BLG YAYINLARI BLG DZS : 21 Birinci Basm Nisan 197S BLG YAYINEV Tunal Hilmi Cad. 94 Telf: 178930.

178019 Kavakldere - Ankara BabAli Cad. 19/2 Telf : 225201 Caalolu - stanbul

AR MANDO URBE ili'de Amerikan Darbesi

Trkesi : Nabi Diner

BLG YAYINEV

kapak dzeni : fahri karagzolu

Armando Uribe'nin orijinal ad Le livre noir de l'intervention Amricaine au Chili olan bu eserinin yayn haklar ONK Copyright Ajans araclyla Seuil Yaynevi'nden alnmtr.

BLG BASIMEV-ANKARA

BUGN BZEYSE YARIN SZE ili bir Gney Amerika lkesi. Trkiye'ye gre, dnyann teki ucunda bir yer, uzakm uzak... Bundan birka yl ncesine kadar, ortalama kltr dzeyinde bir Trk vatanda ili hakknda ne bilirmi diye, bundan yirmi yl ncesinin, on yl ncesinin ilk ve orta retim tarih ve corafya kitaplarna baktk: Okullarmzda okutulan tarih kitaplarmzda, ili'den hi sz yok... 1955'lerin bir corafya kitabnda ise ili iin verilen bilgi u: Gney Amerika'nn gneybat kylarnda, ky boyunca uzanan erit gibi bir lke. Ynetimi Cumhuriyet, merkezi Santiago ehridir. And Dalarnn batsnda yer alan ve kyya paralel uzanan bir lke. eitli madenleri, endstrisi, ticareti ve insanlarnn neesiyle nldr. 759 bin kilometre kare arazisi ve 4 milyon nfusu vardr. On yl ncesinin, 1965'lerin orta boy yerli yapm bir genel kltr ansiklopedisinde ili iin verilen bilgi de yleydi: ili Giiney Amerika'da bamsz bir lke. Yzlm 741 767 kilometre kare, nfusu 8 milyon 567 bin, bakenti Santiago, nemli ehirleri Antofagasta, Valapariso, Conception dur. Kuzey ve Orta ili'de kyya paralel And Dalar uzanr. ili'nin Salar ad verilen tuz glleri nldr. En by Salar de Atacama'dr. En nemli akarsuyu 380 kilometre uzunluundaki Bio Bio nehridir. ili yzey ekillerine paralel olarak ekonomik bakmdan da blgeye ayrlr. Kuzeyde ller blgesi maden blgesidir, Orta ili tarm blgesidir, Gney ise orman blgesidir. Maden bakmndan ili ok zengin bir lkedir. Bakr retimi bakmndan dnyada A.B.D. 'den sonra ikinci gelir. Demir, kmr, petrol de nemli yeralt zenginlikleri arasndadr. Balklk da lkenin ekonomisinde nemli yer tutar. Panama Kanalnn almas ve

And Dalarn aan tren yolunun yaplmasndan sonra ili'nin baka lkelerle ilikileri artmtr. ili, 1540 ylnda Pedro de Valdivia tarafndan ele geirilmi ve 1817 ylna kadar bir spanyol smrgesi olarak kalmtr. Bu tarihte bamszln kazanmtr. 1879-1883 yllarnda Peru ve Bolivya ile yapt savalarda Atacama ve Antofagasta blgelerini ele geirmitir. 1927'den bu yana ili bir Cumhuriyettir. Daha yaknlarda km, -1967-, bir ansiklopedide ise yukardaki bilgileri tamamlayan ylesine birka satr vard: -ili'nin bakenti Santiago'nun nfusu 1,5 milyondur. Eski bir spanyol smrgesi olan lkenin dili spanyolca, vatandalarnn dini genellikle katolik, parasnn ad da peso'dur. ili 1817'de bamszlna kavumu ve 1833'te Cumhuriyet anayasasn kabul etmitir. 1925'te kan bir ihtill Bakan Aleksandri'yi devirmi ve 1927'de yeni bir Anayasa kabul edilmitir. Dier Latin Amerika lkelerine oranla ili'nin sakin bir siyasi hayat vardr. Bu hayat iki byk siyasi kurulu arasnda bllr: Hristiyan Demokrat Parti-Halk Hareketi Cephesi... Bunlardan birincisinin lideri imdiki Cumhurbakan Eduardo Frei'dir. Ar sol olan ikinci partinin lideri ise Salvador Allende'dir. Cumhurbakan alt yl iin seilir, imdiki Bakan Frei, Ekim 1964' te seilmi olup esasl sosyal reformlarn yaplmasna taraftardr. lkede ift meclisli demokratik rejim vardr. Temsilciler Meclisi iin Mart 1965'te yaplan seimlerde Sosyal Demokrat Parti 82, Radikaller 20, Komnistler 18 ve Sosyalistler 15 sandalye kazanmlardr. Evet... 20 yl nce, 10 yl nce ve 8 yl nce, dnyann taa teki ucunda saylabilecek bir yerdeki ili adl lke iin Trk halk oyunun ortalama dzeydeki bilgisi, aa be yukar herhalde bunlardan daha teye deildi. Haa, bir de, gene 1967'lerde yaynlanm bir orta boy ansiklopedinin ili hakknda verdii bilgilerin arasnda yle bir bilgi daha vard: ilinin sosyal ve ekonomik birok meselesi vardr. Bakr {diinya ncs), demir, nitrat ve kmr gibi nemli maden kaynaklarna ramen isizlik ciddiyetini muhafaza etmektedir. Oysa bu kadar ihtiya karsnda kalifiye ii sknts ekilir. Tarmda

ilerleme kanlmaz bir reforma baldr. lkenin yzde 75'i byk toprak sahiplerinin elindedir. imdiki hkmet, tarm reformunu, ilenebilecek topraklar geniletme yolunda ele almtr. Amerika Devletleri rgt yesi olan ili, A.B.D.'den ekonomik yardm grr ve A.B.D. bu yardma karlk olmak zere ili'nin bakr madenlerini kontrol eder... Btn bu corafya kitaplarndan ansiklopedilere, eitli kaynaklardan aldmz bilgileri neden mi aktardk? Syleyelim: Bir kere, bundan be-on yl ncesine kadar, ili hakknda ne kadar az bilgimiz olduunu gstermek iin... Sonra da, bilgi diye nmze srlen eylerin ok kere ne lde birbirini tutmaz, pestenkerni eyler olduunu gzler nne sermek iin. Daha sonra da, -be yl iinde dnyann ne kadar kldn, bir zamanlarn ulalmaz uzaklkta sanlan bir lkesinin sorunlarnn bile ne kadar burnumuzun dibine geldiini ve Allende deneyiminden bu yana ortalama Trk vatandann ili hakkndaki bilgisinin ne lde artm olduunu saptamak iin... Ve de son olarak, ili'den, ili'de olanlardan bize ne ? diye dnenler hl varsa, bylelerine, dangalakl brakn da ada koullar iinde kaynaklarndan dnyada olup bitenleri renin, ders aln, bugn bakasnn bana gelen yarn bizim de bamza gelebilir diyebilmek iin... Kapitalizmin emperyalizminin oyunlarnn ve tuzaklarnn dnyann urasnda ya da burasnda ne kadar ok birbirine benzediini, uygulama kurallarnn zdeliini grmek ve gstermek iin saysz ve snrsz rnek vardr ya, bu rneklerden pek arpc birinin de, u elinizde tuttuunuz Armando Uribe'nin kitab olduunu syleyebilmek iin... Dorusunu isterseniz, ili'de Amerikan Darbesi'ni okumaya baladmzda ili hakknda, ili'de denenip ac bir sonla biten zgrlk sosyalizm deneyi ve Salvador Allende hakknda olduka ok ey okuyup ok ey bildiimizi ve b okuduumuz kitabn da bunlara pek fazla birey eklemeyecei inancndaydk. Yeryznde belki de ilk kez seimle i bana gelmi, marksizmi kartlarnn zgrlklerini ksmadan uygulamaya abalayan ve sonunda canndan olmakla kalmayp lkesini faizmin kucana

atan Allende nin 1970 eyllnden 1973 eyllne kadarki eyleminin yksn, kendi yazp syledikleri de dahil ok azdan dinleyip ok kalemden okumutuk. Armando Uribe'nin yazdklar da bunlarn bir yinelenmesinden baka ne olabilir ki diye dnyorduk. Taa ki, ili'de Amerikan Darbesi'nin 47.nci sayfasna kadar. O sayfada birden u satrlar okuyunca silkelendik: Hzl ekonomik ve sosyal bir deime srecine gereksinen ve byle bir sre iine girmi olan bir lkede, demokrasi, ou zaman gze alnamayacak bir lkstr. nk deime ile istenen hedeflere varmak iin yeterince gl deildir... Bu lflarn pek benzerlerini biz Trkiye'de 1971'lerde duyup dinlemedik miydi? 12 Mart Faizm provasnn uygulayclarndan Orgeneral Memduh Tama buna benzer lflar etmedi miydi? O dnemin tepeden inme babakan Prof. Nihat Erim, demokrasiye dnk anayasamz lks iln etmedi miydi? Uribe'ni ili'de Amerikan Darbesi'ni, dnyann teki ucundaki bir olayn yks diye okumayn... Uygulamalarn Trkiye'de de bir belirli lde grp yaadmz bir olay diye dnerek okuyun. ap ap kalacaksnz... Sakn bu Armando Uribe ad takma bir ad olup da, TrkAmerikan ilikilerini anlatan, ama bunu sembollerle yapan bir Trk yazar olmasn ? Yoksa ili'deki Amerikan Darbesi maskesinin altnda Yunanistan'daki 1967 Albaylar Cuntas olay m anlatlyor? yk oraya da ok uyuyor nk... Bu, Gney Kore de olabilir, Viyetnam da... Bu olaylar dn olduu gibi bugn de, yarn da yinelenemez mi? Koullarda deien ne var? Ama hayr hayr, karamsarla kaplmayn. Tarih yinelenmez, yenilenir... nsanolu, ders almasn bilen yaratk olduu iindir ki tanmlanrken bile dnen hayvan diye tanmlanmtr. zgrlk dncesi eninde sonunda hayvanlktan daha ar basacaktr. Uluslar gibi insanlar da uyanyor. Bu yazlanlar, sylenenler hep bu uyan, bu silkinii abuklatrmak iin. Armando Uribe bir grev yapm, grdn, yaadm, anladn yazm. Biz de grevimizi bilelim, okuyalm, anlayalm, zorun oyunu bozduunu gsterelim...

lhami SOYSAL

Es tu paz lo que amamos, no tu mscara. No es hermoso tu rostro de guerrero. Eres hermosa y ancha Norte Amrica. Pablo Neruda, Canto General

11 Eyll 1973 Hkmet Darbesi'nin amac ili Devletini ykmakt. lkeyi egemen bamszlndan ebedi olarak yoksun brakmak sz konusu idi. Bu etkiyi meydana getirmek iin sonuca gtrc iki unsur birlemi bulunuyordu: Amerika Birleik Devletleri Hkmeti ve ili silhl kuvvetlerindeki hainler. Bu iki etmenin ortak abas olmakszn, hkmet darbesi meydana gelmez ve devlet bakan lmezdi. Dnek generaller, yaamn eskisi gibi srdrmek iin, ili ulusunu gzden karm ve bilinli bir ekilde Kuzey Amerikan emperyalizminin mttefiki olan bir snfn temsilcileridir. Birleik Amerika Devletleri ili'yi bir ulus ve bir devlet olarak yok etme gereksinmesi iindeydiler, nk ili sistem iinde bir disiplinsizlik rnei tekil ediyordu. Halkn emperyalizm ve faizm karsndaki direnci bundan byle, ili'nin egemen bir ulus olma iradesini ifade etmektedir. Bununla beraber, ili'de olanlar dnyann br blmlerini de ilgilendirir. Amerika Birleik Devletleri, emperyalist sistem karsnda bamszln gelitirmeye ve bu amaca demokratik yollarla varmaa alan bir devletin, abasnn; ne ili'de ne de baka bir yerde, olanak iinde bulunmadn gstermek istemitir. ili'nin akbeti Kuzey Amerika'nn genel stratejisinde yerini bulmaktadr. Bu nedenle Birleik Devletler ili'ye mdahale etmilerdir. te mdahalenin Kara Kitab. 10

I 1823 ylnda, o zamanlar Amerika Birleik Devletleri bakan olan James Monroe, memleketi iin u genel doktrini gelitirmiti: Amerika, Amerikallarndr: Pasifik sahillerinde ticaret yapan bir ilili, bir dostuna unlar yazyordu: Evet, amma dikkat edelim, Kuzey Amerikallar iin kendileri dnda Amerikal yoktur. Bu ilili Diego Portales idi. O bugn gerici ilililer ve Cunta'nn generallerince byk nc olarak grlr. Fakat saclar ve generaller bu cmleyi hatrlatmaktan kanrlar. Portales o zaman, karlar Amerikallarla elien, domakta olan bir burjuvaziyi temsil etmekteydi. Bugnk ili burjuvazisinin artk ulusal bir yan yoktur ve asi askerler Amerika ile her noktada anlamaktadrlar. Onlar iin Portales tccarlarn pirinden baka bir kimse deildir. Sanayilemede balang deneylerini yapan XIX. yzyl ili'si iin balca dman ve ortak Britanya imparatorluu idi. O zamanlar Amerika ikinci dereceden bir engeldi. ili ondan ok uzakt. Britanya filosu, Kuzey Amerika karlarndan daha yaknd. ekirdek halindeki ulusal burjuvazi 1879 ylnda nitrat madenlerinin sahiplii konusunda karar vermede (o dnemin en byk zenginliklerinden biri zerine doal tekel) Peru ve Bolivya ile kar karya gelmek zorunda kaldndan Amerika'ya att. Yar krede tam bir emperyalist gelime aamasnn banda bulunan Kuzey Amerikan zel karlar, ili tarafndan pratik 11

olarak kazanlm bir savata, (araclk) yapma bahanesiyle, ie mdahaleyi denemek iin Dileri Bakan Blaine'den yararlandlar. Amerikan Hkmetinin silahl ya da silahsz tehditlerine ramen, ili ynetici snf savan krlarn Amerikan Hkmetiyle paylamay reddetti. Fakat ayn snf, 1880-1890 Pasifik savann ertesinde; daha gl, daha da kuvvetli bir hegemonyaya sahip olan Britanya emperyalizmine teslim olmay, kabul edecektir; ngiliz Albay North'un ve dier tccarlarn ellerinde bulundurduklar certificados salitreros1 geerliliini kabul etti, bu hareketiyle ili nitrat endstrisinin bir sre iin ulusal karakterini kaldrd. 1889 ve 1890 yllarnda bir ulusal burjuvazi anlaynn son temsilcisi olan Bakan Jos Manuel Balmaceda nitratn iletilmesi zerinde, memleketin ekonomik ve politik idaresinde, ili Devletinin haklarn ileri srd zaman; ili burjuvazisinin ounluu, tarmn en geri gruplaryla birleti ve ngiliz emperyalistleriyle dorudan doruya ittifak etti. i sava kard ve milliyeti bakan devirdi. Balmaceda, bakanlk grevinin bittii gn olan 18 Eyll 1891 tarihinde, ili'nin erefsizliini grmemek iin intihar etmezden nce, Siyasi vasiyetnamesinde durumu tam bir ak grllkle aklad, ilili zenginler tabakas iki gce dayanmaktayd: Donanmann gerici evreleri ve Britanya'nn emperyalist karlar. Birka hafta sonra Birleik Devletler teslimiyet eyleminden yararlanacakt. Kuzey Amerika gemisi Baltimore'da Valparaso limannda tayfalar arasnda birka kiinin lmne yol aan nemsiz bir olay bahane eden Washington Hkmeti silhl kuvvete ba vurarak ili'nin teminat vermesini istedi. Baltimore olay Birleik Devletlerin resmi bir uyarsna tekabl etmekteydi: bundan sonra ili, Kuzey Amerikan hegemonyasn kabul etme zorunda olacakt. savatan km olan hkmet, istenen temi----------- Savatan nce ve sava srasnda Bolivya'nn ve Peru'nun, bamszlklar daha snrl hkmetleri tarafndan verilen, nitrat ayrcalklarn tanmlayan belgeler. 12

nat verdi. Bugn hl o kk drc Baltimore olayn hatrlayan ili onu simgeleyen bir efsane yaratt; Kuzey Amerika makamlar tarafndan ili bayran indirmee zorlanan bir ilili temen bu hareketi yaptktan sonra kendini ldrmt. Birka yl sonra Guggenheim nitrat ve Braden bakr ilerine giriyordu. Birleik Devletler Hkmeti, ili d politikasn, (ilililerin yllar boyunca ulusal karlar iin tehlikeli bulduklar) Panamerikan dzeyde olduu kadar, Gney Amerika'daki ikili ilikilerde ve dnyada, artlandrmaa balad. Anaconda baz maden kaynaklarnn iletilmesine katld, belli bal hizmetlerde Kuzey Amerikan firmalar ngiliz firmalarnn yerine geti ve ITT1 bylece telekomnikasyon alanna yerleti. Byk Britanya iki sava arasnda emperyalist stnl Amerika'ya brakt. ili el deitirmiti. kinci Dnya Savann sonunda, Birleik Devletler btn yar krede biricik imparatorluk merkezi oldu. Bu imparatorluk ve bamszlk ilikisinin olutuu tarih ile, Amerika Birleik Devletleri silahl kuvvetleriyle Latin Amerikan kuvvetleri arasnda zel ve tekelci askeri ilikilerinin kuruluu, ayn zamana der. ili'de bu 1945 ve 1946 arasnda meydana gelmitir. 13 Kasm 1970'te, Allende Hkmetinin ilk gnlerinde; ili'de, bu lkenin Amerika Birleik Devletleriyle askeri ilikileri zerinde, bir n inceleme yapld. Bu zmleme zellikle aadaki gerekleri aklyordu: kinci Dnya Savann bellibal atmalar sona erdii zaman, Birleik Devletler askeri alanda btn dnyada dier kapitalist devletlerin ounun yerine gemiti. Latin Amerika lkelerinin her biriyle askeri ilikiler kurmaa almas bundandr. Bylece savan banda tasarlanm ve politik alan------------------------- International Telegraph and Telephone. Bu okuluslu irket Halk Birliine kar Amerikan mdahalelerinde ve dalaverelerinde nemli bir rol oynayacakt. ngiliz gazetecisi Anthony Sampson bu irkete ve onun siyasal karklklar karma faaliyetlerine bir kitabn tahsis etti, (Alain Moreau yaynlar tarafndan Franszcaya tercme edilmitir: ITT, Etat souverain). 13

daki yararna kar askeri alanda etkisiz kalm olduu dnlen bu sistemin; gerekletirilince yerini alacak bir savunma sisteminin, temellerini hazrlad. Bu projeler, eitli hukuki, politik, askeri, mali vb. organlarn aracl ile 1945-1946'lar izleyen yllarda ekillendirilip rgtlendirildiler, bu sre souk harp motifine ya da bahanesine bavurularak, Latin Amerika memleketlerinin ekonomik durumlarnn ktlemesi nedeniyle daha da hzlandrld; bu durum onlar, piyasada elde edilenden daha eksik fiyatlarla, askeri donanmlarnn, grnte modernletirilmesini kolaylatran anlamalar yapmaa yneltiyordu. Bylece arka arkaya TIAR1 askeri yardm anlamalar, silah satn alma szlemeleri imzaland ve Unitas operasyonlar,2 askeri personeli eitme projeleri uyguland; ayn ekilde Amerikallararas Savunma Konseyine Genel Kurmay Bakanlar ortak toplantlarna katlmalar yoluyla OEA3 anlamas ve Amerilallararas sistem erevesi iinde baka askeri ilikiler kuruldu. Bylece bu tarihte memleketimizle Birleik Devletler arasnda askeri tipten karmak bir ilikiler a kurulmu oldu, Milli Savunma Bakanl bu alanda her iki memleket arasndaki askeri ilikilerin btn grnmlerini Birleik Devletlerin muhatab sfatyla kuramsal olarak ynetmesine ramen, bu ilikiyi oluturan eitli eler grne gre ili yrtme organnn tutarl denetimi altnda deildir. Dar anlamda askeri ilikilere, dzen ve gvenlik kuvvetleriyle ilgili ilikileri (Carabineros4 et Servicio de Investigaciones) katmak gerekir. Bunlar --------------1)Amerikall araras karlkl yardm anlamas. 2A)merikan kuvvetlerinin ve mahalli silahl kuvvetlerin ortak manevralar. 3)Amerika Devletleri rgt. 4)Jandarma birlikleri ou zaman ili silahl kuvvetlerinin drdnc ordusu kabul edilir. 14

yukarda belirtilen eilimler nedeniyle nceki yllarda gelimi bulunuyorlard. Prensip bakmndan bu kuvvetlerin iileri bakannn denetimi altnda bulundurulmalar gerekir. Bundan baka ili ile Amerika Birleik Devletleri arasnda bu alandaki btn ilikilerin nemli bir bln oluturmasna ramen, yle gzkyor ki Dileri Bakanl, hi bir zaman bu ilikilerin siyasi bakmdan denetlenmesini, ne de hatta bu etkenler hakknda tam bir bilgi edinme gerekliliini gz nnde bulundurmamtr. Gerektiinde Dileri Bakanlnn mdahalesine konu tekil eden bu ilikilerin ierdii ve bazen ili'nin d politikasnda ilk planda grlen siyasal ve hukuki trden olan sorunlar doaldr ki bir yana brakmak gerekecektir. ili ile Amerika Birleik Devletleri arasndaki ilikilerin bir arada zmlenmesine esas tekil eden bu muhtra, birka ay sonra, 1971 ylnn balangcnda daha derine inen bir alma ile tamamland. ili ve Birleik Devletler arasndaki anlaml askeri mnasebetlerin nitelii konusunda betimleyici bir inceleme sz konusudur. Tam anlamyla askeri ilikilerle, dorudan doruya askeri bir karaktere sahip olmakszn bazen silahl kuvvetlerin yetki alanna girmeden ya da onlarn kullanlmasn gerektirmeden, ili ile Kuzey Amerika arasnda iki tarafl askeri ilikiler zerine yansyan, ya da onlara bal olduu dnlebilen ilikiler arasnda ayrm yaplacaktr. Askeri alanda ili ile Birleik Devletler arasnda organik ilikiler, kinci Dnya Savandan sonra, souk harbin politik erevesi iinde, milletleraras anlamalarn kurumsal temeli ve OEA'dan Amerikallararas Savunma Konseyine (Junta Interame ricana Defansa) kadar eitli kademelerde yer alan hukuki birimlerin yaratlmas ile gelitirilmitir. Bu askeri ilikilerinin resmiyete dklmesi sonunda, ilk adm, savalarn srdrld dnemde ikili silah dn verme programlaryla gerekletirilmitir. Bu programlarn 15

araclyla Amerika Birleik Devletleri Mihver ile sava durumunda bulunan memleketler emrine donatm ve silah tahsis etmi, bylelikle bu lkelerden her biriyle zel tipte bir iliki kurmutur. Balca savalar sona erdii zaman; askeri durumu ve uluslararas politika davran ile, Almanya'nn, yenik dm dier memleketlerin, savatan galip km fakat zayflam ngiltere'nin, Latin Amerika ile geleneksel askeri ilikilerinin mirass olan Birleik Devletler, blgenin her ulusu ile dolaysz askeri ilikiler kurmaa aba gsterdi. Bylece Amerika Birleik Devletleri bu uluslarn politik, ekonomik vb. alanlarndaki bamllklarn daha da pekitirdi. Ve bu uluslar dnya leinde askeri ve ideolojik blouna balayarak, yar krenin savunma sisteminin temellerini hazrlad. 1945 ylnda ili'de, koullar, Amerika Birleik Devletlerine, her iki memleket arasndaki askeri ilikileri dzenlemek iin zel misyonlar kurma olana salayan, mzakereler balad. Amerika'nn amalar, balangtan itibaren, diplomatlar ve askerler iin akt. Ksa bir sre nce Amerika Birleik Devletleri Dileri Bakanl tarafndan yaynlanan o dneme ait gizli raporlarda bu konuda deliller bulunmaktadr. Balca amalar yle belirtilmektedir: - Birleik Devletlerin egemen denetimi altnda ve bu devletin gvenliini salamak amacyla btn Latin blgesinin askeri, lojistik, besin tedariki ve doktrinlerini birletirmek. - Amerika Birleik Devletlerini, silahl kuvvetlerin ve gvenlik kuvvetlerinin kulland silah ve dier donanmlarn tek mteahhidi durumuna getirmek, askeri, politik vb. denetimi glendirmek ve bundan doacak ticari yararlardan Kuzey Amerika endstrisini faydalandrmak; - Bu yolda tamamen Amerika Birleik Devletleri tarafndan uygulanan, politika ve gvenlik alannda bu hkmetin gereksinmelerine cevap veren bir tr silahlanma de 16

netimi kurmak. Bu denetim ABD arzusuna gre blgedeki memleketler arasnda varolan, geleneksel askeri ilikileri dengelendirecek ya da bu dengeyi bozacak duruma getirecektir. 4 - Ayn ekilde her memleketteki askeri personelin say ve dalmna etkide bulunmak ve bu ekilde onlar Latin Amerika ktasnn eitli noktalarndaki Amerikan slerine destek olmaya hazrlamak (ok farkl ekil ve nitelikteki sler). Bu hedeflerin ne lde gerekletiini bilmek nemli bir sorundur; fakat bu u anda glkle gerekletirilebilecek tarihi bir zmlemeyi gerektirir. Herhalde bu projeler, eitli hukuki, askeri, mali organlar mekanizmasyla 1945-1946'y izleyen yllarda ekillendirildiler. Latin Amerika Devletlerinin ekonomik durumlarnn ktlemesine eklenen souk sava nedeni ya da bahanesi bu srecin hzlanmasna hizmet etmi oldu. nce ve ayr ayr, bellibal uluslararas ve iki tarafl aralarn durumu, askeri tipte operasyonlar; programlardan, OEA statsnden ve Amerilallararas sistemden ortaya kan askeri ilikiler, incelenecektir. Hemen iaret etmek gerekir ki Amerika Birleik Devletleri tarafndan eitli ekillerde ve karlarna uygun olarak; nce souk harbe, sonra yurt iindeki szde ykc hareketlere kar ve tm olarak askeri gvenlie, Latin Amerikallarn siyasal uyduluk ve bamllk sistemine, Kuzey Amerikallarn karlarna (yatrlan krediler vb.) ve daha genel olarak Birleik Amerika Devletlerinin bu uluslarn her biri ya da topluluu karsnda kendiliinden stlendii role tehlikeler karabilecek teki ulusal ve uluslararas olaylara kar koymak iin, ayn aralar, ortak programlar, organizmalar vb. birbirini izleyen bir biimde kullanlmlardr. Bu durum OEA bnyesinde, yar krenin savunmasn iten gelen ykc hareketler denilen hareketlere 17

kar genilemesini belgeleyen politik hukuki bir dneme noktasna gelindii zaman aka grlmektedir. Birleik Amerika Devletlerince balatlan bu srecin baars bir memleketten dierine olduka deiik olmutur. Bundan baka silahl kuvvetlerin eitli daharna, gvenlik daharna, gvenlik kuvvetlerine, vb. gre farkl biimler almtr. stelik baz dnemlerde, Latin Amerika memleketlerinin tepkileri Kuzey Amerika'nn eylemlerinin srekliliini saptrmlardr, fakat kukusuz, ayrntl tarihi bir incelemeye girimeden bu eitlemelerin en nemlilerinde karar merkezinin bizzat Birleik Devletler olduu sonucuna varlabilir. Birleik Amerika Devletlerinin askeri gvenlik zorunluluklar ve Latin Amerika memleketlerinin her biri hakkndaki politik niyetleri, politik ekonomik konularda, dier konulardaki ikili mnasebetler gibi deimeler gstermitir. Bundan da eitli organlarnn rolnde, ileyiinin yorumunda ve eylemlerinde eitlemeler olmutur. Bylece Kuzey Amerika Devletinin askeri alanda baka lkeler zerindeki idareci rolnn stnl ortaya kmtr. Hatta Birleik Amerika Devletlerinin i politikas birok kez Latin Amerika memleketleriyle olan askeri ilikilerin balca eitleme kayna olmutur. rnek olarak burada yalnz, (Savunma Bakanl kredilerinin kslmas gibi btesel nedenlerle), Gney Amerika'nn konvansiyonel ya da nkleer silahlarla savunmasna ilikin tehlikeleri deerlendirme farklarnn; ABD'ni, blgedeki ikili ilikilere ait nedenlerden daha etkili olarak, askeri misyonlardaki personelini azaltmaya, 60 yllar sonunda benimsenmi ara gere ve silah yardm programlarm deitirmeye sevkettiini gsterebiliriz. Btn bunlar, bu tarihlerde memleketimizle Amerika Birleik Devletleri arasnda askeri trden son kerte karmak ilikilerin olumas ile sonulanmtr. Dorudan doruya askerlikle ilikili olmayan fakat askeri bir neme sahip olan, 18

ya da kazanabilen bal alanlar zikredilerek, ili ile Birleik Devletler arasndaki askeri ilikileri bir araya getiren belli bal sektrlerin bilimsel bir zmlenmesi zorunluluu burada ortaya kmaktadr. Bylece Savunma Bakanl ve gerekirse teki ulusal kurulularla bu alma yntemine bavurarak, daha sonra baz temel hedeflere varma olana bulunacaktr. 1- ili ile Birleik Devletler arasnda geerli askeri ilikilerin, doru olduu bilinen btn kaynaklarnn, arivlerini bir araya getirmek. 2- Bu ilikilerin bugnk anlamnn derinlemesine bir zmlemesini yapmak ve bundan gelecek iin bir program karmak. 3- ili ve Amerika ilikilerinin bu ok nemli ekseni zerinde merkezi bir politik denetim yapabilecek durumda olmak ve onu bu memleketle olan dier ilikilerimizle uyumlu duruma getirmek. Ulalan n sonular -bunlar yaplmas gerekli toplu bir incelemenin sadece temeli kabul ederek gzden geirmek ve daha belirgin duruma getirmek gerekecektir- aada verilmektedir. I - Tl AR (Amer ikallar ar as Karlkl Yardm Anlamas) Daima resmen yrrlkte olduu kabul edilen bu ok yanl anlamann ierdii politik-askeri (ve bir bakma ideolojik) sistem, iinde kararlatrlm bulunduu souk harp erevesine ve bu ereveyi deitiren koullara bal olarak anlalmaldr. Bu nedenle bu anlama ile gerekten ifade edilmi olan askeri istemler bunlarn politik ve ideolojik alanda ifade ettii anlamlar gibi zellikle yukarda belirtilen eitlenmeler sonucu olarak geni bir yoruma yatkndrlar. Bu, hukuki adan bizi TIAR' ilemez olarak nitelendirme sonucuna gtrmemelidir, aksine ili ile Birleik Amerika Devletleri arasndaki ilikiler kadrosu iinde bu aracn 19

nemi ve ileyiinin zmlenmesinde bu dncelere parmak basmaya yneltmelidir. II - PAM (Askeri Yardm Andlams) Silah ve dier askeri donanmn salanmas, askeri personelin eitimi ve Amerika ile ili arasndaki askeri personel dei tokuu mekanizmalar PAM'a dayal olarak ilemitir- ki lke arasndaki ikili ilikileri dzenleyen temel belge sz konusudur, burada. Denilebilir ki son yllarda, Birleik Devletlerin, giriimiyle ve bu Devletlere zge olan stratejik, politik ve akal nitelikteki nedenlerle, anlamada, askeri malzeme bakm ile ilgili fonksiyonlar, azalmtr. Bu azalma, her kuvvette, ayn derecede olmamtr. Olay hava kuvvetlerinden ok kara ordusunda gze arpmaktadr. eitlenmenin en az belli olduu alan deniz kuvvetleridir. Bu olayn neden ve naslna gelince, bu zel ve yntemli bir incelemeyi gerektirir. Personelin eitimi konusunda da, yle grnyor ki, Birleik Devletlerin giriimiyle olanak datan (zellikle ekonomik trden) mekanizmalar, byk lde ileyilerini durdurmulardr; sonu olarak, bu eitim neminden kaybetmitir. Bundan sonra, ili'nin giderleri karlamasiyla yrtlecektir. PAM'n dolayl ve dolaysz bir ekilde ereve tekil ettii dier faaliyetler hakknda; bu anlama ile ilgili belgeleri gz nnde bulunduran, bununla beraber, eitli kuvvet daharna uyarlanm; kl krk yaran bir incelemeye girimek, uygun olur. Bu belgeler kesin bir ekilde saptayamadmz askeri iliki tipleri oluturmulardr. Son aylarda yklan meteoroloji istasyonlar bu tipten bir durum iin rnek tekil ederler, fakat daha birok rnek bulunsa gerektir. Sonu olarak denilebilir ki PAM'n hukuki geerlii, ibirliindeki ileyi tarzyla, bugn daha nceki dnemlerden farkl bir ifadeyi iermektedir ve bu ifade, Birleik Devletler tarafndan alman, politik ve dier nitelikteki kararlara 20

baldr. Bu durum, ili'nin anlamann uygulamaya konuluunda, iradesini giderek daha byk lde kabul ettirmesi olanana, dikkatinizi ekmelidir. III - Birleik Devletlerin ili'deki Askeri Misyonlar Amerikan silahl kuvvetlerinin eitli blmlerine (yani kara, deniz ve hava kuvvetlerine) bal olan bu misyonlar, kurulularndan bu yana, st ste uzatlan ayr anlamalarla, resmi bir ekilde almlardr. Bu misyonlar ili'de hl almaktadrlar, fakat son yllarda Kuzey Amerikallarn kararyla (daha nce belirtilmi olan bte nedenleri ve stratejik nedenlerle) bu kararn alnndan nceki dnemde olduundan ok daha az personeli kapsayacak ekilde, say indirim yaptlar. Dorudan doruya bu durum ile ilgili olarak, Birleik Devletlerin, resmi bir ekilde uygulanmam ve tartlmam zel bir dzenleme ile, sadece Deniz Kuvvetleri Misyonu faaliyeti iin gerekli btn personeli, geici, olarak tutmaya karar verdii, ileri srlmektedir. Kara ve Hava Ordusu Misyonlar personelinin azaltlmas, bunlarn, Amerika Birleik Devletleri ve ili arasndaki askeri ilikilerdeki rtibat rolnn doal olarak azalmas sonucunu douracakt. Bu irtibat ki aldmz haberlere gre esas olarak, PAM'n yrrle konulmas erevesi iinde uygulanmaktayd. imdi aadaki notlar zerinde somut bilgiler edinmek zorunluu vardr; a) bu misyonlarn ili'de bugnk personel says ve PAM vb. erevesinde ngrlen askeri ilikiler bakmndan bu personelin azaltlmasnn anlam, b) bu misyonlarn gelecekteki durumlar zerinde bilgi ve tahminler: gelecekte personelin saysnn azaltlmas vb., c) Deniz Kuvvetleri Misyonunun bugnk durumu ve dier iki misyondan daha nce belirtilmi olan farknn anlam; bu Deniz Kuvvetleri Misyonunun, durumu hakknda bilgiler ya da tahminler. 21

IV - Amerika Birleik Devletlerindeki ili Askeri Misyonlar Bu misyonlar silahl kuvvetlerimizin ksmna aittirler ve anlamalara dayanmaktadrlar. Temel grevleri, PAM'm zellikle tedarik konusundaki eitli ynlerini, uygulamaya koymaktr. Bu grev doal olarak nemli bir mali idare rgtn ve birok teknik makamlar ve hizmetleri gerektirir. Edindiimiz bilgilere gre bu misyonlar -Avrupa'dakiler dahil, dier lkelerde askeri nitelikteki tedarik ilemleri iin baz durumlarda yedek olarak kullanlmaktayd. Birleik Devletlerce, PAM tarafndan saptanan ereve iinde askeri gereler tedariki sistemine getirilen deiiklikleri gz nnde bulundurarak, Birleik Devletlerdeki ili askeri misyonlarnn, Amerika Savunma Bakanl'nn bize gre Kuzey Amerika'nn meru kararlara uygun taleplerine cevap veren resmi mdahalesi ortadan kalkmakszm, satn alma ilemlerinin byk ksmn az ya da ok ticari koullarda gerekletirmee baladklar ileri srlmektedir. Bununla beraber bu tedarik faaliyetlerinin koullar, eitli bakmlardan, aka ticari nitelie sahip olan koullardan, daha uygun grlmektedir. Fakat Birleik Devletlerden yaplan bu satn almalarn dolayl ya da dolaysz biimde PAM erevesi iinde gerekletirildii sonucunun karlmas iin hi kukusuz, zel bir zmlemeye gitmek gerekir. Birleik Devleilerdeld ili Misyonu'nun dierleri karsnda byk lde zellie sahip olduuna ve ili Silahl Kuvvetlerinin ilgili blm ile dorudan doruya irtibat halinde (ve belli bir dereceye kadar uygun bir ekilde) grevini yaptna iaret etmek gerekir. ili misyonlarnn personel ve btesi son yllarda esasl deimelere uramamtr. Amerika'daki bu askeri misyonun ileyileriyle ilikili bilgi ve haberleri akla kavuturma zorunluluu yukardaki gzlemlerin her birinden ortaya kmaktadr. 22

V - Amerikallararas Savunma Konseyi, Amerikallar- aras Savunma Koleji kincisinin birincisi karsnda gresel bir bamll olan bu iki rgt Amerikallararas sistemde, etkili kurumsal nitelikte kurulular olarak, olduka zel bir karakter gsterirler. Bteleri OEA tarafndan denetlenir. Fakat OEA organlaryla olan ilikileri birok rnekleri zikredilebilen bir belirsizlik iinde bulunmaktadr. Konseyde Amerikallararas sistemin ye memleketlerinin eitli kuvvetlerinin temsilcileri yer almaktadr. Bunlar Washington'da yaplan daimi birleimler erevesi iinde grlerini aklayabilirler. Bu kimseler hemen her durumda ye memleketlerin eliliklerine bal askeri ataelerdir. Elde ettiimiz belgelere gre, bu konsey'de ele alnan konularn, dar anlamda askeri ynleri ile politik nitelikte olanlar arasnda ak bir ayrm yapma olana yoktur. Bylece birok tartmalarda, baz temsilciler (bu arada ABD temsilcileri) tarafndan, kuvvetli ideolojik bir tonla dorudan doruya siyasal sorunlar ele alnr. Ortak tartma organlarna zge btn zellikler hesaba katld zaman, ili temsilcilerinin geleneksel politikas, byle bir uygulamadan ayrlr. Demek isteriz ki ili'nin konsey bnyesindeki varl, daha nceki yllarn koullarna benzer koullar iinde srp gitmektedir. Konsey ile ilgili olarak aadaki hususlarn altm izmek gerekmektedir: a)almasnn kurumsal temelleri ve snrlar, b)Kararlarnn ve eitli faaliyetlerinin anlam, (zellikle her ye devletin askeri alanndaki olas etki ve nemiyle balantl olarak ve bilimsel, yasal ve siyasal anlamda, bu karar ve faaliyetlerinin tek tek de, toplu olarak da ele aln- salar, ye lkelerde uygulanabilir nitelikte olmayacan hesaba katarak) Birleik Devletlerin yarm kredeki askeri ilikilerinin ideolojiletirilmesinde konseyin rol: 23

d) ili'nin konsey ve onun katld kurulular karsnda bugnk ve gelecekteki tahmin edilebilir politikas. Daha nce de belirttiimiz gibi Amerikallararas Savunma Koleji, konsey ile iliki halindedir. Bu kolejin politik, ideolojik niyetlerle ayarlanm mesleki yetitirme faaliyetleri yrttn ve yksek rtbeli Latin Amerikal subaylardan olutuunu ayn ekilde belirtmek gerekir. Kollokyumlar, konferanslar vb. nedeniyle (bu olay konsey erevesi iinde meydana geldii zaman daha da gze batc olur) bu kolej, ye memleketler silahl kuvvetler temsilcilerinin memleketlerindeki askeri kurumlarn rol ve ekonomik ve politik sonular karsndaki davranlar konusunda karlkl haber alma merkezidir. ili'nin kolej iindeki varl da bugne kadarkilere benzer artlarla belirmekte devam etmitir. VI - Kuvvet Komutanlarnn Belli Srelerle Yaptklar Toplantlar Bu toplantlarn temelinde yatan kesin amalarla ilgili ak bilgiye sahip deiliz. Bunlar (kurul d olarak bir temsilci gnderdikleri durumlar hari) kuvvet komutanlarnn katlmasyla, eitli hkmet merkezlerinde yaplmaktadr. Top.anti.arin zellii ayr kuvvetin ayr ayr toplanmasdr. Gnmzde davet sistemi otamatiktir denilebilir; her birleimde gelecek oturumun tarih ve yeri genellikle saptanr. Bu birleimlerin gndemi olduka eitlidir ve askeri sorunlara ilikin siyasi sorunlarn gzden geirilmesini dnda brakmad kukusuzdur. Bunlarn ideolojik yn de gzden uzak tutulmamaktadr. Gerekte Amerikallararas Savunma Konseyinde olduu gibi, komutanlarn bu zirve toplantlar gndemde ngrlen sorunlarn incelenmesi, tatlmas iin fo rum grevi yapar (ierii konsey birleimleriyle ilgili daha nceki yorumun formle edilmesine izin veren kararlarla somutlatrlan tartmalar) ve bu birleimler, eitli katlan 24

lar iin, iki yanl ilikilerde karlatklar mesleki sorunlarn, aralarnda yar resmi bir biimde tartlmas iin bir frsattr. Bu gerek, Latin Amerika memleketleri kuvvet komutanlarnn, askeri satn almalar ve ona yakn alanlarda, Birleik Devletler komutanlaryla srdrdkleri ilikilerin, en aklarndan biridir. Bu tr temaslar uluslararas nitelikte olsun ya da olmasn tam anlamyla politik sorunlarn birok durumlarda incelenmesine kesin olarak yol amaktadr. Bu birleimler dzenlenmi program uyarnca geen ay yapld ve gelecek toplantlarda imdiden ngrld. zlenecek politikay saptamak iin; nemli grlyorsa bu komutan toplantlarnn asl, gndemleri, kararlar vb. zerinde derinlenmesine bir zmlemeye girimek gereklidir. VI - Unitas Harekt Burada tam belgeleme olanaklarmz yok. Bu harektn, Amerikan donanmasnn Latin Amerika donanmalaryla irtibatl olarak stratejik hazrlanmasnda bir rol olduu ve Latin Amerika filolarnn eitimine katkda bulunduu aa yukar anlalyor. ili sz konusu olursa, bu ortak deniz harektnn srdrlmesi ngrlmtr. Bu konuda hi olmazsa, bu harektn balang esaslar, formle edilmi amalar ve anlam ile ilgili .olan belgelerimizi akla kavuturmak nem kazanmaktadr. VIII - Ziyaretler eitli subay gruplar iin dzenlenen Amerika Birleik Devletlerine davetler ve ziyaretler (kurmay subay okulu ve harp okulundan diploma alanlara, subay rencilere) ve subaylara teklif edilen kiisel ziyaretler. ABD'ye yaplan bu ziyaretlerin hangi koullar altnda gerekletiini, mesleki alanda fiili nemini ve dier alan 25

lardaki muhtemsl etkilerini akla kavuturmak son derece gtr; nk, bunlar daha nceden saptanm bir sisteme uymazlar, aksine her seferinde kendine zge durumlara gre oluurlar ve daha ok iki lke arasndaki askeri ilikilerde baz geleneklere tekabl ederler. Bu son yllarda ilili subaylarla ilgili belgeleri, bunlarn kazandklar nitelik ve anlam incelemek gereklidir. Toplanan bilgilere gre, subay gruplarnn ABD'yi ziyaret uygulamasna (ya da geleneine) Amerika Birleik Devletlerince giriilen bir eylem ya da bir unutkanlk sonucu olarak yakn bir gelecekte ara verilecei tahmin edilmektedir. Bu noktay saptamak, bu olasln anlamn zmlemek gerekmektedir. Daha kural d kiisel davetler bir baka blme girmektedir. Bunu da aratrmak kukusuz yerindedir. IX - Jandarma Ktalar Arasndaki zel likiler ili'deki Jandarma kuvvetlerinin deiik iki ynl nitelikleri nedeniyle (Polis kuvveti ve gerekte drdnc kuvveti tekil eden ktalar) Amerika ile olan ilikileri iki kanaldan gelimitir. Bu zellik, Kuzey Amerika politikasyla daha da glendirilmitir. -Kba olayna ve Amerikallararas sistemde Ykc faaliyetlerle ilgili ideolojik durumlara bal olarak- Amerika Birleik Devletleri her Latin Amerika lkesinin silahl kuvvetlerinin btn iinde, bu (ykc hareketlerle) savata en etkili bir ekilde hizmet edebilecek kuvvetlere gzle grlr bir ncelik vermektedir. Bu nedenle jandarmalar dzenin korunmasnda kullanlan silahlar bakmndan zel ilem grmlerdir. Kendilerine havaclar dahil yksek derecede deolojikletirilmi bir eitim verilmitir Bu nedenle baz jandarma efleri Washington'daki kurslar izlemilerdir. Jandarmalarn, zel ezici kuvvet niteliini kesinletiren bu zel zenin; Amerikallar tarafndan kara ordusu ve dier kuvvetlerdeki dzenin korunmas amal 26

kent ve anti-gerilla hareketlerinde kullanlmak zere, askeri polis tipinde zel birimler yetitirmek konusundaki youn hazrl ile bir arada dnmek uygun olur. Bu eitim tercihen Panama Kanal blgesindeki okulda yaplmaktadr ve mesleki amalarn ideolojik ieriinden ayrma olasl yoktur. X - Servicio de Investigocionesin zel likileri1 Bu alanda imdilik yeterli belgeler bulunmad gerek olmakla beraber son yllarda Investigociones de Chile'm Kuzey Amerikal benzerleriyle olan balarnn verimli ve bazan da ok sk olduuna iaret etmek yerinde olur. Mesleki bakmdan gerekleri gsterilebilecek her trl temas ve bunun yansra Birleik Devletlere ak davetler, uzmanlam kurslar, hi kukusuz basit nleme ve sularn takibi ve (ilililer hakknda olduu kadar yabanc devletler vatandalar ve zellikle ykc faaliyetlerde bulunanlar hakknda) baz politik alanlar kapsayan bir bilgi alverii, Kuzey Amerika haber alma servisleriyle, iyz az bilinen bir ibirliinin esasn oluturmaktadr; bu temaslar sadece FBI ile deil (bu durum sz konusu kuruluun ABD'de federal kademede kamu hukukuna kar ilenen sularla mcadelede polis grevlerini yapt lde anlalabilir) fakat ayn zamanda CIA ile de yaplmaktadr. Bunun sonucu Investigociones^ Birleik Devletlerle olan bu balar zellikle ayrntl bir zmlemeye gerek gstermektedir. Ayn zamanda ili jandarmalaryle Kuzey Amerikan polis ve askeri servisleri arasndaki ilikiler de uyank bir dikkati hak etmektedir. Bugn yl sonra- bu n incelemenin iki yn gze arpmaktadr: ili hkmeti iin bu askeri ilikilerinin nitelik ve kapsamn renme gl ya da hemen hemen olanakszl, bu ---------------1) Haber alma hizmeti. 27

tip ilikilerin karmakl ve eitliliinin ve kuvvet arasndaki (jandarmalar da hesaba katlrsa drt) elikileri keskinletirmesi dolaysyla ili silahl kuvvetlerinin de ayn glkle kar karya olmas ve benzer ilikilerin donanmada devam etme eiliminin ak olarak anlalmas. Bu son yln tecrbesine dayanarak, Allende'nin bakanl srasnda ortaya kan nc bir zellik gzlenebilir. Birleik Devletlerin askeri ibirlii giderlerini azaltmay amalayan politikasna karn, stelik ili hkmetine her trl teslimat durduran mali ve iktisadi politikasyla elikili olarak; Pentagon'un, (sadece kesinlikle ayrcalkl bir ileme tabi tutulan donanma ile deil) ili silahl kuvvetlerinin her biriyle olan ilikileri tam olarak devam etmitir. Hatta baz durumda artmtr. Btn bunlar ili hkmetinin askeri donatm salama kaynaklann eitlendirme ve ili silahl kuvvetlerinin Pentagon ile olan ayrcalkl ilikilerini snrlandrma yolundaki arzusunu, bazan aarak, iki lkenin silahl kuvvetleri arasnda, dolaysz bir biimde gerekletirilmitir. Sonu olarak denilebilir ki Birleik Devletler Hkmeti hegemonyasnn temel arac ili silahl kuvvetleriyle olan ilikilerini ili'deki Amerikan zel karlarndan bamsz olarak srdrmek istemitir. nk bu ilikiler ili'nin emperyalist sistemin merkezine olan bamlln pekitiriyorlard. 28

II Tarihsel bir adan baklnca Kuzey Amerika emperyalizminin ynetici ba askeri denetime stn bir dikkat sarfet- mekte, oysa zel ba kendini ekonomik denetime adamaktadr. Bu iki ilev bir arada politik stnl oluturmaktadr. Askeri alanda ilili sorumlular tarafndan karlalan ilk glk, Kuzey Amerika hegemonyasnn karakteristik ve kapsamn doru olarak tanmak gl idi. Ne kadar tuhaf gzkrse gzksn, ekonomik alanda da benzer bir engelin ortaya ktn kabul etmek gerekti. Bunun ikili nedeni vard. Bir yandan ileri politik, ekonomik, askeri ve teknolojik bir sistemle bamllk ilikisi tam egemenlii ister istemez rseler. Bu etki devlet rgtn paralayarak, ykarak, moral gcnden yoksun brakarak, kendini gsterir. teki yandan, politik ve ynetsel arklarndan balayarak, egemenlik altnda tutulan lkenin btn yaplarnn blnmesi ve i elikilere itilmesi, emperyalizmin iinden pazarlkl faaliyetlerinden birini oluturur. rnein 1968 ylnda yaplan ar bal tahminler ili Dileri Bakanl'nn ili ve Birleik Amerika Devletleri arasndaki her trden ilikilerin yarsn bilmediini dnmeye olanak veriyordu. Buna gre bakanln iyi tannmad vc faaliyetlerinin yzde 50'sini kavrayamad bu alanda siyasi denetim uygulanmas sz konusu olamazd. Washington'daki ili Elilii ise, imparatorluun merkezindeki durumu nedeniyle ayn tarihte bu iki 29

yanl ilikilerle ilgili sorunlarn aa yukar te ikisini bilecek durumdayd. O halde bu ilikilerin tmn, Kuzey Amerikallardan ve her eyden nce Santiago'daki Amerikan Eliliinden baka kim bilebilir ve denetleyebilirdi? ABD Elilii memleketinin kamusal ve zel karlarn, ili'de temsil ettii ifte karakterli Amerikan karlarna uydurup ayn denetim altnda birletirerek, btn ili ynetimini kk kk karelere ayryordu. Altm yllarnn sonunda Birleik Devletler ili hakknda ilililerden daha iyi bir bilgiye sahipti. Bamllk ilikilerinde tipik olan bu olay, bununla beraber yeni deildi. Kba devriminden bu yana daha da ok Kuzey Amerikallarn Domuzlar Krfezi yenilgisinden sonra, Washington eitim ve aratrma kurumlarnda, Latin Amerika konusunda, spanyol dilinin renilmesinden balayarak (spanyolca bugn bile Birleik Devletlerde retilen yabanc diller arasnda birinci srada bulunmaktadr) antropoloji, ekonomi ve dier uzmanlk kollarna giden zel incelemeler iin, nemli paralar ayrm bulunuyordu. Bu konuda bir rnek vermi olmak iin 1964 yl ortalarna doru Michigan state University'de (Dieme'e danmanlk etmek zere Wietnam'a giden ilk Amerikal uzmanlar gelitirmekle hazin bir n kazanm olan Orta Bat niversitesi) ili'deki toprak reformu konusunda incelemelere girimek zere grevlendirilen ve bu soruna tahsis edilmi kamu ya da zel herhangi bir ili merkezinin emrinde olanlardan daha stn aralar elinde bulunduran ekonomik ve teknik bir birim almalar yapmaktayd. Birbirini izleyen ili hkmetlerinin baz giriimlerini; bu on yl iinde, Kuzey Amerikallarn byk zel karlar ya da hkmeti ile irtibat bulunan niversite merkezlerinde ayrntlarna kadar incelenmi formllere uygun dm olmas, bu ekilde aklanabilir. Ayn niversite'de, Frei'in kazand 1964 Bakanlk seimlerinden nce, Latin Amerika sonulan uzman olan Charles Cumberland ili bakr sorununu zmlemek iin ideal siste 30

min Meksikallatrma ad altnda daha nceden tannan bir sistemin benzeri, bir ililetirme olanam, ileri sryordu. Yani Devlet Anaconda ve Kennecoktt'un hisselerinin % 51'ini satn alacakt. -1965-1966 yllar arasnda Frei'in da yapt bu idi,- ikisi de Kuzey Amerika politikasnn ve dilerinin iki merkezi olan Latin Amerikan Council ve Newyork'daki Council of Foreign Relations'da, David Rockefeller tarafndan kabul edilmi ili baknyla ilgili formln ililetirme olduu sanki bir sr imi gibi tekrarlanp duruyordu. Biraz yukarda, ili'de emperyalist grevlerin dalmnda ABD Hkmetine, memleket zerindeki askeri denetimini srdrme ve olanaklarn elverdii oranda artrmann dtne, Kuzey Amerika zel karlarna ise ekonomik alann teslim edildiine iaret edilmitir. Bu belirtme ancak baz snrlar iinde geerlidir. Bylece finansman ve krediler konusunda (dorudan doruya ya da Kuzey Amerika resmi etkisinin kesin olduu ok tarafl rgtler yoluyla) ABD Hkmeti ekonomik egemenliini aracsz kullanr; ayn ekilde de zel firmalar (ITT olay bunlarn iinde en gze batan ve tannm olmaktan ileri gemez) casusluk faaliyetlerine ve ykc hareketlere giriirler ki ili'de bunlar askerlik benzeri, hatta tam anlamyla askeri bir alan kapsama sonucuna bile varmlardr. Bakan Allende Hkmetinin 1970'te miras olduu iktisadi bamllk durumu neden ibaret bulunuyordu? ili ile Amerika Birleik Devletleri arasnda 1970-1972 yllarnda ekonomik ilikiler konusuna deinen 1973 Nisan tarihli yaynlanmam bir almada, unlar denilmektedir. Bu alma Bakan Allende'nin son kabinelerinden birinde grev alan bir bakan ve Dileri Bakanlnn nemli bir danman tarafndan yaplm bulunmakta; yapanlarn bugnk durumunun ne olduu bilinmemektedir. Bu da isimlerinin neden belirtilmediini aklar. 31

Altml yllar ili ekonomik sisteminde tkenme belirtilerinin ortaya kmasyla kendilerini belli ederler. Hkmetin, egemen ekonomik yapy deitirmeyi amalayan hedeflerini, bu ereve iinde incelemelidir. Geen on yl iinde, fert bana gelir yava bir ekilde, ortalama olarak % 2 hzla artyordu, bununla beraber bu hz altml yllarn sonunda daha da dt, ancak % 0,8'e kadar ykselebildi. Byme hzndaki zayflk ksmen yatrmlarn yetersiz oluundan ileri geliyordu. Yatrmlar milli haslann % 15-17'si arasnda oynuyordu. Fakat incelenen dnemin sonunda dt. tasarruf eilimi zaten dkt. Srekli yabanc sermaye akmna karn durum dzelmedi. Bu zayf byme hzna paralel olarak, milli gelir kk bir aznln elinde younlat. rnein 1968 ylnda ilili ailelerin % 28'i milli gelirin ancak % 4,8'jni elde ediyorlard. Oysa br utan milli gelirlerin % 45,9'u ailelerin % 2'sine gitmekteydi. Ekonomik sistemin yaama gcn ve halkn artan isteklerini karlama yeteneini tehlikeye sokan bu olaylar dk gelirli sosyal gruplann saysnn gittike genilediini aklamaktadr. Dk hzl byme koullan altnda, gelirlerin artmas daha adil dalm iin yaplan kavga, gittike glendi. Sendika rgtleri, eski ve temsil gcne sahip byk sol partiler, ekonomik sistemin ve o gnk iktidarn ak adaletsizliiyle meydana kan bu arzularn ka- nalize edilmesine olanak saladlar. ili ekonomisinin durumunu gsteren belirtiler iki kesin yapsal karakteri yanstrlar; retim aralarnn mlkiyetinde, nemli bir temerkz; stratejik teebbslerin mlkiyeti ve d borlar konularnda zellikle duyarllk kazanm ekonomi zerinde, yabanc denetimi. Tarmda, 1965 ylna kadar, topran byk bi yzdesini kk sayda mlk sahiplerinin elinde younlatran ---------------1 Bu saylar Odeplan'n bir incelemesinden alnmtr: Handicaps du dveloppement chilien, 1960-1970, Santiago, 1971. 32

lalifundio sistemi stnln korumaktayd. retim fiilen tkanmt ve kyllerin pazarla ilikisi yoktu. Kyller hi bir sosyal ya da kltrel rgtle desteklenmiyordu ve politik alanda hl byk arazi sahiplerinin sultas altnda bulunuyordu. 1965 ylndan sonra bir toprak reformu hareketine giriildi. Bu hareket, 1970 ylnda latifundiolardan bir ksmnn istimlki ve topraklarn yeniden dalmnn rgtlenmesiyle sonuland. retim aralar mlkiyetinin merkezilemesi olay endstride daha da belirgindi, fakat ayn ekilde bankaclk sistemine de uzanyordu. Bu faaliyetlerin denetimini ellerinde bulunduran gruplar kredinin yksek bir orann ekecek ve mali kaynaklarn en byk ksmn elleri altnda bulunduracak durumdaydlar. Bu ekonomik g, edeeri olan siyasi gc meydana getiriyordu. 1965-1970 yllarnda ekonomideki bu eilimler, toprak reformunda grld gibi, mevcut yaplar modernletirmeyi amalayan ksmi reformlarla deitirilmee alld. Bu reformlar, Kuzey Amerika karlaryla atmaya yol am- yacak biimde yapldlar. Sz konusu endie zellikle, yabanc teebbslerin bir ksmnn Devlet tarafndan satn alnmasna, karmak teebbslerin kurulmasna ve bunun sonucu olarak yabanc kredi sermayelerinin akmna yol at. Bu giriim yaplar deitirmek deil modernletirmek amacna ynelmiti. Uygulanan tedbirler artan borlanma eilimlerini ve sonunda teebbslerin mlkiyetine yabanclarn el koymasn hzlandrmtr. Amerika Birleik Devletleriyle kurulan bu ilikiler daha ayrntl olarak zmlenirse, on yln sonunda ili ekonomik sisteminin zerklii en az olan sistemlerden biri haline dt renilir. Bu sistemin balca zellikleri unlardr: Yksek bir bor, ihracatn yksek bir orannn dardan denetlenmesi, endstriyel kesimin hzla gayri milliletirilmesi ve ok yetersiz bir teknolojik kapasite. 33

eitli hkmetlerin uygulad ekonomi politikasndan bamsz olarak sregelen borlanma eilimi, ekonomik sistemin bymesini kendi kendine finanse etme yeteneksizliini aa koyuyordu. 1960 ylnda, d bor 598 milyon dolar idi. Be yl sonra 1.846 milyon dolara ykseliyor ve 1970 ylnda 2.975 milyon dolara varyordu.1 Toplam olarak, ili, o dnemin fert bama borcu dnyada en yksek olan lkeleri arasnda bulunuyordu. Bu artan borlanma sreci baml ekonomilere zgedir. Bunlarn ekonomik sistemleri d destek olmadan yaayamaz. Bylece bor mahalli ekonomilerin yabanc karlara ballnn srekli bir arac haline gelir. hracatn yabanc teebbsler tarafndan denetim altna alnmas, ili ekonomisinin sakatlanabilirliini pekitirmek olayna eklenmektedir. Bakr memleket ihracatnn byk ksmn oluturuyor ve 1970'te toplam % 77'sini buluyordu. Ayn yl ABD'nin el koymu olduu belli bal madenler bakrn % 80'ini retiyor ve bunun sonucu olarak toplam ihracatn % 60'm elinde tutuyordu. Nitrat ve demir gibi dier nemli ihracat sektrleri zerindeki yabanc denetimini burada gznnde bulundurmadk. 1965'te o zamanki hkmetin Kuzey Amerika firmalaryla karma teebbsler iin bir program uygulamaya koyduuna iaret etmek gerekmektedir. Buna bakrn (ilile- tirilmesi) operasyonu deniliyordu. Devlet byk madenlerden birinin pay senetlerinden % 51'ini (Kennecott) ve dierinin % 25'ini (Anaconda) satn ald. Bu iki satn alma, ilgili teebbslerle ortak bir anlama halinde ve ekimesiz uyguland. Anlamann ondan byk krlar salayan Kuzey Amerika firmalar iin ok yararl olduu ortaya kt. Politikasn deitirmesi iin hkmet zerinde ar basklar yapld. ---------------1)Odeplan, age., bu sayya birikmi faiz eklenince, bor o srada 4 milyar dolar geiyordu. 34

