Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

ERMEN DDALARI KONUSUNDA TRKYE ZR M DLEMEL, ZR M BEKLEMEL? TARH GEREKLER IIINDA TEHCR OLAYI

Osman ZSOY

zet Trkiye Ermeni ilikilerinin dn ve bugnne ilikin tartmalar iki lkenin meselesi olmaktan kp, deiik vesilelerle dnyann pek ok lkesinde ve uluslar aras platformlarda gndeme gelen bir konu haline gelmeye balamtr. Hi kukusuz tartmalarn ana eksenini Birinci Dnya Sava yllarnda cereyan eden olaylar oluturmaktadr. Trkiye, konunun tm boyutlaryla tarihiler tarafndan ele alnmasn ve dneme ilikin ariv belgelerinin konuya taraf tm lkelerin arivlerinde incelenmesini nerirken, kimi lkeler tarihileri yldrmakta ve konu hakknda farkl gr beyan eden bilim adamlarna meyyide uygulanmas ynnde kararlar almaktadr. Dneme ilikin Trkiye Cumhuriyeti arivlerinin byk blm tarihiler tarafndan incelenmi ve ok sayda bilimsel yayn ortaya konulmutur. Trkiye ayn yaklam dier lkelerden de beklemektedir. Biz bu makalemizde Osmanl ariv belgelerinden yola karak o dnemde tam olarak ne olmutu sorusuna k tutmaya, yaananlardan bir kesit sunmaya ve tehcir konusunun ayrntlarna yer vermeye alacaz. Anahtar Szckler : Trk - Ermeni likileri, Tehcir, Soykrm, Propaganda.

SHOULD TURKEY APOLOGZE FOR ARMENIAN PRETENSIONS OR WAIT TO BE APOLOGIZED? THE EMIGRATION CASE UNDER THE LIGHTS OF THE HISTORICAL FACTS

Abstract The discussions about the Turkey-Armenia relations have been far away from belonging to the two countries, but it has been a topic argued in many countries and on international platforms due to various reasons. For sure, the basis of the arguments is comprised by the events which occurred during the World War I. While Turkey is suggesting the issue to be dealt by the historians with its all aspects and the archives belonging to the period in both countries to be investigated; some countries are appalling the historians and taking decisions to apply obligations to the scholars expressing different ideas.

Prof. Dr., Fatih niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm - osmanozsoy@gmail.com

10

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

Most of the Turkish Republican archives belonging to the period have been investigated by the historians and many academic papers have been published. Turkey is expecting the same attitude from the other countries. In this article, we are going to try to enlighten the question asking what really happened in that time, to present a section from the experiences, and to give the details of the Emigration Issue utilizing the Ottoman archival documents. Keywords : Turkish-Armenian Relations, The Emigration, Genocide.

GR Trk Ermeni ilikilerine ynelik tartmalar her geen gn daha da youn bir biimde tartlmaktadr. Olaya tarafsz bir gzle baklmaya alldnda, Trkiyenin konuya ilikin yaklamnn dnya bilim evrelerinin de aslnda takdirini kazanmasn gerektiren bir yn olduu aktr. Trkiye tarihin bir dneminde yaand iddia edilen olaylar konusunda tm dnya lkelerine bir arda bulunmakta ve konunun derinlemesine incelenmesi hususunda zgvene dayal bir yaklam sergilemektedir. Dnyann saygn bilim adamlarndan oluan komisyonlar kurulmasn nermekte ve tarihe mal olmu konuya siyasi bak asyla deil tarihiler tarafndan bilimsel adan yaklalmasn nererek o dnemde tam olarak ne olmutu sorusuna cevap aranmasn istemektedir. Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakan Sayn Abdullah Gln getiimiz aylarda Trkiye ile Ermenistan milli takmlar arasnda oynanan ma izlemek zere Erivana gitmesi iki lke ilikilerinin ve arada esen souk rzgrlarn bir lde telafisi asndan bir umut olarak ele alnrken, buna karlk bir grup aydnn Tehcir olay nedeniyle Ermenilerden zr dilemeye matuf imza giriimi de kamuoyunun ve devlet adamlarnn tepkisi ile karlanmtr. Biz makalemizde bu tr gncel scak tartma konularna girmeden, meselenin o dnemle ilgili ynne deiik alardan ayna tutmaya alacaz.

SORUNUN MAHYET Osmanl Devletinin iilerine karmak iin Ermenileri bir koz olarak kullanan ve onlara byk vaatlerde bulunan Avrupa devletleri, I. Dnya Sava sona erip de gereklerle yz yze kalndnda ve yeni bir tablo ortaya ktnda Ermenilere yaptklar vaatlerin yerine getirilmesinin ne kadar g olduunu grdler. nk Ermenilere vaat edildii ekliyle bir Ermeni devleti kurulmaya kalkldnda Ermenilerin yaad corafyada nfuslarnn hibir zaman yzde 30-35e bile ulaamayacak kadar az olduunu fark ettiler.

11

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

Bunun dnda, Osmanl Devletini iten sarsmak iin byk gayret sarf eden ve Osmanl tebaasn oluturan tm aznlklara byk vaatlerde bulunan Avrupal devletler, Kafkas blgesindeki ayn topraklar hem Ermenilere hem de Grclere vaat etmek suretiyle aralarnda srtme kmasna da sebep olmulard. Ermenilerin sava boyunca yapt mezalimin blge insan zerinde oluturduu kin ve nefret tohumlarnn da etkisi gz nnde tutulduunda blgede bir Ermeni devletinin kurulmasnn ne kadar g olduunu fark ettiler. nk Ermenilerin Anadolunun Trk ve Mslman halkna uygulad katliam, Ermenileri bir daha bu topraklara ayak basamaz hale getirmi ve derin bir yara oluturmutu.

