarak hegemonya sorununu gndeme getirecektir. ehir devletinden ilkel imparatorlua gei (Bu durum mevcut tm ehirlerin ayn kii veya hanedan ynetimine alnmas oluyor) sreci pei sra kendini dayatacaktr. Urukun ticaret ihtiyac erkenden neolitik alan uygarlatrma ve koloniletirme srecine sokacaktr. Eldeki birok veri, El Ubeyd kltrne dayal koloni katmanlarn takiben, daha gelikin bir Uruk yaylma alan ve koloniletirme faaliyetinin varln kantlamaktadr. zellikle Frat kylarnda ok gelikin Uruk kolonilerine rastlanmtr. M.. 3500lerden itibaren gelien Uruk koloniletirme hareketine kar, zaten Tel Halaf kltrnden beri byme halkalarn durdurmayan Yukar Mezopotamya kltrnn hem bir bakaldrsn, hem de karlkl alveriini yanstan bir eilimin varln da eldeki arkeolojik bulgular kantlamaktadr. Blgenin ok gl i dinamikleriyle M.. 3000lerde kentlemeye baladn gsteren ok sayda hyk kazs vardr. Her gn artan bulgular, ehir kltrnn de Aa Mezopotamyaya 18

tpk Msr, Elam ve Harappaya tand gibi ana kaynak blgeden tandn dndrtmektedir. zellikle yakn dnemde Urfa yaknlarnda Gbeklitepedeki yerleim yerinde yaplan kazlar (M.. 10000lerde balad kantlanmtr) mevcut grleri deitirecek bulgulara yol amtr. Kylemeden nce dnemine gre dev boyutlu saylabilecek, muhtemelen tapnak olan bir kltrn varl saptanmtr. Mevcut dikili talarn anlam tam zmlenmese de, ok gelimi bir kltr yanstt kesindir. Yeni aratrmalar kltrel merkez kaymalara yol aabilir. Babil, Asur, Hurri-Mitanni-Hitit ve Msr Yeni Hanedanl dnemlerinde uygarlklar arasndaki iliki ve elikilerin ok younlat bir dnem sz konusudur. lk defa merkez hegemonik uygarlk dnemi balamtr. Kresellemenin farkl bir dnemi sz konusudur. Uygarlktan aldklar teknik ve dier alkanlklar uygarlk merkezlerine kar kullanan kuzeyin kabile boylaryla Ortadounun da ve l kabileleri de saldrlarn aralksz srdrmektedir. Babilliler endstri ve bilimi gelitirerek, Asurlular ise ticaret tekelini kurarak, Smer uygarln yaad ar sorunlardan kurtarma ve yayma abasn kesintisiz srdrmlerdir. Babil bilim ve endstride dnemin gerek Londras, Parisi, Amsterdam ve Venedikidir. Hatta ykseli dneminde gnmzdeki New Yorktan bin kat daha fazla hrete sahipti. skender bile snm Babilde son nefesini bouna vermemitir. Saddam bile belki de Babil aknn son trajik kurbanyd. Binlercesi daha var ki, yazya smaz. Asurun ticari tekelini zmeye abaladmda, aklma hemen Venedik, Hollanda ve ngiliz ticaret tekelleri gelir. Asur ticari tekelleri gerekten tarihin belki de Fenikelilerle birlikte en giriken, yaratc irketleriydi. Orta Asyadan (inde bile gzktkleri belirtilir) Bat Anadoluya, Arabistandan Karadeniz kylarna kadar ticari alar (mehur karumlar, yani kr yerleri, krhaneler) gelitirdikleri tartmaszdr. lk byk ticari imparatorluu kurduklar kesindir. M.. 20001600, 16001300 ve 1300-600lerde, dnem halinde kendini gsteren bu ticari ahtapot bu anlamyla bir ilktir. Fakat ticaretin de Smer merkez uygarln snrl yaymak ve derinletirmekten te bir zmleyici deeri yoktur. Kald ki, ticari tekel her zaman rahip + asker + ynetici ana tekelinin orta konumundadr. Aralarndaki anlamazlklar, paylar zerindeki kavgadan teye gitmez. Fakat Asurun, Smer merkez uygarln yaklak bin be yz yl kendi zerinden tamas asla kmsenemez. Uygarlk zincirinin en gl halkalarndandr. Harappa, Umman, Hititler, Mitanniler ve Msr ayn baary gsteremedikleri iin, kendi ilerinden kolay zlmlerdir. Asurlularn Fenike, Med-Persler ve Ge Hititler zerinden Grek uygarln etkilemesi ticaret zerinden gerekleip, merkez uygarln kesintisiz srmesinde en belirleyici rol oynadklar inkr edilemez. Ticaret tekeli sorunlar zmez. Fakat uygarln birok gelitirici rnlerini (Buna fikirler ve inanlar da dhildir) her tarafa yayarak, geliip daha uzun sre ayakta kalmasn salar. Aksi halde Harappann durumuna dlrd. Tarih belki de birka bin yllk tekrarlar yaard. Ama yine ticari tekelin en acmasz sermaye birikim tekeli olduunu; siyasi temsilcilerinin sur rneinde gzlemlediimiz gibi en gaddar uygulamalara (insan kellelerinden kale ve sur yapma) girimekten ekinmediklerini bilmek gerekir. Dahas, fiyat farkn, mallarn mal olu deerindeki farkn kullanp, en az emekle kazanc ticari tekellerin salad da iyi bilinen bir husustur. Burada kr amal olmayan tketim amal kk meta alveriinden, ticaretinden bahsetmiyoruz. Kr amal tekelci ticaretten bahsettiimiz srekli gz nnde bulundurulmaldr. Harappann da alamad ve ticareti gelitirmedii iin kt yksek bir olaslktr. Msrn Yeni Hanedanlnn da (M.. 16001000) baarl bir da alma ve ticari tekel kurma yetenei kazanamad iin, i boumalar ve dtan saldrlarla snd bilinmektedir. Smerler kadar yaylsayd, belki de dnyamz farkl olurdu. in ise da tama gerei duymad. Belki de kendisi yeterince geniti. Ak ki, ilk merkez uygarlk patlamas yol at ar sorunlar dnyaya yayarak farkl bir aamaya eriebilmitir. Tarihte M.. 16001200 dneminde ilk defa Anadolu, Mezopotamya ve Msr uygarlnn daha ok i ie geerek merkez hegemonik karakter edindiini varsayan dnrler vardr. ehirlemenin, ticaretin ve aristokrasinin altn dnemi denmese de, bir srama salad aktr. Sorunun yaygnlamasnn, merkez hegemonyann ska yer deitirip sistemin mrnn uzamasna katkda bulunduu aktr. nl Kade Antlamas (M.. 1280ler) dnemin bu gereini yanstmaktadr. 19

Merkez uygarln M.. 1200-800lerde yaad bunalm, ancak demir tekniinin tuncun nne gemesiyle (M.. 30001000) hafiflemitir. retim ve sava tekniklerindeki gelimeler hep kendi dnemlerinin farklarn yaratrlar. phesiz belirleyici olan toplumsal gelimedir. Ancak bu gelime teknikle yakndan balantldr. Hegemonik merkez ilk defa Mezopotamyann dna kmaktadr. Batya, Avrupaya doru kayn ilk admlar atlmaktadr. Kara zerinden Med-Pers mparatorluu (M.. 600330), deniz zerinden Fenikeliler (M.. 1200330) bu kaymada gei aamasn tekil edecektir. Urartular da (M.. 850600) benzer bir rol oynayacaktr. Toplumsal bunalm demir teknolojisi ve yaygnlap gvenlik altna alnan ticaret yolaryla tam alamasa da, hafifleip srdrlebilmitir. Med-Pers mparatorluunun (hegemonyasnn) kara ticaret yollar, Fenikelilerin ise Akdeniz ticareti zerinde yaptklar hamle nemlidir. Grekler uzun sre bu iki uygarln smrgesi, kolonileri durumunda yaamlardr. Tarih (Bat merkezli tarih Bata Atina demokrasisi olmak zere, salad tm gelimeler, merkez uygarln sorunlarn zmek urada kalsn, daha da arlatrdn gstermektedir. Bunlar sralarsak: Silahlanma teknolojisinde tuncun yerine demirin gemesi birok yeni gelimeye yol aacaktr. lk defa maden aray ve ticareti byk nem kazanacaktr. Kale ve sur yapmnda byk art vardr. Kalelerin ilk grkemli rnekleri bu dnemin rndr. Ticaretin rol de zirve yapmaktadr. Asur ve Fenikenin byk ykselii ticari tekellerin rndr. Kuzeyden skitler ve Dorlarn, gneyden Aramilerin sava kabilelerinin saldrs altnda M.. 1500-1200 yllar arasnda uygarlk byk darbe alr. M.. 1200-800 dnemi daha ok gerileme dnemidir. Ayakta kalan tek g Asur mparatorluudur. Asur a kadim tarihin en gl siyasi, askeri ve ticari glerindendir. Smer uygarlyla Greko-Romen uygarl arasndaki ara halka roln oynar. Uygarlkta kan dkcl, zorbal ve ticari yaratclyla anlr. Ykl btn Ortadou halklarnca (kendi halk da dahil) bayram olarak kutlanr. Bu kutlayta nemrut ve firavun tr despotluun sona eriinin pay belirleyicidir. Birinci dnem (M.. 2000-1600) ticari aristokrasinin ykseli dnemidir. ok arpc olarak tccar ve siyasi erk sklkla ayn kiide tekel olarak temsilini bulur. Siyasi ve ticari g tekelinin ilk defa Asur topluluklarnca kurulduu belirtilebilir. Geni bir tarihi mirasa dayandklarn, El Ubeyd-Uruk-Ur-Babil ticari birikimlerini kullandklarn, onlarn izini takip ettiklerini, M.. 2000lerden itibaren tm uygarlk alanlarnda ve komu neolitik ky ve ger topluluklaryla ticareti gelitirdiklerini, belli bal merkezlerde ticari koloniler kurduklarn, ilk defa bamsz kapitlasyoncular gibi altklarn, ok geni kervan alarna sahip olduklarn, ticari bilinci en yksek uygarlk olduklarn, tm bu stratejik ilikileri gvencelemek iin ok acmasz g kullandklarn rahatlkla belirtebiliriz. Ninova bir nevi Hollandann Amsterdam gibi zenginlie, altn ve gme boulur. En kaliteli kuma merkezi, en nl saraylar artk Ninova ve yaknlarndaki ehirlerde toplanr. Amsterdamn Parisle rekabeti gibi, Ninovann (Asur) rakibi de Babildir. Birbirlerini etkilemek ve hegemonya altna almak iin byk aba harcarlar. Ekonomik, ticari, siyasi ve askeri atmalar karlkl karlar nedeniyle eksik olmaz. Birbirlerine devrevi stnlk kursalar da, nihai stnlk kuramazlar. Asur uygarlk pratiinden karlabilecek en nemli sonu, ticaret tekeliyle siyasi tekelin i ielii ve savalarla ilgisidir. Siyasi ve ticari tekelin uygarlk tarihinde en nemli bir aamasdr Asur. Denilebilir ki, Pers mparatorluundan nce Msr, in ve Hint uygarl arasndaki birincil merkezi halkay Asur ticaret tekelleri kurmutur. Ticari bir dnya yaratmlardr. Dnemin bir nevi kresellii sz konusudur. Yine ticari tekelin ekonomi olmad, ekonomiye eine az rastlanr bir terr rejimiyle dtan dayatlp halklar ve kabilelerin bin bir emekle topladklar, yarattklar birikimleri gasp ettii ortaya kmaktadr. Devlet olmadan ticari tekelin yryemeyecei ok aktr. Daha nceki siyasi tekeller tmyle tarmn kleci tarzyla ilikili iken, ilk defa ticaret tarmla denk gelen bir arlk kazanmtr. Ticari tekeli kapitalizm olarak tanmlarsak, siyasi tekelin tarmdaki art-rn gaspnda daha etkin smrc bir g olarak uygarlkta yerini almaktadr. mparatorluk tarmdan ziyade ticaretin tahrik ettii bir ynetim biimidir. Yol gvenlii uzun alan ticaretinin ihtiyacdr. Bunu da ancak imparatorluk salar. iddetteki younluu ise, toplumun yeni ekonomik dayatmalara kar direnciyle i ie gelitii, byd tartma gerektirmeyecek kadar aktr. 20

Ekonomi iin tarmn, pazarn, kk ticaretin, zanaatln, ok sayda bamsz zel kesimin yararl olabilecei de aktr. Tm bu alanlardaki insan emei retkenlii gelitiren deerini kantlamtr. Ne siyasi, ne askeri, ne de ticari-ekonomik tekelin gerekmediini tespit etmek zor deildir. Asur olmasayd ekonomi duracak myd? Tersine, barl bir ortamn daha farkl ve olumlu bir ekonomik yaam mmkn klaca anlalrdr. Demokrasi kart ynetim olarak devlet sadece gereksiz deildir; ortaya kard brokrasiyle, yol at savalarla, yapt gasplarla ekonomi ve toplumu tahrip eden bir gtr. Burada ehri ve tabakalamann nemini, gereini tartmyorum; tanrsal ideolojik klflara brndrlm, etrafnda sk bir askeri-siyasi duvar ren zorba gcn uygarlkla ilikisini sorguluyorum. ehirlemenin olumlu yanlar anlamnda varsa bile bir uygarlk, bunun nasl kirletildiini, muazzam bir geriletici ve tutucu engelle olumsuzlatrldn tekrarlyorum. Ynetim koordinasyonu ayr, zorba ve gasp tekeller ayrdr. Msr, Hint ve inin uygarlk ana nehrine katklarn tartmak byk bir alma ister. Bunun yeri buras deildir. Fakat neden daha ok tarm arlkl olduklarn, kendi blgelerini ama irade ve gcn niye gsteremediklerini zce sorgulamak retici olabilir. Kendi ilerinde olduka gelikin olduklar, ok uzun sreli ayakta kallarn ekonomik tekele, zellikle uzun alan ticaret tekelciliine bavurmamalarna borlu olduklar kansndaym. nn de d ticareti yok gibidir. Tarm ve ticaretin iyapsnda da tekele fazla ans tannmad grlyor. Mevcut siyasi tekel ekonomik tekelcilikten uzak kald oranda uzun mrl oluyor. Siyasi ve askeri g dta tehlikeleri, ite kaosu nleme anlamnda daha az itiraz topluyor. Dolaysyla mr uzuyor. Son tahlilde bunlar da ekonomik rant tekelleridir. Ama grtlana kadar ekonomik tekellere boulmadklar da anlalr bir husustur. Msrn yapamad ve bo brakt uzun alan ticaretini Dou Akdenizde slenmi Fenike adl kavim gerekletirmitir. Akdenizin her tarafnda ilk ticari kolonileri kurma baars Fenikelilerindir. Ortadou ve Msr kltrn Avrupaya ilk yaygnlatranlar da Fenikelilerdir. Alfabe ve gemi yapm sanatlar uygarlk asndan etkileyicidir. Yunanllara alfabeyi onlar retmitir. lk limanlar onlar kurmutur. Manevi kltrn tanmasnda da rolleri nemlidir. Uygarlk tarihinde en az Urartular kadar etkileyici bir izdir. Grek-Roma uygarlnda zerk kent, pazar ve ticaretin yaygn ve youn bir hal aldn grmekteyiz. Uruk ve Urun mirasn devralan Babil ve Asur despotizmi, ekonomiye belki de ilk defa ticaret acenteleri (Bir nevi pazar-karum-kr kavramlarnn i ielii sz konusudur) aarak uygarla yeni bir katkda bulunmulardr. Zaten ticaret kolonileri Uruk ve hatta ncesine kadar gitmektedir. Deiimin artmas ve pazarn oluumu, Asur devletinin ilk grkemli imparatorluk olarak tarih sahnesine kn hazrlar. mparatorluklar esas olarak ekonomik yaam iin duyulan gvenlik ihtiyacna cevaptr. Asurda ekonominin belkemii ticaret olduu iin, ticaret ve karumlar imparatorluk tarznda bir siyasi rgtlenmeyi gerektirmitir. Tarih Asur mparatorluunu en gaddar imparatorluk, despotizm rnei olarak deerlendirir ki, yine temel ticaret tekelcilii dediimiz taslak halindeki kapitalizmdir. Asur ticaret-tekel kapitalizmi styapda en gaddar imparatorluk ynetimini getirmitir. Grek-Roma siyasi erki, Asur mirasna Fenikelilerden kalma kent ticaret kolonileri mirasn da ekleyerek, daha gelikin bir siyas styapyla ekonomik altyap oluturmay baarmtr. Deiim yaygnlam, zerk kent, pazar, ticaret ve rekabet snrl da olsa devreye girmitir. Krlar dengeleyecek kadar bir kentlemeye tank olmaktayz. Krlar artk deiim amacyla kentler iin daha ok artk-rn rtmektedirler. Dokuma, gda rnleri ve maden ticareti gelimitir. zellikle yol alar inden Atlas Okyanusuna kadar rlmtr. randaki siyasi erk dou-bat ticareti nedeniyle kalc bir tccar imparatorluuna dnmektedir. Grek ve Romay hegemonya altna alacak kadar zorlamtr. in, Hint ve Orta Asya kavimlerinin ve siyasi erklerinin batya doru istila hareketleri nnde temel benttir. Batnn da douya kar istilasnn nnde ayn bent ilevini srdrecektir. skender ve ardllar ancak ksa bir zaman diliminde (M.. 330-250) bu bendi ykp baraj kapaklarn aabileceklerdir. Greko-Roma uygarl, kapitalist ekonominin ilk rneklerine en ok rastladmz mekn da temsil eder. Kentlerin zerklik derecesi, pazarda deiim ve fiyat belirlenmesi, byk tccarlarn varl kapitalizmin eiine kadar gelindiini gsterir. Gerek krsal alann kent karsndaki gc, gerek imparatorluk rgtlenmesi (esas olarak kr ekonomisine dayanrlar) 21

kapitalistlerin hkim toplumsal sistem haline gelmelerine engel olur. Kapitalistler azami byk tccar seviyesinde kalrlar. retime ve endstriye mdahaleleri ok snrldr. Ayrca siyasi erkin sk engellemeleriyle kar karyadrlar. Efendiye bal klelik henz gl konumunu yaamakta olup, igcnn serbest yaama ans yok denecek kadar azdr. Kadnlar cariye olarak, erkekler de tm bedenleriyle kle olarak alnp satlr. Kle ekonomisinin tek belirleyici gcnn iddet olduu tartmaszdr. Sadece bir ekonomik deer olarak klelerin varl, iddet-ekonomi (art-rn gaspna dayal ekonomi) ilikisine hibir tartmaya yer vermeyecek kadar aktr. in ve Hint ilka sisteminde siyasi ve askeri kast kuruluundan kapitalist smrgecilie kadar, altndaki tm toplumu bir nevi ekonomik sektr olarak grp altrarak ynetmeyi temel grevleri ve doal haklar saymakta, daha dorusu tanrsal haklar olarak grmektedir. Greko-Romen dnemine kadar ksaca zetlediimiz bu zincirleme reaksiyon krizli bir sretir. Tarm ve ticaretin eitli nedenlerle baz alanlarda kmesi, zayflamas krizleri hep devrede tutar. klim, ar retim, i ve d atmalar, i ve d gler, verimli retim tarzlar, askeri, siyasi ve ideolojik konularda analitik ynden daha gelikin sistem (felsefe) ve rgtlemeler belli bal kriz nedenleridir. Tekel kliklerinden yok olmak istemeyen ve pay artrmn dayatan kesimleri, atma ve savalar retim aralar rolnde kullanrlar. Ekonomi zerine kurulu tekel olmalar nedeniyle bu byledir. zellikle ticari temele daha fazla dayal devlet ve uygarlklar, ticari krizlerin skl nedeniyle daha ok savaa yol aarlar. Elverili iklim ve sulama koullarna dzenli olarak sahip olan tarm tekellerinin egemen olduu devlet ve uygarlklarn daha istikrarl ve bar iinde olmalar, krizlerin sk-sk devreye girmemesi nedeniyledir. Bu perspektiften baktmzda, neden Msr, Hindistan ve inin, baz ehir, blge ve kle ayaklanmalar hari, pek az savatklar daha iyi anlalr. Genel Mezopotamya kkenli uygarlklarn yaylmac ve srekli sava olmalarnn da ticarete ar ballklarndan kaynakland anlalr bir husustur. El Ubeyd, Uruk, Ur, Babil, Asur, Pers uygarlklarnn srekli koloniletirme, yaylma ve sava ortamnda yaamalar, ticaretin retim srecindeki vazgeilmez rolyle yakndan balantldr. Greko-Romen uygarlnn hem Atina dneminde deniz ve karada, hem de Roma nderliinde deniz ve karada srekli sefer ve sava halinde olmas, Akdeniz dnyasndaki ticaretin olmazsa olmaz trnden arlyla balantldr. Uygarln kurulduu aamadan beri Mezopotamya tarm ve ticaretin beii olmutur. M.. 600lerden itibaren douda Perslerin, batda Grekler ve Romallarn hem kendi ana retim ve ticari blgelerinde, hem Mezopotamya ticaretine ve tarmna ballklar yznden Mezopotamya zerinde bin yllk savalar yrtmeleri de arlkl olarak ayn nedenlerledir. Greko-Romen uygarlyla tarihin uzun sreli bir aamas en olgun dnemini yaadktan sonra derin bir krize girer. Krsalda tarm, ehirde zanaatla dayal retim nemli bir artkrne yol ayor. Artk-rnn bolluu devlet tr rgtlenmenin temelidir. Artk-rn znde karn tokluuna alan ve beceri kazanan emekle balantldr. Kleci tarz emek sunumu ve kullanm baat trdr. Bu tr zerinde ideolojik, politik ve askeri lden oluan devlet tekeli kurulmaktadr. Kentlemeyle i ie gelien bu sistem, zanaatkrlkla birlikte iblmn gelitirerek, metalama-pazar-para zincirinin oluumunu salyor. Bu halkada ticaret tekeli devreye girerek, art-rnn bir blmne el koyma imkn veriyor. Devlet iinde veya devletlerarasnda tarm ve zanaatlkta oluan art-rne el koyma konusunda yaran ve giderek atan iki tekel z itibariyle douyor. Aralarnda keskin bir ayrm olmasa da, birok siyasi ve askeri iliki ve atmalar zmek asndan iki tekel kavram kilit rol oynar. c- Feodal Devlet Dneminde Ekonomi Devletin kleci toplum formunun genelde M. 250-500lerde krize girdiini ve st form olarak feodal toplumun hkimiyetiyle sonulandn grmekteyiz. Bunda dtan doal toplum zelliklerine sahip barbar saldrlaryla ite yozlama ve Hristiyanln mcadelesinin etkisi belirleyici olmutur. Fakat zlen devlet deil, onun kleci formudur. Devlet kendini daha da glendirerek feodal devlet formuna kavuturacaktr. Feodal devlet, kleliin snrl yumuatlm biimidir. Serf olarak eski kleden fark, serfin aile kurma hakkdr. Pratikte gereklemesi zor ve epey artlara bal bulunsa da, artk22

rn ve deere daha ok imkn verdii iin ortaa uygarlnda denenen biimdir. Ayrca uygarla, yani klelie ve ticari gaspa zorla balanmak istenen halklar, kabileler, kleler ve kentlerin (zanaatkrlar) direni ve isyanlar bitmez tkenmez dier bir ana kategoridir. Uygarlk sadece kapitalizmin (sermayenin) artk-deerinin deil, be bin-alt bin yllk art-rnn (sermayenin) temelinde yatt kanl, ikenceci ve smrc klecil bir sistemdir. Feodal devlet toplumunun siyasi ve askeri kurumlamas da benzer bir olgunluk srecini temsil edecektir. Devlet kendinden son derece emindir. Tanrnn yeryzndeki en kutsal varldr. Askerleri de Allahn savalardr. Kutsallk maskesi iyice oturtulmaktadr. Birinci kuvvet politik, ikincisi dini temsilci, ncs asker, drdncs brokrasidir. Devletin temel kurumlar iyice oturmutur. Hanedanlar gelip gitmekle birlikte, devlet kurumsal deerinden bir ey yitirmemektedir. Esas olan hanedanlar deil kurumlardr. Kiiler iin de ayn durum geerlidir. Yeryz yine hkmranlarn Tanr tarafndan balanm mlkleri olarak dnlmektedir. Kullar buna rza gstermeli, hatta srekli kretmelidir. Savalara kutsallk yaftas geirilmitir. Bu, tanrsal dzen adna yaplmaktadr. Eitlik ve zgrle, insanla bir btn olarak hitap edilmesine ramen, ganimet ve hara temel smr kurumlardr. Bu ynyle klasik klelii srdrmektedir. Ordular daha dzenli ve srekli klnacak biimde hazrlanmaktadr. Maiyet savalndan kurum olarak orduya oktan geilmitir. Pers, Helen ve Roma ordu sistemleri esas alnarak, Ortaan nicel ve nitel olarak daha byk ordular kurulmutur. Svari ve kl bu dnemin ordu simgeleridir. valyelik kurumu, tm hametiyle dnemini yaamaktadr. Savalar bir retim biimi olarak dnlmektedir. Fetihler nemli kr kaynaklardr. Yeni topraklarn fethi, yeni artk-rnler demektir. En gl devlet, en iyi savaan ve fetheden devlettir. Kan ve smr ile beslenme snr tanmamaktadr. Allah adna sava ancak btn dnyann fethiyle tamamlanabilir. Bu ise evrensel ve sonsuz cihat anlamna gelmektedir. Toplumsal yaamda kulluk Allahtan gelen doal bir durum saylmaktadr. Kulluk terimi yaamn doutan halidir, sonradan olma bir ey deil. nsanlar kul olarak doar ve lr. Kulluk dnda baka bir yaam biimi dnlemez. Bir Allah vardr, bir de kullar. Aradaki melek ve peygamberler emirleri getiren elilerdir. Sosyoloji diline evirirsek, Allah kurumsallam soyut devlet otoritesini temsil etmektedir. Melekler memurlar ordusunu, peygamber ve ba melekler ise bakanlar, st brokrasiyi simgelemektedir. Toplumun ynetilii korkun bir simgeler sistemiyle salanmaktadr. Grnr ynetimle simgesel ynetim arasnda sk bir iliki vardr. Ynetimin simgesel yan ile somut yan arasndaki ba zmeden, salkl bir toplum kavrayna ulalamaz. Toplumun plak ynetimini anlamak istiyorsak, zerindeki Panteon tanr sistemi- perdesini kaldrmak gerekir. O zaman grlecektir ki, bin yllardr kutsallk ad altnda baskclarn ve smrclerin irkin ve zalim yz gizlenmitir. Kadnn kafesteki durumunda sadece sesin ve ssn gelitirilmesi anlamnda deiiklikler vardr. Kleliin inanlmaz boyutlarda derinletirilip gizlenmesi sz konusudur. Ortaan kadn cinsiyeti toplumun ikinci byk kltrel krlmasna uratlmtr. Birinci byk kltrel krlmay kleci devletin dou aamasnda tanra nanna -tar- kltrnde gzlemlerken, olgunlaan sistemin kadna ynelik kltrel krlmasn Musann ablas Mariam, Hz. sann annesi Meryem ve Hz. Muhammetin ei Aye rneinde arpc bir biimde gzlemleyebiliriz. Artk hibir tanralk izi kalmad gibi, eytana en yakn bir yer olarak dnlmektedir. En ufak bir itiraz onu eytann kendisi yapabilir. Ruhunu her an eytana satabilir. Erkei batan karabilir. Cadlktaki durumu cayr cayr yaklmasn gerektirmektedir. Kz ocuklarnn canl gmlmeleri, cinsel batan karmalar, kalabaln talayarak ldrmesine kadar gidebilen bir katliam kltr sz konusudur. Toplumda en derinlemi klelik durumu bin yllardan beri szle szle altndan kalklamaz boyutlara varmtr. Sistemin klelik dzeyi gerekten kadn zmlenemeden anlalamaz. Her tarafna balanan halkalar, balk paralar, sslenme eyalar klelik kltrn yanstmaktadr. Dili adeta koparlm gibi dncesiz klnmtr. Kuru bir ana, erkeklerin diledikleri biimde kullanabilecekleri bir tarladr. oktan zne olmaktan km, nesne haline gelmitir. Doal toplumun tanralndan eser kalmamtr. ocuklarn, genlerin bilge yneticisi kadndan, erkeklerin etrafnda dnd kadndan eser bile kalmamtr. Serf, kyl, tccar, kentli, zanaatkr, sanat ve bilimle uraanlar, toplumun eitli kesimleri olarak kavramlatrlabilir. retim arac olarak toprak ve zerindeki mlkiyet 23

ilikileri, gelien hukuk kapsaml ele alnmay gerektirebilir. Topran en nemli retim arac olduu, kavgalarn, savalarn toprak fethini esas ald, orta snfn g kazand, toplumsal gelimelerde nemli rol oynayabilecei nemle ilenmeye deerdir. DRDNC BLM: KAPTALZM EKONOM DEL EKONOMNN DMANIDIR a-Ekonomizm Kapitalizmin douunu ekonomik gelimenin doal bir sonucu sayan grlerdir. zellikle Marksizm bu adan bir nevi ekonomizme indirgenmitir. yle ki, kapitalizm hep sanki bir ekonomik modelmi gibi alglanmaya allmtr. Ekonomi-politika adeta sosyal bilimlerin bakesine oturtulmutur. Ad stnde, modern devletin oluumunda ekonomik yaama ilikin alnan baz kararlar bilim olarak disipline edilmitir. Kapitalin, yani kr getiren sermayenin pazarda oluan fiyat istismarna dayal olarak gerekletirilmesi, bu grn geliiminde nemli bir rol oynamtr. Sanki tarih, toplum, iktidar ve bir btn olarak uygarlksal gelimeden ayr bir kapitalist gelime mmknm gibi bir eilim belirmitir. Paradoksal olarak en ok anti-kapitalist geinenler kapitalizmi hak etmedii bir konuma oturtarak, szde kapitalizme kar savam oluyorlar. ngiltere kkenli ekonomik-politikaclar anlamak mmkndr. Kapitalizmin zafere ulat lke olarak yeni ekonomiyi modelletirmeleri beklenebilir. K. Marksn bu model zerinde younlamas, ngiliz ekonomi-politikaclarnn eletirisi asndan nemli ve olduka aklayc olmutur. Talihsiz olan, Marksn eserinin yarm kalmas ve ardl olan Marksistlerin de onu tam karikatrize etmeleridir. ktidar ve devletle kapitalizmin ilikisini sistemlice zmlememesi en temel eksiklik olarak belirtilebilir. deolojinin roln belirlemeye almtr. Kapitalizmin zihniyetine ilikin yaklamlar yer yer gldr. Fakat esas yanlgs, oktan entelektel ortama damgasn vurmu Aydnlanmann gzde ideolojisi olarak pozitivizmin bak asn esas almasdr. Fiziksel bilim gibi toplumsal bilimin de yaplabileceine dair gre kanidir, inanmtr, bundan kukusu yoktur. Bu yaklam ok deerli olan Kapital almasn ksr klm, bir aratrmadan ok din kitab gibi yorumlanmasna yol amtr. Mritlerin de yapaca iler bellidir. Leninin emperyalizm, tekelci kapitalizm ve devlet-devrim yorumlar Aydnlanma felsefesini aamam abalardr. Yine birok katk sunan gre ramen, kapitalist moderniteyi aacak kapasiteyi ortaya koyamamas, Sovyet deneyiminin baarsz klnmasnda ba etkendir. Anaristlerin kapitalizm yorumlar da ekonomik arlkldr. Kapitalizm ekonomik olarak mahkm edilirse, sanki yklacakm gibi bir eilim iinde kalmlardr. Pozitivizmle sakatlanm anlaylar: te bilimin kanunlar vardr. Ekonomi de bir bilimdir. Dolaysyla onun da kanunlar vardr. Bu kanunlara gre, kapitalizm, bunalm retmesi nedeniyle yaayamayacak bir sistemdir. Yaplmas gereken, bu kanunlarn ileyiini hzlandrmaktr. Sonu, kapitalizm yklacak, komnizm kurulacaktr! Bu grlerin temelinde toplumsal gerekliin doru tanmlanmamas yatar. Toplum genelde Aydnlanma ideolojilerinin ok dnda ileyen bir sistematie, hatta kaosa sahiptir. Ekonomi de dahil, tm zihniyet ve kurumsal yaplaryla pozitif tabir edilen bilimlerden nitelike farkl olmas kadar, eylemli halinin ounlukla kaos niteliinde olmas; ok farkl yaklamlarla zm ve eylemleri gerekli klar. Bu eletirilerin nda ekonomiyle kapital, yani sermaye dzeni arasndaki balantlar daha anlalr klabiliriz. lk yaplmas gereken tespit, paradoksal gzkse de, kapitalizmi ekonomi saymamaktr. Kapitalizmi bir siyasi rejim olarak zmlemek, bizi muhtevasndaki kr kavramaya daha ok yaknlatracaktr. Burada iktidar ve devlet indirgemeciliine dmemek nemlidir. Yani ekonomizmden iktidarizme savrulmayacaz. Sosyolog Max Weber eer Protestan Ahlak ve Kapitalizm adl deerlendirme yerine, kapitalizmi bizzat bir tarikat gibi yorumlasayd, izah ans daha artard. Fernand Braudel, pazarda oluan fiyatlar zerinde tekel kurmakla kapitalizmin douunu izah etmek ister. Marksnki de dhil, hepsi de nemli zmlemeler olmakla birlikte, hep ekonomik bir izah zorunluymu gibi yaklamalar temel eksiklikleridir. 24