Hkmet bir milliletirme olanan bile dnerek Anaconda ile yeniden pazarla girdii zaman bu da oldu, fakat karlkl anlama politikas yeniden stn geldi ve devletin pay % 25'ten % 51'e kt ve 1973'ten sonra bir satn alma opsiyonu brakld. Memleketin temel zenginliklerini, ksmen eski durumuna getirme amacna ynelmi zayf abalar, Kuzey Amerikallarn endstri teebbslerine artan bir nemle girmeleri nedeniyle, sfra indirgendi. nde gelen sektrler, ili pazarnn kapsamnn snrl olmas nedeniyle, ok kez tekelci bir g gsteren yabanc firmalarn eline geti. Bu firmalar kimya, otomobil ve yatm endstrilerinde kuvvetle yerletiler. Sz konusu endstrilerin daha hzl bir biimde bymesi, gayr milliletirme sreci iin, daha da uygun bir ortam yaratt. Bu gelime teknolojik bamlln artmasyla at ba gitti. Kullanlan teknolojiler, genellikle ulusal hedeflere uygun bir uyarlamaya, bir semeye yer verilmeksizin dardan alnyorlard. Memlekette gerekletirilen yenilikler ok seyrekti. Daima piyasa fiatlaryla dardan teknoloji satn alma, rahat ve daha ekonomik gzkyordu. Lisans demelerinin yarsndan ou Birleik Devletlere gidiyorlard. Yukarda belirtilenlere ek olarak retici kapasitelerin nemli bir orannn Kuzey Amerika kl yatrm mallarna dayandn eklemek yerinde olur. Bu donatmn bakm ou zaman baka yerden salanmas olana bulunamayan, bir Kuzey Amerika yardmn gerektiriyordu. Ayn zamanda, Birleik Devletlerle olan mbadele hacmine ve bu memleketin ili'de yerleen firmalarn varlna bal olarak, bu baml ekonomik sistemin ilemesine olanak salayan, uzun ya da ksa sreli bir finansman ve sermaye akm olumu bulunuyordu. Nihayet altml yllarda, kapitalist ekonomiler ok uluslu irketlerin byk bir gle gelitiklerine tank oldular. Genilemeleri, asl pazarlarnn gresel olarak yava bymesiyle 35

snrlanan, Kuzey Amerika asll ok uluslu irketler, yksek byme hzlarn srdrmek iin, dnyann teki lkelerine dalmak zorunda kaldlar. Kendi pazarlarnda Kuzey Amerika firmalarnn rekabetiyle karlaan Byk Avrupa ve Japon teebbsleri, gresel nemlerini korumak iin, d lkelerde yatrm yapma eilimi gstermektedir. Uluslararas pazarlar kazanmak iin yaplan sava sertleti ve Latin Amerika zellikle endstri sektrnde bu karlamann sahnelerinden biri oldu. Bu yzden ITT'nin ili'deki saldrgan rol ok byk bir simgesel nem tamaktadr. Bu rol Kuzey Amerika'y Birleik Devletlerin terra nostra!s olarak koruma hususundaki, yrtc arzusunu deyimler. zetleyecek olursak, Birleik Amerika, ili ekonomi politikasnn tasarlanmas ve uygulanmasnda, kendisine dolaysz ya da dolayl bir biimde kesin etkileme olana veren aralarn, tmn elinde bulundurmaktadr. Bu etki ekonomik sistemimizin tm olarak ilemesinde de kendini gstermektedir. ili'nin bu ekonomik bamll Halk Birliinin iktidara geldii dnemde aklanmak istenirse, baz zel karlarn Amerikan mdahalesinde nasl bir rol oynadklarn belirtmek gerekli olmaktadr. Her eyden nce bundan kanlamaz- ITT'nin rolnden sz- edelim. Bu ok uluslu irket, ili'de ilgi kutuplarn eitlendirerek birok yllardan beri geliiyordu: Telefon ve dier haberleme alanlarnda ve tesislerin mlkiyeti zerinde fiili bir tekel uygulamakla yetinmiyor, otelcilik gibi sektrlerdeki yatrmlarn da arttnyordu. Anthony Sampson'un ITT'ye tahsis ettii Sovereing state (1973) balkl kitabnda belirttii garip bir olay vardr: Bu irket telekomnikasyon alanndaki etkisini -bu alan irketin etkinliklerinin ekirdei saylyordu- ancak lkede yrtyordu. Kurucusu Albay Behn'in Konsersiyum'un temellerini att Porto Rico, Leeward Adalar ve ili Cumhuriyeti! lk iki lkenin ege 36

menlik derecesi bilindii zaman, bu irketin kendine tand lroket serbestlii ancak llebilir. ili bunlarla kyaslanamyacak kadar daha nemliydi, bizzat Drket ili'deki varlklarnn 150 milyon dolar olduunu tahmin ediyor ve o dnemde 6000 kii altryordu. ITT'nin 1930'da Amerikallarca ngilizlerden satn alnndan bu yana; imtiyazn, demelerin altn olarak yaplmasn ngrmesi; ve ok kk yatrmlarn gerekmesi nedeniyle, bu ilemin her bakmdan kusursuz ve krl olduu ortaya kyordu. Altml yllarda telefon ann geniletilmesinin ngrlmesi yeni ve pek krl iler iin bir frsat oldu. ITT'nin projeleri 1966'da, sve irketi I iricson'unkilere tercih edildiler ki bu ileme Fransa'da ve svire'de kar kld ve Sampson kitabnda buna iaret etti. Ksaca ITT ili'de nemli ve yksek rantabilitesi olan ekonomik karlara sahip olmakla kalmyor -Bu durum gnmzde bu faaliyet sektrnde ok zel bir hareket oluturmaktadr.- Ayn zamanda btn Kuzey Amerika zel karlarnn koordinatrl roln salyordu; nk ITT'nin ili'deki yatrm ve faaliyetleri Anaconda ve Kennecott firmalarmnkine oranla dkse de, ilemlerinin dnya yzeyini kapsamas Birleik Devletlerin i ve d politikas erevesi iinde tek tecrbe olma stnln ona veriyordu. Yukarda ad geen dier iki firma, bu tecrbeye sahip olmaktan uzaktlar. Gerekten Kenecott ve Anaconda emperyalizmin artk modas gemi bir biimini temsil ediyorlard, oysa ITT ilksel maddelerin smrlmesine dayanan bu kapitalist abalar eskimi gryor, onlara tepeden bakyor ve ili'de yeni emperyalizmin mzrak ucunu temsil ediyordu. Yine de Anaconda ve Kennecott zerine birka sz sylememiz yararl olacaktr. ili'deki bu iki Amerikan konsorsiyumunun karlarnn gerek deerini tanmak, doann btn gizlerini bir bir zmek istemek kadar gtr. ili'de yerlemelerinden; bize kazdklar deliklerden baka bir ey brakmyarak, topraklarmzdan hazineleri skp memleketlerine tamaya balamalarndan bu yana, ok zaman gemitir. Kennecott'un El Teniente maden 37

delii dnyann en byk yeralt iletmesidir; Anaconda'ya ait Chuquicamata iletmesine gelince, o da bugne kadar bilinen en nemli yer yz madenidir. Fakat ili'liler iin zellikle 1971 yl banda Hkmet ve Kongre'de bu iletmelerin ve byk bakr madencilii endstrisinin milliletirilmesini tartan ve oybirliiyle kabul edenler iin, (ayn yln ortasna doru) bu deliklerin ve tesislerinin deeri -benzer bir zenginliin ve byle bir smrnn saylarla ifade edilebileceini varsayarsak- gerek bir giz tekil ediyordu. Ekonomik bir giz mi ? Daha ok politik. Bu konuda Allende'nin sk sk tekrarlad szleri anmsamak gerekir. Anaconda ve Kennecott'un ili'den szdrd krlar, en az, memleketin varolmaa balad tarihten, yani 1541'den bu yana olan btn toplumsal sermayesine eittir. Bu iki irket ksa bir zamanda ili'den bir btn ili koparmlardr.-ilililerin artk hi ele geiremeyecekleri bir ili. Bu memleket emperyalizm yznden, bugn olmas gereken byklnn yars kadardr. Anaconda ve Kennecott irketleri uzun zamandan beri milliletirme kararna hazrlanmlard-dier tedbirler arasnda, 1955 tarihli Nuevo Trato sayesinde korkun kr marjlar salayarak, bu marjlar 1965-1969 yllar arasndaki ililetirmeden sonra daha da ykseltmeyi baararak! Bu krlar Hristiyan Demokrat senatr Narciso rureta'nn 1969'da kar kt ve 1970 - 71'de Hristiyan Demokrat milletvekili Luis Maira'nn hakknda sulayc birok belgeler getirdii, gerek bir skandala yol atlar (bunlar sadece eski bakan Edoardo Frei'in partisinden gelen hareketleri zikretmek iin yazlmtr). Latin Amerika sorunlar zerinde ok deerli grlen baz uzmanlar New-york'ta Kuzey Amerika irketleri tarafndan iletilen ili bakr nm milliletiril- mesinin kanlmaz olduunu ileri sryorlard: Bunlar arasnda lerleme in Birlik rgtnn eski koordinatr, Latin Amerikan Council'n yesi David ve Nelson Rockefeller'in yakn dostu olan David Bronheim vard. Nelson Rockefeller'e hareketli geen 38

Gney Amerika turnesinde elik etmiti. Bu turneye Nixon karar vermi ve sonunda nemli bir rapor ortaya kmtr: Gney Amerika'da Hayatn Nitelii (bu raporda gelecein perspektifi olarak btn kta'da askeri rejimlerin kurulmas aka vlyordu). 12 Haziran 1970'te, Bakra ve Birleik Devletlerin Afrika'da ve Gney Amerika'da izledikleri politikaya ayrlm kapal bir oturumda d lkelerde yatrm yapan Kuzey Amerikallar ve Nixon idaresinin ekonomik danmanlar nnde (Hend- rik Houthakker gibi) ili'nin bakr ksa bir srede, yani ayn yln bakanlk seimlerinin hemen ertesinde milliletireceini, nk bunu yapacak teknik aralar dahil her trl aracnn bulunduunu bildiriyordu. Buna ramen, belkide bu nedenle ne Kennecott, ne Anaconda, ne Amerikan Hkmeti, ne de bir btn olarak emperyalist sistem, bu milliletirme hareketine raz olmaya hazr deildi; hukuki ve politik olarak kar klamyacak bir milliletirmenin yanklar gz nnde bulundurulmaz; endstriyel ve askeri stratejik bir madde olan bakrn sz konusu olduu gerei ihmal edilir; hatta ili'nin dnyann en nemli bakr reticisi ihracatcs memleketlerden biri olduu ve Zambiya ve Zaire ile ortak bir siyasi davrann bu temel rn zerinde dnya lsnde bir denetime yol aaca unutulur muydu? Hesaplamas ne kadar g olursa olsun, ili bakrn karmak iin Kuzey Amerikallarn kurduklar iletme ve tesislerin sadece maddi deerleri, tahminlere gre, gemi on yl iinde dnyada milliletirilmi her hangi bir Amerikan varlnn deerini ayordu. Baz uzmanlara gre, bir edeer bulmak iin Svey Kanalnn milliletirilmesine kadar gitmek gerekiyordu ki o bile Kanal Mali irketi deerlerine kadar uzanmad iin nemli kapitalist karlar yararna baz telfi ve tavizlere olanak salyordu. Bu kadar uzaa gitmeksizin, her halde altml yll arn hi bir gsterili milliletirme hareketinin, ili bakrnn milliletirilmesiyle boy lecek bir nem kazanmadnn apak ortada olduu sylenebilir. Buna karlk Dr. Mossadegl'n ran petroln milliletirmesi, mkemmel bir karlatrma olana salar. Mossadegh'n 39

sonunun ne olduu, Amerika'nn ve gizli servislerinin Tahran olaylarnda oynadklar rol de bilinmektedir. Robert Kennedy 1965 ylnda yapt Latin Amerika gezisinde birka gn ili'de kald ve bir grup aydnla sohbet frsatn buldu. Kennedy'ye Richard Goodvvin elik ediyordu. ilililerden Doktor Vicente Sanchez (imdi Cenevre'de) ve Doktor Ignacio Matte (imdi Roma'da) bulunuyordu. Bu toplant hakknda hi bir reklam yaplmad. Amerikan emperyalizmine zel imada bulunan ikinci Kennedy, Latin Amerika solcu aydnlar ve politik evrelerinin; Birleik Devletler Hkmetini, memleketlerinde yerlemi yatrm irketleriyle zdeletirmelerinin byk bir hata olduunu ileri srd; ou zaman bu kumpanyalar, Birleik Devletlerde, ne ekonomik nem, ne de siyasi iktidara sahiptiler, bu da hkmetleri zerinde bask yapma olanaklarn ellerinden alyordu. Birok ilililer ona hakarete uram insanlarn tonu zerinden cevap verdi, her eyden nce ili ile snrl konumak gerekmez miydi? Anaconda ve Kennecott, Birleik Devletler'de olduu kadar kk deildiler, ili gibi bir lkede dev kurulular olarak dnlebilirlerdi; bundan baka, toplantda bulunan aydnlardan biri Gney Amerika ktasnda gezide bulunan Latin Amerika ileriyle grevli Dileri Bakan yardmcs Henri Holland'n, Birleik Amerika Devletleri Hkmetinin temsilcisi niteliiyle Santiago'da ili Madenler Bakan ile yapt bir toplant srasnda, Kennecott ve Anaconda'ya en fazla himayeli ilem yaplmasn resmen istediine tank olmutu.1 Nihayet bu, Birleik Devletler Hkmeti'nin ili'deki Kuzey Amerika zel karlarnn savunucusu olduu birok olaylar arasndan yalnzca biriydi. Her Amerikan elisinin saptayabilecei gibi, anlatlan olay srasnda grevde bulunan M. Beaulac, hatta bizzat eli bunu saptayayabilirdi. ABD Dileri Bakanlnn 25 yllk bir gecikme ile yaynlad belgeleri okumak yeterdi buna. -------------1)Bu olay 1954'te Nuevo Trato konusunda iki firma ile yaplan konumalarn banda meydana gelmitir. 40

Robert Kennedy sonuna kadar dinledi, zntyle unlar syledi, smini vermek istemediim Birleik Devletler Bakanlarndan biri daha uzun mrl olsayd szn bitirmeden kesti. Sekiz yllk benzer binlerce deneyden sonra biz onun tmcesini kolaylkla tamamlayacak durumdayz: Bu Bakan yaasayd bile, bir ey deimeyecekti. Emperyalist sisteme ifa bulunamaz. Bu sekiz ylda Anaconda, Kenecott, ITT ve ABD Hkmeti el ele almay srdrdler, nk Emperyalizm bir btn oluturur, bir sistemdir. 41

Ill Kalknmakta olan bir lkede, eitli sosyal tabakalarn ykc hareketler potansiyelini incelemeye ve lmeye ynelmi bir Amerika Savunma Bakanl projesi olan Camelot plan; sosyal bilimlerin, tarih boyunca bir anketi finanse etmede elde edebildii en byk Devlet yardmndan yararlanmtr. Bu anketin uygulanmas 1956 yhnda ili'de denendi, o dnemde ili niversitesinin genel sekreteri olan ve hkmet darbesine kadar, Bakan Allende'nin Londra elisi olarak grev yapan Alvaro Bunster'in aklamalar, plann baarszlna neden oldular ve uluslararas sosyoloji evrelerinde yle bir skandal kardlar ki, bu plan hl siyasi mdahalenin klasik bir modeli olarak grlr. Bu Amerikan Hkmetinin sosyal bilimleri ykc amalar iin nasl kullandnn parlak bir rneidir. Sz konusu plan Avrupa ve Amerika'daki sosyal bilimler fakltelerinde bir inceleme konusu oldu. nk mesleki ahlk, moral ve siyasal kanaatlar tarafndan izilen snrlar sorununu ortaya koyuyordu. Son yllarda bu plann sonular zerinde birok incelemeler yaynland. zellikle Projesi Camelot: Cancelled ncelemesi nemlidir. (Ayn dn zincirinde, bir okuluslu irketin Washington hkmetiyle itirak halinde, Salvador Allende'nin iktidara gemesine engel olmak ve daha sonra iktidardan uzaklatrmak iin rgtlendirilen darbelerle ilgili gizli belgeleri de 42

birok eliliklerce incelendi. Bu incelemeler, belgeler ili'ye zel atfta bulunduklar iin deil; zel gruplarla Amerikan Hkmeti arasndaki sk ilikileri ispatlayan bir rnek olduklar ve bu evliliin zelliklerini, tarzn ve elikilerini ortaya koyduklar iin yapld. 1973 Hkmet darbesinin de Washington mdahalesiyle yaplan klasik hkmet darbelerine bir rnek olmas, tekniinin ve tarihinin zenle incelenmesi de olanak d deildir: (Dvmeye ve lmee devam eden ilililer iin kk bir teselli.) Sosyolojik anketler konusunda bu kadar iddial bir proje hi bir zaman tasarlanmamtr. Konuu yleydi: Bir lkenin toplumunu, devrimci kapasitesini lmek iin btnyle incelemek; toplumsal saldrganlk eilimlerini deerlendirmek ve bastrma glerini saptamak, tek szck ile btn bir ulusu gammazlamak! Bilimsel rtnn arkasnda, siyasal amalar aka grlyordu. Washington'daki Amerikan University, DC ile yaplan bir anlama perdesi altnda, plan, Pentagon tarafndan zendirilmekteydi. Kamuya akland anda, Amerika'nn ili elisi Ralf Dungan bu plann varlndan bile haberli deildi. Dileri Bakanlnn bu konuda kendisine herhangi bir bilgi vermediini bildirdi. John Kennedy ile birlikte alm olan Dungan, Domuzlar Krfezi yenilgisinden sonra tanmlanan resmi kurallar hatrlatt ve bu kadar geni lekli bilgi edinme ilemlerinin en yksek politik dzeydeki makamlarn mdahalesini gerektirdiini belirtti. Kendisinin ili' deki tek Amerika elisi olduu gerei stnde durdu ve ayrcalklar zerindeki haklarn ileri srd. O zaman Pentagon, rekor saylabilecek bir sre iinde verilen bir Bakanlk buyruu ile btn plan geersiz kld. Bununla beraber plann ana hatlar uyguland, bu uygulama 1965'te dlenen lekte olmad, birok sosyolog ve uzman birlikleri ortaya salnarak Gney Vietnam uslnce de yaplmad.Bunun skandal ok dall budakl olurdu. Fakat yavaa, ihtiyatla, tevazu ile, ili'de resmi ve zel Kuzey Amerika brolar kurma, i adamlarnn gelmesi, kr amac gtmeyen dernekler ama, bar gnllleri gnderme (evet bunlar, Latin Amerika sorunlar 43

bakmndan Birleik Devletler Hkmeti ve Latin Amerika'da yerlemi baz zel firmalar iin, zel uzmanlar salayan ok idealist bar birlikleriydiler), tezlerini hazrlayan niversite mensuplarnn eitilmesi vb. gibi daha geleneksel aralarn yardmyla yrtld. Birleik Devletlerin bu aralarla, Pentagon'un Camelot plan ile edinmek istedii bilgilerin ana hatlarn nasl saptayabildiini saptamak kukusuz kolay deildir, fakat henz yaynlanmam bir alma -1967'de Kaliforniya Los Angeles niversitesi'nde doktora tezi olarak sunulan- ili toplumunun zlmesi srecinin ne kerte deerlendirilmi olduunu gstermektedir. Bu incelemenin bal yleydi: Military Culture and Organisational Decline A Study of Chilean ArmyA Yazar Roy Hansen, Rand Corporation'da 1961-1962 yllar arasnda aratrc, 1962-1965 yllarnda danman olarak alt, 1964-1965 yllarnda ili'ye kez geldi. zmlemesi ili vatandalar ile yaplan anketlere dayanmaktadr. (Anket 200 sivile, 38 emekli generale ve harp okulunun askeri yksek mhendis enstitsnde okuyanlar arasndan seilmi faal hizmette says belirsiz askere uygulanmt.) Sivillere ynetilen sorular arasndan unlar belirtelim: Askerlerin Hkmeti denetlemek iin hangi durumlarda mdahale edebileceklerini dnyorsunuz? Askerlerin hkmeti denetimleri altna almak iin bir mdahale giriimini hangi durumlarda kabul ya da reddedersiniz ? Size gre ordunun, son yirmibe otuz ylda, hkmeti denetim altna almay amalayan herhangi bir giriimde yer almam olmasnn balca sebepleri nelerdir? Otuzsekiz generale yneltilen sorular arasnda ise aadakiler bulunuyordu: --------------1)niversite nshas, mikrofilm, ann orbar Michigan. 44

Faal hizmet srasnda kendinizi aka saa mensup, daha ok saa mensup, aka sola mensup, daha ok sola mensup, bir kimse olarak m grrdnz? Herhangi bir siyasi partiye sempati besler miydiniz? ili hakknda seilmi bir rnek zerinde yaplan bir soruturma; sivillerde, askerlerin Anayasay ihll etmeleri halinde, onu savunucaklar kansn ortaya koyuyor. zellikle u soruya cevap verebilir misiniz? Hangi durumlarda askerlerin siyasi bir mdahalede bulunmalar gerektiini dnyorsunuz? imdi size askerler tarafndan oluturulmu baz fikirleri okuyacam. Bunlardan her biri iin tam olarak ayn grte olduklarnz, aa yukar ayn grte olduklarnz, daha ok ayn grte olmadklarnz iaret etmenizi rica edeceim. Gerekli grdnz her defasnda gerekelerinizi aklayabilirsiniz: Hzl ekonomik ve sosyal bir deime srecine gereksinen ve byle bir sre iine girmi olan bir lkede, demokrasi, ou zaman gze alnamayacak bir lkstr. nk deime ile istenilen hedeflere varmak iin yeterince gl deildir.... Sivillere ve emekli askerlere tahsis edilen soru ktlar isimlerin gizli kalaca gvencesini veren bir ibare ile balamaktayd. Sorularn ok zel nitelikte olmalar nedeniyle cevaplarda sk bir ekilde gizlilie uyulacaktr. Cevaplar, verenin tehisini olanak d brakan istatistik bir zmleme srecine tabi klnacaktr. Buna karlk faal hizmette bulunan subaylara verilen soru ktlarnda anonimlii gvence altna alan hi bir forml bulunmuyordu, aksine her soru kd aadaki belirleme maddeleriyle balyordu: 45

a) Rtbeniz b) Mensup olduunuz silahl kuvvet, c) Doum yeriniz, e) Babanzn meslei, f) Kayn pederinizin meslei, g) Silahl kuvvetlerde ya da jandarma ktalarnda hizmet eden akrabalarnz, h) Orta renim (yl says) ve niversite reniminiz, askeri okulda, harp okulunda, mhendislik okulunda, yabanc askeri okullarda, yksek askeri incelemeler snavndaki baar dereceniz? 1964-1965 yllar arasnda rtbeleri yzba ile yarbay arasnda bulunan (ve 1973 darbesi srasnda albay ya da general olan) askerlere yneltilen sorular arasnda unlar bulunuyordu: Aadaki belirtilen eilimler arasnda bir seme yapmanz gerekseydi, bugn kendinizi hangi eilimde bulurdunuz: -Sada? -Daha ok sada? -Daha ok solda? -Solda? Tercihinizin nedenlerini, sa ve sol kavramlarna verdiiniz anlam belirtiniz. Askerlik kariyerinizde sizin iin belli bal tatmin ve tatminsizlik kaynaklar neler olmutur? Askerlerin, Anayasa inendii zaman onu savunmak iin hangi koullarda mdahale edebilecekleri konusunda emekli generallere yneltilen soruyla ayn anlamda bir sorudan sonra, faal subaylara yneltilen soru kd zellikle aadaki noktalar vurgulamaktadr: ite askerler hakknda ifade edilen baz fikirler. Bu sorularla tam olarak ayn grte, aa yukar ayn grte, hafife ayr grte ya da tam anlamyla ayr grte olup olmadnz belirtiniz: (...) e) Sava olmasa da askerler 46

lkeye gereklidirler, nk onlar hkmetin Anayasa'y inemeye cret etmesi durumunda onun bekiliini yaparlar. Mansen'in bu tezinin birok sonulan, gizleri aklayc lelilctedir. Bunlardan ou IV. Blm'de Askerler hakknda formle edilen dnceler: politik hayata katlma bal altnda i'i tplanmlardr. Bu blmde zellikle aadaki paragraf nemlidir: ili'nin demokratik istikrar geleneine ve askeri kurumlarn mdahalede bulunmamas konusunda verdikleri yeni rnee ramen, kamuoyu hl askerleri Anayasann bekileri olarak grmektedir. Bu role tannmak gereken meruiyet ve nem konusunda egemen fikir, gerekte daha konvansi- yonel askeri ilevlere tannan kadar, hatta ondan daha gldr. Ordunun zerklii, hkmetin keyfi hareketleri ya da etkisizlii durumunda, bu denetim gcnn ayn zamanda kilit unsurudur. Toplumunun sosyo-ekonomik ve politik yapsnda, birok potansiyel atma kaynaklarnn bulunmasna karn, ili demokratik rejiminin baar ve istikrar srdrlebil- mitir. zmlenmemi olan bu anlamazlklar, bazan gsteriler, kavgalar, grevler, radikal hareketlerin patlamas eklinde taarak, bir kapak altnda kaynamaktadrlar. Muhtemel bir askeri mdahale zorunluluu, toplumun politik kurumlarna olan gven eksikliinden (kiilerde) ok, ortaya kan sorunlarn nitelii sonucu da oluabilir (...) Hkmetin i dzeni koruma, ya da i sava tehditlerinin altnda yatan oyunlar aa karmadaki yeteneksizlii, bir askeri mdahaleyi meru klar. Kamuoyu tarafndan hkmeti denetleme yeteneine ve ya da iktidara bir almak olabilecek yar zerk bir askeri organ yaratmada duyulan zorunluk; sivil, politik ve ynetsel kurumlara kar gizli bir gven eksikliinden olumu grnmektedir. 47

Bu inceleme, sosyolojik bir zmleme ya da bir niversite almasyla e deerde tutularak, kolayca hakl karlabilirdi, fakat aratrmann hazrlan ve metni, hi bir bilimin toplumdan koparmaya tresel hakk bulunmad bir bilgi yn salad. Bu bilgiler egemen bir lkenin temel politik arklaryla ilgilidir. Rand Coparation'n danman tarafndan salanan bu bilgiler Birleik Devletlerde ili'ye kar oynanan emperyalist oyunlarnda ie yaramlardr. Camelot plan bir Pentagon ilemi olsun olmasn, Amerika Birleik Devletleri'nin, dier Latin Amerika lkeleri ve ili'ye kar hl yrrlkteki, benimsenmi ama tartmal, bir politikasna balanmaktadr. Altml yllarn ikinci yarsndan bu yana ili ile ilgili haber alma ilemlerinin ou Defence Intelligence Agency'- nin sorumluluuna verildi. Daha Kba olaylar srasnda CIA'nn hatalar, Kennedy idaresini Pentagon yararna, ondan baz ilevleri almaa yneltmiti. Birleik Devletlerin ilili askerlere gsterdii gze arpc ilgi 1969 ylndan bu yana ortaya kt. Ayn yln Kasm aynda, yllardan beri ilk kez, bir askeri ayaklanma oldu, isyan eden birlik Santiago'daki Tacna alay idi. Bu alay, Allen- de'ye kar bir koruyucu hkmet darbesi hazrlad bildirilen ve aadaki ITT belgelerinin 1970 ekiminde Amerikan Hkmetinden emirler aldn belirttii, General Roberto Viaux tarafndan ynetilmekteydi. Geen hafta Washington'un Viaux'ya projesinden vazgemesi talimatn verdii bir gerektir. General'in yeterince hazrland, mdahalenin, zamann iyi hesaplamad, henz saptanmayan daha ileri bir tarihe kadar 'buzdolabna' konulmas gerektii izlenimi elde edilmitir. Haberciler, zamanndan nce harekete geer ve bozguna urarsa yenilgisinin bir ili Domuzlar Krfezi olacan ona bildirdiler. Mdahaleyi daha ileri bir tarihe ertelemeye ikna etmek amacyla, ona daha ilerdeki bir giriimi iin Birleik Devletler'den ve dier lkelerden maddi yardm ve destek grecei konusunda szl gvence verildi. (San Juan'dan ITT Bakan yardmcs, M. Gerrity tarafndan telefonla yazdrlan 16 Ekim 1970 tarihli muhtrada bunu belirtmektedir.) 48

Fakat General Viaux'nunTacnazosundan nce de 1969 yl, anlaml olaylar bakmndan ok zengin gemiti. Nisan aynda1 btn Latin Amerika memleketlerinin dileri bakanlar ili'de toplandlar ve tarihlerinde ilk kez Birleik Devletler karsnda ticaret, finans, yatrmlar vb. konusunda ortak bir tutum tutmak iin anlatlar. Kabul edilen belge .Consensus de Vina del Mar adn tayordu. ili Dileri Bakan Gabriel Valdes bu belgeyi gidip Bakan Richard Nixon'a sunmak iin ittifakla grevlendirilmiti. Gene ilk kez bir yksek Amerikan memuru, Latin Amerika sorunlaryla grevlendirilmi sekreterlie vekalet eden; sonra Allende'nin seimini izleyen gnlere kadar National Security CounciF- in kadrosunda, Doktor Kissinger'in emrinde uzman olarak almak zere verilen Peter Vaky, ili'nin uluslararas durumunu sistem iinde bir disiplinsizlik hareketi olarak nitelendirdi. Nixon'un Valdes'i kabul etmek istemedii sylenir. Fakat Haziran aynda Valdes'le grmekten kanamad. Grme 11 Haziran'da oldu. Bu inanlmaz olay srasnda ili'nin Washington'daki elisi Domingo Santa Maria de Ramon Huidobro (daha sonra darbeye kadar Allende'nin Buenos Aires'teki elisi) ve Armando Uribe (daha sonra ayn ekilde darbeye kadar Pekin elisi) eliinle ilili Bakan Valdes ve Bakan Richard Nixon kar karya geldiler. Grme Beyaz Evin kabine salonunda yapld. Nixon'un yannda Dileri Bakan William Rogers ve Henry Kissinger bulunuyorlard. Beyaz Saray nezdindeki btn Latin Amerika elileri onlarn etrafnda bir halka tekil ediyorlard. Gabriel Valdes belgeyi bu durumda sylenen szckleri ifade ederek sunmakla yetinmedi. Devletleri arasndaki ok byk bir dengesizlik nedeniyle, Latin Amerika'nn Birleik Devletlerle Amerikal- lararas ilikiler erevesi iinde tartma olanakszlna deindi, Kuzey Amerikallar tarafndan Latin Amerika'da yatrlan her bir dolar, kesin olarak onlara be dolar getiriyordu. Birleik Devletler Bakan kzgnln maskeleyip duygularn --------------1)Allende'nin seilmesinden bir buuk yl nce, E. Frei'in bakanlnda. 49

belli etmemeye alarak Valdes'i dinledi; sonra deti zere gz kapaklarn indirip, iine kapanm, dncelere dalm grnd. Kissinger'e gelince gz kapaklarn ap kapatyordu. Bu Olaydan sonra birok yaknlar, hatrlayabildiklerine gre Birleik Devletler Bakan'nn o gne kadar hi bir zaman kendisini bu kadar sknt iinde lissetmemi olduunu sylemilerdir. Caracas'ta tutulduu domates yamuru bir yana braklrsa, Nixon hakknda bu sylenilenler belki dorudur. (Bakan, Valdes'e verdii cevapta bu olay hatrlatt.) Gerekte, ne Valdes'in sylevi, ne de Latin Amerikallarn muhtrasnn merasimle sunulmas Birleik Devletlerce resmi- kaytlara geirildi. Bu tarihi olay Nixon iin sanki hi olmamt. Cevab ne olmutu ? O dnemin bir belgesi cevab yanstmaktadr. Kulland szckler bugnk olaylarn daha iyi anlalmasna yardm edeceklerdir. Bakan Valdes'in konumasndan ve belgenin Bakan Nixon'a sunulmasndan sonra, Nixon aadaki irticali konumay yapt. (Yar resmi metin, resmi metin yok): Sayn Bakan Valdes'e aklk ve itenlii nedeniyle teekkr ederim. Ben de bugnk durumla Amerikallararas ilikileri incelemek istiyorum, fakat bunu Latin Amerikallarn bak asndan yapmak istiyorum. Sz konusu ilikileri incelerken Latin Amerika ve Birleik Devletlerin birbirleri karsnda bir stnlk ve aalk durumunda deil ayn dzeyde bulunmalarn istiyorum. Bizi her eyden nce bu gr as ilgilendiriyor. Uluslarn kendilerine zg emalar semede haklarna sayg gstermek ve onlarn yetkilerine giren kararlara karmamak zorunludur. Bununla beraber Latin Amerika'da oy birliinin olutuunu grmek olanaklar zerinde kukularm var, oybirliine ulamak ok zordur, Latin Amerika'da byle bir oy birliinin politik koullarnn bir araya geldiinden gvenli deilim. 50

Sayn Bakan, sizin greviniz ok nemli, bana sylediklerinizi dikkatle dinledim, Vina del Mar toplantsnn kararlar beni son derece ilgilendirmektedir. Geldiinize ok sevindim, nk bylece yar krenizi ilgilendiren ileri ak ve dolaysz bir biimde tartma olanan bulmu olduk. SECA Bakan 1 tarafndan ileri srlen btn ilkelerle tam bir grbirlii halindeyim, ileri srm olduunuz eitli noktalara hi bir itirazm yok. Bu belgede bizim karlamak durumunda olduumuz sorunlar kusursuz bir biimde sunulmaktadr. Glk bu sorunlar zmek iin aralar ve zm yollar bulmadadr. Drt nokta stnde durmak istiyorum: Bunlardan birincisi, zel yatrmlar sorunudur. Bu konuda sizinle ayn gr paylayorum, zel yatrmlar yardm olarak dnlmemelidir. Bunlar ticaret alanna girer. Yardm alanna deil. Ticaretin amac kr etmektir. Fakat zel yatrmlar bir lkenin kalknmasnda nemli rol oynar. Benim lkem bu konuda bir deneyden gemitir. Baka lkeler de bu deneyi yapmlardr, nk d yardmda baar rnekleri, byle bir yardmn ktle halinde zel yatrmlar akmn salad, rneklerdir. Kore, Formoza, Vietnam (Gney Vietnam) cumhuriyetlerinde ve Filipinler'de durum byledir. Bundan baka hkmetler dier memleketlere mali yardm en yksek dzeye karmak isteseler bile, hkmetlerin kaynaklan daima snrldr. Buna karlk zel kaynaklar kolayca artarlar. Yeter ki yeterli gvencelere sahip olsunlar. Latin Amerika'ya yatmla- bilenzel sermayeler-yalnzca Birleik Devletlerin deil, ayn zamanda dier lkelerin sermayeleri- hkmetler aras ibirlii olanaklarn arttrr ve onu daha verimli klar. imdi zerinde ok tartlan bir noktaya geliyorum: Vali Rockefeller'in Latin Amerika gezilerine, urasn ak---------------1)Amerika iin zel koordinasyon komitesi. 51

a belirtmek isterim ki bu geziler srasnda yaplan gsterileri, ben ne Vali'nin kiiliine, ne de Birleik Devletlere kar gsterilen, dmanca hareketler olarak grdm. Bunlar bu memleketlerin her birindeki ounluun grlerini de ifade etmiyordu. Gney Amerika'daki gezim srasnda bana da kt muamele edildi. Fakat ben hemen anladm ki bu gsteriler halkn duygularn yanstmyordu ve ben bunlar bana ve Birleik Devletler'e kar yneltilen bir hareket olarak grmedim. Bu daha ok baz aznlk gruplarnn endielerinin, bir sonucu idi. Bunlar ne o gn, ne de imdi Latin Amerika halklarnn ounluunun duygularn temsil ediyorlard. Her yerde fkeli insanlar bulunur! Siz demokratik bir lkeden geliyorsunuz, bu konuda bir eyler bilirsiniz, her ey bir yana, siz de bir siyasi sorumlusunuz; Latin Amerika'da herkesin Kuzey Amerika'ya kar olduunu dnmemiimdir. Ayn ey Nelson Rockefel- ler'in de bana geldi, fakat o da bir siyaset adamdr ve pekl bilir ki bu gsteriler ne Birleik Devletlere, ne de kendisine kar yneltilmitir. Bu hareketlerin baz Kuzey Amerika evrelerinde Latin Amerika hakknda yanl bir simgeyi yaygnlatrabilecekleri dnlebilir. unu da kabul etmek gerekir ki bu endie iaretleri, dnya apnda bir olay tekil etmektedir. Birleik Devletler bir sreden beri sregelen niversitelerdeki kargaalklar konusunda byk bir tecrbeye sahiptir... Memleketimle Latin Amerika arasnda yeni haberleme yntemleri bulmak gerekmektedir. CECLA1 bu anlamda - nemli grnmektedir. Ben, Latin Amerika'nn uzun sreli ekonomik kalknma perspektifleri hakknda iyimserim. Latin Amerika'da bulunan mertlik, alma yetenei ve kiiliini gsterme arzusundan byk lde etkilendim, doal kaynaklar ve insan kaynaklar bakmndan ok byk kay------------1)Latin Amerika iin Ekonomi ve Ticaret Komisyonu (OEA'nn organ). 52

naklar olan bir ktadr Gney Amerika. nsanlar ve topra byk bir baaryla deerlendirilebilir. Gney Amerika'nn eliik gler ve gerilimlerle dolu bir volkan olabilecei; fakat, en zengin topraklarn volkanik topraklar olduu grlmektedir. Volkan kllerinden olumu topraklar, pskrme sona erdii ve lavlar eridii zaman, byk baar ile srlr. Bunu biliyorum. nk Birleik Dev- letler'de, Havai'de gzledim. Nihayet size unu demek isterim ki devrimci bir dnemde yayoruz. Bunun sonucu olarak birok sorunlara kar koymak durumundayz, fakat son zmlemede biz dnyann bugne kadar grmedii toplumu kurmaktayz, Birleik Devletler bu greve kendisini verebilir, nk bu devletler kendi snrlar iinde kskanlacak bir toplumu yaratmlardr. Bu bize yapmakta olduumuzu her alanda yapma olana salar. Bu grev iin bir arada almamz gerekir, sizinle al- makistiyoruz. Gr alarmz bazen deiebilir, fakat hedeflerimiz ayndr ve ayn ilkeleri kabul etmekteyiz. Daha nce dzenlenmi olan programlar izlememiz daha kolay olurdu, bununla beraber ortak hedeflerimize daha abuk varmak iin Birleik Devletler'in politikasn yeniden incelemeye karar verdik, kukulanmamanz gereken bir ey vardr: sizinle birlikte oluumuz. Hrs ve itiraf olunmayan kar koymalarla dolu Nixon slbunun bir modelini tekil eden bu skntl irticali konumada, yavan szlerden oluan dokunun en baya ksmnn ne anlama gelebilecei, drt yldan fazla bir zaman sonra, ancak imdi anlalyor -Birleik Devletlerin pskrmesini bekledikleri devrimci bir volkan olarak dnlen Latin Amerika mecaz-. nk Kuzey Amerika topra Havai'de denemi olduklar iin biliyorlard ki lav souduktan, kller dklp topraa kartktan sonra her ey dzene girer, her ey kr faaliyetleri iin uygun bir durum alr. Denecektir ki bu szleri byle yorumlamak biraz fazla incelik 53

gstermek olacaktr. Fakat bay Nixon ve Profesr Kissinger karmak kiilerdir. malarla konuurlar, tehdit eden bir biimde, fakat seslerini yumuatarak uyarrlar, soyutlayamadklarn imgelerle ifade ederler. Devrimden sonra, bastrma hareketi kesinlikle bagsterecek- tir (eer mekanik bir zincirleme olay varsa, bunu ifade eden Nixon'dur) o zaman, o gzel sermaye yerine dnebilecektir. 1969'da Nixon henz Bakanlk grevlerine almamt, resmi trenler ne kadar huzursuzdu, (Eisenhower'in cenaze treni, Washington katedralinde, yanlzh iinde uyuklayan bir De Gaulle'n yannda szgelii, ya da Panamerikan Birliinde dank ve kt bir terzi tarafndan kabaca yamanm bir elbiseye benzer sylevini verirken; ya da aydan dnen uzay adamlar erefine Los Ange- les'te verilen ziyafette -davetlilerin ve konumaclarn daha ok l bir gezegenden inmie benzedikleri ziyafet srasnda- gvenlik duygusu yetersiz, gz ucuyla yannda herhangi bir stn yaratn glgesini arayan, sessiz bir filmin silik ikinci adam, seyircilerine gveni olmayan takdimci!) yannda Kissinger olunca, daha ok egemen olmak iin, kendine egemen olmay gittike daha byk oranda rendi. Kissinger ona kendine gven duygusu alad. Ey Woodrow Wilson'un ve Albay House'un glgesi! Kissinger profesrlkten gelen bir gvene sahiptir. Salon ya da kongre adam deildir. Aa yukar Valdes ile Nixon arasndaki bu buluma srasnda Kissinger ili eliliine gitti. Ne ili'den ne Gney Amerika'dan sz etti! Ben dnyann gney ksmndan, Pireneler izgisinin gneyinde hi bir ey bilmiyorum dedi, masa zerinde elleriyle tempo tutarak dalgn konutuu izlenimi brakyor, fakat sylenenlerden kelime sektirmiyordu. Masa zerinde parmaklaryla trampet almann, konumalarn gizlice kaydedilmesini, hemen hemen tam olarak engelledii bilinmektedir. Syledikleri iz brakmamalyd demek! Berlin sorunu uyumama engel olmuyor Birleik Devletler, Vietnam hakknda yalnz hi bir ey bilmeksizin deil, hi bir ey bilmedikleri iin de savaa girdi, vb.. 54

Hemen hemen bir yl sonra, bakanlk seimlerinin en ha reketli bir annda Kissinger elilje geldi. ili imdi onu daha ok ilgilendiriyordu. ili'ye gitmek istedim. Fakat ziyaretimin yanl yorumlanacandan korkuyorum dedi. Kar ile Pasifik Okyanusu balinalanyla ilgili sorular sordu. ili And dalarndan, bir balinann ak azna kadar kayma tehlikesi olabileceini ileri srerek, ince bir corafya esprisi yapt. Seimler hakknda bilgi ald. Allende ile Tomic'in1 programlar arasnda ne gibi bir fark vard? Byk bir fark yok idiyse ne diye iki aday vard? neden iki aday yoktu da aday vard? (ncs,2 Alessandri) Hnzr, anlalmaz Kissinger!... 1969 ylnn ortalarnda, Frei hkmeti, partisinin baz yeleri tarafndan ba vurulan giriimler sonucu olarak ve bir bakanla uzmann bakr irketleriyle yaptklar tartmalar izleyerek, uygun bir milliletirmeye karar verdi. Bu dnemin Hristiyan Demokrat milletvekillerinden biri olan L. Maira, bu kararn ili iin ok zararl olduunu ileri srerek inceden inceye eletirdi.3 Profesr Eduardo Noveada ayn kuvvetli terimlerle karara att tuttu.4 1969' un ikinci yarsnda Kuzey Amerika National Educational Television, Birleik Devletlerin btn dnyada askeri ve ekonomik mdahaleleriyle ilgili Who invited us ? balkl bir rportaj hazrlanmt. Bu program Birleik Amerika'da yaynlanamad, ulusal karlara fazla kar grld. Rportajda Pablo Neruda5 ile bir mlkat vard. Yaynn senaryosuna gre, Neruda -------------1) Radomiro Tomic, Hrstiyan Demokratlarn sol kanadnn efi, 1970 ylnda Allende tarafndan kazanlan seimlerin anssz aday. 2) Jorge Alessandri, Milliyeti partinin aday (tutucu sa) ayn seimlerde adayln koydu ve Allende'den sonra ikinci geldi. 3) Revista de der echo economivo de la Universidad de Chile 1970'in son ve 1971'in ilk says. 4) La Batalla del Cobe, 1972. 5) 1969'da Neruda bakanlk seimlerine aday olarak dnlmt; daha sonra, Allende lehine adayln geri ald. 55

yle diyordu; Tam Milliletirme biricik yoldur. Politikasn 1970 Eyllnde uygulamaya balayacak olan halk hkmeti bu irketleri elde etmeye, onlar milliletirmee kararldr. Ayn programda, Amerikan Senatosu Dileri Komisyonu'nun nde gelen yelerinden biri olan Karl Mndt yle sylyordu: Kukusuz Allende kazanrsa ok skntl bir duruma deriz; ili'de, birok - karlarmz var. Bu adamlar bunlarn sahiplerinin, -Kuzey Amerikal sahiplerinin- zararlarn karlamakszm, bunlara hemen el koyacaklardr. Ellerine frsat geer gemez Birleik Amerika Devletleriyle ticaret ilikilerini kesecekler, buna karlk komnist blok ile ilikilerini gelitireceklerdir. Komnistlerin her zaman yaptklarn yapacaklar yani, nitelii saldrgan, amalar emperyalist bir genilemeyi salamaya alacaklardr; vakit kaybetmeksizin Latin Amerikal komular zerinde almaya balayacaklardr. Buysa Gney Amerika'nn tmyle olan ilikilerimizi tehlikeye sokacaktr. Bir komnist hkmet tarafndan idare edilmekte olan ve teki Latin Amerika blgelerine szmakla grevli ajanlarn srekli gnderen Kbada bunu yapmaktadr. Bu ajanlar mevcut hkmetleri devirmeye ve alan komnistlere hazrlamaa almaktadrlar, kimse bir komnistin elindeki hkmeti istememektedir, bu korkun bir ey olur, byle bir olaslk bizim iin gerekten yalnzlk politikas izleme, silahlanma slerimizi (askeri) geri ekme zorunluunu douracak, o zaman bir ekirdeksel (nkleer) atmadan kanmak zor olacaktr. Bunu dnmee cesaret edemiyorum. 1969 Ekimin sonunda Santiago'daki Tacna alaynn bakaldrmasndan nceki pazar ili'nin en gl para babas, El Merctrio gazeteleri grubunun mirass, o dnemde Amerikallar- aras basn derneinin (SIP) bakam Agustin Edwards, Washing- ton'da grnd. SIP'n y llk toplatsna katlma bahanesi ile gelmi56

ti. Latin ve Kuzey Amerikallarn ortak karlar iin gerek bir propaganda ve haber alma merkeziydi bu, yar kredeki siyasi ekonomik etkiler iin bir tr de borsa - Gerekte bu toplantnn birka gn daha ge olmas gerekiyordu. Edwards dnceli grnyordu. Birok ahsiyetlerin, zellikle emekli bahriye subay Cubillos'un eliinde gelmiti. Mercurjo'nun adamlarnn Washingtona sk sk geldikleri gerekti, fakat bu kez hangi amalarla gelmilerdi acaba? Bu pek ak deildi. st rtl ifadelerle Augustin Edwards onlarn harekete geeceklerini, onlarn daha fazla beklemiyeceklerini; hkmetin de aka iin farknda, durumun kritik olduunu sylyor ve Dikkatinizi ekerim u anda Santiago'da deilim, bir hi uruna gezi yapmyorum diyordu. O dnemde btn bunlar anlalmaz grnyordu. Bununla beraber, birka gn sonra, General Viaux'nun Taczano su patlad ve Edwards'in kesik cmleleri o zaman tam anlamna kavutu. Hi kukusuz, seimlerden nceki bu askeri darbe giriiminden haberliydi. Fakat darbenin bir baarszlkla sonulanacan bilmiyordu. Bununla beraber, Washington'daki ikametinden, eliliin askeri ateelerinden birinin evine gitmek suretiyle yararland. Burada Kuzey Amerikal meslektalaryla ok iyi ilikiler srdren, baz ilili subaylar buldu; bu meslektalardan birou bu toplantlarda ili politikas ve gelecek seimlerle ilgili sorular sordular, kendilerine cevaplar verildi. Yzba Arturo Troncoso da (Bu yzba 1973'te Valparaiso bakaldrmasn balatt. Bundan sonra ayn yerde barbarca bir yoketme hareketini yneltti, bugn ayn isimdeki ili kontrol altnda bulundurmaktadr) Kuzey Amerikal subaylarn sadk adam olarak, bu toplantya faal bir ekilde katld. Washington Post'un sahibi Katherine Graham'n rnek bir i adam olarak grd Edwards, ili'deki gelimelerin karlar iin tehdit edici bir durum alaca varsaymyla byk Amerikan trstleri ile ilikiler kurma hususunda, Washington'daki ikametinden yararland. Nixon ile le yemei yedi, olaslkla 57

Kissinger ile grt ve Kuzey Amerikal dostlarna ili'deki durum hakknda bilgi vermek iin bol bol vakit buldu. Bir yl sonra, Allende'nin seimini izleyen dnemde, Edwards Pepsi-cola'nn bakan yardmclarndan biri oldu. (Bu mevkii, Nixon da, bakan yardmcl ile ABD bakanlna getirilmesi arasndaki dnemde, igal etmiti.) 31 Aralk 1969'da, (merkezi Washington'da bulunan) OEA nezdindeki Birleik Devletler elisi (1964 ylnda ili'de igderlik yapmt.) Joseph J. Jova, Birleik Devletlerle ili arasndaki ilikilerin gelecei konusunda baz zel aklamalarda bulundu. Politik mdahaleleri, 1964 Bakanlk seimlerinde sonucu belirlemekle kalmam, -ili san Edvardo Frei'a oy vermee armt- ayn zamanda ili i politikasnn birok kesimlerine dorudan doruya kararak -ihtiyatl bir ekilde olmakla beraber- youn bir faaliyet gstermiti. Demek, bundan sonra baklar Frei hkmetinin tesine, 1970 ylnn seim ufuklarna yneliyordu: Jova gelecek yllarda Birleik Devletler ve ili arasndaki diplomatik, politik ve ekonomik ilikilerin slbunun ne olmas gerektiini kendi grne gre aklad. Birleik Devletler'in hatasnn, kendi z karlarna yeterli derecede nem vermiyerek, son derece gevek hareket etmek olduunu belirtti. Bu, eki ve rs kullanmamz gerektiren durumlarda bir ilteyi yastkla dvmeye benzer. Kvlcmlar km olsa da ortak iliki ve karlarmz daha iyi gzetilmi olacak ve zellikle herhangi iki anlaml bir tutuma girilmemi olacakt. Bundan sonra iki anlama da ekilebilir terimlerle, ikili ilikilerimizde, Amerika Birleik Devletleri'nin imdikine oranla daha kat ve daha sert davranacan; nk bu alanda gemite gsterilmi zayflk ve braknz gesinler yaklamnn onlara daha ok zararl olduunu belirtti. Btn bunlar rtl bir tehdit glgesi bile , tamakszn; rahat, hilekr ve Jova diplomasisi slbu ile 58

eninde sonunda daima yutturulmak suretiyle- sylenmiti. Sanki nceden tad yerinde, fakat sonradan morina karacieri ya tad brakan bir ishal ilc imicesine!... Szleri,1 Korry'- nin antipatik bir belgat ile syledii szlerine, tam anlamyla denk dyordu. Birleik Devletler'in ili'yle ilikilerinin daha sert, daha gereki, her trl sempatiden soyutlanm, tam olarak ticari ve ayrcalk tanmayan bir nitelik alaca akt. Nihayet, Kissinger tarafndan tanmlanan yeni uluslararas politikann, Birleik Devletler'in dolaysz karlarnn erevesinden baz Gney Amerika memleketlerinin elenmesine karar verecei sylenildi. Meer ki bu memleketlerden birinin, Birleik Devletlerce, Birleik Devletler'in temel karlarna gerekten zarar verici olduu dnlmesini (Jova buna benliinin derinliklerinden gelen bir tepki ile iaret etti: Belki de gemite denizcilerin ak bir mdahale tehdidi ili iin temenni edilir bir durum olurdu. Ona: -Evet, diye cevap verdik, o zaman karnzda birlemi bir lke bulurdunuz.) 1970 yl balad. Kanun gereince ili'de Bakanlk Seimleri 4 Eyll'de yaplacakt. ITT durumu deerlendirmi ve tehisini koymutu. Bakan Harold Geneen irketinin sloganna sadkt: Her eyden nce srprizlere yer yok. Dr. Kissinger, ili'yle ilgilenmeye balyordu. Pentagon'da ise, ili'ye mdahaleyi ngren Contingency Plan'nn hazrlklar ilerliyordu. -------------1) Allende Hkmeti srasnda Santiago'daki Amerikan Elisi. 59

IV General Roberto Viaux'nm Santiago Tacna alaynn banda hkmet darbesi giriiminden sonra, Frei'in bakanlk ettii hkmet, askeri durumu yakndan inceleme zorunluluunu duydu. Kabinede eski bir askeri doktor olan bakanlk mstear Patricio Silva Garin gibi elemanlar, isyanclar saydrmak iin yar ekonomik, yar idari dzenlemeler yaplmasnda ihmal edilmeyecek roller oynadlar. Gerekten bu Hristiyan Demokrat hkmet otuzlu yllardan beri, kendisinden nce grev yapm btn hkmetler gibi, silahl kuvvetler karsnda iyi tanmlanm bir politikaya sahip deildi; hkmet, 19241932 aralarnda eitli iktidar ele geirme giriimlerinden sonra ordunun sivil iktidara tamamen bal mesleki bir rol smsk kabullendiini sanyordu. Baz olaylar herkesin gz nnde, silahl kuvvetlerin kanunlara ballnn her deneyden getiini dorular gibi grnyordu; rnein, deniz kuvvetlerinin kendi kara gcne sahip olma hakkn istemesi zerinde eitli kuvvetler tarafndan alan tartmalarda, bu konuya verdii nemi gstermek isteyen deniz kuvvetleri Kumandan Amiral Neumann'n istifa etmesi anlamazla son verdi. Nelson Rockefeller'in hareketli geen gezisi zerine yapt zmlemeler (bu gezi srasnda Santiago, memleketi ziyaret etmekten vaz gemesinin daha iyi olacan Rockefeller'e bildirmiti) ktada askeri rejimlerin artaca tahminini yapmasna yol amak 60

taydlar. Rockefeller bu srecin kanlmaz olduunu dnmekle kalmyor; raporunun satrlar arasnda, bunun kendi asndan tatmin edici bir gelime olduu okunabiliyordu. Ne var ki vard sonular, neredeyse 40 yl bulan bir i barla bylenmi ili hkmetini hi etkilemedi. Tpk Latin Amerika kalknma konularnda uzman CEPAL ve ECOSOC1 yneticisi Paul Prebisch'in n raporunu da gz nnde bulundurmad gibi! Paul Prebisch bu raporu, Uruguay'da birka ay sonra yaplacak BITD2 toplantsna sunacakt. Sz konusu uzman kta'nn kalknma sorunu iin, iki zm yolu gryordu: %8 'lik bir byme hzna varmakla, bu hz srdrmek iin ya zerinde serbeste anlamaya varlan sosyal bir disiplin, ya da yukardan zorlanan bir disipline gerek vard. Prebisch dncesine gre zerinde serbeste anlamaya varlan disiplinin tam anlamyla tesadflere bal olduu ortaya kmtr, yalnz otoriter bir hkmet yukardan zorlanan bir disiplini gerekletirebilirdi. Prebishc belki silahl diktatrlkleri hakl karmak niyetinde deildi, fakat gerek udur ki Washington'a BID merkezinde hazrlanan almasyla, alam zilini aldn ne srerek, Latin Amerika'daki askeri rejimlerin artmas iin rasyonel bir temel sunuyordu. Geri Lima'da bir askeri rejimin kurulmas Santiago'da da ilgi ile karlanmt, fakat orada heniiz Peru ve ili arasnda en ufak bir karlatrma yaplmyordu. Bununla beraber Kuzey Amerika'da yaynlanan siyasal bilimler ya da uluslararas politika dergilerinde Latin Amerika'da yeni bir askeri iktidar an haber veren makaleler grlmeye balanyordu. Hatta Claudio Veliz adnda bir ililinin Nevvyork'taki Foreign Affairs dergisinde bu konuda bir makalesi kmt. 1965'ten bu yana baz belirtiler, ili silahl kuvvetlerinin de, memleketinin ynetimine muhtemel bir katlmaya artan bir ilgi gs -------------1) Latin Amerika iin Ekonomik Komisyon ve Economical and SoCIAl Comittee (Birlemi Milletler). 2) Amerikallararas Kalknma Bankas. 61

terdiklerini ortaya koyuyorlard. Fakat ulusal aman kendilerine gre anlamn tanmlayan yazl nerileri o zaman hemen hi yank uyandrmamt. Hansen tarafndan ileri srlen kurumun yozlamas tezi, ihmal edilebilir saylyordu. Belki de hakl olarak, Silahl kuvvetlerin memleketi ynetebilecek durumda olmad, hele sorunlarn hi zmleyemeyecei kans vard. Askerler bu konuda ne ekonomik, ne mali, ne de ynetsel bakmndan hazrdlar. Bunu ok da iyi biliyorlard. Siyasal sorumlulara gre bu yeteneksizlik Silahl kuvvetleri, geleneksel olarak iyice benimsedikleri mesleki grevleri dnda bir rol oynamak istemekten vaz geirmeye yeterdi. Kara ordusunun yksek ve dier kuvvetlerin eitli kademelerinde egemen olan uyum glkleri bunun isbat idi; bu, onlar modern sevk ve idarenin gerektirdii etkenlikle kendilerini ynetmek hususunda tam anlamyla yeteneksiz bir duruma sokuyordu. Ordu kendi z karlarn elde tutacak ve sorumluluklarn rasyonel bir biimde yklenecek durumda deil idiyse, memleketi ynetmeyi dnmee nasl cesaret edebilirdi. Kuzey Amerika'nn ili'deki elisi Edward Korry deti zere teklifsiz konuarak Tacna alaynn hkmet darbesi giriimi hakkndaki dncesini bildirdi: Ona gre sulu Silahl kuvvetlerin ekonomik, sosyal ve ynetsel durumuyla yeterince ilgilenmeyen ili hkmeti idi, fakat mali kaynaklarn drst bir ekilde kullanma ve bunlardan Birleik Amerika'dan silah ve gere satn almada gerekli biimde yararlanma yeteneinden yoksun olan ordu, daha da sulu idi. Viaux giritii hkmet darbesini, ordu personelinin drlm olduu kt duruma1, donatm satn alma programlarnn dzenlemesinde yaplan hata ve eksiklikler gerekelerine dayandryordu. Ayn genelleme Eli Korry'nin demelerinde yaplyordu. Birleik Devletlerin ili silahl kuvvetlerinin sorunlarn Frei hkmetinden daha iyi bildii kesindi. Derhal durumdan yararlanmaa hazrland. ili askerleri arasnda egemen olan ve --------------1)Ordunun istekleri arasnda zellikle maalarnn artrlmas vard. 62