TEHCR ZORUNLU KILAN OLAYLARDAN RNEKLER Tehcirin neden zorunlu hale geldiini yanstmak iin, Birinci Dnya Savann devam ettii sre ierisinde Ermenilerin yaptklar bir ksm kt uygulamalara burada yer vermekte yarar vardr. Verdiimiz rneklerinin ardndan, Trk milletinin ayn tarihlerde onlara gsterdii yaklama da elbette ksaca deineceiz. Birinci Dnya Savann sonlarna doru Erzincan geri alnd vakit korkun bir manzara ile karlalmt. Blgedeki Trklerin ou evleriyle birlikte yaklarak ldrlmt. Sadece bu blgede ldrlenlerin says binden fazlayd. Her ldrme iinden nce muhakkak ikence yaplm olduu dikkat ekiyordu. O kadar ki, ldrlmeden nce tecavz edilmi olan kadnlardan tenasl uzuvlarna fiek sokulanlar bile vard. Ermeniler, Erzurumda 7 ubat 1918de balattklar byk katliamda, daha ilk gn binlerce kiiyi ldrmler, rlplak hamama gtrdkleri kadn erkek Trklerin zerinde en irkin emellerini tatmin ettikten sonra da tamamna yaknn ldrmlerdi. Sadece 26 ubat gn bin Trk ldrdklerini bizzat kendileri itiraf etmekteydiler 1. Yaplan mezalimden dier dman kuvvetleri bile rahatsz olmaya balad. Savunmasz Mslman halka yaplanlara dayanamayan Rus Bakomutan, btn bu hallere son verilmezse Mslman halka silah datmak zorunda kalacan syledi2. Yine bunlardan birinde Rus Albay Griasnoff, gen bir Ermeni kzn bir caminin avlusuna gtrerek Ermenilerin yapt mezalimi gstermi, yaplan i karsnda zleceini bekledii Ermeni kzn byk bir zevkle kahkaha attn ve yaplan ii beendiini sylemesi karsnda, bu Ermeni kzdan tiksindiini ifade etmiti3. Mu, Bitlis ve Plmr civarnda ahrlara kapatm olduklar Trkleri, petrole bulayp ateledikleri mandalarn hcumuna terk etmek gibi vahette de bulundular. Ermeniler, Erzincanda bir Trk kyn basmlar ve kyn 78 yandaki kzlar da dahil olmak zere btn kadnlarnn rzlarna gemilerdir. Baz yerlerde bir Trk kadnna 30dan fazla Ermeninin tecavz ettii de olmutur. Bir dere iinde be yzden fazla kadn ve ocuk hunharca ldrlmtr. Ermeniler Erzuruma bal Hnsda, her trl ktl yaptktan sonra bir Trk

1 2 3

Cemiyet-i Akvam ve Trkiyede Ermeni ve Rumlar, stanbul 1337, s. 27. Enver BOLAYIR, Talt Paann Hatralar, stanbul 1946, s. 99. Bolayr, age, s. 85.

12

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

kadnnn memedeki ocuunu atete kzartm ve annesini bu kebaptan yemee zorlamlard. Drt Trk erkei, elleri karnlarna sokulmak suretiyle ldrlm, erkeklik organlar da kesildikten sonra azlarna sokulmutu. Vanda kocas ldrldkten sonra, altm yanda bir kadna tecavz edilmi ve sonra diilik organna odun sokulmak suretiyle o da ldrlmt. Baz yerlerde Ermeniler, Trkleri ldrdkten sonra kpeklere yedirdiler. Yine Ermeniler, yaral drt Trk askerinden birini, gzlerini oyduktan ve Kalk bak, Osmanl askeri geliyor mu? dedikten sonra ldrdler. kincisinin sa tarafndan derisinin bir ksmn yzp anta haline getirdiler, ellerini bu antaya soktular ve Bu antada Padiahnzn paras var m? dedikten sonra ldrdler. ncsn ise erkeklik organn keserek azna soktuktan ve Bu boruyu al, size Osmanl askerinden yardm gelsin dedikten sonra ldrdler. Drdnc askeri, tfek ilerini kzdrarak 24 yerinden daladlar. Bu askeri lmden, o srada olay yerine gelen Rus askerleri kurtardlar. Ermeniler birok Trk Murat suyuna atarak bodular. Boulanlarn ayaklarnn altnda akl nallar grld. Ermenilerin Trk kadn ve ocuklarn tekke ve mescitlere doldurarak yaktklar da ok oldu. Ulemdan eyh Abdulkadir Efendi, kafasnn derisi yzlmek suretiyle ldrld. Bir Ermeni erkei, tecavz ettii Trk kadnnn yanan srarak kopard4.

GEC SKNLA LGL HUKUK DZENLEMELER Osmanl Devleti yukarda birka kk rneini verdiimiz olaylarn giderek artmas zerine, ortaya kan zaruretlerden dolay Osmanl topraklarnda yaayan Ermenilerin bir ksmn bulunduklar yerlerden alarak, yine devletin snrlar iinde bulunan baka mahallere nakletme karar ald. Bu konu tarihte, Ermeni Tehciri olarak anlmtr. Osmanl ariv belgelerinde ise bu olay tehcir olarak deil, baka mahallere sevk veya geici nakil veya iskn olarak gemektedir. Nitekim daha sonraki yllardaki uygulamalar bu ynde olmutur. Sava sonrasnda Ermenilerin geri dn olduka kolaylatrlmtr. Osmanl askerleri mtareke sonras uzun yollar ar tehizatlaryla birlikte yryerek aarken, Ermeniler nakil vastalaryla tanm, geici iskn srasnda mallarn ucuza ellerinden karm olabilecekleri dnlerek, karlan bir kanunla rayi bedelleri hesap edilmi ve fiyat farklar da denmitir 5 . Eski mal ve mlkleri imza karlnda kendilerine teslim edilmitir6. Tehcir olayn gndemden drmeyen lkeler, Osmanl Devletinin Ermenileri neden geici iskna tabi tutmak zorunda kald konusunda ayrntya gitmekten imtina etmemektedirler. Konu bu ynyle ele alnm olsa, ok farkl bir tablonun ortaya kacana kuku yoktur. Ermenilerin tebaas olduklar Osmanl Devletine nasl ihanet ettikleri ve o srada kendileriyle savalan dman lkelerle nasl ibirlii iine girdikleri kolaylkla tespit edilebilecek tarihi hususlardr.

