YALI TOHUMLU BTKLER RETM zer KOLSARICI1 Atilla GR2 Dilek BAALMA3 M.

Demir KAYA4 Necmi LER5 ZET: Dnyada giderek artan nfus artna paralel olarak gda maddeleri tketiminin de artt bilinen bir gerektir. lkemizde 1990 ylndaki nfus says 56.473.035 iken 2000 ylnda % 18.34lk bir artla 67.844.903 olmutur. On yl ierisinde 11.371.868 kii artmtr. lkemizde 2003 ylnda kii bana ya tketimi 17.6 kg/yl gereklemi ve ayn yl 853.540 ton ya retimi yaplmtr. Buradan anlalaca zere ya retimimizi yaklak olarak 300 bin ton arttrmamz gerekmektedir. lkemizde tarm yaplan yal tohumlar grubuna giren rnleri ayiei, iit, soya, yerfst, haha, susam, kolza ve aspir olarak sralayabiliriz. Bu rnler ierisinde sadece pamuk tohumu (iit) ya bitkisi olmayp, lke bitkisel ya sanayinde nemli katk salamas bakmndan bu gruplandrmada yer almaktadr. Ayrca, bu grup ierisinde yer almayan msr ve zeytin bitkilerinden de yllara gre deimekle birlikte 100-200 bin ton bitkisel sv ya elde edilmektedir. lkemizde ya elde edilen tm bitkiler gz nne alndnda, insan beslenmesinde tketilen sv yalarn % 39.4 ayieinden olup, bunu %29.2 ile pamuk ya, %13.4 soya ya, %8.2 zeytin ya, %4.8 msr ya ve %5 ile dier yalar (haha, kolza ve palm ya ) takip etmektedir (Anonim, 2004a). lkemizde ya bitkileri retimine ilikin tutarl tarmsal planlamalarn yaplp, uygulamaya sokulamay nedeniyle yldan yla bitkisel ya amz artmaktadr. 2003 ylnda yaklak 1.400 bin ton yal tohum ithalat ile 400 milyon dolar; 900 bin ton ham ya ithalat ile yaklak 450 milyon dolar dviz denmitir. Yal tohum, ham ve rafine ya ile yal tohum kspesi olarak yaklak 1 milyar dolarlk dviz karlnda ithalat yaplmtr. Hemen her trl iklim bitkisinin yetiebilecei lkemizde bitkisel ya amzn bu aamaya gelmi olmas dndrc bir olaydr. Ayrca yal tohum retiminin istenen dzeyde artrlamamas, kapsaml ve planl bir alma yaplmamasndan kaynaklanmaktadr. lkemizin eitli ya bitkileri iin uygun ekolojiye sahip olmas, Tarm Bakanlnca yal tohumlara tevik edici prim sisteminin uygulanmas, yal tohumlara uygun fiyat paritesinin belirlenmesi, GAP alan ierisinde yal tohumlarn yer almas, klk kolza ve aspirin ekim nbetine girmesi, devletin aratrma projelerini desteklemesi ve planl ve programl bir alma yaplarak yal tohum ve bitkisel ya retiminde kendine yetebilecek ve retim fazlasn ihra edebilecek dzeye gelebilmesi iin salanmas gereken temel unsurlar olarak grlmektedir.

1 2

Prof. Dr. Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarla Bitkileri Blm, Ankara Prof. Dr. Harran niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarla Bitkileri Blm, anlurfa 3 Do. Dr. Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarla Bitkileri Blm, Ankara 4 Ara. Gr. Ankara niversitesi, Ziraat fakltesi, Tarla Bitkileri Blm, Ankara 5 Prof. Dr. Mustafa Kemal niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarla Bitkileri Blm, Hatay

1. GR Temel besin maddelerinden olan ve insan beslenmesinde nemli bir yere sahip olan yalar, insanlarn yaamsal faaliyetlerini srdrebilmesi iin gerekli olan ana besin maddelerinden birisidir. Yetikin bir insann gnlk aktiviteleri iin 20003000 kalori gerekli olduu ifade edilmektedir. Dengeli ve salkl beslenmenin gerei olarak da bu miktarn 650-900 kalorisinin yalardan karlanmas gerekmektedir. 1 gram yan 9.3 kalori verdii bilindiine gre; bir insann bir gnde yaklak 95 g ya tketmesi gerekir. Bu miktar yan 1/3' sv olarak yemeklerle, geri kalan 1/3' kat ya olarak kahvaltlarda, geriye kalan 1/3' ise peynir, st vb. besinlerden karlanmaldr. Bu hesaba gre dorudan alnmas gerekli toplam ya miktar gnde 63 gramdr. Bu ise kii bana ylda 23 kg ya tketilmesi demektir. Avrupa normlarnda ise ylda yaklak 24 kg ya tketildii taktirde salkl bir beslenmeden sz edilebilecei vurgulanmaktadr. Trkiye'de kii bana yllk toplam ya tketimi konusunda deiik kaynaklarca ok farkl veriler bulunmakla birlikte, bu deerin bugn iin kii bana 17 kg/ yl olarak alnmas daha isabetli olacaktr. Farkl kullanm alanlar da dikkate alndnda yeterli beslenme kouluyla lkemizin toplam ya gereksinimi 1.200-1.500 bin ton arasnda grlmektedir. Ancak Trkiye'nin yllk ham ya ithalat ile yal tohum ithalat her geen yl artmaktadr. 2003 yl verilerine gre 853.540 ton bitkisel ham ve rafine ya ve 1.401.623 ton yal tohum ithalat yaplmtr (Anonim, 2004a). 2001 ylnda yal tohum ileyen fabrikalarn bir ounun kapanmas sebebiyle ham ya ithalatnda nemli bir art olmutur. Ya bitkileri retim alanlarnn artrlmasnda GAP illeri byk bir potansiyel oluturmaktadr. Gneydou Anadolu Projesi tamamlandnda 1.7 milyon hektar tarm alanlarnn aamal olarak sulamaya almas ile ya bitkileri ekim alan ve retimi de byk lde artacaktr. GAP master plannda ngrlen rn deseninde soya iin % 10, yerfst, ayiei ve susam iinde % 5 lik bir pay ayrlmtr. Bilindii gibi ya bitkilerinden istenen verim potansiyelinin salanmas tamamyla sulamaya bal olduundan, GAP projesinin biran nce tamamlanmas lkemiz ekonomisi bakmndan nem tamaktadr. Ya bitkileri yetitiriciliinin sulamaya bal olmas, kuru tarm alanlarnda yetitirilebilen dier tarla bitkilerine gre uzun yllara dnk retim ve tketim projeksiyonlarnn hesaplanmasnda zorluklar karmaktadr. Devletin sulanabilir tarm alanlarnn arttrlmas iin ngrd ileriye dnk sulama projelerinde, eitli nedenlerle ortaya kan gecikmeler ya bitkileri iin hedeflenen deerlerin gereklememesinde nemli etken olabilmektedir. Bu nedenle ya bitkilerinin ileriye dnk retim projeksiyonlarnn hesaplanmasnda daha ksa sreleri kapsayan planlamalarn yaplmas salkl bir yaklam olacaktr. Dnyada ya bitkilerinin ekim alan ve retimini lkemizle karlatracak olursak, lkemizde dnya genelinden farkl bitkiler n plana kmaktadr. rnein; Dnya bitkisel ya retiminde lider bitki olan soyann 189.2 milyon tonluk retimini, 56.1 milyon tonla pamuk iiti, 36.1 milyon tonla kolza ve 35.6 milyon tonla yerfst izlerken, ayiei 27.7 milyon tonla 5 sray almaktadr. Dier ya bitkilerinin retimi ise olduka dktr. (Anonim, 2004a). Halbuki, lkemizde en nemli ya kayna olarak ilk sray 1.310 bin tonla pamuk iiti alrken, ayiei 800 bin ton, yerfst 85 bin ton, soya 85 bin ton, susam 22 bin ton, haha 52 bin ton, kolza 6.500 ton ve aspir ise sadece 170 ton ile sralanmaktadrlar (Anonim, 2004a). Ayrca, toplam ya retimimizin % 40-45 kadarn tek bana ayiei salamakta, pamuk % 30, soya