Tacna giriimini ortaya karan honutsuzluk havasna dayal, somut bir plann hazrlanmas, ite bu dneme rastlad. Baz ip ular, Birleik Devletler'in, darbe giriimi tasarsn uygulanmaya konulmadan nce bildiine inanma eilimini uyandrmaktadr, rnein yukarda kendisinden sz edilmi bulunan Agustin Edwards o zaman Washington'a gitmiti. Ayrca ili'deki Kuzey Amerika askeri misyonlar, iki lke arasndaki ikili ilile iler ve altml yllarn balarndan bu yana Pentagon'un ili'ye yneltilmi dikkatli baklar; Birleik Devletlere, Silahl kuvvetlerin durumunu; ili Hkmetinden, hatta gerek olmaktan ok grnte var olan geliememi bir genel kurmayn kt koordine ettii silahl kuvvetler sorumlularndan daha iyi bilmeleri olanan salyordu. ili silahl kuvvetlerinin durumunun Amerika Birleik Devletleri tarafndan hemen smrlmesinin en gzel rneini Tacna deneyinden bir zaman sonra bir ksm ili'de, bir ksm Birleik Devletler'de geen bir garip olay vermektedir: Seim kampanyas Salvador Allende, Radomiro Tomic ve Jorge Alenssandri'yi kar karya getirmiti. O zaman Birleik Devletlerin kkrtmasyla, seimlerin yaplmasn engellemeye yneltilmi, esrarengiz bir hkmet darbesi deneyi yapld. Bundan gazetelerde pek az sz edildi. Fakat bu deney, ili'de Tacna alaynn bakaldrmasndan daha gl kayglar, daha byk korkular dourdu, ileri gelen Hristiyan Demokrat yneticileri bir srgn olasln ciddi ciddi dnecek kadar endielendiler ve bunu hazrlamak zere birok grevliler ili'den ayrldlar. Bugn bizzat Eduardo Frei'nin byle bir olasl dnp dnmediini kestirebilmek kolay deildir, fakat bu varsaym bir tarafa atmamak gerekir. Hkmet darbesi yaplmad. Pekiy ne olmutu? Hristiyan Demokratlar (bunlardan galiba senatr Renan Fuentealba, ayrca o dnemin dileri bakan ve hkmetin birka yesi) belirgin ip ularna dayanarak, Birleik Devletlerin bu deneyde 63

oynad1 kkrtc rol akladlar ve grltl bir ekilde CIA mdahalesini iln ettiler. Washington'da ise baz yksek memurlarn, Kuzey Amerikal elemanlarn ilililer ile su ortakl halinde cepheden yrtt ykc manevralar ortaya koyan hiddetli bildirileri, Santiago hii- kmetinkileriu dorulad. O kadar ki bu olay, ilerinde Eugene Mac Carthy'nin de bulunduu Kuzey Amerikal baz Demokrat Senatrlere son derece ciddi grnd; senatr, Birleik Dev- letler'in ili'deki eylemi zerindeki son tecrbesine dayanarak, elilik personelinin dndaki CIA personelinin ve bu memlekette grev yapan Kuzey Amerika askeri misyonlarnn, kabul edilebilen normali ok atklarn belirtti. Bu sulamalar Amerika Birleik Devletleri'ni eylemden vazgemeye inandracak kadar etkili oldu. Darbe ekirdei, hemen ezildi. Bunun kart kavramndan, bu tr deneylerde Kuzey Amerika'nn katlmasnn, karara ne kadar etkili olduu ve ar bast ispatlanmaktadr. Bununla beraber, Birleik Devletler o tarihte henz Allende'nin seimlerden zaferle kmas olasln ciddi o- larak gz nnde bulundurmuyordu. CIA tahminleri ise (bu kez tam anlamyla bu rgt sz konusu idi) bu rgt tarafndan ili'de hi bir utan duygusuna kaplmakszm yaplan soruturmalar gerici aday Jorge Alessandri'nin -Kuzey Amerika karlarnn bu lkede tam olarak korunmas vadinde bulunan aday- kazanacan gsteriyordu. Latin Amerika'daki byiik yatrmclarn temsilcilerinden biri olan Ferrer, 12 Haziran'da bakr konusunda 1 Bu mnasebetle unutulmamas gerekli bir nokta vardr. CIA inisyal- leri her trl Kuzey Amerika casusluk faaliyetinin ve btn gizli ykc faaliyetlerinin e anlam haline gelmi ve gerekten Birleik Devletler'deki btn benzer servislerin faaliyetlerini aklamak iin kullanlmtr. Bylece CIA denildii zaman Central Intelligence Agency nin faaliyetlerinden ok Kuzey Amerika Hkmetinin faaliyetinin tm ynetimi tanmlanmaktadr: faaliyetine kadar nemli, yabanc lkelerdeki tecavz hareketleri ne kadar sk olursa CIA Amerikan casusluk aracn oluturan rgtlerden en nemlisi Pentagon ve DIA's (Defense Intelligence Agency) olmutur. 64

Newyork'da yaplan bir toplantda anlar syledi: Alessandri seilirse, ili'nin maden endstrisi karsndaki yaklamn dei- l irmeyeceine inanmak iin gl nedenler var. Kuzey Amerikallarn Alessandri yararna yaptklar tahminleri deerlendiren eli Korry'nin, Santiago'da seimlerden nce yapt ok sayda ayrntl ifaat kadar, amac ITT'nin ili'deki davrann meydana karmak olan, senatr Church'in Bakanlk ettii Kuzey Amerika Senatosu toplantlarnda da; 1973'te, CIA soruturmalarnn varl ve sonular, resmen doruland. Antony Sampson bir noktaya ITT Sovereign State balkl kitabnda deinmi ve bunun, Birleik Devletler Hkmetiyle bu ok uluslu irket arasnda ilk haber alma dei tokuu dizilerinden biri olduu belirtilmitir. Sampson'un anlattna gre; 1970 banda; ITT bakan Harold Geneen ve yardmcs Mac Cone, (eski CIA mdr, ITT'de faaliyet gsterirken, CIA rgtnn danmanlar grubunda bulunmaya devam ediyor) irketlerinin ynetim kurulu toplantlarnda, ili'nin gelecei konusunda duyduklar ar endieleri dile getirmilerdi. Her ikisi de bir Allende zaferinin nlenebileceini dnyorlard. John Mac Cone bu konuda, bir zamanlar buyruu altnda bulunan ve dostu olarak kalan CIA Mdr Richard Helms ile konumalar yapt. Onunla daha nce birok kez, Birleik Devletler Hkmetinin, ili bakanlk seimlerinde bir dost aday lehine herhangi bir eylemde bulunmaya kararl olup olmadn anlamak iin konumutu -gerek Washington'daki toplantlar srasnda, gerek California'daki evinde- Helms ona Krklar Komitesi'nin (National Security Council'a tekabl eden ve Kissinger'in buyruu altnda alan komite) bir ey yapmama kararn verdiini bildirdi. Seimlerin olaslkl sonular hakkndaki dnceler farklyd ve CIA ili'de kendi kamuoyu aratrmasn yapmt. Bu rgte gre Alessandri gzde adayd ve oylarn %40'lk bir ounluu ile seimleri kazanacakt.1 -------------1) Korry'nin, Frank Church tarafndan bakanlk dilen Birleik Devletler 65

Helms Mac Cone'a Alessandri'nin seimleri kazanamayacana inandn, bununla beraber CIA'nn btesinin esnekliinden yararlanarak Allende'ye kar koymak iin kk bir aba gsterdiini belirtti. Mac Cone CIA sorumlularndan birinin ITT Bakam ile ilgi kurmasn salk verdi. Bunun sonucu olarak Helms, Geneen ile temasa gemesini istedi. Grme Washington'da 16 Temmuz 1970'- te Sheraton Carlton'da (ITT ye ait) yapld. CIA ve ITT ortak ve ayr eylemleri-Mac Cone, Broe, Korry, Merriam, Gerrity ve Ge- neen'in ifadeleri sayesinde Senato toplant tutanaklarnda bol bol anlatlmtr. Bu sayede memlekette bir ba kaldrmay balatmak, bir i sava karmak iin ne gibi ekonomik mali, politik yntemler ve ne tip tedhi hareketleri ngrld ayrntlaryla retiliyor. rnein ITT Bakan yardmcs M. Gerrity'ye verilen rapora bir gz atmak yeter: ili'de bir lde kan dklmesi kanlmaz grlmektedir. ilili askerler, btn memlekette iddet hareketlerinin gemi azya almasna, hatta bir i savaa kar koyma yeteneine sahip midir ? Santiago'da bu bakmdan dnceler deimektedir. Korry, silhl kuvvetlerin, bir sandk kurun askerden daha fazla deer tamad fikrinde. Baz iyi haber alan evreler ve Amerikal danmanlar, buna kar, ordu ve polis
Dileri alt komisyonundaki tankl: 20 Mart 1973'te balatlan, (ok uluslu) irketlerin d lkelerindeki faaliyetleri zerinde soruturma senatr Church'e gre Senato alt komisyonu nnde verilen ifadeler, (biri'nin ake yalan sylemi olduunu ve bir yalan yere yemin olayn ciddi olarak dnmenin gerekli olduunu) ispatlamaktadr: Bylece CIA tarafndan ili'de gerekletirilen kamuoyu yoklamas ve Amerikan Hkmetinin ili'de seimlerden nce ve seimler srasnda ancak dorudan mdahalesi toplantlar arasnda aklanan dier aratrma ve soruturmalar, Kuzey Amerikal memur ve messese eflerinin bu mdahaleyi nemsiz gsterme eilimini tayan, yorumlarndan, ok daha fazla geree yakn grnmektedir. Bununla beraber, Church tarafndan sz edilen yalan sulamalarn hakl karan da bu elikili yorumlardr.

66

kuvvetlerinin her trl olasl karlayacak yetenekte olduu- nu dnmektedir. Hava kuvvetleri ve donanma konusunda zel olarak baz kukular ifade edilmitir. te yandan kara ordusunun, Amerika'nn resmi savunma evrelerinden arzu edilen her trl mali ve maddi yardm elde edecei hakknda gvence elde ettiini biliyoruz. Temmuz aynda balam olan ili ile ilgili toplantlar Aus- (os'a kadar devam etti. Broe (CIA) ve Geneen (ITT), Mac Cone (UT) ve Helmes (CIA) arasnda yeni grmeler yapld. Seimlerden ve Allende'nin zaferinden sonra, Eyll'de,1 ivedilikle teki kararlar almak gerekti. ITT ynetim kurulunun bir toplantsnn sonunda Geneen, Mac Cone'u 7 sfrl bir sayya kadar olan bir dolar mebla ile ilgili teklifini,- bu teklif Temmuz'da, Broe araclyla, CIA'ya daha nce'de yaplmtr- iletme ile grevlendirdi (Amerikan Senatosunda tanklarn dinlenmesi srasnda bir milyon dolardan sz edildi. Fakat gerekte bunun on kat da sz konusu olabilirdi), Mac Cone kabul ettiini bildirdi ve Washington'a giderek bu teklifi Mr. Helms ve Dr. Henry Kissinger'e iletti. Bu olaylar ITT zerindeki kitabnn XI'inci blmnde anlatan ve balca Amerikan Senatosu alt komisyonu nnde verilen, ifadelere dayanan Sampson, u hususlara deinmektedir: Kissinger bir plan varsa, temasa geeceini syledi; fakat (Mac Cone'un sylediine baklrsa) bunu hi bir zaman yapmad. Bu, He never did ifadesi iin senatr Church'un tank dinlenmeleri srasnda: aka biri, yalan sylyor ifadesini hatrlatmakta yarar vardr. Bizi 1970 balarndaki (seim yl) baarsz hkmet darbesinden; Amerikan ynetiminin (Kissinger gibi) en yksek sorumlular ile, ITT gibi uluslararas bir irketin yksek yneticilerinin su ortakl hakkndaki kamu aklamalarna gtren bu birka hatrlatma faydasz deildir. Bunlar Birleik Devletlerin ---------1) Gizli ITT Belgeleri Orijinalleri fotokopileri Santiago 1972. 67

ykc faaliyetlerinin eitli dzeylerde olutuunu, bunun tam kart olarak; bu dzeylerden biri, ya da dieri hakknda yaplan ifaatn, Birleik Devletler Hkmeti'nin resmi, fakat birbirinden ayr yrtlen faaliyetlerini ortadan kaldrmadn gstermektedir: Hkmet farkl dzeylerde, eitli aralar kullanyorsa, sylemeye gerek yok ki, bunu ayn amac izleyerek yapyor. Belirli bir adan inceledikleri zaman -ITT'nin muhtralarn ve gizli ilikilerini ortaya koyan- gazeteci Jack Anderson'n ifaat, ya da okuluslu irketlerin yabanc lkelerdeki faaliyetleri, (burada ITT'nin ili'deki rolyle snrl) zerinde senato aratrmalarna yol aan ifaat, ruhlar yattryor ve Kuzey Amerika'daki politik hastal hafifletmek sonucunu veriyor. Bunlar yanl olarak, her eyin aklandna; hesap kitap, Amerikan ynetimi ile ITT'nin zel karlar arasndaki gizli uyumann o kadar da tehlikeli olmadna; nk yaplanlarn fiyasko ile son bulduuna inanmamza yol amaktadrlar. Birleik Devletlerde, sokaktaki adam nihayet heyecan dourucu siyasal ifaattan usanmt; hatta, bavurulan belgeler, ya da Senato'da verilen ifadeler arasnda bir seim yaparken, u ya da memur tarafndan es geilen ksmlarda, yalnz bir ihtiyatkrlm almetlerini deil, her trl snra kar koyan bir ahlkn gvencesini bulmak olana bile vard... rnein, Mac Cone'a gre Dr. Kissinger, ili'yle ilgili olarak 1970 Eyllnn ikinci yarsndan bu yana ITT ile herhangi bir temasta bulunmamt. Sadece bu irketin bakan yardmcs M. Merriam'dan, memleketin ekonomik boulmasn neren ve Allende hkmetine kar eitli somut tedbirlerin alnmasn telkin eden, 23 Ekim 1970 tarihli raporla birlikte, bir mektup almt. Kissinger M. Merriam'a, bu mektubundan dolay, 9 Kasmda teekkr etmi, mektubu dikkatle incelediini ve Latin Amerika sorunlar ile grevli staffmn uzmanlarna ilettiini bildirmiti. Kissinger mektubunu u ekilde balyordu: Verdiiniz bilgiler, ettiiniz tavsiyeler bizi ok ilgilendirdi, onlar elbette hesaba katacaz; bu belgelerin sunulmas 68

yznden girmi olduunuz zahmetlerden tr size minnettarm. (Bu cevap zerine yorumda bulunan ITT bakan yardmcs, bakan'na u gzlemde bulundu: nann bana cevap biimden ibaret deil, ili'de her ey olgunlamakta, bu konuya dnmek durumunda olacaz.) Kissinger'e sunulan raporda telkin edilen fikirlerin Amerika Birleik Devletleleri Hkmeti tarafndan uygulanmasna geilmesi gecikmemi olsa da; kamuoyu (ili'ninki deil), bir byk devletin byk hkmetinin, byk bir uluslararas irketle, bir kk memleket karsnda, nasl ibirlii halinde hareket ettiini renmekten, belirli bir tatmin hissi duyabilecekti. Ne de olsa, ITT'nin en kyc projeleri, kan akmasna neden olacak projeler, baarszla uram grnyorlard, o sra. Fakat Kuzey Amerika politikasnn iyzn gerekten bildiini sanma izlenimi aldatcdr. Kuzey Amerika'nn politik sistemini dzenleyenler; ancak, renmemize gz yumacaklar eylerin, ne olduunu renmemize izin verirler. ITT'nin ili'ye kar dzenledii suikast olaynda da greceimiz gibi, bu kimselerin iradesi zellikle Birleik Devletler'in politikasn ilgilendiren belirli amalara ynelmitir. Fakat Birleik Devletlerin ili politikasnn tm gerei, bu aklamalarn ok tesine gitmektedir. 1970'te CIA ancak ikinci derecede bir rol oynamtr. Pek pek Kuzey Amerika'nn eylemlerinde, yardmc olarak hizmet etmitir; bir dereceye kadar, bu politikann gerek ynelimlerinden bilgi sahibi de kalnmamtr. Oysa bata Kissinger olmak zere bu politikay tanmlayanlar, temel kararlan almak iin gerekli bilgiyi el altnda bulunduruyorlard. Fakat bu konuda kamuya aklama yapmaktan kanyorlard. mzalarn tayan olaylara neden olucu belgeler, ancak yanllk sonucu yaynlanm oluyordu. Zaten bu kimseler, hareketlerini tutarl bir ekilde hakl karmak iin daima hazr aklamalar bulmulardr. Sisteme sadk bir ekilde hizmet ettikleri srece, yksek kudretleri onlar daima hakl karmtr. Grevleri, gnahlarn balatmtr. 1970 ylnda hazrlanm ili'ye mdahale plan, operasyo 69

nun gerekletirilmesiyle grevlendirilmi olan Pentagon'un eseridir. Bu plan seimlerden nce uygulamay kararlatran da, gerektiinde uzatma kararn veren de Pentagon olmutur. Plan, ITT'nin ili'deki eylemlerini, hatta CIA'inkileri koruyan gizlilikten, daha byk bir gizlilikle sarlm bulunuyordu. Bu durumda siyasal karar ancak Amerika Birleik Devletleri Bakan tarafndan verilebilirdi. Dr. Kissinger plann varln biliyor ve onu tasvi- bediyordu. Fakat brokratn biri bir yanl yapt ve bu yanl birka ililiye plann baz yanlarn aa karma olana salad. Burada, bu olaylara dorudan tank olanlarn belgelerini sunuyoruz. Kuzey Amerikallarn Latin Amerika'daki, zellikle ili'deki dalaverelerinin bilinen son aamas olan, nceki sayfalarda zetlediimiz 1969-1970 yllar deneyleri; 1979 yl ortalarndan bu yana nemli nemsiz her trl kuku verici ipucunu gzetliyen, Birleik Devletlerdeki ili Eliliinin, dikkatini tetikte tutuyordu. Dnsel teknik ve politik bakmndan, insan st bir grevdi bu. ICnossos Labirentinde Augias'n ahrlarn temizlemek gibi bir eydi. Bugn, yldan daha uzun bir sre sonra anlatlan birok eyler, o dnemde pek az biliniyor, hatta hi bilinmiyordu. Bilinenler de bazen belirsiz sezgiler -bylesi daha da ktyd; phecilii ve ihtiyatl olmay daha fazla krklyordu- ya da karlan sonular, blk prk deerlendirmelerdi. Bununla beraber baz pratik ilere girimek olanak dahilin- deydi. rnein seimlerden nceki dnemde Kuzey Amerikallarn ili'ye giri vizesi taleplerinin say, cins ve koullarn zmlemek iin eitli kaytlar denetlemek bunlardan biriydi. Bu i bir dereceye kadar gereksiz grnebilirdi, nk anlamalar yoluyla -ancak tek yanl olarak ileyen bir anlama- Kuzey Amerikal turistler ksa bir ikamet sresi iin vizeye gerek olmakszn ili'ye girebilirlerdi. Hangi Amerikan ajan resmi yolu kullanacak, vize isteyerek iz brakacak kadar aptald k ? Bununla beraber olaslk d olan ey gerekleti. U.S. Navy'ye mensup baz subay gruplarnn gezi nedenlerini bilmeyen birka Pentagon brokrat, (1970 ortalarna doru, birka ay iinde, bunlarn says 70

hemen hemen yze ulamt) kurallara uymaya -herhangi bir lkenin silahl kuvvetlerinin mensuplar sz konusu olunca zorunlu bir koul olduu zere- ili eliliinden bazen tek kiiler, bazen gruplar iin resmi vizeler istemee karar verdi. Bylece U.S. Navy'nin 100 kadar mensubu kaytlara geirildi. Geziler haftalar boyunca sryordu. Toplamas ok g, fakat Amerika Birleik Devletleri Hkmeti nezdinde bir giriimi dndrecek yeterlikte, ifa edici belge sayesinde; ili elilii, hakl politik ve moral bir hiddetin verdii tm enerji ile, Washington makamlarndan aklama yapmalarn istedi. Elilik daha nceden, olaan ve olaanst yollardan -sorunun arl nedeniyle- Dileri Bakan Gabriel Valdes'i haberdar etmiti. Bakan hemen tekiltna, vize isteyen US Navy personelinden hl ili'de bulunanlarn kimler olduklarnn saptanmas ve Amerikan uyruklarnn ili'ye son aylardaki btn girilerinin incelenmesi iin emir verdi. Bu soruturma birok eylerin saptamasn salad. Bu arada Navy'nin, vize istemi adamlarndan hi birinin, henz ili'ye girmemi olduu anlald. -Baz istekler bir ay ye daha fazla ncesine aitti-. Bakan, ili'ye girmeleri geici bir sre yasaklam olacak, Kuzey Amerika vatandalarna, vize vermeyi kesmesi iin hemen elilie talimat; ayrca ABD Dileri Bakanlnn protesto edilmesi ve ondan aklama istenilmesi iin emir verdi. Grnte bu kadar masum olan bu vize istemelerine neden bu kadar nem veriliyordu? nk elilik Amerikan Savunma Bakanl'nm baz notlarn, zellikle resmi kanallar dnda elde edilenlerini inceledikten sonra; bu kademeli istemlerin, zellikle, Kuzey Amerika donanmasndan devirilmi ulatrma, lojistik, elektronik, bilgi toplama ve benzer daharda uzmanlam subay ve astsubaylar ilgilendirdiini saptamt. Bunlarn arkasnda hava-deniz mhendis ve pilotlar vard. Bazlarnn zgemilerinde, hkmet darbelerinin yapld yabanc lke ve dnemlerle ilikili olduklar, ykc eylemlere katldklar belirtiliyordu. Uzmanlk alanlarnda ok tecrbeli teknisyenlerden oluan, yksek nitelikli bir gruptu bu. stelik uzmanlklar, bu kimseleri 71

Birleik Devletlerin ili'deki donanma brosunun faaliyetlerine balamak dnlse bile, ili'deki ikametleri srasnda yapabilecekleri hi bir Normal fonksiyona tekabl etmiyordu. Aralarnda binbalar, yzbalar, bir miktar temen, dier rtbelerden subaylar ve daha ok sayda uzman astsubay bulunuyordu. Nihayet ili'de bu kadar yksek sayda Kuzey Amerikal uzmann varln aklayacak, ya da gerektirecek belli bir Birleik Devletler Savunma Bakanl projesinin, ne ili'de, ne Antartika'da, ne Gney Kutbunda, ne de Gney Pasifikte yrtlmedii kesin olarak bilinmekteydi. Buna karlk btn vize istemlerinin bu kimselerin drt Eyll dolaylarnda yani seim ncesi, seim ve seim sonras ili'de bulunaca tahminine (Bakanlk seimlerinin tarihi) yol at sylenebilirdi. 1970 yl balarndaki baarsz hkmet darbesinden sonra, Kuzey Amerikallarla ilili golpistler arasndaki anlama giriiminin; eitli ve bizzat Birleik Devletler'de yaplan aklamalarla (Demokrat Parti yneticilerinin aklamalar) baarszla uratlmasndan sonra, ili elilii protesto etmek ve Birleik Devletler Hkiimeti'nden aklamalar istemekle yetinmeyecekti. Bu kez, yukardakilere paralel bir giriim, baz bilgileri Kuzey Amerika'nn ili'deki,eski elisi Ralph Dungan'n bilgisine sunmak oldu. 1965 ylnda Camelot plan hikyesinden zgn olan demokrat Ralph Dungan New Jersey eyaletinde eitim hizmetlerinin bana getirilmiti. Kendisine olay hakknda bilgi verilince nce sarard, sonra kzard. Bu ii ok tehlikeli buluyordu ki zel telefonunu, hatta brosunun telefonunu kullanmakszm kamuya mahsus bir telefon kabinesinden ili Eliliiyle temasa gemee karar verdi. Daha sonra Henry Kissinger ve Dileri Bakanlndaki birka dostuyla konumak zere Washington'a gitmeyi kararlatrd. ili eliliinin ikinci bir giriimi, baz belgeleri New York Times' in yazarlarndan Tad Szulc'a aktarmak oldu. Gazeteci, o dnemde gazetesinin izledii izgi nedeniyle, bu bilgilerin, Nixon ynetimine kar tehdid edici ve etkili bir ekilde kullanlabileceini dnd. Szulc'a ortak bir vize isteminin kopyas verildi. O buna, 72

gidecek turistlerden birka hakknda baz belirleyici bilgiler katt. Herhangi bir yorum bir dikkati ekme abas eklenmedii (ya da belki de sadece bu nedenle) ve yazsna gazetede ok mtevaz bir yer verildii halde (ya da srf bu nedenle) ili'ye mdahaleye hazrlanan askeri makamlar iin etkili bir uyar oldu. Bu makale, planlarnn iyznn anlaldn ve uygulanmasn engellemek iin-Amerikan toplumunun bir blmnn yerinde ve beklenilen desteiyle- bir kamu iradesinin var olduunu gsterdi: US NAVY'nin yzlerce giri vizesi istemesi ili de kayg uyandrd. Washington, 4 Eyll, Cuma. US Navy, son sekiz ay iinde, 87 subay assubay ve memur iin, ili'ye giri vizesi istemi bulunmaktadr. Birbiri ardnca yaplan bu istekler ili Hkmetinin derin bir endie iine sokmutur. Durum Savunma ve Dileri Bakanlklar arasndaki haberlemede ortaya kan bir ksa devre ve bu konuda ilililere yaplan eliik aklamalar sonucu anlalmtr. Dikkatleri doal olarak bugn yaplm Bakanlk seimleri zerinde younlam olan ili makamlarnn gznde, en ufak bir d mdahale belirtisi byk kayglar dourmaktadr. ili, US Navy personelinin ili ikametleriyle ilgili olarak en yksek Amerikan makamna aklama istemiyle bavurmu, kendilerine vizeleri alnanlarn bir deniz bandosunun yeleri olduu sylenilmise de, bu aklamay inandrc bulmadklar grlnce, srardan vazgeilmitir ili seimleri, birok yllardan beri, Latin Amerika'nn en nemli seimleri olarak grlmektedir. nemi, zaferiyle bat yarm kresinde seimle baa gemi ilk demokratik marksist hkmeti gerekletirecek olan bir marksistin, Doktor Allende'nin adaylardan birisi olmas lsndedir. Geen 5 Ocak'ta yaplan ilk vize istemini ksa srede 73

birok dierlerinin izlediini gren ili makamlar, bu isteklerin raslantyla bir ilgisi olmadn dnmeye baladlar. Son liste ellerine geen hafta iinde ulat. ili eliliine iletilen bu istemlerden yararlanacaklarn listeleri, Dileri Bakanlna bildirilmedi, nk askerler rutin saydklar giriimleri bu bakanlk kaalyle yapmamay det edinmilerdir. Ancak ilililerin ikyetinden sonra Dileri Bakanl US Navy'den aklama yapmasn ve kendileri iin vize istenilmi olan kimselerin isimlerinin bildirilmesini istedi. New York Times bu listeleri resmi kanallardan salayabildi. Bugn geerli olan uygulamadan karlabildiine gre, kendileri iin vize istenilen askeri ahslarn bu gezisini aklayacak hi bir sebep yoktur. ili ile aramzda yrrlkte olan anlamalar, bu memlekete gelecek olan US Navy personeli iin vizelerin gerekte ancak (resmi grev) durumunda istenilebileceini ngrmektedir. Geen perembe, ili Dileri Bakan Birleik Devletler elisi M. Korry'den aklamada bulunmasn istedi.Diplomatik kaynaklara gre, M. Korry ve Birleik Devletler Deniz Ataesi zel dzenlemelerden haberli deillerdi ve istenilen aklamalar yapamadlar, ili eliliinin geen hafta sonundaki bavurmalar ise Dileri Bakanln, vizelerin ili'de bir dostluk turnesi yapacak deniz bandosuna istenmi oldua aklamasn yapmaya yneltti. ili elilii memurlar hayretlerini bildirdiler, nk byle bir turnenin planlanm olduunu gsteren hi bir belirti yoktu. stelik ilgili ahslarn rtbelerinin, mzisyen olarak hizmet grmeleri olaslna yer vermediini ileri srdler. Pazartesi gn Dileri Bakanl elilie, deniz bandosu haberlerinin yanl olctuunu; US Navy'ye gre, Antartika'daki Amerikan slerine gidecek bir grubun sz konusu olduunu bildiriyordu. Bu grup yllk denizaltlara kar sava manevralarna katlacakt. Bu manevralar yllardr yaplagel74

mekte, ilerinde ili'ninkinin de dahil olduu belirli sayda Latin Amerika donanmasn bir araya getirmektedir. Bununla beraber, ili sularnda Amerikan sava gemilerinin varlnn Amerika Birleik Devletlerinin siyasal bir basks diye yorumlanmasndan kanmak iin, birka ay nce, ili'nin manevralara katlmamas karar alnmtr. Bugn yeni aklama istemlerine cevap olarak, US Navy'nin bir szcs, ili'nin 1968 ylnda ve geen yl ayn sayda vize verdiini bildirdi. Bu yln istemleri zerinde yorumda bulunan szc vizelerin Unitas manevralar erevesinde acil durumda yardm etmee tahsis edilmi iki keif ve bir lojistik destek arac personeli iin istenildiini belirterek unlar ekledi, olaanst bir durum yoksa vizeler kullanlmayacaktr. Fakat Navy szcs, vize istemlerinin tam anlamyla rutin olduunu dorulayan Dileri Bakan szcsnden daha inandrc deildi. Her ikisi de ili'nin, katlmaktan cayd Unitas manevralar iin neden personele gereksiildiini aklama yeteneini gstermemilerdir. Donanma szcs, bu subaylarn, unrestricted line officers, yani herhangi bir grev iin her zaman davet edinebilen kimseler olduunu belirtti. (..) baz vize istemleri aylk, bazlar bir yllk (tekrarlanan gidi ve gelii de ieren)1 ikamet iin ngrlmt. Pentagon tarafndan hazrlanan yeni plann ortaya karlmas, Washington'da ili elilii ile Amerika Dileri Bakanl arasnda, bir dizi olayn patlak vermesine yol at. Elilik derin endielerini ve bu srada Birleik Devletlerin Donanma Misyonu'nu ziyaret, tefti gezisi, eitim gezisi, turizm, transit ve benzeri bahaneler altnda, ili'ye gelmek isteyen bu nemli subay grubunun ------------1) Bu makaleye 19 Austos 1970 tarihinde dokuz subay ile ilgili vize isteminin fotokopisi ek olarak verilmiti. 75

ortaya kard sorunlar bildirdi. Dileri Bakanl bu konuda kendisine hi bir bilgi verilmediini ve Savunma Bakanlndan bu sorunu aratraca cevabn verdi. Bu cevap greli bir hayreti, belirli bir ilgisizlii ifade ediyordu. Dileri Bakanlnn aratrmalar bouna beklenildi. Daha sonra Savunma Bakanlndan hi bir ey renmedii bahanesini ileri srd. Elilik bu cevab kabul etmenin sz konusu olmadn, Pentagon'un ok sayda vize isteminde bulunduunu, bu subaylarn ili'de bulunmalarnn nedeninin anlalmadn ve bu durumun hzla aklanmas gerektiini cevap olarak bildirdi. En az kendisine kar gsterilen itenlik kadar itenlikle Pentagon'dan aklama yaplmasn da istedi. Bunun zerine Dileri Bakanl birden olay ile ilgili aklamay nihayet elde ettiini ve iletmek iin iki memurunu elilie gndermee hazr olduunu ileri srd. Buysa Valdes'in Amerikan uyruklarnn ili'ye girmesini yasaklayan buyruu ile ayn zaman. rastlyordu. Dileri Bakanlnn iki memuru belge tomar koltuklarnda, bir leden sonra elilie geldiler. Cenaze trenine katlanlarn ifadesi okunuyordu yzlerinde, sinirli grnyorlard. Gerekte bakanln ili ubesinin ikinci derecede memurlaryd bunlar. Eli Santa Maria, Elilik mstearna onlar kabul etme grevini verdi. Kuzey Amerikal memurlar sze her eyin ak olduunu syleyerek girdiler: US Navy'nin bu subay ve assubaylar ortak Unitas deniz manevralarna katlmak iin ili'ye gelmilerdi. Mstear, 4 Eyll Bakanlk seimleri nedeniyle, Unitas harektnn bu yl ili hkmeti tarafndan iptal edilmi olduunu, Amerika Birleik Devletleri Hkmetinin bunu aylardan beri bildii cevabn verdi. iki Amerikal memur baktlar, skntl bir suskunluktan sonra, yals sz ald: Elilik Mtear kendilerini yanl anlamt: Kuzey Amerika-Peru manevralar srasnda; ili, Bakanlk seimleri nedeniyle bu manevralara katlmay istemese bile, kltrel bir dostluk gsterisi olarak, 1970 Eyll aynda ili'yi ziyaret etmek isteyen ve Unitas harektyla ilgili Kuzey Amerika birliklerinin deniz bandosundan baka bir 76

ey deildi sz konusu olan! Elilik mstear hemen cevap verdi. 1) Bu kltrel dostluk gsterisi iki hkmet tarafndan li bir ekilde programlanmam t ve bu tr mzikal niyetlerden sz edildii ilk kez iitiliyordu; 2) 2) yeleri arasnda bu kadar binba, yzba ve buna benzer bollukta temen, astemen ve her rtbeden uzmann bulunduu byle bir deniz bandosu bugne kadar grlmemiti. 3- stelik Unitas harekt deniz bandosu personelinin kimlerden olutuunu ve eitli elemanlarnn, ili iin vize isteminde bulunan denizcilere, ne say, ne de kurulu tarz bakmndan denk dmediini ok iyi biliyordu. Bu szleri, saniyeler sren bir suskunluk izledi. Nihayet memurlardan biri Bu notlar, stlerimize bildireceiz dedi ve gittiler. Latin Amerika ileriyle ilgili Dileri Bakan yardmcs John Crimmins, bunun zerine ili elisini hemen kabul etti. znt verici bir yanl sz konusudur diyerek durumu zetledi, znt verici brokratik bir yanl anlama. Hi bir Unitas deniz bandosu, hi bir zaman ili'yi ziyaret etme isteinde bulunmamt. Savunma Bakanlnn, adlarna vize isteminde bulunduu subaylar ve assubaylar arasnda ayrm yapmak gerekirdi. Bunlardan ok az sayda olan bazlar ili'deki Kuzey Amerika Donanma Brosunu ziyaret etmek niyetindeydiler. Saylar biraz daha fazla olan dier bir grup Antartika'daki Kuzey Amerika deniz slerine giderken ili'den transit olarak gemek iin vize isteminde bulunmulard. Bazlar ise Arjantin, Brezilya, ya da dier lkelere ili yoluyla gitmeyi arzu etmilerdi. Nihayet bunlar arasnda ounluk, yakn bir gelecekte PeruKuzey Amerika ortak deniz manevralarna katlacak olan personele aitti. Ziyarette bulunmak isteinde bulunduklar btn komu memleketler iin, Savunma Bakanlnn, bu kimseler adna vize isteminde bulunmas det idi. Sylevini monoton bir sesle verirken Crimmins'in geni yz son derece ciddi idi. Bu szlerim her eyi aklyor diye szlerini sonulandrd. Bu konuda daha fazla bilmek istediiniz var m? 77

Her neyse, Bakanlk Pentagon'a denizcilerin bu gezilerinin iptal edilmesini salk verdiini bildirdi. Hayr bu hususta daha fazla bilgiye gerek yoktu. Btiin bunlar bol bol yetiyordu. Bando hikyesi kapanm, harekt iptal edilmiti. 1970 Austosunda buna inanmtk. Yzba Arturo Troncoso mevkiinde kald. 11 Eyll 1973 darbesinin ilk oca olan Valparaiso ayaklanmasn -daha nce deinildii gibi- o idare edecekti, 1969 ylnda bu yzbann Washington'da Kuzey Amerikal subaylarla baz toplantlara katld da grld. El Mercurio'nun sahibi Agustin Edvards'n da hazr bulunduu ve katld bu toplantlarda seve seve ili i politikasndan sz ediliyordu. Hkmet darbesinden sonra, Troncoso, Le Monde muhabirine verdii bir mlakatta, Birleik Devletlerle olan mkemmel ilikilerinden ve bu memleket hakknda hayranlndan vnerek sz etti zaten. Nihayet u hususa deinelim: Troncoso o srada, evrensel bir anti-komnist ideolojisinin taraftarln yapmakta olan, 1970'te Washington'da askeri ataelik etmi General Ernesto Baeza ile alyordu, bu generale gre, ancak silahl olabilecek bir sava yeryznn btn yrelerinde, demokrasinin olumlu gleriyle, komnizmin olumsuz glerini kanlmaz bir ekilde kar karya getirecekti ve bu son zmlenmeye kadar aralksz srecekti. Bu lm kalm savann cephe hatt ili'nin iinden geiyordu. General elindeki cetvelle bu hatt Gney Amerika haritasnn zerinde izerdi. O sralarda herkes, bu kadar kabasaba bir aklama karsnda glmseme eilimindeydi. Fakat opportnizminin itiiyle, Jeo-politik davran ileri- ki aylarda geliti epeyce. Kukusuz Pentagon'da iyi dostlar vard (24 Haziran 1970'teki szlerine gre) fakat bu dostlaryla tam gr birliinde olduu sylenemezdi. 11 Eyll 1973'te, Bakan Allende'nin lme kadar direndii Moneda sarayna hcumu yneten de General Ernosto Baeza idi.. Bugn ise Cunta'nn haber alma servislerini ynetmektedir. 78

V. Birleik Devletler'in en yksek dzeyde -yani Kissinger'in bakanl, ok kereler Nixon'un da katlmas ile National Se- curity Council ya da Forty Commitee erevesi iinde- ili'ye ve Bakan Allende Hkmetine ilikin olarak ald byk siyasal kararlar. 1970 ile 1973 tarihleri arasnda be kez deiti. Bu alanda gizli haberler sz konusu olduu ve bunlar nazari olarak ksa ya da uzun dnemde ancak etkileriyle belli olduklar iin, bu kararlardan her birinin tarihi tahmine dayanacaktr. Bununla beraber -birinci karar dnda- hazrlanmalarnn tarihlerini gresel bir kesinlikle hesaplama olana kmtr. lk drt karar 1970 ylnda alnmtr. Bu Kuzey Amerikallarn nce bakan Allende'- nin seilmesinin nlenmesine, sonra ili'nin meru hkmetinin devirilmesine dnk bir taktii, byk tereddtler geirerek aratrdklarn isbat eder. Birinci karar olaslkla 1970 Haziranndan biraz nce alnmtr. kincisi ayn yln 14 ya da 15 Eyll tarihine rastlar, nc karar belki 1 ile 5 Kasm arasnda yer alr. 11 Eyll 1973 darbesinden nce ili'ye kar Kuzey Amerika politikasnn son ayarlanmas ayn yln 4 ve 24 Mart arasndaki bir tarihe dyor. Yksek kademede alman bu kararlarn rtlmesi olasz izleri -ili'nin payna den uygulamalarnda Kuzey Amerika topyekn stratejisinin deimez zellikleri, Dr. Kissinger'in yn- verici ve deimez varlyla simgelendiinden- aadaki kaynaklarda bulunmaktadr. 79

Bunlardan birincisi Frank Church tarafndan ynetilen Senato aratrmasnda 21 Mart 1973'te John Mac Cone tarafndan verilen ifadedir. (Dier herhangi bir kaynak yoktur ve Mac Cone'un aklamalarnn Senatrler zerinde brakt gvensizlik nedeniyle, 1970 ortalarna doru, tutulan yolun niteliini kesinlikle belirten, deliller olmadn dnmek zorunludur. Mac Cone, CIA mdr ve ahsi dostu Richard Kelms'e Kuzey Amerika tarafndan tutulan yolu belirli bir iyilikseverlik yolu olarak betimledi. Ve bununla Helms'e, ara sra Kissinger'e- hatta Nixon'a, o da onun dostuydu ve ayn partinin iiyesiydiler- o dnemin ve onu izleyen dnemin tanyabildiimiz gerekleriyle hi bir e- ckilde badaamayan, az ya da ok roller verdi.) 14 Eyll tarihli Forty Commitee kararyla ilgili kaynaklar, Senato alt komitesi nnde verilen eitli ifadeleri, Dr, Kissinger'- in 15 Eyllde ikago'da2 verdii briefing metninin tamamlad bildirilen ve ITT'nin 17 Eyll tarihli muhtrasnn (bunun fotokopisi ili Hkmeti tarafndan yaynlanmtr) kapsad aklamalardr; bu bildirilere gre 15 Eyll gecesi ge vakitte eli Edw ard Korry, Bakan Nixon adna hareket etmeye yeil k yakan Dileri Bakanlnn mesajn nihayet almt. Bu mesaj, Allende'nin iktidara gelmesini nlemek iin Santo Domingo3 trnde bir askeri mdahale dnda elinden gelen lereyi yapmak iin elilie fam yetki veriyordu. Kasm aynn balarna alnan nc karara gelince, 5 ya da 6 Kasmda kendisinden hemen sonra alman drdnc karar ile bir btn tekil ettii sylenebilir. Yine de bu iki karar birbirinden ayrmak olana vardr; son kararn hazrlanmasnda, Allende'nin iktidar almasna tank olan ve Santiago'dan Was- hington'a henz dnen Latin Amerika leriyle ilgili Bakan yardmcs Charles Meyer'in varl etkili olmutur. Bu drdnc -------------1) Antony Sampson'un ITT ile ilgili kitabndaki zmlemeye baknz. 2) S. 93'e baknz. 3) 20-30 bin kadar denizcinin 1965'te karaya karlmas. 80

karar ay banda kabul olunandan daha esnek bir politikay tanmlamaktayd. Bu karar, William Broe1 aracl ile 29 Eyll tarihinde CIA tarafndan nerilen mdahale plannn genel izgilerine uygun olarak, dorudan doruya ykc aralar kullanlmasn ngryordu. Fakat bu 1970 Kasmnn banda, Kuzey Amerika kararlarnn hazrlan srecinden daha dolaysz bir bilgi sahibi olmamza, dier eler olanak salamaktadr. (National Security Council'in arka arkaya verdii iki karar gibi): bunlar Bakan yardmcs Meyer'in ili gezisinin yanklar, Washington'a acele olarak dnnn koullan (daha sonra incelenecektir) ve ili Dileri Bakanlnn bu gezi nedeniyle giritii tahkikattr. Nihayet Kissinger'i ve Amerikan Hkmetinin 1973 Martna doru ald en yksek sertleme politikasnn kabiil kararna ilikin haberler, ayn ayn sonuna doru Kuzey Amerika Dileri Bakanlyle iki lke arasndaki anlamazlklarla ilgili ili Kuzey Amerika konumalarnn ikinci toplantsnda yayld ki, bu toplantda ili tarafna (askeri darbeden sonra cuntann hemen tutuklad) o zamanki ili'nin Amerika elisi Orlando Letelier Bakanlk ediyor, (bugn cuntann her tarafta arad) milletvekili Luis Maira da delegasyonda ye olarak bulunuyordu, Amerika tarafnda ise Birieik Devletlerin Dileri Bakanl'nm Latin Amerika ileri Bakan yardmcs John Crimmins vard. Kuzey Amerika politikasnn ili karsnda ald bu arka arkaya kararlarn tarihlerini akla kavuturduktan ve bilgi kaynaklarn saptadktan sonra, bunlarn niteliini inceleyebiliriz. Mac Cone, ieriini daha nce belirttiimiz Senato alt komisyonu nndeki ifadesinde, CIA Mdr Richard Helms'in 1970 -------------1)Bkz. Ayn gtin ITT'nin, Bakan Geneen'e telgraf. 30 Eyllde, ITT Bakan yardmcs Gerrity'nin meslekda Merriam'a muhtras. Merriam'm Gerrity'ye muhtras (7 Ekim) ve Mac Cone'a muhtras (9 Ekim). Bkz. Mac Cone 'un 21 Mart 1973 senato alt komisyonu nndeki tankl. Bkz. Sampson'- n Sovereign State adl esirinin ingilizce basm s. 249-251. 81

ortalarna doru, Forty Commiteenin Kissinger'in2 ynetimi altnda ksa bir sre nce CJA'nn bte esneklii erevesinde salanabilecek kk bir aba hesaba katlmazsa, ili seimleri iin, hi bir giriimde bulunulmamasn kararlatrdn, kendisine sylediini ileri srd. Biim bakmndan bu szde karar, Dileri Bakanl memurlarndan birinin azndan (olaslkla Charles Meyer) alnm ve 29 Haziran 1970 tarihinde Mercurio gazetesinde J. M. Navasal tarafndan yaynlanm olan szlere uygun dmektedir. Sac gndelik gazetenin muhabirine, unlar sylemitir bu memur: Bakanlk seimlerinin sonucu, hi kukusuz, vatandalarn iradesinin bir ifadesidir. Bu sonucun bizim grlerimize uygun olmasn tercih ederdik demitim, ama farkl olur, bizim savunduumuz demokratik ilkelere kar olan bir aday seilirse, bize bu karar ili halknn zgr bir karar olarak karlamak der. Buna zlrz fakat uymaktan baka bir ey elimizden gelmez. Bu szler ili karsndaki Kuzey Amerika politikasnn seimlerden nce en biimsel olarak belirtilmi yzeysel bir ifadesidir. Fakat soruna daha yakndan baklrsa, ili ileri uzman Joseph Nova'- nm 31 Aralk 1969'dan bu yana aklad gibi, bu bildirilerin arkasnda uzlamaya ok daha az yatkn bir politikann anahtarlarnn varl ayrdedilebilir. Biraz daha yakndan baklrsa, CIA mdr Richard Helms'in okuluslu irketin adam olan eski CIA Mdr Mac Cone'a rgtnn Allende'ye kar koymak iin btesi erevesi iinde, hi olmazsa en az abay gstereceini bir sr olarak bildirmi olduu grlebilir. Daha da yakndan baklacak olursa, Pentagon'un -inceden inceye hazrlanm bir mdahale plan erevesi iinde- Naval Intelligence Agency eleman yz kadar ykc faaliyet uzmann ili'ye gndermee karar verdii ve bu ii denedii grlecektir. Peki acaba Kuzey Ameri'------------2)A Minimal Effort to oppose Allende would be managel (Sampson tarafndan iktibas edilen orijinalinde alt izilmi, age. s, 245) vithin the flexibility of the CIA budget. 82

ka'nn ili karsndaki kesin politikas neydi? Yukarda akladmz ii aamaya tekabl ediyordu. Bunlardan her biri, kendisini izleyen iin, bir bahane ya da bir maskelemeyi oluturuyordu. Sonuncu aama ise kendinden ncekiler iin gereke ve tamamlama grevi yapyordu. Bu kompartmanlara ayrlm bir brokrasiye dayanan karmak bir sistemdi. Fakat bu kudret piramidinin doruunda, serap ve dolaplarn tesinde, btn labirentlere egemen olan, Nixon'un zel danman ve Kuzey Amerika d politikasnn yneticisi Dr. Kissinger bulunuyordu.- Hl da bulunuyor! ili kaynakl, Washington 1970 Austos tarihli u gizli muhtra okunursa, bu olaylar biraz daha kesinlikle anlalabilir: Olaslkla bu grevle grevlendirilen Kuzey Amerikan Hkmeti servisleri, Savunma Bakanlnn (Dfense Intelligence Agency) Dileri Bakanlnn, CIA'nn ve Beyaz Saray'n servisleridir. Bu planlarn koordinatr ve karar verme organ National Security Council dir. Son kararlar ise karar olarak Birleik Devletler Bakan'a aittir. Bu hkmet rgtlerinin her birinde, bugn, zmlemeler ve uygun projeler yapmakla grevli staffs ve tasks forcesin alt tahmin edilebilir. Birleik Devletler Hkmetinin ili karsndaki davrannn pek tutarl olduu dnlemez. Dileri Bakanlnn bir politikaya uygun olarak hareket etmekte ya da hareket etmeyi dnmekte olmas ve bu politikann hkmetin resmi gr olarak gzkmesi olaandr. Oysa dier Kuzey Amerika resmi kurulular hissedilir derecede farkl politikalara sahiptirler. Dileri Bakanlnn bir dereceye kadar itiraf edilen resmi durumu ili'de olabilecekler karsnda bir ekimserlik politikasdr. Bununla beraber, Dileri Bakanlnn -kukusuz Kuzey Amerika Hkmetinin dier rgtleri gibi, ili olaylarna kar kmak iin bir plan hazrlamam olmas olaslk ddr 83

ve dnlemez. Bilinebildii kadaryla Birleik Devletlerin faaliyet yntemlerinde planlar tek bir varsaymla snrlanm deildir, olabilir her duruma cevap veren, eitli tahmin ve almak (alternatif) lar kapsarlar, Bugn Nixon idaresi, (balca yardmclar, yntemleri, uluslararas faaliyetleri, doktrinleri ve Birleik Devletlerin i politikas) hakknda bildiklerimize gre; bu hkmetin eilimi; kararlar almazdan, bildirilerde bulunmazdan, ya da ili'ye kar somut hareketlere girimezden nce, bu memleketten belirgin olay ve hareketler beklemektir. Bu hkmetin olaylarn akna gre davranma yolunu setii anlamna gelmez, aksine btn varsaymlar gznnde bulundurulmutur, fakat kararlar daha ok belirli olay ve hareketlere kar tepki olarak ortaya km gibi grnrler. Bu nedenle Amerika Birleik Devletleri Hkmetinin, ili'de seimler yaplmadan, seimlere bal olarak harekete gemesi olasl yoktur, Aksine, seim dneminde harekete gemesi akla yakn gelmektedir. (Oy vermeden, seimlerin Kongre tarafndan kabulne kadar); fakat ciddi bir olay (hkmet darbesi ya da benzer bir olay) meydana gelmeden de byle bir harekette bulunmasn kukuyla karlamak gerekir. Buna kar yeni ili Hkmetinin kuruluu srasnda harekete gemesi ok daha az olas grnmektedir. (rnein, Komnist Partisinin temsilcileri kabineye girerlerse az ok resmi bildirilere tank olunaca tahmin edilebilir, yalnz bu durumda Birleik Devletler bu tr demelerle yetineceklerdir.) Buna karlk, ili Hkmetinin baz belirli tedbirleri almas sz konusu olursa, Birleik Devletler Hkmetinin resmi demeler, rtl ya da ak ekonomik misilleme tedbirleri, dier memleketlerle gizli ve ak diplomatik anlamalarla mdahalede bulunmas olasl vardr. Bu incelemenin amac, daha nceki bilgilere dayanarak ili Hkmetinin tedbirleri ve bunlara Kuzey Amerika Hk 84

meti tarafndan gsterilebilecek tepkiler dizisini izmektir. 1) Grne gre, ili'deki Kuzey Amerikal yatrmclar Alessandri'yi mali bakmndan desteklemektedirler, fakat Amerika Birleik Devletleri Hkmeti bunlara katlmamaktadr. 2) Bu konuda akla en yakn gelen ey Kuzey Amerika Hkmetinin harekete gemesi iin, seimlerin sonucunu ve ve yeni hkmetin idareyi almasn beklemesi, yani bu hkmetin alaca somut tedbirlere bal olarak cephe tutmay semesidir. Gerekten her trl Kuzey Amerika mdahalesi gerek ilililerin gzlerinde, gerekse kamuoyu karsnda, bir gerekeyi ancak karlarn etkiliyecek, ya da onlar tehlikeye sokacak somut tedbirlere kar -tepki olarakharekete gemi grnrlerse, salayabilirler. 3) Alessandri seilirse Birleik Devletler ona gl bir mali, ekonomik ve politik destek salayacak; kmas olas i kargaalklar (kentsel terrrizm, sosyal kkrtmalar, siyasal diren vb.) denetim altna almak iin tavsiyelerde bulunacak ve gerekli elemanlar vereceklerdi. Bu destek, Alessandri Hkmetinin alabilecei bask tedbirlerini merulatrmaya ynelecek, gerektiinde onu bu tr tedbirleri almaya kkrtacakt. 4) Alessandri Hkmeti durumu denetim altna almay baaramazsa, Birleik Devletler, bir askeri hkmet darbesi iin ibirliine hazrlanacakt. Bu darbe aadaki amatan birine ynelecekti: a) Baz sol politik akmlar kanun d eden tedbirleri aldktan sonra, askerlerin denetimi altnda, yeni seimlere gitmek; b) Kapitalistlere yanda kesimlere dayanan sac bir askeri hkmeti hemen kurmak; c) Grnte Kuzey Amerika kart baz tedbirler alabilecek, fakat gerekte Birleik Devletler Hkmetine salam politik ve ekonomik garantiler verebilecek diktatryal, askeri ya da sivil yalanc sol bir hkmet kurmak. 5) Eer Tomic seilirse, Birleik Devletler, hkmetin 85

kuruluu srasnda, Halk Birlii glerinin dolayl ya da dolaysz katlmn engellemeye ve hkmetin alabilecei tedbirlerin kapsamn (milliletirmeler gibi i tedbirler, Kba, OEA vb. ilikileriyle ilgili d tedbirler), snrlanmaya dnk, zmni ya da ak bir anlamaya varmak iin, dzenler kuracakt. Birleik Devletler byle bir anlamaya varmay baaramazsa, tepkisine neden olabilecek tedbirleri nceden bilerek, hkmetin alaca tedbirleri grmek zere bekliyecekti. Bu tepkilerin nitelii daha ileride aklanacaktr. 6 ) Seilen Allende olursa Birleik Devletlerin seimleri iptal amacyla hazrlanm, hemen harekete gemeyi salayan eylem projelerini uygulamaya koymas olanak d deildi. Bu projeler temelde, 4. paragrafta sz edilen varsaymdan oluacakt. Fakat Kuzey Amerikallarn. 2. Paragrafta aklanan nedenler yznden hkmetin ilk tedbirlerini beklemeleri olana vard. 7) Allende Hkmeti Tomic'in glerinin dolayl ya da dolaysz bir katlmna gvenebirse, Birleik Devletlerin tepkide bulunmas iin, belirli bir sre geebilirdi, fakat her varsaymda bu tepkinin nitelii ayn olacakt. 4. paragrafta belirtilen olaslklardan birinin meydana gelmesinden nce, ili Hkmetinin aadaki yollara bavurularak glklere sokulduu, ksa ya da uzunca bir srenin geecei akt: Kuzey Amerika tarafndan resmi bildiriler, Birleik Amerika ile Baz Latin Amerika memleketleri arasnda (iki tarafl ya da OEA aracl ile) diplomatik ve politik danmalar, ekonomik meyyideler, i kargaalklar kkrtma, ili'nin dier lkelere mdahalede bulunduu yolunda sulamalar vb. 8) ili Hkmetinin, Kuzey Amerikallar tepkide bulunmaya gtrebilecek kararlar neler olabilirdi? a) A- dil, sratli ve etkili bir tazminat verilmeksizin ili'deki Kuzey Amerika karlarnn toplam milliletirilmesi bu tazminat kavramnn daha ok greli olduuna deinmek ye 86

rinde olur. u son yirmi be yl iinde tazminat ilemlerinin bu sistemi karlad bir rnek pratik olarak bilinmemektedir. A priori tanmlanmas olanaksz ve Birleik Devletlerin adil bir tazminat denince anlad lnn bozulduu snrlar alnca, bunun pratikte hi bir tazminat dememekle bir saylacan da belirtmek gerekir. Bir rnek olarak denebilir ki, Birleik Devletler iin adil olarak dnlen tutarn % 40'ndan daha aznn, tazminatn reddedilmesiyle edeerde olaca ihtimali vardr, b) Birleik Devletlerin Baka Latin Amerika Devletlerinde ykc faaliyetler sayd gelimelere destek anlamna gelebilecek bildiri ya da tedbirler, c) Sovyetler Birlii, in, Kba ve olaslkla teki sosyalist lkelerle askeri trde anlamalar yaplmas. 9) ili Hkmetinin baz baka trde tedbirleri vardr ki, bunlara Birleik Devletlerin tepkisini tahmin edebilmek son derece zordur. rnein aralarnn kamulatrlmas (bu hareketin yukarda sz edilen milliletirmeleri izleyecei tahmin edilmektedir). in'e bakr ihracn ngren nemli anlamalar, silahl kuvvetlere siyasal bir nitelik verilmesi vb. 1 0 ) 8 . Paragrafta deinilen hkmet tedbirlerinin, zellikle en olabilirinin-yani milliletirmenin-gereklemesi halinde, Amerikan Hkmetinin kestirilebilebilir tepkileri arasnda belirli bir ayrm yapmak gerekmektedir. ili'nin ald tedbir yeteri kadar tek bana bir tedbir ise, yani 9. paragrafta deinilen herhangi bir tedbirin eliinde getirilmiyorsa, Kuzey Amerika'nn tepkisi bir lde snrl olabilir. Bunun anlam udur: bu tedbirlerin, Birleik Devletler'ce hayati saylan baka karlarn etkilemeyecek nitelikte bir n tedbir olduu anlalrsa (baka lkelerdeki, Amerika'nn ykc sayd faaliyetleri ili desteklemeye kalkmaz, ya da sosyalist lkelerde dolaysz askeri anlamalara girip Amerika'nn karlarn bozmazsa) Kuzey Amerika'nn tepkisi sadece 87

u noktalar evresinde kalabilir: a)- ili Hkmetinin ald tedbirleri, uluslararas dzeyde, uluslararas hukukun inenmesi olarak iln etmek, b)- ili'ye kar ekonomik meyyideler getirecek kendi i hukukunun uygulanmasyla yetinmek. Ayrca, milliletirme tedbirlerinin aln ve sunuluu, tazminat sorunu etrafnda bir 'yar karanlk' meydana getirirse bu da Kuzey Amerika'nn uygulayaca meyyideleri ar ve hakseverlikten uzak gsterirse, bu ikinci tepki meydana da gelmeyebilir. te yandan bu meyyidelerin uygulanmasnn ili'ye uygun decei kesin deildi. Bu meyyideler, ili hkmetinin misillemelerini hakl karabilirdi. Baka tedbirler iin uluslararas temeller (8. ve 9, paragraflarda aklananlar ve dierleri) salar; ite ve dta, hkmetin durumunu salamlatrabilirdi. c)-Yukarda aklananlardan u sonular ortaya kmaktadr: a) seimler srasnda ve hkmet kurulduktan sonra, ABD'nin karlarn etkileyebilecek ilk tedbirlerin alnd dnemde, 4. paragrafta belirtilen durumlar olanak iine sokmamas iin dikkat etmek gerekirdi. Bu zorunluk, byle bir riski ortadan kaldrmaya ve kamuoyunu bilinlendirmeye ynelen bir haberalma sisteminin, hemen kurulmasna yol amalyd. Bununla beraber, Birleik Devletlerin muhtemel bir mdahalesini abuk- latrabilecek bir kayg ortamnn, bir i politika gerei haline gelmesinin, yararl olabilecei kukuludur, bb) Uluslararas dzeyde Birleik Devletlerin tepkis'ini karlayabilir, hatta bu tepkiden dier tedbirleri hakl gstermek yolunda yararlanlabilir ekilde; milliletirme tedbirlerini, zamannda dier tedbirlerden soyutlayarak, baz yzeysel grntleri korumak gerekecektir. Milliletirmeler uluslararas dzeyde en uygun sonu alnabilecek biimde hazrlanmaldr. Bu Birleik Devletlerin adil olarak deerlendirdii tazminat kabul etmek, hele hele demek anlamna gelmez, fakat uluslararas bir destek salamak iin bu tedbirleri en byk sayda hukuki, ekonomik ve politik delillerle bir ara 88

ya getirmek gerekir. Ksacas bu tedbiri bir msadere olarak deil, bir milliletirme tedbiri olarak sunmak sz konusudur, nk msadere izlenimi yaratlrsa, deerli bir zamann kazanlmasna olanak salayan, nemli uluslararas savunma ve faaliyet aralar kaybedilmi olur. Bundan da daha nce belirtilen tazminat sorunu etrafnda bir yar karanlk yaratan sonu biiminin yararlar anlalmaktadr, cc) ili'yi Kuzey Amerika'nn koyduu meyyidelere kar tepkide bulunmaya hazrlamak gerekmektedir; dd) Birleik Devletlerin Dnya Bankas, BID, Eximbank ve Kuzey Amerika ya da Avrupa Bankalar gibi zel uluslararas bankaclk kurulular yoluyla mali trden misilleme tedbirlerine kar koymak iin hazrlanlmaldr. Bakan Allende'nin ancak seimler srasnda tam metnini okuyabildii bu muhtrann asl, 1973 Eyll darbecileri tarafndan yaplan saldryla evinin ve brosunun tahribi srasnda Bakanlk arivlerinin uram olduu akbete urasa gerektir. 1 Eyll 1970 seimleri gresel ounluu Salvador Allende'- ye verdi. Bu tarihi izleyen dnemde ili'de neler olduu herkese bilinmektedir. ili sann ve Santiago'daki Birleik Devletler eliliinin eylemleri Documentos Secretos arasnda yaynlanan ITT Raporlarnda yeteri derecede aklkla ortaya konulmaktadr. Bu belgeler ve senato alt komisyonu nnde verilen ifadelerin tutanaklar da, ili seimlerinin sonucunda, Birleik Devletler tarafndan dzenlenen gizli faaliyetlerin bir ksmn aklamaktadr. Fakat bu arada Washington'da, yazl iz brakmayan birok baka olay daha meydana geliyordu. O srada Kissinger'in National Security Council daki ekibinin yelerinden, Dileri Bakanl Latin Amerika ileriyle ilgili eski Bakan yardmcs Peter Vaky, Kissinger'in kendisini grevlendirmi olduu Allende incelemelerini tam amlamak tel iindeydi. Vaky bu konuda Bakan yardmcs Merriam'a verilmi 89