4 5

Ermeni Komitelerinin Aml ve Harekt- htilliyesi, stanbul 1332, s. 291-320. Babakanlk Osmanl Arivleri (BOA), DH-FR, Dosya: 100, Belge: 81; BOA, DH-FR, Dosya: 93, Belge: 108. Babakanlk Osmanl Arivleri (BOA), DH-FR, Dosya: 95, Belge: 178.

13

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

Osmanl Devleti tarafndan Ermenilerin tehcir olayna neden tbi tutulduklarnn gerekelerine gelince; I. Dnya Savann balamasyla birlikte kendilerine vaat edilen bamsz Ermenistan devleti hayaliyle tilf devletleriyle ibirlii ierisine giren Ermeniler, bulunduklar yerlerde Osmanl ordusunu arkadan vurmaya ve tilf devletleri hesabna casusluk yapmaya baladlar. Savunmasz Trk kylerini basarak oluk ocuk demeden binlerce vatandamz katlettiler7. ngiliz stihbarat Servisinin Anadoluda yapt her trl giriiminde zellikle Ermenilerden nemli lde yararlandna dair zellikle ngiliz arivlerinde ok sayda belge mevcuttur. Mesel stanbuldaki ngiliz stihbarat sorumlusu G.S. Major, 15 Eyllde ngiliz stihbarat efine gnderdii gizli yazda, detayl bilgi salamak amacyla Aziziyeye gnderilen ran doumlu gvenilir bir Ermeni ajan saladn ve bu Ermeni ajann Adana ile Aziziye arasndaki jandarma mevzileri hakknda nemli bilgiler topladn syler. Birinci Dnya Savann balad gnden itibaren taknlklarn her geen gn artran Ermeniler, 15 Nisan 1915de Van blgesinde, 17sinde itak (atak), 18inde Bitlis ve 20sinde de Van ehir merkezinde kanl ayaklanmalar dzenlediler. 6 Mays 1915te Ermeniler Van Ruslara teslim edip Ruslarn kontrolnde Aram Monakyan bakanlnda bir Ermeni devleti de kurdular. Ermeniler saylar 1500 bulan kadn ve ocuktan baka hibir Trk sa brakmadlar. Osmanl Hkmeti bu olaylarn byle srp gitmesine daha fazla gz yumamayacan bildirdi ve Ermeni Patrikhanesine, Ermeni komitelerine ve Ermeni milletvekillerine son bir kez hatrlatmada ve ihtarda bulundu. Fakat sonu alamad. Ermeniler ayn taknlklarna devam ettiler. Bunun zerine, Hkmetin emirlerine, memleket savunmasna ve asayiin korunmas iin alnan tedbirlere kar gelenlerle, casusluk yapanlarn tek tek veya toplu olarak baka blgelere nakledilebilmeleri iin Dahiliye Nazr Talat Beyin imzas ile 26 Mays 1915 (11 Recep 1333 - 13 Mays 1331) tarih ve 270 sayl bir tezkere ile Sadarete (Babakanla) bavuruldu. Bu resm evrakta aklandna gre Ermenilerin iledii sular unlardr:

1. Harp mntkalarna yakn yerlerde oturan Ermenilerden bir ksm devletin hudutlarn
dmana kar korumakla megul olan Osmanl ordusunun hareketini gletirmektedir,

2. Askere erzak ve mhimmat naklini zorlatrmaktadr, 3. Dmanla ayn gayeyi paylamakta ve onlarla ibirlii yapmaktadr, 4. Ermenilerden birou dman saflarna katlmaktadr, 5. Yurt iinde asker birliklerimize ve masum halka silahl saldrlarda bulunmaktadrlar, 6. Osmanl ehir ve kasabalarna saldrarak katl ve yamaclk yapmaktadrlar, 7. Dman kuvvetlerine erzak salamaktadrlar, 8. Mstahkem mevkileri dmana gstermektedirler.

Said Halim Paann sticvab, Harp Kabinelerinin sticvab, stanbul 1933, s. 288-324; Talat Paann Hatralar, stanbul 1946, s. 64; Cemal PAA, Hatralar, stanbul 1959, s. 362.

14

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

Osmanl ordusu ve Mslman halk aleyhinde eylemler gerekletiren bu Ermeni ihtillcilerin ve komitecilerin harp sahasndan uzaklatrlmas, ayaklanmalar iin s ve snak olarak kullanlan kasaba ve kylerin boaltlmas ve boaltlan yerlerdeki Ermenilerin nerelere yerletirilebilecei ayn tezkere ile Hkmete teklif edilmekteydi. Dhiliye Nezaretinin Ermenilerin iskn ile ilgili gnderdii tezkere Meclis-i Vkelda (Bakanlar Kurulunda) 30 Mays 1915 tarihinde gndeme geldi. Konunun detaylarna varncaya kadar yaplan uzun mzakerelerin ardndan kabul edildi. Hkmetin ald karar 31 Mays 1915 (18 Mays 1331) tarihinde Dhiliye, Harbiye ve Maliye Nezaretlerine teblii edildi ve 1 Haziran 1915te Kann- Muvakkat ile ilgili resm ilemler tamamland.

Kann- Muvakkatn ihtiva ettii maddeler yledir:

1. Sava srasnda ordu, kolordu ve tmen komutanlar ve bunlarn mstakil mevki

kumandanlar, ahali tarafndan herhangi bir suretle hkmetin emirlerine, yurt savunmasna, asayiin korunmasna ilikin ilere ve dzenlemelere muhalefet, silahl saldr ve direnme grlrse bunu nlemeye mezun ve mecburdurlar.

2. Ordu, mstakil kolordu ve tmen kumandanlar askerlik icaplarndan dolay veya

casusluk ve hyanetlerini hissettikleri kyler ve kasabalar halkn tek tek veya toplu olarak dier mahallere sevk ve iskn ettirebilirler.