%13 ve msrz ya %5 lik paylar almaktadr. Kolza ve aspir yalarnn ise kayda deer bir retimleri sz konusu olmamaktadr. GAP blgesine kayan pamuk retiminde kaydedilen art yannda, ayiei retiminin lke apnda uygun bulunan ekolojilere adaptasyonu, ya amzn kapatlmasnda mutlaka olumlu etkiler yapacaktr. Gneydou Anadolu Projesinde yer alan anlurfa iline baktmzda ayiei, kolza, aspir, soya ve yerfstnn kayda deer bir retimi sz konusu deildir. Ancak susam retimine baktmzda 20 537 ha ekim alan, 5 603 ton retimi, 27.3 kg/da verimi bulunmaktadr (Anonim, 2004b). Gneydou Anadolu blgesine uyumlu olduu belirlenen ideal ya bitkileri olan aspir ve kolza'nn klk rn olarak ekim nbetinde yer bulmas, dnyada en ok ekilen ya ve baklagil bitkisi olan soyann, ncelikle Gneydou Anadolu blgesi olmak zere, Akdeniz kuandaki hak ettii yeri almas durumunda, lkemizin ya a probleminin zme kavuabilecei umulmaktadr. 2. YALI TOHUMLU BTKLERN DNYADAK DURUMU Dnyada yal tohumlu bitkiler tarmnda; soya fasulyesi, yerfst, ayiei, kolza (kolza), msr, zeytin, susam, palmiye tohumu, ya keteni, aspir, Hindistan cevizi ve hintya bitkileri anlalmaktadr. Ancak lkemizde gerek anlamda bu bitkilerden retimi yaplan sadece yalk olarak ayiei ve zeytin bir miktar da soya fasulyesi yan rn olarak da ya elde edilen msr ve pamuktur. izelge 1. Dnya yal tohumlu bitkilerin ekili, retim ve verim deerleri
Ya Bitkileri Ekili (1000 ha) Ayiei retim (1000 ton) Verim (kg/da) Ekili (1000 ha) retim (1000 ton) Soya Verim (kg/da) Ekili (1000 ha) retim (1000 ton) Pamuk Verim (kg/da) Ekili (1000 ha) Yerfst retim (1000 ton) Verim (kg/da) Ekili (1000 ha) Susam retim (1000 ton) Verim (kg/da) Ekili (1000 ha) Kolza retim (1000 ton) Verim (kg/da) Ekili (1000 ha) Aspir retim (1000 ton) Verim (kg/da)
Kaynak: Anonim 2004a

2000 20.960 26.313 125.5 74.372 161.413 217.0 31.939 53.022 166.0 24.090 34.984 145.2 7.293 2.883 39.5 25.823 39.511 153.0 882 673 76.3

2001 17.656 20.348 115.3 76.834 176.794 230.1 34.587 60.674 175.4 24.041 36.083 150.1 7.468 3.184 42.6 22.553 35.925 159.3 871 594 68.2

2002 19.536 24.173 123.7 78.842 180.729 229.2 30.725 52.875 172.1 24.105 33.303 138.2 6.771 2.966 43.8 22.485 34.044 151.4 757 572 75.6

2003 22.333 27.740 124.2 83.696 189.234 226.1 32.168 56.097 174.4 26.463 35.658 134.8 6.566 2.943 44.8 22.944 36.146 157.5 743 648 87.2

Dnyada ya bitkilerinin retimine baktmzda, 189.2 milyon ton ile soya fasulyesi ilk srada yer alrken, iit 56.1 milyon ton ile 2., kolza 36.2 milyon ton ile 3., yerfst 22.9 milyon ton ve ayiei 27.7 milyon ton ile 4 ve 5. sralarda yer almaktadr (izelge 1). 2000-2003 yllar arasnda dnyada son drt yl ierisinde soyann ekim alan yaklak 10 milyon ha, retimi 30 milyon ton artmtr. Soyann

ekim alanndaki bu artn 5 milyon ha Brezilya da, 4 milyon ha ise Arjantindeki arttan kaynaklanmaktadr. Ayrca, ayiei ve yerfstnda 2 milyon halk bir art gereklemitir. Bununla birlikte kolzann ekim alannda 3 milyon ha azalmayla yaklak 3 milyon tonluk retim azalmas olmutur. Ekim alan bakmndan ise ilk sray soya fasulyesi almakta olup, bunu sras ile pamuk (iit), yerfst, kolza, ayiei ve susam izlemektedir. Soya fasulyesinin ekim alannda ve retiminde periyodik olarak yldan yla art gsterdii gzlenmektedir. Ayrca susam veriminde dzenli bir art sz konusudur. izelge 2. nemli Bitkisel Yalarn Dnya retim Deerleri retim Deerleri (Milyon ton) Bitkiler 2000 2001 2002 25.1 27.4 30.1 Soya Fasulyesi 13.5 12.5 12.4 Kolza 3.8 3.9 3.8 Pamuk Tohumu 5.0 5.3 5.1 Yerfst 10.0 8.4 8.1 Ayiei 3.4 3.7 3.2 Hindistan Cevizi 2.8 3.1 3.2 Palmiye ekirdei 94.9 97.7 100.3 TOPLAM
Kaynak: Anonim 2004a

2003 31.1 11.9 3.8 5.8 8.5 3.4 3.4 105.5

izelge 2de grld gibi; dnyada 2000 ylnda toplam bitkisel ya retimi 94.9 milyon ton iken, 2003 ylnda 105.5 milyon ton olarak geeklemitir. Dnyada en fazla ya elde edilen bitkiler incelendiinde soya fasulyesi 31.1 milyon ton il ilk srada yer almaktadr. Soyay 11.9 milyon ton ile kolza ve 8.5 milyon ton ile ayiei izlemektedir. Soya ya retiminin fazla olmasnn balca sebebi geni ekim alanlarna sahip olmas ve ok fazla kullanm alannn bulunmasdr. Bu nedenle ekim alanlarndaki art ile soya retiminin artmas sonucunda son drt yl ierisinde soya ya retimi de 6 milyon ton artmtr. Dnyada retim bakmndan ikinci srada yer alan iitin ya retimi bakmndan 5. srada yer almaktadr. zellikle tohumlarnda ya miktarnn dk oranlarda (%17-24) bulunmas iit ya retiminin kstl olmasna neden olmaktadr. Ayrca, ayiei yal tohumlu bitkiler ierisinde retim bakmndan dnyada 5. srada yer almasna ramen, tohumlarnda bulunan yksek ya miktar (%45-55) sebebiyle elde edilen ya miktar da fazla olmaktadr. Dolaysyla ya retimi bakmndan 8.5 milyon ton ile 3. srada yer almaktadr. 20002003 yllar arasnda bitkisel ya retimi miktarnda grlen art, zellikle soya ekim alanlarnda grlen 9 milyon halk arttan kaynaklanmaktadr. izelge 3'de baz lkelere ait yal tohumlu bitkilerin retim miktarlarnn lkelere gre dalmlar verilmitir. ABD, Brezilya, Arjantin, in ve talya' da en nemli ya bitkisinin soya fasulyesi olduu, buna karlk Fransa, Kanada ve Almanyada kolzann ilk sray ald grlmektedir (izelge 3). Hindistan da ilk sray alan ya bitkisinin yerfst olduu, spanya' da ise lkemizde olduu gibi ayiei en nemli ya bitkisi olarak retimdeki yerini almtr.

izelge 3. Baz lkelerin Yal Tohum retim Deerleri

LKELER RNLER Soya Fasulyesi Pamuk iiti Yerfst Ayiei Kolza Soya Fasulyesi Ayiei Yerfst Pamuk iiti Aspir Kolza Soya Fasulyesi Pamuk iiti Yerfst Kolza Ayiei Susam Aspir Soya Fasulyesi Pamuk iiti Yerfst Ayiei Kolza Susam Ayiei Pamuk iiti Kolza Soya Fasulyesi Yerfst Aspir Yerfst Soya Fasulyesi Pamuk iiti Kolza Ayiei Susam Aspir Kolza Soya Fasulyesi Ayiei Aspir Kolza Ayiei Soya Fasulyesi Kolza Ayiei Soya Fasulyesi Soya Fasulyesi Ayiei Kolza Susam Pamuk iiti Ayiei Yerfst Soya Fasulyesi Susam Kolza Aspir RETM (TON) 65 795 340 10 040 500 1 879 750 1 208 930 686 470 34 818 552 3 714 000 315 600 204 500 13 300 10 450 16 500 000 15 600 000 13 447 455 11 410 005 2 000 000 825 531 28 000 51 532 344 2 197 980 177 058 100 000 56 000 15 500 769 300 293 600 11 300 300 87 17 7 500 000 6 800 000 6 300 000 3 841 600 1 220 000 620 000 157 400 6 669 200 2 268 300 150 300 2 000 3 341 000 1 494 000 147 000 3 638 000 75 000 1 000 424 452 238 812 6 919 1 696 1 307 920 800 000 85 000 85 000 22 000 6 500 170