14 Eyll tarihli ITT raporunda yer alan u yorumlar yapm, (rnein ili'deki durum zerinde ok kafa yorulduunu, lots of thinking - ve bu durumun Birleik Devletler iin gerekten g olduunu - it is a real tough one - syledi) ve Beyaz Saray tarafndan Allende ve Halk Birlii partileri zerinde tam bir etd koordine etmekle grevlendirildiini sada solda sylemitir. Gerekte Salvador Allende'nin bilinen btn sylev ve demeleri bir sayma ve bilgisayarlarda gerekletirilen bir zmlemeye tbi tutuldular. Vaky, Allende'nin sylediklerine inanm biri olduunu he means what he has said (bir komnist, bir Moskova komnisti) olabileceini ileri sryordu. Daha sonra ayn szckleri Kissinger background briefinglerinde kulland. Vaky'nin bu sralarda Kissinger'in hiddetinin kurban olmas olanak d deildir, nk o gnlerde Washigton'da Vaky'nin Beyaz Saray terkedecei (bu haber gerekleti) ve Korry'nin yerini alaca (bu haber gereklemedi) haberleri yayld, gerekten Vaky'nin yerini Nachmaroff adndaki bir National Security Council memuru ald. Her neyse, Kissinger'in alma temposu ve isteklerinden belki de bkm usanm alan Vaky, Allende'ye Halk Birliine ak bir kiisel dmanlk ve ili Komnist Partisi hakknda varlnn derinliklerinden gelen dehet duygular duyuyordu; amirinin benimsemekte gecikmeyecei, biraz ilkel bir davrann temsilcisi olan duygular... ITT raporunun 20 Ekim tarihinde gecikmi olarak aklayaca gibi, bu dnemde, Santiago'daki Amerika elisinin Dileri Bakanlyla geimsizlii, onu Beyaz Saray'la dorudan doruya ve sk sk temasta bulunmaya yneltmiti. Eli Beyaz Saray'a gelecek konusunda anlalmas g birok haber ve zmlemeler iletiyordu. (Korry'nin kiilii ve oynad rol, ilerde zel bir irdelemenin konusu olacaktr.) Dileri Bakanl Pasifik - And blgesi blmnn efi olan John Fister, 16 Eyll'de, Korry'nin bu karanlk kehanetlerini yle belirtmiti: Eli Korry'nin, Allende'nin bakan olmas halinde yarm tedbirlerle yetin90

eyeceini: memleketin komnistlerin denetimi altna gireceinden emin olduunu bildiriyordu.1 Seimlerden nceki aylarda Korry, Washington'a bilgi verirken dncelerini ahsen aktarmak iin Washington'a gitmiti - Allede'nin seilmeyeceinden emin olduu2 konusunda byk lde angaje olmutu. Allende'nin 4 Eyll baars zerine Allen- de'nin iktidar ele almasn engellemek ve sonular ortadan kaldrmak amacyla resmi yetkilerini ftursuzca aarak ili zerinde eitli basklar uygulamay kendi kendine bir grev olarak stlendi.3 Hkmetteki amirlerini, kendisi tarafndan tanmlanm ve uygulanan politikaya denk bir izgiye getirmek, bylece eylem ve fonksiyonlarnn, dorulamalarn salamak iin, onlar zerine baz basklara cret edecek kadar ileri gitti. Birleik Dev- letlerdcki iktidarn yksek derecede brokratik ve paral yapsn tanmayan biri iin bu ifade garip grnebilir.- Bunun anlam, o gne kadar yapm olduunu ve yapmakta devam ettiini hakl gsteren bilgiler salamakta ve vermekte olduudur. Aylardan beri Beyaz Saray danmanlar ile Dileri Bakanl arasnda sregelen iktidar mcadelesine karan -Kissinger'in kesin zaferiyle sonulanmadan nce, 1970 ylnda bunalml anlar geirmi olan mcadele- Korry, grltl bir ekilde Kissinger taraftarlarnn yanma geti. Raporlarnda da Beyaz Saray'n sert tutumu saylan yaklam pekitirme, buna karlk ili seimlerinden nce ve seimler srasnda Dileri Bakanl tarafndan verilen talimat eletirme eilimi tayan bir yn izliyordu. Bylelikle Kissinger ve Nixon tarafndan deer verilen tleriyle 4 Eyll tarihinden bu yana ve onu izleyen aylarda ili karsndaki --------------1) ITT'nin Bakan yardmcs Merriam'a 21 Eyll tarihinde gnderilen muhtras. 2) Dier bilgiler arasnda ITT'den R. Berrelez'in Korry hakknda 13 Kasm tarihli muhtras, paragraf 9. 3) ilililerin saysz tanklklarna ek olarak ITT'den H.Nendrix ve Berrelez'in 17 Eyll tarihli muhtrasna bkz., paragraf. 8. 91

Kuzey Amerika politikasnn baz saldrgan eilimler beslemesine katkda bulundu.1 Beyaz Sarayn izledii bu tutumun gze arpc bir ifadesi- Peter Vaky'nin seim haftas srasnda azndan kard birka sz saylmazsaKissinger'e aittir: Chicago'nun belli bal gazetelerinin sorumlular nnde verdii nl background briefing var dr ya, ite onun ili'ye ayrlm blmleri! Son yln gazete yorumlarnda sahibi hemen hemen hi belirtilmeden, birok kez telmihte bulunulan Kissinger'in bu szckleri -ilgi ekici bir Kuzey Amerika kurumu olan backgroundun normlar bunu gerektiriyor. -Chicago'da bir gazete sorumlular topluluu nnde sylenmilerdir: Gazeteciler Kissinger'e Allende'nin seilmesinin Birleik Devletler iin tad anlam zerinde sorular yneltmilerdir. Bunlar bu toplant srasnda yneltilen son sorulard. Soru ve cevaplarn tam bir rnei Amerika ve Avrupa'da elden ele dolat, bylelikle bu sorular elde etmek olana bulundu: fakat, det olduu zere metnin tmn belirtmemek ve Henry Kissinger'e mal etmemek artyla... Bu rapordan yararlananlar sz konusu briefinge katlanlardan ibaret deildi. Birok Washington ve Newyork gazetecileri -bazlar yabanc muhabirlerdi- bunda kopyalar elde ettiler; kopyalardan biri, Paris'teki Le Monde gazetesine geldi. Washington'daki ili elilii bir baka kopyay salayabildi, fakat 11 Eyll darbesinde bu nsha da ili'nin kaderini paylat.2 Orijinal metni elinde bulundurabilen, ieriinin gerek olduuna kefil olan kaynaklarn verdii Kissinger'in konumasndan baz alntlar, konumann temel ksmlarnn yeniden oluturulmasna olanak alamaktad: -------- Burada deliller sayszdr, bunlar arasnda ITT'nin Hendrix ve Berrelez tarafndan 17 Eyllde; J. D. Neal tarafndan 21 Eyll ve 15 Ekimde R. Berrelez tarafndan 13 Kasmda kaleme alnan muhtralara bkz.
2

15 Eyllde Deep-background briefing'den bir tam kopya saladm. Bu nsha ili Dileri Bakanlna gelmiti, imdi Cunta'mn elindedir ve Cunta sz konusu 'briefing'in metnini aklamyacaktr. Bakan Allende, kiisel 92

1- Allende'nin ili'deki iktidar ele almasnn ar sorunlar massive problems dourmayaca dyle avunmamamz gerektiini dnyorum.1 2 - Durumun gelimesini ok yakndan izliyorum. Bu durum Amerika'nn bu anda ok byk etki yeteneine sahip olduu bir durum deildir.2 3 - Allende'nin seilii Kuzey Amerika'nn ili'deki karlar ve gvenlii iin tehlikelidir, Allende'nin ili'de iktidar ele almasnn; bizim iin, Latin Amerika'daki glerimiz iin, ve doal olarak btn bat yarmkresi iin ar sorunlar karmayaca dyle avunmamamz gerektiini dnyormu.3 4 - Allende Hkmeti, Amerikallararas Savunma Komitesinin ve Amerika Devletleri rgtnn ilemesinde karklklara neden olabilir.4 5 - Bundan baka Fransa ve talya zerindeki etkileri nedeniyle ili'deki politik evrim, Birleik Devletler'in gvenlii iin ok tehlikelidir.5 Bu Kissigervari uyarlar, 15 Eyll 1970 tarihini tar. (Stenosunu elinin altnda bulundurmayan Sampson'm ileri srd ------------------arivi iin, bir baka nsha bulunduruyordu, brosu ve evi yamaland, ykld. Fakat Cunta, Dr. Kissinger ve Washington gazetecilerinin yardan fazlas bu raporun varolduunu bilmektedirler. (Armando Uribe, L'empire Amricain au Chili, le Monde diplomatique, Kasm 1973.) 1) 3 Ocak 1971 tarihli ve Washington kl bir AP telgrafnda kaydedilmitir. 2) Antony Sampson tarafndan zikredilmitir. Age., s. 247. 3) Peter Jenkins the Guardian, Londra, Ekim 1973, gene Elcim 1973'te South China Morning Post'da, ayn zamanda le Monde diplomatique'e yukarda belirtilen Kasm 1973 tarihli makale iktibas edilmitir. Jenkins bu metni dorudan doruya Kissinger'e balamaktadr. n an off the record press briefing in September 1910, Dr. Henry Kissinger told reporters. */ dont think ve should delude ourselves.. 4) Daha nce belirtilen 3 Ocak 1971 tarihli AP telgraf. 5) Le Monde Diplomatique, Kasm 1973, adgeen makale; ayn zamanda ayn tarihli nshada C'est la guerre balkl makaleye baknz. 93

gibi 16 Eyll deil!) Ksa bir sre sonra ifade ve ierii New York, Washington, Avrupa ve dier lkelerdeki siyasi yorumcular tarafndan ele alnmtr: Olay sadece Latin Amerika'ya deil, 1973 Ekiminde Hong Kong'a kadar yansd! Bundan ilk yararlananlardan birisi New York Times yazarlarndan Cyrus Sulzberger oldu. Kissinger'm demelerinde tanmlanan stratejinin esasn en ince bir ekilde farkeden kukusuz o olmutur: ili deneyinin Fransa ve talya'ya yansmas! Bir sre sonra, ii yl sonra bile basnda hl birok yorumlara, yalanlamalara neden olmakta devam eden, nl ili salal talyan spagettileri balkl makalesini yazd.1 Sulzberger, Halk Birlii konusunda endie duyan ve kamuoyunu endielendirenlerin banda gelenlerden biriydi. Walter Lip- mann geleneine bal, fakat ondan ok daha tutucu ve ok daha az parlak bir gazeteci /devlet adam slubuyla, siyasi evrelere ve hkmet evrelerine yaknlndan yararlanmay bilerek, ili seimleri zerinden birka gn gemiken, ili'nin kansnca Kba gibi, Sovyet denizaltlarnn bir ss olma tehlikesi iine yuvarland zerinde, byk grlt kard. Birka saat sonra, Pentagon szclerinden biri, Washington'da, nihai sonucu, Allende'nin zaferi'nin Kongre tarafndan, Anayasaya uygun bir ekilde onaylanmasna bal olan ili seim sresine aka etkide bulunmak niyetiyle, benzer bir deme yaynlad.2-Joseph Kraft'n, Allende'nin iktidara gelmesinden ksa bir sre sonra, iliye yapt bir gezi srasnda akland zere- Sulzberger'in dier sekin gazeteciler gibi, Kissinger ile; ili'ye kar Kuzey Amerika politikalarnn hazrland bu ok nemli dnemde, zel konumalar yapt hi bir kukuya yol amyacak kadar bellidir. Bu ekilde, Kuzey Amerika sekinleri temsilcilerinin nemli bir bl ile Beyaz Saray arasnda, ikili bir nfuz akm olutu. Kissinger'in --------------- Son yorumlardan" biri 1973 Ekiminde Roma'da Unita" da Albeto Jacoviello imzas altnda kt.
2

Bu tehlike ITT tarafndan da hatrlatld: Kissinger'e yneltilen 23 Ekim tarihli muhtraya baknz. 94

etkisi altnda kalan bu kimseler onu da etkileyecek durumdaydlar. K issinger'in getirdii kavramlarn tm iinde deimez bir deer layan tek tmce, kesinlikle, ili olayn uluslararas strateji emas iine yerletiren Sulzberger'in zerinde yorumda bulunduu- tmcedir. Bu sorunun, bu son ylda, Chicago basm konferansnn stenosunu bilen Kuzey Amerika ve Avrupa gazetecileri tarafndan daha ok incelenmi olmas garip karlanabilir. Uelki de dorudan doruya Kissinger'in aza alnmaktan kanlmasn tercih ettii, ok nazik ve nemli bir tabu sz konusudur. Oysa gizli Chicago briefinginin ispatlanm bir gerek zellii olan seyrek pasajlardan biriydi, bu! nk kapal toplantlarda, hatta arkadalar arasnda bile, Kissinger her zaman gerei sylemezdi. Bu nedenle olayla ilgili olarak yapt .'durumu dikkatle izliyoruz, fakat bu anda byk bir Kuzey Amerika etkisine olanak salayacak nitelikte deildir. (Not one where Amerikan capacity for an influence is very great at this particular moment gzlemi, daha nceki olaylarn nda incelendii zaman; daha' az iki anlaml, aklanmas bu kadar ayarl olmasayd, daha gvenilmeye deer bir gzlem olmaktadr. Zira biliyoruz ki seim gn ile Chicago breifingi arasnda bulunan tarihte, yani 4-14 Eyll arasnda, Kissinger'in bakanlnda toplanan Kuzey Amerika'nn uluslararas sorunlarda en yksek makam, ili konusunda ok nemli kararlar almtr. Forty Committee tarafndan alnm olan bu kararlarn dolaysz sonulan arasnda Santiago'daki eli Korry'ye -eli bunlar 15 Eylde ald- gnderilen baz talimatn yer almas, bu kararlarn birka gn ncesine ait olduunu ve Kissinger'in Chicago demecinin, onun ili politikasnn u ya da bu ekilde nedenlerini ifade ettiini -fakat ieriini deil- dnmemize olanak salamaktadr. Bu politika hi kukusuz ili'ye snrsz tam bir mdahaleyi ngryor, fakat Lyndon Johnson'un 1964'- te Dominik Cumhuriyetine onbinlerce asker gnderilmesine yol aan karar gibi bir karar, hesap dnda tutuyordu. Yine de bu politika, siyasal, ekonomik ve askeri alana ykc hareketleri 95

kkrtmak ii, her trl sabotaj ve tedhiilie bavurmay; bu arada, dier lkelerin ili'ye kar seferber edilmelerini bile ieren, ok byk bir mdahale pay brakyordu.1 Bu durumda Dr. Kissinger'in Chicago'da Birleik Devletlerin bir etki yapma yetenei konusunda yapmack bir phecilik gsterip, daha nce apak tecavz hareketlerine bavurma karar ald, dolaysyla en azndan kesinlikten yoksun olduu aka grlyordu. Bu eylemler arasnda ili'de sistemli bir ekilde ekonomik bunalm yaratmaya ynelmi tam bir plan vard (CIA'nn Latin Amerika gizli servisleri efi William Broe tarafndan ITT Bakan yardmcsna 29 Eyll'de sunulmu olan plan ! Bu srada plan, ili'de iki haftadan beri geni bir uygulamaya geilmi bulunuyordu): Ayn zamanda eli Korry'ye kesin talimat gnderilmi, kendisine Bakan Nixon adna her trl gerekli yetki verilerek yeil k yaklm ve Allende'nin greve balamasna engel olmak iin - Santo Domingo tipi bir eylem dnda - hi bir arac kullanmaktan geri kalmmamas istenilmitir.? Ksacas, 1970 Eyll ortalarnda, Birleik Devletler, ili'ye tam bir mdahale politikasn kabul etmiti, bu karar Bakan Nixon adna Dr. Kissinger tarafndan formle edilmitir. ----------------1) Bu son nokta ile ilgili olarak ITT muhtralarna, zellikle Bakan yardmcs Merriam tarafndan, Bakan yardmcs Gerrity'ye gnderilen muhtraya baklabilir. Bu muhtra, Merriam'n 9 Ekim tarihli mektubuna gre yeni alnan bir raporun sentezi idi. 7 Ekim tarihini tayan bu muhtrada Diler- Bakanlna aadaki deerlendirmeler atfediliyordu: ili tarafndan belirli kapsamda bir politik faaliyete giriilmeyii (metinden aka ilililer tarafndan Allende'ye kar yneltilen faaliyetler anlalmaktadr) Amerika Birleik Devletleri, Arjantin gibi lkeleri Allende'nin bozguna uratlmasna ynelik abalarnda g duruma sokmutur Mac Cone'a 9 Ekim tarihli mektuba ek olarak gnderilen sentez raporunda aynen yle deniliyordu: Dileri Bakanlnn yapt baka bir yoruma gre, Allende'ye tepki gsterme yeteneinden yoksun olan ilililerin baarszl Birleik Amerika, Arjantin gibi memleketlerin Allende'ye kar koymay denemek iin ak ya da gizlice mdahale etmelerini gletirmektedir. 2) 96 ITT'nin 17 Eyll tarihli muhtras.

Kesmi Kuzey Amerika politikas kalabalk ktalar sevkedilmesi dnda her trl ykc eylemi ve ITT vb. gibi zel irketler kanalyla ili'de ekonomik karklklar karmaya yneltilmi sis- tenli bir plan ngryordu (Broe bu plan 29 Eyllde ITT'ye sunarken, bunun uygulanmasnda ibirlii yapabilecek Kuzey Amerika irketlerinin bir listesine ekledi). Dier bir deyimle, belli bir ekilde mevcut olan, sz edilen ITT'nin ili'deki darbesi Birleik Devletlerin ili'ye kar giritii daha geni bir darbenin ancak bir blmn tekil ediyordu. 97

VI 1970 yl Eyll ortalarndan Ekim sonuna kadar, yani Allende ve Halk Birlii'nin fiilen hkmet etme frsatnn bolukta bulunduu zaman sresi iinde neler olduu birok kez akland. ili sann manevralar siyasal hokkabazlk formllerinden - Kongrenin, hemen istifa edeceini vaadedecek Alessandri'yi semesi bylece Frei'in kazanaca genel seimlere gidilmesi nerisi gibi ar solun devrimci tepkisini ve arkasndan erken bir askeri mdahaleyi kkrtmaya dnk ar sac tedhi eylemlerine kadar uzand. Btn bunlar Frei'in bir kez daha zaferini salayacak olan yeni seimlere yol aacakt. Silahl kuvvetleri bir askeri darbe dzenlemeye kandrmak iin, bahane bile aramakszn subaylara yanald: nl Roberto Viaux gibi odruya mensup baz elemanlar, hatta daha karanlk, daha tehlikelileri bu amala az entrika evirmediler. retim datm sistemlerini bozan, mali ve ekonomik eylemler denendi. iddet aralar ya da psikolojik aralar kullanarak ekingenlik ve gvensizlik ortamn gelitirmek, sol yneticilere kar yneltilmi suikast ve tehditler, bu arada kara kuvvetleri komutannn ldrlmesi vb! Btn bunlar herkese biliniyor, ITT belgelerinde aklanm olduu halde bu kerte aklkla ayrt edilemeyen ey, bu olaylar ile, 15 Eyllden nce en yksek dzeyde kararlatrlm Birleik Devletler ili politikas arasndaki sk ilikilerdir. Uygun bir zamanda Kuzey Amerika'nn bu resmi politikasndan haber 98

dar edilenler ve davranlarn buna ayarlam olarak ABD'nin, ili'deki daimi mttefikleri idiler. ITT belgeleri rtlmesi imknsz bir aklkla, Kuzey Amerika'nn tecavzleri, ilili geri- t ilerin manevralar ve her ikisinin ortak komplolar hakknda bilgi vermektedir. Kuzey Amerika tecavz bolukta gelimedi, memleket iinde su ortaklarnn kmas gerekiyordu.1 Ancak byle bir tecavz genellikle gizli geliir. Ne hazrlayclar, ne su ortaklar onu belli eder. Tecavz gn na karmak iin, olaanst koullarn bulunmas zorunludur. ili rneinde olduu gibi, ITT belgelerinin ve 1973 yl Amerikan Senatosu soruturma tutanaklarnn yaynlanmas sayesinde bol belgeye sahip olunduu, stelik ABD'ini bu belgeleri ortaya koymaya iten nedenlerin daha nce grld zere olduka belirsiz olduu halde bile, Antony Sampson'un zmlemesi, tecavz meydana karma yolunda karlalan glkleri bol bol gstermektedir. Ne var ki ili olaylarn yaratacak, ya da kolaylatracak bir Kuzey Amerika politikasnn varln, aklayan bilgilere sahip bu uzman yazar, herkesin bildiini bilmezden gelerek, cevapsz kalan temel sorunun; bu dnem srasnda- yani 16 Eyllden sonra- Kuzey Amerika politikasn kesin olarak kimin ynettiini bilmek olduunu ileri sryor. Bu, Church Alt Komisyonu nnde mdahaleci eylemlerini aklam olan hkmet ve zel irket temsilcilerinin olaylar yanl yanstmada ne kerte usta olduklarn gstermez mi ? Eyll ve Ekim arasnda giriilen btn tecavz eylemleri arasnda, en uyumlu ve tutarl ekilde plana cevap veren ve en titiz bir uygulama olana bulanlar, ili ekonomisini bozmaya ynelen -------------------- rnein san balca yneticisinin, Hendrix ve Berrelez'in 17 tarihli muhtrasnda hatrlatlan 13 Eyllde ITT ajanlaryla yapt konumaya baknz. Bu kimse daha sonra toplantya katldn kabul etmi, sadece ITT tarafndan sunulmu olan mali katky inkr etmitir - Santiago'dan ekilen 23 Mart 1973 tarihli bir AP telgrafna gre - ayn ekilde 30 Eyll 1970 tarihli, yani, ABD'nin ykc politikasnn ili'de balatld zamana tekabl eden tarihteki ITT belgesine baknz. 99

tedbirlerdi. Bunlar Eyll ortasndan itibaren hzland; sz konusu tedbirler, ilili mlk sahibi snfn siyasal arzularna cevap vererek, bu snfn hem psikolojisini, hem karlarn tatmin etmek stnlne sahip idiler. Fakat ne kaos yaratmaya ynelik bu sre, ne siyasal tedbirler, ne de tedhiilik eylemleri bir sonu salayabildi. Solcular, kkrtma ve suikastlarla iddet eylemelerine ekmek ve bylece silahl kuvvetleri misillemeye gtrmek amacn gtme de; ktleleri ba edirmeyi amalayan ekonomik terrizmde; nihayet General Schneider'inldrlmesi de; ne solu gerekten zayflatmay, ne bir askeri darbe salamay, ne de bir i sava karmay, baarabildi. Kongre genel toplantsnda Salvador Allende'nin seilmesini onaylad. Kuzey Amerika'nn lkenin siyasal rejimini deitirmek iin giritii saysz giriimlerin sonuncusu da, ili'ye onarlmaz zararlar vermesine karn baarsz kald. Eli Korry lgna dnmt. Beyaz Saray'n gznde kendisini temize karmak isterken, bu yeni baarszln sorumluluunun da bir kez daha zerine ykldn gryordu. Salvador Allende'nin ilgili yksek grevleri, ili ile Birleik Devletler arasnda birok ar sorunlarn zme kavuturulmam bulunduu bir zamanda devralmas, ansszln doruuna karyordu; ili'nin eitli noktalarnda, sz gelii Pasifik ortasndaki Paskalya Adas nda, gney ucundaki Punta Arenas'ta, adna meteorolojik istasyonlar ya da uydu ile saptama istasyonlar denilen Amerikan sleri vard ki onlarn yklmas, byle bir sorundu ite! Korry'nin kzgnl, ok yanlyd hem, kendinden nce gelenlerin hepsinden daha uzun kariyerinin o sralarda son gnlerini yayan Dileri Bakan, Hristiyan Demokrat Gabriel Val- des'e de kzyordu. Korry onunla hi bir zaman anlaamamt. Bu uzlama bilmezliin ne kerte dzeltilemez olduunu gstermek iin, yerini alm olduu Ralph Dungan'n davranna bir tepki ve onun davranyla elikili olarak, ili'ye gelmeden nce bakanla anlamamak kararn verdiini belirtmek gerekir. Val100

des'in bamsz iradesi, Korry'nin baarszlklarnda nemli bir elken olmam da deildir aslnda. Bylece Valdes Santiago'da kordiplomatie veda ederken Korry bakentten kaybolmu, kimseye haber vermeden bir Amerik a n askeri uayla Paskalya adasna gitmi, oradaki Amerikan istasyonunun donatmm darmadan ettirerek gtrebilecei kadarm uana doldurmutu. Korry'nin ili'nin hkmranln ihll eden ve en ilkel nezaketten yoksun olan bu garip eylemleri skandale neden oldu. Sorun ili tarafndan Birleik Devletlere resmen tonu pek sert bir nota verilmesine yol at. Ksa bir sre sonra olay ili kaynaklarnda u biimde belirtildi: ili'yi ve Pasifik kysndaki teki Gney Amerika memleketlerini (lkemiz bu konuda birok kez protesto notalar sunmutur) endielendiren bir sorun olan, Franszlarn gney Pasifik'te balatm olduklar atom patlamalar dizisi nedeniyle; Santiago'daki Amerikan elilii, grnrde Paskalya adasnn atmosfer kirlenmesine kar alnacak tedbirler ve denetim konusunda ibirliini sunmak iin, ili Hkmeti ile temasa gemiti. Bu konumalar, Birleik Devletler'in o tarihte ili elisi olan M. Dungan'n, 24 Mart 1966 tarihinde Dileri Bakanlna verdii resmi ve gizli notas ile sonuland (bu nota, ilgili bakann dosyasnda bulunmaktadr). Bu nota ile, zet olarak, ili ve ABD Hkmetleri'nin Paskalya adasnda bu amala (ve bununla ilikili baka amalarla) ayrca belki de, Quinteros ve Punta Arenas'ta genel meteorolojik amalarla, meteoroloji istasyonlar kurmaya karar vermeleri neriliyordu. Buraya ayrlacak personel, bunlarn stats vb. bildiriliyordu. Gizli olarak nitelendirilen bu nota, cevabn her iki hkmet arasnda, bu konuda kabul deerindeki bir anlama saylacan belirten, bir forml ile bitiyordu. Eli Dungan'n mektubuna verilen cevap arivlerde grlmemektedir. Fakat 101

sonraki gelimeler hkmetimiz gibi ABD eliliinin de, anlamann imza edildiini (hukuki ve diplomatik adan) kabul ettiini gstermektedir. Bunun en iyi kant, istasyonlarn tesisini ve ilemesini dzenleyen, Hava Kuvvetleri (ili'nin ve ABD'nin) arasndaki -eli Dungan'n balang mektubunda belirtmi olduu- doiaysz ve somut anlamalarn, hukuki olarak, hkmetler arasndaki anlamadan kan ve bunun koullarna tabi olan hkmler olmas idi. Hkmetler, kar tarafn kabul eksik olan bu anlamann, temel koullarna her noktada uydular. Besbelli bu rza yazl, ya da hi olmazsa szl ve resmi olarak verilmiti. O halde hkmetler dzeyinde anlama vard, nk tam olarak uygulanyordu. Resmi dzeyde, Birleik Devletler hkmetinin bu gizli ve resmi nota araclyla, temel anlamann hkmetler dzeyinde yaplmasn, resmen diledii kukusuzdur. nk bu anlamaya dayanp, hava kuvvetleri arasndaki somut anlamalara uygun olarak, istasyonlarn tesis ve iletilmesine giriilecekti. ili Hkmetinin, byle bir anlamann yaplmasn istemediine dair, yazl bir belgenin bulunmay nedeniyle, Paskalya adas, Quinteros ve Punta Arenas istasyonlar ile ilgili her trl ilemin hkmetler arasndaki bir anlama sonucu olduunu kestirmek olasdr. (ili tarafndan ak bir kabl hesaba katmasak bile, eli Dungan'n notasnn havasndan!) Paskalya adasndaki vb. istasyonun yklmasna elik eden koullar gznde bulundurulursa, bu gr asnn, hukuksal ve diplomatik, belli bir nemi vardr; bu nedenle burada ayrntl bir biimde zmlenmitir. Fakat durumun incelenmesine gemeden nce, Paskalya adas istasyonunun, Birleik Devletlere yapabilecei fonksiyonlar konusunda, baz akla yakn varsaymlar belirtmek nemlidir. Bildiimiz kadaryla Paskalya adasndaki istasyon ynetsel ve teknolojik bakmdan gerekte orada bulunan Kuzey Amerikal personelin dolaysz ve zel denetimi 102

altnda bulunuyordu. Uzun ya da daha ksa srelerle yenilenen bu personel, balca Kuzey Amerika Savunma Bakanl tarafndan salanyor, zaten bu bakanla ait sivil ve askeri personelden ibaret bulunuyordu. Ayn zamanda belirtmek isteriz ki, Atom enerjisi komisyonu, NASA gibi bilimsel askeri trden grevler yklenmi dier Kuzey Amerika rgtleri ve National Science Foundation gibi niversiteye mensup bilimsel organizmalar, sz geen istasyonda, eitli dnemlerde almlard. Buradan, istasyona yerletirilmi bulunan gerelerin, hi olmazsa bir ksmnn, en yeni teknolojik ilerlemelere yer veen,ok ince aralar olduunu tahmin etmekteyiz. Bu arada istasyonun atmosferin radyoaktif kirlenmesini lmek ilerini gerekletirebildii dnemler, yldan yla grevli olarak daha bir ksalyor; Mururoa'da Franszlarn atom patlattklar dnemlere bal kalyordu. stasyonun bilimsel ve pratik alanlarda, gerek bizim, gerek Birleik Dev- letler'in ilgili rgtlerine meteorolojik hizmetler grecei tahmin edilebilirdi. Fakat istasyona yerletirilmi gerelerin nitelii, personelin say ve zellii baka baz amalar da kapsamas gerektiini,inkr edilmez bir biimde ortaya koyuyordu. Bu sorunda, tahminlerle snrl kalnmakla beraber, rnein: Kuzey Amerikallarn ve dier lkelerin uydularnn denetlenmesi, Kuzey Amerikallarn blge iinde ve dnda yaptklar askeri uularla haberleme; sava durumunda, muhtemel ikmal faaliyetleri iin bir haberleme role sistemi ve slerle balant kurma gibi. Bu tahminlerin hi birinin dorulanm bilgiye dayanmadn belirtmek gerekir; nk bildiimize gre ne ili Hava kuvvetleri, ne de ili Hkmeti bu tr misyonlarn doru olup olmad lebilecek bir durumda asla olmad. Yalnz uluslararas dzeyde, hi bir kez (1967 ylnda Birlemi Milletler Genel Kurulundaki sylevinde Kba Dileri Bakan'nca) bu istasyon (aka ad verilmeksizin, fakat ili durumu zikredilerek) Kuzey Amerikan askeri ss olarak nitelendirildi. 103

(...) Paskalya adasndaki istasyon Ekim aynn ikinci yarsnda ykld. Hava kuvvetlerine haber verildi (bu haberin ili'deki Hava misyonu, ya da istasyon ynetici personeli tarafndan m, baka bir ekilde mi, verildiini bilemiyoruz). Bakanla gelince, olay hakkndaki haberi ABD elisinin (Bakan Valdes'in Birlemi Milletler'de, New York'da bulunduu srada) mstearla olan bir telefon konumasyla ald. Diplomat gayet yzeysel ve ksa olarak Birleik Devletler'in bu ynde hareket etmek niyetinde olduunu syledi. Grne gre yazl hi bir bilgi verilmedii gibi, bu kararn uygulama biimiyle ilgili en ufak bir aklama da yaplmad; kararn nasl uygulanaca da belirtilmemiti. ili Hava Kuvvetleri, yalnz meteoroloji hizmetinden, atmosfer kirlenmesini lme olanaklarndan artk yararlanamayacaklar iin deil; ayrca lojistik ve baka nedenlerle Paskalya adasnda bulunan kendi tesislerinin, ar bir ekilde zarar grecei iin durumdan endielendiler. Bu yzden Dileri Ba- kanl'n muhtra ile haberdar ettiler. Muhtrada Kuzey Amerika kararnn, Paskalya adasndaki istasyonla, Quinteros ve Punta Arenas'daki dier istasyonlarn yklmasnn etkileri belirtiliyordu. Ksa bir sre sonra, Dileri Bakan Valdes, Hava Kuvvetleri komutanndan (ki o da haberi dorudan doruya Ada'daki Hava Kuvvetleri komutanndan almt) Hava Kuvvetlerinin Paskalya adasndaki istasyonun yklmasnn ald ekilden byk bir honutsuzluk duyduunu rendi. (Yalnz ondan deil, ykma ilemini denetleme amacyla, bir gezide bulunduu sanlan Amerikan elisi Korry'nin, adada bulunmasndan da.) Ayn ekilde Amerikallarn bu amala kiralanm bir uakla bilimsel ve teknolojik tesislerin, hafif yaplarn ve istasyon faaliyetleri iin Ada'ya gnderilmi olan makinelerin (buldozer vb. trnde) hepsini hzla adadan ekmekte olduklarn; nihayet baz meteorolojik hizmetlerin grlmesinde yarar dokunaca varsaylan 104

bilimsel tesisler ve yaplar satn almas iin -bu durumda yaplmas det olduu halde- ili'ye hi bir neride bulunulmadn rendi. Bakan Valdes, 30 Ekimde diplomatik yoldan ABD elisine bir protesto notas gndererek, istasyonun yklmas olaynn, aradaki anlamaya gre ili Hkmeti'ne bildirilmesi gerekirken, -Mstear'a telefon etmek yeterli deildi- buna zt dldne; hi kukusuz, uluslararas nezaket kurallarna aykr bu davrann, iki lke arasndaki ilikilere zarar vermi olduuna deindi. Bu arada eli Korry basna bir deme vermi ve Paskalya adasn, Kuzey Amerikallarn bu ada halkna gndermi olduklar besin maddelerinin datlmasn denetlemek amacyla, ziyaret ettiini aklamt. (Adada oturan ok saydaki Amerikal personelin iki sonu oluturduuna dikkati ekmek gerekir: 1) Adann ekonomik yaps, tketim alkanlklar, cret dzeyleri ve istihdam temelden deitirmitir. 2) Panama ve bazan da Amerika kl, az ok dzenli ve sk askeri uular nedeniyle, hava yolundan dolaysz bir haberleme ilikisi domutur. stasyonun yklmasnn, siyasal sonular da dahil olmak zere, adann ekonomik hayatnda yeni ve ar bir ekil deitirmeye neden olabilecei gznnde tutularak, bu olaylar akldan karmamak yerinde olur.) Eli Korry'nin bu demeci, Bakan Valdes'in bir dier demecine yol at. Bakan elinin sz konusu demecinin ierik ve ifadesi karsnda ardn belirtiyordu. Fakat Amerikan elilii resmen bir protesto notas almt. Eli Korry, Bakan Valdes'e gnderdii 2 Kasm tarihli mektubunda, ieriine itiraz edebilmek iin, notadan yararlanmay denedi. Bu mektupla Amerikan Elilii arivlerinde, hkmetler aras-nda bu konuyla ilgili her hangi bir anlama olduunu gsteren bir belgenin, bulunmad belirtiliyordu. Bunu, iki hkmetin daha nceki olaylarda 105

gsterdii nezaket zerinde -konuyla ilgili olmayan yorumlar izliyordu. Bu aklamay bitirmeden nce, Eli Korry'nin, yeni hkmetin temsilcileriyle yapt bir grme srasnda, bu nokta zerinde u aklamay yaptn belirtmekte yarar vardr: ABD hkmeti bte nedenleri yznden Paskalya adas, Quinteros ve Punta Arenas'taki meteoroloji istasyonlarnn faaliyetlerine son vermek zorunda kalmt, Kuzey Amerika bu karar, yl ortasnda almt. Hava Kuvvetleri'ne uygulama hakknda dolaysz ve ayrntl bir not verilmi; Dileri Bakanl ise, szl olarak haberdar edilmiti, siyasal kayglarla yaplmam bu ilemin, siyasal bir hareket olarak yorumlanlmasna -imdiki hkmetin grevi devralmasndan soma olsayd byle olabilirdi- engel olmak iin de, acele edilmiti; nihayet, kendinden nceki elinin sorunla ilgilendiini bilmi olsa da, elilik arivlerinde bu konuda ili Hkmetinin -Dileri Bakanln'ca verilmi- bir cevabnn varln gsteren delile rastlamamt. Bu son nokta zerinde, Eli Korry, dncelerini biraz kark, elikili izlenimini veren ifadelerle, Bakan Valdes'e yazd yukarda sz geen mektubu hatrlatr biimde anlatmt. O mektupta, Eli Dungan'n, hkmetler arasndaki ilk anlamalarn koullarn kapsayan resmi ve gizli notasnn varln bile, bilmez, hatrlamaz grnmt. Eli Korry'nin szlerine ili Hkmeti temsilcileri -ayn ekilde szl olarakkarlk verdiler, dediler ki: biz, (ilililer), onun ileri srd grn kartn kantlayan belgelere sahibiz: ykma olaynn siyasal deerlendirmesi doru ve yerinde deildir; ayrca, Amerika Birleik Devletleri elilii ile ili Hkmeti arasnda normal ve drst ilikilerin srdrlmesi ve uluslararas nezaket sz konusudur: sorun, sras gelince, ili Dileri Bakanl tarafndan ABD elilii ile beraber gzden geirilecektir. Bu szler zerine eli Korry yeniden daha nce zerinde durmu olduu u ya da 106

bu noktalara dnmeyi istemise de buna gerek grlmemitir. Santiago, 18 Kasm 1970 te -Korry'nin ili karsndaki ruhsal durumunu ve hkmetinden ald talimatn anlamn ok iyi aydnlatan- bu ciddi olayn getii sralarda, Gabriel Valdes, eliyi im ederek basma u aklamay yapmt: Bir insana doann veremediini, diplomasi hi veremez. Dorusu ya, Edward Korry'nin mezar tama yazlabilecek szlerdi bunlar! O gn, gnlerden 3 Kasmd, yani Salvador Allende'nin iktidara geldii tarih. Birleik Devletler Bakan byle bir durumda yaplmas grenek gerei olan bir eyi yapmam, Allende'yi kutlamamt. Sadece gelenek ve grenee kar kmak deildi bu yapt. Hkmet deimesi dolaysyla bu trden bir mesaj gnderilmesinin biirnebilecei tarihsel anlama bal bir yorum yaplrsa, Birleik Devletler'in -Allende'nin durumunda olduu gibi, anayasal yollardan ve dzenli seimler sonucu- iktidara gelen bir hkmeti gerei gibi tanmaktan ekinmesi nemliydi ok. ngrlen tarihten biraz nce, handiyse son dakikada, iktidar devralma trenine ABD'nin resmi temsilcisi olarak, Latin Amerika ileri ile ilgili Dileri Bakan yardmcs Charles Me- yer'i gndermee karar verdii renildi. Muhtra Konu'. ktidar devralma merasiminde Birleik Devletlerin zel delegasyonunun ba Bakan yardmcs Charles Me- yer'in ili'deki ikmeti. Dileri Bakanl Amerikallararas ler Bakan yardmcs Charles Meyer 1 Kasnn'da Santiago'ya geldi ve 5 Kasm'da gitti. Delegasyon ona yardm eden eli Korry'den, And lkeleri, ve Pasifik ubesi efi M. John Fisher'den oluuyordu. M. Meyer'in gemii ve kiilii'. Bakan Yardmcs Meyer yeni ngiltere'li bir i adamdr, brahminler laka 107

byla anlan Baston ailelerinden birine mensuptur, yani Birleik Devletlerin en fazla tabakalam kentlerinden biri olan bu kentin, tarihsel ve kltrel geleneklerine sahip, yksek bir sosyal snfndan gelmektedir. Dedelerinden biri, bir amiral, Roma'da ve arlk Rusyasnda elilik yapmtr. Charles Meyer, Sears Roebruck irketinde, Birleik Devletlerde olduu kadar, Latin Amerika'da da uzun bir kariyer yapmtr. Yllarca btn blgede irketin tek temsilcisi olarak Kolombiya'da oturmutur. imdiki grevini kabul ettiinde, sermaye hareketleri bakmndan Kuzey Amerika firmalarnn en nemlileri arasnda bulunan sz konusu irketin, bakan olabilecei kademelere kadar ykselmi bulunuyordu. zel ve kamu yaantsnda nazik, olduka sakin bir adamdr; dolaysz, fakat etkili deneyleri benimseme yetenei vardr. Siyasal ihtiras olmad izlenimini vermektedir. Onu iyi tanyanlar (Saul Linowitz gibi) Dileri Bakanlndaki eylem ve davranlarnn, grevinde baar kazanmaya ynelik olduunu dnmektedir. Onlara gre byle davranmasnn nedeni, brakm olduu irketin bakanlna' bir an nce gemek isteidir. Diplomatik tutumlarn lml tutma, yabanc hkmetlerle kabilecek anlamazlklar iddetlendirmeme eiliminin nedenlerinden birinin bu olduunu sylemektedir. Bu ayn zamanda Dileri Bakanl ile Beyaz Saray arasndaki srekli nfuz savanda saldrganlktan kanmasn da aklamaktadr. Washington'da, Latin Amerika sorunlarnda Nixon'un karsnda kesin bir nfuzu olmad ileri srlmektedir, fakat drst ve ihtiyatl bir adam diye n yapmtr. iyi niyet sahibi olduu dnlmektedir. ilVdeki faaliyetleri. Perembe gn ayrlmas nedeniyle, o gnn dndaki btn iktidar devralma trenlerine katld. Bakan ile bir grme yapmak iin hazrlanma benzemiyordu. Davra 108

nyla, hkmet ile Birleik Devletler Elilii arasnda sregelen gerginlii, da vurmamay bildi, fakat Santiago'ya geliinde ok belirgin, Cumhurbakan ile konumasnda meydana kan sinirliliini belli etti durdu. Halkn nne klarnda - zellikle otomobilli kortejlerde Kuzey Amerika delegelerinin doal olarak gergin bir havayla karlanmasna olduka iyi, - hatta bazan akalar yaparak - dayand. Birleik Devletlere kar yaplan (ou zaman ksa ve snrl) gsterilerde, tepkisi soukkanl old. Bir seferinde ili evet. Yankee'ler hayr ln duyunca ban nezaketle arabann penceresinden darya kard, ciddiyetini kaybetmeyen bir sesle: ili evet, Yankee'ler evet diye bard, tekrar araba iine ekilirken kukusuz bir glmseme ile: Yankee'ler belki diye mrldand. ktidar devralma treni hakkndaki deerlendirmesi. Trenin cereyanndan olduu kadar temel nedenleri bakmndan da, zellikle etkilendi. Halkn olgunluunun onu byk lde etkiledii inkr edilemez. Bundan baka, kendisine gsterilen belirli ldeki kiisel sempatiyi deerlendirmesini bildi. Bu hava, eli Korry'yi saran ve halkn duyduu aalayc ilgisizlii yanstan atmosfer ile eliiyordu. Halk yle diyor gibiydi. Biz onu grmyoruz, nk gremeyiz. Bu trenlerin derinde yatan anlamna gelince: Kongre'nin genel toplantsndan Te Deum duasna (bu dua yeni hkmetin manevi ve ortak bir kabul grmesinin ak bir belgesi olarak, onu hayrette brakt) ve basit bir seyir olarak deil, anlaml bir tren olarak grd askeri geit trenine kadar, bunlarn kurumsal nemini ve siyasal simgeciliini ok iyi anlad. Bakanla grmesine ilikin izlenimleri. Grme btn grdkleri iinde, zerinde en byk 109

etki yapan oldu. Trenin ciddiyet ve vakar onun iin arpc idi. Grnrde, ne bu grmeyi, ne bunun byle bir tonda, ne de belki bu ierikte olmasn bekliyordu. Bununla beraber bu son nokta zerinde, Washington'da Bakan'm azndan dinledii baz formlleri aklndan geirmi olduunu zel bir konumasnda aklad. Meyer bununla basnn, belki de Birleik Devletler Hkmetinin baz evrelerinin, eletirici dncelerini, ne bugn, ne de daha nce paylamadn sylemek istiyordu. Kiiliine ve gemiine baklrsa iittii szleri sadakatle yanstan bir raportr; baka bir deyile, Bakann szlerinin kendisinde brakt izlenim zerine, apriori kavram ve hkmler gelitirmeyen bir tank olaca dnlebilirdi. Konuulanlar dolaysz olarak Bakan Nixon'a bildirme niyetinin gerek olabileceini de dnmek gerekirdi. Daha sonra zel bir konumasnda, Bakan Nixon'un 6 Kasm tarihinden itibaren bu grmenin ieriini renebilmesi iin, hareketini 5 Kasm perembe gnne almasnn iyi olduunu sylemitir .Ciddi ve iten saylan grme zerindeki dncesinin itenliine inanlabilir. Hareketinden az nce iiili yaverine iktidarn devri trenlerine katlabilmekten ve zellikle Bakanla bu grmeyi yapmaktan duyduu memnunluu, btn itenliiyle tekrar edilebileceini - bu, Bakan Allende'ye hitap eden bir mesaj olmayacakt- (nk grme Bakan tarafndan kendisi ve M. Meyer arasnda bir i olarak tanmlanmt.) syledi. Bunun sonucu olarak iki lke arasnda fikir alveriinin korunmas ve srdrlmesi onagretemel bir gereklilik halinde ortaya kyordu. ili ile ABD ilikileri iin, gerek eitli diplomatik dzeylerde, gerek Dileri Bakan ile, ve Bakan gerekli gryorsa kendi dzeyinde bu gr alveinin byk nemi olduu kansna vardn belirtiyordu. Gidecei srada, Bakan ile grmesi konusunda resmi olmayan bir yorum yaparak, bu konuda neleri ifade etmek istediini aadaki ekilde zetledi: 1-Bakann, iki lkenin byklk ve nfus farklarna ramen her birinin vakar 110

ve bamszlklarna gsterilmesi gereken sayg konusundaki grn eksiksiz paylayordu. Fakat ada dnyann iki iilke arasndaki ilikilerin yalnz dorudan doruya deil, blgelerin tm ve dnya sorunlar konusundaki ok tarafl karlamalar yoluyla da gereklemesini istediini, gznn- de bulundurmak gerekiyordu.Buradan da bu vakar, bamszlk ve iki lkeden her birinin karlar karsnda duyulan saygnn, ler ikisinin ayn amaca yneldii uluslararas hayatn btn alanlarnda, btn ynlerinde zorunlu olduu ortaya kmaktayd. 2- ili'ye kredi almasna gelince, bir sredir durumunun ve Birleik Devletler Hkmetinin durumunun, ikili iktisadi ibirlii yerine, uluslararas mali kurulularca kana- lize edilen ibirliini geirmekten ibaret olduuna deinmek istiyordu. Bunu eski bakan Zaldivar'a (kukusuz BID guver- nrlerinin Guatemala'da 1969'daki toplantlar mnasebetiyle) aa yukar bir buuk yl nce sylemiti. Bu ona gre, Birleik Devletlerin gelimekte olan lkelerle ekonomik, mali ilikilerinin siyasal niteliini kaldryor, bu nedenle, Birleik Devletler Hkmeti bu ynelmeyi o lkelerin bamszlklarn glendirmek ve kendilerini saydrmak arzularna daha uygun grlyordu. Benzer konulardaki baka zel konumalar srasnda M. Meyer, iki lkeden her birinin hem ulus olarak hem yneticilerinin ahsnda, dierinin hakk sayd prestiji doru anlamas gerektii zerinde ok durdu. ki lkeden her birinin kiiliinin ve temsilcilerinin bu kiilikleri anlama olanaklarnn kendi asndan temel neme sahip olduunu belirtti. Bu grme srasnda, M. Meyer zerinde en derin izlenim brakan noktalar, li kukusuz, Bakan Allende'nin kiilii, ciddilii, yurtseverlik duygusu ve namuskrl idi. Bunu zel olarak, (her seferinde ili'ye gelmeden nce de, bunun byle olduunu sandnn, altn ize ize,) birok kereler tekrarlad. Halk Birlii'nin parti ve hareketleri ze111

rindeki dncesini, herhalde byle davranmann en ilkel incelik kurallar gerei kendisine ait olmadn dnerek, kesin olarak belirtmedi. Yine de kald srece toplad bilgilerin Washington'daki memurlarn genellikle edinemi- yecekleri somut haberlere dayanan ok daha rasyonel deerlendirme eleri salad varsaylabilir. Bununla beraber, (adlarn sylemeden ve kimliklerini aklamadan,) bir kere, Bakan'n evresini sarabilecek kimseler konusundaki kaygsn belirsiz bir ekilde aklad. (Bu fikrin, kulana M. Korry tarafndan fsldanm olmas olasdr.) ilili yaveri hemen bu tr varsaymlarn tamamen akld olduu cevabn verdi. ili Hkmetinin karar alma yntemiyle ilgili bu ilkel ve gln kavram reddetmek gerekiyordu: Nasl ki Birleik Devletlerde alnm btn siyasal, ekonomik, ticari, mali ve gvenlik kararlarnn aralksz saldrgan niyetlerle hareket eden ve dnyaya kar sanki srekli suikast oluturan byk bir beyinin rn olduuna dair d lkelerde ortaya atlan dnceler anlamsz saylyordu; ili'de, halka bal demokratik bir rejim vard, her gerek demokraside olduu gibi ynetici olan halkt. M. Meyer, bu sylenilenleri, yle grnr ki, iyi niyetle ve itenlikle kabul etti. Veda edecei anda ilili yaverine biraz da heyecanla, uluslar oluturan insanlarn btn dnyada ayn tabiatta olduu ve -demokrasilerde olduu gibi- halkn ynettii uluslarda beslenebilecek gven ve umutlarn, kendisine Birleik Devletler iin olduu kadar ili iin de Tanr'nm kutsamasn istemee olanak tandn syledi. Santiago, 6 Kasm 1970 Yukarda belirtilen raporda arlk, Bakan Allende ile Charles Meyer ve Edward Korry arasnda, yaplan grmeye verilmitir. Yabanc bir ahsiyetle yaplan ilk grmeydi bu. Bu mnasebetle Salvador Allende, Latin Amerika iin Dileri Bakan yardmcsna u szcklerle cevap verdi: Bay Meyer, 112

ben ili tarihinde bir zuhurat (aparecidoj1 deilim. Yine 4 Kasm tarihli baka bir gizli muhtra bu grmenin ayrntl bir aklamasn yapmaktadr: 4 Kasm 1970 tarihinde Ekselans Cumhurbakan, iktidar devralma trenlerine gelmi Birleik Devletlerin zel delegasyonu Bakan, Amerikallararas ilerde Dileri Bakan Yardmcs, M. Charles Meyer'i kabul etmitir. Ekselanslarnn yannda Dileri Bakan Clodomiro Almeyda ve de Ramon Huidobro bulunmaktaydlar. M. Meyer'e Birleik Devletlerin ili elisi M. Edward Korry elik etmekteydi. M. Armando Uribe de grmede hazrd. Grme 35 dakika srd, Ekselanslar M. Meyer'e ili'ye geliinin ve Bakan Nixon'un ili Bakam'na gnderdii kiisel kutlama mesajnn taycs olmasnn kendisinde yaratt memnunluu ifade ederek toplanty at ve bunun bakanlk grevinin balangcndan beri verdii ilk mlkat olduunu, bu nedenle zel bir anlam olmas gerektiini szlerine ekledi. ili Bakan bu ekilde Birleik Devletler Hkmeti ile resmi gr alverilerini balatabilmekten memnundu. Fakat, daha nceden, Kongre genel kurulunun toplanmasn beklemeksizin kiisel temsilcilerinden birini, Radikal partinin (ili siyasal hayatnda yz on yllk gemii olan parti) byk ahsiyeti, itibarl senatr Hugo Miranda'nn bu alverii hazrlayacak ekilde Birleik Devletler elisiyle temas salamas iin zen gstererek ona hkmetinin Birleik Devletlerle en iyi ilikiler kurma niyetlerini aklam ve bu milletin hkmetinden de ili'ye hakk olan saygy gstermesini beklediini belirtmiti. Bakan dedi ki, -ili kk bir lkedir, Birleik Devletler ise bir dnya devleti, fakat her ikisi de vakarlar ve karlkl ulusal karlar konusundaki dncelerinin dikkate ----------- Aparecido ayn zamanda sonradan grme anlamna gelmektedir. 113

alnmas bakmndan ayn haklara sahiptirler. ili'nin ve hkmetinin, Birleik Devletlerle iyi ilikilerini srdrmesinde yarar oktur. Bu ilikiler eskidir, doal olarak iyi ve kt zamanlar olmutur, bununla beraber kesintisiz srdrlmlerdir. Byle de kalmas gerekir. ili, tarihinin ve yeni halk hkmeti seimlerinin de tanklk ettii gibi, zellii olan bir lkedir. Bu gezisi mnasebetiyle M. Meyer olaylara dayanarak, somut olarak bunu saptayabilir. Baka'a gelince bu halk hkmetinin seim dene yi, -aralksz yz elli yllk bir hayat olan- ili Kongresi'n- deki otuz yl akn siyasal kariyeri, -dnyada iktidar olabilmi halk cephesi hkmetinden birisi olan- halk cephesi hkmetinde Babakan Aguerre Cerda kabinesine kiisel olarak katlmas, onun da ili'nin bu zelliini gstermesine olanak salamaktadr. lkemiz bamsz olacaktr. ili'de bulunan basn zgrl, devletin engelleyemeyecei Birleik Devletler'ce kritik diye nitelendirilen- baz dncelerin ortaya kmasna neden olacaktr. Zaten basnn ayn ekilde zgr olduu, Baka'a seiminden nce ve sonra yapt gibi, yabanc lkeler ve yabanc devletlerin eflerine ar ve haksz eletiriler ynelttii Birleik Devletler'de de durum byledir: iki lke hkmetlerinin birbirlerini deerlendirmelerinde hataya ve yanl anlamalara dmemelerinin tek yolu, her eyden nce, her hkmetin davran ve eylemlerine dayanmalardr. Biz ancak bu aralarla, yalnzca bunlarla birbirimizi tanyabiliriz, bundan baka, ili'nin Amerika karsndaki davran ancak ili Hkmeti tarafndan onaylanm resmi ibarelerinin metnine gre deerlendirmelidir. Bu szleri derin ve iten bir dikkatle dinleyen Dileri Bakan yardmcs Meyer, sessizce, bazan da ba hareketleriyle ak bir ekilde katldn belli etti. Birok kez Evet, bay Bakan! szlerini syledii duyuldu. Bakan szlerine devam etti: Bakan Nixon'un Birlemi Milletlerdeki sylevinden memnunum. zellikle uluslarn 114