3. bu kanun yaynland tarihten itibaren yrrle girer8.

Alnan Tedbirler Bakanlar Kurulu bununla da kalmam, 30 Mays 1915 tarihli kararnda, iskn iinin dil ve insan bir ekilde gereklemesi iin baz tedbirler almtr. Bu tedbirler unlardr:

1. Nakli gerekenler, iskn edilecekleri mahallere refah iinde can ve mal gvenlikleri
salanarak sevk edileceklerdir,

2. Gittikleri yerlerde kesin yerletirilmelerine kadar, kendilerine gzmen deneinden

geimlerini salayabilmeleri iin yardm yaplacaktr,

3. Eski mali durumlarna uygun olarak kendilerine arazi ve mal verilecektir, 4. Hkmet tarafndan bunlar iin ev yaptrlacaktr, 5. iftilere tohumluk, zanaat erbabna alet edevat verilecektir, 6. Terk ettikleri tanabilir mal ve kymetler, kendilerine ulatrlacak, bu mmkn olmad
takdirde bunlarn karl para olarak kendilerine denecektir,

Takvim-i Vekyi 19 Mays 1331, Say: 2189.

15

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

7. Boaltlan ehir ve kasabalarda bulunan Ermenilere ait tanmaz mallarn saym

yaplacak. Bunlarn cinsleri, miktarlar ve kymetleri tespit edildikten sonra bu kylere yerletirilecek muhacirlere verilecektir,

8. Ermenilerden boaltlacak yerlere iskn edilecek muhacirlerin kullanamayaca mallar,

yani zeytinlik, dutluk, ba ve portakal baheleri, han, fabrika, depo, dkkan gibi gelir getirecek tanmaz mallar ak artrma ile satlacak veya kiralanacak ve bu gelirler sahiplerine (Ermenilere) verilmek zere mal sandklarnca emanete kaydedilecektir9. skn srasnda dikkat edilmesi gereken hususlarla ilgili Dhiliye Nazr Talat Paann valiliklere gnderdii 28 Austos 1915 tarihli talimatnameye de burada yer vermekte fayda vardr. Ta ki, Osmanl Devletinin din, dil, rk ve mezhep fark gzetmeksizin her hal ve artta insanlara uygulad eit muamele bilinebilsin. Bu noktalarn zellikle gz nnde tutulmasnda yarar vardr. nk bir yerden bir yere nakledilenler o tarihe kadar yz binlerce insann katledilmesinden sorumlu kiilerdir.

te Ermenilerin lerine Gelmedii in Grmezden Geldii Talimatnme:

1. skna tabi tutulan Ermenilerden araba veya yaya olarak yola kan gruplar en yakn
demiryolu istasyonuna gtrlerek oradan da yerletirilecekleri yerlere trenle sevk edileceklerdir.

2. Tehcire tabi tutulanlar ten istasyonlarna vardklarnda aile reisleri asker olan veya
bakacak kimsesi bulunmayan kadn ve yetimler, durumlarn resm belge ile yetkililere ibraz ettikleri takdirde baka yere iskn edilmeyerek istasyon yaknndaki ehir, kasaba veya kylere yerletirileceklerdir.

3. Baka yerlere iskn edilecek Ermenilerin sevk srasnda iaeleri temin edilecek, fakirlerin
iaeleri ise cretsiz olarak karlanacaktr.

4. Sevk srasnda Ermenilerin gvenlii salanacaktr. Hamile ve yeni domu ocuklarn

ihtiyalar karlanacaktr.

5. skna tabi tutulanlar arasnda yerlerini terk etmek istemeyenler veya yerlerine dnmek
istemeyenlerden makul sebep gsterenlerin dilekeleri grevlilerin grleri de alnarak Dahiliye Nezaretine gnderilecek ve Nezaretin verecei cevaba gre hareket edilecektir.

6. G srasnda veya konaklama esnasnda Ermeni gmenlere yaplacak herhangi bir

saldr derhal zararsz hale getirilecektir. Saldrda bulunanlar tevkif edilerek Divan- Harp Mahkemesine sevk edilecek ve en ar bir ekilde cezalandrlacaklardr.

7. Ge tabi tutulanlardan rvet veya hediye alanlar, tehdit ile kadnlar ifal edenler veya
onlarla gayri meru mnasebet kuranlar derhal grevden alnp Divan- Harbe sevk edilecek ve ar bir ekilde cezalandrlacaklardr.

BOA, Meclis-i Vkel Mazbatalar, Defter Nr. 198, Karar sra No: 163, Karar Tarihi: 15 Recep 1333 17 Mays 1331.