Bana gre kapitalizm bandan beri askeri-siyasi-kltrel olarak rgtlenmi, bata maddi birikimler olmak zere toplumsal deerleri gasp etme kurnazln rgtleyen eski bir gelenein, Bat Avrupada 16. yzyldan itibaren giderek hakm bir toplum biimlenmesi haline gelmesidir. lk gl adamn etrafndaki apulcu grupla ana-kadn etrafnda oluan toplumsal deerleri gasp etmesi geleneinin modern halkas olarak da tanmlayabiliriz bu douu. ngiltere ve Hollandada, daha nceki talyan ehir devletlerinin ban eken Cenova, Floransa ve Venedik kentlerinde, ilk kapitalist gruplar devletle i ie bir tarikat gibi zel yaam biimleri olan, saladklar yeniliklerle para zerinden vurgun yapma ustaln gsteren, dnyann her tarafna yaylm pazarlarda oluan fiyatlarla oynayarak muazzam deer gasp eden, gerektiinde ve ska zor uygulamaktan geri kalmayan, kurgusal zeks gelimi gruplarn bir eylemidir. Bunlara kimi yerde hanedan, aristokrat ve burjuva da denilebilir. lk ve ortaa haramilerinden yegne ve nemli farklar, arlkl olarak kentlerde slenmi olmalar, devlet otoritesiyle i ie gemeleri, zoru gerektiinde daha rtl ve ikinci planda kullanmalardr. Grnte ekonominin kurallar vardr. Onlar da bu kurallara gre zeklar ve eldeki ilk paralaryla kr yapyorlar. Kapitalin tarihi doru incelendiinde, bu yaklamn tam bir masal deerinde olduu grlecektir. lk birikimlerin gerekletirildii smrge savalarnda hibir ekonomik kural yoktur. Portekiz, spanya, Hollanda, ngiltere, Fransa, daha nceleri Venedik, Cenova gibi kentlerin kolonileri dpedz tamamen zora dayal ilk kapital birikimlerini salamlardr. Hem yakn lke pazarlarnda, hem smrge alanlarnda bu gerekleri tespit etmek zor deildir. Krk haramilerden de sonradan efendilikler tremitir. Beyler olumutur. Modern krk haramilere de burjuva efendiler demek, modadan teye bir arlk tekil etmez. Ekonomi bilimi denilen disiplinler iin zn rtl klmay temel ilevleri olarak srdrrler. Hangi teori bu konularda baarl sunum yaparsa, bayapt olarak o ett edilecektir, dllendirilecektir. Hibir bilim ekonomik olgu bilimi kadar gereklerle oynamam, gerekleri tersyz etmemitir. Kurgusal akln en byk saptrmasna kapitalist ekonomi-politika alannda rastlamaktayz. Kapitalist modernite tmyle bylesi bir kalpazan bilimi zerinde ykselme lksne sahip tek sistemdir. Fernand Braudel kapitalizmin douunu yorumlarken, bunu ok geni bir gzlem gcne ve mukayese imknna sahip olmaya dayandrr. Ayrca tarih, toplum, iktidar, uygarlk-kltr, meknsal gelime btnl iinde yorumlamasn oturturken, yntem sorununa da aklk getirir. Pozitivistik yaklamlara kar ihtiyatldr. K. Marks, Aydnlanmann derin etkisi altnda pozitivistik bilimi esas almakla ekonomiyi bilim haline getirmede hayli iddialdr. Bunda sosyolojinin henz emekleme dneminde olmasnn payn da dikkate almak gerekir. Bilimsel kesinlik ve izgisel ilerlemecilik ament dzeyinde oktandr zihinlere aklmtr. Romantizm bu izgiyi ykmaya alrken, tersine iradecilik sapmasna derek zihinsel problemleri daha da arlatrr. Nietzschenin greci, dngsel ve duygusal zek arlkl yaklam fazla gelitirilmez. Bu zihinsel hengme iinde liberalizm adeta cirit atar. Kapitalizm fiziksel bilimi (kimya, matematik, biyoloji dhil) pozitivizmle felsefeletirirken, daha dorusu dinletirirken, sosyal gereklii liberalizmle ayn dorultuda felsefeletirir veya dinletirir. deolojik savam da bu temelde kazanarak, 19. yzylla birlikte sistemin kresellii netleir gibidir. Ekonomik sava ise daha nce kazanlmtr. Bu eletiri ve yorumlar biraz daha aalm. Topluluklar zihinsellikleri iinde maddi ihtiya nesnelerini hep aram ve gelitirmek istemiler; yemek, barnmak, oalmak ve korunmak temel kayglar olmutur. nce bulduklaryla yetinmek, maaralarda barnmak, gl ve orman kenarlarnda daha iyi korunmak, dourgan anaya ncelik tanmak bu temel ihtiyalar nedeniyledir. Avclk da giderek devreye girer. Hem korunmak hem de etle beslenmek bu kltr gelitirir. Fakat toplumsalln bandan itibaren kadn toplayclyla erkek arlkl avclk arasnda bir gerginliin, farkl kltrel evrimlerin gelitiini gzlemek mmkndr. ki tarafta da tek yanl gelime, birinde aslan erkek, dierinde sr kadn kltrne adm-adm birikim salar. lk farkl ekonomik anlaylar byle temellenir. Neolitik dnemde kadn kltr zirveye kar. zellikle ZagrosToros (eteklerinde) sisteminde ok zengin bitki ve hayvan trleri adeta cennet gibi bir yaam kurgusuna yol aar. Son buzul dneminden sonra, M.. 15 binlerden itibaren, bu dnem gnmze kadar srecek olan toplumsal gelimenin ana nehri olarak, yazl tarih ve uygarlkla 25

daha da farkllaarak kresellemeye damgasn vurur. Gnmze kadar dil gruplarna dayal gelimeler de bu dnemin rndr. Geerken belirtmeliyim ki, yine ilk defa metalama srecine mal deiimiyle ticaret etkinlii yol amaktadr. Armaan ekonomisinden deiim deerine henz geilmemitir. Toplum iin esas olan, mallarn kullanm deeridir. Kullanm deeri, mallarn bir ihtiyac giderme zelliidir. nsan iin asli olan da bu deerdir. Deiim deeri hayli tartmal bir kavramdr. Doru tanmlamak da byk nem arz etmektedir. Bana gre, Marksta da dhil, deiim deerinin temeline emei koymak ok tartmal bir konudur. ster soyut ister somut emekle tarif edilmeye allsn, deiim deeri her zaman speklatif bir yan tar. Varsayalm ki, ilk Uruklu tccar Frat kylarndaki bir kolonisinde, anak mlek karlnda talar ve maden bileiklerini deitirmeye kalkt. Deiim deerini nce kim belirleyecek dediimizde, birincisi karlkl ihtiya derecesi, ikincisi tccar inisiyatifi diyebiliriz. htiya arzusu yksekse, tccar mal diledii gibi fiyatlandrabilir. Bire kar iki yerine, rahatlkla bire kar drt koyabilir. Onu bundan engelleyecek bir etken sz konusu deildir. Kendi vicdanndan baka, daha dorusu gcnden baka. O zaman emein rol nerede kalyor? Burada emek faktrn tmyle devre d brakmyorum. Fakat esas belirleyen olmadn iddia ediyorum. Tarihteki tm mal deiimlerinde bu hususu gzlemek mmkndr. Zaman zaman mal alverilerindeki zgr rekabete bal olarak, eitlemeye yakn emek deerleriyle deiim salanabilir. Ama bu daha ok teorik bir emek-deer deiimidir. Fiiliyatta belirleyici olan speklasyondur. Baz durumlarda da ar mal birikimi olur. O zaman da deeri sfrn altna der. Mal imha etmek iin ilave emek gerektiren durumlarda, emein deeri yok oldu diyemeyeceimize gre, emein temel belirleyici bir kstas olmad ortaya kyor. Yine ktlk ve fazlalk yaratma ans olan tccar gc belirleyici olmaktadr. Kald ki, mallar mallarla retilir. Tarih boyunca binlerce adsz emekinin birikimiyle bir mal retilmektedir. Peki, hangi mekanizma bu donmu emek sahiplerine hak ettikleri karl deyecektir? Buna yaratc zanaatkr, hatta tm toplumsal etkinliin gerekli olduunu eklediimiz zaman, canl emek denilen emek trnn anlaml bir fiyat, dolaysyla cretlendirilmesi dnlemez. ngiliz ekonomi-politiinin sakatl veya sahtekrl burada kendini ele vermektedir. Bilindii gibi kapitalizmin sistem olarak ilk zaferini salayan, ada ngilteresi ve Hollandadr. Kapitalizme meruiyet kazandrmak iin teorik bir gerekeye ihtiya arttr. zellikle speklatif kazan olduunu rtbas etmek iin kabul edilebilir bir teori byk nem tar. Tpk ilk Uruk tccar dinleri gibi mitolojik bir anlatmn yeni versiyonunu sunmak, szde ekonomi-politik bilginlerine, zde ise kapitalizmin yeni dini icatlarna dt. na edilen ekonomi-politik deil, yeni bir dindir. Giderek her dinde olduu gibi kutsal kitabyla ve dall budakl mezhepleriyle. Ekonomi-politik, kapitalizmin en deme krk haramiler talann bile geride brakan speklatif (fiyatlarla oynamak iin mal birikimleri, blgesel farklarn kullanlmas) karakterini rtbas etmek iin gelitirilmi, kurgusal zeknn en sahtekr ve talanc eseridir. Emek-deer teorisi bu konuda tam bir av malzemesidir. Nasl seildiini gerekten merak ediyorum. En belli bal nedeninin emekileri oyalamak olduu kansndaym. K. Marks gibi birisi bile bu ava yemci olarak katlmaktan kendini alkoyamamtr. Bu eletiriyi yaparken byk ac duyuyorum. Fakat en azndan kukularmz belirtmek bilime saygmzn asgari gereidir. Bu hususlar biraz daha aarsak unlar belirtebiliriz: Tarihte ikinci byk tccar sramasna Asur kolonileri ahsnda M.. 2000lerden itibaren rastlyoruz. Denilebilir ki, hibir despotizm (kapitalizmin iktidarla ban daha sonraki blmlerde tartacam) Asurdaki kadar ticarete ve ticari kolonilere dayanarak uygarlk yaratmamtr. Dnemin (M.. 2000-600) en gelikin ticaretini ve kolonilerini kresel boyutta (o dnemin kresellii) ilk gerekletirenlerdir. Her ne kadar yaklak ayn dnemlerde arkasna Msr uygarln alan Fenike tccarlar da ticaret ve koloniletirmede son derece mahirlerse de ikinci planda kalrlar. ngilterenin yannda Hollanda veya Portekiz gibi, her ikisi de tarihte en azgn zorbalklarla birlikte yryen ticaretle Kaf Da misali deer gasp etmilerdir. Asur ve Fenike zenginliinin ticaret ve zorbalkla i ie yryen tarihi aratrlsa, herhalde Avrupal kolonicilerin (spanya, Portekiz, Hollanda, ngiltere, Fransa, Belika vb.) izini en iyi bu rneklerde yakalamak mmkndr. nsan kelleleriyle kaleler ve sur duvarlar yaptklarn ve ve anlatrlar. Bu gasp temelinde oluturduklar yaam ahlak ve kltr halen 26

Lbnan ve Irakn yakasn brakmamakta, bu iki lke en acl savalarn konusu olmaktan kurtulamamaktadr. Roma Cumhuriyeti bouna Kartacay (Fenike ticaret kolonisi) dmdz edip tarla haline getirmedi. Yine bouna Medler Ninovay (M.. 612lerde) yerle bir edip bir viraneye dntrmediler. Tccar uygarlklarna dikkat etmek gerekir. Tarihte savalarn ve devlet kurulularnn en temel nedenlerinin banda tccar ve kolonilerinin emniyeti, daha dorusu karlarnn korunmas gelir. Bugnk Ortadou (ne acdr ki, ilk ticaret savalarn balatarak -Irak Uruktan gelir- son savan da halen en acmasz biimde srdrmektedir) savalarnn temel nedeninin de znde petrol ticaretinden kaynakland iyi bilinmektedir. Daha ok sayda rnek verilebilir. Ama gerei yoktur. Kapitalizme doru yol alrken ve uygarlk merkezi Avrupaya tanrken, yine ticaretin ba ektiini gryoruz. Ortadou merkezli ticaret ve tccar uygarl ortaada slamla yeniden bir hamle yapar. Bizzat Hatice ve sonra eletii iisi Muhammed, Asur kkenli Sryaniler ve Yahudi kkenli tccar ve tefecilerle giritii rekabet sonucu, yine zor temelinde Mekke ve Medineye dayal ticaret uygarlnn temelini atarlar. slam dini rts altnda, kadim Ortadou kentleri ticaret etrafnda yeni bir canlanma yaar. Bizans ve Sasaniliin yenilmesiyle Halep, Badat, Kahire ve am bata olmak zere, byk bir kent ve pazar ana ular. inden Atlas Okyanusuna, Endonezya ve Afrika ilerine kadar ticaret alar tam bir kresellemeyi yaar. Yaygn bir meta ve para piyasas oluur. Yahudi, Ermeni ve Sryanilerin elinde byk para birikimleri gerekleir. Avrupa tamamen bu mirasa dayanr. Ortadounun Mslman tccarlar elinde bir hamle daha gerekletiren ticaret kltrnn 13. yzyldan itibaren talyann Cenova ve Floransa kentleri nclnde Avrupaya tandna tarih tanktr. Para ve ticaret bu kentlerin temel zenginlik nedenidir. Avrupa ile Ortadou arasndaki ticarete 16. yzyla kadar nderlik ederler. Tarihte belki de ilk defa hem kavram hem uygulama olarak kent leinde kapitalizmin kk zaferlerini gerekletirirler. Bunda Akdeniz korsanl ve Akdenizin dou-bat yakas arasndaki fiyat tekeli barol oynar. Yine zorbaln glgesinde speklasyon at ba gitmektedir. Ticaret kapitale, kapital kente, kent pazara, pazar speklasyonun genilemesine yol aarak kapitalist uygarln afa atmaktadr. Bu aamann bir prototipi de klasik Athena-Roma anda (M.. 500- M.S. 500) yaanmt. Bu ada kapitalin zaferine ulalmamas, tarmn byk arl ve din savalarndan yenilgiyle kmalarndan trdr. talyan kent devletlerinde 13001600lerde kapitalizmin baarl deneyimi Kuzeybat ve Kuzey Avrupaya doru yaylmakta gecikmedi. spanya zaten daha nce fethedilmiti. 16. yzyldan itibaren tccarn uzun yol yks ilk defa kentleri aan lke apndaki zaferlerine zorlad. Dnya apnda bir pazar olumutur. Afrika ve Amerika smrgecilie alnmtr. Osmanl mparatorluunu ekarte ederek, Atlas Okyanusu ve Gney Afrika zerinden Hindistan ve ine ulalmtr. Avrupa youn kentlemeye alnmtr. lk defa kentler tarma galebe almaya balamlardr. Feodal krallklar modern monarik devlete dnmektedir. Son slam mparatorluu Osmanllar pe pee yenilmektedir. Rnesans yine 14. yzylda talyada balam ve tm Avrupaya yaylmtr. Dinde Reformasyon hareketi Avrupann kuzey lkelerinde baarya ulamtr. Din savalar ilk defa alarn doldurmaktadr. Daha da nemlisi, tm in, Hint, slam ve hatta Afrika ve Amerikann kltrel ve uygarlk deerleri Avrupaya aktlmtr. Bir yandan modern devlet, dier yandan uluslar domaktadr. Kapitalizm zafere doru yrrken, arkasna bu denli tarihi, kltr, ticaret birikimini, uygarl, siyasi erki ve pazarlanm dnya btnln almaktadr. Kapitalist ekonomi iin bu nkoullar olumadan ve bu koullara dayanmadan k yapmak mmkn mdr? Mmkn olmann tesinde, kapitalin kendisi bile dnlebilir mi? Tarih tpk Aa Mezopotamyada Uruk sitesiyle balayan kentleme, snflama ve devletlemeyle nasl ilk admn, Fenike ve yonyadaki ticaret ve kentlemeyle ikinci dev admn atmsa, bu sefer nc byk admn tm ad geen koullarla ideal hale gelen talya, Hollanda ve ngiltere corafi meknnda byk ticaret, kentleme, dnya apnda genileyen pazar st ve kart olarak kapitalist ekonomiye kalc zafer temelinde atmtr. Halen ABD nderliinde yaanan bu gerekliktir.

27

Fernand Braudel, srarla, kapitalist ekonomi pazar kart ve byk tccar alanndaki speklatif tekelci fiyat ayarlamasna dayal ekonomi biimidir derken, ekonomi denen gereklik konusunda K. Markstan daha fazla geree yakndr. Tarih aynasndan iktidarlam, alabildiine bnyesinde pazar gelitirmi, kentten kra hkim olmaya balam, din ve ahlaka balln ikinci plana atm bir toplumsal gelime ortamnda, birikmi metalara el koymann inceltilmi ve ideolojik ambalaja konulmu talana dayal bir ekonomik eylem tr veya biimini gzlemlemekteyiz. El koymann bu yeni biiminde phesiz pazarda buluan arz-talep tarafndan ekillenen fiyat ve fiyatn para araclyla yanstlmas, eski dnemlere gre byk bir ilerleme veya oyunculuk yetenei kazanmtr. lk tefecilik ve sarraflk yerine, banka, senet, kt para, kredi, muhasebe, irketleme hayli gelimitir ve bunlar modern an ekonomik ilmihalini oluturan temel konulardr. Eksik kalan bilimsel izahtr. Onu da anavatan ngiliz ekonomi-politikaclar ve sonra yanlarna ektikleri paradoksal da olsa kartlar, bata K. Marks olmak zere sosyalistler ina etmeye almlardr. Kapitalist ekonomi denilen talan dzeni, tm eski ve yenidnyada toplumlar ve corafyalar smrgeletirip yeniden kleletirirken, tm g erklerini (dnemin devletlerini bir gasp biimi olan borlandrmayla) kendine balarken, tarihin en kanl savalarn yrtrken, toplum bnyesi zerinde her eyiyle oynayp hegemonyasn onaylatrken, onu eski topluma kar devrimci ilan eden K. Marks ve ardllar ile benzer dnce ekolleri bence bilim ina etmiyorlar. Das Kapital kapitale kar yazlm en eksikli, dolaysyla yanl yorumlanmaya msait kitaptr. Burada Marks sulamyorum. Sadece eserinin tarih, devlet, devrim ve demokrasi boyutunun olmadn, gelitirilmediini sylyorum. Yaps gerei ok bilimcil geinen Avrupa aydnlar, sbjektif olarak kasten olmasa da, objektif konumlar gerei, Kapital (kitap olarak) temelli inceleme ve aratrmalaryla anti-kapitalist temelde emeki denilen kesimler adna bilim ve ideoloji retmediler. Liberalizm de ok iyi fark ettii bu yetersizliklerini, kapital tahlilleriyle douunda kapitalizmi devrimci ilan etmelerini mkemmel kulland. Nitekim daha sonralar nce Alman sosyal-demokratlarn, ardndan reel sosyalist sistemi (Rusya ve in dhil) ve en sonunda da ulusal kurtulu sistemlerini asimile (modernist ideoloji gcyle, ulus-devlet ve endstriyalizmle) ederek, uruna ok savalan snf savamn da kazand. Liberalizm karsnda her akmn net bir yenilgisi sz konusudur ve ne yazk ki henz bu konuda net bir zeletiri yaplamamaktadr. Bir sz vardr: Bilim er ge dediini geerli klar. Eer bu aydn metinleri, gerekten bata ii snf olmak zere, topluma ve tarihine kar alm bir sava olan kapitalizme ilikin bilimsel nitelikte olsalard, kart sisteme bu denli yenik dmezlerdi. Daha kts, miraslar bylesine ucuz harcanmazd. Burada kapitalist ekonomi denilen gerekleri daha iyi tanmlayarak ilevsellii iinde zmeye alaym. Sermaye birikimine ilikin ok kullanlan artk-rn, artk-deer, emekdeer, cret, kr, fiyat, tekel, pazar, para bata olmak zere belli bal ekonomik lgati ama gerei duymuyorum. zerinde saysz inceleme yrtlm bu konular, toplumsal ahlaki yaklamlarm gerei basitlii iinde brakp, esas almas gereken etkenlerle uramaya devam edeceim. Ancak gerektii lde dokunmaktan da geri kalmayacam. Ekonomik bazda kr-cret, sosyal bazda burjuva-proleter kavramlatrmalar, kapitalizm tarafndan parampara edilen insanln tm tarihi birikimini en acmasz ve ince yntemlerle asimile eden ve sonunda soykrm ve nkleer dehetle gezegene salan bir sistemi pozitivist tarz bilimselletirmenin ilk admlardr. Proleter denen unsurun tek bana emeiyle deer yarattn, daha sonra bir nevi sahibi olan sermayedarn para ve dier aralarnn karln bu deerden kr olarak kopardn bilimsel bir tespitmi gibi ileri srmek, ekonomizm yaklamnn temelidir. Ekonomik indirgemecilik denen anlay bu olsa gerekir. Tarih, toplum ve siyasal erkten bu denli kopuk bir deer tarifinin dncesi bile ok problemlidir. Bireyi sermayedar ve ii olarak tanrlatrsak dahi, deeri bu anlayla oluturamazlar. Ekonomik deerlerin tarihsel-toplumsal nitelii ok aktr. Zaten deiimin ilk balarda ayplanmayla karlamas, fazlalklarn armaan edilmesi deere verilen kutsal anlam nedeniyledir. Halen hibir ifti Ben rettim demez; Atalarmn maln ileyip nasipleniyorum der. Hatta Tanrnn nimetine hamd olsun diyerek, kaynaktan ne anladn basite ama szde bilimden daha anlamlca ortaya koymaktadr. 28

Bir anann, proleteri dokuz ay karnnda tayp bin bir zahmetle igc haline getirinceye kadar verdii emein karln nasl tanmlayacaz? Sermayedarn alp rpt binlerce yldan kalma birikimlerle hazrlanan retim aralarnn sahipliklerini ve paylarn nasl belirleyeceiz? Hibir retim aracnn deerinin pazarda satld gibi olmadn unutmayalm. Bir fabrikann sadece teknik icatl binlerce keifi insann birikimli yaratclnn rndr. Bunlarn deerini nasl belirleyip kime deyeceiz? Bunlarn toplumsal paylarn dnmemek, ahlak tamamen yadsmadan mmkn m? Bu tarihi-toplumsal deerleri sadece iki kii arasnda paylatrmak adaletle uyuur mu? Kald ki, bu iki kiinin aileleri, toplumsal evreleri vardr. Aileleri ve toplumsal evreleriyle korunup kollanan bu iki kii zerinde bunlarn hi mi hakk yoktur? Sorular daha da yakc klp arttrabiliriz. Fakat bu kadar kr-cret ikileminin ne kadar problemli olduunu gstermeye yeterlidir. Kr ve cretin sahiplerini bu sefer birer burjuva-proleter olarak ilikilendirelim. Bu iki snfn dou aamasnda iki devrimci snf olarak eski topluma kar yeni toplumu dourttuklarn iddia etmek gereklerle ne kadar badayor? Tarihte bu ittifakn hibir karl yoktur. Sonra temel eliki gerei kar karya geldiklerini, kkl atma sreci anlamnda dorulatacak rnekler belirleyici olmayacak denli azdr. Olanlar da eski atma geleneklerinin devamdr. Belirgin olan ve somut yaam iinde gzlemlenen, tpk klenin Firavunun bedeninin bir eki olmas gibi, iinin burjuva karsndaki pozisyonu da benzerdir. Tarihte efendisine kar klelerinin hibir baarl eylemi yoktur. oka ad rnek gsterilen Spartaks bile, son tahlilde efendi olma zlemindeki bir isyancyd. Bundan farkl bir programnn olmadn biliyoruz. Unutmamalyz ki, binlerce yllk kle-efendi iliki mirasn devralan patron-ii ilikisi bin bir ilmekle birbirine bal olup, yle patrona kar tek tk istisnalar dnda, kkl bakaldrlar ve zaferler salam olmaktan uzaktr. likiler ezici oranda patrona ballk temelinde srdrlmtr. i bakaldrs denilen olaylarn da ounlukla yar-kyl ve isizletirmeye kar olanlar tarafndan gelitirildiini bilmekteyiz. Bakaldrlar genel toplumsal etkilemelerle ilgilidir. Patron-ii ilikisine yansyan da bu etkilerdir. Daha da nemli olan, iinin patrona kar hak mcadelesi (problemli olduunu belirttik) deil, proleterlemeye kar, ii ve isiz olmaya kar mcadelesidir. Proleterlememek, iilememek, isizlii kabul etmemek daha anlaml ve etik bir toplumsal mcadeledir. Birer ezilen olarak kleyi, serfi ve iiyi asla yceltmemeliyiz. Yceltilecek eylem ve iliki, tersine klelememe, serflememe ve iilememe biiminde formle edilmelidir. Efendileri tanyp ve tanmlayp, daha sonra hizmetkrlarna mcadele nermek, tm oportnizmlerin ortak eilimidir. Tarih boyunca hak, emek mcadelesini boa karan bu zihniyetler olmutur. zcesi, bu ilk bilim kavramlaryla ne anlaml bir sosyoloji yapmak, ne de baarl bir toplumsal mcadele gelitirmek mmkndr! Bu hususlar belirtirken emei, deeri, kr, snf inkr etmediimizi, daha ok bilim inasnda kullanlma tarzlarn doru bulmadmz belirtiyoruz. Yanl bir sosyolojinin ina edildiini belirtmek istiyorum. Toplumun ekonomik yaamnda kapitalizmin yeri en st katlarda gereklemektedir. Balangcnda byk tccarn pazar zerinde tekel fiyatlaryla sermaye biriktirmesine dayanr. Sermaye, tarifi gerei, srekli kendini byten parasal deerlerdir. zellikle aralarnda byk fiyat fark olan uzak pazarlar karsnda byk deer birikimleri kaplr. Finans olarak devlete verilen borlarn karl olarak faiz ve iltizamla byme ikinci yoldur. Maden iletmeleri, ktlk ve sava dnemleri, palazland dier nemli alan ve dnemleridir. Ticaret dnda tarm, endstri ve ulamclkta krl bulduka yer alr. Endstri devrimiyle temel kr alanlar sanayi sektr olur. Her iki dnemde de arz ve taleple oynayarak, hem retimi hem tketimi belirlemeye alr. Belirleyici olduu oranda kr oranlarn arttrr. Byk ticaret ve sanayi, kapitalizmin balang ve olgunluk srelerinin kr alanlaryken, gnmzde ar basan sektr finanstr. Balca finans aralar olan para, senet, banka, kredi aralar kapitalist ekonominin hzlanarak kr devrelerini ksaltmay, younlatrmay ve geniletmeyi salar. Bylelikle kr oranlarnda byk speklatif balonlar oluur. Bylece de kriz sreleri bu ekonominin ayrlmazlar haline gelir. sizlii oaltarak cretleri drme ve ucuz alan lkelere kayan yatrmlar, dier kr iiren yntemlerdir. Sonu olarak kaynan en eski avc ve ticaret kltrnde bulan, fiyatlarla 29

oynama gc kazanarak gelime ans yakalayan, toplumsal denetimden ahlak ve dini geveterek kurtulan, iktidar borla kendine balayan ve pazar zerinde tekel kurarak gelien bu ekonomi biimi, nihai tahlilde talan ekonomisi olmaktan kurtulamaz. Kr amacyla endstriye el atmas, kr oranlarna gre bir retim ve tketim yapsn esas almas, toplumsal bnye ve doal evre zerinde gittike tanmas zor ykler ykleyerek yol at krizler, k ve rmesinin douundan itibaren yol arkadalardr. phesiz ekonominin tm deildir. Ne ticaret, tarm, sanayi, ne de dolam, teknikler ve pazarlar kapitalizmin icatlar olmayp, tersine ar istismarna ve talanlarna urayan temel toplumsal ekonomik kurumlardr. Tarih ve uygarlkla belirlenip politikayla i ie bir yaama sahiptirler. Bylelikle ekonomizmin, kapitalist ekonominin tanmyla ilgili gerei nemli oranda arptan bir anlay, dnce eilimi olduunu belirlemeye altm. b-Kapitalizm Ekonomi Deil ktidardr Avrupa ve Asya, hatta Afrika birleik ktadr. Afrikann son buzul dnemine kadar insanlk serveninde nc konumda olduu antropolojinin nemli tespitlerindendir. nc corafya daha sonra Toros-Zagroslarn ok ekici mmbit eteklerinde neolitik devrim olarak el deitirdi. M.. 15000lerden M.. 4000lere kadar bu da etekleri daha sonra uygarlk olacak sre iin ne gerekiyorsa hepsini retti: Maddi ve manevi kltr olarak. Neolitik devrime tarihin en byk devrimi demek yerinde bir tespittir. Dicle ve Frat sular bu dalardan ve eteklerinden sadece en verimli topraklar Hali deltasna ymadlar; ilk gemiler ve gemicilik zanaatyla kendilerini ve tm kltrel deerlerini de tadlar. Eridu ve Uruk kentleri ilk uygarlk servenine baladnda, aslnda bu kahrl yolculuun deerlerini sentezletirmilerdi. Byme kutsal rmaklar kenarnda ve okyanusa dkld aza kadar bir nehir ak gibi devam ediyordu. Kesintisiz ve byyerek. Uruk sradan bir insanlk kltr deildir. Yeni bir mucizenin balangcdr. Uruk Tanras nannann sesi halen tm destanlarn, iirler ve trklerin ana kaynadr. Bu ses bu muhteem kltrn sesidir. irkin erkein henz lekelemedii kadnn sesidir ayn zamanda. Uruk kltr kendi corafyasnda iek at. Pe pee kentler gibi artt. Bir kent kua olutu. Gl ve kurnaz adam bu sefer asl birikim kaynan kentin artan ticari olanaklarnda grd. Da eteklerine kadar tersinden bir kltrel ak balad. Neolitik corafyann kent tarafndan yutulmaya baland balang srecidir. Giderek kslan nnanann sesi, etkisizleen kadnn sesidir. Kurnaz ve gl adamn artk sesi de grd. Gce dayal uygarln corafi servenini burada ama gerei yoktur. Fakat yazlsa iyi olur. Ama bir ana nehir gibi aktn ve binlerce kilometrelik ky ve engebeli araziyi aarak, en son Amsterdam ve London kylarnda yeni bir kltr arkada brakarak Atlas Okyanusuna dkldn simgesel olarak belirtmekle yetinelim. Tm alardan ve corafyalarndan alnan maddi ve manevi kltrn en son bu iki kentin nclnde modern kapitalist ekonomiyi ve ulusu tarih sahnesine kard aktr. Ayn blgeler neolitik kltr de en ge alan blgeler konumundaydlar. Corafyayla kltr arasnda u tr bir ilikiyi hep gryoruz: Eski kltrn kkl olduu alanda, yeni bir kltrn oluumu ok zordur. Eski kltr yeniyi kolay-kolay kabul etmiyor. Kendini savunuyor ki, bu da anlalr bir husustur. Kuzey Avrupa ve iki u lke (lke kavram ulusal snr anlamnda bu dnemde yeni-yeni ortaya kmaktadr) olan ngiltere ve Hollanda eski uygarlklar asndan bo denecek kadar bakir topraklardr. Eer yeni bir tohum atlrsa en iyi yeerebilecek alanlar olmalar bu zellikleri nedeniyledir. Derinlie kk salma ve kalc olma ans yksektir. Kapitalist ekonominin bu tohumu atlm ve iyi tutmutur. Uruk kltrnn bir kydan dier bir kyya tanan son mirasdr bu. Bu mirasn tayclar hep tccarlar olmutur. Denilir ki, tccarlar krn bol redii alanlar iyi sezen insanlardr. G odaklarnn ufkunda yer almayan bir nevi marjinal blge konumlar ve uzun yol avantajlarnn ansn olumlu ynde tecelli etmesine yol atn nemle belirtiyorum. talyan kentlerinin tm kapitalistik bulgularna ve spanya ve Portekiz armadasnn kefettii corafi yollara korsanvari konarak nclk anslarn pekitirdiler. Yaplan, kendi dillerine bir asimile ilemiydi. Avrupann byk gler aras i sava dtan gelecek tehlikeyi nlerken, ite yeni ekonominin kesin verimlilii (ucuz igc ve hammadde), 16. yzyln sonlarnda bu corafyadaki douu baarl ve kalc klmaya yeterliydi. 30

Aralarnda sadece baz biimsel farklar bulunan bu iki g, kurduklar ittifakla yeni ekonomiyi dnya apnda temsil etme konumuna getiler. Ekonominin yenilii devletin de kendini yenilemesine, verimli ve baarl devlet biimine doru evirilmesine yol at. Ekonomik stnlk askeri ve siyasi stnle katkda bulundu. Tccar tekelleri ilk defa devlet tekelleriyle ortaklk (Bat ve Dou Hint Kumpanyalar) kurarak yar resmi gce eritiler. Hep ularda ve dehlizlerde gizlenen, tutunan uygarlk gasplar, ilk defa meruiyetleri tartlmaz efendiler haline geldiler. Ancak kapitalist-ekonomi ve toplum biimi, toplumsal-tarihsel bir zorunluluk mudur? Cevap olarak tarihsel-toplumsal bir zorunluluk olmadna inanyorum. Bunun yannda kapitalizmi salt bir ekonomik biim olarak grmediim gibi, bir toplum biimi olarak da deerlendirmiyorum. ncelikle kapitalist ekonomi denilen ilikiyi bir uygar toplum btnl iinde grmeye alalm. Kapitalist ekonominin, deiim ekonomisi de denilen metalamann pazar ilikisi ve rekabetinin stnde tneyen ve esas olarak fiyatlarla oynayarak ve farkl alanlar arasnda oluan farkl fiyatlardan yararlanarak kurulan bir tekelcilik kazancna dayandn iyi kavrayp zmsemek gerekir. Aslnda deiim deeri yaratan bir sektr olmadn da bu tanm gerei iyi anlamalyz. Genel ekonomik yaamn ok czi bir ksmyla ilgilidir. Ama stratejik konumu nedeniyle bu, belirleyicilik salayan bir cziliktir. ok az kiinin elinde ok byk lde biriken bir deiim deeri toplamdr. Dolaysyla hem arz hem taleple oynama stratejik stnl vardr. Unutmamak gerekir ki, bu stnlk o gne kadar devletlerde de yoktur. lgin olan, bu stnln douu ve kullanl tarzdr. Douunu az ok anlyoruz. Kullanl srekli sermaye bymesine dayand iin, ok daha arpc ve toplumu altst edicidir. Buna devrimci demek topluma ihanetle zdetir. zellikle tarihsel-demokratik topluma! Bu nedenledir ki, uygarlksal gelimenin kanlmaz bir halkas sz konusu bile deildir. Bin bir tesadfn birleik etkisiyle ve kadim uygarlklarn yarklarnda ve marjinal blgelerinde, pazarn zerinde ve kartnda para oyunlaryla salanan ve uzak ticaret yollarndan, smrge talanlarndan payna deni fazlasyla alm bir grup byk tccar speklatr, Avrupann en iddiasz iki kenti zerinden nce Avrupada, sonra tm dnya zerinde hegemonyasn kuracak ans yakalam ve mthi kullanmtr. Btn aratrmalar bu speklatr grubun son derece tutucu olduunu ve hibir yaratc fikrinin, icadnn bulunmadn gstermektedir. En iyi becerdii i, para zerinden para kazanmaktr. Ktlk ve sava rantlarndan yine para kazanmak, dnya genelinde oluan fiyat farkndan kazandka daha ok para kazanmak, becerikli olduu tek toplumsal alandr. 16. yzyl balarnn Avrupasnn ilgin bir zellii de parann her eye hkmedecek bir gce erimesiydi. Gerek ynetici ve komutan para olmutu. Para kimdeyse g ondayd. Bunda phesiz mthi metalama, pazarlama ve kentleme temel etkendir. Hibir kadim Asyatik iktidar gcnn, sultan veya imparatorunun, hatta hibir Roma imparatorunun metalamann rn paralama, parayla iktidar yrtme sorunu yoktur. Olsa bile ok snrldr. Varsa dnya hazineleri, onlar da oktan saraylarna tanmtr. Kapitalist sektr baar zerine baar kazandnda, Avrupa krallar bor dilenir durumdaydlar. Paraiktidar gcnn farkl bir aamas sz konusuydu. lk defa siyasi iktidar, para karsnda diz kebiliyordu. Bu gereklik parann komuta gcn devralacak kadar glendiinin de kantdr. Napolyon ordu konusunda Para! Para! Para! derken bu gerei dillendiriyordu. Dnya uygarlk tarihinde (Uygarlk kart dnyann tarihi deil!) yeniliin temelinde para etkeninin ar basmas, uygarlkta bir yenlie yol aar. Ama temel niteliinde hibir kkl deiiklie yol amaz. Kald ki, uygarlk paray, pazar, kenti, ticareti, hatta banka ve senedi yeni tanmyor ki. Hepsi binlerce yl nce icat edilmi aralardr. Her zaman hatrlatmaya altm bir konudur. Kadn gibi bir g, fazla retken ve yaratc bir zellii olmayan erkein elinde neden bu kadar zavall duruma dt ve erkek eline mahkm oldu? Cevap tabii ki zorun roldr. Ekonomi de elinden alnnca, korkun bir tutsaklk kanlmaz olur. Bana bir erkek ocuk koysan, krk yl karlk gibi ok dkn bir sanat icra etmeye raz edilmi kadar kendisi olmaktan karlmtr. Kald ki, gl erkein karl daha korkuntur. Parann, sermaye olarak parann toplum zerinde kazand gc bu rnekle kyaslamann ok retici olduu kansndaym. Parann komuta gc kazanmas, aslnda 31

ekonomik olay olmaktan ktnn da itirafdr. Usta tarihi Fernand Braudel, kapitalizm pazar kart, dolaysyla ekonomi kart, hatta ekonomi ddr derken, ok anlaml bir gerei dile getirmektedir. Ekonomiyi deiim ve pazar olgusuyla balatt iin bu yargs byk deer arz etmektedir. Her eyi ekonomiye boan kapitalizmin ekonomiyle ilgisinin olmad, hatta onun can dman olduu benim de hep dile getirmek istediim bir grt. DDA EDYORUM: KAPTALZM EKONOM DEL, EKONOMNN CAN DMANIDIR. leriki blmlerde bu konuyu kapsaml ele alacam. Finans, ekonomi midir? Kresel finans, ekonomi midir? evre felaketi ekonomi midir? sizlik ekonomik sorun mudur? Banka, senet, kur, faiz ekonomi midir? Kanser gibi kr uruna meta retmek ekonomi midir? Soru listesi kabarktr. Hepsine verilecek tek cevap koca bir HAYIRdr. Forml udur: Para, sermaye bahane = iktidar ahane! Parasermayenin son derece hileli oyunlaryla ne yeni bir ekonomik biim yaratlmtr, ne de kapitalist toplum biimi, hatta kapitalist uygarlk diye bir uygarlk biimi sz konusudur. Ortada tarihin hibir dneminde tank olunmayan toplumun bir ele geirili oyunu vardr. Sadece ekonomik gcn deil, tm siyasi, askeri, dini, ahlaki, bilimsel, felsefi, sanatsal, tarihsel, maddi ve manevi tm kltrel gcn ele geirilii. KAPTALZM EN GELM EGEMENLKTR, KTDARDIR. Kapitalizm a da denen insann son drt yz ylna bakalm. Toplumla ilgili egemenlik altna alnmam, en ince klcal damarlarna kadar zerinde iktidar kurulmam toplumun bir hcresi, dokusu kalm mdr? Kapitalizmin ekonomi olmadn dnmek, en az Marksn Das-Kapital kitab kadar sonular olmas gereken bir dncedir. Burada aklamaya altm dncenin iktidar indirgemeciliiyle ilikisi olmadn peinen belirtmeliyim. Ayrca kapitalizmi ekonomi olarak devletle balantlandran dnceyle de eletirilmeyi kabul etmem. Kapitalizm, kapitalist ve kapitalist ekonomi diye kavramlatrlann, ekonomiyi kontrol eden politik bir gcn, kliin oluumundan bahsediyorum. Bu g ilk defa 16. yzyl Avrupasnda etkili olmu, Hollanda ve ngilterede bizzat bu adlarla bu lkelerin esas politik egemeni olmutur. Ekonomiyi kullanmas ekonomik olduunu gstermez. Fernand Braudel, denilebilir ki, bu gerei ilk fark eden deerli bir sosyolog-tarihidir. Fakat dncesini sistematize edememitir. Hatta tm Avrupa dncesinin bir amentsn ne denli bozduunu fark etse de pek dillendirmemitir. Belki de bu ynl dncesini gelitirememitir. Kapitalizmin pazar kart, tekel talan ve dtan dayatma olduunu aka sylemektedir. O zaman sormak gerekiyor: Bu dtan kendini dayatan, pazara kart ve ekonomi olmayan nedir? Bu soruya yant ok yetersizdir. Politik g mdr, din midir, dnce okulu mudur? Teorik dncenin atallat iliki alanlarnda pratik gelimeyi incelemek, irdelemek daha retici sonular verebilir. rneimize Venedik zerinde irdelemeyle balayalm. 13. yzylda Venedikte byk tccar bir grup vardr. Fakat bu grup ayn zamanda kentin ynetimine de egemendir. Rakipleriyle savayor. Deniz armadalar vardr. Yani askeri olan bir Venedik de vardr. Ayrca Rnesansa hamilik yapyor. Ekonomi ve toplum zerinde denetimi gldr. Tm bu ilikilerin i ie olduu, bunda parann bir zamk ilevi grd de rahatlkla belirtilebilir. O zaman bu ilikiler btnlne hangi kavram yant verebilir? Aklanabilecek hususlar olarak; ekonomiyi byk tccar ad verilen grupla denetlemekte ve artk-deerin nemli bir ksmn szdrmaktadr. Bunun iin politik erkin ya kendisini ya da kontroln elinde tutmaktadr. Zor uygulamak gerektiinde ordu gcn kullanabilmektedir. Dikkat edilirse, aa yukar ayn grubun komple bir hareketi sz konusudur. Grubun iinden baz isimler deise de, en azndan Venedik apnda belirleyici konumda olan bir grup vardr. Tekrar bu grubu niteleyelim. Tccar tekelidir, devlettir, ordudur, brokrasidir. nde gelen kilise ve sanat camiasnn hamisidir. Devleti de aan, ekonomiye kendini dtan tekel gibi dayatan, ama ekonomi olmayan, topluma devleti de aan bir hegemonya dayatan bu gruba iktidar younluu demek, bizzat iktidar olarak adlandrmak doruluk pay gl bir yorumdur. Eer grubumuz tm talya apnda etkili olsayd, ona ulusal iktidar diyecektik. Toplumun tm kesimine kendisini yaysayd, ulus-devlet diyecektik. lke ekonomisini denetimine geirseydi, ekonomik iktidar olarak adlandracaktk. Tm Avrupaya, oradan dnyaya konumunu taracak olsayd, Avrupa ve dnya imparatorluu diyecektik. Bu varsaymlar temelinde 16. yzyln bugnk Hollanda ve ngiltere corafyasna bakalm. Belirleyici olay, Fransa ve spanya Krallklar tarafndan srekli sktrlmalardr. Bu 32