AMERKA BRLEK DEVLET

ARJANTN

BREZLYA

SPANYA

HNDSTAN

KANADA

FRANSA ALMANYA

TALYA

TRKYE

Kaynak: Anonim, 2004a

3. YALI TOHUMLU BTKLERN LKEMZDEK DURUMU DE verilerine gre; 1999 ylndan itibaren, yal tohumlu bitkilere ayrlan alan, toplam ekim alan ierisinde azalmaktadr. 1999 ylnda 1.505 milyon ha olan yal tohumlu bitkiler ekim alan, 2000 ylnda 1.319 milyon haa dmtr. 2001 ve 2002 yllarnda ise srasyla 1.335 milyon ha ve 1.429 milyon ha ekim alan ile art gstermesine ramen, 2003 ylnda 1.373 milyon haa gerilemitir. Bu azalma kolza ve haha dndaki dier tm yal tohumlarda belirgin olarak gzlenmitir. zellikle son ylda kolza ekim alannda periyodik bir art gzlenmektedir. izelge 4. Trkiye yal tohumlu bitkilerin ekili, retim ve verim deerleri*
rn Ekili (ha) Ayiei retim (ton) Verim (kg/da) Ekili (ha) Pamuk retim (ton) (iit) Verim (kg/da) Ekili (ha) Soya retim (ton) Verim (kg/da) Ekili (ha) Haha retim (ton) Verim (kg/da) Ekili (ha) Yerfst retim (ton) Verim (kg/da) Ekili (ha) Susam retim (ton) Verim (kg/da) Ekili (ha) Kolza retim (ton) Verim (kg/da) Ekili (ha) Aspir retim (ton) Verim (kg/da) Ekili (ha) TOPLAM retim (ton) * Kaynak: Anonim 2004b 1999 595.000 950.000 159.7 719.294 1.157.583 160.9 24.000 66.000 275.0 87.194 31.332 35.9 28.000 75.000 267.9 51.000 28.000 54.9 187 330 176.5 50 50 100.0 1.505.646 2.308.577 2000 542.000 800.000 147.6 654.177 1.295.066 198.0 15.000 44.500 296.7 27.555 11.564 42.0 28.300 78.000 275.6 50.900 23.800 46.8 82 187 228.0 30 18 60 1.319.247 2.253.448 2001 510.000 650.000 127.5 684.665 1.353.888 197.7 17.000 50.000 294.1 45.836 21.436 46.8 27.000 72.000 266.7 50.000 23.000 46.0 290 650 224.1 35 25 71.4 1.335.816 2.171.314 2002 550.000 850.000 154.5 721.077 1.457.122 202.1 25.500 75.000 294.1 50.741 19.000 37.4 33.000 90.000 272.7 48.000 22.000 45.8 550 1.500 272.7 40 25 62.5 1.429.818 2.514.827 2003 545.000 800.000 146.8 629.610 1.307.920 207.7 27.000 85.000 314.8 97.121 52.000 53.6 28.000 85.000 303.6 44.000 22.000 50.0 2.800 6.500 232.1 250 170 68.0 1.376.991 2.358.780

Yal tohum retim deerlerine baktmzda (izelge 4), 1999 ylnda toplam yal tohum retimi 2.298 bin ton iken, 2000 ylnda 2.253 bin tona ulamtr. Fakat 2001 ylnda 2.170 bin ton retimi ile bir gerileme gzlenmektedir. Bunun nedeni olarak ayiei ve yerfstnn hem ekim alanndaki hem de verimdeki azal gsterilebilir. retim 2002 ylnda 2.515 bin tona ve 2003 ylnda ise 2.359 bin tona ulamtr. retimdeki bu artn nedeni zellikle ayiei, soya ve iitteki verim artna bal olarak meydana geldii gzlenmitir. izelge 4 de lkemizde retilen nemli yal tohumlu bitkilerin ekili ve retim deerleri ile verim potansiyelleri verilmitir. Yal tohumlu bitkilerimizin bugnk mevcut durumunu nemlilik srasna gre aadaki gibi deerlendirebiliriz. 3.1. Ayiei Ayiei hemen her blgemizde yetitirilebilen ve tanelerinde yksek oranda kaliteli ya bulunduran, ekim alan, retimi ve ya retimi bakmndan ilk srada yer

alan nemli bir ya bitkisidir. Bu nedenle ayiei retiminin artrlmas gerekmektedir. retim art ekim alan veya birim alan verimi artyla gerekletirilebilir. Gnmzde ayiei ekim alann artrmada, I. ve II. rn tarm olarak, GAP ve Akdeniz blgeleri potansiyel grlmektedir. Bunun dnda retim deseninde meydana gelen deiikliklerle ayiei ekim alan arttrlabilir. Verimi artrmada ise yeni gelitirilen hibrit ayiei eitlerine uygun yetitirme teknikleri uygulamak etkili olacaktr. Ayiei ekili alanlar 1999 ylnda 595 bin ha iken her yl giderek azalan bir trend izleyerek 2001 ylnda 510 bin haa kadar dmtr (izelge 4). 2002 ylnda ekim alan tekrar 550 bin haa ykselmitir. 2003 ylnda ekim alan 545 bin hektar olarak gereklemitir. retim ise 1999 ylnda 950 bin ton iken, 2000 ylnda 800 bin tona 2001 ylnda ise 650 bin tona gerilemitir. Bu azalmada en nemli neden ekim alanndaki ve verimdeki dlerdir. 2002 ylnda retim tekrar 850 bin tona ykselmitir. Bu ykselmenin ise bir nceki yl ayiei fiyatlarnn iki kata yakn oranda artmas ile ekim alanndaki ve verimdeki olumlu gelimelerden kaynaklanmaktadr. 2003 ylnda ise retim 800 bin tona gerilemitir. lkemizde ekimi yaplan yal tohumlu bitkiler arasnda ekim alan ve ya retimi bakmndan (%73) ilk sray alan ayiei, arlkl olarak Trakya blgemizde retilmekte olup, bununda %30.8'ni tek bana Tekirda ili karlamaktadr. Edirne % 20.1 ve Krklareli % 11.2 ile dier nemli ayiei retimi yapan illerdir. Trkiyede ayieinin ekim alanlarnn % 75.9u Trakya-Marmara, % 10.2si Orta Anadolu, % 4.9u Ege, % 4.2si Karadeniz, % 3.3 Akdeniz ve % 2.5i Dou ve Gneydou Anadolu blgesinde yer almaktadr. Ayiei verimi bakmndan Trkiye ortalamas 125 kg/da iken, blgeler arasnda en dk verim 79.8 kg/da ile Orta Anadolu Blgesinden elde edilmektedir (Kaya, 2003). Bunun nedeni blgede kurak koullarda, geni sra aralklar ile ayiei yetitirilmesi, genellikle lkemizin erezlik retimin byk ksmnn bu blgede yaplmas ve entansif ayiei tarmnn yaplmamasdr. Bu blgede, iklimin ayiei yetitirilmesine uygun olmas, eker pancarna kota uygulanmas ve eker pancarnda uygulanan l ekim nbeti yerine drtl ekim nbetine geilmesi gibi nedenler, blgede sulanan alanlarda iftileri alternatif rn arayna yneltmektedir. Bu nedenle, hem lkemiz ya ann kapatlmasnda nemli bir yeri olan, hem de blge artlarnda daha yaygn yetitirme olana olan ayiei, blge reticilerine rahatlkla nerilebilir. Son yllarda ayieinde herbisitlere (Yabanc ot ldrc) dayankllk salayarak yabanc ot kontrolnn etkin bir ekilde yaplmas ve herbisitlerle oraban zararnn en aza indirilmesi amacyla deiik slah almalar yrtlmtr. Ayieinde imidazolinone (IMI) herbisit grubuna dayanklln yabani ayiei bitkilerinde belirlenmesi ve bu genlerin geri melezlemeyle kltr eitlerine aktarlmas ile herbisitlere dayankl ayiei eitleri gelitirilmitir. Imidazolinone grubu herbisitlere dayankl ayiei eitlerinin kullanlmasyla, bata ayieinde byk verim azalmalarna neden olan oroban olmak zere birok yabanc ot kontrol altna alnabilmektedir (Kaya, 2004). Herbisite dayankl bu eitler ayiei verimini, dolaysyla retimi artracak nemli bir slah almas olarak grlmektedir. Ayiei kuraa fazla dayankl olmamakla birlikte dier kltr bitkilerinin yetiemedii kurak koullarda baaryla yetiebilmektedir. Ayiei bitkisi topraktaki suyu en iyi deerlendiren bitkilerden biridir. Yetime sresi boyunca 500-600 mm lik