16

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

Zikredilen talimatnamenin orijinal metni ngiliz arivlerinde bulunmaktadr. Bunun sebebi udur: Ermenilere insanlk d muamele yapld gerekesiyle Osmanl Devletinin iilerine mdahalede bulunmak isteyen ngilizler, stanbulun igali srasnda bu tr belgeleri ajanlar vastasyla Bab- Aliden aldrarak ngiltereye kartmlardr10. Bu tr bir belge karma olay sadece bir defaya mahsus olmu deildir. Nitekim stanbuldaki ngiliz stihbarat subay Binba Hoyland, 3 Austos 1919da kaleme ald bir raporunda, Osmanl ileri Bakanl zel kalem dairesinde alan kendi yandalar bir ajan tarafndan salad belgelerden bahseder. Yani Osmanl Devletinin iine dt kuatlmlk sadece cepheler ve snr boylaryla snrl deil, devletin bizzat ii de tam anlamyla bir kuatlmlk iindeydi. Nitekim dnemin ngiliz Gizli Servis Bakan Sir Walter Bullivantn u szleri iin ciddiyetini ve durumun Osmanllar adna vahametini gstermesi asndan manidardr. yle diyor Bullivant; Her yandaki ajanlarmdan, yani Gney Rusyada dilencilerden, Afgan at tccarlarndan, Trkmen tacirlerinden, Mekke yolundaki haclardan, Kuzey Afrikadaki eyhlerden, Karadeniz takalarndaki denizcilerden, koyun postu iindeki Moollardan, Hind fakirlerinden, Krfezdeki Yunan tccarlarndan ve ifre kullanan saygn konsoloslarmdan raporlar alyorum diyecektir11. Burada ok nemli bir nokta daha vardr. Bir asra yakn bir zamandr yrtlen tehcir srasnda, milyonlarca Ermeninin katledildii ynndeki tm aslsz iddialara ramen, bugne kadar byle bir katliam emrini ima edecek hibir dokmana rastlanlmamtr. Buna karlk yukarda da ifade edildii gibi, Ermenilere iyi muamele edilmesi ynndeki tm belgeleri de mmkn olduka gz ard etmeye ve karmaya almlardr. Dhiliye Nezaretinin 7 Aralk 1916 tarihli Sadarete sunulan bir raporuna gre, o tarihe kadar 702900 kii baka yerlerde iskn edilmitir. Yine ayn rapora gre bu i iin, 1915 yl iinde 25 milyon, 1916 ylnn Ekim ayna kadar geen sre iinde de 86 milyon kuru harcanmt. Ylsonuna kadar da 150 milyon kuruun daha sarf edileceinin tahmin edildii belirtilmitir12. Ermeni tehciri srasnda verilen talimatlara uymayarak aykr hareket edenlerden cezalandrlan kii says idamlar dahil 1397dir. Mesel Sivas vilayetinde 648, Mamuretl-aziz (Elaz) vilayetinde 223, Urfada 189, Diyarbakrda 70, Kayseride 69 kiiye eitli cezalar verilmitir13.

Tehcir srasnda ka Ermeni ld? Doaldr ki, bu mecbur iskn srasnda hayatn kaybedenler de olmutur. nk bu insanlar piknie gitmemiler, bir savan tam ortasnda, devletin iinde bulunduu kt imknlar altnda bir yerden bir yere sevk edilmilerdir. Ancak verilen zayiatn bir ksm hastalk, ktlk, uzun yolculuun getirdii yorgunluk, blgenin sert iklim koullarna bal olarak kt hava artlar, bir ksm da
10 11 12 13

Zaman Gazetesi, 6 Ocak 1989, s. 8. Peter HOPKRK, stanbulun Dousunda Bitmeyen Sava, s. 137. Kmuran GRN, Ermeni Dosyas, 2. Bask, Ankara 1983, s. 223. Nejat GYN, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983, s. 20.

17

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

apulcularn zengin Ermeni konvoylarna yaptklar saldrlar (bunlardan yakalananlar idama kadar varan ar cezalara arptrlmtr) ve baz grevlilerin grevlerini yeterince yerine getirememelerinden kaynaklanan ihmallerden ve beceriksizliklerden kaynaklanmtr. skn srasnda len Ermenilerin kesin saysn bilmek mmkn deildir. Ama nceki Ermeni nfusla sonras arasndaki rakamlar eitli kaynaklarn verdii bilgilerle kyaslandnda bir fikre varmak mmkndr. Ermeniler daha sava sona ermeden bu rakamn 2 milyonun zerinde olduunu sylemiler, o gnden bugne ne artrmlar, ne de eksiltmiler, bu konudaki iddialarndan vazgememilerdir. imdi srasyla bu konuyla ilgili tm ihtimalleri deerlendirelim. ngiliz yazar Toynbee bu rakamn 600 bin olabileceini ne srer. Prof. Dr. Stanford J. Shawun, Babakanlk Arivinde bulunan belgelere dayanarak yapt aratrmadan anlaldna gre, Osmanl topraklar zerinde 1885 ylnda 988.887, 1914 ylnda 1.161.169 Ermeni yaamaktadr 14 . Milletler Cemiyeti Gmenler Komitesi I. Dnya Sava boyunca Trkiyeden Rusyaya g eden Ermenilerin saysn 400450 bin olarak gstermitir. 1921 ylnda stanbul Ermeni Patriinin ngilizlere verdii istatistie gre o tarihlerde Osmanl hudutlar iinde 625 bin Ermeni yaad belirtilmektedir. Bu rakamlar Rusyaya g edenlerle birlikte 1 milyon 45 bine kmaktadr. I. Dnya Sava balangcnda Osmanl Devleti topraklarnda yaayan Ermenilerin saysnn 1.161. 169 olduu gz nne alndnda, sava boyunca eitli sebeplerle len Ermenilerin says 116.169 olarak kamza kmaktadr. Kald ki bu rakama, Vann Trk kuvvetleri tarafndan tekrar geri alnmas srasnda Rus ordusunun ardndan Kafkasyaya girmek isterken len 40 bin Ermeni de dhildir. O zaman bu rakam yaklak 76 bine der. Bunlarn bir ksm da hastalktan, yol meakkatinden ve bir ksm da yaptklar isyanlar srasnda Osmanl ordusuyla arprken lmtr. Geriye kalanlardan bir ksm da, g esnasnda etelerin basknlar sonucu hayatn kaybetmitir. Her eye ramen 19141921 yllar arasnda meydana gelen nfus art da dikkate alndnda, bunlardan bir ksmnn (34 bin 136s) Amerikaya, bir ksmnn Fransaya, Yunanistana ve baz Arap lkelerine (Msr, Irak: 225 bin), rana (50 bin), Suriye, Lbnan ve rdne g edenlerle birlikte bir noktada dengelemek ve katledildii iddia edilen insan saysnn ne kadar ok abartldn grmek mmkndr. Btn bu rakamlarn nda unu sylemek mmkndr: Rakamlar mbalaal olarak ele alsanz bile, sava yllar boyunca len veya kaybolan Ermenilerin saysn 200 binden fazla olduunu iddia etmek glntr. nk sadece Osmanl kaynaklarnda deil, kendi kaynaklarnda da, sava ncesi ve sonras nfus saymlar dikkate alnarak bir deerlendirme yapldnda, sava sonras geride kalan Ermeni nfusta Ermenilerin iddia ettii oranda bir azalma olmad kendiliinden ortaya kacaktr.