krallklar kendilerini imparatorluk olarak ilan edip ngiltere ve Hollanday da kendi eyaletleri haline getirmek istemektedirler. Hlbuki bu iki lkenin kral ve prensi siyasi bamszlklarn korumak ve gelitirmek istemektedir. Bunun iin iddetle gce ihtiyalar vardr. Aksi halde yutulmalar an meselesidir. htiya duyulan g siyasi, askeri, parasal ve entelekteldir. Dnr ve sanatkrlar davet ediyorlar. Descartes, Spinoza, Erasmus oradalar. Yahudi sarraflar para sahibi olarak oraya akn ediyorlar. Yeni bir ordunun temeli atlyor. Bu profesyonel, talim, disiplin ve teknii yeni olan bir ordudur. Toplumsal dayanma ve destek iin zgrle nem veriyorlar. siyasi atmalar gideriyorlar. En nemlisi de, Avrupa apnda verimli olan bir ekonomik beceri salyorlar. Tm bu etkenleri bir arada dndmzde, Hollanda ve ngiltere rakiplerine kar kendilerini gl savunuyorlar. Hatta yzyln sonlarnda kendilerini hegemon klma ansn yakalyorlar. Gelimelerin pratikteki ana izgisinin byle olduunu az ok bilgisi olanlar kabul edecektir. O zaman sorularmz yeniden soralm. Tm bu i ie ve birbiriyle balantl iliki alarna ne ad verelim? Nasl bir sistem olarak tanmlayalm? Tm bu gelimeyi yeni bir ekonomik yaratc snf m salad? Ortada verimli klnm bir ekonomi vardr. Kimdir bunu yaratanlar? Bin bir eit zanaatkr, ifti, ii, kk tccar, dkknc, pazar ve dolam hzlandran para ve senetler. En nemlisi, bu ekonomik verimlilik artk-deeri bytyor. Kim aslan payn alyor? Herhalde ekonomiyi para ve siyasi-askeri gle denetleyenler. nk para olmazsa sat olmaz. O olmazsa verim durur. Ordu ve siyasi g olmazsa igal grr, o zaman yine verim der. Demek ki belirleyicilikte para ve trevlerinin etkileri olmakla birlikte, ekonomiyi ancak kontrol dzeyine getirmek ve karlnda da byyen artk-deeri gasp etmek iin bu denetimi srdryorlar. Muhtemelen siyasi ve askeri erkle sk iliki iinde olan kesimlerdir. Prensin ve kraln ordunun ba olduu, paraya da ok ihtiyalar olduu, dolaysyla artk-deer toplayanlarla ya ayn gruptan ya da youn ilikiler iinde olduklar yksek bir ihtimaldir. Bu arada sanat ve fikir hareketleriyle de aralarn iyi tutuyorlar. Avrupada zgrle nem veren kral ve prens olarak tannma ilerine geliyor. Rakiplerindeki muhalefet hareketlerini de desteklemekten geri kalmyorlar. Bir kez daha soralm. Bu komple hareketi nasl kavramlatrabiliriz? Ekonomiktir desek, ortada gerek ekonomiyle uraan bir kii bile yoktur. Olanlar artk-deeri ele geirenlerdir. Bunlar kimlerdir? Kendilerini dtan ekonomiye dayatanlar. Para-deeri dolamda hzlandrarak paray oaltanlar. Devlete bor olarak aktaranlar. Karllnda belki de devlete ortak olanlar. Gryoruz ki, kapitalizm, kapitalist ve kapitalist ekonomi dediimiz dolayl olarak ekonomiyi denetleyenler, ama esas olarak iinde yer almayanlar oluyor. Esas uralar ne bunlarn? ktidar tekeliyle ilgililer. Ekonomik tekellerini iktidar tekelleriyle birletiriyorlar. Savayorlar; lkede sava kazandklarnda lke iinde gleri artyor. Bu daha ok artk-deer demektir. Da doru sava kazandklarnda, bu smrge kazanm ve hegemonya demektir. Bu gelime ise tekel talan demektir. ngiltere ve Hollanda rneini zamana ve mekna yaydmzda, gelimeler daha somutluk kazanyor. Aralarndaki ittifak nce Avrupadaki hegemonyalar iin kullanrlar. 16. yzyl sonlarnda spanya mparatorluunun boyunduruu krlm ve Avrupa apnda imparatorluk emelleri lmcl bir darbe yemitir. 17. yzyln sonlarnda Fransa monarisi de yenilgiye uratlm ve Avrupa zerindeki hegemonik emelleri ar darbe almtr. Avusturya karsnda Prusya Almanyasn destekleyerek, Habsburg slalesiyle Avrupa zerindeki imparatorluk dlerine de lmcl darbe vurulmutur. Son Otuz Yl Savalaryla din sava ana son verilmi, 1649 Westphalia Anlamasyla kendi izgilerinde ulusal devletler dengesine dayal sistemin temelini atmlardr. Fransann 1789 Devrimiyle buna cevab, Napolyon ahsnda stratejik hegemonya kaybyla sonulanmtr. Ayn dnemlerde smrgeler sava da kazanlp, 19. yzyla endstri devrimiyle girilmitir. Endstri devrimi ngiliz hegemonyacln kesinletirmi, kendisine dnya imparatorluunun yolunu amtr. Prusyann ahsnda ge uyanan Alman devi, 1870te Fransaya kar kazand zaferden sonra, Avrupa ve Dnya hegemonu olmak iin iki dnya savayla iki defa ar yenilgiye uratlmtr. kinci ngiltere olarak ABD iki dnya savandan da kazanl km ve kinci Cihan Harbinden beri yeni Dnya hegemonik gc olmutur. Almanyann roln tekrarlamak isteyen Rusya Sovyet mparatorluu hegemonya savandan yenik kmtr. Artk Dnya mparatorluuna oynayan 33

bir ABD var ki, kn engellemek iin bir nevi savunma savayla mrn uzatma peindedir. ktidarn ana dorultusu byledir. Uruk sitesinden balayan iktidar nehri, akna binlerce yan kol alarak, ABDnin New York kenti yaknlarnda artk okyanus sularnda kaybolmaktadr. Baka dolaaca ky olarak inin Okyanus kylar dnlmektedir ki, imdilik bunun varsaym yaplmaktadr. Oraya varmas ihtimali, varmamas ihtimalinden dktr. Uygarlk toplumunun zlme ans daha yksek bir ihtimaldir. Dnya apnda dev boyutlara varan toplumsal ve evresel sorunlar, demokratik toplumlarn devreye girmelerini ve kendi uygarlklarn ina etmelerini ncelikli olaslklardan biri haline getirmitir. Eski devlet sistemlerinden kalma imparatorluk klt yerine, demokrasilerin konfederatif birliinin kresel sorunlarla ba etme ans daha yksektir. Bu varsaymlar kapitalizmi yerli yerine oturtmak iin yaplmaktadr. Ufuk turu gibi bir eydir. Uygarlk ana nehrinin ngiltere ve Hollanda dura derin bir girdap yaptktan sonra devam ediyor. Yeni bir hz ve renk kazanarak. Girdabla birlikte ana nehre katlan sreksizlerin uygarln sonraki akna yeni bir renk ve hz verdikleri aka belirtilebilir. Geleneksel devletin ulus-devlet olarak, yine neolitik devrimden sonra en byk ekonomik devrim olarak endstrisi, iki ok gl akarsudur. Geleneksel uygarl hzlandran ve renklendiren de bu iki etkendir. Yine srekli sorduum soru devreye giriyor. Kapitalizm nerede? Kapitalizm ulus-devlet ve endstrinin neresinde? Bu sorular ekonomik ierik asndan soruyorum. Cevabn ok sk aramama ramen ekonomi iinde bulamyorum. Biiminde tekrarlyorum. Belki tuhaf karlanabilir, ama bana gre ekonominin gerek sahibi, tm igal ve smrgeletirme abalarna ramen kadndr. Ekonomiyi sosyolojik adan anlaml deerlendirmek istiyorsak, en doru yaklam, mademki ocuu karnnda beslemekten tutalm, en zor doum sonras ayakta durabilecek hale getirinceye kadar kadn besliyor, evin besleme zanaatkr da kadndr; o halde en temel g kadndr. Cevabm geree daha saygl sosyolojik bir cevaptr. Biyolojiyle ban da kesin gz nnde bulundurarak. Kald ki, tarm devrimindeki rol ve milyonlarca yl bitki toplayclyla, halen sadece ev ii deil, ekonomik yaamn birok alannda ark dndren kadndr. Bilimlerin temelini atma onurunu tayan Antik Yunanllarn ekonomiye ev yasas, kadn yasas olarak ad koymalar da bu gerei binlerce yl nce tespit etmitir. kinci srada phesiz uygarlk glerinin ba sanat olarak belledikleri artk-rn ve artkdeer gasp iin srekli ve acmasz yntemlerle hep denetim altnda altrdklar kle, serf ve ii kategorisinde yer alanlardr. nc srada biraz daha zgr her tr zanaatkr, kk tccar, dkkanc ve kk arazi sahibi iftiler vardr. Bunlara sanatkr, mimar, mhendis, doktor vb. serbest meslek erbabn da dahil etmekle tabloyu aa yukar tamamlam oluruz. Ekonomik ark tarih boyunca eviren toplumsal grup veya snflarn bunlar olduu tartmaszdr. Yine aralarnda kapitalist, senyr, aa, efendi yoktur. Bunlar ok ak ki, ekonomik gler deil, insan ve emei zerine her tr smry, igali, smrgecilii ve asimilasyonu dtan ve tekelci olarak dayatan igalci, smrc, smrgeci ve asimilasyoncu glerdir. Dtan dayatmac ve ekonomi olmayan sadece kapitalist deildir. Byk tccar, sanayici ve bankac olarak kapitalistten baka senyr, efendi, politikac, asker ve uygarlk entelektel de ekonomik olmayan, ekonomiye dtan kendilerini dayatan glerdir. c-Kapitalizmin Ekonomi Olmadna likin Veriler Kapitalizmin sadece ekonomi olmadna, daha da vahimi ekonomi kartl olduuna ilikin de eldeki veriler arpcdr. 1-Ekonomik krizler. Kapitalizmi bir ekonomik sistem olarak kantlama abasndaki pozitivist-bilimci rahip takm, krizler sorununu da yanl alglamakta ve alglatmaktadr. Ekonomik krizlerin tek bir izah vardr. O da ekonominin can dman, kartl kimliinde yatmaktadr. Bazen fazla retimden kaynaklanan krizler diye bir tanm gelitirilmektedir. Bir yandan dnyann byk ksm alktan krlacak, dier yandan retim fazlas bulunacak! Kapitalizmin ekonomi kartl en ok bu tr bilinli olarak yaratlm bunalmlarda kantlanmaktadr. Nedeni de gayet aktr: Tekel kr. Yok pahasna rettii emeki glere braklan paylar alm gcne yetmeyince, szde bunalmlar ortaya kyor. Daha dorusu, 34

karlm oluyor. Bu durumda hangi sahte rahip, daha dorusu szde ekonomist imdada yetiiyor? Keynes! Ne diyor? Harcamalar devlet arttrsn. Nasl? Emekilerin alm gcn ykselterek! Oyun btn irenliiyle nasl ortaya kar? Bir yandan cebini boaltacaksn, dier yandan elinle dier cebini dolduracaksn! Bu bal gibi emekileri ve tm uygarlk d toplumu lm gsterip stmaya raz etme politikasdr. ok ak ki, politik bir ilikiyle kar karyayz. Uygarla kar demokratik glerin eylemi bastrlmak istendiinde nce a braklr. Sonra yalvartlarak karnlar doyurulur. En eski sava taktikleriyle kar karyayz: Bir halk, bir ehri teslim almak istiyorsan, nce ablukaya alacak, a brakacaksn! Sonra teslim olma karlnda karnn doyuracaksn! Kapitalizmin sahte bunalm teorisinin gerek znn bu olduunu yzlerce rnekle kantlayabilirim. Sadece mehur 1930 bunalmn zmlersek, tm mant skm oluruz. Bu dnemde neler oluyor? ngilterenin hegemonyasn kabul etmeyen Sovyetler Birlii kalc ve baarl bir rejim haline geliyor. Hem de kapitalist ad verilen dnyay tehdit ederek. Avrupa iinde ar artlarla teslimiyet antlamas dayatlan Almanlar ve balaklar sa ve soluyla direni halindedir. in, Mao nderliinde byk bir kyl bakaldrsn ynetiyor. Anadolu bata olmak zere, ngiliz hegemonyaclna kar smrge ve yar smrge lkeler ulusal dirili mcadelesiyle dnya apnda bakaldrmaktadr. ngiliz dnya hegemonyaclnn bunlara verdii yant, 1929-30 bilinli bunalmdr. Bir yandan da gibi ylm mallar, dier yandan alktan krlan halklar, emekiler. ngiliz Keynesin ilac her eyi aa vuruyor. Dnya emekilerine ve halklarna krntlar kabilinden ayakta kalma ans. Szde sosyal devlet politikalar. Sonucu ne olmutur bu kapitalist sosyal devlet politikalarnn? Ekim Sovyet htilal ile balayan dnya demokratik toplumunun, uygarln yeni hegemon gc karsnda adm adm geriletilmesi, arptlmas, asimile edilmesi; 1990larda Sovyet sisteminin ok nceden balatlan (1930larda Stalinin antidemokratik politikalar, yani diktatrl: Niin? 1929-30 bunalmnn etkisini bertaraf etmek iin. Kim bertaraf oldu? Stalin ve ekibi, Sovyet ekonomisi) iten kertilme politikalaryla resmen ortadan kaldrlmasnn ilan. Ulusal kurtulu devletlerinin sosyal ieriinden (demokratik devrim ve toplum ieriinden) boaltlarak hegemon kapitalist sisteme entegre edilmesi. Tm bunalmlarn ana amacnn bu olduu, bilinli devlet politikalaryla hegemonik sistemin varlnn srdrlmesiyle amaca eriildii. En azndan kritik bir aamann geride brakld. 2- Ktla dayal krizleri de ayn kategoride deerlendirebiliriz. Bilinli mal retiminden vazgeilmesi veya hastalk ve afetler karsnda insanlarn aresizliinden medet umulmas. Mevcut teknik ve donanmlarla ciddi bir alk ve kitlevi hastalklar dnlemez. Ama hegemonik sistemin varlk sorunu olduunda bu yapay bunalm trne bavurulmakta, hastalk ve afetler koz olarak kullanlmaktadr. Bir kez daha kapitalist ekonomi ve toplumu denilen aygtn resmi hegemonik uygar gle balantsn nete grp yorumlayabiliyoruz. Metot ayndr: A brak, hastaln ve felaket halini kullan! Hem de kurtarc melek ve hatta tanrs olduunu kantlam olursun. Kullarn sana bol-bol kretsin! 3- Kapitalizmin sadece ekonomi kartl deil, toplum kartl olduunu da iyi anlamak gerekir. Teorik olarak toplumun btn olarak kapitalistleemeyeceini, bunun imknsz olduunu ok nceden Roza Luxemburg kantlamaya almtr. Bence ince teorilere pek gerek yoktur. Herkes, her toplum, ii ve kapitalist olarak ikiye blnse, kr amacyla satacak mal retemezsin! Kaba rnek: Yz iinin altrld bir fabrika varsayalm. Yz araba retebilsinler. Toplum da bir kapitalist fazlasyla 1+100 kiiden olusun (nk toplum sadece ii ve kapitalistlerden olumaktadr. Saf kapitalist toplum denilen olay budur. Tabii Marksistlerin en azndan bir ksmnn byk yanl). Yz arabay elden karalm ki kr gelsin. Yz ii cretleri ile arabalar aldlar. Geriye patrona ne kald? 0 (sfr). Demek ki, daimi olarak kapitalistletirilmeyen, benim sistem analizimle uygarlk kart demokratik toplum her zaman var olmal ki, uygarlk toplumu srdrlebilsin. Yeni hegemon g olarak kapitalist uygarlk da dierleri gibi ancak demokratik toplum kartl, eylem zamanlarnda daha da azgnlaarak demokratik toplum dmanl temelinde var olabilir: Ya savalarla ya barlarla. Tm uygarlk tarihinde olduu gibi, kapitalist uygarlk tarihinde de bu anlatm dorulayacak saylamayacak kadar ok olay ve savalar vardr. 35

4- sizlik. Kapitalizm sistem olarak artk-deerden kr orann yksek tutmak iin daima bir yedek isizler ordusunu devrede tutmak zorundadr. Hatta yoksa yaratmak zorundadr. sizlik bilinli yaratlan sretir. En sradan canl hayvan ve bitkiler ie yararken, insan gibi bir varlk nasl isiz braklarak yararsz klnsn? rnein isiz karnca olabilir mi? Karnca bile isiz olamyorsa, insan gibi gelimi bir varlk nasl isiz olsun? Evrende isizlik kavramna yer yoktur. Ancak analitik zeknn sapk bir rn olarak, toplumsal yaamn en vahi eylemi olarak isizlik yapay olarak yaratlmakta ve canl tutulmaktadr. Kapitalist sistemin ekonomik yaama kar en amansz dmanln hibir olay isizlik kadar aa karamaz. En ar eletirdiimiz firavun rejiminde bile isiz kle kavramna yer yoktur. Nasl ki isiz firavun olmaz ise, isiz kle de kavram olarak bile dnlemez. Bir klenin her zaman deeri ve ii olmutur. Sadece kapitalizmde isizlik, yani amansz ekonomi dmanl vardr. 5- Kapitalizm ekonomik tekniin de dmandr. Mevcut bilim ve teknik dzeyi, adna ister refah toplumu ister cennetteki toplum diyelim, herhangi bir toplumun rahatlkla hem siyasi sistem olarak demokratik toplum olarak varln srdrebilecek, hem de ekonomik olarak sorunlarn zebilecek bir tarzda gelimi bulunmaktadr. nsan ihtiyalarna bu bilim ve teknik dzeyin optimum (en verimli tarzda) uygulanmasna kapitalist sistemin kr yasas engel koymaktadr. Kr yasas olmazsa, sadece insann beslenme ihtiyalarna gre dzenlenmi bir ekonomiye, mevcut bilim ve teknik dzeyi rahatlkla gerekli her zm bulabilecek kapasitededir. Bu kapasite hibir zaman tam kullandrlmamakta; bilakis srekli krizler, isizlik, toplumsal ikinlikler yaratlarak kapitalist uygarlk srdrlmek istenmektedir. Demek ki kapitalizm sadece ekonomi dmanl deil, ekonomiyi optimal dzeyde gerekletirebilecek bilim ve tekniin de dmandr. 6- Kapitalizm ekonominin en temel ilkesi olan ahlakn, moral deerlerin de dmandr. nsanlk ancak ahlaki ilkeyle ekonomik ihtiyalarn dzenleyebilir. Aksi halde rnein karncalar gibi oalabilir ki, buna on tane dnya gibi gezegen bile yetmez. Ahlak olmazsa aslan toplumuna dnebilir ki, geriye yenilecek sr, hayvan kalmaz. O zaman aslana da dnya kalmaz. Yani kapitalizm snrlandrlp durdurulamazsa, ya toplumu karncalar toplumuna dntrerek ykmn eiine getirecek (rnein in ve Japonyann durumu), ya da aslanlar toplumu durumuna getirecektir (rnek ABD toplumu). Her toplum ABD, in ve Japonya gibi olursa, insan toplumunun srdrlebilirlik ansnn gittike azalaca aktr. Burada kapitalizm esasta ahlaki ilkeyi szde kapitalist ekonomiye kurban etmitir. Bir dnem ocuklar, kz ocuklar da fazlalktr diye kurban edilirdi. Varsa ancak byle bir ahlakla insan kurban edilerek toplum srdrlebilir. Nitekim tm kapitalist damgal savalara insan kurban etme ayinleri olarak bakarsak, nasl bir kapitalist ekonomi ilkesi ya da ahlakszlyla kar karya olduumuzu anlarz. Yalnz toplumun i sosyal dokularn tahrip etmiyor bu ahlakszlk. evreyi, doay da ilk defa hkm altna alarak, byk bir katliam srdrerek sadece insan yaamn deil, tm canl yaam da tehdit edecek boyuta varyor. Bundan daha byk ahlakszlk ve canl dmanl olabilir mi? 7- Kapitalizm ekonominin ana gc, yaratcs kadnn da dmandr. Tm zmlememiz kadnn toplumsal yaamdaki yerinin, ekonomik deerinin birincil dzeyde ve yksek seviyede olduunu kantlamaktadr. Tm uygarlk tarihinde olduu gibi, en acmasz dnemini kapitalist uygarlk aamasnda yaamaya balayan ekonomisiz klnm kadn gerei, en arpc ve derinlikli toplum elikisi haline gelmitir. Kadn nfusu ezici olarak isiz braklmtr. Ev ileri en zor iler olduu halde, be metelik deer etmemektedir. ocuk dourma ve yetitirme hayatn en zor ii olduu halde, sadece deer etmemekle kalmamakta, giderek baa bela olarak dnlmektedir. Hem ucuz, isiz, ocuk dourma ve bin bir zahmetle bytme makinesi, hem cretsiz ve hatta suludur! Kadn uygarlk tarihi boyunca toplumun zemin katna yerletirilmitir. Ama hibir toplum kapitalizmin yrtt ve ok sistemli hale getirdii istismar gelitirme gcnde olamamtr. Bu sefer kadn sadece zemin katta deil, tm katlarda eitsizliin, zgrlkszln, demokrasisizliin nesnesidir! Daha da vahimi, tarihin hibir dnemiyle kyaslanamayacak iddette ve younlukta cinsiyeti toplum iktidarn insann en mahrem organlarna kadar artlandrp oaltarak, kadn bir seks endstrisine dntrerek, ikenceyi toplumun tm katmanlarna yayarak, erkek egemen toplumu kapitalist uygarlk 36

dneminde azamiye kartarak, ekonomustan, ekonominin yaratcs zneden intikam alrcasna kadn ve ekonomi dmanln her yerde ve her zamannda kantlamaktadr! 8- Kapitalizm, ekonomiyi en son kresel aamasnda zirveye kartt borsa, kur ve faiz piyasas denilen para-kt oyununa evirerek dmanln, gerek ekonomiyle ilgisizliini fazlasyla ve tm toplumun gzne sokarcasna kantlamaktadr. Tarihin yine hibir dneminde ekonomi bu tr kt oyunlarna, sanal bir sisteme dntrlmemitir. Ekonomi toplumlarn en hassas dokusu olarak deerlendirilmi, hep kutsallk atfedilecek dzeyde (kutsallk kelimesinin kayna Smer toplumuna kadar gitmekte ve gda kavramyla balantlandrlmaktadr) deerlendirilmitir. Beslenme en ncelikli sorun olarak grlp zmlenmeye allmtr. Btn dinlerde ekonomik gvenceye dayal bir izah yan vardr. Bayramlar ekonomik bolluk veya en azndan kriz olmaktan kt dnemlerin ansna dzenlenmektedir. K. Marks'n hakl olduu bir nokta olarak, toplumun tm alanlarn etkileyecek zelliklerin toplam ifadesi olacak kadar nemli olan ekonomi, duygusal ve analitik zihnin younluk alan olmaktan karlp para-kt oyunlarna balanarak, analitik-speklatif zihniyetin en sorumsuz, gerek yaamdan kopuk alanna dntrlerek gerek niteliini ortaya koymaktadr. Hibir emek harcamadan, kur, faiz ve senet fiyatlaryla oynayarak, kresel apta saatlik sreler iinde milyarlarca Dolar (kresel para) el deitirmektedir. nsanln yars alk ve yoksulluk snrlarnda gezinirken, bu tr deer transferleri kadar ekonomiye ztl yanstacak bir sistemi tasavvur etmek zordur. Kapitalizm, finans a da denilen son evresinde, sadece bu yzyle bile ne kadar gereksiz, ekonomi d ve dmanca sistem olduunu gayet iyi kantlamaktadr. 9- Kapitalizm ekonominin en temel iki alan olan retim ve tketime el atp kontrol altna alarak, toplumlarn gerek besin, giyim, barnma ve dolam ihtiyalaryla ilgisi bulunmayan, sadece krn maksimize etmeyi hedefleyen politikalara arlk vererek ve daha nce belirttiimiz gibi retim ve tketim krizleri yaratarak yaplarn kkten bozmaktadr. nsanlk emeinin gerek retim ve tketim yaplaryla ilikisi bulunmayan veya ncelii olmayan, bilakis byk sakncalar ieren nkleer silahlar bata olmak zere korkun boyutlarda silahlanma, ok kr getirdii iin evreyi felakete gtren karbon kkenli enerji kaynaklarna yatrm, genetii deitirilmi tarm, uzay teknolojisi, kara, deniz ve hava ulam hatlarna ok pahal olmak kadar yol at kirlilik bilindii halde byk yatrmlar, moda lgnlnn sonucu olan ayn tr maldan yzlerce versiyonu iin hesapsz yatrmlar sadece birka rnek olarak sunulabilir. Bir yandan lgnca ve gereksiz alanlarda da gibi ylan eyalarn pazarszlktan tketim niteliini yitirip rmeye terk edilmesi, dier yandan tketim gc olamamaktan kaynaklanan alk ve hastalktan krlmalar. sizlik ordular! Tarihte hibir savan, doal felaketin insan toplumuna yapamad ktl ve dmanl; kapitalizm denilen ekonomik biim hem de ekonominin can damarlarna basarak, sktrarak, kopartarak, suni damarlar takarak gerekletirmektedir. d-Tekelci Ticaret Kapitalizmi Sermayenin en eski alan ticarettir. Tarihte M.. 4000-3000 dneminde Uruk sitesi etrafnda bir ticaret andan bahsetmek mmkndr. Asurlularn Anadoludan Hindistana kadar ticaret kolonileri kurduklarn bilmekteyiz. Fenikeliler ilk ticaret kolonilerini Akdenizin her tarafnda kurma yeteneini gsteren ilk kavimdir. Pers mparatorluundaki genileme ve gvenlik ticaret asndan en geni kresellik anlamn tar. Greko-Romen uygarlnda ticaret tm etkinliini srdrmtr. Ticaret olmadan byk kentlerin ayakta durmas zordur. Byk kent, byk ticaret demektir. Ortaada kresel g olan slam uygarl, Bat ticaretine giden yolda son byk merhaledir. Ticaret iin gerekli tm gelenekler olumu gibidir. Para, kredi, banka, senet, pazar, tama gibi unsurlar, slam uygarlnda eski ve yeni argmanlar olarak en ok arlk tekil eden sektr olmutur. talyan ticaret kentleri esas olarak Dou Akdenizin, slam ve Bizans ticaretinin geleneklerini devralmlardr. 13. yzylda ticaret stnl talya zerinden Avrupa ktasna tanr. talyan ticaret kentleri 13. ve 16. yzyllar arasnda stnlklerini srdrrler. 16. yzyldan itibaren stnlk Hollanda ve ngiltere ehir tekellerine geer. Ticari kapitalizmin zaferi byk oranda bu yzyldan itibaren bu iki lkenin bakentleri London ve Amsterdam zerinden salanmtr. 37

Atlantik ve mit Burnu zerinden Amerika ve Gneydou Asyann kefi ve ticaret yollarna katlmas en byk ticari devrimlerden biridir. Bu yollarla birlikte Ortadounun geleneksel Dou-Bat, Kuzey-Gney ticaret yollarna hkimiyeti 16. yzyldan itibaren byk darbe yemi ve eski nemini yitirmitir. Ortadou uygarlnn 16. yzyldan itibaren srekli gerileme srecine girmesi, yeni alan bu ticaret yollaryla yakndan balantldr. Endstri devrimiyle de en stratejik darbeyi yiyerek gnmze kadar bir daha kendini toparlama ansn ve gcn bulamaz. Avrupann ilk byk sermaye birikimi 15. ve 18. yzyllarda baat rol oynamaktadr. 10. yzyldan itibaren ykselie geen kent zanaatl ve tarm zerinde ilk hegemonyasn kurar. lk ciddi sanayi hareketi olan manifaktrn tekellemesi ve yaygnlamas, hacimce bymesi ticari tekel hegemonyaclyla yakn ba iinde olumutur. Hollanda ve ngilterenin dnemin en byk ticaret irketleri olan Dou ve Bat Hint Kumpanyalar nc konumlarn uzun sre devam ettirmilerdir. Sermayenin etkin aralar olan banka, senet, kredi, kt para, muhasebe, fuarclk bu dnemde gl kurumlara dnmlerdir. Bu dnemde bir kez daha gryoruz ki, zel ticaret tekelleriyle devlet tekelleri arasnda sk bir birlik mevcuttur. Esasen tekel olarak devlet olmadan, kendi bana ticaret tekellerinden bahsetmek mmkn deildir. lk ticari adan Avrupa ticari ana kadar devlet tekelcilii hep nc olmutur. Devlete ramen liberalizm kocaman bir safsatadr. Liberalizmin esas anlam, devleti tamamyla ekonomik tekelciliin hizmetine sokmak, siyasi devleti ekonomik devlet yapmaktr. Devletsiz liberalizm sahipsiz bahe gibidir. Devlet zerinde bu dnemde ticaretin arl, daha dorusu ticaret tekelciliiyle ilikileri baat konumdadr. 15. ve 18. yzyllar arasndaki dneme bu etken nedeniyle merkantilist dnem de denilir. znde devletin ticaret zerinden kendini toparlamas, btesine fazla verdirmesidir. Ticari milliyetilik de denilebilir. Aldndan fazla satmak, stn devlet haline gelmenin en etkili yoludur. Ulusal devletin, monarinin ykselie getii dnem olarak da bilinir. Sosyal planda aristokrasinin ticarete ynelmesiyle tccarn aristokratlamasnn i ie getii, yeni modern snf olarak burjuvazinin ilk gelenek kazand a da bu dnemdir. Burjuva ideolojisinden tutalm yaam tarzna, moda anlayna ve kent mimarisine kadar kkl reformlar yaanmaktadr. Reformasyon ve Aydnlanma bu ada olmutur. Fakat Reformasyon ve Aydnlanma dnemini birer burjuva hareket olarak dnmek byk yanlg olur. Reformasyon znde dinin ulusallatrlmasdr; ulusal ubelerinin almasdr. Burjuvaziyle nedensel bir ilikisi yoktur. Dinsel dncedeki zamann doldurmu dogmalar gnn yeni koullar altnda yenilemeyi hedefler. Dinin zamana uyarlanmas hareketidir. O da dnce devriminin bir parasdr. Aydnlanma daha kapsaml dnce devrimidir. Eski dnme paradigmalarnn byk oranda almas ve yeni paradigmann dneme damgasn vurmasdr. Dnce tarzlarnn her bakmdan yenilenmesidir. ki nemli alan, bilim ve felsefe devrimiyle de balantldr. Ticari aa denk gelmesi tesadfdir, fakat burjuvazinin snf karakteri nedeniyle sahip kp kendine mal ettii grlr. Kendisine her iki alan entelektel sermaye yapar. Bu hareketinin byk nemi vardr. Karlnda meru bir snf unvann kazanr. Tekelciliin en az mutlakyet ve aristokrasi kadar asalak niteliinin gz ard edilmesinde Aydnlanma dnrlerinin nemli rol olmutur. Burjuvazi yeni bir snfsal oluum olduu iin douraca sonular pek dnlmemi, tm olumsuzluklar eski snflara mal edilmitir. Orta snf niteliinin aa damgasn vurmasnda burjuvazi baat rol oynamtr. Burjuvazinin milliyetilii ideoloji olarak desteklemesi ulusal pazar zerinde tekel kurma amacyladr. Rakiplerini tasfiye etmede milliyetilik etkili rol oynamtr. Dier ulus ve milliyetlerden ticari sermaye sahiplerini dlamak; her tr rkln, ulusal, etnik ve dinsel dmanlklarn temeli olmutur. Karlkl milliyetiliin geliimini krklemitir. Dnya genelinde Yahudilie kar bu nedenle nefret duygular ykselmitir. Yahudiler ktln ve ulusal emellerin nnde artk en ciddi engel konumundadr. Yahudiler de buna kart bir nevi uluslararas savunma ve dostlarn gelitirme, dmanlarn tasfiye etme amacyla Masonluk tekilatn gelitirmilerdir. Kkeni ortaaa dayansa da, asl rol bu dnemde nem kazanmtr. Birok ihtilalci hareket iinde pay olmutur. Yahudi milliyetilii Siyonizmin nn amtr. 38