toplam yaa gereksinim duymaktadr. Ancak yalarla alnan su miktar yeterli deilse verim alnmas iin sulama gereklidir. Kurak koullarda sulama ile % 100e varan bir verim art salanabilmektedir (Kolsarc ve ark. 2000). Ayieinde su istei toprak yapsna, scakla, nispi neme ve rzgarn etkisine gre deimektedir. Suya en fazla ihtiya duyduu dnem ieklenmeden nceki ve sonraki 40 gnlk dnemdir. zellikle, ieklenme ve dllenmenin olduu 10 gnlk dnemde, bitki su stresine maruz kalrsa, verim ok fazla etkilenmektedir. Ayrca, ieklenmeden sonraki 20 gnlk dnemde bitkinin su stresine girmesi halinde, ya verimi olumsuz ynde etkilenmektedir (Arolu, 1999). Bu periyotta yaplacak 1-2 sulama ile verim art salanabilmektedir. zellikle Orta Anadolu Blgesi ve Bat Geit Blgelerimizde daha ok kuraklktan kaynaklanan verim dklklerini minimize edebilmek iin ayieinde zellikle sulama potansiyeli olan alanlarda sulamann tevik edilmesi hem retici hem de lke ekonomisi asndan bir kazan olacaktr. lkemizdeki ya ann kapatlmas asndan, yal tohumlu bitkilerden ayiei, soya fasulyesi ve kolza ile zeytinyanda prim sistemi uygulamas yaplmaktadr. Bu kapsamda, 1998 yl rn pamuk ve zeytinyana yaklak 111 trilyon Trk Liras prim demesi yaplmtr. Bu politika, 1999 yl rn pamuk, yalk ayiei ve soya fasulyesi, 2000 ve 2001 yl rnleri pamuk, yalk ayiei, soya fasulyesi, kolza ve zeytinya iin uygulanm; srasyla, yaklak 180, 335, 180 trilyon Trk Liras deme yaplmtr. Prim demesine ait 2003/11 sayl tebli, 30 Nisan 2003 tarih ve 25094 sayl Resm Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Bu teblie gre, yalk ayieine 85.000 TL/kg, soya fasulyesine 100.000 TL/kg, kolzaya 90.000 TL/kg olarak denecektir. Ayrca, sertifikal tohumluk kullanmak suretiyle soya fasulyesi retimi yapan ve bu durumu belgelendiren reticilere verilecek prim miktar yzde 10 fazla deme yaplmak suretiyle karlanacaktr (Anonim, 2004c). Son yllarda ayiei retiminde grlen yetersizliin temel nedenlerinden biri retim alanlarnda grlen azalmadr. Ayiei- buday Trakya yresinde yetitirilen iki ana rn olup fiyat asndan ayieinin buday ile rekabet edebilmesi iin ayiei / buday fiyat paritesinin ayiei lehine 2.5-3.0 arasnda olmas gerekmektedir. Ayiei / buday fiyat paritesinin 2.5 'dan aa dmesi sonucu Trakya blgesi reticilerinin ayieinden kaarak buday / buday ekim nbetini uygulamas blge topraklarnda yer yer % 1'in altna den organik madde miktarnn daha da azalmasna neden olduu gibi blgede sne ve zabrus zararlarnn yaygnlamasna da neden olmaktadr. Halbuki Trakya blgesinde tahllar ve ayiei ekim nbeti toprak verimlilii ve bitkisel ya ann kapatlmas asndan ok nemlidir. lkemiz; ortalama verim deerleri ynnden dnya ortalamasnn zerinde olup, Rusya, in ve Ukrayna ile baa ba giderken, zelikle Slovenya (400 kg/da), svire (360 kg/da), Fransa(200-240 kg/da), Msr (227.9 kg/da) ve Lbnan (227.7 kg/da), gibi lkelerin altnda kalmaktadr. Verim artnn salanmasnda sulamann tevik edilmesi yannda, kuraklk stresine dayankl, yksek ya oran ve kalitesine sahip, daha yksek oranda hibrit eit kullanm, bata orabann yeni rklar ile mevcut hastalk ve zararllarna dayankl eitlerin retimde kullanlmas nem tamaktadr.

3.2. Pamuk Tohumu (iit) Pamuk tohumlarndan lif elde edilen bir bitki olmas ve retiminde asl amacn lif retimi ve lif verimi olmas ile birlikte, ortalama lif randmannn %35-40 olmas nedeniyle birim alandan elde edilen ktlnn %60 iittir. rrlama sonrasnda lifleri alnan tohumlarda (iit) %17-24 orannda ya bulunmaktadr. Yaklak 700 bin halk bir alanda, 1.3 milyon ton iit retiminin yaplmas, ierdii dk ya oranna (%17-24) ramen, lkemiz iin pamuu nemli miktarda ya elde edilen bir bitki konumuna getirmitir. izelge 4de grld gibi;1999 ylnda 1.157 bin ton olan iit retiminin 2000 ylnda 1.295 bin tona ulat gzlenmektedir. Bu art dorudan doruya iit verimindeki yaklak %23'lk arttan kaynaklanmtr. retimdeki art 2001 ylnda 1.354 bin tonla devam etmitir. Bu artn nedeni ise bir nceki yla gre ekim alanndaki arttan kaynaklanmtr. 2002 ylnda retim 1.457 bin tona ykselmitir. Bunun artn nedeni ise hem verimdeki hem ekim alanndaki arttan kaynaklanmtr. 2003 ylnda ise retim bir nceki yla gre % 10.2 azalarak 1.308 bin tona dmtr. Bunun en nemli nedeni ekim alanndaki % 12.7lik azaltan kaynaklanmtr. GAP alannda sulamaya alan alanlarda pamuk ekiminin yaygnlamasna da bal olarak toplam pamuk ekim alannda bir art gzlenmitir. Ekim alan 1999 ylnda 719.264 hektar iken, 2000 ylnda 654.177 hektara gerilemitir. Ekim alan 2001de 684.665 hektara, 2002 ylnda ise 721.077 hektara ykselmitir. 2003 ylnda ise ekim alan tekrar 620.610 hektara gerilemitir. Bunun nedeni pamuk fiyatndaki dklkten kaynaklanmaktadr. 3.3. Soya Soya tohumlarnda bulunan % 18-26 ya ve % 40 oranndaki protein ile nemli bir ya bitkisidir. Soya proteininde bulunan lycine hayvan beslenmesinde nemli bir yere sahiptir. Soya yanda bulunan nemli ya asitlerinden oleik ve linoleik ya asitlerinin yksek olmas, buna karlk linolenik ya asidinin dk olmas yan kalitesini arttrmaktadr. Dnyada 250-300 deiik alanda kullanm olan soyann lkemizde de birok rnn yapmnda kullanld bilinmektedir. Unu, lesitini, kspesi, proteini, ya ve onlardan elde edilen yan rnleri sanayi hammaddesi oluturmaktadr. Ancak, lkemizde soya ile ilgili entegre yan sanayi tesislerinin olmay, yerli retim asndan byk olumsuzluklar beraberinde getirmekte ve soya tohumunun sadece yan karp, kalanndan kspe olarak yararlanma eklindeki katma deeri yetersiz bir sanayi retim metodunu geerli klmaktadr ki, bu da ekonomik potansiyel adna nemli bir kayptr. izelge 4 incelendiinde;1999 yl soya ekili alan 24 bin ha, retim ise 66 bin ton olarak gereklemitir. 2000 ylnda soya ekili alan 15 bin ha, retim ise 44.5 bin ton olarak, 2001 ylnda soya 17 bin ha alanda 50 bin ton retilmitir. 2002 ylnda soya ekili alan 25.5 bin ha, retim ise 75 bin ton olarak ve 2003 ylnda ise soya ekili alan 27 bin ha, retim ise 85 bin ton olarak gereklemitir. Grld gibi, lkemizde soya ekim alanlarnda ve retiminde dalgalanmalar olmaktadr. Bunun balca nedeni soya / msr paritesi ve soya almlarnda yaanan sorunlardan kaynaklandn sylemek mmkndr. Soya tarm daha nce arlkl

olarak ekildii blgelerde ve GAPn faaliyete girmesiyle tekrar byk bir atlm yapabilir. lkemizde en ok soya retimi yapan illerin banda 22.084 tonla Adanann geldiini, bunu srasyla 10.310 tonla Osmaniye, 9.432 tonla Samsun ve 1.030 tonla el ili izlemitir. Ekim alan bakmndan 7.277 ha ile bata Adana, 3.580 ha ile Samsun ve 3.150 ha ile Osmaniye en fazla soya ekimi yaplan illerdir. Verim bakmndan ise en yksek verim 327.3 kg/da ile Osmaniyeden, en dk verim anlurfa ilinden 80 kg/da olarak elde edilmitir. anlurfa ilimizdeki verimin Trkiye ortalamasnn ok altnda olmasnn nedeni soya yetitiriciliinin yeni yaplyor olmas ve yanl sulamadan kaynaklanabilir. Ayrca, blgedeki yksek hava scakln soyann ieklenme dnemine denk gelmesi, iek dkmne neden olduundan verimin dmesine neden olmaktadr. 3.4. Kolza lkemize 1960 yllarnda getirilmi olan kolza zellikle Trakya yresinde yaygn olarak yetitirilmeye balanm, ancak 1979 ylnda kolza yandaki insan salna zararl olan erusik asit ve kspesinde de hayvan salna zararl olan toksik etkili glukosinalat oranlarnn yksek olmas nedeniyle yasaklanmtr. Daha sonra 00 tipi kaliteli ya ieren eitler lkemize getirilmi ise de ekimi yaygnlatrlamamtr. Kolza tohumlarnda % 40-45 oranndaki ya, daha ok sv halde gda sanayinde deerlendirilmektedir. Eski kalitesiz kolza yanda bulunan erusik asidin margarinde kristallemeyi ters ynde etkilemesi nedeniyle margarin sanayinin balangta duymadklar ilgi erusik asitsiz eitlerin gelitirilmesiyle tamamyla kalkm, kolza ya margarin sanayinde de geni lde retici lkelerde tketilmeye balanmtr. zellikle yann kalitesinin de iyiletirilmesi ile yal tohumlu bitkiler arasnda soya'dan sonra dnya da 2. sray alan kolzann her yl ekili ve retiminde artlar grlmektedir. Bata in, Hindistan, Kanada ve Avrupa lkeleri'nden Fransa, Almanya, ngiltere ve Polonya'nn retime katklar ile bu artlar gzlenmektedir. Kolza veya son yllarda ya kalitesi ynnden gelitirilmi ticari ismi ile Kolza bitkisi de lkemizde son derece ihmal edilmi bir bitkidir. lkemizde rapiska ve rapitsa isimleriyle de bilinmektedir. Bugn lkemizde tahl retimi yaplan her yerde kolzann yetitirilebilecei gz nne alnarak ve GAP blgesinde sulamaya alan tarm alanlar da dikkate alndnda ya amz kapatmada nemli alternatif ya bitkilerinden birisi olabilecei bilinen bir gerektir. Ayrca ya da son derece kaliteli ve oleik asit oran yksek omega 3 ya asitleri grubu ierisinde yer alan bir yadr. Petrol rn dizele alternatif olarak kolza yandan basit bir kimyasal reaksiyonla Biodizel ad altnda bir yakt retilmektedir. Biyodizel retiminde en nemli kaynak; kolza, ayiei, soya, aspir ve bunun gibi yal tohumlar olmakla birlikte, hayvansal yalar ve atk yalar da kullanlmaktadr. Dnya biyodizel retiminin % 84 gibi nemli bir ksm kolzadan karlanrken, % 13 ayieinden ve %3 ise soya vb. rnlerden karlanmaktadr. Bilindii gibi birok ya bitkisi bata ayiei olmak zere yazlk olarak ekilmektedir. Kolzann yazlk ve klk eitlerinin bulunmas, yazlk ekildiinde temmuz, klk ekildiinde haziran aynda hasat olgunluuna gelmesi ile bu aylarda hi bir ya bitkisinin hasadnn sz konusu olmamas nedeniyle atl kapasite ile