otodeterminasyon haklarndan ve mdahale etmeme ilkesinden sz ettii zaman! ili bamsz, serbest ve egemendir, ve d politikas bu ilkelere dayanr. Fakat eitli bask biimlerinin varolduu da bir gerektir, bunun zerinde srar etmek istiyorum. ili'de bir halk birlii hkmeti olmasnn, ili'nin Birleik Devletler'den elde ettii kredileri etkileyebileceine inanmyorum, inanmyacam da. Bu noktada Bakan Yardmcs Meyer, Birleik Devletler Hkmeti'nin uygulamaya koyaca ok tarafl yardm politikasnn azimli bir taraftar ve tevikisi olduunu sylemek iin mdahalede bulundu. Bunun anlam uydu: eskiden olduu gibi iki tarafl bir kredi akmna tank olunmayacakt. Son yllarn eilimleri zaten bunun gereini duyurmutu. Birleik Devletler Hkmetine gre ok tarafl kredi politikas ekonomik ve siyasal bakmdan kredi alan memleketlerin yararna olduu kadar, Amerika Birleik Devletlerinin yararna da geliiyor ve kredi gereksinmesi olan uluslarn bamszlk ve egemenlik gereklerine daha iyi cevap veriyordu. Bunun zerine Bakan, hkmetinin uygulamaya koyaca Halk Birlii Programna gre, ili ekonomisinin sektre ayrlacan syledi: bakr, demir, azot ve ili ekonomisinin dier temel hammadde kaynaklarnn girecei kamu sektr, Devlet'in katlaca karma ekonomi sektr ve zel sektr. Bu l ayrm, ili'de teden beri var olmutu ve bugn de vard. Bu bakmdan ili Hkmeti yanl haber alma ya da yanl haber almay arzu eden kimselerin sylediklerine ramen komnist, sosyalist ya da bu kimselerin nitelendirmeye devam ettikleri trden bir hkmet olmayacakt. Bu hkmet marksistinden hristiyanna kadar, ili politikasnn eski ve sayg deer glerinin zerinde anlaaca, ili'ye zg karakteristikleri olan bir program uygulayacak bir halk hkmeti olacakt. Bu bir ili Hkmeti, aka ulusal karakterli bir deney, Halk Cephesinde olduu gibi dier birok deneylerden biri olacakt. te dorudan 115

doruya bu nedenledir ki ne ili Hkmetinin dier Amerika lkelerine Halk Birlii formln ihra edeceine inanla- bilir, ne de bu, iddia edilebilirdi. nce Demokrasi ihra etmek gerekirdi! M. Meyer ok iyi biliyordu ki Latin Amerika memleketleri iin bu pek kolay deildi. Birleik Devletler bunu bizzat denemiti. ili'de yaplacaklar, Birleik Devletler'de yaplm olanlara benziyecekti: yani, kendilerine yakan vakara kavuabilmeleri; herkesin tek tek ve beraberce gerek bir zgrlkten, halkasna ve insancsna bir yaaytan yararlanabilmeleri iin, lkeyi gelitirmek; btn insanlara, kendinin deyimiyle insan iftine daha geni anlamda eit frsatlar tanmak. Bunu daha nce baarm olan Birleik Devletler, ili'nin yapmak istediini anlayacak durumdayd. Bakanlk saraynn birka dakika tesinde insana yakmayan koullar altnda yaayan ve len ilililer vard. Bunun sonu gelecekti, bunun byle olabilmesi iin Birleik Devletlerde alnm olan tedbirler alnacakt. rnein tekellere kar kanunlar karmlard onlar; Bakan'n ansdna gre, ulusun genel karlarn savunmak iin Bakan Kennedy elik endstri sinin zel karlarna kar savamt. Biz de bunu kanun erevesi iinde ve anayasaya uygun olarak yapacaz. Gerekirse kanunu ve anayasay deitireceiz. Fakat bu ili'de her zaman yapld gibi yrrlkte olan kanunlara ve anayasa'ya uygun olarak gerekletirilecektir. M. Meyer ve Birleik Devletler, ili'de siyasal ve ekonomik srelerin baka trl geliip gelimediini aratrabilirdi ama, Halk Birliinin iktidara gemesi bile bunu kar konulamaz bir ekilde gstermiyor muydu? Kuzey Amerikallara ait olanlar dahil, yabanclara ait olup da hukuken ve fiilen btn ulusa ait olmas gereken, ayrca kamu sektrnde btnletirilmesi zorunlu olan mallan milliletireceiz.Bunu, bu karlara ve kendi haklarnn bilincine saygnn btn gereklerini yerine getirerek ve ili kanunlarna uygun olarak yapacaz. Ne var ki zel ili karlarna da, Ku116

zey Amerika karlarna kar davrandmz gibi davranacaz. Bu tedbirler Birleik Devletlere kar yneltilmiyecek, bu karlarn ait olduu kaynaklar dikkat nazarna alnarak hi bir ayrm yaplmayacakt; tedbirler sadece meru ulusal karlar zerindeki etkilerine bal olarak alnacak; zel yabanc yatrmlarla ilililere ait mallar arasnda, bir ayrlk gzetilmiyecekti. Btn bunlar kanuna gre, yrrlkte olan, ya da Kongre tarafndan yaynlanan kanuna gre gerekletirilecekti. Bu milliletirmeler karl denecek tazminat, mallan milliletirilen irketlerin mensup olduklar memleketlerin hkmetleriyle deil, bizzat bu irketlerle yaplacak tartmalara konu tekil edecekti. nk bu irketlerin yatrmlar ve bunlarn ili'deki yerleme biimleri, tam anlamyla ili Hkmeti ile zel ahslar ilgilendiren bir durum yaratm bulunuyordu. cra organndan bamsz bir erki oluturan ili mahkemeleri, sorunun kanuna uygun zmlenmesinin gven- cesiydiler. ili'de olaylar byle cereyan edecekti, nk lkenin kurumsal gelenei byle istiyordu. Bu durumda; ileri demokrasi nedir bilmeyen, ili'de tarihi boyunca varolan sorumlu kurum ve otoritelere hi sahip olmam, bu yzden de bir tarihi aamadan dierine sert bir biimde geen teki Latin Amerika lkeleriyle, ili'deki milliletirmenin karlatrlmas dnlmezdi bile. M. Meyer'in nceden farketmi olduklar, bugn de farkettkleri gibi teki lkelerdeki durum ili'yi hi ilgilendirmezdi. M. Meyer bu szleri byk dikkat iinde dinledi. Bakan size baka bir ey daha sylemek istiyorum diye devam etti. ili yabanc bir lkenin, ulusal snrlar iinde kendi egemenliini tehlikeye sokabilecek askeri ya da baka sler kurmasna msaade etmeyecektir. Ne olursa olsun, hkmet ettiim srada, ili'nin egemenlii ve bamszl, 117

tam ve her trl yabanc varlndan zgr olarak srdrlecektir. Birleik Devletlerle olan ilikiler; aralarnda, rnein Birlemi Milletler erevesi iinde, fikir ayrlklar kabilecek, iki bamsz ve egemen lke arasnda srdrlen ilikiler gibi olacaktr, baz sorunlarn deerlendirilmesinde ili, Birleik Devletlerin yannda yer alabilecei gibi, baka durumlarda, bloksuz lkelerle, ya da Sovyetler Birlii ve sosyalist lkelerle birlikte oy verecektir. Fakat egemen lkeler arasndaki bu ilikiler; her iki lkenin kar farklarn ak bir ekilde anlayarak, anlatklar noktalan ve ulusal karlarnn ayrlk gsterdikleri alanlar belirgin bir ekilde saptayarak, dostluklarn srdrdkleri lde mevcuttular. Dierinin bu zel ayrlk noktalar zerindeki durumuna gsterilen sayg, her trl uluslararas ilikinin temelidir. Ancak bu ekilde, memleketlerinin ulusal vakar, korunur. Bu vakar karlkl tanmakszn iliki kurulmas olmayacak eydir. Birleik Devletlerin bilmesi gerekir ki, ili'nin uluslararas durumu, zellikle ve kesinlikle, ili'nin ulusal karlar tarafndan saptanr; ayn ekilde ili, Birleik Devletlerin ulusal karlar ynnde hareket etmesini anlayla karlar. Birleik Devletler bilmelidir ki, d politikada taknd tavrn hazrlanmasnda temel bir lt olan gvenlii, ili tarafndan, ne de ili'de geebilecek bir olaydan tr tehlikeye decektir. Birleik Devletlerin gvenlii nasl Amerikallar ilgilendirirsin, ili'nin gvenlii ililileri ilgilendirir ve bu iki kar kart deildir. ili'nin gvenliinin salanmas hi bir zaman Birleik Devletlerin gvenliine zarar vermeyecektir. M. Meyer, 'zellikle bu nokta zerinde, gr birlii halinde olduunu bildirdi. Bunun zerine Eli Korry mdahalede bulunarak unlar syledi: Her lkeye zg ulusal vakar kavram, karlkl bir kabl gerektiriyordu, iki memleketten biri, diye 118

lim ki ili ve Birleik Devletler, biri tekinin ulusal vakar hakknda sahip olduu kavramdan kesin bir fikir sahibi olmalydlar. Bu bakmdan iki lkenin aralarnda amaca uygun gr alverilerini srdrmesi nemliydi. Bakan bu szleri doru buld ve u hususu ekledi: Bu konuda size unu demek isterim ki M. Meyer, bu son gnlerde Paskalya adasnda ili'nin vakarna ve karma zarar veren bir durum yaratlmtr. Adadaki istasyonlarn yklma tarz Hava kuvvetlerinin ok gcne gitmitir. Bu yntemleri kullanarak byle bir harekete gemek iin yanl zaman seilmitir. Bu hi de bu dostluk hareketine benzememektedir. M. Meyer, ada halknn karlat ekonomik sorunlar anladn ve bu trden etkilerin dzeltilebileceini sylemek iin mdahale etti. Bakan ekonomik bir sorun olmadn, ayr ve daha tehlikeli bir eyin sz konusu olduunu belirtmek iin, M. Meyer'in szn kesti. Birleik Devletlerin baz temsilcileri tarafndan bu olaylarn meydana getirili biimi ili'nin vakarna, lkeye kar gsterilmesi gereken saygya, zellikle de silahl kuvvetlerine, Paskalya adasndaki Hava kuvvetlerine zarar vermekteydi. Bunun zerine eli aadaki hususlar belirtti: Bu istasyonlarn yklmasna, bu ama iin ayrlm bte kalemlerinde yaplan bir kstlama neden olmutu. Bu kararn, Birleik Devletler ili ilikileri ile, bir ilgisi yoktu. Ykma kararn alma zonnda kalan Birleik Devletler elilii, bir seim karsnda kalmt: Ykma iine yeni hkmetin iktidara gelmesinden nce, ya da gelmesinden sonra girimek! ikinci olasln yeni hkmete kar dosta olmayan'bir hareket olarak yorumlanabilecei dncesi ileri srlmt, bu yzden zaman az da olsa ykm iini daha nce gerekletirmenin tercih edilebileceine karar verilmiti. Bu durumda, M. Valdes'in Birlemi Milletlerde bulunmas nedeniyle, eli Korry, Dileri Bakanl mstearn, bu istasyonlarn yklacan bildirmek 119

zere, telefonla aramt. Sz konusu anlama hkmetler arasnda deil de Birleik Devletler ve ili Hava kuvvetleri arasnda yapld iin, baka bir formaliteye gerek olmadna karar vermiti. Hayr Bay Eli, diye bard Bakan, bizde hkmetler arasnda zmlenmesi gereken bir i olduunu ispatlayan yazl bir nota vardr. Dileri Bakan bu sorunla ilgili dosyay eli altnda bulundurmaktadr. Eli Korry, bunun zerine anlamann bu ekilde yapldn gsteren delillere sahip olmadklarn mrldand. Kendisinden nceki eli Dungan anlamay bu ekilde imzalam olabilirdi, fakat kendileri byle bir yazl delile sahip deillerdi. Bakan, Dileri Bakan Almeyda'ya sz verdi, Dileri Bakan unlar syledi: Elimde, hkmetler arasnda bir anlamann sz konusu olduunu gsteren resmi bir nota vardr. Bakan Almeyda, bu arada okumak iin, notay dosyadan karmak ister gibi yapt. Eli Korry'nin bu konuda hemen bir tartmaya balamak iin, ak arzu gsterdiini anlayan Bakan, imdi daha fazla ayrntya girmenin gerekli olmadn dndn sylemek iin mdahale etti: Bu ilemleri aceleye getirmek, yeni hkmetin grevi devralmasndan nce yapmak iin, hi bir neden olmad zerinde srar etmek istiyorum. Eer ili, Birleik Devletlerin bu nlamaya son vermek niyeti karsnda, buna uymay uygun grrse, hkmeti bunu kabul eder ve kamuoyuna, verilen kararn ili iin yararl olduu kansnda bulunduunu aklard; bu yntem, normal ilikilerle birbirine bal iki memleketin, izleyecek tek iliki yolu idi, ii aceleye getirmek ve tek tarafl hareket etmek buna yardmc olmaktayd. Bunlar syledikten sonra Bakan ayaa kalkt ve grmenin bitmi olduunu bildirdi, Bunun zerine Dileri Bakan yardmcs Meyer un120

lar syledi: Btn sylenenleri byk bir ilgi ile dinledim, Bana, bu grme olanan vermi olmanz nedeniyle, size teekkr ederim. ili'den perembe gn ayrlacam -cuma iin uaklarda yer bulamadmve bu nedenle perembe gn yaplacak kabul resmine katlamyacam, buna ok zgnm, nk kiisel olarak ili'ye ok balym. Bu ballk sayn Bakan, grevimin basit gereklerinden ok ileride bulunmaktadr. ili'nin dnyann btn lkelerinden farkl olduunu ok iyi anladm iin, tercih ettii siyasal formller ve kendilerini ynetenlerden balayarak vatandalarn nitelii herkesin saygsna lyktr. Szlerinizi M. Nixon'a gtreceim ve onlar sadakatla yanstacam. Dileri Bakan yardmcs Meyer ve eli Korry Bakan'n brosundan saat I0.05'te ktlar. Santiago, 4 Kasm 1970 Santiago'da bu merasim ve grme yaplrken ve Dileri Bakan yardmcs Meyer, Salvador Allende ve ili Hkmeti'nin apak ortada bulunan, siyasal itenliini kabul eder grnrken, ayn anda Washington'da Ulusal Gvenlik Konseyi ili'ye kar bir kuvvet politikasnn uygulanmasn gryordu. 121

VII Dileri Bakan Yardmcs Meyer'in ksa sren ili ikameti, kendisi iin olduu kadar, Kuzey Amerika Elisi Korry iin de dramatik oldu: ikisi arasnda, diplomatik grntnn arkasnda, derin siyasal nedenleri bulunan bir gerginlik gelimiti: her ikisi de, bir dereceye kadar, o Kasm ay balarnda Washington'da Dileri Bakanl'yla Beyaz Saray arasnda gittike belirginleen anlay farkn temsil ediyorlard. -1970'te stlendii d yardm konulu raporun neden olduu olaydan beri- Korry'nin davran, hatta kiilii, Dileri Bakan Rogers'in de, Dileri Bakan Yardmcs Meyer'in de gznde; Kissinger'in uluslararas sorunlarla uramak amacyla Beyaz Saray'a yerletirdii aygtla giritikleri siyasal ve brokratik mcadelenin en kaba simgesini oluturuyordu. ITT'nin orada bulunan muhabirleriyle, Birleik Devletler'deki yneticileri, birka gn iinde durumun farkna varmlard. ITT'nin gizli muhtralar, tepeden trnaa aadaki trden gzlemlerle doluydu: Eli Korry ile Bakan arasndaki atlak (the rift) yle bir noktaya vard ki, eli iini dorudan doruya Beyaz Saray ile grmekte, bilgi ve talimatn Dileri Bakanlna aktarmaktadr. Yine bu yirmi Ekim tarihli muhtra, Korry'nin Washington'daki meslektalar arasnda Charles Meyer'in onu ili'den, hatta olabilirse Dileri Bakanl'ndan, uzaklatrmaya kararl olduu dedikodusunun iyice yayldn aklyordu. 122

yi ama kimdi Korry? 1970 tarihli bir ili raporuna baklrsa, in m bir Kuzey Amerikal pro-konsl tipi, yani ele geirilmi bir (lkeyi ynetmekle grevlendirilen eyalet valisi. Edward Korry'nin meslei gazeteciliktir. Uzun sre Upi ajansnda alm, Yugoslavya ve Fransa'da bulunmu, bu arada baz Avrupa bakentlerinde bu ajansn mdrln yapmtr. zellikle Afrika'da Amerikan elisi yapmak iin, Bakan Kennedy, Dileri Bakanl ve aktif siyasal evrelerle ilikisi olmayan kimseler ararken, onu bu grevinde buldu. Nasl baz niversite hocalarn eli atam, bu arada bugn Fletcher School of Law and Diplomacy da bulunan Profesr Gullion' o tarihte Kinshasa Kongo'suna gndermise, Korry'yi de Etiyopya elisi olarak atad. Korry Etiyopya'da yllarca kald. Dorudan doruya imparator ile temaslarda bulunmak eilimindeydi; sylenildiine gre -pro-konsl davran nedeniyle- imparatorla baz kiisel glklere urad. Etiyopya'da en gze arpan grevi Afrilca'daki dier Kuzey Amerika elileri ve Birleik Devletler memurlarnn eliinde, < Birleik Devletletlerin bu blgedeki politikasnn ne olmas gerektii zerinde bir rapor hazrlamak oldu. Bu grevde yle bir faaliyet gsterdi ki, bu rapora Afrika zerinde (Korry Raporu) ismi verildi, ama rapordan yararlanlmad ve fikirleri uygulanmad. Johnson Hkmeti raporu unuttu; bununla beraber -ya da dorudan doruya bu nedenle- rapor uzmanlar evresinde byiik bir itibar kazand. Afrika ile ilgili yeni yaptlar bu rapordan zellikle yararlanmaktadrlar, bunun nedeni kukusuz Birleik Amerika'nn bu kta zerinde hi bir zaman tutarl bir politikasnn olmamas ve Korry Raporunun, yaplmas gerekli olan eylerin, bir modeli gibi grnmesidir. Korry, Etiyopya'daki grevi srasnda, o zaman basit bir vatanda olan Nixon'u kabul etti, yedirdi iirdi, onunla uzun grmeler yapt. Bu olayn daha sonra belirtilecek 123

bir nemi vardr. Eli Dungan, Santiago'dan ayrld zaman, yerini almaya Korry davet edildi, Demokrat partiye hi bir zaman kaydn yaptrmam olduu halde Kenedy ynetimi onu bir Demokrat olarak gryordu. Daha Santiago'ya gelmeden, Korry, Elilikteki grevinin Dungan'in- kine hi benzemiyeceine karar vermiti. Dungan ile kii- el ilikileri vard ama, ne psikolojik, ne de politik bakmdan anlaabiliyorlard. Korry, atanmas srasnda, Dungan'in gitmesinden sonra, eliliin slbunu kkten deitirmek, ili Hkmetinin ve muhalefetinin siyasal ahsiyetlerinden uzak durmak talimatn aldn ileri srd. Bakan Nixon'un seilmesi zerine, meslekten diplomat olmayan Korry'nin normal kaderi, Santiago eliliini brakmak ve zel mesleine dnmek olacakt. 1969 Nisannda, bilindii gibi, yaknda yerine bir baka tayin yaplaca, bildirildi. Yerine gelecek olann -Dileri Bakanl yesi - ad bile biliniyordu. Kory o ara, aramak amacyla Birleik Amerika'ya gitmek iin hazrlandn filan sylemitir ama, daha sonra ok kullanaca trden, ustaca iki frldak evirmekten de geri kalmamtr. Bunlardan birincisinde, hkmete iddetle hcum etmek; ve Birleik Devletler Senatosu'nun gznde, ABD'nin itibarn savunduundan rahatsz edilen ve eletirilen bir eli olarak grnmek iin, bir ilili senatrn Mays banda vermi olduu demelerden yararland (sorunu Dileri Bakanlna bu ekilde sundu, Bakanlk Korry'yi resmi bir bildiriyle destekledi: Senato'ya da byle bir rapor verdi. Senato onu, Dileri Komisyonu'nun gizli bir toplantsna kabul etti, orada da ayn ekilde savunuldu). kincisinde, Nixon'un Etiyopya'da yapt gezi srasnda onunla kurmu olduu eski ilikilerden yararlanarak, ona ahsi bir mektup gnderdi. Beyaz Saray'daki bir dostu sayesinde bu mektubun dorudan doruya Nixon'un eline gemesini salad - Bu mektubunda birka yl nce AddisAbeba'124

da bir grme srasnda Nixon'un kendisine unlar dediini hatrlatt: Bir gn Bakan olursam Edward, Byk Devletler dnda baz kilit lkeler iin sizin gibi kimselere ihtiyacm olacak. Nixon, bu mektubun kenarna Kabul diye yazd. Halefi ili'deki grevine gitmeye hazrlanrken, Korry yerinde kald. Bu durum Dileri Bakanlnda rahatszlk yaratt; Korry'nin Beyaz Saray'la, bunun sonucu olarak da Dileri Bakanl'yla rekabet halinde bulunan ve ondan daha geni yetkiler kullanan Beyaz Saray'n uluslararas politika ekibiyle dorudan doruya ilikileri olduu kansn dorulad; stelik Afrika zerinde yazlm olan raporun yazar olarak ve elilikteki kiisel n nedeniyle (nk, imdi olduu gibi o zaman da, Kennedy tarafndan tayin edilip de i banda kalm olan tek eliydi) 1969 ylnn ikinci yarsnda, kendisinden, Dileri Bakanlnn yeni bir D yardm politikasnn programlandrlmasn! dzenlemesi istenildi. Bu grev Korry'ye Dileri Bakanl tarafndan nerildi, fakat bunu nlemek iin, Bakan Nixon tarafndan ayn konuyu incelemek zere komisyon kuruldu. Bu komisyonun. ABD'nin uluslararas ekonomik ibirliiyle ilgili her eyin artk Dileri Bakanlnn yetki erevesi iinde kalmayaca sonucuna varmasnn kesin olduu ngrlyordu. (Bu ibirlii program bugn AID ad altnda Dileri Bakanlna baldr.) Bu durum Dileri Bakanlnn uluslararas dzeydeki gresel gcn azaltacakt. Beyaz Saray ile Dileri Bakanl ekipleri arasndaki bu kavgay bilen Korry, hemen hemen btnyle stlendii bu grevi kabul etti ve uzman Peterson tarafndan ynetilen zel Nixon komisyonunun izgisini izleyerek, AID'i ok eletiren bir rapor hazrlad. Rapor'u Dileri Bakan'na sundu. Bakan raporun kaleme alm tarzna kzd ve onu ilemden kaldrd. Korry bunu bekliyordu. Bunun zerine New York Times'taki dostlar , ve br Kuzey Amerika n gazete ve basn ajanslaryla temas 125

etti -eski bir gazeteci olarak bu alanda ok dostu vard- ve Beyaz Saray ile iliki kurdu. Bylece Peterson Raporu'nun yaynlanmasndan bir gn nce, gazetelerin iyi bir yerinde kendi raporundan geni zetler yaynlatt. -Bu rapor tekine uyuyordu. Bunun sonucu olarak Dileri Bakanl ile dmanln tescil ettiriyor ve Beyaz Saray'n uluslararas ekibine geiyordu. ite bu nedenle Korry, Nixon ve Beyaz Saray staff- mn gznde Latin Amerika'daki en mkemmel Kuzey Amerika elisi olarak grlmeye balad; o kadar ki Washington'da Charles Meyer'den daha ok arla sahip olduu syleniyordu. ili Bakanlk seimlerinden nce Korry'nin davran yle grnyordu: Alessandri'nin zaferine gven, Halk Birlii olasl karsnda korku, ili i politikasna kartnn ileri srlmesine engel olmak amacyla baz ihtiyat tedbirleri! Seimlerden sonraki tepkisi ise, yle grnyordu: Gelecek Halk Birlii Hkmeti konusunda Amerika Birleik Devletlerine gnderilen son derece eletirici raporlar, bu hkmetin ok tehlikeli bir olaylar dizisini kkrtaca iddialar! Ona gre bu olaylar karsnda bir ey yaplamazd. Bunun sonucunda, daima yrrlkteki stratejisi, yle grnyordu: Amerika Birleik Devletleri yrtme organ ve Senato'sunun gznde, Kuzey Amerika karlarnn korkusuz savunucusu olduundan; dayanlmaz hcumlara gs geren bir kurban olarak griinebilmek iin, saldrganca kar tepki gsterebilecei, baz gerginlikleri ve atmalar kkrtmak! Byle bir olaslk belirdii zaman, u iki durum arasnda bir seim yapacakt: ya Birleik Devlet ler, ili Hkmeti'ne baemi grnmemek telayla, onu ili eliliinde tutmas iin hzl mdahalelere srkleyecek saldrlara kar saldrlarda bulunmak, ya da, iini ili tarafndan persona non grata -istenmeyen adam- iln edilmesini salayacak zere ayarlamak. Bu, onun iin, 126

ili'deki durum gznne alnrsa, olaslkla bir kiisel liyakat belgesi olacak ve Birleik Devletler'de baka yksek mevkiler elde etme olanan salayacakt. Korry zel karlarn, grevinin diplomatik karlarndan stn gren ar derecede bencil ve benliki bir adamd. Diplomatik, hatta siyasal daha byk bir rol oynamak, besbelli amaz tutkusuydu. Gnll bir yalancyd; yarm gereklerini, ok byk yalanlam gibi kar klmasn daha tehlikeli ve daha g duruma getiren, ayrntlar uydurma yeteneinde idi. zel yaantsnda olduu kadar, topluluk iinde de susmasn bilmezdi. Kendisiyle yaplabilen zel grmelerde ok tehlikeliydi, nk daima bunu kendi yararna kullanrd, saatlerce tek tarafl olarak konuurdu, yle ki sadece onunla konumak deil, fakat onun konumasn dinlemek de tehlikeliydi: Karsndaki kimse verdii cevaplardan ok dinlediklerinden tehlikeye girerdi. Cretkr davranlar, kstaha sz ve jestleri ile grnte yrekliliini kantlard ama, galiba onu yalan ve entrikalara kkrtan belli bir korkaklk iindeydi. Grn ne olursa olsun, sz ve jestlerindeki kzgnlk, kt tavrlar, kabal, kkrtmalar pek de bouna deildi; yani, yapt eyleri akla yatrma ve ondan kiisel bir kar elde etme yeteneine sahipti: Hkmetinin ve Amerikan basksnn tepkilerini daima gznnde tutard: Hareket tarzn byk lde belirlerdi bunlar! ine belirli bir kk grmenin ve yksek bir kltr diye yutturmak istedii gazetecilik bilgilerinin girdii, bir zppelii de vard ili'nin lke olarak da, beeri ve tarihi bir topluluk olarak da, kendisinde uyandrd kzgnl saklamazd. Bu anlamda Halk Birliinin zaferi karsnda besler grnd kini bu siyasal kurulua olanak tannm olan memlekette de yaymt. Elilikteki astlar arasnda ve Dileri Bakanlnda, kiilii korkuyla kark bir hayranlk yaratmt. Baz kiileri -bunlar azdlar- tama127

men kazanmt: oklar, ona sempati duymadan, alma ye teneini ve dinamizmini takdir ederdi. Kendisiyle alan kimselere ballk duymazd. Washing- ton'da yksek mevkilerde bulunan kimseler, onu belirli bir istihza ile dnrler ve yargsna fazla nem vermezlerdi: Fakat Edward Korry'yi koruyan; hilekrl, krtasiyecilikteki ustal, gerek iktidar merkezlerini farketmedeki duyarl, siyasal esneklii, Birleik Devletlerin en nl kurumlarna ve uzmanlar arasna szmas ve -belki de zellikle- bugn Latin Amarika'da grevlendirilen, dk nitelikteki Kuzey Amerikal memurlara oranla, yksek yetenekte olmas idi. Korry'nin Washington ve Santiago'da tam anlamyla bilinen fkeli klar, Charles Meyer'in ili'yi ziyareti srasnda, zirvesine kt. Meyer'e elik eden ilililer birok kez, hem elisinin kendisine bir eki dzen verme, hem de Bayan Korry'nin fkeden kaynayan eliyi yattrma abalarna tank oldular. Meyer, Kuzey Amerika politikasna, kesin olarak, Washington'daki National Security Council tarafndan yn verildiini, ili'deki trenlere katld srada rendi. O gnler, karara etkisi olan gnlerdi. Korry Beyaz Saray'a daha uzlamaz bir tavr taknmasn, salk vermeye devam ediyordu. Meyer farkl ekil ve artlar alacak, daha bol aralar kullanacak, daha esnek bir davran salk verebileceim dnyordu. Tabii ayn amalar gzeterek! nk: Kuzey Amerika'nn, Halk Birlii ve Allende'ye kar olan politikasnn, amalarn tehlikeye sokmak sz konusu deildi: Dileri Bakanl iin bu davran en mkemmel bir etkenlikle salanmt bile. Korry ve Meyer arasndaki kiisel ve siyasal anlamazlklar bilmemezlikten gelinemezdi. Korry'nin Santiago'daki ikameti srasnda, Meyer'in eylemlerini engellemi olmas; ve Meyer'in kendisini, eliyle olan gr ayrlklar yznden, hkmeti karsnda abluka altna alnm grmesi, muhtemeldir. Durum ne 128

olursa olsun, 4 Kasmda Meyer, National Security Council'in, ili hakknda kendi grne hi uymayan bir politika saptanm olduunu renir renmez, Washington'a dnmekte acele etmiti. Nixon'un bakan olduu National Security Council'a; iktidarn bnyesi iinde bulunan ve Dileri Bakanl ile Beyaz Sray arasnda sregelen brokratik elikileri yanstan gr farklarn, bu konsey nnde aklamaya karar vermiti: Washington'da en ksa sre iinde dinlenilmesini istedi. Bakan Allende ile grt 4 Kasm gn leden sonra kendisine elik eden ililiye unlar syledi: Washington'a varr varmaz, Nixon'i Allende'nin szlerinden haberdar edebilmem iin gezimi kesin olarak yarma almam gerekecek! Gerekten de, her trl kabul resimlerine ve grmelerine katlamyaca iin zr diledi ve uaa bindi gitti. Kurulduu andan balayarak Allende Hkmetiyle aralksz uramak yanls, Amerikan yrtme organna en yakn ynetici evrelerin, yani Henry Kissinger'ce ynetilen Beyaz Saray ekibinin, niyetinin ne olduu Ekimden beri akla kavumutu. Washington, Birleik Devletler'in ekonomik sabotaj ve siyasal tecavz tedbirleri ne olursa olsun, Halk Birlii'nin iktidara gemesini engellemenin g olduunu anlamt. ITT Bakan yardmcs Merriam, bunu 9 Ekimde CIA'dan William Broe'nin azndan renmiti; eski CIA mdr ve ITT Bakam John Mac Cone'a durumu ivedilikle yle bildirmiti: Onun grne gre, Nixon ynetiminin, Allende seildii zaman -eer seilirse- ok sert bir izgi izleyeceini (Will take a very very hard line) rendiimde olduka ardm. El koymalara giritikleri ve yeteri kadar tazminat demedikleri takdirde, btn Kuzey Amerika kaynaklarnn, uluslararas yardma tekabl edenler olduu kadar, Washington'daki kredi kurumlarnn da, parasal yardmlarn keseceklerini sanrm. u anda bana Bakan'n, durumu dikkat ve hogrrz bir biimde izledii (bence, hi olmamaktansa ge olmak yedir) ve olaylara gre harekete hazr olduu gvencesini verdi. (He assures me that he has taken at this time-better late 129

than never I guess-a long, hard look at the situation and is prepared to move after the fact.) Bir sre nce National Security Council'de tartlan ili politikasnn, Washington'da kesin olarak 6 Kasm'da ekillen- dirildii, aldanma korkusuna dmeksizin kabul edilebilir. Karar Nixon ve Kissinger'in ynetiminde ve Rogers, Meyer vb.nin bulunduu bir toplantda alnd. Bu karar, brlerine gre az ya da ok iyiliksever olarak tanmlamann, olanak iinde olmadna deinelim; nk gelecekte, tamamlayc ya da yerine koyucu alternatifleri hesaba katma stnln de sunarak, ili'nin boaznn gittike daha gl bir ekilde sklmas amacna dayanmaktadr. Kissinger'i bu politikay benimsemeyen iten, kukusuz, Kuzey Amerika Hkmetine, eitli kademelerde yapaca ekonomik, mali, politik ve silahl mdahalelerle, ili'ye basklarn younlatrmada salad trmanma olanaklar ve genilikti. Bu politika ayn zamanda, dnyann eitli noktalarnda, Avrupa'da, Latin Amerika vb. deki Kuzey Amerika sistemine dahil memleketlerde, ili'ye kar baz eylemleri baaryla uygulamaya ve Sovyetler Birlii karsnda Amerika Hkmetinin karlaryla, okuluslu irketlerin ve byk yatrm kumpanyalarnn karlarn en iyi ekilde badatrarak, Birleik Devletlerin yer yzndeki denetim gcnn geniliini gstermek iin, ili olayn bir koz olarak kullanmaya olanak veriyordu. Biitn bunlar bir il yllk bir sre istiyordu. Kuzey Amerika sistemine uygun yeni bir dzen yaratmaya ynelmi byk plan uygulamak iin bu sre Kissinger'e gerekliydi. Bu politika ili olayn kresel ya da dnyasal lee karyordu. Kuzey Amerika'nn ili'de yaptklar ve yapmadklar; Sovyetler Birlii, in, Bat Avrupa, Japonya ve nc diinya'ya kar puan kazanmasna yarayabilirdi. David Landau'n Kissinger the uses of power kitabnda NixonKissinger politikasnn en karakteristik yan olarak belirttii kavram Kissinger'i besbelli iyice tatmin ederdi bu- uygulamak sz konusu idi: Linkage kavram; buna gre, dnyadaki btn anlamazlk noktala 130

r Sovyetler Birlii ve Birleik Amerika'y temasa geiren bir colinuum tekil etmektedir. Landau bu ereve iinde, somut sorunlarnn zmlenmesinin her zel olayn karakteristiklerinden ok, iki taraf arasndaki toptan kuvvetler ilikisine bal olduuna dikkati ekmektedir. Bu Linkage ya da birbirine bal tek bir sre kavramnn altnda varsaylan anlam, yer yuvarlann herhangi bir blgesindeki byk bir bunalmn zmnn rakip taraflardan birinin, ya da her ikisinin, baka blgelerde gsterdikleri kararllk ve g derecesiyle belirlendii eklindeydi. Bunun sonucu olarak ili olaynn tm Kuzey Amerika politikasna kaynatrlmasna tank olundu. ili'yi yeni bir dnya dzeni kurma plan iinde, yararl ve dinamik bir e olarak kullanmak iin, Allende Hkmetine belli bir sre braklmas, Birleik Devletlerin karma idi. Bu sreden, Birleik Amerika sistemin disiplinine uymayanlarn bana gelecekleri ve sonunda urayacaklar felketi, canl bir organizma zerinde bir test case rnei olarak, Fransa'ya, teki endstrilemi lkelere ve sz dinlemez demokrasilere gsterip, Allende Hkmetini ykmak iin yararlanacakt. Buna gre Kissinger'in tasarsnda; ili faCIAs, i sava, faizm, bir sre iin ertelenmiti ve bunlar, sras gelince Kuzey Amerika politikasnn topyekn planlar iin gerekli hale gelir gelmez gerekletirilecekti. Btn bu sylenilenlere; Kuzey Amerika emperyalizminin yetenek ve gcn gereinden fazla deerlendirmeye yol at; ili toplumu gibi bir toplumun, i elikilerinin arln yeterli derecede gznnde bulundurmad ileri srlerek, itiraz edilebilir; tam tersine: Kuzey Amerika stratejisinde, bir toplumun ulusal i ekimeleri, uluslararas dzeyde siyasal olarak kullanlan etkenler olmaktadr. Emperyalist sistemin merkezi, 1970'te ili'de olduu gibi; askeri g dahil, elinde olan btn aralara bavurmay gze alarak, temel bir siyasal karara vard zaman, hedef alman memleketin i politika yaants, uluslararas poiitika yaantsndan artk ayrlmaz. Bu memleket, kukusuz kendisini 131

emperyalizme kar savunabilir, hatta zafer kazanabilir. Fakat sava ok daha sert, daha uzun, daha sonu belirsizdir. Bu gibi durumlarda kanl olaylar giderek oalrlar; ve 1973 Eyll darbesi gibi, grnte lke iinden gelen en ar iddet hareketleri, emperyalizmle ezmek istedii lke arasndaki savan, dramatik olaylarndan baka bir ey deildir. Kuzey Amerika'nn toptan politikas iinde ili olaylarnn kritik rol 1970 seimlerinden nce bile o kadar belirliydi ki i mizaha dnerek, Birleik Devletlerin nemli dergilerinde olaylar nceden haber verme trnden yazlara konu oldu. te 3 Kasm 1970 tarihli New York Times' in bir sayfasndan bir rnek. Burada Kuzey Amerika i politikasna ilikin birok haberler arasnda, d politikayla ilgili u tek telgraf okunmaktadr: Saylar 146872'yi bular Amerikan askerleri ili'ye indirildiler. Santiago, 2 Kasm- 9. Gney ili bandosu scak bir ho geldiniz mar alarken, kara ve deniz ordularna mensup Amerikan muharip birliklerinden saylar 3843' bulan piyade eri, leden sonra Lyndon B. Johnson Memorial Air- port'a indirilmilerdir. Kaliforniya'da Fort Ord'dan gelen bu taze kuvvetler, ili'deki askerlerin saysn 146.872'ye karmlardr. Bu say ili'deki Amerikan kuvvetleri Bakumandan General Vreighton W. Abrams'n Beyaz Sarayda Eyll ortalarnda yapt basn konferansnda istediinden biraz fazladr. General Abrams yeni ktalar hava meydannda karlarken Kesin olarak yeni takviye birlikleri istemek niyetinde deiliz dedi. Bununla beraber baz birlik kumandanlar Kuzey ili'de balayacak olan komnistlerin yaz taarruzlarn bozguna uratmak amacyla, 65.000 kiilik bir ek kuvveti istemesi iin, General Abrams'a bask yapmaktadr. Bu komnist taarruzu, gelecek ayn ilk gnlerinde balaya132

caktr. (Gney Amerika yaz, Kuzey Amerika ka girdii zaman balar.) Bu konuda kendisine soru yneltilen General Abrams her trl yorumda bulunmay reddetmitir. N ixon ve Kissinger tarafndan 1970 Kasmnda tanmlanan Dilj politikas, Kuzey Amerikan sistemi d mdahale merkezinin. o zamana kadar hazrlad; Pentagonun Deniz bandosu lerveni olarak ilk etkileri grlen 1970 plan da dahil, btn varm y unlarn ve olur olmaz btn planlarn, tekrar ele almtr. CI A tarafndan 29 Eyllde aklanan plana gre, ayn yln Eyll ve Ekim aylar arasnda tasarlanan ve uygulanan btn tedbirlerinden de yararlanlacak; ITT tarafndan son aylarda yaplan ve zellikle Gerrity'nin 20 Ekimde Bakan Geneen'e ve 21 Ekimde eski CIA mdr Mac Cone'a; ITT Bakan Yardmcs Merriam'- n 23 Ekimde Dr. Henry Kissinger'e yazd raporlarn ierdii somut tavsiyeler uygulanacakt. (Henry Kissinger, sylenildiine gre, Beyaz Saray'n aslnda National Security Council'ca birka gn nce benimsenmi dorultuda olan bu fikir ve tavsiyeleri kesin olarak gznnde bulunduracan syleyerek, teekkr etmiti.) ili zerinde bask yapmak;1 rnein Kennecott tarafndan dnlen bakr ambargosu tedbirleri gibi eitli eylemlere girimek amacyla," 1971 yl banda anlamaya varan, eitli Kuzey Amerika irket ve teebbslerinden (Anaconda, Kennecott, ITT, Bankalar vb.) yararlanlacakt. 1971 Mays ortasnda akland zere, sadece Eximbank gibi Kuzey Amerika kurulular tarafndan ili'ye alan krediler deil, ayn zamanda BID gibi uluslararas rgtlerin; 1970 yl sonuna doru, ili'yi ar kredi kesintilerine uratan Dnya Bankas, ya da dier zel Kuzey Amerika ve Avrupa finansman banka ve ajanslarnn kredileri de durdurulacakt: ayrca Kissinger ekibinin La ----------------1) Karlatrn: Merriam'n Senato alt komisyonu nnde verdii 20 Mart 1973 tarihli ifade. 133

tin Amerika sorumlusu Arnold Nachmanoff'un2 1971 yl banda ITT'ye gvence verdii gibi; baz Avrupa lkelerine ya da baka lkelere, ili'ye yatrm yapmaktan vazgeirmek iin, baskda bulunulacakt; dier lkelerin ili'ye kredi amalarn ve ili 'nin bu memleketlerle alveri yapmasn elden geldii kadar engellemek iin, anlamaya varlacakt; sras gelince, ili'nin ok byk toplam tutan borlarnn mzakeresinde kolaylk gstermek isteyen alacakllarn karlarn ayr bir ileme maruz brakarak ve ili'nin bu alandaki pazarlk gc elden geldiince kslarak, mdahalede bulunulacakt Elden geldiince engelleme yaplacakt.- ili bunun ac deneyini yapt!- Yedek para, ekipman, eitli tesis donanmlar, memleketin endstriyel park ve her trl teknolojik geliimi olabildiince engellenecekti. -ili bunun ac deneyini yaad.- Ulatrma aralarn gitgide daha byk bir lde felce uratmaya alacaklard: Hava yollarn, uak satn almasna engel olarak; deniz yollarn, ticaret filolarnda ve deniz konferanslarnda yaptklar manevralarla; demir yollarn, malzemenin yeniletirilmesinde aksaklklar kararak ve nihayet kara yollarn yedek para gelmesini durdurarak! Bakr fiyatlar drlecek ve uluslararas pazarda dengesizlikler yaratlacakt (1970 sonundan bu yana evrilen bu tr manevralardan birok kant ve ipucu gsterilebilir, bu ynde son giriimlerden biri bakan Nixon tarafndan 1973 Martnda Amerika'nn elindeki byk yedek bakr stoklarnn pazara sunulduunun iln edilmesi idi). ili'ye gizli Amerikan dvizi sokulmas yoluyla, ili'nin parasal durumunda, denetim altnda tutulamayan ciddi arpklklar ve enflasyonist basklara neden olarak (bu gizli dvizlerin ili'ye szmas yznden 1972 iveren grevi srasnda dolarn byk bir dme kaydetmesi ve 1973 Nisanndan bu yana olayn belirdii orta snflarn dizi grevlerinde grld gibi) Halk Birlii hkmetinin karsnda bulunan btn gruplarn dalavereleri ------------------------2 Karlatrn: Merriam'm Church nndeki ifadesi, Sampson'un kitab, s. 253 ek 254, ingilizce bask. 134

desteklenecekti. Bu gruplarla, eylem ya da eylemsizlik gibi baka yollardan da ibirlii yaplacakt; nihayet balangtan beri donanmada, sonra dier kuvvetlerde uyguland zere, ok uygun koullarda silah ve askeri donatm salanmasna devam edilecek ya da salanan miktarlar arttrlacak, bylelikle silahl kuvvetlerle kurumsal temaslarn derinletirilmesine allacakt. 1970 Kasmndan bu yana, Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'nce etkili bir biimde uygulanan ve burada tm belirtilmeyen bu tedbirlerden ounun, Kuzey Amerika'nn ekonomik alandaki mdahalesine ilikin olduuna deinelim: bunlara, memleketin iinde ve dnda, bazlar aka fakat ou el altndan uygulanan tam anlamyla siyasal tedbirler eklenmitir. Bakan Allende, ili'ye uygulanan emperyalizmin grnmez ablukasndan szettii ve Pablo Neruda'nn nl ili sessiz bir Vietnam'dr szn and, 1972 Birlemi Milletler Sylevinde, yukarda belirtilen ekonomik tedbirlerden bakasn ima etmiyordu. Ayn sylevinde ITT'nin ve okuluslu irketlerin gizli fmldklarn Amerika Birleik Devletleri'nin bu iilere karma politikasnn banda bulunduunu belirtmeden, aklamt. Ancak 10 nisan 1973 tarihinde Santiago'da Dnya Sendikalar Genel Kurulu karsnda verdii sylevde, ITT'nin ykc eylemleriyle Kuzey Amerika Hkmeti arasnda dolaysz bir iliki olduunu resmen syledi, zira bu balar Washington'da Church alt komisyonunda daha birka gn nce kesinlikle kantlanm bulunuyordu. Artk Kuzey Amerika Hlcmeti'nin, ekonomik dzeyden askeri dzeye kadar btn dzeylerde, Allende Hkmetini, Halk Birlii'ni, ili Devleti'ni ve Halk hareketini ykmak amacyla sistemli olarak giritii eylemleri btnyle yarglayabilmek olanak iindedir. Birleik Devletlerin bu politikas, ekonomik dzeyde bir saldr biimini alnca, ili'de armutu olgunlatrmak politikas olarak nitelendirilmiti. Birleik Amerika Hkmeti, bir bakma ili deneyinin aac zerinde olgunlamasn gzetliyor; Allende rejiminin kendiliinden dmesini salamak iin deneyin zorla olgunlap rmesine, tecavz eylemleriyle katkda 135

bulunuyordu. Birleik Devletler'in niyeti akt; resmi ya da zel tecavz eylemleri, ispanyolcada denildii gibi sopayla vurarak olgunlatrmak harcerlo madurar a palos amacn tamaktayd. Daha Allende Hkmeti yerine henz oturmutu ki, Birleik Devletlerce ilk uyanlar resmi azarlamalar biiminde yapld. 30 Aralk 1970'te Nixon, Washington'da ili elisini kabul etti ve ili Bakan iin bir aklamada bulundu; yannda, -o zamanlar Kissinger'in imdi ise Bakan'n balca yardmcs olan - General Haig bulunuyordu. Bu grmenin zellikleri, Dr. Kissinger'in Beyaz Saray'daki nfuzunu o kadar iyi yanstyordu ki, bunlar bizzat Amerika'da (New York Times ve Washington Posf'daki makaleler) ve Fransa'da bu snrsz gcn rnek olay gibi belirtildiler.1 ili elisi, Dileri Bakanlnn bu grmeye bir trl tarih saptamay baaramadndan yaknnca, Kissinger bunun doal olduunu, nk yanl kapy aldm syledi. Ve grmeyi hemen ayarlad. Bakan Allende'ye ili elisi tarafndan bu konuda gnderilen raporun metni (Dileri Bakan Almeyda'nn arivleri) aada verilmitir: ok gizli Nixon ile grme 1) Aralk ay banda aada belirtilen amalarla Charles Meyer ile bir grme yaptm: a) Washington'daki hizmetimin Araln sonunda sona ereceini Charles Meyer'e resmen bildirmek; b) Bakan Nixon'a ve Dileri Bakan Rogers'e veda etmek, amacyla bana bir grme salamasn ondan istemek! Hareketimden nce, ona baka bir ziyaret yapmay ar 1) Oliver Todd'un Kissinger'e tahsis edilen ve le Nouvel Observateur's yaynlanan bir zmlemesinden. 136

zuladm, ayrca belirttim ve onunla btn staff ile bir arada grmeyi istediimi ekledim. 2) Onbe gn sonra, ili elilii'nin birok hatrlatmalar sonucu olarak (bu gnler niversitelerde, Council Foreign Relationsn yerel komitelerinde ve ili kolonisi gruplarnda ili'deki durumla ilgili konferanslar vermek iin Washington dnda bulundum) Meyer'in brosu, Dileri Bakan Rogers, kendisi ve ekibiyle grmeleri ayarladm, buna karlk Bakan Nixon ile grmenin olanak d bulunduunu bana bildirdi. Beni kabul edecek zaman yoktu! (Be dakikalk bir grme talep etmitim.) 3) Meyer ve ekibi ile grmenin sonucunda, Meyer'den bana birka dakikalk zel bir grme olana vermesini rica ettim. Ona Bakan' beni kabul reddetmesi nedeniyle, Birleik Devletlerden ok zgn ayrldm bildirdim. Bu nezaketsizlikten de tede, siyasal bir yanlg idi. Olay, Bakan yardmcsnn gelitirmeyi arzu ettiini syledii, iki hkmet arasndaki iyi ilikilerin srdrlmesini, aka baltalyordu. Bu olaylar -kendi yorumlarm da ekleyerek- hkmetime iletmekle yetinmeyip kamuoyuna aklamak zorunda kalacam bildirdim. Durum, ok basit karlkllk nedenleriyle; ili Devlet Bakann, yaknda veda edecek Eli Korry'yi kabul etmemeye zorlayacakt, (Korry'in gidii, o sra, kesin bir olay olarak sunulmaktayd). Etki altnda kald belli olan Meyer, imdilik Bakan Nixon'un bu red hareketinden ili Hkmetini haberdar etmemeyi benden istedi, nk ne yapabileceini anlamak iin, bizzat kendisi giriimde bulunacakt. Bu isteine uydum. 4) ki gn sonra, Dileri Bakan Rogers'le bulumak zere Dileri Bakanlna gittiim zaman, ili Country Directoru M. John Fisher'den (Noel ve ylba tatili dolay- syle Washington'dan ayrlm- olan) Dileri Bakan Yardmcs Meyer'in onu, Bakan Nixon'un ziyaretiyle ilgili eski 137

kararn, deitirilmesinin olanak iinde bulunmadn, bana bildirmekle grevlendirmi olduunu, rendim. 5) Bu nedenle Dileri Bakam Rogers ile yaptm grmenin sonunda (ve grmede hazr bulunan Fisher'in byk korkusu pahasna) ona ayn aklkla -hatta diyebilirim ki ayn kabalkla- Bakan Nixon'un bu davran karsnda derin zntm belirttim. O da Meyer gibi darbeyi kabul etti ve ne yapabileceini aratrmaya sz verdi. 6) Meyer'in ve Rogers'in bu red olayn, Washington'da elilerin Bakana veda etmelerinin det olmadm -ki bu gerektisyleyerek aklamay denemeleri ilgi ekicidir. (Oysa Washington'da kordiplomatiin kalabalk olmas, devaml olarak yenilenmesi ve Birleik Devletler Bakam'nm birok grevleri nedenleriyle bu durum bana mantkl grnmektedir.) Her ikisi de Bakanlarnn yorucu grevlerinden bahsettiler, Rogers Bakan savunma abasnda, Dileri Bakanlarnn bile onu grmek hususunda glkle karlatn syleyecek kadar ileri gitti. Beni arm grnce, unu ekledi, ok kr ben bu durumda deilim, kabine yeleri arasnda, gereksinme duyduum her sefer Bakan' grebilen seyrek imtiyazllardan biriyim. 7) Bir, ya da iki gn sonra, Rogers'den bana Bakan ile bir grme salayamadna ok zld haberi geldi. Yeniden olaya siyasi bir anlam vermemem; durumu, Bakann zamannn olmamasyla aklamam istenildi. 8) inadm inat ataszn uygulayarak, hemen ertesi gn (24 Aralk perembe, saat 13) Henry Kissinger ile konumamn sonunda isteimi yeniledim. Birok bakmdan anlaml olan Kissinger'in tepkisi, aada aynen verdiim u birka tmce iinde zetlenebilir: K: Bu grmeyi nasl talep ettiniz? Ben: Normal yoldan, yani Dileri Bakanl yoluyla. 138

K: You made a mistake. You went to the vrong people. Why didn't you call me?1 Ben:...? Saatine bakt (saat 13.30'a yaknd), kendisini dorudan doruya Bakana balayan telefonu amaya davrand, sonra vazgeip bana: Hayr, artk ok ge! dedi. Bakan u anda le yemeini yemektedir. Cumartesi iin bir ey ayarlamaya alacam. Maalesef nmzdeki hafta burada deilim, fakat her halde bir eyler yapmaa alacam. Sonra sz grme isteine getirip u yorumu yapt: steiniz, bu kimseler araclyla aktarlmamalyd. spat, istein bana yanstlmam olmas. 9) Cumartesi bir ey yapamad (Nixon hafta sonunda Canip David'de idi), Kissinger ise, Nixon'un ICongre'ye 15 ubatta sunaca State of the World Repord zerinde almalarn srdrmek iin Kaliforniya'ya gitmi fakat piskoposu General Haig araclyle, brosu ile ilgilenmeye devam etmiti. 10) Nihayet benim Washington'dan hareket gnm olan 30 Aralk aramba gn sabah General Haig ahsen beni arad ve Bakann le zeri beni kabul edeceini syledi. 11) Beyaz Saray'da ayn General Haig bekliyordu, beni ald iinde bir saat beklediimiz bekleme salonuna gtrd. Bakan'n Senato ileri gelenleriyle acele bir toplantsnn neden olduu bu allmam gecikme iin, bir sr aklama yapld. Fakat bu, Kissinger ekibinin iki numaral adamna, ok ey sylemek iin bana iyi bir frsat verdi. 12) Saat 13'te ieriye alndm. General Haig grmede hazr bulundu. Nixon, ok iten davranarak, masasndan kalkt ve beni karlamak, gecikmesini aklamak iin binbir ---------------- Hata etmisiniz. Yanl kapy almsnz. Neden bana telefon etmediniz? 139

zr sralayarak, bekleme salonunun kapsna kadar geldi. ili'deki durumdan iyi haberli olduu grlyordu; ili'ye 1966'da yapt gezinin heyecanl anlarn anlatt, sonra be dakikalk bir protokol grmesini yarm saatlik bir syleiye dntrd, hareketli ve serbest bir tavr vard. iki kez kalkmak iin davranacak oldum, beni durdurdu, yeni konulara atlad, sorular sordu, yeni yorumlarda bulundu. 13) ili'nin siyasal durumu ve iki lkenin ilikileri zerindeki grlerini byk bir aklkla ortaya koydu. Tmcelerinden bazlarn zetliyorum: Biz pragmatik insanlarz, kimle olursa olsun daima anlamaya hazrz, zaten yaptmz da budur. Yeni ili Hkmeti'nin iktidara gelmesinin bizim iin byk bir endie kayna olduunu sizden saklamayacam. Bu kimseyi hayrete drmeyecektir, nk bu hkmet d politikada Birleik Devletlerin d politikasyla eliik durumlara yanda kmtr. Fakat ilililerin, ili'de ulusal politika alannda yaptklar, doal olarak, yalnzca kendilerini ilgilendiren bir eydir; bununla bizim bir ilgimiz olamaz. Buna karlk i, d politika alanna dklnce, ucu bize dokunduu lde ilgilenmek, duruma gre tepkide bulunmak zorundayz. Her lkenin zor almlar (istimlk) politikas yrtme hakkna sahip olduu aktr. Biz bundan yana deiliz. Fakat herhangi bir lke, bu ekilde halknn karlarna daha iyi hizmet ettii kansnda ise, yle yapmas egemen iradesine baldr. Bununla beraber, sz konusu sre Kuzey Amerika irketlerinin ve vatandalarnn karlarna dokunur da, bunlar yeterince tazminat almazlarsa; byle bir durumda, her hkmetin yapacan yapmak zorunda kalrz, yani onlan savunuruz. Misilleme yaparz ama, bu askeri tipte bir misilleme olmaz, ekonomik trde olur zlerek syliyeyim ki Bakan Allende'yi tanmyorum. ili'nin en yksek deerlerini oluturan, ona uluslararas 140

toplulukta ve zellikle bu yar krede itibarn salayan tarihini, demokratik geleneklerini, kurumlarnn istikrarn, oulcu toplum dzenini koruyabilecek, politik gr ve gce sahip olacan umuyorum. Bakan Allende'nin demokratik inanlara derinden bal bir kimse olduu bana sylendi : tekrar ediyorum onu tanmyorum, bu yzden kendi kendime karar veremem. Fakat biliyorum ki yandalar arasnda sorunlar onun gibi grmeyenler vardr. Bu nedenle bir kez daha diyorum ki bu deerlerin, bu oulcu toplumun korunmas Bakana ve muhalefete baldr. Bu lkenin iten bir dostu olarak bunu temenni ediyorum ve umuyorum. Bizler pragmatik insanlarz. Herhangi bir lke ile, herhangi bir hkmet ile anlarz ve anlamaya hazrz. Bunu ispatlam olduumuza inanyorum. Uzaktan rnek aramayn, Peru Bakan Velasco olayna bakn. Kimseyi karmza almak istemiyoruz ve bu trden giriimlerde bulunmayacaz. Fakat kkrtlrsak cevap vermesini biliriz. 14) Washington'u tekeden bir diplomata Nixon tarafndan verilen bu mlkatn allmam bir ey ve ieriinin politik olduu aktr. Bunun en iyi delili -hele Nixon ynetiminin psikolojisi bilinirse- bu ifadenin Beyaz Saray'n resmi bildirisinde yer almas ve Beyaz Saraya gre bu konumann olaanst olmay idi. Nixon ynetiminin low profile! budur ite! 31 Aralk 1970 Nixon istedii kadar sekiz yl Bakan yardmcl, sekiz yl siyasal kanaatkrlk ve birok yllarn Bakanl ile simgelenmi makul Devlet adaml tavrlarn taknsn, bu konumadaki emperyalizm tehditlerini, Dante'nin Cehenneminde denildii gibi La bestia senza paceyi, gizlemeyi baaramad: Ucu bize dokunduu lde ilgilenmek, duruma gre tepkide bulunmak zorundayz, Kuzey Amerika vatandalarnn ya da irketlerinin 141

karlar, onlar savunmak zorundayz, Misillemede bulunuruz, Kkrtlrsak cevap vermesini biliriz. Birleik Devletler iin Allende Hkmetinin varl bile bir kkrtmadr. Deyimlerinde ok lml da olsa, Nixon, grmenin balangcndan beri bunu sylemekten kendisini alamad. Yeni ili Hkmetinin iktidara gelmesinin bizim iin byk bir endie kayna olduunu sizden saklamayacam. Fakat hkmetinin Eyll-Ekim aylarnda -1972 ve 1973 Martnda kamuya aklanan eylemler- ili'ye kar giritii dolaysz tecavz hareketlerini ve kendisince 1970 Kasmnda alnm ve uygulanm bulunan kararlar hatrlatmaktan, doal olarak kand. Kibir ve n duygusunu kesin olarak gizlememitir ! Bakan Allende'nin demokratik inanlara derinden bal bir kimse olduu bana sylendi. Tekrar ediyorum onu tanmyorum, bunun iin de karar veremem, fakat biliyorum ki yandalar arasnda olaylar onun gibi grmeyenler vardr. Bu nedenle bir kez daha diyorum ki Bakana baldr. Buna kar tamamen kuramsal bir biimde, ABD'nin ilgili olduu d politikadan ayrmak iin, ili i politikasna souk bir ilgisizlik iinde grnd. Fakat bu aldatc diyalektiin gerisinde yatan gerei, yabanc lkelerin i durumlaryla Kuzey Amerika'nn D politikas, Birleik Devletlerin zel ve kamu kesimleri arasndaki ba, gizliyemiyordu: Kuzey Amerika irketlerinin karlarn! 142