Ticaret ve kolonyalizm ilikisinin dou ayla balantsn ve daha sonraki gelimesini gz nne aldmzda, merkantilizm dneminde srama yapmas beklenebilirdi. Bu dnemin kolonyalizmi karmza smrgecilik olarak kar. Tarihin hi koloni tanmam iki ktas, Amerika ve Avustralya ve binlerce ada bu dnemde smrgecilii tanmlardr. Dnyann tm eski ktalar, bata Afrika ve Asya, birer smrge ktasna dntrlmeleri iin adeta yeniden kefedilmilerdir. Bu amala oryantalizm (arkiyat bilimi) ve antropoloji (insan bilimi) gibi almalar balatmlardr. Bu, bilimle yeni toplum arasndaki ilikiler asndan iyi bir rnek saylabilir. stn rk teorileri de bu dnemde gelime imkn bulmutur. Darwinizm topluma da uygulanmak istenmitir. Bunlarn corafya ve tarih almalarn yeni paradigma ile kazanmalar ayn amalar dorultusundadr. Dnyann kapitalizme almasnn keif almalar gibidir. Kolonicilik veya daha sistematik sonular olan smrgecilik, esas olarak ticaret tekellerinin yaylma politikalardr. Talann daha modern biimleri oluyorlar. Avrupa ticari kapitalizmi byk oranda smrge talanlar temelinde olumutur. Amerikann gm ve altnlar talan edilirken, ucuz dokumalar grlmemi fiyatlarla bu talanlarn nemli aralar olmutur. Ticaret sadece dengesiz fiyat oluumlarn deil, fiyatn bizzat tek tarafl belirlendii dnemleri ok yaamtr. Kolonicilik, ticaret tekellerinin fiyat empoze etmelerinde ve dolaysyla fahi kazan salamalarnda baat rol oynamtr. Zaten tccar kazancnn temelinde, pazarlar arasndaki fiyat farklarnn ya kullanlmas ya da eitli yntemlerle (mal stou, mal ktl) bizzat oluturulmas yatmaktadr. Fernand Braudel, kapitalizmin oluumunda byk ticaretin speklatif hareketlerinin belirleyici rol oynadn syler. Pazardaki sradan deiimin rolnn olmadn, bunlarn normal ekonomik faaliyetler olduunu belirtir. Ekonomiyi deiimin gelimesiyle balatr. Kullanm amal mal retimi ekonomi saylmaz. Deiim srecinin eiine varldnda ekonomi balam demektir. Kr bu sahada sz konusu deildir. Taraflarn deiim kazancndan bahsedilebilir. Buras speklasyon konusu deildir. Asl speklasyon byk ticaret alanndadr. Kapitalizmin evi olarak tanmlanmaktadr. Fiyat farklar bizzat fiyatlarla oynanarak salanmaktadr. Dolaysyla ekonomi saylmamakta ve ona dtan dayatlan bir ey olarak sanki ok ak deifre edilmek istenmemektedir. Burasndan sonrasnn pek tanmlanmamas byk bir eksiklik olarak soru iareti brakmaktadr. F. Braudel, devlet ve iktidar ayrmnn farkndadr. Marks kadar olmasa da, yani devlet ve iktidarn ilevini nemsiz gibi gstermese de, ne kadar etkili olduunu belirlememektedir. Marksizmde devlet younlam ekonomi olarak tanmlanrken, bazen geree daha yakndr. Fakat bu ok soyut bir genellemedir. ktidar ve devlet, esas olarak ekonomi olmayan ekonomidir. Yani ekonomiyi rettii artk-rn ve deerleri szdrma alan olarak grmekte ve bu alanda tekel kurmaktadr. Bu anlamda ekonominin hemen stndeki alandadr. ok ilgilidir. Btn mekanizmalar, artk-rn ve deerlerin eitli yntemlerle ele geirilmesi iindir. Tarm, ticaret ve sanayi tekel kurduu alanlarn banda gelir. Yntemlerin banda vergi gelmektedir. Mesela dolayl vergiler devletin dorudan tccar tekeli olarak hareket etme ilikisidir. Devlet burada tam bir tccardr. Younlam ifadesi deil, dorudan tccardr. Bu vergilerin pay bilindii zere gelirinin yarsn aan ksmdr. Devlet ayrca iftlikleri, tarm pazarlarn, tarm fiyatlarn belirleme konumu dolaysyla da tam bir ekonomik tekeldir. Avrupa ekonomi literatrnde ekonomi, devlet ve iktidar ilikisi srekli mulk braklr. Hem sosyalistler hem liberaller on binlerce cilt kitap karmalarna ramen, bu alan halen aydnlatm olmaktan uzaktrlar. Marksn bu alana el atmamas veya mrnn buna vefa etmemesi byk bir eksikliktir. Byk kargaada bu eksikliin pay byktr. 15. ve 18. yzyl arasndaki ticari an zafere eriiminde, nereden bakarsak bakalm, ekonomi d mekanizmalarn temel rol oynadn itiraf etmek gerekir. O zaman ekonomi deilse nedir? Genelde iktidardan, zelde hukuki ifadesi olarak devletten baka bir gcn bu sahay diledii gibi kullanmas imknsz olmasa da zordur. Belki eitli tekelci g kliklerinden bahsetmek mmkndr. Fakat sonuta bu gler de ya iktidar, ya da onun somut ifadesi olarak devletle ilikili olmak durumundadr. Bazen parasal alan da denilebilir. Para basit bir deiim arac olmaktan ktnda, gerekten en az kl kadar g rol oynayabilir. Napolyon ordu 39

konusunda bouna para, para, para dememitir. Ama bu hangi paradr? Bu, deiim arac para deildir; ekonomi olmayan paradr. Byk ticari paradr, speklasyon arac olan paradr. Para bu alanlarda tam bir komutandr, ynetendir. Burjuvazi bu noktay ok iyi kavradndan tr paraya byk rol bimitir. Parann toplumun srekli komuta gc olmas iin, toplum adeta kasap bayla parampara edilmitir. Toplum, hatta devlet o hale getirilmitir ki, para olmadan yaamn srdremez. Bu noktaya tarlma belki de burjuvazinin gerek devrimidir. Paraya muhta toplum ve devlet burjuvazinin emrine girmi demektir. Para ihtilali de diyebileceimiz bu konuma tarihte ilk defa kapsaml olarak Avrupann bu dneminde eriilmitir. rnein, bir iiyi eskisi gibi kle ve serf olarak balamaya gerek yoktur. Yevmiyesini almadnda zaten a kalacaktr. Alk onu paraya mahkm edecektir. i paraya teslim olmaktan baka aresi olmayan bir konuma sokulmutur. Dolaysyla iinin elde edilmesi ve ynetimi iin, klasik kleci ve feodal sahip olarak hareket etmeye gerek yoktur. Bu hem masrafldr, hem de daha ok sorumluluk ister. Kapitalist ise, sadece parann gcn gstererek, iiyi diledii gibi elde eder ve kullanr. Emtia konusunda da benzer hususlar belirtilebilir. Mal olarak emtia, para olmadan hareket edemez konuma getirilmitir. Emtiann her tr hareketi para ile balantldr. retilmesi, tanmas ve tketilmesi parasz mmkn deildir. Bu da kapitalizmin byk bir devrimidir: Ekonomiyi parann mutlak komutasna vermek. Ekonomi artk parann elinde bir oyuncak gibidir. Hibir ada ekonomi bu denli paraya balanmamtr. Burada para tam bir devlettir. Gibi de deil, devlet! Hatta devlet de paraya bu tr bir bamllk iindedir. Parasz devlet, parasz ii mal durumuna sokulmutur. Paradoksal gzkse de, devletin devleti aslnda paradr. Devletin bu konuma getirilmesi, Hollanda ve ngilterenin 16. yzyl icaddr. Gl devlet yaratlmtr. Ama paraya balanan devlettir bu. Tarihiler Fransann bu baary gstermedii iin ngiltere ve Hollanda karsnda hegemonya savan kaybettiini sylerler. Para konusunda finans anda biraz daha tartmak aydnlatc olacaktr. 15.-18. yzyllar arasndaki uygarlksal gelimede ticaret burjuvazisinin en nemli aktr olarak ortaya kmasnn tm toplum zerindeki etkisi kapsaml tartlabilir. Ticari toplumun zellikleri bilinmektedir. Ar paracl, faizci, tefeci, banker olarak toplumun belleindeki yeri son derece olumsuzdur. Ahlaka en byk darbeyi bu unsurlarn vurduu, bata edebiyat olmak zere sanatn bu yzyllarda en ok iledii konularn banda gelmektedir. Sanki topluma bir virs girmi gibidir. Kemirir durur. Toplumun genel yozlamlk dzeyinden sorumlu tutulur. Eski scak, insancl ilikileri parann souk yznde dondurur. Paras olmayan yaam savan kaybetmi gibidir. Ayrca eskisi gibi byklk taslamak iin altn tahtlara, gml tabaklara, yaldzl saraylara, ihtiama, kaba g gsterilerine, alacal kyafetlere, lks sofralara gerek yoktur. Paray saklayacak bir yerin olsun yeter. Artk en byk sensin. nsanln bu duruma gelmesi bir ykseli olamaz. Ad yenia da olsa, herhangi bir yenilik arz etmemektedir. Olsa olsa ancak uygarlk krizinin balangc olabilir. Topluma saygsn yitirmemi biri asndan, bundan daha kritik ve alaltc durum dnlemez. Ticari sermayenin bu dnemlerde dier alanlarda pek istekli olmad grlmektedir. Arz ettikleri kr oran onu tatmin etmemektedir. Byk ticaret kryla hibir alan boy lememektedir. Tarm ve manifaktr ancak byk ticaret krna yakn kr sunduklarnda el atlan sektrler olmaktadr. Dolaysyla snrl bir geliim imkn bulmulardr. Siyasi tarih asndan bu dnem byk alkantlarla gemitir. Byk Roma mparatorluunun devam olmak iin aralarnda byk ekime olan spanya, Fransa ve Avusturya, eski tip imparatorluk eilimleri tamalar nedeniyle kaybetmekten kurtulamayacaklardr. Bunda para-devlet ilikisi nemli rol oynamtr. Hollanda ve ngiltereyi pe pee hegemonyaya gtren, byk ticaret parasnn komuta gcdr. Bunlar devletlerini tccar kredileriyle glendirirken, bizzat tccar gibi de hareket ettirmilerdir. Kra geen bir devlet ve siyaset sz konusudur. Parann komuta gcn, zellikle yeni ordu ve donanmalar olutururken kantlamlardr. Ekonomilerindeki kapitalizmin zaferi ucuz retim olmutur. Ucuz retim ticaret stnl demektir. Bu da rakiplerin (dize getirmek istedikleri devletlerin) uluslararas alanda da kaybetmeleri demektir. Kald ki, askeri alanda da ounlukla kaybetmilerdir. Hollanda ve ngilterenin komplo tarz devrim mdahaleleri, siyasi olarak da stnlklerini kantlamtr. Tm bu alanlarda rakiplerinden stn olmalar ak ki hegemonik 40

stnlk olacaktr. Bu stnlklerini daha nceki spanyol ve Portekiz smrgelerinin el deitirmesinde kantlamlar, Asya ve Afrikada benzer el deitirme ve ticari stnlkleri pe pee gelmitir. Kta Avrupasnda yrttkleri ittifaklarla Franszlar etkisiz klmlar, Avusturyann Alman mparatorluu emelini ykmlar, Rus arln diledikleri gibi kullanmasn bilmilerdir. Dnemin gl imparatorluklarndan Osmanl mparatorluunu yarsmrgeleme srecine sokmulardr. Kapitalist retim ve devlet biimi karsnda Osmanllarn da dier hanedan imparatorluklar gibi a gemi bulunmaktayd. in ve Hint mparatorluklarn bekleyen akbet smrge ve yar-smrgelemeydi. Eski uygarlklarn tasfiye sreci hzla tarihin gndemindeydi. Yeni olan, ne olduu fazla bilinmeden ilerlemeye dair olan her eydi. Her yeni dinde olduu gibi imanla bal olunuyordu. Dini ticaret, tanrs parayd. e-Sanayi Devrimi Ve Endstriyalizm a ounlukla endstri sreci sanayi devrimiyle e tutulur. Hlbuki tarih boyunca endstri hep olmutur. Hatta ilk yontma ta da bir endstri veya sanayidir. Tarmn kefi kendi alannda bir sanayi devrimidir. Zanaatlk bir sanayidir. retimle ilgili her yeni ara, bilgi, yntem sanayide bir gelimedir. nsan tr beslenme, giyinme ve barnma iin arala retimini gerekletiren tek varlktr. Sanayi, yani arala retim insana mahsustur. 18. yzyln sonunda Avrupann hegemonik lkesi ngilterede gerekleen, daha dorusu nderlik edilen olgu, uzun sredir devam eden yeniliklerin nemli bir halkasdr. Buharla elde edilen enerjinin makine arkn dndrmesi simgesel bir ifadedir. Buharn ve makinelerin gc oktandr biliniyor ve kullanlyordu. Hollanda ve ngilterede daha nce tarm ve manifaktr alannda clk ele geirilmiti. En ucuz ve kitlesel retim gerekletiriliyordu. Bunlar da sanayi devrimi saylrd. Bata Fransa ve talyann da endstride geri yanlar yoktu. Ucuzluk ve kitlesellik avantaj salyordu. Hegemonyacln temelinde bu olgu yatmaktadr. 19. yzylla hamle yapan sanayinin nemi kr, yani sermayenin kazanc asndan ilk sraya oturmasdr. Devrim denilen olay; ticari ve tarmsal kazanca, kra gre sanayi retiminden doan krn hzla katlanarak bymesidir. Tarihte ilk defa sanayi retimi ncl ele alyordu. Devriminin znde bu olgu yatmaktadr. Daha nceleri tarm ve tezgh geleneksel retim alanlaryd. Ticaret her iki sahadaki retim-artklar zerinde meta alverii biimindeydi. Ekonomi denilen faaliyetlerin z de buydu. Eer sadece retim asndan bakarsak, sanayi devriminden fazla bir ey renilemez. Gerek eitlilik gerekse bolluk asndan her zaman retim olgusuyla karlalmtr. Hatta denilebilir ki, tarmsal devrimle toplumlarn yaad devrime, sre ve nem bakmndan hibir devrim hala ulam saylamaz. Dolaysyla sanayi devriminin nemi baka yerde yatmaktadr. Bir tek yerde deil, birka yerde yatmaktadr. 1- Tarihte ilk defa kent retimi kr retiminin nne gemitir. Binlerce yl zanaatkr, kent kkenli bir retici olarak, daima krn yardmc reticisiydi. Kra bamlyd. O olmasa da kr kendini srdrebilirdi. 19. yzyln sanayi devrimi, binlerce yl aradan sonra bu sreci tersine evirdi. 15.-19. yzyllarn denge yzyllar sayarsak, 19. yzyl dengeyi tamamen kentten yana evirdi. Bu gelime ok nemli sonular douracak bir yeniliktir. 2- Daha nemli bir yenilik toplumsal alandadr. ehir toplumu kr toplumunun nne gemektedir. Daha nceleri ehirler krsal toplumun basit bir eki iken, sanayi devrimi ehir toplumunun gcn olaanst arttrmtr. Krsal toplum artk tm alt ve styaplaryla ehir toplumunun tahakkm altna geiyordu. Bir nevi ehir-ky smrgeci diyalektii kuruluyordu. Ky toplumunun ehir toplumunca smrgeletirilmesine balanmt. deolojik alandan retim aralarna, ahlakndan sanatna kadar ehrin ky zerinde bariz bir smrgeci hkimiyeti kuruluyordu. Zihniyet devrimi olanca hzyla ehrin stnlne yol ayordu. 3- Snfsal adan da tarihsel dnmler sz konusudur. Burjuvazi sanayi devrimiyle birlikte stnln dier tm snf ve tabakalara kar ilan edebilecek duruma gelmiti. Yedeine ii snfn da takan burjuvazi, feodal dnemle birlikte zanaatlktan kalma kesimlere kar kendini en ilerici, dorularn tek sahibi, modern yaamay bilen, paradigma sahibi; mitolojisi, dini, felsefesi ve bilimiyle toplumun, ulusun, tarihin kendisi demekti. Dierleri gemite kalm, kalmas gereken mzelik deerler konumundayd. 41

4- Bilimin retime ilk defa sanayi devrimiyle birlikte planl katlmndan bahsedebiliriz. Daha nceleri bilim ve retim teknikleri kendi kanallarndan ayr geliiyorlard. Sanayi devrimiyle birlikte ilk defa el ele veriyorlard. Bilim ama olmaktan kp ara konumuna indirgenmiti. Bilimin arasallamas toplumun ciddi dn de beraberinde getirecekti. 5- Sanayi kr dier btn alanlardan salanan krllk orann katlad. Toplumun yeni aktrleri sanayicilerdi. Sanayi her sahada stratejik stnlk anlamna geliyordu. Bu silah en etkili ekilde elinde tutann srt yere getirilemezdi. Ticaret bile stnln yitirmiti. Tarmclar parya durumuna dmt. 6- Sanayi devriminin siyasi sonular daha da nemliydi. Bir yandan ulus-devlete yol aarken, dier yandan da doru emperyalizm srecini balatacakt. Smrgecilie gre dnya zerine daha sistemli bir yry sz konusuydu. Kilit sanayici lke ve lkeler artk dnyaya ikinci byk kresel hamleyi dayatacak konumdayd. Birinci hamle olan smrgecilik, zorluklarla karlamak kadar, pek verimli bir hkimiyet yntemi deildi. Smrgecilik sermaye ihracyla birlikte yerli ibirlikilerle takviye ediliyordu. Kapitalizmin emperyalizmi sanayi devrimi temelinde olanaklyd. Grld zere sanayi devriminin sonular kapsamlyd. Devrimin sosyal ve siyasal sonular en az ekonomik sonular kadar etkili oldu. Avrupa uygarlnn zaferini kesinletiren 19. yzyln sanayi hamleleri oldu. Endstri devrimini deerlendirmede baz anlaylar eletirmek nemlidir. lki, endstri devriminin kapitalizmle bir tutulmasdr. Sanki kapitalizmin direkt sonucuymu gibi alglanmaktadr. Bu anlayn krlmas gerekir. Tpk Rnesans, Reformasyon ve Aydnlanma gibi endstriyel devrimin de kendine has tarihsel ve toplumsal bir sreci vardr. Uzun bir tarihsel, toplumsal birikimin sonucudur. Genelde devlet tekeli, zel olarak kapitalist tekeller artk-rn ve deerler zerinde srekli younlaan kurumlardr. Nerede bir artk birikim varsa, le kargalar gibi hemen kokusunu alp o yere szarlar. Bu konuda burunlar ok hassastr ve iyi koku alr. Enerji ve makinenin kendi kendine almas ve retime uygulanmasnn muazzam bir kr kaynana yol atnn grlmemesi dnlemezdi. Sermayenin sanayi konusunda becerdii ey, bu iki olguyu en verimli kr alanna balamakt. Enerji ilk defa kol gcne bal olmaktan kurtuluyordu. Makineler kolun iini nemli oranda stlenebilecek motor donanmna sahip oldu. Enerji kaynaklar buhara ilaveten kmr, petrol, elektrik ve suyun yeni g kayna haline dntrlmesiyle gerek bir devrimi yaad. Kendi kendine alan makine dzeniyle enerjinin yeni trlerinin birletirilmesi retim patlamasnn temeliydi. Gnmze kadar bu tr enerji ve makine dzenekleri milyonlara varan trleriyle doay ve toplumu halen nereye varlaca kestirilemeyen bir hzla ou olumsuz olmak zere zmekte, paralatmakta ve datmaktadr. Bunu tarihinin en byk frsat olarak deerlendiren sermaye, toplum ve doa zerinde grlmemi boyutlarda iktidar biimlerini kurgulamakta ve uygulamaktadr. Toplum ve doa sermayenin grlmemi saldrlaryla kar karyadr. Toplumu ve doay savunmak bir snfsal, hatta sosyal mcadelenin tesinde varolusal (ontolojik) bir soruna dnm bulunmaktadr. Birka rnek olayla bu varsaymmza somutluk kazandrabiliriz. a-Kentin kanserlemesi, krn k yaanmaktadr. Toplum ve doa ikililii hem kendi iinde, hem de kendi aralarnda bir yaam biimi olmaktan karlmaktadr. Hasta toplum ve evresel (ekolojik) doann srdrlemezlii denilen olayla karlamaktayz. Toplum, iinde yaanlan bir varolu biimi olmaktan ziyade, tahakkm ve smr sisteminin makine dzeneinin bir parasna, uzantsna dntrlmektedir. Uygarlk tarihinin hibir dneminde grlmeyen tarzda toplumla birey ve doa kar karya brakld gibi, bireycilik ve ekolojik dengesi bozulmu doa, kar saldr etkenleri olarak, toplumdan ve ekolojik evreden intikam alr duruma sokulmulardr. Bireysel kanserin toplumsal kkenli olduu tbbn her gn yzlerce rnekle kantlad bir olaydr. Yalnzca toplumsal bir alkanlk (modernitenin krkledii bir kapitalist kr kayna, ttnclk) olan sigarann kanserin en temel nedeni olduu gz nnde bulundurulursa, toplumsal kanserden bahsetmenin doru bir kavramsallatrma olduu daha iyi anlalacaktr. Toplum artk bir yaam erevesi olmaktan karlmtr. 42

Endstriyalizmin (endstricilie sadece kr kayna olarak bakmak) en byk tehdidi, anti-toplumsal boyutlara varm bulunmasdr. Marksizmin en yetersiz kald konulardan biri de budur. Pozitivist yaps gerei endstri toplumunu ideal olgu olarak itirazsz kabul etmekte, hatta tanrlatrmaktadr. nk ii snfnn onsuz oluamayaca ve yaamayaca varsaylmaktadr. Teorik znde bu yatmaktadr. Endstriye dair en ufak bir eletiride bulunmamakla, bunun karsnda makine ve fabrika dzeneini snrsz yceltmekle, endstriyalizm denen dinin oluumunda Marksistlerin paynn en az kapitalistlerinki kadar etkili olduu rahatlkla belirtilebilir. Endstriyalizm en az ulus-devlet Leviathan kadar kresel bir Leviathan haline oktan gelmi bulunmaktadr. Kent toplumsal kanserlemenin temel dokusunu tekil etmektedir. Kentlerin kurulu tarihesi ve ilevine ska deinmi olmakla birlikte, toplumsal gelimeyle ban ska deerlendirmek durumundayz. Kent bir toplum biimi olduu kadar, bir snfsallatrma olgusu ve devletlemenin karargh konumundadr. Bu temel olgunun uygarlamak (snfsal, kentsel ve devletsel toplumlar) anlamna geldii genel kabul gren bir grtr. Uygarlamann dier adna bouna medeniyet dememilerdir. Arapa olarak kente zg, kentvari, kentli yaam anlamna gelmektedir. Civilisationun karl da buna yakn anlam iermektedir. te yandan kenti sadece bir uygarlk olgusu olarak grmek dar yaklam olur. Kent illa uygarlamak, uygarlamann mekn olmak zorunda deildir. Nasl ki ky kuruluu toplumsal yaamann tarihsel bir olgusuysa, kenti de bu anlamda yorumlamak mmkndr. Toplum elbette ne srekli maara ve aa kovuklarnda barnabilir, ne de kyden stne kmamak gibi bir durumda kalmak zorundadr. Maara ve ky aan yaam ve meknlar ina edilmek durumundayd. Kent bu araylarn sonucu olarak tarihte yerini bulmutur. Analitik akln gelimesinde kentin rol nemlidir. Karmaklaan toplum mekn olarak kent, akln analitik almasn gerektirir. Buna zorlar. Artan toplumsal sorunlar zm yerini beyinde arayacana gre, beynin ilgili ksmnn analitik tarzda gelimesi anlalr bir husustur. Zaten toplumun kendisi bu zek trn gerektirir. Kent bunu st aamaya sratr. Ayrca kent, ky gruplarnn ortak ihtiya mekn olarak da tanmlanabilir. Bu husus ok nemlidir. Kentin kurulu felsefesini bu olguda bulmaktayz. Kentler kysz kurulular olarak dnlemez. Kentizm olarak deerlendirebileceimiz, ama ad konulmayan bu yaygn anlay, znde ky kente kart olarak konumlandrmaktadr. Felaket bu anlayla balantldr. Kenti kyn kart konumuna yerletirmek, anlay olmaktan da te, tarihsel gelime iinde de ok tandk olduumuz bir eilimdir: Kenti kyn, krsaln aleyhine bir olgu olarak grmek ve deerlendirmek. Kyn aleyhine daha ok artk-rn ve iktidar anlamna gelen bu tutum uygarln da derinliklerinde yer tutmutur. Ky, kr hor grme, aalama, idraksiz, cahil, incelikten yoksun, kaba gibi sfatlamalar bu anlayn tarih boyunca taknd tutumdan kaynaklanmaktadr. Hlbuki kent ve ky-kr birbirini besleyen (simbiyotik) meknlar olarak da toplumsal yaamn vazgeilmez yaam alanlar olarak dengeli, uyumlu ina edilebilirler. Bilhassa ikisi arasnda, genel olarak da toplum nfusuyla ky ve kent nfusu arasnda ekolojik denge kurularak bir oran bulunur ve bu en ideali olurdu. Uygarln en byk tahribatlarndan biri de kenti srekli ky ve krn aleyhinde bytmesi ve bir tahakkm ve smr merkezi, mekn olarak tutmasdr. Roln bu temelde saptrmasdr. Kentleri asl ilevinden boaltmasdr. Sadece bu alann gerek kurulu felsefesine kavuturulmas byk toplumsal eylem gerektirmektedir. Kent tarihinden karacamz dier bir sonu, evreyle ilikisine bakmadan bir kanser uru gibi bymesidir. Snr, mekn nerede tutulmaldr? sorusuna yant yoktur. Saptrlm kent mant ve bu mantk altnda gelien uygarlklar sanldnn aksine akln deil aklszln, daha dorusu bir teneke sesine benzeyen, yaam ve duyguyla ban yitirmi analitik akln eseridir. Felaketlerin boyutlar ve muhtemelen geriye dnlemez biimde nlenemezlikleri bugn daha iyi anlalmaktadr. Kentler yine de ilk alarda daha grkemli yaplard. Milyonu, hele-hele on milyonu aan kent olmak, toplum olmaktan kmaktr; kitle denilen sr toplumu haline gelinmesidir. Srler nasl ala doluursa, kentte de insan toplumunu ifade edecek en iyi kelime allamadr. Srleen insanlar kent denilen ala dolmaktalar. Basit birer tketici kitlesi olmaya oktan raz edilmilerdir. Aldaki sr de yledir. Bir de yan 43

balarna bir isizler srs konulmutur. Onunla teskin edilirler. Ynetim merkezi ve zel villal, baheli evleri kavram olarak kentin ruhuna uygun deillerdir. Ynetim merkezi dan banda da kurulabilir. Villal baheli evler ehir gerektirmez. Her yere kurulabilir. O zaman ehirden geriye ne kalyor? Tapnak, tiyatro, meclis, jimnasyum ve pazar yerini oktan simltane rneklerine brakmtr. Suni nefes al veriinin yapld yerler demek daha uygundur. Bu haliyle kentin gelecei belirsizdir. On milyonluk bir kenti beslemek, bir blgenin ekolojik toplum olarak lmesi demektir. Bu kentin sadece beslenmesi bile toplum ve evrenin katliamn gerektirir. Bir lkeyi ldrmek iin birka be on milyonluk kent yeterlidir. Trafiin sadece hava kirletmesi bile ehrin lm iin yeterlidir. Kent orantnn ok zerine kmayla anlamn yitirmitir. Anlamn olmad yerde yaamdan bahsedilemez. Nefes alp vermeyi yaam saymyorsak tabii. Kentler eskiden gereklerin kefedildii, felsefenin ina edildii sahalard. imdi endstriyalizmin ken kentlerinde ise (S); seks, spor ve sanatn tm ieriinden boaltlarak srlemenin saland hara iftlikleri sz konusudur. Okumadm, ama herhalde Hayvanlar iftlii roman bu tr bir sry ilese gerek. Bu, kentin lm deil de nedir? b- Endstriyalizmin dier bir yok edici boyutu yaam-evre ilikisidir. Kent daha ok iten toplumu kanserletirirken, endstriyalizm bir btn olarak yaam evresine saldrr. Ulusdevletin halen nemini yitirmeyen endstriyalizm politikas, tm lke ve toplum kaynaklarnn endstriye tabi klnmasn gerektirir. Bunu bir kalknma yolu olarak grr. Aslnda bu politikann lke zenginlii ve kalknmayla, glenmekle ilgisi yoktur. En temel neden sermayenin en yksek KR orannn bu sahada gerekletirilmesidir. Endstriyalizm bir kr ynetim harektdr. Yatrm veya kalknma kavramlar asl amac gizleyen rtlerdir. Kr varsa yatrm ve kalknma olur. Yoksa kendi bana yatrm ve kalknmann hibir anlam yoktur. Endstriyalizm mlkiyetten binlerce kez daha byk bir hrszlktr. Hem de tm lke halkndan, doasndan yaplan bir hrszlk. Kendi bana yatrm, fabrikaya dayal retimi mahkm etmediimizi belirtelim. Toplum ve evrenin esenlii esas alnarak, her zaman uygun bir yatrm ve fabrika modeli gelitirilebilir. Bunlar kendi bana ktlk samazlar. Krn emrine girdiklerinde kanserlemeye yol aarlar. Kr iin endstri, toplumsal ihtiyalar iin deildir. Azami kr kural ihtiyatan kaynaklanmaz. Onun kendi mant vardr. htiya alan kr getirirse ilgilenir. Yoksa lme terk eder. Mevcut teknolojiler doru gelitirilip uygulansa, ne isizlilik, yoksulluk, ne de hastalk ve eitimsizlik bir toplumsal sorun olarak kalr. En nemlisi, ne de kaynak uruna evrenin teknikle, fabrikayla ykmna gerek kalr. Krl bulunmayan, ama kesinlikle hayati ihtiyalar rahatlkla karlayabilecek olan binlerce alan, srf kr getirmedii iin atl braklmaktadr. Kr uruna ise, bazen milyonlarca yllk evrimin sonucu olan kaynaklar, hibir hayati sonucuna bakmadan ksa bir srede tketilir. Petrol, deniz, orman ve maden politikalar krllk nedeniyle evreyi bir lm-kalm alanna dntrmtr. Kr denilen olayn vahi boyutunu hibir olgu evre katliam kadar aklayamaz. Krllk bu biimde devam ederse, deil birka yzyl, birka on yl daha devam ederse, evresel felaketin kesin olduunu tespit ediyor binlerce bilim adam. Endstriyalizm analitik akl iin sper bir zaferdir. Fakat duygusal akln da feci bir yenilgisidir. Dnyann tm canllarn insann hizmetine koyan en eski tanrsal vahyin bir hortlamasdr endstriyalizm. nsan hizmeti demek yanl oluyor. Bir avu kr hrslsnn emelleri uruna tm canllar kurban ediliyor. O zaman insann bizzat kurban olarak sunulmas bir zaman meselesi haline gelmi demektir. Kutsal Kitaplardaki kt tarifine uygun hibir rnek endstriyalizm kadar emsal tekil etmez. c- Endstriyalizmi bir retim sorunu olarak grmemek gerekir. retim zerine kurulan kr, sermaye tekeli asl anlamn verir. Endstri kr tekellerinin hizmetine girmedike, temel toplumsal ihtiyalar ve evre koullar gz nne getirilerek, bilim ve teknolojinin olanaklarna gre her zaman bir retim, dolaysyla yatrm politikas kurgulanabilir. Bunun makineli veya makinesiz olmas zde pek fark etmez. Biri yava, dieri hzl retir, o kadar. Kald ki, burada belirleyici olan, toplumsal ihtiyalar ve evreyle, ekolojiyle uyum koullardr. Hz ve yavalk kendi bana ama deildir. Dolaysyla makineleme de kendi bana iyi ve kt deildir. 19. yzyldan gnmze kadar endstriyalizm denilen olguya, makineli ve makinesiz, hzl veya 44

yava tm yatrm, retim ve tketim srelerine kr amac damgasn vurduka, o zaman her ey soruna ve kangrene dnyor. Bunun iin kentler anormal byd. Silahlar korkun geliti. Devasa ordular kuruldu. Korkun ve dnya apnda savalar oldu. evre katliamlar yaanmaya balad. Ulus-devlet canavar tretildi. Yaam tmyle ieriinden boaltld. Politika yok edildi. Tekel olarak kapitalizm makineli retime damgasn vurunca, endstriyalizm canavar peydahlanyor. Can alc husus budur. Devlet tekeli nce tarmda, sonra ticarette artk-rn yakalad. 19. yzylla birlikte ei grlmemi sanayi retimi zerinde, tabii yeni enerji ve makine bulularyla tekel kurulunca, tarihin hibir dneminde elde edilemeyen krlar, dier bir deyile artk-rnn karl olarak sermaye elde edildi. Endstrilemeye kr dayatlnca her ey rndan kyor. O halde endstriyle krlama olarak endstriyalizm ok farkl kavramlardr. Endstriyalizm ayrca ekonomi de deildir; ekonomi tekelidir; sanayi retimine dayatlan, devlet veya zel fark etmiyor, tekeldir. Toplumun binlerce yldr el emeiyle kendine yabanclamadan bir ekonomik faaliyet olarak yrtt, alt retim sahalar ister fabrikal, ister tezghtar, ister tarm iftlii, ister manifaktr olsun tartlmyor. Sorun bu sahalarda retim yapmaktan kaynaklanmyor. Pazarda deiimden geirmekten de kaynaklanmyor. Direkt devlet veya devlet adna bazlar dtan insan ihtiyalar iin verili olan bu alanlar denetim altna alp vergili, talanl, krl yntemlerle fazlay armaya baladklarnda, ite o zaman ok ciddi ekonomik ve sosyal sorunlar douyor. 19. yzyldan gnmze kadar retimin sanayi devrimi dediimiz dneminden sonra anormal kr alan haline gelmesiyle birlikte, tekel dayatmalar sonucunda mthi snfsal ve ulusal savalar bata olmak zere, toplumun hem kendi iinde, hem dndaki toplumlara, hem de doaya kar atmalar derinleiyor. Toplum hi olmad kadar tahakkm iktidarn yayor. Herkes herkesle bouuyor. Bir anlamda Hobbesun canavar Leviathan herkesin herkesle savan sona erdirmiyor. Tersine herkesin herkese, doaya ve kendisiyle savana dnyor. Canavarn toplumu, toplumun canavar yaad veya getirdii son aama bu oluyor. d Sanayi toplumu kavram da kendi bana anlaml deildir. Sanayi tekelleri kurulduunda, toplum daha ok emtialamann, deiime sunulacak retimin, retim de sanayinin gdmne veriliyor. Tekelci sanayi kapitalizmi, dier retim sahalarnn tekelci sanayiye bal hale gelmesidir. Bu anlamda sanayi toplumu uygarln bir baka aamas olarak anlam bulabilir. Bylesi bir uygarlk aamas 19. yzyla damgasn vurdu demek gerekidir. Her dnemden daha fazla kr szdrmaya imkn verdii iin, kapitalizmin grkemli a demek de mmkndr. Tm toplumu kr hrs sarar. Kapitalist olmak yaamn amac haline getirilir ve hayatn doal tarzna indirgenir. te bu anlamda sanayi toplumu ilktir. Azami kapitalistleme toplumudur. Kraln plak hale gelmesi, yani ilk defa nde gelen kapitalistlerin yeni, ama eskisinden daha farkl, ss ve elbisesi normal olan, kendini vatanda gibi sunan bir krallar grubu haline gelmesidir. Krallar da oalarak, eski grkemli, sslenmi hallerinden soyunarak varolu kazanyorlar. Sanayi toplumu bu anlamda plak krallar toplumudur. cretle balanan iinin durumu bu toplumda yaygnlk kazanr. Bir anlamda toplumdan koparlm bir snftr. Klasik klecilikten fark, cretli klelikle balanmasdr. Hangisinin daha iyi olduunu sylemek etik adan doru saylmaz. Marksistlerin en nemli hatalarndan birisi, bu toplumda sanayi burjuvazisi ve ii snfn ilerici ilan edip, toplumun geri kalanna gerilik damgas vurmasdr. Hlbuki tersi dorudur. Sanayi ve ii snf birliktelii belki modernitenin bir zellii olabilir; ama eitlik, zgrlk ve demokratikleme asndan tekelci devlet kapsamndadrlar. Anti-toplumculua daha ok yakn bir duru sergilerler. Aydnlarn bu snfsal ittifakla szlemesi sosyalizm asndan en talihsiz bir sapma olmutur. Sanayici tekelleri toplumu, kavram olarak srekli sava toplumlardr. Ulus-devlet bouna bu dnemin devlet biimi haline gelmemitir. e Sanayi tekelciliinin siyaseti ve devleti, milliyetiliin en youn hali ve devletle tm ulusal toplumun kaynatrlmas temelinde oluan ulus-devlettir. Ulus-devlet en ok bu dnemde idealize ve realize olmutur. Bunun temel nedeni, sermayenin ar kr ve topluma yaygnlamasdr. Krn oalmas, tm toplumun sanayi tekellerine balln gerektirir. Bu ise i savatr. Ancak youn milliyetilik ve yine iktidarn en youn yaand ulus-devletle bu i sava bastrlarak, krn azamileme dzeni salama alnm olur. Faizmin yava yava bir 45

sistem olarak bu dnemde gelimesi zgn bir olay deildir. Toplumun srlemesi ve iktidarn ince eperlerine kadar yaylmas, bunun da ancak milliyetiliin dinsellemesiyle mmkn olabilmesidir. Endstri, ulus-devlet ve kapitalist lsnden oluan Bat modernitesi tarihin en kanl a, uygarl olma niteliini bu kapsam dolaysyla kazanr. ie gemi bu l modernite; hem toplum iinde i sava (faizm), hem de devletler arasnda ulusal, blgesel ve dnya savalar konumuna der. Bunun temelinde, hep tekrarlyoruz, krn oluum ve paylalma biimi vardr. Ulus-devlet ana hedefini endstrileme olarak belirlerken, kapitalistleme niteliini veya arzusunu gndeme tayor. Kapitalistler siyasi hedeflerini ulus-devlet olarak belirlediklerinde, ancak milliyetilikle ulusu zamklayarak ulus-devleti mmkn klabileceklerini, bunun da kr dzeni iin en gerekli devlet dzeni olduunu aa vuruyorlar. Sanayi hem devlet, hem kapitalizm iin ana hedef haline geldiinde, 19. ve 20. yzyln kaderi belirlenmi oluyor. Sanayi de tarm gibi, manifaktr gibi bir retim adr. Uygarln mirasna dayanr. Ama hibir retim a, sanayi a kadar devlet ve kapitalist tekeline kr ve iktidar oaltm gcn vermemitir. Bu nedenle devlet ve kapitalist sanayileme iin yarr. Toplumu ve bireyi ok dndkleri, ulusa ok saygl olduklar iin deil, tarihi bir kr imknn yakaladklar iin bu karasevday gsterirler. Faizmi sanayisiz deerlendirmek mmkn deildir. Atom silah ve genetii deitirilmi canllar retme gibi, toplumu tahrip olaslklar gl olan sanayilerin durumu daha imdiden en byk tehlike kayna haline gelmi bulunmaktadr. phesiz kapitalizmin ve ekonomizmin kontrolne girmi sanayilemeden bahsediyoruz. ki eilimin sanayi zerindeki kontrolnn hem gerek anlamda, hem de metafor olarak insansal ve toplumsal kansere yol at da yeterince aa kmtr. Bu a ana hatlaryla 20. yzyln son eyreine kadar btn arlyla yaanr. Daha sonra olan ise, Avrupann kendisine artk fazla kr getirmeyen ve ok yk tekil eden (evre kirlilii, yksek cretler) sanayiyi dnyaya ihra etme aamasdr. nce mal, 19. yzylda mal ve sermaye, 20. yzylda ise mal, sermaye ve sanayi ihrac biiminde l bir mekanizma ile dnyaya tand. Sanayilemeyi tanmayan dnya blgesi artk kalmam gibidir. Bylelikle sanayi ann esas arln yitirdiini, daha dorusu sanayiyi finans sermayesiyle ikame ettiini belirleyebiliriz. lk an ticaret, ikincisini sanayi devrimiyle yrten Avrupa uygarl, son aama olarak nc kresel finans an yaamaktadr. Finans a arlkl olarak 1970ler sonras dneminde nc roln oynamaya balamtr. f-Finans a-Komutan Para Parann toplumsal komuta gc haline gelmesi phesiz nemli bir gelimedir. Bu zmlenmeden, toplumun kavranmas ok eksik kalr. Para belki de tm vcuda gerekli enerjiyi oluturmak iin, hcrelere besin tayan damarlardaki kan rnei gibi, ekonomik yaamda akkanlk salayan deerdir. Ne olduu ve nasl bu konuma eritii anlalmas gereken en ciddi toplumsal fenomendir. Beraberinde muazzam kirlilik tad inkr edilemez olan bu aygt, hangi tarihsel ve toplumsal etkenler sonucu bu durumunu kazand? Gerekten toplumda neyi gerekletirmektedir? Kazandrd ve kaybettirdii kiiler, gruplar kimlerdir? Onsuz olunur mu, olunmaz m, yerine neler ikame edilebilir? Sorular oaltlabilir. Deiim arac olarak para, basit bir ilemin arac olarak gayet anlalrdr. Yine de dikkat etmek gerekir. Deienler nedir? Para iki deien arasnda adil bir l salayacak alet olabilir mi? Sorunun daha banda byk zorluklar ierdii aktr. Bir elmayla bir armudu deitirmek gibi en basit bir alveri meselesinde, diyelim oran bire iki oldu: 1 elma = 2 armut. Para piyasada byle ilev grsn. Neden bire iki de, veya bire bir deil? O zaman iin iine en basitinden emek deer girecektir. Sorular pei sra gelebilir. Emee deerini veren nedir? Baka emek denilip soru sonsuza dek tekrarlanabilir. Ak ki alveri meselesinde adil ly parann salamas zor grnmektedir. Byk ihtimalle gcn, itibarn bir seenekten kazanacaktr. yle kabul grd iin kabul edilmektedir. Temelinde adalet, deer, emek gibi ller aramak beyhudedir. Zaman ve meknda hazr bulunanlar, ilerimizi kolaylatrmak iin bir arabulucu seelim demiler. Bulunan arabulucu nesnenin adn para koymular. Bu ksa ykyle paray 46