14

Shaw, J. STANFORD, Ottoman Population Movements During The Last Years of The Empire 1885-1914: Some Preliminary Remorks, Osmanl Aratrmalar, Say: I, stanbul 1980, s. 197-205.

18

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

En abartl rakamlarla I. Dnya Sava boyunca hayatn kaybeden Ermenilerin says 200 bini gemezken,15 sadece Dou Anadoluda Ermeniler tarafndan katledilen Mslmanlarn says 600 bine yaklamaktadr (ki bu rakamn dier blgelerdeki katliamlarla birlikte 2 milyona yaklat belirtilmektedir)16.

Konunun Uluslararas Platforma Tanmas Mondros Mtarekesinin ardndan 18 Ocak 1919da Pariste toplanan Bar Konferansnda, Osmanl Devletinden hibir Trk delege yokken, buna karlk konferansta iki Ermeni delege davalarn anlatmak zere yerlerini almt. Daha da nemlisi, Ermeniler daha o tarihlerde bile profesyonel anlamda bir lobiciliin rneini sergiliyorlard. Toplant srasnda ierde iki delegeleri bulunmasna ramen, eitli uluslardan saylar krk bulan bamsz Ermeni delegasyonu da konferans vadisinde faaliyet gsteriyordu. Bunlarn tek ileri sadece lobi faaliyetiydi. En nemli grevleri, tilf devletlerine mensup delegeleri etkilemekti. Nitekim bu kiiler, Douda kurulmas dnlen Ermeni Devletini Amerikann himaye etmesi fikrini konferansa katlan delegasyona empoze etmekte byk lde baar salamlard. Ermeniler buradaki almalarnn karln elde ettiler ve Ermeni isteklerini kapsayan bir muhtray 26 ubat 1919da Paris Konferansnda toplant gndemine getirmeyi de baardlar17. Ermeni yanda yzlerce gazeteci, yazar, arkc, profesr, senatr ve eski bakan Ermeni davasn anlatmak iin Pariste konferanslar dzenlediler ve konferans devam ettii srece Parisin gndemine de hkim oldular. tilf devletlerinin devlet bakanlar Wilson (ABD), George (ngiltere) ve Clemenceau (Fransa)nn peinden bir dakika bile olsun ayrlmayan Ermeni delegeleri, bu insanlara srekli olarak Ermenistana borlu olduklarn sylediler ve kendilerine daha nce verdikleri (lsz) vaatleri hatrlattlar. Bu arada Ermeni Patrikhaneside bo durmad ve Anadolunun eitli yerlerinde birok Ermeninin katledildii, ama katillerinin yakalanmad yolunda tilf devletlerinin st makamlarna srekli ikyette bulundu18. Ermeniler nfuslarnn azlnn kendileri iin bir handikap oluturduu ifade edildiinde ise, Rusya ve Amerikada yaayan Ermenilerin devlet kurulur kurulmaz geri dneceini sylediler. 3 Haziran 1919da stanbula gelen ve Trkiye Mandalar Komisyonu Amerika ubesi (The Amerikan Section of The International Commission on Mandates in Turkey) olarak tanmlanan King Crane Komisyonu baz Trk yetkilileriyle yapt grmenin sonunda Amerikann Yakn Douda hibir siyasi emeli olmadn, ancak Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistann kurulmasnn Trkiye asndan yararl olacan (!) aklamlardr19.

15

16 17 18 19

Shaw, J. STANFORD - Ezel KURAL, History of The Ottoman Empire and Modern Turkey, C. II, Cambridge 1977, s. 316. Zaman Gazatesi, 6 Ocak 19189, s. 8. Esat URAS, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s. 657-658. BOA, DH-FR, Dosya: 101, Belge: 19-109. Seil AKGN, Kurtulu Sava Balangcnda Trk Ermeni likilerinde ABDnin Rol, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Atatrk niversitesi Rektrl Yaynlar, s. 336.

19

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

Uzun sren ve ok can ve mal kaybna sebep olan savan ardndan, kamuoylarnda oluan tepkiyi ve sabrszl da dikkate alarak, avantaj az, riski fazla alanlardan daha ziyade; avantaj fazla, riski az bir politika izlemeyi tercih eden ngiltere ve Fransa, faturasnn ar olacan tahmin ettikleri Ermenileri himaye altna alma meselesini konferansta Amerikann zerine ykmak istediler. Nitekim 7 Mart 1919 tarihinde Amerikann Ermeni mandasn kabullenmesi konusunda Lloyd George ve Clemenceau tarafndan gndeme getirilen teklife Amerikallar da olumlu baktlar. Osmanl mparatorluunun snrlar iinde Trk olmayan unsurlar, zellikle Ermeni, Krt ve Rumlar, Wilson Prensiplerinden ve tilf Devletlerinin dier gsterili vaatlerinden yararlanarak, Mtarekeyi takip eden hemen ilk aylarda, 1918 sonu ile 1919 yl balarnda Osmanl Devletinden ar lde toprak isteinde bulunmaya baladlar. Bunu yaparken de, bulunduklar veya istedikleri blgenin demografik, etnik, politik, ekonomik ve dier bakmlardan hakl gerekelere dayanp dayanmadklarn hi dikkate almyorlard. Osmanl Devleti, Ermenilerin ilk isyan hareketi iine girmeye balad daha ilk zamanlarda bile, Ermeni isyannn gerek sebebinin Osmanl Devletinin kt idaresinden kaynaklanmadn, Ermenilerin asl amacnn bamsz bir Ermeni devleti kurma amacna ynelik olduunu anlatmaya alyordu20. Fakat Osmanl Devletinin bu aklamalarn, ilerine gelmedii iin grmezden gelen Avrupallar, buna karlk Ermenilerin yrttkleri geni propaganda kampanyasna anak tutmak suretiyle Ermenilerin seslerini tm dnyaya duyurmalarna imkn salyorlard. Avrupa basn Ermenilere her trl kolayl da gsteriyor ve srekli Ermeni propagandas yapyordu. Amerikadaki Ulusal Ermeni Birlii de, Ermeni emellerini Avrupada duyurmak iin her trl abay harcyordu. Amerikann stanbuldaki Yksek Komiseri Amiral Bristol, Amerikan Dilerine ektii telgrafta Ermeni kym konusunda verilen bilgilerin politik amalarla bytldn ve gerei yanstmadn sylerken, Ermenistan mandas fikrine scak bakmamasna sebep olarak da, bunun Trkiyeyi yama etmek isteyen tilf devletlerinin bir pln olduunu sylyordu21. Ermenilerin Byk Ermenistan kurmaya ynelik istekleri renilir renilmez, dou illerinden Osmanl Hariciyesine binlerce protesto yazs geldi. Mesel 1919 ubat aynda Malatyadan gnderilen 32 imzal telyazsnda, Ermenilerin Avrupa bakentlerini dolaarak her trl sulama ve yalan dolana bavurduklar haberini aldklarn bildirdiler. Kendi seslerinin de duyurulmas iin yardm istediler. Son Osmanl Mebusan Meclisinde Diyarbakr milletvekili olan Feyzi Bey, hi bir yerde Ermeni nfusun yzde 10u gemediini syledi22. Ermenilerin yrtt youn kampanyaya ramen, ngiltere Babakan Lloyd George, Akdenizden Karadenize kadar uzanan izgide bir Ermeni krall kurmak isteyen Ermeni isteklerini olduka ar buluyor ve gereklemesini mmkn grmyordu. Fakat buna ramen, -Ermenistann