VIII Birleik Devletler'in uluslararas politikasnn temel ilkesi udur: zel karlarn tam olarak korunmas! zel Amerikan karlar, ayn zamanda Amerika Birleik Devletlerinin kamusal karlar ve imparatorluun varolu nedenidir nk. ili bu gerein ilk kez aklanm, elisi 30 Aralk 1970'te Bakan Nixon'la konuurken, gzel devlet adam tiimceleriyle sarlm olarak iitti. Halk Birlii Hkmeti temsilcileri, imparatorluun ajanlarnn azndan bu szlerin, gitgide daha kaba bir biimde, defalarca ifade edildiini iiteceklerdi. (zellikle iki yerde: sonuncusu 1973 Martnda Washington'da yaplan cari anlamazlklarn giderilmesi grmelerinde, bir de Paris'te toplanan d borlar konferansnda.) Birleik Devletler d politikasnn bu birinci ilkesine gre, milliletirmeler uygun tazminatlarla karlanmalyd. Tesadf, ayn dnemde, ili'deki byk bakr madeni endstrisinin milliletirilmesi, ili Kongresi'nde ele alnm, tartlyordu. Sac partiler dahil, btn partiler (Senatr Francisco Bulnes'in azndan) eitli mnasebetlerle ve birok kereler, ili bakrn ileten Kuzey Amerikan kunpanyalarmn btnyle milliletirilmesinin zorunluluunu ve ivediliini belirtmilerdi. Bunun her bakmdan taihsel bir istek olduunun ba kant, milliletirme hareketine olanak salayan Anayasa reformu metninin, 1971 yl ortalarnda, btn partilerin huzuruyla ve geni 143

bir tartmadan sonra- Kongre tarafndan oybirliiyle kabul edilmi olmasnda grlebilir, (ki bu olay, o tarihte, taa in'e varn- cayadek her tarafta olaanst bir olay saylmtr). Allende Hkmeti bu anayasa metnini o kadar titizlikle uygulad ki, ne ili'de ne de baka yerde, hi kimse tazminat tutarndan -milliletirmeye olanak salayan reformun ngrd gibi- Kennecott ve Anaconda tarafndan elde edilmi fahi kr tutarnn drlmesini, bu metnin ihlli saymaya cesaret edemedi. Halk Birlii dneminde, yksek mahkeme ile birlikte, hkmete en ok direnen yurt ii kamu kurumu olan La Contraloria,1 (Cumhuriyetin genel hesap denetleme kurumu) fahi kr marjlarna bal olarak yaplacak indirimleri, kanunun gerektirdii gibi hesaplad. Milliletirilmi kumpanyalarn tazminatla ilgili itirazlarn inceleyen mahkeme ise, Anaconda ve Kennecott'un da taraf olduklar ok uzun sren dava boyunca, bu kumpanyalar tarafndan, son kaara kadar yetkili sayld. Fakat Birleik Devletler Hkmeti, kendine zge bilinmez hangi hikmet-i hkmet icab lareket ederek, bu reformun kabulnden ve yasalamasndan ok nce ili Hkmeti zerinde bask yapmaya balamt. ili Hkmeti, milliletirme tedbirlerinin uygulanmalarnda ve neden olacaklar davalar srasnda; Nixon ynetiminin ve irketlerinin gelitirecei; hukuki, siyasal ve ekonomik kantlar karlamaya hazrd. Hatta Kuzey Amerikan sisteminin, bu yllar boyunca, bakr konusunda kendisini kaptrmaktan geri kal- myaca, tecavz hareketleri de ngrlmt. 13 Kasm 1970'te Anayasa reformu tasarsnn Kongre'ye sunulmasndan nce dzenlenen ilk muhtrada zellikle u satrlar gze arpyordu: Milliletirmelerde, tedbirlerin hakkaniyete uygunluu (ve hakkaniyet kavramnn kendisi) zor almlarna, istimlk ----------------------1 La Contraloria ve Yksek Mahkeme bugn ili'nin kamu ynetiminde Cunta'mn hi bir deiiklik yapmadan korumak istediini aklad kurumlar olmak gibi kuku uyandran bir ayrcal paylamaktadr. 144

lere oranla topluluun karlarn daha ok gz nne alr. Sadece anayasal adan milliletirmeler zor almlara yol atklar zaman, bu milliletirmelerin (zellikle temel kaynaklar ilgilendirenlerin,) uluslararas hukuk asndan, mahkemelerin bu tedbirleri oluturan anayasa! hkmleri yorumlamalar gerekince, (dier lkelerde yapld gibi,) gz nnde bulundurmalar gereken zel izgileri vardr. Ayrca, temel kaynaklarn geri alnmasna ilikin Birlemi Milletler kararn da gz nnde tutmak icap eder. Tazminatn tutarnn hesaplanmasna gelince, son savatan beri gerekletirilen btn milliletirme Olaylarnda bu ilem-ve bu ilemin ortayakard hakkaniyete uygunluk kavram-, hukuki balcmdan denkletirme esaslarna gre yorumlanarak yaplmtr. Hakkaniyete uygunluk kavramnn topluluun karlar temel kavramn ierdii tek yntem budur. Bu genel kesnleme, ekonomik dncelerden baka birok tarihsel rnek hukuki, ahlki ve felsefi kantlarla desteklenmektedir. Bakan Allende'nin milliletirme tasarsn imzalad (ulusal onur gn diye adlandrlm olan) 21 Aralk gn bu muhtraya: Amerika Birleik Devletleri'nce, yabanc lkelere yaplm zel yatrmlar korumak iin, kendi i hukukunda gerekletirdii hukuki savunma aralarm zmleyen, bir baka muhtra daha katld. Bu yasalarn -Hickenlooper ve Sabbatino deitirgeleri gibi- birou, zellikle Latin Amerika'da yaplabilecek milliletirmeler gz nnde bulundurularak, ya da Kba'daki milliletirmelere tepki olarak karlmtr. ili'nin durumu. Kuzey Amerika Devletince, yabanc lkelerdeki yatrmlarn gvence altna alnmas iin gelitirilen sigorta sistemine, en iyi uyabilecek bir durum gibi grnyordu. nce AID, sonra OPIC adl karma bir irket bu ile grevlendirildi. Kuzey Amerika Hazi- nesi'nin besledii bu sigorta sistemi, hkmetler arasnda, gerek 145

asl gerekse yaps zel olan karlar konusunda, siyasal ya da hukuki anlamazlklar karmaktan geri kalamazd. Nihayet Exim- bank'n statleri de yle baz zel koullar ieriyordu ki, nc dnya lkelerini ekonomik bamszlklarn gelitirmekten caydrmak sonucunu verebilirdi bu. Muhtra Bakrn Milliletirilmesine ilikin Anayasal hkmlerin uluslararas ynleri. Artk bu tr yardmdan yararlanmad iin, ili'yi kapsamna almayan Hickenlooper deitirme nergesinin meyyide zellii; bu Kuzey Amerikan yasasnn ngrd milliletirme tedbirlerine bavurmu lkelere, iktisadi yardmn kesilmesi gerektii zaman bile, milliletirme eylemlerinin meru saylp saylmayacan deerlendirmede, Amerika Birleik Devletleri'ni uluslararas alana getirdii kriter bakmndan nemlidir. Birleik Devletler, sz konusu lkeler karsnda, baka alan ve konularda da eylemde bulunmak iin, bu kritere dayanmaktadr. Bu arada, u noktay hatrlatmak uygun der: Hickenlooper deitirgesinin bir yan Birleik Devletler vatandalarna, ya da mlkiyetinin en az yzde ellisi Kuzey Amerika vatandalarnn elinde bulunan bir irkete ait olan bir mal mi 11 detiren, satn ya da denetimi altna alan memleketlerin durumunu ele almaktaysa da; ayn deitirgenin baka bir yan, bir memleketin Birleik Devletler vatandalarndan biriyle, bir kumpanya ya da bir irketle, yrrlkte olan, ay tanma uygun tedbirlere bavurmu lkelerin durumunu kapsam iine almaktadr. Ayn ekilde (Birleik Devletlerin d yardmlarna ilikin yasann 62C. maddesine eklenmi bulunan) Sabbatino deitirgesinin hkmlerini gz nnde bulundurmak da yerinde olur. Bu deitirgenin amac Kba'daki milliletirmelerden 146

birisiyle ilgili Sabbatino Case olaynda, Birleik Devletler Yksek Mahkemesi'nin ald itihat kararnn ilemesini engellemektir. Yksek Mahkemenin-kapsam genel- bu itihadna gre, Amerika Birleik Devletleri'nin resmen tand egemen bir yabanc devletin, kendi snrlar iindeki zel mlkiyetler zerinde ald istimlk kararlarnn geerlii konusunda; ABD Hkmetiyle arasnda, bu gibi durumlarn meru denetimine ilikin ilkeleri dzenleyen bir anlama olmasa, hatta bu istimlk ya da milliletirmeler uluslararas teaml hukukunu inese de, ABD mahkemelerinin hi bir yetkisi yoktur. Birleik Devletler Yksek Mahkemesinin bu itihadna, Devlet Tasarrufu itihad ad verilmektedir; ve buna gre, yabanc Devletin egemen tasarrufu uluslararas alanda bozulamaz; ayrca, Birleik Devletler'in hi bir kaza mercii, bu tasarrufu mahkm edemedii gibi, yarglayamaz da! Bu itihat o kadar geerliydi ki, siyasal dzeyde bir deitirge ya da kukusuz ancak Birleik Devletler snrlar iersinde geerli olabilecek bir yasayla kar kmann zorunlu olduu dnld. ite bu nedenledir ki Sabbatino deitirgesinde u hkmler yer almaktadr: Yasalarda baka hkm bulunsa da, hi bir Birleik Devletler mahkemesi, yabanc bir devlet ya da yabanc devlet araclyla istemde bulunan taraflardan birisinin, Devlet tasarrufu itihadna dayanarak ileri srd bir hakka, ya da benzer her trl mlkiyet hakkna ilikin; ve uluslararas hukuk ilikilerine kart bir Devlet tasarrufundan doma, 1 Ocak 1960'tan sonraki bir msadereye ya da benzeri bir denetime alma biimine dayanan talebini; bu alanda saptanm tazminat ilkeleri ve teki kriterleri gznnde bulundurarak, ileri srld her zaman, deerlendirmekten kana- maz; uluslararas hukuk ilikilerine uygun olarak nitelikleri zerinde dncesini bildirmek zorunluluunu tanmazlktan gelemez, Burada sz konusu edilen kriterler yukarda ad anlm 147

olan Hickenlooper deitirgesideki kriterlerdir. Bu deitirge iki istisna iermektedir: 1. Yabanc devlet tasarrufu devletler hukukuna aykr dmeyecektir; 2. Durum Birleik Devletler Bakan'n, Birleik Devletlerin karlarndan tr devlet tasarrufu itihadnn uygulanmasn uygun .grd bir durum olacaktr. Bu dzenleme, zel kar sahiplerine Birleik Devletler mahkemelerinde, yabanc devletin temsilcileri olmadan, nasl geliebilecei kolaylkla kestirilebilecek bir ak durumaya ve sonuta, olaslkla hukuki ambargo tedbirleri, ya da dier tedbirlere yol aabilecek bir yarglama usulne, olanak tanmas bakmndan ilgintir. te yardan, -Overseas Private Investment Corporation, ykn bir ksmn zel sigorta kumpanyalarna aktararak, (fakat kaza durumunda ve kanuni sonularnda sigorta demeleri sorunluluunu mahfuz tutarak) sistemin idaresinde hkmetin ykn azaltmaya almasna karn-; her ikisi de Birleik Devletler Hkmetinin kuruluu olan, AID ve OPIC'n grev ald sigorta sistemi, yabanc lkelerdeki Kuzey Amerika zel yatrmlarn ve m llarn ilgilendirebilecek, istimlk rislderiyle ve benzer risklerle de ilgilidir. Bu sistem, kendisini yaratan kanuna ge ili'nin durumunda grld gibi, bu riskler ve onlar karlayan sigortalar konusunda, Birleik Devletler'le hkmet dzeyinde anlama olmasa bile, grevini tam olarak yapmaktadr. Gerekten sistem, Birleik Devletler Hkmeti zel bir sigortac imiesine almaktadr. Etkileri de u ekilde zetlenebilir: 1) Kuzey Amerikal zel ahs milliletirme, ya da Amerikan kanununun tercihli olarak kulland terime gre istimlk eylemine kar, btn normal mracaat yollarm denedikten sonra, OPIC'n gvence altna alm olduu riskle skntya dm (ya da kaza kurban) olduunu bildirir ve Kuzey Amerika tarafndan sigortann denmesini ister. Bu nedenle hkmet, zel ahsa paralel olarak, milliletirme 148

tedbirinin hukuki ve fiili koullarn; bu tedbirin alnm olduu lke mahkemeleri nnde, zel kiiler tarafndan elde edilen tazminat ile ilgili muhtemel hkmn, incelemeye balar: nk, kesinlikle bu sonuca varmak iin tasarlanm AID-OPIC sigorta sistemi nedeniyle, milliletirme yabanc lke tarafndan gerekletirilir gerekletirilmez, Kuzey Amerika Hkmeti kendisini sigortay deme zorunluu iinde grebilir: bu da elbet Kuzey Amerikann asndan-Birleik Devletler Hkmetinin, yabanc bir lkede yaplan milliletirmeler karsndaki kayglarn merulatracaktr. 2) Sigorta primi, zel ahs tarafndan elde edilip OPIC tarafndan denince; Kuzey Amerika Hkmetinin bu rgt, Kuzey Amerika kanunlar gereince hukuki olarak sigorta primini elde etmi olan zel ahsn mevcut ve gelecek haklarna halef olur, yani bu hak ve beklenen haklarn sahibi sfatyla, milliletirme eylemini gerekletiren hkmetin karsna kabilir. Milliletirme eylemini gerekletiren devletlerin, milliletirme tedbirinin ancak konuyu ve ilgili zel ahslar ilgilendirdiini, zel ahslarn sigorta mukavelesi imzaladklar memleketin hkmetini ilgilendirmediini, hakl olarak ileri srebilecekleri kesindir; ama bu sigorta sisteminin amac, zaten yabanc hkmet karsnda, Birleik Devletler hkmetine, sigorta demelerinden doan zararn karma aralarn aramak iin, bir gereke salamaktadr. Nihayet, gerek bir Birleik Devletler Hkmeti rgt olan ve stats Amerikan kanunlarna dayanan Eximbanlc'n durumunu da gz nnde bulundurmak gereklidir: bu stat, cezalandrma; milliletirme tedbirlerine kar dolaysz ve hukuki manevralarla -demeyi ykmlendikleri kredi anlamalarnn tipine dayanarak-gerekli demeleri talep etme olana salayan; yukarda anlm mekanizmalarn kriter ve yaklamna uygun hkmleri, ierir; yle ki, bir devlet tasarrufunu gerekletirmesi nedeniyle, Eximbank'm -Kuzey Amerika Hkmeti' nin kendisini ykml tuttuu ze 149

Re yabanc devlete yneltilmi eylem ann belirli bir ksmn etkili ekilde oluturduu sylenebilir. Santiago, 31 Aralk 1970 Bu metin birka giin sonra, milliletirme erevesi iinde tazminat sorununu ele alan, biraz daha ayrntl bir inceleme ile tamamland. (....) c) Tazminat Birleik Devletler, milliletirmenin uluslararas bir geerlie kavuabilmesi iin (yeterli, abuk ve messir) bir tazminat denmesi gerektirdiini savunuyorlar. Burada iki grn arasnda aada belirtilen ayrm yapmak nem kazanmaktadr: Bunlardan biri tazminat borcunun varlyla, teki tazminat tutarnn saptanmasyla ilgilidir. Birinci nokta hi bir sorun yaratmayacaktr, nk reform tazminat deme zorunluunu ak olarak tanmlamaktadr. kinci noktaya gelince, Birleik Devletler yeterli bir tazminatn, mal istimlk edilen tarafndan tahmin olunan, ya da hakkaniyete uymak iin bu deere nemli bir ekilde yaklamas gereken, dengeleyici karaktere sahip, bir tazminat olduunu savunacaktr. Salt hukuki gr asndan, uluslararas hukukta, kanuni ortalama diye nitelendirilebilecek bir tutarn altndaki tazminatn, milliletirmeyi gayri meru bir olay haline indirgeyecek bir kural bulunup bulunmad noktas tartlabilir. Bu soruya, 1945'tenberi geerli bir devlet uygulamas hatrlatlarak, hi bir milliletirmenin; 1946'da ngiltere ve Fransa'dakilerin bile, dengeleyici bir tazminatla sona ermedii ortaya konarak, cevap verilebilir. Bunun da tesinde Seylan'da, Tunus, Meksika, Dou Avrupa'da, En- donezya'daki milliletirmeler, toptan tazminat anlamalarnn imzalanmasna yol amlardr. Bu anlamalarda, millile 150

tirilen yatrmlarn ait bulunduu memleket tarafndan kabul edilen tutar, dengeleyici deerden hissedilebilir bir ekilde dkt. Bu konuda Armando Uribe'nin, Yabanc lkelerdeki milliletirmelerde fiilen denen tutarlara ilikin rnekler ile ilgili, 5 Ocak tarihli muhtrasna atfta bulunuyoruz. te, istimlki dzenleyen ve yeterli, sratli ve etkili bir tazminat denmesine balayan uluslararas Hukuk ilkelerinin bulunmadn gsteren temel nedenler: 1) Tazminatn kabul hi bir uluslararas anlamaya konu tekil etmemitir; 2) Gemite bundan sz etmi olabilecek zel anlamalarn, zellikle kinci Dnya Savam izleyen genel milliletirme srecinden bu yana, hi bir genel deerleri yoktur; 3) Bu kavrama (nce olduu gibi) savatan sonra da devletlerin uygulamalaryla kar klmtr; 4) zellikle kapitalist lkelerin temsilcileri tarafndan, hemen hemen oy birliiyle kabul edilen, 1803 nolu Birlemi Milletler karar, bu kavram dnda brakr; milliletirme kavramn dorular ve tazminat konusunda yeterli terimden hissedilir derecede farkl olan orantl tutardan sz eder; 5) Yksek tutarlarn sz konusu olduu andlamalar, ya da (lump sum agreements) klasik istimlk ilkelerini darda brakarak, milliletirme ilkelerini dorularlar (...); 6) Devletlerin uygulamalarnda, klasik anlamda istimlk (yabanc karlarm etkiledii lde) hemen hemen ortadan kalkmtr. 7) Dengeli tazminat karl istimlk mantiki deildir, nk milliletirme eyleminin geerliliini hukuki temellerine deil, fakat ilgili lkenin deme gcne bal brak, maktadr. 1 Ocak 1971'de, reformun anayasal srecinin tam balatld srada, baka bir muhtra daha, ncekine eklendi: 151

Konu: Bakrn milliletirilmesi karsnda Kuzey Amerika'nn muhtemel bir tepkisini nleyici tedbirler. Yasama erkinin tartt bir anayasa reformu yoluyla gerekletirilen ili bakrnn milliletirilmesinin; (belki uluslararas bir rnei daha bulunmayan) zel karakterinin; muhtemel bir Kuzey Amerika tepkisini, engelleyip geciktirebileceini sylemek, uygun olur; nk hi kimse, milliletirme ya da istimlkin tasarsnn tam olarak yrrle girmesinden ve bunu belirleyen eylemlerin olumasndan nce tasar koullarna uygun biimde, uygulandn iddia edemez. Esasen ili Hkmetinin iradesini yanstan siyasal eylemle kanun tasarsnn sunuluu arasnda, besbelli bir zdelik de belirecektir. Bununla beraber, muhtemel Kuzey Amerika tepkilerinin niteliini deerlendirmek iin, uygun tazminat alamadklar bahanesiyle Kuzey Amerika irket ya da vatandalarnn zarar grmesi durumunda -bu hkmet makam tarafndan zaten yaplm olan- ekonomik karakterli tepki, ya da misillemelere ba vurulaca imasn, hatrlamak gerekir; hukuki bakmdan erken olsalar bile, politik alanda bu tepkiler bugn dahi hissedilmektedir. Bir sre sonra Dileri Bakam (Clodomiro Almeyda) tarafndan ynetilen ortak bir alma bu eitli zmlemeleri tamamlad, buna ek olarak u noktalar belirtti: Bu incelemede, ili ve Amerika uluslararas ilikilerinin eitli ynleri zerinde, milliletirme sreci etkileri; rnein, bugn Amerika'ya byk lde bal olduumuz ara, gere, teknoloji ve yedek para salama faaliyetlerine yansmalar, gznnde buludurulmamtr. Avrupa'nn, Japonya'nn sermaye ihra eden sistemleri ve evreleri zerindeki dolayl etkileri de; hatta Amerika Hkmeti'nin, Dnya Bankas (ve 152

ubeleri,) Amerikal krar as Kalknma Bankas gibi uluslararas finansmann okuluslu kaynaklar zerinde, genel alanda uygulayabilecei herkese bilinen etkileri de, hesaba katlmamtr. Hem de bu finansman kaynaklarna ili Hkmeti son yllarda byk lde bavurduu halde! Ayrca, Birleik Devletler Hkmetinin, alaca iki tarafl tedbirler; ya da ili'nin eitli lkelerle ticaretinde ve ili mallarnn dnya pazarlamasnda arpklklar meydana getirebilecek tedbirlerle, giriebilecei bir eylemin muhtemel etkileri de gznnde bulundurulmamtr. Bu dnemin d politika raporunun tarihi ise 28 Ocak 1971'- dir. Rapor, Birleik Devletlerin ili'ye kar, politik amalardan esinlenmi misilleme olaslklarn inceliyor ve zellikle aadaki noklalar belirtiliyordu: Eximbank'n muhtemelen zel bankalar ve teki Kuzey Amerika finans merkezlerini etkilesin, ya da nc dnya lkelerine ibret olsun diye, ili ile ilgili mali ilemlerde, kredi hatlarn kesme karar. Kendini zarara uram sayan Kuzey Amerika irketlerinin u ana temele dayanarak, ili bakrnn ihra edildii her lkenin mahkemesinde, ambargo ve benzeri tedbir istemleriyle, dava amak kararn alm bulunmalar: milliletirme ve dolaysyla tazminat, uluslararas dzeyde gayr merudur, bu nedenle bakrn mlkiyetini ili Devletine aktaramyaca gibi denetimi, hi deilse satyla ilgili ticari ilemlerin sorumluluu ad geen irketlere aittir. Bu muhtemel Kuzey Amerika tedbirleri ve ngrlm benzerleri karsnda, ili kar tedbirleri incelenmi, Avrupa'da ve dier lkelerde alnmas olas tedbirlere kar, aadaki kar tedbirler dnlmtr: 153

Kumpanyalarn mahkemelerde hak isteme davalar olasl karsnda; ili, birok hukuki savunma aralarna gvenebilir, Kuzey Amerika giriimleri, (Anaconda, Kenne- cott vb. ) bugn,-ne de son yllar zarfnda-, bakrn dorudan doruya mlkiyetine sahip olmadklar iin, hak isteme eylemlerinde bulunamazlar; ili bakryla ilgili olarak koruyucu tedbirler alnmasn isteyemezler: bu durum, yalnz uluslararas adan kusursuz milliletirme nedeniyle deil, ayn zamanda bakrn ili'de anonim irketlerin denetimi altna konmu olmas ve bu irketlerde ad geen irketlerin aznlkta bulunmas nedeniyle geerlidir. Bu savunma erken dzenlenmi deildi: Birleik Devletler, hcuma gemilerdi bile. 29 Martta Kongre milliletirme tasarsn incelerken, hl makamnda bulunan eli Korry, Dileri Bakan Clodomiro Almeyda ile bir grme yaparak ona unlar syledi: Dedi ki: Kanun tasarsnn tutumu, bugnk durumuyla, nceki hkmet tarafndan, zellikle ili'nin satn ald hisse senetlerinin-tutarn %51'ine kadar-denmesini gerekletirmeye dnk pratik koullara ilikin ykmllklerin; ve somut olarak New York zerine ilem gren ticari senetlerle ilgili her eyin, iptali sonucunu vermektedir. Tazminata gelince, ticari deere dayanmas, iletilmeyen maden rezervlerinin deerini de kapsayacak biimde hesaplanmas; etkili olduu kadar sratli denmesi zerinde, ok srar etti; projenin, kumpanyalarn ar krlar dolaysyla hakl grp, tazminat tutar zerinde uygulamay ngrd kesintilere zellikle deindi. O, bu kesintileri yle deerlendirmekte idi: 1) Kumpanyaya kar bir cezalandrma biimi; 2) Birleik Devletlere kar dmanca bir jest; 3) Birleik Devletler Hkmetinin bu kumpanyalarn yatrmlarn, daha nceki idarelerle imzalanan anlamalara dayanarak, garanti etmi 154

olmas nedeniyle de, tam anlamyla adaletsiz bir hareket. Bu gzlemlerden, Birleik Devletlerin gznde, tazminat konusundaki tasarnn; ve zellikle, ar krlar iin getirilen kesintilere ilikin olanlarn genel hatlar aadaki zelliklere sahipti: 1) Uluslararas geerlikten yoksunluk ve; 2) Birleik Devletlere (kumpanyalara kar) misilleme ve ekonomik taarruz zellii. Ayn ekilde, dolayl olarak bu konumadan karlan sonuca gre, Birleik Devletler Hkmeti, sigorta sistemi nedeniyle sz konusu haklarn muhtemel sahibi olabileceini dnerek; tazminat iin saptanan normlar zellikle ar krlarla ilgili olanlar, reddetmekteydi. Gene konumadan, bi kez dolaysz olarak karlan sonuca gre, Birleik Devletler Hkmeti iin iletilmeyen maden yataklarnn deerine tekabl eden tazminat, tazmin edilen ticari deerin bir bln tekil etmeliydi. Yukarda belirtilenleri hesaba katp milliletirme tasarsn gznne alarak (eli), ili Hkmetinin yumuak bir tutum gstermesine verdii nem zerinde yeniden durdu. Konumasnn eitli noktalarnda ortaya kt gibi, bu yumuak davrantan unlar anlamak gerekiyordu: a) Kanun tasarsnn belirtilen eitli ynlerini deitirmek, b) Tasar kabul olunmazdan nce, btn bu noktalar zerinde kumpanyalarla tartmalar yapmay zorunlu grmek! Ayrca eli, konuma srecini balatmak iin hkmetinin yardm etmesini neriyordu. a) ve b) noktalarnda ortaya atlan grler somut bir ekilde elde olunmazsa, belirtilen sorunlarn hkmetler aras dzeyde anlamazla dneceini ileri srmekten de geri kalmad. Bu anlamazlk, ona gre, Birleik Devletler ile ili arasndaki ilikilerin bozulmas demek olacakt. ili Hkmetinin incelemelerinde ierii oktan beri ngrlen, Korry'nin bu resmi demeleri. Birleik Devletler'in atee ba 155

ladn gsteriyordu. Amerika Hkmeti, tehditler savurarak masaya vurmakla kalmyor, daha da ileriye gidip, tehditlerini eklen zel bir alana, Kuzey Amerika firmalar alanna,- aktaryor; ve hkmetinin bir yardm teklifi ile birletiriyordu. Robert Kennedy'nin, be yl nce, ili'de resmen deindii, Birleik Devletler'in zel ilere karmamas efsanesini, olaylar bir kez daha yalanlyorlard: Sylenenler somut bir ekilde ele alnmazsa, belirtilen sorunlar hkmetler aras dzeyde anlamazla dnecek ve bu Birleik Devletler'le ili arasndaki ilikilerin bozulmas demek olacakt. O halde ABD Hkmetinin karlar kumpanyalarn zel karlaryla zdeleiyordu. ili boyun emezse, Birleik Devletler Hkmeti mdahalede bulunmaya hazrd ve buna, btn cezalandrma giicn hatrlatarak, dikkati ekiyordu. Meer ki ili, Korry'nin 'konuma srecini balatmak iin hkmetinin yardm' diye nitelendirdii bir Birleik Devletler mdahalesini kabul etsin! Byle hareket ederek, Amerikan elisi, ili'nin i ilerine mdahale ettiini aka ortaya koyuyordu: Anayasa reformu tasars zerindeki tartmalar Cumhuriyetin Kongresi'nde normal yolunu izlerken, Santiago hkmetine ar tehditler savuran o deil miydi? Ne var ki Kuzey Amerika'nn bu davran, baka bir temel zellii meydana koymaktayd: 1971 yl banda milliletirme kararnn yrrle girmesinden, hatta onaylanmasndan nce, Birleik Devletler resmi alan semiler ve bu alanda ili ile olan anlamazlklarn kamuoyunun nne getirmilerdi: Bakrn milliletirilmesi! Bu sorun, Birleik Devletler iin -Charles Meye'in birok kez ileri srm olduu zere-, iki lke arasndaki ilikilerin karsna kan bir engeldi. Resmi Kuzey Amerika bildirilerinde, bu i, 'askdaki sorunlar' arasnda, iki lkenin zmleyemedii bir anlamazlkt. Ah u engelden bir kurtulsayd, Birleik Devletler ile ili arasnda herhangi bir sorun kalmayacakt. Kuzey Amerika Hkmeti bu sorunu, btn bu yllar s 156

resince askda brakt. Her toplantda ileri srd. Gerektiinde ili ile Birleik Devletler arasnda kacak glklerin zmlenmesi amacyla yaplm olan o grkemli anlamay reddetmeye kadar gitti. Sz konusu anlama 1914'te Washington'da imza edilmi, iki devlet tarafndan onaylanmt. 1973 ylnda henz yrrlkteydi. ki devletin ilikilerini belirleyen temel bir belgeydi. Nixon hkmeti, bakr sorununun askda kalmasn gereksiniyordu. Bu onun ili'ye kar girimi olduu-trmanma hareketinde, istedii, daha da arttraca ok daha ciddi tecavz eylemleri iin biricik bahanesiydi. Bununla beraber, bu bahane ok elimsizdi. ili bakrnn milliletirilmesinin yaps, bu milliletirme kararnn siyasal ve yasal bakmdan kusursuz bir biimde alnm olmas, (Kongre tarafndan oy birliiyle kabul edilen kl krk yararcasma incelenmi bir Anayasa reformu); kumpanyalarn hazr bulunduu mahkemelerde yaplan durumalar ve tazminatlarn saptanmasnda verilen eliik hkmler; Contraloria tarafndan tahmin edilen dekont, ar krlar, kumpanyalarn ili'de elde ettikleri gerekten ar kr hacmi, (ili iin byk bir ykm: Anaconda ile Kenecott'un, ayn yllarda, Birleik Devletlerdeki madenlerinden elde ettikleri krlardan birok kez daha fazla); uluslararas dzeyde, yabanc mahkemeler nnde kar konulmas g olan, hele Birlemi Milletler ve dier siyasal uzman kurullarnda daha az diren gren ar krlar iin indirimi ngren hukuki forml,-btn bunlar, Amerika Birleik Devletleri'nin ili ile uluslararas anlamazlklarn resmiyete dkmek iin setikleri alan bol bol ve herkesin gz nnde srdrmesine engel oluyordu. Washington hkmeti, imdiye kadar, karlarnn millile- tirildii baka yerlerde, bu trden sorunlarla karlamamt. ili sorunu keyfi, ayrcalk gzeten, adaleti inkr eden, uluslararas kamu hukukuna yabanc bir spoliation bir take-over olarak nitelendirilemezdi. Siyasal bakmdan bunun, kuvvete dayanarak hareket eden, yasa d bir hkmetin yaratt bir olay olduu, iddia edilemezdi. ili Hkmeti meru idi, ili kuvvet157

ler (erkler) ayrlna dayanan, hukukun stnl ilkesine bal bir demokrasiydi; bu demokraside zel ve tzel kiilerin zgrlkleri ve dier medeni haklar teki demokrasilerden daha fazla tannmakta ve sayg grmekteydiler. Yabanclar kanun karsnda yerlilerle eit haklara sahiptiler, ve kumpanyalarn haklan dier herkesin hakk gibi lke ii ve uluslararas hukuk uyarnca gvence altna alnmt. ili haklyd. Milliletirme, rtlmesi olana bulunmayan bir tedbirdi. Birleik Devletler sorunu Lahey Adalet Divam'na gtrmeye cesaret edemedi. ili Hiikmeti'nce, muhtemel Kuzey Amerika adli kovuturmalarn karlamak iin yaplan incelemelerde ngrlen kar tedbirler, bu yzden ounlukla uygulanmadlar. 1972'de Kennecott, Avrupa lkelerinde ili bakrna ambargo koydurmak giriimlerine kalkt zaman, arnac ekonomik mdahale ile ili bakrnn ihtilfl bir rn olduu izleminini yaymak ve bylece pazarn alt st etmekti, ti srncemede brakmakla Birleik Devletler'in taktii, bu pazar alt st etmek iin, mmkn olduu kadar her- eyi askya almaktan ibaretti, ne var ki, ne kadar uzatlrsa uzatlsnlar, bu usller Kennecott'a yaramyorlard zaten: isteklerinden ou da reddedilmiti. Bu giriimlere siyasal bir eylem elik ediyordu. Amerikan bykelilii bu durumda Birleik Devletler Hkmetinin karnn ne olduunu aklamak iin, sz konusu davalarn grld Avrupa baehirlerinde, eitli dileri bakanlarnn ziyaretlerinde bulundular. te yandan Avrupa memleketleri, bakra ambargo koymak amacna ynelik bu ilemlerin; Nixon hkme- metiin elinde bulunan btn aralarla, ili'yi ezmek iradesini simgeletirdiini, anlamlard bile. Bakrn milliletirilmesi Amerika tarafndan, ili ile temel kavgasnn ve Halk Birlii hkmetine ilikin asl niyetlerinin, grnen simgesi olarak kullanlyordu. Her snamaya dayanacak bir are deildi ama bu, aka denenebilecek tek are idi. Bundan baka, milliletirme tazminatna ilikin ili forml ile Allende doktrini diye adlandrlan 158

ar krlar doktrini -milliletirmelerin oald bir dnemde hukuki temellerin doruluu ve uluslararas dzeydeki sunuluunun salam nitelii dolaysyla yatrmclarn karlar zerinde yeni tehlikelerin belirmesine yol ayordu. zet olarak denilebilir ki Nixon idaresi ili'ye kar gelitirdii eylemde, bakrn milliletirilmesinden baka, uluslararas bir gereke bulamad. Bu, tek bana, yeteri kadar tecavz olana salamaya elverili bir neden deildi, ne var ki Amerikallarn elinin altnda resmi baka bir ekime konusu bulunmuyordu. Bunun sonucunda anlamazlklarn resmen bir sorun zerinde odaklatrdlar. Bu zorunlu seim gerekte tam anlamyla taktik bir seimdi. Bakr bahaneydi sadece; anlamazln gerek konusu, ili'nin ta kendisiydi. 159

IX 1970'te Washington'da kararlatrlan siyasal uygulamann balangc sresince, Birleik Devletler uluslararas dzeyde bir ihtiyat ve lmllk izlenimi yaratmaya abalyordu. Eyll Ekim aylarnda evrilmi trden frldaklarn, hakkndan gelebilecek yetenekte -meru bir hkmete sahip bir demokrasi olan ve zerinde birok lkenin dikkati toplanm bulunanili'ye, aka uluslararas hukuk dnda bir ulus ve bir hkmet ilemi yapamazd ki! Dr. Kissinger, hkmetinin ili karsndaki tutumunu aklamak amacyla birgrup gazeteciyi bir background briefing iin yeniden toplad. 19691973 arasnda kamuoyuna, ktle ulam aralaryla, srasna gre taktik olarak, Birleik Devletlerin iine yarayacak grleri yaymak amacyla kulland bu yntemin, Vietnam ve Hindiini politikalarnda, kendilerine salad stnlkler hele bir hatrlansn! (Landau'n daha nce belirtilmi olan yapt byk bir blyle bu tipten yar resmi bildirilerin zmlenmesine dayanmaktadr.) Gazetecileri bylyor ve onlar Kissinger'in yaymak istedii dncelerin sadk bir arac durumuna getiriyordu. ou zaman bu briefingler- de olduu gibi, bu kez de daha ok uzun menzilli bir siyasal faaliyet, gerek politikay saklamaya yarayan bir mesaj sz konusu idi. tenlikle yaplan bir niyetler, ya da grler bildirisi deildi bu! te yandan ili'ye ve dnyann teki lkelerine 160

Kuzey Amerika'nn niyetleri hakknda gvence vermek, o tarihte '.adece mmkn deil; politikasn Kasm ayndan bu yana ili deneyini, ekonomik ya cla baka trden saldrlarla yozlatrmak ve lkenin durumunu ktletirmek amacyla, srdrmeyi ngren; bu deneyi dier baz memleketleri yola getirmeye uy- l'in bir rnek olarak kullanmak isteyen Amerika Birleik Devletleri iin stelik yararlyd. AssoCIAted Press Ajans'nn Washington kl ve 3 Ocak 1971 tarihli telgraf aadaki hususlar kesinlie kavuturmakta idi: Washington 3 (AP): ili'de sol bir hkmetin iktidar ele almasndan iki ay sonra, Birleik Devletler bu lkenin Sovyetlerin yrngesine girmesini nlemek iin her trl tedbiri almaya kararl grnyor. A.B.D. politikas geen hafta Beyaz Saray'a mensup yksek bir memur tarafndan aklanmtr. Sz konusu memur Birleik Devletler'in Salvador Allende Hkmeti karsnda giriecei ak bir dmanlk politikasnn, bu lkede milliyeti duygularn ortaya kmasna yol aabileceini ve lkeyi Latin Amerika topluluundan kmaya iteceini bildirmiti. Ayn yetkili eer ili Kba'ya ynelirse, onu yneltenin Birleik Devletler olduu iddia edilemiyecek- tir. (....) ili ile alveri yollar ak kalacaktr demitir. Kural olarak ismi aklanamayan bu yksek memur. ili'de 4 Eyll seimlerinden az sonra gazetecilerle bir sohbet arasnda ili olaylar nedeniyle aka tela verici grler bildiren kiidir. O dnemde Allende Hkmetinin Birleik Devletler iin byk apta sorunlar yarataca, Amerikallararas Savunma Konseyi'nde ve OEA'da (Amerikan Devletleri Tekilt) karklk tohumlar ekecei kehanetinde bulunmutu. Geen haftaki basm toplants srasnda bu yksek 161

memur gemiteki kayglarm unutmu grnd ve Amerika Birleik Devletlerinin, ili'nin son aylardaki davran ve faaliyetlerinden ferahlam olduu izlenimini verdi.Allende, Kba ile diplomatik ilikiler kurdu ve ili'deki Kuzey Amerika madenlerini milliletirme tasarsn iln etti; fakat bu eylemlerden hi biri Beyaz Saray grevlilerini fazlasyla kayglandrm grnmyordu. Sz konusu memurlar yeni hkmetin Birleik Devletleri dorudan eletirmekten kandn ve Kuzey Amerika firmalarna tazminat demeyi vaad ettiini belirtmilerdir. Sz konusu grevlileri, ili'nin kinci Kba olmayacan dnmeye ynelten, baka nedenler de vardr. Onlara gre, Castro, Allende'den farkl olarak seimle Devlet Bakan olmamtr, ve yaptklarnn hesabn vermek zorunda olduu bir Kongre ite almamaktadr. Bundan baka Allende'nin vaadettii devrim Fidel Cast- ro'nun geen on yl banda gsterdii kadar ak Amerikan aleyhtar bir ierik gstermemektedir. Ayrca Birleik Devletler, bu kez ili'ye kar, kkrtma saylabilecek her trl eylemden saknmaya kararl grnmektedir. On yl nce Birleik Devletler Castro Hkmetim, aday abluka altna alarak devirmeyi denedikleri zaman byle lml bir davran kabul olabilir bir ey saylmyordu. Ne var ki, o andan itibaren Kba'da, Amerikan aleyhtar duygular glendi ve lke Sovyetler Birlii'nin ekonomik yardmna gittike daha ok balanmaya balad; alt ay sonra Amerika ile diplomatik ilikilerini kesmi ve Sovyet bloku ile salam bir ekilde birlemiti. Bu haber bir gerei ortaya karmakta idi. Beyaz Saray'n bu byk memuru, yan ili'de, 4 Eyll seimlerinden az sonra gazetecilerle bir sohbet srasnda ili olaylar nedeniyle aka tela verici, grler sunan kii, (Ocak telgrafnn tmcelerini kelimesi kelimesine zikrettii 15 Eyll tarihi briefinginde) 162

imdi gemiteki endielerini tekrarlamaktan ekiniyordu; dahas da var: Allende'nin iln ettii tasarlardan birisi olan (ili Hkmeti, daha nce milliletirme ile ilgili anayasa tasarsnn tam metnini aklamt) ili'deki Kuzey Amerika madenlerinin milliletirilmesinden sz ederken, Kissinger, dinleyenlerine bu eylemlerden hi birinin fazla kayglandn olmadmda belirtti. Fakat hemen arkasndan, - deti zere bir ifade oyununa bavurarak, - bylelikle 30 Arahk'ta Nixon'un ili elisine ifade etmi olduu mesaj ok somut olarak yeniden ele alan ve byle olmas gerekir ifadesinin yerine, yanltc bir bunun byle olmasnn gerektiini sylediniz ifadesini geiren dolayl bir mesaj gndermi oluyordu. ili'nin Kuzey Madencilik irketlerine tazminat demeyi vaadettiine iaret etti. ili ne bu ne teki ynde, hi bir ey vaadetmemi, sadece Kongre'ye tazminatn ve bununla ilgili meru para kesintilerinin ilkelerini saptayan bir anayasa tasars gndermiti. Kissinger'in szlerindeki lmllk 1973 Martna kadar ili sorununun her sz konusu ediliinde ABD'nin kamuoyu nnde benimser grnd zahiri drstlk slbunu aklam oluyordu. Kamuoyunu ve - mmknse- ili hkmetini u- yutmak gerekliydi. Birleik Devletler bu kez kkrtma olarak grlebilecek her trl eylemden kanmaya, kararl grnyordu. Bunun amac, aka, ekonomik alandaki dalavereleri gzlerden rak ve artarak gelitirmek, kesin mdahale anm yaklatrmakt. Gerekte, mdahale etmekle sulanrsa, kendisine aknlk, infial, hatta grkemli bir ilgisizlik (ngilizce'de self-righteousness denmektedir) tavr taknma olanaklarn veren, -hkmet darbesinden sonra da verebilecek olandemelerdeki aldatc ekimserlik, Birleik Amerika'nn ili'ye kar uygulamaya kararl olduu mdahale sisteminin ayrlmaz bir parasn oluturuyordu. Oysa grnteki karar, (Birleik Devletler bu kez, ili karsnda kkrtma olarak grlebilecek her trl eylemden, kanmaya kararl grnmekteydi) gerekte kkrtmalarn gizlice 163

gelitirmek iin, semi olduu yntemi ifade ediyordu. Birleik Devletlerin ili'yi grnmez ve sessiz bir Vietnam'a dntrd, raslant olarak sylenmemiti. Kissinger tarafndan 1971 Ocanda betimlenen tavr, Dileri Bakanl mensuplarna gre, 1970'in ikinci yarsnda taknlan tavra harfi harfine uyuyordu. (Bir yksek memurun ilili gazeteciye syledikleri ve daha nce aktardmz szleri, Charles Meyer ve ABD Dileri Bakanlnn dier yetkilileriyle yaplan konumalar yanstan incelemede, Dileri Bakanlnn Eyll seimlerinden nceki durumu zerinde sylenilenleri hatrlamak yeter.) Btn bunlar, Kissinger ve Beyaz Saray'n, Kasm'da Dileri Bakanl tarafndan hazrlanan program dorultusunda bir seim yaptklarn; ve bu program, National Security Council'in genel emasna oturttuklarn, dorulamaktadr. Bu yattrc ekimserlik bildirilerinin arkasnda, 1970 Eyll-Ekiminden bu yana, hkmetin en yksek dzeyinde kararlatrlm, bildiimiz kkrtc tedbirler uygulamaya konulmutu. Hatta imdi Kissinger tarafndan sylenilen yeni ekimserlik szlerinin arkasnda, herkese bilinen kkrtma eylemleri uygulanyordu. Kissinger, 1971 ve 1973 arasnda, ili hakknda birbiri ard sra ka gr aklamt? imdilik kalan yazl belgelerin, hesaplarn tutma olana yoktur. Buna karlk, somut tecavz delillerini saymak mmkndr ki, daha aklayc bir nitelie sahiptir bu! Sadece mali alanda; yani Birleik Devletlerin, ili'ye kar giritii genel eylemlerin, somut belirtilerinin bir tek yn zerinde kalnrsa, 1973 yl balarnda iki ilili memur tarafndan yaplm, yaynlanmam bir almann 2. blmne bakmak yeter: Halk Hkmetini hareketsiz duruma getirmeye, hatta devirmeye aba sarfede strateji'nin nemli bir ksm bu alanda uyguland. Mali alanda boma, ili'ye yaplan saldrnn, gze en az arpan eklidir. Kuzey Amerika zel 164

bankalar, Eximbank ve AID gibi hkmetin finansman rgtleri ve Birleik Devletlerin kesin bir etkisi altndaki uluslararas kurulular bu ynde hareket ettiler. Bylece seimlerden hemen sonra, sermayenin memleketten kan, geleneksel olarak ili ile i yapan rgtlerce verilen kredilerin, kslmas izledi. Baz olaylar belirtmek yeter.1 a) 1971 ylnda Eximbank, uak satn alnmasn amalayan bir lcredi istemini reddetti. b) Ayn dnemde Dileri Bakanl BID ve Dnya Bankas'ndaki temsilcilerine mektuplar yollad; onlara tazminat vermeksizin istimlk eylemlerine girimi memleketlerin, kredi istemlerini reddetmelerini buyurdu. c) 1971'den bu gne kadar Nixon'un Dileri Bakan Rogers'in ve dier grevlilerin verdii birok demelerden, tazminatsz istimlklerin, azgelimi lkelere yaplan d yardm etkileyebilecei aka anlalmaktadr. Bu ise, sadece ili'ye deil, ayn zamanda, nc dnyaya bir tehdit tekil ediyordu ve ili'nin yalnz braklmasna katkda bulunmalar iin, dier baml memleketler zerinde bask yaplmasna olanak salyordu; d) Daha nceki olaylara, 1972 Oca'nda Braden Co'nun somut eylemi katld, onu ili Bakr korporasyonu izledi. Bu irket Amerika'da bulunan belli bal btn ili Devlet varlklarn bloke ettirdi. Ondan sonra da birok Avrupa memleketlerinde ambargo tedbirleri salamak iin giriimlerini arttrd. e) 1972 ubatnda Anaconda da, CODELCO'ya kar kovuturmalar balatt; ve CODELCO ve CORFO'nun hesaplarnn bloke edilmesini istedi. Bylece CODELCO, yedek para ve dier mallar iin haciz istemlerinde bulunan-------------- ili iktisat Bakannn CIAP ilerleme iin (Amerikallararas ittifak komitesi) alt komisyonu nndeki ili'yle ilikin aklamasna bakn, 1972 Nisan, 165

lara bal klnm, bu yedek para ve mallarn tedariki engellenmi oldu. Kuzey Amerika Bankalar ithalat finansman ilemlerini aadaki lde drdler: Kasm 70 220 Milyon dolar Kasm 71 88 Milyon dolar Ocak 72 36 Milyon dolar Aralk 72 32 Milyon dolar Halk Hkmetinin iktidara gemesinden bu yana, ili Dnya Bankas'ndan, cari rantabilite ve yaplabilirlik normalleri iinde hazrlanm ve sunulmu bulunan projelere karn, her hangi yeni bir kredi alamad. Ekonominin birok stratejik sektr ve teebbslerinin o zamana kadar Birleik Devletlerden eitli gereksinmelerini saladklar lde, zel bankalarn, Devlet bankalarnn ve uluslararas bankalarn kredilerini ksmalar ya da kesmeleri, ayrca teknoloji gereklerinin, alveriin hemen baka lkelere kaydrlmasna elverili olmamas, Amerika'nn ili ekonomisinin kesinlikle kstekleme niyetini ortaya koymutu. Bunun sonucu olarak lke, ekonomisinin salkl ilemesini salamak iin; eli altnda bulunan d aralar kullanmak, te yandan borcunun denmesini snrlamaya almak zorunda kald. 1971'de bu deme, ihracatmzn deerinin %35'ine varyordu. Halk Hkmeti bu sorunu bir anlama erevesi iinde zmlemek iin bir k kaps aramak zorunda kald: bu zmleme yolu d borlar konusunda yeni konumalara girimekti! Genel olarak denilebilir ki ilgili kar taraflarn izledii strateji birbirine uygundu, fakat eitli taktikleri ayn olmad. zel sektre ait olan Kuzey Amerika Bankas, bor konusunun yeniden tartlmasnda, Amerikan Hkmetinden daha esnek bir tavr taknd. Banka ile, borlarn den166

meinin sekiz yla yaylmasna olanak salayan, baz an lamalara varld. Bu anlamalar; Birleik Devletler, Avrupa ve Japonya hkmetleri ve ulusal rgtleriyle, borlar zerinde yeniden tartmalara giriilmeden, ili lehine sonulandrld. (ili'deki Amerikan banka ubelerinin kamulatrlmasnn, iki taraf arasnda yaplan dorudan konumalara dayal gerekletirildiinin altn izmek gerekir.) Birleik Devletler Hkmetine bal olan mali rgtlere, Eximbank ve AID'e gelince, bunlar gayet sert bir tavr takndlar. Birleik Devletlerce salanan uzun sreli kredilerin kaldrlmasnn nemi akt: son yllarda, bu lkeden gelen ekipmann % 50'yc yakn bir ksm, (bu oran baz kilit en dstrilerde %90'dan %100'e kadar ulayordu) ve ili'nin tm endstri park, hl yksek bir oranda Kuzey Amerikan malzemesinden olumaktayd. Bunun sonucu olarak bu mali kstlamalarla endstriyel parkn yenilenmesi ve bundan hareketle ekonomik faaliyet byk lde tehlikeye dyordu. Kuzey Amerika Hkmeti tarafndan Dnya Bankas ve Amerikallararas Kalknma Bankas (BD) zerinde yaplan basklar ise, kabul yaplm tasarlara gerekli yatrm kredilerinin, askya alnmasnda ifadesini bulmutur. Grld gibi uluslararas kumlu iar zerinde uygulanan bu denetim, Birleik Devletlerin, sz edilen Bankalara, ekipman ve fonlar salayan byk teebbsler ya da zel irketlerle olan ilikileriyle aklanabilir. Kuzey Amerika Hkmeti ayn ekilde Avrupa hkmetlerini de bask altna ald. ili borcu ile ilgili olarak yeni konumalar yapmak iin, drt yllk deme sresini ngren bir anlama isteminde bulunmutu, ancak bir yllk bir sre elde edebildi. Birleik Devletler bu bir yllk sre zerinde bir anlamaya varmak iin ok tarafl konumalara n koul olarak, bakr kumpanyalarna tazminatlarnn denmesini ileri srdler. Kuzey Amerika Hkmeti'nce ili'nin hareketini saptr 167

mak ve durdurmak iin kullanlan strateji, birok etken lerin sonucudur. Bunlar arasnda kukusuz zarar grm olan zel karlar bulunurlar, fakat bankalarn mdahalesi orta ve uzun sreli bir perspektif iine hzl evrim iindeki bir ereveye oturtulmaldr. Bu ok saydaki etkiler, Kuzey Amerika karlarna zarar veren siyasal sreler kar- smaa, Birleik Devletleri, gemite davranlarn belirleyenlerden farkl kararlarn kabulne gtrmlerdir. Kuzey Amerika politikasna yn veren i ve uluslararas g merkezlerinin karmakl nedeniyle ancak baz basitletirmelere bavurularak Birleik Devletlerden tek ynde hareket eden, isimleri ve grevleriyle belli resmi organlarca temsil edilen bir tzel kiilik olarak sz edilebilir. Fakat Birleik Devletler, merkeze doru eken glerin, kendini duyurmaya devam ettii, bir iktidar sisteminin merkezidir; ve uzun srede, eliik karlar uluslararas tekelci kapitalizmin (dili bozmaya kadar giden) canavar emperyalist sistemi iinde btnleirler; ve deerlerin, ya da iktidarlarn bu yksek borsasnda, hkmetlerinin temsil ettii, hayati karlarn bu clearing housenda ahek- leirler. Bu hkmete giden kademeler aldka iktidar giderek mer- keziletii gibi, ona yaklatka, bu rasyonalletirici ileme-ku- kusuz bu konuda ilkel bilgilere sahip olma kouluyla ki, bu olaan deildir- gitgide daha byk lde tank olunan, Lati Amerika ve aslnda btn dnya iin, Birleik Devletlerin kalbindeki, bata okuluslu irketler olmak zere - bir sr kar kategorisinin, politikalarna ayrcalk salamak amacyla, ierden hkmet zerinde yaptklar basklar tanmaktan daha ivedi bir ey yoktur. Bunun gibi, bu irketlerin saptadklar uluslararas politikalarn zel uygulama ekilleriyle, Kuzey Amerika Hkmetinin karar ve eylemlerini karlatrarak incelemek kadar hi bir ey ivedi deildir. Sorun zerinde az ok belge bulundurma stnl bulunan, Beyaz Saray'la (en dinamik, siyasal rolnn bilincine en ok var 168

m okuluslu irketlerden birisinin), ITT'nin karlkl etki tepki olaynda test case grevi yapm olan ili deneyi, bizi, benzer baka durumlarda yararl olabilecek geici birok sonular formle etmeye gtrmektedir: 1) okuluslu bir irket, bir baka lkede kendi d politikasn gelitiriyor grnse ve buna inansa bile, gerekte, -szcn hukuki anlam kadar, dramatik anlamnda da - btn sistemi temsil eder ve yapsna bir devlet grnts katm olan kumpanya Kuzey Amerika Devletiyle zdelemi olarak, istemese de kendisininkilerden stn karlar iin hareket eder. 2) Bu okuluslu irket Birleik Devletler'in gvenine sahip memurlarla (diplomatik ve gizli) temasta olmasa, onlarla ayn grleri paylamasa bile, gerekte irket yle bir noktada bulunmaktadr ki bu ajanlar ona kadro d hizmetliler, hatta gvenilir danmanlar olarak hizmet ederler. irket resmi politikay etkileyen paralel bir uluslararas politika ortaya koyar ve bu politika, d bunalmlarda sonunda tek ve ayn bir politika meydana getirecek ekilde uluslararas politikayla zdeleir. 3) okuluslu irketin d politikas, hkmet kararlann uygulanmasnda ara grevi yapar, fakat ou zaman Birleik Devletler Hkiimeti'nin olana iinde bulunan, ya da temenni edilenden farkl bir ritmde alr, yle ki hkmetin uzak ya da yakn gelecekte uygulayaca politikann genel bir provasdr, ya da denenmesine yarar: iki tarafn da iine gelir bu .Hkmetin uygulamaya koymasndan nce bir politikay deneyen okuluslu irket, hkmeti bu politikay uygulamaya zendirir, ya da zorlar. Bu politikann, dorudan doruya, ya da zamanndan nce denenmesi durumuna gre, ok daha dk bir fiyatla etkinlii zerinde fikir edinme olanan verir: buna karn okuluslu irketin testleri, bu politikann etkin olmad dncesini verirse, hkmet riske girmeksizin ve nemsiz bir masrafla onu iptal edebilir, gelitirebilir, ya da baka bir politika ile deitirebilir. 4) Birinci sonuca bal olan, drdnc sonu udur: ou 169

zaman kudretli bir tek okuluslu irket, (kudretinin gerek deeri, sistemin btn iinde sahip olduu ekonomik ve politik nemdir, yoksa temsil eder grnd memleketlerdeki durumu deil) br bazlar daha nemli grnseler bile, bu yabanc lkede faaliyette bulunan btn Kuzey Amerika zel karlarnn temsilini elinde toplar. Buna gre ortak delege roln zerine alr. 6) Nihayet, nc sonuca bal son sonu udur: okuluslu irketin iledii hatalar ne kadar nemli, mali yansmalar ne kadar ar olursa olsun, isterse byk skandahar meydana getirsin, sistemin hatalar ya da atlaklar saylamaz; aksine, sistemin gerekli dzeltmeleri yapmasna yararlar, ona bu durumda, baka benzer durumlarda da, daha byk bir etkenlikle alma olana salarlar; hatta yle bir durum meydana gelebilir ki sistemin resmen merkezi olan Birleik Devletler Hkmeti; byle bir hatadan, hatann brnd ekiller, ya da bu hatann mahkm edilmesi yoluyla, kumpanyay o hatay yapmaya gtren politikay, aynen uygulamak iin yararlanr. Bunun sonucu olarak kimse bu iten zararl kmaz; ne okuluslu irket, ne hkmet, ne de zellikle sistem! Tam tersine hepsi kazanrlar, ya da baka bir deyimle, hata artk hata olmaktan kar. Bu sylenilenler, kukusuz, uluslararas bir ite karlarn dzeyinin ok yksek olduu ve en yksek sorumlular iin iine kart zaman dorudur. 1973 Martnda, Kuzey Amerika Senatosunda, ITT komplosuna ilikin olarak yaplm aklamalarla, ilerde kantlayacamz sonuncusu bir yana braklrsa, sralayp geldiimiz btn bu sonular: ili konusunda 1970 Eyll ile 1973 Eyll arasndaki, Amerika Hkmetiyle ITT arasndaki sk ibirlii srecinden ve bu irketin belgelerinin incelenmesinden karlmtr ki, bundan daha gvenilir bir kaynak dnlemez. 1971 Austos ve Eyll aylar arasnda, ITT temsilcilerinin, ili telefon ebekesindeki hisselerinin Devlet tarafndan satn alnmasn Santiago Hkmetiyle grtkleri srada, irketin otel 170

cilik gibi baka dahardaki faaliyetleri, tam bir baar iinde yrtlmekteydi (ve Halk Hkmetinin iktidar boyunca, byle olmaya devam edecekti), Bakan Harold Geneen, Bakan Nixon'un uluslararas ekonomik sorunlar danman Peterson ve Kissinger'in yardmcs general Haig ile le yemei yiyordu. Bakan Geneen onlara, ili'deki ITT ubesinin istimlk edileceini dndn ve bu memleketin gidiatndan kaygl olduunu syledi. Birka hafta sonra, Allende hkmeti, ili telefon kumpanyasna bir deneti gnderdi, yasal bir ynetim tedbiriydi bu ve kumpanyann yasal statsne uygundu; (Sampson'un, bu tedbirin sonularm incelerken inand gibi) ihtiyatl bir milliletirme tedbiri deildi. Gemite kamu hizmeti gren kumpanyalar birok kez, bu trden denetime tabi klnmlard, fakat bu kez ITT Bakan yardmcs Meiam (Nixon'un danman) Peterson'a mektup yazarak; ona, Allende'yi devirmek iin, Birleik Devlet- ler'in toptan mdahalesi gerektii telkininde bulunmaya karar verdi: (nmzdeki u ok nemli alt ay boyunca, Allende'nin bata olmamas iin, her ey sessizce, fakat etkili olarak yaplmaldr.) Bu arada 18 noktalk tam bir plan salk verilmekteydi ki, bu noktalar arasnda aadakiler dikkati ekiyordu: ili zerinde eitli basklar yapmak amacyla Beyaz Saray, zel bir eylem grubu (a speCIAl task force) kurmalyd; kaynaklar ne olursa olsun, ister Kuzey Amerika bankalarndan, ister yabanc bankalardan gelsin, her trl kredi Beyaz Saray'n mdahalesiyle kesilmeliydi; ili Silahl Kuvvetlerinin eitli birliklerinde, menuniyetsizlik tohumlar ekilmeliydi; Agustin Edvvards'n basn organ Mcrcurio'ya. mali yardm yaplmalyd; CIA alt ay iin programlanm bulunan bu eyleme katlmalyd, vb. Merriam'n mektubu ile gnderilen -Peterson'un 1973 Martnda, Senato'da, hi bir zaman okumadn bildirdii- bu plann 18 maddesi iyi bilinmektedir.1 Elimize gemeseydi, yaymlanm ----------1 Baknz Sampson a. g. e. s. 255 ngilizce bask. Bakan Allende 1972'de Birlemi Milletlerdeki sylevinde bunlar belirtmitir. 171

olmasaydlar bile, uygulanmaya konulmu olmalar nedeniyle, bunlar btn ayrntlaryla nasl olsa renecektik. (Kitab Hkmet darbesinden nce yaynlanm olan Sampson, bu konuda unlar yazmt: ITT'nin Peterson, ya da baka biri zerindeki bu basklarnn, ne dereceye kadar etkili olduu bilinmiyor.) ITT tarafndan Beyaz Saraya nerilen bu alt aylk kesin sre, Beyaz Saraya gre uzatlmalyd: lml davranma isteinden ya da iyilikseverlikten deil sistemin genel karlar ve perspektifleri hesaba katldndan! Ksacas, Nixon ynetimi bu ite,ITT'den daha az aba gsterdii iin deil; aksine, bundan kar olduu iin, sre uzatld. ili rneinden yararlanp btn dnyaya bir ders verilmek isteniyorsa; yaplacak daha ok ey vard ve bu eyleri yapmak, daha ok zamana ihtiya gsteriyordu. zellikle ili'nin d borlarn kullanmak gerekiyordu ki, bunun iin Paris kulubiinn toplanmasn beklemek zorunluydu. Kuzey Amerika'nn mali alandaki saldrlarn anlatrken, szn ettiimiz incelemede; Allende Hkmeti'nin, nasl nceki hkmetlerden devrald, ok ar d borlar zerinde yeniden konumalara girmek zorunda brakld, anlatlmaktadr. Bu incelemeye gre eitli rgtlerin ili'ye kar stratejisi birbirine uygun dm,, fakat bu uygunluk, aralarnda baz farklar beliren taktikler aracyla salanmt. Birleik Devletler Paris kulbn1 ili'yle anlamazlnda, ayrcalkl bir forum gibi kulland. Birleik Devletler bakr sorununu; borlarn yeniden tatlmasn, - yukarda aklanan nedenlerle Nixon Hkmetinin o dnemde zmlemeyi aslnda istemedii, ayrca ziimlenemiyeceini de bildii, - tazminat sorununun dzenlenmesine balyarak ele ald. Birleik Devletler baz memleketler ve baz bankalar iin, yeniden konumalara msaade ederek, hatta zendirerek; dierleri iinse (zel
-----------------2

ili'nin ve btn alacakllarn, ili d borlarn tartmak iin bir araya geldikleri toplant. 172

likle kendi kredileri konusunda) kesinlikle engelliyerek, eitli alacakllarn karlar arasnda ustaca blnmeler meydana ge- irmeye giriti. ili'nin d borlar o kadar nemliydi ki (vatanda bana bor tutar bakmndan, sadece srail'in ili'yi getii syleniyordu) btn alacakllarn birleik karlar, Halk Birliinin iktidar almasna ses karmayp, ili'nin ekonomik kalknmasn baarmasn salamak olmalyd. Bu gzlem, d borcun yllk demelerinin; anlama koullarna ge, dviz girileri olarak yllk gereksinmelerinden, muhtemelen daha yksek olmasyla gleniyordu. ili'nin alacakllar, sadece karlarn dnp siyasal etmenleri bir yana brakarak, ili'ye kolaylklar salamaya bu yzden hazr grnyorlard. Birleik Devletler bu uygun durumdan yararlanp engel karmadlar; fakat bu arada sorunu (tazminatlar, die artlar ne alarak, srenin bir yl olarak saptanmasn salyarak vb.) siyasallatrdlar. Paris Kulub'nn, bu ilk toplantsndan sonra meydana gelen, durumdan faydalanmasn da bildiler. nk bor konusunda alacakllarn bazlar konumalarda bulunmular, bazlar bunu, baaramamlard; bazlarnn durum ve kayglar dier bazlarnkilerle Salvador Allende Hkmeti karsnda, mali alanda birlik halinde deildi. Birleik Devletler bu durumu hareket noktas kabul ederek, ili'ye tecavz planlarn ivedi bir biimde uygulayabilirdi, stelik eylemi de; en nemli karlar, bu operasyondan nce, ili Hkmetinin deme gcnde, muhta olduu kredilerin tehdit altna girdii hissine kaplmamasndan, ksacas istikrarnda bulunan, nemli alacakllar ktlesine ters dmeden gerekletirdi. Ayrca, Birleik Devletler, ili'nin ihbara tbi tutulmasn Paris Kulbii'nden salam bulunuyorlard, nk bor mzakereleri gelecek yl yenilenecekti. Hem de bylesi bir tehdidin gerek i gerek d ilikiler dzeyinde, gerekse Halk Birlii Hkiimeti'nn morali ve baka lkelerin dnceleri zerinde meydana getirecei trl siyasal etkiyle birlikte. Bylece, Kuzey Amerikallarn ili'yi soyup soana evirdikleri bu ayrcalkl forum elde tutulmu oluyordu. 173