tanmlamaya alyoruz. Fakat yle bir arabulucu aracyla kar karyayz ki, bu konumunu brakp baka rollere girdi mi her ey allak bullak olabilir. Bir rnekle anlalr klalm. Toplum bir kadnn ancak bir erkee bal olarak bir evde adna namuslu dediimiz tarzda yaayabildii takdirde kabul grebileceini belirtir. Kadnn yle olmaktan kp birok erkei eve almas ya da tersi, adamn eve birok kadn almas halinde durum nasl olur? Herhalde en hafif deyimle allak bullak olur. Parann durumunda iler daha karmaktr. rneimize devam edelim. Kadn genel kabul bozduu iin evden atlarak bir zme varlabilir. Fakat parada iler bu kadar kolay olmayabilir. Elinde paray tutan, namuslu olmasa, paraya ne kadar para katlsa da kabulmdr diyebilir. Hlbuki toplum tpk bir kadn meselesinde olduu gibi, bu kabulle paray arac klmamt. Onu biriktirmek en byk namussuzluktur diyebilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Benim kanaatim, i aynen byle olmutur. Son derece nispi bir zaman ve meknla snrl, kolaylk olsun diye araya konulan bu arabulucu, asla tm zaman ve mekna yaylsn diye kabul edilmemitir. Burada byk bir suiistimal (ktye kullanma) olay vardr. Asla kabul etmem diyebilir. Fakat at alan oktan skdar gemi olabilir. O zaman da hkm yetmez olur. Dolaysyla para ortama gre oynayan, ei benzeri grlmemi bir fahienin kendisi haline gelmesi, yine ikinci bir defa kuvvetle muhtemeldir. Kendini birine bir, birine bin Dolara kiralayabilir. nnde bunu nleyecek hibir kuvvet artk yoktur. Nasl bu duruma gelindi? Biraz da ekonominin dilini kullanarak bunu anlalr klmaya devam edelim. Ekonominin deiimle balatlmas pek fazla anlatm ifade etmese de, deiimin kendisi nemli bir ekonomik faktrdr. Birbiriyle deien iki eye mal veya meta denilmektedir. Toplum henz kullanm deerinden baka bir deer tanmazken, karlkl deiimi ahlaki olarak uzun sre doru bulmad. Armaan ekonomisi dediimiz bir sisteme bal kald. rettii veya elde ettii ok deerli addedilen bir nesneyi deer verdiklerine armaan ediyordu. Armaan kltr ycelticilii ifade eder. Yceltilene armaan sunulur. Deerli olann bylece deeri kantlanm, onurlandrlm oluyordu. Geriye kalan nesneler gnlk yaam iin harcanrd. Birikime de iyi gzle baklmazd. nsan topluluklar milyonlarca yl byle yaayabildiler. Mal deiimi olmadan, karlkl mal olarak veya para karlnda deiime toplumun ahlak, vicdan bir trl deiime raz olmuyordu. nk rettii deerin pahas, karl olabileceini dnmyordu. Dnlmesini ahlaken uygun bulmuyordu. Belki de saduyusu veya ahlaki bilinciyle bunu hileli bir yol sayyordu. Deiimin eii ekonominin eiiyse, ekonomiye byle giri yaplmas herhalde iyi bir giri saylmayacaktr. nk asli gelenee ramen yaplmtr. Deiimi ekonomik ilikinin temel deeri saymak bir varsaym olabilir. Ama tek varsaym deerinde saymak doru olmaz kanaatindeyim. Ekonomiyi deiimden baka etkenlerle bilimselletirmek veya daha dorusu deiimden farkl, hatta deiimin kabule dayanan, para gibi arabuluculua dayanmayan biimleri de rahatlkla gelitirilebilir. Teorik ve pratik, bu biimleri gelitirme konusunda yaratc olmaktan geri durmaz. Deiimden daha nemli olan, emtiann mal haline geli meselesidir. Kullanm deerinin deiime tabi tutulmas emtialama, mallama olarak tanmlanr. Toplumda emtia olgusunun ortaya k uygarlk srecine yakn dnemlerdir. Ticaretin kabul grmesindeki temel etkendir emtia. Emtiann kendisi onu ilk edinenin elinden kma anna denk geliyor. Elinden karmay kabul etmek emtiann balangcdr. Kardan biri bir ey karlnda alnca, emtia sreci tamamlanm oluyor. Yine bir rnek verelim. Yllarca besledii bir ceylan baka birinin de yllarca besledii keiyle deitirdiini dnelim. Bu deiimin adil ve eit olduu hibir zaman ispatlanamayacaktr. nk hangi aln terinin ne kadar aktld hi bilinmez. Daha da nemlisi, keiyle ceylan hibir zaman iki eit olamaz. Bu analojiler (rnekseme) phesiz deiimin mantndaki elikiyi yakalamak iindir. Ve bylesi elikiler her zaman mevcuttur. Bu elikilerin kabul temelinde para konusuna yeniden dndmzde, barndrd hileleri daha iyi fark etmi oluyoruz. Toplumlar tanrken bir noktay daha iyi anlamak byk nem tar: Toplumsal olgularn fiziksel olgular olmamas. H2O, mutlak olmasa da, dnya koullarnda hep su molekldr. Baka anlam olamaz. Toplum ise insann ina ettii olgular paketidir. inde muazzam bilinmezlikler tasa da. Toplum kendi ina ettiini deitirip yeni inalar kurabilir. u kural ortaya kyor: TOPLUMSAL GEREKLKLER NA EDLM 47

GEREKLKLERDR; doa veya tanr vergisi gereklikler deildir. O halde para da rahatlkla ina edilmi bir gerekliktir. Deiim ve emtialar konusu da ina edilmi varsaymsal gerekliklerdir. Tanr veya doa verisi deiller. Pozitivistlerin en byk gnah, toplumsal gereklikleri fiziki gereklikler gibi olgular niteliiyle ayn kategoriye koymalar olmutur. Toplumsal olguyu deimez gereklikle bir tuttuumuzda, byk yanlglar ieren toplumsal paradigmalara kapy ardna kadar aralam oluruz. Ekonomiye pozitivist adan baktmzda, bu sakncalar grmemek mmkn deildir. O zaman milliyetilikler nesnel gerein ifadesi olarak anlaldnda, deiik konumlarda da olsalar, felsefi bakmdan ayn olan Hitler ve Stalin konumuna dersiniz. Bu ikisi de, yani tm pozitivistler de, kaba materyalistler de toplumda kabul ettikleri gereklere mutlak olgu deeri vermekten kurtulamazlar. Para konusunu son derece nazik klan bir etken de topluma bu pozitivist yaklamla bakan anlaytan gelir: Paray tam gerek saymak. Dolaysyla onun araclyla el deitirme, giderek tam gerek alglamasna dnr. Parann ekonomiye deiimle birlikte girmesini ve tarih boyunca gsterdii gelimeleri incelemek konumuz deildir. Fakat parann giderek ekonominin vazgeilmezi haline gelmesi, ierdii sakncalarn da bymesi anlamna gelir. Tek bir deiimin ierdii elikiyle karlatrdmzda, parann snrsz deiim gc kazanmasnn ne kadar netameli, sakncal durumlara yol aaca anlalrdr. Binlerce elikinin somutlam hali olmak kolay bir ey deildir. Bu elikili haliyle ekonomide yol ala ala finans ana ulatnda, ortaya kan durumun btn vahametini grmeden toplumu anlalr klmak kendini aldatmaktan baka anlama gelmez. Vahamet dediimiz, parann barndaki muazzam elikilerle birlikte en gelikin ana varmasdr. Bu, sicili ok kt bir zorbann ok byk bir orduya bakomutan yaplmas gibi bir eydir. Toplumda balangta sadece hazr olanlarn bir anlk kabulne dayanan bu kukulu aracn ok geici bir arac konumu giderek tanr katna ykseltiliyor. En etkin komuta gcn de elinde tutarak. Parann geliim tarihini incelemek hayli ilgin olurdu. Tarihte ilk altn sikkenin Lidyal Kreuzus tarafndan karld sylenir. Halen altn aramalarnn sorun yaratt Manisann Sard kentinde oturduu ve bana gelmedik i kalmad sylenir. Para yle bir eydir ki, onunla da onsuz da olmak ok zor konum arz eder. Bilinen, emtia deiim ve paralamann el ele vererek hzla gelitii ve ekonominin bakesini ele geirdiidir. Pers ve Greko-Romen uygarlnda para kullanmnn ok yaygnlat, gnmze kadar ulaan yzlerce sikke eidinden bellidir. slam uygarlnda Riyal en az sultanlar kadar itibarl bir konuma erimiti. Kentlerde parann taht salamd. zellikle Yahudi sarraflar byk nem kazanmt. Yahudi ve Ermeni sarraf ve tccarlar Avrupadan Hindistana kadar uzanan ticaret yollar zerindeki kentlerde paralel bir para ve ticari tekel hatt kurmulard. Siyasi egemenlie paralel bu kapital hatt ok etkiliydi. Sultan ve emirlikleri kendine olduka balamt. Avrupa ve Asyadaki etkinlikleri srekli artyordu. Toplumlarn kavim olarak Yahudi ve Ermenilere artan tepkisinin altnda bu gerekliin nemli pay olsa gerek. Yahudi ve Ermeni pogromlarn aratrrken, bu durum nemle gz nnde bulundurulmas gereken bir husustur. talyan kentlerinin slam dnyasndan para ve ticaretin ncln devralmalar 13. yzyln ortalarna dorudur. zellikle Venedik, Cenova ve Floransa gerek bir para ve ticaret mucizesi olarak gerekletiler. 16. yzyla kadar bata Rnesans olmak zere her bakmdan Avrupaya nclk eden yldz kentlerdi. talyan kentleri sadece Rnesans Devrimini gerekletirmekle kalmadlar; para devriminin de nemli mimarlarndand. Her ne kadar ilk ncllerini slam dnyasnda buldularsa da, katklar olduka byktr. Banka, senet, kt para, kredi, muhasebe gibi modernitenin vazgeilmez tm para argmanlarn bu kentler gelitirdi, kurumlatrd. Para tarihinde bu gelimelerin ok byk rol vardr. Pazar ve ticaretin gelimesinde birer devrim roln oynadlar. Emtialama ve paralamann hzn belki de yzlerce defadan daha da arttrdlar. Parann egemenliinin gelimesinde kilometre talarydlar. Toplum yava-yava bu aralarn tahakkmne hazrlatlyordu. Grnte basit bir teknik muameleydi gerekletirilenler. Bankalar para birikim yerleri olacakt. Senetler para karl olan kt paralaryd. Kt para da bir nevi genel senetti. Hafifti, ileri daha da kolaylatrp hzlandryordu. Kredi, skk durumda olan mterilerine daha sonra denecek 48

mnasip bir faiz karlnda verilen bor parayd. O da ileri hzlandryor, bo kalmay nlyor, ilgilisinin tembel-tembel oturacana ilerini hzla srdrmesine ve salanacak krla borcunu kapatmasna hizmet ederek daha hayrl bir rol oynuyordu. Muhasebe ilerin kr-zarar, gelirgider envanterini netletiren birer dokmandlar. Ayna gibi dnemsel olarak kii veya irketlerin durumunu yanstyordu. Bunlar basit ama mthi sonular olan devrimlerdi. Bata Sevilla, Lizbon, London, Amsterdam, Hamburg, Lyon, Anvers, Paris olmak zere, talyann bu devrim rnlerini Rnesans rnleriyle birlikte hzla lkelerine aktaran Avrupa kentleri devrimleri kta geneline yaydlar, byttler. 16. yzylla birlikte Hollanda ve ngilterenin nce tarm ve ticarette, sonra sanayide bu devrim rnlerinin etkin yardmlaryla nasl genel bir kapitalist devrime dntrdklerini taslak halinde sunmutuk. Kapital, kapitalist ve kapitalizm para saltanatnn n basamaklardr. Onlar bu basamaklar atlayan gerek birer kraldlar: plak krallar. Ticaret a byk hzyla birlikte byyen krn byk oranda bu paralama ve para aralarna borluydu. Parann egemenlii sessiz ve derinden ilerliyordu. Sadece kralla deil, tanrsalla da oynuyordu. Hem de ilk defa maskesiz ve bizatihi olarak. Endstri a ona hem ok ey borluydu, hem de ok byk frsatlar sundu. Toplumda pazarlama, kentleme, emtialama ve ticaret younlamas olmadan sanayi devrimi olamazd. Tm bu sreler para olmadan gerekleemezdi. Para ve paralamann hz kazanmas vcut organlarndaki kan dolam roln kazanmt. Onun kesilmesi organlarn alamaz duruma gelmesi ve ilevini kaybetmesiydi. Bu da lmleriyle eanlamlyd. Fabrika-ii ilikisini zmlediimizde durum daha iyi anlalr. Fabrikalamay eski kle ve kyl serfle iletmek mmkn deildir. Hem efendiden, hem senyr ve topraktan kopmadan iileme olmaz. Tam bir iileme mutlak cretle gerekleir. cret ise, para olmadan denecek bir deer deildir. inin paraya kesin mahkmiyeti gereklemi oluyordu. Para, efendi ve senyr olmadan yeni kleyi mutlak egemenlik altna almann konumunu kazanmt. ktidarlamada bu dev bir admdr. Yeni sanayi toplumu bu yolla tamamen parann egemenliini tanyan ilk byk toplum biimi oluyordu. Daha nceki hibir uygarlk toplumu bu denli parann hkimiyetini tanmamt. Endstri toplumunda para artk bir kltrdr. Her ey onun etrafnda anlam kazanr. Byk hayallere yol amas kadar, tm byk projeler para olmadan balatlamazd. ocuuna kk bir ayakkab almaktan evinin n yakmaya kadar, en cra kyden en gelimi kent semtlerine kadar her aile parann mutlak gereinin bilincindeydi. Onu elde etmek uruna iine girilmedik bir i, plan dnlemezdi. Herkes para edinmek iin ne gerekiyorsa onu yeni tanrsna sunmaya mecbur edilmiti. Grnte kutsal deer emek satlyordu. Bu, parann yol at en tipik yanlglardan biridir. Parayla satlan, yani elden karlan sadece emek deildir. Onu elde etmek iin ncelikle salkl bir bedene, bedeni elde etmek iin bir anaya, anay elde etmek iin bir kadna ihtiya vard. Bu iinler sonsuza dek gider. Emek ayrca beceri kazanmalyd. O olmadan satn alnmazd. Onun iin ustaya, tezghtara; onlar iinse binlerce yllk i tecrbesine, onun emektarlarna ihtiya vard. te basit bir cret -karn doyurmadan biraz fazla-, tm bu kutsal deerlerin elden karlmas oyunuydu. Tarih ve toplum satlyordu. nsan, birey byle arasallatrlmt. imdiye kadar hibir toplumsal tanr bu denli kullar zerinde hkimiyet kurmamt. Para tarihinin nemli bir kilometre ta da, altn ve gm gibi deerli madenlerin karlk olarak gsterilmesinden kurtulmasyd. Bu byk devrim -kara para devrimi- 1970lerde gerekleti. Artk para tam zgrlemiti. Birinci zgrlemeyi zgr talyan kentleri onu kt, senet, kredi gibi enstrmanlara balayarak salamt. kinci byk devrimi ise, ABD Dolarnn, altn ve gme bal olmaktan resmen kurtulmasyla gerekletirilmiti. Finans ana resmen bu devrimle girilmiti. nc byk kreselleme hamlesi denilen tarihsel gelimenin altnda bu olgu yatmaktadr. Kapitalizmin ilk byk kreselleme hamlesi, bilindii gibi ticaret ann (M.S. 15.-18. yzyllar) ktasal smrgeletirme ve yar smrgeletirme hareketleriydi. kinci byk kreselleme hareketi, sanayi ann (kabaca 19. yzyln bandan 20. yzyln son eyreine kadar) emperyalizm hamlesi ve ondan kaynaklanan ok geni bir snfsal ve ulusal savalar dnemiydi. Yaklak drt yzyl yl sren bu dnemlerin ba yapclarndan birinin para olduu tartlmaz bir gerektir. Hepsine birden 49

para a demek yanl olmazd. Kapitalist modernitenin byk tanrs (Zeus, Jpiter) ulusdevlet, iktidar ve sava tanrs (Ares ve Mars), para ise ekonominin ve tarihte genel anlamda karl olmayan yenian ykselen yeni tanrsyd. Tm kadim tanrlar bastran ve hegemonyasn kuran tanr! Finans ann temel zellii, para kurumunun (tm enstrmanlaryla birlikte) baat duruma gemesidir. Sanayi ve ticaret tekellerini tamamen kontrol altna almtr. Tekel olarak devleti de (zellikle ulus-devleti) kendine iyice baml hale getirdi. Ekonominin temel katlar olan kullanm (tketici) ve retim-deiim platformlarn da tamamen parann denetimine ald. Kullanlan aralar IMF, Dnya Bankas, Uluslararas Ticaret rgt; dnyann tm merkez bankalar, kresel bankalar, eitli kredi senetleri, piyasa ve borsalar; bono ve tahvil senetleri, tketici kartlar, faizler ve dviz kurlar vb. geni bir enstrmanlar listesidir. Bu kurumlar araclyla para artk hayalet bir varlk haline gelmitir. Daha dorusu, ata-erk ailenin eski hiyerarik yneticisi durumunda kalmtr. Onun yerine yeni yetmeler olarak bu kurumlar evlat roln oynamaktadr. Ama hepsinin para atalarnn tohumunu tadklar da bir gerektir. Kendi iinde bu kurumlar mthi bir a halindeler. Son derece organizeler. Saniye-saniye birbirlerinden haberleri vardr. Birbirlerini etkilerler. Hareketleri ksa, orta ve uzun vadeli olarak dzenlenir. Ksa sreli hareketlere scak para, orta vadeli olanlara bono ve tahvil, uzun vadeli olanlara da uzun vadeli senet demek moda gereidir. Sk-sk isim ve sre deitirebilirler. Toplumsal ina etme gerekliklerinden en hzl gerekletirilenlerdir. Temel muhasebe arac Dolar ve Eurodur. ABD ve ABnin para birimidirler. Sistem halen yetkinletirilmekle birlikte tamamlanm saylr. Peki, temel gaye olan krlar bu yeni sistem altnda nasl gerekletirilmektedir? Ekonomik, toplumsal ve siyasal dnyann tam iliki ve elikileri bu yeni sanal sisteme olduu gibi tanmtr. Hatta ideolojik, akademik ve dier kltrel argmanlar da bu sistemin penesine ald dnyalardr. Geree daha yakndan bakmak anlam gcmz artracaktr. Dolarn (yedekte tutulan Euro) temel muhasebe birimi olmas ne anlama gelmektedir? Dolar birikim alanlar ve milli paralar arasndaki kur deiimleri; bono ve tahvil, hisse senetleri piyasasndaki hareketler, faiz ve fiyat deiiklikleri hangi somut dnyalardaki iliki ve elikileri, dolaysyla ittifak ve savalar yanstmaktadr? Acaba giderek ska sz edilen nc Dnya Sava arlkl olarak bu simgesel, sanal dnya iinde gemi olmasn? Gerek alandaki savalar ise, bunun yer-yer deprem dnyasnn fay yarklarndan da vurmas misali gibi olmasn? ABDnin kinci Byk Dnya Sava sonrasnn hegemon gc olduu genelde kabul gren bir grtr. Para birimi olarak Dolarn dnyasal arl bu hegemonyann sonucudur. lgin olan tam da bu hegemonya zirve yaparken, Dolarn altn karlndan kurtulmasdr. Bunun bir nevi hesapsz, sorumsuz dnya hegemonu olmay yanstt ok aktr. ABDnin 1980lerden itibaren dnyaya trilyonlar kat-kat aan Dolar karlksz olarak sald bilinmektedir. Bu korkun bir olaydr. Yalnz banknot matbaasn altrarak ylda trilyon Dolar kazanma anlamna gelmektedir. Para hibir ada ve hibir yerde bu denli kendi kendini bytmemitir. Hegemon olmann ilk defa kendini paraya yanstmasn veya parann bizzat hegemon olduunun itirafn bu olgudan baka daha iyi aklayan bir ara olabilir mi? Btn ulus-devletlerin borlu durumda olduklarn gz nnde bulundurursak (en byk borlu ulus-devlet, ok tuhaftr, ABDnin kendisidir), parann niye tam hegemon olduunu bir kez daha alglama gcmz arttrm oluruz. ABD Merkez Bankasnn ufak tefek para oyunlarnn (faiz-fiyat indirme, ykseltme hareketleri) dnyay iddetle sarsmas da finans sisteminin iyi oturmuluunu gayet iyi aklamaktadr. Yani parann gcn kantlayan olgular ok fazla oluyor. Krizlerin sistemle ba daha da arpcdr. Asya, Rusya ve Latin Amerikada devrevi olarak zincirleme etkileyerek, saarak oluan krizler tamamen para sahasnda gemektedir. Reel ekonomiye yansmalar hep sonradr. Daha nceki krizler reel dnyada balayp para dnyasnda sonulanrken, finans ann krizleri tam tersine olmaktadr. Reel ekonomi en sona braklmakta, ama finans dnyasnn egemenlerinin istedikleri gibi, o lke veya lke bloklarn hizaya getirdikten sonra, fazla arlatrmadan sona erdirilmektedir. Rusya rnei retici olacaktr. SSCB resmi olarak 1991de daldktan sonra giderek arlaan bir finansal kriz srecine alnd. Kriz 1998de doruk noktasna karld. 50

Finans ann reel dnyay ynetmesini zmlemek hayli retici olacaktr. a-Reel ekonomik dnyay ynetmesinin parann komuta gcne ykselmesiyle balantsn ska dile getirdik. Daha ok hegemonun ana politikalarna hizmet edecek projeler esas alnr. Dnya ekonomisi finans ana gre nasl dizayn edilecek? Hangi blge hangi mallarda younlaacak? Pay ne olacak? lkelerin temel siyasetleri nasl dzenlenmeli, ekonomik ve sosyal yaplanmalarn nasl yenilemeli, borlarn nasl demeliler, kaynaklarn nasl kullanmallar? Ayrca asi, ete dedikleri lke ve ekonomiler nasl hizaya getirilmeli? Eski SSCB blou, in ve dier nc dnya denilen lkeler hegemonik sistemle nasl btnlemeli? sraille ilikiler nasl dzenlenmeli? Bir btn olarak dnya, lke, devlet ve halklar neo-liberal yeni finans ann genel kriterlerine hangi parametreler tarafndan uyum salayacaklarsa, o temelde her lke, irket, devlet ve bireylerin nne projeler konulur. Bu projelere uygun yatrmlara birok siyasal ve askeri art da balandktan sonra finansman, yani parasal enstrmanlar salanr. Uymayanlara ise kriz dayatlarak iflas noktasna getirilir. Zaten finansal a demek, projelere artl kredi salama a demektir. Sistem bu temelde altrlmaktadr. Kapitalizmin finansal ada ekonomi olmadn en net biimiyle bu ksa betimlemelerimiz bile gstermektedir. Kt oyunlarnn ekonomi olmamak kadar, ekonomi d dayatmalar olduunun en iyi kantlama aralardr. Tekelin azami krlamas bu ktlar zerinde gereklemektedir. Bundan daha ak ekonomi dlk olur mu? Hibir sektr ve dnem, krn ticaret ve sanayi ann ok stnde bedava kazanldn finans sistemi ve a kadar aklayamaz. Kk kuponlar karlnda herkes kra bulatrlarak hem sisteme su orta klnyor, hem sistem kendini daha da glendirerek kurtuluyor. Finansal a endstriyalizmden daha ar ekonomi ddr. Bir toplum biimidir, kltrdr. ok st dzeyde bir parasal tekellemeyle kar karya olduumuz ok aktr. Devletleri de (hatta devlet olarak ABDyi de) iinde eriten bir sper tekelleme aamas sz konusudur. Tm iktidar srelerini kontrol eden, gelitiren, bozan, yeniden kuran bir g konumuna eriilmitir. Yeni kreselliin z budur. Sanld gibi iletiim a kresellemeyi nitelememektedir. Ekonomiyle siyasetin, siyasi tekelin hi rnei grlmemi lde kresel apta i ie gemesi zn tekil etmektedir. Tm yerel, ulusal, siyasi ve ekonomik iradelerin kresel sper tekel glerinin kontrolne girmesini ifade etmektedir. Bu yeni bir durumdur ve olduka zerinde younlamay gerektirmektedir. b- Toplumsal realite stndeki etkisi tamamen fethetme amaldr. Parasal ve sanal bir toplum hedeflenmektedir. Toplumun kapitalize edilmesinin en etkili yolu bono, repo, tahvil, hisse senedi gibi enstrmanlarla kra itirak etmektedir. Bylelikle zellikle bata orta snflar olmak zere, toplum finans dnyasyla btnlemi oluyor. Kk bir kr karlnda dzeni koruma gcne dntrlyor. Dzene kart refleksleri nemli oranda krlyor. Tketici toplum, tketici kredi, mikro kredi, bin bir trl proje kredileriyle toplum kskvrak teslim alnmak istenmektedir. Yntem basittir. nce krizler dayatlarak isizlik dnyasna yeni bir isizler dnyas ekleniyor. Orta snf kertilip yeniden aman dilenir hale getiriliyor. Alk ve yoksulluk lm snrna dek dayatlyor. Kargaa ve kaos derinletiriliyor. Daha sonra artlar karlnda toplumun yeniden inas iin krediler balanyor. Eskiden toplumlar devrimler ve aydnlanma-kltrel hareketlerle dntrlmeye allrd. imdiki finansal yntemlerle daha komple, planl, elini atee atmadan, maayla istedii sonucu elde ediyor; elde etmek istiyor. Tm toplumlar zerinde kresel bir homojenletirme, kitle ve sr toplumu iin tek kltrel potadan geirme, sisteme en ufack bir itiraz gelmeyecek biimde yeniden ina etmeler devrededir. Toplum projeleri bir nevi eski devrimlerin, topyalarn yerine ikame edilmi oluyor. Artk topya ve devrimlere gerek yoktur. Her ey projelenebilir. Ayrca finansr hazrdr. Kar-toplum, simlakr toplum, sanal toplum, tek zihniyetli toplum bu olsa gerek. Acaba dayatlanlar faizmin yeni bir maskeyle kresel boyutta gerekleme projesi ve dnyas deil midir? Finans ann toplumunu her ynyle tanmak ve tanmlamak gerekir. c- Finans ann siyaset ve devlet politikalar endstriyel ala ksmen eliik zellikler tar. Endstriyalizm esas olarak milliyetilik ve ulus-devlet politikalarnda younlar. Tekeller yaratmak ister. Finans ann kresel olma ihtiyac bu tekelleri artk engel olarak grmektedir. Kapitalizmin bir dnya-sistem olarak domas da ulus-devlet tekelini sonuna kadar 51

destekleyemez. e kapanmaya eilimli ulus-devlet tekelleri, kresel apta hareket etmek isteyen tekellerin nnde engel konumuna gelirler. zellikle finans a kresel apta ancak enstrmanlarn kullandnda kr arttrabilir. Ulus-devlet bu durumda karsnda ciddi bir engel olarak durmaktadr. Ya yeni duruma uyarlanacak, ya da yklacaktr. Kuzey Kore, Libya, Suriye, ran, Irak, vb. Libya uyarlanmay kabul ettiinde varln korudu. Irak kabul etmeyince, simgesel nemde finans ann gazabna urad. Yenisi ina edilmek durumundadr. Tmyle ykma durumunda deildir. zellikle Brezilya, Trkiye, Arjantin, in, Hindistan ve Rusya gibi lkeler ulus-devletilii en youn biimde yaadklar iin, krizlerle terbiye edilip sistemle yeniden entegre edilmek durumunda olan lkelerin banda gelmektedir. Parann tahrip ettii toplumsal ilikiler bal bana byk bir terrizm sorunudur. Hibir terr, toplumu en derin balarndan uzaklatran para hegemonyas kadar etkili olamaz. Sistemin tm ekonomik, toplumsal ve siyasal alanda varln ina etmek ve srdrmek iin yapt faaliyetlerin byk bir ksm, tarihte rneine ender rastlanan terr kapsamndadr. Byk terr provokatif unsurlarla gizlemek istemektedir. Paradan para kazanmann reel ekonominin dnda byk apta gereklemesi, tarihte hep karmza kan gl ve kurnaz elin sistem haline gelmesi ve toplumun tepesine oturmasdr. Krk haramilerin soygunlar finans a tekel soygunlarnn milyarda biri bile etmez. Bylesine byk boyutlu soygunlar ancak tam bir terr sisteminde gerekleebilir. Bu anlamda iletiim a denilen olgu, ancak finans terrn rtlemek iin gerekli olabilirdi. Belki de bu amala medya terr dediimiz kavram anlam kazanabilir. zcesi, sistemin kendisi tarihte gelmi, gelecek en byk terristtir. Grnte kapitalizmin en gl a olan finans kapital tm zellikleriyle k ifade etmektedir. Sistemin srdrlme potansiyelini tkettiini gstermektedir. Bir a ne kadar boalrsa, o kadar tutuculamak zorunluluunu hisseder. Bu zorunluluk gcnn deil, gszlnn karldr. retim insann, toplumun onsuz yaayamayaca temel faaliyetidir. Finans a ise, bunun salanamadnn itirafdr. retimi gerekletiremeyen bir sistem isiz sistemdir. Olan da budur. almayla, retimle bu kadar elien bir sistemin tek yaama ans terrdr ki, ok laf edilen, saptrlan ve provokasyonla yrtlen de esas olarak budur. Finans-kapital tarihin en kresel dneminde zirve yaparken, bunalm en ok azdran sermaye kesimi rolndedir. Finans-sermaye tekelinin siyasi-askeri karl, topluma kar younlatrlm savatr. Birok dnya cephesinde yaanan gereklik budur. Dnya sisteminin yapsal bunalmndan hangi siyasi ve ekonomik oluumlarn kaca kehanetle deil, entelektel, siyasi ve ahlaki almalarn dzeyiyle belirlenebilir. Kapitalist modernitenin en sanal sermaye tekeli olarak finans-kapital anda, toplum tarihin hibir dneminde olmad kadar dalmayla kar karyadr. Toplumun politik ve ahlaki dokusu parampara edilmitir. Yaanan, soykrmdan da ar bir toplumsal olgu olan toplumkrmdr. Sanal sermayenin medya egemenlii, kinci Dnya Savandan daha ar bir toplumkrm yrten silah konumundadr. Milliyetilik, dincilik, cinsiyetilik, sporculuk, sanatlk ikonlarn sallarsan toplumu pardon, sry-, kitleyi dilediin her hedefe tayabilirsin. Zihnin fethi hibir zorun baaramayaca kadar toplumu bugnk kresel finans-sermayesine ak hale getiren gelimenin temelidir. Bir kez daha Smer rahiplerine ve tapnak icatlarna selam durmak gerekir! Ne yaman fatihlermisiniz de, aradan be bin yl getii halde, bugnk son temsilcileriniz ve tapnaklarndakiler ellerini scak sudan souk suya sokmadan tarihin en byk sermaye birikimini gerekletirebiliyorlar! Tanrlarn en gl imgeleri, glgeleri (Zillullah) bile bu kadar kazan salayamadlar. Demek ki, sermayenin srekli ve kmltif birikimi bo bir kavram deilmi. Zihni arptmalar basit operasyonlar deilmi. Dr. Hikmet Kvlcml ve talyan Antonio Gramsci de hegemonik fethi benzer tanmlamalara kavutururken, ulus-devletin en ok yceletirildii dnemin hapishanelerindeydiler. Bildikleri yaadklarndand. Ben de son tahlilde kresel sermaye mahkmuyum. Onu doru tanmamak, kendi zihnim ahsnda (kimliimde) toplumun z zihnine ihanet olurdu. 1980lerin banda sistemin iki hegemon gc olan ABD ve ngilterenin banda bulunan Reagan ve Thatchern Nikaragua ve Falkland saldrlaryla terr dalgas balatlmt. Pakistan ve Trkiyedeki iki darbe iktidar da en yakn yardmclaryd. Latin Amerika toptan terrize edilmiti. Yldz savalaryla devam ettirilen silahlanma yarlar Rusyay hegemonik g 52

olmaktan caydrmt. inde Deng Siao Ping reformlar sisteme verilen tavizlerdi. Ulusal kurtulu savalar ve refah devletiyle salanan tavizlere de son verilip, her alanda finans ann terr rzgr estirildi. Clinton daha bunu yumuak ama etkili politikalarla srdrd. Tam fethedilemeyen bir Ortadou kalmt. O da uygarlk, radikalizm, terr, din kaynakl sorunlarn krdmne evrilmiti. Sistem gerilemek istemiyorsa, u veya bu yolla fethini tamamlamak durumundayd. Ayrca hayati petrol sorunu vard. Petrol, finans ann zerinde en ok prim yapt sektrd. Sistemin ona bir asr daha ihtiyac olduu tespitliydi. Arap-srail sorunu sistemin banda Demoklesin klc gibi sallanyordu. ii ran byk tehdit olmaya devam ediyordu. Bu srecin benimle olan kritik ve stratejik ilikisi sanyorum ilerde daha net anlalacaktr. Konu zaten giderek netlemektedir. Suriyenin etkili lideri Hafz Esad, ABDnin etkili lideri Clintonla iki sefer grtnde, gndemin yarsnn bana ilikin getiini duydum. Kilitleyici bir konuma geldiim anlalmt. Byk Ortadou Projesinde (BOP) Krtlere uzun vadeli olarak stratejik bir rol biilmiti. Blgenin finans kapitalle olan sorunlarnn zmnde Krtler ve Krdistan koba olarak kullanlacakt. Bir dnem Ermeniler ve benzerleri (Helenler, Asurler, hatta Yahudiler, Arap ve Filistinliler) bu tr amalar iin kullanlmt. Statkocu, ar ulus-devleti, sistemle sorunlarn zmne yardmc olmak yerine kstek olan, blgenin hegemonu olmak sevdasn brakmayan glere Krt sopas zc etki yapabilirdi. 1970lerden beri hazrland anlalan bu plann iine ben beklenmedik bir unsur, ama kilitleyici olarak dahil olmutum. Ya tam dediklerine uyacak bir askerleri olacaktm, ya da bertaraf edilecektim. Yapm sistemin askeri olmaya elverili deildi. Dolaysyla ilk ve en kolay bertaraf edilen unsur olmam anlalr bir husustur. Birinci Dnya Sava Avusturya Veliahtnn bir Srpl militan tarafndan vurulmasyla balamt. Ama sava Ortadouda devam ediyordu. Daha da iddetlenerek devam edecekti. Ama nc Dnya Sava olarak. Kurban ise, bu sefer tam tersine, sistemin tm rgtl glerinin planyla ben olacaktm. Benzerlik ve tarihin yenilenerek tekerrr ok arpcdr. Atina stinaf Mahkemesindeki davamla ilgili savunmamda, Tanr Zeus ve yardmcs Tanra Athena, Hades ve Aresin el ele vererek, Prometeusu balayp Kafkasya kayalklarna zincirlemeleri gibi, onlarn insan torunlar da beni zincirleyip mral Adas kayalklarna zincirlediler demitim. Bu deerlendirmemin biraz eksik kald anlalyor. Bu zmlememle daha iyi anlalyor ki, beni gerek bir tanr zincirledi. Tarihin dehlizlerinde gizlice byye byye palazlanan, paralanan bu kk tanr yavrusu, kapitalist ala toplumun gn yzne kmt. Kendini yle kabul ettirdi ki, daha nceki alarn btn tanrlar ortadan yok oldu. Krallar yerlerde srnd, kelleleri koparld. nsanla en kanl zamanlar ve iliklerine kadar smry dayatt. Yerin altn ve stn kirletti, birbirine katt. Gerekten insan ve gayrs snrsz canly yok etti. g-Kapitalist Aamada Yahudiliin Ekonomideki Yeri Uygarlk tarihiyle ilgilenen her entelektel, Yahudilerin roln grmeden yetkin bir deerlendirme sunamayacan hemen grr. Btn belirtiler brahim olarak adlandrlan kimliin (brahim dinlerin atas olarak kabul edilen Hz. brahimin kimliiyle ilgili bilgiler, Hz. sa ve Hz. Musada olduu gibi mitolojik alarla rtldr. Gerein daha net grnm iin kapsaml sosyolojik aratrmalara ihtiya vardr) Babil Nemrutlarndan (bir nevi eyalet valisi) olan bugnk Urfa yneticisiyle paradigmatik bir anlamazla girdiini veya baka nedenleri olsa bile bu tr yanstldn gstermektedir. brahim, panteondaki put heykellerinin tanr olamayacan gstermek iin onlar krmakta, daha sonra atee atlmak iin Urfa kalesindeki mancnklarda sallandrlarak odun yn zerine atlrken ateler su kesilmekte, bugnk Balkl Gl meydana gelmekte biiminde mitolojik yk srp gitmektedir. Byk ihtimalle Urfa-Kuds hatt, dnemin grkemli iki gc olan Msrn Yeni Hanedan uygarlyla Smerlerin Babil Hammurabi Hanedanl arasnda tampon blge konumundadr. Ticaret tarihte ilk defa ykselie geen bir ekonomik sektr haline gelmektedir. ki uygarlk arasnda ticaret belki de siyasetin zerinde bir rol oynamaktadr. Tccarlarn geli gidii hzlanmaktadr. Asurlularn grkemli ticaret dnemi de bu evreyle akmaktadr. Ayrca UrfaKuds-am-Halep ilk alardan beri (M.. neolitiin douu ve ilk kent kurulu dnemleri) ok 53