20 21 22

BOA, Yldz Tasnifi, Yldz Esas Evrakna Ek, Dosya No: 86/40, Belge: 3955. Laurence EVANS, Trkiyenin Paylalmas (1914-1918), Milliyet Yaynlar, 1971, s. 260. M. Tayyip GKBLGN, Mill Mcadele Balarken, Ankara 1959, C. I, s. 29-30.

20

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

bir manda altna alnmas-

ynndeki neriyi Amerika; ngiltere, Fransa ve talya devlet

bakanlarndan oluan Drtler Konseyi nin 14 Mays 1919 tarihli toplantsnda gndeme getirdi. Osmanl Hkmeti Ermeni sorununa tilf Devletlerinin el atmasn nlemek iin 1919 ylnn ubat aynda Ermenilere uzlama teklifinde bulundu. Teklif ettii konular arasnda, gerginliin olduu blgelerde nfus mbadelesi yaplabilecei ve zerklik vaadi de vard. Fakat Ermeniler, Osmanl Devleti snrlar iinde yaamay istemedikleri gerekesiyle bu teklifi kabul etmediler. Onlar byk devletlerle birlikte entrika evirerek daha byk faydalar temin edeceklerine inanyorlard. Tantanal Wilson Prensiplerine ramen tilf Devletleri Ermeni halkn sorunlaryla ilgilenmediler. Onlarn dier konularda olduu gibi tek dncesi, Osmanl Devletinin iilerine karabilmek iin Ermeni meselesinin kullanlmasndan ibaretti. nk Sevrde byk tantanalarla Ermeni meselesini nmze sren tilf Devletleri, Lozanda bu konuyu sadece Trk tarafna antaj ve bask unsuru olarak azlarna aldlar, buna karlk Ermenilerin isteklerini bu toplantda ciddiye bile almadlar.

Trklerin Ermenilere Kar Tavr Makalenin banda birka rneini verdiimiz konu hakknda birka noktann daha altn izmekte yarar vardr. Ermeniler Trk insanna akln hayalin almad zulmleri reva grrlerken, Osmanl Devleti Mtareke sonrasnda evlerine yurtlarna dnen Osmanl askerlerinin, geride kalan oluk ocuunu ldren ve evlerini barklarn yakp ykan Ermenilere misilleme yapmamas iin gereken tm tedbirleri almtr 23 . O dnemde yaanan olaylardan arivlere yansyanlar Ermenilerin iddia ettiklerinden ok farkldr. Osmanl Devleti sava boyunca eteler halinde dalara kp Osmanlnn ky ve kasabalarn basp binlerce insan ldren Ermeni ve Rum etelerinin geride kalan kz, kadn ve ocuunu ite bylesine koruyup-kollayp her trl ihtiyacn karlam, savatan sonra bunlar sa salim sahiplerine teslim etmitir. lgintir, Mslman ailelerin nezdinde korunmaya alnan Ermeni ve Rum ocuklar savan ardndan kendi ailelerine teslim edildiklerinde, bunlarn ou kendi evlerinden katlar ve tekrar Mslman ailelerin yanna geri dndler. Bu konuyla ilgili de birok belge mevcuttur24. Osmanl Devleti, tehcir srasnda Ermenilerin geride braktklar mal ve emlaki alelacele ve deerinden ucuza satmak zorunda kalm olabilecekleri dncesinden hareketle, bu konuda madur olmamalar iin de bir kanun kard25. Memleketlerine geri dnecek Ermeni ve Rumlardan muhta olanlarna yardm edildi, 26 Ermenilerin kt muameleye uramalarna meydan verilmedi,27 tehcir edilen Rum ve Ermenilerin eski meskenleri kendilerine ait emlak ve akarat tahliye edildi,28 kendilerine verildi29.

23 24 25

BOA, DH-FR, Dosya: 95, Belge: 158; BOA, DH-FR, Dosya: 95, Belge: 163. BOA, DH-FR, Dosya: 94, Belge: 233; BOA, DH-FR, Dosya: 95, Belge: 157. BOA, DH-FR, Dosya: 100, Belge: 81.

21

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

Hkmet Ermeni ve Rumlarn daha rahat etmeleri ve sknt ekmemeleri iin ek tahsisat kartrken, 30 ayn gnlerde Rumlar Samsun tarafna giden ve emanet eyalarn tand Emanet Postasna taarruzda bulunarak ne var ne yoksa her eyi gasp etmilerdi31. Bu arada harp dolaysyla paralanm aile durumuna den Ermeni ve Rumlarn birbirine kavuturulmas konusunda da valiliklere emir gnderildi32. Ermeni ve Rumlar Anadolunun eitli blgelerinde Mslmanlara ait evleri basp soyarlarken,
33

ayn gnlerde Osmanl Hkmeti Ermenilerin iae giderleri iin Merkezden

34

Anadoluya havale gnderilmesini kararlatrd verildi36.