Bakrn milliletirilmesine kar, Kuzey Amerikallarn giriebilecekleri muhtemel misillemeler zerinde, ileriye dnk ili incelemeleri hazrlanrken; yani 1971 balarnda, Avrupa'da bakra ambargo koyma tedbirleri gibi eylemlerin; ancak, ili d borlarnn yeniden tartlmas gibi bir operasyondan sonra oluaca tahmin edilmiti. Bu tahmin Kennecott'un bu yndeki giriimleriyle aynen gerekleti. Paris Kulb'niin bu dnemeci aldktan sonra Kuzey Amerikallarn, ili ekonomisinde abluka altna almaya ynelik ok daha belirgin tedbirleri gelitirdiklerine tank olundu. Oysa bu sre iinde, ili anayasa reformu hkmleri gereince, bakr kumpanyalarna btn borlarn demeye devam ediyordu: Yzlerce milyon dolar dyordu, yani. Bylece 1972 Ekimine gelindi. Dnld gibi btn bu darbelerden sonra, hkmeti devirmek iin gerekli koullar bir araya gelmi durumdayd: bunun zerine, byk gerici patlamas meydana geldi. Muhalefet pardleri adna verdikleri sylevlerde, drt senatr, birka nans dnda az birliiyle hkmetin meruluunu yitirmi olduunu bildirdiler. ktidarn meruluk d kullanlma diyorlard ki, bylece, ili'de o zamana kadar kullanlmam bir deyimi kullanm oluyorlard. Avukat ve solcu hristiyan olan bir baka senatr, silahl ba kaldrmay merulatrmak iin yaknda Aguino'lu Aziz Thomas'ta bir dayanak arama noktasna gelineceini syleyerek cevap verdi. ili ynetici snflarnn hukukla ilgili eylere duyduklar az kalabalk dknl bilenler iin, - hukuki ekillerin statkoyu koruduklar lde ar bir krizin eli kulanda olduu akt. Bunalm ok abuk kendini gsterdi. Gney uta bulunan, nufsu pek az, yolu kt, altyaps yok Aysen eyaleti tamac kamyonlarnn sahipleri, hkmetin eyaletlerindeki karayolu ulamn milliletirmeye yeltendii bahanesiyle, her trl al 174

may kestiler. Hkmet, gerekten Aysen eyaletinde ulusal tama giriimini ngren eski bir tasarnn bulunduunu, fakat bu tasanda, esasen var olan zel giriimlere dokun utmadn aklad. Tamaclar yine de bu konuda Kamyoncular Ulusal Birliine ba vurdular. Birlik lkenin tm tamaclanna, grev arsnda bulundu: br iveren federasyonlar, kk ve orta giriimci birlikleri, serbest meslek gruplar ve dierleri de bunlara katldlar. Zaten iki yldan beri, genel merkezleri retim ve Ticaret Konfederasyonumda g birlii halindeki toptanclar, ili'de olanaklarnn el verdii oranda ok insan toplamaya ynelmi, aktif bir kampanyaya girimilerdi. nlerine geleni ya iveren, retici ya da tccar olarak kaydediyorlar; ya bu ekilde niteliyorlard. Bu almada arl olan bir baka e de uydu: Kk sanayicilerin ve kk esnafn, Sociedad de Fomento Fabril ve Konfederasyona bal dier derneklerde bir araya gelmi kimselerce datlan, malzeme, ekonomik yardm ve kredilere tarihi bamllklar! Serbest mesleklerde, siyasal blnme bulunmas bir yana, solcu doktorlar, avukatlar, mhendisler daha ok aznlktaydlar. niversitelerin ynetici rgtlerine gelince, bunlar ounlukla muhalefetin egemenlii altndayd. Yine de, gizli dolarlarn byk parasal desteine ramen, bu iverenler grevi, bilindii zere baarszlkla sonuland. Halk, daha nce ili'de grlmemi bir ekilde, seferber edildi. Sanayi ve tarm alannda dolaysz kayplara uranmakszn, iilerin abas sayesinde ve iverenlerin zor koymasna ramen, retim srdrld. Ekonomik iktidarn denetimi ynnde bir halk deneyi oldu bu. Hkmete kar yneltilen ykc hareketler, halktan ok iverenleri riske sokuyordu. rtica silahlarn indirdi. lk kez hkmete bir ordu bakomutannn, General Prats'n girmesini salayan, karmak siyasal tartmalarn sonucundu, bu denemenin baarszl tamamland. Muhalefetin kulland yntem buydu ite: Ayaklandrma! Emperyalizmin yntemi de bu deil miydi? Gerekten de 1970 sonundan beri emperyalizmin politikas 175

el altndan 1972 Ekim'indeki gibi bastrlmas imknsz ekonomik glkler, bunlarn sonucu olarak da toplumsal huzursuzluklar yaratmaktan ibaretti ki, zaten Birleik Devletler bu glkleri olgunlatrmak iin hanidir titiz bir zen gstermekten geri durmuyorlard. Gerekten ekonomik durum bunalml noktaya gelmiti, sorunlar olgunlam olduklar izlenimini veriyordu. Ne var ki bunlarla Allende'nin d gereklemiyordu, tam tersine Allende bunalmdan daha da glenmi olarak kt. Bu sayede baarl bir uluslararas turne yapmak ve Birlemi Milletler nnde ili'nin urad saldrlar ve birok Devletin bamszln tehdit eden Kuzey Amerikal okuluslu irketlerin dalaverelerini aklamak olanan buldu. Birleik Devletler buna nasl cephe ald ? ynde harekete geerek! Hereyden nce ili'yi ekonomik alanda boma abalarm arttrdlar: Kennecott'un Fransa'ya, pazar hemen etkileyen, ili bakrna ambargo tedbirleri istemini ieren dilekeyi 4 Ekimde vermesi; bu srada da, Santiago'da Bakann eylemlerinin meru mu deil mi olduunun tartlmas, salt bir raslant deildir. Bu arada Kuzey Amerikal diplomatlar ve hkmet temsilcileri, teki lkelere usul usul, Birleik Devletlerin bu ambargo tedbirleriyle ve benzeri eylemlerle ilgilendiine ve ili'ye sert yarglar olduunu sylemeye baladlar. Daha sonra Birleik Devletler, ili Silahl Kuvvetlerindeki baz kiilerle olan ilikilerini sklatrd; ABD'den silah, araba vb. satn almalarna ok msait davranmaya koyuldu. Bir yandan da ili sann baz elemanlaryla balarn pekitiriyorlard; yle ki Ekimde iyi kt bir ktle hareketine benzeyen kamyoncularn ve benzerlerinin hareketini, gizlice fakat dolaysz bir biimde, finanse etmeye kadar gittiler Tntelligence servis ajanlarnn a yayldka yayld. ili halknn baarszla uratt Ekim grevinden sonra, nihayet Birleik Devletler Moneda Hkmetine, askda kalan sorunlar zerinde iki tarafl dolaysz grmelerde bulunmay 176

resmen nerdi. Bu ani deiiklik bir srpriz oldu. Acaba Washington iin Birleik Devletler ve ili arasnda diyalog hl olanak iinde miydi? Washington iin diyalog -ikili grmelerin bu ilk dizisi kelimelerden te gitmedii lde mmknd: ili'de, bir dereceye kadar, Birleik Devletlerle olan anlamazln dzeltilemez olmad dnn srdrlmesine olanak; ayn zamanda, ilililerin davran ve slplar konusunda birinci elden bilgi edinilmesini salyordu: ayrca grme zmlenmemi sorunlarn askda kalmasyla sonulanabilecei gibi; ilililerin, yurt iinde ve dnda alnd aklanm Kuzey Amerika tedblerine direnme g ve yeteneklerine kar bir ey yapamasa bile, dikkatlerini olsun databilirdi. kili grmeler, ncesinde ve sonrasnda, birtakm zmlemelere yol aarak yapld; manta uygun olarak hi bir sonu vermedi: ikinci dizi grmelerin, Mart ay iinde Washington- da yaplmas saptanabildi sadece, bu da bir sonu saylrsa! 1972 Ekim olaylar tartlrken; bu kitabn ili'de olan her eyi, (belirttiklerimizden ve benzeri gereklerden karlabilecei kadaryla) Kuzey Amerika emperyalizminin, plan ve eylemleri hesabna geirdii; irtican davran ve eylem lerinin ve dayanaklarnn; Allende Hkmetinin ve dayand iilerin davran ve eylemlerinin ili bunalmlar zerindeki eitli etkilerini, sktla geitirdii yeniden dnlebilir. Burada hereyiyle yerli etkilerin nemi yadsnmyor, ne var ki bu kitap ili olaylar iinde, bunlar byk lde belirleyen bir gcn, srekli etki ve repk ilikisinin tarihini anlatyor. Bu devletin gc, ili'deki herkesin gcnden daha yksektir. Bir g ki ya dorudan doruya bunalmlar kkrtr, kkrtmazsa; uzaktan tembihlerle, ekonomik ve sosyolojik alanlarda Favlov refleksleri yaratarak, olumasn hzlandrr; ya da bunalmlar ortaya kt zaman, zlme srecini radikalletirip, onlardan yararlanr. Bu kitap baz somut emperyalist eylemlerin, incelenmesine yarad durumlar dnda, ili irticainin, ili Hkmetinin roln 177

ele almamaktadr; Kuzey Amerikallarn, ili'ye tecavz ve mdahale tarihini anlatmaktadr. Bu aklama yazara, yazd hikyeden baka bir eyi anlatmyor sulamas yaplmasn diye yaplmtr. Ekim bunalmndan sonra, Kuzey Amerika eyleminin dorultusu, muhalefet glerini arttrma ve daha ar bunalmlar 1 hazrlama amacna ynelmiti. ili ekonomisini durdurucu ve datc tedbir ve eylemlerinin enflasyon, gerekli mdahalelerin salanmamas, datm rgtnn bozulmas, retimin yavalatlmas ve isizlik - younlatrlmas, i glkleri o, derece arttryordu ki, somut ekonomik nedenler, psikolojik gdlemelerle (motivasyonlar) byk bir semen kesiminin, 4 Mat 1973'te, temsilciler meclisinin ve senatonun yarsn yenilemek iin yaplacak genel seimlerde, hkmete kar oy kullanacaklar dnlyordu. Sa, bu sonutan emindi. Ekim ayndaki iverenler grevinin etkileri, ekonomi rgt iinde, fesat bir aznln keyfine tabi olduu ispatlanm baz nevraljik kesimlerin felce uramasndan sonra, ok pahalya oturmutu.- Byk bir doal felket, bir yer sarsnts sonucu ortaya kan zararlara denkti, zarar: milyonlarca dolar! Enflasyon glyd ve datm sorunlar, yeni dolam katlar yaratmay amalayan baz giriimler olduysa da, zmlenmi deildi. Bir sac parti: Martta, Allende'yi grevden uzaklatrmak iin gerekli ounluk olan, Parlamentodaki sandalyelerin te ikisini alacan umuyordu. Dier parti bu kadarni beklemiyordu, fakat Halk Birliinin kayplarnn ok yksek olacan ve Al- lende'nin politikasn gzden geirmek, ya da toptan vazgemek zorunda kalacan savunuyordu. 4 Martta byle bir ey olmad. Halk Birlii, Bakanlk seimlerinden sonraki bu ilk genel seimde, (nk Halk Birlii iin ok elverili gemi, oylarn %50'sini salam 1971 Belediye seimleri siyasal bakmdan bu kadar anlaml deil) %10'a yakn bir kazanla durumunu salamlatrd; bu sonu, ili'de grevinin ortasna varm olan bir hkmet iin, daha nce grlm bir 178

ey deildi. Tahminlerden hi birisi gereklememiti. Buna gre, hkmetin siyasal temeli, bunalmlardan glenmi kyordu. Ald ilk hzla ileriye atlan ili halk hareketinin, alnm baz sosyal ve ekonomik tedbirleri dzelterek, daha da geliecei ve yklmaz bir duruma gelecei muhtemeldi. Halk Birlii buna hazrlanyordu: eitli partiler tarafndan yaplan seim zmlemeleri, birok durumlarda, o dnem ili toplumunun sosyal yapsndaki sosyal davranlarn ziimlenme- siyle tamamland. Bu tip zmleme, Mart ay oylamasnn, ili'de daha nce benzeri olmayan snfsal kkenli bir oylamaya yer verdiini meydana kard. Zamanla ve bu doru siyasal izgiyi izleyerek; en kalabalk snf, karlarnn nerede olduunu iyice anlaynca, gerek snfsal vaziyetini alp, kendisini onunla z- deletirerek, yerinden oynatlamaz bir blok oluturacakt. Bununla beraber, uygulamada ideolojik tereddtlere yer vermeksizin snf kavgasnn siyasal gereklerine dayanan, ama bunu kendi kan iin yapan -burjuvazinin ve emperyalizmin, birlikte evirdikleri dolaplarla, snf kavgas, ili'de son kertesine,karlmt. Mart sonulanysa snf kavgasnn, bu kez burjuvazi emperyalizm ittifak aleyhine sertleeceini gsteriyordu. ili'de olup bitenleri kaygyla izleyenlerin gznde, nde gelen bir tehlikeydi bu. Bu nedenle o gne kadar bir yiyorlarsa, o gnden sonra bin yemeliydiler. 27 Martta Bakan, Genel Kurmay Bakan Prats'a ve silahl kuvvetlere mensup dier bakanlarn ibirliine teekkr ederek sivil bir kabine kurdu. Allende ili iin bunun ok nemli bir an olduunun btnyle bilincindeydi; fakat, bunalma dnce kaa dncelere dalan ve kendini kadere brakan bir insan deildi, o! Akam General Prats'la yemek yedi ve yeni kabineyi kurmak iin nndeki eitli almaklar zerinde akayla kark yorumlar yapt. Gndzn verdii sylevde ili silahl kuvvetlerinin rolne deinmiti: 179

Silahl Kuvvetler temsilcilerinin, hkmete son katlma deneylerinden sonra; hkmetin, inatla yerine getirdiimiz byk grevlerde, bu kuvvetlere, - daima benimsemi olduklar, askeri kurumlarmzn bozulmaz nitelii sorumluluk duygusunu koruyarak, - daha faal, daha dinamik bir varlk salayacak, bir faaliyet erevesi izme zorunluluunda olduuna inanyorum. lkenin gelimesinin ve gvenliinin bir btn oluturduunu, silahl kuvvetlerin temel grevi savunma ise de, tecrbe ve teknolojilerinden ekonomik kalknmamz yararlandrmak zorunda olduklarn dnmekteyim. Bu Sylev Milli Savunma Kurmay'nm srekli bir alma organ olmas zorunluuna imada bulunuyor; gerekte ise, eitli kuvvetler arasndaki uyum ve ayar noksanlnn, derin ve yeni tecrbesini yanstyordu. Ayn dnemde hava kuvvetlerinin yllk treninde hava kuvvetleri komutan (Hkmet darbesinden birka gn nce yerini Cunta'nn ideologu General Leigh'e brakan ve ili niversitesinin ilk Silahl rektr olan Ruiz Dan- yau; Cumhurbakan, dier kuvvet komutanlar, sivil dinsel ve diplomatik erkn ve toplantya katlan hava okulunun btn mensuplar nnde; istisnasz btn hava aralarnn, tek elden ynetilmesinin, kendi kuvvetine ait olduunu ve bunu, hi bir zaman yerine getirmekten geri kalmyaca, kutsal bir grev saydn, tantanal bir konumayla belirtti. Dardan kimselerin hi anlamadklar, gerekte d sava durumunda kuvvetin planlarnn koordinasyonu ile ilgili - gizli - askeri ilkelere bir ima tekil eden boyutlu doktrini, bu mnasebetle zikir etti. Son yllarda hava birliklerini iyice gelitirmi olan ve bundan ok gurur duyan donanma efleri arasnda, bu konumann estirdii souk havay datmak iin, Bakan, hazrlksz birka sz sylemek zorunda kald. Ayn 27 Mart gn, Bakan Allende, i ve d irtican lkeyi iine ekmek istedii siyasal ve ekonomik arklar, yle anlatyordu: 180

Ulusal bteyi saptamak ve cretleri yeniden ayarlamak iin gereksindiimiz yasalar engelleyip, ili'yi soyutlamaya ynelik uluslararas bir saldrya ak brakarak, kredilerini snrlandrarak, katkmz olan uluslararas bankalarla ilemlerimize zorluklar kararak, bizi iine sokmak istedikleri ksr dngy, krmak gerekiyor. Nihayet bakrn, belli bal zenginliimizi oluturan bu madenin pazarlanmasnda glkler karmay amalayan okuluslu bir irketin, birok lkede bamza sardrd kavgalardan, kp kurtulmamz zorunludur. ili'de iddet hareketlerinin patlayn haber veren bu olaylara cevap olarak szlerini yle sonulandryordu: Muhalefet ve Hkmet partileri unu anlamallardr ki, Cumhurbakan iddetten kanmak iin elindeki btn olanaklar kullanacaktr; iddet hareketlerini balatmaya heveslenen her kesim, memleketin atmaya girmesini nleyecek olan hkmetin kararma arpacaktr. Bunu daha nce syledim; imdi de, zerime den yksek sorumluluk duygusu ile, tekrar ediyorum. Cumhurbakan olduum srece atmadan kanacam, atmay engelleyeceim. Bylece ili'yi ve yaamakta olduumuz devrimci sreci savunmaktaym. Tarih ve vicdanm nnde yemin ettim buna, szm tutacam. Zaten benim otoritem de buradan geliyor, nk iki yl ve birka aylk hkmetim, vaadlerime sayg gsterdiimizi ispatlamtr. Bunlar, tarihin aknn durmadm, uluslarn gerilemediini, srgit sosyal adaletsizlik olmayacam, ve insanlarn kiiliklerini tam anlamyla gelitirebilmeyi meru bir ekilde istediklerini anlamas iin, demokratik muhalefete - sadece demokratik muhalefete; nk, biliyorum ki teki muhalefet akla yakn szlere hi bir zaman kulak asmayacak ve ili'nin 181

karnn nerede olduunu hi bir zaman anlamayacaktr - sylemek istiyorum. Demokratik muhalefetin anlamas gerekir ki, bizim gibi gelimekte olan lkeler; bizimkisiyle ayn zellikleri tayan, yani alk, isizlik ve cehaletin egemen olduu, dinlenmenin kesinlikle bilinmedii lkelerde yaayan milyonlarca benzerimizin dramndan, gayet ar etkilenmilerdir. Bugne kadar hibir lke, bizim setiimiz yoldan giderek yeni bir toplum kurmay denemedi; biz bunu sk sk karlatmz glklere ramen gerekletirmekteyiz. in kts, tarihinin en byk glkleri, o andan itibaren ili'nin yolu zerine kacaklard. ili kabinesinin yenilenmesinden birka gn nce, Washington, ili politikasna yeni bir yn vermeyi kararlatrmt: Bundan sonra, bavurulacak iddet, herhangi bir snr iinde tutulmayacakt. 182

X ili sa kadar, Birleik Devletler Hkmeti de, 4 Mart 1973'e dein, yasama meclisi seimlerinin Salvador Allende'yi meru yoldan devirme olana vereceine inanyordu. Seim sz konusu oldu mu, emperyalizm, lke iindeki mttefikinin pratikteki becerikliliine gvenmek detindedir. Ne var ki, 1970 Bakanlk Seimlerinde olduu gibi, 1973'te de aldanmt. 4 Mart, Wa- shington'da znt yaratt. Sonular, ili halknn bilincinin, muhalefetin su orta Birleik Devletlerin manevra yeteneinden stn olduunu; ar Amerikan ekonomik misillemelerinden de, ileri sosyal psikoloji yntemlerinden yararlanacak kadar usta politik ve ideolojik dalaverelerden de koullanmyacam gsterdi. Tam tersine seimler, ili'de ktlelerin harekete gemesini salayacak bir yetenek, devrimci bir hkmete temel olabilecek bir halk iktidarnn belirmekte olduunu kantlyordu. Birleik Devletler, bir kere daha ili politikasnn nihai hedefinin baarszla uradn grmt. 1970 Kasmyla 1973 Mart arasnda, Halk Birlii hkmetini drmek amacyla kullanlan aralar yeterli deildi demek! O halde dnceleri deitirmek, daha sert, daha dolaysz mdahale yntemlerinden yararlanmak; Pentagon araclyla, ilili baz askerlerle de anlaarak, ilide askeri bir hkmet darbesini kkrtmaya ynelik komplolara girimek gerekiyordu. 183

Bu alma varsaym da yeni deildi. 1970 Kasmnda onaylanm eylem plannda ngrlm ve Kuzey Amerikallarn son 30 aylk eylemlerinden birou, yava yava, bu olasl hazrlama amacn gtmt. rnein ili Silahl Kuvvetleriyle zel ilikilerin gelitirilmesi, Vatan ve Hrriyet gibi ar sa gruplara salanan parasal destek ve verilen direktifler ve bu gruplarn para-militer niteliklerinin gelitirilmesi bunlar arasndayd. Kuzey Amerikallarn bu hazrlklarna, ilili gericilerin tedhii yeteneklerinin ykseltilmesi, memleketin haber alma alaryla rlmesi, silahl kuvvetlerin eitli kollarna salanan silahlarn hacim ve eitlerinin artmasn ve son zm yolunun izlenmesinde etkisiz olduklar grlen, fakat silahl gce bavurulduu zaman buna yardmc olabilen ekonomik mdahale ve boma tedbirlerine kadar bir dizi tedbiri de eklemek gerekir. Bunalm amosferi kl krk yarar- casna hazrlanmt ve bu atmosfer cretli katillerin sahneye girmesi ve hkmet darbesinin yaplmasnda gerekli ereve ve bahaneyi oluturacakt. 4 Mart 1973' izleyen hafta iinde Beyaz Saray tarafndan bu dneme de dnld. 1970 ylnda Pentagon tarafndan hazrlanm olan plann uygulamaya konmas karar, ancak en yksek kademede alnabilirdi. yle de oldu. Pentagon plannn zellikleri acaba nelerdi? I - Kuzey Amerikallarn ili'ye mdahale ile sorumlu rgt, belli bal olarak Naval Intelligence Agency (Donanmann zel servisleri) araclyla alan Defence Intelligence Agency (DIA-Pentagon'a bal haber alma ' servisi)dir. Mdrnn ahsnda bu trden btn operasyonlar denetimi altnda bulunduran CIA dahil, teki hizmet ve bakanlklar tarafndan salanan bilgileri de toplayarak, Kuzey Amerika Hkmetinin ili'ye kar eylem plannn uygulanmasn koordine eden ite bu rgttr. Ayrca bu faaliyetlerin tm, Birleik Devletler Bakannn bakanlk ve Bakann gvenlik danmannn yneticilik ettii National 184

Security Council'in yiiksek siyasal sevk ve idaresi altna konulmutur. yi ama neden Donanma Haber Alma servisleri seilmiti ? Bir kere, dier iki kuvvete gre nisbeten daha tutucu olan ili Donanmasnn, bu nitelii yznden; ayn zamanda, anahatlar aada aklanacak olan plann uygulanmasndan doan kolaylk nedeniyle! Zira bu uygulama, bu amala gerekli teknik malzeme ve uzmanlarla donatlm Birleik Amerika sava gemilerinin, ili su ve limanlarnda bulunmasn salayacak, Amerika- ili ortak Unitas deniz manevralarna balanabilirdi; bu sayede Kuzey Amerika gemileriyle dorudan doruya ve hemen lojistik bir ibirliine girilebilirdi; bunlarn yalnz varlklar bile, komplocu ilili askerler iin bir ikna unsuru; dierleri, yani halk ve siyasal gler iinse, gerek bir mdahale tehdidi idi. II - Eyll ay bu plan baarya ulatrmak iin, en uygun dnemdi: Her yl bu dneme rastlayan Unitas manevralar yznden, ili Silahl Kuvvetleri, o ara, hazrl ve disiplini ynnden en iyi durumda olurdu: Gerekten Silahl Kuvvetler sava durumundadrlar ve hepsinin birden temsil edildii, bamszlk yldnmn izleyen 14 Eyll ili ordu gn yaplan askeri gsteri, ya da geit resmi iin, en yksek gerilim iindedirler, Austostan itibaren; kara, deniz ve hava kuvvetlerine mensup ktalar, klalarna gnderilmilerdir; srekli eitim yaparlar, rtbeye dayanan yasaklar glendirilmi; bu da tertipi st subaylarn assubaylar ve erleri ardlarndan srkleme olanana yol amtr; nihayet bu ay iinde, zorunlu askeri hizmete arlm kur'a erlerinin, tamamen yola getirilmesi ve siyasal adan pheli (fesada katlmay reddetmeleri mmkn) olanlarn ortaya karlmas ve zararsz hale getirilebilmesi iin yeterli zaman gemitir. III - ili'de askerlerin komplosu, Unitas manevralarna katlan Kuzey Amerika gemilerinden olduu kadar, bu raporun 5. 185

maddesinde ilenen plann toptan hedeflerini gerekletirebilecek eitli grevlerde (lojistik, elektronik, ulatrma, sabotaj, haberalma vb.) yiiksek uzmanlk sahibi yz kadar subay, astsubay vb.'nin, nceki ve fesat srasndaki abalaryla desteklenmektedir. Aslnda, bu subaylarn hepsinin, (bunlarn bir ksm binbadr, biroklar yzba, temen, astemen) astsubaylarn ve yardmclarnn ayn zamanda ili'de bulunmalarna gerek yoktur. Bazlar sadece ksa bir sre iin gelir geerler. Dier bazlar grevleri gerei, Birleik Amerika'da; ya da, Kuzey Amerikal ya da yerli gruplaryla ilikiler kurduklar, eitli Latin Amerika lkelerindeki ikametleriyle kesilen, birok geziler yaparlar; nihayet bazlarysa, ili'de Hkmet darbesi gerekleinceye kadar aralksz orada kalmak zorundadrlar. Unitas manevralar hazrlklar ve onlara bal tren, geit vb..., bu Kuzey Amerikal Donanma personelinin oradaki varl iin inandrc bir bahanedir. Memlekete giri klarn hakl gsterir, yalnz donanmadaki deil; jandarmalar dahil, btn silahl kuvvetlerdeki komutanlar, orta hatta kk rtbeli subaylarla yaplan konumalarna, gereke saylr. Doal olarak, bu Kuzey Amerikal personelin ili'de bulunmasnn gerek amac, sadece kk saydaki ortaklar tarafndan bilinecektir ve Silahl Kuvvetlerin duygusallnn, plann uygulanmasn tehlikeye sokmamas iin, olanaklarn elverdii lde bunun dolayl olmas tercih edilir. IV - Plann amalar, ve Kuzey Amerikal personelin uygulamaya aktif bir biimde katlmas zorunluluu, Birleik Devletler Hkmetinin ili Silahl Kuvvetleri hakknda eletirici bir yargsn gerektirmektedir. Pentagon, bu deerlendirmeyi yle yapmtr: a) ili'nin drt silahl kuvveti arasnda, -Kara ordusu, Donanma, Hava kuvvetleri, ve Jandarmalar - d sava durumu dnda ortak bir eyleme girimeyi gletiren, kurumsal bir uyum noksanl vardr. ili doksan yldan beri d sava grmemitir, dzenli olarak modernletirilmelerine ramen, eitli planlar 186

gerein snavndan gememitir. Buna karlk ayn kuvvetin eitli kesimleri dahil, eitli kuvvetler arasnda srekli kurumsal kskanlklara tank olunmaktadr. Grnteki yeni abalara ramen, temel bir sorun olan hava ara ve gerelerinin denetimi sorunu, (yani hava kuvvetlerinde temerkz m; ya da donanma havacl ve aeronaval aralar bulunsun mu; ya da jandarma ktalar ve kara ordusu iin hafif uaklar ve helikopterler mi bulunsun ) kesin olarak ashnda zmlenmi deildir. b - Kuvvetlerden her biri, farkl siyasal-askeri yeteneklere ve zel tarihi geleneklere sahiptir. Askeri doktrinleri farkl okullara baldr, ve kilit noktalarda deiiklikler gsterir. deolojileri, giderek bunlarn temelindeki siyasal tutumlar hakknda da, ayn eyler sylenebilir. Bu ideolojiler, Birleik Devletlerin yarm kredeki ve dnyadaki gvenlik karlaryla deiken bir ekilde zdeleirler; hatta bazan eliirler, Birleik Devletler'e silah, ara, gere, donatm konusundaki bamllklar, kuvvetlere gre deiir. Bu bakmdan, Amerika'da yetitirilmi, davranlarna klavuzluk eden ilkeleri oradan edinmi olmalar yznden, Amerika'nn, ili Silahl Kuvvetleri iinde tam gvenini kazanm subaylarla kurulabilecek ilikiler gznnde tutulursa, ili Silahl Kuvvet- leri'nin giriecei bir mdahaleye, Birleik Amerika Birliklerinin direkt olarak katlmas zorunlu grnmektedir. Pentagon, ili Silahl Kuvvetleri tarafndan gelitirilen szde ortak ulusal ama- n yaarlndan ve etkenliinden kuku duymaktadr. Birleik Devletler, Silahl Kuvvetleri dayanmaya zendirmeli, bunun gerek ulusal amalar olduuna onlar ikna etmeli, hatta gerekirse zorlayarak kabul ettirmelidir. c - Silahl Kuvvetler kurmaylar arasnda; hukuki, sosyal, ekonomik ve siyasal bunalmlar karsndaki muhtemel fikir ayrlklar da hesaba katlmaldr. Bu, yukarda belirtilenleri destekleyen dier bir kanttr. d - Drt kuvvet, birer kurum olarak kendilerini ynetmede, ortak ve temelden gelen bir yeteneksizlik iindedirler. Bu yeteneksizlik kara ordusunda ve hava kuvvetlerinde, daha da belirgindir. 187

Subaylarn, astsubaylarn mesleki dzeyleri, beeri nitelikleri, ou zaman tatmin edici olduu halde; drt kuvvetin her biri, etkili bir ynetim iin geerli ada askeri yntem ve uygulamalardan yoksundur. Her kuvvetin zerk oluu, sorunu ciddiletirmektedir. Birleik Devletlerden yaplacak satn almalara ayrlm fonlarn kt ve etkisiz bir ekilde kullanl nedeniyle, bu durumun rnekleri Washington'da her gn grlmektedir. Hele bu etkisizlik, iktidara elkoyma operasyonlarnda olduu kadar, bunun sonularna egemen olmada; yani yrtlmesi zaten g olan, ekonomisi ve zellikle d ticareti dahil, memleketin tm ynetiminde, daha da byyerek ortaya kmaktadr. Olaanst durumlarda Birleik Devletler yardmn hakl karan bir baka neden, daha!... e - Her yl arlan yeni kur'a efrad kontenjanyla (zorunlu askeri hizmet gerei) ili Silahl Kuvvetlerinin tm, bir dereceye kadar, ili toplumsal yapsnn genel izgilerini yanstr: Snf kinleri ve dmanlklarm, yani snf kavgasn! Bu durum, mark- sizmle mcadele etmek isteyen subaylarn eylemine engel tekil eder, nk btn birliklere, subaylara, astsubaylara, faal ya da celbedilmi ktalara kaytsz artsz gvenemezler; bu yzden burada da tek bana hareket edemezler: Birleik Devletlere gereksinmeleri vardr. f - Sosyal ve politik dzeyde, iiler aydnlar arasndaki snf kavgas nedeniyle blnm olan memleketin genel durumu Silahl Kuvvetlere yansmakta; harekete gemeye hazr subaylar bir lde felce uramaktadr. Sendikalam ktlelerin, vb.nn tepkisinden ekinirler: bu bakmdan Birleik Devletlerin kendilerine psikolojik ve lojistik kesin bir gvenlik salamasn gereksinirler. g - Nihayet ili Silahl Kuvvetleri teknik ynden durumun gerektirdii hzl, etkili bir hkmet darbesini baaryla sonulandracak yetenekte deildirler. Bu da Kuzey Amerika'nn askeri varln bu alanda vazgeilmez klmaktadr. 188

V-Plann hedefleri unlardr: hereyden nce, gerektii anda, btn i haberleme balantlarn kesmek ve bozmak; ayn anda memleketin tmn de d dnyadan koparmak gerekir. Bu ereve iinde haberleme balantlarn kesmek forml geni anlamyla; yani, telefon, telgraf, yol, denizyolu, hava kuvvetleri vb. gibi allm haberleme konularyla snrlanmadan kullanlmtr; ayn zamanda, eitli idari, ekonomik, politik ast st kademeler arasndaki kararlar; bilgi alveriini salayan mekanizmann (sol partiler ile ilgili olanlarn zel bir zen ile) denetimini de kapsamaktadr. O ekilde hareket edilecektir ki memleketin tekilt birden ve ayn anda tmyle paralanacak ve hi bir iktidar ark, zellikle devlet ve idare, sendikalar ve teki rgtleri karar ve disiplin ilikisi, hiyerarik olarak yeniden kurulamayacaktr. Duruma gre kentler btnyle, blgeler, endstriyel kesimler, niversiteler, fabrikalar, brolar ve dier zellikle duyarl noktalar, memleketin geri kalan blmnden hatta komu blgelerden, zel bir soyutlamaya zorlanacaktr. Bu ilk hedef tahrip etmek gereken btn karar merkezlerinin felce uratlmasn ngrmektedir. Bu ekilde ikinci ve nc hedeflere ulama olana salanacaktr. kinci hedef kararlar koordine eden ve iktidar elinde bulunduran tek bir merkez kalmasn salamaktan ibarettir. Plan uygulamaya koyanlar, yani hkmet darbesini rgtlendiren Silahl Kuvvetler, onlarla ibirlii yapan sivil ilililer ve Kuzey Amerikal askerler; doal olarak, Birleik Devletler eliliinin d lkelerle haberleme ve manevra yeteneklerinin korunmasna zen gsterecek; buna karlk ili'deki teki elilik ve heyetlerin, buna edeer faaliyetlerinin en yksek lde engellenmesine aba sar- fedilecektir (meer ki baz durumlarda bu kiilerin, bunlarla beraber baz gazeteci ve rahiplerin, baz durumlarda hkmet darbesiyle ilgili baz olaylara, tank olmalar istenilsin. Bu tanklk onlarn baz fikirler edinmelerini, bunlar i ve dtaki dmanlara aktarmalarn salayabilir, bylece ili iindeki felli durum belirginletirilir; darda ise hareketsizlik ve kargaann mmkn 189

olan en uzun sre devam etmesine uygun bir ortam yaratlm olur). Bylece hem olumlu hem olumsuz anlamda lkenin tm iktidarnn bir tek karar merkezinden denetim altna alnmas o- lana bulunacaktr; bu ama, hkmet darbesinin, baz kesimlerde silahl ya da sivil direni ekillerine yol at varsaymnda bile, gerekletirilecektir. Operasyonun baars - ve Birleik Amerika'nn ili'deki yarmkre'de ve dnyann teki ksmlarndaki karlarna yarayacak zincirleme sonular - teknik, lojistik ve ekonomik ynden adamakll donatlm darbecilere yaslanan, bu tek 'iktidar kontrol merkezine' bal olacaktr; belki daha da fazla, bu kuvvetlerin, plan bilerek, ya da yaptklarnn az ok bilincinde olmayarak, yine de ili Silahl Kuvvetleri'nin z yeteneklerini ap, dmannkinden stn bir usturuplama gc sayesinde plan uygulayabilmelerine! Plann nc hedefi dmanlar tecrit ettikten ve rgtlerini dattktan sonra, onlar tehis etmek, bulmak, ve tasfiye etmek olacaktr. Hi kukusuz derinliine askeri g, baz durumlarda belki hayat ve mala mlke kyc ar silahlar kullanlmasn bile gerektirecek olan operasyonun balangcnda, Silahl Kuvvetlerin karlatklar tehlikeler ve uradklar kayplar dayanmalarn arttracak; btnlemi, disiplinli bir ekilde mcadele etmelerini kolaylatrp, dman karsnda hi bir acma duygusu gstermemeye gtrecektir. Elbette bu dmann en tehlikelilerini yok etmekte daha byk bir etkililik getirir ama,masumlar, hesaba katmamak gibi zc, drdnc hedefe varmak bak- mndansa bir o kadar elverili bir yan vardr. Bu arada ilk yoke- dilecek dmanlarn yksek rtbeli subaylar, subaylar, astsubaylar, ksacas bu eyleme kar kan her trl teki personel olduunu zellikle kaydetmek gereklidir. Kararsz kiiler, olaylarn gelimesinin zorunlu kld iler belirdike, renklerini belli edeceklerdir. Ona gre operasyona yanda kanlara (belirli eylemlerde grevler verilmek suretiyle) sahip klrken, direnenler yokedile- cektir. nceleri plan tamamen ya da ksmen bilen be subayn sras geldike kendilerini aklayarak brlerinin davran 190

ve tutumlarn etkileyebilecek iyi bir psikolojik basky gerekletirmeleri yerindedir; operasyon gelitike, bu iin yararl ve olaan bir teknik olarak, plan ve amalarn ksmen dahi bilmeyen subay ve astsubaylara, eylemleriyle kendilerini gittike balayacak biimde yaptrlp, yaygnlatrlmasnda fayda vardr. Drdnc hedef, ar ve hafif silahlar kullanlan askeri eylemlerle psikolojik terr (tedhi) havasnn yaratlmas, gerekirse fizik kstlamalara kadar gidilmesidir; ayrca, iktidar diye bilinen ne varsa, komnizme kar olan Silahl Kuvvetler'in ierdeki ve dardaki dostlaryla birlikte oluturaca, tek bir karar merkezinin elinde temerkz ettirilmesi, zorunludur; nihayet ili'ye girip kacak btn haberlerin denetimi kesinlikle gerekletirilmelidir (ki bu dman akna evirir, ierdeki ve dardaki yandalarn, ister yabanc dostlar, ister yabanc lkelerdeki temsilcileri ya da rgtleri olsun, duraksamaya uratr). Drdnc hedefte zetlenen trden koullarn yaratlmas iktidarn srekli- liliini pekitirecek ve btn devlet mekanizmasnn, ynetimin, kamu ve zel sektr ekonomisinin Birleik Devletler'in istedii ili Silahl Kuvvetleri ve dier sac glerin elverili sayd koullarla yeniden kurulmasna olanak salyacaktr. Bu drdnc hedefin gerekletirilmesinde direnie geen ya da ilgisiz kalan sivil halk zerinde terrn kurulmas, plan baarya ulatran silahl kuvvetlerin kendilerine, Birleik Devletlere ve dier dostlarna tekrar gven duymalar birbirine denk gelmelidir. Terr zorunludur: Onsuz, baz ilili askerler, belki hak ve iktidar sahibi olduklarna, yeterli lde inanamayacaklardr. Nihayet plann son amac, stratejik adan ili'de askeri ve ekonomik tam iktidara ve baarnn verdii saygnla sahip olan. Birleik Amerika dostu, kuruluu ve gelecekteki gereksinmeleriyle bu devlete baml bir hkmet kurmaktr. Birleik Devletlerin ve bat'nn ulusal gvenlik karlarn gvence altna alan, Kuzey Amerikal kiileri ve zel karlar koruyan, yldrm gcne ve etkenliine sahip bir eylemle istikrar salayacak; iktidarda makl bir ansa sahip olabilecek; ihmal edilemeyecek baar ans191

laryla Birleik Devletler'in ve ili'nin gerek karlarn ierde ve darda tehdit eden tehlikeleri, ahslar ve rgtleri ortadan kaldracak, bir hkmet olacaktr bu! VI - Plann uygulanmasnda Birleik Devletlere dmesi ngrlen aralar aada belirtilmitir: lk ara plandr. Tuhaf grlebilir, bu; gerekte deildir. ilililerin kendi olanaklaryla ngrlen hedeflere ulamadaki yeteneksizlikleri, bunu aklamaktadr. Plann hazrlanmas, ilili subaylar arasnda giderek yaygnlatrlmas ve zellikle uygulanmasnn balangc; bu subaylar eylemlerde onlarla ibirlii yapan (sivil) ilililerin, Pentagon ya da teki rgtlerin makamlar ve uzmanlar ile koordinasyon altrmas yerini tutar. Sadece bu koordinasyonun varl bile plann ilerletilmesi iin teknik ve politik vazgeilmez bir arac oluturmaktadr. kinci ara, bu plann, ili durumuyla ilgili eitli Amerikan rgtlerinin planlarna uyarlanmasdr: Ekonomik, parasal, askeri yardm ve donatmla ilikili ak (yaynlanm) programlara olduu kadar; yukarda belirtilen ve belirtilmeyen kapal (gizli) gvenlik operasyonu planlarna yani! Dier bir deyimle bu plan, Birleik Devletlerin ili'nin iini bitirmek iin izledii politikann btnn temsil eden, srekli eylem srecinin, en yksek (azami) varsaymn oluturmaktadr. Kendilerine zg hedefleri olduu zaman bile (rnein kredi konusunda glkler karmak, devrimci tedbirlerin hedeflerini snrlamak, d ilikilerde yn deitirmeler gibi) son nerilen teki programlar, en yksek varsayml bu plann perspektifi iinde, plann yaama gcne kavuturulmas iin, yresel ve uluslararas koullar bilinli olarak olgunlamaya brakmay iermektedirler. Buna gre ikinci ara, plan, Birleik Amerika Devletleri'nin, ili politikasn btn halinde temsil eden, plan ve programlarn tamamlanm emas iine sokmaktan ibarettir. Bu ereve iinde, dier btn eylemler en yksek varsaymda ngrlen, yeni plan 192

karakterize eden kesin sonulu eylemi, gerekleebilir klacak, koullarn olgunlamasna katkda bulunacaklardr. nc ara birbirlerine ustalkla balanm; ve koordinasyonu, plan uygulayacak rgt (US Navy'nin zel servisleri) dzeyinde gerekletirilmi, bir sra ne olduu belli somut eylemden olumaktadr; burada en nemli noktalar gsterilecektir: 1) (Valparaiso gibi bir limanda bulunmas yznden, Amerika'nn plann uygulanmasna katld yolunda akla gelebilecek uluslararas kukulara gidermek amacyla,) US Navy'nin Unitas Filosunun ili kara sularnda, ya da ak denizde ili kylarna yakn bir yerde, hatta ili limanlarndan birinde bulunmasn salamak! Bunun amac psikolojik ve lojistik bir destek gerekletirmek, haberleme dzeyinde yardm edinmek, bir de elektronik teknisyenlerinin ve br teknisyenlerin yardmn elde et- metkir. 2) Askeri ve sivil Amerikal uzmanlarn, Unitas bahanesiyle yeter sayda (yz kadar) ili topraklar zerinde bulunmas! Bu uzmanlar, ilerinin adamakll ehli ve haberlemelerin kesilmesinde, ustaca sabotaj yapma, ynetim rgtn datma, lojistik destek, haber alma alanlarnda zellikle yetitirilmi olacaklardr; ayrca kontr-gerilla ve buna benzer uzmanlar da bunlarn arasnda bulunmaldrlar. 3) Normal silah ve mhimmat satn alma programlar yoluyla, Amerika Birleik Devletlerinden; Donanma'ya ve teki silahl kuvvetler'e yeterli derecede, ne alnm ve aka yaplabilen dolaysz lojistik yardm! Ayrca askeri yardmlama programlarna dayanlarak, bunalml dnemin balangcnda younlatrlmas gereken, snrlardan, kylardan, kara ve hava kprlerinden, hatta bazen ilili sivillerin araclndan da yararlanlarak yaplacak gizli malzeme teslimi ve hzlandrlm lojistik yardm! 4) Teknolojik ve ara gere bakmndan yukarda belirtilen kanallar ve koullardan yaplacak yardm. 5) Her eylem ve aamada planlarn merkeziletirilmesine ve 193

koordine edilmesine yarayacak dolayl ve dolaysz yardm (bu yardm ilili subayla ve sivillerle dolaysz temaslar kurularak ve bu amala, nemli anlarda ie yarayacak kapal devre bir haberleme ebekesi rgtlenerek, ili'de. ili'ye komu lkelerde; ve hatta Birleik Devletlerde gerekletirilebilir). 6) Ekonomik ve parasal yardm. 7) nceden eitilmi, darbeden nce, darbe srasnda ve darbeden sonra ili'ye gnderilecek, Amerikan uzmanlar ile salanacak, uzman polis yardm. 8) Btn bunalml dnem boyunca, lke ii haberlerin, yurt iine ya da dna aktarlrken gereken biime sokulmas ve kullanlmas! (Bu ara geni anlamda yukarda haberleme hatlarnn kesilmesinde tanmlanan hedefe ulalmakta esas olarak ele alnacaktr. ok zel bir zen gerektirmektedir; en ksa zamanda her trl direni olasln ortadan kaldrabilmek, dmanlar yok etmeye yol aacak bir terr, bir yalnz braklmlk havas, bir kararszlk, danklk ve kargaalk atmosferi yaratabilmek iin, daha bu olaylar balarken, gecikmeden, hatta baz hallerde hi olmadan yaynlanabilecek eitli haber metinlerini hazrlamak!) 9) Tedhi szcnn zetledii, lkeyi fizik ve psikolojik bakmdan felce uratma ve darda belirsizlik izlenimini yayma yntemleri burada rnek olarak verilen somut eylem aralarna, en son referanslar tekil edebilir. ili'de halk glerinin ve onlarn temsilcisi Salvador Allende'- nin zaferine kar koymak iin, 1970 ylnn ilk ay iinde gelitirilen plan ite bu plandr ki, o tarihten itibaren bu zaferin ngrldn, onunla atmaya hazrlamldm gsterir. Yukarda belirttiimiz -hereyi iermeyen, Kuzey Amerika belgelerini aynen verme iddiasnda bulunmayan - sentezde, bugn bol bol ve en kaba ekliyle gerekletirilmi bir sr perspektifin, daha o zamandan izilmi olduunu gryoruz. 194

ili Hkmeti, Washington'da oluan politika deiikliini farkediyordu. 1973 Mart ve Nisannda, Birleik Devletler-ili ilikileriyle ilgili hazrlk almalar tartlrken, Allende, son derece kaygl grnyordu. 10 Nisan'da Dnya Sendikalar Top- lants'mda verdii sylevde, Birleik Devletler'in ili'ye mdahalesinden ve lkedeki ykc eylemlerinden sz etti. ITT komplosu konusundaki Amerikan Senato aratrmas srasnda yaplan aklamalar, bu yolda red olana bulunmayan kantlar veriyordu. Allende ile yaplan 26, 27 Mart ve 10 Nisan tarihli zel konumalar onun kafasndaki bu srekli endieyi dorulam bulunuyorlard: Temel dncesi zaman kazanmak etrafnda olumaktayd. Birleik Devletlerin dolaysz mdahalesini o kadar olas gryordu ki, artk bu mdahaleyi ancak olanaklarn elverdii oranda geciktirmek sz konusu idi. O ekilde hareket etmeliydi ki lkeyi tehdit eden iddet; ili halknda, uyank ve bilinli, kkrtmaya kanmaz, ve genel grev yaparak seferber olma yeteneine sahip bi temelin glenmesiyle oluan, caydrc gce arpsn! Yeni hkmeti kurarken, 27 Mart sylevinde iddet zerindeki szleri, yine bu srekli kaygsn dile getiriyordu. 1973 ylnn sonras iin siyasal dorultularm saptarken Allende sava iki cephe zerinde hesaba katmak zorundayd: bir yandan saa kar, te yandan emperyalizme kar! Birinci cephede her trl siyasal hnerini kullanabilirdi ve eylem alan ne kadar klm olursa olsun llebilecek kadar bykt. Buna karlk emperyalizme kar sava akla kavuturma olana bulunmayan bir etmeni ieriyordu: Birleik Devletlerin ili'yi tahrip etme karar, ili gibi bir lke'nin deitiremedii; ve bir anlamda, gereince bilemedii koullara balyd; hatta byle bir kararn kesin olarak ne zaman ve nasl uygulanacan tahmin etmek, olaylar bunu ortaya koymadklar srece olanakszd. ili, Amerika Birleik Devletleri'nin ilerisi iin saptad tm politikalarn bir tanesiydi ve ABD Hkmetini belli bir zamanda ve belli ekilde harekete gemeye ynelten nedenlerin ili ile zorunlu bir ilgisi yoktu: ne var ki toptan stratejisi iinde dnyann dier 195

ksmlarndaki Kuzey Amerika karlarnn kaderine de bal idi. Mart ve Nisan aylarnda, Washington'da, Nixon idaresinin ald kararn nemini ve ili'ye kar izleyecei politikann mahiyetini tahmine olanak salayan, iki dizi olay meydana geldi. Birinci olaylar dizisi: ITT'nin ili komplosu zerindeki aratrmayla ilgili senato almalarnn, gsterdii gelime! Bu aratrmalar sz konusu okuluslu irketin eylemi zerinde yeni bilgiler salamakla kalmyor; Amerika Hkiimeti'nin, bu eyleme katlnda, o gne kadar ispatlanabildi ly ok geride brakan bir noktaya varm olduunu ortaya koyuyordu. Fakat, hesap kitap, daha da tehlikeli olan uydu ki, Amerika Birleik Devletleri bu katksn gizlemiyor; herkesin gz nne koymaya, ok istekli grnyordu. Bu durum Church alt komisyonu'nun ilk oturumlarndan itibaren anlalr olmaya balamtr. Aratrmay yrten senatrler ve staff aksine ne kadar aba gsterseler bounayd. almalarnn daima - ortaya karlan olaylarn olutuu dnemde memur olan; ve 1973'te ounlukla bu durumlarn srdren - Birleik Devletler Hkmeti memurlar, durumun gerektirdii her trl merasimle, bazan kendileriyle de elierek, bu mdahale eylemlerine hkmetin katldn, byk bir kolaylkla aklyor ve benimsiyorlard. Dorusu ya, pek seyrek rastlanan bir olayd, bu. Birleik Devletler Hkmeti, koullarn, bir lkenin i ilikilerine ciddi ve uzun sreli mdahalesini hakl kard duruima saylmazsa, siyasal ilikiler srdrd bir lkede bu tr mdahalelere giritiini hi bir zaman kabul etmemiti. Elbet bu aklamalarn Kuzey Amerika toplumunun aklnn ve Senato gibi kurumlarn gcnn bir kant olduu ileri srlebilir. Fakat birok bakmlardan reddi olas bu tez, Birleik Devletler Senatosu tarihinde ilk kez bir CIA yesinin, William Broe'nun halka ak oturumda, alt komisyon nnde tanklk etmesiyle tam olarak bir istisna niteliine brnmtr. Bu ahsn szleri stelik yaynlanmtr. Amerikan ynetimi Brce'ya ve CIA'ya izin vermitir bu yolda. Dorusu bu, daha nce emsali olmayan bir olaydr. cra organ, CIA ajannn, - Kongre ile olan ilikileri 196

boyunca daima yapt gibi - kapal oturumda dinlenmesini, her hani bir reklam yaplmasn isteyebilirdi. Fakat byle yapmamtr. Nixon ynetimi, Broe'ya kamu tan olma msaadesini vermitir, oysa Broe, Birleik Devletlerin resmen iln ettii btn ilkelere kart, ekonomik, hatta ykc nitelikteki gizli i tecavz hareketlerine katldn aklayarak bu ynetimi ar bir tehlikeye sokuyordu; sz konusu eylemler Devletler arasndaki ilikilerin btn temel kurallarm, Birlemi Milletler yasasn, uluslararas toplulukta yrrlkte olan ve Birleik Devletler'le ili arasndaki btn anlamalar ihll ediyordu. Bylece Birleik Devletler Hkmeti, bu memurlardan dier bazlarnn tanklklaryla daha nceden aklanm, ve ili'nin i ilerine kanunsuz bir ekilde kartm belgeleyen szlerin kesin delillerinin, gzler nne serilmesini kolaylatryordu. Bir hkmet bu kadar nazik bir alanda byle b' eye msaade ederse, demektir ki bunun bilinmesini arzu etmektedir. Buna msaade edilmekten de te, Broe Senato nnde tanklk ederken, gerekte Nixon ynetiminin talimatna itaat ediyordu: Bileik Devletlerin Salvador Allende Hkmetini gerekten devirmek niyetinde olduunu ilgili olan herkese iletmek amacyla (ili Hkmetine, baka lkelere, ili'nin dostlarna ve dmanlarna; zellikle Avrupa ve Latin Amerikallara; daha da zellikle ili'deki muhalefete) yabanc meru bir hkmeti devirme amacn gden eylemlere katldn bildiriyordu. ili'ye mdahale eylemlerinin aklanmas: ayn ay iinde, birka gn nce alm olduu, ili'ye eli altndaki btn aralarla mdahale ederek siyasal hedefine varma kararn iln etmeye yaryordu. Bylelikle ITT Komplosunun gn na karlmas, Kuzey Amerikal senatrlerin niyetlerini aarak, ok daha ciddi yeni bir komplo iin bir balang oluyordu: Herkesin gz ve bilgisi nnde; bu kez kestirmeden, (ITT'nin, ya da kendinin hatalar gibi) deerlendirme hatalar yapmamak ve kullanlan aralar izlenen amaca uyarlamak azmiyle alan Birleik Devletler Hkmetinin, ili'yi tahrip etme kararyd bu. Washington kararnn Mart aynda resmen verildiini kant 197

layan dier olaylar serisi: O ay Washington'da yrtlen ili- Amerika konumalarnn, ikinci aamas! Hatrlanaca zere bu aama, geen yl ngrlmt. Birleik Devletler iin konumalarn rol ise, yukarda zmlenmiti. Beyaz Saray'n ald kesin mdahale kararndan sonra yaplan bu konumalar, hayli garip grntler iinde geti. ilili delegeler, yani eli Letelier, milletvekili Maira (ve bugn birou Cunta tarafndan tutuklanm olan) dier delegeler, zerinde ar bir hava esiyordu. Dileri Bakan yardmcs Charles Meyer grevinden epeydir aynlmt.Ye- rine (kendisini, Vietnamllarla yaplan konumalar mnasebetiyle Paris'te tanm olan Kissinger'in tavsiyesi zerine) Jack Kubisch, Latin Amerika iin Dileri Bakan yardmcs atanmt. Fakat bu konumalara katlmyordu. John Crimmins Gney Amerika ilerinde yardmc niteliiyle, onun yerini ald. Bu ahs (ad yanl olarak Crimmons diye yazlmak suretiyle ve Meyer'inkilere zdeletirilmi dncelerle) ITT muhtralarnda, ou zaman yeralr. 1970 ylnda Peru'daki duruma ayrlm Adlai Stevenson Chicago Enstitsnn koruyuculuunda yaplan, Overseas International Council'in bir seminerinde1 Crimmins dayanamam, fkeyle unlar sylemiti: Niin Latin Amerikallar bizden nefret ediyorlar oysa biliyorlar ki bizim kalbimiz temizdir.-Buna yle bir cevap verildi: Kalbi"iz temizse, eliniz neden bu kadar ar? Crmmins'e, eskiden ili'de danman olarak alm, o srada Dileri Bakanlnda ili Dairesinde ekonomik sorunlar grevlisi Sidney Weintraub 2 elik ediyordu, hava pek diplomatik deildi. -------------- Toplant tutanaklar 1972'de Foreign Policy and Peru adl kitapta yaynlanmtr. (Daniel A. Sharp.)
2