nemli bir g, ticaret ve istila, igal ve en nemlisi din alveri hattdr. Bu alanlarn Hz. brahimin k ve ilk g yerleri olmas tesadf deildir. Hristiyanln ve slamiyetin de ilk k hatlarndan olduklar arpc olarak bilinmektedir. brahim (Bu adn muhtemelen Msrllar tarafndan unvan olarak verildii tahmin edilmektedir. Msrllar Sina l zerinden giri yapanlara, zerlerindeki kir ve tozdan dolay Apirular demektedir. Dnerek brani ve brahim adlarnn tremi olmas kuvvetle muhtemeldir) nce bugnk srail-Filistin olan Kuds yaknlarnda ikamet etmek ister. Yerel hkimler kolay izin vermez. ok kk bir mlk ald ve orada ld belirtilir. Sara, Hacer, smail, shak, Yakup hikyeleriyle balayan, Hz. Musa, sa, Muhammed ve aralarndaki yzlerce peygamber halkasyla devam eden yky isteyen Kutsal Kitaplarda (Ahdi Atik, Ahdi Cedit ve Kuranda) takip edebilir. Binlerce yan ykleme ve romanlarla tarih kitaplar da retici olabilir. ok genel birka dnemle grnr klmak amacm asndan yeterlidir. a-Birinci dnem, brahimin Urfadaki ve kndaki yks. Muhtemelen M.. 1700-1600 dnemi. Kabile reisi ve tccar. b- Msrda esaret dnemi. M.. 1600-1300 c- Hz. Musa nderliinde k. M.. 1300-1250. d- Vaat edilmi topraklarda iskn. M.. 1250-1200 (Komutan ve peygamber Hz. Yeu dnemi). e- nderler, Hkimler dnemi. M.. 1200-1000. lk Kral Saula kadar geen ve henz kral ve peygamber olmam laik ve dini (khin) nderler dnemi. f- Yahudi ve srail Krallar Dnemi. M.. 1000-700. Saul, Davut, Sleymanla balayp Hezekielle (Asur igali) biten dnemi. g- gal, stila, Tahakkm, Direni ve Diaspora k. M.. 700-M. S. 70 (Asur, Babil, skender ve Romallarn igal ve hkimiyet dnemi). Bu dnemde Yahudi veya srail Krall yklr. Yerine direnii ve ibirliki olmak zere iki grup belirginlik kazanr. birlikiler zellikle Grek ve Pers yanls olmak zere iki ana grup olarak belirginlik kazanr. Urfa ve Msrdan sonra nc srgnleri, Babil Kral Nabokadnazar dneminde krk yl sren nl Babil srgndr (M.. 535-495). Kutsal Kitapta yer alan ve Zerdtlkten etkilendii ak olan hkmler bu dnemde aktarlmtr. Perslere byk hayranlk olumutur. nk krk yllk srgnlerine son verdirilmitir. Tevratn ilk yazl nshalar da bu dnemde, yani M. . 700den sonra derlenmitir. Yani yaklak alt yz yl (M.. 1300-700) Kutsal Kitabn elde hibir yazl nshas yoktur. Demek ki Kutsal Kitaptaki ilgili ksmlar alt yz yl aradan sonraki szl anlatmlara dayanmaktadr. Homeros ve Hesiodosun ayn dnemdeki lyada ve Theologialar da benzer sylentilerin yazya gemi halleridir. Romallarn M.. 70 ve M.S. 70 civarlarnda Sleyman Mabedini iki defa ykmalar byk direnilere yol amtr. Hristiyanlk en yoksul kesimin direni geleneidir. st tabaka direnileri de, rnein Makabilerinki de nldr. Diasporaya, yani yurtdna kla kabilenin veya kavmin dal M.S. 70den sonra younluk kazanr. Dal Asur, Ermeni ve Grek kltrnde yaayanlarda olduu gibi, Roma ve ran mparatorluk sahalarnda olmak zere iki alanda younlar. Bu uzun dneme ayn zamanda Yazarlar Dnemi de denilmektedir. Yani srekli Tevrat derlemeleri ve yorumlar yaplmaktadr. Peygamberler de kyor. Ama yazarlk daha nemli hale geliyor. Demek ki, Yahudi kltrndeki entelektel seviyenin ykseklii ok nemli bir tarihsel gelenee dayanmaktadr. Dier nemli bir meslek, para ve ticaret ileri olsa gerekir. Tarm topraklar zerinde rahat geinme imkn bulamadklarndan, tm gleriyle ticaret ve onun etkili arac para zerinde younlamalar konumlaryla yakndan balantldr. Asurlularn yerine getiklerini, Ortadouda artk para ve ticaret tekelini ele geirdiklerini bu nedenle sylemek mmkndr. Bu konumlar onlar ortaa kentlerinde ve kapitalizmin beii Londra ve Amsterdamda ok etkili ve krl duruma getirirken, ayn zamanda byk sermayedarlar haline gelmelerinin de uzun bir tarihi gelenee dayandn gstermektedir. Kuds evrelerinde az kaldklar, ounun Diasporaya dald tahmin edilmektedir. Dou ve Bat Diasporas olarak iki nemli kltrel gelenek daha ortaya kacaktr bu kavmin dal yksnde. h- Diasporayla birlikte bir kabile olmaktan kp ok sayda kabile dzeyini am kltrel gruplarda younlatklarna gre, Yahudileri artk kavim olarak adlandrmak daha uygun 54

dmektedir. zellikle Arabistan, ran, Krdistan, Msr ve Helenistan blgelerinde younlatklar ve alan kltrne dayal Yahudi gruplar haline geldikleri grlmektedir. ki kltrl bir halk oluyorlar: Asl brani kltr ve iine yerletikleri toplumlarn kltr. Bu konum entelektel yetenekleri zerinde ok nemli ve olumlu etkide bulunacaktr. nk tarihin en kadim kltrlerinin hepsiyle temasta oluyorlar. slamiyetin kyla birlikte yeni bir trajik dnem daha balyor. slamiyetle Araplar bir ticaret uygarlna gei yapmak durumundadrlar. Fakat ticaret ve para tekeli ounlukla Arabistann birok blgelerindeki de dahil, Yahudi tccar ve sarraflarn elindedir. Dolaysyla Hz. Muhammede atfedilen Yahudiler Arabistanda kalmamal hadisi kukulu da olsa anlaml grnmektedir. Arap-Yahudi dmanl tarihin derinliklerine dayanmaktadr. Hacer ve olu smailin Mekkenin bulunduu yere bir nevi istenmeyen ikili olarak gnderilmeleri, dnemin Yahudi ve Arap kabileleri arasndaki elikilerle ilgilidir. Yahudilerle Arap eyh ve tccarlarn karlar o dnemden beri srekli elimekte olup, gnmzdeki Arap-srail ve Filistin-srail atmalarna kadar trmanmaktadr. Yaklak 3500 yllk kklerden ve tarihten kaynaklanan bu elikinin varl, gnmzde tam bir uygarlklar atmasna dnm bulunmaktadr. Blgedeki ticaret tekelleri arasnda iddetli bir rekabetin domas normaldir. slamiyetin ticarete nem vermesinin nedeni ve Hatice ile Hz. Muhammed ilikisi bu nedenle daha anlalr olmaktadr. Sonuta Yahudiler ya kendilerini asimilasyona uratp faydal ibirlikiler haline getirerek (Muhtedi) alanda kalacaklar, ya da yeni alanlara srgn yiyeceklerdir. ki durum da ortaya kyor. nemli bir ksm daha Roma mparatorluunda Avrupaya doru balayan gleri daha da younlatrp ayrlrken, kalanlar da muhtedi ve yar-esir biiminde haraca balanarak yayorlar. Ortaada slam uygarlnda, zellikle ran ve Endls (spanya) blgelerinde tarihsel rollerini (yani ktiplik, ticaret ve sarraflk) daha da ilerleterek nl hale geliyorlar. Birok siyasi gle alma olanan elde ediyorlar. Entelektel ve tccar-sarraf halk unvann kesinletiriyorlar. Bu yzden bulunduklar tm blgelerdeki dier toplumlarn entelektel ve tccarlarnn byk hmna hedef oluyorlar. Demek ki, tarihten srp gelen Yahudi dmanlnn ok nemli maddi, kltrel ve tarihsel nedenleri vardr. i-Yenian balangcna geldiimizde, bu nedenlerden tr Yahudiler zerinde bir nefret dalgas, tehditler ve srgnler hzn daha da artracaktr. nk kapitalizm, ticaret ve para tekelinin ana rahminde doan bir uygarlktr. Bundan kar ve zarar olan herkes, nlerinde engel olarak Yahudi entelektel, tccar ve sarraflar gsterecektir. Yahudiler tehlikeli bir paradoksla kar karyadrlar. karlar kapitalist gelimelerden yana olan dier uluslarn tccar ve sarraf tekelleri, nlerinde Yahudi unsurlarn engel grecektir. karlar kapitalist tekellerin gelimesiyle elien uluslarn eski tarmclar ve zanaatkrlar da Yahudiyi rahatlkla mistik bir tehlike haline getirebilecektir. Entelektellerin de, sisteme bamllklar gerei, tm ktlklerin Pandora kutusu olarak Yahudilii gstermeleri karlar gereidir. Bu etkenler altnda 15. ve 16. yzyllar Yahudiler iin tarihte olduu gibi yine srgnler ve pogromlarla (Yahudi katliamlar) iddetlenen yeni bir uygarlk srecinin balangc olacaktr. in ilgin yan, Yahudi entelektel ve tccar-sarraf gc bu yeni uygarln inasnda en nemli etken olabilecei gibi, en ok gazabna urayanlar da olacaktr. Paradoks budur. 1492de spanyadan sadece Mslmanlar atlmadlar; Yahudiler de kitlesel halde atldlar. Ne de olsa say armha gerenlerdi. Bahane hazr ve etkiliydi. Fakat asl nedenler anlatld gibidir. Polonyada ve Rus arlnda da benzeri sreler yaanmaktadr. Bu durumlar karsnda yeni toplandklar lkelerin banda Hollanda ve ngiltere gelecektir. Tm etkili Yahudi tccar, sarraf ve entelektelleri dalga dalga bu lkelere akacaklardr. Bir ksm Avrupa monarileriyle sava halinde olan Osmanl mparatorluuna, zellikle sultann sarraflk ve tccarlk tekelinde etkin rol almak amacyla sadece kabul edilmeyecekler, arlacaklardr da. Yava yava Amerika ktasna da g balamtr. Yeni gelien Alman kentlerinde entelektel tccar ve sarraf tekelinde gn getike konumlarn glendireceklerdir. Bu lkede kkl bir yerleme ve melezleme sz konusudur. Baz entelekteller kapitalizmi Yahudicilie balarsa da, bu abartmal bir ideadr. Etkileri vardr. Belirleyiciliin kkenleri, elbette yerleik toplum koullardr. Fakat aznlklarn tetikleyici rolleri de kmsenemez. Hollanda ve ngilteredeki gerek entelektel ortamn gelimesinde, gerek kapitalizmin yeni sistem hegemonu olarak ortaya kmasnda bu 55

lkelerdeki Yahudi banker, tccar ve filozoflarnn etkisi olduka nemlidir. Spinoza yenia zihniyet asndan balatan en nemli simadr. lk Yahudi laiklerindendir (Laiklii daha ok sinagogun dna km veya karlm kiilere ilikin belirtiyoruz). zgrln de byk dnrlerindendir. Anlamak zgrlktr felsefesi ona ok ey borludur. Yahudi banker ve tccarlarn ngiltere ve Hollanda devletine verdikleri borlar, savalarn kazanlmasnda ve gl devlet olmalarnda byk rol oynar. Amerika ktasnda, zellikle Kuzey Amerikada ngiltere eyaletlerinin bamszlk savanda benzer rol oynayacaklardr. Gnmz ABDnin oluumunda temel etkileyici glerin banda Yahudi entelektel, tccar ve bankerlerinin geldii iyi bilinmekte veya bilinmek durumundadr. (bu balk karlabilir) BENC BLM: GNMZN EKONOMK AMAZLARI a-Toplumun Ekonomik Sorunlar Ekonomik sorunlar denince karncalar aklma gelir. Karnca kadar ufak bir hayvann bile ekonomik (ne de olsa her varlk iin ekonomi beslenmedir) sorunlar olmuyor. nsan gibi gelikin akl ve tecrbe sahibi bir varln yaman ekonomik sorunlar, hatta isizlik gibi yz kzartan durumlar nasl yaanyor? Doada insan zeksnn zerinde alp i haline getiremeyecei ne olabilir? Sorun kesinlikle ne doal ileyitedir, ne de evreyle ilgilidir. nsann zalim kurdu kendi iindedir. Her ekonomik sorun, bata isizlik, toplumun sermayeletirilmesiyle balantldr. Marksn sermaye tahlili phesiz deerlidir. Bunalm sreciyle ilgili isizlii de aklamaya alr. Ac olan odur ki, pozitivizmcilik hastal onu da ok kt durumda yakalamtr. Bilimcilik hastal ok daha kapsaml tarihsel-toplum analizini yapmasn engellemitir. Benim yapmaya altm ey sermayenin ekonomi olmadn, tersine ekonomiyi ekonomi olmaktan karmann etkili arac olduunu tanmlamaya almaktr. Bunun iin en bata gelen nedenim, toplumun geliiminde kr ve sermayenin hibir zaman hedef olmad, yer bulmaddr. Zengin, refah iinde toplum dnlebilir. Ahlak ve politika buna aktr. Ancak toplum ihtiya ve isizlik iinde kvranrken, etrafta zenginlik ve sermayeden bahsetmek, su olmann tesinde toplumsal krmla ilgili olmaldr. Uygarl bizzat sorun yumann kendisi olarak tanmlamak, sermaye tekeline dayanmasndan trdr. Rosa Luxemburg, sermayenin gerekletirilmesini kapitalist olmayan toplum kouluna balarken, ok nemli bir hakikatin kysnda seyretmektedir. Kydan daha ieri yryebilseydi, onun sadece kapitalist olmayan toplumun varlna bal olmadn, o toplumu kene gibi emerek itiini, bundan bir damla kan da iiye iirerek kendisine su orta haline getirdiini grebilecekti. Net vurguluyorum; iinin abasn da inkr etmiyorum. Ama sermaye oluumunun iinin emeine ancak ok cz miktarda balanabileceini, hatta felsefi-tarihseltoplumsal dnlrse bu cz miktarn da anlamn yitireceini belirtiyorum. Endstriyalizmin toplumun ve evrenin srtndan bir vurgun olduu, ekolojik sorunlardan tr giderek aa kmaktadr. Gnmzde iletme yneticilerinin ve usta iilerin toplumun en ayrcalkl kesimi haline geldiini, bunun karlnn gibi byyen isizlik olduunu hangi bilgi ve izan sahibi insan inkr edebilir? Gelimi endstri katmanlar, tekelci ticaret ve finansal kesimler, yani sermaye tekelleri ok hisseli ortaklk projeleriyle ii kavramn iyice anlamszlatrmlardr. inin giderek sermaye tekelini topluma balayan kay rolne indirgendiini grmek nemlidir. Reel sosyalizmin rol nasl devlet kapitalizmi olarak, bir tavizci ii olarak tanmlanabilirse, klasik zel kapitalizmin de benzer tavizci iisi vardr. Bunlar her zaman toplum iinde bir arada olagelmilerdir. Geriye kalan toplum, Rosann aklna gelen kapitalist olmayan toplumdur. Dikkat edilirse, burada kapitalist olan ve olmayan fark tarif edilmektedir. Rosada her ikisi de toplum biimidir. Ben daha farkl olarak, kapitalizmi bir toplum biimi olarak deil, toplumun zerinde artk-deer szdran, ekonomiyi kurutan, isizlii douran, devlet ve iktidarla kaynap gl ideolojik hegemonya aralarn kullanan geni bir ebeke, rgtlenme olarak deerlendiriyorum. Bu rgtlenmenin iine son dnemde tavizci ii kesimini de eklemilerdir. Tekelci an ieriini bir kez daha byle tanmlarken, birok yanl anlamay gidermeyi 56

amalyorum. zellikle kapitalist toplum kavramnn tuzak karakterini deifre etmek durumundaym. Kapitalist tekele byle bir sfat balamak fazlasyla ltufkrlktr. Sermaye ebeke, rgtsel a oluturabilir. Mafyann da deme bir sermaye ebekesi olduu ok iyi anlalmaldr. Sermaye ebekesinin mafya olarak adlandrlamamasnn tek nedeni, toplumdaki hegemonik gc ve resmi iktidarla balantlardr. Yoksa mafya kadar bile etik kurallar olmayan bir ebeke olarak kalacakt. u hususu da nemle eklemeliyim ki, orta boy sanayici, tccar ve tarmcy kapitalist saymyorum. Bunlar byk lde gerek ekonomik ihtiyalar iin olup, sermaye tarafndan ok ynl kskaca alnsalar da, retim yapmaya alan toplumsal kesimlerdir. Ayrca pazardaki kk meta alveriini ve bu metalar kk iletmelerinde gerekletirenleri de kapitalist saymyorum. eitli meslek sahipleri haliyle kapitalist saylmaz. Tavizci kesim dndaki tm iiler, kyller, renciler, memurlar, zanaatkrlar, ocuklar, kadnlar toplumun belkemiini oluturur. Kapitalist olmayan toplum olarak bu tanm gelitirmeye alyorum. Yani ou Marksistin sand gibi kapitalist olmayan toplum derken feodal, Asya tipi, yar-feodal gibi kavramlarla dillendirilen toplumu kastetmiyorum. Bu kavramlarn gerei retici klmadklarna, daha ok perdelediklerine dair ikna olmu durumdaym. Kald ki, bu zmlemeyi sadece 16. yzyl sonras Avrupada merkezileen sermaye ebekeleri iin deil, tarih boyunca artk-deer gasp eden tm sermaye ebekeleri (ticaret-siyaset-askerlik-ideolojik, tarmsal, endstriyel tekeller) kapsamnda gelitiriyorum. Gnmz kresel finans sermayesinin bu zmlemeyi arpc biimde doruladn grmek iin fazla incelemeye gerek olmad aktr. Toplumsal doann anti-sermaye karakterini grmek kilit nemdedir. Binlerce yllk yrynde toplum, sermaye birikiminin en rtc etkiye sahip olduunun farkndayd. rnein sermaye birikiminin etkili yntemlerinden biri olan faizcilii mahkm etmeyen hibir din yok gibidir. Gnmzde gibi byyen isizlii sermayenin ucuz ii, esnek ii yaratmak iin gelitirdiini sylemek ok eksik bir deerlendirmedir. Gerein bir yn bu olmakla birlikte, asl nedeni sermayenin toplumu kr peinde koturan faaliyetlere balamasdr. Kr-sermaye iin faaliyet kesinlikle toplumun temel ihtiyalaryla rtmez. Eer toplumun doyurulmas iin yaplan retim kr getirmiyorsa, toplumun alk ve yoksulluktan krlmas -Nitekim gnmzde milyonlarca insan bu durumdadr- sermayenin umurunda bile deildir. rnein eldeki sermaye miktar biraz tarma yatrlsa, asla alk sorunu kalmaz ve olmaz. Ama tam tersine, sermaye tarm srekli boaltyor, bozuyor. Bunun nedeni tarmda kr orannn ya hi olmamas ya da ok dk olmasdr. Paradan dev miktarda para kazanlrken, hibir sermayedar tarm dnmez. Sermayenin karakterinde bu tr dnceye asla yer yoktur. Eskiden devlet tekel olarak tarma ok yardm yapard. Ama karln da rn veya para-vergi olarak alrd. imdiki sermaye piyasalar bu ynl devlet faaliyetlerini de anlamszlatrmlardr. Aksi halde o devletler iflasla karlamaktan kurtulamazlar. Demek ki, sermayenin toplumun ana gvdesini giderek isiz ve yoksul brakmas gnlk, geici politikalar nedeniyle deil, yapsal karakteri nedeniyledir. ok ucuza allmak istense de toplumdaki isizliin zlemeyecei, incelemeye gerek olmadan sradan bir gzlemle rahatlkla anlalabilir. Artk-deer zerine kurulu krllk politikalar ve sistemi ortadan kalkmadan, toplumun isizlikten ve yoksulluktan kurtulamayacan bir kez daha iyi bilmek gerekir diyorum. Yoksa rnein tarih boyunca ok sayda toplumu doyuran, neolitik topluma on be bin yldr analk eden Mezopotamya ovalarnda neden isizlik, alk ve yoksulluk kol geziyor? Kr amalamayan bir retim hamlesi planlansa, gnmz llerinde yirmi be milyon insan rahatlkla besleyebilecek ve zerine fazla brakacak bu ovalarn ve insanlarnn tek ihtiyac sermayenin altrmayan eli deil, tersine isizliin, aln ve yoksulluun tek nedeni olan bu elin (zel veya devlet eliyle olmas hi fark etmez) yakasn brakmasdr. htiya duyulan tek ey, gerek emeki eliyle topran bulumasdr; buna frsat yaratacak toplumsal zihniyet devriminin gerekletirilmesidir; toplumsal ahlak ve politikann tekrar temel dokular, organlar olarak ilevine kavumasdr; demokratik siyasetin bu nedenlerle drt elle ve gzle gerek beyinlerle grevine komasdr. 57

b-Toplumun Endstriyalizm Sorunlar evrenin bugnk halinde bile sadece toplumun deil, tm canl yaamn tehdit altna girdii ortak grtr. nemle vurgulamak gerekir ki, bu gidite endstriyi olgu olarak kendi bana sorumlu ilan etmek tam bir saptrmadr. Kendi bana endstri ntr bir olanaktr. Toplumun varlk gerekeleriyle btnletirilmi bir endstri, kesinlikle dnyay insan iin, hatta tm yaamlar iin nc Doa haline getirmede belirleyici rol oynayabilir. Bylesi bir potansiyel tamaktadr. Byle olursa endstriyi kutsamak da gerekir. Fakat kr-sermayenin arlkl olarak kontrolne girerse, dnyay bir avu tekelcinin dnda tm insanlk iin cehenneme de evirebilir. Nitekim gnmzde gidiat biraz da bu ynldr. Bu gidiatn insanl derin bir endieye kaptrd inkr edilemez. Endstriyel tekel olarak toplum zerinde gerek imparatorluklar kurmutur. Bir tek ABD sper hegemonyasna karlk, onlarca endstriyel hegemon vardr. Siyasal-askeri hegemon durdurulsa bile, endstriyel hegemonlar kolay durdurulamazlar. nk artk onlar da kresellemilerdir. Bir lke merkez olarak dar gelirse, hemen baka bir mekn, yeni lkeleri, merkezleri haline getirebilirler. Ne malm ABDnin bir endstri imparatorluu yarn ini merkez semesin? Koullar daha elverili olduktan sonra, bugn bile bunun yava-yava mmkn olduu gzlemlenmektedir. Endstriyalizm tarm can evinden vurmutur. nsan toplumunun asli unsuru, varlk arac olan tarm, endstri karsnda byk ykm yaamaktadr. On be bin yldr insanl var eden bu kutsal faaliyet, bugn kendi haline braklmtr. Endstrinin egemenliine braklmaya hazrlanlmaktadr. Kr-sermaye gdml endstrinin tarma girmesi, sanld gibi seri retim, bol retim olarak yorumlanamaz. Genlerle oynanarak toprak, endstri tekellerince suni dllenme gibi bir analk durumuna sokulacaktr. Nasl ki yabanc bir spermle salkl bir hamilelik, annelik mmkn deilse, genleriyle oynanm tohumlarla topra dllendirmek, iyi bir analk durumuna sokamayacaktr. Endstri tekelleri tarma ynelik bu lgnla hazrlanyorlar. nsanlk tarihi belki de en byk kardevrimi tarmda yaayacaktr, hatta yaamaya balamtr bile. Toprak, tarm, her ikisi bir retim arac ve ilikisi deildir; toplumun ayrlmaz, oynanmaz varlk paralardr. nsan toplumu arlkl olarak toprak ve tarm zerinden ina edilmitir. Onu bu meknlardan ve retimden koparmak, varlna kar en byk darbeye maruz brakmaktr. Kanser gibi byyen kent gerei, daha imdiden bu tehlikeyi btn plaklyla sergilemeye balamtr. Kurtulu byk ihtimalle ve byk oranda tersi bir harekette grlmektedir: Kentten topraa ve tarma dn hareketi. Bu hareketin ana slogan herhalde var olu iin ya tarm, toprak ya yok olma biiminde belirlenecektir. Krsermaye endstriyle topra, tarm btnletirip dost, simbiotik ilikilerle balamyor. Aralarna da gibi elikiler yp dmanlatryor. Toplumdaki snfsal, etnik, ulusal ve ideolojik elikiler; atmalar ve savalara kadar gidebilir. Fakat bunlar giderilmesi olanaksz elikiler deildir. nsan eliyle ina edildikleri gibi datlabilirler de. Sermayenin arac olarak endstriyle toprak ve tarmn elikisi insan kontroln aar. Toprak ve tarm milyonlarca yl ekolojik olarak kendilerini hazrlamlardr. Bozulmalar halinde, insan eliyle ina edilemezler. Toprak imali insann eliyle olmad gibi, tarmsal rnleri ve dier canllar, rnein bitkileri insan eliyle yaratmak da imdilik olanakl deildir, olanakl olmas da beklenemez. Zaten bu olanak insan olarak gereklemitir. Gereklemi olan tekrarlamann anlam ve imkn yoktur. Derin bir felsefi konu olduu iin fazla girmeyeceim. Yalnz firavun, pramit tarz mezarlarla nasl kendi geleceini hazrlamak istemise, endstriyalizmin robotlatrc tarz da pek yaanlr bir gelecek yaratamaz. Bu, insana da saygszlktr. Doa gibi muhteem bir varlk ortadayken, robot ve kopyalarnn ne anlam ve nemi olabilir? Sermayenin kr lgnl burada bir kez daha karmza kyor. Robotlar en ucuz retimi gerekletirdi diyelim. Peki, kullancs olmadan bunlar neye yarayacaklar? Endstriyalizm bu ynyle toplumu isiz klmann en temel etkenidir; toplumun retkenliine kar sermayenin en byk silahdr. Sermaye hem en az ii altrmada, hem de ucuzlam fiyatlarla piyasay diledii gibi maniple etmede endstri silahn ska kullanmaktadr. Tekelci fiyatlar ve isizliin temel etkeni olan bunalmlarn (fazla retim bunalmlar) kanlmaz klmaktadr. Sonuta ryen mallar ve isiz, a, yoksul milyonlarca insan bu bunalmlarn kurban olmaktadr. 58

Toplumun doas ancak milyonlarca yln ve uygun meknn rn olan evreyle sk balant iinde kendini srdrebilir. Hibir endstriyel oluum, evren harikas evrenin yerini tutamaz. Daha imdiden yerde, havada, denizde ve uzayda trafik felaket boyutlarna erimitir. Fosil yaktlarla yryen endstri, iklim ve evreyi srekli zehirlemektedir. Tm bu felaketlerin karl, iki yz yllk kr birikimidir. Bu birikim bunca tahribatlara deer miydi? Bu yzden yaanan tahribat toplam savalar yapmad gibi, verilen canl kayb da ne insan ne de doa eliyle baka hibir tr olay yznden verilmemitir. Endstriyalizm, bir tekelci ideoloji ve aygt olarak, toplumun en temel sorunlarndandr. Derinden sorgulanmas gerekir. Sadece ortaya kard tehlikeler bunun iin yeterlidir. Canavarn daha da byyp kontrolden kmas, sorgulanmasn ve hakknda alnmas gereken tedbirleri ge ve anlamsz klabilir. Toplumun kendisi ol-maktan kmasn ve sanal toplum haline gelmesini engellemek iin, bu canavar tekellerin elinden alarak, nce ehliletirip, sonra toplumun doasna dost klmann tam zamandr. Endstriyalizme kar mcadele ederken, endstriyel tekniin tekelci ideolojik yaps ve kullanm ile toplumun genel karlaryla uyumlu yap ve kullanm tarzn birbirinden ayrtrmak, bu ynl bilimsel alma ve ideolojik mcadelenin en nemli grevidir. Sosyal ve snfsal konumdan bamsz bir endstriyalizme kar mcadeleyi hmanistlik (insancllk) temelinde verdiini idea eden gruplarn amalarna ulamalar beklenemez. Bu gruplar objektif olarak amalarna ters dp, tekelcilik olarak endstriyalizme hizmet eder duruma dmekten kurtulamazlar. Endstriyalizm sanldndan daha fazla ideolojik, militarist ve snfsal karakterdedir. deoloji olarak bilim ve tekniktir. Hatta bu ynl kullanmda olan bilim ve tekniin en tehlikeli boyutlarn temsil eder. Endstri canavar kendi bana ortaya km deildir. Hatrlayalm: ngiltere burjuvazisi adada, Avrupada ve dnyada tarihi emperyalizm hamlesine giriirken, endstriyalizmi hem rgtleyen hem de en kapsaml ve hzl kullanan snft. Endstriyalizm daha sonra srasyla tm lke burjuvazilerinin mterek silah olmutur. Finans-ticaret-endstri ls iinde en ok endstri yzyllar olan 19. ve 20. yzyllarda dnya apnda gerekleen burjuva egemenlii bu gerei aka kantlamaktadr. Ne yazk ki, Karl Marks ve reel sosyalist hareketin kapitalist olmayan toplumu gerici olarak ilan etmeleri ve sanayi burjuvazisiyle ittifak stratejik olarak benimsemeleri, bilinli olmasa da, tarihte amalarna en ters den ve hatta objektif olarak ihanet anlamna gelen hareketlerin en trajik olan ve belki de bata gelenidir. Tpk yz yl boyunca bar dini olan Hristiyanln devlet ve iktidarla ittifaknn objektif ve ounlukla bilinli olarak amalarna ters dmesi ve ihanet etmesinde olduu gibi. Hristiyanlk da son tahlilde iktidar tekelinin cazibesine kaplarak k amacna ters dm ve uygarlk dini haline gelmekten kurtulamamtr. slamiyette olan ise, daha Hz. Muhammed hayattayken yaanmaya balanmtr. Sonuta iktidar endstrisine yenik dm oluyorlar. Eer bugn evre adna btn insanlk kyamet saatleri yaknm gibi feryat etmeye balamsa, bu olayn tarihsel-toplum ve snf boyutlarn benzer rnek hareketler nda kavramak, toplumun varlk hareketi olarak benimsemek ve yeni bir kutsal dini hareket gibi mcadele etmek durumundadr. Atei nasl atele sndrmek mmkn deilse, endstriyalizm batanda yaamay sorgulamakszn, ondan vazgemeksizin de ekolojik mcadele yrtlemez. Yeni Hristiyanlk, slamlk ve reel sosyalistlik trajediler yaamak istemiyorsak, ders karmak ve bilimsel-ideolojik, ahlaki-politik mcadeleyi doru ele almak gerekir. Ak ki, endstriyalizm sorunu hem ekolojik sorunun bir paras, hem de en temel nedenidir. Fakat ekoloji endstriyalizmden daha fazla anlam ifade eden, toplumsal ve sorunlu olan bir konudur. Belki de hibir sorun ekolojik olanlar kadar kr-sermaye dzenlerinin (rgtl ebekeler) gerek iyzn btn insanlk gndemine oturtacak nem ve arlkta olmamtr. Kr ve sermayenin (tarih boyunca tm askeri, ekonomik, ticari, dini te-kellerin toplam olarak) uygarlk sisteminin bilnosu sadece toplumun her ynden zl (ahlakszlk, politikaszlk, isizlik, enflasyon, fuhu vb.) deil, evrenin de tm canllarn yaamyla birlikte tehlike altna girmesi olmutur. Tekelciliin toplum kartln bu gereklerden daha arpc olarak neyle kantlayabiliriz ki? 1-Endstriyalizm ve Ekoloji 59