alan ya ve yem fabrikalarnn hammadde gereksinimini karlayarak tam kapasiteyle almalarna olanak vermesi, ekimden hasadna kadar mekanizasyona uygun olmas, birim alandan birok ya bitkisine gre yksek tohum ve ya vermesi, kspesi yem sanayimizin protein kayna an hem de en ok sknts ekilen dnemde karlamas, ya fabrikasyonunda ayiei tohumu ve pamuk tohumu gibi yal tohumlarn nce kabuk ayrm ilemine tabi tutulmalar gerektii halde, kolza tohumunun dorudan doruya tlmesi bu bitkinin olumlu zellikleri arasnda saylabilir (Kolsarc, 1998). Kolza, GAP, Trakya-Marmara, Orta Anadolu ve Geit blgelerimizde klk ya bitkisi olarak ekim nbetine girebilecek bir bitkidir. Ancak Trakya yresinde yabani hardaln olmas ve son yllarda zel tohumluk firmalarnca lkeye sokulan ve retim izni alan eitlerin kompozit olmas nedeniyle kullanlacak tohumlarn her yl yenilenmesi gerekmektedir. Eer retici kullanlacak tohumluun pahal olmas ve bilgi eksiklii nedeniyle kendi tohumluunu kullanmas durumunda, yabani formlardan tozlanarak ya kalitesini olumsuz ynde etkileyen erusik asidin artmasna neden olabilmektedir. Bunun iin kolzann yaygnlatrlmas iin mutlaka tohumlukla ilgili dzenlemelerin nceden yaplmas ve belli bir sre szlemeli retim yaptrlmas, alm garantisinin verilmesi gibi tevik edici tedbirler salanmaldr. lkemizde son ylda kolza ekim alannda periyodik olarak bir art olduu gzlenmektedir. 2001ylnda 290 hektar olan ekim alan, 2002 ylnda 550 hektara ve 2003 ylnda ise 650 hektara ykselmitir. Bunun nedeni yukarda belirtilen kolzann avantajlarndan ve ayrca prim sisteminden kaynaklandn syleyebiliriz. retimin ise yllara gre deitii gzlenmi olup, bunun nedeni ise verimdeki deiikliklerden kaynaklanmtr. 3.5. Yerfst Yerfst bir baklagil bitkisi olup, tohumlar %44-56 orannda ya iermektedir. Ayrca tohumlar % 22-30 protein ierdiinden beslenmede nemli bir yer alr. Bu nedenle yerfst tohumlar erez olarak da tketilmektedir. Yerfst yanda bulunan Tocofherol, antioksidan bir madde olup, yan oksitlenme ile bozulmasn nlemektedir. Yerfstnda yalk eitlerin gelitirilmesi yannda hasat ve harmanda mekanizasyonun gerekletirilmesi ile zellikle Gney Anadolu blgemizde ikinci rn olarak, GAP yresinde de ekim nbetinde ana ve ikinci rn olarak retimi arttrlabilecektir. izelge 4 incelendiinde, lkemizde son ylda yerfst ekim alannda art olduu gzlenmektedir. 2001 ylnda 27 bin ha olan ekim alan, 2002 ylnda 33 bin haa ykselmi, 2003 ylnda ise 28 bin haa gerilemitir. retimin ise yllara gre deitii gzlenmi olup, bunun nedeni ise verimdeki deiikliklerden kaynaklanmtr. lkemizde en ok retim yapan illerin banda 26.748 tonla Osmaniyenin geldiini, bunu srasyla 26.686 tonla Adana, 8.463 tonla el, 4.672 tonla Aydn, 3.884 tonla K.Mara, 2.885 tonla Mula ve 2.770 tonla Antalya ilinin geldii grlmektedir. Verim bakmndan ise en yksek deer 337.7kg/da ile Adanadan elde edilmi olup, en dk verim el ilinden 161.2 kg/da olarak elde edilmitir.

3.6. Susam Susam bitkisi tohumlarnda %40-60 orannda ya bulunduundan dolay nemli bir ya bitkisidir. Susam ya ierdii antioksidant etkili sesamin ve sesamolin nedeniyle yadaki bozulmaya kar ok dayankldr. Bu zelliinden dolay patates cipsi yapmnda susam ya dier yalara gre daha fazla tercih edilmektedir. Susam ya gda maddesi olarak kullanld gibi, ila sanayinde kozmetik yapmnda, sesamol etken maddesiyle bcek ldrc ilalarn yapmnda ve ayrca sabun yapmnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Susam tohumlar ezilerek tahin yapld gibi erez olarak da tketilmektedir. Ancak susam yann birim fiyatnn mekanizasyonun tam olarak uygulanamamas sonucu pahal olmas nedeniyle bitkisel ya sanayimizde bugn iin bir katk salamamaktadr. Ayrca tohum veriminin dk olmas da bir dezavantaj getirmektedir. lkemizde ekilii ve retimi reticiler tarafndan plansz ve programsz olarak gerekletirilmektedir. GAP yresinde gelecekte yksek tohum verimine sahip eitlerin devreye sokulmas, sulama koullar altnda mekanizasyon sorunlarnn da zmlenmesi, ekilii ve retiminin planl bir ekilde yapld takdirde ya ann kapatlmasnda katk salayabilecei beklenebilir. 1999 yl susam ekili alan 51 bin ha, retim ise 28 bin ton olarak gereklemitir. 2000 ylnda susam ekili alan 50.9 bin ha, retim ise 23.8 bin ton, 2001 ylnda 50 bin ha, retim ise 23 bin ton, 2002 ylnda ekim alan 48 bin ha, retim ise 22 bin ton ve 2003 ylnda ise ekim alan 44 bin ha, retim ise 22 bin ton olarak gereklemitir. Susam tarmnda ekimin kuruya yaplmas, sertifikal tohumluk kullanlmamas, ekimin serpme olarak yaplmas, hasat ve harmannda fazla i gcne ihtiya olmasndan kaynaklanan verim dkl, retim artn kstlayan en nemli faktrler olduunu sylemek mmkndr. 3.7. Haha Tohumunda %50 orannda ya bulunan hahan ekilebilecei blgeler her yl Bakanlar Kurulunca tespit edilmekte olup, reticilerin ekim iin izin almas gerekmektedir. TMOnun ajans mdrlkleri tarafndan ekim alanlarnn kontrol yaplr. Haha kapslnden morfin ve trevleri retilmektedir. Tohumlarndan elde edilen yemeklik ya ierdii yksek orandaki linoleik asit (%60-75) ile essential yalar ierisinde haha yann deerini artrmaktadr. Haha tohumlar kavrulup ezilerek ya da erez olarak gda rnlerinde eni vermek iin deerlendirilebilmektedir. Ancak, haha bitkisinin lkemizdeki esas kullanm amac ila sanayinin hammaddesini oluturmaktr. Haha, son yllarda zelikle de 2000 ylndan itibaren ekili ve buna bal olarak tohum retiminde ok byk artlar salamtr. izelge 4 incelendiinde; 2000 ylnda 27.555 ha olan ekili alan 2003de 97.121 haa, tohum retimi de 11.564 tonda 52.000 tona ykselmitir. Bugn haha retim izni alan illerin says Ankarann Polatl ve Nallhan ileleri de dahil edilerek 15e karlmtr. lkemizde alkaloid retimine ynelik tarm yaplan hahan retim alanlarnda 52.000 tona ulaan tohumlardan bitkisel ya retimi de; sadece yresel basit yahaneler yerine gelimi ya fabrikalarnda deerlendirmeye alnarak bu kaliteli bitkisel yan yemeklik ya retime katks salanabilmelidir. Hatta tohum verimini artracak