Copland, The Came of Nations'da. savatan hemen sonra Suriye'deki Hkmet darbesine katldn dorulamaktadr: Pablo Neruda'nn pek fena olmadklarm syledii polisye romanlarn yazarnn, CIA'ya mensup olmasndan phe edilmektedir. Weintraub'm yannda ili'de ayn ekilde danmanlk yapan Robert Dean'n da, Brezilya'da 1964'te yaplan askeri darbe srasnda Lincoln Gordon'un aktif bir ajan olduktan sonra, CIA'nn Kim Kimdir 198

1914 andlamasnn artlarna uyduu iin bazlar tarafndan Birleik Devletlerin karn fazla gzettii eklinde yorumlanarak, Halk Birliinde sert tartmalara yol aan, iki lke arasndaki her gle zm yolu bulmak, aralarnda barn ve anlamann srdrlmesini salamak iin diye sunulan ili nerisi, Birleik Devletler delegelerince kesinlikle reddedildi. Amerika Birleik Devletleri, btnyle yrrlkte, o sra durumla uygunluu da tam olan bu anlamadaki devletleraras ilikilerin ba kuraln uygulamay reddetmekle, hem ili'yle uyumazlk halinde olmay istediini, hem de bu uyumazl uluslararas yasalara tabi klmak istemediini aklam oluyordu. Fakat asl Kuzey Amerika'nn Mart ayndaki karar ile ilgili belirtileri, Crimmins'in ili elisine syledii son szlerdeki; gerekte kesin bir ltimatomu ieren- u l k (seenek) tam olarak dorulad: Birleik Devletler'le ili arasnda bir anlamazlk bulunduunu kabul ederek, ortada olaslk kaldna inanyoruz: ya bu anlamazl zmleriz, ya dondururuz ya da ilikilerimiz kesilir. Birleik Devletler de ili gibi biliyordu ki bu trden gr ayrlklar dondurulamazlar, bunlar, kendi dinamiklerine ba eerler; demek ki ilk olaslk en azndan sahte idi: eer ili, kabul etseydi, Birleik Devletler'in tevaczlerini okuluslu irketler araclyla ya da komu lkeler zerinden serbest brakm olacakt. Anlamazln zmlenmesine gelince, bu Birleik Devletler iin kendi karlarna bir zmleme, yani tek yanl olarak kabul ettirilmi resmi bir anlama anlamna geliyordu. Bu kabul edilseydi, ili deneyinin niteliini alt st edecekti. Birleik Devletler nerilerini ne srerken anlamann donduru!masnn ya da zmlenmesinin kendisi iin de, ili iin de mmkn olmadm biliyordu. nerdikleri, gerekte bir ltimaton idi: --------------katalogunda bu gtle ilikili olduu belirtilmektedir. Elilik ktibi Wheelock gibi, Korry'nin teki i arkadalaryla beraber CIA iin alyordu. 199

Sava neriyordu Amerika! Crimmins son olarak daha fazla zaman kazanmalarna, msaade etmeyeceiz dememi miydi? ili ile Birleik Devletler arasnda yaplan konumalarn ikinci dizisi de byle sona erdi. 1965'te deniz piyadeleri bastktan hemen sonra, Dominik Cumhuriyetinde elilik yapm, orada - bu mdahaleden nce, mdahale boyunca, ve sonrasnda kilit adam; Korry ve Guatemala'dan gelen halefi eli Nataniel Davis zamannda Santiago eliliinin ikinci adam elilik maviri Schlaudemann ile birlikte alm John Crimmins grevini yapmt. Bundan sonra Birleik Devletler hi bir eyi gizlemedi, mdahalenin zaman ve ili'de uygulanacak plann somut koullarnn seimi, artk zaman ve uluslararas durum sorunuydu ki, nemli ksm bu lkeye ait bile saylamazd. ili Hkmeti bunu seziyordu. 13 Nisanda Dileri Bakanl bu sorunla ilgili bir rapor hazrlad. Bu raporda aadaki satrlar okunuyordu. 1 - Ksa bir zamandan beri, Birleik Devletler ili'ye kar yeni bir politika uygulamaya balad. Bu politika 1970 ylnda Dileri Bakanlnn nerisi zerine (Nixon'un Bakanlnda Kissinger'in ynettii) National Security Councii tarafndan kabul edilen politikay; hem srdrmekte, hem onun yerine gemektedir. 2 Birleik Devletlerin hedefi, Halk Birlii hkmetini ykmaktr. imdi kullanmak niyetinde olduu aralar, 1970 sonundan 1971 balangcna kadarki dnem srasnda kullanlmak istenilenlerden daha eitli, daha az gzkara ve daha saldrgandr. Bununla beraber, ili'ye kar bu sertleme politikas, Birleik Devletler'in nihai hedeflerine hizmet etmede, tekilerden daha etkili olduklar ortaya kt lde, aprak ve gizli yeralt taktiklerine bavurmay gzden uzak tutmamaktadr Hi olmazsa kuramsal olarak, (yani tehdit inanlr duruma gelince) ekonomik, siyasal, 200

diplomatik vb. alanlarda, iddete ve dolaysz saldrya bavurmay da hesap d saymamaktadr. 3 - Kuzey Amerika politikasnn, ili'ye kar, aralksz ve amansz izledii hedeflerin kknde, sadece bakrn milliletirilmesi karl olarak yeterli, (hatta sembolik) tazminatn denmeyii bulunmamaktadr. Geri ili'nin, bu tr milliletirmelerde tazminat dememe karar, birok Kuzey Amerika zel karn olduu kadar, Birleik Devletlerin merkezi bulunduu okuluslu kapitalist tekeller emperyalist sisteminin temel bir ilkesini, sarsmaz deildir; fakat bundan daha fazla sistemin genel temellerini ve kudret merkezini, yani Birleik Devletlerin gvenliini, etkilemektedir. ili Hkmeti'nin eylemleri, ili'deki Amerikan ulusal karlarna, dorudan doruya zarar vermekle kalmyor; bu rnek Latin Amerika'daki ve nc dnyadaki g ilikilerini, ok etken bir biimde etkiliyor; nihayet bu zellikle, Birleik Devletler'in, Fransa, talya gibi Batnn ok nemli baz endstrilemi lkeleriyle srdrd, kendisi iin temel tekil eden kuvvet ilikileri zerinde, ili deneyinin baarsnn ok nemli yansmalar grlyor. ili deneyinin lml bir baars dahi, Birleik Devletler iin kabul olunamayacak bir olaydr. Hele baars ve yerlemesi, Birleik Devletlerin byk Devletlerle uluslararas ilikiler dzeyindeki saygnlna ve gcne; ayrca Birleik Devletlerin emperyalist sistemine ve buyurucu kudretine yaraan, yeni bir dzen kurma (son iki ylda temelleri atlm olan) tasarlarnn topuna, ar darbeler indirebilir. Bu alanda ili, smr-olay olarak (Pham Van Dong'un 1971 yl sonundan itibaren ciddi bir ekilde ortaya koyduu gibi) Vietnam'n yerine gemitir. nk antiemperyalist ema olarak, ulusal kurtulu savalarnn uluslararas gsteri etkisi; bugn, dnyadaki antiemperyalist eylemin glendirilmesi ve yaygnlatrlmasna yapt katk bakmndan (sosyalizme bar yoldan varmay 201

ve Marksistlerle Hristiyanlar vb. arasnda stratejik ballt ieren ili deneyinden, daha az gerek gce sahiptir. zetlemek gerekirse Birleik Devletleri rahatsz eden yalnzca bakr iin tazminat denmemesi, ya da buna tekabl eden ilkeye verilen zarar) deildir. nemli olan tazminat dememe benzeri siyasal eylemleri gerekletiren Halk Birlii Hkmeti gibi bir hkmetin varldr ve her eyin stnde, ili gibi bir Halk Birlii Hkmetinin ortaya kt ve varln srdrd bir lkenin, yeryznde bulunmasdr. 4 - Birleik Devletlerin gelitirme niyetinde olduklar izlenimini veren taktikler, aadaki noktalar kapsamaktadr: a) Tepkilerinde gecikmeler ve karklklar yaratarak yani uluslararas dzeyde durumunu glendirip,. Kuzey Amerikan politikasn engelleyecek, ya da elmeleyecek geni bir saldrya girimek yerine; az ok ge, ya da baarsz davranmasn salayarak; ili Hkmetinin, politikasnn hedefleri ve onu baarya ulatrmak iin kulland aralar konusunda yeterince bilgi edinememesini amalayan (kamusal olduu kadar zel nitelikteki) tertip ve giriimler. - Ya da sonulan daha beter olabilecek eyler, (sz gelii Amerikan politikasnn doru deerlendirilememesi gibi, siyasal saldr srasnn Amerika'da olduu ok nemli dnemlerde, Amerika Birleik Devletleri karsnda etkin bir politikann bulunmamas gibi, nihayet taknacamz hatal, eksik ya da eliik bir davrann getirecei sonular gibi). b) Halk Birliinin ve solun iinde gl eliikliklere yol amak; bylece hkmete siyasal glkler karmak amacyla; ili Hkmetini, emperyalizmin karsnda aklktan yoksun, kararsz, ya da zayf bir duruma sokabilecek somut eylemler, ya da koullardan yararlanmak. c) Ayn ekilde, ili'de, muhalefetle hkmetin mcadelesini adamakall kztracak somut eylemlerden, koullardan yararlanmak; rnein Birleik Devletler'le ibirliinden ku 202

kulanlan kimseleri, muhalefet partilerini ya da muhalefete mensup kurumlar ieren, yakn tarihi olaylar aklamak! Byle bir hareket, btn kutuplamalar ve sorunlar ile siyasal bir sulama ve kar sulamalar kampanyasnn gemi azya almasn krkleyecektir. d) Her seferinde daha gelitirilerek ortaya konulan, dolayl trmanma tehditleriyle bir belirsizlik, hkmetin kararlarnda yanllk, acelelik ve hatalara yol aan; gizliden yar gizlilerine ve dnp dolap apaklarna varan ekonomik abluka eylemleri. Bunlar ili ulusal ekonomisinde, d ticaretinde zararlara da neden olacaklardr. e) ister dolaysz olsun, ister pazar zerindeki ve batl banka merkezleri zerindeki etkileriyle olsun, ili iin yeni krediler salanmas, mevcut kredilerin srdrlmesinin zor- latrlmas; ili ihra mallarn tarife, ihra koullan ve ithalt ile ilgili hususlar ieren, uluslararas kapsamda, mali ve ekonomik kararlar. (Bu tip eylemler, u ya da bu durumda, ncelikle ili ekonomisi iin ok nemli olan ve hkmetin politikasn belirleyen baz pazarlar, ya da etkileyici retim tipleri zerinde temerkz edebilirler; yani etkilerinin sosyal ve politik bakmdan en zararl olaca alanlarda!) Bu glkler, snrlamalar ya da arpklklar (yabanc uluslarla olan ulatrma ileri dahil) tama ilerini, teknoloji alveriini, endstri mekanizmasnn ilemesini, halkn temel tketim maddelerinin salanmasn etkileme amacn gtmektedirler. f) Birleik Devletler'in, ili karsndaki politikasnn, anlamna ilikin demeler; diplomatik notalar vermek yoluyla az ok kapal, bazan ak basklar; ili'nin iyi kt ikili ilikilerde bulunduu bat lkeleri zerinde, bu lkelerin ili'yle ilikilerini bu koullarla srdrmekten kanmalar; ili'nin kapitalist sistem iindeki ikincil (ztlamasz) elikilerden yararlanmasn engellemek iin yaplan basklar. g) Baka lkelerde, zellikle bat lkelerinde sahnelenen, nc dnya lkelerine, ok tarafl rgtlere yaylabilen, 203

(ambargo vb. tipinden, fakat sadece siyasal hukuki alanda kalmayan kanallarla) bu tecavz eylem ve biimleri ni arttrmak. zel karlarn savunulmasn; bunlar, ili ile kar karya getiren anlamazl, iki devlet arasndaki bir soruna dntrmek suretiyle (nc lkeler ve Kuzey Amerika kamuoyuna ili'nin giritii eylemler trnden eylemlerin, Birleik Devletlerin gznde, devletin yetki alanna girdiini gstermek amacyla) resmen stlenmek. h) Daha nceki davranlar, Birleik Devletleri ak mdahaleler ya da ikili, diplomatik ve benzeri mesajlarla; btn memleketlere, aralarnda elikili noktalar bulunsun bulunmasn, karlar asndan, ili'nin gerek ve kabul edilemez bir tehlike (hatta, durumun gelimesine gre, eninde sonunda gvenlikleri iin bile bir tehlike) olduunu bildirmeye ynelmitir. ABD bylece, ili'yi tercih ederek ve Birleik Devletler saldrsna kar kendini savunmak iin kalkt uluslararas politik eyleme; anlamazl lehine zmlemek ve dayanma salamak iin giriecei siyasal diplomatik taarruza engeller kararak; ili ile baka lkelerin ilikilerini gelitirmelerine, elinden geldiince engel olmaya almaktadr. (HATIRLATMA: Muhtemel Kuzey Amerika taktiklerinin tam olmayan bu listesi, Birleik Devletler'i bu aralarn herbirinden yararlanacaklar ve kullanlarnn ayn zamanda olaca anlamn tamamaktadr, fakat bugn Birleik Devletlerin grlen eylemlerine baklarak, bu aralardan bir ksmnn uygulamaya konulmu olduu ve dier bazlarnn kullanld hakknda ipularna sahip olduumuzu belirtmek; ve nihayet, saylanlar ne kadar manta aykr grlrse grlsn, daha nceki uygulamalaryla gerek olduklarn aklamak gerekir). 5 -Yukarda belirtilen zmlemenin dayand btn olaylar, deliller ve ipular, son derece eitli ve karmaktr. Bunlarn ou 1970'ten beri oluturulmutur. Yakn 204

olaylarn en ok dikkati ekenleri, son aylarda gemitir. Oluan bu sonucu etkileyici olaylar arasnda, her iki lkedeki siyasal, sosyal ve ekonomik olaylar saymak nemlidir. ili'de, (rnein: Ekim atmas, Silahl kuvvetlerin davran, Mart seimleri), Birleik Devletler'de: (ayn ekilde bu son oylarda: Nixon'un oylarn %60'ndan fazlasyla yeniden seilmesi; Hindiini, Avrupa, Japonya, Ortadou, in ve Sovyetler Birlii karsndaki d politikasnn sonular; i politikada, icra organnn gcn merkeziletirmesi; Cumhuriyeti ve Demokrat Partilerin, politik ve sosyal vb. muhalefet glerinin zayflamas vb). Her iki lkenin i durumlar, bu yeni Amerikan politikasnn uygulanma olanaklarm ve Birleik Devletler asndan ise, byle bir politikann zorunluluunu, objektif olarak etkiledi. Bunun gibi, Birleik Devletlerin, yukarda aklanan trden taktik ve aralara bavurmasna, yol at. Ne var ki genel politika olaylar dnda, yukardaki zmlemeyi bugn (13 Nisan 1973) tm olarak geerli klacak kant ve ipular saylabilecek baz olaylar rnek olarak zikredilebilir: a) Mart aynda Washigton'da yaplan grmelerin sonucu Amerikal temsilcilerin 4. paragrafn 1. noktasnda belirtilene benzer sonraki yorumlarna ramen, - varlan yer, ak sylemek gerekirse tam bir .kmazd. stelik Amerikal temsilcilerin yorumlar aldatcyd, zira sunulan k ili'yi aadaki durumda brakan ciddi ve katksz bir ltimatomu ieriyordu: 1) Birleik Devletler iki lke arasnda ancak gerekleebilir politikalar kendisine gre tanmlar (ya da dikte eder.); 2) Bu politika gerekleebilir tek politikalar olarak sunulmutur. teki btn politikalar; bu arada ilililerin grmeler boyunca sunduklar planlar; daha nce iki lkenin benimsemi olduklar her trl davran biimi, ya da gelecek iin tasarlanabilecek dier davran biimleri, ya da baka lkelerle srdrlegelenler, Birleik Devletler tarafndan 205

hesaba bile katlmamtr nk; 3) ili Hkmetince bu ktan hi biri kabul edilemezdi, (ve Birleik Devletler bunu biliyordu) olanakszd hatta; bu olanakszlnn nedenleriyse unlard: lk kkn kabul olana yoktu, nk byle bir kabul Halk Birlii Hkmetinin niteliinin deimesi demek olurdu ki bunun (bizzat Halk Birliinde ve solda, siyasal glerin gbirlii zerinde, ya da hatta moral, psikolojik, sosyal, ekonomik vb. trden etkileriyle) hem ierde, hem de darda (ili deneyinin baars, emperyalizme bakaldrma biimi olarak yaama ans, uluslararas dzeyde rnek olma deeri) byle bir tutumun zarar verecei saygnl ve gerek uzantlar zerinde, derin etkileri olacakt: Durumu arlatrc bir etmen de u idi: sz konusu kkn seilmesi, Birleik Devletlerin bizzat Halk Birlii Hkmeti deneyinin tasfiyesi zerine dayandrd bu politikasnn btn koullan altnda bakr kumpanyalarna -tutar ne olursa olsun - tazminat demeye ve bu tazminatn ilkesinde bir anlamay kabule gtrecektir. nk gerekte emperyalizm her eyden nce, tazminat demeksizin bakr madenlerinin milliletirilmesi gibi eylemlere girien bir hkmetin yaamn srdrrememes gerektiini dnyaya gstermeyi gereksiniyordu; meer ki bu hkmet temelden deiiklie uram olsun, rnein nc paragrafta belirtildii gibi, Birleik Devletler karsndaki tavrn kknden deitirsin! kinci k (bugnk terimiyle - kurumsal olarak - dondurulmu olan tasdik edilmi anlamazlk) nce uluslararas dzeyde tasarlanmasnn olanakszl nedeniyle, ili iin kabul edilebilir bir k deildi (ve Birleik Devletler bunu bilirdi): zira karlkl karlarnn temelden kart olduu konularda grleri ayr olan iki lke, aralarndaki ilikileri imdi dondurmazlard. nk ili'nin i durumu, yakn, ya da uzak bir gelecekte, zorunlu olarak byle bir buzu kracak, ek koullara gre belirlenecekti; bunun gibi, 206

ili'nin ald tedbirlerden zarar gren zel karlar, Amerika Birleik Devletlerinin tek bir kararlaryla da dondur uLamaz- lard; nc olarak, anlamazln kabul edilmesi ve dzenlenmesi ili Hkmetinde, Halk Birliinde ve solda sorunlar yaratma tehlikelerini ortaya karrd; drdnc olarak, bu ekilde dondurulan anlamazln bugnk koullar, zamanla arlaacak olan ekonomik ve dier trden ciddi zararlar iermekteydiler; nihayet anlamazln bugnk koullaryla byle srdrlmesi, gerekte, ili karlarnn k uykusuna yatrlmas; antiemperyalist savunma politikasnn felce uratlmas, giderek lkenin belirli bir yalnzla dmesi anlamna gelmekteydi; ve btn bunlar, bir ya birok devletlerin katld bir eit garanti anlamas olmakszn dnlemezdi. nk ili'yi, Birleik Devletlerin acmasna terkeden, baka devletlere kar baml duruma dren, kabul edilemez eylerdi bunlar. - nc k (ilikilerin kesilmesi) doal olarak, Kuzey Amerika Mart plannn tmnden sezilen, ltimatom karakterini kesinletirir, temel bir tehdidi ieriyordu; yaplacak ey bu plann zmlemesiydi; nk Birleik Devletler neriyi yaparken bu olaslk gerekleirse kendisiyle savan amansz olacana vo sonuna kadar gidileceine iaret ediyordu. Sonu: Birleik Amerika, ili'ye, Washington'da, bundan sonraki politikasnn; ili Hkmetini, gerek i gerek d politikasnda, Amerika Birleik Devletlerinin arzusuna uyarak; aklanm hedefleri, lkenin istikrar, temel karlar ve hkmetinin yapsyla elien koullara uymasn, salamay amalayacak bir politika olduunu bildiriyor. Buradan aka ortaya kyordu ki Birleik Devletler iin, ili, ABD'nin bugnk gvenlii, ulusal ve topyekn karlar iin, dayanamyaca bir tehlike tekil ediyordu. ak k ileri srmesindeki szde belirsizlik sanlabileceinin tersine -bu, Kuzey Amerika'nn ili politikasnn kat ve 207

sert olmadna, ya da ili'yi nnde zaman bulunduuna inandrabilirdi yukarda tartlan noktalarn hi birisiyle uyumazlk halinde olmad gibi, Birleik Devletler temsilcilerinin iki lke arasndaki konumalarn kesilmediini ileri sren ard ardna verilmi demeler, dergi yorumlar vb. ile de ters dmyordu. nk emperyalizmin en belirgin taktiklerinden biri, ili Hkmetinin bu yeni politika karsnda savunma tepkilerinde bulunmasn engellemek; ili'nin atmama iin en byk potansiyeli (ayn zamanda en tatminkr pazarlk gcne dnebilir potansiyeli) biriktirmeye ynelik her trl siyasal-dipiomatik taarruzunu engelliyecek kuku tohumlar ekmektir; ksacas, ili'yi emperyalizmin ykc politikasn daha teye gtrmekten men edecek, uluslararas ve ulusal gerek bir caydrma gc oluturma yeteneinden yoksun brakmaktr. b) zmlemenin btnne temel tekil eden ikinci kant: ITT komplosu zerinde Kuzey Amerika Senatosunda yaplan aklamalar kadar, ifaat eklinde (yayn vb. yoluyla) ortaya yaylan aklamalarn nitelikleri! Burada sz konusu olan, Senato Komisyonunun, ili'ye kar Kuzey Amerika politikasnn tercman olmayacak kadar, hretini aka tehlikeye sokmu ITT hakknda soruturma yapmas deildir. Sz konusu olan, belirli koullar altnda, soruturmann balangcnda ve soruturma srasnda bu nemdeki aklamalarn yaylmasna izin verilmesi ve Amerika yrtme organnn, baz memurlarn herhangi bir titizlik gstermeden, Birleik Devletler Hkmeti'nin giritii trl tecavz eylemlerini itiraf etmelerine raz olnasdr ki, bu daha nce grlmemi bur durum yaratmaktadr; bu durum konjonktrn, ya da Nixon'a muhalif olan baz politikaclar sorguya ekme isteinin etkisiyle olumu da deildir: Birleik Devletler siyasal maskesini artk karp atmakta; henz ilikilerini srdrd bir lkenin hkmetine az bir zaman nce birok kez saldrdn, bu eylemlere girien ajanlara meyyide uy208

gulamadn, sorumluluunu reddetmediini, bu eylemleri yapanlar ya da bunlardan zarar grenleri deitirmediini gstermek istemektedir. Pentagondaki dosyalar sorununda bile, Birleik Devletler Hkmetinin ie bulamas, uluslararas sorumluluk bakmndan, byk bir arlk kazanmyordu; nk, bu son ite sorumlu olduklar izlenimini vermi olan failler ve ajanlar toptan hkmetten ayrlp kaybolmulard, hatta rejimin ba bile (Nixon, Johnson'u izlemiti) deimiti. Senatodaki itiraflar ve bandaki ifaat; bir lde, Birleik Devletlerin tecavz ve silahl mdahale eylemlerini aka stlendikleri durumlara yaklayordu. Hi kukusuz Kuzey Amerika yrtme organ ve egemen ekonomik kar evreleri, bu arada okuluslu irketler, hkmetin aka kabul ettii bu eylemlerin aklanmasna engel olabilirlerdi: (rnein alt komisyonda yaplan dinlemelerin executive sessions halinde dier bir deyimle gizli yaplmas mmknd); aklamalar engellenemiyorsa, hi olmazsa aklanacak eyler zerinde uzlamaya varlabilir, bylece hkmetin sorumluluu maskelenebilirdi; ksacas Kuzey Amerika Hkmeti, ili'deki durumun kabul edilemez bir durum yarattn; Halk Birlii hkmeti karsndaki Kuzey Amerika tutumunun, imdiden sonra, saptanm ve kesin olduunu aklayarak, bu yaptklarndan herkesin gz nnde kendisini aka sorumlu bulmak istemitir. Demek ki ili'ye kar gerek suikast, ne ITT'nin Washington'da aklanan komplosundan, ne ili'ye giriilen dolaysz tecavz hareketinde Kuzey Amerika Hkmetinin sorumluluu zerinde yaplan aklamalardan ileri gelmektedir. c) Bu zmlemenin temelini oluturduu bilinen nc e Birleik Devletler Hiikmeti'nin, blf saylacak bile olsa, stratejik maden (rezerv) yedeklerinin sat ile ilgili karardr. nk bu karar ili ekonomisinin can damarna yneltilmi, niteliksel bir trmanma tehdidini tamaktadr: 209

bakra ve bakrn fiyatna! Baz bat lkelerinde bakrla ilgili ilemler srasnda kendini belli eden karakteristik olaylar, tehdidin bakrn pazarlanmas ve fiyatna yneltilmi olduunu gstermitir (...). Ayn ay iinde, yani 10 Eyll akam, daha nce anlan konuma srasnda, bu tr eylemlerin artma srasnn gelmi olduunu grdn saklamayan Allende'ye, bir rapor iletildi. Allende o tarihte bu eylemlere kar koymak iin zamana ihtiyac olduunu, kararl bir dnya devletine kar pek fazla bir ey yaplmyacam ve alnacak olan kararlarn tarih ve ieriini bilmenin g olduunu, fakat hkmetin ili egemenliini savunmak iin elinden gelen her eyi yapacan sylyordu. ili sann mttefiki Birleik Devletleri eyleme girimekten caydrmak iin zaman kazanmaya ynelmi yeterli bir politikay nermeden nce, rapor, aadaki noktalar belirtiyordu: Birleik Devletler ili'ye kar politikasn sertletirmektedir. Ona kar verdiimiz savata, zaman kazanmamz engellemeye kararldr. inde bulunduumuz tarihten Temmuza kadar (Paris Kulbnn toplants) politikasn somutlatracaktr. Geen Mart aynda (Washington konumalar) bizi ucunda ltimatom bulunan bir kmaz nne getirdiler. Gerekte ltimatom, bize k sunmaktan ibaret idi (tazminatlar zerinde anlama, dondurulmu anlamazlk, ya da ilikilerin kesilmesi) bunlarn hi biri, ili ve hkmeti iin sunulduklar koullar iinde kabul edilemezdi. Bunu Birleik Devletlerin her halde bilmesi gerekirdi ve bu nedenle bu klar bir ltimatom tekil ediyordu. Birleik Devletler ili ile olan kavgalarnn tazminatlar probleminden ve bununla ilikili uluslararas ilkenin tartmasndan doduuna bizi inandrmak istiyorlar. Bu hi de doru deildir. Kendi bana da, ortaya kard ilke sorunu ile de alnsa, bakr sorunu ne kadar nem kazanrsa kazansn, 210

Birleik Devletler ile ili arasndaki temel anlamazln simgeletirilmesinden baka bir .ey deildir. Birleik Devletler iin asl kabul olunamaz eyin, Birleik Devletlerin cevap verme yeteneini yok eden, ya da hi olmazsa snrlayan, kanuni yollarla tazminatsz milliletirme gibi kararlar alabilecek Halk Birlii gibi bir hkmetin var oluudur. Latin Amerika'da ve dier lkeler dnyasnda, ili yolu gibi bir deneyin uzamasnn etkisi, Birleik Devletler'de, tazminatlarn deerinden ok daha nemli, ar sorunlar yaratr. Her trl milliletirilmenin tazmin edilmesi gerektii konusunda, Kuzey - Amerika'nn koyduu uluslararas ilkeye vurulan darbeden de ardr. nk Halk Birlii Hkmeti'nin yalnzca yaamn srdrmesi (ve daha da ileriye giderek baarya ulamas), Fransa ve talya gibi lkelerde, yani Birleik Devletler'in temel stratejik karlar iin hayati neme sahip blgelerde, yansmamazlk edemezdi. nce de belirttiimiz gibi Kissinger bunu, 1970 Eyllnden bu yana, iyi grmtr; (15 Eyll 1970 gizli Chicago konferans) byle olunca da, Birleik Devletler, Bakan Allende Hkmetine en byk darbeyi vurmay, - iin sonuna kadar gitmeyi - istemekten baka bir ey yapamazd. Eer ili, bakr sorununda, ili deneyinin mahiyetini deitirecek biimde geri ekilseydi, ancak o zaman Birleik Devletler kavgalarn sadece bakr sorununa indirgeyeceklerdi. Fakat byle bir ey olamazd. Birleik Devletler anlamazln dondurulmasn nerdikleri zaman, bize bir tuzak kurmakta, bizi hataya yneltmek, karklk iine atmak istemektedir. Anlamazl dondurmak, bizi ok belirsiz bir duruma sokmak anlamna gelecek ve ili'nin uluslararas bir seferberlii, kendi yararna gerekletirme yeteneini, azaltmaya ynelecekti. Ayn zamanda, bu szde zm yolu ili'de Birleik Amerika tarafndan yaratlan ekonomik glkleri, hi bir ekilde azaltmyacakt. Sz konusu zm, Halk Birliini ve ili solunu gszletirecek, i anlamaz 211

lklar kkrtacak ve san tuttuu mevkileri glendirecekti. stelik Amerika'nn gerek dolaysz ekilde, (ok ya da az gizli) gerek Bat Avrupa vb. ile ilgili ilikilerimizi ktletirmeyi deneyerek zararmza manevralar evirmesini nleyecekti. Nisan ay iersinde, gericilerin saldrs hissedilmeye balad. ok iyi tasarlanm bu saldr plannn hazrlannda - olaylarn nitelii, kantlamaya el vermiyorsa da- Kuzey Amerikallarn tavsiyelerinden yararlanlm olmas mmkndr. nce ili, hatta yabanc lkeler kamuoyunda, baz psikolojik tepkiler uyandrmaya ynelmi, - gerekleri bozmakla da yetinmeyen - bir propaganda kampanyasna tank olundu. Bu propagandada her eyden yararlanld, iin garibi, daha sonra gericilerin lke kaos iinde diye yaknma bahanesi olarak ileri srd, san dizi dizi tedhi eylemleri, bu kampanyann ardndan geldi: her ne kadar esrarl koullar altnda giriilmilerse de, bu eylemlerin bazlar, bunlar Kuzey Amerikal ajanlara balamay olas klan ipularnn elde edilmesine olanak saladlar (rnein, Concepcion'da bir elektrik iisinin ince bir sadiklikle katli, gibi.) Bu kampanyann kkeninde, baka eylemler arasnda, btn sa, burjuva rencilerini ve anababalarn, kiliseyi ve silahl kuvvetleri ayaa kaldran, Escula Nacional Unificada (Birleik Ulusal Okul) n-tasars da bulunuyordu. Hkmetin bu tasarnn ortaklaa alma srecinden domu; bu amala tabana nerilen resmi danmalara, okul rgtleriyle demokratik yntemlerle yrtlm tartmalara; hatta ve hatta, kampanyadan etkilenerek kukular ileri sren katolik rgt, subaylar ve muhalefetle bu kukular giderecek yksek dzeydeki grmelere dayanlarak hazrlanm olduunun aklanmas da, operasyonda kullanlan psikolojik ve siyasal dalavere ve dolaplar karsnda hi bir ie yaramad. Birleik Ulusal Okul ile ilgili bu n-tasarnn genel izgilerinin, UNESCO'nun bu yoldaki tavsiye 212

lerinden alnm olmas da bir ie yaramad. Kampanya gsterilere ve olaylara yol at. Zaten amac kesinlikle bir i blnme, bir kin havas yaratmak, bylece iddet hareketlerini kkrtmakt. Hkmet lehinde gsteri yapan bir ii, Nisan ay sonunda Santiago'nun ana caddesi la Alemeda'da kurunla ldrld. ld anda elinde Pablo Neruda'nn iirlerinden bir derlemeyi tutuyordu. Bu kadarla kalmad, baka kurbanlar da bu kampanyada hayatlarn kaybettiler; fakat son zmlemede, kampanyay balatanlar iin bunun pek nemi yoktu. Kampanyada ara olarak kullanlan ve tehdit altndaki deerleri savunduklarna inananlar iin de - ou zaman iyi niyetle ki, bu da plann etkenliini salyordu - durum bundan baka trl deildi. Sac Que Pasa dergisi, Allende Hkmetinin iki buuk ylda ka insann hayatna mal olduunu tam bilano halinde yaynlad; bu listeye bol keseden grevler ve tarmsal mlkiyetin msaderesi sonucu kalp sektesinden lenleri de dahil etti; yalnz tedhi eylemleri kurbanlarn, saa m yoksa sola m mensup kimseler tarafndan yapldn belirtmeksizin sralyordu. Bu ller listesi yz kadar isim ieriyordu. Mart izleyen aylarda tedhi kurbanlarnn says hzlanan bir tempo ile artt. Bu dnemde tedhiin, tam olarak, hkmete kar olanlarn ii olduu kukudan uzaktr. Ayrca derginin kurbanlar arasnda sadece bir aznlk, solcular ya da solcuyum diyenler (tedhii kkrtmalar hakknda ITT'nin ortaya att proje hatrlansn) tarafndan giriilen ldrme eylemlerinin hedefi olmutur. Her eye ramen Allende Hkmeti'nin yl iinde, byk ksm bu hkmetin dmanlarnn kurban olduu bilinen l says, 29 Haziran darbe deneyinde askerler tarafndan ldrlenler de hesaba katlsa bile, iki yz kesinlikle gemedi. 11 Eyll Hkmet darbesinin ve ilk temizlik aylarnn kurban saysn bulmak iin, bu sayya ne kadar sfr eklemek gerekir acaba? Maystan itibaren, kiilere ve memleketin endstri gerelerine kar giriilen tedhi eylemleri sistemli bir hal ald ve btn ili'ye yayld. Patriay Libertad gibi faist gruplar, bundan sonra 213

siyasal eylem yntemlerinin byle olacan bildirdiler. Sa muhalefetin sekin simalar Temsilciler Meclisi nnde sokaklarda - kendi taraftarlarnca - ateli silahlar kullanlmasn hakl gsterecek gerekeler buldular. Daha nceki yllarda bilinmeyen kimselerin duvarlara yazd Cakarta katliamna imada bulunan yazlar, bu defa isim ve soyadlaryla altn imzalayan sac parlamenterler tarafndan, sola kar dolaysz tehditler eklinde, yeniden yazlmaya baland: Yeni bir Cakartaya hazr olun. Tedhiin amac gvensizlik havasn genelletirmekti: eylemlerin kkrtt psikolojik belirsizlik siyasal bilinleri pek gelimi olmayan sosyal tabakalar arasnda, yani kk burjuvazide, o ara iki etmenle daha da artm bulunan ekonomik trden kayglar daha keskinletiriyordu: ili bakrnn pazarlanmasma zarar vermek iin yabanc lkelerde gerekletirilen giriimlerin yansra, Amerikalllarca ili ekonomisinin ablukasnn younlatrlmas; karaborsadan tutun da ilk ihtiya maddeleri zerinde ihtikra kadar, lke iinde grlen her trl ekonomik sabotaj hareketleri! Burjuva muhalefetinin elindeki likit sermayenin nemli bir bl ise, ekonomik durumun daha da ktlemesine yol aan lgnca speklasyon hareketlerinde kullanlmaktayd. Bu ksa zet elbette, durumun dkmn yapmak iddiasnda deildir. Burada, nce de sylenildii gibi. Kuzey Amerika Emperya- lizmi'nin bala emrini verdii komploca ngrlen tedbirlerin aklanmasyla yetinilnitir. Artk Allende'nin Mart ay iinde imada bulunduu Bizi ksr bir dngye srklediler sz, daha nce sylemi olduu Tarih ve vicdanm nnde iddetten kanacama yemin ettim szlerini boa karyordu. Girimi olduklar kampanyann son amacnn ne olduunu gstermek iin, katiller, kurbanlarn Allende'nin evresinden semeyi tercih ediyorlard. Nitekim, Cumhurbakannn yaveri Dz. Bnb. Arturo Arara'y geceleyin evinde ldrdler. Bylece Hkmeti ve yandalarn, hatta Cumhuriyetin meru hkmetine sayg taahhtlerine sadk kalan denizciler ve subaylar uyarm 214

oluyorlard. Muhalefetin cretli hizmetinde bulunan haber organlar muhalefet bu organlarn byk tehlike iinde olduunu bildiriyordu. nk muhalefete gre Hkmet zgrlklerini kstlamak niyetindeydi. Oysa bunlar kamuoyunun artlanmasnda en nemli rol oynuyorlard dier olaylarda olduu gibi bu olaylarda da, cinayeti sol evrelere bulatrmak istediler, fakat baaramadlar. Gerekte, kk Reichstag yangnlar ortaya karmak ve elverili Van der Lbeler bulmak istiyorlard. Propaganday dzenleyenler, kadnlar hkmete kar seferber etmeyi denediler. Goulart'a kar hkmet darbesi dnemindeki Brezilya modelinden kopya edilen (rnekleri Avrupa faizmi dneminde de uygulanm olan) bu projede 1970 sonundan bu yana bir uygulama balangc yaplmt. Bu seferberlik, sistemli olarak, Genel Kurmay Bakan General Carlos Prats'n istifasna neden olacak ekilde yrtld. Bu istifa, halefi Augusto Pinochet'nin, zaman gelince hkmet darbesi yapmasna yol aacakt. nce General Prats', kadnlarn gerekletirdii teh- didkr ve can skc sokak olaylarna kartrmakla ie baladlar; sonra evinde Bakan Allende ile bir arada bulunduu bir srada kara kuvvetlerine mensup yksek rtbeli subaylarn elerinin hkmete ve Generale kar bara ara gsteri yapmasn saladlar. Btn bu kampanya yayn organlar tarafndan byk lde desteklendi. ITT iki yl nce, muhalefetin balca szcs El Mercurio'mn paraca desteklenmesini Nixon'a salk vermise, bir rastlant deildi bu. Fakat kanl olaylar, zellikle silahl kuvvetler elemanlarn ieren iddet olaylar, plann uygulanmasnda daha byk neme sahip idiler. Ateli silahlar tama yasana uymayanlar aramak bahanesi ile (ateli silahlarn denetimi orduya verilmiti), komploya oktan katlm ve plan uygulamakta olan ayn silahl kuvvetler mensuplar, sz konusu yasaktan fabrikalarda ve teki i yerlerinde kkrtmalarda bulunmak iin yararlandlar. Buna karlk, 215

muhalifler arasnda ateli silah aramaktan zenle ekindiler. Hemen hi bir zaman umduklar sonucu vermeyen arama taramalar, iilerden birok kurban verilmesine yol at. Silahl Kuvvetlerden bir birlik ii, Genel mezarlktaki mezarlara saygszlk edecek kerteye getirdi ama, insan kemiklerinden baka bir ey bulamadlar; ne var ki halk bu tr hareketlerden, hareketler evresindeki yaygaradan, bunlarn haber verdii korkun bellardan, ac ac etkileniyordu. Aslnda hkmetin temel desteini oluturan iileri, dehete drmek istiyorlard. 11 Eyll darbesinin genel provas niteliinde olan ve pek ok sivil kurban verilmesine yol aan 29 Haziran darbesi, bu amala ve bu arada yapld ite. Resmen Birleik Amerika ile lke iindeki ajanlaryla ibirlii halinde olan isyanc grubun elinde oyuncak, ou komplodan habersiz, ama nihai hedefe yaklaan nceden hazrlanm o plann gerektirdii eylemlerin iindeki - Silahl Kuvvetlerden baz elemanlarn ie katlmas, subaylarn, astsubaylarn ve erlerin sk bir elekten geirilmesine yaram oldu: bylece, anayasal hkmete bal kimlerin olduu, darbe srasnda kimlerin komplocularn ilk kurbanlar olacaklar saptanm bulunuyordu. rnein baarsz Haziran darbesini izleyen aylarda yzden fazla denizci tutukland: tutukluluklar sresince bunlara, grnrde hukuki ekiller altnda kanunsuz iddet hareketleri uyguland. Hkmet darbesinin yapld gn ise, herhangi bir yarglamaya tabi tutulmakszn, kuruna dizildikleri sylenildi. Bu dnemde Maystan balyarak, esnaf ve sanatkar rgtlerince, ok byk grevler, aralksz srdrld. Karayollar ulam, kaderlerini Amerikan emperyalizmine balam iveren rgtlerinde, gerici eflerle dalavereler eviren Leon Vilarin'in bakanlndaki, ynetim kurullarnn giriimiyle, yeniden felce uratld. Hkmete bal tamaclarn lideri, sokak ortasnda ldrld. rticann genel kararghna bal bulunan Perakendeci Tacirler Birlii yneticileri de, bu arada grev emri verdiler. Parolalarn izlemek istemeyenler arasnda lenler oldu. Doktorlar, avukatlar vb. serbest meslek kurulularnda da, ayn ey tekrar 216

land. El Teniente bakr madeninin memurlar, teknisyenleri ve baz iileri haftalar boyu madenin faaliyetini felce urattlar ve ok byk miktarda dviz kaybna neden oldular. Bununla beraber, iilerin ounluu ie devam etmek istiyordu. i snf btnyle hkmetini aksaksz destekledi. Fesat kampanyasna ramen, daha ziyade bu kampanyaya kar, sosyal tabandan gelen gcn karmak ve gl gsterileri, kendini gstermekte gecikmedi. Hele o sra uygulanan Endstriyel kordonlarda ve halk datm sistemlerinde neler olup getii- bir hatrlansn! Memleket durdurulamyordu, hkmetin kendiliinden dmeyecei anlalmt. Artk grn kurtarmaya bile aldr etmeyen Birleik Devletler, gene de ili'ye aldatc bir davranta bulundu. Belki bununla Santiago ynetici evrelerinin, ruhsal durumlar ve niyetleri hakknda, bilgi edinmek istiyordu. Mart aynda yaplan ikili konumalardan sonra, temsilcilerinden bazlar kendi dncelerine gre diyalogun kesilmemi olduunu ima etmilerdi. Orlando Letelier'nin Dileri Bakanl grevini zerine almas iin arldndan bu yana, Washington'da artk ili elisi bulunmuyordu. ili Hkmeti derhal yeni bir eli gndermeyi temenni etmiti ama eli atamalarn onaylamas gereken - ili Senatosu Salvador Allende'nin hi bir elisinin tayinini onaylamyordu. ili tarihinde byle bir olay gememiti. Washington, Moskova, Paris, Havana, Pra, Hanoi, Pyongyang ve Orta Dou lkelerinin elilikleri baszd hep! Anayasa hkmlerine gre her eli atanmasna Senato onaynn amac, elinin temsilci niteliini resmiletirmekti, yoksa bunu hkmete kar bir silah olarak kullanmak deildi! Ama bunu dnen kimdi, ama lkenin d politikasn felli duruma getirmek ve i dzenini alt st etmekti artk! D lkelere yapt gezi srasnda, Bakan Allende, Arjantin'de yeni Cumhurbakannn iktidar devralma trenlerine gittii zaman, Dileri Bakan Rogers de ayn nedenle orada bulunuyordu. Bakan, Allende'ye ili eliliinde bir ziyaret yapmay nerdi. Salvador Allende, Rogers'i kabul etti. Bu ziyaretin bir 217

amac yoktu ve herhangi bir sonuca varmad. Birleik Devletler, btn manevralar meyve vermee balad bir srada ili'yi belki de diyaloa hazr olduuna inandrmak, hereye ramen- ili karsnda olaan bir tutumu srdrd izlenimini vermek istiyordu. Amerika-ili diyalogunun kesilmemi olduu konusundaki imalarda olduu gibi, bu ziyaretin amac da gerekte bu idi. Birleik Devletler politikasnn gerek sonucuna gelince, bu, hkmet darbesi oldu. Eyll ayndan birka gn nce, meclis ounluu-Ulusal Parti, Hristiyan Demokratlar ve gericilerin arta kalan ksm -Bakan Allende iktidarnn meru olmadn ilna -bu jeste bir anayasal genilik vermeksizin -karar verdi: Birka zaman nce Contraloria bir belgeyle ve yksek mahkeme bir bakasyla, hkmete kar bu ynde kantlar hazrlamlard. ili irticai, gizlemek istedii zaman, Birleik Devletler gibi, rt ne kadar saydam ya da paralanm olursa olsun, saldrlarn hukuki bahanelerin ardna saklyordu. Fakat szckler de Jure olsalar bile eylemler, dnp dolap de Facto oluyordu. ' Bu ise, 11 Eyll demekti. 218

KSEL NOT Okuyucu belki de ne kadar ok, ya da ne kadar az ey bildiimi grp aracaktr. Kim olduumu, bu anlattklarm nasl rendiimi sylemem gerek. 1942 ylnda, sekiz yamda, Santiago Bapiskoposluunda bulunan bir ngiliz kollejine girdim. Bapiskopos, 1944 ylnda koleji Indiana Notre-dame niversitesi'nin Sainte Croix tarikatna bal Kuzey Amerikal papazlara satt. Orta renimimi 1950 ylma kadar burada srdrdm ve Birleik Devletlerin ne olduuyla beraber, Pedro de Valdivia sokan renmeye baladm. Sonra ili niversitesine girdim ve orada hukuk renimi yaptm. Hukuk profesr ve maden hukuku uzman olan babam 1954'te Madenler Bakam atand. Sekreter Henry Holland ve bakr irketleriyle ilgili anlattklarm babam bilmektedir ve szlerinin tan dediim de gerekte benim, avukat olduktan ve Roma'da incelemeler yapmak iin bir talyan bursu elde ettikten sonra; Santiago'da, drt ya da be yerde birka yl altm. 1964 yl ortalarna doru Fulbright Komisyonu aracl ile Michigan niversitesiyle bir konturat imzaladm. Burada Latin Amerika Edebiyatnda milliyeti ifade zerinde graduate studentse ii aylk bir kursta ders verdim. Bu niversitenin bakan ve Nixon zamannda AID idarecisi olan John Hanna ile, Saigon'da Diem'e danmanlk yapm profesrlerle tantm. Bu profesrlerden bu nedenle sz ediyorum. niversitede kalmam nerildi. New 219

York'ta, dehet duyduum bu kentte kazanm olduum btn paray sarfederek ili'ye dndm. ve 1967 yllar arasnda ili Atom Enerjisi Komisyonunun hukuk maviri oldum ve nkleer silahszlanma sorunlar zerinde uzmanlatm: Bunun zerine Atom Enerjisi Uluslararas Ajans'na atandm ve birok kez Viyana'ya gittim. Ayn dnemde Meksika'ya giderken Latin Amerika Silahszlanma Konferansna ili delegesi olarak katldm. Tam yetkili delege sfatyla Latin Amerika'da nkleer silahlar yasaklayan anlamaya imzama koydum. Kuzey Amerika diplomatlarn iyi tanmaya, Birleik Devletlerin d politikasn ise daha iyi anlamaya baladm. ylnda Dr. Henry Kissinger'den ynetmekte olduu Har- ward uluslararas semineri iin davet mektubu aldm, bu daveti reddettim; fakat profesrn eserlerini incelemeye balamtm. 1967 ylnda Dileri Bakan Gabriel Valdes, uzmanlk alanma denk den ve yeni kurulmu bulunan alt elilik mstearlndan birini nerdi. Bylece ili Dileri Bakanlna meslekten diplomat olarak girdim. Srasyla Enformasyon ve Kltr Hizmetleri mdr, dilikiler mdr, 1968'de ise genel mdr oldum. 1967'debu yl izleyen 1968 ve 1969 yllarnda da, New York'ta Birlemi Milletler Genel Kurulunda ili delegesi olarak hukuk komisyonu ve siyasal komisyon almalarna katldm. Bylece Birleik Devletler'in ili'de ve dnyann hemen her yerinde neleri yaptn ve neleri bozduunu daha iyi grmek frsatna kavutum. 1968 Nisan ve Mays aylarnda, Birlemi Milletlerin nkleer silahlarn arttrlmas andlamasn incelemekle grevli olaanst toplantsnda, eli olarak atanarak ili delegasyonunu ynettim, bylece silahszlanma ve nkleer strateji sorunlar zerinde tam bilgi edindim. Andlamann maddeleri zerinde baz deiiklikler nerilerinde bulunduk, fakat sonunda parafe etmedik. Birlemi Milletler Genel Sekreteri, New York'ta bulunduum srada; uzman olarak, nkleer devletlerin bu gce sahip olmayan devletlere vermek zorunda bulunduklar gvenceler zerinde bir rapor kaleme almam iin beni grevlendirdi. Bu rapor 1968'de 220

Cenevre'de yaplan nkleer gce sahip olmayan lkeler konferansnda elden ele dolat. Zaten topyekn stratejiler alanna da iyice girmi bulunuyordum. 1968 yl Washington'daki ili eliliine elilik mstear olarak atandm. Bu ite 10 Ekim 1970 tarihine kadar kaldm. Ne tecrbeydi o ! Bu kitapta o yllara ait ne yazmsam, gzlerimle grm, kulaklarmla duymuumdur. Geici igder ve elilik mstear olmam sfatyla Nixon'u Washington ve Los Angeles'te ve doal olarak burada belirttiim btn frsatlarda, birok kez grdm ve dinledim. Dr. Kissinger ile de karlatm. Gabriel Valdes'in Beyaz Saray'da Nixon ve Kissinger ile mlkatnda bulundum. Bu kitabmda szn ettiim Kuzey Amerikallar yakndan tandm; aktardm olaylarn dorudan doruya tan oldum. Washington'da bulunduum dnemde ili'ye birok yolculuk yaptm; Nixon'a sunulan Latin Amerika ortak kararnn Vina del Mar Bakanlar Konferansnda bulundum. 1970 Bakanlk seimlerinden nceki dnemde kitapta anlatm olduum olaylarn byiik bir ksmna katldm. Bylece Deniz bandosu ii ve bu kerte karanlk br olaylar hakknda bilgi sahibi oldum. ili'ye dndkten sonra, 4 Eyll seimleriyle Allende'nin seilmesinin Kongre tarafndan onaylanmasna kadar geen sre iinde Bakan Valdes ile beraber Paskalya adasndaki Kuzey Amerika ssnn yktrlmas olaynn yanklar zerinde altm. Dileri Bakan Yardmcs Meyer'e iktidar devralma trenlerinde elik eden bendim. Allende Hkmeti o srada beni Birleik Devletler'le ili arasndaki askeri ilikileri incelemekle grevlendirdi. Ksa bir sre sonra bu ii brakmak zorunda kaldm, nk Senato, hukuk profesr olmam nedeniyle bakrn mil- liletirilmesine ilikin anayasa reform taslan kabul etmekle grevli Anayasa, Adalet ve Kanunlar komisyonunda danmanlk yapmaa ard. Bu alma aylarm ald. Bu da BirleikDevletler ve marifetlerini tanmam iin gzel ve yeni bir frsat oldu! Hkmet meslekten diplomat sfatyla beni ili'nin ilk Pekin 221

elisi olarak atad. ine 1971 Temmuz'unda gittim. Geldiim zaman Kissinger henz ayrlmt. Yaptmz ilk uzun grmede -gecenin 11 'inden sabahn 4'ne kadar- u-en-Lay doktorun baz dncelerine imada bulundu. iao-kuan-hua ile, onun hakknda, daha temele inen konumalar yaptm. Pekin'de o dnemde yalnz iki eli ve bir igder onu tanyordu... Ne kadar garip grnrse grnsn, Pekin 1971 ve 1972 yllarnda Birleik Devletle'in dnya politikasn izlemek iin ideal bir yerdi. Nixon in'e geldii, Birleik Devletler komu ilkelere tecavz ve bombalamay si;rd"'rd-"'"' sralarda ben oradaydm. Diyebilirim ki oradan Kuzey Amerika'nn d politikasn, Washington'da olduum zamana gre daha iyi gzleyebiliyordum. 1973 yllarnda ili'de idim. Son kez orada iki ay kaldm. (Mart- Nisan) ve Bakanlkta dorudan doruya Birleik Devletlerin eylemi ve bu eylemin ierdii tehlikeler zerinde altm. Eyll darbesi haberi Avrupa'dan geerken bana ulat. Daha nce Dileri Bakan Almeyda'ya Cezayir'den dnerken iki kez raslamtm. Bu kitapta aktardm btn ili memorandum ve raporlarn, eitli dnemlerde, ya kendim kaleme alm, ya da yazlmalarna katkda bulunmuumdur.1 Uzun sre dndkten sonra, bunlar yaymlamakla hi bir deere hi bir greve ihanet etmediim kansna varnumdr. nk beni bunu yapmaya ynelten yksek bir amatr: Halkmn direniine yardmc olmak ve yurdumun yaamn srdrmesini savunmak! ili'nin srekli kar; birlikte lkemi, gelenek ve geleceini ykmaya kalkan Kuzey Amerika'nn ilili su ortaklarnn eylemlerinin bu aklamasyla etkilenmiyecektir. 1971 Ekimine kadar hi bir siyasal partiye mensup olmadm. Eli olduum dnemde, emei sayesinde yararlanabildiim eitim -------------------1) Bildiimi anlattm bu kitapta, bakalar da bildiklerini ya da kefettiklerini aklamaya baladlar. Emperyalizm ok tarafldr ve yntemleri ok eitlidir. Yarn renilecek olanlar benim ifadelerimi tamamlayacak fakat yalanlamyacaktr. 222

de ve daha birok alanlarda egemen ayrcalklarn kurban fakir ili halkna moral, siyasal ve sosyal borcumu deyebilmek iin, sol hristiyan hareketine katlmaya karar verdim. Bu kararm eli olmak iin alm deildim - zaten eli idim-, fakat bir dosta sylediim gibi elilii brakmak iin almtm. Cunta kendisini mahkm ettiimi renir renmez (o sra Roma'daydm) beni elilik grevinden ald ve diplomatik mesleime son verdi. Acaba daha nce memleketimde olduu gibi hl avukat ve ili niversitesinde profesr mym ? Bundan kukuluyum, beni yazar olmaktan, dostlarmn dostu; ilili, hatta insan olmaktan uzaklatrmak ellerinde olsayd, onu da yaparlard.1 Askerlerin ve benzerlerinin bu davran bende ne kadar acma duygusu uyandrrsa uyandrsn, biricik sular yoksul olmaktan ibaret ili'nin kovulmular, ezilmileri, yoksullar karsndaki grevlerim daha nemlidir. Hakkmda syleneceklerin pek nemi yok, Birleik Devletlerin ne yapaca pek nemli deil. Cevabmn ve mezar ta yaztm, bu kitabmn ve yaantmn aklanmas, bundan sonra, airin kendi yaam yolunu deerlendirirken syledii u szde bulunmaktadr: Tal me fece bestia senza pace Paris, Kasm 1973 ------------- Bu kitab yayma verdiim srada, Cunta'nn gerekten beni ili vatandalndan dtn renmi bulunuyorum. 223

BLG YAYINLARI BLG DlZlS 1.Dr. B. Spock OCUK BAKIMI VE ETM Zuhal Avc 2.Bertrand Russell BATI FELSEFES TARH Muammer Sencer 1.Antik a 2.Orta a 3.Yakn a 3.Sophia Loren AK MUTFAI (Yemek Kitab) Mebrure Kurunlu 4.Maurice Duverger SOSYAL BLMLERE GR nsal Oskay 5.C. Bettelheim SOSYALST EKONOMYE GE SORUNLARI Kenan Somer 6.M. Hasaneyn Heykel KAHRE DOSYASI Berin Bkta 7.Salvador Allende L'DE SOSYALST EYLEM Osman Koolu 8.A. Taner Klal RENC AYAKLANMALARI 9.Y. A. Petrosyan SOVYET GZYLE JNTRKLER M. Beyhan A. Hachasanolu 10.Maurice Duverger SYAS PARTLER Ergun zbudun 11.Bilge Umar ZMR'DE YUNANLILARIN SON GNLER 12.Ernest Mandel AVRUPA MEYDAN OKUYOR Tun Tayan 13.Wright Mills KTDAR SEKNLER nsal Oskay 14.etin Altan ONLAR UYANIRKEN 15.Hfz V.Velidedeolu DEVRDEN DEVRE 16.Regis Debray CHE'NN GERLLASI Zehra Fuat 17.A. Kollantai MARKSZM VE CNSEL DEVRM Aysem Gztok 18.Prof. Ziya Gkalp Mlayim KOOPERATFLK 19.ANAHTAR KTAPLAR 1. Roger Garaudy MARKS N ANAHTAR A. Taner Klal