Endstriyalizmin srdrlemezliinin aa kmasnda ekoloji hayati bir rol oynamtr. Bilimsel sosyalizmin veya sosyal bilimin sanayi kapitalizmi zmlemelerinin yanllklarn ve yetmezliklerini ekolojistler ortaya karmtr. Kapitalizmin srdrlmezliini en iyi aklayan bilimin ekolojik alandan gelmesinden karlmas gereken en nemli sonu, kapitalizmin yaamla badamazldr. Eer bir sistem evreyi, yani yaamn vazgeilmez ortamn srdrlebilir olmaktan karyorsa, bu sistemin hibir gerekeyle savunulamayaca aktr. Mevcut hzyla srmesi halinde endstriyalizme yalnz dnyamz deil, gne sistemi de yetmez olacaktr. Endstriyel kapitalizm anda sistem sadece gerek anlamyla barbarlamamtr, yaamn gerek Azraili haline gelmitir. Hibir toplumsal deer endstrilemekten kurtulamamtr. nl (S)lerin, sanat, spor ve seksin endstrilemesi toplumun ahlken ve vicdanen tkendiini gsterir. Maddi ve manevi kltr olarak toplumun tm alanlarnda endstrileme, ulus-devletleme ve kapitalistlemenin ekolojik duvara arpmas, sadece zgrdemokratik topluma deil, yaamn kendisine bir ardr. Ak ki, endstriyalizm sorunu hem ekolojik sorunun bir paras, hem de en temel nedenidir. Farkl bir balk altnda yorumlamak tekrar anlamna gelebilir. Fakat ekoloji endstriyalizmden daha fazla anlam ifade eden, toplumsal ve sorunlu bir konudur. Kavram evrebilim anlam tasa da, esas olarak toplumsal geliimle evresi arasndaki sk ilikiyi zmleme bilimidir. evre sorunlar felaket alarm verince, arlkl olarak gndemleti; sakncal anlamlar tasa da, ayr bir inceleme dal haline getirildi. nk o da endstriyalizm gibi toplumun yaratt bir sorun olmayp, uygarlk tekellerinin son marifeti olarak, en kapsaml sorun biiminde tarih, dnya ve toplum gndemine oturmutur. Belki de hibir sorun ekolojik olanlar kadar kr-sermaye dzenlerinin (rgtl ebekeler) gerek yzn btn insanlk gndemine oturtacak nem ve arlkta olmamtr. Kr ve sermayenin (tarih boyunca tm askeri, ekonomik, ticari ve dinsel tekellerin toplam olarak) uygarlk sisteminin bilnosu sadece toplumun her ynden zl (ahlakszlk, politikaszlk, isizlik, enflasyon, fuhu vb.) deil, evrenin de tm canllarn yaamyla birlikte tehlike altna girmesi olmutur. Tekelciliin toplum kartln bu gereklerden daha arpc olarak neyle kantlayabiliriz ki? Zek ve esneklik pay dier tm canllara gre en yksek bir doa olarak tannsa da, insan toplumu da son tahlilde canl bir varlktr. Dnyaldr. ok hassas dzenlenmi bir iklim atmosferinin, bitkiler ve hayvanlar dnyasnn evriminin rndr. Dnyamzn atmosfer ve ikliminin, bitkiler ve hayvanlar leminin bal olduu dzenlilikler, hepsinin toplam olmas itibariyle insan toplumu iin de geerlidir. Bu dzenlilikler ok hassastr. Birbirlerine ok sk baldrlar. Adeta bir zincir olutururlar. Bir halkas koptuunda zincir nasl ilevsiz hale gelirse, evrim zincirinin ciddi bir halkas koptuunda da tm evrimin etkilenmesi kanlmaz olur. Ekoloji bu gelimelerin bilimidir. Bu nedenlerle de ok nemlidir. Toplumun i dzenliliinin herhangi bir nedenle krlmas insan eliyle yeniden dzenlenebilir. Nihayetinde toplumsal gereklik insan eliyle ina edilen gerekliktir. Fakat evre byle deildir. Toplum kaynakl, daha dorusu toplumdan kp stnde kr-sermaye tekeliyle rgtlenen baz gruplarn marifetiyle evre halkalarndan ciddi kopular olursa, evrimsel felaketler zincirlemesine tm evreyi, bu arada toplumu da kyametle kar karya brakabilirler. Unutmamak gerekir ki, evre halkalar milyonlarca yln evrimiyle olumutur. Genelde son be bin yllk, zelde son iki yz yllk tahribatlar, milyonlarca yln evrim halkalarndan binlercesini koparmay daha ksa saylabilecek bu zaman diliminde gerekletirmilerdir. Krl reaksiyonu balamtr. Nasl durdurulaca kestirilememektedir. Atmosferde bata karbondioksit (CO2) oran ve dier gazlarn yaratt kirlenmenin, mevcut haliyle yzlerce, hatta binlerce yl temizlenemeyecei ngrlmektedir. Bitki ve hayvan dnyasndaki ykmlarn sonucu belki de tam anlamyla ortaya km deildir. Ama en az atmosfer kadar S.O.S iareti verdii aktr. Denizler ve rmaklarn kirlilii, lleme daha imdiden felaket snrlarna dayanmtr. Tm belirtiler kyametin mevcut gidiatla doal dengesizlik sonucu deil, bir ksm ebekeler halinde rgtlenmi gruplar eliyle topluma yaatlacan gstermektedir. Elbette bu gidiata doann verecei yantlar da olacaktr. nk o da canl ve zekldr. Onun da tahamml gcnn snrlar vardr. Direnmesini yerinde ve zamannda gsterecek, bu yer ve zaman geldiinde insanlarn gzyalarna bakmayacaktr. nk kendilerinin yeteneklerine, bahedilen 60

deerlere ihanet etmekten hepsi sorumlu tutulacaktr. Kyamet de byle ngrlm deil miydi? Burada amacm felaket senaryolarna yenilerini eklemek deildir; fakat toplumun mutlaka sorumlu olmas gereken her yesi gibi gerekli sorumlulukla ve varlk nedenimiz olan ahlaki ve politik grev anlaymzla yeteneklerimiz orannda gerekeni sylemek ve yapmaktr. nsanlk tarihinde kendi kale ve piramitlerine ekilen Nemrutlar ve Firavunlarn akbetine ilikin ok ey anlatlr. Nedeni aktr. Ne de olsa Nemrutlar ve Firavunlar da gerek kii gerek dzen olarak, tanrsal idealar tayan birer TEKEL idiler. Evet, hep kr peinde koan sermaye tekellerinin ilkada en grkemli rnekleriydiler. imdiki kentlerde PLAZAlara ekilen tekellere nasl da benziyorlar! Arada tabi ki zde olmasa da, biimde farklar vardr. Kale ve piramitler tm grkemliliklerine ramen gnmz plazalaryla yaramazlar. Kald ki, say olarak hi yaramazlar. Toplasanz, tm firavunlar ve nemrutlarn says birka yz gemez; ama ada firavunlar ve nemrutlarn says imdiden herhalde yz binleri gemitir. nsanlk eski alarda birka nemrut ve firavunun arln ekemedi. Bu kadar inleyip durdu. Peki, tm evre ve toplumu zle uratan yz binlercesinin arln daha ne kadar ekecek? Yol atklar bunca savan, isizliin, aln, yoksulluun verdii ac ve ahlarn nasl dindirecek? Tarihsel-toplum bir btndr derken, bir de evrimin nda bu gerekleri dile getirmek istedik. Bunlar az yaman ve nemsiz gerekler midir? Kapitalist modernitenin bilimi, pozitivist yapsyla kendisine ok gvendi. Byk olgusal keifleri her ey sand. Mutlak hakikati olgularn yzeysel bilgisinden ibaret sayd. Sonsuz ilerleme srecine girildiinden emindi. Fakat burnunun dibindeki evre felaketini ngrmemesi neye yorumlanabilir? Sava bata olmak zere, son drt yz yln tm tarihi aan btn toplumsal felaketleri hakknda kkl are ngrmemesi ve pratikletirmemesi neye yorumlanabilir? Toplumun tm gzeneklerine iktidar olarak szm sava engellemesini bir yana brakalm, bu gerei doru tespit etmemesine ne demeli? Ak ki, tekel egemenliinin azami hegemonik anda bilim, sanldnn aksine ideolojik kuatmay en ok yaayan ve sistemin hizmetine en iyi uyum salayan yapsyla bu sorulara cevap veremezdi. Yaps, hedefi ve tarz sistemi merulatrma amal olarak ilan edilmi, dzenlenmi bilim, dinler kadar bile etkili olamadn gstermitir. Fakat ideolojik olmayan bilim olmadn da anlamak gerekir. nemli olan, hangi toplumun ve snfn ideolojisi olarak bilme ve bilim olduunu fark edip ona gre konumunu belirlemektir. Ekoloji en yeni bilimlerden biri olarak bu erevede konumunu belirlerse, sadece evrenin deil, toplumsal doann da ideal zm gc olabilir. 2-Endstriyalizm Ve Ulus-Devlet Ska dile getirmeme ramen, endstriyalizm ile ulus-devlet arasndaki ilikinin varlksal olduunu yine de belirtmeliyim. 19. yzyl iki olgunun da zirve yapt dnemdir. Endstriyalizm ne kadar ulus-devleti gerektirirse, ulus-devlet de o denli sanayicilii gerektirir. Ulus-devlet, on balk altnda sergilediim toplumsal sorunlarn tmn endstriyalist toplum iin de geerli klar. Marksizmin endstriyalizmi ve ulus-devleti sadece i ie zmlememesi deil, bunu ilericilik adna pozitif bir olgu olarak belirtmesi, Sovyet sosyalizminin neden ykldn yz elli yl ncesinden aklamaktadr. Akademi dnyas, kent ve endstriyalizminin fideliinde yetitii, hatta olutuu iin bu ynl hakikati kavramaktan acizdir. Ulus-devletsiz ve endstri dininin geerli olmad bir dnyay hayal bile edememektedir. Ekoloji mensuplar, belirtilen snf kkenlerine ramen hakikati snrl da olsa grmeye balamtr. Ulus-devlet ve endstriyalizmi i ie gemi ortak bir ideolojik, ekonomik ve askeri saldr kompleksi olarak deerlendirmek daha gerekidir. Bu gereklik karsnda dar anlamda sendikaclk ve particilik siyasetlerinin anlamsz kald aktr. Gerekli olan, belirtildii gibi toplum ve evrenin z savunmasdr. 3-Endstriyalizm Ve Faizm Ulus-devlet, sava rejimi olarak faizm ve endstriyalizm koullarnn rndr. Kapitalizmin tarihinde, azami krn elde edildii sanayi anda i savan younlamas kanlmazdr. Azami kr ve sermaye topluma kar sava yrtlmeden gerekletirilemez. Sanayi ann ulus-devleti, bu azami kr kanunu gerei bir i sava rejimi olarak rgtlenmek 61

zorundadr. Ulus-devlette iktidarn tm toplumsal gzeneklere szmas, i savan en genellemi halini ifade eder ki, faizmin tanm da bu erevededir. Ayn biimde ar milliyetiliin faizmin ideolojisi olmas i savan doasyla balantldr. Endstriyalizm anda savan kresellemesi, her iki Dnya Savanda kendini iyice kantlamtr. sava d savala tamamlanmaktadr. Tarihin en youn i ve d savalarnn son iki yzyllk endstriyalizm anda yaanmas, milliyetiliin resmi din olarak ilev grmesi, faizm ve endstri sermayesi arasndaki iliki ile izah edilebilir. Soykrm bu dnemdeki savalarn topyeknlamasnn (tm toplumu kapsamasnn) bir sonucudur. Endstriyalizm ann sava biimi olarak ulus-devlet faizmine kar temel toplumsal sorun, ezilen snf-halkulusun z savunma cephesinin gelitirilmesidir. 4-Endstriyalizm, Kadn ve Aile Endstri kapitalizm anda tarm-ky toplumundan sonra dalan ikinci nemli toplumsal kurum aile ve kadndr. Bat sosyolojisinin rtbas ettii nemli bir konu da aile ve kadndr. Bu sosyoloji ailenin neden ve nasl ykma uratldn aklamaya yanamamaktadr. Bu gereklik ilk adaki klelerin aile hakknn olmamasyla balantl olarak izah edilebilir. Artan isizlik ve yoksulluk karsnda, uygarlk toplumunda gelenekselleen aile kurumunun maddi koullar byk oranda ortadan kalkar. Ailenin toplumsal anlam kalmaz. Birey toplumdan kopartlrken bu konuda kadna den pay, ok zalimane bir biimde doasna hi istemedii aykr koullar dayatan egemen erkee teslim olma ve sokaa atlmadr. Kadn klelii, reklamnn yapld gibi, bu ada zgrlk kazanmamtr. Kapitalizmdeki kadn klelii metalatrlmadk tek bir hcresi braklmayacak denli derinletirilmi bir piyasa kleliidir. Endstriyalizm anda yaanan krizlerin en nemli bir unsuru aile ve kadn zerinde yaanmaktadr. Sadece youn boanmalar ve sokak ocuklar biiminde deil, toplumsal cinsiyetiliin snr tanmaz iktidarcl ve smrcl, bu krizin ve kn derinliini yanstmaktadr. Toplumun aile ve kadn sorunu ve zm, zgr yaamn en temel unsurlar olarak, teorik ve pratik dzeyde byk abalara ihtiya gstermektedir. 5-Endstriyalizm, Bilim ve Medya Kpek sahibini srmaz zdeyii gerei, bilim ve akademi dnyas da efendilerini srmaya yanamaz. Ara sra kendilerine kar havlasalar da, nlerine bir para atldnda hemen susarlar ve hizmetlerine devam ederler. Benim bir ideam vardr: En az Smer ve Msr rahipleri tarafndan zorbalk ve smr sisteminin mitolojik merulatrlmas kadar, kapitalist sistemin bilimcilikle merulatrlmas sz konusudur. Merulatrlmann szde teorik gerekelerini bilim ve akademi dnyas hazrlarken, propagandasn ise esas olarak medya dnyas yapar. Toplum ve yaamla badamazl aa km bir sistemin ada medyay gelitirmesi anlalr bir husustur. Sadece medya deil, tm gsteri-ov dnyas, sanat, spor, seks endstrisi saptrlm bilimsel tezlerle btnletirilerek, tm insanln beynini ve yreini anbean bombardmana tabi tutmaktadr. Bu bombardman olmadan sadece plak zor aygtlaryla sistem srdrlemez. Kapitalist hegemonya esas gcn ideolojik hegemonyasndan alr. ktidara, ulus-devlete eklemlenmi bilim ve endstrilemi medya bu hegemonyann temel silahlardr. Toplumun kurtuluu ncelikle bu iki alanda devrim yapmay gerektirir. ALTINCI BLM: DEMOKRATK MODERNTEDE EKO-ENDSTRYEL TOPLUM a-Kapitalizme Kar Demokratik-Ekonomik Toplum K. Marksn yaad dnem ve mekn Almanyann birlii ve ulus-devleti iin yaplan youn tartmalarn ve ideolojik-politik akmlarn koullanmas altndadr. Olgular daha ok ideolojik, politik ve hukuki erevede anlamlandrlmaya allr. K. Marks, bu ortam ekonomik ncllkle etkilemeyi esas alr. Anlatmnda ekonomiyi belirleyici kategori olarak temellendirmeye alr. Kapitalizmi bilim haline getirmenin ba sorumlusudur. Bununla balantl olarak kapital sahiplerini burjuvazi, cretli emekileri proletarya, toplumu ise 62

kapitalist metalamann egemen olduu kapitalist toplum kategorisiyle karlamay bu bilimin ke talar sayar. Byle yapmakla bir tala ku vurduunu sanr. ngiliz ekonomipolitiinden ekonomiyi, Fransz toplumbiliminden pozitivizmi, Alman felsefesinden diyalektik kavramn alp birletirerek bilimsel-sosyalizmin sentezini yapmay baardna gveni tamdr. O dnem her bilimde devrim yaplmtr. Toplumun bilimsel devrimini de kendisi ve Engelsin yaptndan emindir. Toplumbilimin Darwini saylrlar. Marksist dnce Avrupa sosyal biliminin en nemli kanad olarak doar. Hegemonik sistem asndan bakldnda, bu bilimin yeni ykselen ve sisteme damgasn vuran sermaye tekelciliinin ihtiyacndan kaynaklandn, sermayeyi bilimselletirerek merulatrlmasna iktidar iddeti kadar, belki de ondan daha fazla katkda bulunduunu anlamak zor deildir. stedikleri kadar kapitali olumsuzlasnlar, kapitalizmi bilim halinde sunmakla meruiyeti iin gerekli tarihsel adm atmlardr. ok acdr ki, K. Marks ve F. Engels, onca kar klarna ramen, kapitali kapitalizm, sermaye-kr tekelcilerini burjuvazi, ekonomik toplumu kapitalist toplum olarak ilan etmekle bu tarihsel admn nde gelen sorumlular durumuna dmekten kurtulamadlar. Tarihte iyi niyetlerin ounlukla tersine sonu verdirmede kullanldklarn hi unutmayalm. K. Marks ve F. Engelsin bu ie giriirken, en ok Hegelin dorua tad diyalektik felsefesinden yararlandklar bilinmektedir. Temel hatay diyalektik felsefeyi uyarlarken yaptklar kansndaym. Bunu da tez-antitez-sentez lsn kapital-cretli emek-kr, burjuvazi-ii snf-kapitalist toplum bata olmak zere baz nemli lemeleri gelitirirken yaptlar. Hegeldeki diyalektik tez-antitez antitesi (varlksallama)nin Marksistler (ve bu yntemi kullanan pek oklar) tarafndan tam kavrandn sanmyorum. Halen de nemini koruyan ve gelitirilmeyi bekleyen temel felsefi sorun olan tez-antitez antitesi (varlksallama), evrensel-tikel i ieliinin anlamn ve dolaysyla hakikatini ifade etmektedir. znde unu anlatmak ister: Her varln znde bir de zdd vardr. Varlksal zler ztsz olamaz. Ztszlk tam hiliktir. Tam hilik var olmamadr. Var olmama da var olmadna gre tam hilik olamaz. O halde varlklar ztsz olamaz; tpk itimin ekimsiz olamamas gibi. Sorun daha ok ztlamann mahiyetini doru kavramakta yatmaktadr. Baarl bir diyalektisyen, ztlamay doru belirleyendir. u hususu ok nemle belirtmek gerekir: Bir varlktan binlerce antitez kabilir. Bir diyalektiki asndan burada yerine getirilmesi gereken en nemli grev, bu oklu antitezlerden hangisinin dierini LK ELDE, birinci srada etkilediini, oluturduunu doru tespit etmektir. K. Marks ve F. Engels birer diyalektiki olarak Hegeli ayaklar stne dorultmak isterlerken kafasn koparttklarn fark edemeyecek kadar kaba bir yanllk iine girmilerdir. ki yz yldr aleyhinde ok sylemletirilmesine ramen, Hegel diyalektiinin halen bir doruk anlatm olduunu belirtmek durumundaym. K. Marks ve F. Engelsin lemeleri phesiz diyalektik yan tarlar. Ama doru diyalektik leme deerinde anlatm iermekten uzaktrlar. Konumuz asndan en nemli ierik ve z belirleme hatas, burjuvazi-proletarya ztlamasnda yaplmtr. phesiz burjuvazi-proletarya ztlamas vardr. Fakat bu ztlama sandklar gibi olumamtr ve ilememektedir. Toplum veritesinde, antitesinde kapitalizmin yol at eliki, ztlama kapitalist-proletarya elikisi deildir. Byle bir eliki olsa bile asl eliki deildir. Daha da nemlisi, kapitalizm sanld kadar toplumsal veriteyi tek bana kapitalistletirecek potansiyelde deildir. Kapitalistin kendi bana bu gc yoktur. Ayrca bir toplum hibir zaman kapitalist, slam, Hristiyan vb. gibi bir sfatla niteliini deitirecek bir varlk deildir. z olarak, kinci Doa olarak toplum varln korur. Baz sfatlarn tarihin eitli dnemlerinde TEKLLER olarak etkili olmas o toplumun tmyle o tekilce tekilletiini kantlamaz; bir siyah Lalenin tek bana Lale toplumu olamayaca gibi. Kapitalizm bir etken olarak toplumsal antiteden sadece proleter oluturmaz. Toplumsal varlktan proleter tiplemeyi eker. Fakat bu ekite bile proleterle birlikte bu proleteri ektii topluma kar ounlukla ittifak halindedir. Marksistlerin feodal topluma kar proletaryann burjuvaziyle geici ittifak dedikleri olay, olgu budur. Fakat hatalarnn temelini oluturan bir anlatmdr bu. Kapitalizm asl olarak toplumdan cret denilen bir taviz karlnda proletarya ad altnda bir ajan derlemekte, oluturmaktadr. Eski topluma kar ittifak deil, ihanet 63

yaplmaktadr. Kald ki, toplum gibi evrenin en harika bir esnek zekl doasna kar bir istismarclk, tpk bir kadn kullanr gibi efendice bir kullanclk yaplmaktadr. Binlerce yllk efendiler (Rablar, krallar, zorbalar) mirasn da kullanarak, kr ad altnda sistemli ve srekli olarak toplumun tmnden varlksal olarak deer andrmaktadr. Sadece kr olarak deer deil, o toplumun tm maddi ve manevi kltrel deerleri istismar edilmektedir. Bu durumda kapitalizm toplumu en ok ve sistemlice, srekli olarak karsna alp smren TEKELC DOKUnun kendisi olmaktadr. Bu anlamda toplumla ilgilidir, toplum zerinde etkilidir. Ama hkim sistemini kurarak, eski ticari, parasal ve iktidar sahiplerini kendi nderliinde eriterek, iileri ve zanaatkrlar yedekleri haline getirerek, entelektellerden ideolojik hegemonya ina ederek bu etkiyi yaratmakta ve istismar gerekletirmektedir. Toplumun antitesini, varlksallamasn bilimsel ifadeye kavuturmak istiyorsak, kapitalist toplum olarak adlandrlan dokunun bu zde ve biimlerde gelitiini anlamak doru belirlenimlerin gereidir. Srecin bu karakteristik yapsn grmeden, ileyiinin bu niteliini kavramadan toplum adna BLMCLK yapmak kaba POZTVZMden teye gitmez. Kapitalizmin toplum zerindeki ileyiini doru belirlemeden kaba pozitivist nesnellemelere girimek, bilim adna bilime, toplumbilim adna topluma kar byk bir yanllk iine girmek demektir. Sz konusu olan toplum olunca, sonularnn vahametini kestirmek herhalde zerinde daha ok dnlmesini gerektirir. Konuya ilikin bu ksa zmlemeden kapitalizmle ilgili elikinin ok tali bir dzeyde oluan kapitalist-proleter elikisi deil, bu elikinin de kapsamnda olduu kapitalizm-toplum, kapitalistler-toplumcular arasnda olutuu gayet aktr. Zeki Marksistlerden Rosa Luxemburg, Saf kapitalist toplum asla gerekleemez deyip K. Marks temel bir noktadan eletirirken, aslnda yapmak istedii ey bu dokusal sreci anlatmaktr. lla bilimsel sosyalizmden (Sosyal bilim demek daha doru olur) bahsetmek istiyorsak, bu temelde radikal bir bilim reformu ve devriminin gereini kavramak bata gelen grevdir. Dar anlamda kapitalizm-ekonomik toplum elikisinden bahsetmek mmkndr. Tedbirli olunursa, ciddi yanllklara yol amadan baz nemli ve doru sonulara gtrebilir. nceki blmlerde F. Braudelin ekonomiyi pazarla zdeletirdiini, sermayenin bu pazar zerinden uzun mesafeler aras ticaretteki fiyat farkndan yararlanarak kr gerekletirdiini sylediini, dolaysyla kapitalizmin pazar kart bir konumundan bahsettiini nemle belirtmitim. Bu anlatmn yetersiz olduunu, kapitalizmin znde sadece anti-pazar olmadn (eer pazar ekonomiyle zde klnyorsa), anti-ekonomi biiminde bir deerlendirilmeyle tamamlanmasnn gerekli olduunu vurgulamtm. Kapitalist sistem hegemonyasnn antitoplumculuunu yol at smrgecilik ve emperyalizm savalaryla, rettii ulus-devlet faizmiyle, endstriyalizm temelinde yol at evre ykmyla, srekli krizli yapsyla, toplumsal u kutuplar derinletirmesiyle inkr kabul etmez biimde tanmlamak mmkndr. Anti-toplumsal olann fazlasyla anti-ekonomik olaca aktr. nk kapitalizm azami kr kanununu ekonomik toplum alannda gerekletirir. Sistem olarak kapitalizmin antiekonomicilii tm tarihi boyunca deneyimledikleriyle her alanda dorulanmtr. Tarihsel bir doku olarak kapitalizm, tali bir eliki biiminde klesi olan proleter zerinde deil, maddi ve manevi kltr birikimi olarak toplum ve ekonomik toplum zerinde anlamlandrlrsa, gerekten sadece KAPTAL deil KAPTALZMN TARH de doru yazlabilecektir. Proleter de dhil, kleden zgrlk kuma dokuyan ideolojik ve politik hareketlerin anlayamadklar husus, g ve smr tekellerinin kleyi kendilerinin bir eki, uzants olarak varlksallatrdklardr (Antite, varlk haline getirme). Kleyi varlksallatrrken toplumsal dokular olarak dokurlar. Kendilerini kemirecek bir unsur olarak tekel dokularna eklemezler. Tarihte bu anlamda kazanan kle snf yoktur. Spartaks bile kazansayd, Roma iin yeni bir kleci hanedan kurmaktan teye gidemezdi. Lenin gibi ok iddial bir anti-kapitalist bile salnda NEP (yeni ekonomi politikas) ile kapitalizmi uygulamak zorunda kald. Gnmz krizinde dorulanan bir gereklik, kapitalist sanayinin yaamas iin (dier kapitalizm trleri de dahil) ii snf denen gruplarn gnll bir aba iine girmekten (cretlerini drme dahil) ekinmedikleridir. Kaybeden ise genel olarak ekonomik toplumla birlikte tm toplumsal deerler olmaktadr. Kapitalist bireyselleme bu gerei daha ok dorular. Anti-toplumcu temelde bireyler ynna dnen tm toplumsal alanlarda, en st uta bir avu oligarik tekelci 64

grup dnda, toplum olmaktan km bir durum yaanr. Dier ezici ounluk, isizler yn olarak kendini cret klesi biiminde satmaktan bile mahrum braklmtr. cret klesi olanlar ise cret dlerini nispi olarak yaamaktan bile kurtulamazlar. Gerek tablonun byle olutuu aktr. Dar snf hareketlerinin bu geliimdeki rolleri yadsnamaz. Reel sosyalizm, sendikaclk hareketleri bu konuda kantlanm pratiklerin sahipleridir. zcesi kle deerlendirmemizi gzden geirmek, ba eliki esi olarak deil, genel toplum elikisinin tali bir unsuru rolnde grmek bizi daha doru sonulara gtrecektir. Kle diyalektii yeniden deerlendirilmeyi bekleyen en temel toplumcu grevdir. Toplumsal diyalektik toplumsal hakikat iin temel bilim deerindedir. Ama doru uygulanmas tm nemini koruduu gibi, ncelikle yetkin zmlemelere ihtiya gstermektedir. Genelde (evrensel) olduu gibi kendi zgnl (tikellii) iinde kapitalizmin Ortadou toplumundaki tahripkrl ok daha ileri ularda seyreder. Sistem olarak blgeye fetihi girii anti-toplum ve anti-ekonomide ana-merkez, metropol kent ve lkelerin smrgecilii biimindedir. Hallar dneminden beri Ortadoudan hegemonik uygarl kaydrmasndan tr ok daha planl yrmek ve kendini ina etmek durumundadr. Ar tekel krlar peindedir. Temel toplum ihtiyalarna deil, kr azamiletiren kaynaklara, usul ve yntemlere ynelir. phesiz kapitalizmin millisi ve gayri millisinden deil, milliyetiliinden bahsetmek daha reticidir. Milli kapitalizm denen olgunun znde en younlam kolektif yabanclk olduunu derinliine kavramak gerekir. Kapitalizmin kendisi doku olarak yabanclamadr. Milliyetilik ideolojisiyle kendini ulusal, milli toplum olarak yanstmak ister. Ulusalclk, milliyetilik kavramlar genelde tekelcilii, zelde ise kapitalist tekeli maskelemek ve hegemoniletirmek iin icat edilmi ideolojik aralardr. Ortadou be bin yllk merkez uygarla meknlk etmesi nedeniyle tm tekelci g ve smr tekellerine yabanc deildir. Buna kapital tekelleri de dhildir. Fakat baat olmalarna ortam yaratlamam, buna frsat bulamamlardr. Avrupa kapitalizmini Ortadou iin bir yenilik olarak dnmek pek anlaml deildir. Yeni olan baat fetihi bir sistem olarak giri yapmasdr. Yaklak iki yz yldr sren bu giriin ilk yz elli yl ticaret ve mali kapitalizm temelinde olurken, son dneminde sanayicilik hz kazanmtr. Bat toplumlarna gre daha yzeysel bir hkimiyeti vardr. Geleneksel g ve smr tekelleriyle ittifak iinde hegemonyasn srdrmektedir. Ortadouda egemen olan Avrupa-ABD merkezli kapitalist hegemonik sistemdir. Ortadounun uzun uygarlk tarihi ve eski toplumun (kabile, airet, mezhep topluluklar) gl varl, Bat merkezli hegemonyacln zayf bir temele dayanmasna yol amaktadr. Zayf halka olmas bu gereklikten trdr. Kapitalizm kartln ekonomik toplum olarak belirlememizin nemli sonular vardr. 1- eliki kapitalizm-sosyalizm aras olarak deil, ekonomik toplum-kapitalizm temelli olarak kavranmak durumundadr. Ekonomik toplum tekelci ittifaktan olumsuz etkilenen tm toplumsal ekonomik gleri temel alr. Sosyalist ekonomi modern koullarn ekonomik glerini esas alrken, ekonomi toplumu geleneksel ekonomik gleri de kapsar. Daha da nemlisi, piyasalamam ve doal, metalamam, geni kullanm deerli ekonomi de bu kapsam iindedir. zellikle kadn ve ocuk emei ok yaygn olup ounlukla kullanm deeri retir. Reel sosyalistlerin ekonomiyi kapitalizm iin metalarn retimine indirgemeleri ok dar bir yaklamdr. Ekonomiyi kapitalizmin ba aktrlnde bir faaliyet olarak yanstmalar yaptklar en byk yanllktr. Kapitalizme bundan daha iyi hizmet olamaz. Ekonomiyi tahrip etme anlamnda kapitalizm ba aktr olabilir, ama ina eden ba aktr olamaz. 2- Toplumsal varlklar olarak burjuvazi-proletarya elikisinin de temel deil, tali bir eliki olduunu belirlemitik. Sosyal eliki tekelcilerle onlarn dndaki tm toplum arasndadr. Toplumsal eitlik, zgrlk ve demokratik mcadelenin doasn kavramak asndan bu ayrm nemlidir. Burjuvazi-proletarya mcadelesinin yapayl reel sosyalizmin yz elli yllk deneyimiyle aka ortaya kmtr. Hizmetiler (kleletirilmi snflar) hibir zaman efendilerini aacak ideolojik-pratik g kazanamazlar. Varlk olarak bu yetenekleri yoktur. Ancak hizmetilii reddettikleri zaman yetenek sahibi olabilirler ki, o zaman da hizmeti saylamazlar. Modernite dneminde sosyal mcadeleleri doru kavramak iin tekelci dokularla 65

onlarn dndakiler ayrmn doru yapmak, bu temelde mevzilenmek, direnmek ve toplumsal inalara girimek hayati nem tar. 3- Yukardaki iki ayrm temelinde kapitalist topluma kar ina edilecek yeni topluma eitli adlar vermek mmkndr. Burada nemli olan ad deil ieriktir. Bu yeni topluma demokratik sosyalist toplum denilebilecei gibi demokratik toplum da iyi bir ad olabilir. Hatta anti-kapitalizm anlamnda ekonomik toplum da denilebilir. nemli olan tekelciliin egemenliinde olmayan bir ekonomi ve toplumsal inadr. Ekonomik faaliyeti pazara bal olarak gelien bir meta ekonomisi olarak tanmlamak ksmen doru olabilir. Meta kategorisine girmeyen muazzam byklkte bir kullanm deerleri ekonomisi vardr. Asl toplumsal ekonomiden anlalmas gereken de ite bu blmdr. Kapitalist ekonomi-politiin (Kimin kurguladna bakarsak, gerek niteliini daha iyi anlarz) ekonomiyi sadece kr getiren faaliyetlere indirgemesi ekonominin gerek niteliini arptan bir mitik yalandr. Kapitalist ekonomi, milli ekonomi, devlet ekonomisi, ticari, finansal veya sna ekonomi, tarm, kent veya ky ekonomisi, kresel ekonomi gibi ayrmlar gerei fazla yanstmaz. zel ve kolektif ekonomi ayrmlar da yapaydr. Pazar ve kullanm deeri olarak ekonomi gereki bir tanma ok daha yakndr. Tarih ncesi kullanm deeri iin ekonomi geerli tek l iken, pazarda deiim iin ekonomi daha ok tarihsel dnemde yaygnlk kazanr. Kapitalist modernitenin toplumsal deerlerin ezici bir ounluunu metalatrmas istismar ve kr amal olup, yeni ama kanserli bir olgudur. Toplumun datlmas, srekli kaotik ve krizli bir hal almas bu gereklikten kaynaklanr. nsan tr yz binlerce yl sadece kullanm deeri etrafnda bir ekonomi tanmtr. Ortadou toplumu her iki ekonomik deer iin tarih ncesi ve sonrasnda nclk yapma ansna sahip olmutur. Ekonominin ne olduunu bilir. Anlamakta glk ektii ey kapitalizm denen vampirin ekonomi ad altnda bana yd felaketlerdir, gerek ekonomik soykrmlardr. Kapitalizmin baat varl ekonomik yaamn bir vazgeilmezi deil, bir ba belas, kanserojenidir. Sadece petrol, gaz, su, otomobil gibi evreyi ykan, toplumu savaa boan kr amal alanlarda yrtt faaliyetleri zmlendiinde bu gereklik daha iyi anlalr. Yine toplumun yarsndan fazlasn isiz, mesleksiz, ger, ailesiz ynlara dntrmesi felaketin bykln daha anlalr klar. O halde anti-kapitalist olmak ncelikle anti-tekelci olmay gerektirir. Bu da beraberinde demokratik, sosyalist (Bu terimi toplulukuluk olarak anlamak daha dorudur) ve eit-zgr toplumsall getirir. Sz konusu olan, bu sfatlar altnda toplumu yeniden icat etmek deildir. Topluluklar olarak (aile, kabile, mezhep, airet, ulus) toplumlar binlerce yldan beri mevcutturlar. Gerekli olan, kapitalist modernite koullarnda bu topluluklarn savunmasn demokratik modernite koullarna uyarlamak, gerektiinde yeniden ina etmektir. Demokratik modernite alternatifi kapsamna anti-tekelci ve anti-kapitalist demokratik topluluklar toplumunu, ekonomik toplumu, demokratik sosyalist toplumu almaktr. Tekrar belirtelim: nemli olan isim okluu deil, zsel varldr. Bunda netlemek demokratik modernite programnn birinci ncldr. Ortadou toplumlar bu yaklama yabanc deildir. Sz konusu olan, binlerce yldr yaadklar toplumsal doann bilimsel ifadeye kavuturulmu olarak kendilerine sunulmasdr. Kendini bilim aynasnda ve zgr yaam iradesinde seyretmesi ve yrtmesidir. b-Demokratik Modernitenin Alternatif Ekonomik Boyutu Demokratik modernitenin ekonomik ve endstriyel boyutunun temeli ekolojiktir. Kapitalist moderniteyi nasl nemli boyut altnda dnmek mmknse, benzer bir yaklam demokratik modernite iin de geerli olabilir. Kapitalist modernite iin temel sreksizlik ve zgn nitelikler olarak dnlen kapitalist retim toplumu, endstri toplumu ve ulus-devlet toplumuna karlk, demokratik modernitenin ahlaki ve politik toplum, eko-endstriyel toplum ve demokratik konfederalist toplum boyutlar ne kar. Her iki sistem asndan ayrntda boyutlar oklatrlabilir. Fakat ana hatlaryla tanmlanmalar iin bu l boyutlar yeterli bir anlam verebilir. Kapitalist modernitenin boyutlar nceki blmlerde kapsaml zmlemelere tabi klnmt. Demokratik modernite ise, tarihsel geliim, klasik uygarlk ve modernite ile mukayese ve ana unsurlaryla grnr klnmaya allmt. Temel boyutlara ayrtrp daha yakndan tanmlamak, anlatm ve pratik yaklamlar glendirecektir. Alternatif olmak ancak 66

modernitenin aya olan kapitalizme, endstriyalizme ve ulus-devlete kar kendi sistemini gelitirmekle mmkndr. Demokratik toplumculuk, eko-endstri ve demokratik konfederalizm; demokratik modernite adyla kart sistem olarak oluurken demokratik uygarln mirasyla sistem kartlarnn yeni sistemde bulumalar baar ansn arttrr. Ekonominin zellikle tanmn doru yapmak nemlidir. Bu konuda ekonomi-politiin muazzam bir saptrma ve kreltme arac olduunu kavramak ncelik tar. zellikle kapitalist ekonomi kavram tam bir propaganda oyunu ve safsatadr. nceki konularda da zmlediimiz gibi, kapitalizmin kendisi ekonomi olmayp, ekonominin can dmandr. Tekel kr iin yeryzn yaanmaz hale (bir avu Firavun ve Nemrut dnda) getiren ve znde toplumsal deerleri (sadece artk-deer deil) talan etmeye dayal sistemli (ideolojik ve maddi kltr hegemonyal) ebeke rgtlenmesidir. Krk haramiler ve korsanlardan fark, bunlarn kendilerine ok ynl bir ideolojik meruiyet, yasal klf ve iktidarsal dayanaklar oluturmalardr. Bu aralarla kendi gerek yzlerini ve zlerini gizlemeye alrlar. Bata ekonomi-politik olmak zere, birok szde bilimsel disiplinlerle kendilerini hakikatin kendisiymi gibi sunarlar. Muazzam bir ideoloji ve zordan rl zrh olmazsa, varlklarn bir gn bile srdremezler. Bu yapsallklaryla toplumun temel varoluu olan evre anlamn da ieren ekonomik eylemini (ahlaki ve politik toplumun temel faaliyet biimi) bask ve smr altna alarak hem gelimesini nlerler, hem de bir avu aznln mutluluk kaynana dntrrler. Fernand Braudelin ekonomi tanmlamasnda, temel insan ihtiyalarn zemin kat, tekel ve fiyat istismarn iermeyen pazar etrafndaki meta faaliyetlerini esas ekonomi alann belirleyen birinci kat, bu iki katn zerindeki tekel alar ve fiyat istismaryla oluan st kat ise asl kapitalizm alan olarak belirlemesi ve pazar kart saymas (I. Wallerstein bu saptamay ok nemli bulur) byk bir retici deere sahiptir. Liberalizmin srarla kapitalizmi piyasa-pazar ekonomisi saymasnn bu tanmlama nda tam bir safsata olduu aktr. Kapitalizmin pazarla ilikisi, ancak fiyat oyunlaryla tekel kr elde etmekten, bunun iin gerekirse savalar ve bunalmlar kartmaktan tutalm, tm ekonomiyi temel ihtiyalar karlayan bir faaliyet olmaktan karp en ok kr getiren alanlara (azami kr kanunu) kaydrmasna kadar, her trl lgnl oynamaktan ekinmeyen vahi bir oyun sis-temidir. Oyun diyoruz, yani insan toplumunu temel varolu nedenlerinden kopartacak kadar yaam kart bir eylem, saldr tarz olarak oyundur. Genelde uygarlk tekelleri zelde kapitalist tekeller (tarm, ticaret, finans, iktidar ve ulusdevlet aygtlar) tarih boyunca tm ekonomik arptmalarn, bunalmlarn, sorunlarn, alk ve yoksulluklarn, evre felaketlerinin temel etkenidir. Bu temel etken zerinde ayrca her tr sosyal-siyasal snflamalar, iktidarlar, ar kentlemeler (bunlara dayal tm hastalklar), ideolojik saptrmalar (her tr dinsel, metafizik ve bilimci dogmalar), irkinlikler (sanatn arptlmas) ve ktlkler (ahlaki yoksulluk ve bozulmalar) ykselir. Kapitalist modernitenin son drt yz yl bu saptamalara ilikin saysz rnek sunmaktadr. Demokratik modernitede ekonomi gerek anlamna kavuur. Hem zemin katnn temel ihtiyalar olarak kullanm deerlerini (en nemli ihtiyalar giderme zellii), hem gerek bir piyasa-pazar ekonomisi olarak deiim deerini (metalarn birbiriyle deiim oranlar) ortaya karan anlaml sistematik yapy ifade eder. Ekonomi, zerinde kr hesaplar yaplan bir alan olmaktan kar. Temel ihtiyalarn snf ayrmna yol amadan ve ekolojiye zarar vermeden nasl ve hangi yntemlerle en verimli klnaca netleir; bir toplumsal eylem alan olarak ekonomi gerek anlamna kavuur. Ahlaki ve politik toplumun hem zerinde geliecei, hem gelitirecei temel faaliyet biimi olarak anlam kazanr. Marksist ekonomi-politik de dhil, modernitenin ekonomi anlay, snfsal bak asndan (burjuvazinin hegemonik bak as) kurtulamamlardr. Deeri ii ve patron ikilisine balayarak, tm tarihsel-toplum zeminini ihmal ve rtbas etme durumunda kalmlardr. Deer tarihsel toplumun bir rndr. Patron ve tavizci ii, bu rnn salaycs olmalarn bir yana brakalm, temelde gasps konumundalar. Bunun kant ok aktr. cretsiz kadn emei olmadan bir tek patron ve tavizci iisi karnn bile doyuramaz; gnlk yaamn eviremez. Bu rnek bile kapitalizmin gayri-ekonomik ehresini nete gstermektedir. Kald ki, tarihsel67