yetitirme teknikleri uygulayarak sadece ya retimi iin de tarm alanlarnda artlar salanabilir. Bugn iin alkaloid retiminde Avustralya bata olmak zere haha retici lkeler ile haha kabuundaki alkaloid oranmzn dk olmas (%0.05) nedeniyle binde 15-20 gibi deere sahip haha eitlerini rettikleri iin rekabet ansmz giderek azalmakta, dnya piyasalarndaki pazarlama ansmz maliyet yksekliinden kaybetmekteyiz. Bu nedenle bata TMO ve ilgili fakltelerin bilim adamlarnn halen balatlm olan mterek almalaryla yksek alkaloid ierikli slah eitleri gelitirme yannda, yksek tohum veren eitlerin de gelitirilmesine ynelik almalarn devam ettirilmesi gerekmektedir. 3.8. Aspir Ayiei yannda alternatif ya bitkileri arasnda kolza ile birlikte aspir de lkemiz iin nemli bir potansiyel olarak grlmektedir. zellikle aspirin tuza ve kuraa dayankl bir bitki olmas GAP, Orta Anadolu ve Geit blgelerimizde nispeten kurak koullarda ekim nbetine alnarak retimi yaygnlatrlabilir. Tohumunda ortalama %40 orannda ya bulunan aspir fazla bakm gerektirmeyen bir bitkidir. Mekanizasyon problemi olmayan, ya kalitesi zellikle linoleik asite zenginlii yksek olan bu ya bitkisinin gelecei mitvar grlmektedir. Halen kuraa dayankl bir bitki olarak bilindiinden sulama koullar salanmadan yetitirilmekte ancak verim dk olmaktadr. Uygun artlarda verim 150 kg/da kabilmektedir. Yetitirme tekniklerinin olumlu uygulanmas halinde bitkisel ya amzn kapatlabilmesinde byk katk salayacaktr. lkemizde yetitirilen yal tohumlu bitkilerin durumlar ve retimin artrlmas iin yaplan bu deerlendirmelerin dnda; zellikle msr, zeytin ve fndk gibi baz bitkilerle birlikte hayvansal ya retimi de bulunmaktadr. lke artlarnda ayiei, iit, zeytin, soya ve msr dnda ekonomik olarak ya elde edilen bitkiler bulunmamaktadr. zellikle yerfst, susam ve haha erez olarak ve pasta yapmnda kullanlmas, verimlerinin ok dk olmas nedeniyle retiminin snrl olmas ve birim maliyetinin yksek olmas gibi nedenlerle, bu bitkilerden ya elde edilmesini ekonomik olmaktan uzaklatrmaktadr. Kolza ve aspir gibi lkemiz ekolojik koullarna adaptasyonu kantlanm ya bitkilerinin ise gn geirmeden demastrasyon almalar ile iftilere tantlmas ve gemite soyada uygulanan destekleme politikalaryla bu bitkilerin ekim alanlar artrlabilir. 4. LKEMZ YALI TOHUM VE BTKSEL YA TCARET 4.1. THALAT 1960' lardan beri kapatlamayan bitkisel ya a, her yl giderek artan miktarlarda milyonlarca dolar dviz denerek ithalatla karlanmaktadr. izelge 5 de yal tohum ithalat deerleri verilmitir. izelge 5 incelendiinde; toplam yal tohum ithalat miktar 2000 ylnda 1.147.453 ton olup, 227 milyon dolar dviz denmitir. 2001 ve 2002 yllarnda yal tohum ithalatnda bir azalma grlmesine ramen, 2003 ylnda 1.4 milyon ton ithalat karlnda yaklak 410 milyon dolar denmitir. 2000 ylnda en ok ithal edilen

yal tohumlarn banda yer alan ayieinin yerini 2001, 2002 ve 2003 yllarnda soya fasulyesinin ald grlmektedir. izelge 5. Trkiye yal tohum ithalat deerleri
RN TON $ $/TON TON AYE $ $/TON TON T $ $/TON TON SUSAM $ $/TON TON KOLZA $ $/TON TON PALM MEYVES ve $ EKRDE $/TON TON HAHA $ $/TON TON DER $ TON TOPLAM $ SOYA FASULYES
Kaynak: Anonim 2004d

2000

2001

2002

2003

386.707 321.252 612.498 831.453 82.938.975 67.386.583 139.613.537 226.524.867 214.4 209.8 227.9 272.4 523.903 182.728 129.108 540.852 103.323.583 42.706.560 42.008.275 153.335.246 197.2 233.7 325.4 283.5 179.112 32.046 54.509 3.578 23.103.600 3.996.370 7.155.672 713.117 128.9 124.7 131.3 199.3 23.147 38.096 70.320 66.098 10.903.312 18.230.169 33.670.326 43.120.804 471 478.5 478.8 652.4 24.156 2.182 1,5 4.900.901 406.349 4.460 202.9 186.2 2973.3 6.183 172 1.772.838 43.173 286.7 251 32 86 232 19.619 65.702 230.632 613.1 763.9 994 4.213 436 770 870 857.921 220.551 400.114 440.428 1.147.453 578.049 867.853 1.401.623 227.820.749 133.169.454 223.420.896 411.213.788

1991-1998 yllar arasnda toplam sanayi bitkileri ithalatmzda % 92lik pay ile ilk sray ayiei ve soya almaktayd. Her yl 500-600 bin ton civarnda ayiei ithal ediliyordu. thal edilen bu ayiei tohumlarnn yarya yakn bitkisel ya olarak ihra edilmekte ise de, ithal edilen bu miktar retimin yaklak %70i kadard. Soya fasulyesindeki ithalat bu yllar ierisinde 100 kat artm olup, gnmzde de artn devam ettirmektedir. Ayieindeki ithalat son yllarda bir azal gstermektedir (Anonim, 2001). izelge 6. Trkiye ya retimi (ton) rn Ayiek ya Pamuk ya Zeytin ya Soya ya Msr ya Susam ya Kolza ya Dier Toplam
Kaynak: Anonim 2004a

2000 481.371 249.828 185.700 72.705 25.631 10.871 8.263 35.983 1.059.481

2001 299.838 233.274 65.000 62.252 31.770 14.264 960 960 713.957

2002 354.700 224.642 160.000 116.130 28.919 22.918 525 18.792 926.626

2003 336.270 249.446 70.000 114.436 41.339 22.918 355 41.694 853.540

lkemizde retilen toplam bitkisel ya miktar yllar itibariyle, 2000 ylnda 1.059.481 ton olmutur (izelge 6). Yllar itibaryla ya retimi dalgalanmalar gstermesine ramen, genelde azalma eilimiyle 2003 ylnda 853.540 ton ya retimi gereklemitir. Buna karlk, lkemiz bitkisel ya tketimi ortalama 1.100.000 ton civarndadr. Bu retim-tketim dengesi iinde lkemizin bitkisel ya a ortalama 500 000 ton dolaylarndadr. Bu ya an kapatmak iin 2003 ylnda 893 bin ton bitkisel ya ithal edilmi ve toplam denen dviz miktar ise 426 milyon dolar gemitir. izelge 7 incelendiinde; ayiei, soya, msr, kolza ve palm ya olarak 2000 ylnda toplam 714 bin ton ham ya ithal edilmitir. Ya ithalatmz ya bitkileri retimindeki azalmaya da bal olarak yllar itibaryla srekli art gstermi ve 2003 ylnda 893 bin tona ulamtr. Son yllarda ham msr ve palm yann ithalatnda art grlrken, iit ve kolza ham yann ithalatnda bir azal grlmektedir. 2001 ylnda yal tohum ileyen fabrikalarn bir ounun kapanmas sebebiyle ham ya ithalatnda nemli bir art olmutur. izelge 7. lkemizde baz bitkisel yalarn ithalat miktar ve deerleri
RN TON Soya ya ve $ fraksiyonlar TON Ayiek ya $ ve fraksiyonlar iit ya ve TON $ fraksiyonlar Msr ya ve TON $ fraksiyonlar Kolza ve TON $ hardal yalar TON Palm ya $ TON Hindistan $ cevizi yalar TON Margarin $ TON Dier $ TON TOPLAM $
Kaynak: Anonim 2004d

2000 159.717 61.378.678 100.680 39.541.337 12.776 5.011.269 97.144 45.868.662 42.140 17.629.887 250.522 87.169.867 13.135 7.341.711 7.766 4.392.003 30.541 39.331.991 714.429 307.665.405

2001 154.579 56.213.052 133.474 62.780.857 965 296.396 91.413 39.195.518 12.251 4.957.146 308.362 96.336.601 10.926 3.637.859 5.459 3.128.449 3.806 12.618.011 721.235 279.163.889

2002 174.892 71.738.274 93.142 65.081.000 15 12.383 116.563 61.936.381 15.132 7.259.256 325.584 127.611.938 13.697 5.484.099 6.746 3.848.830 16.118 4.648.069 761.293 347.620.230

2003 134.634 72.670.193 92.548 60.047.339 95.468 68.810.551 9.605 5.824.016 444.501 194.980.602 12.703 5.917.356 12.085 8.261.730 91.999 10.449.082 893.543 426.960.869