. Ayrca kylerde bulunan ve kendisini

geindiremeyecek kadar aciz olan Ermenilere sahip kld35 Hatta paras olmayan Ermenilere harcrah

Ermenilerin iae giderleri iin Merkezden para gnderildii gnlerde, devletin normal car giderleri iin para talep eden Anadoludaki resm kurumlara, Btede bulunan parann devletin madd sknts sebebiyle ancak nemli hususlara sarf edilmesi ve buna gre tahsisat miktarnn tayin edilmesi isteniyordu37. Osmanl Devleti hatta o kadar hassas davrand ki, harp boyunca evinden yurdundan ayr kalan Ermeni ve Rumlar byk bir gvenlik iinde yerlerine yurtlarna yerletirdikten sonra, onlardan ayrca mallarmn hepsini aynen teslim aldm eklinde imza da alnmasn istedi 38 . Yani btn Ermeni ve Rumlar her eylerine tekrar eksiksiz bir ekilde sahip oldular. Osmanl Devletinin yapt tm bu insanca yaklamlara ramen Ermeniler, Trkler Mtarekenin imzalanmas ve Gneydou Anadolu topraklarnn Franszlar a braklmasndan sonra bile, bu topraklarda 20 binden fazla Ermeninin Trkler tarafndan ldrld iddiasndan vazgemediler. tilf devletleri de bu sylentilerin doru olup olmadn aratrma ihtiyac hissetmediler. nk bu durum, onlarn Osmanl Devletinin iilerine daha fazla karmalar iin iyi bir frsat oluturuyordu.

26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38

BOA, DH-FR, Dosya: 94, Belge: 80. BOA, DH-FR, Dosya: 100, Belge: 5. BOA, DH-FR, Dosya: 93, Belge: 108. BOA, DH-FR, Dosya: 100, Belge: 50. BOA, DH-FR, Dosya: 94, Belge: 138. BOA, DH-FR, Dosya: 94, Belge: 188. BOA, DH-FR, Dosya: 95, Belge: 87. BOA, DH-FR, Dosya: 95, Belge: 103. BOA, DH-FR, Dosya: 95, Belge: 124; ayrca benzer belgeler iin bkz. 95/123; 95/125; 95/136. BOA, DH-FR, Dosya: 95, Belge: 130. BOA, DH-FR, Dosya: 95, Belge: 137. BOA, DH-FR, Dosya: 95, Belge: 90; ayrca benzer belgeler iin bkz. 95/91; 95/92. BOA, DH-FR, Dosya: 95, Belge: 178.

22

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

SONU Ermenilerin ve onlara destek kan evrelerin szde soykrm iddialarnn tarihi gereklikle ilgisi yoktur. Ermeniler daha iin banda tebaas olduklar Osmanl Devletine hangi gerekelerle kkrtlmlarsa, bu konu farkl alardan siyasi malzeme olmaya gnmzde de devam etmektedir. Son gnlerde popler tartma konusu olan, o dnemde yaananlarla ilgili Ermenilerden zr dilenmesi gerektii meselesinin tarihi dayanaklar yoktur. Eer dilenmesi gereken bir zr varsa, hem Ermenilerin, hem iledikleri vahette onlarla birlik olan evrelerin, hem de aslsz bir iddiay siyasi nedenlerle onlarca yl gndemde tutan ve dnya kamuoyunu yanltmaya alan evrelerin Trk Milletinden zr dilemesi gerekmektedir. in dorusu da budur.

23

Adyaman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt : 1 Say : 1 Aralk 2008

KAYNAKA

AKGN, Seil, Kurtulu Sava Balangcnda Trk Ermeni likilerinde ABDnin Rol, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Atatrk niversitesi Rektrl Yaynlar, s. 336. Babakanlk Osmanl Arivleri (BOA), DH-FR, Dosya: 100, Belge: 81; BOA, DH-FR, Dosya: 93, Belge: 108. Babakanlk Osmanl Arivleri (BOA), DH-FR, Dosya: 95, Belge: 178. BOA, Meclis-i Vkel Mazbatalar, Defter Nr. 198, Karar sra No: 163, Karar Tarihi: 15 Recep 1333 17 Mays 1331. BOA, Yldz Tasnifi, Yldz Esas Evrakna Ek, Dosya No: 86/40, Belge: 3955. BOLAYIR, Enver, Talt Paann Hatralar, stanbul 1946. Cemiyet-i Akvam ve Trkiyede Ermeni ve Rumlar, stanbul 1337. Ermeni Komitelerinin Aml ve Harekt- htilliyesi, stanbul 1332. EVANS, Laurence, Trkiyenin Paylalmas (1914-1918), Milliyet Yaynlar, 1971. GKBLGN, M. Tayyip, Mill Mcadele Balarken, Ankara 1959, C. I. GYN, Nejat, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983. GRN, Kmuran, Ermeni Dosyas, 2. Bask, Ankara 1983. HOPKRK, Peter, stanbulun Dousunda Bitmeyen Sava, s. 137. Said Halim Paann sticvab, Harp Kabinelerinin sticvab, stanbul 1933. STANFORD KURAL, Shaw, J. - Ezel, History of The Ottoman Empire and Modern Turkey, C. II, Cambridge 1977. STANFORD, Shaw, J., Ottoman Population Movements During The Last Years of The Empire 1885-1914: Some Preliminary Remorks, Osmanl Aratrmalar, Say: I, stanbul 1980, s. 197-205. Takvim-i Vekyi 19 Mays 1331, Say: 2189. Talat Paann Hatralar, stanbul 1946, s. 64; Cemal PAA, Hatralar, stanbul 1959. URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987. Zaman Gazetesi, 6 Ocak 1989, s. 8.

24