toplum olmadan genelde uygarln, zelde resmi modernitenin varlk kazanamayacan kapsamlca gstermi bulunuyoruz. Kapitalist ekonomi-politiin ve Marksist yorumunun soyutlad ekonomik iliki analizleri ok sakncaldr. Ekonomi asla patron-ii eylemi olamaz. Ben ahsen patron-ii ikiliini, toplumsal doann temel demokratik (Buna klan, kabile dnemlerini dahil edersek, ahlaki ve politik toplumun temel faaliyeti demek uygun der) eylemi olarak ekonominin tekelci hrszlar biiminde deerlendirmek durumundaydm. Burada iiden kastm, toplumun dier yoksullarndan, zellikle cretsiz ev kadn ve kzlarndan alnan deerin ufak bir ksmnn cret ad altnda verildii tavizci iidir. Kle ve serf nasl arlkl olarak efendi ve beyinin uzantlar durumundaysa, tavizkr ii de her zaman patronun uzantsdr. Kleleme, serfleme ve iilemeye kukuyla bakmak ve kar durmak, eylemini ve ideolojisini bu temelde gelitirmek, ahlaki ve politik olmann bata gelen kouludur. Nasl efendi-bey-patron ls vgye layk deilse, kle-serf-ii de bunlarn uzantlar anlamnda asla iyi toplumsal kesimler olarak yceltilemezler. Drlm toplum kesimleri olarak durumlarna acmak ve bir an nce zgrletirilmelerine almak en doru tutumdur. Demokratik modernitenin ekonomik boyutunda kullanm ve deiim deerlerinin endstriyel ve ekolojiksel btnl esastr. Endstrinin snr ekolojiye ve temel ihtiyalarn snrna dayanr. Bu iki snr aamaz. Bu durumda ortaya kacak endstri eko-endstridir. Ekolojik olmayan endstri, ekonomik olmayan endstridir. Ekoloji ile ban yitiren endstrinin makinelemi (srekli evreyi yiyerek imha eden) bir canavardan fark yoktur. Yine temel ihtiyalar ekonomisiyle ban yitiren bir endstrinin kr amacndan baka bir deeri yoktur. Eko-endstri bu gerekelerle temel ilke durumundadr. Tm ekonomik faaliyetlerin bal olmas gereken ana ilkedir. Bu durumda ekonomik eylem gerek anlamn bulur; isizlik, fazla ve eksik retim, az ve ok gelimi lke ve blgeler, ky-kent ztl, snf uurumlar, ekonomik bunalm ve savalarn toplumsal zemini de ortadan kalkm olur. sizlik tamamen kr amal ekonomik yaplanma arpklnn bir sonucudur. Demokratik modernitenin ekonomik boyutunda bu arpkla yer yoktur. sizlik en insanlk d bir toplumsal durumdur. Fazla ve eksik retim de yine kr amal ekonomik yapnn arpklnn sonucu-dur. Temel ihtiyalar dururken ve endstri bu kadar gelimiken, ne eksik retimin, ne fazladan retimin bir anlam vardr. klimsel, doal koullar dnda insan eliyle eksik ve fazla retimin en az isizlik kadar insanlk d bir durumu ifade ettiini nemle belirtmek durumundaym. Az veya ok gelimi lkeler ve blgeler meselesi de yine ayn kr amal ekonominin oluturduu insanlk d durumun baka bir ifadesidir. Bylelikle lkeler ve blgeler arasndaki her trl atmann tohumlarn ekerek, bitmez tkenmez yerel, ulusal ve uluslararas bunalm ve savalara yol aar. nsan toplumunun hizmetindeki bir ekonominin asla bu durumlara yol amayaca, amamas gerektii aktr. Tarihsel-toplum boyunca bir uyumun ve iblmnn zerine kurulu ky-kent ilikilerinin gittike derinleen elikilere dnmeleri ve dengenin ky-tarm toplumunun aleyhine bozulmas, yine temelde ekonominin kr amal dzenlemelere tabi tutulmasyla balantldr. Kent ve kyn, tarm, zanaat ve endstrinin birbirlerini beslemeye dayal ilikilerinin yerini birbirlerini tasfiye eden ilikilere brakmas, azami kr kanununun vahim sonularndan bir bakasdr. Ky ve tarm toplumu adeta tasfiyenin eiine getirilirken, kent ve endstri kanserolojik bir byme srecine girmitir. Sadece ekonomi deil, tarihsel-toplumun kendisi tasfiye ile yz yze braklmtr. Azami kr kanununa dayal ekonominin bu ynl arptmalara uratlmas beraberinde snflamay ve politik atmay getirmi; yerel, ulusal ve uluslararas her tr savaa yol amtr. Uygarlk anlatlarnda sanki insanln kaderiymi gibi sunulan tm bu olumsuzluklarn temelinde, ak ki ekonominin ekonomi kart kapitalist bireycilik ve tekelcilik tarafndan smrgeletirilmesi ve talan yatmaktadr. Demokratik modernite ekonomiyi bu kar eilimlerden kurtarmakla kalmaz. Daha gelimi koullarla isizlii ve yoksulluu tanmayan, fazla ve eksik retime yer vermeyen, az ve ok gelimi lke ve blge farkllklarn asgariye indiren, ky-kent elikisini birbirini besleyen ilikilere dntren bir sistematie sahiptir. Kendi sistematii ierisinde toplumsal ve 68

ekonomik farkllklar snfsal smr boyutlarna tanmaz. Snfsal gelimeler derinlemez. Bunalm ve sava nedeni olabilecek ekonomik smr ve sosyal elikiler boyutlanmaz. Endstriyalizm ve kentlemenin sadece ky ve tarm deil, gerek, yaanr boyutlu kent ve endstri faaliyetlerini yutmasna da demokratik modernite sistemi izin vermez. Bunun mekanizmas demokratik modernitenin temel boyutlarnda btnsellik halinde verilidir. Tm topluluklar ekonomik faaliyetlerinde ahlaki ve politik boyutla balantl olarak, ekolojik ve endstriyel unsurlar btnlk iinde ele alr. Bunlar birbirlerine kopmaz balarla balantldr. Bireycilik ve tekelciliin paralayc penelerine bir ey braklmaz. Eko-ekonomi ve ekoendstri, tm toplumsal faaliyetlerde gz nnde tutulur. Bu temelde sadece evreyi yeniden onarma ve tarm canlandrma, ky en salkl evreye sahip yaam alanna evirme projeleri bile tek bana tm isizlii ve yoksulluu ortadan kaldrma potansiyeline sahiptir. sizlik insann doasna aykrdr. Bu kadar gelimi bir zekya sahip insanolunun, kznn isiz kalmas, ancak insann zoraki eli ile mmkndr ve nitekim yle olmaktadr. Bir karncann bile isiz grnmedii doa, nasl en gelimi varoluunu isiz ve aresiz braksn? nsan pratiinin harika rn olan teknoloji ve ona dayal endstri anda nasl yoksulluk kader olsun? Ak ki, gerekli olan, sistemik yapsal dnmdr. Demokratik modernitenin hem tarihsel hem gncel gereklii, insan kendi pratiine, emeine yabanclatrmayan zelliktedir. Endstri devrimi, bu pratiin en byk aamalarndan biri olarak, toplum ve ekonomisi iin bir zaferdir. Sorun kapitalist modernitenin bu ei grlmemi zaferi daha bandan itibaren kendi kr kanununun hizmetine koymasdr. Bunun iin ei grlmemi bir bireycilik ve tekelcilik (ticari, sna, finans, iktidar ve ulus-devlet) ina ederek, tarihsel toplumu tasfiyenin eiine getirmesidir. Demokratik modernite bir anlamda bu arpk modernite anlay ve uygulamalarnda sistematik ve yapsal devrimin addr. Eko-endstri bu devrimin en temel boyutlarndan biridir. Yalnz bana bu gereke bile demokratik modernitenin hayatiyetini kantlar. Resmi modernitenin klasik ekonomik birimi, aile ve profesyonel yapl irketler olarak sunulsa da, bunlar amac kr olan birimlerdir. Hibirinin kr dnda temel bir kaygs yoktur. Dnya apnda ahtapot gibi kollarn yaymadklar bir ekonomik alan brakmamalarna ramen, ilgilendikleri tek sorun azami krn nasl salanacana ilikindir. sizliin devasa boyutlara ulamas, yoksulluun ve gelir uurumunun gibi bymesi, bir yandan alk iinde yzen yz milyonlarca insan krlrken, dier yandan muazzam retim potansiyelinin bo braklmas, fazla ve eksik retimli bunalmlara yol almas, tarmn iflas ettirilmesi ve ky toplumunun tasfiyesi hep azami kr kanununa dayal irketlemenin, ekonomik -daha dorusu ekonomi dbirimlerin faaliyetlerinin sonucudur. Demokratik modernitenin temel ekonomik birimi, zihniyet ve yap olarak, elbette bu kr amal irket birimlerine kart olacaktr. Demokratik uygarln ekonomik temeli, toplumsal artk-deer zerine kurulu sermaye tekelleriyle daimi eliki iindedir. Tarm, ticaret ve endstrinin geliiminde temel toplumsal ihtiyalar ve ekolojik unsurlar dikkate alnmak kaydyla zgrce her tr faaliyetlerine aktr. Tekel kr dndaki kazanc meru sayar. Pazara kar deildir; tersine, sunduu zgr ortam nedeniyle gerek bir serbest pazar ekonomisidir. Pazarn yaratc rekabeti roln inkr etmez. Kar olunan, speklatif kazan yntemleridir. Mlkiyet sorununda l verimliliktir. Mlki olarak tekelin rol her zaman verimlilikle eliir. Ne ar bireysel mlkiyetilik ne devlet mlkiyetilii demokratik uygarln kapsamndadr. Toplumsal doada ekonomi her zaman topluluklar halinde yrtlmtr. Tek birey veya devletin ekonomiyle tekelcilik dnda ilikisi yoktur. Birey ve devletin sz sahibi olduu ekonomiler zorunlu olarak ya kra gemek ya da iflas etmek durumundadr. Ekonomi daima gruplarn iidir. Ahlaki ve politik toplumun gerek bir demokratik alandr. Ekonomi demokrasidir. Demokrasi en ok ekonomi iin geerlidir. Bu anlamda ekonomi ne altyap ne styap olarak yorumlanabilir. Toplumun en temel demokratik eylemi olarak yorumlanmas daha gerekidir. Ekonomi tarih boyunca hep hassas bir konu olarak ahlaki ve politik toplumun ba kaygsn tekil etmitir. in ucunda ktlk, alk, lm gibi toplumu topyekn tehdit eden olgular vardr. Birikim gibi kr da hibir zaman toplumlarca meru kabul edilmemi, hep ktlklerin, hrszlklarn kayna olarak grlm ve frsat bulunduka msadere edilmekten ekinilmemitir. Byle bir amaca bal olarak ekonominin ina edilemeyecei ok aktr. Zaten 69

akland gibi, z gerei ekonomi kart bir faaliyet iin ekonomiden bahsetmek elikinin ta kendisidir. Bu elikiden kurtulmann yegne yolu eko-topluluk ekonomisidir. Binlerce eko-toplum koullar gerei bir ekonomik birim olarak kendini rgtleyebilir. Tarmda aileler tarafndan paralana-paralana birim zelliini kaybetmi topraklarn, eko-endstri ilkesi de gz nne alnarak yeniden rgtlenmesi, oktan ivedilik kazanm bir sorundur. Tarmda ekotopluluklarn oluturulmas demokratik modernitenin en esasl ekonomik ilkelerinden biridir. Bununla balantl olarak serflik ve klelikten kalma iftlik anlaylar da gerekliini yitirmitir. Ekolojik lekte tarm birlikleri oluturularak gerekletirilecek eko-topluluklar ky modernitesinin de temelidir. Yani ky veya modern ky bir eko-topluluk olarak, ekolojik lekli ekonomik birimler olarak varoluunu yeniden kazanabilir. Eko-endstriyel toplum gereini, ky-tarm toplumuyla kent endstrisi toplumunun birbirini besledii ve ekolojiye kesin uyarlanm eko-endstriyel topluluklar olarak tanmlamak yerindedir. Israrla belirtmeliyiz ki, hibir toplumsal eylem ekonomi kadar ahlaki ve politik olamaz. Bu vasfyla demokratik siyasetin en ncelikli konusu olarak anlam bulmaktan kurtulamaz. Toplum sal iin tptan bin kat daha gerekli olan tarihsel-toplum ekonomisi zerinde demokratik uygarlk sistemi, doru yorumu kadar gerek bir devrim vaat etmektedir. Eko-endstri unsuruyla hem toplum ii endstrinin verimli kullanm ile bata isizlik, yoksulluk ve alk olmak zere, modernitenin topluma kar savann bir nevi sonular olan ar toplumsal sorunlar zm yoluna girmekte; hem de endstriyalizmin evreye kar at sava sona erdirip toplum-evre barn gerekletirmektedir. ehirlerde de benzer eko-topluluklar oluturulabilir. Ekoloji eksenli kent planlamasnda ekonomi, genel btnln bir paras olarak dzenlenir. Tpk kenti yutan brokrasi olmamas gerektii gibi, kenti yutan ekonomi de olamaz. Her kentin doa-sna uygun ekonomik faaliyetler, kr amal olmayan, ehir halknn isizliini, yoksulluunu ortadan kaldrmay hedefleyen, optimal byklkte birimler olarak rgtlenir. Nfus yap ve yeteneklerine uygun olarak bu birimlere datlabilir. Belki de sosyalist planl bir ekonomiden bahsediyoruz gibi gelebilir. Fakat bahsettiimiz model farkldr. Bu modelin merkezi planlama ve kumanda ekonomisiyle alakas olmad gibi, vahi, kr amal, ekonomi d szde ekonomik irketlerle de alakas yoktur. Yerel ahlaki ve politik toplumun karar ve eylemini gerekletirdii bir yapdr. Elbette ulusal, blgesel, hatta uluslararas koullar gz nne getiren bir koordinasyon her zaman gereklidir. Ama bu, kararn ve eylemin yerel toplumun inisiyatifinde olmasn ortadan kaldrmaz. Tekrarlamalym ki, ekonomi teknik bir altyap sorunu deildir; toplumlarn temel varolu yaps olarak toplumun tmnn gr, tartma, karar ve rgtsel eylemiyle, almasyla gerekletirilen bir faaliyettir. nsann ekonomiden kopartlmas btn yabanclatrlmalarn temelidir. Bunun nlenmesi art olduu gibi, yegne yolu da ekonomiyi tm topluluklara mal etmekten geer. Biri yer, biri bakardan kyamet koptuu gibi, Biri alr, biri bota gezerden de kyamet kopar. Ekonomi mutlaka topluluk eksenli, ekolojik ve verimlilik esaslarna bal olarak rgtlenmesi gereken toplumun temel varolu kouludur. Toplumdan, topluluklardan baka hi kimse bu varolu hakkna ne sahip olabilir, ne de ortadan kaldrabilir. Birimler ister ticari, ister sna, ister tarm, hatta sadece arac rol oynamak kaydyla finansal olsun, bu temel ilkelere uymak durumundadr. Devasa bir fabrikann da, bir ky-tarm biriminin de temelinde bu ilkeler olmaldr. Demokratik modernitede ekonomik birimlerin mlkiyeti nemini yitirir ve ikinci planda kalr. Mlkiyet elbette ilkelere uygun tasarrufta bulunan topluluklara ait olacaktr. Ne aile mlkiyeti, ne devlet mlkiyeti modern ekonomiye yant oluturabilir. Hiyerariden kalma devlet ve aile mlkiyeti, kapitalist modernitede bile varln srdremez durumdadr. Hatta irketler bile ekonomik gerekelerin zorlamas nedeniyle gittike alanlarn ortak mlkiyetine girmektedir. Fakat yine de mlkiyet normlarn birbirlerinden kaln izgilerle ayrmamak gerekir. Tpk iki uygarlk sistemi i ie yaadklar gibi, mlkiyet sistemleri de uzun sre i ieliini koruyacaktr. Topluluk mlkiyetinde bile aile mlkiyeti varln koruduu gibi, devletin de varl etkisini ve payn srdrecektir. nemli olan evreye, retkenlie, isizlie yant olabilecek esnek mlkiyet normlarna ak olmaktr. Bireyin varlna, zgrlne, iyilik ve 70

gzelliine hizmet edecek her tasarruf mlkiyet de olsa deerlidir. Fakat topluluksuz bu deerler oluamayacana gre, yine optimal snrlarda sorunlar zmek en dorusudur. Demokratik modernite, tarih boyunca komnal varln hibir zaman yitirmemi topluluk temelli mlkiyeti modern koullarda yeniden ahlaki ve politik toplumun temeline yerletirerek, tarihsel roln bu konuda da baaryla oynayabilecek durumdadr. c-Endstriyalizme Kar Eko-Endstriyel Toplum Kapitalist modernitenin sanayi devrimine ykledii ekonomi zerindeki sanayi hkimiyetilii sadece ekonomik hegemonyaclk olarak gereklememekte, ideolojik tekelcilik ve iktidar tekelcilii zerinde de nemli etkilerde bulunmaktadr. Dier bir deyile endstriyalizmi dar anlamda teknolojik mantk olarak zmlemekle yetinmek, kapitalizmi ekonomiye indirgemek gibi temel yanllklara yol aar. Kapitalizmin endstriyalizme ykledii ilev genelde ekonomik toplumu, zelde de tarm-ky toplumunu kertmektir. Endstriyalizm bu konuda ideolojik tekel ve iktidar tekeli olarak eylemleir. Ekonomik toplum zldke, kapitalizmin azami kr kanunu ilemeye balar. Bu ise ulus-devlet tekelciliiyle i ie geliir. Kapitalizmi zmlemeyi modernitenin l sacaya zerinden gelitirmedike, sosyal bilim adna ve pratik politikada temel yanllklarn yaplmas ve eksikliklerin olumas kanlmazdr. nsan toplumu ve ekonomisinin azami kr kanununa gre endstriyalizmin hegemonyasna girmesinin getirdii zl ve ykln sonular son iki yz yllk uygulamalaryla yeterince aa km bulunmaktadr. Sadece kresel snmann yol at ykmn kendi bana her geen yl maheri daha da yaknlatrd bilimce de tespit edilebilen bir sonutur. Endstriyalist ovenizm yznden krleen zihniyet gzleri toplumun ve ekonomik dokusunun vazgeilmez ekolojik yapsn gremiyor. Bu yapnn anlamn kavrayamyor. Azami kr kanununun srekliliini salamak hesabna endstriyalizmi tm toplumsal dokulara (Toplumsal alanlar, kurumlar da denilebilir) ve ekonomik yaama uygulamak iktidar iddetinden daha tehlikelidir. Endstriyalizm znde fizik, kimya ve biyolojinin teorik-pratik ilke ve kurallarn topluma ve zellikle ekonomik yapsna uygulamak anlamn tar. Bu ise ok farkl olan toplumsal doann yadsnmasn beraberinde getirir. Toplumsal doa srekli azami kr peinde koan bir sistemi uzun sre zerinde tayamaz. zellikle nesnel doann kurallarnn uzun sreli kullanm toplum olmaktan kmadr. Kapitalist bireycilik bu gerei dorulamaktadr. Toplumsal doann ileyi kurallar kendine zgdr. Ahlk ve politik olarak iler. Endstriyalist yaklam er ya da ge ahlk ve politik ileyii tasfiye etmek durumundadr. Ekonomideki isizlik, kriz ve gelir uurumundan sorumludur. Ekolojiyi douran ana etkenler endstriyalizmin ksaca tanmlanan bu gerekliinden kaynaklanmaktadr. Endstriyel an toplumu btn alanlarda ekolojisini gelitirmeden yaamn srdremez. Nasl ki demokratik anayasalar Leviathan (ulus-devlet canavar) snrlamak amal iseler, endstriyalizm canavarn snrlayacak olan da ekolojidir. ok iyi bilmek gerekir ki, endstriyel a ncesi dnemde, insan tr de dhil, btn canllarn yaam igdsel bilinle (en keskin duygusal zek) ekolojiktir. Ekolojik olmayan canl tasfiye olmaktan kurtulamaz. phesiz her canlnn kendine zg bir ekolojik zeks vardr. Endstricilii ekolojik yaama bakaldran a olarak da deerlendirmek mmkndr. Ekolojiye bakaldrmak ise kyamete giditir. Dinlerin ok ncesinden haber verdikleri maher, znde toplumlarn ekolojik olmaktan kmasyla ilgilidir. Ortadou toplumu kendini ekolojik yaama uyarlamada nclk rolne sahiptir. Adem ile Havva ve Nuh ykleri ekolojik felaketi haber vermektedir. Peygamber kltrnde ekolojik yaam baat rol oynar. Peygamberlerin ekolojik olmaktan km bir yaam maher, firavun, nemrut ve lanetlilik sfatlaryla deerlendirmeleri halen geerli olmas gereken temel bir toplumsal kuraldr. Bu kurallar olmadan toplumlarn srdrlebilirlilikleri tehlikeye girer. Ortadou ekonomik toplumunda binlerce yldan beri kullanlmasna ramen sna tekniin endstriyalizme vardrlmamas blgenin manevi kltr ve ahlk yapsyla balantldr. Doaya bakaldrmak Tanrya bakaldrmakla zde saylmtr. Oysa Bat kltrnde doaya bakaldrmak, ona hkmetmek felsefelerinin (Descartes Felsefesi) k ilkesidir. Dou toplumunda ise doa ile uyum temel ilkedir. Doaya kar k, hkmetmekten vazgemeyi 71

kapitalist modernitenin ykseliinin zdr. Gelinen aama daha imdiden toplumsal yaamn her alanda srdrlemezlik snrlarna dayanmasdr. Dolaysyla Ortadou toplumsal gelenei ekolojiye duyarl ve uyumludur. Yerine getirilmesi gereken grev, kapitalizmin ve endstriyalizmin fethedici, imhac ve igalci yaklamlarn ekolojik toplumun yeniden inasyla karlamaktr. Demokratik modernitenin temel silah ekolojik zde bir ekonomiyi ve toplumu esas almasdr. Endstriyalizmin Ortadoudaki tarihsel rol on bin yllk geleneksel tarm toplumunu zmek ve tasfiye etmektir. Daha elli yl ncesine kadar ekonominin ve toplumun ana blmn tekil eden tarm-ky toplumu ve ekonomisi gnmze doru hzla zdrlmekte, iflasa ve isizlie srklenmekte, borca batrlmakta, gertilmektedir. zdrlme, kertilme ve tasfiye edilme bu topluma duyulan dmanlktan trdr. Tarm-ky toplumu datlmadan dnyann dier blgelerinde salanan kresel kapitalist baarlar tekrarlanamayaca gibi, daha imdiden yaand zere tehdit altna (slam toplumundan duyulan korku, slamofobi) girmek durumunda kalr. Emperyalizmin, kapitalist modernite hegemonyaclnn Ortadou savalarnda endstriyalizm baat rol oynar. Su ve petrol savalar tipiktir. Su savalar ilerde younlatrlacaktr. Topraklarn ileniinde kapitalist temelde dnm, geliecek olan dier temel bir sava alandr. Kylnn topraktan koparln bir sava olarak anlamak gerekir. Kapitalist modernitenin son iki yz yllk fethinin amac, on be bin yldr insanlk ana nehrini oluturan ve ana blmn tarm toplumunun oluturduu yaam kltrnn varoluunu sonlandrmaktr. Kltrel soykrmcl bu gereklikte aramak gerekir. Toplumu savunmak bu byk yaam kltrn, modernitenin soykrmna kar zgrletirerek, demokratikletirerek korumak anlamna gelir. Uygarlk tarihi tekelcilik savalar olarak yorumlandnda, kabile ve dinsel cemaatlerin varln korumalarnn demokratik uygarln temel g formlar olarak nemi daha iyi anlalacaktr. Ak ki uygarlk tarihi bylesi bir diyalektikle anlamlandrldnda, imdiki savamlarn zmlenmesi daha doru yaplabilir. Airet ve mezhep savalar denilen eylerin toplumun arptlm da olsa kendi varln ve kimliini savunmas anlamna geldii grlecektir. Bu karmak anlatmdan karlmas gereken sonu, kurtuluun en gzde arac olarak sunulan endstriyalizmin gerek Leviathan olduunu kavramaktr. Ortadou toplumlar ve uygarlklar denince akla gelen iki temel ekolojik e, TorosZagros da silsilesi ile Nil-Frat-Dicle-Pencab nehir sistemleridir. Bu iki sistemin besledii toplum imdi yaamlarnn en trajik bir dneminden gemektedir. Milliyetilik, dincilik, reelkomnizm kendilerini hep kurtarc olarak sundular. Ortaya kan sonu, imdinin gemii katbekat arattdr. zmleme yanl olunca, sonucun byle kmas kanlmazdr. Kapitalist moderniteyi ne btn olarak, ne de yapsal sre olarak kavramann kenarndan bile gemeyen bu tekelci ideolojiler, sra endstriyalizme gelince ortak tanrlarnda bulumu gibi nnde secdeye kapanmaktadr. Sz edilen ideolojiler cennetin kapsn (Sekler tanrnn ulusdevletten sonra ikinci byk sfat endstriyalizmdir) aacandan emin olarak endstriyalizme tapnmaktadr. Yanl kurgulanm hayatn doru yaanamayacan da en ok bu yeni sekler tanr mmetinin kaotik durumundan karsayabiliriz. Tereddtsz denilebilir ki, bu tanr nceki alarn tanrlarndan ok daha acmaszdr. On be bin yl akn sredir insanla nclk eden bir yaam kltrnn sonlanmasn bir nevi maher olarak yorumlamak mmkndr. Demokratik modernite, antitezi olarak gelitii kapitalist moderniteyi aarken, bu tarihsel perspektif iinden bakmak durumundadr. Kendisini bu tarihin imdisi olarak zgr-eit ve demokratik olarak ina etmenin tm bilimsel ifadesini ve rgtsel yapsn edinmekle ykmldr. AB (Avrupa Birlii), korkun mezhep savalarndan sonra ortaya kan kaotik duruma are olarak 1648de dzenlenen Westphalia sisteminin (ulus-devlet dengesinin ilk nvesi) tam yz yllk katlamas srecinde yaanan tm insanlk tarihinden daha ok savalar ve ykmlarn bilanosundan kard derslerin sonucu olarak ina edilmeye giriilmitir. Westphalia sistemi nasl ki mezhepler savann antitezi olarak gelitiyse, AB sistemi de katln devrimle deil reformla deitirmeye alt Westphalia ulus-devlet sisteminin antitezi olarak gelitirilmektedir. kinci Dnya Savanda dorua kan ve soykrmla sonulanan ulus-devlet faizminden reformcu kla kurtulma, insan haklar hukuku ve demokratik ulus72

devletler topluluu olarak kendini yeniden ina etmenin addr. Fakat kn yanl bir temelden balatt iin amacnda derinleme salayamamakta, ok gevek bir konfederasyonu bile oluturamamaktadr. Bunun nedeni elik ve Kmr Birlii gibi tamamen endstriyalist bir zihniyetten yola km olmasdr. Bylesi bir birlik etrafnda, insan haklar ve demokratik ulusdevlet hedefleri kapsamnda zgr ve eit toplum ina edilemez. nemli olan, kapitalist modernitenin kendi anavatannda kendini reformdan geirme ihtiyacn duymasdr. Dnyasisteme eski kat hegemonik yaplanmayla nderlik edemeyeceini deneyimledikten sonra ABnin reform srecine girmesi, yine de sisteme belirleyici etkisi olacak bir gelimedir. AB dnda hibir modernite gcnn kendini reformdan geirme ihtiyacn ve yeteneini zsel olarak gsterememesi hegemonyann kat biimleniinden kaynaklanmaktadr. teki modernite glerinin sistemin temel sacayaklarna bal kaldka AByi izlemekten baka areleri yok gibidir. Dolaysyla Ortadouda kendini iki yz yldr ina etmeye alan kapitalist modernitenin kendisinden bir reformist dnm beklemek gereki gzkmemektedir. Ancak AB ile ibirlii iinde reform olana yaayabilir. Bu durumda ise blgenin krizli ve kaotik durumu srekli derinleir. Gncel gereklik bu yargy dorulamaktadr. Reform iin AB sistemini amak bu nedenle arttr. AB tr reformlar iin Ortadounun ne tarihsel ak ne de gncel toplumsal koullar elvermektedir. Yeni yollar aranmas bu gereklikten kaynaklanmaktadr. Defalarca vurguladk: Radikal slam, slam Cumhuriyet, cemaat araylar ne teorik ne de pratik olarak kapitalist moderniteyi amak derdinddir. Azami programlar slam cilal bir kapitalist modernitedir. Yani slamn ya yeni selefleri ya da Protestanlar Calvinist- olmak, devleti ve toplumu bu temelde ele geirmek derdindedirler. Laiklerin sekler dini olan milliyetilikle yapmak isteyip de tam baaramadklarn slam maskeyle tamamlamak istemektedirler. zleri ayndr ve kapitalist modernitedir. Laikliin sol kolu olarak reel sosyalizmin zaten modernite kartl diye bir sorunu yoktur. Tm baarmak istedii liberal kapitalizmin yerine devlet kapitalizmini geirmektir. Bunun sonucu ise liberal kapitalizmden daha acmasz, ykc bir modernite inas olmutur. O halde Ortadouda demokratik modernite antitezini kapitalist moderniteye kar gelitirmek, her geen gn derinleen kriz ve kaotik durumu amak iin geerli olaslklarn banda gelmektedir. Tarihsel ve toplumsal koullar bu olasln gerekleme ansn arttrmaktadr. Yaanan somut koullara ilikin belirlenebilecek temel slogan Ya srekli kriz ve kaos, ya demokratik modernitedir. AB deneyiminden alnacak nemli bir ders, ekonomik toplum kkenli bir reformcu k halkas yakalamaktr. Buradan alnacak mesafeyle dier toplumsal ve siyasal inalar mmkn klnabilir. elik ve kmrn endstriyalizmin temel malzemesi olduunu gz nnde bulundurduumuzda, ekolojik toplumla elikisini daha iyi anlayabiliriz. ABnin ekolojik topluma eriimini engelleyen yapsal neden de budur. elik ve kmr zerine ina edilen topluluklar anti-ekolojiktir. Demek ki sistemde reform yapmak kendi bana yeterli deildir. Eer ama ekolojik toplumsa tabii! Ortadouda demokratik modernitenin gncel somut bir adm blgenin tarihsel ve toplumsal koullarna dayal olarak atldnda gelime ans olabilecektir. Dardan kopyalama elbette tutunamaz. Son iki yz yln modernite kopyalamalarnn tutunmakta zorlanmas bu yargy dorulamaktadr. Neolitik toplumun ve antitezi uygarln boy verdii ekolojik ortam demokratik uygarln ve modernitesinin de alan konumundadr. Nil, Dicle, Frat ve Pencab nehir vadilerinde gelien be bin yllk merkez uygarlk alanlar gnmzde blgesel kriz merkezleridir. Son iki yz ylda kapitalist modernitenin en tutucu ayaklar olarak ina ettirilen ulus-devletler bu krizin temel etkenidir. Bu devletlerin ABnin izinde gidip reformlara girime yetenekleri olmadndan, iddetli krlmalarla kriz ve kaotik aralk bymektedir. ABD-AB sistemin ittifak halindeki hegemonyas olarak yklenmelerine ramen k bulmakta zorlanmakta, ulus-devletin yeniden inas gerekleememektedir. Bu durum hem kresel krizi derinletirmekte ve srekli klmakta, hem de tersinden etkilenip kaotik karmaay oaltmaktadr. Dolaysyla sistemin yapsal krizi en ok merkez uygarln anavatannda kalclamaktadr. Adeta intikamn almaktadr. Gnmzde kendine zg bir nc Dnya Savann yaand inkr edilemez. Bu sava kapsam ve sre olarak ilk ikisinden daha derin ve uzundur. Blgede sistemin kendini yenileme 73

potansiyeli ne bulunmakta ne de olumaktadr. Gelien ey rme ve dalmadr. Bu koullar altnda Smer uygarlnn neolitik an antitezi olarak gelimesinden gnmzn kapitalist modernitesine kadar geen srenin bastrlan tm kltrel birikimlerini temel alan demokratik modernitenin kendini ncelikle tezletirip sonra antitez olarak sisteme yklenmesi en gl k olasln tekil etmektedir. Tarihin merkez aknda tez-antitez-sentez dngs bir kez daha harekete gemek durumundadr. Somutlatrrsak, ncelikle Dicle-Frat vadilerini paylaan ve tarihte hep btnlk halinde yaam olan kltr zerinde yeniden btnlkl bir ka iddetle ihtiya bulunmaktadr. Bugn adna Suriye, Irak ve Trkiye Cumhuriyeti snrlar denilen yapay izimlerin Birinci Dnya Savann galipleri olan ngiliz ve Fransz hegemonyasndan miras kald, tarihsel toplumsal kltrn bu temelde paralanmasnn jeostratejik bl-ynet politikasnn gerei olduu tartma gtrmez bir gerektir. Bu snrlarn yapayln derinliine ve btn sonularyla kavramadan, tarihin Verimli Hilalinde anlaml kltrel birlikler ina edilemez. En byk ahmaklk bu snrlarn kutsallna (en kutsal olmayan, yabanc hegemonyann en uursuz izimleri) inanp btnlkl bir kltrel ka niyet ve akl edememektir. Kltrel btnlkten kast eitlik, zgrlk ve demokratik deerler etrafnda rlen maddi ve manevi kltrdr. Bylesi bir kltr, milliyeti olmayan bir ulusallk, dinci olmayan bir dinsellik, cinsiyeti olmayan bir toplumsallk ve pozitivist olmayan bir bilimsellik zihniyetiyle yorumlanmak ve ina edilmek durumundadr. Bu konuda ilk adm olarak Dicle-Frat Tarm-Su-Enerji Komnne gitmek hem tarihselliin, hem toplumsalln btnsel geliimine uygun bir yant olabilir. Bu birlik salandnda tarihsel toplumun mucizeler yarattn ve tm kutsallklarn beikliini yaptn bilmekteyiz. Bu komnn ekolojik-ekonomik toplumun geliiminde yeterli bir temel salayaca ve gl bir potansiyel oluturaca aktr. Bu ekonomik komnal modelle birlikte toplumun her alannda benzer komnler gelitirmek mmkndr. srailde uygulanan Kibbutz modeli de gcn bu komn zelliinden almaktadr. Tarih boyunca ekonomik yaam, arlkl olarak komn tarzndadr. Kapitalist liberalizm her ne kadar zel giriimcilik ad altnda bireycilik damgasn vursa da, retim yine arlkl olarak bata fabrikalar olmak zere komnal birimler temelinde gerekletirilir. Fark bireyci krc sistemdedir. Krclk aldnda veya asgari dzeye indirildiinde geriye komnal dzen kalr. Komnal sistem sadece ekonomik alanda deil, tm toplumsal alanlarda da geerlilii olan evrensel yapsal zellikler tar. Komnlerin temel sorunu ahlk ve politik olabilmektir. Uygarlk ve kapitalist modernitenin dayatt bu deerlerden dlanmay demokratik moderniteyle aabilmektir. Dicle-Frat havzalar temel ihtiyalar olan tarmsal rnler iin gerekli su, enerji ve topra fazlasyla sunmaktadr. Ortadounun ekolojik ve ekonomik toplumsall bu materyaller yeterince salanmadan geliemez. Fakat yeterli bir zihinsel anlam birikimi olumadan bu yapsal materyaller yapsal toplumu tek bana oluturamazlar. Dolaysyla reel sosyalist toplumlar gibi kapitalist moderniteye hizmet etmekten ve onun iinde erimekten kurtulamazlar. Zihinsel anlam birikimi iin hem tarihte, hem de modernitenin demokratik kefesinde olumu birikimin akademik rgtlenmesi salam bir balang olabilir. Unutmamak gerekir ki, tarihin ilk akademileri olarak Smer zigguratlar, Nippur, Babil, Nusaybin, Urfa, Badat Bilge Evleri uygarlklarn onlarsz edemeyecei gerein de ifadesidirler. Demokratik modernite akademiyasz geliemez. Kapitalist modernitenin kriz iindeki akademik dnyasna alternatif olarak rgtlenmek durumunda olan yeni bilimsel ve anlamsal dnya, ekolojik ve ekonomik toplumun vazgeilmezidir. Bilimin ideolojik tekel olmaktan ve iktidar arac olarak kullanlmaktan kurtulmas ancak eit (farkndalkla birlikte), zgr ve demokratik toplumun inasyla, bunlarn i ie yaanmasyla mmkndr. Her eko-topluluk ancak kapitalist moderniteyi am bir bilin ve rgtllk olarak ina edildiinde anlaml olabilir. Kapitalizmi, endstriyalizmi ve ulus-devletilii aan bilin, rgt ve eylemsel irade olumadan, ekotopluluklar ve ekonomik toplum oluamaz. Bilim ve bilin ayr, toplum ayr anlaylar bir uygarlk arptmasdr. Bu da toplumun kleletirilmesiyle balantldr. zgr ve demokratik toplum ancak kendisi iin gerekli anlam bilinciyle yaanabilir. Her ekonomik birim ekolojik bilinciyle yaanabilir. Ekolojik bilince dayanmayan ekonomik birimler, yaamlar kapitalist modernite iinde erimekten ve yaanmaktan kurtulamazlar. Ekolojik74

ekonomik birimleri basit, teknolojiden yoksun birimler olarak dnmemek gerekir. Gerektiinde en karmak ve gelikin teknolojiler de ekolojik-ekonomik birim ve birliklerde kullanlabilir. Hatta ekolojik-ekonomik birimler ideal teknoloji birimleridir. Teknolojinin en yararl toplumsal kullanm alanlardr. Ortadou toplumunda teknolojik devrim en ok ekolojikekonomik toplum iin gereklidir. Bu anlamda teknolojik devrim anti-endstriyalisttir. Endstriyalizmin hizmetindeki teknoloji klelie ve ykma gtrrken, ekonomik ve ekolojik toplumun hizmetindeki teknoloji daha fazla zgr ve demokratik yaama gtrr. zcesi teknolojiyle ekoloji arasndaki en anlaml dengeyi demokratik modernite koullar salar. Bunun iin ideolojik savam moderniteler aras savamn vazgeilmezidir. Bu mcadeleyi baaryla vermeden, kapitalist modernite karsnda demokratik modernitenin yaam ans ve kalcl hep zayf bir olaslk, umut ve topya olarak kalr. Ortadou corafyasnda neolitik adan balayarak tm uygarlk alar boyunca toplumu, maddi ve manevi kltr besleyen, ekolojik ve ekonomik toplum yaamdr. Kapitalist modernite maherin atls olarak sermayeciliiyle, endstriciliiyle ve ulus-devletiliiyle bu toplumsal kltr inemi, hanerlemi ve paralamtr. Buna karlk yerine getirilmesi gereken temel grev, demokratik modernitenin demokratik-sosyalist, ekolojik-ekonomik ve ahlk-politik l sacaya zerinde ina mcadelesidir.

75