4.2. HRACAT lkemizin yal tohum ihracat yok denecek kadar az olup, daha ok ihtiyacndan fazla ithal ettii yal tohumlar ileyerek bitkisel ya olarak ihra etmektedir. izelge 8 incelendiinde, lkemizdeki ihra edilen yal tohum, zeytin ya ve fraksiyonlarna bakldnda son ylda miktar ve dvizde bir art sz konusudur. 2003 verilerine gre toplam bitkisel ya olarak 150 bin ton ihracat karlnda 225 milyon

izelge 8. Trkiye yal tohum ihracat deerleri

RN SOYA FASULYES AYE T SUSAM KOLZA HAHA DER TOPLAM TON $ $/TON TON $ $/TON TON $ $/TON TON $ $/TON TON $ $/TON TON $ $/TON TON $ TON $ 2000 101 52.569 520.5 2.120 4.850.180 2287.8 705 941.396 1335.3 3.529 4.709.395 1334.5 0.2 103 515.0 13.014 12.036.399 924.9 71 93.766 19.540,2 22.683.808 2001 2.200 4.522.498 2055.7 555 819.056 1475.8 4.555 4.799.552 1053.7 0.2 114 570.0 24.988 19.035.041 761.8 43 54.855 32.341,2 29.231.116 2002 166 39.508 238.0 2.318 3.713.299 1601.9 714 2.342.079 3280.2 3.913 4.460.392 1139.9 17.772 15.623.817 879.1 27 22.922 24.910 26.202.017 2003 4.269 8.406.248 1969.1 984 1.678.047 1705.3 4.177 5.135.830 1229.5 34.480 32.290.174 936.5 56 86.914 43.966 47.597.213

Kaynak: Anonim 2004d

izelge 9. Trkiye ya ihracat deerleri

RN SOYA YAI ve FRAKSYONLARI AYE YAI ve FRAKSYON. T YAI ve FRAKSYONLARI MISIR YAI ve FRAKSYONLARI KOLZA YAI ve FRAKSYONLARI ZEYTN YAI ve FRAKSYON TON $ 2000 1.469 700.023 38.521 21.726.937 4.145 2.075.744 11.242 8.530.880 31 29.976 16.327 30.265.938 4.553 9.099.455 76.288 72.428.953 2001 1.220 606.998 24.400 14.048.090 2.714 1.109.393 13.340 8.391.604 525 246.750 98.575 135.675.662 3.904 5.316.210 144.678 165.394.707 2002 5.415 3.262.065 11.325 8.697.822 6.994 3.304.571 9.564 7.409.809 25.621 46.762.217 5.947 6.319.843 64.866 75.756.327 2003 15.006 12.012.967 28.580 22.765.557 16.950 12.088.380 8.396 8.608.584 76.238 163.505.557 5.643 6.571.208 150.815 225.552.253

TON $ TON $ TON $ TON $ TON $ TON DER $ TON TOPLAM $ Kaynak: Anonim 2004d

dolar dviz elde edilmitir. zellikle zeytin ya ihracatnda retime bal olarak yldan yla byk dalgalanmalar olmutur. Zeytin ya ihracatndaki bu dalgalanmalar toplam ihracat miktarnda da dalgalanmalara yol amtr. 128 bin ton margarin ihracatndan ise 93.6 milyon dolar elde edilmitir.

Trkiyenin ya ihracat son 4 yl ierisinde dalgalanmalar gstermitir (izelge 9). zellikle zeytin ya retimin fazla olduu yllarda fazla ihracat yapld grlmektedir. Bunun yannda dier nemli bir ihracat kalemini de ayiek ya oluturmaktadr. Ancak son 3 yl ierisinde ayiek yandaki ihracat miktar ve pay nemli lde azalmtr. hracatn azalmasndaki en nemli nedenler, lkemizde ya talebinin giderek artmas, ihracat yaptmz lkelerde yeni fabrikalar kurulmas, sz konusu lkelerde uygulanan yksek ithalat vergi oranlar ve lkemizde i ticarette uygulanan yanl mevzuat uygulamalardr. 5. YALI TOHUMLU BTKLERN RETM HEDEFLER Yal tohumlu bitkilerin 2015 ylna kadar ki retim hedefleri hesaplanrken birok faktrn yannda en bata geleni DPT'nin ngrd yllk nfus art orandr. Bunun yannda nadas alanlarnn yllara gre azaltlarak tarma kazandrlmas ile salanacak ekili alanlarn belli oranda ekim nbeti ierisinde yal tohumlara tahsisi, sulamaya alacak olan tarm arazilerinin yllk art oran nemli etkenlerdir. izelge 10 incelendiinde; 2015 yl yal tohum ekili alanlar ve bitkisel ya tketimi hesaplanmtr. izelgede kii bana ya tketimi Avrupa normlarndaki deerler dikkate alnarak 23 kg olarak belirlenmitir. izelge 10. Trkiye 2015 Yl Bitkisel Ya Tketim Projeksiyonu*
Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Trkiye Nfusu (1000 Kii) 67.804 69.024 70.267 71.532 72.819 74.130 75.464 76.822 78.205 79.613 81.046 82.505 83.990 85.302 87.041 88.608 Kii Bana Ya Tketimi (kg) 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 Gerekli Gerekli Ya Miktar iit (Ton) (Bin ton) 1.559.490 1.587.561 1.616.137 1.645.228 1.674.842 1.704.989 1.735.679 1.766.921 1.798.726 1.831.103 1.864.062 1.897.616 1.931.773 1.966.545 2.001.942 2.037.977 1.472 1.498 1.524 1.552 1.580 1.609 1.637 1.667 1.697 1.728 1.759 1.790 1.823 1.851 1.889 1.923 Gerekli Ayiei (Bin ton) 1.318 1.339 1.363 1.388 1.413 1.438 1.464 1.490 1.517 1.544 1.572 1.600 1.629 1.655 1.689 1.708 Gerekli Yerfst (Bin ton) 36 41 42 43 44 44 45 46 47 48 49 49 50 51 52 53 Gerekli Soya (Bin ton) 431 441 449 458 466 474 483 492 500 510 519 528 538 546 557 567 Gerekli Ya Bitkileri (Bin ton) 3.375 3.437 3.499 3.562 3.626 3.692 3.758 3.826 3.895 3.965 4.036 4.109 4.183 4.248 4.335 4.413

* Gerekli olan rn miktarlar hesap edilirken 2000 ylndaki (retim+ithalat) (ihracat+tohumluk) / nfus formlnden elde edilen kii bana den rn miktarlar belirlenerek, ilgili yldaki nfus says ile arplarak belirlenmitir. Tohumluk miktarlar iit iin 2.5 kg/da, ayiei iin 0.75 kg/da, yerfst iin 5 kg/da, soya iin 4 kg/da olarak alnmtr.

izelge 10a baktmzda; 2000 ylnda bitkisel ya tketim deeri olan 1.559.490 tondan 2015 ylnda 2.037.977 tona kabilecei, bunun iinde ya bitkileri retiminin 3.375 bin tondan 4.413 bin tona ulamas gerektii grlmektedir. 2003 yl verilerine gre Trkiye'de ya bitkileri retimi 2.359 bin ton olmasna ramen, projeksiyona gre gerekli miktar 3.562 bin ton olmaktadr. Bu durum dikkate alndnda, Trkiye'nin yal tohum ekim alan yaklak 1.200-1.250 bin hektarlk bir alanda yaplmaktadr. Yal tohumlu bitkilerin ekim alanlarnn artrlmasnda, ileriye dnk retim hedeflerimizi gerekletirebilmek iin nmzde; kademeli olarak sulamaya alan GAP alan byk bir anstr. Bu blgede zellikle soya, yerfst, aspir, ayiei ve kolza gibi alternatif ya bitkilerinin

retimi devlete tevik edici tedbirlerle gerekletirildii taktirde byk bir adm atlm olacaktr. Ayrca Orta Anadolu ve Geit blgelerimizde nadas alanlarnn kaldrlmasyla aspir ve kolzaya ekim nbetinde yer verilerek ekili ve retim potansiyelimiz artacaktr. zellikle sulanan ekerpancar sahalarnda ayieine tahl yerine ekim nbetinde daha ok yer verilerek de yal tohum retimi artrlabilecektir. Gneydou Anadolu blgesinde klarn ok sert gememesi nedeniyle klk aspir yetitiricilii rahatlkla yaplabilmekte ve eitlere gre ortalama 260 kg/da civarnda verim alnabilmektedir. Aspirdeki ya orann da slah almalar ile iyiletirerek yeni eitlerin retime sunulmas retim projeksiyonlarnn yakalanmasnda etkili olacaktr. Aadaki grafiklerde de grlecei gibi GAP alan iin kuru, sulu ve kuru+sulu alanlardaki ngrlen retim deseni aada verilmitir. Grafik 1de grld gibi 2010 yl iin GAP alann da ekilebilir arazi yzdesi ierisinde ya bitkilerinin alabilecei yzde miktarlar tahmin edilmektedir. Buna gre 2010 ylnda sulu alanda pamuun ekilebilir arazi ierisindeki pay % 10.1, soya fasulyesi % 6.8, msr % 5.1 ve yerfst %1.7lik pay alaca belirtilmektedir.
22.0 20.0 18.0 16.0 14.0 12.0 10.0 8.0 6.0
4.2
11.2

20.8

15.4

Eieii Sl A zYz ei k b r u r i ds l l u a

10.1

7.7
6.8

7.4

5.1
4.2
3.4

4.0 2.0 0.0

1.7

1.3

Sy oa

Pm au k

M v/ tk ee s y F

K au e . sl F y

Mc e ei k rm

Aa r p

Sbe r ezl e

Yr t es f

Yml B ie u r u ik r u t l

Grafik 1. GAP Alan in 2010 Ylnda Sulu Alanda ngrlen rn Deseni Kaynak: Anonim, 2004e

acr . na p

Ba udy

Nu o t h

M r s

GAP ALANI N 2010 YILINDA KURU ALANDA NGRLEN RN DESEN

39.1
40.0 35.0

Ekilebilir Kuru Arazi Yzdesi

30.0

24.7
25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0

18.7

7.0
4.7
3.4

1.3

1.2
Susam

M eyve/Fstk

M ercim ek

Ttn

Sebzeler

Grafik 2. GAP Alan iin 2010 Ylnda Kuru Alanda ngrlen rn Deseni Kaynak: Anonim, 2004f

Grafik 2de grld gibi 2010 yl iin GAP alann da ekilebilir arazi yzdesi ierisinde ya bitkilerinin alabilecei yzde miktarlar tahmin edilmektedir. Buna gre 2010 ylnda kuru alanda ayieinin ekilebilir arazi ierisindeki pay %7.0dir . Bunu %1.2 ile susam izlemektedir.
24.0

Ayiei

Buday

avdar

GAP ALANI N 2010 YILINDA KURU+SULU ALANDA NGRLEN RN DESEN

21.0

23.0

22.0

E kilebilir ToplamA razi Y zdesi

20.0

18.0

16.0

14.0

12.0

11.4
10.2

10.0

8.0

6.7

6.0

4.6
4.0

4.8
3.4

3.2
2.2
2.7
2.3
1.8

2.0

1.2
0.4

1.2

0.8

0.0

M eyve/Fstk

susam

M ercim ek

Ttn

Soya

M sr

K.Fasulye

Y erfst

Arpa

Yum rulu B itkiler

.pancar

S ebzeler

Ayiei

Grafik 3. GAP Alan iin 2010 Ylnda Kuru+Sulu Alanda ngrlen rn Deseni Kaynak: Anonim, 2004g

Grafik 3de grld gibi 2010 yl iin GAP alann da ekilebilir arazi yzdesi ierisinde ya bitkilerinin alabilecei yzde miktarlar tahmin edilmektedir. Buna gre 2010 ylnda kuru+sulu alanda pamuun ekilebilir arazi ierisindeki pay % 6.7 olup, Bunu % 4.6 ile soya, % 2.3 ile ayiei, %1.2 ile yerfst ve % 0.4 ile izlemektedir.

B uday

Pam uk

avdar

N ohut

6. SONU VE NERLER lkemizde ortaya kan ya an kapatabilmek, ithalat yoluyla dviz kaybn nleyebilmek ve mamul ya ihra ederek lkemize dviz kazandrmak, reticimizin gelir dzeyini ykseltmek, devletin ve ilgili kurum ve kurulularn acilen yapmas gereken en temel grevleridir. Her yl 500 600 milyon dolar civarnda dviz deyerek ithalatla karlamaya altmz bitkisel ya amz kapatabilmek iin derhal alnmas gereken tedbirler ksa balklarla aadaki gibi zetlenebilir. Yal tohumlara uygulanan prim sisteminde ayieine verilen kg bana 85.000 TL, soya fasulyesinde 100.000 TL, Kolzada 90.000 TL ngrlm olup, bu primin artrlmas salanmaldr. Prim sistemine dier yal tohumlar olan aspir, susam ve yerfstnn da yer almal, bu prim sisteminin makine ve dier girdilerin temininde kullanlmas salanmaldr. Yal tohumlarn rekabet ettii dier rnler arasnda fiyatlandrma ynnden dengenin salanmas gerekmektedir. Yaplan aratrma sonularna gre, her blge iin stn performans gsteren ya bitkilerinin yetitiriciliine prim verilmelidir. Yal tohum retimi, rnein gemiteki baarl almalaryla bilinen eker irketi gibi devlete bal zel bir kuruluun denetimine verilerek lke apnda yaygnlatrlmas salanmaldr. Bitkisel yalarda % 8 olan KDV oran perakendeciye kadar olan sat kademesinde zeytinyanda olduu gibi % 1 'e drlmelidir. Yal tohum retiminde ekimden nce devlet tarafndan ekonomik tevik ve gvence mutlaka salanmaldr. Yal tohumlara devletin alm garantisi verilmelidir. Orta Anadoluda ekerpancar tarm yaplan sulu alanlarda ekim nbeti ierisinde bata ayiei ve klk kolza olmak zere yal tohumlu bitkilerin daha fazla yer almas salanmaldr. Yeni slah edilen midazolinone herbisit grubuna dayankl ayiei eitlerinin iftilere tantlmas ve yaygnlatrlmas ile ayiei verimi artrlabilecektir. zellikle ayiei ekim alanlar bakmndan 2. srada bulunan Orta Anadolu Blgesinde hibrit ayiei eitlerinin ekimi salanmal ve bu eitlerin istedii yetitirme teknikleri bakmndan iftiler mutlaka doru bilgilendirilmelidir. Yerfst ve susam tarmnda mekanizasyon devlete salanarak, yan maliyeti drlerek ya sanayisine daha fazla katks gerekletirilmelidir. Soya ve yerfstnda yksek verimin nemli koullarndan olan bakteri retimi devlete desteklenmeli ve reticilere verilmelidir.

 retilen rn devlet ve zel sektr tarafndan bekletilmeden alnmal ve alnan rn ileyecek fabrika ve iletmelere tamaclkta kolaylklar salanmaldr. Ya bitkileri retiminin artrlmasnda kooperatifilik zendirilmelidir. zellikle son yllarda kolzada Monsanto gibi dier zel tohumluk firmalarnn da kolza ekimi ve retiminde art iin ifti baznda tohumluk datmna ynelik almalar zendirilmelidir. Ayrca, Afyon'da Oruolu Holding tarafndan szlemeli iftilere ektirilmek suretiyle kolza retimindeki arta katklar, dier ya retici firmalara da rnek tekil etmesi bakmndan, byle firmalar desteklenmelidir. Trkiye de yetitirilen ya bitkilerinin GAP blgesi kuru, sulu ve kuru+sulu rn deseni ierisinde yer almas salanmaldr. GAP alannda klk kolza ve aspir mutlak surette ekim nbetinde yerini almaldr. GAP alanna uygun kurakla ve soua dayankl ya bitkileri eitlerinin gelitirilmesi salanmaldr. GAP ierisinde yer alan anlurfa ilimiz susamda en ok ekim alanna sahip olup, verim bakmndan ise olduka dktr. Verim artrlmas iin gereken nlemlerin alnmas salanmaldr. GAP alann da retimi yaplan yal tohumlarn ileme tesisleri kurulmaldr. GAP alann da sulamaya yasal dzenlenmenin getirilmesi gerekmektedir. Sulu tarma alm olan GAP blgesinde yal tohumlu bitkilerin planl ve programl olarak yaygnlatrlmasyla yal tohum retimi artrlmaldr.

KAYNAKLAR Anonim, 2001. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan. Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sanayi Bitkileri Alt Komisyon Raporu. Yayn No: DPT: 2648-K:656. Anonim, 2004a. www.fao.org Anonim, 2004b. Babakanlk D..E. Tarmsal Yap ve retim, Ankara. Anonim, 2004c. (http://www.enistutuncu.nom.tr/tbmm/tbmm_22_1_sayfa_3.asp) Anonim, 2004d. D Ticaret Mstearl Kaytlar, 2004. Anonim, 2004e. http://www.gap.gov.tr/Turkish/Tarim/starim1.html (sulu) Anonim, 2004f. http://www.gap.gov.tr/Turkish/Tarim/ktarim1.html (kuru) Anonim, 2004g. http://www.gap.gov.tr/Turkish/Tarim/sktarim1.html (K+S) Arolu, H.H. 1999. Ya Bitkileri Yetitirme ve Islah. .. Ziraat Fak. Yayn No:220, Ders Kitaplar yayn No: A70, Adana, 204 s. Kaya, M.D. 2003. Orta Anadoluda Ayiei Yetitirme Teknii. Trk-Koop. Ekin Dergisi, Yl:7, say:24, sayfa:2025. Kaya, M.D. 2004. Ayiei slahnda imidazolinone dayankllk. A.. Fen Bilimleri Enstits Tarla Bitkileri Anabilim Dal, Doktora Semineri. Mays 2004, 24 s. Kolsarc, . 1998. Bitkisel Ya Amz ve zm Yollar. A.. UTABM Seri Konferanslar. Ankara.1-7. Kolsarc, ., Balama, D, ler, N., Arolu, H., Gr, A., Olhan, E. ve Salam, C. 2000. Ya Bitkileri retimi. Trkiye Ziraat Mhendislii 5.Teknik Tarm Kongresi,17-21 Ocak 2000 Ankara, 485-503.